Averroes' Commentary To Aristotle's

Averrois Commentarium Magnum in Aristotelis Physicorum
Laurentius Canozius
Prologue (chunks 1-3) translated by Theodorus Antiochenus

Main text translated by Michael Scotus
Padua ca. 1472/75
GW 2443
Editorial remark
Theodore of Antioch was the translator of the Prologue (chunks 1-3); the main
text was translated by Michael Scotus.The text of this digital edition is
based on the Editio princeps (Guy Guldentops provided DARE with a first
transcription of this text):
Leipzig Universitaetsbibliothek Nr. 360 (Interimsnr. - Stand: 24.IX.2009), Signa
ture: 3
Ed.vet.1472,3
Ibn Rushd
Commentarium Magnum In Aristotelis Physicorum
Laurentius Canozius
Padua ca. 1472/75 GW 2443
Prologus
Intentio mea in hoc ser-
mone est glosare librum
Aristotelis, qui dicitur auditus
naturalis. Et secundum
usum glosatorum dicentium
in principio libri octo ca-
pitula, scilicet intentionem
libri, utilitatem, ordinem,
divisionem, proportionem, viam doctrinae, nomen
libri, nomen auctoris, dicam et ego licet plura ex
istis possint intellegi ex prooemio libri, sicut in sub-
sequentibus ostendemus. Dico, quod intentio scientiae
naturalis in summa, cuius intentionis iste liber est
pars, est cognoscere causas specierum sensibilium
et causas visibiles in eis speciebus accidentium,
quia subiectum istius artis non sunt nisi res sen-
sibiles. Subiectum dico, secundum quod transmutantur
de se, id est secundum quod habent de se principium
motus et quietis. Et intentio huius libri est cogno-
scere de istis causas communes omnibus rebus
naturalibus, scilicet materiam, formam, finem, et agen-
tem, et cognoscere causas primas ex hoc, quod est
possibile sciri in hac scientia, sicut materiam primam
et movens primum. Forma autem prima et movens
primum a metaphysico considerantur. Et conside-
ratio in consequentibus communibus omnibus
rebus naturalibus, sicut tempore loco et eis simi-
lia est inquisitio naturalis. Utilitas eius est pars
utilitatis scientiae speculativae. Et declaratum est in
scientia considerante in operationibus voluntariis
Quod esse hominis secundum ultimam perfectionem
ipsius et substantia eius perfecta est ipsum esse per-
fectum per scientiam speculativam. Et ista disposi-
tio est sibi felicitas ultima et sempiterna vita, et
in hac scientia manifestum est, quod praedicatio nominis
hominis perfecti a scientia speculativa et non per-
fecti sive non habentis aptitudinem, quod perfici po-
sit. Est aequivoca, sicut nomen hominis praedicatur
de homine vivo et homine mortuo sive praedicatio
hominis de rationale et lapideo. Et cum hoc consequitur
cognitionem scientiae speculatiuae de mortalitate vir-
tuosa, quoniam scientes istam scientiam, cum erunt
secundum ordinem naturalem, oportet eos de ne-
cessitate esse virtuosos in omnibus speciebus vir-
tutum moralium, quae sunt iustitia, abstinentia, au-
dacia, sublimitas, bonitas, veritas, fiducia et aliae
de virtutibus hominum. Et declaravit Alexander
in prooemio huius libri, quomodo sequitur scientia
harum virtutum ad scientiam speculativam, quia
cum noverit sapiens parvitatem vitae suae et perpetu-
itatem sempiternam et motum continuum et quod pro-
portio suae vitae ad tempus sempiternum est sicut
puncti ad lineam vel sicut finiti ad infinitum non pro-
curabit propriam vitam. Et tunc erit audax ex ne-
cessitate. Et similiter cum novit, quod mors est ex neces-
sitate hyle sive materiae et propriae cum habet perfe-
ctionem humanam et dubitat, quod a perfectione ex-
polietur, tunc non est mirum, si aliquando eligit
mortem prae vita, sicut fecit Socrates cum Atheni-
ensibus, quamvis opinetur de Socrate, quod non fue-
runt ei declaratae viae disciplinae communes et pro-
priae, quia voluit ambulare in via propria populorum.
Et similter cum sciverit, quod perfectionem habere potest
erit ei mors praeeligenda super vitam.
Et manifestum
est, quod cum sapiens dubitaverit non esse perfectus, quod
audacia eius non erit, nisi in acquirendo hanc perfectionem.
Iterum oportet sapientes esse iustos et abstinentes
iusti cum sciverint naturam iustitiae existentem in
substantia rerum, tunc amant similari illi naturae
et acquirere illam formam. Abstinentes cum sciverint
indignitatem voluptatum, quia non sunt de dispo-
sitionibus necessariis in esse hominum, nedum de
perfectionibus ipsorum, sed sunt consequentia ex
necessitate materiae de se ipsis eiciunt voluptates
omnino. Et erunt abstinentes et manutenebunt le-
ges divinas et imitabuntur ordines naturales. Et
manifestum est, quod debent esse boni et liberi, quia
vilipendunt pecuniam cum sciant essentiae pecuniae
vilitatem et quod studiositas in ea est unum de desi-
deriis praeter naturam. Similiter debent esse sublimes
et amantes veritatem in operationibus et dictionibus
ipsorum cum aliis consequentibus eis ex virtute
humana. Si autem dicitur, quod esse non testatur super
hoc, quia plures sapientes huius artis huius tem-
poris non sunt tales. Dicitur, quod hoc accidit eis
propter dispositionem in naturalem in hac com-
munitate. Et ista dispositio est declarata exercitan-
tibus in disciplina practice. Et signum super hoc, quod
accidit eis res extra naturam, est quod invenimus
Alexandrum et alios dicentes, quod sapientes virtuosi fuerunt
in tempore suo, sapientes vero temporis huius,
quia a communitate gentium viles habentur et
principes existimant, quod non sunt digni regere civi-
tatem neque digni sunt esse eorum secretarii et pro-
ximi. Sapientes tunc existimant, quod haec vilitas ex
scientia acciderit eis. Et propter hoc declinabit dispositio quam
naturaliter a scientia habuerunt a dispositione
opinionis istius. Et declinant universaliter ad vo-
luptates. Et accidit eis dispositio extra naturam, in
tantum, quod non sunt digni esse pars civitatis et
haec dispositio pluries dialecticis advenit, ergo
secundum naturam scientiae sequntur eos omnes
virtutes et secundum accidens sequuntur eos vitia propter
societatem hominum temporis huius. Ordo autem
huius libri est primus librorum positorum ab Aristotele
in scientia naturali, quia res naturales dividuntur ad
diversas naturas. Et cum diversificantur in eo,
quod proprium est unicuique eorum communicant etiam
in rebus communibus existentibus in eis. Et propter
hoc dividitur consideratio huius artis in duas
partes: Prima est consideratio in rebus communibus
omnibus rebus naturalibus: secunda est consideratio
in rebus propriis unicuique generum naturarum diversarum
et ista pars secunda dividitur secundum numerum diversorum generum.
Et propter hoc fuerunt libri positi in hac parte plures,
sicut accidit in logica et in aliis artibus speculativis.
Causae autem quare pars communis est prior partibus propriis, sunt tres in his
artibus: Prima est quod commune est notius naturaliter proprio
apud nos. Secunda quod idem in disciplina non erit plu-
ries iteratum. Tertia quod propositiones usitate in hoc
essent primae et propriae. Verbi gratia qui demonstrat in
triangulo angulos esse aequales duobus rectis
demonstrat hoc per propositiones primas. Qui autem demon-
strat hoc in triangulo diversorum laterum vel aequalium
laterum, tunc propositiones, quibus utitur, non erunt propriae. Si-
milter qui demonstrat essentiam primae materiae homini vel
animali vel aliis rebus particularibus propter hoc oportet praeponere
partem communem propriae sicut librum Priorum et librum Periherme-
nias ante Posteriora et Dialecticam et alias. Divi-
siones autem huius libri sunt octo sermones. Et quilibet
sermo partitur in partes maiores et minores; et maiores in
minores partiuntur. Et nos narrabimus istas partes in proo-
emio cuiuslibet sermonis. Proportio eius omnibus
scientiis speculativis, scilicet comparatio scientiae naturalis est secundum
proportionem partis ad totum, quia scientiae speculatiuae sunt duo-
bus modis unus numeratur propter exercitium et est scientia
naturalis et divina. Proportio autem istius libri ad scientiam
naturalem est sicut proportio elementorum rei ad rem, quia
iste liber comprehendit res, quae sunt sicut principia et radi-
ces universales illorum, in quibus vult alloqui naturalis.
Via doctrinae huius libri sunt species doctrinae usitate
in hac scientia. Et sunt modi omnium disciplinarum scilicet tres modi
demonstrationum scilicet signi et demonstratio causae et demon-
stratio simpliciter, quamvis signum et causa sit plus usitata
in hac scientia, et aliquando est usitata demonstratio simpli-
citer et maneries disciplinae divisionis et diffiniti-
onis et enthymematis et inductionis, quia unus istorum
quinque utitur arte demonstrativa secundum modum datum in Poste-
rioribus. Sed usus, quo utitur enthymema et inductio est
alius ab usu, quo utitur rhetorica et dialectica.
Nomen huius libri est auditus naturalis sive sermo
naturalis. Sed cum acciderit sermoni, quod audiatur mu-
tatum est loco sermonis auditus secundum mutationem
et alterationem, propter delectationem et extraneitatem
existentem in verbis mutatis, secundum quod declaratum est in rhe-
toricis. Et apropriatur hoc nomine quamvis sit commune toti arti
huic, quia iste liber est principium et radix totius istius
artis et vocatur pars nomine totius, quia est in potentia omnes
partes, sicut elementum est in potentia omnia generata ex
eo. Nomen auctoris est Aristoteles filius Nicomachi
sapientissimus Graecorum, qui composuit alios libros in
hac arte et in logica et metaphysica. Et ipse invenit
et complevit has tres artes. Invenit, quia quicquid invenitur
scriptum ab antiquis in hac scientia non est dignum, quod sit pars
artis huius nec principium nec ambiguitas etiam, nedum
quod principia essent. Complevit, quia nullus eorum, qui se-
cuti sunt eum usque ad tempus, quod est mille et quin-
gentorum annorum nihil addidit nec invenit in eius ver-
bis errorem alicuius quantitatis. Et talem virtutem esse in in-
dividuo uno miraculosum et extraneum existit. Et
haec dispositio cum in uno homine reperitur dignus est esse
divinus magis quam humanus. Et cum nos comple-
vimus capitula praecedentia ad hunc librum: et compen-
diose exposuimus illi, qui vult intellegere verba libri
huius. Ad exponenda verba libri iam debemus transire.
Liber 1
Textus/Commentum [1]
[Vetus:] Quoniam quidem
intellegere et
scire contingit
circa omnes scientias,
quarum sunt
principia causae
et elementa ex horum
cognitione. Tunc
enim opinamur cognoscere unumquod-
que, cum causas primas cognosci-
mus, et principia prima, et usque ad
elementa. Manifestum quidem, quot
et quae sunt circa principia scientiae,
quae de natura est prius determina-
re temptandum.
[Scotus:] Quoniam dispositio scientiae et
certitudinis in omnibus viis
habentibus principia et causas et elementa
non adquiritur nisi ex cognitione
istorum (credimus enim in unaquaque
rerum ipsam sciri, cum sciverimus
causas eius simplices et prima principia
eius, donec perveniamus ad elementa
eius),manifestum est, quod in scientia
naturali etiam oportet primo quaerere
determinationem principiorum eius*.
Incepit hunc librum a causa, propter quam fuit consi-
deratio huius scientiae in cognitione causarum rerum na-
turalium. Et dixit: *Quoniam dispositio*, id est quia declaratum est
in Posterioribus, quod dispositio scientiae certae in omnibus artibus
demonstrativis considerantibus de rebus habentibus
unam quattuor causarum aut plures una aut omnes
non adquiritur nisi ex cognitione causarum. Et non in-
tendebat per scientiam et certitudinem nomina synonyma,
quoniam nomina synonyma non usitantur in doctrina
demonstrativa, sed intendebat dispositionem scientiae
certae, et est scientia perfecta. Scientia enim alia est
perfecta et est illa, quae est per causam, alia est imperfecta
et est illa, quae est sine causa. Et intendebat per vias
r
artes speculativas, quae dicuntur viae, quia considerans
in eis vadit a determinatis rebus ad res ter-
minatas et per res terminatas.Et dixit: *principia
aut causas aut elementa*, quia artium speculativarum
aut suarum partium sunt quaedam, quae considerant de
rebus simplicibus carentibus principiis, et haec est
dispositio scientiae considerantis de primis princi-
piis cuiuslibet entis. Et dixit: *principia aut causas
aut elementa* propter diversitatem modorum
causarum. Et intendebat per principia in hoc loco
causas agentes et moventes, et per causas fines,
et per elementa causas, quae sunt partes rei, scilicet materiam
et formam. Et quod hic utitur hoc nomine 'principium' proprie
et similiter hoc nomine 'causa', quia sunt nomina syno-
nyma, cum usitentur communiter. Et sicut mihi
videtur, exposuit ipse Alexander. Et intendebat Aristoteles
per hunc sermonem docere, quod non omnes artes
considerant de omnibus causis. Sed quaedam con-
siderant de causa formali tantum, scilicet mathematice, et
quaedam de tribus causis, scilicet motore et forma et fine,
et est scientia divina, et quaedam de quattuor causis,
et est scientia naturalis. Et quia hoc non fuit mani-
festum in hoc loco, induxit sermonem in forma
dubitationis.
Et dixit: *Habentibus principia aut
causas aut elementa*, id est quoniam idem sequitur sive
ponatur, quod illae res habeant principia agentia aut
finalia aut elementaria aut omnia. Et impossibile est,
ut haec coniunctio 'aut' sit sicut copulativa. Nam di-
spositio certae scientiae invenitur in rebus habentibus
causas quasdam per scientiam illarum causarum,
sicut invenitur in habentibus omnes causas.
Et cum posuit hanc propositionem, induxit testi-
monium ad verificandum illam, quod fere induxit in
Posterioribus Analecticis. Et dixit: *Credimus enim
in unaquaque rerum* et cetera. Et signum eius, quod di-
ximus, quod *dispositio scientiae* certae de aliquo *non
adquiritur nisi ex cognitione* causae eius, est quoniam
omnis, qui dicit se scire aliquid non dicit hoc nisi,
quando sciverit illud per suas omnes causas pro-
pinquas et remotas et hoc invenitur in omni, qui
aliquid scit in veritate autsecundum existimationem,
et quod in ista propositione conveniunt omnes con-
siderantes adeo, quod etiam sophistae, ut dixit in Po-
sterioribus. Deinde dixit: *Cum sciverimus causas
eius simplices*. Et intendit, ut videtur, causas existen-
tes in re primas, non compositas. Et sunt prima
materia et ultima forma; quae enim sunt praeter primam
materiam et ultimam formam cuiuslibet rerum natura-
lium, sunt materiae compositae et formae compositae.
Deinde dixit: *Et prima principia*. Et intendit hic,
ut videtur, per prima principia primas causas, quae
sunt extra rem, scilicet primum agens et ultimum finem
omnium rerum. Deinde dixit: *Donec perveniamus
ad elementa eius*. Et intendit hic per elementa causas
existentes in re propinquas et essentiales. Et in-
nuit per hoc, quod dixit, quod doctrina ordinata est inci-
pere a cognitione causarum primarum rei cognoscendae
perfectae. Deinde intendere ad cognitionem aliarum
causarum remotarum secundum ordinem, donec perveniatur
ad causas propinquas. Et secundum hoc utitur hic hoc
nomine 'causa' et 'elementum' alio modo ab eo, quo usus
est illic prius secundum suum morem in habendo modicam
sollicitudinem de nominibus. Et cum posuit hanc
maiorem propositionem in hoc sermone, scilicet dicente,
quod scientia certa de rebus habentibus causas et ele-
menta non acquiritur nisi ex cognitione causarum
et elementorum eorum, dimisit minorem propositionem
et induxit conclusionem, quam intendit per hunc ser-
monem. Et dixit: *Manifestum est, quod in scientia naturali*
et cetera, id est manifestum est, quoniam ex hoc sequitur,
quod, qui vult largiri scientiam de natura, oportet ipsum
prius quaerere determinationem causarum rerum
naturalium habentium causas et elementa. Et iste ser-
mo componitur sic: omnia naturalia habent causas et
elementa; et omnia habentia causas et elementa non sciun-
tur nisi ex cognitione causarum et elementorum; ergo
omnia naturalia non sciuntur nisi ex cognitione suarum
causarum et elementorum.
*Textus/Commentum [2]*
*[Vetus:] Innata est autem via ex notiori-
bus et ceterioribus in certi-
ora naturae et notiora non enim sunt
eadem nobis nota et simpliciter,
unde quidem necesse est secundum hunc
modum procedure ex incertioribus
naturae nobis aut certioribus in cer-
tiora natura et notiora.
[Scotus:] Et via ad illa est de rebus no-
tioribus et manifestioribus apud
nos ad res, quae sunt manifestiores
in natura. Illa autem, quae sunt co-
gnita apud nos, non sunt illa quae
sunt cognita simpliciter. Et ideo
necesse est ire per hanc viam et venire
de rebus, quae latentiores sunt apud
naturam et manifestiores apud nos,
ad res, quae sunt manifestiores et
notiores apud naturam*.
Cum declaravit, quod oportet naturalem largiri cogni-
tionem causarum et elementorum, incepit declarare viam
inducentem ad cognitionem causarum rerum naturalium,
scilicet naturam demonstrationum largientium causas
rerum naturalium. Et dixit: *Et via est ad illa*, id est et
via inducens ad cognitionem causarum rerum naturalium
est de propositionibus acceptis ex rebus posterioribus
in esse, quae sunt notiores et manifestiores apud nos,
ad conclusiones priores in esse, *quae sunt* notiores et *
manifestiores apud naturam* et latentiores apud
nos, et est modus demonstrationum qui dicitur signum.
Et cum declaravit naturas demonstrationis, qua
utitur in hoc causam dedit. Et dixit: *Illa enim,
quae sunt cognita apud nos* et cetera, id est et causa in
hoc, quod via, per quam itur in hac scientia, debet esse a
rebus posterioribus in esse ad priores esse, quia
illa, quae sunt cognita apud nos in rebus naturalibus,
non sunt illa quae sunt cognita simpliciter, id est naturali-
ter. Quod est contrarium in mathematicis; illa enim, quae
sunt cognita in illis simpliciter et sunt causae priores
in esse, sunt cognita apud nos. Quia igitur natura-
liter imus de scito apud nos ad ignotum, si contingerit,
ut notum apud nos sit notum apud naturam, tunc
demonstrationes datae in hac scientia erunt demonstra-
tiones causae et esse. Et si contingerit, ut nota
apud nos non sunt nota apud naturam, quae sunt
priora in esse, sed posteriora, tunc demonstrationes
datae in hac scientia erunt de numero signorum,
non demonstrationes simpliciter. Et cum noti-
ficavit, quod via in hac scientia est incipere a re-
bus notis apud nos et intendere res notas apud
naturam et ignotas apud nos et quod impossibile
est aliter incedere in hac scientia, incepit declarare
quod per hanc viam oportet in hoc libro ire, scilicet quod
oportet ipsum considerare de hoc ex rebus cogni-
tis apud nos procedendo ad res cognitas apud
naturam, quae sunt causae quaesitae. Et dixit: *Et ideo oportet nos*
et cetera. Deinde demonstravit, quae sunt illa, quae sunt
cognita apud nos et latentiora apud naturam, et
quae sunt illa, quae sunt cognitiora apud naturam et igno-
ta apud nos.

<title type="structure" rend="2" n="442">Textus/Commentum [3]</title>
<title type="text" rend="2" n="442">Textus/Commentum [3]</title>
*[Vetus:] Sunt autem primum nobis mani-
festa et cetera confusa magis. Poste-
rius autem fiunt ex his nota elementa
et principia nobis dividentibus haec.
[Scotus:] Et illa, quae primo sunt apud nos
evidentia et manifesta, sunt mista,
scilicet composita proprie; deinde in po-
stremo efficiuntur nobis ex istis
elementa et principia manifesta*.
Dicit: *Et illa, quae sunt cognita apud nos primo* de
rebus naturalibus *sunt composita causata* ab elementis.
Et illa, quae sunt ignota apud nos, naturaliter sunt
causae compositorum. Sed possibile est ex rebus
compositis, id est ex consequentibus, earum cognoscere
causas adeo quod ex hoc erunt notae illae causae, ex quibus
componuntur. Causae autem sunt notiores apud
naturam, quia natura facit composita ex causis,
unde videtur quod causae sunt notiores apud illam,
sicut est dispositio in rebus artificialibus cum artifi-
ce, scilicet quod causae sunt cognitiores apud illum. Si igitur
nos ageremus res naturales, tunc causae essent
notiores apud nos. Sed quia nos non habemus
agere eas, ideo dispositio in eis apud nos est con-
traria dispositioni in rebus artificialibus.
<div type="subdivision" n="8">

<title type="text" rend="2" n="443">
<pb n="[3r
Textus/Commentum [4]</title>
*[Vetus:] Unde ex universalibus in singularia
oportet procedure totum eis secundum
sensum notius est universale autem
totum quoddam est, multa enim
comprehendit, ut patres univer-
sale.
[Scotus:] Et ideo oportet nos intendere et proce-
dere de rebus notis universalibus
ad particulares. Universum enim
notius est in sensu et universale est
aliquod universum; universale enim
continet res plures tamquam partes*.
Cum declaravit, quod causa, propter quam debemus
ire in hac scientia de posterioribus ad priora, est quia
semper debemus ire de illo, quod est notum apud
nos, ad illud, quod est ignotum apud nos, nar-
ravit quod propter hanc causam, scilicet ire de notiori apud
nos ad latentius, oportet incipere in ordine do-
ctrinae a cognitione causarum universalium et accidentium
universalium. Et dixit: *Et ideo oportet procedere* et cetera., id est
et causa, propter quam fuit necesse, ut demonstrationes huius
scientiae fuerint signa, et est ire de notiori apud nos
ad latentius, oportet nos etiam procedere in doctrina
de rebus universalibus ad particulares. Et inten-
dit per 'universalia' universalissima, quae possunt
inveniri in istis rebus rerum naturalium, scilicet de causis
et accidentibus, quoniam quanto magis universale
fuerit communius, tanto magis continebit. Et ex
hoc sermone declaratur, quod intentio istius libri est
loqui de rebus universalibus communibus omnibus quae
constituuntur per naturam. Et cum dixit 'particularia', non
intendit individua, sed ultimas species aut illa, quae
sunt quasi ultime species. Et cum declaravit modum
ordinationis doctrinae in hac scientia, et quod oportet
procedere de illo, quod est magis commune, ad illud, quod
est magis proprium, quia illud, quod est magis commune est
notius, quemadmodum via demonstrationis in hac
scientia per hanc causam necesse fuit ire de posterioribus ad
priora, incepit dare causam, propter quam fuit necesse,
ut universale intellegibile universaliter sit notius
particulari, quod est sub illo. Et dixit: *Universum
enim* et cetera, id est res universales sunt notiores apud
intellectum quam particulares, scilicet species, quia univer-
sale assimilatur individuo composito et compositum
est notius apud sensum, id est quemadmodum igitur istud
universum, quod est notius apud sensum, quod est
principium fidei, quam simplicia, quae sunt causae illius
universi, scilicet demonstrati, et similiter universalia
sunt notiora apud intellectum quam propria. Uni-
versale enim est aliquod universum, cum contineat
multa. Quia igitur ita se habet ad intellectum, sicut
compositum particulare ad sensum, ideo dispositio
universalis apud intellectum est dispositio parti-
cularis apud sensum. Causa igitur in hoc quod viae
demonstrationum in hac scientia sunt de compositis
ad simplicia, et in hoc quod principium doctrinae est de
rebus universalibus, est quoniam universum demon-
stratum est notius apud sensum quam partes eius
et universale est notius apud intellectum quam
<pb n="[3r
proprium. Et cum declaravit, quod universale assimi-
latur universo composito demonstrato, dedit modum
similitudinis. Et dixit: *Universum enim continet mul-
ta sicut partes;* universale enim continet multas
species quae sunt sub eo, et sunt partes rerum com-
positarum individualium.

*[Vetus:] Sustinent autem idem quodammodo
hoc et nomina ad rationem, enim quod-
dam et indistinctae significant, ut
puta, circulus diffinitio autem ipsius
dividit in singularia, et pueri primum
appellant omnes viros patres et
matres feminas, posterius autem
determinant horum unum quodque.
[Scotus:] Etiam accidit hoc idem quoquomodo
in nominibus apud diffinitiones;
significant enim aliquod universum
non determinatum, verbi gratia
hoc nomen 'circulus'. Diffinitio eius
distinguitur per particularia. Et
puer existimat in principio omnem
virum, quem videt esse patrem eius
et omnem mulierem esse matrem eius.
Deinde in postremo distinguit et
determinat utrumque*.
Cum declaravit causam, propter quam universale
est notius particulari quod est sub eo, incepit do-
cere, quod propter hanc causam illud, quod significat
nomen est notius apud nos quam illud, quod significat
diffinitio, scilicet apud intellectum. Et dixit: *Et accidit si-
militer hoc idem* et cetera, id est propter hanc causam
accidit similiter eis, quae significant nomina apud illa,
quae significant diffinitiones, scilicet quoniam illa, quae signi-
ficant nomina sunt notiora eis, quae significant
diffinitiones. Deinde dixit: *Et significat aliquod
universum* et cetera, id est et causa in hoc, quod nomina sunt
notiora diffinitionibus, est quoniam nomen significat
aliquod universum et est species nominata; et illud
universum non est distinctum, ut hoc nomen 'circulus',
quod significat universum non distinctum, diffini-
tio vero eius, quae est figura circularis, intra quam est
punctus, a quo omnes lineae exeuntes ad circum-
ferentiam sunt aequales, est universum distinctum
et determinatum per elementa, ex quibus constituitur
circulus, scilicet genus et differentiam. Et hoc intende-
bat cum dixit: *Determinatur per particularia;* vo-
cat enim elementa speciei et causas particularia in
respectu universi. Et dixit: *quoquomodo*, quoniam
illa, quae significant nomina, scilicet nomina specierum,
assimilantur universali in quantum continet causas,
ex quibus constituitur species, et differunt ab eo
in eo, quod universale continet species. Universale
igitur est aliquod universum specierum et illud, quod
significant nomina est aliquod universum in causas,
ex quibus constituitur species. Universum vero in
rei veritate est individuum compositum demonstratum
<pb n="[3v
et similiter partes in veritate, quae sunt partes individui;
et sunt illae, de quibus dixit, quod sunt notiores in sensu quam
causae. Et hoc, quod istud universum est notius apud
sensum causis, est causa in hoc, quod universa intellecta
sunt notiora apud intellectum quam suae partes intel-
lectae, sive illae partes sint species aut causae. Et si-
militer haec est causa in hoc, quod res posteriores in esse,
scilicet accidentia, sunt notiora apud nos quam causae.

Et
quaeret aliquis, quod hoc quod dixit: *Et illa, quae sunt
apud nos evidentia* etc., et hoc, quod dixit
post: *Et accidit hoc idem in nominibus apud dif-
finitiones*, sunt idem, quoniam impossibile est ipsum
intellegere per res mixtas compositas individua
demonstrata, cum ex istis non procedatur ad
elementa et principia intellecta (non enim sunt partes
syllogismi), sed proceditur ad illud ex specie composita,
non ex individuo. Ergo ista est dispositio speciei
apud suas causas et dispositio eius, quod significant nomina
apud illud, quod significant diffinitiones. Quomodo
igitur posuit hic alium modum? Ad hoc autem
dicamus, quod in primo sermone fecit comparationem
inter species et suas causas secundum fidem et
dixit, quod species compositae apud nos sunt notiores
suis causis et quod ex istis speciebus procedimus
ad cognitionem causarum mediantibus accidenti-
bus existentibus in eis. In hoc autem sermone
fecit comparationem inter species et causas suas
secundum imaginationem et dixit, quod illud, quod signifi-
cant nomina, sunt notiora apud nos quam illud, quod
significant diffinitiones. Sunt igitur tres modi
compositionis, scilicet compositio speciei ex suis causis
et compositio generis ex speciebus (et utraque istarum
compositionum est notior apud intellectum quam partes);
tertia autem compositio est compositio individui
ex suis partibus, scilicet quae sunt secundum sui qualitatem (et
ista compositio est notior apud sensum quam partes).
Et ex eo, quod ista compositio est notior apud sensum,
ideo illi duo modi compositionis sunt notiores
apud intellectum. Et ideo non est remotum ipsum intellegere
per hoc, quod dicit. Et illa, quae sunt apud nos mani-
festa, sunt mixta composita secundum duos modos com-
positionis, scilicet compositionem individui et compositionem
speciei. Individuum enim compositum licet non sit
principium in doctrina demonstrativa, tamen est prin-
cipium acquisitionis universalis, quod est princi-
pium doctrinae demonstrativae. Et cum declaravit,
quod commune est notius apud nos proprio, quemadmodum
compositum est notius simplicibus suis, dedit testi-
monium super hoc.
Et dixit: *Et puer existimat*
et cetera, id est signum eius, quod commune est notius
apud nos naturaliter quam proprium, est quia videmus
comprehensionem communem praecedere tempore
in infantibus propriam comprehensionem. *Infans
enim in principio comprehensionis existimat omnem
virum esse patrem et omnem mulierem esse matrem*.
Et cum vigoratur intellectus suus, cognoscit
patrem inter ceteros viros et matrem inter ceteras
mulieres.
Istud igitur est prologus libri et continet inten-
tionem et ordinem eius et modum doctrinae demon-
strativae.

<pb n="[3v
*[Vetus:] Necesse est autem aut unum
esse principium aut plura.
Et si unum aut immobile
sicut dicunt Parmenides
et Melissus aut mobile sunt Phy-
sici. Hi quidem aerem afferentes esse
alii vero aquam primum principium.
Si autem plura aut finita aut infinita et
si finita plura autem uno aut duo aut
tria aut quattuor aut secundum
aliquem alium numerum. Et si infi-
nita aut sic est,sicut dixit Demo-
critus genus unum figura aut spe-
cie differentia aut contraria.
[Scotus:] Et oportet necessario, ut prin-
cipium sit unum aut plura
uno. Si unum,aut immobile, ut di-
xit Parmenides et Melissus, aut
mobile, ut dicunt naturales:quidam
enim dicunt quod primum principium
est aer, quidam autem aqua. Si vero
principia fuerint plura uno, aut
erunt finita aut infinita. Si igitur
fuerint plura uno sed finita, aut erunt
duo aut erunt tria aut quattuor
aut alterius numeri necessario, qui-
cumque sit. Si autem infinita, aut erunt,
sicut dixit Democritus, eadem in
genere sed in figura et in forma di-
versa, aut erunt cum hoc contraria*.
Finito prologo incepit perscrutari de prin-
cipiis communibus omnium rerum. Et dixit: *
Et oportet necessario*, secundum naturam divisionis,
ut principium existens in re sit unum aut plura uno.
Et si aliquis posuerit principium esse unum, aut
erit non transmutabile, ut dicunt Parmenides et Me-
lissus, qui dicunt non naturaliter, quia negant transmu-
tationem et motum aut transmutabile, ut dicunt
naturales, scilicet qui naturaliter loquuntur. Et secundum
naturam divisionis deberent dicere. *Et si unum, aut
erit finitum aut infinitum, ut dicunt Parmenides et
Melissus*. Sed innuit hanc divisionem plurium prin-
cipiorum finita et infinita. Et dixit: *Ut dicunt Par-
menides et Melissus*, id est si imaginati fuerimus, quod
Parmenides et Melissus utantur hoc nomine 'ens'
pro principio; isti enim non dixerunt principium esse unum
immobile, sed ens esse unum immobile, et sic potest,
quis intellegere ipsum ens non principium entis. Et
est convenientius, ut dicet post, quoniam si utuntur hoc
nomine 'ens' pro principio, tunc non possunt dicere
ens esse unum, quoniam principium habet in se duo, ipsum prin-
cipium et illud, cuius est principium. Et cum induxit
modos, quos potest dicere, qui dicit principium esse
unum, reversus est etiam ad numerandum omnes
<pb n="[4r
modos, quos potest dicere dicens principia esse
plura uno, scilicet principia, quae sunt in re. Et dixit: *Et si
principia fuerint plura uno* et cetera, id est quoniam si
fuerint finita, necessario habent numerum determi-
natum. Deinde dixit: *Et si infinita* et cetera, id est et *si
infinita, aut erunt eadem in genere, diversa in for-
ma et figura, aut diversitate contraria*, aut non con-
traria, scilicet infinita; aut erunt eadem in specie, diver-
sa in quantitate, *ut dicebat Democritus*. Sed in-
nuit hoc condividens per primum, ut est suus
mos in abbreviatione. Multitudo enim aut est rerum
secundum formam aut secundum quantitatem.
Et has duas multitudines dixerunt antiqui de
principiis. Et tacuit divisionem plurium principiorum
in motum et in quietem; nullus enim dixit plura
principia quiescentia esse, aut quia contentus est
hac divisione in primo principio.

*[Vetus:] Similiter autem quaerunt et quae sunt

quaerentes, quot sunt, ex quibus
sunt, quae sunt quaeritur primum hoc,
utrum unum aut plura sint et si
multa aut finita aut infinita, quare
principium et elementum quaerunt
utrum unum aut multa.
[Scotus:] Et eodem modo quaerunt illi, qui
quaerunt de entibus quot sunt; pri-
us enim quam perscrutentur de illis,
ex quibus sunt entia, perscrutantur
de eis, utrum sint plura aut unum,
et si plura, utrum finita aut infi-
nita. Et sic erit perscrutatio eorum
et de principio
et de elementis, utrum
sint unum aut plura*.
Et in hunc modum inquisitionis dividitur perscru-
tatio eorum *qui perscrutantur de entibus quot
sint*. Et sunt illi, qui utuntur hoc nomine 'ens' pro
hoc nomine 'principio'. Existimant enim principia
esse essentia, quia solum modo perceperunt materiale prin-
cipium et non formale; quare non fecerunt differen-
tiam inter principium et ens. Isti enim *perscrutantur
de entibus utrum sint unum aut plura*, quia intendunt
per hoc nomen 'ens' principium. Et sic perscrutatio
eorum in nihilo differt a perscrutatione de elemen-
tis, utrum sint unum aut plura, cum non differant
nisi in voce tantum. Deinde dixit: *Quoniam ex hoc,
quod perscrutantur de illis ex quibus* et cetera, id est
quoniam isti ex perscrutatione sua de rebus, quae
sunt principia entium perscrutantur primo de en-
tibus, utrum sint unum aut plura, et si plura, utrum
finita aut infinita. Et sic perscrutatio eorum de
ente utrum sit unum aut plura, eadem est cum perscru-
tatione de principio aut elemento utrum sint unum
aut plura.

*[Vetus:] Id quidem igitur si unum et immo-
bile sit, quod est intendere non de
natura est intendere. Sicut enim
geometrae non amplius ratio est ad
<pb n="[4r
destruendum principia sua. Sed
aut alterius est scientiae aut omnibus
communis, sic neque alicui de prin-
cipiis. Non enim amplius principium
est, si unum solum et sic unum est
principium cuiusdam aut quo-
rundam est.
[Scotus:] Et dico nunc, quod consideratio de ente,
utrum sit unum immobile, non est
consideratio naturalis. Quemadmodum
igitur geometra non habet dispu-
tationem cum eo, qui negat prin-
cipia geometriae, sed loqui de hoc
spectat ad aliam scientiam a geome-
tria aut ad scientiam communem
omnibus scientiis, similiter natu-
ralis non habet loqui in principiis
an sint. Non enim erit hic principium
omnino, si fuerit unum tantum et fuerit
huiusmodi unum. Principium enim
est alicuius principium aut aliquorum*.
Cum dixit, quod illi, qui utuntur hoc nomine 'ens'
pro principio, non differt perscrutatio eorum, scilicet
utrum ens sit unum aut plura, a perscrutatione eorum,
qui perscrutantur, utrum principium sit unum aut
plura, incepit dicere, quod illi, qui utuntur hoc nomine
'ens' pro ipso ente et non pro principio, dicentes
ipsum esse unum immobile, multum distant ab
eis, qui utuntur hoc nomine 'ens' pro principio.
Consideratio enim istorum est naturalis, illorum
vero non naturalis. Et dixit: *Et dico nunc* et cetera,
id est consideratio nunc de ente, utrum sit unum aut
plura et mobile aut immobile, quando hoc nomen
'ens' non significat ipsum principium, est perscrutatio
innaturalis. Deinde dicit causam *Quemadmodum
igitur geometra* etc., id est qui dicit ens unum esse
et immobile, negat principia, quae ponit naturalis,
scilicet naturalia plura esse et mobilia et habentia prin-
cipia, id est composita. Nam posito ente esse unum
non erit illic principium omnino. Et similiter motu
ablato non erit illic principium movendi, scilicet natura.
Et tamen qui hoc ponit negat principia posita
a naturali, rectum est, ut cum eo non fiat disputatio,
quemadmodum geometra non disputat cum negan-
tibus prima principia geometriae, sed loqui cum huius-
modi *hominibus pertinet et ad aliam scientiam, aut propriam
aut communem omnibus scientiis*, scilicet primam philo-
sophiam aut artem disputandi. Et dixit: *Similiter
naturalis non habet loqui de principiis*, id est *simili-
ter* aut *de principiis* notis per se *non oportet loqui*
in hac scientia aut, si fuerit, erit alterius a naturali.
Deinde dixit: *Non enim erit hic* et cetera, id est secundum
enim sermonem dicentis ens esse unum et immobile,
non erit hic principium omnino neque causa rerum
naturalium. Si enim est principium, est illud, cuius
est principium; quare ens non erit unum, sed plura
uno. Qui igitur dicit ens esse unum et immobile,
<pb n="[4v
negat principia cognitionis et principia eius, quod
est esse et cognitionis. Ens enim esse plura et mobile
est de principiis cognitionis in hac scientia. Entia autem
naturalia habere principia, quae sunt causae motus
et quietis et in eis est principium cognitionis et esse.
Hoc igitur nomen 'principium' usitatur hic pro am-
bobus modis. Et exposuit modum, in quo sequitur,
quod dicens ens esse unum negat principium essentiae et
cognitionis. Et tacuit modum, ex quo contingit
dicenti ens esse unum negare principia cognitionis,
et est pluralitas et motus. Nam qui negat principium, ne-
gat pluralitatem et motum; principium enim est causa
utriusque. Et dixit: *Non erit hic* et cetera, id est secundum enim di-
centem, quod ens est unum, intendo simplex, non erit hic
principium omnino, quia principium exigit com-
positionem et pluralitatem. Et dicere ens esse unum
exigit necessarium. Non igitur erit hic principium si
ens fuerit unum hoc modo, scilicet simplex. Et hoc in-
tendebat cum dixit: *Et fuerit unum huiusmodi*, id est
et fuerit simplex.

*[Vetus:] Simile igitur intendere est an sic
unum est, et ad aliam positionem
quamlibet disputare, verbi gratia,
dicam ut Heraclianam aut ii, quis
dicat hominem unum quod est esse.
[Scotus:] Et perscrutari de uno, si fuerit huius-
modi, est simile ad loqui in contradictione
alterius positionis, quaecumque sit po-
sitionum, quae solummodo sunt ex
eis, quae simpliciter dicuntur verbis,
ut sermo Heracliti aut sermo dicen-
tis ens esse unum hominem*.
Haec *perscrutatio de* ente, utrum sit
unum aut non unum, aut loqui de hoc *simile est cum loqui* et per-
scrutari de aliqua positione falsa, quae nullam habet
rationem, *sed solummodo dicitur verbis, ut sermo
Heracliti*, quod omnia sunt mobilia, *aut sermo di-
centis* omnia *entia esse unum hominem* demonstratum.
Non enim est differentia inter sermonem dicentis
omnia esse unum et dicentis omnia esse unum equum
aut omnia esse unum hominem.

*[Vetus:] Aut solvere litigiosam rationem, quod

sane utraeque quidem habent rationes,
et Melissi et Parmenidis, et enim si-
milia accipiunt. Et syllogizantes
sunt magis autem Melissi opinio
onerosa est et non habens defectum. Sed
uno inconvenienti dato alia contin-
gent, hoc autem videre nihil est difficile.
[Scotus:] Et assimilantur cuidam sermoni so-
phistico. Et hoc invenitur in utroque
sermone, scilicet Melissi et Parmenidis.
Accipiunt enim falsa et quod non
sequitur ex syllogismo. Sed sermo
Melissi est magis vanus et non est
<pb n="[4v
in hoc dubium; concessit enim in eo
improbabile et induxit super ipsum
residuos sermones*.
Cum dixit, quod sermo dicentium ens esse unum
est de genere sermonum fictorum, incepit declarare
naturam sermonis, a quo acceperunt signum dicen-
tes ens esse unum, scilicet Parmenides et Melissus.
Et dixit: *Et assimilantur* et cetera, id est sermo eorum,
per quem rationantur super hoc, quod ens est unum similis
est quibusdam sermonibus sophisticis. Et hoc
sophisma invenitur in utroque sermone, per quem
rationantur ambo. Deinde dixit: *Accipiunt enim falsa*
et cetera, id est ponunt enim in suis syllogismis falsas
propositiones et faciunt syllogismum non conclu-
dentem aut simpliciter aut illud, quod nituntur con-
cludere; et talis est sermo vanus, ut dictum in so-
phistica, scilicet qui est ex falsis propositionibus et ex
mala forma. Deinde dixit: *Sed sermo Melissi* et
cetera, id est sed sermo Melissi est magis vanus quam ser-
mo Parmenidis, et non facit aliquam dubitationem,
quia concessit in eo propositionem improbabilem falsam.
Et est, quod si ens non generatur, non habet principium.
Syllogismus eius est, quod si ens generatur, habet principium.
Deinde destruxit antecedens et conclusit, quod non
habet principium. Et peccavit in destructione cum hoc,
quod propositio dicens, quod ens non generatur est falsa.
Syllogismus autem Parmenidis est, quod quicquid est
praeter ens non est ens et quod non est ens nihil est, ergo
ens est unum. Iste etiam non conclusit illud, quod
intendebat concludere cum hoc, quod propositiones
eius etiam non sunt verae, quia sunt duplices ex aequi-
vocatione. Convenit igitur cum syllogismo Par-
menidis in hoc, quod est malus in materia et forma,
sed dixit in eo, quod est minus vanus, quia propositio
minor in eo non est negativa, sed est infinita. Et
cum propositio minor est infinita in prima figura,
erit concludens, sed non est ita de negativa; syllo-
gismus enim tunc non concludet. Et intellego per
privativam hoc, quod dixit quicquid est praeter ens est non
ens, id est non est ens. Intendebat enim per hoc, quod dixit,
quod quicquid est praeter ens in rei veritate est non
ens et quicquid est non ens, est nihil. Et ipse loque-
tur post in hoc, quod isti syllogismi sunt sophistici, et
declarabit corruptionem eorum, sicut diximus.

*[Vetus:] Nobis autem subiciantur, quae sunt
natura aut omnia aut quaedam mo-
veri, manifestum est autem hoc ex
inductione. Similiter autem neque
convenit omnia solvere sed aut quae-
cumque ex principiis aliquis demon-
strans mentitur, quaecumque vero non
minime, ut tetragonismum eum quidem,
qui per decisiones geometrici est
dissolvere illud autem Antiphontis
non geometrici est.
[Scotus:] Nos autem ponamus, quod omnia na-
turalia aut quaedam sunt mobilia;
et hoc manifestum est ex inductione.
<pb n="[5r
Et cum hoc non oportet contradice-
re omnibus, sed solummodo oportet
contradicere eis, quorum declaratio
fundata est super principia, sed sunt
falsa, eis autem, quae non sunt talia
non; verbi gratia quadraturae circu-
li; quae enim fit secundum abscisionem, geo-
meter habet ei contradicere, quae autem
fit secundum Antiphon, non habet geometer*.
Cum declaravit, quod sermo dicens, quod ens est unum
et immobile non est sermo natura-
lis et quod naturalis non debet contradicere ei, dixit: *Nos autem
ponamus* et cetera, id est *nos autem cum* intendimus
loqui naturaliter, ponamus primo, quod omnia natu-
ralia aut quaedam sunt mobilia; et hoc manifestum
est ex inductione rerum naturalium. Et dixit: *Aut
quaedam*, praeservando se ab anima et formis. Est enim
dubium, utrum sint mobiles aut non, sed licet non
moveantur, tamen sunt naturales, secundum quod sunt
immobiles. Aut dixit hoc, quia dubitatur de partibus,
quae sunt apud centrum terrae, utrum possint move-
ri aut non, et similiter est dubium, utrum tota terra
possit moveri aut non. Et cum dedit causam, propter
quam posuit ista, et est, quia consideratio eius est
naturalis et quod intentio eius prima non est contra-
dicere opinionibus falsis in hac scientia, sed decla-
rare substantias et quiditates rerum naturalium,
dedit etiam secundam causam ad hoc. Et dixit: *Et
cum hoc non oportet contradicere omnibus*,
id est *et cum hoc*, si posuerimus quod *oportet* artificem *
contradicere* opinionibus falsis suae artis, tamen *
non omnibus*, sed solummodo debet contradicere
eis, quae concludentur a primis propositionibus
illius artis, sed cum conclusione falsa, eis autem, in quibus
est peccatum in ipsis principiis non oportet contra-
dicere. Verbi gratia: quoniam sermo eius, qui existi-
mavit se quadrare circulum, cum quadravit luna-
res figuras, quae sunt portiones circulorum, oportet
geometram contradicere ei, quia peccavit in eis,
quae sunt principia; portiones enim cadentes
in circulo, licet sit possibile facere quadrata aequa-
lia eis, tamen non sequitur ex hoc facere qua-
dratum aequale circulo; nam illae portiones non con-
sumunt circulum per divisionem; istud igitur pecca-
tum est essentiale et geometer debet destruere ipsum.
Antiphoni autem non debet contradicere, quoniam
cum iste fecit in circulo figuram aequalium laterum
et angulorum et fecit super quodlibet laterum trian-
gulum isocelem dividendo arcus inspicientes
latera in duo media, deducendo lineas ad extrema
lateris, et sic fecit in circulo figuram aequalium laterum
et angulorum maiorem prima, cuius numerus late-
rum est duplus ad numerum laterum primae figurae.
Et cum fecit in hac figura illud, quod fecit in prima,
invenit etiam in circulo figuram aliam maiorem
secunda et existimavit, quod cum fecerit sic, quod divisio
non procedit in infinitum, sed perveniet ad figuram
aequalem circulo. Et cum fecit quadratum aequale
huic figurae, existimavit, quod illud quadratum erat aequale
circulo. Sed istud praedicatum non est essentiale, quia
<pb n="[5r
geometer habet principium, scilicet quod divisio procedit
in infinitum, et ideo non debet ei contradicere.

*[Vetus:] Sed quoniam de natura quidem
non naturales aut oppositiones
aut defectus contingit ipsos dicere
fortasse enim bene se habet aliquan-
tulum disputare de ipsis, habet enim
philosophiam hic respectus.
[Scotus:] Sed quia accidit, quod sermo eorum
est de natura, etsi dubitationes eorum
non sint naturales, rectum est incipere
parum loqui cum eis. Consideratio
enim de hoc est philosophiae*.
Cum declaravit, quod non oportet naturalem loqui
de dubitationibus non naturalibus et voluit loqui
cum eis secundum disputationem propter utilitatem pro-
venientem ex hoc ei, qui incipit in hac arte, ince-
pit declarare causam cogentem ipsum ad loquendum
de hoc. Et dixit: *Sed quia
accidit* et cetera, id est *sed quia accidit* istis duobus viris loqui de naturi
s, ut
de vacuo et infinito et aliis, *rectum est loqui cum
eis* in istis quaestionibus disputativae, licet non sint
naturales, quoniam etsi loqui cum eis non oportet
naturalem, tamen oportet primum philosophum.
*[Vetus:] Principium autem maxime omnium
proprium est quoniam multipliciter
dicitur id, quod est. Quomodo de-
bent dicentes unum esse omnia,
utrum substantiam omnia aut quan-
titatem aut qualitatem, et iterum utrum
substantiam unam omnia, ut hominem
unum aut equum unum aut quanti-
tatem unam aut qualitatem unam
erunt haec, ut album aut calidum aut
aliquid talium. Haec enim omnia diffe-
rent multum et sunt impossibilia
dicere.
[Scotus:] Et illud, quod est principium omnium
istorum est istud, quia ens dicitur
multipliciter. Quomodo igitur di-
cunt illi, qui dicunt omnia esse unum,
utrum secundum quod omnia sunt substantiae
aut quantitates aut qualitates,
et etiam utrum omnia sint una sub-
stantia? Verbi gratia: unus homo
aut unus equus aut una anima.
Aut omnia sunt quale, sed unum.
Verbi gratia: albus aut calidus
aut aliud similium. Omnia enim
ista multum differunt et dicere ea
esse impossibile est*.
Et illud, quod oportet poni principium in loquendo
de istis omnibus opinionibus non naturalibus
<pb n="[5v
est istud, quoniam cum sit notum, quod ens dicitur
multipliciter de decem praedicamentis, quod igitur
praedicamentum significant per hoc nomen 'ens'
dicentes omnia entia esse unum. Et utrum sit hoc,
quia omnia sunt substantia aut quantitates aut qua-
litates, id est unum in substantia, aut unum in quantitate
aut in qualitate. Et sic erunt unum secundum genus
et plura secundum speciem. Aut intendunt per hoc,
quod dicunt, quod omnia entia sunt unum, quod omnia
entia sunt unum individuum, verbi gratia unus
homo aut unus equus. Aut intendunt per hoc, quod
dicunt, quod entia sunt unum, id est quod omnes qualitates
sunt una qualitas secundum individuum, verbi
gratia hoc calidum et hoc album, et quod omnes
quantitates sunt unum individuum quantitatis
aut aliorum individuorum praedicamentorum. Ista
enim, quae significant hoc nomen 'ens' multum distant
et omnia sunt impossibilia; hoc enim nomen 'ens'
aut significat genus aut unum individuum numero,
et quomodocumque sit ens, erit multum. Et cum
dixit: *Ista enim distant multum* et cetera, intendit:
Intentiones enim de quibus dicitur hoc nomen
'ens' ex istis, quae numeravimus, scilicet universale et indi-
viduum, multum differunt; et unaquaeque earum
est impossibilis.

*[Vetus:] Si quidem enim erunt et substantia
et quale et quantum. Et hoc sive se-
parate ad invicem sive non multa
sunt, quae sunt, si vero omnia aut
quantum sunt aut quale, sive cum
sit substantia, sive cum non sit, in-
conveniens est. Si oportet etiam in-
conveniens dicere impossibile, nul-
lum enim aliorum separabile est extra
substantiam, omnia namque de sub-
iecta substantia dicuntur.
[Scotus:] Quoniam si fuerit hic substantia
et quale et quantum, sive ista fuerint
distincta ab invicem aut non fuerint,
entia erunt plura. Et si omnia fue-
rint quale aut quantum, sive sub-
stantia fuerit aut non fuerit, hoc
erit improbabile, si impossibile possit
dicit improbabile. Nullum enim ce-
terorum separatur a substantia, scilicet
existens per se singularis et distincta;
omnia enim dicuntur in subiecto,
quod est substantia*.
Si enim concesserint hoc esse substantiam aut quantum
aut quale, contingit eis entia esse plura aut secundum
individuum, si non concesserint universale esse, aut
secundum genus et individuum, concesserint ipsum
esse, et sive ponant ista praedicamenta separari ab
invicem aut non, sed quaedam ex istis existere in
quibusdam, ut est verum. Et hoc intendebat cum di-
xit: *Sive fuerint distincta ab invicem aut non fuerint*.
<pb n="[5v
Et cum declaravit, quod si concesserint hoc esse sub-
stantiam aut quantum aut quale et universaliter
plus quam unum praedicamentum, continget eis entia
esse plura, incepit etiam dicere impossibile contin-
gens eis, si hoc non concesserint et posuerint ens
esse aliquod ceterorum praedicamentorum praeter
substantiam. Nam si posuerint ens esse in uno prae-
dicamento, aut ponent eum esse substantiam aut
in alio a substantia. Et dixit: *Et si omnia fuerint quale*
et cetera, id est et si posuerint, quod per hoc nomen 'ens' intendunt
aliquod praedicamentorum praeter substantiam aut
quale aut quantum, sive concesserint substantiam
esse aut non, hoc erit impossibile et improbabile,
si impossibile possit dici improbabile; contingit eis
omni modo entia esse plura. Nam si posuerint,
quod omnia sunt qualitates tantum aut quantitates
aut unum ceterorum praedicamentorum, tunc aut concedent
substantiam esse aut non concedent. Si concedunt,
tunc entia erunt plura; et si non concedent illam
esse, continget illud praedicamentum existere per se
et separari; et nullum ceterorum praedicamentorum
praeter substantiam potest separari per se, sed omnia
dicuntur in subiecto, ut declaratum est in cate-
goriis Et cum praedicamentum, quod intendunt
per hoc nomen 'ens' sit in subiecto, ergo entia sunt
plura.

*[Vetus:] Melissus autem in infinitum esse
dicit, quod est, quantum itaque aliquid
est, quod est. Infinitum enim in quan-
titate est, substantiam autem infinitam
aut qualitatem aut passionem, esse
non contingit nis secundum acci-
dens. Si simul et aliae quantitates
sunt. Infiniti enim ratio congruit
quantitati, sed non substantiae neque
qualitate. Si quidem igitur substan-
tia est et quantum. Dico autem, quod non
unum est, quod est. Si vero substantia
solum sit non infinitum est neque ma-
gnitudinem habebit ullam, quantum
enim quoddam erit.
[Scotus:] Melissus vero dicit ens esse infinitum
et secundum hoc ens erit aliquod quantitatem
Infinitum enim est aliquod colloca-
tum in quanto, substantia autem
infinita aut qualitas, aut ubi im-
possibile est, ut sit, nisi per accidens,
si aliqua ex eis cum eis quae sunt
habuerint quantitatem. Diffinitio
enim infiniti exigit quantitatem,
et non substantiam neque qualitatem.
Si igitur ens fuerit substantia et
quantum, erit duo, non unum. Et
si fuerit substantia tantum, tunc
ens non erit infinitum neque habebit
<pb n="[6r
mensuram omnino. Nam si habu-
erit, mensuram erit aliquod quantum*.
Cum declaravit, quod hoc nomen 'ens' dicitur de in-
tentione universali et particulari, scilicet individuo, et
quod si intenderit per illud intentionem universalem,
tunc non erit unum sed plura, et si intenderit intentionem
particularem, tunc aut erit de praedicamento substan-
tiae aut de ceteris praedicamentis, et manifestum
est, quoniam impossibile est ut ens sit unum, si inten-
dunt aliquod individuum ceterorum praedicamentorum
praeter substantiam aut quantum aut quale (nam
individua ceterorum praedicamentorum praeter sub-
stantiam existunt in individuis substantiae et sic
ens saltem erunt duo, individuum accidentis et
individuum substantiae), incepit destruere reliquum
condividens, et est ipsum individuum substantiae. Et
dixit: *Melissus vero dicit* et cetera, id est et si dixerint,
quod intendunt per hoc, quod dicunt, quod ens est unum
individuum substantiae, tunc sermo eorum destruitur
ex hoc, quod ponunt, quoniam alter eorum dicit
ens esse infinitum, scilicet Melissus, alter dixit finitum,
scilicet Parmenides. Et secundum utrumque contingit,
si ens fuerit unum, ut sit quantum tantum; infini-
tam enim et finitum sunt de differentiis quantitatis.
Et hoc intendebat cum dixit: *Infinitum enim est
collocatum in quanto*. Deinde dixit: *Substantia vero
infinita* et cetera, id est substantiam autem dici infinitam
aut qualitatem aut ubi aut aliud praedicamentorum
impossibile est per se, scilicet secundum quod est substantia
aut ubi, sed est possibile per accidens cum fuerit
positum hic esse aliqua praedicamentorum, quae cum
suo esse proprio habent quantitatem, ita scilicet quod quan-
titas accidat eis. Secundum hunc modum igitur
dicitur, quod substantia est infinita aut finita, id est secundum
quod accidit ei, quod sit quanta, et similiter de aliis
praedicamentis. Et cum posuit, quod infinitum est
proprium quanti, dedit rationem super hoc. Et di-
xit: *Diffinitio enim infiniti* et cetera, id est quoniam
diffinitio infiniti est, quantum non terminatum. Quantum
igitur est genus infiniti, quia non dicitur in diffinitione
eius, quod est substantia aut ubi. Et hoc, quod dixit de
infinito, intellegendum est de finito. Deinde dixit: *
Si igitur ens* et cetera, dicit: Et cum declaratum sit,
quod infinitum praedicatur de quanto essentialiter et
de aliis praedicamentis per accidens, si intendunt,
cum dicunt, quod ens est unum, substantia et quantum
(substantia enim non dicitur infinita nisi secundum
quod est quanta), tunc ens erit duo, non unum, scilicet
substantia et quantum, secundum quod dicitur ipsa
esse finita aut infinita; et si intendunt substantiam
tantum, tunc non dicitur infinita neque habere
mensuram omnino; si enim haberet mensuram, esset
quanta. Et ista conditio est secundum sermonem,
non secundum rem.

*[Vetus:] Amplius quoniam et ipsum unum
multipliciter dicitur quemadmodum
et quod est, intendendum est, quo-
modo dicunt unum esse omne, di-
citur enim aut continuum unum
aut indivisibile aut quorum ratio
<pb n="[6r
una et eadem est, quae aliquid erat
esse, quemadmodum vappa et vinum.
[Scotus:] Et etiam cum unum dicatur mul-
tipliciter, sicut ens dicitur, consi-
derandum est, quomodo dicunt
totum esse unum. Dicitur enim unum
aut de continuo aut de indivisibili
aut de eis, quorum ratio, quae signifi-
cat quiditates est idem, ut vinum
et merum*.
Cum destruxit propositionem dicentem, quod ens
est unum, dividendo omnes intentiones, de quibus
dicitur ens secundum famositatem, quod est subiectum
propositionis, incepit destruere eam dividendo
intentiones, de quibus dicitur unum, quod est prae-
dicatum in propositione. Et dixit: *Et etiam cum
unum dicatur* et cetera, id est et quemadmodum nobis
apparuit ex divisione intentionum, de quibus dici-
tur hoc nomen 'ens', quod ista propositio non est vera
secundum aliquam earum, similiter apparebit nobis
si diviserimus intentiones, de quibus dicitur hoc
nomen 'unum'. Et cum dixit hoc, incepit dividere,
secundum quot modos dicitur 'unum'. Et dixit, quod
dicitur tribus modis, quorum unus est continuum
(verbi gratia una linea et unum corpus et una super-
ficies), secundus vero est indivisibile (verbi gra-
tia punctus), tertius vero nomina, quae significant
idem secundum diffinitionem (verbi gratia *vinum
et merum* ). Et intendit per *rationem quae significant
quiditatem*, diffinitionem.

*[Vetus:] Si quidem igitur continuum est
multa sunt, quod est. In infinitum
enim divisibile est continuum.
Habet autem dubitationem de toto
et parte. Fortassis autem non ad hanc
rationem, sed ad ipsam et secundum
se ipsam, utrum unum aut plura
sunt pars et totum. Et si unum quo-
modo unum, et si plura quomodo
plura, et de partibus non continuis.
Et si toti unum utrumque est sicut
indivisibile est, quoniam est eisdem
eadem erunt.
[Scotus:] Et si semper est continuum, est unum
et multum. Continuum enim divi-
ditur in infinitum. Sed est hic quae-
stio de parte et toto; et si non est
huius sermonis, videtur existere per
se, et est utrum pars et totum fit unum
aut plura uno, secundum quem modum
sunt unum aut plura uno; et partes
etiam non continuae, si quaelibet est
totius et unaquaeque est idem, quia non
<pb n="[6v
separatur ab eo, ergo necesse est ut
quaedam conveniant cum quibusdam*.
Cum divisit intentiones, de quibus dicitur hoc
nomen 'unum', incepit declarare et considerare de
unaquaque earum utrum praedicetur de ente. Et
dixit: *Et si semper est continuum* et cetera, id est et si in-
tendunt per hoc, quod dicunt, quod ens est unum, quod
est continuum, oportet eos concedere ipsum esse
unum quodammodo et plura alio modo. Continuum
enim potest dividi in infinitum et sic ens non erit
unum simpliciter. Est enim unum actu et plura
potentia, scilicet secundum divisibilitatem. Et quia etiam
accidit in continuo et in omni habente partes, ut
multitudo eius non sit secundum diversitatem partium a se
invicem, sed et etiam secundum diversitatem partis
a toto, incepit etiam quaerere hanc diversitatem et
inducit quaestionem contingentem antiquis in hoc.
Et dixit: *Sed est quaestio* et cetera, id est et est haec quaestio
de parte et toto pendens ex hoc sermone. Et visum
est, quod si non pendet de hoc sermone, necessario ta-
men est quaestio perscrutanda per se. Deinde indu-
xit quaestionem. Et dixit: *Et est utrum pars et totum*
et cetera, id est et ista quaestio est, utrum pars et totum
sint idem aut diversa, et si idem, quomodo possunt
dici esse idem (totum enim videtur esse aliud a
parte), et etiam si partes differunt a toto, quomodo dicun-
tur esse aliae (totum enim nihil aliud est quam congre-
gatio partium). Et cum induxit hanc quaestionem
in continuo, dixit: *Et partes etiam non continuae* et
cetera, id est et in partibus rerum contiguarum et non
continuarum, verbi gratia manu et pede et alia-
rum partium compositorum, accidit haec quaestio,
quoniam si unaquaeque partium est idem cum toto,
quia est totius, id est non separata a toto, tunc unaquaeque
partium erit idem toti. Et sic omnes partes erunt
inter se eaedem, ergo et caput et manus et collum erunt
idem, ergo pars non est totum. Et istud impossi-
bile, quod sequitur si totum et pars fuerint idem,
sequitur necessario. Et sermo oppositus isti non
exprimitur propter suam famositatem, et est quod si
omnis pars est alia a toto, tunc omnes partes
erunt aliud a toto et totum nihil aliud est quam con-
gregatio partium, ergo totum est aliud a se. Et istud
sophisma est compositionis et divisionis, quoniam
unaquaeque partium dicitur esse aliud a toto, sed
omnes insimul non possunt dici esse aliud a toto.

*[Vetus:] At vero si sicut indivisibile est nul-
lum erit quantum neque quale neque tam
infinitum, quod est sicut Melissus
dicit neque finitum, sicut Parmenides
terminus enim indivisibilis finitus
non est.
[Scotus:] Et si totum fuerit unum ita, quod sit
indivisibile, tunc non erit quantum
aut quale. Et etiam ens non erit
infinitum, ut dicit Melissus, neque
finitum, ut dicit Parmenides; indi-
visibile enim est finis, non finitum*.
Cum induxit illud, quod contingit eis, si intenderint
<pb n="[6v
per unum continuum, induxit etiam impossibile
contingens eis, si intenderint per hoc nomen 'unum'
indivisibile. Et dixit: *Et si totum fuerit unum* et cetera,
id est si aliquis dixit, quod, cum dixerit totum ens esse
unum, intendebat esse indivisibile, tunc non erit hoc
quantum neque quale neque substantia neque aliud
aliquod praedicamentorum, quoniam omnia ista sunt divi-
sibilia aut per se, ut est quantum, aut per accidens,
ut sunt reliqua. Et cum declaravit, quod dicens hoc
non potest concedere hoc esse substantiam aut
quale aut quantum, quod est valde improbabile,
incepit declarare impossibile, quod contingit his
duobus viris secundum hoc, quod ponunt, non
secundum rem in se. Et dixit: *Et ens etiam non erit
infinitum* etc., id est et contingit Parmenidi et
Melisso secundum hoc, quod dicunt, ut ens non
sit infinitum, ut Melissus dicit, neque finitum, ut
Parmenides dicit. Nam finitum et infinitum non
dicuntur nisi de quanto, non de fine quanti.
*[Vetus:] At vero si omnia, quae sunt ratione
unum sunt, sicut tunica et indumen-
tum Heracliti rationem contingit di-
cere ipsos, idem enim erit et bono
et malo et non bono esse et bono. Quare
idem erit bonum et non bonum et
homo et equus et non de eo, quod unum
sunt, quae sunt ratio erit, sed eo, quod
nihil sunt. Et tali igitur esse et tanto
idem.
[Scotus:] Et si omnia entia fuerint unum secundum
rationem, ut vestis et tunica, continget eis
dicere, quod Heraclitus dicit; esse
enim erit boni et mali, unum et boni
et non boni; ex quo sequitur, ut bo-
num et non bonum erunt idem et
homo et equus. Et tunc sermo eorum
non erit in hoc, quod entia sunt, sed in
hoc, quod nullum eorum est. Et erit etiam
intentio quiditatis talis dispositionis,
id est qualitatis, et intentio eius talis
mensure, id est quantitatis, eadem inten-
tio*.
Cum destruxit duos modos illorum trium secundum,
quos dicitur hoc nomen 'unum', incepit destruere ter-
tium. Et dixit: *Et si entia* et cetera, id est et si intende-
rint per hoc, quod dicunt quod entia diversorum nomi-
num omnia sunt idem secundum diffinitionem adeo,
quod significatio horum nominum 'homo', 'equus', 'asi-
nus' sit, sicut significatio horum nominum 'vestis' et 'tu-
nica', continget eis dicere, quod dixit Heraclitus so-
phista, scilicet contraria esse idem. Deinde dixit: *Esse enim
erit boni* et cetera, id est et cum significationes nominum
sint eaedem rerum contrariarum et oppositarum,
sicut 'vinum' et 'merum' significant idem, et 'vestis'
et 'tunica', tunc esse proprium bono et malo erit unum
esse. Et hoc non solummodo invenitur in bono et malo,
<pb n="[7r
quae sunt contraria, sed in bono et non bono, quae
sunt contradictoria, adeo quod esse erit non esse. De-
inde dixit: *Ex quo sequitur ut bonum et non
bonum sint idem et homo est equus*, id est et cum esse
proprium oppositis sit idem esse, continget quod
opposita, verbi gratia bonum et non bonum,
sint idem, et non solum opposita, sed et species di-
versae, verbi gratia homo et equus. Deinde indu-
xit improbabile contingens huic sermoni. Et dixit: *
Et tunc sermo eorum* et cetera, id est et cum posuerint
quod opposita, quae significant esse et non esse sint idem,
tunc ponunt, quod illud, quod est, non est, et secundum
hoc privant entia essentia, cum dicant ea esse unum.
Et secundum hoc, quia voluerunt dare entibus aliquam
dispositionem, destruxerunt ea esse. Hoc igitur est
unum improbabilium contingentium huic positioni.
Deinde induxit aliud improbabile. Et dixit: *Et
erit etiam intentio quiditatis* et cetera, id est et contin-
git huic positioni, ut aliquid esse in aliqua dispo-
sitione, id est in aliqua qualitate, verbi gratia album
aut calidum, et ipsum esse in aliqua quantitate, verbi
gratia longum et breve sint idem. Et secundum
hoc omnia praedicamenta erunt unum praedicamentum.

*[Vetus:] Conturbati sunt autem et posteri-
ores quemadmodum et antiqui, ne
forte contingat idem simul unum
esse et multa, unde et alii quidem, est
auferebant quemadmodum Lyco-
phron, alii autem mutabant dicti-
onem, ut quoniam homo albus non
est, sed albatur, neque ambulans est,
sed ambulat, ut non est adiicientes
multa faciant esse unum.
[Scotus:] Et posteriores antiquorum timuerunt,
ne contingeret eis idem esse unum
et plura insimul. Quare quidam di-
miserunt hoc nomen 'esse', ut Lyco-
phronus et quidam, quasi rectifica-
vit dictionem. Et dixit: 'Non oportet
dicere hominem esse album, sed
hominem albe fieri et non esse hominem
ambulantem, sed hominem ambulare'.
Neque cum imponunt in sermone
hoc verbum 'esse', facient de aliquo
uno plura*.
Dicit: Et quia antiqui consenserunt eis, scilicet Parme-
nidi et Melisso ens esse unum, quod est substantia,
timuerunt exprimere in propositionibus hoc verbum
'esse' ne contingeret eis aliquid esse unum et multum,
quia non intellegebant per hoc nomen 'ens' nisi
unam intentionem, scilicet substantiam. Quapropter
quidam dimiserunt dictiones, quae significant esse
in propositionibus, quarum praedicata sunt acciden-
tia, ut fecit Lycophronus. Dicebat enim, quoniam
non oportet dicere hominem esse ambulantem, sed
hominem ambulare, quia ens tunc esset plus quam unum.
Et totum hoc fuit, quia timebat, si in propositione,
<pb n="[7r
cuius subiectum est substantia et praedicatum aliud
praedicamentum, interponeret hoc verbum 'esse', quia
tunc ens esset plus quam unum. Et hoc intendebat cum
dixit: *Imponunt in sermone* et cetera.
*[Vetus:] Tamquam singulariter dicto uno
aut ente, sed multa sunt, quae sunt
aut enim ratione, ut albo esse et musico,
si idem utraque multa itaque unum,
aut divisione quemadmodum totum et
partes. Hic autem iam deficiebant
et confitebantur unum multa esse
tamquam non convenire idem unum
et multa esse, non opposita autem
est enim unum et potentia et entele-
chia, id est actu.
[Scotus:] Quasi hoc nomen 'unum' et hoc no-
men 'ens' dicerent singulariter. Sed
entia sunt plura: aut secundum ra-
tionem, quoniam esse album est ali-
ud ab esse musici et unum erit utri-
usque (tunc unum erit multum); secundum
vero divisionem, ut totum et partes. Sed
non potuerunt se excusare in hoc
modo et concesserunt unum esse
plura, quasi esset impossibile aliquid
esse unum et plura sine contradicti-
one: unum est potentia et est actu*.
Dicit: Et iste sermo eorum fundatur super hoc,
quod hoc nomen 'unum' et hoc nomen 'ens' semper
significant idem; quod non est verum, quoniam hoc
nomen 'ens' dicitur de pluribus secundum diffinitionem
et uno secundum subiectum, verbi gratia: unus homo est
albus et musicus, et esse eius secundum albedinem
est aliud ab esse eius secundum musicam, et est
subiectum utriusque secundum humanitatem. Et sic aliquid
erit unum et plura duobus modis diversis: unum
secundum subiectum, plura vero per accidens. Et
similiter potest esse aliquid unum secundum compositionem, secundum autem
divisionem plura, verbi gratia totum et partes. Deinde
dixit: *Sed non potuerunt excusare se* et cetera, id est
illi, qui non concesserunt pluralitatem ex pluralitate
accidentium in subiecto. Potuerunt enim in multi-
tudine accidentium dicere aliquid, scilicet quia non habent
verum esse et non potuerunt hoc dicere in partibus
et toto; totum enim est substantia et similiter partes
sunt substantiae. Et ideo *non potuerunt excusare
se in hac* quaestione. Deinde dixit: *Quasi esset im-
possibile* et cetera, id est et dicens hoc videtur quasi
opinari idem esse unum et plura duobus modis
diversis esse impossibile. Deinde incepit dare istos
duos modos in toto et parte. Et dixit: *Unum enim
est potentia et actu*, id est totum enim est unum actu
et plura potentia, quemadmodum est possibile in
pluribus actu, ut sint unum in posse, quoniam hoc
non est impossibile.

*[Vetus:] Hoc igitur modo facientibus impossibile
<pb n="[7v
videtur, quae sunt unum esse. Et ex
quibus demonstrant solvere non
difficile est, utrique enim Sophisticae
syllogizant et Parmenides et Melis-
sus, et namque falsa accipiunt et non
syllogizantes sunt, est autem magis
Melissi onerosa ratio et non habens
defectum, sed uno inconvenienti
assignato alio contingunt. Hoc autem
nihil grave est.
[Scotus:] Cum igitur processerunt per hanc
viam, apparebit eis impossibile en-
tia esse unum. Et non est etiam diffi-
cile contradicere eis ex illo, ex quo
nituntur declarare hoc. Omnes enim
procedunt in argumentatione sua
via sophistica, Melissus et Parme-
nides; accipiunt enim falsa et quod non
sequitur ex syllogismo. Sed sermo
Melissi est magis vanus; et in eo
non est dubium. Concessit enim
unum improbabile et super ipsum
fundavit suum sermonem; et in hoc
non est difficultas*.
Dicit: Cum igitur considerantes processerunt per
hanc viam considerationis, per quam nos proces-
simus, apparebit eis, quoniam impossibile est entia
esse unum, ut isti dixerunt. Et cum contradixit
conclusioni eorum per se, incepit contradicere ar-
gumentis; haec enim duo exigit disputatio. Et
dixit: *Et non est etiam difficile* et cetera., id est et *non est
difficile* contradicere syllogismo, quo utuntur in
confirmando suam opinionem. Et cum notifica-
vit, quod facile contradicitur syllogismo eorum, dedit
causam in hoc. Et dixit: *Uterque enim utitur syllogis-
mo sophistico*, id est et causa in hoc, quod facile contradi-
citur eis, est quia argumentationes eorum sunt so-
phisticae et sermones sophistici contradicuntur faci-
lius quam disputativi. Deinde demonstravit modum,
secundum quem sunt sophistici. Et dixit: *Accipiunt
enim* et cetera, id est ponunt enim propositiones falsas
et componunt eas compositione non concludente.
Et sermones, qui sunt huiusmodi dicuntur vani, scilicet qui
peccant in materia et forma. Et ideo dixit: *Sed
sermo Melissi est magis vanus*, id est et si uterque ser-
mo sit vanus, tamen sermo Melissi est magis va-
nus, quia omnino non concludit, sermo autem
Parmenidis concludit, sed non quae sunt ad propo-
situm suum. Deinde dixit: *Et in eo non est dubium*,
id est et cum eo, quod est magis vanus nullam facit du-
bitationem. Propositiones enim positae in eo sunt
falsae et improbabiles, ut cum dixit, quod ens non
generatur.

*[Vetus:] Quod quidem igitur paralogizat Me-
lissus manifestum est, opinatur
enim accipere, si quod factum est
<pb n="[7v
habet principium omne, quoniam
et quod non factum est non habet.
Postea et hoc inconveniens omnis
esse principium rei. Et non temporis
et generationis non simpliciter, sed
alterationis tamquam non momenta
nec factae mutationis.
[Scotus:] Quoniam autem Melissus peccat
in syllogismo, manifestum est; exi-
stimat enim quod acceptum est, quod
si omne, quod generatur habet princi-
pium, et omne, quod non generatur
non habet principium. Deinde hoc
etiam est magis improbabile, scilicet exi-
stimare, quod omne, quod habet prin-
cipium est intentio substantiae. Et
nonne tempus habet principium?
Et principium etiam necesse est esse
in alteratione et non est necesse ei,
quod generatur simpliciter, ac si
transmutatio non fieret subito*.
Dicit: *Quoniam autem Melissus peccat in syllo-
gismo, manifestum est*, quia opinatur, quod si fuerit
concessum, *quod omne, quod generatur habet principium*,
sequitur quod *omne quod non generatur non habet
principium*. Et hoc non sequitur, quoniam si prae-
dicatum affirmatur in eo, in quo affirmatur subiectum,
non sequitur, ut praedicatum negetur ab eo, a quo
negatur subiectum. Si enim opinatur hoc, habet,
quod destructo antecedente in omni materia sequitur
oppositum consequentis. Et cum Melissus ha-
buerit hoc pro vero et concedebatur, quod omne, quod
generatur habet principium, existimavit, quod omne,
quod non generatur non habet principium. Deinde
coniungit huic, quod ens non generatur, et conclusit,
quod ens non habet principium. Et haec propositio
dicens, quod ens non generatur, declarabatur ex eis,
ut dicet Aristoteles post sic. Et est quod si ens generatur,
aut generatur ex ente aut ex non ente, quoniam si
ex non ente, tunc non ens mutatur in naturam
entis, et si ex ente, ergo ens fuit antequam generaretur,
ergo non generatur, ergo non habet principium.
Deinde ex hoc, quod ens non habet principium, con-
clusit ipsum esse unum et immobile. Principium enim,
quod est extremum magnitudinis, cum fuerit non
ens, magnitudo erit infinita. Et erit una, quia cum ea
non erit aliud; ipsa enim est infinita; ergo totum
locum occupat. Et erit immobilis, quia non habebit
locum, in quo moveatur. Et ista dubitatio induxit
antiquos ante Aristotelem in maximum errorem, ut dicet
post Aristoteles. Et cum declaravit corruptionem ser-
monis Melissi secundum formam eius, incepit
declarare corruptionem eius secundum suam ma-
teriam. Et dixit: *Deinde hoc est magis improbabi-
le*, id est et *est magis improbabile* hoc quod existimavit,
quod hoc nomen 'principium' dicitur uno modo, scilicet de
principio substantiae tantum; principium enim est
<pb n="[8r
temporis et est alterationis. Si igitur hoc nomine
'principium' pro principio temporali, tunc hoc quod
dixit, quod quicquid non generatur non habet principium,
id est temporale, est verum, sed non est utile in hoc quod
intendebat concludere, scilicet quod ens est unum et immo-
bile et infinitum. Si autem utitur eo pro principio
alterationis, non est verum, quoniam non omnis
alteratio habet principium, ut alteratio subita.
Si vero utitur eo pro principio magnitudinis,
non est necesse ut omne quod non generatur non
habet principium quod est in substantia. Corpus enim
caeleste habet principium quod est in substantia, et non
generatur, ut post declarabitur. Sed Aristoteles conten-
tus est in contradictione istius propositionis di-
centis quod omne quod generatur habet principium
ab alteratione quae fit subito, quae generatur, sed
non habet extremum a quo incipiat generatio.
Et hoc intendebat cum dixit: *Et non continget
ei quod generatur simpliciter*, id est et non contingit apud
istum virum ut principium generationis sit illud
quod est in substantia tantum, sed et in alio, cum
simpliciter induxit hoc nomen 'generatio' in propo-
sitione et non determinavit ipsum. Et hoc est quasi
qui opinatur quod alteratio non fit subito.

*[Vetus:] Postea propter quid immobile si
unum est, sicut enim et pars una,
cum sit haec aqua movetur in ipsa
quare et non omnis aqua. Postea
alteratio propter quid non erit. At
vero nec specie possibile est unum
esse, sed sicut ex quo, sicut enim et
physicorum quidam dicunt unum
illo autem modo non. Homo namque
ab equo alterum est specie et contra-
ria ab invicem.
[Scotus:] Deinde quare est necesse, cum
fuerit unum, ut sit immobile, et quem-
admodum pars, verbi gratia istius
aquae (et est ima), movetur in suo loco,
quare etiam totum non est huiusmodi?
Et postea quare non est alteratio?
Et etiam impossibile ut sit unum
in forma, nisi sit secundum illud a
quo est. Hoc quidem dixerunt quidam
naturale. Alio modo impossibile est.
Homo enim alius est ab equo in
forma, et similiter contraria diversa
sunt ad invicem*.
Cum declaravit corruptionem syllogismi Melissi
et quod ex eo non sequitur conclusio quam nitebatur
concludere, dicit: Et si concesserimus conclusionem
eorum (et est quod ens est unum et infinitum), tamen
non sequitur ex hoc ut sit immobile, quoniam quem-
admodum videmus quod pars totius est quod est infini-
tum, ut dicunt, verbi gratia aer movetur secundum
suas partes toto permanente in suo loco, similiter
<pb n="[8r
possibile est ut hoc accidat in infinito, scilicet ut totum
moveatur secundum partes, non secundum totum.
Deinde si concesserimus quod non habet motum in
loco, quare non habet motum qui est alteratio? Et
hoc intendebat cum dixit: *Deinde quare non est
alteratio?*, id est deinde post hunc sermonem, si conces-
serimus quod non habet motum translationis, quare
non habet motum alterationis? Deinde dixit: *Et
impossibile est ut sit unum in forma* etc., id est et
impossibile est ut aliquis existimet quod ens est unum
in substantia, nisi secundum illud ex quo generatur,
scilicet materia, ut plures antiqui opinabantur quod entia
sunt ignis aut terra aut aer, quia apud eos compo-
nebantur ex uno istorum. Quod autem entia sint unum
in forma, impossibile est opinari; homo enim mani-
festum est quod est alius ab equo in forma. Et ma-
nifestius est hoc quod contraria differunt a se invicem
secundum formam.

*[Vetus:] Et ad Parmenidem autem idem
modus rationum est. Et si aliqui alii
sunt proprii. Et solutio partim qui-
dem quia falsa est, partim quidem
quia non concluditur. Falsa quidem
quoniam simpliciter accipit, quod
est dici, multipliciter dicto. Non con-
cluditur autem quia si sola alba
recipiantur significante unum albo
nihilominus multa alba sunt, non
unum, non enim continuatione erit
album unum, neque ratione, aliud
enim erit esse albo et susceptibili et
non erit extra album nihil divisum
non enim in quantum est separabile,
sed quod est alterum esse albedo et ei
cui inest, sed hoc Parmenides non-
dum vidit.
[Scotus:] Et hoc modo sermonum contradi-
cetur sermoni Parmenidis et aliis
modis qui forte sunt ei proprii,
quoniam manifestum est quod sermo
eius est falsus et non concludens,
quia utitur ente acsi diceretur
simpliciter, et dicitur multis modis.
Est autem non concludens, quia
si posuerimus sola alba et dixerimus
quod album in eis significat unum,
hoc non erit sufficiens in hoc quo
alba non sint plura sed unum; album
enim non est unum neque secundum conti-
nuationem neque secundum rationem;
ratio enim albi alia est ab ea quae
est recipientis. Et etiam non intendimus
quod possibile est ut album sit separatum,
<pb n="[8v
quoniam nos diximus hoc quod diximus,
non quia album separatur, sed quia est
aliud ab eo, cuius est, scilicet a recipiente.
Sed hoc in tempore Parmenidis
nondum erat terminatum*.
Cum contradixit syllogismo Melissi, reversus est
ad contradicendum Parmenidi. Et dixit: *Et hoc
modo* et cetera, id est et secundum illum modum, quo
contradiximus Melisso contradicemus Parme-
nidi et aliis modis propriis. Est enim commune
eis, quia utuntur propositionibus falsis secundum
aequivocationem et quod uterque non concludit illud,
quod intendebatur concludere. Sed syllogismus
Melissi est non concludens omnino, et ideo dixit,
quod est magis vanus. Et intendit per hoc, quod dixit: *
Et aliis modis* et cetera, ut mihi videtur, hoc, ex quo
contradixit conclusioni ex ipsis propositionibus, ex
quibus Parmenides composuit syllogismum. Ideo
forte intendit per hoc, quod dixit: *Et hoc modo
sermonum*, id est sermones, quibus usus est in destru-
ctione conclusionis absque sermonibus, ex quibus
concluserunt eam. Videmus enim, quod sermonum, qui-
bus usus est in destructione conclusionis eorum
quidam sunt fundati super propositiones probabiles
(et contradictio est communis eis) et quidam sunt sermo-
nes, ex quibus concluditur improbabile et impos-
sibile a Parmenide (et est propria Parmenidi). In
contradictione vero Melissi nulla propositione earum
utitur, quas ponit in suo syllogismo, quia omnes
sunt aequivoce. Et cum narravit, quod isti conveni-
unt in hoc, quod corruptio syllogismi eorum est secundum
materiam et formam, et iam notificavit hoc in syl-
logismo Melissi, incepit notificare hoc in syllogis-
mo Parmenidis. Et dixit: *Manifestum est quod est falsus
et non concludens*, id est et manifestum est, quod proposi-
tiones sui syllogismi sunt falsae et quod syllogismus
est non concludens illud, quod intendebat concludere,
quoniam propositiones eius sunt falsae, quia utitur
hoc nomine 'ens' ita, quod dicitur de una intentione,
sed dictum est de pluribus, scilicet in hoc, quod dixit, quod quic-
quid est praeter ens, est non ens, et quicquid est
non ens est nihil, quoniam hoc nomen 'ens' et 'non
ens' dicuntur de decem praedicamentis. Cum igitur
intendimus per hoc nomen 'ens' unum decem praedi-
camentorum, verbi gratia substantiam aut quantum,
tunc non erit verum dicere, quod quicquid est non ens
est nihil, quoniam non sequitur, ut illud, quod est
non quantum neque substantia sit nihil. Ergo pro-
positiones eius non sunt verae, nisi cum intende-
rimus per hoc nomen 'ens' omnia decem praedica-
menta, sed tunc non concludet illud, quod niteba-
tur concludere, scilicet quod ens est unum. Sed cum istae
propositiones ponentur illo modo, quo sunt verae,
sequetur ut ens sit multum. Et cum narravit
corruptionem existentem in syllogismo eius ex
propositionibus, reversus est ad declarandum corrupti-
onem eius ex figura.

Et dixit: *Est autem non con-
cludens* et cetera, id est autem non concludens illud,
quod intendebat concludere, scilicet quod ens est unum in
numero, quoniam manifestum est ex hoc, quod si po-
suerimus loco huius nominis 'ens' hoc nomen 'album'
<pb n="[8v
et acceperimus, quod hoc nomen 'album' significet idem
de albis, sicut ipse accepit, quod hoc nomen 'ens' si-
gnificet idem de entibus, et posuerimus, quod nihil
est praeter album, et composuerimus syllogismum
sic *Quicquid est praeter album est non album, et
quicquid est non album est nihil, ergo quicquid
est praeter album est nihil, aut solum album est ens*,
si coniunxerimus huic conclusioni aliam proposi-
tionem, et est quod quicquid est, praeter quod nihil est solum
est ens, et manifestum est, quod ex hoc enuntiabili *al-
bum solum esse* non sequitur album esse unum nu-
mero, nisi contingat, ut album sit unum secundum
continuationem aut secundum diffinitionem, et hoc
per accidens, et quia manifestum est, quod album
non est unum secundum continuationem neque
secundum diffinitionem, declaratum est ex hoc exem-
plo, quod iste sermo non est concludens illud, quod
intendebat concludere; album enim non est unum
secundum continuationem neque secundum rationem,
id est secundum diffinitionem. Sermo enim concludens
per se debet concludere in omni materia, et est
manifestum, quod sermo, qui concludit aliquid esse so-
lum, non sequitur ex eo, ut illud sit unum numero,
nisi contingat, ut illud sit unum numero, neque
quod sit unum secundum diffinitionem etiam, id est simpli-
citer; unum enim simpliciter debet habere has duas
dispositiones. Et cum narravit, quod ex hac materia,
in qua usus est hoc syllogismo apparet, quod illud, quod
accipitur in eo, quod est album, non est unum nu-
mero neque secundum continuationem neque secundum
diffinitionem, dedit modum, secundum quem non
est unum secundum diffinitionem. Et dixit: *Ratio enim
albi* et cetera, id est et illud, quod significat hoc nomen
'album' non est unum secundum diffinitionem, quia album
significat albedinem et recipiens albedinem, diffinitio
autem albi est alia a diffinitione recipientis albedi-
nem. Et cum narravit, quod diffinitio albedinis dif-
fert a diffinitione recipientis albedinem, narra-
vit, quod non sequitur, ut illud, quod differt in diffinitione
differat in esse, ne aliquis existimet hoc sequi. Et di-
xit: *Et non intendimus* et cetera, id est non sequitur ex
hoc, quod diximus, quod diffinitio albi est alia a diffi-
nitione recipientis albedinem, ut albedo sit separata
a recipiente. Intendimus enim per hoc albedinem
esse aliam a substantia, non aliam, id est separatam. Et
quia istae intentiones inventae in hoc exemplo, quo
demonstravit, quod iste syllogismus non concludit illud,
quod intendebat concludere, necesse est, ut sint pro-
babiles, et ut sint concesse ab adversario, si contra-
dictio fuerit disputativa, et istae intentiones non erant
famosae in tempore Parmenidis, scilicet ut aliquid sit unum
et diversum secundum diffinitionem, excusavit ipsum.
Et dixit: *Sed hoc in tempore Parmenidis non erat
terminatum*, id est sed ista, quae diximus in hoc exemplo
per hoc, quod intendimus contradicere syllogismo
Parmenidis et declarare ipsum esse non concludentem
per se illud, quod intendebat concludere, nondum erant
terminata in tempore Parmenidis. Et sic intellegitur
recte iste sermo, non secundum quod exponit Temistius
et alii.

*[Vetus:] Necesse igitur accipere non solum
unum significare quod est, de quo
<pb n="[9r
Utique praedicetur, sed
et quod vere est et quod vere unum est. Accidens enim
de subiecto quoddam dicitur, quare
cui accidit, quod est, non erit, alterum
enim est ab eo, quod est. Erit itaque
aliquid cum non sit, non itaque inerit
alii existens, quod vere est, non enim
erit ens aliquod ipsi esse, nisi multa,
quod est significet sic, ut sit aliquid
unumquodque, sed supponitur, quod
est significare unum.
[Scotus:] Contingit igitur dicenti quod ens est
unum opinari quod ens nonsignificat
unum tantum de quocumque dicatur,
sed significat illud etiam quod est
ens et illud quod est unum. Acci-
dens enim dicitur de subiecto ali-
quo; ergo erit illud cui accidit ens
non ens; est enim aliud ab ente; erit
ergo quod non est ens aliquid. Ergo
necesse est ut quod est ens non sit
aliquod accidens alteri. Impossibi-
le enim est aliquid esse, si ens non
significat multas intentiones adeo
quod substantia et accidens utraque
sit aliqua intentio. Sed positum est
quod ens significat unam intentionem*.
Cum contradixit syllogismo Parmenidis, ince-
pit contradicere conclusioni eius ex propositio-
nibus, quas posuit in syllogismo. Et est, qua dicitur
redargutio, contradictio. Et dixit: *Contingit igitur* etc.
, id est et qui dicit ens esse unum non debet opinari ipsum
esse quodcumque unum sit, sed ens, quod est unum
in rei veritate et est substantia. Deinde dedit causam
in hoc. Et dixit: *Accidens enim dicitur de subiecto*,
id est quoniam si fuerit opinatus ipsum dici de non sub-
stantia, necessario dicetur de accidente et accidens
indiget subiecto. Sunt igitur duo, accidens et sub-
iectum accidentis. Accidens enim dicitur de subiecto
aliquo. Deinde dixit: *Erit igitur illud cui accidit*
etc., id est illud igitur, quod est subiectum entis,
quod est accidens erit non ens. Iste enim posuit,
quod quicquid est praeter ens, est non ens. Contingit
igitur ei, ut illud, quod est non ens sit aliquod ens.
Deinde dixit: *Ergo necesse est* etc., id est et cum
illud impossibile sequitur ex hoc, quod posuimus,
quod ens significat accidens, necesse est, ut ens non si-
gnificet accidens. Deinde dixit: *Impossibile enim est,
ut aliquid sit* etc., id est et causa in hoc est, quoniam
cum posuerimus, quod ens significet accidens, impos-
sibile est, ut accidens sit aliquod ens, nisi ponamus,
quod hoc nomen 'ens' significet saltem duo, accidens
et subiectum accidentis. Sed quia Parmenides
posuit, quod ens significet unum, ideo accidit ei impos-
sibile. Hoc igitur nomen 'ens' apud ipsum secundum
hanc positionem non potest significare accidens,
<pb n="[9r
si cum hoc significet unum.

*[Vetus:] Si igitur, quod vere est nulli acci-
dit, sed illi aliquid, magis quod vere
est significat, quod est, si enim erit,
quod vere est idem et album. Album
autem non est, quod vere est, neque
accidere ipsi possibile est, quid est,
neque enim, quid est, est quod non
vere est, non ergo, quid est, est quod
album est, non sic autem sicut cum
aliquod non sit, sed omnino non sit,
quod vere itaque est, non est, verum enim
dicere est, quoniam album est, hoc autem
non quod est significat, quare si al-
bum significat, quod est, multa ergo
significat, quod est.
[Scotus:] Et si illud, quod est ens non accidit
alicui omnino, sed ei dignius acci-
dit illud, quod accidit, ergo ens
significat illud, quod est ens aut si-
gnificat non ens, quoniam si illud,
quod est ens sit album, quia intentio
albi non est illud, quod est ens (nam
impossibile est ut ens accidat ei) et quia
non est ens nisi illud, quod est ens,
ergo album non est ens, non ita, quod
sit illud, quod est ens, sed ita quod est
non ens omnino. Ergo necesse est, ut
illud, quod est ens, sit non ens. Dice-
re enim ipsum esse album est verum.
Sed dicere hoc significabat non ens.
Ergo necesse est ex hoc, ut album etiam
significet ens. Ergo ens significat
plures intentiones*.
Cum redarguit Parmenidem in hoc, quod posuit,
quod ens significat unum, quod est accidens, incepit
etiam redarguere ipsum, si posuerit ipsum ens si-
gnificare unum, quod est substantia. Et dixit: *Et si
illud quod est ens* etc., id est si intendit, cum
dixit, quod ens est unum, quod est illud, cui accidit omnino,
sed omnia, quae accidunt ei accidunt, tunc ens apud
ipsum significat illud, quod est ens in rei veritate,
et ens significat non ens. Deinde incepit declarare,
quomodo sequitur hoc. Et dixit: *Quoniam si illud
quod est ens* etc., id est quoniam illud, quod est
ens dicitur esse album, quia intentio albi est alia ab
intentione entis (nam impossibile est ut ens accidat
sibi; et in alia translatione: nam impossibile est ut
accidat ei ut sit ens), id est quoniam dicere aliquid
esse non est praedicatio per accidens, sicut praedicatio
albedinis. Deinde dixit: *Et quia non est ens* etc.,
id est quia positum est, quod non est ens, nisi subiectum
albi, ergo album non est ens, non ita quod sit non
ens, quod ponit Parmenides esse ens (et est ens aliquod),
<pb n="[9v
sed ita quod sit non ens omnino. Deinde dixit: *Ergo
necesse est, ut illud, quod est ens sit non ens*, id est con-
tingit igitur, ut sit ens illud, quod non est ens.
Deinde declaravit hanc consecutionem. Et dixit: *Di-
cere enim ipsum esse album est verum* etc., id est
dicere enim, quod ens est album est ponere album esse
ens, quia ista propositio est vera. Et iam declaratum
est, quod hoc nomen 'album' significat non ens secundum
positionem adversarii. Ex quo sequitur, ut ens si-
gnificet illud, quod ipse posuit non ens. Deinde
dixit: *Ergo ens* etc., id est ergo ens significat illud,
quod posuit ens, et est illud, quod recipit albedinem,
et illud, quod posuit non ens, scilicet albedinem. Ergo ens
significat plura.

*[Vetus:] Neque igitur magnitudo erit, quod
est, si quidem quod vere est, est quod est,
utique enim alterum est esse partium.
Quod autem dividitur, quod vere
est, in quod est vere aliquid aliud
et ratione manifestum est, ut homo si
est, quod vere est aliquid necesse est et
animal, quod vere est aliquid esse et
bipes si enim non quod vere est ali-
quid est, et accidentia erunt aut igitur
homini, aut alicui alii subiecto, sed
impossibile est. Accidens enim dicitur
hoc aut quidem contingit esse aut
non esse aut cuius est in ratione hoc
cui accidit, ut foedere quidem sicut
separabile, in simo autem est ratio
naris, cui dicimus accidere simum.
[Scotus:] Et etiam ens non est magnitudo, si ens
est illud, quod est ens. Intentio enim
utriusque partis est alia ab altera. Et
manifestum est, quod illud, quod est
ens dividitur ratione etiam in aliquas
partes, quae sunt etiam illud, quod est
ens. Verbi gratia, quoniam homo,
si sit illud, quod est ens, necesse est,
ut animal etiam sit illud, quod est
ens, et bipes. Nam si non fuerint il-
lud, quod est ens, ergo sunt accidentia.
Aut ergo homini accidunt aut alteri
subiecto. Accidens enim dicitur aut
de illo, quod potest esse alicuius
aut non esse, aut de illo, in cuius
ratione accipitur illud cui accidit;
verbi gratia sessio aut quasi separatum,
simitas vero ratio nasi accipitur in
eo, de quo dicimus, quod simitas acci-
dit ei*.
Cum redarguit Parmenidem proprie, incepit
contradicere eis ambobus communiter. Et dixit:
<pb n="[9v
*Et etiam ens non est magnitudo* etc., id est et etiam
ens secundum hanc opinionem impossibile est, ut
dicatur esse corpus, cum ens apud eos sit ens
principaliter et corpus dicitur de substantia et quan-
titate. Erit igitur esse substantiae aliud ab esse quanti-
tatis. Et forte intendit, quod si ens fuerit unum, impossi-
bile est, ut sit corpus; nam corpus est divisibile. Et hoc
est manifestius, ut mihi videtur. Deinde incepit
contradicere eis alio modo. Et dixit: *Et manifestum
est* etc., id est et universaliter, sive crediderint ipsum
esse corpus sive non, necesse est, ut habeat diffinitionem,
ex qua intellegatur eius substantia, scilicet ut habeat ali-
quid quasi genus et aliquid quasi differentiam. De-
inde induxit exemplum. Et dixit: *Verbi gratia
homo* etc., id est verbi gratia quoniam si posu-
erint, quod ens, quod est unum, apud eos sit homo,
necesse est, ut animal, quod est genus hominis, et
bipes, quod est eius differentia, sint entia in rei veri-
tate. Nam partes rei, quae sunt secundum diffinitionem
praecedunt rem in esse. Deinde dedit rationem super
hoc. Et dixit: *Nam si non fuerint* etc., id est animal
enim et bipes, si non fuerint de natura illius, quod est
ens, ergo erunt accidentia in eo. Et tunc aut erunt
accidentia homini aut alteri subiecto. Sed impossi-
bile est, ut animal bipes sint accidentia homini. Accidens
enim invenitur duobus modis: aut separatum,
quod quandoque est in re et quandoque non, ut sessio;
aut non separatum, et est illud, in cuius diffinitione
accipitur, illud, cuius est accidens, verbi gratia
simitas, quae accidit naso: nasus enim accipitur in
eius diffinitione. Deinde induxit impossibile, quod
sequitur si animal et bipes fuerint alterius duorum
modorum accidentis.

*[Vetus:] Amplius quaecumque in diffinitiva
ratione insunt aut ex quibus sunt
in ratione horum non inest ratio
totius, ut in bipede ratio hominis
et in albo, quae est ratio albi homini.
Si igitur haec hunc habent modum
et homini accidit bipes, necesse est
separabile esse ipsum, quare contingit
utique non bipedem esse hominem aut
in ratione bipedis inerit hominis
ratio, sed impossibile est istud. Illud enim
in illius ratione inest. Si autem alii
accidunt bipes et animal, et non est
utrumque, quod vere est aliquid et
homo utique erit accidentium alterius.
[Scotus:] Et dicamus etiam quod illa, quae acci-
piuntur in ratione diffiniente rem
aut illa, ex quibus invenitur res
impossibile est, ut ratio illius rei
universalis accipiatur in ratione
illarum rerum, verbi gratia ut ratio
hominis accipiatur in bipede aut
ratio hominis albi accipiatur in albo.
<pb n="[10r
Et si illa sunt talia, et bipes accidit
homini. Necesse est autem, ut illud sepa-
ratum sit, ita quod sit possibile, ut homo
non sit bipes, aut ratio hominis
accipiatur in ratione bipedis. Sed
hoc est impossibile; nam hoc accipi-
tur in diffinitione illius. Et si bipes
et animal accidant alteri et uterque
non est illud, quod est ens, necesse
est, ut homo etiam sit de rebus acci-
dentibus alteri*.
Dicit: Et manifestum est etiam, quod illa, quae accipiuntur
in ratione diffiniente rem, impossibile est, ut in dif-
finitionibus illorum accipiantur illae res, quoniam
partes diffinitionis praecedunt dif-
finitum, non diffinitum praecedit diffinitionem, verbi gratia ut homo,
qui est posterior bipede et animali, accipiatur in
diffinitione bipedis et animalis, aut homo albus,
qui est posterior albedine et homine, accipiatur
in diffinitione hominis et albedinis, quoniam si
ita esset, tunc causatum praecederet causam. Et cum
posuit hanc propositionem dicentem, quod animal et
bipes et universaliter illa, quae accipiuntur in diffini-
tionibus rerum, non diffiniuntur per illas res, incepit
facere mentionem de propositionibus praedeclaratis,
scilicet quod accidentia sunt duobus modis; est enim acci-
dens separabile et inseparabile. Et quia in diffi-
nitionibus inseparabilium accipitur illud, de quo
praedicantur. Et congregat eas cum hac propositione
et declarat inducendo ad inconveniens illud, quod
intendebat declarare, scilicet quod animal et bipes non
praedicantur de homine, secundum quod sunt accidentia.

Et dixit: *Et si illa sunt talia* etc., id est cum istae
propositiones sint positae, scilicet quod homo non accipitur
in diffinitione bipedis, et quod accidentia sunt duo-
bus modis, scilicet modo, quo non separantur a subiecto
et in cuius diffinitione accipitur subiectum, et modo,
quo quandoque separantur a subiecto, manifestum
est, quod cum posuerimus, quod animal et bipes sunt
accidentia homini, et coniunxerimus eis has pro-
positiones, scilicet quod accidentium aliud est separabile et
aliud inseparabile, et quod in diffinitione inseparabilis
accipitur subiectum, in quo est, sequetur ex hoc al-
terum duorum impossibilium, quia si bipes et animal
fuerint accidentium separabilium, sequitur hominem
esse quandoque non animal et quandoque non bipedem;
si vero inseparabilium, sequitur, ut homo accipi-
atur in diffinitione animalis et bipedis. Et utrumque
est impossibile. Impossibile enim est, ut homo sit
et careat vita, et impossibile est etiam, ut homo
accipiatur in diffinitione bipedis, sed est econverso.
Et cum istud impossibile sequitur, si posuerimus,
quod bipes et animal sint accidentia in homine, ergo
manifestum est, quod non sunt accidentia in eo. Deinde
dixit: *Et si bipes et animal* etc., id est si bipes et animal,
quae sunt respondentia rebus, quae accipiuntur in
diffinitione entis, accidunt alicui subiecto alii ab
homine ex eis, quae praedicantur de homine, quem
posuimus similem enti apud eos, et ista accipiuntur
in diffinitione hominis, manifestum est, quoniam
<pb n="[10r
ex hoc sequitur ut homo, qui est similis enti in positione,
sit accidens. Et sic unum ens apud eos erit accidens,
non substantia, quod est contra positum. Et abbre-
viatio summae istius sermonis est, quoniam quae
accipiuntur in diffinitione entis, aut erunt de natura
entis aut erunt accidentia; si autem accidentia,
aut subiectum eorum erit ens aut aliud praedicabile
de illo. Si igitur subiectum eorum erit ens, non erunt
accidentia in eo, quoniam accidentia aut sunt
separabilia aut inseparabilia. Separabilia autem
possunt esse extra illud, in quo sunt, sed ab illis,
quae accipiuntur in diffinitionibus, impossibile
est, ut diffinita separentur. Inseparabilia autem
diffiniuntur per subiectum, sed non subiectum
per illa. Unde impossibile est, ut illa, quae accipi-
untur in diffinitione entis sint accidentia in eo.
Et impossibile est, ut sint accidentia in alio.
Nam si fuerint accidentia in alio et sint accepta in
diffinitione entis, continget, ut ens sit de natura
eorum, et sic unum ens apud eos erit accidens.
Et hoc est contra illud, quod dicunt; etiam si dixe-
rint ipsum esse accidens, sequitur impossibile praedictum.
Et cum destructi sunt omnes modi, secundum
quos possibile est dicere, quod illa, quae accipiuntur in
diffinitione entis non sunt de natura accidentis,
remanet, ut sint de natura entis. Ergo ens est multa,
non unum. Et haec est abbreviatio istius sermonis.

*[Vetus:] Sed quod vere est sit accidens nulli,
de quo ambo et utrumque, et quod
est ex his dicatur, ex in divisibilibus
itaque, quod est erit omne. Quidam
autem rationibus utrisque acquiescunt
huic quidem, quoniam omnia unum sunt, si quod
est unum significat, quoniam est et quod non
est. Ei autem quae decisione in divi-
duas facientes magnitudines.
[Scotus:] Ponamus ergo, quod illud, quod est
ens nulli accidat et universaliter
dicatur, illud de utroque et de illo,
quod est ex eis. Sequitur igitur ex
hoc, ut totum sit ex rebus indivi-
sibilibus. Et videmus quosdam, qui
oboediunt utrique sermoni. Obediunt
enim sermoni dicenti, quod omnia sunt
unum, si ens significat unum, quia
dicunt, quod non ens habet essentiam;
obediunt autem alteri sermoni, quia
concedunt magnitudines esse in-
divisibiles secundum divisionem
in duas medietates*.
Id est ponatur igitur ratiocinatio Parmenidis secunda
super hoc, quod ens est unum, sit talis. Ens, quod est, unum
est corpus deferens accidentia, non est accidens.
Et corpus est unum et indivisibile, quoniam si fu-
erit divisibile, procedet divisio semper in duas me-
dietates et per divisionem in medietates devenietur
<pb n="[10v
ad hoc, quod corpus sit compositum ex punctis. Et
sic corpus erit compositum ex non magnitudine
et ex non corpore, quod est impossibile. Ergo cor-
pus est unum indivisibile. Et hoc intendebat, cum
dixit: *Et universaliter* etc., id est universaliter po-
namus, quod corpus dividitur in duas medietates,
et quod ens dicitur de utraque medietate et congregato,
quod est corpus, ex quo sequitur, ut corpus sit
compositum ex non corpore. Nam illae duae medi-
etates dividuntur in duas et illae duae in duas alias,
et procedet hoc adeo, quod in corpore non remanebit ma-
gnitudo, sed dividetur secundum totum et deficiet
aut dissolvetur in puncta, et universaliter in non
corpus, quod est impossibile. Deinde dixit: *Et vi-
demus quosdam* etc. Et intendit per istos duos
sermones istum sermonem et primam rationem, in
qua dixit: *Quicquid est praeter ens est non ens* etc.
Deinde dixit: *Oboediunt autem* etc.,
id est oboediunt autem huic, quod dicit, quod quicquid est
praeter ens non dicitur ens, quia existimant, quod ens
solummodo dicitur uno modo. Et ideo visi sunt con-
tradicere huic sermoni, dicentes quod quicquid est
praeter ens habet aliquam essentiam, etsi non dicatur
ens. Et innuit per hoc Platonem. Deinde dixit: *
Oboediunt vero* etc., id est alii non obediunt isti
rationi, quia contradicunt ei ponendo corpora indi-
visibilia, id est quoniam Parmenides, cum dixit, quod si
corpus dividitur in duas medietates, continget, ut
divisio per veniat ad non corpus, contradixerunt
huic sermoni alii homines concedendo, quod divisio
cadit in totum, et est falsum. Et dixerunt, quod ista
divisio non pervenit ad non corpus, sed pervenit
ad corpora indivisibilia. Et sic fugierunt unum
falsum et ceciderunt in aliud falsum.

*[Vetus:] Manifestum autem est, quoniam
non verum est, quod si unum significat,
quod est, et non possibile est simul
contradictionem esse, non erit nihil quod
non est, nihil enim prohibet quod non est non
simpliciter esse, sed non ens aliquod
esse, quod non est. Dicere igitur extra
ipsum quod est, nisi aliquid erit
aliud, unum omnia esse inconveniens
est. Quis enim adiscit ipsum, quod
est, nisi quod vere est aliquid sit,
si autem hoc, est nihil tamen prohibet
multa, quae sunt esse, sicut dictum
est, quod quidem igitur unum esse,
quod est impossibile sit, manifestum
est.
[Scotus:] Et manifestum est quod dicere quod ens
significat unum et quod contradicto-
ria non possunt esse insimul, impos-
sibile est ut non ens habeat essentiam
rationis, et non est verum.
Nihil enim prohibet ut non sit sim-
pliciter, sed non ens erit non aliquod
<pb n="[10v
ens. Ex quo sequitur ut dicere quod
si hic non fuerit aliquod habens
essentiam praeter ipsum ens, omnia
erunt unum, sit impossibile. Nullus
enim intellegit per hoc nomen 'ens'
nisi illud quod est ens. Et sic nihil
prohibet, ut reputo, ut entia sint
plura, ut praedictum est. Quoniam
autem impossibile est ut ens sit
unum hoc modo, manifestum est*.
Dicit: *Et manifestum est* etc., id est manifestum est, quod si ali-
quis posuerit, quod ens significat unum, et quod im-
possibile est, ut contradictoria congregentur insi-
mul, scilicet esse et non esse, et existimaverit, quod ex istis
propositionibus sequitur, quod illud, quod non est il-
lud ens non habet essentiam, et manifestum est, quod
existimatio eius non est vera. Deinde dedit causam
in hoc. Et dixit: *Nihil enim prohibet* etc., id est
nihil prohibet, ut illud, quod est non ens, quod di-
ctum est uno modo, non sit non ens simpliciter,
sed non illud, quod significatur per hoc nomen 'ens',
id est non simile ei. Deinde dixit: *Ergo necesse est ut dici-
tur* etc., id est ergo necesse est, ut sermo dicentis,
quod si non fuerit hic aliquod ens non habens essentiam
in rei veritate, scilicet sicut essentiam entis, omnia
erunt unum, sit sermo impossibilis. Possibile est enim, ut
aliqua sint, quae non habent essentiam similem
essentiae entis. Deinde dixit: *Nullus enim intellegi*
etc., id est nullus enim intellegit per hoc nomen
'ens' nisi ens, quod est ens principaliter et vere, scilicet
substantia. Et cum illud ens verum sit unum,
possibile est, ut entia, quae sunt sub eo in esse, sint
plura. Deinde dixit: *Quoniam autem impossibile est*
etc.

<pb n="[11r
*[Vetus:] Sicut autem physici dicunt duo
modi sunt, hi quidem enim unum
facientes quod est corpus subiectum,
aut trium aliquid, aut aliud quod
est igne quidem densius, aere aut
subtilius, alia aut generant densitate
raritate multa facientes, haec autem
sunt contraria, universaliter autem
excellentia et deffectus sicut ma-
gnum dicit Plato et parvum, nisi
quod hic quidem hoc facit materiam
unum autem speciem. Alii vero unum
quidem subiectum materiam, con-
traria autem differentias et species.
Quidam autem ex uno inhaerentes
contrarietates segregant quemadmo-
dum Anaximandros dicit, et
aut unum et multa debent esse sicut
Empedocles et Anaxagoras ex com-
mistione namque segregant alia.
Differunt autem ab invicem in eo,
quod hic circulationem facit horum, hic
autem semel, hic quidem infinitas si-
miles partes et contrarias. Illae vero
vocata elementa solum.
[Scotus:] Quod autem dicunt naturales est
duobus modis. Quidam enim com-
posuerunt ens unum genus sub-
iectum aut unum trium aut aliud
densius igne et subtilius aere, attri-
buunt alia densitati et raritati et po-
suerunt ea multa. Et haec duo sunt
contraria, et universaliter additio et
diminutio secundum sententiam Platonis in
magno et parvo. Sed Plato ponit
haec duo loco materiae et ponit unum
loco formae, isti autem ponunt istud
unum subiectum materiam et ponunt
duo contraria, differentias et species.
Et quidam dixerunt quod contraria
sunt existentia in uno, et ex eo re-
solvuntur et exeunt, ut dicit Ana-
ximandros et similiter etiam qui
dixerunt quod entia sunt unum et plura,
ut Empedocles et Anaxagoras. Isti
enim attribuunt exitum aliarum re-
rum dissolutioni quae fit ex mixto,
sed differunt, quoniam ille dicit
hoc esse reciproce, iste autem dicit
hoc esse semel; amplius ille dixit,
quod partes consimiles sunt et infinitae
et contrariae, istae autem dicit contra-
ria in eis, quae apud ipsum dicuntur
elementa tantum*.
Cum contradixit opinionibus non essentialibus
in hac arte secundum disputationem, reversus est ad con-
tradicendum opinionibus naturalibus dictis ab
eis, qui concedunt principia esse et utuntur hoc
nomine 'ens' pro principio. Et qui istorum dicit,
quod ens est unum intendit, quod principium est unum. Et qui dicit
entia esse plura, intendit principia esse plura. Et
incepit Aristoteles in opinionibus istorum ab opinione
dicentis principium esse unum. Et dixit: *Quod autem
dicunt naturales* etc., id est naturales autem, qui
utuntur hoc nomine 'ens' pro principio et dicunt,
quod ens est unum in qualitate generationis sunt bi-
partiti. Isti enim conveniunt in hoc, quod dicunt, quod
ens, scilicet principium, est unum aut unum trium elemen-
torum, quoniam quidam dicunt, quod istud principium
est ignis, et quidam aer, et quidam aqua aut ali-
quid medium inter ignem et aerem, densius igne et
subtilius aere. Sed divisi sunt in modo generatio-
nis rerum ex hoc principio uno in duas sectas.
Quidam enim ponunt generationes rerum ex hoc
<pb n="[11r
principio secundum raritatem et densitatem. Et isti
quoquomodo ponunt principia plura. Ponunt
enim unum subiectum et duo contraria, scilicet raritatem
et densitatem, et universaliter additionem et diminu-
tionem, sub quibus collocantur magnum et parvum,
quae dicit Plato. Sed isti differunt a Platone in
hoc, quoniam Plato ponit haec duo contraria loco
materiae et ponit unum, quod est subiectum eorum loco
formae, isti vero ponunt unum, quod est subiectum,
materiam, et ponunt contraria differentias et species
materiae, scilicet quoniam unum ponunt pro materia et
contraria pro forma.

Et cum notificavit unam
sententiam dicentium principium esse unum in modo
generationis rerum ab illo principio, reversus est
ad secundam sententiam. Et dixit: *Et quidam dicunt
quod contraria* etc., id est et quidam eorum, qui dicunt,
quod principium est unum non ponunt modum gene-
rationis secundum densitatem et raritatem, sed
dicunt, quod contraria et universaliter omnia diversa-
rum specierum et formarum sunt existentia in actu
in illo uno principio secundum latentiam. Et ge-
neratio nihil aliud est quam exitus illarum rerum
latentium ex illo uno, ut dixit Anaximandros na-
turalis. Deinde dixit, quomodo conveniunt quidam
eorum qui dicunt principia esse plura uno cum istis
in hac opinione, scilicet in hoc quod generatio ex principiis
est secundum dissolutionem et exitum. Et dixit: *Et
similiter illi, qui dicunt* etc., id est et talem opinionem
in modis generationis non opinantur solum illi, qui dicunt, quod
principium est unum, sed qui dicunt principia esse plura, ut
Anaxagoras et Empedocles. Isti enim attribuunt gene-
rationem rerum exitui earum a mixto. Et cum narravit,
quod isti duo viri conveniunt in hoc, id est in modo generationis,
incepit narrare, in quo differunt. Et dixit: *Et diffe-
runt in hoc, quoniam* etc., id est Empedocles et
Anaxagoras differunt, quoniam Empedocles
opinatur, quod mixtio et congregatio rerum habet tempus,
quod est tempus corruptionis mundi, et segregatio
earum habet aliud tempus et est tempus genera-
tionis mundi, et quod ista congregatio et segregatio
semper est reciproce in infinitum; Anaxagoras vero
opinatur res esse mixtas tempore infinito, deinde
intellectus incepit distinguere eas et extrahere eas
a mixto, et quod hoc erit in infinitum. Mundus igitur apud
Empedoclem est quandoque et corrumpitur quan-
doque, apud Anaxagoram vero est ens factus a
principio, sed permanebit in infinitum. Deinde in-
duxit alias differentias inter eos. Et dixit: *Et iste
facit semel* etc., id est non differunt in hoc tantum,
scilicet quod Anaxagoras ponit generationem mundi semel
et Empedocles infinities, sed etiam in hoc, quod Anaxa-
goras dicit, quod illa, quae dissolvuntur sunt partes con-
similes et contraria, et quod ideo accidet mundo rema-
nere in infinitum, eo quod istae partes sunt infinitae, quare
numquam cessant exire; Empedocles autem dicit
congregationem et segregationem elementorum
quattuor esse reciprocam, quia apud ipsum sunt ele-
menta eorum, quae sunt consimilium partium, sed
apud Anaxagoram econverso, scilicet quoniam illa, quae
sunt consimilium partium sunt apud ipsum elemen-
ta elementorum quattuor.

*[Vetus:] Videtur autem Anaxagoras sic infinita
<pb n="[11v
opinari, ut accipiat communem opinionem
physicorum esse veram, tamquam non
fiat nullum eorum, quae sunt ex eo,
quod non est. Propter hoc enim si-
cut dicunt erant simul omnia. Et
fieri huiusmodi statuerunt alterari,
alii autem congregationem et segre-
gationem.
[Scotus:] Et forte Anaxagoras existimavit
ea esse infinita, quia opinabatur
quod illud, quod erat famosum inter
naturales est verum, scilicet quod nihil omnino
generatur ex non ente, quoniam propter
hoc dixerunt, scilicet quod omnia erant insimul
in illo principio, et quod generatio rei
demonstratae est alteratio, et quidam
dixerunt, quod est mixtio et distinctio*.
Cum numeravit opiniones istorum de principiis
et de modo generationis, incepit notificare illud,
quod movet illos ad opinandum hoc. Et dixit: *Et
forte Anaxagoras* etc., id est posuit elementa in-
finita consimilium partium, quia existimavit, quod pro-
positio concessa apud naturales est vera omnibus
modis, et est, quod impossibile est, ut aliquid sit ex
non ente omnino. Deinde dixit: *quoniam propter hoc
dixerunt* etc., id est et propter hoc, quod concesserunt hanc
propositionem, dixerunt isti, quod omnia erant insimul
et quod generatio est congregatio et corruptio est
segregatio, licet quidam vocent generationem rei
non distinctae alterationem, quoniam apud ipsum
generatio in rei veritate non est alteratio, et est
Anaxagoras. Et quidam vocant eam mixtionem et
distinctionem et isti magis conservant nominationem
secundum intentionem suam.

*[Vetus:] Amplius ex eo, quod fiunt ex alte-
rutris contraria inerant, ergo si enim
omne, quod fit necesse est fieri aut ex
his, quae sunt aut ex his, quae non
sunt. Horum autem illud, quod est
ex his, quae non sunt aliquid fieri
impossibile est. De hac enim conveni-
unt omnes opinione, qui de natura
sunt, reliquum iam contingere ex
necessitate putaverunt, ex his, quae
sunt et insunt fieri. Sed propter
parvitatem magnitudinum ex in
sensibilibus nobis. Unde dicunt
omne in omne miseri, propter id,
quod omne ex omni videbant fieri.
Apparere autem differentia et ap-
pellari altera ab invicem ex magis
superabundanti propter multitu-
dinem in mixtura infinitorum, sin-
<pb n="[11v
cere quidem enim totum album
aut nigrum aut carnem aut os non
esse, sed quod plus unumquodque
hoc videtur esse natura rei.
[Scotus:] Et etiam si alterum contrariorum
generatur ex reliquo, quoniam
quia omne generatum necesse est,
ut generatio eius sit aut ex rebus
entibus aut ex non entibus, et est
impossibile aliquid generari ex non
ente (naturales enim omnes con-
veniunt in hoc et existimaverunt,
quod sequitur necessario quod generatio sit
ex rebus existentibus in se), et propter
parvitatem corporis eorum erit ge-
neratio ex rebus insensibilibus apud
nos, et ideo dicunt quod quidlibet est
mixtum cum quolibet. Opinabantur
enim quod quidlibet generatur ex quo-
libet et quod illa, quae videntur diversa et
dicuntur alia a se invicem, viden-
tur ita propter illud, quod habet
dominium in mixto, quoniam, ut
dicunt, nihil est , quod sit totum purum
album aut nigrum aut dulce aut
caro aut os, sed in unaquaque rerum
illud quod vincit in ea existimatur,
quod natura eius est illius*.
Hoc, quod dicit: *Et etiam si alterum contrariorum* etc.
est alia res, quae induxit eos dicere, quod entia
erant insimul, quoniam quia opinabantur, quod generatio
est ex contrariis et quod contraria sunt, quae sunt prin-
cipia, oportet, ut non sint generabilia neque corrupti-
bilia, et ideo oportet apud eos contraria esse insi-
mul et quaedam exeunt a quibusdam. Et cum
induxit illud primum dubitabile, quod movet eos
ad opinandum entia esse insimul et quod generatio
est exitus et resolutio, incepit declarare illam ambi-
guitatem. Et quoquomodo excusat Anaxagoras
eos, qui dicunt esse impossibile, quod generatio est
aliquid esse, quod non erat. Et dixit: *Quoniam cum
omne generatum* etc. Et sermo eius in hoc
manifestus est per se. Deinde dixit: *Et propter par-
vitatem* etc., id est excusant se in hoc, quod sensus
contradicit huic opinioni, dicentes, quod hoc , quod apparet
sensui, scilicet quod generatio fit ex non ente, est *propter
parvitatem* partium, non quod in rei veritate est ge-
neratio ex non ente. Deinde dixit: *Et ideo dicunt*
etc., id est et quia coacti sunt ad credendum, quod
ens generatur ex ente et quod hoc apparet sensui, est
peccatum sensus ex parvitate partium, ex quibus
est generatio, dixerunt, quod omne est mixtum cum omni,
licet non appareat sensui, et quod necesse est omne gene-
rari ex omni, non ut aliqua terminata generentur
ex aliquibus generatis terminatis. Deinde dixit:
<pb n="[12r
*Et illa quae videntur diversa* etc., id est et Anaxago-
ras, qui est coactus ad credendum omne generari
ex omni, excusat se ex hoc, quod apparet sensui, scilicet quod
res videntur diversae separatae, dicendo hoc, quod res
videntur diversae, est propter illud, quod dominatur
in illa re mixta ex partibus infinitis, verbi gratia
quoniam tunc existimatur hoc esse aqua, quando
partes consimiles aquosae fuerint in eo plures quam
aliae partes infinitae mixtae in eo. Et tunc existimatur,
quod hoc est caro, quando partes carnosae fuerint in
eo plures aliis partibus infinitis mixtis in eo, non
quia in carne non sunt nisi partes carnosae tantum,
sicut existimatur, neque in aqua nisi partes aquosae,
sed in aqua et aere et in omni, quod distinguitur
non distinguitur nisi propter illud, quod habet domi-
nium in eo ex partibus consimilibus infinitis in
numero, non in forma. Dicunt igitur, quod nihil est
hic, quod totum sit album purum aut nigrum, purum
aut dulce, purum aut caro, pura aut os purum, sed
res existimatur esse de natura illius, quod
magis est in ea, et quod illud est de natura eius pura,
et quod non est nisi illa natura, et hoc est falsum.

*[Vetus:] Si igitur infinitum sed quod infinitum igno-
tum est secundum multitudinem et ma-
gnitudinem infinitum ignotum, quan-
tum est quoddam, secundum speciem autem
infinitum ignotum quale quoddam
est. Principiis autem existentibus
infinitis, et secundum multitudinem
et secundum speciem, impossibile est,
quae sunt ex his cognoscere, sic enim
cognoscere compositum arbitramur.
Cum cognoscimus ex quibus et
quantis sit.
[Scotus:] Dicamus igitur, quod si infinitum, secundum
quod est infinitum, non scitur, ergo
illud, quod est infinitum in numero aut
in magnitudine est quantum non
scibile et illud, quod est infinitum
in forma est quale non scibile. Et cum
principia sint infinita in numero
et in forma, ergo nulla est via ad
sciendum illa,quae sunt ex eis. Nos
enim non existimamus scire com-
positum, nisi cum sciverimus illa,
ex quibus et ex quot est compositum*.
Cum numeravit opiniones naturalium in numero
principiorum et in numero generationis, incepit
primo destruere sermonem dicentium ea esse infinita,
ut cum hoc destruxerit, incipiet perscrutari, utrum
sint unum aut plura, et si sint plura, quot sunt. Et
posuit suum sermonem in hoc contra Anaxagoram,
etsi sit etiam contra Democritum, qui dicit partes
esse indivisibiles modo communi, non proprio, cum
in hoc libro et in alio dicetur de modo proprio.
Et incepit contradicere huic opinioni ratione logica.
<pb n="[12r
Et dico hic logicam, id est argumentationem, cuius
propositiones sunt declaratae in logica et sunt ac-
ceptae illic pro declaratis per se. Logica enim usitatur
in scientiis duobus modis: aut secundum quod est
instrumentum distinguens verum a falso (et hic
est modus proprius) aut secundum quod illa, quae
sunt declarata in ea accipiuntur pro maximis in
destruendo aut construendo aliquid (et ista con-
sideratio, cum usitatur in artibus particularibus,
est non propria, in arte autem universali, scilicet prima
philosophia, est propria).

Et iste sermo est syllo-
gismus in secunda figura, cuius altera propositio
est posita sine medio et secunda sub intellecta est,
sed eius medium ponitur, quod componitur in prima
figura, et altera propositio eius est manifesta per
se. Altera vero duarum propositionum, quae ponuntur
in secunda figura est: omne compositum ex prin-
cipiis infinitis in quantitate et forma est composi-
tum, quod non scitur, ex quibus componitur et ex
quot. Secunda vero est: et omne compositum notum
est compositum et scitur, ex quot componitur et ex quibus. Ergo in
secunda figura: omne compositum ex principiis infinitis est com-
positum ignotum, id est quod non potest sciri. Propositio autem
dicens, quod omne compositum notum est compositum
ex principiis, quorum quantitas et qualitas est nota,
est posita sine medio. Et est illa, quam expressit, cum
dixit: *Nos enim non existimamus nos scire* etc.
Propositio vero posita sine medio in hoc syllo-
gismo, cum dicimus, quod omne compositum ex prin-
cipiis infinitis in quantitate et forma est composi-
tum ex principiis ignotis. Et medium est, quod omne,
quod est infinitum in numero aut in magnitudine
est quantum non scibile. Et omne, quod est infinitum
in forma est quale non scibile. Et sic iste sermo com-
ponitur in prima figura: omne infinitum in numero
aut in magnitudine est, quantum non scibile et omne,
quod est infinitum in forma est quale non scibile; omne
compositum ex principiis infinitis in quantitate aut
qualitate est compositum ex magnitudinibus aut
numeris aut qualitatibus non scibilibus; ergo
in prima figura: omne compositum ex principiis
infinitis in quantitate et in forma est compositum
ex principiis non scibilibus. Et propositio minor istius
syllogismi declaratur etiam per medium, scilicet propositio
dicens, quod omne compositum ex principiis infini-
tis in quantitate et qualitate est compositum ex ma-
gnitudinibus aut numeris aut qualitatibus non
scibilibus. Et medium, per quod declaratur haec pro-
positio, est propositio dicens: infinitum, secundum
quod est infinitum, non est scibile. Et syllogismus com-
ponitur sic in prima figura: omne quod est infinitum
est non scibile; sed omne, quod est infinitum in ma-
gnitudine aut numero aut qualitate est infinitum;
ergo omne, quod est infinitum in numero aut
magnitudine aut qualitate est non scibile secundum
magnitudinem aut numerum aut qualitatem. Sunt
igitur tres syllogismi et sex propositiones, et duo syllo-
gismi sunt in prima figura et unus in secunda.
Propositionum autem duae sunt manifestae decla-
ratae cum medio et quattuor sine medio. Et Aristoteles
expressit ex istis duas propositiones tertii syllogismi,
quae sunt manifestae sine medio, cum dixit, quod *infinitum,
secundum quod est infinitum* etc. Deinde induxit
<pb n="[12v
ultimam conclusionem provenientem ex istis tribus
syllogismis. Et dixit: *Est cum principia sint infinita
in numero* etc. Deinde expressit alteram duarum
propositionum primi syllogismi, qui est in secunda
figura, quae est declarata sine medio: *Nos enim non exi-
stimamus nos scire* etc. Aristoteles igitur expressit
ex istis sex propositionibus tres manifestas sine
medio et tacuit duas manifestas cum medio, cum
sint in potentia in suo sermone, secundum quod sunt
conclusiones, et unam manifestam sine medio. Et
vide, quomodo est sermo huius boni hominis
brevis; et forte est ita de quolibet verbo eius.

*[Vetus:] Amplius autem si necesse est cuius
pars contingit quantacumque esse
secundum magnitudinem et parvitatem
et ipsum contingere. Dico autem ta-
lium aliquam partium, in quam
cum insit dividitur totum, si autem im-
possibile est aliud aut plantam quan-
tacumque esse secundum magnitudi-
nem et parvitatem, manifestum est,
quoniam neque artium quamlibet
esse, erit enim totum similiter partibus
caro enim et os et huiusmodi partes
sunt animalis et fructus plantarum
manifestum est igitur quoniam im-
possibile est carnem aut os aut ali-
quid aliud quantumcumque esse secundum
magnitudinem aut in maius aut
in minus.
[Scotus:] Et etiam illud cuius pars potest
esse cuiuslibet mensurae positae in ma-
gnitudine aut in parvitate, necesse
est, ut illud etiam possit hoc, et in-
tellego aliquam partem ex talibus
partibus, in quas dividitur universum,
et est unum. Si igitur impossibile est,
ut animal aut planta sit cuiuslibet
quantitatis in magnitudine aut
parvitate, manifestum est, quod impossi-
bile est hoc etiam in aliqua parte
eius, quoniam necesse est, ut uni-
versum sit tale. Et caro et os et si-
milia sunt partes animalis et fructus
sunt partes plantarum. Ergo mani-
festum est, quod impossibile est, ut ca-
ro aut os aut alia quaecumque pars
sit cuiuslibet mensurae positae in ma-
gnitudine aut in parvitate*.
Iste est alius sermo, per quem destruit corpora esse
composita ex partibus infinitis secundum quantitatem.
Et abbreviatio sui sermonis est, quoniam totum se-
quitur partes, quae sunt secundum quantitatem
<pb n="[12v
in parvitate et magnitudine et finitate et infinitate
et universaliter terminatione et interminatione.
Ergo si compositum est finitum et terminatae quan-
titatis, necesse est, ut partes, ex quibus componitur
sint finitae in mensura et in numero; sed composita
sunt finitae quantitatis et terminata; ergo et partes
eius sunt terminatae et finitae. Et iste sermo componitur
in forma syllogismorum hypotheticorum. Cum igitur
dixit: *Quoniam cuius pars* etc., est quasi praece-
dens, et intendit, quod compositum cuius partes sunt
non terminatae in quantitate, sed possibile est, ut
sint, in quacumque mensura ponantur, in magnitudine
aut parvitate.

Deinde dixit: *Necesse est, ut illud possit*,
et hoc est consequens. Et intendit *necesse est, ut illud*
compositum ex illis partibus, quae possunt esse cuius-
cumque mensurae in magnitudine et parvitate non sit
etiam terminatum, sed sit possibile ipsum esse cuius-
libet mensurae positae in magnitudine et parvitate.
Deinde dixit: *Et intellego partem* etc., id est et distin-
guit hic illud, quod intendebat per hoc nomen 'pars',
cum partes dicantur quandoque secundum qua-
litatem et quandoque secundum quantitatem, et
hoc duobus modis: aut partes, quae sunt in potentia
in toto aut partes, quae sunt in actu in toto. Et quia
non consequitur, ut totum sequatur partes in men-
sura nisi in partibus, quae sunt secundum quantitatem
et quae sunt in toto in actu, declaravit, quod istud in-
tendebat hic per partem. Et dixit: *Et intellego hic
partem* etc., id est et intellego hic per partem, partem,
quae est de specie partium, in quas totum dividitur
secundum quantitatem, non secundum qualitatem,
sicut corpus dividitur in materiam et formam, neque
partes, quae sunt in toto secundum potentiam, sed partes, in
quas universum dividitur et sunt illae, quae sunt in
toto in actu. Et cum induxit praecedens et consequens
ita, quod consecutio fere est manifesta per se, destruxit
consequens. Et dixit: *Si igitur est impossibile ut animal*
etc., id est et hoc intendebat concludere. Deinde
dedit exemplum de partibus compositorum. Et dixit: *
Necesse enim ut universum sit tale, et caro et os* etc.
id est necesse est enim, ut totum sit in dispositione
partium, ut caro et os et similia sunt partes animalis
et fructus et similia sunt partes plantarum. Deinde
dixit: *Et manifestum est quoniam impossibile est* etc.
id est et cum totum in compositis sequitur par-
tes in hoc, quod sunt terminatae aut interminatae, et
totum, quod est animal aut planta est terminatum,
necesse est, ut partes eius, id est caro et os et fructus,
sint terminata. Et manifestum est, quod, qui dicit, quod
in carne sunt partes infinitae et quod exitus earum
est in infinitum, opinatur, quod partes, ex quibus animal
componitur aut planta sunt terminata. Ex
quo sequitur, ut totum etiam sit non terminatum.

*[Vetus:] Amplius si omnia insunt quidem
huiusmodi invicem et non fiunt, sed
segregantur cum insunt dicunt
autem et a plurimo, fit autem ex
quolibet quodlibet, ut ex carne, a
qua segregatur, et caro ex aqua, omne
autem corpus finitum resecatur a
corpore finito, manifestum est, quod non
<pb n="[13r
contingit in unoquoque unumquodque
esse. Remota enim ex aqua carne.
Et iterum alia facta ex reliqua se-
gregabitur, quamvis semper minor
est segregata. Sed tamen non excellit
magnitudo parvitatem. Quare si
quidem stabit segregatio, non omne
in omni erit, in reliqua enim aqua
non inerit caro, si vero non stabit,
sed habebit semper remotionem, in-
finita magnitudine aequalia finita
inerunt infinita secundum multi-
tudinem. Hoc enim impossibile est.
[Scotus:] Et etiamsi ista genera et similia sunt omnia
existentia aut quaedam in quibusdam
et non generantur, sed dissolvuntur
et exeunt et non nominantur nisi
secundum illud, quod vincit in eis,
et omne generatur ex omni (verbi
gratia ex carne aqua quae resolvi-
tur, et ex aqua caro) et omne corpus
finitum consumitur a corpore finito,
manifestum est, quoniam impossi-
bile est, ut unaquaeque rerum existat in
unaquaque re, quoniam quando
exit caro ex aqua, deinde ex aqua
residua generatur alia caro secundum re-
solutionem, tunc etsi illud, quod
exit ex carne sit semper minus, tamen
caro necessario pertransit in parvi-
tate magnitudinem determinatam.
Ex quo sequitur, aut ut cesset resolu-
tio (et sic non erit omne existens in
omni, quoniam in aqua residua
non erit caro) aut non cesset, sed in
ea erit, quod semper resolvitur (et
sic in magnitudine terminata non
erunt magnitudines aequales fini-
tae, sed infinitae in numero, quod est
impossibile)*.
Iste sermo potest esse contradictio tertia, qua de-
struit, quod generatio sit semper secundum exitum
et ut quodlibet sit in quolibet, ut dicunt. Et potest
fundari super illud, quod praedictum est, scilicet quod hic
sunt partes terminatae in parvitate, sed est alia ratio-
cinatio. Et abbreviatio istius sermonis est, quod si
species corporum consimilium fuerint omnes in se
invicem et nihil generatur ab aliquo, sed exeunt
ex se invicem, ut dicunt, quia quidlibet est in quolibet,
sed unumquodque eorum nominatur secundum illud,
quod vincit in eo, et ideo quidlibet generatur ex
quolibet; verbi gratia quoniam ex carne genera-
<pb n="[13r
tur aqua, quae resolvitur et exit semper, et ex aqua
etiam caro. Et est regula, quod omne corpus finitum,
quando ex eo exit corpus finitum multotiens, ne-
cessario consumet illud. Quare impossibile est, ut
quidlibet sit in quolibet.

Generatio enim secundum
hunc modum necessario cessabit, quoniam quando
ex aqua exit caro, deinde ab ea exit alia caro,
et sic in infinitum, necesse est, aut ut exitus cesset aut
in corpore finito sint corpora aequalia infinita, quo-
niam non potest aliquis dicere, quod cum ex aqua
exiverit prima caro, deinde exivit alia caro, quod
illa caro secunda non erit minor prima secundum
minorationem aquae per exitum primae carnis, et
similiter tertia caro erit minor secunda secundum
minorationem aquae per exitum secunde carnis,
et quod hoc procedit in infinitum, scilicet parvitas aquae
et parvitas aquae exeuntis. Caro enim habet in par-
vitate magnitudinem terminatam, quam non per-
transit, scilicet quod non invenitur caro habens magni-
tudinem minorem illa. Ista igitur magnitudo ter-
minata, quae est carnis, quando exit ex aqua, semper
necesse est alterum duorum: aut ut cesset genera-
tio aut in magnitudine finita et terminata, scilicet in a-
qua, erunt magnitudines aequales infinitae, et est mi-
nor magnitudo carnis minima, quod est impossibile.
Ergo ponere, quod quidlibet est in quolibet, et quod quid-
libet generatur ex quolibet secundum exitum semper,
non secundum alterationem, est impossibile. Dein-
de dixit: *Et etiamsi ista genera* etc., id est species
corporum consimilium, quas ponit Anaxagoras
pro elementis, verbi gratia caro et os et univer-
saliter omnia corpora, quorum diffinitio totius et
partis est eadem. Deinde dixit: *Et non generantur* etc.
id est et istae partes non generantur ex invicem
secundum transmutationem, sed secundum quod exeunt
a se invicem. Et ante exitium erant in se invicem,
sed unumquodque eorum vocatur diversum ab
altero secundum illud, quod dominatur in ipso. De-
inde dixit: *Quoniam et si illud quod exit* etc.,
id est quoniam cum posuerimus, quod illud, quod exit ex
carne secunda, est minus primo et tertium est minus
secundo et quartum est minus tertio, et manifestum
est per se et declaratum etiam, quod caro habet men-
suram terminatam in parvitate quam non pertransit,
necesse est alterum duorum: aut ut generatio cesset
aut ut in corpore finito sint corpora aequalia infi-
nita. Et iste sermo est in forma syllogismi hypothetici,
cuius praecedens est *Et etiamsi ista genera* etc.
id est consequens autem est, quod impossibile est, ut quid-
libet sit in quolibet etc. Et sermo residuus
declarat consecutionem.

*[Vetus:] Adhuc autem si omne quidem corpus
remoto quoddam minus necesse
est fieri, carnis autem determinata
est quantitatis in magnitudine et par-
vitate, manifestum est, quod ex minima
carne nullum segregabitur corpus.
Erit enim minus minima. Amplius
autem infinitis corporibus utique
iam caro infinita et sanguis cerebrum
<pb n="[13v
separata tamen ab invicem, nihil
autem minus sunt entia, quae sunt
et infinitum unumquodque est. Hoc
autem in rationabile est.
[Scotus:] Et cum hoc, si omne corpus, quando
ex eo diminuitur aliqua pars, ne-
cessario fit minus, et quantitas car-
nis est terminata in magnitudine
et parvitate, manifestum est, quo-
niam impossibile est, ut ex minima
carne exeat corpus omnino, quoniam
si ex ea diminuitur aliquid, erit mi-
nor minima. Et etiam necesse est, ut
in corporibus infinitis sit caro in-
finita et sanguis infinitus et me-
dulla infinita. Et unumquodque eorum
non est minus illo in hoc, quod est in-
finitum. Et hoc est extra rationem*.
Et haec est etiam quarta rationum, qua contradixit,
ut generatio sit secundum exitum corporum in in-
finitum. Et dicit: Et cum sit manifestum per se, quod *omne
corpus, quando ex eo diminuitur aliquid, fit minus*,
et etiam est manifestum per se, quod quantitas carnis
est terminata in magnitudine et parvitate, *mani-
festum est* etiam *quod ex minima carne*, scilicet qua nulla ca-
ro est minor, *impossibile est exire corpus* consimile *
omnino*. Nam quando exitus procedit semper et
minoratio corporis, ex quo est exitus procedit sem-
per, necesse est, ut illud corpus, a quo exeunt haec
corpora, perveniat ad minimam quantitatem illius
speciei corporis. Et tunc erit impossibile, ut ex eo
exeat aliquid, quoniam tunc fieret minus quam de-
beret esse, quod est contra positum. Ergo necesse est,
ut cesset exitus. Et cum complevit hanc contra-
dictionem, induxit etiam quintam rationem, qua
contradicit etiam, ut quidlibet sit in quolibet et
ut exitus a quolibet sit in infinitum. Et dixit: *Et etiam
necesse est* etc., id est et etiam necesse est, si exitus
ab unoquoque corporum consimilium infinitorum
fuerit infinitus, necesse est, ut in unoquoque istorum
corporum infinitorum sint corpora infinita etiam
in quantitate et qualitate. Et erunt haec corpora in-
finita necessario distincta ab invicem in loco. Et
in unoquoque infinitorum istorum existentium in
unoquoque infinitorum erunt etiam corpora infi-
nita in quantitate et qualitate, distincta etiam in
loco, et similiter etiam in unoquoque istorum erunt
corpora infinita. Et sic infinita erunt in infinitis
infinities, quod est contra rationem, scilicet infinita mul-
tiplicari per infinita.

*[Vetus:] Nequaquam autem segregandum
esse nescientis dicitur, recte autem
dicitur quod non omne passiones
enim inseparabiles sunt, si igitur
mixti sunt colores et habitus si
segregentur erit aliquod album
<pb n="[13v
et sanativum, non alterum aliquid
cum sit neque de subiecto. Quare in-
conveniens est et impossibilia, quae-
rens intellectus, si vere velit si qui
dem segregare. Hoc autem facere est
impossibile et secundum quantita-
tem, et secundum qualitatem, secundum
quantitatem quidem, quia non est
minima magnitudo. Secundum qua-
litatem autem quoniam insepara-
biles sunt passiones.
[Scotus:] Hoc autem, quod dixit, quod res numquam
distinguentur, est sermo sine discre-
tione, sed est verus. Passiones enim
sunt inseparabiles. Et quia corpora
et formae sunt mixta, si distinguan-
tur, tunc albedo erit existens et sa-
nitas erit existens per se sine indi-
gentia alicuius alius existentis et
absque eo, quod sint in subiecto. Et ideo
intellegentia erit vilis, quae quaerit
impossibile, cum vult distinguere,
quod non potest neque in quantita-
te neque in qualitate: in quantitate
vero quoniam impossibile est, ut
sit magnitudo qua nulla est minor;
in qualitate vero, quia passiones sunt
inseparabiles*.
Cum complevit contradictionem contra Anaxa-
goram et notificavit, quid collocetur in eo de fal-
so, incepit notificare, quid est in eo de veritate. Et dixit: *Hoc autem quod
dixit* etc., id est quoniam est
sermo verus secundum partem, non secundum totum,
scilicet hoc, quod dixit, quod res non distinguuntur neque
separantur. Et dixit, quod *est sermo sine discretione*,
quia non distinguebat accidentia a subiectis et cor-
poribus. Hoc enim, quod dixit, quidlibet est mixtum
cum quolibet, exigit mixtionem corporum ad in-
vicem et mixtionem corporum cum accidentibus,
cum corpora et accidentia sint duo. Et ideo ser-
mo eius, in quo dixit, quod res non distinguitur, est
verus secundum partes, scilicet quod accidentia et substan-
tiae non possunt separari ad invicem, et secundum hoc, quod
existimatur, quod causa in hoc est, quia qualitates multum fortiter
sunt mixtae cum corporibus, non quia apud ipsum
sunt corpora, sed quia qualitates sunt accidentia non
separabilia. Et intendit hic per passiones omnia accidentia.
Et cum notificavit, quod sermo eius est verus in ac-
cidentibus et corporibus, incepit declarare hoc,
et quomodo sequitur ex hoc sermone eius. Et
dixit: *Et quia corpora etc.*, id est et quia corpora
et qualitates in opinione istius viri, aut secundum
quod sequitur ex suo sermone, sunt mixta, sicut mixtio
corporum consimilium partium est invicem, cum
nondum distinguebat mixtionem, cum existima-
bat, quod mixtio corporum se invicem est sicut mixtio
<pb n="[14r
accidentium cum corporibus. Et manifestum est,
quod non est ita, et quod continuatio accidentium cum
corporibus, si dicatur mixtio, tamen impossibile
est, ut mixta separentur in eo, quoniam si separentur,
erunt accidentia existentia per se. Et sic albedo erit
existens per se et similiter sanitas sine indigentia
ad hoc, quod sint in corpore, et accidentia universaliter
non erunt in subiecto, quod est impossibile. Et
cum declaravit veritatem istius sermonis, in quo
dixit, quod res numquam distinguuntur, declaravit etiam
improbabile contingens ei, si concedatur secundum
totum. Et dixit: *Et ideo intellegentia erit vilis*, id est et
continget Anaxagore in hoc, quod dixit, quod omnia
sunt mixta ad invicem tempore infinito. Deinde
intellegentia, quae apud ipsum est generans, dividit et separat
ea ab invicem. Sed ista divisio et separatio numquam
completur, ut actio istius intellegentiae sit otiosa,
quia incepit distinguere, quod numquam complebitur.
Et tale agens est valde vile, scilicet quia nititur agere, quod
numquam complebit. Et dixit, quod *non potest distinguere
neque in quantitate neque in qualitate, in quantitate
vero*, quia partes consimiles, quas intellegentia divi-
dit ab invicem sunt apud ipsum mixta mixtione in-
finita. In omni enim parte, quam dividit sunt partes
infinitae. Et sic nititur distinguere secundum quantitatem,
quod numquam distinguet. Distinguere secundum qua-
litatem autem qualitates a corporibus est impossibile,
sicut dixit, quia passiones sunt inseparabiles.

*[Vetus:] Non recte autem neque generationem
accipit similium specierum, est autem,
ut lutum in luta dividitur, est autem
ut non. Et non idem modus est, ut
lateres ex limo et domus ex late-
ribus, sic autem aqua et aer ex al-
terutris et sunt et fiunt.
[Scotus:] Neque etiam recte dixit in hoc, quod at-
tribuit generationem convenienti-
bus in forma. Est enim generatio
secundum modum, secundum quem
unum frustum luti dividitur in
frusta lutea. Et est alio modo et est
alius non est unus modus, verbi
gratia generatio laterum ex luto
et generatio domus ex lateribus
et similiter aqua et aer uterque vide-
tur generari ex reliquo*.
Dicit: Et Anaxagoras non bene dixit etiam in
hoc, quod posuit generationem ex elementis conve-
nientibus in forma, cum generatio, scilicet ut caro sit
ex multis carnibus et os ex multis ossibus, neque
induxit determinationem super hoc. Est enim ge-
neratio ex partibus convenientibus in forma et
similiter corruptio est divisio et resolutio in partes
convenientes in forma, ut generatio frusti lutei ex
frustis parvis luti et corruptio eius in illa parva.
Est autem generatio alia ex rebus non conveni-
entibus in forma et similiter corruptio, ut gene-
ratio luti ex aqua et terra et eius resolutio in aquam
<pb n="[14r
et terram. Et hoc intendebat cum dixit: *Et est alio modo*.
(id est)Deinde dixit: *Et iste alius modus* etc., id est et
iste modus generationis non est unus. Est enim mo-
dus, qui est, ut generatio laterum ex luto et idoli
ex cupro. Est autem alius, ut generatio domus
ex lateribus et lapidibus et homines ex membris
consimilibus diversis. Est etiam alius, ut generatio
aquae ex aere et aeris ex aqua; et est proprium
huic modo generationis utrumque quod generatur
ex reliquo. Et intendit in toto hoc sermone decla-
rare, quod omne, quod Anaxagoras induxit in hoc est sine
demonstratione.

*[Vetus:] Melius autem est minora et finita
recipere quod vere facit Empedo-
cles. Omnes igitur contraria prin-
cipia faciunt et dicentes, quod unum
fit omne et immobile. Parmenides
enim calidum et frigidum principia
facit. Haec autem appellat ignem et
terram et quidam rarum et densum
et Democritus firmum et inane, quorum
aliud quidem, quod est, aliud autem,
sicut quod non est, esse dicitur. Ad
huc autem positione, figura, et ordi-
ne. Haec genera contrariorum sunt.
Pone sursum et deorsum, ante et retro
figura, angulus, rectum, circulatum.
[Scotus:] Et melius est accipere principia fi-
nita, sicut fecit Empedocles. Et omnes
ponunt principia contraria, qui
dicunt, quod totum est unum et im-
mobile, quoniam Parmenides
ponit calidum et frigidum princi-
pia et vocat haec duo ignem et
terram, et quidam dicunt raritatem
et densitatem, et Democritus, cum
dixit plenum et vacuum, primum
vero pro ente, secundum autem pro
non ente, et cum hoc dicit, quod in
pleno est positio aut aliaetas qua
entia diversantur secundum posi-
tionem et figuram et ordinem; et ista
sunt contrariorum genera, positio
vero est genus superioris et inferio-
ris et posterioris et anterioris, figura
vero est genus habentium angu-
los et carentium angulis et recti et rotundi*.
Cum destruxit, ut principia sint infinita, cepit
ponere ea esse finita et declarare, quod ista positio non
solummodo est vera, sed et melior etiam. Deinde
quaeret, quot sunt. Et dixit: *Et melius est* etc.,
id est et melius in hac scientia est ponere principia
<pb n="[14v
finita, quoniam cum posuerit ea huiusmodi, quis
poterit complere naturam omnium entium, quae sunt
ex principiis? Et nihil coget, ut sint infinita. Et dare
causas entium secundum finitatem est melius, ut
fecit Empedocles, cum posuit sex principia, scilicet
quattuor elementa et amicitiam et litem. Et cum
declaravit, quod non solummodo est necesse ponere prin-
cipia finita, sed et melius etiam, incepit quaerere
quot sunt, et posuit principium considerationis in
hoc ex hoc, quod omnes naturales fuerunt coacti
a natura entis ad ponendum principia esse contra-
ria, non solummodo qui eorum concedunt entia esse
plura tantum, sed etiam qui non concedit hoc, scilicet
qui dicit totum esse unum. Parmenides autem
dicebat hoc, quia opinabatur, quod entia sunt duobus
modis, vera scilicet et existimabilia, et quod vera sunt in-
tellegibilia et sunt unum et quod existimabilia sunt sen-
sibilia et sunt plura. Et ponebat principia istorum
plurium duo contraria, scilicet ignem et terram.

Deinde
dixit: *Et quidam dicunt densitatem et raritatem*, id est
eorum qui dicunt principium esse unum aut unum
elementorum quattuor aut medium inter duo eorum.
Deinde dixit: *Et Democritus* etc., id est et etiam
ponit principia esse contraria in hoc, quod dixit, quod
vacuum est involutum cum pleno in omnibus
rebus adeo quod prima rerum apud ipsum sunt vacuum
et plenum. Vacuum enim apud ipsum est contrari-
um pleno secundum contrarietatem, quae est inter
esse et non esse. Plenum enim est ens et vacuum est
non ens. Et hoc intendebat cum dixit: *Primum
vero pro ente*, id est plenum vero, quod est primum in
esse est contrarium vacuo, secundum quod est ens.
Et vacuum, quod est secundum in esse contrarium est pleno,
secundum quod est non ens. Deinde dixit: *Et cum
hoc dixit quod in pleno* etc., id est et cum hoc, quod
dicit vacuum et plenum esse, quae sunt contraria se-
cundum esse et non esse, ponit etiam in pleno aliae-
tatem et diversitatem, cuius vis est, sicut vis con-
trariorum, et illa aliaetas est positio et figura et ordo.
Entia enim, quia apud ipsum sunt unius naturae, scilicet
partis indivisibilis, indiget ponere aliam rem, qua
entia composita ex partibus diversentur. Et dixit,
quoniam *diversantur* his tribus differentiis. Aristoteles
igitur dicit, quod Democritus dixit principia esse
contraria duobus modis, scilicet secundum quod ponit ple-
num et vacuum, et secundum quod ponit differentias
entium secundum positionem et figuram et ordinem.
Deinde incepit declarare, quod ista sunt genera rerum
contrariarum. Et dixit: *Positio autem est genus* etc.
id est quoniam positio dividitur per differentias
contrarias, quae sunt superius et inferius et ante-
rius et posterius. Et similiter figura dividitur per
contraria secundum esse et non esse, scilicet in habens
angulos et carens angulis. Et similiter dividitur in
contrarias differentias secundum famositatem, scilicet
in rectam et rotundam. Rectum enim non est con-
trarium rotundo, quoniam rotundo nihil est con-
trarium cum sit perfectior figurarum in veritate,
sed in primo aspectu. Et similiter ordo dividitur
etiam per differentias contrarias, scilicet prius et poste-
rius. Et tacuit ipsum, quia intellegitur ex illis. Et no-
tandum est, quod hoc nomen 'contrarium' sive usitatur
hic large pro contrario et privatione et habitu,
<pb n="[14v
sive sit in rei veritate sive secundum famam. Quod
contrarium, secundum quod ego credo, nos apellamus
disparatum.

*[Vetus:] Quod quidem igitur contraria quo-
dammodo omnes faciunt princi-
pia manifestum est. Et hoc rationa-
biliter, oportet enim principia neque
ex alterutris esse neque ex aliis et
ex his omnia, contrariis autem prius in-
sunt haec, propter id, quod prima qui-
dem non sunt ex aliis, ob id vero
quod sunt contraria non sunt ex alte-
rutris.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod omnes
ponunt principia contraria
quoquomodo. Necesse est enim, ut prin-
cipia non generentur ex invicem
neque ex aliis et ut omnia generentur
ex eis. Et haec existentia sunt in prin-
cipiis contrariis. Secundum autem
quod sunt principia, non generantur
ex aliis; secundum vero quod sunt
contraria, non sunt ex invicem*.
Quia apparet ex sermonibus omnium, quod ponunt
principia contraria, licet non conveniant in eadem
contrarietate, tamen universaliter conveniunt in
hoc, quod sunt contraria. Et intendit notificare, quod an-
tiqui conveniunt in hoc, quod sunt contraria princi-
pia aut cum contrarietate, propter duo, scilicet ut
demonstret, quod omnes concedunt principia esse plura
uno, et etiam perscrutetur de hoc, quod dicunt, et
ponat principium perscrutationis de illo. Deinde
perscrutabitur post de hac contrarietate, quid sit
et utrum est necesse ponere aliam naturam a con-
trarietate aut non. Dixit: *Manifestum est igitur*
etc., id est manifestum est igitur ex hoc, quod narra-
vimus, quod omnes ponunt principia contraria aliquo
modo contrarietatis, licet non conveniant in hoc,
quis scilicet sit ille modus. Deinde incepit notificare,
quod bene fecerunt et inducere rationes, quae move-
runt eos ad dicendum hoc. Et dixit: *Et hoc necesse
est*, id est *necesse est enim ut principia* etc., id est quo-
niam si generantur ex invicem, tunc erit idem prin-
cipium et non principium insimul, sive sint prin-
cipia ad invicem secundum reciprocationem sive
non. Deinde dixit: *Neque ex aliis*. Et hoc manife-
stum est per se etiam, scilicet quod prima principia non de-
bent generari ex aliis, et sic essent principia et non
prima. Deinde induxit tertium proprium. Et dixit: *
Et si omnia generantur ex eis*. Et hoc manifestum
est etiam, secundum quod principia debent esse communia
omnibus entibus, quae sunt ex principiis. Et cum
demonstravit ista propria in principiis, incepit etiam
demonstrare et declarare illa esse in contrariis. Et
dixit: *Et haec sunt existentia in principiis contrariis*
etc., id est necesse est enim, ut non generentur ex
aliis, quia sunt principia, et ut non generentur ex invi-
cem, quia sunt contraria. Contrarium enim non generatur
<pb n="[15r
ex contrario, id est non mutatur in illud.

*[Vetus:] Sed oportet hoc in ratione considerare qualiter
contingat, accipiendum igitur est principium,
quod omnium, quae sunt nihil neque
facere aptum natum est neque pati
contingens a contingenti neque fit
quodlibet ex quolibet, nisi aliquis
accipiat secundum accidens, qualiter
enim utique fiet album ex musico,
nisi secundum accidens, sic ex albo
aut nigro musicum, sed album, qui-
dem fit ex non albo. Et hoc non est
omni, sed ex nigro aut mediis. Et mu-
sicum ex non musico, sed non ex omni,
sed ex in musico aut hoc si aliquid
ipsis est medium.
[Scotus:] Sed oportet considerare in hoc secundum
rationem, quomodo sequitur. Di-
camus igitur, quod omnium entium
non quodlibet agit aut patitur a
quolibet nec generatur a quolibet,
nisi aliquis accipiat hoc per acci-
dens. Album enim non fit album ex
musico, nisi accidat nigro aut albo,
ut sit musicus, sed album ex non
albo et non ex omni non albo,
sed ex nigro aut ex medio et musi-
cus ex non musico et non ex omni non
musico, sed ex illo, quod nullam habet
dignitatem in musica, aut ex eo
quod est alterius dispositionis, si sit
hic aliqua dispositio inter has
duas dispositiones.*
Quia illae tres proprietates in principiis iam sunt
manifestae, in contrariis vero duae tantum sunt ma-
nifestae, tertia vero, scilicet quod omnia generentur ex eis,
non est manifesta per se, et ideo incepit declarare
hoc per inductionem. Et dixit: *Sed oportet considerare*
etc., id est sed oportet considerare in tertio pro-
prio per inductionem. Et dixit: *Sed considerare oportet*,
scilicet quod omne, quod generatur, generatur ex contrario.
Deinde dixit: *Dicamus igitur* etc., id est quoniam
cum induxerimus omnia entia, non inveniemus, quidlibet
agere in quidlibet neque pati a quolibet, sed ali-
quod unum terminatum agit in liquod termina-
tum et patitur ab aliquo terminato, et similiter
in generatione et universaliter in omnibus trans-
mutationibus, quarum actio et passio est quasi ge-
nus. Deinde dixit: *Nisi aliquis accipiat*, id est nisi ali-
quis accipiat illud, quod est per se per accidens,
quoniam tunc posset peccare in hoc. Apparet enim,
quod impossibile est album fieri ex musico aut ex gram-
matico, nisi accidat nigro, ex quo fit album per
se, ut sit musicus aut grammaticus. Et hoc intendebat
<pb n="[15r
cum dixit: *nisi accidat* etc. Sed album omne et
quod fit ex aliquo alio generatur ex illo, quod est
aliud, et non ex omni alio simpliciter, quoniam tunc
quidlibet esset ex quolibet, sed ex aliquo alio aut
contrario aut medio inter contraria, cum contra-
ria fuerint mediata, ut cum album fit ex nigro aut
colore medio inter album et nigrum. Et intendit hic
per 'contrarium', ut diximus, illud, quod est commune
contrariis et privationi et habitui. Et ideo cum
induxit exemplum de contrariis, scilicet de albo et nigro,
induxit aliud exemplum de privatione et habitu.
Et dixit: *Et musicus non ex musico*, id est et musicus non
generatur etiam ex omni, de quo dicitur non mu-
sicus, sed ex illo, quod est non musicus et est innatum
recipere musicam, quod est homo ignorans musicam,
qui nullam habet dignitatem in ea, sed habet po-
tentiam addiscendi illam. Deinde dixit: *Aut ex eo,
quod est alterius* etc., id est aut ex medio, quod est inter
musicam et privationem musicae, si sit possibile, ut
sit medium inter privationem et habitum. Et dixit
hoc, non quia inter habitum et privationem inveni-
tur medium, sed ad verificandum propositionem
dicentem, quod omne, quod generatur aut generatur ex
contrariis aut ex medio, scilicet in contrariis mediatis.
Et in hoc loco non curat quocumque modo sit, sive
aliquis ponat, quod inter habitum et privationem sit
medium aut non. Et cum notificavit, quod omne
generatum est aut ex contrario aut ex medio, in-
cepit declarare hoc in corruptione. Et dixit:

*[Vetus:] Neque igitur corrumpitur in contin-
gens primum, ut album non in mu-
sicum, nisi forte secundum accidens
sed in non album et in non contin-
gens, sed in nigrum aut medium
similiter autem musicum in non
musicum. Et hoc non in contingens,
sed in immusicum aut si ipsis ali-
quid medium est.
[Scotus:] Neque aliquid etiam corrumpitur pri-
mitus in quidlibet, verbi gratia
album in musicum, nisi hoc cadat
in aliqua dispositione per accidens,
sed corrumpitur in non album, et non
in quodlibet non album, sed in nigrum
aut in medium. Et similiter musicus
corrumpitur in non musicum, et non in quod-
libet non musicum, sed in illud, quod
non habet dignitatem in musica,
aut in aliquam dispositionem inter
has duas dispositiones*.
*Neque etiam corrumpitur aliquid* principaliter
et per se in quodlibet, sed principaliter et per se cor-
rumpitur in aliquod terminatum unum, secundario
vero et per accidens nihil prohibet, ut aliquod cor-
rumpatur in plura uno aut in quodlibet. Eorum
enim, in quae fit corruptio, aliud est primum et
aliud est secundum et est illud, in quod fit corruptio
<pb n="[15v
mediante primo, et aliud per accidens, et est illud,
quod fit in quodlibet. Illud autem, quod est per ac-
cidens, differt a secundo, quoniam secundum quo-
quo modo est terminatum et illud, quod est per ac-
cidens est non terminatum. Aristoteles igitur exigit pri-
oritatem in corruptione, ut illud, in quo fit corruptio
sit unum, et exigit essentialitatem, ut sit terminatum.
Et hoc idem intellegendum est in generatione.
Alia autem dicta in corruptione in hoc capitulo
manifesta sunt ex eis, quae dicit in generatione. Et
dicit universaliter, quod corruptio etiam principaliter
et per se est aut de contrario in contrarium aut
de habitu in privationem aut ad medium, sicut
est dispositio in generatione, et quod hoc manifestum
est per inductionem. Et cum notificavit hoc in
generatione simplici, in qua unum fit ex uno, noti-
ficavit etiam, quod ita est in generatione composita,
in qua unum fit ex pluribus uno.

*[Vetus:] Similiter autem hoc est et in aliis, quo-
niam non solum simplicia eorum,
quae sunt, sed etiam composita secundum
eandem se haben rationem, sed
propter hoc, quod oppositae dispositi-
ones non denominatae sunt, latet hoc
contingens, necesse est enim omne
consonans ex in consonanti fieri
et in consonans ex consonanti et
corrumpi consonans in consonan-
tiam et hanc non in contingentem,
sed in oppositam.
[Scotus:] Et ita est de aliis. Videmus enim
quod illa, quae non sunt singularia ex
entibus sed composita eodem modo
habent dispositionem, sed quia dispositiones
compositae non habent nominatio-
nem, ideo non percipiuntur, et si sit
necessarium. Necesse est, ut omne compositum sit
compositum, post-
quam fuit ex non composito, et ut
compositum corrumpatur in non
habens compositionem, sed non
in quodlibet non habens composi-
tionem, sed in illud, quod est oppo-
situm illi compositioni*.
Dicit: *Et similiter est de omnibus speciebus gene-
rabilium et corruptibilium*, scilicet quoniam generantur
ex contrario et corrumpuntur in contrarium. Vide-
mus enim, quod illa, quae generantur ex pluribus uno,
et sunt illa, quae non sunt singularia, sed composita,
talem dispositionem habent in generatione et cor-
ruptione, sed quia dispositiones oppositae existentes
in istis rebus inter illud, quod generatur et illud, ex
quo generatur, et inter illud, quod corrumpitur
et illud, in quod corrumpitur, non habent nomina,
ideo latet contrarietas existens in istis rebus et non
percipitur, sed cum inspicitur, videtur necessario
<pb n="[15v
existere in eis. Necesse enim, ut omne compositum
fiat ex non composito, et non ex quolibet non com-
posito, sed ex non composito terminato; et est illud,
in quo est privatio propria illi compositioni. Et
similiter compositum corrumpitur in non compo-
situm, et non in quodlibet non compositum, sed in
illud, in quo est privatio illius compositionis. Ma-
nifestum est igitur etiam in hoc modo generationis
et corruptionis, quod fit ex oppositis secundum ha-
bitum et privationem.

*[Vetus:] Differt autem nihil in consonantia
dicere aut ordine aut compositione,
manifestum enim est, quod sit eadem
ratio, at vero domus, et statua, et
quodlibet aliud fit similiter, domus
quidem enim fit non ex eo, quod com-
posita sunt, sed ex eo, quod divisa sunt
haec, sic et statua, et figuratorum ali-
quod, ex non figurato, et unumquod-
que horum, alia quidem ordo, alia
vero compositio quaedam sunt.
[Scotus:] Et non est differentia inter hoc quod
iste sermo sit in compositione aut in
ordine aut complexione. Manife-
stum est enim quod est idem sermo. Et
similiter domus et idolum et alia
generantur hoc modo. Domus enim
generatur ex non composito sed
separato. Et sunt aliquae talia in tali
dispositione, et similiter idolum et
unumquodque habentium figuras
fit ex non habente illam figuram.
Et unumquodque istorum quidam est
ordo aliquis et quidam aliqua com-
positio*.
Dicit: *Et non est differentia* in hoc sermone *inter hoc quod*
aliquis ponat quod generatio istorum, scilicet quae generantur ex
pluribus uno sit secundum compositionem aut secundum
ordinem aut aliis modis. Eadem enim est conse-
cutio in hoc et ita est in artificialibus, sicut in na-
turalibus. Domus enim generatur ex aliquo non
composito compositione domus, sed separato, sed
illa separata sunt terminata et in dispositionibus
terminatis. Non enim componitur domus ex quo-
libet neque ex illis, ex quibus innata est componi nisi
sint in dispositionibus terminatis. Et hoc intendebat,
cum dixit: *Et sunt talia in tali dispositione. Et
similiter idolum et unumquodque* artificialium quorum
generatio est in figura, generantur ex non habente il-
lam figuram ita, quod ista privatio sit propria. Deinde dixit: *
Et unumquodque istorum* etc., id est, ut mihi videtur,
et unumquodque eorum, ex quibus generatur com-
positum quoddam, habet ordinem proprium in esse
compositi; et quoddam habet compositionem
propriam in esse eius. Et dixit hoc demonstrando,
quod compositum componitur ex rebus terminatis.
<pb n="[16r
*[Vetus:] Si ergo hoc verum est, quod omne, quod
fit, fiat. Et corrumpatur, quod corrum-
pitur aut ex contrariis aut in con-
traria et in horum media, media autem
ex contrariis sunt, ut colores ex
albo et nigro, quare omnia utique
erunt, quae natura fiunt aut contra-
ria ex contrariis.
[Scotus:] Si igitur sit hoc verum, omne quod
generatur et omne, quod corrumpitur
generatur et corrumpitur aut ex
contrariis aut in contraria aut inter
contraria, illa autem, quae sunt inter
contraria, sunt ex contrariis (verbi
gratia aliquis color ex albo et nigro),
ex quo necesse est, ut illa, quae ge-
nerantur per naturam sint aut con-
traria aut ex contrariis*.
Et cum ista inductio sit vera, apparet, quod ista pro-
positio universalis est vera, scilicet dicens, quod *omne quod
generatur*, generatur *ex contrario aut ex eis quae
sunt inter contraria, et omne quod corrumpitur
corrumpitur aut in contrarium aut in* illa quae
sunt inter *contraria*.
Deinde dixit: *Illa autem quae
sunt inter contraria* etc., id est et cum iniunximus
huic propositioni aliam manifestam per se, et est
quod omnia, quae sunt inter contraria, sunt ex contra-
riis, ut aliquis medius color ex albo et nigro,
sequitur, quod omne, quod generatur in natura
generatur aut ex contrariis aut ex generatis ex
contrariis. Et hoc est in prima figura.

*[Vetus:] Usque quidem igitur ad hoc fere secuti
sunt et aliorum plurimi, quemadmodum
diximus prius. Omnes enim elementa
et ab ipsis vocata principia et vere
sine ratione ponentes, tamen con-
traria dicunt, tamquam ab ipsa verita-
te coacti. Differunt tamen ab invicem
in eo, quod alii quidem priora, alii po-
steriora suscipiunt et quod hi autem secundum sensum, hi quidem
notiora secundum rationem. Illi autem
secundum sensum, hi quidem enim
calidum et frigidum. Illi autem hu-
midum et siccum, alii autem imparem
et parem, quidam autem concordiam
et discordiam causas ponunt gene-
rationis. Haec autem ab invicem dif-
ferunt secundum dictum motum.
[Scotus:] In hoc igitur fere plures residuorum
conveniunt cum istis, ut prius di-
ximus. Omnes enim ponunt elementa
contraria, et illa, quae vocant princi-
<pb n="[16r
pia, licet sint sine ratione contraria,
quasi compellantur ad hoc ex ipsa
veritate. Sed differunt in hoc, quo-
niam quidam accipit ex eis illud,
quod est posterius et quidam accipit
ex eis illud, quod est prius in scientia
et quidam accipit ex eis illud, quod
est notius in intellectu et quidam aliud,
quod est notius in sensu. Quidam
enim ponunt causas generationis
calidum et frigidum et quidam hu-
midum et siccum et quidam parem
et imparem aut amicitiam et litem.
Et ista differunt secundum modum,
quem diximus*.
In hoc igitur tantum de cognitione principiorum,
scilicet ea esse contraria, fere omnes antiqui conveniunt
cum istis, quos diximus. Omnes enim ponunt prin-
cipia et elementa esse contraria, et si sint sine ratione
quoquomodo, sed natura veritatis compellit eos
ad hoc. Et si conveniunt in hoc, quod principia sint
contraria, tamen differunt etiam in hac contrarie-
tate, quid sit secundum diversitatem eorum in pri-
ori et posteriori ex contrariis. Quidam enim acci-
piunt illud, quod est prius in scientia, id est in cogniti-
one per collationem. Et quidam accipiunt prius
apud intellectum in cognitione; et est illud, quod
est magis universale. Et quidam accipiunt prius
apud sensum; et est illud, quod est magis particulare
et est hoc, secundum quod apparet unicuique eorum. Et
dixit: *Hoc igitur tantum* etc., id est et intendit per
plures residuorum illos, quos non numeravit. De-
inde dixit: *Licet sit sine ratione*, id est sine ratione perfecta.
Nam inductio induxit eos ad dicendum hoc, scilicet in-
ductio, in qua non inducuntur omnia particularia.
Deinde dixit: *Quasi compellantur* etc., id est quasi
veritas, quae est in inductione compellat ad hoc eos.
Deinde dixit: *Sed differunt* etc., et intendit
per prius in scientia, ut mihi videtur, illud, quod
est notum per argumentationem aut illud, cuius
cognitio indiget argumentatione magis. Isti enim,
ut mihi videtur, videbant quod illud, quod est huiusmodi
est prius in esse. Deinde dixit: *Et quidam accipiunt
illud quod est notius in intellectu*. Et est illud , quod est
magis universale. Et comparatio inter comprehensibilia
ab intellectu et a sensu non verificatur nisi quando
accipitur in respectu communis comprehensionis.
Deinde dixit: *Et ista etiam differunt* etc., id est et
ista, quae diximus differunt secundum modos pro-
prietatis, quos diximus. Qui enim ponebant calidum
et frigidum et humidum et siccum principia contraria opina-
bantur, quod prius est illud, quod est notius in sensu.
Qui autem ponebant principia par et impar
credebant, quod prius in esse est illud, quod est notius
apud intellectum et est illud, quod est magis universale.
Illi autem, qui ponebant principia amicitiam et litem
opinabantur, quod prius in esse est notum per argu-
mentationem aut notius.

<pb n="[16v
*[Vetus:] Quare est eadem dicere quodam-
modo et altera ad invicem, altera
quidem quemadmodum videtur plu-
ribus, eadem autem secundum ano-
logiam, accipiunt enim ex eadem
coordinatione. Haec quidem enim
continent, alia autem continentur
contrariorum, sic igitur similiter
dicunt. Et aliter et peius et melius.
Et hic quidem notiora secundum ra-
tionem, sicut dictum est prius, illi
autem secundum sensum. Univer-
sale quidem enim secundum ratione
notum est, singulare autem secundum
sensum, ratio quidem enim univer-
salis est. Sensus autem particularis,
ut magnum et parvum secundum
rationem est, rarum autem et densum
secundum sensum.
[Scotus:] Et sic isti homines conveniunt quo-
dammodo et differunt. Differunt
enim, secundum quod vident in eis
plures homines, conveniunt autem
secundum quod sequuntur eandem ra-
tionem. Accipiunt enim ex eadem
coniunctione. Contrariorum enim
quaedam sunt determinantia et quae-
dam determinata: sunt igitur hoc
modo convenientes in sermone. Et alio
modo differunt, quoniam quaedam sunt viliora et
quaedam nobiliora et quaedam notiora apud
intellectum, ut prius diximus, et
quaedam notiora apud sensum. Et
universale est notius apud intel-
lectum et particulare est notius a-
pud sensum. Intellegere enim est
universalis, sentire vero particula-
ris, verbi gratia, quoniam magnum et par-
vum sunt in intellectu et rarum et
densum in sensu*.
Cum dixit, quod antiqui *conveniunt* in hoc, quod prin-
cipia sunt contraria *quomodo* et *differunt* alio
modo, incepit numerare modos, scilicet in quibus
conveniunt et in quibus differunt. Et dixit: *Diffe-
runt enim secundum* etc., id est differunt diversi-
tate quam plures homines sciunt, scilicet famosa diver-
sitate, et conveniunt, quia procedunt in consideratione
per eandem argumentationem in genere. Omnes
enim utuntur inductione. Est enim commune omnibus
contrariis hoc, quoniam quaedam sunt determinantia et quae-
dam determinata, et conveniunt in hoc, quod reducunt
terminata ad terminantia per inductionem, verbi gratia
quoniam, qui dicit, quod principia sunt calidum et fri-
<pb n="[16v
gidum et humidum et siccum, nititur per inductionem
reducere omnia contraria ad ista, et similiter, qui
dicit, quod principia sunt par et impar aut additio et
diminutio. Secundum igitur hunc modum conveniunt
in hoc, quod utuntur eadem argumentatione in forma,
sed differunt secundum illud, in quo arguunt. De-
inde dixit: *Et alio modo* etc., id est et conveniunt
etiam alio modo. Illa enim, quae dicunt esse princi-
pia conveniunt in hoc, quod alterum contrariorum
est vilius et reliquum nobilius, et in hoc quod sunt
proportionalia, quia quaedam sunt notiora apud intel-
lectum et quaedam notiora apud sensum. Et sic con-
traria quae sunt notiora apud intellectum habent
inter se proportionem secundum intellectum, sicut
proportio contrariorum quae sunt notiora apud
sensum inter se secundum esse. Deinde declaravit
quod est notius apud intellectum, et quod apud
sensum. Et dixit: *Universale enim* etc. Et secundum
hoc proportio calidi aut frigidi apud sensum est
sicut proportio paris et imparis apud intellectum, et
similiter proportio additionis et diminutionis apud intelle-
ctum. Et cum declaravit, quod universale est notius
apud intellectum et particulare apud sensum, dedit
causam in hoc. Et dixit: *Intellegere enim* etc.,
id est et causa in hoc est, quoniam comprehensibile ab
intellectu est universale et comprehensibile a sensu
est particulare. Deinde dixit: *Verbi gratia* etc., id est
verbi gratia quoniam magnum et parvum sunt
magis universalia quam rarum et densum, ideo attri-
buuntur magis intellectui et rarum et densum magis
sensui. Et hoc ita est, quia densum et rarum compre-
henduntur in corporibus sensibilibus naturalibus,
magnum autem et parvum comprehenduntur in
corporibus naturalibus et mathematicis.

*[Vetus:] Quodquidem igitur contraria, oportet
principia esse manifestum est. Con-
sequens autem utique erit dicere,
utrum duo aut tria aut plura sint
unum quidem enim impossibile est,
quoniam non unum contraria, in-
finita autem non, quoniam neque
scibile, quod est, erit. Est igitur una
contrarietas in omni genere uno,
substantia autem unum quoddam
genus est. Et quod contingit ex finitis
melius ex finitis quemadmodum
Empedocles quam ex infinitis, omnia
namque ex finitis assignare opinatur
quemadmodum Anaxagoras ex in-
finitis. Amplius sunt alia aliis pri-
ora contraria et fiunt altera ex alte-
rutris, ut dulce et amarum, et album
et nigrum, principia autem semper
oportet manere.
[Scotus:] Apparet igitur, quod necesse est, ut prin-
cipia sint contraria. Et sequitur hoc
dicere, utrum sint duo aut plura.
<pb n="[17r
Impossibile enim est ut sint unum.
Contraria enim non sunt unum neque
etiam infinita, quoniam tunc ens
non sciretur. Quia igitur in omni genere
est unum contrarium et substantia
est unum genus, et quia impossibile est,
ut generatio sit ex principiis infi-
nitis, et est melius, ut sint finita, ut
dicit Empedocles, quam infinita (pot-
est enim complere omnia quae affir-
mavit Anaxagoras, cum posuit
generationem esse ex infinitis) et etiam
quia contrariorum sunt quaedam
priora aliis contrariis et quaedam
contraria, quae generantur ex aliis
contrariis, ut dulce et amarum et
album et nigrum, principia vero necesse
est, ut sint permanentia aeterna*.
Manifestum est igitur universaliter, quod necesse est,
quod sint principia contraria, sed perscrutandum est
primo, utrum sint duo aut plura duobus. Impos-
sibile enim est, ut sint unum principium, quia principia
sunt contraria et contraria sunt saltem inter duo.
Et impossibile etiam est, ut sint infinita, quoniam
tunc ens erit non scibile, ut prius diximus. Et etiam
in unoquoque genere decem praedicamentorum est una
contrarietas. Et substantia est unum genus eorum,
cuius principia sunt quaesita, cum substantia sit
subiectum aliorum generum. Unde necesse est, ut
contrarietas existens in principiis non sit plus quam
una et est contrarietas existens in substantia, ne-
dum ut sint infinita. Et hoc intendebat, cum dixit: *Et
substantia est unum genus*, sed tacuit conclusionem,
et est, quod contrarietas existens in eadem est una et
est principium aliorum entium. Deinde dixit: *Et quia impossi-
bile est* etc., dicit et etiam si concesserimus
dicentibus principia esse infinita, hoc esse possibile,
et quod generatio possit fieri ex eisdem, tunc dicens hoc
posset concedere, quod generatio potest fieri etiam ex
principiis finitis. Et cum haec duo sint possibilia,
melius est ut sint ex finitis, ut dicit Empedocles, quam
ex infinitis, ut dicit Anaxagoras, quoniam dicens
principia finita esse potest complere causas omnium
apparentium, sicut potest complere dicens ea esse
infinita, ut accidit Empedocli cum Anaxagora. Et
cum concesserimus, quod natura potest facere ex
principiis finitis illud, quod facit ex infinitis, me-
lius est et rectius, ut faciat hoc ex finitis, et si non,
tunc natura ageret otiose. Qui enim potest sanare
modica actione, ille agit actione artificiali. Si autem
laboraverit actione maiori, otiose faciet et superflue.
Et ita est de natura, sicut de arte. Deinde dicit: *Et etiam
contrariorum* etc., id est et etiam non potest aliquis
dicere, quod omnia contraria sunt principia, nedum
ut sint infinita. Contrariorum enim quaedam sunt
priora quibusdam et quaedam generantur ex qui-
busdam, ut sapores ex amaro et dulci et colores
ex albo et nigro. Principia autem sunt illa contraria,
<pb n="[17r
quae non generantur ex aliis neque transmutantur
universaliter. Principia enim debent esse permanentia,
non transmutabilia neque generabilia ex aliis.

*[Vetus:] Quod quidem igitur neque unum neque
infinita sunt manifestum est ex his.
Quoniam autem finitorum facere
duo tantum vel non facere duo tamen
habet quandam rationem. Deficiet
enim utique aliquis qualiter densitas ra-
ritatem facere aliquid apta nata
sit aut haec densitatem. Similiter
autem et alia quaecumque contrarietas
non enim concordia discordiam
conducit et facit aliquid ex ipsa neque
discordia ex illa, sed utraque alterum
quidam tertium, quidam autem
et plura recipiunt, ex quibus parant
eorum, quae sunt naturam.
[Scotus:] Declaratum est igitur ex istis ser-
monibus, quod principia non sunt unum
neque infinita. Et quia sunt finita, erunt
tunc in hoc sermone dicente, quod sola
duo non agunt, est locus dicendi.
Homo enim ambigit et nescit, quomodo
densitas agit raritatem aut raritas
densitatem et similiter in aliis con-
trariis. Impossibile enim est, ut ami-
citia ducat secum litem et faciat ex
ea aliquid, neque lis facit ex amici-
tia, sed omnes faciunt aliud tertium.
Videmus enim quosdam, qui acce-
perunt aliqua plura uno, et posue-
runt ex eis naturam entium*.
Cum declaravit, quod principia non sunt infinita,
incepit perscrutari, utrum sint plura duobus. Et
dixit: *Et quia sunt finita* etc., id est et quia apparet, quod
principia sunt finita et quod non sunt pauciora duobus,
ideo *in sermone dicente quod duo non* sufficiunt in
hoc, quod alterum patiatur a reliquo, est locus rationis.
Contrarium enim non recipit suum contrarium, scilicet
non alteratur in eius forma, quoniam calidum
non recipit ex frigido calidum sibi simile. Frigus
enim, secundum quod est frigus, non recipit calliditatem
neque alteratur in eam. Et cum sit impossibile, ut
calidum faciat ex frigore calidum sibi simile, im-
possibile est, ut ex eo faciat illud universaliter. Et simil-
iter etiam densitas nihil facit ex raritate neque ami-
citia ex lite secundum Empedoclem, sed unumquodque
contrarium agit in tertium et ex tertio. Et cum
declaravit, quod contraria non sufficiunt in hoc, quod
sint principia, quia alterum nihil facit ex reliquo,
dixit: *Videmus enim quosdam* etc., id est et ideo
videmus quosdam ponere aliqua plura uno, ex
quibus componitur natura uniuscuiusque entis
entium transmutabilium, et quod corpus demonstratum
<pb n="[17v
est compositum, non simplex. Et dicit hoc, quo-
niam si principia essent contraria tantum, tunc ge-
neratum esset simplex, non compositum. Et dixit
hoc, quia est ex materia et forma. Alteratio igitur
contrariorum invicem coegit omnes credere, quod omnia
corpora sunt composita, non simplicia, et quod in eis sunt
aliqua plura uno, et maxime prima corpora, scilicet
quattuor elementa. Ista enim principia, de quibus
perscrutantur sunt communia simplicibus et com-
positis corporibus.

*[Vetus:] Adhuc autem amplius et de hoc
aliquis dubitabit nisi antiquis sup-
posuerit contrariis naturam. Nullius
enim videmus eorum, quae sunt
substantiae contraria, principium autem
non de subiecto oportet dici aliquo
erit enim principium principii. Sub-
iectum enim principium est. Et prius
videtur esse praedicato. Amplius
non esse dicimus substantiam con-
trariam substantiae qualiter igitur
ex non substantiis substantia utique
erit aut quomodo prius non sub-
stantia substantia erit.
[Scotus:] Et cum hoc etiam ambigit homo
in hoc, quod narrabo, si non posuerit
contrariorum aliam naturam. Non
enim videmus contraria esse sub-
stantiam alicuius rei, et principium
non oportet, ut dicatur in subiecto
aliquo. Debet enim esse principium
principii. Subiectum enim est aliquod
principium et existimatur, quod est
prius praedicato de illo. Et etiam
non dicimus, quod substantia est con-
traria substantiae. Quomodo igitur
potest esse substantia ex non sub-
stantia? Et quomodo potest esse non
substantia prior substantia*?
Quia ratio coegit principia esse contraria, induxit
secundum sermonem contradicentem illi, ut con-
tradictio istorum duorum sermonum cogat nos
ad ponendum aliquod tertium aliud a contrariis,
ut est proprium sermonibus disputativis, dicenti-
bus scilicet quando illud, quod accipitur simpliciter in
utroque terminatur secundum partem veram. Et iste
sermo disputativus est, quod contraria non sunt sub-
stantia alicuius. Contraria enim dicuntur in sub-
iecto; substantia autem non dicitur in subiecto;
ergo contraria non sunt substantiae. Sed principia
debent esse substantiae, quia principium substantiae est
substantia. Ergo contraria non sunt principia. Sed
ista consecutio non est recta, cum apparuerit, quod
prima contraria sunt privatio et forma. Deinde induxit
secundam rationem istius generis, et est quod contraria
<pb n="[17v
non sunt substantiae, cum substantia non sit con-
traria substantiae, et principia sunt substantiae, quo-
niam principia substantiae sunt substantiae. Et modus
convenientiae inter has duas rationes est, quoniam
cum posuerimus subiectum principiorum, quod
est substantia, et quod alterum contrariorum est pri-
vatio, et quod est hic subiectum illius privationis et
formae, dissolventur omnes quaestiones et verifica-
bitur, quod principia sunt contraria. Et similiter etiam
nihil prohibet, ut substantiae sint contrariae secundum
formas, non contrariae secundum subiectum. Et sic
dicere, quod substantia non est contraria substantiae,
est verum secundum subiectum; et quod substantia
est contraria substantiae, secundum formam est verum.
Et hoc adiuvat Alexandrum, cum dicit quod in substantiis
simplicibus potest esse contrarietas, non in compositis.
Et Alexander intellegit hoc, quod Aristoteles dicit in Praedica-
mentis, qui dicit, quod proprium est substantiae non
habere contrarium de substantiis compositis, non
de simplicibus. Aristoteles enim dicit in libro De gene-
ratione, quod corpora simplicia sunt contraria.

*[Vetus:] Unde et si aliquis priorem veram
putabit esse rationem, et hanc ne-
cessarium est, si debet salvare utras-
que ipsas subesse quoddam tertium
quemadmodum dicunt unam, quam-
dam naturam dicentes esse, ut aquam
et ignem aut medium horum.
[Scotus:] Et ideo qui credit, quod primus ser-
mo est verus, et iste sermo continget
ei necessario, si voluerit, quod isti duo
sermones concedantur ponere ter-
tium, sicut dixerunt ponentes to-
tum unius naturae, aquae aut ignis
aut medii*.
Et propter hoc necesse est, ut opinatur, quod primus
sermo dicens, quod principia sunt contraria, est verus
secundum partem, et quod iste sermo dicens, quod prin-
cipia non sunt contraria, est etiam verus secundum partem,
et quod isti duo sermones non sunt falsi simpliciter,
si ponat hic tertiam materiam, et est alteratio con-
trariorum invicem, quoniam ponendo istam natu-
ram poterit solvere dubitationem accidentem ex
istis duobus sermonibus oppositis. Deinde dicit: *Sicut
dixerunt* etc., id est sicut dixerunt quidam, quod
omnia entia facta sunt ex eadem natura, et quod
substantiae rerum diversarum sunt in rei veritate
ista natura una, ex quibus sunt factae. Quidam igitur
opinantur, quod ista natura communis omnibus entibus
est unum elementorum quattuor, quidam autem ipsam
esse medium inter contraria eorum.
*[Vetus:] Videtur autem medium magis,
ignis enim et terra et aer et aqua con-
trarietatibus complexa sunt, unde
non inrationabiliter faciunt sub-
iectum alterum ab his facientes,
aliorum autem quidem aerem. Aer
enim minime habet aliorum differentias
<pb n="[18r
sensibiles consequenter autem aqua.
[Scotus:] Et existimatur, quod medium est di-
gnius. Ignis enim et terra et aqua
et aer sunt mixta per contrarietatem.
Et ideo qui ponit subiectum aliud
a contrariis non facit non rectum.
Et post illum in rectitudine est, qui
ponit ipsum aerem. Aer enim est
minimus aliorum in diversitate sen-
sibili et sequitur aquam*.
Dicit: *Et apparet, quod qui ponunt subiectum* aliquod
medium inter aerem et ignem et universaliter inter
duo vicinantium, dicunt rectius, quoniam istud
subiectum oportet, ut non habeat aliquam contrarietatem
in sua substantia, cum contrarium non recipit suum
contrarium, et aqua et ignis et aer et terra utrumque
habet contrarium in sua substantia, medium autem
nullam habet contrarietatem in substantia sua.
Quare medium est propinquius naturae istius subiecti
quam quattuor elementa. Et hoc intendebat, cum dixit:
*Et ideo qui ponit* etc. Deinde dixit: *Et post illum
* etc., id est et qui ponit ipsum aerem rectius facit quam
qui ponit ipsum unum aliorum. *Et post illum in
rectitudine est qui ponit ipsum aquam*. Et dixit hoc; nam
qui ponit ipsum unum mediorum, scilicet aquae et aeris,
et rectius facit quam qui ponit unum extremorum.
Contrarietas enim minus est in mediis quam in extre-
mis. Et qui ponit aerem rectius facit quam qui ponit
aquam, quoniam differentiae sensibiles contrariae
pauciores sunt in eo. Et ideo dixit: *Et sequitur* qui
ponit ipsum *aquam*, quia aqua etiam est medium
sicut aer, sed aer excedit aquam in hoc, quia differen-
tiae aquae sunt manifestae magis sensui et differentiae
aeris sunt latentiores. Et intendit per diversitates
sensibiles differentias contrarias sensibiles. Et dixit,
quod qui ponit subiectum habens differentias laten-
tes, ponit rectius, quia subiectum in rei veritate est
materia, cuius esse est in potentia.

*[Vetus:] Sed omnes unum hoc, contrariis
figurant, ut densitate et raritate et
eo, quod maius et minus. Haec autem
omnia sunt excellentia videlicet
et defectus sicut dictum est prius,
sed videtur antiqua esse haec opinio,
quod unum, et superabundantia et def-
fectus principia rerum sint, sed non
eodem modo, sed antiqui duo quidem
facere, unum autem pati, posteriorum
autem quidam contrarium, unum
quidem facere duo autem pati di-
cunt magis.
[Scotus:] Sed omnes figurant istud unum
per contraria, ut densitatem et rari-
tatem et magis et minus. Et manifestum
est, quod ista universaliter sunt in ad-
<pb n="[18r
ditione et diminutione, ut diximus
prius. Et fortasse est opinio antiqua,
scilicet ut principia entium sunt unum
et additio et diminutio, sed non eo-
dem modo. Antiqui enim dicunt,
quod illa duo agunt et unum patitur.
Alii autem, qui post venerunt, dixe-
runt econtrario, scilicet quod unum agit et
duo patiuntur tantum*.
Cum narravit, quod bene fecerunt antiqui in hoc,
quod cum contrariis posuerunt subiectum, incepit
etiam narrare qualiter ponebant dispositionem con-
trariorum ex hoc subiecto. Et dixit: *Sed omnes fi-
gurant* etc., id est sed omnes conveniunt in hoc,
quod faciunt subiectum figurari per haec duo contraria,
id est, quod ponunt subiectum materiam et duo contraria
formam, secundum quod unusquisque opinabatur in
contrariis. Qui enim opinabantur, quod densitas et
raritas sunt prima contraria ponebant illa differen-
tias subiecti, et similiter qui opinabantur, quod haec
contraria sunt magis et minus ponebant haec duo
differentias istius subiecti. Deinde dixit: *Et manifestum est*
etc., id est quod raritas et densitas et magis et minus
omnia sunt sub additione et diminutione. Deinde dixit:
*Et forte est opinio antiqua*. Et intendebat, quod non est
inventa a Platone. Omnes enim et Plato opina-
bantur, quod principia sunt unum subiectum et addi-
tio et diminutio. Sed opinio eorum in ordinatione
istius unius et contrariorum non est eadem. Anti-
qui enim dicebant, quod contraria sunt forma agens
et subiectum est materia patiens. Posteriores vero
et Plato dicebant, quod contraria sunt materia passiva,
scilicet magnum et parvum et quod unum est forma agens.

*[Vetus:] Tria quidem igitur dicere elementa
esse et ex his et ex huiusmodi aliis
intendentibus videbitur utique habere
quandam rationem, sicut diximus.
Plura autem tribus non amplius
est ad patiendum quidem enim
sufficiens est unum, si autem quattuor
existentibus duae erunt contrarieta-
tes, oportebit seorsum utrisque esse
alteram quandam naturam mediam,
si autem ex invicem poterit genera-
re, otiosa utique altera contrarietatum
erit. Simul autem et impossibile est
plures esse contrarietates primas,
substantia enim unum quoddam
genus est entis, quare in eo, quod prius
et posterius sunt differunt ab invi-
cem principia tantum, sed non genere,
semper enim in uno genere contra-
rietas una est. Omnes enim contra-
rietates reduci videntur ad unam.
<pb n="[18v
[Scotus:] Dicere igitur elementa esse tria est
secundum rationem quoquomodo,
cum consideratum fuerit hoc de
istis rebus proprie et similibus, ut
diximus, plura autem tribus non;
in passione autem sufficit unum. Si
igitur fuerint quattuor, ita quod con-
trarietates sint duae, et indiget utra-
que contrarietas per se alia natura
existente inter illa. Si igitur possibi-
le est ut unum contrariorum suffi-
ciat, tunc reliquum erit superfluum.
Et cum hoc impossibile est, ut prima
contraria sint plura. Substantia enim
est unum genus et principia diffe-
runt ab invicem secundum prius
et posterius tantum, non secundum
genus. In uno enim genere una est
contrarietas. Et omnes contrarietates
videntur reduci ad unam*.
*quoquomodo*, quia propositiones, quibus utitur
in hoc sunt famosae. Et cum declaravit, quod prin-
cipia non sunt unum, et apparuit ex disputatione
ea esse tria, incepit declarare, quod non sunt plura tri-
bus. Deinde perscrutabitur demonstratione, utrum
sint duo aut tria. Deinde dixit: *Plura autem tribus non*, id est
quia in passione, quae est secundum generationem suf-
ficit una contrarietas. Patiens enim debet esse con-
trarium ei, a quo patitur. Ergo duo contraria cum
subiecto sufficiunt in transmutatione, quia patiens
quomodo est contrarium et quomodo simile.
Et est modus quo recipit actionem agentis, et hoc
non est ei nisi ex subiecto. Deinde dixit: *Si igitur fuerint
quattuor* etc., id est si igitur contraria fuerint du-
plicia, tunc utrumque par indiget subiecto et tertia
natura communi. Et hoc intendebat, cum dixit:
*Existente inter illa*, quoniam subiectum est medium
inter contraria. Et ipse dixit, quod subiectum est in
similitudine medii. Est enim simile ei quoquomodo,
quia est in potentia utrumque extremum. Sed tamen
subiectum est utrumque extremum potentia pura,
medium vero est utrumque extremum non pura po-
tentia, sed aliqua potentia. In medio enim est utrumque
extremum in actu, sed tamen non in ultima perfe-
ctione. Est igitur in potentia utrumque extremum
quomodo et in actu alio modo. Subiectum
vero pura potentia est utrumque extremum.

Deinde dicit:
*Si igitur alterum contrariorum sufficit, reliquum est

superfluum*, id est si posuerimus quod principia essent sex
et quattuor contraria et duo subiecta, tunc, si alterum
par contrariorum cum suo subiecto sufficiunt in
hoc, quod ex eis generentur omnia, tunc reliquum par
erit superfluum. Et natura nihil agit superfluum.
Alterum autem par contrariorum sufficit in gene-
ratione omnium entium. Quod dictum est, quod prima
principia debent esse communia omnibus entibus.
Et signum eius est hoc, quod omnia entia alterantur
in invicem. Deinde induxit secundam rationem.
<pb n="[18v
Et dixit: *Et cum hoc impossibile est*, id est et impossi-
bile est, ut prima contraria sint plura, quia prima
contraria necesse est, ut sint primi generis, scilicet sub-
stantiae, et contraria in quolibet genere sunt unum
par. Unde necesse est, ut prima contraria sint unum
par. Deinde dixit: *Et principia differunt* etc.;
potest intellegi, quod prima principia contraria, quae
sunt in unoquoque genere decem praedicamentorum
non differunt ab invicem secundum genus, sed se-
cundum quod quaedam sunt priora quibusdam et causae
quorundam. Et omnia sunt in uno genere, sed re-
ducuntur ad prima contraria, quae sunt causa aliorum
contrariorum; verbi gratia quoniam si prima contraria in
unoquoque genere sint opposita secundum esse et
non esse, tunc opposita in substantia secundum esse
et non esse sunt causa aliorum oppositorum existen-
tium in aliis praedicamentis. Et illa debent esse prima
contraria, quoniam hoc nomen 'prima contraria'
existentia in unoquoque genere non dicitur aequi-
voce neque univoce, sed secundum prius et poste-
rius, et est unus modorum nominis ambigui. Et
potest intellegi alio modo, et est, quod principia contraria,
quae sunt in substantia, licet sint plura, tamen non
differunt a se invicem nisi secundum prius et po-
sterius, non quia sunt in generibus diversis. Et talia
contraria reducuntur ad unam contrarietatem, quae
est prior omnibus. Deinde dixit: *In uno enim genere* etc.
Forte intendit dare causam, propter quam quae-
dam contraria plura, quae sunt in eodem genere, pri-
ora quibusdam secundum secundam expositionem.
Et forte iste sermo est maior propositio, per quam inten-
debat declarare, quod necesse est, ut contrarietas, quae est
in primis principiis est una. Et syllogismus sic com-
ponitur: prima principia contraria sunt illa, quae sunt
in genere substantiae; et prima contrarietas, quae est
in uno genere est una; ergo prima principia contraria
sunt unum. Et secundum hoc erit iste sermo praepo-
sterus. Et tunc sic debet legi: substantia enim est unum
genus; et in uno genere est una contrarietas; princi-
pia enim non differunt ab invicem nisi secundum
prius et posterius. Secundum vero aliam expositionem
debet legi ut in textu, sed debet intellegi in eo maior
propositio dicens, quod in uno genere est una contra-
rietas, quoniam per illam complebitur conclusio.
Deinde dixit: *Et omnia contraria videntur reduci* etc.;
potest intellegi, quod omnia contraria, quae sunt in eodem
genere, cum reducuntur in unam contrarietatem,
sunt in potentia et principia unum; vel sic quod omnia contra-
ria, quae sunt in eodem genere secundum unumquodque
genus praedicamentorum, cum reducuntur ad contra-
ria, quae sunt in substantia, omnia erunt unum in potentia et
secundum respectum.

*[Vetus:] Quodquidem igitur neque unum sit
elementum neque plura duobus vel
tribus manifestum est, horum autem
utrum sit verum, quemadmodum
diximus, dubitationem habet multam.
Sic igitur nos dicamus primum
de omni generatione aggredientes,
est enim secundum naturam communia
prius dicere. Et sic circa unumquodque
<pb n="[19r
propria speculari.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod elementum
non est unum, et quod elementa non
sunt plura duobus aut tribus.
Utrum autem sit verum, habet ma-
ximam quaestionem. Ponamus igitur
sermonem nostrum hoc modo. Primo
incipiamus et consideremus de omni
generatione, quoniam tunc proce-
demus cursu naturali, et prius di-
camus universalia communia, deinde
consideremus post de propriis exi-
stentibus in particularibus*.
Intendit hic per 'elementum' principia, quae sunt
in re. Et dixit, quod *habet maximam quaestionem*, licet
iam apparuerit ex disputatione principia esse tria,
quia necesse est ponere illud, quod recipit esse gene-
ratum, ipsum esse subiectum aut contrarium. Si
igitur fuerit contrarium, continget contrarium al-
terari in suum contrarium, ita quod non esse alteretur
in esse et mutetur in illud, quod est valde improbabi-
le. Et si posuerimus, quod subiectum est recipiens et quod
contrarium recedit, continget, ut in substantia non
sit generatio omnino. Subiectum enim est aliquid
demonstratum et substantia. Et universaliter contin-
git, ut aliquid sit antequam sit, quoniam si non sit
nisi ex substantia, quae est subiectum, et ista sub-
stantia sit communis omnibus entibus, et ens non
generatur nisi ex ente, ergo ens est antequam gene-
retur. Et ista quaestio coegit plures antiquos ad
negandum generationem. Deinde dixit: *Tunc enim
procedimus* etc., id est in via doctrinae. Et quasi dicat:
Et intendimus considerare prius de rebus universali-
bus communibus, quia ista doctrina est naturalis.
Est enim doctrina, cuius propositiones acceptae
in ea sunt maximae et sine mediis et cum hoc mani-
festiores, et non accidit in ea iteratio. Et intendit
per 'communem generationem', generationem, quae fit
in substantia et in omnibus praedicamentis, et de
substantia generationem communem quattuor cor-
poribus, scilicet igni et aquae et aeri et terrae, et cor-
poribus compositis et universaliter generationem,
quae est unius ex uno. Ista enim generatio est quattuor
elementorum et compositorum. Generatio autem, quae
est unius ex pluribus perscrutanda est in libro de
Generatione. Et hoc intendebat cum dixit: *Deinde
considerabimus post de propriis*, id est de propriis existentibus
in generatione uniuscuiusque generum generabilium.
Et hoc est in omnibus partibus istius scientiae. De
generatione autem corporum simplicium et compositorum
loquitur in libro Peri Geneos et in quarto Metheororum.
Et de propriis unicuique composito loquitur in
libro de Mineris et in libro de Plantis et in libro
de Animalibus, sed librum de Mineris non habemus
neque de Plantis nisi duos tractatus.

*[Vetus:] Dicimus enim fieri ex alio aliud
et ex altero alterum aut simplicia
dicentes aut composita, dico autem
<pb n="[19r
sic hoc. Est enim hoc fieri hominem
musicum, est autem non musicum
aliquod fieri musicum. Aut non mu-
sicum hominem fieri hominem mu-
sicum. Simpliciter quidem igitur
dico, quod sit hominem, et non mu-
sicum, et quod simpliciter fit musicum,
compositum autem quod fit. Et
quod factum est, cum non musi-
cum hominem dicimus fieri aut
musicum aut musicum hominem
horum autem hoc quidem non
solum dicitur hoc aliquid fieri,
sed etiam ex hoc, ut ex non musico mu-
sicum. Hoc autem non dicitur in
omnibus ut ex homine factus sit
musicus, sed homo factus sit mu-
sicus.
[Scotus:] Dicamus igitur, quod cum dicimus
aliquid generari ex aliquo alio,
et quod universaliter generabile gene-
ratur ex alio, forte intendimus sim-
plicia et forte composita. Et intellego
hoc, quod narrabo: homo fit musicus;
et non musicus fit musicus; et homo
non musicus fit homo musicus.
Intellego hoc, cum dico generatum
simplex hominem et non musicum.
Et intellego, cum dico generatum
simplex musicum. Et intellego etiam
per 'generatum compositum' hominem
non musicum fieri hominem mu-
sicum. Sed alterum illorum duorum
dicitur fieri ex hoc et fieri hoc. Dici-
mus enim, quod ex non musico fit musi-
cus aut non musicus fit musicus.
Reliquum vero non in omni dicitur
utrumque, non enim dicimus, quod ex
homine fit musicus, sed homo fit
musicus*.
Et est manifestum, quod aliquid generatur ex aliquo
aut ab aliquo. Et intendimus alteram duarum in-
tentionum, quoniam aut intendimus per hanc
propositionem rem simplicem aut compositam; verbi
gratia quoniam cum dicimus, quod homo fit musicus,
intendimus, quod musicus fit ex simplici, quod est homo,
qui est subiectum musici. Et similiter, cum dicimus,
quod non musicus fit musicus, intendimus quod musi-
cus etiam fit ex re simplici, quae est non musicum,
quae est privatio musici; et cum dicimus, quod homo
non musicus fit musicus, intendimus, quod musicus
fit ex duobus, scilicet ex homine et non musico. Et
<pb n="[19v
hoc intendebat cum dixit: *Forte intendimus* etc.
Et cum dixit: *Homo immusicus fit musicus*,
intendit generationem, quae attribuitur subiecto, in
quo est generatum. Et cum dixit et immusicus fit
musicus, intendit generationem, quae attribuitur
opposito sive sit contrarium sive sit privatio. Et
cum dixit: *Et homo non musicus fit musicus*,
intendit generationem, quae attribuitur utrique, scilicet
subiecto et opposito. Deinde exposuit haec tria. Et
dixit: *Et intellego cum dico 'generatum' simplex*
etc., id est et intellego, cum dico, quod generatio
generati attribuitur rei simplici, subiectum, quod est
homo in hoc exemplo, et oppositum, quod est non
musicum. Et intellego per illud, cuius generatio at-
tribuitur rei compositae illud, quod attribuitur utrique,
scilicet opposito et subiecto, quod est homo non musicus.
Et universaliter dicit, quod generatio attribuitur op-
posito et subiecto et ambobus. Et per 'oppositum'
intellege contrarium et privationem; et hoc est commune,
sive generatio sit in substantia aut in aliis praedi-
camentis. Et cum notificavit, quod generatio attri-
buitur his duobus simplicibus, dedit differentiam
inter illa secundum vocem et secundum rem. Et
dixit: *Sed alterum duorum* etc., id est sed oppositum
potest proferri duobus modis. Dicitur enim ipsum
fieri hoc et ex ipso fieri hoc. Et hoc est secundum
idioma eorum. Et ideo dixit: *Dicimus enim quod non
ex musico* etc. Reliquum vero, scilicet subiectum, non
profertur nisi uno modo, scilicet ipsum fieri hoc, non
ex ipso fieri hoc. Non enim dicimus, quod ex homine fit
musicus, sed dicimus hominem fieri musicum. Et
notandum est, quod hoc est secundum idioma eorum
et quoddam accidit in hoc tempore. Haec enim prae-
positio 'ex' in Arabico est communis: quandoque
igitur notat oppositum et quandoque subiectum.
Haec autem praepositio 'ab' notat causam agentem
tamquam subiectum et oppositum, oppositum vero in
nostro idiomate non dicitur fieri hoc, sed tantum
dicitur in subiecto. Haec vero praepositio 'post' in
nostro idiomate dicitur proprie de opposito et non
de subiecto. Dicimus enim 'post non musicum fit
musicum'; et non dicimus quod post hominem fit mu-
sicus. Et cum dedit differentiam secundum vocem,
dedit differentiam secundum rem.

*[Vetus:] Eorum autem, quae fiunt sicut sim-
plicia dicimus fieri aliquid quidem
permanens fit, aliud vero non per-
manens, homo quidem enim per-
manet musicus factus homo et est,
sed non musicum et immusicum
neque simpliciter neque compositum
permanet.
[Scotus:] Et illa quae dicimus, secundum quod
sunt simplicia, generari, quaedam
generantur permanendo et quaedam
non permanendo. Homo enim per-
manens homo fit musicus, non mu-
sicus vero non permanet, neque simplex
neque quando componitur*.
<pb n="[19v
Et illa, quae dicuntur generari et fieri aliquid aliud,
secundum quod sunt simplicia, et sunt illa duo, quae prae-
diximus, differunt in hoc, quoniam alterum permanet,
quando generatur aliud ex eo, alterum vero non
permanet, sed destruitur et non est pars generati;
alterum vero permanet et est pars generati, verbi
gratia musicus, qui generatur ex homine et ex non mu-
sico. Homo enim permanet, quando fit musicus,
non musicus autem non permanet cum sit oppo-
situs musico, et si oppositum accipiatur singulariter
aut oppositum cum subiecto.
*[Vetus:] Determinatis igitur his ex omnibus,
quae fiunt. Hoc est accipere, si aliquis
intenderit sicut dicimus, quoniam
aliquid oportet semper subiici, quod
fit. Et hoc, si numero est unum, sed
specie non unum est, specie enim
dico et ratione idem, non enim idem
est homini et in musico esse. Et hoc
quidem permanet, aliud vero non per-
manet, non oppositum quidem per-
manet. Homo enim permanet, musi-
cum autem et immusicum non per-
manet neque ex ambobus compositum,
ut immusicus homo.
[Scotus:] Et cum determinavimus ista ex
omni, quod generatur, potest homo
accipere hoc, si posuerit suam consi-
derationem ex hoc, quod dico, scilicet quoniam
semper indigetur aliquo, quod fit sub-
iectum illorum omnium, et est illud,
quod est generabile. Et istud licet
sit unum numero, tamen secundum
formam non est unum. Et intendo per
'formam' rationem. Ratio enim hominis
non est ratio non musici, sed illud
permanet et hoc non. Illud autem,
quod non habet oppositum permanet.
Homo enim permanet, non musicus
vero non, neque compositum ex eis,
ut homo non musicus*.
Et cum determinata sunt haec duo principia sim-
plicia, quibus attribuitur generatio, *potest homo
accipere haec* duo esse necessaria in omni generatione,
si consideraverit in hoc ex hoc, quod dico. Apparet
enim bene, quod omne generatum semper indiget ali-
quo subiecto, et est illud, quod in rei veritate dicitur
generari, scilicet in tempore, in quo generatur in actu:
generatum enim completum fuit generatum et non
est in actu. Generatio igitur, secundum quod est motus,
necessario habet subiectum, et est illud, quod dicitur
generari in actu. Et hoc, quod dixit manifestum est
in substantia et aliis. Generatum enim est generatum
per motum, quem habet apud generationem. Deinde
dixit: *Et istud licet sit unum* etc., id est et istud, quod
0r
est generatum in actu, licet sit unum numero, id est
subiecto, tamen non est unum secundum rationem,
id est secundum diffinitionem. Apparent enim in eo duo,
quorum unum est oppositum rei, quae est principium
generationis, et aliud recipiens illam rem. Et oppo-
situm aequivocatur in Arabico, quod est finis gene-
rationis. Ratio enim hominis, qui fit musicus non
est ratio non musici, qui fit musicus. Homo enim per-
manet musica generata in ipso; non musica vero
non permanet, sed destruitur, quando musica ge-
neratur in subiecto. Et universaliter illud, quod
caret opposito ex istis duobus permanet, ut homo,
qui fit musicus. Musica enim non est opposita homini,
non musica vero existens in homine est opposita
musicae, ut non esse ad esse, et ideo deficit, quando
fit musica. Et hoc, quod dixit intellegendum est com-
muniter in omnibus praedicamentis et in praedica-
mento substantiae. In spermate enim, quod fit homo
necesse est, ut sit aliquid (et est illud per quod dicitur
sperma; ratio enim hominis qui fit est opposita rationi
spermatis), et etiam, ut in eo sit aliquid recipiens for-
mam hominis. Et est in rei veritate illud, quod dicitur
generari, scilicet illud, in quo invenitur iste motus. Motus
enim debet esse in subiecto, sicut diximus. Et im-
possibile est, ut sit in illo, cuius partes successivae de-
struuntur per generationem partium illius. Et est illud,
quod est oppositum generato, sed iste motus est in sub-
iecto. Et si non esset subiectum, non esset hic aliquid
deferens istum motum neque aliquid, quod diceretur moveri,
neque aliquid, quod esset in potentia aliquid et auferetur
natura possibilitatis. Sed hoc ignorant moderni
propter consuetudinem.

*[Vetus:] Sed ex aliquo fieri aliquid et non
hoc fieri aliquid magis quidem di-
citur in non permanentibus, ut ex
non musico musicum fieri, ex homine
autem non, at vero et in permanen-
tibus aliquando dicitur similiter,
ex aere enim statuam dicimus fieri
non est statuam. Hoc tamen ex oppo-
sito et non permanenti utrolibet di-
citur, ex hoc hoc et hoc hoc et namque
ex immusico et immusicus fit mu-
sicus. Unde et in composito similiter
est. Et enim ex immusico homine et
immusicus homo dicitur fieri mu-
sicus.
[Scotus:] Dicere vero aliquid generari ex
aliquo, non ipsum generari, hoc di-
citur proprie in rebus, quae non per-
manent, ut cum dicimus, quod mu-
sicus fit ex non musico, ex homine
autem non, et rarissime dicitur de
eodem modo in rebus, quae permanent.
Dicimus enim, quod ex cupro fit ido-
lum et non dicimus, quod cuprum fit
0r
idolum. In opposito vero, quod non
permanet, utimur sermone utroque
modo. Dicimus enim ex hoc fieri
hoc et hoc fieri hoc; verbi gratia ex non
musico fieri musicum et non musi-
cum fieri musicum. Et similiter dici-
mus in composito; verbi gratia ex homine
non musico fieri musicum et hominem
non musicum fieri musicum*.
Cum dedit differentiam inter illa duo, ex quibus
est generatio secundum vocem et secundum rem,
vult hic distinguere quomodo usitatae sunt istae pro-
positiones apud eos. Et dixit: *Dicere vero* etc.
Et intendit per illud, quod non permanet oppositum.
Et apparet ex sermone eius, quod oppositum non
dicitur fieri hoc, sed ex ipso fieri hoc. Sed ipse dicet
post et iam dixit, quod dicitur utroque modo, scilicet ex
ipso fieri hoc et ipsum fieri hoc. Videtur igitur, quod ex ipso
eius exemplo quod dixit, non ipsum fieri hoc, fit in
rei veritate, sed large, quoniam illud, quod in rei ve-
ritate dicitur apud eos fieri hoc est subiectum.
Deinde dixit: *Ex homine vero non*, id est ex subiecto vero non
dicitur fieri hoc, verbi gratia ex homine fieri musicum.
Deinde dixit: *Sed rarissime* etc., id est sed rarissime et transum-
ptive dicimus has quoniam praepositiones 'ex' et 'ab' in rebus
permanentibus, scilicet subiectis. Dicimus enim ex cupro
fieri idolum, sicut dicimus, quod cuprum fit idolum.
Et hoc est proprium idiomati eorum. Deinde dixit: *In
opposito vero* etc., id est in opposito vero uti-
mur utraque praepositione. Dicimus enim, quod ex non mu-
sico fit musicum et non musicus fit musicus. Et si-
militer faciunt in composito, sicut dixit. Et sermo
eius est manifestus per se.

*[Vetus:] Multipliciter autem cum dicatur
fieri et horum quidem non simpli-
citer fieri,secundum hoc aliquid fieri sim-
pliciter autem fieri substantiarum
solum, secundum quid autem ali-
orum, manifestum quod necesse est
subiici aliquid, quod fit. Et enim quan-
tum et quale et ad alterum et quando
et ubi fiunt in subiecto aliquo propter
id, quod sola substantia de nullo alio
dicitur subiecto, sed omnia alia de
substantia, quod autem substantia et
quaecumque alia simpliciter entia ex
quoddam subiecto fiant, conside-
ranti fiet utique manifestum, semper
enim est aliquid quod subiicitur
ex quo fit, quod fit, ut plantae et
animalia ex semine.
[Scotus:] Et quia generatio dicitur multis
modis et sunt quaedam, quae non
dicuntur fieri aut generari simpliciter,
0v
sed dicitur hoc fieri hoc aut gene-
rari, dicitur autem simpliciter fieri
aut generari in substantiis tantum,
in aliis vero manifestum est, quod ne-
cessario indigent aliquo subiecto,
quod est generatum. Dicere enim gene-
rari aut fieri in quanto aut in quali
et in relatione et in quando et in ubi
non dicitur nisi quando imaginati
fuerimus aliquod subiectum, quia
sola substantia non dicitur de alio
subiecto omnino, alia vero omnia
dicuntur de substantia. Et apparet
per considerationem, quod substantiae
et omnia entia simpliciter indigent
in generatione subiecto. Est enim hic
semper subiectum, ex quo fit gene-
ratio generati, verbi gratia quoniam ani-
malia et vegetabilia generantur ex
spermate et semine*.
Id est quia *generatio dicitur multipliciter* (sunt enim
quaedam, quae non dicuntur generari simpliciter, sed
generari hoc aut fieri hoc, et sunt accidentia, ge-
nerari autem simpliciter proprie est substantiae),
manifestum est, quod necessario indigetur aliquo, quod
dicatur generari. Deinde dedit causam in hoc. Et
dixit: *Dicere enim generari* etc., id est et causa in
hoc, quod subiectum apparet in istis rebus, scilicet acciden-
tibus, est quoniam cum dicimus quantum aut
quale aut ad aliquid aut ubi aut quando, non
dicimus nisi quando imaginati fuerimus aliquod
subiectum uniuscuiusque eorum, quoniam ista di-
cuntur de substantiis. *Substantia* enim *sola non di-
citur de subiecto*. Et cum posuit, quod subiectum trans-
mutationis in aliis praedicamentis praeter substantiam
est manifestum per se, incepit declarare, quod simili-
ter apparet in substantia. Et dixit: *Et apparet per
considerationem* etc., id est et ex natura genera-
tionis apparet illi, qui consideravit, quod substantiae
et omnia generabilia indigent in generatione in eo,
quod est generatio aliquo subiecto. Omnia enim habent
aliquod subiectum, ex quo generantur; verbi gratia in
substantia et est sperma animalium et semen vege-
tabilium. Et dixit hoc, quia perfecte apparet, quod in
spermate est aliquid, cuius proportio ad animal ge-
neratum ex ipso est sicut proportio substantiae demon-
stratae ad album et nigrum et universaliter ad prae-
dicamenta accidentis. Quemadmodum enim generatio
albi, secundum quod est motus, indiget principio oppo-
sito ei, quod generatur, ex quo fit motus et tertio
subiecto motui, similiter est in aliis generationibus.
Et similiter partes oppositi successive recedunt a subiecto
et fiunt in ipso partes generati, similiter est et in sub-
stantia. In spermate enim apud generationem ho-
minis non cessant partes spermatis recedere et par-
tes fieri hominis, donec forma humana perficiatur,
et hoc si forma recipit partitionem; si autem non, istud
necessario accidit in accidentibus propriis formae
0v
generatae. Unde necessario generatio sequitur al-
terationem. Et quia subiectum esse necessarium in
substantia apparet etiam inductione, incepit noti-
ficare hoc. Et dixit:

*[Vetus:] Fiunt autem, quae fiunt simpliciter
alia quidem transfiguratione, ut
statua, alia vero appositione, ut quae
augmentantur, alia vero subtracti-
one, ut ex lapide Mercurius. Com-
positione autem alia, ut domus.
Alteratione vero alia, ut quae conver-
tuntur secundum naturam. Omnia
autem, quae sic fiunt manifestum,
quoniam ex subiectis fiunt.
[Scotus:] Et illa, quae generantur, quaedam per
transmutationem figurae, ut idolum
ex cupro, et quaedam per additionem,
ut illa quae augmentantur, et quaedam
per diminutionem, ut ex lapide
humus, et quaedam per compositio-
nem, ut domus, et quaedam per alte-
rationem, ut illa, quae mutantur se-
cundum materiam. Manifestum est
igitur, quod generatio secundum istos
modos est ex subiectis*.
Et apparet per inductionem, quod generatio indiget
necessario subiecto, non solummodo in naturalibus,
sed et in artificialibus. Generatio enim aut est in
qualitate, ut idolum ex cupro, aut in quantitate,
ut augmentum et diminutio, aut secundum compo-
sitionem, ut domus ex lateribus et lapidibus, aut
secundum transmutationem, quae est in ipsa substan-
tia. Et hoc intendebat, cum dixit: *Et quaedam per alte-
rationem, ut illa quae mutantur secundum materiam*,
id est quorum materia transmutatur. Et omnia ista vi-
dentur esse ex subiecto. Et necessario est, ut omne
generatum sit ex subiecto et in subiecto. Et veri-
ficat hoc inductione. Et hae duae transmutationes,
scilicet quae est in accidentibus rei et quae est in substantia,
conveniunt in hoc, quoniam sunt alteratio eiusdem
rei de una qualitate in aliam et de una dispositione
in aliam. Sed quia viderunt, quod quando res transmu-
tatur in quibusdam istis dispositionibus, statim
nomen et diffinitio eius transmutabuntur, et in qui-
busdam non, vocaverunt primum modum 'trans-
mutationem' in substantiam et 'alterationem substan-
tialem' et vocaverunt istas dispositiones 'substantiales';
secundam vero transmutationem, in qua neque
nomen rei neque eius diffinitio transmutatur, voca-
verunt 'alterationem accidentalem'. Et cum consi-
deraverunt illud, quod defert utramque transmuta-
tionem, inveniunt ipsum idem numero, et est corpus
demonstratum. Videmus enim idem corpus in
eodem loco transferri de carneitate in terrestritatem,
et de terrestritate in vegetabilitatem, et mutabitur
nomen eius et diffinitio. Et videmus etiam ipsum
transferri de albedine in nigredinem, sed non amittit
1r
nomen et diffinitionem. Et ex hoc scitur, quod corpus,
quod est subiectum isti transmutationi permanet in nomine
et diffinitione, et quod est eius dispositio substantialis
qua fit unum numero. Corpus autem, cuius nomen
et diffinitio mutantur per transmutationem dispo-
sitionum, non est unum per dispositionem existen-
tem in ipso, dantem ei nomen et diffinitionem propriam.

Unde necesse est, ut istud subiectum sit unum, quia
non habet formam dantem nomen et diffinitionem
unam. Et est necesse etiam, ut tres dimensiones, quae
videntur inseparabiles ab ipso et eaedem numero,
quae dicuntur corpus, sint accidentia, et unum, quia
subiectum eorum non habet nomen neque diffiniti-
onem unam numero, non per subiectum habens
formam substantialem; quoniam si essent de dispo-
sitionibus substantiae, non mutaretur nomen istius
subiecti neque eius diffinitio per mutationem ali-
cuius dispositionis eius et esset tota transmutatio
in accidentibus. Et cum ita sit, est igitur unum subiectum
numero, non habens dispositionem substantialem,
sed habens naturam recipiendi istas dispositiones
substantiales. Est igitur in potentia ens omnes dis-
positiones substantiales et accidentales. Et haec
dicitur prima materia et primum hyle. Etiam manifestum
est, quod ista materia non denudatur a corporeitate,
quoniam tunc haberet dispositionem substantialem
et haberet nomen et diffinitionem. Et ex hoc patet,
quod qui ponit hanc materiam esse corpus peccat;
et similiter qui ponit illud, quod defert dimensiones
subiectum habens formam in actu, ut existimat
Avicenna. Et hoc quidem verificato dicamus, quod ge-
neratio et corruptio aut est alteratio in substantia
aut congregatio et segregatio; et quomodocumque
fuerit, non erit nisi ex aliquo. Et ideo antiqui con-
veniunt in hac propositione. Et quia non intellege-
bant naturam istius subiecti, negaverunt quidam
generationem et corruptionem; et quidam posuerunt
omnem transmutationem de genere alterationis;
et quidam appropriavit generationem et corruptionem
et congregationem et segregationem. Quod autem in-
dividuum substantiae, scilicet compositum ex materia et
forma, fiat et transmutetur secundum totum de non
esse in esse sine aliquo deferente transmutationem,
impossibile est omnino, nisi non esse individui com-
positi mutaretur in esse individui substantiae compo-
siti. Et morari in hoc est superfluum. Et quia corpus
caeleste caret potentia ad aliquam dispositionem
nisi potentia generata, ideo istud subiectum caret
potentiis, et quia caret hoc subiecto, ideo caret
forma, quae sustentatur per hoc subiectum. Et fuit
necesse ut forma eius esset liberata ab hoc sub-
iecto, ut non haberet constitutionem per corpus caeleste, sed corpus
caeleste constituitur per illam, ut
scies alibi.

*[Vetus:] Quare ostensum ex dictis est, quoniam
quod fit semper compositum est.
Et est quidem aliquid, quod fit, est
autem aliquid, quod hoc fit. Et
hoc dupliciter aut enim subiectum
aut oppositum, dico autem oppo-
situm quidem non musicum, sub-
1r
iectum autem hominem et infigura-
tionem et inordinationem et infor-
mationem oppositum, es autem et
lapidem et aurum dico subiectum.
[Scotus:] Declaratum est igitur ex dictis, quod
omne generatum semper est compo-
situm ex aliquo quod generatur
et ex aliquo quod est generatum,
et hoc duobus modis, aut subiectum
aut oppositum. Et per 'oppositum'
intellego non musicum et per 'sub-
iectum' hominem; et similiter etiam
non figura et non idolum et non
ordo est oppositum, cuprum vero
et lapis et aurum est subiectum*.
Intendit per illud *quod generatur* formam. Et cum
dixit: *Et hoc duobus modis*, innuit illud, quod generatur.
Dicimus enim subiectum fieri hoc et similiter opposi-
tum, secundum quod praedixit. Sed generatum in rei
veritate est compositum ex forma et subiecto. Op-
positum vero, quod est non esse, est de necessitate gene-
rationis, quoniam necesse est, ut non esse praecedat
generatum; et si non, non esset generatum. Sed non
esse recedit a forma et remanet subiectum. Et sic
generatum in rei veritate est compositum ex mate-
ria et forma. Quomodo igitur dixit, quod *omne gene-
ratum est semper* etc. Deinde divisit illud, quod
dicitur generari in duo, in non esse et in subiectum
et non esse recedit a generato, quod est forma. Forte
igitur intendit per 'generatum' non illud, quod est com-
pletum iam, sed illud, quod est in via generationis.
In hoc enim tria exiguntur, subiectum scilicet et pars de
non esse et pars de forma, et sic generatum secundum
hoc erit compositum ex tribus. Generatum vero
completum est compositum ex duobus tantum, scilicet
subiecto et forma. Et si istud subiectum numquam
est extra non esse, sed non esse, quod semper est
communiter cum forma est privatio formae oppo-
sitae illi formae; aut sermo eius ex aliquo, quod genera-
tur ex eo erit de dispositione generati, non quia
est compositum ex aliquo, quod generatur et ex ali-
quo, quod est generatum, et est evidentius. Deinde
dixit: *Et intellego per 'subiectum'*, id est subiectum musi-
cae. Deinde dixit: *Cuprum vero et lapis et aurum sunt sub-
iectum*, id est habentium figuram et idolum et ordinem,
quibus sunt opposita non figura et non idolum
et non ordo, quae sunt in eis ante figuras et idolum
et ordinem.

*[Vetus:] Manifestum igitur, quod si quidem
sunt, causae et principia eorum, quae
natura sunt, ex quibus primis sunt
et fiunt non secundum accidens,
sed unumquodque quidem dicitur
secundum substantiam, quod fit
ex subiecto et forma. Componitur
enim musicus homo, ex homine
1v
et musico quodammodo resolvens
enim rationes in rationes eorum.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod si causae
et principia existentia naturaliter
sunt illa, ex quibus primo sunt
aut generantur, non accidentaliter,
sed secundum intentionem, quam
intendimus per unumquodque eorum
in sua substantia, tunc generatio
cuiuslibet est ex subiecto et creatione.
Dicere enim 'hominem musicum' est
compositum ex 'homine' et 'musico'
quomodo compositionis. Potes
enim resolvere utrumque sermonem
in suas diffinitiones*.
Cum declaravit, quod principia sunt tria, forma et
privatio et subiectum, et quod haec tria exiguntur in
generatione, incepit notificare, quae eorum sint per
se et quae per accidens. Et dixit: *Manifestum est
igitur quod si causae et principia existentia naturaliter
sunt illa ex quibus primo fiunt* illa, quorum sunt
principia *aut generantur* si sint innata generari, et
hoc *non per accidens, sed* per se. Et est, ut unumquodque
eorum habeat rem in substantia compositi. Et hoc
intendebat, cum dixit: *Sed per intentionem* etc.,
id est sed sunt principia *secundum intentionem quam
intellegimus* ex principiis, quae sunt pars substan-
tiae rei. Et cum induxit sermonem, qui est quasi prae-
cedens, induxit illum, qui est quasi consequens.
Et est, quod omne est ex subiecto et forma tantum, non
ex privatione. Et tacuit de praecedente illud, per quod
apparet consecutio consequentis Et est, quod ex sub-
iecto et forma sit generatio rei per se. Et syllogismus
componitur sic: si principia naturalia sunt illa, ex
quibus generatur generabile per se et principaliter,
et talis est dispositio formae et subiecti, necesse est,
ut omne generabile generetur ex forma et subiecto.
Deinde dedit exemplum. Et dixit: *Dicere enim hominem
musicum* etc., id est ex subiecto et forma. Et hoc,
quod dixit de qualitate intellegendum est in substantia.
Sed induxit exemplum in qualitate, quia est notius.
Deinde dixit: *Potest enim* etc., id est potest enim dissolvere
rationem materiae et formae et distinguere eas secundum
diffinitionem, licet non in esse. Non enim separantur
a se invicem in esse, licet separentur ratione.

*[Vetus:] Manifestum igitur est, quod
fiunt, quae fiunt ex his. Est autem subiectum
numero quidem unum, specie vero
duo, homo quidem et aurum et omnino
materia numerabilis. Hoc enim aliquid
magis et non secundum accidens
ex ipso fit, quod fit privatio autem
et contrarietas accidens, unum autem
species, ut ordinatio aut musica
aut aliorum aliquod sic praedicantium.
[Scotus:] Declaratum est igitur, quod generatio
1v
cuiuslibet,1v
quod generatur est ex istis
duobus, sed subiectum in numero
vero est unum, in forma autem duo.
Homo enim et aurum et universaliter
materia est numerabilis et potest
numerari, quia est dignior, ut sit de-
monstrata, et quod generatur ex ea
non generatur per accidens. Privatio
autem et contrarietas est per accidens,
forma vero est aliud, ut ordo et mu-
sica aut alia eorum, quae praedicantur
hoc modo*.
Cum declaravit, quod omne generabile generatur
per se ex subiecto et forma, incepit etiam decla-
rare, quomodo accidit subiecto privatio, et dat
differentiam inter illa, quam ignoravit Plato; quare
non distinxit inter materiam et privationem. Et di-
xit: *Est ex istis duobus* secundum rationem duo,
licet sit unum secundum subiectum. Est enim ens
et privatio. Deinde dixit: *Homo enim et aurum* etc., id est
et prima materia est aliud a privatione, quia ita se
habet ad res sicut homo ad musicam et aurum ad
anulum. Et homo et aurum et universaliter materia,
secundum quod est materia, numeratur in entibus,
quod non est in privatione. Et licet materia non sit aliquid
in actu secundum quod est materia, tamen dignior est,
ut sit aliquod demonstratum, quam privatio, id est tamen
propinquior est dici esse in actu quam privatio. Et
dixit hoc, quia prima materia multum admiscetur cum
privatione. Deinde induxit secundam differentiam. Et dixit: *Et quod
generatur ex ea* etc., id est et privatio
etiam differt a materia, quoniam generatum est ex
materia per se, cum sit pars eius; ex privatione
autem est aliquid per accidens, cum non remanet,
ita quod sit pars generati. Et intellegendum est hic per
accidens et necessarium. Illud enim, quod est per accidens
aliud est necessarium, aliud rarissimum, quia est necessa-
rium generationi, quia necessario praecedit generatum,
sed cum attribuitur substantiae generatae, invenietur
principium per accidens, sed universaliter non separatur a ma-
teria, sed quandocumque materia admiscetur cum aliqua
forma tantum, admiscebitur cum privatione for-
mae oppositae illi. Et ipsa etiam non habet in se for-
mam propriam neque privationem propriam. Nam
si haberet formam propriam, non reciperet omnem
formam, et similiter si haberet privationem propriam.

*[Vetus:] Unde est quidem sicut duo dicenda
sunt esse principia, est autem sicut
tria. Et est quidem sicut contraria,
ut si aliquis dicat musicum et im-
musicum aut calidum et frigidum
aut consonans et inconsonans,
est autem sicut non, ab alterutris
enim contraria pati impossibile est. Solvitur
autem propterea, quod aliud est sub-
iectum, hoc enim non est contrarium
quare neque plura contrarioribus sunt.
2r
Principia quoddammodo, sed duo,
ut est dicere numero neque iterum
penitus duo propter id, quod alterum
est esse ipsis, sed tria alterum enim
est homini et non musico esse et in
figurato et aeri.
[Scotus:] Et ideo potest quis dicere princi-
pia esse duo. Et potest dicere esse
tria. Et potest dicere ea esse contraria,
verbi gratia musicum et non musicum aut
calidum et frigidum aut compositum
et non compositum. Et potest dicere,
quod non est ita. Nam impossibile est
contrariorum unum pati a reliquo.
Sed ista dissolvitur, quia
subiectum est aliud. Hoc enim non
est contrarium. Ergo principia non
sunt plura numero contrariorum
quomodo, sed quasi in nume-
ro sunt duo, sed tamen non sunt
duo omnibus modis (accidet enim
esse eorum aliud), sed tria. Dicere enim
in homine ipsum esse non musicum
est aliud ab ipso esse hominem et
dicere in cupro ipsum esse sine figu-
ra tali est aliud ab ipso esse cuprum*.
Cum declaravit, quod principia per se sunt duo, ma-
teria scilicet et forma, et quod si privatio dicatur principium,
est per accidens, dixit, quod ex hoc modo dissolventur
quaestiones praedictae. Et dixit: *Et ideo potest quis
dicere principia esse duo*, id est cum intenderit illa, quae
sunt principia per se. *Et potest dicere illa esse* tria
cum non fecerit distinctionem inter illa, quae sunt
per se et per accidens. *Et potest dicere illa esse con-
traria*, id est cum solummodo consideravit inductio-
nem aut secundum quod principia et contraria con-
veniunt in illis tribus propriis praedictis, scilicet quo-
niam non sunt ex invicem neque ex aliis, et quod omnia
sunt ex eis. Deinde dixit: *Et potest dicere quod non est ita*,
id est potest dicere, quod principia non solummodo sunt
contraria. Contraria enim non patiuntur ab invicem.
Patiens enim debet esse simile et non contrarium.
Deinde dixit: *Sed ista quaestio* etc., id est sed hoc non pro-
hibet ut principia sint contraria. Et non notificat,
quod privatio non est principium nisi per accidens, sed
addit tertium, quod non est contrarium, et est subiectum.
Deinde dixit: *Ergo principia* etc., id est ergo secundum
quod diximus prius, principia non sunt plura nu-
mero contrariorum, quae sunt duo, cum principia
accipiantur per se. Et hoc intendebat, cum dixit: *
quomodo*. Deinde dixit: *Sed quasi in numero sunt
duo* etc., id est sunt duo per se et non duo cum
accipientur, secundum quod sunt principia simpliciter, non
distinguendo illa, quae sunt per se ab illis, quae sunt
per accidens. Accidit enim principiis, quae sunt per
se aliud, et est privatio. Et sic erunt tria cum privatio
2r
sit de necessitate generationis. Deinde dixit: *Sed sunt tria*,
id est sed secundum hunc modum sunt tria. *Dicere
enim in homine ipsum esse non musicum, quod est
privatio musice, est aliud* a subiecto, quod est homo;
et homo et non musicus sunt alia a musico. Sunt
igitur tria, forma et subiectum et privatio.

*[Vetus:] Quot quidem igitur principia circa
generationem physicorum et quo-
modo tot sunt dictum est. Et osten-
sum est, quoniam oportet subiici
aliquid contrariis. Et contraria duo
esse, sed quoddammodo alio, non
necessarium est, sufficiens enim erit
alterum contrariorum facere absen-
tia et praesentia mutationem.
[Scotus:] Iam igitur diximus, quot sunt prin-
cipia rerum generabilium et unde
sunt tot. Et est declaratum, quod con-
traria debent habere subiectum et
quod contraria sunt duo. Alio vero modo
non est necesse. Sufficit enim alterum
contrariorum in hoc, quod agat trans-
mutationem ipso praesente et absente*.
Cum demonstravit numerum principiorum, in-
cepit facere summam de illis, quae declaravit. Et
dixit: *Iam igitur diximus*, id est declaratum est igitur *
quot sunt principia rerum* naturalium cum nume-
rantur per se aut cum numerantur per se et per
accidens, et causa, propter quam sunt tali numero. Et
cum hoc declaratum est, quod necesse est, ut in genera-
tione in substantia sit aliquod subiectum et est prima
materia, sicut est dispositio in generationibus aliorum
praedicamentorum. Deinde dixit: *Et quod contraria sunt duo*,
id est cum non distinguatur illud, quod est per se ab illo,
quod est per accidens. Cum autem accipiuntur, secundum
quod sunt per se, sufficiunt in hoc subiectum et forma.
Et hoc intendebat, cum dixit: *Alio vero modo
non est necesse*. Et dixit hoc, quia sufficit in genera-
tione esse formae et in corruptione non esse eius. Et
hoc intendebat, cum dixit: *Sufficit alterum*, id est forma.

*[Vetus:] Subiecta autem natura scibilis est
secundum analogiam, sicut enim
ad statuam es aut ad lectulum li-
gnum aut aliorum aliquod haben-
tium formam in materia et in formae
se habet priusquam accipiat formam
sic ipsa se ad substantiam habet
et hoc aliquid et quod est, unum qui-
dem igitur principium est, non sic
unum existens neque sic unum sicut
hoc aliquid, unum autem secundum
quod est ratio, amplius autem contrarium
huic privatio est.
[Scotus:] Natura autem subiecta cognoscitur
2v
per comparationem sicut est comparatio
cupri ad idolum aut ligni ad scam-
num. Et sicut comparatur ad aliud
habentium creationem materia eius
et privatio illius creationis antequam
creatur, ita est comparatio istius
naturae ad istam substantiam aut
congregatam ex utroque aut formam demon-
stratum, sed dispositio eius apud
ens universaliter. Ista igitur natura
est unum principium et non est una
neque unum ut demonstratum. Et
est aliud principium, quod est ratio et
contrarium isti, et est privatio*.
Et ista *natura*, quae est *subiecta* substantiae non potest
intellegi per se, cum non sit aliquid in actu habens
quiditatem, sed intellegitur secundum comparationem
propter latentiam suae substantiae. Et ideo, cum vo-
luerimus dare substantiam eius, dicimus ipsam esse
illud, cuius proportio ad substantiam esse est sicut
proportio cupri ad idolum aut ligni ad scamnum. Deinde
dixit: *Et sicut comparatur*, id est et universaliter *sicut com-
paratur ad aliud habens creationem et formam
materia eius et privatio creationis eius, ita ista
natura comparatur ad substantiam*, id est secundum
quod est subiecta substantiae et recipiens illam. Deinde
dixit: *Aut congregatam ex utroque*. Hic exposuit sub-
stantiam, cui comparatur ista natura. Substantia
enim dicitur de congregato ex hac materia et forma
et dicitur de forma etiam. Et dicit, quod ista natura di-
citur in respectu substantiae aut substantiae aggre-
gatae ex utroque, scilicet individui demonstrati aut formae,
et est illud, per quod substantia est demonstrata in actu.
Deinde dixit: *Ista igitur natura est unum principium etc.*,
id est ista natura, quae est prima materia est unum prin-
cipium commune omnibus entibus transmutabili-
bus, quae alterantur in invicem, sed non est una in se,
ita quod sit substantia simplex existens actu, neque
ita quod sit aliquod compositum ex materia et forma.
Nam si haberet formam propriam, nullam aliam re-
ciperet ipsa permanente, sed statim corrumperetur
quam cito alia forma generaretur. Et etiam quicquid
recipit aliquid non recipit ipsum, secundum quod est
in actu, sed secundum quod est in potentia. Si igitur
prima materia innata est recipere omnes formas,
necesse est, ut sit in potentia omnes formae et ut
non habeat in sua substantia formam propriam,
qua est materia. Et etiam si esset aliquod existens in actu,
id est habens formam, tunc generatio in substantia
esset alteratio et formae essent accidentia. Deinde dixit: *Et est
aliud principium*, id est entia habent aliud principium
a subiecto, et est forma. Sed primum principium
in hoc genere non potuit sciri in hac scientia sicut
primum subiectum. Deinde dixit: *Et etiam contrarium isti*,
id est formae.

*[Vetus:] Haec autem quomodo duo et quo-
modo plura dictum est. Primum
quidem igitur dictum est, quod prin-
2v
cipia contraria sunt posterius autem,
quod necesse est et aliud quoddam subi-
ici et esse tria, ex his autem nunc
manifestum est, quae differentia con-
trariorum. Et quomodo se habent
ad invicem principia et quid sub-
iectum. Utrum autem substantia
species aut subiectum nondum
manifestum est, sed quod principia tria
et quomodo et quis modus eorum
dictum est.
[Scotus:] Et iam diximus prius quomodo
ista sunt duo et quomodo plura.
Diximus enim primo, quod principia
sunt contraria tantum. Et diximus,
post quod necesse est, ut sit hic aliquod
aliud subiectum. Et iam apparuit
ex dictis nunc differentia inter con-
traria, et quomodo se habent prin-
cipia ad invicem et quid est sub-
iectum. Utrum vero forma sit sub-
stantia et subiectum, nondum est
declaratum. Sed declaratum est, quod
principia sunt tria et quomodo sunt
tria; et declaratus est modus, super
quem fundantur, quis modus sit.
Et iam diximus prius*, id est cum considerantur per
se, scilicet materia et forma. Deinde dixit: *Et quomodo plura*, id est
cum considerantur secundum necessitatem gene-
rationis tantum et non distinguatur illud, quod est
per se ab illo, quod est per accidens. Apparet enim,
quod secundum hoc haec sunt tria, forma et subiectum
et privatio. Deinde dixit: *Diximus enim* etc., id est et in-
nuit sermonem, in quo probavit, quod principia sunt
contraria. Et ideo dixit: *Diximus enim quod principia
tantum sunt contraria*. Deinde dixit: *Et diximus post*, et in-
nuit sermonem, in quo declaravit, post quod est necesse,
ut cum contrariis sit aliquod subiectum, non in
praedicamentis accidentium tantum, sed in praedica-
mento substantiae. Deinde dixit: *Et apparuit ex dictis dif-
ferentia inter contraria*, id est quoniam forma est princi-
pium per se et privatio est principium per accidens.
Deinde dixit: *Et quomodo se habent* etc., id est quoniam
subiectum sustentat formam, secundum quod forma
non potest esse sine subiecto, forma autem sustentat
subiectum, secundum quod est complementum eius et
secundum quod subiectum non potest denudari a forma.
Deinde dixit: *Et quid est subiectum*, id est et modus essentiae eius
est, quod non est demonstratum in actu, sed est quasi
medium inter non esse simpliciter et esse in actu.
Et accidit substantiae eius, ut sit in potentia omnes
formae, non quod potentia eius est in substantia ita, quod sit
pars diffinitionis, quoniam si potentia esset in substan-
tia eius, tunc esse eius destrueretur ablatione po-
tentiae et praesentia formae in actu, scilicet formae, ad quam
habebat potentiam, ut reciperet. Et universaliter
3r
si potentia esset in substantia eius, tunc substantia
eius corrumperetur apud generationem et esset in prae-
dicamento ad aliquid, non in praedicamento substan-
tiae. Ex his igitur patet, quod istud subiectum est sub-
stantia non potentia neque privatio; pars enim sub-
stantiae est substantia. Et forte hoc intendebat, cum
dixit: *Et quod est subiectum*. Et ideo dixit post: *Utrum
vero* etc. Et forte innuit omnia, quae diximus,
et est melius. Et intendebat, cum dixit: *Utrum vero
forma*, id est utrum vero forma est magis substantia quam
subiectum aut subiectum magis quam forma, nondum
declaratum est, sed in secundo declarabitur. Et forte
intendit, quod hoc non est declarandum in hac scientia,
et est melius. Deinde dixit: *Sed est declaratum quod principia sunt
tria* etc., id est et est declaratum, quot sunt principia *
et quomodo sunt*, scilicet quoniam duo eorum sunt substantiae
et tertium privatio. *Et declaratus est modus*, secundum
quem unumquodque eorum est necessarium in esse
generati, quoniam super hoc sunt fundata.

*[Vetus:] Quot quidem igitur et quae sunt prin-
cipia ex his consideretur, quod autem
singulariter sic solvitur et antiquo-
rum defectus, dicamus post haec,
quaerentes enim secundum philosophiam
primi veritatem et naturam rerum
diverterunt, ut in viam quandam
aliam abscedentes ob infirmitatem
et dicunt neque fieri eorum, quae sunt
nullum neque corrumpi propter id,
quod necessarius est fieri, quod fit aut
ex eo, quod est aut ex eo, quod non
est, ex his autem utrisque impossibile
est esse neque enim quod est fieri con-
tingit, est enim iam neque ex eo, quod
non est nihil utique fieri subiici enim
aliud oportet.
[Scotus:] Ex istis igitur consideratur et scitur
quot sunt principia et quae sunt.
Et declarandum est, post quod hoc so-
lummodo dissolvetur etiam quaestio
quam antiqui quaerebant. Antiquis-
simi enim in philosophia, cum fue-
rant perscrutati de veritate et natura
entium, reflexi sunt ab ea et quasi
expulsi ad aliam viam propter pau-
citatem exercitii. Et dixerunt, quod nul-
lum entium recipit generationem
et corruptionem. Nam quicquid ge-
neratur necesse est, ut generetur aut
ex ente aut ex non ente. Sed impossi-
bile est aliquid generari ex aliquo
istorum. Ens enim non generatur,
quoniam iam est, et ex non ente
nihil generatur; indigetur enim in
3r
generatione alio, quod sit subiectum*.
Cum declaravit, quot sunt principia, et quae eorum
sunt per se, et quae per accidens, et quae actu, et quae
potentia, incepit declarare, quod ex istis rebus *
dissolvetur quaestio quam quaerebant antiqui* natu-
ralium, ita quod coegit eos negare principia et gene-
rationem et transmutationem et multitudinem. Et
dixit: *Ex istis igitur* etc., id est ex istis igitur, quae
diximus potest quis scire numerum et naturam
eorum. Deinde dixit: *Et declarandum est post*, id est quia sermo
demonstrativus innatus est solvere omnes quaestiones
accidentes in re. Et hoc significat etiam, quod ipse in-
venit hanc causam, scilicet primam materiam et istum
numerum principiorum. Et intendebat per 'antiquos'
Parmenidem et Melissum. Deinde incepit dicere, quomodo
accidit antiquis ista quaestio, et quae opiniones ac-
ciderunt eis propter hoc. Et dixit: *Antiquissimi enim*
etc., id est antiquissimi enim cum intendebant per-
scrutari de entibus et accidit eis ista quaestio et non
potuerunt solvere eam propter paucitatem exercitii
in dialectica, reversi sunt a via perscrutationis na-
turalis et declinantes ad res extrinsecas, dicentes
nihil generari et corrumpi, quoniam generatio *aut
est ex ente aut ex non ente;* sed non est ex ente neque
ex non ente; ergo generatio non est. Deinde in destructione
utriusque condividentium utuntur duobus syllo-
gismis in secunda figura. Per primum enim declarant,
quod impossibile est, ut generatio sit ex ente, sic: genera-
tum est illud, quod non est dum generatur; ens autem
est illud, quod est; ergo ens non generatur. In hoc autem,
per quod declarant, quod non ens non generatur,
utuntur etiam duabus propositionibus. Quarum
una est, quod quicquid generatur est aliquid dum genera-
tur; et non ens non est aliquid; ergo quicquid est
non ens non generatur. Et hoc intendebat, cum
dixit: *Et ex non ente* etc., id est illud, quod dicitur
generari dum generatur. Generatum enim completum
dicitur generatum, quia ante generabatur. Et ideo qui
ponit aliquid generari ex non ente dicit aliquid
habere dispositionem, quam numquam habebat, neque
simpliciter neque in subiecto, quoniam quando non ens
est generatum et est in actu, habet hanc dispositionem,
et antequam generaretur, non habuit illam. Qui igitur dicit,
quod generatum est ex non ente, continget ei concedere
alterum duorum: aut quod est hic transmutatum sine
transmutatione, aut quod transmutatio est in privatione.
Et totum hoc est impossibile. Sed moderni recipiunt
tale impossibile propter hoc, quod assueti sunt a pu-
eritia audire ipsum. Consuetudo enim est altera
natura.

*[Vetus:] Et sic consequenter contingens au-
gmentantes non esse multa dicunt,
sed tantum quod est. Illi ergo talium
accipiebant opinionem propter ea,
quae dicta sunt.
[Scotus:] Et cum viderunt, quid sequitur
hanc positionem et copulatur cum
illa, dixerunt, quod res non sunt plures,
sed solum ens. Illi enim opinati sunt
hanc opinionem ex hoc, quod diximus*.
3v
Et cum consideraverunt, quid sequitur ex hoc,
quod dicunt, quod generatio et corruptio non sunt, con-
tingit apud eos, ut omnia sint unum, quoniam cum
non fuerit illic generatio neque corruptio, non erit
materia neque forma; et cum non fuerit forma neque
materia, quibus res transmutentur, omnia erunt unum
simplex. Iste igitur sermo coegit eos opinari contra
illud, quod apparet. Et ideo dixit Parmenides: si
ens generatur, habet principium; sed non generatur;
ergo non habet principium. Sed iste sermo est vanus,
ut declaratum est.
*[Vetus:] Nos autem quidem dicimus ex
eo, quod est aut ex eo, quod non
est fieri aut quod est aut quod non
est aliquid facere aut pati. Aut quod-
libet hoc fieri, uno quidem modo
nihil differt, ut medicum aliquid
facere aut pati aut ex medico ali-
quid esse aut fieri.
[Scotus:] Nos autem utemur in sermone alio
modo a primo. Dicere enim, quod gene-
ratio est ex ente aut ex non ente
aut quod non ens aut ens agit aliquid
aut patitur, aut quod hoc fit aliquid
ex quolibet, non habet differentiam.
Non enim est differentia inter hoc, quod
dicamus, quod medicus agit aliquid
aut patitur, aut dicamus, quod non
medicus est aliquid aut sit aliquid
quodcumque sit simpliciter*.
Cum induxit quaestionem antiquorum, incepit
dissolvere eam. Et dixit: *Nos autem* etc., id est et locus
deceptionis istorum hominum est quia utuntur eo, quod
dicitur multipliciter uno modo et sic mixtum est eis
verum cum falso. Nos autem debemus distingue-
re propositiones eorum et demonstrare modum, se-
cundum quem verificantur et secundum quem non
verificantur. Deinde incepit declarare hoc. Et dixit: *Dicere enim*.
Et incepit ab hoc notificando, quod non est differentia
inter hoc, quod aliquis dicat *quod generatio est ex ente
et non ente*, et inter hoc, quod dicat *quod non ens aut ens agant
aliquid aut patiantur*. Et dixit hoc, quoniam cum dicimus,
quod generatio est ex ente aut non ente, intendimus,
quod generatum fit ex passione non entis aut entis
aut actione eorum. Et hoc manifestum est. Deinde
induxit exemplum, quod declarat hoc in generatione.
Et dixit: *Non enim est differentia*, id est et quemadmodum
non est differentia inter hoc, quod aliquis dicat *quod me-
dicus agit aliquid aut patitur*, et qui dicit, quod a
medico invenitur aut generatur aliquid, similiter
non est differentia inter hoc, quod aliquis dicat, quod ex
non ente generatur aliquid aut ens sit aliquid, aut
dicat, quod ex non ente generatur aliquid aut non ens
sit aliquid. Et cum declaravit differentiam inter
ista, incepit declarare, secundum quot modos dicitur
aliquid agere hoc aut pati aut generari ex hoc.

*[Vetus:] Quare quoniam hoc dupliciter dicitur
manifestum quoniam ex eo, quod est
3v
aut ex eo, quod non est aut facere
aut pati. Aedificat quidem igitur me-
dicus non secundum quod medicus,
sed secundum quod aedificator, et album
fit non in quantum medicus, sed
in quantum niger, medicatur autem
et non medicus fit in quantum est
medicus. Quoniam autem maxime
proprie dicimus medicum aliquid
facere aut pati aut fieri ex medico,
si secundum quod medicus hoc patiatur
aut faciat, manifestum, quod ex eo, quod
non est aliquid fieri. Et hoc significat
in quantum non est, quod illi quidem
non percipientes deliquerunt.
Et propter hanc ignorantiam in tamen
ignoraverunt quod nihil opinati sunt
fieri neque esse aliorum, sed auferebant
omnem generationem.
[Scotus:] Et cum hoc dicitur dupliciter aut
multipliciter, manifestum est, quod ita est
in hoc, quod diximus ex ente aut ens
agit aut patitur. Medicus igi-
tur aedificat, non secundum quod est
medicus, sed secundum quod est aedi-
ficator. Et medicus fit albus, non
secundum quod medicus, sed secundum
quod niger. Medicinare autem et non
medicinare est secundum quod est me-
dicus. Et quia non dicimus proprie
et principaliter medicum agere aut
pati aut aliquid generari a medi-
co nisi quando illud, quod agit aut
recipit fuerit secundum quod est me-
dicus, manifestum est, quod cum di-
cimus, quod generatio est ex non ente,
intendimus hoc etiam, scilicet secundum
quod est non ens. Et quia illi non distin-
xerunt hoc, erraverunt; et quia igno-
raverunt hoc, peccaverunt adeo quod
existimaverunt, quod nihil generatur
et quod nihil fit omnino, sed negaverunt
generationem omnino*.
*Et cum hoc dicitur* etc., id est dicere, quod a medico
fit aliquid aut quod medicus agit aut patitur aliquid,
quoniam cum dicere, quod ex medico fit aliquid aut
medicus agit aliquid aut patitur, fuerit sicut di-
cere, quod ex non ente fit aliquid aut quod non ens
patitur, et sicut dicere etiam quod ex non ente gene-
ratur aliquid aut quod non ens patitur, manifestum
est, quod secundum numerum modorum, secundum quos
dicitur, quod medicus agit aut patitur aut fit ex eo
4r
aliquid, dicitur quod non ens agit hoc aut patitur
aut fit ex eo hoc. Deinde incepit numerare modos,
secundum quos dicitur, quod medicus agit hoc aut
patitur, et notificare, quod sunt duo modi, unus per
se et alius per accidens. Et dixit: *Medicus igitur
aedificat* etc., id est et eidem attribuuntur plures
actiones aut passiones, quaedam per se, quaedam
per accidens; verbi gratia quoniam medico attribuitur
actio aedificandi et dicitur, quod medicus aedificat aut
quod ex medico fit aedificatio, et hoc est per accidens.
Non enim aedificat secundum quod est medicus, sed
secundum quod accidit ei, quod fuerit aedificator. Et simil-
iter attribuitur ei pati ab albedine, sed non secundum
quod est medicus, sed secundum quod accidit medico,
quod fuerit niger. Deinde dixit: *Medicinare autem* etc.,
id est *medicinare* autem *et non medicinare est* ei per se
et *secundum quod est medicus*. Dicere igitur medicum
curare aut a medico fieri curationem est aliud a
dicere medicum aedificare aut albefieri aut a medico
fieri aedificationem aut albedinem.

Deinde dixit: *Manifestum
est* etc., id est et cum passio et actio non attribu-
untur rei per se nisi secundum quod est, cui attribuitur,
non secundum quod accidit ei aliud, et intentio est
praedicatio, quae est per se, manifestum est, quod dicere,
quod non ens fit ens, et quod *ex non ente* fit ens, intelle-
gendum est, quod non ens, *secundum quod est non ens*,
fit ens, quod est impossibile. Quod autem non ens fit ens,
non secundum quod est non ens, sed secundum quod est
aliquod ens, non est impossibile. *Illi* igitur antiqui
*non distinxerunt* inter illud, quod est per se et illud,
quod est per accidens. Illud enim quod est per accidens
est possibile uno modo; et illud, quod est per se est im-
possibile. Ideo *existimaverunt*, quod illud, quod est per
accidens est impossibile. Et sic *destruxerunt generationes
omnino*. Unde dixerunt, quod totum ens sensibile est
unum. Et declaratum est, quod privatio est principium ge-
nerationis per accidens et quod est necessarium in
generatione, scilicet secundum quod accidit subiecto, ex
quo est generatio. Ergo necesse est, ut generatio
sit ex non ente per accidens; et est impossibile per se.
*[Vetus:] Nos autem et ipsi dicimus fieri qui-
dem nihil simpliciter ex eo, quod
non est. Sed tamen fieri ex eo, quod
non est, ut secundum accidens ex
privatione enim, quod est quidem
per se non ens, non ex eo, quod est
fit, mirabile autem videtur et impos-
sibile sic fieri aliquid ex eo, quod
non est.
[Scotus:] Et nos etiam dicimus, quod nihil fit
omnino ex non ente simpliciter, sed
dicimus, quod aliquid generatur ex
non ente, verbi gratia per accidens. Gene-
ratur enim aliquod ex privatione
et est aliquod non ens per se absque
eo, quod fit in eo. Et hoc tenetur pro
improbabili et existimatur esse im-
possibile aliquid generari ex non
4r
ente*.
*Et nos* convenimus cum his in hoc, *quod nihil omnino
fit ex* simplici privatione, quoniam si ita esset, tunc
ens inveniretur per se ex privatione, et sic privatio
posset alterari. *Sed dicimus aliquid generari ex
non ente per accidens*, id est e subiecto, cui accidit,
quod in eo fuerit privatio rei, ex qua generatur. Et si
hoc non esset, scilicet si privatio formae non praecederet
in subiecto, non generaretur ex eo. Deinde dixit: *Generatur
enim aliquid ex privatione* etc., id est necesse est
enim aliquid esse ex privatione, cum impossibile
est, ut generatum inveniatur per se absque eo, quod pri-
vatio eius sit in subiecto, ex quo generatur per
se. Deinde dixit: *Et est non ens per se*, id est et privatio est non ens
per se et materia est non ens per accidens. Deinde dixit:
*Absque eo quod sit ens*, id est privatio generati. Et cum
declaravit, quod privatio necessaria est in generatione,
dixit: *Et hoc tenetur pro improbabili*, id est generati-
onem fieri ex privatione. Et hoc non est possibile fieri,
sed necessarium, tamen per accidens. Deinde ince-
pit etiam declarare, quod similiter accidit in hoc, quod
generatio attribuitur enti, scilicet quoniam est necessarium
per accidens, et *impossibile* per se.

*[Vetus:] Similiter autem nec ex eo, quod est
neque quod est fieri nisi secundum
accidens. Sic autem et hoc fieri eo-
dem modo, ut si ex animali animal
utique fiat et ex quodam alii quod-
dam aliud, ut si canis ex equo fiat, fiet
quidem enim utique non solum ex
quodam animali canis, sed etiam
ex animali, sed non in quantum est
animal, est enim iam hoc. Si autem
aliquid debet fieri animal non secundum
accidens non ex animalis erit.
[Scotus:] Et secundum hunc modum non
generatur etiam ens ex ente nisi per acci-
dens. Hoc enim etiam erit secundum
illum eundem modum, verbi gratia, quoniam
generatur animal ex animali, et ex
aliquo animali animal, si igitur ca-
nis generatur ex equo, tunc gene-
ratio canis est ab aliquo animali.
Et ab animali siimpliciter, sed gene-
ratio eius ex eo non est secundum
quod est animal, cum habet rationem
animalis. Quod igitur innatum est
fieri animal non per accidens, necesse
est, ut generatio eius fit ex non animali.
Hoc enim etiam fit *illo eodem modo*, id est quo gene-
ratum fit ex non ente, scilicet *per accidens*. Impossibile
enim est, ut generatum sit ens aut non ens antequam
generatur, *nisi per accidens*. Deinde dixit: *Verbi gratia* etc.,
id est *verbi gratia* si aliquis dicat, quod nos videmus animal
generari ex animali sibi simili et aliquod animal
ex animali diverso in specie, verbi gratia canem ex equo,
4v
et quod propter hoc possibile est, ut animal generetur
ex animali. Ad hoc autem dicemus, quod *si canis ge-
neretur ex equo* per se, continget, ut animal ge-
neretur ex animali simpliciter. Sed generatio anim-
alis ex animali et entis ex ente non potest esse
simpliciter. Generabile enim transmutatur ad illud,
quod non habet et animalitas est in generato. Si
igitur animal generaretur, secundum quod est animal,
et animal ex animali, secundum quod est animal, con-
tingeret aliquid transmutari in speciem eius, quod habet
in actu, quod est impossibile. Et ideo *necesse est, ut* omne
*quod innatum est fieri animal* per se transferatur *ex
non animali*. Ergo si generatio esset possibilis anima-
lis simpliciter, tunc esset necesse, ut ex non animali
simpliciter generaretur. Sed quia generatio est animalis
demonstrati, continget, ut sit ex non animali demon-
strato per accidens et ex animali demonstrato per
accidens. Et causa eius, quod est per accidens haec est,
quoniam prima materia non potest denudari a for-
ma, quemadmodum causa eius, quod est per accidens
in generatione a privatione est, quod illud, quod generan-
dum est debet esse privatum*.

*[Vetus:] Et si aliquid fit quod est, non ex
eo, quod est neque ex eo, quod non
est, quod enim est ex eo, quod non
est dictum est nobis, quid signifi-
cet, quoniam in quantum non est.
Amplius autem esse omne aut non esse non removetur.
[Scotus:] Si igitur aliquid fuerit ens, non est
ex non ente neque ex ente. Iam enim
diximus, quid intendimus, cum
dicimus ex non ente. Et non aufere-
mus per hoc totum ens neque totum
non ens*.
Si igitur aliquid generatur, non generatur *ex ente*
simpliciter *neque ex non ente* simpliciter, ut existima-
verunt antiqui. *Iam enim* declaravimus, quid inten-
dimus, cum dicimus aliquid generari ex non ente
et ex ente, et quod quomodo generatur ex non
ente et alio modo ex ente, et quod, cum dicimus ali-
quid generari ex non ente, non intendimus nega-
tionem totius entis. Et cum dicimus aliquid gene-
rari ex ente, non intendimus affirmationem totius
entis. Et hoc intendebat, cum dixit: *Et non nega-
mus per hoc*, id est quod, cum dicimus aliquid generari
ex non ente, non intendimus negationem omnium
modorum essendi, quoniam hoc impossibile est.
Neque cum dicimus aliquid generari ex ente, affir-
mamus omnes modos essendi.
*[Vetus:] Unus quidem igitur modus hic
est. Alius autem, quando contingit
eadem dicere secundum potentiam
et actum. Hoc autem determinatum
est in aliis per certitudinem magis.
Quare quod vere diximus defe-
ctus solvuntur, propter quos coacti
4v
removent praedictorum quaedam,
propter hoc enim in tantum desti-
terunt priores a via in generationem
et corruptionem. Et omnino mutati-
onem, haec enim utique visa natura
omnem solvit hanc ipsorum igno-
rantiam.
[Scotus:] Iste igitur est unus modus eorum quibus
utimur. Et est alius, quoniam possi-
bile est dicere ista esse in potentia
et possibile est dicere in actu. Et iam
determinavimus hoc perfectius in
alio loco. Iam igitur habemus illud,
quod promisimus de dissolutione
quaestionum quibus antiqui coacti
sunt ad negandum quaedam dicta,
quoniam hac causa declinaverunt
antiqui hac declinatione a via du-
cente ad generationem et corrupti-
onem et universaliter transmutati-
onem. Si enim considerassent hanc
ipsam naturam, tunc recessisset omne,
quod ignoraverunt in hac intentione*.
Id est *iste igitur est unus modorum quibus* dissolvitur
ista quaestio. Deinde induxit secundum modum. Et dixit:
*Et est alius* etc., id est et ista quaestio praedicta dissol-
vitur, quoniam dicere ens esse aliquid aut ex eo
fieri aliquid dicitur duobus modis. Quorum unus
est de ente in actu et alius de ente in potentia. Ens
igitur generari ex ente in actu est falsum et impossibi-
le. Sequitur enim ex eo, ut generatum sit antequam
generetur. Ens autem generari ex ente in potentia est ne-
cessarium. Ens enim in potentia non est privatio
pura. Ex quo sequitur, ut ens sit ex non ente neque
actio pura. Ex quo sequitur, ut generatum sit ante-
quam generetur. Et haec sunt extrema contradictoriae, ex
quibus sequitur quaestio. Antiqui enim ignoraverunt, quod
inter non esse purum et esse purum est medium
aut aliqua natura. Deinde dixit: *Iam igitur habemus illud
quod promisimus* etc., id est quaestio igitur, quae coegit
plures naturales non concedere quaedam illorum,
quae sequuntur generationem iam dissoluta est. Omnes
enim concedunt subiectum et non concedunt non
esse, quia apud eos ens non generatur ex non ente
et etiam expulsi sunt a natura generationis propter
hoc adeo, quod posuerunt generationem esse congre-
gationem aut segregationem aut exitum a mixto.
Deinde dixit: *Et hac causa* etc., id est antiqui vero propter
hanc quaestionem negaverunt generationem omnino,
posteriores vero naturales propter hanc etiam
negaverunt quaedam sequentia generationem. Sed
etiam negaverunt veram generationem et sic quo-
dammodo concedunt illam. Deinde dixit: *Et si inspicerent
hanc naturam* etc. Dicit: *Et si naturales com-
prehendissent essentiam istius naturae*, scilicet materiae,
tunc auferretur omne, quod ignoraverunt in genera-
tione. Et hoc significat ipsum invenire hanc causam
5r
et scire eam principaliter.

*[Vetus:] Tangentes quidem igitur et alteri
quidam sunt ipsam, sed non suffi-
cienter. Primum quidam enim con-
fitentur simpliciter fieri aliquid ex
eo, quod non est, in quantum Par-
menidem recte est dicere. Postea vi-
detur ipsis si vere est numero una
et potentia tantum una esse, differt
autem hoc plurimum. Nos quidem
enim materiam et privationem al-
teram dicimus, sed horum hanc
quidem non esse secundum accidens
materiam, privationem autem per se non esse.
Et hanc quidem propter substantiam
aliqualiter materiam, privationem
autem nequaquam.
[Scotus:] Et invenimus alios, qui aliquan-
tulum inspexerunt eam, sed non
quantum sufficit: primo vero, quia
dicunt simpliciter aliquid generari
ex non ente, quia sermo Parmeni-
dis apud eos est verus; deinde, quia
dicunt, quod cum sit una numero, est
etiam in potentia et ratione una. Et
in hoc est differentia magna. Nos
autem dicimus, quod materia et privatio
differunt, et quod altera, scilicet materia, non
est per accidens, privatio autem non
est per se, et quod materia est aliquod
propinquum et substantia quodam-
modo, privatio autem non omnino*.
Id est et videmus quosdam alios accedere compre-
hensioni naturae istius materiae, sed non quod pertin-
gant sufficienter; et innuit Platonem. Deinde incepit no-
tificare, in quo deficiunt. Et dixit: *Primo vero* etc.,
id est deficiunt enim in cognitione naturae eius
in hoc, quia non distinguunt inter illam et privationem.
Primo enim concedunt ipsam non esse, quia concedunt
argumentationem Parmenidis, scilicet quod quicquid est
praeter ens est non ens et quod ens est unum. Deinde dixit:
*Quia dicunt* etc., id est secundo vero, quia dicunt
ipsam esse unum numero, et quod propter hoc est
una diffinitione et ratione. Et ex hoc sequitur, ut
sit aliquod entium, scilicet quod si est una secundum subiectum,
est una secundum rationem. Secundum igitur primum
sermonem concesserunt privationem esse in substan-
tia eius; et secundum hunc sermonem secundum nega-
verunt privationem esse in substantia eius. Et hoc
demonstrat, quod isti non distinxerunt naturam eius
a natura privationis. Et cum notificavit, quod Plato
solus fuit propinquus videre verum in hac natura,
sed tamen non distinxit eam bene, incepit dicere
differentias veras inter materiam et privationem.
Et dixit: *Nos autem dicimus* etc. Et intendit
5r
per *propinquum*, id est propinquum ei, quod est in actu. Et
dixit: *Et quomodo substantia*, quia non est
substantia in actu. Et oppositae istis differentiis sunt
differentiae privationis. Deinde dixit: *Privatio autem non
omnino*, id est privatio autem non est neque propinquae
neque remotae neque est accidens, nedum ut sit substantia.
Et dixit, quod materia non est per accidens et quod privatio
non est per se, dividendo privationem ab eo, quod est
in potentia. Ens enim in potentia est aliquid, cui ac-
cidit privatio non in sua substantia. Privatio autem,
secundum quod est privatio, est non ens per se. Et
ex hoc apparet, quod omne habens materiam est ge-
nerabile et corruptibile. Nam in natura materiae est
privatio formae. Et si in sua natura esset formata et
non reciperet formas nisi ens generaretur ex ente,
quemadmodum si in sua natura esset privatio sim-
pliciter, tunc omnino nihil generaretur ex ea. Est
igitur quasi composita ex esse et non esse. Et ex
hoc declarabitur, quod corpora caelestia non habent
materiam omnino, quoniam tunc essent generabi-
lia et corruptibilia propter mixtionem privationis
cum natura eorum. Nihil aliud enim est causa ge-
nerationis et corruptionis, quam prima materia propter
non esse, quod mixtum est in substantia eius.

*[Vetus:] Quidam autem quod non est magnum
et peruum similiter, aut simul utrumque,
aut seorsum umtrumque. Quare peni-
tus alter modus est hic trinitatis
et ille, usque quidem enim ad hoc
pervenerunt quod oportet quandam
supponi naturam, hanc tamen unam
faciunt, et enim si aliquis dualitatem
facit dicens magnum et parvum ipsam
nihil minus idem facit, alteram enim
despexit: Subiecta quidem materia
cum forma causa est eorum, quae fi-
unt sicut mater, et altera vero pars
contrarietatis multotiens imagina-
bitur ad maleficium, ipsius proten-
denti intellectum, neque esse penitus
et esse extra omne.
[Scotus:] Illi autem ponunt non ens magnum
et parvum eodem modo, sive per
ambo demonstrent illud sive per
utrumque per se. Et sic erit ista sententia
trinitatis alia ab illa. Usque autem ad
hunc locum bene dixerunt, quoniam
necesse est, ut sit hic aliqua natura
subiecta, sed posuerunt istam na-
turam unam. Quia igitur si aliquis
dixerit in ea dualitatem dicendo
ipsam esse magnum et parvum, nihil
dicet diversum a dicto. Negat enim
aliam naturam, quoniam illa natura
permanet et est amplexa cum creatione,
5v
qua creantur generabilia, ut mater,
ista autem alia natura, quae est altera
partium contrarietatis, multotiens
facit existimare considerantem per
suam mentem malitiam actionis
eius ipsam non esse omnino*.
Inducit etiam alium modum in distinctione privationis
a materia. Et dicit: *Illi autem ponunt super ens ma-
gnum et parvum* etc., id est Plato autem non distin-
guit inter privationem et materiam cum per non
ens demonstret, quod demonstrat per magnum et parvum,
et indifferenter sive demonstret illud *per ambo* insi-
mul *aut per utrumque per se*. Deinde dixit: *Et sic erit ista senten-
tia* etc., id est et sic iste modus trinitatis in principiis,
si concedatur ipsum esse trinum, cum magnum
et parvum reducantur in materiam, erit alius a modo
trinitatis, quem diximus, scilicet trinitas eorum de
principiis, quae est unum et magnum et parvum, erit
alia a nostra trinitate, quae est privatio et materia et
forma. Et accidit ei iste modus erroris, quia dimisit
considerare de privatione. Deinde dixit: *Usque autem ad
hunc locum* etc., id est in hoc autem, quod pervenit
consideratio eorum in istis rebus, scilicet in hoc, quod di-
cunt, quod necesse est, ut sit hic aliqua natura subiecta
generabilium, bene dixerunt; in illis autem, quae sunt
praeter hoc nihil recte dixerunt. Deinde dixit: *Quia igitur si
aliquis* etc., id est isti enim peccant post istum locum,
quia non numeraverunt privationem secundum prin-
cipium cum materia, neque per se neque per accidens,
neque posuerunt dualitatem in principiis, ex quibus
est generatio, scilicet materialibus. *Si igitur aliquis di-
xerit* eos dicere *dualitatem* cum dicunt, quod materia
est *magnum et parvum, nihil dicit diversum ab* eo,
quod dixerant primo. Magnum enim et parvum redu-
cuntur in unum, ut dictum est in praedicta quaestione,
non in duas naturas diversas, et etiam per hoc, quod ponunt
dualitatem in magno et parvo. Et si concesserimus
illa significare dualitatem, *negant aliam naturam*,
scilicet privationem, esse de numero principiorum et habere
introitum in generationem, neque per se neque per
accidens. Deinde incepit dare causam, quare latuit
Platonem privationem habere principium in gene-
ratione et non latuit ipsum hoc in materia. Et dixit:
*Illa materia enim permanet* etc., id est et fuit ma-
nifesta eis dispositio istius naturae, scilicet materiae. Et
latuit eos secunda natura, scilicet privatio mixta cum
materia, propter quam materia est parata ad reci-
piendum formas, quoniam ista natura, scilicet materia,
permanet in generato et forma non potest esse sine
ea et ista se habet ad generata sicut mater ad filios.
Et propter ista non latuit eos hanc naturam esse
necessariam in generatione, *alia autem natura*, scilicet
privatio, propter *malitiam suae* actionis in genera-
bilibus latuit eos. Nam cum accidit generabilibus,
privat illa. Et *multotiens* qui inspexerit illam hoc
modo credet ipsam magis destruere generationem,
quam esse necessariam in generatione. Et hoc intende-
bat, cum dixit: *Multotiens* etc., id est quoniam
non facit generari, sed destruit generationem.

*[Vetus:] Existente enim quodam divino et
optimo et appetibili, aliud quidem
5v
contrarium esse ipsi dicimus, aliud
autem aptum natum est appetere
et desiderare ipsum secundum ipsius
naturam, quibusdam autem accidit
contrarium appetere sui ipsius cor-
ruptionem et neque ipsam sui ipsius
possibile est appetere speciem pro-
pter non esse indigens neque contra-
rium corruptiva enim fiunt ad in-
vicem contraria, sed hoc est materia
sicut si femina masculum et turpe
bonum, nisi quod non per se est turpe
sed secundum accidens.
[Scotus:] Quoniam quia est hic aliquid di-
vinum, quod est bonum et appetibile,
dicimus, quod hoc est contrarium eius,
et est illud, quod est innatum, id est na-
turaliter appetere et assimilari ipsum
illi aut contingit eis, ut contarium
appetat corruptionem sui ipsius.
Et impossibile est, ut forma appetat se,
quoniam non est diminuta neque
appetit suum contrarium, quia con-
traria corrumpunt se invicem, sed
materia appetit formam sicut femina
marem et turpe pulchrum, non quia
in se est turpis sed per accidens,
neque quia est femina, sed per accidens*.
Cum declaravit, quomodo apparet consideranti
primo aspectu, quod privatio non habet dignitatem
in generatione cum materia, incepit declarare ipsam
habere introitum in generationem, et quomodo,
et quod mixtio eius cum materia est causa in hoc, quod
desiderium naturale est in materia ad formam. Et
hoc est causa in hoc, quod res materiales sunt gene-
rabiles et corruptibiles. Et dixit: *Quoniam quia est
hic aliquod divinum* etc., id est et quia privatio
accidit materiae de necessitate et est hic perfectio
divina maxima, cui omnia entia appetunt assimilari
et ex qua appetunt acquirere, secundum quod natura
eorum potest recipere, dicimus nos, quod materia,
secundum quod accidit ei privatio, est innata appetere
se assimilari primo principio, secundum quod potest.
Et hoc est appetere receptionem formae. Et intellegit
hic per appetitum illud, quod materia habet de
motu ad recipiendum formam. Appetitus enim
alius est naturalis sine sensu, ut in plantis ad nu-
trimentum, et alius est cum sensu, ut appetitus anima-
lium ad nutrimentum. In materia igitur est appetitus
naturalis ad recipiendum omnes formas. Recipit
igitur eas alternatim, quando forma agens est praesens.
Deinde dixit: *Ille autem* etc., id est qui autem non conce-
dit privationem coniungi cum materia non potest
dicere, quare iste appetitus naturalis est in entibus
ad recipiendam formam post formam, quoniam
cum non concedunt privationem esse mixtam cum
6r
materia, quapropter non est in actu,continget eis
dicere, quod istud desiderium naturale est in entibus
naturalibus, secundum quod sunt completa existentia
in actu. Ex quo continget eis aliquid appetere suum
contrarium corrumpens ipsum; et sic aliquid appetet se
corrumpi. Et hoc, quod dixit manifestum est, quoniam
si non esset hic aliquid non habens formam, non
esset hic aliquod appetens formam post formam.
Et si esset, tunc natura ageret otiose, quia poneret in
entibus potentiam ad corruptionem eorum, secundum
quod sunt in actu. Et totum hoc est impossibile. Omne
enim ens, ut dictum est, diligit se permanere, sed ma-
teria diligit se inducere formam post aliam propter dimi-
nutionem contingentem sibi. Deinde dixit: *Sed materia appetit
formam sicut femina marem*. Et licet non usita-
tur in doctrina demonstrativa, tamen usitatur
in rebus non sensibilibus, quae non intelleguntur
nisi per comparationem. Deinde dixit: *non quia est in se, sed
per accidens*, quia turpitudo accidit ei ex priva-
tione mixta cum ipsa materia, et in se non est privatio,
est igitur turpis per accidens. Et similiter est femina
per accidens: femina est homo imperfectus; femi-
neitas enim accidit ei ex privatione.

*[Vetus:] Corrumpitur autem et fit. Est qui-
dem ut sic, est autem ut non secun-
dum quidem enim, quod est in quo
secundum se corrumpitur, quod
enim corrumpitur in hoc est privatio
in quantum autem secundum po-
tentiam non per se, sed incorrupti-
bilem et ingentiam necesse est esse
ipsam, si enim fiat, subiici aliquid
oportet primum ex quo fiat. Hoc
autem est haec natura, quare erit
ante fieri, dico autem materiam pri-
mum subiectum unicuique ex quo
fit aliquid cum insit non secundum
accidens. Et si corrumpitur in hoc
abibit ultimum, quare corrupta erit
antequam corrumpatur.
[Scotus:] Et corrumpitur et generatur quodam-
modo et alio modo non. Secundum
enim illud, quod est in ea per
se corrumpitur. Illud enim, quod corrum-
pitur per se in ea est privatio. Secundum
autem potentiam non corrumpitur
per se; immo necesse est, ut sit non cor-
ruptibilis neque generabilis, quoniam
si fuerit generata, indiget subiecto,
ex quo generetur; et istud est ipsa
natura. Ergo erat antequam generaretur.
Dico enim materiam primum sub-
iectum illud, ex quo generatur res;
et est in ea non per accidens. Et si
fuerit corrupta, ad hoc veniet in
6r
postremo. Ergo erat corrupta ante-
quam corrumperetur*.
Cum notificavit naturam primae materiae et in quo
differt a privatione et dissolvit quaestiones contin-
gentes antiquis in generatione, incepit declara-
re ipsam esse neque generabilem neque corruptibilem.
Et quia generabile et corruptibile dicitur duobus
modis, per se et per accidens, dixit: *Et corrumpitur*
etc., id est quoniam est generabilis et corrupti-
bilis per accidens, et non generabilis neque corru-
ptibilis per se. Deinde exposuit hoc et dixit: *Secundum
enim* etc., id est et dicitur esse corruptibilis, quia
privatio, quae est in ea, est corruptibilis per se. Et ideo
esse eius est causa corruptionis et non esse eius
est causa essendi. Et quod non attribuitur corruptioni
nisi secundum rem corruptibilem, quae est in ipso,
attribuitur per accidens et transumptivae, ut dici-
mus 'dolium acescit' quando vinum, quod est in
ipso acescit. Deinde dixit: *Secundum autem potentiam*
etc., id est et secundum praesentiam privationis
formae in ea recipit corruptionem, non secundum praesentiam
potentiae in ea, quia potentia non est corruptibilis
per se. Et materia est etiam generabilis per accidens propter
praesentiam eius, quod est per se in ea, et est actus. Et cum
notificavit ipsam esse non generabilem neque cor-
ruptibilem, induxit super hoc demonstrationem.
Et dixit: *Quoniam si fuerit generata* etc., id est
et iste sermo est inducens ad inconveniens sic: ma-
teria est generata; et hoc est, in quo dubitatur. Et
omne generatum habet subiectum existens in po-
tentia; et hoc declaratum fuit superius. Igitur prima
materia habet subiectum existens in potentia et
subiectum, quod est in potentia est unum omnium
generabilium. Ergo prima materia et suum subiectum
sunt unum numero, scilicet unum subiectum. Et omne, quod
cum suo subiecto, ex quo generatur, est unum nu-
mero est antequam sit. Ergo prima materia est antequam
sit, quod est impossibile. Et hoc impossibile sequitur ex hoc,
quod posuimus, quod prima materia est generabilis. Et
hoc modo argumentationis declaravit ipsam esse
non corruptibilem per se. Sequitur enim, ut sit cor-
rupta antequam corrumpatur. Deinde dixit: *Dico enim mate-
riam* etc., id est intellego enim cum dico materiam
primum subiectum, quod est in potentia, non subie-
ctum, ex quo generatur res et est in actu; et gene-
ratum ex eo est existens per se, non per accidens.
Hoc enim secundum subiectum et primum conve-
niunt in hoc, quod generatum invenitur ex eis per se; et
differunt in hoc, quod primum est in potentia et secundum
in actu aut modo medio inter potentiam et actum,
sicut est dispositio in illo, quod generatur ex pluribus
uno subiecto. Et dixit hoc, quia si non ponatur in
generatione materiae primum subiectum, scilicet in po-
tentia, non contingit, ut sit cum materia unum nu-
mero et sic non accidit impossibile praedictum. Et
ideo excitavit audientem ad intellegendum ex hoc,
quod dixit, quod si prima materia generatur, indiget
subiecto, id est primo subiecto.

*[Vetus:] De principio autem secundum spe-
ciem utrum unum aut plura aut
quot aut quae sunt per certitudinem
6v
primae philosophiae opus est deter-
minare ergo in illud tempus appo-
natur. De physicis autem et corru-
ptibilibus speciebus in posterius
demonstrandis dicemus. Quodquidem
igitur sunt principia et quae et quot
numero determinetur a nobis sic.
Item autem aliud principium inci-
pientes dicamus.
[Scotus:] Considerare autem de principio secundum
formam, utrum sit unum aut plura,
et quid sit, et quae sint perfectae, est
de opere primae philosophiae Unde
oportet nos expectare ad ipsam. De
forma autem naturali et corruptibili
nos incipiemus declarare et dicere,
quod iam determinavimus per hunc
sermonem, quem complevimus nunc,
principia esse, et quae et quot sint.
Et nos intendimus in hoc sermone
aliud principium*.
Cum notificavit principia esse tria, duo per se,
scilicet materia et forma, et unum per accidens, scilicet privatio,
et iam declaravit primam materiam esse de principiis,
dixit: *Considerare autem de principio secundum for-
mam* etc., id est considerare autem de primo princi-
pio formali, *utrum sit unum aut plura*, et quae est
substantia eius, est proprium primae philosophiae.
Formarum enim aliae sunt in materiis, aliae non in
materiis, ut declaratum est in hac scientia. Et ideo
consideratio de formis est duarum scientiarum, quarum
una, scilicet naturalis, considerat de formis materialibus,
secunda autem de formis simplicibus abstractis
a materia; et est illa scientia, quae considerat de ente
simpliciter. Sed notandum est, quod istud genus entium,
esse scilicet separatum a materia, non declaratur nisi in
hac scientia naturali. Et qui dicit, quod prima philoso-
phia nititur declarare entia separabilia esse, peccat.
Haec enim entia sunt subiecta primae philosophiae.
Et declaratum est in Posterioribus Analecticis, quod
impossibile est aliquam scientiam declarare suum
subiectum esse, sed concedit ipsum esse, aut quia
manifestum per se, aut quia est demonstratum in alia
scientia. Unde Avicenna peccavit maxime, cum
dixit, quod primus philosophus demonstrat primum
principium esse. Et processit in hoc suo libro De scientia
divina per viam, quam existimavit esse necessariam
et essentialem in illa scientia. Et peccavit peccato
manifesto. Certior enim illorum sermonum, quibus
usus est in hoc non pertransit ordinem sermonum
probabilium. Et iam causam innuimus huius alibi.
Et peius est hoc, quod dicit, quod ista scientia accepit a
primo philosopho corpora componi ex materia
et forma. Negligens est ne alia via ad sciendum hoc
nisi ex transmutatione existente in substantia. Sed
sicut dixit Aristoteles, philosophus declarat substantiam
materiae, quae sit perfectae, per comparationem eius
6v
ad omnes differentias entium secundum quod sunt
entia. Ergo impossibile est declarare ipsam esse nisi
in hac scientia. Deinde dixit: *Quoniam iam determinavimus
per hunc sermonem* etc., id est et intendit, cum
dixit: *Et quae sint* formam et materiam. Et cum
dixit: *Et quot sint*, intendit duo per se et tertium per
accidens. Deinde dixit: *Et nos intendimus aliud* etc.,
et innuit hoc, quod vult incipere in secundo tractatu
de natura, quid sit, deinde de numeratione specierum
causarum. Et forte innuit primum *principium* movens,
quod declaratum est in fine istius libri. Omne enim,
de quo loquitur in hoc libro principaliter est pro-
pter illud principium. Et ille est primus locus, in quo
naturalis inspicit alium modum essendi ab illo, de
quo considerat et apud illum cessat. Et dimisit con-
siderationem de eo usque ad scientiam nobiliorem,
quae considerat de ente, secundum quod est ens. Et
totum hoc est quasi contrarium eius, quod existimavit
Avicenna, quoniam si hic non demonstraretur iste
modus entium, scilicet separabilium, non esset nisi scientia
naturalis et doctrinalis. Et ideo antiqui naturales
existimabant, quod scientia naturalis est prior omnibus
scientiis, dicentes, quod subiecta eius sunt priora
omnibus entibus. Et forte intendit per aliud prin-
cipium aliud initium doctrinae, quoniam principium
doctrinae in hoc libro debet esse a secundo tractatu.
Et hoc etiam evidentius est apud me.

<title type="structure" rend="1" n="523">Liber 2</title>
<title type="text" rend="1" n="523"> [Liber II] </title>

*[Vetus:] Eorum, quae sunt alia
quidem sunt natura
alia vero propter alias
causas. Natura quidem
sunt animalia quaeque
et partes ipsorum
et plantae. Et simplicia corpora, ut
terra et ignis et aer et aqua. Haec enim
et huiusmodi a natura esse dicimus.
Omnia autem, quae praedicta sunt
videntur differentia ad non natura
existentia. Quae quidem enim natura
sunt omnia videntur habentia in se ipsis
principium motus et status. Haec quidem
secundum locum, illa vero secundum
augmentum et decrementum, quodam
autem secundum alterationem.
7r
[Scotus:] Dicamus, quod entium quaedam
sunt principia et quaedam ex
aliis causis. Illa autem, quae sunt secundum
naturam sunt species animalium et
partes eorum et species vegetabili-
um et corpora simplicia ut terra,
ignis, aqua et aer. Et ista enim similia
dicimus natura esse et videmus, quod
omnia ista differunt ab eis, quae non
constituuntur per naturam, quoniam
in unoquoque istorum est principium
motus et quietis cuiusdam in loco
et cuiusdam in augmento et cuius-
dam in alteratione*.
Quia cum intendit in hoc tractatu loqui de his,
quae sunt quasi fundamenta et principia istius scientiae,
incepit notificare naturam, quid sit, et posuit prin-
cipium considerationis in hoc a rebus naturalibus,
cum sint manifestiora quam natura. Et dixit: *Dicamus
igitur* etc. Et intendit per *alias causas* volun-
tatem et casum. Et quasi dicat *quoniam entium quaedam
sunt ex natura et quaedam fiunt ex aliis causis*.
Deinde numeravit illa, quae fiunt ex natura et de-
dit modum, quo ista corpora naturalia differunt a
corporibus innaturalibus et secundum quem di-
cuntur naturalia. Et dixit: *Et videmus* etc., id est
et unumquodque entium naturalium differt ab artificialibus
in hoc, quoniam unumquodque entium naturalium
habet in se principium, quo quandoque transmutatur
et quandoque quiescit, quod non *videmus* in rebus
artificialibus. Unde naturalia dicuntur naturalia,
secundum hoc principium. Deinde numeravit modos
transmutationis. Et dixit: *Quaedam in loco*. Et in hoc
collocantur quattuor elementa et habentia animas
et corpora caelestia. Et si principium in istis dicatur
fere aequivoce, sed tamen in descriptionibus non potest
quis facere plus isto. Deinde dixit: *Et quaedam in augmen-
to*. Et innuit principium transmutationis proprie
in vegetabilibus et augmentum. Et cum dixit: *Et
quaedam in alteratione*, intendit transmutationem
in substantia, quae dicitur generatio et corruptio,
et transmutationem in qualitate, quae dicitur altera-
tio et quam utitur hoc nomine 'alteratio' hic large.
Et istud principium, quod est in alterato simplici et
transmutabili simplici est aliud a principio, quod
est in mobili localiter et in augmento secundum genus
et in generabilibus et alterabilibus compositis,
quoniam illud principium, quod est in compositis
est secundum formam et in simplicibus est secundum
materiam. Sed hoc nomen 'principium' usitatur hic
aequivoce pro materia et forma. Et hoc est ita, quo-
niam non invenitur corpus simplex, quod alteretur
ex se aut quod generetur ex se, sicut invenitur animal
simplex, quod transfertur in loco ex se. Principium autem
alterationis, quae est in compositis potest inveniri
in ipso alterato, scilicet principium movens, ut in altera-
tione, quae est in animali ab eis, quae adveniunt cor-
pori suo et similiter plantis. Et iam expressit hoc
Aristoteles in libro De generatione et corruptione.

7r
*[Vetus:] Lectulus autem et indumentum et
si aliquod huiusmodi genus est,
secundum quod quidem sortitum est
in praedicatione unaquaque. Et in quantum
est ab arte neque unum habet impe-
tum mutationis innatum, secundum
autem quod contingit ipsis lapideis
aut terreis esse aut mixtis ex his
habent hoc tantum.
[Scotus:] Scamnum autem et vestes et alia
huiusmodi generis, secundum autem
quod unumquodque eorum habet nomen
in quantum est ex artificio, non
habet in se principium transmu-
tationis omnino, sed secundum quod acci-
dit eis, ut sint ex lapide aut terra
aut aliquo mixto ex istis, et in hoc
tantum habent dignitatem in natura*.
Et non debet aliquis dicere, quod *scamnum* et idolum
et unumquodque artificialium habet in se principium,
quo movetur et quiescit, quoniam unumquodque
artificialium, *secundum quod habet nomen*, quo signi-
ficatur, secundum quod est artificiale, *nullum habet*
omnino *principium*, quo movetur; *secundum vero
quod accidit* corpori artificiali, quod suum subiectum fuit
naturale, habet principium in se, ut lapis, ex quo fit
idolum habet potentiam, qua movetur ad inferius,
sed hoc est, secundum quod est naturale, non secundum
quod est artificiale. Idolum autem, secundum quod est idolum,
non habet potentiam, qua moveatur, sicut habet homo,
secundum quod est homo, et universaliter omnia na-
turalia, secundum quod sunt naturalia. Naturalia ergo
differunt ab artificialibus in hoc, quoniam in na-
turalibus est principium per se, in artificialibus
vero non est principium per se. Et cum declaravit,
quod naturalia sunt illa, in quibus est principium per
se, quo transmutantur et cessant a transmutatione,
demonstravit ex hoc naturam, quid sit.
*[Vetus:] Est igitur natura principium ali-
cuius et causa movendi et quiescendi
in eo, in quo est primum et per se,
et non secundum accidens. Dico
autem non secundum accidens,
cum fiat utique ipse sibi aliquis
causa sanitatis cum sit medicus,
sed tamen non secundum quod sanatur
medicinam habet, sed accidit eundem
medicum esse et sanari, unde et divi-
duntur aliquando ab invicem. Si-
militer autem et aliorum unumquodque,
quae fiunt. Nullum enim ipsorum
habet in se ipso factionis principium
secundum alia quidem in aliis et ab exteriori,
ut domus et aliorum manufactorum
7v
unumquodque. Alia autem in se ipsis
quidem sed non secundum se ipsa,
quaecumque autem secundum accidens
fiunt, causae sunt utique ipsis, est igi-
tur natura, quod dictum est.
[Scotus:] Et sic natura erit principium aliquod
et causa, ut moveatur et quiescat
illud, in quo est primo et per se, non
per accidens. Et dico 'non per accidens',
quoniam homo potest esse causa sui
ipsius in sanari ab infirmitate, cum
fuerit medicus, sed non secundum
quod recipit sanitatem, habet artem
medicandi, sed accidit ei eidem, quod
fuit medicus et recipiens sanitatem.
Et ideo forte haec duo differunt unum
ab altero. Et similiter est in omnibus
aliis rebus, quae factae sunt, quoniam
nulla earum est, cuius principium
facturae est in se, sed in quibusdam
est in aliis et extrinseco, ut in domo
et in unoquoque eorum, quae fiunt manu.
In quibusdam autem est in eis, sed
non per se; et sunt causae, quas habet per
accidens*.
Quia manifestum est per se, quod naturalia sunt illa,
quae habent principium, quo transmutantur et cessant
a transmutatione per se et secundum quod sunt na-
turalia, et quod per naturam moventur et cessant et
generantur et corrumpuntur, fuit manifestum ex
hoc, quod natura est principium et causa, quo transmu-
tatur illud, in quo est et quiescit primo et per se,
non per accidens. Et ista diffinitio naturae est mani-
festa hic. Et naturam est manifestum per se, ut
post dicet Aristoteles, et est unum principiorum istius
scientiae et non est declarandum a primo philoso-
pho neque est ex eis, quae non sunt nota per se, ut
apparet ex verbis Avicennae, nisi intendat, quod primus
philosophus debet contradicere eis, qui negant
illud principium esse, ut contradicit falsis opinio-
nibus inductis de primis principiis. Et iste homo
inducit signum, quod ista diffinitio non est nota hic,
quia iam declaravit in septimo et octavo, quod omne
motum habet motorem. Et dixit illic, quod non est du-
bium in hoc nisi de corporibus simplicibus. Et potest
etiam ratiocinari super hoc ex hoc, quod dixit Aristo-
teles in tertio Caeli et Mundi, quoniam elementa ha-
bent gravitatem et levitatem. Et hoc non est si-
cut existimavit, quoniam non dubitamus, quod ista
moventur ex se, non ex motore extrinseco, scilicet
quattuor elementa et omnia corpora mota ex se.
Utrum autem motor in eis sit alius a moto, per-
scrutatus est in illo libro. Et causa in hoc est haec,
quod Plato opinabatur, quoniam hoc est aliquid, quod
movet se. Et manifestum est, quod si hic esset aliquid, quod
moveret se, quod illud esset dignius habere hoc nomen
7v
'natura' secundum hanc descriptionem, scilicet secundum
quod dicitur hic, quod naturalia sunt illa, quae non moventur
ex extrinseco.

Et manifestum est, quod quicquid non
movetur ex extrinseco, movetur ex se. Sed utrum
iste motor in eis sit motum aut non motum, quando
movet, aut est ipsum motum, indiget declaratione.
Et cum notificavit, quae sunt naturalia, dixit: *Et sic
natura erit principium* etc., et quasi dicat, si
naturalia sunt illa, quae habent principium, quo mo-
ventur et quiescunt ex se et *per se, non per accidens*
et natura est illa, qua moventur et quiescunt,
necesse est, ut natura sit *principium quo movetur et
quiescit illud in quo est per se et primo, non per
accidens*. Et antecedens esse in hoc syllogismo est
manifestum per se et similiter consequens Et non
debet aliquis dicere, quod ista diffinitio propter hoc
non est conclusio demonstrationis, quoniam est dictum
in Prioribus Analecticis, quod per huiusmodi syllogis-
mos hypotheticos nullum ignotum declaratur omnino,
sed utuntur ad confirmandum illud, quod est manife-
stum per se, tamen indiget modicula innuitione,
sicut usitatur divisio et inductio. Et dixit: *Primo et
per se*, quoniam illud, quod est per se est magis
universale quam illud, quod est primum. Omne enim primum
est per se et non omne, quod est per se, est primum, ut
dictum est in Posterioribus; verbi gratia quoniam navis
movetur ex principio in ipsa, sed non primo, sed mediante
homine. Et addit *non per accidens* propter illud, quod dixit
et accidit in quibusdam artificialibus, ut principium
sit in ipso facto secundum hoc, quod accidit quibusdam,
ut subiectum artificii, in quo agit est subiectum
artificii, in quo invenitur scientia artificii, ut
ars medicinae, quoniam subiectum eius, in quod agit est
corpus hominis, secundum quod est homo, et ipse est
subiectum, in quo invenitur. Et hoc non est per
accidens verum, quoniam non omnis homo est aptus,
ut sit medicus ita, quod medicus agat in se. Ergo
ars medicinae et aliae artes sunt paratae primo et per
se, ut agant in alia a subiecto, in quo sunt. Artes
igitur, sicut diximus, sunt duobus modis, aut ars,
cuius principium est extrinsecum necessario, ut ars aedi-
ficatoria et aliae artes, quorum subiectum, in quod agit
est aliud a subiecto, in quo inveniuntur. Ars autem me-
dicinae agit in se per accidens. Et dixit: *Quae fiunt manu*,
quia pars medicinae, cui accidit agere in suum subiectum
est pars theorica, non practica, quoniam nullus fle-
botomat in suo corpore. Sed est dubium de arte salti-
tandi. Sed iste sermo non est nisi de artibus, ex quibus
proveniunt acta, non solummodo actiones. Et similiter
est de arte musicae, quae est sine instrumento. Utrum
autem in istis principiis existentibus in rebus naturalibus
est aliquid, quod non sustentatur per naturam, perscrutandum
est de eo. Sed in hac scientia non consideratur nisi in
unoquoque generum istorum principiorum et in eis, quae
accidunt illis. Et iam diximus, quod ista diffinitio non
dicitur univoce neque etiam aequivoce, sed secundum prius
et posterius. Et in talibus incipiendum est a communiori et
veniendum ad propria, sicut fecit in diffinitione motus
et loci. Et sciendum est, quod subiectum istius libri est na-
tura et principia naturalia, cum sint communia omni-
bus rebus naturalibus. Et ideo in hoc libro non diffi-
nit corpus neque alia, de quibus considerat naturalis,
sicut fecit in principio Caeli et Mundi.

8r
*[Vetus:] Naturam autem habent quaecumque huius-
modi habent principium. Et sunt
haec omnia substantia. Subiectum enim
est quoddam et in subiecto est natura
semper.
[Scotus:] Quod autem habet naturam est illud,
quod habet tale principium. Et hoc omne
est substantia. Natura enim semper
est subiectum aliquod in subiecto
semper*.
Cum descripsit naturam, incepit describere ha-
bens naturam. Et dixit: *Quod autem habet naturam
est illud quod habet principium* in se, quo transmutatur
ex se et cessat a transmutatione. Deinde dixit: *Et omne utrumque
est substantia* etc., id est et natura et habens natu-
ram, scilicet materia et forma, utrumque est substantia.
*Natura enim*, quae dicitur de materia, est substantia,
quia est subiecta , natura autem, quae est forma, est sub-
stantia, quae est *in subiecto*, quod sustentatur per illam.
Et hoc intendebat cum dixit *semper*, non quia est
in subiecto, per quod sustentatur, sicut accidentia.
Et ex hoc declarabitur, quod utraque natura est substan-
tia. Sed videtur, quod hoc concedendum est a naturali
et accipit a philosopho, scilicet quod natura, quae dicitur
de forma est substantia. Et universaliter considerare
de substantia non est proprium huic scientiae. Sub-
stantia enim et accidens sunt differentiae entis, secundum
quod est ens. Et apparet illic, quod materia est substantia
in potentia, et quod forma est illa, propter quam ens est
substantia in actu. Compositum igitur est dignius
habere hoc nomen 'substantia' quam materia, quia
est in actu et materia est in potentia; et forma est di-
gnior habere hoc nomen 'substantia' quam compositum,
quoniam per illam est compositum in actu. Et causa
rei est dignior causato. Et omnes istae propositiones
sunt communes et essentiales enti. Et ideo ponendum
hoc est in hac scientia positione.
*[Vetus:] Secundum autem naturam sunt
et haec et quaecumque his insunt secundum
se, ut igni fieri sursum. Hoc enim na-
tura quidem non est. Neque habet
naturam sed a natura et secundum
naturam est.
[Scotus:] Quod autem est secundum cursum na-
turalem est illud in illa, quae inveniuntur
in istis per se, verbi gratia quoniam ignis
habet ascendere superius. Hoc enim
non est natura neque habens natu-
ram, sed est per naturam et secundum
cursum naturalem*.
Dicit: Illa autem, quae sunt *secundum cursum na-
turalem*, sunt actiones et passiones, quae sunt in rebus
naturalibus per se, ut motus ignis superius et terrae
inferius. Actiones enim rerum naturalium *non* sunt
*natura* neque naturalia, *sed secundum cursum na-
turalem*.

8r
*[Vetus:] Quid quidem igitur natura sit, di-
ctum est, et quid quidem natura
et secundum naturam. Si autem est
natura tentare demonstrare ridicu-
lum est, manifestum enim est quod huius-
modi rerum sunt multa. Demon-
strare autem manifesta est per immani-
festa non potentis iudicare est propter
ipsum et non propter ipsum cogni-
tum, quod autem contingat hoc pati
non immanifestum est. Syllogizat
enim aliquis utique, cum natus sit
caecus de coloribus, quare necesse
est huiusmodi de nominibus habere
rationem, nihil autem intellegere.
[Scotus:] Iam igitur diximus naturam, quid
sit, et quid est naturaliter et secundum
cursum naturalem. Qui autem de-
claravit naturam esse debet derideri.
Est enim manifestum, quod plura entia
sunt talia. Et declarare manifestum
per occultum est mos eius, qui non po-
test distinguere inter illud, quod est no-
tum per se et notum per aliud. Et non latet
quoniam possibile est hoc accidere. Possi-
bile enim est, ut aliquis declaret ratione
dispositionem colorum ei, qui est caecus natu-
ra. Et sic sermo eius, qui talem habet di-
spositionem est de nominibus; et nihil in-
tellegit omnino*.
Congregat illa, quae declaravit et dicit, quod descriptio,
quae descripsit naturam est descriptio rei manifestae
per se, non concesse in hac scientia sicut quidam existima-
verunt. Et dixit: *Est enim manifestum* etc., id est et natu-
ram esse est manifestum per se, *quoniam plura en-
tia* videntur habere principium in se quo moventur et qui-
escunt ex se. Et dixit *plura*, ut mihi videtur, quia du-
bium est de aliquibus, utrum moveantur ex se aut ex causa
extrinseca. Et forte innuit per hoc, quod existimatur,
quod motor in quibusdam rebus est ipsum motum. Sed
ista, sicut diximus, non est dubium, quod moventur ex
se. Et universaliter non est dubium, quod plura naturalia
sunt huiusmodi, etsi non omnia. Deinde dixit: *Et declarare
manifestum* etc., id est et quaerere *declarare* illud,
quod est *manifestum* per se, quod accidit eis, qui innituntur
*declarare* illud, quod est *manifestum per* illud, quod est
latens, cum nihil est manifestius illo, quod est manifestum
per se, *est mos eius qui non potest* per suam naturam
*distinguere inter* illud, quod est manifestum *per se* et
illud, quod est manifestum *per aliud*. Et iste modus
hominum numquam potuit philosophari nec potest. Deinde
dixit: *Et non latet* etc., id est *et non latet quoniam
possibile est* invenire in hominibus aliquos, quorum
natura sit talis. Et sic ratio usitata cum istis *in de-
claratione* rerum manifestarum similis est rationi, quae
8v
usitatur cum caeco in declaratione *colorum* esse. Deinde
dixit: *Et sic sermo eius qui talem habet intentionem*
etc., id est et audiens tales rationes, qui *caecus* est
oculo vel corde nihil comprehendit nisi verba,
cum uterque careat virtute, qua potest compre-
hendere illud, quod intendit declarare ratione. Caecus
enim caret visu; quare impossibile est ipsum com-
prehendere colores. Et ille, qui diminuitur in natura
caret virtute intellectus naturalis; quare impossibile
est ipsum apprehendere ipsas primas propositiones.

*[Vetus:] Videtur autem natura et substantia
eorum, quae natura sunt quod primum inest
unicuique non formatum per se ipsum,
ut lectuli natura lignum, statuae autem
es. Signum autem dicit Antiphon,
quoniam si aliquis proiecerit lectum
deorsum. Et accipiat potentiam putre-
scens ut utique sit germen, non utique
fieri lectum, sed lignum. Tamquam si
dicat, quod secundum accidens esse
dispositionem, secundum legem et
artem, substantiam autem entem
illam, quae permanet hoc patiens
continuae.
[Scotus:] Et quidam existimaverunt, quod na-
tura et substantia eorum, quae sunt
per naturam est illud primum, scilicet quod est
in quolibet, quod est non formatum
per se, verbi gratia quoniam natura sca-
mni est lignum et natura idoli est cuprum.
Utrumque enim est subiectum in materia.
Dixit Antiphon. Et signum eius
est, quoniam si in terra plantatur
scamnum et fieret in eo ex putrefa-
ctione virtus et cresceret ex eo ramus,
tunc illud, quod generatur non erit
scamnum sed lignum. Quare illud,
scilicet dispositio, qua est scamnum, et ars
est ei per accidens, substantia autem
eius est illud, quod permanet*.
Cum declaravit, quid sit natura et naturale et
naturaliter, incepit quaerere secundum quot modos
dicitur natura, quam prius diffinivit. Et dixit: *Et qui-
dam existimaverunt* etc., id est et *quidam* opinati
sunt, quod *natura*, quae est *substantia eorum, quae sunt
per naturam* est *illud primum* existens in unaquaque
rerum naturalium, *quod est non formatum per se*, scilicet
materia, *verbi gratia quoniam natura scamni est lignum*,
non figura, *et natura idoli est cuprum*, non forma,
quoniam haec duo sunt materia et forma. Deinde dixit:
*Antiphon* etc., id est et natura debet permanere,
sed scamnum non permanet. Et potentia istius ser-
monis est potentia duorum syllogismorum, quorum
unus est in secunda figura et concludit, quod scamnum,
quod est simile formae in entibus naturalibus, non est
8v
natura rei ex duabus propositionibus. Quarum
una est, quod natura permanet; et scamnum non permanet;
ergo illud, quod est simile scamno in rebus natura-
libus non permanet, scilicet forma; ergo forma non est
natura rei. Deinde dixit: *Ergo illud, scilicet dispositio* etc.,
id est dicunt ergo quod ista dispositio, quae est in ligno,
qua est scamnum, *est ei per accidens*, quia non permanet,
*substantia autem* scamni *est* lignum *permanens*
apud generationem. Et intendebat per hoc, quoniam
cum substantia scamni apud generationem est
lignum, non figura, et figura in scamno est similis
formae in rebus naturalibus, et lignum est simile ma-
teriae, ergo substantia rerum naturalium est materia,
et quia figura non generat sibi simile, ergo forma
naturalis non generat sibi simile. Et intendebat con-
cludere ex hoc, quod formae rerum naturalium sunt acci-
dentia, quia mutantur, et quod materia est natura, quia non
mutatur et permanet.

*[Vetus:] Si autem et horum unumquodque
ad alterum aliquod idem hoc su-
stinuit, ut es quidem et aurum ad aquam
ossa autem et ligna ad terram. Simi-
liter autem et aliorum quodlibet
illam naturam esse, et substantiam
ipsorum.
[Scotus:] Et si dispositio utriusque istorum
apud aliud sit ista eadem disposi-
tio, et est sicut dispositio, et est sicut
dispositio cupri et auri apud aquam
et dispositio ossis et ligni apud ter-
ram et similiter de aliis, necesse est,
ut illud sit natura et substantia eorum*.
Id est *et si dispositio* ligni et cupri *apud aliud fue-
rit sicut dispositio* eorum apud formam idoli et for-
mam scamni, verbi gratia *sicut est dispositio cupri et auri
apud aquam et ossis et ligni respectu terrae, necesse
est, ut* ultima materia istorum et similium *sit natura
et substantia eorum*. Deinde dixit: *Et similiter de aliis* etc.,
id est *et similiter* primum subiectum in omnibus
*aliis* rebus, sicut in cupro et in ligno, est illud, quod per-
manet et non transmutatur. Deinde dixit: *Necesse est ut illud*
etc., id est subiectum ultimum commune omnibus
rebus naturalibus et est illud, de quo dicimus ipsum
esse non formatum per se, non formatum in respe-
ctu uniuscuiusque speciei; et sunt materiae proprie
unicuique speciei.
*[Vetus:] Unde sane hi quidem terram,
alii vero ignem, alii aerem dicunt,
quidam autem aquam, quidam vero
quaedam horum, sed alii omnia haec
naturam esse eorum, quae sunt, quod enim
aliquis ipsorum acceperit huius-
modi, sive unum sive multa. Haec et
tanta dicit esse omnium substantiam
alia autem omnia passiones istorum
et habitus et dispositiones.
9r
[Scotus:] Et ideo dixerunt quidam, quod natu-
ra entium est ignis, et quidam terra,
et quidam aer, et quidam aqua, et qui-
dam plures eorum, et quidam omnia.
Illud enim, quod existimavit unusquisque
eorum esse huiusmodi, sive unum
sive plura, illud vel illa posuerunt
totam substantiam, et quod alia sunt
passiones accidentes istis et dispo-
sitiones et formae*.
*Et* quia antiqui opinabantur, quod substantia et natura
entium est ultimum subiectum, *ideo* sententia eorum
in natura entium sequitur sententiam eorum in
natura causae istius. Qui enim eorum dicit, quod materia
entium est ignis dicit, quod *natura* omnium *entium
est ignis;* et similiter qui dicit *aquam* aut *aerem*
aut aliud elementorum aut *plura* aut *omnia* ipsa.
Unusquisque enim eorum posuit naturam entium
illud, quod existimavit esse huiusmodi. Et opinati
sunt, quod formae et alia existentia in ista natura *sunt
passiones* et *accidentia*, et quod nulla est hic substantia
nisi ista natura. Deinde dixit: *Illud enim, quod existimavit* etc.,
id est *illud enim, quod unusquisque antiquorum exi-
stimavit* esse primum subiectum et primam materiam
omnium entium, *sive unum* fuerit illud subiectum
*sive plura*, illud vel illa subiecta dicunt esse substan-
tias omnium rerum, et quod omnia alia praeter illa sunt
accidentia. Et dixit hoc, quia tunc nondum sciebant
causam formalem neque erat distincta ab aliis ac-
cidentibus, sicut dixit Alexander. Et cum dixit: *Et quidam
terram*, intendebat cum aliis elementis, ut dixit
Parmenides, terram et ignem. Nullus enim dixit
solam terram esse principium.

*[Vetus:] Et horum quidem quolibet esse
perpetuum, non enim esse mutationem
ipsis ex se ipsis, alia autem fieri et
corrumpi infinities, uno quidem modo
natura sic dicitur, prima unicuique
subiecta materia habentium in se
ipsis motus principium et mutati-
onis. Alio autem modo forma et species,
quae est secundum rationem.
[Scotus:] Et quodcumque istorum sit est aeter-
num. Non enim habet transmutati-
onem ex se. Et alia generantur et cor-
rumpuntur infinities. Iste igitur est
unus modus, secundum quem dicitur
natura, scilicet prima materia subiecta
unicuique eorum, in quibus est prin-
cipium motus et transmutationis.
Et dicitur alio modo de creatione et
forma, quae est secundum rationem*.
Dicit: Quicumque istorum dixerint ipsum esse subie-
ctum omnes conveniunt in hoc, quod necesse est, *ut
sit aeternum. Non enim habet transmutationem ex
9r
se*, quia non habet subiectum, ut positum est, scilicet ipsum
esse primum, in tractatu praecedenti *Et alia*, quae sunt
in isto *generantur et corrumpuntur infinities* suc-
cessivae. Et quia isti crediderunt, quod ens debet esse per-
manens, non transmutabile, et invenerunt materiam
esse talem, crediderunt eam esse solam naturam entis.
Deinde dixit: *Iste igitur est unus modus* eorum *secundum
quos dicitur natura, scilicet prima materia subiecta*
omnibus formis, quoniam non prima est composita
ex forma et materia, quoniam quia unumquodque
entium habet *principium motus* proprium, necesse
est ipsum habere subiectum proprium praeter sub-
iectum commune. Sed ista non est materia pura, sed
composita. Est igitur habens naturam, non natura.
Deinde dixit: *Et dicitur alio modo* etc. Et intendit per
*rationem* diffinitionem. Et dixit hoc, quia forma com-
prehenditur per intellectum.
*[Vetus:] Sicut enim ars dicitur quod est secundum
artem et artificiosum, sic et natura
quod secundum naturam dicitur
et quod naturale neque autem illud
adhuc dicimus habere secundum
artem nihil, si potentia tantum est
lectulus. Nondum habet speciem
lectuli neque esse secundum artem
neque in his, quae natura subsistunt
potentia enim caro et os neque habet
adhuc sui ipsius naturam, priusquam
accipiat speciem secundum rationem
qua diffinientes dicimus, quod est caro
aut os neque natura est.
[Scotus:] Quemadmodum artificiale et artifi-
cium dicitur ars, similiter naturale
et naturatum dicitur natura. Et non
dicimus in hoc, quod habet aliquod
artificiale omnino dum fuerit sca-
mnum in potentia tantum, nisi habet
formam scamni neque quod est hic ars.
Et non dicimus etiam naturam in
aliqua rerum, quarum constitutio
est per naturam, cum est in poten-
tia, ut caro aut os non habet ali-
quam naturam, donec recipiat illam
formam, quae est secundum rationem,
per quam diffinitur et dicitur caro,
quid sit, et os, quid sit; neque est naturaliter*.
Cum posuit quod natura non solummodo dicitur
de materia, ut antiqui opinabantur, sed de forma,
incepit declarare hoc. Et dixit: *Quemadmodum igitur*
etc., id est quoniam secundum quod ars attribuitur
artificiali et artificiato, similiter natura attribuitur
naturali et naturato, scilicet quoniam *quemadmodum* qui-
ditas artificii est in arte, *similiter* quiditas naturati
est in natura. Deinde incepit declarare hoc in eis. Et
dixit: *Et non dicimus* etc., id est et signum eius, quod
9v
esse artificii in actu est per artem et naturati per
naturam, est quoniam nihil dicimus esse artificiale,
donec habeat artem in actu, ut scamnum. Non enim
dicimus ipsum iam esse artificiale aut ipsum habere
artem dum fuerit scamnum in potentia et non ha-
buerit formam scamni. Cum igitur acquisiverit
formam scamni, tunc dicetur habere artem et esse
artificium. Et similiter nihil dicimus habere *naturam*
aut esse naturale, dum fuerit *in potentia* et non ha-
buerit in actu illam naturam, verbi gratia quoniam quic-
quid est in potentia caro aut os non dicitur habere
naturam ossis aut carnis, *donec recipiat formam*
carnis aut ossis, per quam respondetur ad quid
et ex quo fit diffinitio.

*[Vetus:] Quare alio modo natura utique
erit habentium in se ipsis motus
principium forma et species non
separabilis ens, sed aut secundum
rationem, quod autem est ex his
natura quidem non est, sed a natu-
ra, ut homo. Et magis natura haec
est quam materia, unumquodque enim
tunc dicitur, cum entelechia sit et
magis quam cum potentia.
[Scotus:] Iste igitur modus, secundum quem
dicimus naturam esse creationem
et formam eius, in quo est per se prin-
cipium motus est alius ab illo modo.
Et ista forma est inseparabilis nisi
ratione. Compositum autem ex istis non
est natura, sed per naturam, verbi gratia
homo. Illa autem est dignior mate-
ria, ut sit natura. Omne enim dicitur
esse illud, quod est cum fuerit in
sua perfectione. Et illud tunc est di-
gnius ei quam cum fuerit potentia*.
Secundum igitur hoc nomen 'natura', quod dicitur
de forma dicitur alio modo ab eo, secundum quem
dicitur de materia. Deinde dixit: *Et ista forma* etc., id est
non separatur a materia in esse, ita quod possit esse
sine materia, sed est separata a materia secundum
diffinitionem tantum. Materia autem differt a for-
ma, sed numquam denudatur a forma. Immo, cum se-
paratur a forma, induit aliam, quoniam si denuda-
retur ab omnibus formis, scilicet prima materia, tunc
quod non est in actu esset in actu. Et cum notificavit,
quod natura dicitur de forma, incepit etiam declarare
formam esse digniorem hoc quam materiam. Et dixit:
*Illa autem* etc., id est forma. Deinde induxit rationem
super hoc. Et dixit: *Omne enim* etc., id est *omne enim*
non *dicitur esse* simpliciter nisi *cum fuerit in sua*
ultima *perfectione*, quod est habere formam; et *tunc*
esse *est dignius ei quam cum fuerit in potentia*.
*[Vetus:] Amplius fit ex homine homo, sed
non lectulus ex lectulo. Unde dicunt
non figuram esse naturam, sed lignum
9v
quoniam fiet utique si germinet non
lectulus, sed lignum, sed ergo haec est
ars. Et forma est natura, fit enim ex
homine homo.
[Scotus:] Et etiam ex homine generatur homo,
sed non ex scamno scamnum. Et ideo
dicunt, quod figura non est natura, sed
lignum. Nam illud, quod generatur
ex eo apud ramificationem non est
scamnum, sed lignum. Si igitur hoc
est, forma etiam est natura. Ex homine
enim generatur homo*.
Cum induxit rationem Antiphontis super hoc,
quod materia est natura, incepit declarare, quod illud, ex
quo existimavit, quod materia est natura invenitur
etiam in forma naturali, non artificiali. Et causa
erroris eorum fuit, quia assimilabant formam arti-
ficialem in hoc formae naturali. Et illud, ex quo existi-
maverunt materiam esse naturam est quia natura est
illud, quod generat sibi simile et permanet. Et dixit *etc.,
* id est *et etiam* videmus formam generari ex
forma, ut hominem ex homine. Sed hoc licet inveniatur
in forma naturali, tamen non invenitur in formis
artificialibus. *Non* enim generatur *scamnum ex sca-
mno*. Deinde dixit: *Et ideo dicunt* etc., id est et
cum viderant, quod formae artificiales non generantur
ex se invicem et crediderunt propter hoc eas non
esse naturas, et existimaverunt, quod formae naturales
non generantur ex se invicem, opinati sunt univer-
saliter *nullam formam esse naturam*, et quod natura ita
se habet ad res, sicut lignum ad scamnum, quoniam
ipsum solum permanet, et *quod enim generatur ex ipso*
scamno *apud ramificationem non est scamnum, sed
lignum*. Deinde dixit: *Si igitur hoc est* etc., id est
si igitur hoc est verum, scilicet quod natura est illa, quae ge-
nerat sibi simile, *forma etiam erit natura*. *Homo enim
generatur ex homine*, sed non scamnum ex scamno. Et
causa in hoc, quod dixit, est quoniam formae artificia-
les sunt accidentia in substantiis naturalibus et
formae naturales sunt substantiae Sed formae artifi-
ciales, licet sint accidentia in corporibus naturali-
bus, tamen constituunt res artificiales, secundum
quod sunt artificiales, quemadmodum formae naturales
constituunt res naturales. Si igitur naturalia sunt
substantiae, necesse est, ut formae naturales sint sub-
stantiae, quemadmodum quia artificialia, secundum quod
sunt artificialia, sunt accidentia, ideo formae artifi-
ciales sunt accidentia.

*[Vetus:] Amplius autem natura dicta sicut
generatio, via est in naturam. Non
enim quemadmodum medicatio dicitur
non in medicinam via secundum in sanitatem,
necesse quidem a medicina non in medicina
esse medicationem, non sic autem
natura se habet ad naturam, secundum quod
nascitur ex quodam in quiddam
venit secundum quod nascitur, quod
<pb n="[30r
igitur nascitur non ex quo, sed in
quid.
[Scotus:] Et etiam natura, quae dicitur de ge-
neratione est via ad naturam, quo-
niam non est in hoc sicut est, cum
dicimus, quod via, per quam imus
in medicinando non inducit ad
medicinam, sed ad sanitatem. Necesse
enim est, ut initium medicinandi
sit ex medicina et non inducit ad
medicinam. Et non est talis disposi-
tio naturae apud naturam, sed nat-
uratum ab aliquo ad aliquid venit
et naturatur aliquid. Ipsum igitur
naturari aliquid non est illud, ex
quo incipit, sed illud, ad quod venit*.
Ista etiam est alia ratiocinatio, ex qua declarat etiam,
quod natura dicitur de forma, quoniam hoc nomen
*'natura' dicitur de generatione quae est in via ad*
hoc, quod forma fiat. Ideo forma est dignior hoc.
Hoc enim nomen 'transmutari' derivatur in rebus
naturalibus ab eo, ad quod est transmutatio. Illud
enim, quod transmutatur de nigredine in albedinem
dicitur albescere, non nigrescere. Et similiter dicimus,
quod illud, quod alteratur de frigore in calorem dicitur calefi-
eri et non infrigidari. Deinde notificavit, quod natura-
lia in hoc differunt ab artificialibus. Et dixit:
*Non enim est in hoc* etc., id est *non enim est in* gene-
rabilibus per naturam *sicut est* in generabilibus
per artem, quoniam in quibusdam generabilibus
per artes derivatur hoc verbum ab eo, ex quo fit
transmutatio, etsi transmutatio non inducat ad
illud. Et causa in hoc est, quia transmutatio in eis est
de genere eius, ex quo fit transmutatio magis quam
de genere eius, ad quod est transmutatio; aut ipsam
esse de genere eius, ex quo fit transmutatio est fa-
mosius quam ipsam esse de genere eius, ad quod est
transmutatio, ut via, quae inducit per curationem
ad sanitatem, quae dicitur 'curari' et 'medicinari', quod
derivantur ab hoc vocabulo 'medicus' et ' curator',
non dicitur 'sanari', licet ista via *non inducat ad
medicinam, sed ad sanitatem*. Et quasi dicitur, dispo-
sitio enim in hoc non est sicut dispositio in hoc,
quod dicimus, quod via pertranseunda in curatione me-
dicinae non inducit ad medicinam, sed ad sanitatem,
sed nomen eius derivatur ab eo, ex quo fit, scilicet me-
dicina, non ab eo, ad quod est. Et hoc debet intellegi
ex suis verbis. Deinde dixit: *Et non est talis dispo-
sitio* etc., id est et dispositio viae actionis medicinae
ad sanitatem non est *dispositio naturae* quae est via in-
ducens ad formam apud illud, ad quod inducit, id est
quoniam via in rebus generabilibus per naturam
est de specie eius, ad quod venit. Sed differunt secundum
magis et minus. Hoc igitur nomen 'natura' derivatur a
nomine eius, quod advenit, scilicet cum dicimus ipsum esse
naturatum. Et hoc intendebat cum dixit: *Sed
naturatum* etc., id est *sed naturatum ab* illo, a quo
generatur *ad aliquid venit*. Et dicitur *ipsum naturari
<pb n="[30r
aliquid*, et illud *non est illud ex quo* est principium
generationis, *sed illud ad quod venit* generatio.

*[Vetus:] Forma itaque natura est. Sed forma
et natura dupliciter dicitur. Et enim
privatio species quodammodo est,
si autem est privatio et contrarium
aliquod circa simplicem generationem
aut non est, posterius considerandum
est.
[Scotus:] Natura igitur est creatio. Et creatio
naturae dicitur duobus modis, pri-
vatio enim quomodo est for-
ma. Utrum vero in generatione sim-
plici est privatio et aliquod contra-
rium aut non est, perscrutandum
est post*.
Cum declaravit, quod natura dicitur de forma, in-
cepit dividere secundum quot modos dicitur for-
ma. Et dixit eam dici *duobus modis*. Dicitur enim
de formis perfectis in esse, cum quibus non coniun-
gitur privatio; et dicitur de diminutis, cum quibus coniun-
gitur aliqua privatio, ut de nigredine et albedine.
Albedo enim est forma, cum qua non coniungitur
privatio omnino, nigredo vero est forma, cum qua
coniungitur privatio albedinis. Et similiter videtur
in omnibus contrariis. Contrarium igitur, cum quo
coniungitur aliqua privatio est unum eorum, de quibus
dicitur forma. Forma igitur dicitur de contrario,
cui non coniungitur privatio et dicitur de alio
contrario, cui coniungitur privatio. Et forte intendit,
quod forma dicitur duobus modis, de habitu et pri-
vatione existente in prima materia. Ista enim pri-
vatio *quomodo* non est privatio simplex, immo
est sicut forma materiae. Et quia hoc manifestum
est in contrariis, quae sunt in qualitate et non
est manifestum, quomodo est de generatione
in substantia, scilicet utrum cum privatione formae
substantialis coniungatur contrarium aut non, dixit:
*Utrum autem in generatione* etc., id est *utrum autem
in generatione simplici* inveniatur coniunctum cum pri-
vatione *aliquod contrarium*, ita quod dicatur hoc no-
men 'forma' etiam de isto contrario, cui coniungitur
ista privatio aut de privatione coniuncta cum hoc
contrario, secundum quod est coniuncta *aut non, per-
scrutandum est post*, id est in libro De generatione et
corruptione. Illic enim declarabit, quod privatio, quae est
in prima materia non denudatur a primis contra-
riis, quae sunt quattuor qualitates, et quod ista contraria
sunt prima omnium quae generantur et corrumpuntur.
*[Vetus:] Quoniam autem determinatum
est, quot modis natura dicitur, post
hoc speculandum est, quomodo differt
mathematicus a physico. Etenim pla-
na et firma habent physica corpora
et longitudines et puncta, de quibus
intendit, mathematicus.
[Scotus:] Et cum determinavimus modos
<pb n="[30v
secundum quos dicitur natura,
oportet nos considerare in differentia
inter mathematicum et naturalem,
quae sit. Corpora enim naturalia habent
superficies soliditates et longitu-
dines et puncta. Et sunt illa, de quibus
considerat mathematicus*.
Dicit: Et cum declaravimus natura, quid sit, et
secundum quot modos *dicitur, oportet nos* loqui
de alio principio etiam naturali; et est dare *differen-
tiam inter* considerationem *naturalis et mathematici*.
Conveniunt enim in consideratione de eodem, quoniam *corpora
naturalia*, quia *habent soliditates et superficies et li-
neas et puncta*, oportet, ut consideratio de eis
sit pars scientiae naturalis. Et quia ista sunt subiecta
geometriae, necesse est, ut si geometria sit alia a scientia
naturali, ut ambae considerent in eis duobus modis
diversis, aut geometria sit pars scientiae naturalis.
Et ista perscrutatio licet pertineat ad logicam, tamen
mos est, ut illud, quod est commune omnibus artibus
dicatur in logica et illud, quod est proprium unicuique
arti dicatur in illa arte. Et cum quaesivit differentiam
inter considerationem naturalem et geometriam in
corporibus et superficiebus, lineis et punctis, ince-
pit quaerere differentiam etiam inter considerationem
naturalem et astrologicam. Conveniunt enim in hoc,
quod considerant de figura lunae et solis et terrae et
corporum caelestium.

*[Vetus:] Amplius astrologia aut altera est aut
pars physicae, si enim physici est, quod
sit sol aut luna scire, accidentium
autem, quae sunt per se nullum in-
conveniens est. Et aliter quoniam
videntur de natura dicentes et de
figura solis et lunae et utrum spherica
sit terra et mundus aut non.
[Scotus:] Et etiam utrum astrologia sit alia
a scientia naturali aut est pars eius,
quoniam si oportet naturalem scire
solem et lunam, quae sunt, et non opor-
tet ipsum scire consequentia eorum,
hoc est inopinabile omni modo, et
maxime quia videmus illos, qui
loquuntur de natura loqui etiam
de figura lunae et solis et perscrutari de
mundo et terra, utrum sint spherica
aut non*.
*Et* quaerendum est *etiam, utrum astrologia sit alia
a scientia naturali aut sit pars eius*. Consideravit
enim de eisdem, scilicet de figuris corporum caelestium
et stellarum. Consideratio autem mathematici in hoc
manifesta est, consideratio vero naturalis est, quia
cum consideraverit de natura et solis et lunae et
universaliter de corporibus caelestibus, continget
considerare de accidentibus eorum; figurae autem
sunt accidentia in eis. Et ideo dixit: *Quoniam si
<pb n="[30v
oportet naturalem scire* etc., et *hoc est inopi-
nabile*, quia probabile est, quod qui perscrutatur de
natura alicuius debet perscrutari de accidentibus
eius, et cum hoc, quod est probabile est verum. Et dixit:
*Et maxime quia* probabile est oppositum improba-
bili. Et cum narravit ipsum esse improbabile, indu-
xit opinionem famosam oppositam illi. Et est haec,
quod omnes naturales conveniunt in consideratione
de istis rebus. Et dictum est, quod unus modus proba-
bilium est ille, in quo conveniunt artifices. Et sic
famositas congregatur hic duobus modis, quorum
unus est in ipsa re et secundus est in propositione
continente ipsam rem. Et est, quod omnis artifex debet
considerare de accidentibus sui subiecti. Et cum
induxit testimonium commune, dixit: *Et maxime*.
Et quia sequitur ex hoc, aut ut astrologia sit pars
scientiae naturalis, aut ut consideratio diversetur
in eis, sed ipsam esse partem eius est impossibile,
ergo necesse est, ut diversentur in consideratione,
et ideo incepit notificare modum considerationis eorum.

*[Vetus:] De his quidem igitur negotiatur
et mathematicus, sed non in quantum
physici corporis terminus est unum-
quodque neque accidentia speculatur
in quantum talibus existentibus accidentium,
unde et abstrahit. Abstracta enim in
intellectu a motu sunt. Et nihil dif-
fert neque fit mendacium abstrahen-
tium.
[Scotus:] Et mathematicus etiam considerat
de istis. Sed consideratio eius de
eis non est, secundum quod unumquodque
eorum est ultimum corporum natu-
ralium. Neque consideratio eius etiam
de accidentibus eorum est, secundum
quod accidunt istis corporibus, quae sunt
huiusmodi. Et ideo abstrahit et separat
ea ab eis. Separantur enim in mente
a motu. In hoc non est differentia
neque accidit, cum separantur, falsum*.
Intendit hic per 'mathematicum' geometram et
astrologum. Intendit per ista, in quibus conveniunt
geometra et naturalis corpora et superficies
et lineas et puncta. Et dixit, quod geometer *non* con-
siderat *de eis secundum quod* sunt *ultima corporis
naturalis*, quia ultimum exigit subiectum, cuius est
ultimum. Et ista consideratio est, secundum quod sunt
in materia, et est propria naturali, cum sit decla-
ratum ipsum considerare de rebus, secundum quod
sunt in materiis et mobiles. Geometer igitur consi-
derat de corpore, secundum quod habet tres dimen-
siones tantum, naturalis vero considerat de eo, se-
cundum quod istae dimensiones sunt ultima existentia
in corpore transmutabili. Et similiter considerat ge-
ometer de superficie secundum quod est superficies
tantum, naturalis vero secundum, quod est finis cor-
poris naturalis. Et similiter etiam considerant de
lineis et punctis. Deinde dixit: *Neque* considerat *etiam
<pb n="[31r
de accidentibus eorum*, id est astrologus, qui considerat de
pluribus accidentibus corporum caelestium, de quibus na-
turalis considerat. Et dixit, quod astrologus non consi-
derat *de* istis *accidentibus secundum quod accidunt* naturae
istius corporis, sicut naturalis considerat de eis,
scilicet quoniam non considerat de figura lunae et solis,
secundum quod natura illorum exigit illam figuram,
sed secundum quod mens *abstrahit* eas a motu et tran-
smutatione, scilicet quoniam considerat de figuris eorum,
secundum quod sunt figurae tantum, non secundum quod
sunt caelestia mobilia, et quia esse istarum rerum est alio modo
ab eo, quo astrologus considerat de eis; considerat
enim de eis, secundum quod sunt abstractae a materiis;
sed extra animam sunt in materiis. Deinde dixit:
*Non accidit falsum*, id est quoniam natura istorum ex-
igit illa separari ratione nullo modo falso acci-
dente. Et non est ita de formis naturalibus. Sunt
igitur hic aliqua, de quibus possibile est conside-
rare, secundum quod sunt in materiis, et secundum quod
extrahuntur a materiis; et sunt illa, in quibus con-
veniunt mathematicus et naturalis. Et sunt aliqua,
de quibus impossibile est considerare nisi cum ma-
teria; et ista proprie sunt naturalis. Deinde dixit:
*Et non est in hoc differentia*. Et non debes intellege-
re, quod consideratio in eis utroque modo inducit ad
idem in omni loco, immo inducit ad dispositiones
diversas. Sed illis intellegendum est, quod *non est diffe-
rentia in hoc*, quod consideratio de eis inducit
ad veritatem. Deinde dixit: *Et cum abstrahuntur,
non accidit falsum*, id est licet consideratio de eis sit
alio modo ab eo, quo sunt extra mentem, scilicet quia
sunt in materia. Et consideratio de eis est, secundum
quod non sunt in materia. Et hoc commune est geome-
trae et astrologo. Sed consideratio geometrae est ma-
gis abstracta et magis remota a materia. Considerat
enim de figura simplici, astrologus vero de figura
terminata, scilicet corpore caelesti.

*[Vetus:] Latent autem hoc facientes et ideas
dicentes. Physica enim abstrahunt,
cum minus sint abstracta mathe-
maticis. Fiet autem utique hoc mani-
festum, si aliquis utrorumque tenta-
verit dicere terminos et ipsorum et
accidentium. Impar quidem enim
et par, et rectum et curvum, adhuc
autem linea et figura sine motu,
caro autem et os et homo non adhuc,
sed haec sicut narissima, sed non si-
cut curvum dicitur.
[Scotus:] Et dicentes formas faciunt hoc
absque eo quod percipiunt. Separant enim
formas naturales et in respectu ma-
thematicorum minus separantur.
Et hoc potes scire si inceperis diffi-
nire utrumque modum, scilicet naturam
et accidentia. Invenies enim diffi-
nitionem et imparis et recti et curvi
<pb n="[31r
et etiam numeri et lineae et figurae ex-
tra motum. Quod non invenies in diffini-
tione carnis aut ossis aut hominis.
Sed ista dicuntur sicut dicitur simus
non sicut dicitur curvus*.
Intendit per *dicentes formas* Platonem. Et con-
tingit istis separare formas naturales ratione, quia
sunt separatae in esse apud eos. Et manifestum est,
quod quicquid separatur ab esse separatur ratione; et
non convertitur, ut existimant dicentes res mathe-
maticas separari. Et dixit: *Dicentes formas* etc.,
id est et contingit dicentibus formas esse diffinire
formas naturales abstractas a materia, ut facit
geometer in superficie et linea. Et non percipiunt
hoc, quod contingit eis. Deinde dixit: *Separant enim
formas naturales*, id est contingit eis hoc, quia separant
formas naturales in esse a materia. Quare continget
eis facere hoc similiter in diffinitionibus et non per-
cipiunt. Deinde dixit: *Et in respectu mathematicorum*
etc., id est et cum comparantur ista et mathema-
tica, invenientur aut non separari omnino aut se-
parari minus quam illa. Et dixit hoc, quia quaedam formae
sunt magis separabiles a materia quam quaedam. Deinde
certificavit hoc ex diffinitionibus. Et dixit: *Et hoc
potes scire* etc. Et intendit per accidentia illa, de
quibus geometer considerat. Et hoc, quod dixit ma-
nifestum est per se, quoniam cum diffiniverimus
parem et imparem, sicut dixit, et universaliter nu-
merum et accidentia numeri et similiter magnitudines
et accidentia earum, non apparebit materia in dif-
finitione earum, quae est causa transmutationis.
Cum autem diffiniverimus carnem et os et alia
naturalia, statim apparebit materia in diffinitione
eorum. Et ideo dixit in istis, quod dif-
finiuntur, sicut diffinitur simitas et universaliter accidentia naturalia,
non mathematica, sicut curvitas et alia. Et induxit
exemplum de simitate, quia manifestum est, quod in dif-
finitione eius accipitur nasus, cum dicitur, quod simi-
tas est nasus cavus. In cavitate autem non apparet
materia; cavitas enim est depressio superficiei.

*[Vetus:] Demonstrant autem et quae magis
physica quam mathematicus, ut perspe-
ctiva et armonica et astrologia, con-
trario enim quodammodo se ha-
bent cum geometria. Geometria quidem
enim physicam lineam intendit, secundum
non in quantum est physica, sed per-
spectiva quidem mathematicam
lineam, sed non in quantum mathe-
matica, sed in quantum est physica.
[Scotus:] Et demonstrant hoc etiam, quod de
mathematicis est propinquius scientiae
naturali, ut scientia de aspectibus
et musica et astronomia. Habent enim
dispositionem quomodo conver-
sam dispositioni geometriae. Geometer
<pb n="[31v
enim considerat de linea naturali,
sed non secundum quod est naturalis,
aspectivus autem considerat de li-
nea mathematica, non secundum
quod est mathematica, sed secundum
quod est naturalis*.
Et declarabitur, quod in diffinitionibus naturalibus
apparet materia *ex hoc, quoniam quod de mathema-
ticis est propinquius scientiae naturali* magis pertinet
ad materiam et magis apparet materia indiffiniti-
onibus eius, licet minus appareat quam in scientia naturali,
*ut* in *scientia de aspectibus et musica et astrologia*. Et
dixit: *quomodo*, quoniam illa, quae sunt in hoc in *con-
versa dispositione geometriae* simpliciter sunt diffini-
tiones scientiae naturalis. *Geometria enim considerat*
de magnitudinibus abstractis a materia, naturalis
vero considerat de eis, secundum quod sunt in materia,
*aspectivus autem considerat de lineis* in dispositione
media inter illas duas considerationes. Non enim
considerat de linea, secundum quod est linea simplici-
ter, ut geometer, neque secundum quod est linea ignea
aut aerea, ut naturalis, sed secundum quod visualis.
Istud enim esse est quasi medium inter naturale et ma-
thematicum. Et similiter musicus considerat de pro-
portionibus numerabilibus, non secundum quod sunt
proportiones numerabiles, sed secundum quod sunt
sonorum sensibilium. Et ideo cum dixit: *Aspectivus
autem considerat de linea mathematica, non secundum
quod est mathematica, sed secundum quod est naturalis*,
non debes intellegere, quod consideratio eius est con-
sideratio naturalis, sed intendebat, quod consideratio
eius est propinquior considerationi naturali.

*[Vetus:] Quoniam autem natura dupliciter
dicitur, species et materia, sicut de
simo, quid sit intendimus sic consi-
derandum est, quare neque sine ma-
teria huiusmodi neque secundum
materiam. Etenim iam et de hoc du-
bitabit aliquis dupliciter, quia duae
naturae sunt, de qua est physica
aut ex eo, quod est de utrisque, sed
si de eo, quod ex utrisque et circa utraque.
[Scotus:] Et cum natura dicitur duobus
modis, scilicet de forma et de materia,
oportet nos ponere considerationem
de illa, sicut de simo quid sit, si per-
scrutaremur de eo, et non ponamus
considerationem de rebus naturali-
bus sine materia neque de materia
secundum materiam tantum. Homo
enim dubitat in hoc etiam, et dicit
cum naturae sint duae, de quibus
oportet naturalem perscrutari, et cum
necesse est ipsum perscrutari de com-
posito ex eis. Sed si necesse est ei ipsum
<pb n="[31v
perscrutari de composito, ergo ne-
cesse est ipsum perscrutari de utroque.
Utrum igitur scientia utriusque est
eadem aut scientia utriusque est se-
parata ab alia*.
*Et cum natura dicatur de forma et materia* et forma
non invenitur nisi in materia, *oportet* naturalem
*considerare de forma sicut de simo*, scilicet secundum quod
est in materia. Et hoc est ita, quia ex fundamentis, quae
ponit naturalis est, quod plures formae naturales sunt
in materia. Et hoc manifestum est per se. De forma
autem naturali, in qua hoc non est manifestum per se,
ista scientia perscrutatur. Et in hoc non est dubium
nisi de anima tantum. Et cum declaravit, quod oportet
naturalem considerare de forma, secundum quod est
in materia, incepit declarare, quod hoc necesse est in
omnibus rebus naturalibus, sive forma fuerit
sive accidens. Et dixit: *Et non ponamus considera-
tionem de rebus naturalibus sine materia*. Deinde dixit
neque *de materia*, id est tantum, sicut fecerunt naturales,
cum consideraverunt de illa, secundum quod est unum
entium. Sed debemus considerare de illa, secundum quod est ma-
teria formae. Consideratio enim de materia in respe-
ctu formae est consideratio naturalis. Et considera-
tio de illa, secundum quod est unum entium est con-
sideratio primi philosophi. Et cum narravit, quod oportet
naturalem considerare de forma, secundum quod est in materia,
non secundum quod est tantum, sicut existimaverunt
quidam antiqui, et considerare de materia, secundum
quod est subiectum formae, non in illa per se, incepit
inducere quaestiones accidentes in hoc. Et dixit:
*Homo enim dubitat* etc., id est et hoc, quod diximus de
consideratione naturali de forma et materia, quia
natura dicitur de utroque, quaerendum est de eo ab
aliquo; quoniam si natura dicatur duobus modis,
*de qua* igitur *oportet naturalem* perscrutari, utrum
de forma aut de materia, si oportet *ipsum perscru-
tari* de altera earum tantum? Aut non oportet ipsum
perscrutari de altera *illarum, sed de composito ex
eis? Sed si* fuerit concessum, quod *necesse est ei perscru-
tari de composito, necesse erit* ei *perscrutari de utro-
que*. Sed si positum fuerit, quod necesse est ei *perscrutari
de utroque*, non de altero, accidet quaestio, scilicet *utrum
scientia utriusque sit eadem aut* diversa. Et dixit hoc,
quia existimatur, quod de rebus diversis conside-
rant scientiae diversae. Deinde incepit demonstrare
illa, quae faciunt dubitare in eis et perscrutari, quomodo
est unius scientiae considerare de materia et forma,
et quanta est consideratio istius scientiae de utroque.

*[Vetus:] Utrum igitur eiusdem aut alius
utramque cognoscere, in antiquos quidem
enim aspicienti videbitur utique
esse materia ei, ex parva enim parte
quadam Empedocles et Democritus
speciem et quod, quid erat, esse teti-
gerunt. Si autem ars imitatur na-
turam, eiusdem autem scientiae est
cognoscere speciem et materiam usque
ad hoc, ut medici sanitatem et choleram
<pb n="[32r
et phlegma, in quibus est sanitas.
Similiter autem et aedificatoris est
considerare speciem domus et mate-
riam, quoniam lateres et ligna sunt
similiter autem et in aliis. Et physicae
utique erit cognoscere utrasque partes.
[Scotus:] Quoniam si tu posueris tuam con-
siderationem, secundum quod antiqui
fecerunt, videbis, quod perscrutatio est
de materia. Empedocles enim et De-
mocritus inceperunt de forma et qui-
ditate modicum. Et si ars sequitur
naturam et scire formam et materiam usque
ad aliquem locum est unius scientiae (verbi
gratia quoniam medicus habet sci-
re sanitem et choleram et phlegma,
et similiter aedificator habet scire qui-
ditatem domus et materiam eius, quae est
lateres et ligna, et similiter de aliis
artificiis) necesse est, ut scientia naturalis
notificet has duas naturas*.
Et cum homo consideravit in hoc ex testimonio
antiquorum et fuerit sustentatus in modo consi-
derationis eorum de entibus, necesse est, ut maxima
consideratio istius scientiae sit de materia. Maxime
enim eorum, de quibus antiqui reddiderunt causas
de rebus naturalibus secundum materiam sunt.
Empedocles vero et Democritus inter eos reddi-
derunt causas quarumdam rerum secundum formam
in paucis rebus. Non enim perceperunt formam
multam. Et ideo dixit: *Inceperunt de forma*, id est de-
derunt causas rerum secundum formam. Cum autem
homo consideraverit in hoc, secundum quod una ars
considerat de forma et considerat de istis, usque ad
aliquem terminum et ars assimilatur naturae in hoc
et consideratio naturalis debet convenire actioni
naturae adeo, quod illud est notum apud ipsum sit
illud, quod est notum apud naturam, quae est artifex rerum
naturalium, manifestum est, quod *unius scientiae est scire
has duas naturas*. Deinde dixit: *Et scire formam
et materiam* etc., id est et scientia de forma et de
materia est in eadem arte. Sed eadem ars non per-
venit ad ultimam materiam, sed *ad aliquem locum*
terminatum. Et est propria formae, scilicet propinqua ei
*verbi gratia quoniam* scientia medicinae scit *sanita-
tem* et pervenit de scientia materiae sanitatis ad
materiam propinquam sanitati et est cholera *et phlegma
et similiter aedificator* scit domum et scit materiam
propinquam illi. Deinde dixit: *Oportet igitur natura-
lem* etc., id est non debes intellegere, quod debet scire
formam simpliciter et materiam ad aliquem terminum
sicut accidit hoc in aliquibus artificiis aliis, quo-
niam hoc accidit artificiis, quia sunt rerum particu-
larium. Si autem est hic aliqua ars communis omnibus
artificiis, necesse est, ut ista ars perveniat ad ultima
subiecta earum, quemadmodum si est hic scientia naturalis
communis omnibus naturalibus, necesse est ipsam
<pb n="[32r
pervenire ad subiectum ultimum entium naturalium
et formam earum ultimam. Avicenna autem dicit,
quod naturalis non loquitur nisi de materia propinqua
unicuique enti, de prima autem non considerat nisi
primus philosophus. Et peccavit. Cum enim audi-
vit in Posterioribus, quod nullus artifex demonstrat
causas sui subiecti, de quo considerat, quoniam
si demonstraret eas per res priores illis causis, tunc
erit de genere superiori, quare illa declaratio erit
de alia arte superiori, quae considerat de genere con-
tinente subiectum illius artis, cum hoc audivit, exi-
stimavit hoc esse impossibile in tribus modis de-
monstrationum, scilicet in demonstratione simpliciter et
demonstratione, quia et demonstratione propter quid. Et non est
ita. Hoc enim non est impossibile nisi in demonstra-
tione simpliciter et demonstratione propter quid,
in demonstratione autem, quia non est impossibile,
sicut fecit Aristoteles in demonstratione primae materiae
et primi motoris in hoc libro. Si fuerit de acciden-
tibus propriis entis transmutabilis, erit demon-
stratio naturalis; et si fuerit de accidentibus propriis
entis simpliciter, erit demonstratio methaphysica.
Et videtur, quod prima materia non potest declarari
esse proprie nisi per signum naturale. Primus autem
motor impossibile est, ut declaretur, nisi per signum
naturale. Via autem, qua processit Avicenna in pro-
bando primum principium est via loquentium. Et
sermo eius semper invenitur quasi medius inter
Peripateticos et Loquentes. Cum autem causae
subiecti artis habuerint causas priores, tunc de-
monstratio illarum causarum erit per demonstrationem
simpliciter in arte continente illam artem. Et erit etiam
per signa in illa arte. Et hoc totum erit, quando causae
subiecti artis latuerint.

*[Vetus:] Adhuc quod cuius causa fit et finem
eiusdem et quaecumque sunt propter
hoc. Natura autem finis est et cuius
causa fit, quorum enim continui motus
existentis est finis aliquis motus
hoc ultimum est et cuius causa fit.
Unde et poeta derisoriae apposuit
dicere hunc finem cuius quidem
causa factus est. Vult enim non omne
esse ultimum finem sed optimum.
[Scotus:] Etiam illud, propter quod est
illud, quod est et finis intenta et quod
est causa istius est unius scientiae.
Natura autem est finis et propter
quid est quod est. Quod enim de rebus habentibus
motum continuum habet aliquem
finem, ille finis est ultimum eius
et propter quod est. Et ideo sermo
versificatoris, cum dixit 'ipsum ire ad
mortem et est illud propter quod
fuit', est derisibilis. Non enim omne
ultimum est finis, sed ultimum nobilius*.
<pb n="[32v
Haec est alia ratiocinatio, qua declarat, quod naturalis
considerat de natura, quae est forma et de materia
insimul. Et compositio istius sermonis est ex duabus
propositionibus. Quarum una est, quod omne propter
quid est aliquid cum illo *est unius scientiae*, secunda autem quod
*natura*, quae est forma *est* illud *propter quod* sunt aliae res, quae sunt
subiecta illi. Et concludit ex hoc, quod scire naturam
et res subiectas naturae est unius scientiae, sed tacuit
conclusionem, quia est manifesta. Deinde dixit: *Quod
enim de rebus* etc. Haec est propositio maior
alterius syllogismi, quo declarat minorem propo-
sitionem dicentem, quod *natura est finis*. Et componitur
sic, natura est illud, apud quod cessant motus rerum
generatarum et ultimum suorum motuum continu-
orum; et omne *ex rebus habentibus motum con-
tinuum* et habentibus finem *finis est ultimum
illius* motus; ergo natura est finis in generatione.
Sed est ex duabus affirmativis in secunda figura.
Et Aristoteles utitur hoc, quando maior propositio con-
vertitur universaliter et quando hoc est manife-
stum per se, quoniam tunc compositio erit quasi
in prima figura. Et ideo notificavit, quando conver-
titur ista propositio, et quando non, scilicet quod omne, quod
est ultimum motuum continuorum est finis. Et dixit:
*Et ideo sermo versificatoris* etc., id est et *non* con-
vertitur, ita quod *omne quod est ultimum* motuum *sit
finis*, nisi dicamus *ultimum nobile*, non ultimum
proveniens ex necessitate materiae, ut mors. Et cum
versificator existimavit hoc converti, scilicet quod omne,
quod est ultimum est finis, *ideo sermo* eius *fuit de-
risibilis*. Quod igitur convertitur est, quod omne ultimum
nobilius priori est finis; et ultimum, quod est in motu
generationis rerum est nobilius prioribus; ergo
est finis. Et syllogismus componitur sic in prima
figura, natura est ultimum motuum generationis,
scilicet quod est nobilior praecedentibus; et omne, quod est
tale est finis; ergo natura est finis. Et mors, quae
est ultimum, distinguitur ab ultimo, quod est finis
in hoc, quoniam ultimum, quod est finis est prima
quies, ad quam veniunt generata; mors autem est
post illud ultimum, quod est finis; ergo primum ulti-
mum, ad quod pervenit motus generationis est finis.

*[Vetus:] Quoniam autem et faciunt artes
materiam, aliae quidem simpliciter,
aliae vero operosae. Et utimur tamquam propter
nos omnibus, quae sunt, sumus enim
quodammodo et nos finis. Dupli-
citer enim est id, cuius causa fit. Dictum
est autem de his in his, quae de prima
philosophia sunt.
[Scotus:] Et etiam artes faciunt materiam,
quaedam simpliciter et quaedam secundum
praeparationem, ut sit apta in ope-
ratione. Nos autem utimur illis, secundum
quod omnes sunt propter nos. Nos
enim ipsi etiam sumus finis quo-
dammodo. Illud enim, quod est pro-
pter quid dicitur duobus modis.
<pb n="[32v
Et hoc dictum est in nostris sermo-
nibus de philosophia*.
Haec est ratiocinatio, qua declarat, quod oportet na-
turalem considerare de materia. Et intendit, quod *artes*
operativae habent sollicitudinem circa *materiam,
quaedam*, quia faciunt illam secundum formam, ut ars
aedificatoria, quoniam sicut facit domum, quae est
forma, ita facit lateres, quae sunt materia domus;
quaedam autem, quia praeparant materiam ad recipien-
dum formam, ut ars navificativa, quoniam cum
hoc, quod facit formam navis praeparat ligna ad recipi-
endum formam navis. Et quia scientia in arte naturali
est similis operationi in rebus artificialibus, necesse
est, si operatio artium pendet de materia aut secundum
quod faciunt illam aut secundum quod praeparant illam,
necesse est, ut consideratio scientiae naturalis pendeat
de materia cum hoc, quod considerat de forma. Sed
tacuit consequens, quia intellegitur ex hoc, quod dixit:
*Et etiam artes* etc., id est et quia omnes *artes faciunt
materiam* aut *simpliciter* aut *secundum praepara-
tionem*, necesse est, ut naturalis consideret de
materia. Scientia enim hic est similis operationi illic.
Deinde dixit: *Nos autem utimur* etc., id est et ideo
quia *nos sumus finis* omnium rerum factarum ab
artibus *quomodo*, ideo *utimur* omnibus. Et
intendebat, quod finis *dicitur duobus modis* aut sicut
dicimus, quod forma est finis materiae et illud, ad quod
pervenit res est finis rei; aut sicut dicimus, quod illud,
cuius est res est finis rei. Et secundum hoc dici-
mus, quod homo est finis rerum creatarum propter
ipsum. Et cum notificavit, quod illud, quod est ante
finem secundum primum modum est notum cum
fine, declaravit, quod ita est in secundo modo, et quod
eadem est causa in hoc.

*[Vetus:] Duae igitur sunt principantes ma-
teriam et cognoscentes artes, quae
utitur, et factiva, quae architectonica
est. Verumtamen et usualis architectonica quo-
dammodo est. Differt autem secun-
dum hoc, quod haec speciei quidem co-
gnoscitiva est architectonica, alia
autem, ut factiva materiae. Guberna-
tor enim, qualis sit species aliqua-
nte modis cognoscit et instituit, alius
autem, ex quo ligno et quibus mon-
tibus erit. In his quidem igitur, quae
sunt secundum artem nos facimus
materiam propter opus, sed in phy-
sicis inest.
[Scotus:] Et artes continentes materiam co-
gnoscentes illam sunt duae. Et de arte
operationis est geometria operativa.
Et ideo ars operativa attribuitur etiam
quomodo geometriae operativae,
sed tamen differunt. Illa enim
attribuitur geometriae operativae, secundum
<pb n="[33r
quod cognoscit formam, ista autem secundum
quod scit materiam. Gubernator enim
scit formam remi, quomodo debet
esse, et praecipit fieri huiusmodi. Et
ista alia scit, de quibus lignis et quibus
motibus perficitur. Quod autem fit
per artem nos facimus materiam
in illa propter illud, quod intendimus,
in rebus autem naturalibus est existens*.
Artes operativae sunt duobus modis, aut facien-
tes artificium aut utentes illo. Et sunt principales,
scilicet quia praecipiunt eis, quae sunt sub eis operari. Et cum
ars, quae est sub perficit operationem, tunc princi-
palis utitur eo, quod fecit. Et potest aliquis dicere,
quod istae artes non sciunt materiam, incepit declara-
re, quod iste etiam sciunt materiam. Et istam vocat geo-
metriam operativam. Et dixit: *Et artes continentes*
etc., id est *cognoscentes materiam*, non facientes
eam, *sunt duae*. Una autem est, quae utitur, quae non
facit formam neque materiam, sed praecipit illi, quae
est sub operari. Et ista dicitur geometria operati-
onum simpliciter et principalis simpliciter. Secunda
vero est quomodo utens, id est praecipit,
et quodammodo facit. Et hoc intendebat cum
dixit: *Et de arte operativa est geometria operativa*.
Et quasi dicat *Et de arte operativa est* ars, quae utitur,
id est praecipit. Deinde dixit: *Et ideo ars, quae utitur*
etc., id est et si sit operans, tamen attribuitur geome-
triae operationum, secundum quod utitur, non secundum
quod facit. Et quia utraque ars est geometria operationum,
incepit facere differentias inter illas. Et dixit: *Sed
differunt* etc., id est *sed* hae duae artes *differunt,
* quoniam prima principalis novit formam et praecipit
iuxta illam et similiter materiam, alia autem novit
materiam et praecipit circa illam tantum, formam
autem facit. Deinde induxit exemplum de duabus
artibus. Et dixit: *Gubernator enim* etc., id est et
ars, quae utitur simpliciter, quae scit utrumque est sicut
ars gubernandi navem, *scit* enim *formam remi,
quae debet esse, et praecipit* ipsum *fieri* secundum illam
formam. *Ista* autem *alia* ars, quae utitur quomodo
et facit alio modo, est sicut ars faciendi naves.
Ista enim facit formam et scit materiam; scit enim,
ex quibus lignis erit melior forma navis, et quomodo
debent abscindi, et praecipit arti, quae est sub facere
hoc, quae non utitur omnino. Et intendebat per totum
hoc declarare, quod materia est nota in omnibus artibus
principalibus et non principalibus cum artes sint
tribus modis, aut operans simpliciter, aut utens
simpliciter, aut utens quomodo et operans
alio modo. Et omnes sciunt materiam. Deinde di-
xit: *In hoc autem quod fit per artem* etc., id est et non
est differentia in hoc inter artem et naturam. Sed
ars, sicut facit formam, facit materiam, natura autem
facit formam, non materiam, cum sit *existens*, quia
est aeterna. Et similiter invenitur in quibusdam artibus,
scilicet quarum materia est naturalis, quoniam ars non
facit illam.

*[Vetus:] Amplius eorum, quae sunt ad aliquid
materia est. In alia enim specie, alia
<pb n="[33r
materia, usque ad quantum ergo
physicum oportet cognoscere speciem
et quodquidest aut quemadmodum
medicum nervum, et fabrum est, usque
quo cuius enim causa unumquodque
et circa haec, quae sunt separatae quidem
species in materia. Homo enim hominem
generat ex materia et sol, quomodo
autem se habeat haec separabilis et
quid sit. Philosophiae primae est de-
terminare.
[Scotus:] Et etiam materia est de capitulo
relationis. Diversa enim in forma
diversantur in materia. Usque quo
igitur oportet naturalem pervenire
in scientia formae et quiditatis, dica-
mus, quoniam quemadmodum me-
dicus pervenit in scientia nervorum
et operans cuprum in scientia cupri
pervenit ad illud, propter quod est
utrumque, similiter est de istis etiam.
Oportet enim ipsum scire eam esse for-
mam abstractam, sed esse eius est
in materia. Homo enim generatur
ab homine et sole. Dispositio autem
in abstracto, quae sit et quid sit, est
primae philosophiae*.
Intendit etiam declarare, quod oportet naturalem con-
siderare de forma, quia considerat de materia, quo-
niam materia est de genere relationis. Dicitur enim
in respectu formae. Et similiter videtur esse de forma.
Oportet igitur considerantem de materia conside-
rare de forma et considerantem de forma con-
siderare de materia. Et etiam materia est propter
formam. Et oportet considerantem de aliquo con-
siderare de illo, propter quod est. Et dixit: *Diversa
enim in forma diversantur in materia*. Haec est ra-
tiocinatio, qua declarat, quod materia dicitur in respectu
formae. Et quasi dicat, et ideo diversatur materia per
diversitatem formarum adeo, quod materia animalium
est alia a materia vegetabilium et materia hominis est
alia a materia aliarum specierum. Et cum declaravit, quod
naturalis considerat de forma per se et de materia propter
formam, incepit quaerere quousque debet considerare de for-
ma. Et dixit: *Quousque igitur* etc., id est ad quem *igitur*
ordinem *oportet naturalem pervenire in scientia
formarum* et non pertransire illum, scilicet in scientia qui-
ditatis, non in scientia eius, quod est esse. Sed sunt hic multi
ordines formarum, scilicet abstractae a materia et non
abstractae. Deinde dixit: *Dicamus igitur, quoniam
quemadmodum medicus* etc., id est et est manifestum,
*quoniam quemadmodum medicus* oportet ipsum *per-
venire* de cognitione formarum existentium in suo
subiecto, de quo considerat, ut nervis et carne, ad
cognitionem quiditatis ultimarum formarum exi-
stentium in sua materia, non separabilium ab ea,
<pb n="[33v
similiter oportet naturalem pervenire in consideratione
de formis ad ultimam formam, propter quam fuit
materia, verbi gratia ad formam hominis. Deinde
dixit: *Oportet enim ipsum scire* etc., id est oportet
naturalem pervenire per suam considerationem ad
formam abstractam, scilicet ultimam, si *esse eius est in
materia*, antequam perveniat apud considerationem
de forma hominis. Sed *homo generatur ab homine
et a sole;* et utrumque est forma in materia. Et dixit
hoc quasi contradicendo dicentibus formas se-
parari et innuendo, quod formae naturales sunt in ma-
teria. Deinde dixit: *Dispositio autem in abstracto*
etc., id est consideratio autem de dispositionibus
formarum abstractarum, secundum quod sunt abstractae,
et de quiditatibus earum *est* proprie *primae philosophiae*,
non scientiae naturalis. Et notandum, quod consideratio
in esse istarum formarum est in scientia naturali,
non in prima philosophia sicut existimat Avicenna,
quoniam in hac scientia apparet istud genus for-
marum esse. Deinde considerat de quiditatibus et
dispositionibus earum. Et hoc est rectum. Impossi-
bile enim est aliquam scientiam universalem et par-
ticularem declarare suum subiectum esse, sive per
signum sive per demonstrationem. Quod non est ita in
causis sui subiecti, quoniam declarat eas per si-
gnum, non per demonstrationem simpliciter. Scientia
igitur naturalis considerat de esse formarum, quo-
usque perveniat ad ultimam formarum materialium
et primam abstractarum aut ad formas formarum,
quae sunt mediae in esse inter illas, sicut existimatur
de forma hominis ultima.

*[Vetus:] Determinatis autem his, considerandum
est de causis, quae et quot numero
sunt, quoniam enim sciendi gratia
hoc negotium est, scire autem non
ante opinamur unumquodque, quam
utique accipiamus propter quid unum-
quodque. Hoc autem est accipere pri-
mam causam, manifestum est, quoniam
et nobis hoc faciendum est et de ge-
neratione et corruptione, et corruptione et de omni
physica mutatione, quatenus scien-
tes ipsorum principia reducere in
ipsa tentemus quaesitorum unum-
quodque.
[Scotus:] His igitur determinatis conside-
randum est de causis, quae et quot
sunt. Intentio enim istius conside-
rationis, quia est scientia et nos non
credimus aliquid scire absque eo ,quod
prius determinemus, illa ex quibus
est (et hoc est scire suas causas pri-
mas), manifestum est, quod oportet nos
etiam facere hoc in generatione et
corruptione et in omni transmuta-
tione naturali, ita quod cum sciveri-
<pb n="[33v
mus principia eorum, quaeremus
reddere ad illa unumquodque eorum,
de quibus erimus perscrutati*.
Et cum determinavimus ista, quae debent praece-
dere hanc scientiam, oportet etiam perscrutari *de
causis* rerum naturalium, *quae sunt et quot*. Et hoc
est necesse, quoniam *intentio istius considerationis*
de scientia rerum naturalium *est scientia* certificata perfecta
*et nos non credimus scire aliquid* perfecte nisi cum
sciamus ipsum cum suis causis primis, donec per-
veniamus ad suas causas propinquas. Et hoc erit
cum *prius determinavimus* numerum causarum
quaerendarum in illo genere, *quae sunt et quot sunt* .
Ergo *manifestum est, quod* similiter debemus facere in hac
consideratione naturali, *ita quod cum* prius *sciverimus*
causas communes omnibus rebus naturalibus
et numerum earum, *quaeremus* in unoquoque eorum,
de quibus loquimur illas causas esse. Et cum dixit:
*Et hoc est determinare suas primas causas*, intendit,
et ista scientia perfecta acquiritur ab aliquo quando
prius sciverit causas rei primas donec perveniat
ad causas eius propinquas.
*[Vetus:] Uno quidem igitur modo causa dicitur
ex quo fit aliquid cum insit,
sicut es statuae, et argentum phialae
et horum genera. Alio autem modo
species et exemplum. Haec autem ratio
est ipsius quod, quid erat, esse. Et hu-
iusmodi genera, ut eius, quae est dia-
pason duo ad unum et omnino nu-
merus et partes, quae in diffinitione.
[Scotus:] Dicamus igitur, quod causa dicitur uno
modo de illo, ex quo fit res, et est in
ea (verbi gratia cuprum idoli hominis
et argentum idoli anuli et genera
istorum); et dicitur alio modo de
forma et imagine, et haec est ratio
significans quiditatem rei et genera
istius (verbi gratia quod genus eius
quod est diapason est proportio
binarii ad unum et universaliter nu-
merus et partes concluse in toto)*.
Et *causa dicitur* multis modis. Dicitur enim causa
materialis, ut *cuprum idoli et argentum anuli*. Et
dixit: *Et est in ea*, ut faciat differentiam inter mate-
riam et privationem. *Et dicitur alio modo* secundum
formam, ut figura et imago in cupro. Et haec est causa,
quam dat ratio significans quiditatem rei, scilicet diffi-
nitio. Et dixit hoc, quia diffinitiones componuntur
ex forma universali, quae est genus, et propria, quae
est differentia. Deinde dixit: *Et genera istius*, id est et
forma communis, quae ita se habet ad propriam
sicut genus, verbi gratia quoniam forma communis,
quae est quasi genus propinquum ad diapason, est
proportio duorum ad unum et genus concludens et pro-
prium ei aequivocatur in Arabico et unum est numerus
proprius et ultimum est in forma.

<pb n="[34r
*[Vetus:] Amplius unde principium muta-
tionis primum aut quietis est, ut con-
similans causa, et pater et filii et omnino
faciens facti, et commutans commu-
tati. Adhuc autem quemadmodum
finis. Hic autem est, quod, cuius causa,
ut ambulandi sanitas, propter quod
enim ambulat. Dicimus, ut sanetur
et dicentes sic opinamur assignare
causam et quaecumque iam moven-
te alio inter media fiunt finis, ut
sanitatis, macies et purgatio aut po-
tiones aut organa. Omnia autem haec
finis gratia sunt, differunt tamen
ab invicem, quoniam alia quidem
sunt opera vero organa.
[Scotus:] Et dicitur etiam illud, ex quo est
principium primum transmutati-
onis et quietis; verbi gratia quoniam
consulens alicui est causa, similiter
pater filii et universaliter agens
acti et transmutans transmutati.
Et dicitur etiam secundum finem intentum, et
hoc est illud, propter quid, verbi gratia
sanitas apud ambulationem. Cum
enim dicitur 'quare ambulat Sortes?',
dicemus propter hoc, quod suum cor-
pus sanetur; et hoc dicto reddimus
causam. Et similiter illa, quae sunt
apud motum alterius inter illud
et finem intentum, verbi gratia sanitas ex
diminutione et purgatione et potati-
one medicinae et instrumentis, quoniam
omnia ista intenduntur propter
finem, sed differunt, quoniam quae-
dam sunt actiones et quaedam in-
strumenta*.
Cum induxit causam materialem et formalem,
induxit etiam causam agentem et finalem. Et dixit:
*Et dicitur etiam de fine intento*, id est *et dicitur* causa
etiam de causa finali, ut *sanitas*, quae est causa
exercitii. Et signum eius est, quoniam *cum* aliquis
interrogat nos, *quare ambulat Sortes, dicimus*
respondendo *propter hoc, quod* sit sanus. Deinde dixit:
*Et similiter illa* etc., id est *et similiter* omnia, quorum unum-
quodque est ultimum motus eius, quod est ante ipsum
ex illis multis, quae sunt inter primum agens et ul-
timum finem, scilicet quoniam unumquodque eorum est
finis eius, quod est ante et omnia sunt propter ulti-
mum finem; verbi gratia ambulatio, quae est propter exte-
nuationem et extenuatio propter sanitatem, et simi-
liter *potio medicina* e et phlebotomia est propter
extenuationem humoris vincentis in corpore, et
<pb n="[34r
hoc est propter sanitatem. Deinde dixit: *Quoniam omnia
ista intenduntur propter finem*, id est quoniam omne,
quod est ante finem est propter finem; verbi gratia *quoniam
ista*, quae diximus *intenduntur propter* sanitatem,
*sed differunt quoniam quaedam sunt actiones*, ut
ambulatio, *et quaedam instrumenta*, ut phlebotomia.

*[Vetus:] Causae quidem igitur fere tot modis
dicuntur. Contingit autem multi-
pliciter dictis causis. Et multas eiusdem
causas esse non secundum accidens,
ut statuae statuifica, et es non secundum
alterum aliquod, sed secundum quod
est statua, sed non eodem modo,
sed hoc quidem ut materia. Illud
autem sicut unde est motus. Sunt
autem quaedam et ad invicem causae,
ut laborare causa est boni habitus
et hic laborandi, sed non eodem modo,
sed hic quidem sicut finis, ille sicut
principium motus. Amplius autem
eadem causa contrariorum est, quae
enim praesens causa huiusmodi est.
Hanc et absentem causam aliquando
contrarii, ut absentia gubernationis,
navis submersionis, cuius erat prae-
sentia causa salutis.
[Scotus:] Isti igitur sunt modi, secundum quot
fere dicuntur causae Et accidit, si causae
sint multis modis, ut plures causae
sint unius rei et non per accidens;
verbi gratia quoniam causa idoli hominis
est ars statuandi et causa eius est
cuprum, et hoc non est alio modo,
sed secundum quod est statua. Sed non
eodem modo sunt causae, sed hoc secundum
materiam, hoc autem secundum quod
est principium motus. Et sunt aliqua,
quae sunt causae sui ad invicem; verbi
gratia quoniam labor est causa bonae con-
sistentiae corporis et bona consistentia
est causa laboris, sed non eodem modo.
Bona enim existentia corporis est causa
secundum finem, labor autem, secundum
quod est principium motus. Et etiam idem
est causa duorum contrariorum. Ab-
sentia enim eius, cuius praesentia est
causa alicuius rei est causa sui con-
trarii; verbi gratia quoniam absentia gu-
bernatoris est causa submersionis
navis eius, praesentia erat causa sa-
lutis*.
<pb n="[34v
Cum numeravit modos quattuor causarum, in-
cepit dicere dispositiones earum, et quomodo se
habent ad causata et ad se invicem. Et dixit, quod ac-
cidit, quod plures istarum causarum, quam una *sunt causae
unius rei; verbi gratia quoniam causa* statuae *est* cuprum
et agens, sed duobus modis diversis, cuprum enim
secundum materiam, artifex vero vel ars secundum
agens et similiter figura statuae est causa secundum
formam. Et illud, propter quid fuit facta est causa secundum
finem. Et contingit etiam, quod *eadem* causa *est causa
duorum contrariorum*, sed duabus dispositionibus
diversis; *verbi gratia quoniam gubernator est causa sal-
vationis navis et submersionis*, salvationis autem
ipso praesente, submersionis autem ipso absente.
Causae etiam habent se ad invicem, ita quod utraque
duarum causarum in specie diversarum est causa
reliquae, sed duobus modis diversis; verbi gratia quo-
niam *labor* est causa sanitatis secundum agens,
sanitas autem est causa laboris secundum finem,
et similiter materia est causa formae, secundum quod
forma non potest inveniri nisi per illam, forma autem
est causa materiae, secundum quod materia non potest
esse in actu et demonstrata nisi per illam, et praeci-
pue prima materia. Deinde dixit: *Isti igitur sunt modi* etc.
Et dixit *fere*, quia possibile est invenire aliqua, q
uae collocantur in numero istorum quattuor mo-
dorum, ut illa, quae assimilantur istis et inveniuntur
in eis. Et ideo dixit *fere*, quae notat dubitationem
quousque declaretur hoc per inductionem, cum
fuerit declaratum, secundum quot modos dicitur
unumquodque eorum. Et dixit Alexander, quod dixit hoc
ad excipiendum causas, quae sunt per accidens.

*[Vetus:] Omnes autem nunc dictae causae in
quattuor incidunt modos manife-
stissimos, elementa enim syllabarum
et materia vasorum et ignis et huius-
modi corporum et partes totius et
suppositiones conclusionis, sicut
ex quo causae sunt. Harum autem
aliae quidem sunt, sicut subiectum
et partes. Aliae autem sunt sicut quod,
quid erat, esse. Et totum et compositio
et species. Semen autem et medicus
et consilians et omnino faciens, omnes
sunt, unde principium mutationis
aut status aut motus est. Aliae autem
sicut finis et bonum aliorum, quod
autem est, cuius causa potissimum est et
finis aliorum voluit esse, differt autem
nihil eandem dicere bonam vel vi-
deri esse bonam.
[Scotus:] Et istae causae, quas diximus omnes
collocantur in quattuor modis, qui
sunt valde manifesti. Litterae enim
dictionum et materia artificiorum
et ignis et similia corporum et partes
<pb n="[34v
totius et propositiones conclusionis
sunt causae secundum illud, ex quo
est generatio, sed quaedam sunt quasi
subiectum, ut partes, et quaedam quasi
quiditas, scilicet universum, creatio et com-
positio et forma. Sperma autem et
semen et medicus et sol et universa-
liter agens, omnia sunt illud, ex
quo est principium transmutationis
et quietis. Et quaedam sunt quasi fi-
nis intenta per alias res et bonum.
Illud enim, propter quid debet esse
nobilius ceterorum et causae eorum.
Et non est differentia in hoc, quod di-
camus ipsum esse bonum aut di-
camus ipsum existimari bonum*.
Cum numeravit genera causarum secundum exem-
plum, incepit notificare, quomodo unaquaeque
causarum collocatur sub istis quattuor generibus.
Et dixit: *Et istae causae* etc., id est et omnis causa aut
est secundum materiam aut secundum formam
aut secundum agens aut secundum finem. Deinde dixit:
*Litterae enim* etc., id est omnia enim ista sunt causae
secundum illud, ex quo fit generatum. Syllabae enim
generantur ex litteris et similiter corpora partium
consimilium composita generantur ex igne et ex a-
liis elementis. Et hoc intendebat, cum dixit: *Et
ignis et similia corpora*, id est et ignis et alia elementa
sunt materia corporum consimilium, quae generantur
ex eis. Deinde dixit: *Et partes totius*, id est et partes sunt totius
quasi materia. Deinde dixit: *Et propositiones conclusionis*,
id est et quoniam conclusio generatur ex propositionibus,
assimilantur igitur materiae. Et omnia ista conveniunt
in hoc, quod sunt materia, et differunt in hoc, quoniam
quaedam sunt materia secundum compositionem,
ut litterae syllabarum et lapides domus, et quaedam
sunt secundum alterationem, ut panis sanguinis,
et quaedam secundum alterationem et compositionem,
ut acetum et mel oxymellis et quattuor elementa
omnium compositorum. Et haec duo sunt fundamenta
materiae, scilicet compositio et alteratio, et tertium com-
positum ex eis. Partes autem et totum posuit alium
modum a compositione, ut reputo, secundum quod
intendebat partes, quae sunt in potentia, non quae
sunt in actu, aut secundum quod intendebat univer-
sum congregatum tantum. Compositio enim est con-
gregatio propria partium. Fit enim ex qualitate et
ordine et positione. Propositiones autem assimilantur
materiae, quia sunt in potentia conclusio et conclusio
est eis quasi forma. Deinde dixit: *Sed quaedam sunt
quasi quiditas*, id est sed istarum causarum quaedam
est quasi demonstrans quiditatem rei. Et istae inve-
niuntur secundum numerum differentiarum, quibus
differt illud, quod accipitur in quiditate. Et sunt
tria ut forma universi partium et forma compositionis
partium et forma oxymellis, mellis et aceti. Ideo dixit:
*Universum et compositio et forma*. Et intendit per
*formam*, quae est secundum alterationem aut sine
compositione aut cum compositione; et intendit
<pb n="[35r
per *universum* congregationem partium tantum;
et intendit per compositionem congregationem illarum
trium dispositionum in partibus, scilicet figurae, ordinis
et positionis. Et cum numeravit causas, quae col-
locantur sub causa materiali et formali, dixit: *Sperma
autem et semen* etc., id est et *sperma autem* anima-
lium *et semen* vegetabilium *et medicus* sanitatis
*et universaliter agens* acti, *omnia* collocantur sub
causa, quae *est principium transmutationis* et suae
cessationis.

Deinde induxit genus, quod est secundum
finem. Et dixit: *Et quaedam* secundum finem, id est et sunt *quaedam*
causae quae *sunt quasi finis intentus* per operationes
et quasi bonum intentum. Deinde induxit ratiocinationes
super hoc. Et dixit: *Illud enim propter quid* etc.,
id est quoniam *illud propter quid*, quia est *nobilius* illis,
quae quaeruntur propter illud, est bonum intentum
per illas res, et ideo est causa omnium illarum. Agens
enim et materia non sunt nisi propter finem, et simi-
liter formae non sunt ante illam in rei veritate nisi
propter ultimum finem. Deinde dixit: *Et non est differentia*
etc., id est *non est differentia* inter hoc, quod descri-
bemus istam causam, quod est bonum intentum per
illa, quae sunt, aut illud, quod existimatur esse bonum
licet non sit bonum in rei veritate. Et dixit hoc, ut
descriptio sit communis rebus voluntariis et na-
turalibus, quoniam ultimum intentum in rebus
voluntariis multotiens videtur bonum et non est in
rei veritate, intentum vero in rebus naturalibus
est bonum verum.
*[Vetus:] Causae quidem igitur hae et tot sunt
specie, modi autem causarum nume-
ro quidem sunt multi, capitales
autem et hi minores, dicuntur autem
causae multipliciter et ipsarum simi-
lium specierum, prius et posterius,
alterius altera, ut sanitatis medi-
cus et artifex et diapason duplum
et numerus et semper continentia ad
unumquodque.
[Scotus:] Istae igitur sunt causae et tot sunt
species earum. Modi autem causarum
sunt multi, sed cum adunantur,
fiunt pauciores. Causae enim etiam
dicuntur multipliciter. Dicitur enim
in causis, quae sunt eiusdem speciei,
quod una causa est prior aut posterior
alia; verbi gratia quoniam causa sanitatis
est medicus et causa eius est ars,
et causa eius, quod est diapason est du-
plum et causa eius est numerus,
et similiter semper in respectu compa-
ratio continentis ad particularia*.
Intendit per *modos* causas, quae dividuntur per
accidentia. Et cum notificavit, quod modi causa-
rum concluduntur secundum genera eorum, ince-
pit numerare eos. Et dixit: *Dicitur enim in causis*
etc., id est causae enim *quae sunt eiusdem speciei*
<pb n="[35r
quattuor specierum dicuntur causae secundum prius
et posterius, verbi gratia in causis agentibus *medicus*
et *ars;* medicus enim est posterior, ars autem est
prior. Et similiter in causis formalibus; verbi gratia
quoniam forma *diapason est duplum* et forma du-
pli *est numerus* et forma numeri est quantitas.
Et similiter invenitur semper proportio inter univer-
sale et particulare. Et hoc intendebat, cum dixit:
*Et similiter semper* etc., id est *et similiter semper*
invenietur comparatio communis ad proprium,
scilicet quoniam commune est prius secundum formam
aut secundum genus proprio. Et hoc accidit priori
et posteriori in unaquaque specierum causarum, scilicet
quod prius est quasi commune ad posterius. Et prius
et posterius in materiis manifesta, ut materia prima
et propinqua sive composita, sunt. Et similiter in finibus;
extenuatio enim est finis exercitii et finis extenuati-
onis est sanitas.

*[Vetus:] Amplius autem secundum accidens
et horum genera sicut statuae. Et alter
Polycletus et aliter statuam faciens,
quoniam accidit statuam facienti
Polycletum esse. Et continentes secundum
accidens, ut si homo causa sit sta-
tuae aut omnino animal. Sunt et
accidentium aliae aliis longius et
proprius, ut si albus et musicus causa
dicantur statuae.
[Scotus:] Et etiam secundum accidens et gene-
ra istorum; verbi gratia quoniam causa
statuae est Polycletus quomodo
et alio modo faciens statuas. Acci-
dit enim artifici statuarum, quod fuit
Polycletus. Et continentia semper
illud, quod est accidens; verbi gratia quoniam
homo est causa statuae et universa-
liter animal. Et accidentia quaedam
sunt remotiora, quaedam propinqui-
ora; verbi gratia quoniam albus et musicus
sunt causa statuae*.
Cum declaravit, quod in omnibus speciebus causarum
inveniuntur duo modi, scilicet prius et posterius, incepit
etiam declarare alios modos causarum, scilicet per se
et per accidens. Et dixit: *Et etiam secundum accidens*,
id est et istae causae dividuntur *secundum accidens et genera istorum*
collocantur in hoc modo, verbi gratia cum di-
citur, quod Polycletus fecit statuam et quod artifex
statuarum fecit statuam. Hoc enim est per se, illud
autem per accidens.
*Accidit enim artifici statuarum
quod fuit Polycletus*, quoniam non fecit statuam,
secundum quod est Polycletus, sed secundum hoc, quod
habet de arte statuarum. Deinde dixit: *Et continen-
tia* etc., id est et illa, quae continent causas et sunt
genera causarum sunt causae per *accidens, verbi
gratia quoniam homo est causa statuae* per accidens
*et universaliter animal*. Homo autem est causa statuae per
accidens, quia accidit artifici, qui est causa per
<pb n="[35v
se, quod fuit homo aut animal. Et cum narravit quod
in illo, quod est per accidens invenitur *propinquum et re-
motum*, dedit exemplum. Et dixit: *Verbi gratia dicere, quod
albus et musicus sunt causa statuae*. Albus enim est
remotius quam musicus, licet uterque sit causa per ac-
cidens, quia album est communius homine, ergo est
remotius quam musicus.
*[Vetus:] Praeter omnes autem et propriae di-
ctas et secundum accidens, aliae sicut
potentes dicuntur, aliae vero sicut
operantes, ut aedificandi domum
aedificator.
[Scotus:] Et omnes causae quae dicuntur con-
venienter et quae dicuntur per acci-
dens, quaedam dicuntur causae, quia
possunt, et quaedam dicuntur causae,
quia agunt, verbi gratia quoniam causa
domus est aedificator dum aedificat*.
*Et omnes causae, quae dicuntur per se et quae dicuntur
per accidens* et propinquae aut remotae dicuntur esse
aut actu aut potentia, *verbi gratia quoniam aedificator est
causa domus*, sed cum aedificat, est causa in actu,
et cum non aedificat, est causa in potentia. Et hoc
intendebat, cum dixit: *Verbi gratia quoniam causa do-
mus est aedificator* etc., id est *quoniam causa do-
mus est aedificator*, sed *dum aedificat*, est aedificator
in actu, et dum non aedificat, est aedificator in poten-
tia. Sed tacuit hoc, quia intellegitur per oppositum.

*[Vetus:] Similiter autem dicuntur et in quibus
causae, quae sunt causae in his, quae di-
cta sunt, ut huius statuae, ut statuae
aut et omnino imaginis, et eris huius,
ut eris aut omnino materiae et in
accidentibus similiter est.
[Scotus:] Et secundum quod narravimus, dicitur
etiam in rebus, quarum causae sunt
causae; verbi gratia causa statuae istius hominis
aut causa statuae hominis aut causa
statuae universaliter et etiam causa istius
cupri aut causa cupri aut causa
materiae universaliter. Et similiter est
de accidentibus*.
Et sicut hoc dicitur in causis, similiter dicitur in causatis,
scilicet quod quaedam propinqua sunt et quaedam remota
et quaedam per se et quaedam per accidens. Et hoc
intendebat, cum dixit: *Et secundum quod narravimus,
dicitur etiam* etc., id est et sicut ista inveniuntur
in causis, inveniuntur in eis, quorum sunt illae causae,
scilicet in causatis. Deinde induxit exemplum in propinquo
et remoto in causatis. Et dixit: *Verbi gratia causa statuae* etc.,
id est quoniam faciens statuam dicitur faciens
statuam istius hominis et faciens statuam dicitur
faciens statuam hominis et dicitur faciens statuam
*universaliter*. Statua igitur hominis huius est cau-
satum propinquum, statua vero simpliciter est cau-
satum remotum. Et similiter, cum dicitur, quod hoc
<pb n="[35v
est *causa cupri aut causa materiae*. Cuprum enim est
causatum propinquum, materia autem est causatum
remotum. Deinde dixit: *Et similiter de accidentibus*, id est quo-
niam in causatis accidentibus invenitur propinquum
et remotum, sed sicut invenitur in eis per se. Et hoc
capitulum invenitur in libro Alexandri manifestius quam
hic sit. Et eodem modo dicitur *in rebus quarum
causae sunt causae*, etiam sicut ista narrata. *Verbi gratia*
huius *statuae* dicitur in rebus pluribus quam dicitur
statuae universaliter, et huius cupri magis quam cupri
et universaliter materiae, et in accidentibus etiam
eodem modo.
*[Vetus:] Amplius autem complexae et istae
et illae dicuntur, ut non Polycletus
neque statuam faciens, sed Polycle-
tus statuam faciens. Sed tamen
omnes hae sunt multitudine quidem
sex, dictae autem dupliciter aut enim
sicut singulare aut sicut genus aut
sicut accidens aut sicut accidentis
genus aut sicut complexae hae aut
sicut simpliciter dictae, omnes enim
actu operantes aut secundum poten-
tiam sunt.
[Scotus:] Et dicuntur etiam compositae isti cum
illis; verbi gratia non dicere Polycletum
neque dicere artificem statuarum,
sed Polycletum artificem statuarum.
Sed omnium istorum numerus est
sex, modi vero, secundum quos di-
cuntur sunt duo. Sunt enim aut
quasi pars aut quasi genus, aut
quasi accidens aut quasi genus
accidentis, aut dicere compositae aut
sigillatim; et omnia dicentur aut
actu aut potentia*.
Inducit hic tertium modum causarum. Et est quo-
niam quidam istorum modorum dicuntur sigillatim
et quidam compositae. Et hoc intendebat, cum dixit:
*Et dicuntur etiam* etc. Deinde induxit exemplum
compositi ex eo, quod est per se et ex eo, quod est per ac-
cidens. Et dixit: *Verbi gratia non dicitur* etc., id est *verbi
gratia* compositum ex eo, quod est per se et ex eo, quod est
per accidens, non ita, quod dicatur, quod sortes est factor
statuarum, *sed* quod *Polycletus artifex statuarum* fecit
statuam. Et cum numeravit secundum exemplum
modos causarum, fecit summam de numero eorum.
Et dixit: *Sed omnium istorum* etc., id est sed ista, quae
numeravimus secundum differentias, quibus divi-
duntur sunt sex, scilicet secundum propinquitatem et remotionem
et per se et per accidens et compositionem et divisionem.
Et secundum differentias, in quibus conveniunt sunt
duae, scilicet potentia et actu, quoniam unusquisque eorum
sex est potentia et actu. Erunt igitur omnes modi
causarum duodecim. Deinde dixit: *Aut sunt quasi pars
aut quasi genus*. Et intendit per *partem* causam
propinquam et per *genus* remotam. Propinquum
<pb n="[36r
enim est quasi pars, id est propria, remotum autem est quasi
genus, et maximae causae, quae sunt secundum formam
et secundum materiam. Deinde dixit: *Aut quasi accidens
aut quasi genus accidentis*, id est aut quasi causa, quae est
per accidens propinquum aut quasi causa, quae est
per accidens remotum. Et hoc vocavit *genus ac-
cidentis*.

*[Vetus:] Differunt autem in tantum quod o-
perantes quidem et singulares si-
mul sunt et non sunt et quorum sunt
causae, sicut hic medicus cum hoc,
qui fit sanus, et hic aedificator cum
aedificato, quae autem sunt secundum
potentiam non semper, corrumpitur
enim non simul domus et aedifica-
tor.
[Scotus:] Et differentia inter haec duo est, quoniam
causae, quae agunt particularia sunt
et non sunt in eis, quorum sunt causae,
verbi gratia quoniam iste medicus cum
hoc curato et iste aedificator cum hoc
aedificato. In potentia vero non semper
sunt ita; corruptio enim domus non
est cum corruptione aedificatoris*.
Vult dare differentiam inter causas, quae sunt in po-
tentia et quae sunt in actu. Et dixit: *Et differentia inter
haec duo* etc. Et *differentia* inter causas, quae
sunt actu et quae sunt potentia *est quoniam quae*
sunt actu inveniuntur cum illis, quorum sunt causae
et deficiunt cum illis, *verbi gratia quoniam iste medicus*
non est curator in actu nisi *cum hoc curato* in
actu. Causae autem *in potentia* sunt, licet causata
non sint. Non enim corrumpitur domus insimul cum
aedificatore Et hoc capitulum invenitur in libro
Alexandri manifestius sic. Et differunt in hoc, *quoniam
causae, quae agunt particularia sunt* aut *non sunt*
insimul cum *illis, quorum sunt causae, verbi gratia
quoniam iste curator cum hoc curato et iste
aedificator cum hoc aedificato; in potentia autem
non semper;* non enim corrumpitur domus et aedi-
ficator simul.
*[Vetus:] Oportet autem semper causa uni-
uscuiusque summam quaerere, sicut et
in aliis, ut homo aedificat quoniam
aedificator est. Aedificator autem est
secundum aedificativam. Haec autem
prima causa est et sic in omnibus.
Amplius autem aliae quidem gene-
ra sunt generum, aliae autem singu-
lare singularium, ut statuae statuam
quidem faciens. Hic autem et huius-
modi. Et potentiae quidem possibi-
lium, operantes autem ad operata.
[Scotus:] Et oportet quaerere in unaquaque
<pb n="[36r
rerum causam eius, quae est extremum
ultimum, sicut quaeritur in aliis re-
bus; verbi gratia quoniam homo aedificat,
quia est aedificator, et est aedificator,
quia habet artem aedificandi. Haec
igitur causa est prior. Et similiter de
eis omnibus. Et etiam genera sunt causae gene-
rum et particularia causae particula-
rium; verbi gratia quoniam artifex est causa
statuae et iste artifex est causa huius
artificiati. Et potentia sunt causae po-
tentiarum et quae agunt sunt in respe-
ctu actorum*.
Cum notificavit numerum modorum causarum,
incepit narrare, qui istorum modorum sunt quae-
rendi principaliter. Et dixit: *Et oportet quaerere* etc.,
id est oportet intendere principaliter de causis
*causam ultimam* in quaestione, non ultimam in esse,
et illa est causa propinqua; ultima enim in esse est
causa remota. *Verbi gratia* quando aliquis interrogat
quare aedificat *aliquis homo*, et dicetur *quia est
aedificator*, et cum dicitur *et* quare *est aedificator*,
dicetur *quia habet artem aedificandi*, et hic cessat
quaestio. Deinde dixit: *Et similiter de aliis*, id est de speciebus
causarum, scilicet quoniam oportet quaerere semper causam
priorem. Cum dedit istud praeceptum, notifica-
vit etiam aliam dispositionem de causis. Et est quo-
niam aliae sunt universales, aliae particulares, quem-
admodum causatorum alia universalia, alia parti-
cularia, et quod opinandum est, quod particulare est causa
particularis et universale causa universalis. Et dixit
hoc praeservando se a Platonica opinione, scilicet quod
universalia sunt causae particularium; verbi gratia quo-
niam *artifex* simplex est *causa statuae* simpliciter
*et iste artifex* demonstratus *est causa istius statuae*
demonstratae. Deinde induxit aliam dispositionem
de causis. Et dixit: *Et potentiae sunt causae potentiarum*,
id est et causae, quae sunt in potentia sunt causae eorum,
quae sunt in potentia et quae sunt in actu sunt causae
eorum, quae sunt in actu. Et hoc intendebat cum
dixit: *Et quae agunt in respectu actorum*, id est et causae,
quae sunt in actu dicuntur *in respectu actorum* quae
sunt in actu.

*[Vetus:] Quot quidem igitur causae et quomodo
causae sunt nobis determinatum sit
sufficienter. Dicitur autem et fortu-
na et casus et causarum. Et multa fieri
et esse propter fortunam et propter
casum, quo igitur modo in his causis
est fortuna et casus et utrum idem
sint fortuna et casus aut altera et
omnino quid sit fortuna et casus
considerandum est.
[Scotus:] Iam igitur determinavimus causas
quot sunt, et secundum quot modos
sunt, sufficienter. Et in numero causarum
<pb n="[36v
est casus et ex se. Dicitur enim in plu-
ribus fieri et esse casu et ex se. Oportet
igitur considerare, secundum quot
modos collocantur casus et ex se
in istis causis, et utrum casus et ex
se sint idem aut diversa, et univer-
saliter quid sit ex se et quid casus*.
Intendit per quot sunt numerum specierum. Deinde
dixit: *Et in numero causarum* etc., id est et quia apparet
de casu et de illo, quod dicitur fieri ex se, quod collocantur
*in numero causarum, oportet* nos perscrutari de eis
considerando *secundum quot modos* possunt
*collocari in causis, et utrum sint idem* secundum
diffinitionem *aut diversa*. Et hoc sciemus, si scive-
rimus substantiam utriusque perscrutatio enim de
substantia utriusque perscrutationem continet in se
de eis, utrum sint diversa aut idem. Et ideo dixit:
*Et universaliter quid sit ex se et quid sit casus*. Et quia
ista perscrutatio non potest fieri nisi concedendo
casum et ex se esse, quae plures antiqui negabant, in-
cepit prius dicere opiniones eorum et contradicere
eis, quemadmodum multi etiam antiqui attribuebant
omnia casui et ei, quod est ex se. Et hoc capitulum
sic debet legi, quia *et in numero causarum est casus*
usque ad finem capituli.
*[Vetus:] Quidam enim et si sint an non du-
bitant. Nihil enim fieri a fortuna
dicunt, sed omnium esse aliquam
causam determinatam quaecumque
nos dicimus a casu fieri aut a for-
tuna, ut veniendi a fortuna in forma
reperiendi quem volebat quidem,
non est autem opinatus, causa est
velle venientem emere. Similiter autem
et in aliis, quae a fortuna dicuntur,
semper est aliquam accipere causam,
sed non fortunam.
[Scotus:] Quidam enim dubitaverunt in
eis, utrum sint aut non. Et dixerunt,
quod nihil fit casu, sed omne, quod dici-
tur fieri ex se aut casu habet ali-
quam causam terminatam; verbi gratia
quoniam ivit causa emendi aliquid
ad forum, ita quod inveniat aliquem
hominem quem diligebat invenire,
sed non cogitabat ipsum invenire
illic, est ipsum velle ire ad forum,
dicunt. Et similiter omnia, quae dicuntur
fieri casu habent causam existentem,
quae non est casus*.
Et perscrutatio de casu et de eo, quod est ex se
est necessaria. Quidam enim negabant ea esse
et dicebant, quod non sunt nisi nomina tantum. Habet
enim unumquodque eorum, quae dicuntur fieri casu
aut ex se causam notam, cui possit attribui; verbi
<pb n="[36v
gratia qui vadit *ad forum et invenit illic hominem, quem
diligebat invenire, sed non* ivit, ut inveniret ipsum,
sed causa inveniendi eum non est nisi exitus a foro
aut voluntas eundi alias. *Et similiter* est de *omnibus*
aliis *quae dicuntur fieri casu*, scilicet quia *habent causam*
terminatam. Et sermo eius sic debet legi, *verbi gratia
quoniam causa* eundi *aliquem ad forum, ita quod in-
veniat aliquem hominem, quem diligebat, sed non
cogitabat ipsum invenire illic, id est quia non cogitabat
invenire ipsum illic*, est propter *ipsum velle ire ad forum*.
Et iste syllogismus componitur sic, et si casus est,
causa est; sed non est causa, quia non est terminatus
et causae sunt terminatae; ergo casus non est.

*[Vetus:] Quoniam si aliquid erat fortuna
inconveniens utique videbitur, sicut
et vere est. Et dubitabit utique aliquis
propter quid nullus antiquorum
sapientium causas de generatione
et corruptione dicens, de fortuna
nihil determinavit, sed sicut visum
est nihil opinabanturneque illi ali-
quid esse a fortuna.
[Scotus:] Et dicunt, et etiam si casus haberet
rationem, esset inopinabile. Et locus
ambiguus quomodo philosophi
antiqui loquentes de causis gene-
rationis et corruptionis nihil dixe-
runt de casu. Videntur igitur, quod illi
non tacuerunt nisi quia non opinabantur
aliquid fieri casu*.
Inducit testimonium super hoc, quod casus nihil est,
quoniam si esset, aliquis antiquorum locutus fuisset
de natura illius; sed nullus eorum fuit locutus de
eo; ergo non est. Et cum induxit has duas rationes
destruentes casum esse et ex se, incepit contradice-
re et primo primae rationi.
*[Vetus:] Sed mirabile hoc videbitur sicut
vere est, multa enim et sunt et fiunt
a fortuna et casu, quae non ignorantes,
quoniam est inferre unumquodque
in aliquam causam eorum, quae fiunt
sicut antiqua ratio dixit destruens
fortunam et casum. Tamen horum
alia quidem dicunt omnes esse a
fortuna, alia non a fortuna.
[Scotus:] Sed hoc est mirabile, scilicet quod plura fiunt
casu et ex se. Et licet non ignoremus,
quomodo reducitur unumquodque
istorum ad aliquam causam gene-
rationis, ut antiqui dixerunt negan-
tes casum, tamen omnes dicimus,
quod rerum quaedam fiunt casu et quae-
dam non fiunt casu*.
Dicit: Et *mirabile est, quod* omnes homines conveniunt,
<pb n="[37r
quod hic sunt aliqua quae *fiunt casu*, cum hoc,
quod nullus ignorat ea reduci ad causas generationis.
Nos enim et illi convenimus in hac divisione entium,
scilicet quoniam *quaedam fiunt casu, quaedam non fiunt
casu*.

*[Vetus:] Unde et quodammodo erat ipsis
faciendi memoria. At vero neque
illorum aliqui opinabantur esse
fortunam, ut amicitiam aut litem
aut ignem aut intellectum aut ali-
quid talium, inconveniens est igitur
sive non putaverunt esse sive putan-
tes reliquerunt. Et hac aliquando
utentes, sicut Empedocles non semper
aerem congregari superius dicit, secundum
ut contingit. Dicit enim in mundi
creatione quod sicut collisit se currens
tunc, multotiens autem aliter et partes
animalium a fortuna ait fieri pluri-
mas.
[Scotus:] Oportet igitur omnino, quod illi dixis-
sent aliquid de eo. Et non viderunt
etiam, quod casus sit aliquid illarum rerum,
scilicet amicitiae aut litis aut intellegentiae
aut ignis aut aliorum similium. Et
malum est si non opinabantur ipsum
esse aliquid existens; et malum est
etiam si opinabantur ipsum esse et
nihil dixerunt de eo, licet fortasse
utantur illis in verbis suis, ut fecit
Empedocles. Cum dixit, quod aer non
semper excutitur ad superius sed
quomodocumque sit. Dicit enim, cum
loquitur de factura mundi, haec verba,
sic accidit casu, ut crevit in illo tem-
pore, et forte est alio modo. Et dicit,
in membris animalium plura acci-
dunt casu*.
Cum declaravit, quod illud, quod antiqui induxerunt
in negando casum ipsum esse unum super hoc, quod
sit casus, incepit dicere etiam, quod ratio, quam in-
duxerunt de hoc, quod antiqui nihil locuti fuerunt
de casu, non est ratiocinatio, neque demonstrativa
neque probabilis, sed solummodo accusatio anti-
quorum, quia debebant loqui de illo et dicere aut
quod nihil aliud est a causis notis aut quod est aliquid
aliud ab eis. Et hoc intendebat, cum dixit: *Oportet
igitur omnino* etc., id est et hoc, quod antiqui dimi-
serunt loqui de illo, non est ratiocinatio super hoc,
quod non sit, sed est accusatio eorum, quia debebant
dicere aliquid de eo. Deinde dixit: *Et non viderunt etiam*
etc., id est cum hoc, quod apparet, quod apud eos non
est una *illarum* causarum, quas dicunt, ut *amicitiae
et litis* apud Empedoclem, *et intellegentiae* apud
<pb n="[37r
Anaxagoram, aut ignis aut aliorum corporum apud
eos, qui non concedunt nisi causas materiales tantum.
Et hoc intendebat, cum dixit *scilicet amicitiae* etc.
Deinde dixit: *Et malum est* etc., id est et malum est eos *non
opinatos fuisse ipsum esse aliquid existens* per se,
sed est una illarum causarum, et non notificare hoc, sicut
etiam est malum opinari ipsum esse aliquid aliud
ab eis et nihil dicere de eo omnino. Deinde dixit, quod appa-
ret ex Empedocle et aliis, quod apud eos est aliquod
additum illis causis. Et rationatur super hoc ex eo,
quod Empedocles attribuit aliqua casui. Dixit enim,
quod congregatio mundi et eius segregatio fuit ex
amicitia et lite, sed ex hoc, quod congregatio fit
in aliquo tempore proprie et segregatio in alio,
dicit esse casu. Et similiter attribuit motum aeris
superius in quibusdam temporibus et non in quibusdam
casui. Et dicit etiam, quod causa congregationis, ex qua
fit caput proprie et congregationis, ex qua fit manus
est casus. Et coactus est ad hoc, quoniam cum
posuit causam congregationis amicitiam simpliciter
et non potuit dare causam, propter quam accidit aliqua
congregatio et non alia, et ideo attribuit hoc casui.
Apparet igitur ex Empedocle ipsum ponere casum
esse aliud a suis principiis. Ergo oportet ipsum di-
cere, quid sit casus.

*[Vetus:] Sunt autem quidem, qui caeli huius
et mundanorum omnium causantur
esse casum. A casu enim fieri volu-
tationem et motum discernentem et
statuentem in hunc ordinem omne.
[Scotus:] Et quidam alii posuerunt causam
istius caeli et omnium mundanorum ex
se. Dixerunt enim, quod ex se fuit
ex circulo motus, qui distinxit et consti-
tuit totum secundum hunc ordinem*.
Vult destruere sermonem dicentium, quod casus est
causa ultima omnium. Et incepit inducere inopinabile
contingens istis. Et est hoc, quod ponunt causas caeli
et omnium entium casum et ex se. Et dixit: *Et quidam
alii* etc. Deinde induxit illud, ex quo contingit
hoc. Et dixit: *Dicunt enim* etc., id est quoniam cum
posuerunt, quod *ex se* et casu *fuit* revolutio corporis
caelestis et *motus, qui* largitur aliis entibus ordinem,
contingit eis, ut omnes causae inveniantur in eis ex
casu. Quod enim invenitur ex illo, quod invenitur ex
casu invenitur ex casu.
*[Vetus:] Et multum hoc admiratione dignum
est, dicentes animalia quidem et
plantas a fortuna nec esse nec fieri,
sed aut naturam aut intellectum
esse aut huiusmodi alteram causam
non enim, quando evenit ex semine
unoquoque aliquid fit. Sed ex tali
quidem oliva, ex tali autem homo.
Caelum autem et divina omnia manifeste
casu fieri huiusmodi autem causam nullam,
qualem animalium et plantarum.
<pb n="[37v
[Scotus:] Et hoc ipsum est mirabile, scilicet dicere
in animalibus et vegetabilibus ea
non fieri nec moveri casu, sed habent
causam aut naturam aut intellegen-
tiam aut aliud similiter. Non enim
generatur quodlibet ex quolibet
semine aut ex spermate, sed ex hoc se-
mine generatur oliva et ex hoc sper-
mate generatur homo. Et dicunt de
caelo et de corporibus, quae sunt de
genere aliorum corporum divinorum
ea fieri ex se et non habere causam
omnino, ut animalia et vegetabilia*.
Cum induxit primum inopinabile contingens eis, induxit
aliud. Et dixit: *Et hoc*, quod dicunt valde *est mirabile,
scilicet opinari quod animalia et vegetabilia* et alia, quae sunt
viliora corporibus caelestibus *non generantur* nec
corrumpuntur *casu*, sed ex causis terminatis *aut na-
tura aut intellegentia aut aliis* causis cum appa-
reat, quod *non quodlibet generetur ex quolibet*, et
opinari cum hoc *de corporibus* caelestibus, quae sunt
principia istorum et quae eis largiuntur ordinem,
*ea fieri ex se et non habere causam omnino*
quam *animalia et vegetabilia* habent.

*[Vetus:] Et igitur sic se habet, hoc ipsum
dignum est insistere. Et bene habet
aliquid dicere de hoc ipso, ad id
et enim eo quod aliter inconveniens est,
quod dicitur, adhuc inconvenien-
tius est dicere hoc, videntes quidem
in caelo nihil casu fieri, in his autem,
quae non sunt a fortuna multa con-
tingere a fortuna et erat merito econ-
trario fieri.
[Scotus:] Si hoc est ita, exigit per se conside-
rationem, et rectum est loqui de illo
aliquantulum. Iste enim sermo licet
sit irrationabilis omni modo, tamen
maximum inopinabile contingit
etiam eis ex hoc loco, scilicet ex hoc, quod non
inveniunt in caelo aliquid, quod fit ex
se et inveniunt in eis, quorum gene-
ratio non est casu plura, quae accidunt
casu. Et necesse esset contrarium*.
Quia iste sermo destruit primum principium esse,
ideo induxit sermonem in forma significante, quod necesse
est perscrutari de hoc. Et dixit: *Et si hoc est ita* etc.
Et notificat, quod perscrutari de hoc magis est
necessarium quam perscrutari de natura casus. Et dixit: *Et
rectum est loqui aliquantulum*, quia ista consideratio
non est propria huic scientiae, sicut dixit fingens,
quod ens est unum. Et quia iste sermo est inopinabilis,
dixit: *Iste enim sermo licet sit* etc., id est *et rectum est
loqui* cum istis, quoniam etsi *sermo eorum est
<pb n="[37v
irrationabilis, maxima tamen inopinabilia accidunt
eis, scilicet* quoniam attribuunt omnia, quae apparent in
caelo casui, et cum hoc, quod numquam senserunt neque
sentient aliquid in eis fieri casu et attribuunt, quae
apparent in omnibus, quae sunt sub caelo ordini et
non casui, cum hoc, quod plura eorum sunt, quae fiunt
casu. Et oportet ponentem casum esse principium
ponere *contrarium*.
*[Vetus:] Sunt autem quidam, quibus videtur
esse quidem causa fortunam. Imma-
nifesta autem humano intellectui
tamquam divinum quoddam ens et fe-
licius. Quare considerandum est,
quid sit utrumque. Et si idem aut alte-
rum sit et casus et fortuna et quomodo in
determinatas causas incidunt.
[Scotus:] Et alii existimaverunt, quod casus est
aliqua causa, sed est subtilior quam ut
apprehendatur a mente hominis,
quia est res divina nobilis. Oportet
igitur perscrutari de utroque quid sit
et utrum casus et ex se sint idem
aut diversa et quomodo reducuntur
ad causas, quas distinguimus*.
Cum notificavit, quod quidam negant ipsum esse
et quidam nimium extollunt ipsum, ita quod attribu-
unt caelos ei, incepit inducere tertiam sectam.
Et sunt illi, qui concedunt ipsum esse et dicunt, quod nullus
scit quiditatem eius, sed est *res divina*. Et tacuit istos,
quia iste sermo est irrationabilis, scilicet ut sit hic causa
ignorata naturaliter. Et etiam contradictio eorum
est demonstrando eis quid sit casus. Et sermo eius
residuus manifestus est per se.

*[Vetus:] Primum quidem igitur quoniam
videmus alia quidem semper similiter
fieri, alia autem sicut frequenter ma-
nifestum est, quod neutri horum causa
fortuna dicitur neque quidem ex ne-
cessitate et semper neque eius, quod
est, sicut frequenter. Sed quoniam quae-
dam fiunt et extra haec. Et omnes di-
cunt haec esse a fortuna manifestum, quod
fortuna aliquid sit et casus. Huius
enim a fortuna fieri et quae et fortuna
huius esse scimus.
[Scotus:] Dicamus igitur primo, quod nos vi-
demus res quasdam esse semper
eodem modo et quasdam in maiori
parte. Manifestum est igitur, quod casus
non dicitur esse causa alicuius istorum
duorum modorum et quod casus non
est illud, quod est necessarium et semper nec
illud, quod est in maiori parte. Sed quia
<pb n="[38r
sunt hic aliqua, quae fiunt extra istos
duos modos et homines dicunt
ista fieri casu, manifestum est, quod casus
est aliquid et similiter ex se. Scimus
enim, quod quicquid est tale fit casu
et quicquid fit casu est tale*.
Primo perscrutatur de natura, quae invenitur ex
casu, quoniam cum fuerit declaratum hic esse
naturam propriam ei, declarabitur ipsum esse et
declarabitur, post quae causa est. Causata enim sunt
notiora apud nos causis. Et incepit dividere *res*
in aliqua, quae sunt *semper* et alia, quae sunt *in ma-
iori parte*. Et posuit, quod neuter *istorum duorum mo-
dorum* fit casu. Et hoc, quod posuit *manifestum est* per
se, quoniam cum posuerimus, quod non omnia sunt
necessaria, sequitur, ut quaedam sint possibilia. Et
possibile dividitur in illud, quod est possibile in ma-
iori parte et in illud, quod non est possibile in ma-
iori parte. Et similiter etiam manifestum est, quod illa,
quae fiunt in maiori parte non dicuntur fieri casu.
Si igitur casus et ex se sit aliquid, necesse est, ut
sit in rebus quae non sunt possibiles in maiori parte
potentia syllogismi hypothetici. Et componitur sic,
casus aut est in rebus necessariis aut possibilibus
in maiori parte aut in illis, quae fiunt in minori parte;
sed non invenitur in necessariis neque in possibilibus
in maiori parte; ergo necessario invenitur in eis, quae sunt
in minori parte. Deinde induxit testimonium hominum.
Et dixit: *Et homines dicunt* etc. Et ratiocinatur
super hoc etiam ex conversione existente etiam
inter ista. Manifestum est enim per se, quod illud, quod
non est necessarium neque possibile in maiori parte
fit casu. Et quod fit casu non est necessarium neque
possibile in maiori parte; sed ista, quae non sunt ne-
cessaria neque possibilia in maiori parte quaedam
sunt possibilia aequaliter et quaedam in maiori parte;
quaerendum igitur utrum casus inveniatur in utroque.
Sed si existimaverimus, quod potentia istius sermo-
nis est potentia syllogismi hypothetici divisivi, ne-
cesse est secundum Aristotelem ut casus sit in utroque.
Sed posteriores Peripatetici, ut narravit Avicenna,
dicunt, quod casus invenitur in eis, quae sunt possibilia
in minori parte, non in eis, quae sunt aequaliter. Et
haec est sententia Themistii. Avicenna autem dicit, quod
casus est in utroque, et narravit, quod illi ratiocinantur
super hoc dicentes, quod illa, quae sunt et non sunt aequa-
liter, cum attribuuntur potentiae activae, sunt ut
ambulatio et quies. Cum enim aliquis ambulat,
non dicimus, quod ambulatio eius fuerit casu, neque
si quieverit, quod quies eius fuerit casu.

Avicenna autem
contradicit huic sic, non est impossibile invenire
unum, quod dicatur esse necessarium in respectu ali-
cuius et casuale in respectu alterius. Et similiter erit
possibile in maiori parte in respectu alicuius et
in minori parte in respectu alterius. Et quasi intendit,
quod ambulatio, si attribuitur potentiae motivae in loco,
erit casualis, quia non est in natura istius potentiae
movere plus quam quiescere. Et si attribuitur ad appe-
titum, qui facit motum, non erit casualis. Sed si hoc
fuerit, non erit hoc contingens, ut in pauciori-
bus naturaliter neque ut in pluribus neque
<pb n="[38r
necessarium, quod est inopinabile. Et manifestum est,
quod quando dicimus, quod contingit mihi quod comedi
cum societate [Socrate] et hoc est casu, et dicitur sine casu,
ut me comedere per appetitum, ergo contingens aequa-
le impossibile est, ut inveniatur ex eo altera duarum
actionum nisi ex altera causa coniuncta cum eo,
quoniam neutra actio est dignior, ut sit reliqua.
Et cum ista sit, actio non invenitur ex eo, quod est con-
tingens aequaliter, nisi ex aliqua causa extrinseca
coniuncta cum eo. Ista igitur causa, si fuerit ut in
pluribus, tunc illa actio non dicetur fieri casu, scilicet
si proventus illius actionis ab eo fuerit in maiori p
arte, erit in pluribus; et si fuerit in minori parte, erit in paucioribus.
Cum igitur actio provenit ab aliquo contingente
per se et primo, necessario aut est in minori parte
aut in maiori; a contingente autem aequaliter nulla
actio provenit, secundum quod est contingens aequaliter,
quoniam natura eius est natura materiae, non na-
tura formae. Actiones igitur, quae non sunt necessariae
neque contingentes, ut in pluribus necessario prove-
niunt in minori parte. Et secundum hoc casus non
erit in contingenti aequaliter. Neque etiam Aristoteles
dimisit unum modum actionum, in quibus inveni-
tur casus. Et debes scire, quod differentia inter contin-
gens, ut in pluribus et necessarium non est, quod contin-
gens, ut in pluribus habet impedimentum ut in
paucioribus, et necessarium non habet impedimen-
tum, ut dicit Avicenna. Secundum enim hoc sequitur,
ut omnia sint naturaliter necessario. Immo contingens,
ut in pluribus est illud, in cuius natura est possibilitas,
ut actio eius deficiat in minori parte. Et ideo inve-
nitur illic impedimentum extrinsecum. Necessarium
vero, quia non habet hoc in sua natura, non invenitur
impedimentum illi extrinsecum. Si ergo non invenitur
impedimentum extrinsecum, contingeret tunc, ut pos-
sibilitas in illo esset otiosa. Et si igitur invenitur ei, quod
est necessarium impedimentum, tunc esset impedimen-
tum otiosum. Et natura nihil agit otiose. Et cum
contingentia dicitur de causa agente et recipiente, per-
scrutandum est de istis perfectae. Dicamus igitur,
quod prima materia est parata ad recipiendum duo
contraria aequaliter. Et ideo receptio utriusque contra-
riorum est ei naturalis. Et similiter apparet de anima concu-
piscibili, scilicet ipsam esse praeparatam ad actiones con-
trarias aequaliter. Istud igitur contingens non habet
causas agentes contraria aequaliter in omni tempore,
scilicet illud, quod est naturale. Et si non, tunc natura ageret
otiose. Unde necesse est, ut illae actiones attribuantur
agenti, scilicet quod facit alterum contrariorum ita, secundum
quod in pluribus, non casu. Et si esset hic aliquid, quod
agit et non agit aequaliter, tunc natura ageret otiose.
Potentia enim ad esse et non esse esset aequalis in
eo per se. Et cum dicimus, quod potentia ad esse in
prima materia est aequalis potentiae ad non esse, inten-
dimus, quod duo contraria inveniuntur in ea in temporibus
aequalibus oppositis, ut pluviam esse et non esse aequali-
ter, sed hoc in hieme et hoc in aestate Et causarum
alternatio agentium haec duo contingentia aequaliter
est necesse in temporibus aequalibus. Et actio eorum
in causatis est in maiori parte et sunt corpora caele-
stia. Et ideo sunt causae eorum, quae sunt et non
sunt aequaliter. Apparet igitur ex hoc, quod contingens
aequaliter non invenitur in potentiis agentibus per
<pb n="[38v
se, sed in potentiis passivis et earum in eis quarum
praeparatio ad receptionem duorum contrariorum
est aequalis, sive sit anima aut non anima. In po-
tentiis autem passivis, quae dignius recipiunt alterum
contrariorum quam reliquum non est contingentia aequa-
liter. Et tamen contingens aequaliter invenitur in
passione, non in actione, non inveniuntur actiones,
quae sunt aequaliter. Passivum enim non exit ad actum
nisi a potentia activa. Et haec est causa, quare Aristoteles
dimisit in hoc capitulo contingens aequaliter. Sermo
autem dicens, quod omnia sunt necessaria, nullus est et
in metaphysica contradicitur.

*[Vetus:] Eorum autem, quae fiunt, alia quidem
propter hoc fiunt, alia quidem non,
horum autem, alia quidem secun-
dum propositum, alia vero non secundum
propositum, ambo autem sunt in
his, quae sunt propter hoc. Quare
manifestum est, quoniam in his, quae
sunt praeter necessarium et quod sicut
frequenter sunt, quaedam circa quae
contingit, quod est propter hoc.
Sunt autem propter hoc quaecumque
ab intellectu utique aguntur et quae-
cumque a natura.
[Scotus:] Et postea illa, quae sunt quaedam propter
aliquid et quaedam non. Quaedam
enim sunt per cognitionem vel vo-
luntatem et electionem et quaedam
non, sed haec duo collocantur in eis,
quae sunt propter aliquid. Declara-
tum est igitur, quod in eis, quae sunt
extra necessarium et extra illud, quod
est in maiori parte sunt aliqua, in
quibus possibile est invenire aliquid,
quod est propter aliud. Et illa, quae sunt
propter aliquid, sunt omnia, quae
facta sunt per cognitionem et omnia,
quae sunt a natura*.
Cum declaravit, quod casus et ex se sunt in rebus,
quae sunt in minori parte, et illa, quae sunt in minori
parte quaedam sunt a rebus, quae non sunt propter
aliquid, ut actiones, quae fiunt sine cognitione, ut
casus capillorum a confricatione barbe (hoc enim
fit in minori parte), et quaedam fiunt in minori parte,
sed a rebus, quae sunt propter aliquem finem, sed
sequitur ex eis aliud ab illo fine, ut inventio debi-
toris in foro (hoc enim est in minori parte, sed fit
ex itinere ad forum, quod fuit propter aliquem finem).
Et cum hoc fecit, incepit in hoc sermone declarare,
quod casus et ex se sunt in rebus, quae sunt in minori
parte, quae fiunt a rebus, quae sunt propter aliquam
causam. Sed erraverunt in illa causa et fuit inventa
ab eis alia causa. Et dixit: *Et po-
stea* etc., id est *postea illa*, ex quibus sunt res, quae sunt in minori parte
*quaedam sunt propter aliud* et sunt actiones *quaedam
<pb n="[38v
sunt a cognitione et voluntate;* et *quaedam* sunt *non*
propter aliud et sunt actiones otiosae. Deinde dixit: *Sed
haec duo* etc., id est sed casus et ex se fiunt ex rebus,
*quae sunt propter aliquid*, ex quibus invenitur aliud
in minori parte. Deinde dixit: *Declaratum est igitur* etc.,
id est et cum *sit declaratum* de rebus, quae fiunt in mi-
nori parte, quod quaedam fiunt ex rebus, quae sunt
propter aliud et quaedam fiunt a rebus, quae non sunt
propter aliquem finem, manifestum est, quod in illis,
quae non sunt necessaria neque contingentia in maiori
parte, inveniuntur *aliqua*, quae sunt in minori parte,
quae fiunt a rebus, quae sunt propter aliquam causam,
id est propter aliquem finem. Et cum declaravit, quod illa,
quae sunt in minori parte sunt duobus modis, modo
scilicet qui fit ex aliquo, quod est propter aliquem finem
et modo qui fit non propter aliquem finem et quod
illa, quae fiunt propter aliud sunt res perfectae *a na-
tura et a cognitione*, incepit declarare, quod in primo
modo est casus.

*[Vetus:] Huius igitur, cum secundum ac-
cidens fiant a fortuna, dicimus esse,
sicut enim et quod est aliud quidem
per se ipsum est, aliud autem secun-
dum accidens sic et causam contin-
git esse, ut domus quidem per se
ipsam causa est aedificativa, secundum
accidens autem album aut musicum.
Per se quidem igitur causa finita
est, secundum accidens autem infi-
nita, infinita autem uni accidunt.
Sicut igitur dictum est, cum in his,
quae propter hoc fiunt aliquid fiat,
tunc dicitur a casu et a fortuna.
[Scotus:] Quod igitur est tale, cum fuerit per
accidens, dicemus ipsum fieri casu.
Et quemadmodum ens quoddam est
per se et quoddam per accidens, si-
militer potest esse causa, verbi gratia quoniam
causa essentialis domus est aedifica-
tor, accidentalis vero musicus. Et causa
essentialis est terminata, accidenta-
lis vero non terminata. Eidem enim
possunt accidere infinita. Et est sicut
diximus, quoniam quando in rebus,
quae sunt propter aliquid fuerit hoc,
quod narravimus, iam dicitur esse tunc
ex se et casu*.
Et illa, quae sunt talia ex rebus, quae sunt propter
aliquid, quando ex eis fit aliud *per accidens*, dici-
tur, quod *illud fit casu*. Deinde dixit: *Et quemadmodum ens
quoddam est per se* etc., id est *et quemadmodum ens
quoddam est per se* et est substantia *et quoddam* est *accidens* ei et
est accidens, *similiter* est de *causa*,
scilicet *quoniam causa* quaedam dicitur causa per se, ut
aedificator *domus*, et quaedam *per accidens*, ut aedi-
ficator, cui accidit, quod fuit *musicus*. Dicitur enim, quod
<pb n="[39r
musicus est causa domus per accidens, id est, quia invenitur
in causa, quae est per se. Et est differentia inter illud,
quod agit casu et inter causam, quae est per accidens,
ut dixerunt expositores. Est quoniam causa, quae
est per accidens et est musica aut medicina non
operatur in domum omnino neque agit in illum,
sed dicitur causa per accidens, quia accidit causae a-
genti. Et dicitur illud agens per accidens, quia ex
eo fit aliquid per accidens, non illud, propter quod
est. Et est illud, quod fit ex eo per se. Deinde dixit: *Causa autem
per accidens* etc., id est causa autem, quae est *per
accidens non* est *terminata*, cum possibile est, ut
*accidant* causae, quae est per se plura *infinita* per acci-
dens. Et praedixit hoc, ut notificet, post quod causa agens
per accidens illud, quod fit ex ipsa est etiam causa
non terminata, quoniam illa acta facta per accidens
possunt fieri a pluribus causis diversis. Invenire
enim debitorem potest esse ab ire ad forum et ire
ad scholas et a pluribus. Deinde dixit: *Et est sicut diximus*
etc. Et cum declarata sunt ista et exposita,
manifestum est, quod cum a *rebus agentibus quae sunt
propter* aliquam actionem *fuerit* iste modus acti-
onis, qui fit ex eis per accidens, et sunt causae eius
agentes per accidens, *dicuntur* secundum hunc
modum fieri *casu et ex se*.

*[Vetus:] Ipsorum autem differentia horum
ad invicem posterius determinanda,
nunc autem hoc sit manifestum, quod
utraque sunt in his, quae sunt propter
hoc, ut causa accipiendi argentum
venit utique delaturus pecuniam si
scivit. Venit autem non huius causa,
sed accidit venire et facere reportandi
hoc gratia. Hoc autem neque sicut
frequenter veniens ad villam neque
ex necessitate. Amplius autem finis
est reportatio non in se ipso causarum,
sed propositorum et ab intellectu, et
dicitur a fortuna venire. Si autem
proponens et huius causa aut
semper veniens aut sicut frequenter
reportaturus non a fortuna.
[Scotus:] Differentia autem, quae est inter haec
duo in se determinanda est post. Sed
in hoc loco manifestum est, quod ambo
collocantur in eo, quod est propter
aliquid; verbi gratia quoniam iste homo
iret ad talem locum, ut acciperet a
debitore suam pecuniam, si sciret hoc,
sed non propter hoc ivit ad illum locum, itio
eius ad illum locum propter hoc, quod accipiet
suam pecuniam, fuit accidens ei. Et hoc erit,
quando itio eius ad illum locum non fuerit
consueta ei neque necessaria. Et finis,
id est accipere pecuniam, non est ex causis,
<pb n="[39r
quae sunt in ipsa natura rei, sed ex
causis, quae sunt sine voluntate et
sine cognitione. Et tunc dicitur, quod
contingunt casu. Si igitur fuerit per
voluntatem et itio illic fuerit propter
hoc semper aut in maiori parte, tunc
accipere pecuniam non erit casu*.
*Differentia autem inter haec duo* etc., id est inter
casum et ex se. Deinde dixit: *In hoc autem loco*, id est quod autem
declaratum est ex eis est quoniam *collocantur in* causis
*quae* sunt *propter aliquid*, scilicet agentibus. Hoc enim
ita se habet ad illa sicut genus, et illud, quod habet
se ad illam, sicut differentia est, ut sint causae agentes
per accidens. Deinde induxit exemplum. Et dixit: *Verbi
gratia* etc., id est et causae agentes, quae sunt propter
aliquid esse causas alicuius per accidens. Et sunt
illa, quae dicuntur casu. Sunt sicut si aliquis *homo* habet
debitorem et est in aliquo loco, quem nescit esse ibi,
et si sciret, tunc iret ad illum. Accidit igitur illi homini
intendere ad illum locum ad faciendum aliud, cuius
consuaetudo fuit ut fieret in illo loco. Iste igitur homo,
quando intenderit ad illum locum et invenerit suum
debitorem in illo et acceperit pecuniam ab eo, di-
cetur, quod inventio eius fuit casu. Et manifestum est,
quod cum exivit ad illum locum, non intendebat ac-
cipere pecuniam. Exitus igitur eius ad illum locum
fuit causa acceptionis pecuniae per accidens cum
voluntas eius non intendebat accipere illam pecun-
iam. Et hoc intendebat, cum dixit: *Non est ex causis,
quae sunt in ipsa natura rei*, id est in natura exitus ad
illum locum, cum non sit consuetudo ad inveni-
endum debitorem illic, sed est causa per accidens,
cum non cogitabat neque intendebat illud. *Et tunc
dicitur*, quod acceptio pecuniae est per accidens. Si autem
itio eius ad illum locum fuit ad hoc, ut inveniret
suum debitorem in illo loco, quia debitor est assuetus
inveniri illic aut semper aut in maiori parte, et invenit
illum, tunc itio erit causa acceptionis pecuniae per
se et nullus dicit, quod acceptio pecuniae fuit per ac-
cidens. Et hoc intendebat, cum dixit: *Si igitur fuerit
per voluntatem* etc., id est *si igitur* itio eius ad
illum locum fuit per voluntatem ad accipiendum
illic pecuniam a debitore, quia consuetudo est, ut
illic accipiatur pecunia ab eo *semper* aut in ma-
iori parte, et iverit et acceperit pecuniam ab eo, tunc
non dicetur, quod *acceptio pecuniae* fuit per accidens.
Et causa utriusque est una et est itio. Causae igitur
agentes collocantur in casu et ex anima, cum fue-
rint causae alicuius per accidens.

*[Vetus:] Manifestum itaque, quod fortuna causa
sit secundum accidens in his, quae
in minori sunt secundum proposi-
tum eorum, quae propter hoc sunt,
unde circa idem et intellectus et for-
tuna est. Propositum enim non sine
intellectu est.
[Scotus:] Declaratum est igitur, quod casus est causa
per accidens in rebus, quae sunt voluntariae
<pb n="[39v
et ex eis, quae sunt propter aliquid.
Et ideo cognitio et casus sunt in eodem
voluntas enim non est sine cognitione*.
Haec est diffinitio casus, secundum quod apparuit ex
sermone praedicto. Et dicit, quod *est causa per accidens*,
ut distinguat inter illud et causam essentialem. Et
cum dixit: *In rebus quae sunt voluntariae*, intendit
*in rebus* paucioribus, quae *sunt voluntarie*. Et est
differentia, qua distinguitur subiectum casus ab
eo, in quo non contingit casus. Et cum dixit: *Ex
eis, quae sunt propter aliquid*, distinguit inter ipsum
et actiones otiosas. Per has igitur tres differentias
perficitur diffinitio casus. Et contentus est ad dicendum
illa, quae sunt voluntariae, ut distinguat casum ab eo,
quod fit ex se. Et forte tacuit hoc, quia notum est, quod illud,
quod fit ex natura in hoc est sicut illud, quod fit
ex voluntate. Deinde dixit: *Et ideo cognitio et casus sunt in
eodem*, id est et quia casus est causa per accidens in rebus,
quae sunt a voluntate et propter aliquid, ideo sub-
iectum casus et cognitionis est idem, quoniam sub-
iectum casus et voluntatis est idem et *voluntas non
est* extra *cognitionem*. Et similiter est intellegendum
de natura, scilicet quod subiectum casus et rerum intentarum
in eis est idem.
*[Vetus:] Infinitas quidem igitur causas ne-
cesse est esse, a quibus utique fiat, quod
est a fortuna, unde videtur fortuna
infinita esse et immanifesta homini.
Et est, ut nihil a fortuna videbitur
utique fieri. Omnia quidem enim hoc
recte dicunt, quoniam rationabiliter,
est quidem enim, ut fit a fortuna
et secundum accidens enim fit.
[Scotus:] Et causae, ex quibus est illud, quod
est casu necesse est, ut sint non termi-
natae. Et ideo existimatur, quod casus
etiam est non terminatus neque ma-
nifestus homini. Et quomodo
rectum est existimari, quod nihil fit ca-
su, quoniam omnes isti sermones
sunt recti, quia sunt necessarii in illo. Est enim
hic modus latens eius, quod fit casu;
et est quoniam non fit nisi per accidens*.
*Et causae*, quae sunt *casu non sunt terminatae*, quia
sunt causae per accidens et ut in paucioribus. Et
intendebat per hoc notificare, quod cognitio non con-
tinet casum et quod nulla scientia speculativa perscru-
tatur de illo cum nullum ens intentum naturaliter
proveniat ex eo et entia, quae sunt ab eo, non possunt
habere causas terminatas. Deinde dixit: *Necesse est, ut sint
non terminatae*, id est in se, id est extra mentem, cum non
sint causae, ut in pluribus neque in paucioribus eorum,
quae fiunt ex eis. Deinde dixit: *Et ideo existimatur* etc.,
id est quod scientia eius est non terminata apud nos, quo-
niam ex eo, quod in se est non terminata, ideo scientia
eius est non terminata. Deinde dixit: *Et rectum est quodam-
modo existimare* etc. Propter latentiam suae
<pb n="[39v
naturae existimatur ipsum non esse et causa latentiae
eius est per accidens et quod est per accidens est in
minori parte et quod est in minori parte existimatur
non esse. Et hoc intendit, cum dixit: *Est enim hic
modus* etc.

*[Vetus:] Et est causa, sicut accidens fortuna,
ut autem simpliciter nullius, ut do-
mus aedificator quidem causa est,
secundum accidens autem tubicen
et venientem referendi argentum non
huius causa venientem, infinitae sunt
multitudine et enim videtur aliquod
volens et persequens et fugiens et
visurus.
[Scotus:] Casus igitur est causa, secundum
quod est accidens, simpliciter autem
non est causa alicuius omnino; verbi
gratia quoniam causa domus est aedificator
per se, per accidens vero musicus,
et hominem ire ad aliquem locum
donec apprehendat pecuniam, absque
eo, quod propter illam pecuniam ivit
ad illum locum, habet causas infi-
nitas, verbi gratia velle invenire illic aliquem
amicum aut quaerere fugientem aut
fugere quaerentem.*
Quod casus est causa agens per accidens et non sim-
pliciter. Causa enim essentialis est una eius, cuius est
causa, causae autem per accidens sunt infinitae; *verbi
gratia quoniam causa domus per se est aedificator, per
accidens vero* sunt infinitae, verbi gratia *musicus* et medi-
cus. Et similiter causae casus sunt infinitae. *Ire enim
ad aliquem locum*, ubi contingit invenire debitorem,
a quo apprehenditur pecunia *habet causas infi-
nitas*. Vadit enim illuc propter causas diversas,
verbi gratia ad quaerendum *aliquem amicum* aut fugien-
dum aliquem inimicum. Et iste sermo est quasi in
prima figura. Et una propositio eius est, quod illud, quod
est casu habet causas infinitas, secunda autem, quod
causae infinitae collocantur in causis, quae sunt per
accidens. Et concluditur, quod *casus* est *causa* per
*accidens*. Exemplum igitur, quod induxit de domo
et aedificatore induxit ad verificandum maiorem
propositionem et exemplum, quod induxit de debi-
tore ad verificandum minorem.
*[Vetus:] Et dicere aliquid extra rationem
fortunam recte est. Ratio enim est aut
eorum, quae semper sunt aut eorum,
quae sicut frequenter, fortuna autem est
in his, quae sunt praeter hoc. Quare
quoniam infinitae, quae sic causae sunt
et fortuna infinita est. Tamen etiam
in quibusdam deficiet utique aliquis
numquid igitur contingentia causa
utique fiant fortunae, ut sanitatis aut
<pb n="[40r
sunt autem aliae aliis proximiores,
quae sunt secundum accidens cau-
sarum.
[Scotus:] Cum igitur causae, quae sunt secundum
hunc modum sunt non terminatae,
casus etiam est non terminatus, sed
homo dubitat in unaquaque earum,
utrum causae casus sunt quaecumque
causae sint ex eis, ex quibus fit aliquid
casu, verbi gratia quod causa sanitatis fuit
adventus venti et solis, non evacu-
atio. Causae enim, quae sunt per accidens
quaedam sunt propinquiores qui-
busdam rebus*.
Hoc, quod dicit manifestum est per se, quoniam cum
*causae fuerint non terminatae*, causatum *etiam erit
non terminatum*. Sed licet *homo* concedat, quod causae
*casus sunt non terminate, dubitat in* causis *unius-
cuiusque eorum*, quae fiunt, quae eorum attribuitur
casui et quae non, quoniam quia causae casus sunt causae
per accidens et causae, quae sunt per accidens quaedam
sunt propinquae et quaedam remotae, remotae autem
magis sunt de capitulo accidentis quam propinquae
et magis sunt propinquae de eo, quod est per se, ideo
considerans revolvit se in istis causis. Cum autem
differentia fuerit manifesta in eis, non revolvetur,
scilicet inter causam essentialem et accidentalem, *ut* et *cum*
dicimus, quod causa sanitatis casualis est adventus
venti et solis, non evacuatio. Manifestum est enim,
quod *adventus venti est causa sanitatis* per accidens,
*evacuatio* autem per se. Exemplum igitur, quod induxit
non est de causis, quae faciunt dubitare de casu,
sed de eis, quae non faciunt dubitare. Et induxit exem-
plum loco secundi modi. Et quasi dicat, et causarum
in quibusdam dubitatur et non possunt distingui
illae, quae sunt casu ab illis, quae sunt per se et quaedam
non, ut cum dicitur *quod causa sanitatis fuit adven-
tus venti et solis, non evacuatio*.

Deinde induxit causam
dubitationis accidentis in istis causis. Et dixit: *Causae
enim, quae sunt per accidens* etc. Hoc est ita,
quoniam cum in quolibet genere sunt aliqua nota
naturaliter et aliqua ignota et casus est unum ge-
nerum entium, accidit in eo etiam tale accidens,
scilicet quoniam in eo est, quod est manifestum per se ipsum
esse casu et quod non est manifestum per se. Themistius
vero exponit hoc capitulum, ita quod intendebat no-
tificare, quod causae casus quaedam sunt propinquae
et quaedam remotae, et quod hoc intendebat per exem-
plum cum dixit: *Ut cum dicitur quod causa sanitatis
fuit adventus venti* etc., quasi intendit, quod al-
terum istorum est propinquius reliquo. Et in qui-
busdam libris invenimus, non abradere caput. Et
secundum hoc, quod intendit, quod causae remotae, quae sunt
per accidens non numerantur in causis casus. Ab-
radere enim caput est causa casualis remota, sol
autem et ventus est causa propinqua.
*[Vetus:] Fortuna autem bona quidem dicitur,
cum bonum aliquid evenit. Prava
<pb n="[40r
autem cum pravum aliquid. Eu-
fortunium autem et diffortunium
est cum magnitudinem habentia
sunt haec. Unde et secus parvum ma-
lum aut bonum accipere magnum,
ut discontingere aut eucontingere
est, quoniam sicut est dicit intelle-
ctus, quod enim est ad parum tamquam
nihil de habere videtur. Amplius
autem incertum eufortunium rati-
onabiliter est. Fortuna enim incerta est
neque eis ut semper neque ut frequen-
ter possibile est esse, quae sunt a for-
tuna nihil.
[Scotus:] Et dicitur, quod casus est bonus cum
finis eius fuerit laudabilis; et dicitur,
quod est malus, quando finis eius fuit
illaudabilis. Et dicitur bonitas casus
et malitia casus, quando isti fines
fuerint maximi. Et ideo qui fere
venit ad maximum malum aut ma-
ximum bonum dicitur fortunati
casus aut infortunati. Intellectus
enim profert res, secundum quod sunt
aut fere. Illud enim quod diminuitur
quasi nihil est. Sed fortunitas casus
est res non certa. Quod enim fit casu
non est semper neque in maiori parte.
Et dicitur, quod casus est bonus cum fuerit lauda-
bilis*, et e contra. *Bonitas* autem *casus* est *quando* illud lauda-
bile *fuerit maximum; et* similiter *malitia casus di-
citur, quando* illud illaudabile *fuerit maximum*.
Et quasi intendit, quod *bonitas et malitia casus* usitantur,
*quando* casus *fuit maximus*, magis quam usitantur bonus
casus et malus casus. Et forte hoc est in usu hominum.
Deinde dixit: *Et ideo qui fere venit* etc., id est et propter
hoc, quod diximus, quod *malitia et bonitas casus dicitur*
in maximis casibus, *ideo dicuntur* in eo, *qui fere venit
ad maximum malum* et evadit ab ipso, quod est *for-
tunati casus;* et *qui fere venit ad maximum bonum*
et non attingit ipsum *dicitur*, quod est mali *casus*. Illud
enim, quod est propinquum ad habendum et existimatur
omnino haberi est apud intellectum quasi habitum.
Et hoc intendebat, cum dixit: *Intellectus enim* etc.,
id est et homines tenent illa, quae sunt propinqua ad ha-
bendum quasi habita, quia *intellectus pro fert res
secundum quod sunt* in se. Sed forte *diminuit* in aliquo
modico et existimatur, quod non diminuit in aliquo
sicut accidit in istis rebus, quae sunt propinquae ad
esse, deinde impediuntur a casu. Intellectus enim ponit
eas quasi existentes. Et induxit totum hoc ad de-
monstrandum, quod non dicunt malitiam et bonitatem
casus nisi de finibus existentibus in actu aut de
illis, quae sunt quasi existentes in actu. Deinde dixit: *Sed
<pb n="[40v
fortunitas casus est non certa res*. Et dixit hoc, ne
homo decipiatur in sua vita mundana ex hoc, quod
accidit ei de bonitate casus.

*[Vetus:] Sunt quidem igitur ambo causae
quemadmodum dictum est secundum
accidens et fortuna et casus in con-
tingentibus fieri neque simpliciter
neque sicut frequenter et eorum quae-
cumque utique fiunt propter aliquid.
Differunt autem quoniam casus in
amplius est, quod enim est a fortu-
na est. Fortuna quidem enim et quod
a fortuna est, fortina quidem enim
et quod a fortuna est quibuscumque
eucontingere utique interit et omnino
actus est.
[Scotus:] Casus igitur et ex anima ambo sunt
causae per accidens in rebus contin-
gentibus, non simpliciter neque ut
in pluribus et istorum in eis, quae sunt
propter aliquid. Sed differunt, quoniam
ex anima dicitur de pluribus eis,
de quibus dicitur casus. Omne enim,
quod est casu ex se est et non omne, quod
est ex se est casu. Casus enim et illud,
quod est casu inveniuntur in rebus,
in quibus potest contingere bonitas
casus et universaliter in rebus, quae
possunt operari*.
Cum declaravit naturam communem casus et eius,
quod est ex anima, incepit dare differentiam inter illa
et primo dedit diffinitionem continentem illa. Et dixit:
*Casus igitur et ex anima* etc., id est et intendit per
*contingentia* entia et per hoc, quod dixit *non simplici-
ter*, id est non illa, quae sunt necessaria neque illa, quae sunt
in maiori parte, sed in eis, quae sunt neque necessaria
neque *ut in pluribus, et ex istis* etiam *in eis, quae sunt
propter aliquid*. Deinde dixit: *Sed differunt* etc., id est et *ex
se dicitur* magis generale quam casus. *Omne enim, quod
est casu* dicitur esse *ex se et omne quod est ex se non*
dicitur esse *casu*. Sed non secundum quod illud, quod
significat illud, quod est ex se, est quasi genus eius,
quod est casu, sed ex se et casus in rei veritate sunt
duae species, quarum altera est in rebus voluntariis
et secunda in rebus naturalibus. Sed utitur uno
nominum istarum duarum specierum communiter
et proprie, et est ex se. Quandoque igitur significat
casum in rebus naturalibus tantum et quandoque
significat casum in rebus naturalibus et voluntariis.
Casus autem non significat nisi illud, quod fit in rebus
voluntariis tantum. Deinde dixit: *Casus enim* etc., id est
et *casus enim* significat illa, *in quibus casus potest*
dici bonus *et* sunt *universaliter res operativae*.
*[Vetus:] Unde necesse est circa practicam esse
fortunam. Signum autem est, quod vi-
<pb n="[40v
detur idem esse felicitati aut propriae,
felicitas enim praxis quaedam est,
eupraxia enim est, quare quibuscumque
non contingit agere neque a fortuna
aliquid facere.
[Scotus:] Et ideo necesse est, ut casus sit ex
rebus, quae fiunt. Et signum eius est,
quoniam existimatur, quod bonitas
casus et fortunitas maximorum est
aliqua operatio. Crescit enim in ope-
ratione. Ex quo sequitur, ut quicquid
non intendit operationem impossi-
bile est, ut faciat aliquid casu*.
Et quia bonitas casus invenitur in rebus volun-
tariis, necesse est, ut *casus sit in rebus* voluntariis,
non naturalibus. Deinde dixit: *Et signum eius est quia existi-
matur* etc., id est *et signum eius*, quod bonitas casus
est in rebus operativis est quoniam bonitas
casus est fortunitas eorum, qui maximam habent
fortunitatem. Fortunitas autem non est nisi in acti-
onibus. Nihil enim aliud est nisi actiones finium
laudabilium. Et hoc intendebat, cum dixit: *Invenitur
enim in operatione*. Et cum declaravit, quod bonitas
casus, qui est fortunitas, et fortunitas non invenitur
nisi in homine, ergo casus non invenitur nisi in acti-
onibus hominis voluntariis tantum. Et ideo dixit
post: *Ex quo sequitur* etc., id est cum posuerimus,
quod casus invenitur in rebus voluntariis, *sequitur
ut* omnia, quae non habent voluntatem neque inten-
tionem, ut non habeant casum.

*[Vetus:] Et propter hoc neque inanimatum
nihil neque infans neque bestia neque
facit a fortuna, quoniam non habent
propositum neque euforunium
neque infortunium inest his, ni-
si secundum similitudinem sicut
dixit Protarchus eufortunatos
esse lapides, ex quibus sunt arae,
cum honorentur. Copulati autem
his conculcantur, pati autem a for-
tuna in est quodammodo et his, cum
agens aliquid circa haec agat a fortuna
aliter autem non.
[Scotus:] Et propter hoc nihil agit casu aliquid
illud, quod non habet animam, neque
brutum neque infans, quoniam non
habent electionem neque habent
fortunitatem casus neque infortuni-
tatem nisi secundum similitudinem,
secundum quod dixit Protarchus, quoniam
lapides, ex quibus fiunt idola sunt
fortunati, quia sunt gloriosi, et alii
lapides incedunt super ipsos. Passio
<pb n="[41r
enim casus est istius etiam quomodo
quando aliquod agens egerit aliquid
casu, alio vero modo non*.
Cum declaravit, quod casus est in rebus, quae sunt
secundum cognitionem, incepit declarare, quod sequitur ex hoc,
ut casus non inveniatur in aliqua operatione rerum
non animatarum et non habentium cognitionem.
Et dixit: *Et propter hoc* etc., id est et propter hoc,
quod declaratum est, quod casus est in actionibus inten-
tis, manifestum est, quod casus non invenitur in rebus
carentibus anima, *neque* in animalibus brutis *neque* in
infantibus, quia non habent cognitionem. Deinde induxit
exemplum. Et dixit: *Et in istis non invenitur casus*,
quia fortunitas aut infortunitas non attribuitur
alicui istorum nisi transumptivae, scilicet secundum passi-
ones contingentes eis ex habentibus voluntatem,
ut accidit quibusdam *lapidibus*, ut *fiant idola* glo-
rificata aut altaria. Et hoc intendebat, cum dixit:
*Passio autem est casus istorum*, id est quoniam non
habent casum in actione, sed in passione, sed acti-
ones eorum, quorum actionibus accidit casus, et
sunt habentes voluntatem.
*[Vetus:] Sed casus est in aliis animalibus
et in animatis, ut equus casu venit,
quoniam salvatus est quidem
veniens, non salutis autem causa
venit, et tripoda casu cecidit, stat qui-
dem enim causa sedendi, sed non
causa sedendi cecidit.
[Scotus:] Ex se autem est in aliis animalibus,
etiam in pluribus carentibus anima,
verbi gratia quoniam dicimus, quod equus
venit ex se et salvatur ex suo adven-
tu, sed adventus eius ad nos non fuit
propter suam salutem; et dicimus,
quod scamnum habens pedes cecidit
ex se super suos pedes ita, ut sit aptum
ut sedeat quis super ipsum, sed cadere
non fuit, ut quis sederet super ipsum*.
Vult narrare, quod *ex se* invenitur in operationibus
*carentium* voluntate, ut accidit *equo*, quem cepit
inimicus, qui evasit ad nos et fugit ad nos propter
consuetudinem et accidit ei salvari ex se. Dicimus
enim, quod iste *equus salvatur ex se*, quia non intendebat
per suum adventum salutem. Et similiter, quando
accidit, ut *cadat scamnum super suos pedes, ita quod
sit aptum ut sedeatur super ipsum*. Dicimus enim,
quod ipsum cadere super pedes fuit ex se.

*[Vetus:] Quare manifestum est, quod in his, quae
simpliciter propter aliquid fiunt,
cum non accidentis causa fiunt,
quorum extra est causa, tunc a casu
dicimus, a fortuna autem eorum
quaecumque a casu fiunt propositorum
in habentibus propositum.
<pb n="[41r
[Scotus:] Manifestum est igitur ex hoc, quod illa,
quae sunt simpliciter et propter aliquid,
cum non fuerit propter aliquid
illud, quod accidit ex eis ex causa
extrinseca, dicitur esse ex se et quod ex
istis, quae fiunt ex se fiunt ex habentibus
voluntatem et per voluntatem di-
citur esse casu*.
Et cum ex se est causa per accidens et est ex causis,
quae sunt propter aliquid, *manifestum est, quod illa, quae
sunt propter aliquid simpliciter, quando ex eis non
fuerit* illud, *propter* quod fuerint, sed ex eis fuerit
aliquid, quod innatum est provenire ab aliis *extrin-
secus* essentialiter, manifestum est, quod *illa dicuntur*
fieri *ex se*. Et si ista fuerint actiones habentium co-
gnitionem et proveniunt ex cognitione, et dicuntur
proprie *casus;* et si fuerint actiones non habentium
cognitionem et proveniunt ex habentibus cogni-
tionem, sed non ex cognitione, dicuntur communiter
ex se. Et cum dixit, *quae sunt simpliciter propter
aliquid*, intendebat, *quae* in sua natura et sua sub-
stantia *sunt propter aliquid*, non secundum quid.
Et quasi intendit hic per *simpliciter* communitatem
et universalitatem. Deinde dixit: *Cum non fuerint propter
aliquid*, id est *cum non* sequitur illud, *propter* quod
*fuerint*. ... Deinde dixit: *Quod* autem *accidit* etc., id est quod autem
fit ex talibus ex eis, quorum causae essentiales sunt
*extrinsecae*, illud *dicitur* fieri *ex se* cum non
invenitur a causis, a quibus innatum est inveniri,
sed a rebus, a quibus non est inveniri innatum. Et
secundum hoc dicimus in istis causis, quod sunt *ex se*.
*[Vetus:] Signum autem est, quod vanum est,
quoniam dicitur, cum non fiat quod
propter aliud illius causa, ut am-
bulare depositionis causa est. Si vero
non ambulanti, frustra dicimus
ambulasse. Et ambulatio vana, tamquam
hoc sit frustra, quod aptum natum
est alterius causa, cum non inclu-
dat illud, cuius causa erat aptum
natum, quoniam si aliquis se balne-
atum dicat frustra, quia non defecit
sol. Deriso utique erit, non enim erat
hoc propter illud.
[Scotus:] Et signum eius, quod diximus est, quod
dicitur aliquid esse otiosum, quando
aliquid, quod est propter aliud non
est propter illud aliud; verbi gratia quoniam si
homo ambulat ad laxandum ventrem
et non laxatur, dicitur, quod ambula-
verit otiose et quod eius ambulatio
fuit otiosa. Hoc enim est otiosum,
scilicet ut illud, quod innatum est pervenire
ad aliud non perveniat ad illud, propter
<pb n="[41v
quod fuit, quoniam si aliquis dixerit,
quod introitus in balneum fuerit oti-
osus, quia sol non eclipsatur, sermo
eius erit risibilis, quoniam hoc non
fuit propter illud*.
*Et signum*, quod illud, quod est ex se invenitur a rebus,
quae non sunt innatae, ut ab eis inveniatur illud, quod
attribuitur casui, quando ab eis invenitur aliud
casu in loco finis intentae, est quoniam ista dicun-
tur fieri otiose. *Otiosum* enim dicitur in rebus, quae
sunt propter aliud, sed ab eis non invenitur *illud,
verbi gratia quando homo ambulat ad laxandum ventrem
et non laxat*. Tunc enim *dicitur, quod* eius ambulatio
fuit *otiosa*. Illa autem, quae non sunt propter aliqua
cum non sequuntur se ad invicem, non dicuntur
fieri otiose. Si enim *aliquis dixerit, quod introitus bal-
nei fuerit otiosus, quia sol non eclipsatur, erit deri-
sibilis*. Eclipsis enim non sequitur introitum balnei.
Et cum declaravit, quod otiosa est illa causa, a qua
non invenitur eius finis, et vult concludere ex hoc,
quod ex se invenitur a talibus causis, induxit mino-
rem propositionem; et est, quod ex se est frustra.

*[Vetus:] Sic igitur quod automatum secundum
nomen est, cum ipsum frustra fiat,
cecidit enim non percutiendi causa
lapsis. Ab eo igitur quod automatum
cecidit lapsis, quia cadit utique a quo-
dam et percutiendi causa.
[Scotus:] Et similiter est de automato, id est ex se,
quoniam secundum suum nomen
non est nisi quando fuerit auto-
matum, id est quando res fuerint frustra;
verbi gratia quoniam si lapis ceciderit et
interfecerit, tunc ipsum cadere non
fuit ad interficiendum. Ex se igitur cecidit
adeo, quod interfecit, quoniam possibile
esset, ut aliquis proiiceret ipsum
et intendisset propter ipsum inter-
ficere*.
Dicit: *Et similiter est de automato, id est ex se*. Et intendit
*quoniam est frustra*. Hoc enim nomen derivatur apud
eos ab hoc adverbio 'frustra'. Et dicunt *quoniam ex
se est frustra*, et illud, quod est frustra est illud, cuius
finis non est ab eo. Ergo ex se fit ex rebus, ex
quibus non invenitur earum finis. Deinde induxit exemplum,
quo declaravit, quod illud, quod fit ex se, innatum est,
inveniri per se ab aliis. Et dixit: *Verbi gratia quoniam
si lapis ceciderit et interfecerit* hominem, hoc erit
ex se, cum lapis per suum descensum ad inferius
non est innatum interficere hominem. Ergo hoc fuit
ab alio, a quo non est innatum fieri. Est enim innatum
fieri a lapide si aliquis homo *proiecerit* lapidem
*ad interficiendum* alium hominem. Et debes scire,
quod res fiunt frustra. Quandoque ex eis non invenitur
aliquid et tunc dicuntur frustra in rei veritate. Et
quandoque invenitur ex eis aliquid, sed non fuit
propter illud. Et hoc est illud, quod derivatur ab
<pb n="[41v
hoc adverbio 'frustra' in idiomate Graecorum.
*[Vetus:] Maxime autem separanda est a for-
tuna in his, quae a natura fiunt, cum
enim fiat aliquid extra naturam,
tunc non a fortuna, sed magis ab
eo, quod per se frustra est, factum esse
dicimus. Est autem et hoc alterum,
huius quidem enim exterius est causa,
illius vero interius.
[Scotus:] Et hoc magis differt ab eo, quod est casu
in rebus, quae sunt per naturam. Cum
enim fuerit in cursu extra naturam,
tunc non diceretur esse casu, sed digni-
us diceretur ex se. Sed haec est alia
intentio naturae ab illa. Illud enim
causa eius est extrinseca, hoc autem
causa eius est intrinseca*.
Et diversitas eius, quod est ex se *ab eo quod est
casu* magis apparet in rebus naturalibus, scilicet quod
hoc magis apparet in naturalibus quam in habentibus
animas irrationabiles. Naturalia enim, quando cur-
runt *extra naturam*, ut generetur homo habens
sex digitos, *non dicimus*, quod hoc accidit *casu, sed
ex se*. Deinde dixit: *Sed hic est alius modus naturae. Causa
enim illius est extrinsecus* et hominem generari
cum sex digitis est ex materia.

*[Vetus:] Quid igitur sit per se frustra et quod
fortuna dictum est et quid ab invi-
cem differant. Sed modorum causarum,
in quibus est unde principium mo-
tus utrumque ipsorum est aut enim
eorum, quae sunt natura causa aliqua
est aut eorum, quae sunt sub intelle-
ctu causa semper est, sed eorum mul-
titudo indeterminata est.
[Scotus:] Iam igitur narravimus ex se, quid
sit, et casus et in quo differunt. Et utrum-
que collocatur ex modo, secundum
quem dicitur causa in modo conti-
nente illud, ex quo est principium
motus. Illud enim, quod est per natu-
ram aut per cognitionem semper est
causa. Sed numerus istorum non est
numerabilis neque determinatus*.
Inducit hic illa, quae iam declaravit de casu et ex
se. Et dixit: *Iam igitur narravimus*, id est communiter,
*in quo differunt*, id est secundum vocem et secundum
rem. *Et* est declaratum, quod utrumque *collocatur* de spe-
ciebus causarum sub specie, quae est illud, ex quo
est principium motus; et est causa movens et agens.
Deinde dixit: *Quod enim fit per naturam* etc., id est et hoc
est ita, quoniam omne, quod fit casu fit aut a causa
naturali aut a causa voluntaria, cum non sit hic
tertia causa agens alia ab istis duabus causis.
<pb n="[42r
Deinde dixit: *Sed ista sunt innumerabilia et non terminata*,
id est sed causae rei, quae fit casu, licet sint ex causis agen-
tibus, tamen *sunt non terminate et innumerabiles*,
quia casus fit ex eis per accidens et non sunt innatae,
ut sequatur ab eis nisi illud, quod impeditur a casu;
et est actio perveniens a natura per se aut a cogni-
tione.
*[Vetus:] Quoniam autem sunt casus et for-
tuna causae eorum, quorum utique
aut intellectus fiat causa aut natura,
cum secundum accidens causa aliqua
fiat horum ipsorum. Nihil autem
secundum accidens, prius est his,
quae sunt per se. Manifestum est, quod neque
per accidens causa prius est ea, quae
est per se.
[Scotus:] Et quia ex se et casus sunt duae causae
rerum, quarum causae sunt intelle-
ctus et natura, et est causa illarum
earundem rerum per accidens, et nihil,
quod est per accidens est prius illo,
quod est per se, ita quod sit hoc etiam
necessarium in causa, manifestum
est, quod causa per accidens non prae-
cedit causam per se.
Quia casus et ex se sunt duae causae*, scilicet *natura et
intellectus*, et natura et intellectus sunt causae duae
hoc modo, scilicet secundum quod dicuntur causae casus per accidens,
et nihil, *quod est per accidens est prius illo, quod est
per se, manifestum est, quod causa quae est per accidens
non est prior causa quae est per se*.

*[Vetus:] Posterius itaque est casus et fortuna
intellectu et natura, quare si qua ma-
xime caeli causa est casus, necesse est
prius causam intellectum et naturam
esse. Et aliorum multorum et huius
omnis.
[Scotus:] Ex se igitur et casus sunt posteriores ab
intellectu et natura. Ex quo sequitur,
si causa caeli proprie est ex se, ut ne-
cessario intellectus et natura sint
duae causae prius caeli et aliarum rerum*.
Cum declaravit, quod *ex se et casus sunt posteriores*
in hoc, quod sunt causae *ab intellectu et natura*, dixit:
*Ex quo sequitur*, si intellectus et natura sunt duae
causae, secundum quas casus et ex se, *ut prius sint
causae caeli* per se *et aliarum* prius quam caeli. Et totum
hoc est impossibile.
*[Vetus:] Quae autem sunt causae et quod tot sunt
numero quot diximus manifestum
est, tot enim secundum numerum
propter quid comprehendit, aut
enim in quodquid est reducitur
propter quod ultimum in immobilibus
<pb n="[42r
ut in mathematicis, in diffinitione
enim recti aut commensurati aut
alius cuiusdam reducitur ultimum.
[Scotus:] Et manifestum est, quod haec sunt causae
existentes et quod sunt tot, quot dixi-
mus. Quaestio enim per quare continet
istum numerum. Quare enim aut
reducitur ad quid est res (et est ulti-
mum eorum, ad quae reducitur in
rebus immobilibus, verbi gratia in mathe-
maticis; non enim reducuntur nisi
ad diffinitionem recti aut symmetri
aut ad aliud ab istis)*.
Cum posuit prius, quod genera causarum sunt quattuor
et notificavit, quod casus et fortuna non sunt aliae causae ab
illis et quod collocantur in genere, quod est movens,
scilicet in eo, quod est per accidens, non per se, reversus
est ad certificandum causas esse quattuor. Et dixit:
*Et manifestum est* etc., id est et declaravit, quod *haec
sunt causae existentes, et sunt tot quot diximus.
Quaerere enim per* hanc coniunctionem *quare* non
usitatur nisi istis quattuor modis, non in pluribus,
et quod universaliter *continet* interrogatio *istum nu-
merum*. Et cum narravit hoc, dixit: *Quare enim
aut reducitur* etc., id est interrogare enim *per quare*
aut respondere ei est aut per *quid est*, scilicet per causam
formalem. Ista enim causa *est ultimum eorum, ad
quae* pervenit interrogatio, per quare *in rebus im-
mobilibus;* et apud illam cessat quaestio et responsio.
Et intendit per *res immobiles* ea, quae non sunt in materia
aut secundum esse aut secundum diffinitionem, sicut
est diffinitio *in mathematicis*. Ista enim considerant
de formis; et ideo causae in eis sunt secundum formam.
Et deinde induxit exemplum de mathematicis. Et dixit:
*Verbi gratia* etc., id est *verbi gratia* quaestiones accidentes *in
mathematicis*, quoniam omnes *reducuntur ad dif-
finitionem*, ut ad *diffinitionem symmetri et asymmetri
aut recti aut circularis aut aliud ab istis*.

*[Vetus:] Aut in moventem primum, ut propter
quid certaverunt quoniam furati
sunt aut alicuius gratia, ut domi-
nentur aut in his, quae fiunt materia.
Quot quidem igitur causae hae et tot
sunt manifestum est.
[Scotus:] Aut reducitur ad primum motorem,
verbi gratia, 'Quare pugnant?', dicetur 'quia
depraedabantur'. Aut reducitur ad
illud propter quid, verbi gratia 'ut re-
gnarent'. Aut reducuntur in rebus
generabilibus ad materiam. Apparet
igitur, quod causae sunt quattuor et quot
sunt*.
Hoc, quod dixit manifestum est per se et est declaratio
ad confirmandum per syllogismum dialecticum.
Dialecticus enim ponit, quod interrogatio, per quare reducitur
<pb n="[42v
ad istas quattuor causas, ita quod hoc est manifestum
per se. Et sermo componitur sic, causae sunt illae, quae
inducuntur ad *quare;* et illa, quae inducuntur in
responsione ad quare sunt quattuor; ergo causae
*sunt quattuor*. Et exemplum responsionis, ad quare
secundum materiam est, cum dicitur 'Quare cor-
rumpitur animal; est cum dicitur 'Quia compositum
est ex contrariis'.
*[Vetus:] Quoniam autem causae quattuor
sunt de omnibus erit, physici co-
gnoscere, et in omnes inducens propter
quid demonstrabit physicae, mate-
riam, speciem, moventem et quod est
cuius causa. Veniunt autem tres
in unam multotiens, quod quidem
enim quid est et quod cuius causa
una est, quod vero unum motus
principium specie eadem est his, homo
enim hominem generat.
[Scotus:] Et quia causae sunt quattuor, opor-
tet naturalem scire omnes et reducere
quaestionem per quare ad illas omnes
et complere responsionem de eis
secundum cursum naturalem, scilicet secundum
materiam et formam et motorem et
propter quid. Et multotiens redu-
cuntur tria ad unum. Quod enim est
aliquid est etiam illud, propter
quid est et illud, ex quo primo est
motus est in forma; et hoc est unum.
Homo enim generat hominem*.
Quod *oportet naturalem* dare in responsione, ad quare
*omnes causas quattuor*, quoniam in scientia natu-
rali apparet materia et in quo est materia, sunt omnes
causae. Deinde dixit: *Multotiens reducuntur tria ad unum*,
id est et accidit in scientia naturali, ut tres causae, scilicet agens
et forma et finis, sint unum secundum subiectum et
plures secundum diffinitionem. Et hoc accidit, quo-
niam cum naturalis voluerit reddere causas ge-
nerationis, non causas generabilium, et generatio
est ab aequali in specie, verbi gratia quoniam *homo ge-
neratur ex homine*, ideo generans et generatum sunt
unum secundum formam. Et forma generata est finis
motus materiae ab agente. Et sic ista forma erit agens
et finis et forma. Et quia hoc non est verum in rebus, quae
non generantur ab aequali sibi in specie neque in
finibus rerum generabilium, ideo finis generationis
est alia a fine generati; verbi gratia quoniam finis hominis
in generatione est invenire suam primam perfectio-
nem et finis eius, secundum quod est ens, ipsum esse
in sua ultima perfectione. Et ideo dixit: *Et multotiens*.
Et intendit per illa tria agens et formam et finem,
sicut diximus.

*[Vetus:] Et tenetur physicus considerare
omnino quaecumque mota movent,
quaecumque autem non, non amplius
<pb n="[42v
physicae sunt, non enim in se ipsis
habentia motum neque principia
motus movent, sed immobilia sunt,
unde tria negotia sunt. Haec quidem
circa immobile, alia vero circa mobile
quidem corruptibile, quidam autem circa
corruptibilia.
[Scotus:] Et universaliter omne quod, cum
movet, movetur; quod autem non est
ita non est de scientia naturali. Omne enim, quod
est huiusmodi non movet, quia in eo est
motus aut principium motus, sed movet,
quia est immobile. Et ideo modi scientiae sunt
tres. Unus enim considerat de eo,
quod movetur, sed est corruptibile.
Secundus autem considerat de eo,
quod movetur, sed non est corruptibile.
Tertius autem considerat de eo, quod
non corrumpitur neque movetur*.
*Omne quod, cum movet, movetur*, quaeruntur in eo
quattuor causae, cum *sit de scientia naturali. Quod
autem* movet, sed *non* movetur, neque ex se neque ex alio,
est movens et non motum; et ista est forma abstracta
a materia. Deinde dixit: *Non movet, quia in eo est motus*
etc., id est *non movet, quia* est motum ab alio et
non est motum ex se. Hoc autem, quod dixit, quod *modi
scientiae sunt tres* habet quaestionem. *Unus* enim mo-
dorum trium scientiae est scientia, quae considerat
de rebus mobilibus; et est scientia naturalis. *Secundus*
est, qui *considerat de* rebus immobilibus, sed sunt
in mobilibus; et est in scientia mathematica. Mobilia
autem corruptibilia et mobilia incorruptibilia sunt
unius scientiae. Et ideo forte hic non intendit dicere
modos artium speculativarum, sed dicere modos
entium diversorum, de quorum unoquoque oportet dicere
per se. Ista enim genera, quae dixit sunt genera diversa. Et
scientia divina non considerat de rebus abstractis tantum,
sed et de rebus existentibus, secundum quod existunt.
Et ideo cum ens dividitur secundum considerationem
demonstrativam, intrabit una natura in duas artes,
ut consideratio mathematici et divini de numero
et similiter consideratio mathematici et naturalis
in corpore et linea et superficie. Hic igitur non in-
tendebat dividere artes, sed dicere genera entium,
quae sunt diversarum naturarum. Et cum considerantur,
inveniuntur, sicut dixit, tria.
*[Vetus:] Quare propter quid in materiam
reducenti redditur. Et in eo quidem
quid est et in primum movens. De
generatione autem maxime hoc modo
causas considerant, quod post aliquid
fiat aut quid primum fecit aut quid
sustinuit. Et sic semper quod non con-
sequenter.
[Scotus:] Necesse est igitur, ut responsio ad
<pb n="[43r
quare reducat ad materiam et ad
quid est et ad primum motorem.
Perscrutari enim de generatione est
hoc modo, ita quod consideretur, quid
est post quid et quid est primum,
quod egit et quid recepit actionem.
Et similiter consideratur in sequentibus
unum post aliud semper*.
Cum dixit, quod naturalis perscrutatur de quattuor
causis, incepit perscrutari hoc, et prius de mate-
ria. *Necesse est igitur* etc., id est et *oportet igitur
naturalem* apud interrogationem per *quare* respon-
dere per *materiam et per primum motorem*. Cogni-
tio enim generationis non perficitur nisi dando
has duas causas; verbi gratia quoniam, cum quaerimus
scire *generationem* hominis, primo quaerimus, ex
quo generatur et a quo generatur. Deinde dixit: *Ita quod
consideretur* etc., id est cum perscrutati fuerimus
in aliquo genere de istis duabus causis, oportet
primo perscrutari de primis causis illius entis activis
et passivis, deinde postea de aliis causis secundum ordi-
nem, donec perveniat ad causas rei propinquas,
scilicet incipiendo a primo motore et perveniendo ad
ultimum motorem et similiter incipiendo a prima
materia et perveniendo ad ultimam materiam propriam
illi enti, de quo perscrutatur. Et ideo oportet in hoc
libro perscrutari de prima materia et primo mo-
tore. Deinde dixit: *Et quid est primum quod egit* etc., id est
et incipiemus apud considerationem de istis causis
et ordinem earum a primo agente et a primo pa-
tiente, deinde descendemus secundum consecutionem
et continuationem donec perveniamus ad causas
propinquas.

*[Vetus:] Duplicia autem sunt principia
moventia, quorum alterum non phy-
sicum est. Non enim habet motus princi-
pium in se ipso, huius autem est
si aliquid movet, quod non movetur,
sicut est quod et penitus immobile
et omnium primum.
[Scotus:] Prima principia sunt duo, unum
non naturale, quoniam in eo non
est principium motus; et quod est tale
movet et non movetur, ut illud, quod
non movetur aliquo modo omnino
et est primum omnium rerum*.
Cum declaravit, quod oportet naturalem conside-
rare de causis motivis, incepit inducere modos
earum. Et dixit, quod sunt naturalis et non naturalis.
Et hoc intendebat, cum dixit *non naturalis*. Et inten-
debat per hoc, quod consideratio de quiditate istius
motoris non est naturalis, sed solummodo consi-
derat de hoc motore in probando ipsum esse tantum.
Et cum narravit, quod iste motor non est naturalis,
dedit causam. Et dixit: *Non enim est in eo principium motus*.
Et iste sermo componitur sic in secunda figura, primus
motor non habet principium motus, a quo movet;
<pb n="[43r
sed motor naturalis habet in se principium motus,
per quod movet; ergo primus motor non est na-
turalis. Deinde dixit: *Et quod est tale* etc., id est et huiusmodi
motor necesse est, si fuerit, ipsum movere absque eo,
quod moveatur; et non est ita de motore naturali.
Deinde exponit, quod intendebat per hoc, quod dixit: *Et non
movet*. Et dixit: *Ut illud, quod non movetur aliquo
modo omnino*. Et intellego per hoc, quod dico, quod non
movetur, id est quod non recipit motum *omnino* natura-
liter. Deinde induxit secundum proprium istius moto-
ris. Et dixit, quod *est primum omnium rerum*. Et hoc
necesse est, si omnes motores, qui sunt sub eo, non
movent nisi moveantur ab eo, et ipse movet absque
eo, quod moveatur.
*[Vetus:] Et quodquidest et forma, finis enim
et cuius causa, quare quoniam na-
tura propter aliquid est, et hanc co-
gnoscere oportet. Et penitus redden-
dum est propter quid ut quia ex hoc
necesse est hoc esse, hoc autem ex
hoc aut simpliciter est aut sicut
frequenter. Et si hoc debet fieri sicut
ex propositionibus conclusio. Et
quoniam hoc erat quodquiderat
esse et quia dignius est sic non simpliciter
secundum uniuscuiusque substantiam.
[Scotus:] Et considerat de quiditate rei et crea-
tione eius, quia est finis et propter
quid. Quia igitur natura agit et
propter aliud, oportet scire hoc etiam
et oportet complere responsionem
ad quare secundum omnes modos;
verbi gratia quoniam ex hoc necesse est,
ut sit hoc hic, et hoc esse ab hoc aut
est simpliciter aut in maiori parte.
Si enim hoc fuerit, necesse est, si fuerit
futurum hoc, verbi gratia quoniam ex propo-
sitionibus est conclusio et hoc est
quiditas rei. Et hic est modus nobi-
lior, non simpliciter, sed secundum
essentiam uniuscuiusque*.
Dicit: Et oportet naturalem *considerare* etiam *de
quiditate et forma rei*. Forma enim *est* in generatione
quasi *finis et* quasi *propter quod* est aliquid. Et quia
concedere hoc fundatur super hoc, quod *natura agit*
omne, quod agit *propter aliquid*, sicut dispositio in
arte, et hoc est maximum fundamentum istius scientiae,
dixit: *Quia igitur natura agit propter aliquid, oportet
scire* hoc, id est naturalem.

Deinde dixit: *Et oportet complere
responsionem* etc., id est *oportet* naturalem *com-
plere responsionem* apud interrogationem per *quare*
per causam agentem et materialem *omnibus modis*,
ex quibus accidit, ut causae sint causae agentes,
quoniam de generibus entium est, quod ex agente
sequitur actum necessario; et hoc est in rebus aeternis.
Et quod ex agente sequitur actum *in maiori* parte; et
<pb n="[43v
hoc est in rebus generabilibus et corruptibilibus.
Deinde dixit: *Et hoc esse aut est simpliciter*, id est consecutio
necessaria. Et quasi dicat, et oportet naturalem attribuere
causas causatis modo attributionis illarum causarum
causatis suis; verbi gratia quoniam si aliquis dixerit, quod
ex tali causa provenit tale causatum, oportet dice-
re, quod hoc *aut est* necessario *aut in maiori parte*.
Et ista dispositio invenitur de quattuor causis in
agente et materia, scilicet quod causata earum sequuntur causas
in maiori parte; et<pb n="[43v
hoc est in agente naturali. Et
cum notificavit hoc, incepit declarare modum
necessitatis existentis inter ista entia et suas causas.
Et dixit: *Hoc enim necesse est*, ut sit, *si fuerit futurum*,
id est sed ista, quae sequuntur suas causas in maiori parte,
cum fuerint posita esse, sequitur necessario, ut causae
eorum sint, scilicet quoniam principia in eis sequentur
ultima et non convertitur. Verbi gratia quoniam si fuerit conclu-
sio, necesse est, ut sint propositiones et non convertitur.
Et dixit: *Si igitur hoc fuerit* necessario, intendebat
causas. Et cum dixit: *Si hoc fuerit futurum*, inten-
debat causata. Et quasi dicat, causa enim *necesse est*, ut sit,
*si* causatum *fuerit*, necesse, ut sit; verbi gratia quoniam
propositiones necesse est, ut sint, si conclusio erit.
Deinde dixit: *Hoc enim est quiditas rei*, id est ista enim causa,
quae cum ponatur esse, sequitur necessario, ut priora
in generatione sint, est quiditas et forma rei. Cum enim
fuerit forma, necesse est, ut prius sit materia et agens.
Deinde dixit: *Et hic est modus nobilior*, id est et forma est in
rebus naturalibus, ut ens sit in dispositione nobi-
liori, secundum quod est illud ens, *non* nobilius *sim-
pliciter*. Nobilius enim in esse non est nobilius sim-
pliciter. Et dixit hoc, ut notificet, quod forma non se-
quitur naturam materiae necessario, ut opinati sunt
antiqui naturalium, sed natura invenit eam propter
hoc, quod ens sit in sua natura nobilius. Et ideo for-
ma, quae sequitur naturam entis non est dicta nobi-
lior, ut forma mathematica. Non enim dicimus, quod
lineae exeuntes a centro circuli ad periferiam sunt
aequales, ut circulus sit nobilior, sed hoc contigit
naturae circuli. Et ideo nobilius non invenitur in for-
mis mathematicis. Hoc enim, scilicet nobilitas, non acci-
dit formis nisi, secundum quod est finis.

*[Vetus:] Dicendum quidem igitur primum,
quoniam natura eorum, quae sunt
propter hoc causarum est. Postea de
necessario quomodo se habeat in
physicis, in hanc enim causam in-
ducunt omnes, quia quoniam ca-
lidum huius aptum natum est et
frigidum unumquodque igitur talium. Haec ex
necessitate sunt et fiunt et apta nata
sunt. Et namque si aliam causam dicant
quamcumque tangentes gaudere
sinant. Hic quidem concordiam et
discordiam, ille vero intellectum.
[Scotus:] Oportet nunc igitur loqui primo
de hoc, quod natura est de causis, quae
agunt propter aliquid, deinde post
loquemur de necessario et quomodo
<pb n="[43v
se habet in rebus naturalibus, quae
agunt propter aliquid. Omnes enim
ad hanc causam reducunt et dicunt,
quod calidum est tale et frigidum est tale et si-
militer unumquodque similium ne-
cesse est, ut ei generentur ista, quoniam
et si imponunt aliud et quidam di-
cit amicitiam et litem et quidam in-
tellegentiam, tamen inspiciunt, sicut
fulgur tantum, deinde dimittunt
ipsum et vadunt*.
Quia ista propositio est maxima et fundamentum
in hac scientia et in scientia divina, quoniam si na-
turalis non concesserit eam, negat principium fina-
le et negat materiam non esse propter formam,
ex quo sequitur ipsum negare agens (generans enim
non generat nisi propter aliquid et similiter movens,
movet propter aliquid; et cum sequitur formam, sequitur
necessario materiae naturam, et si non, nascitur casu et sic non erit
agens; aut si erit, erit frustra), et similiter si divinus
non concesserit eam, non poterit probare, quod deus
habet sollicitudinem circa ista, quae sunt hic, ideo
incepit Aristoteles dicere, quod *natura agit propter aliquid*
et quod ab hoc debet incipere hic. Et postea loque-
tur *de necessitate*, ad quam antiqui reducebant
generationem, utrum sit in rebus naturalibus et
*quomodo se habet ad causas quae agunt propter
aliud*. Et hoc intendebat, cum dixit: *Et quomodo
se habet in rebus naturalibus* etc. Deinde dixit:
*Omnes enim* etc., id est *omnes enim* antiqui *redu-
cebant* etc., id est attribuebant omnia generabi-
lia *ad istam causam*, ex qua invenitur necessitas in
rebus, et est materia. Dicebant enim quoniam ex
necessitate calidi naturae et frigidi, humidi et sicci
necesse est invenire omnia ista generabilia, scilicet quod
propter hoc, quod calidum innatum est admisceri cum
frigido et humidum cum sicco, necesse est, ut ab
istis qualitatibus inveniantur omnia generabilia
sine aliqua causa extrinseca admiscente et dante
unicuique enti complexionem propriam. Et similiter
dicebant, quoniam quia calidum innatum est ascen-
dere superius et frigidum descendere inferius, ideo
calidum, cum ascendit ad superiora plantarum,
fient sicut etiam flores et folia, cum frigidumde-
scenderit ad inferius, fient radices. *Et similiter* faci-
ebant de omnibus, de quibus nitebantur reddere causas
actionum, quemadmodum nitebantur in hoc in ge-
neratione eorum. Eadem enim est dispositio de causis
generationis et de causis actionum. Qui enim attri-
buit generationem necessitati attribuit actiones
necessitati et qui attribuit eam fini intento attri-
buit generationem fini intento. Et quia quidam istorum
dicunt agens esse in prima generatione mundi, non
in omnibus generationibus, ut Empedocles ami-
citiam et litem et Anaxagoras intellegentiam,
dixit quoniam et si imponunt , id est et dicimus, quod isti
homines reducunt omnia ad causam materialem,
*quia isti et si ponunt causam aliam*, scilicet agen-
tem, ut Empedocles et Anaxagoras, tamen mo-
dicum perceperunt eam et concesserunt eam in prin-
cipio generationis, *deinde dimiserunt* eam in aliis rebus.

<pb n="[44r
*[Vetus:] Habet autem oppositionem quid
prohibeat naturam non propter
hoc facere neque quia melius, sed
sicut pluit Iuppiter non ut frumen-
tum augmentet, sed ex necessitate,
sursum enim chictam aquam con-
gelari oportet et congelatam aquam
deorsum venire, augeri autem cum
hoc fiat, accidit frumentum. Similiter
si perditur frumentum in arcano
huius causa pluit, ut perdatur, sed
hoc accidit, quare quid prohibet
et sic partes se habere in natura, ut den-
tes ex necessitate oriri anteriores
quidem acutes aptos ad dividen-
dum. Maxillares autem latos et uti-
les ad conterendum cibum, quo-
niam non propter hoc, hoc fieri,
sed simul evenire. Similiter autem
est et de aliis partibus, in quibus
videtur esse quod propter hoc, ubique
enim omnia accidunt, sicut si pro-
pter hoc fiant. Haec quidem salvata
sunt ab eo, quod propter se est vanum
constantia aptae, quaecumque vero non
sic perdita sunt, quemadmodum Em-
pedocles dixit bovigenas et viu-
peras.
[Scotus:] Et est hic quaestio. Dicet enim aliquis,
'Quid prohibet ut natura non pro-
pter aliquid agat, neque ut aliquid
sit nobilius, sed sicut pluvia venit
a caelo, non ut crescant messes, sed ex
necessitate?' Quod enim ascendit ne-
cesse est, ut infrigidetur. Et cum
infrigidatur, et fit aqua et descendit
et cum hoc fuerit, accidit, ut messes
crescant. Et eodem modo, si semen
corrumpatur in acervo, adventus
pluviae non fuit ad hoc ut semen
corrumperetur, sed hoc fuit per ac-
cidens. Ita nihil prohibet, ut membra
corporis talem habeant dispositio
nem in natura, verbi gratia ut dentes ante-
riores necessario fuerint acuti ad ab-
scindendum cibum, et molares sunt
lati ad molendum cibum et non
propter hoc fuerunt, sed hoc accidit
casu. Et eodem modo est de aliis mem-
bris, in quibus existimatur esse
<pb n="[44r
illud, propter quod fuerunt; verbi gratia
cum igitur conveniunt omnes
res, illa convenientia, si esset propter
aliquid, illic erit salus et permanentia.
Accidit enim eis, quod fuerint conve-
nientes actioni ex se et illud, cui non
accidit hoc corrumpitur et destrui-
tur, ut accidit in vaccis, quas dixit
Empedocles, quod quasi pepererunt enim
vaccas, quarum superiora erant homines*.

*Et haec est quaestio. Dicet enim aliquis, quod nihil
prohibet, quod natura non agat propter aliquid, neque
ut aliquid sit nobilius*, quoniam quemadmodum plu-
via videtur quod *non venit* a deo, *ut crescant messes,
sed* contingit *necessario* ex natura materiae - *necesse
est enim*, ut vapores calidi et humidi ascendant ad
locum frigidum et ut infrigidentur illic et *fiant aqua;*
et continget necessario, ut *descendat* ad inferius,
et si invenerit triticum in terra seminatum, accidet
ei, ut crescant messes; et si invenerit ipsum *in acer-
vo* corrumpet ipsum -, quemadmodum *adventus
pluviae non fuit ut corrumperet* triticum in acervo,
similiter non fuit, ut crescerent messes, sed utrumque
*fuit per accidens*. Et cum ita est de pluvia cum
semine, nihil prohibet, ut hoc, quod membra corporis
sint convenientia ad salutem corporis sit huius
*dispositionis in natura*, scilicet quod hoc accidat eis casu,
sicut accidit messibus crescere per pluviam, *verbi
gratia* quoniam dentes necesse est in hoc, quod animal
salvetur, *ut* anteriores *sint acuti*, ut sint apti *ad
abscindendum cibum, et* posteriores *lati ad mol-
endum cibum*, sed *non propter hoc fuerunt, sed
accidit* eis *casu* ex natura materiae. *Et eodem modo*
posset quis dicere, quod ita est *de aliis* utilitatibus
*membrorum, de quibus existimatur*, quod membra fi-
unt *propter* illas utilitates. Et dicunt, *verbi gratia* accidit,
ut actiones membrorum *conveniant* hoc modo
convenientiae, quae *esset* si ista membra essent in prin-
cipio *propter* istas actiones et utilitates, *illic* animalia
habebunt *salutem*, non quod illa convenientia fuerit
intenta, sed accidit casu. Dicunt. *Et illud, cui non ac-
cidit* casu iste modus *convenientiae destruetur et
corrumpetur, ut accidit in vaccis Empedoclis. Ac-
cidit enim eis hoc, quod* non omnia membra eorum
fuerint apta ad actiones hominis neque ad actiones
vaccarum et ideo cito moriebantur. Et dixit: *Sed quem-
admodum pluvia* etc., id est *sed quemadmodum* potest
aliquis dicere, quod *pluvia venit a caelo, non ut messes
crescant, sed de necessitate* materiae. Deinde dixit: Quod enim
ascendit etc., id est et ex hoc potest quis opinari,
quod pluvia est de necessitate. Deinde et cum hoc fuerit
etc., id est et cum adventus pluviae est de neces-
sitate materiae, ergo crementum messium est per ac-
cidens. Deinde dixit: Et eodem modo etc., id est apparet
quoniam quemadmodum pluvia corrumpit triticum
in acervo , similiter facit ipsum crescere. Et quia ipsum
corrumpere est per accidens, necesse est, ut ipsum
facere crescere sit per accidens. Adversarius enim
concedit, quod ipsum corrumpere est per accidens.
Deinde dixit: *Verbi gratia*, id est *verbi gratia* etc., *ut anteriores dentes
<pb n="[44v
sint acuti* non *ad abscindendum cibum*, sed ex ne-
cessitate materiae, ex qua generantur, *et mole etiam
sunt latae ad molendum cibum*, et hoc etiam accidit eis
de necessitate materiae et non fuit intentum apud na-
turam. Deinde dixit: *Verbi gratia conveniunt* etc., id est *verbi gratia
conveniunt* utilitates omnium membrorum in animali
generato tali *convenientia* ac si *esset* intenta a na-
tura, *illic erit salus et permanentia* illius speciei ani-
malium *et illud, cui non accidit hoc corrumpetur
et destruetur, ut accidit vaccis Empedoclis*. Deinde
dixit: *Accidit enim eis* etc., id est *accidit* membris ani-
malium, quod fuerint convenientia actionibus ex se
et casu, non quia membra fuerunt generata pro-
pter illas utilitates.

*[Vetus:] Ratio quidem igitur, qua utique
deficiet aliquis haec est et si aliqua
huius est. Sed impossibile est ista
hunc habere modum. Haec quidem
enim et quaecumque sunt a natura aut
semper sic fiunt aut sicut frequenter
sed eorum, quae sunt a fortuna et per
se vano nihil neque enim a fortuna
neque a casu videtur pluere multotiens
hieme. Sed forte sub cane neque cauma
sub cane, sed si hieme, si igitur a
casu videntur aut propter hoc esse,
si non possibile est hoc esse neque
a casu neque per se vano propter ali-
quid utique erunt. At vero natura
sunt huius omnia, quemadmodum
et ipsi firmabant hoc dicentes. Est
itaque quod propter aliquid in his, quae
natura fiunt et sunt.
[Scotus:] Hoc igitur et simile facit dubitationem
et impossibile est, ut sit hoc modo.
Ista enim membra et omnia, quae sunt
per naturam sunt, in eo, quod sunt, aut
semper aut in maiori parte; et nihil omnino
est tale eorum, quae generantur casu
et ex se. Impossibile est existimare,
quod casu multiplicetur pluvia in hieme,
immo in ascensu canis, aut quod casu
vigoretur calor apud ascensum canis,
immo in hieme si fuerit calor. Si igitur
ista ventura esse aut casu aut propter
aliquid, et impossibile est, ut sint casu
et ex se, ergo necesse est, ut sint propter
aliquid. Sed omnia ista concedunt
dicentes hoc, nedum alii, ea fieri ex
natura. Necesse igitur est, ut illud, quod
est propter aliquid sit in rebus exi-
stentibus per naturam*.
Cum induxit quaestionem destruentium causam
<pb n="[44v
finalem, incepit declarare, quod impossibile est dicere,
quod istae utilitates et causae finales, quae apparent in
generabilibus sunt ex necessitate materiae et casu.
Et dixit: *Et impossibile est* etc., id est et impossibile
est, ut congregatio istarum utilitatum in omnibus
membris individui generati sit casu. *Membra enim
et omnia, quae* generantur *a natura* generantur in
aliqua dispositione *aut semper aut in maiori parte;*
monstruosa enim accidunt raro. Et cum posuit, quod
*ista membra* generantur *a natura*, et quod illud, quod
generatur a natura, generatur in eadem disposi-
tione *aut semper aut maiori parte;* sequitur,
quod ista membra generantur in illa dispositione con-
venienti, in qua sunt *aut semper aut in maiori parte*
et omne, quod fit *casu et ex se* non fit semper neque
in maiori parte, sed raro. Syllogismus igitur sic com-
ponitur, convenientia, quae est inter membra est *aut
semper aut in maiori parte;* et quod est semper aut
in maiori parte non est casu; ergo ista convenientia
non est casu. Deinde dixit: *Si igitur ista* etc., id est *si igitur
ista* convenientia *aut* est *casu aut* a natura pro-
pter salutem animalis et iam apparuit ex sermone
praedicto, quod non est casu, remanet *ut sit propter
aliquid;* et est salus animalis. Deinde dixit: *Sed omnia ista*
etc., id est quoniam cum coniunctum fuerit huic
propositioni quam *concedunt, scilicet quod res existentes
sunt a natura*, scilicet hoc, quod res existentes sunt propter
aliquid, concludetur in tertiaa figura, quod quaedam eorum,
quae sunt a natura sunt propter aliquid. Et est verum,
non enim omne, quod est a natura est propter aliquid.
Et tacuit solutionem quaestionis dictae de pluvia,
quia iam notificavit, quod descensus *pluviae in hieme* est
in maiori parte et *apud ascensum canis* est in minori
parte et calor econtrario. Ex quo sequitur necessa-
rio, ut pluvia sit propter aliquid. Et etiam apparet
ex hoc sermone, quod messes non crescunt a pluvia
casu, cum hoc sit in maiori parte. Corruptio autem
tritici in acervo est in minori parte. Et hoc, quod pluvia est
de necessitate materiae, non facit, ut non sit propter
aliquid. Et si concesserimus, quod non est propter messes,
declarabitur, quod est propter aliud. Et est aequalitas
generationis in elementis. Et si non esset pluvia, cor-
rumperetur mundus. Et Alexander dicit, quod pluvia non
est propter messes, quoniam messes sunt ab arte
et non a natura. Sed natura complet multa, quae sunt
per artem et ars multa, quae sunt per naturam.

*[Vetus:] Amplius in quibuscumque finis ali-
quis est huius causa agitur quod
prius et quod consequenter. Ergo
sicut agitur sic aptum natum est et
sicut aptum natum est, sic agitur
unumquodque, si non aliquid impediat. Agitur
autem propter hoc et quod aptum
natum est. Itaque huius causa, ut
si esset domus eorum, quae natura
fiunt, sic utique facta esset sicut nunc
ab arte est. Si autem, quae natura non
solum natura, sed et arte fierent. Simi-
liter utique fierent secundum quod apta
nata sunt, propter ergo alterum alterum.
<pb n="[45r
[Scotus:] Et etiam illa, in quibus est finis intenta
propter illum finem agitur primum,
quod agitur et illa, quae sunt post. Et
necesse est, ut unumquodque eorum,
quae agunt sic agat. Et similiter est na-
tum, ut agat, et sicut est natum, ut agat,
ita agit nisi impediatur. Quod autem
agit propter aliquid est natum, ut
agat propter aliquid; verbi gratia
quoniam si domus generaretur
per naturam, tunc generatio eius
esset, sicut generatio eius ab arte.
Et omne, quod est per naturam et est
per artem est eodem modo, secundum
quod est natum. Necesse est igitur in
hoc, illud, quod fuit necesse in suo
compari*.
Nititur in hoc sermone declarare, quod illa, quae habent
finem, quando aguntur, sunt propter finem. Et dixit:
*Et etiam* etc., id est *et etiam* omnia, *in quibus est
finis intenta* per aliquas actiones prima, quae agitur
ex illis actionibus agitur propter illum finem. Et
actiones, quae sunt post secundum ordinem sunt propter
illum finem. Demum addit aliam propositionem et
vult declarare suam conversam. Et dixit: *Et necesse
est, ut* aliquid *agat* etc., id est quando aliquid agit aliquam
actionem, sicut agit illam actionem, ita *est natum ut agat*
illam actionem, id est quod natura eius exigit illam actionem.
Et cum posuit hoc, quod intendebat, incepit de-
clarare etiam ex hoc, quod actio nati debet esse in
maiori parte. Et dixit: *Et sicut est natum* etc.,
id est quoniam, qui agit aliquam actionem *est natum ut agat* illam,
ita quod est natum ad agendum illam actionem agit illam actionem
aut semper aut in maiori parte. Et hoc erit quando
nequaquam *impedietur* ab aliquo. Et sequitur ex hoc,
ut illud, quod est natum agat *nisi impediatur* ab
aliquo. Et cum ponit has propositiones, scilicet quod
omne, quod agit aliquam actionem est natum et
causatum propter illam, et quod omne, quod est natum
actio eius, est in maiori parte et aut semper, et con-
iungit huic, quod omnia naturalia videntur agere *propter
aliquid*, sequitur, ut sint nata, ut agant propter
aliquid et quod hoc sit in maiori parte. Et syllogismus
sic componitur, naturalia agunt propter aliquid; et
omne, *quod agit propter aliquid est* causatum et *na-
tum* ad illam actionem; ergo naturalia sunt nata
ad hoc, *ut agant propter aliquid;* et omne, quod est
natum agit in maiori parte; ergo quod est naturale
non agit propter aliquid casu. Sed dimisit maiorem
propositionem, scilicet quod naturalia agunt propter aliquid.

Deinde incepit demonstrare, quod hoc apparet *in arte et
natura eodem modo*, scilicet ex istis propositionibus;
quoniam quia manifestum est in arte, quod illa, quae sunt
ante finem sunt propter finem et iam posuerimus
cum hoc aliam propositionem (et est, sicut est dispo-
sitio in natura et est quod illud, quod agit propter finem,
sic est dispositio in arte, ut agat propter finem), ap-
paret, quod non est differentia in hoc inter artem et
<pb n="[45r
naturam et quod si domus generaretur a natura, tunc
omnia, quae sunt ante domum propter domum ge-
nerarentur a natura sicut est dispositio in arte, cum
omne, *quod agit propter aliquid est natum, ut agat
propter aliquid* et quod est natum, ut agat propter
aliquid, illud habet finem. Et hoc intendebat, cum
dixit: *Verbi gratia* etc. Deinde dixit: *Et omne, quod est per
naturam* etc., id est et causa in hoc, quod eadem est
dispositio in arte et natura, in hoc est, quod *omne, quod*
est generatum *per naturam aut per artem est, secun-
dum quod est natum*, ut sit illud ab eo, non casu. Et
cum declaravit, quod eadem est dispositio in arte
et natura, induxit conclusionem sequentem ex hoc.
Et dixit: *Necesse est igitur in hoc* etc., id est oportet
igitur invenire in natura illud, quod invenitur in
arte de causa finali.
*[Vetus:] Omnino autem ars alia quidem
perficit, quae natura non potest ope-
rari, alia vero imitatur. Si enim, quae
sunt secundum artem propter hoc
sunt, manifestum quot et quae sunt
secundum naturam. Similiter enim
se habent ad invicem in his, quae
sunt secundum artem et in his, quae
sunt secundum naturam posteriora
ad priora.
[Scotus:] Et universaliter videmus, quod ars in
quibusdam rebus perficit diminu-
tionem naturae in eis, in quibus na-
tura debilitatur ad perficiendum
actionem, et in quibusdam rebus
sequitur illam. Si igitur quod agitur
per artem agitur propter aliquid,
manifestum est, quod similiter est de
eo, quod est secundum cursum natu-
ralem. Relatio enim primorum ad ul-
tima est eadem in eo, quod est secun-
dum artem et in eo, quod est secundum
cursum naturalem*.
Cum declaravit, quod eadem est dispositio in arte
et natura, scilicet in hoc, quod utrumque agit propter aliquid,
incepit confirmare similitudinem inter artem et
naturam in hoc, quoniam si natura ageret aliquid
propter aliquid casu, tunc *ars* non *perficeret di-
minutionem naturae* neque ars assimilaretur in plu-
ribus suis actionibus naturae. Quod enim innatum
est existere casu non est innatum existere per inten-
tionem; verbi gratia quoniam si sanitas proveniret a na-
tura casu, tunc ars non compleret diminutionem
naturae in hoc ita, quod sanitas fieret ab ea in maiori
parte; similiter si sanitas proveniens ab exitu san-
guinis a naribus in Creticis esset per accidens, tunc
sanitas proveniens a phlebotomia, quam praecepit
ars medicinae, quia vult se assimilari naturae, prove-
niret per accidens. Quia igitur ars quandoque est
loco naturae et ars agit propter aliquid, necesse est,
ut natura agat propter aliquid. Et quia ars etiam
<pb n="[45v
sequitur naturam et agit propter aliquid, necesse
est, ut natura agat propter aliquid. Et intendit per
*prima* illa, quae sunt ante finem et per *postrema*
ipsam finem. Et intendit, quod si prima sunt in arte
per se propter ultima, necesse est, ut ita sit in natu-
ra, immo dignius. Ars enim assimilatur in hoc naturae.

*[Vetus:] Maxime autem manifestum in ani-
malibus aliorum, quae neque arte neque
quaesitura neque deliberatura faciunt
unde dubitabant quidem, utrum in-
tellectu aut quodam alio operetur
araneae et formicae et huius. Paula-
tim autem sic procedenti et in plan-
tis apparent experientia quaedam
facta propter finem, ut folia propter
fructus cooperimentum. Quare
si natura facit et propter hoc hirundo-
nidumet aranea telam et plantae fo-
lia gratia fructuum et radices non
sursum, sed deorsum gratia vege-
tandi. Manifestum autem quod causa
huiusmodi est in his, quae natura
fiunt et sunt.
[Scotus:] Et hoc apparet multum in aliis ani-
malibus, quae agunt non per artem
neque per rationem et cognitionem.
Et ideo quidam dubitant utrum
hoc, quod agunt agant per intellectum
aut per aliud, ut araneae et apes et
similia. Et si tu consideraveris, vide-
bis in vegetabilibus, nedum in ani-
malibus aliqua, quae sunt propter aliquam
utilitatem in fine intentam, verbi gratia
quoniam folia sunt ad cooperien-
dum fructum. Si igitur natura est
propter aliquid et propter aliquid
facit irundo suum nidum et texit
aranea suam domum et folia sunt propter
fructum in vegetabilibus et ramuli
radicibus et vene oriuntur ad infe-
rius, non ad superius quaerentes ci-
bum, manifestum est quod ista causa
invenitur in eis, quae sunt per na-
turam et quae generantur per illam*.
Cum induxit rationes super hoc, quod natura agit
propter aliquid, et non sunt naturales, cum sit
manifestum per se, quod natura agit propter aliquid
et tales rationes usitantur cum adversario, scilicet cum
negantibus principia naturalia, incepit induce-
re modum certificationis istarum propositionum,
ex quibus componuntur illae rationes et incepit a
rebus, in quibus hoc est manifestum valde, et sunt
habentia animas. Actio enim istorum, quia provenit
<pb n="[45v
ab imaginatione et comprehensione eius, quod agit,
scitur necessario, quod ista agunt propter finem, sicut
est dispositio in irudinibus et apibus. Et ideo dixit:
*Et hoc apparet multum* etc., id est quae faciunt actio-
nes artificiales non per artem neque per cognitionem,
quoniam si agerent hoc propter cognitionem, et tunc
transferrentur de aliquo in aliquid. Et quia hoc latuit
quosdam, existimaverunt ea agere per cognitionem
et intellectum. Et cum demonstraverit hoc
in rebus, in quibus apparet hoc multum, incepit demonstra-
re hoc etiam in eis, quae sunt magis latentia, quoniam
sic acquiritur cognitio melius; id est quoniam si hoc
consideraverit primo de actionibus habentium
animas et post de utilitatibus membrorum, vide-
bit quod natura generat haec membra propter utilita-
tes existentes in suis naturis. Et hoc invenitur in
plantis, nedum in animalibus. Folia enim videntur esse
in vegetabilibus ad cooperiendum et ad custodien-
dum fructus. Quando enim arbor denudatur a foliis
corrumpitur in maiori parte fructus aut non erit
in dispositione meliori. Et cum verificavit ista per
inductionem, posuit ea antecedens et posuit utili-
tatem consequens. Et dixit: *Si igitur natura est propter
aliquid* etc. Et dixit hoc reservando se, ne ali-
quis existimet, quod istae actiones sunt per intellectum.
Qui enim ponit, quod istae actiones sunt per intellectum,
non sequitur apud ipsum istum consequens. Et iste
syllogismus est in forma hypothetici et potentia
eius est potentia inductionis et iste modus indu-
ctionis est demonstrativus, quia per considerationem
acquirimus certificationem et universalitatem an-
tequam compleantur omnia particularia. Et secundum
hoc inductio habebit introitum in demonstratione.
Iudicium enim universale non acquiritur in plu-
ribus rebus nisi post maximam considerationem de
pluribus individuis. Et hoc diversatur secundum
magis et minus secundum naturam principii et na-
turam considerantis.

*[Vetus:] Et quoniam natura dupliciter, alia
quidem sicut materia, alia vero sicut
forma. Finis autem haec est, propter
finem autem alia sunt. Hic utique erit
causa cuius gratia.
[Scotus:] Et cum natura est duobus modis,
scilicet secundum materiam et secundum
creationem, et finis est creatio et alia
residua sunt propter finem, ergo cre-
atio est causa propter quid*.
Et quia natura dicitur de materia et forma, declaratum
est, quod forma est finis in generatione et omnia, quae
sunt ante finem sunt propter finem, necesse est, ut omnia, quae
sunt ante formam sint propter formam. Et iste ser
mo componitur sic, forma est finis; et finis est illud,
propter quod sunt omnia, quae sunt ante finem; ergo
forma est illud, propter quod sunt omnia, quae sunt
ante illam. Et necesse est, ut forma sit finis in genera-
tione, quia sequitur ab agente aut semper aut in ma-
iori parte. Et sequitur ex hoc, ut materia sit propter
formam.
*[Vetus:] Peccatum autem fit et in his, quae sunt
<pb n="[46r
secundum artem. Scripsit enim non
recte grammaticus et potavit medi-
cus non recte potione, quare mani-
festum est, quod contingit et in his, quae secundum
naturam sunt. Si igitur sunt quaedam
secundum artem, in quibus quod
recte fit propter aliquid fit, in qui-
dam autem peccatur, alicuius quidem
gratia agitur, sed fallit. Similiter uti-
que et in physicis. Et monstra sunt
peccata illius quod propter aliquid
est et in substantiis. Ergo quae sunt
ex principio bovigena. Si non ad
eundem terminum et finem possi-
bilia erant venire corrupto princi-
pio aliquo facta sunt, sicut nunc
in semine.
[Scotus:] Sed accidit peccatum in eo, quod
fit per artem. Grammaticus enim
barbarizat quandoque et medicus
nocet in dando medicinam. Manifestum
est igitur, quia possibile est similiter
accidere in eo, quod est secundum cur-
sum naturalem. Et in his, quae fiunt
per artem illud, quod cadit recte est
propter aliquid; et illud, in quo
accidit peccatum quaeritur propter
aliquid, sed quaerens non invenit
suam intentionem. Et similiter est de
natura et monstruosa sunt res ex-
traneae ab illo, propter quod sunt.
Illa enim vacca cuius superiora fu-
erunt homo a principio fuit ex cor-
ruptione alicuius principii suorum
principiorum ita, quod non fuit possi-
bile pervenire ad terminum et ad
finem intentum, sicut invenimus
nunc in sperma, quod corrumpitur*.
Quia illi dicebant, quod causa ordinis in generatione
est casus, quemadmodum causa monstrositatis est
casus, incepit dare differentiam inter attributionem
illius casus ad naturam et istius ad illam. Causa
enim illius casus, quem illi dicunt, est natura. Causa enim
istius est impedimentum naturae et peccatum eius
a non veniendo ad illam intentionem.

Deinde incepit
assimilare artem naturae in hoc, quod casus accidit in
utroque. Et dixit: *Sed accidit peccatum* etc., id est quem-
admodum possibile est, ut accidat peccatum in ar-
te, ut grammaticum barbarizare et medicum errare
in potione, similiter possibile est, ut hoc accidat a
natura. Et dixit hoc, quia aliquis potest dicere, si na-
tura agit propter aliquid, impossibile est, ut accidat
hic casus omnino; et sic aut non erunt monstrositates
<pb n="[46r
omnino aut monstrositates erunt intentae a na-
tura. Et ideo notificavit, quod istae monstrositates ac-
cidunt ex errore naturae, sicut accidit in arte. Et cum
posuit, quod in actione naturae est rectitudo et peccatum
sicest in actione artis, incepit declarare, quod recti-
tudo in actione naturae est propter aliquid et pec-
catum est quando natura errat ab illo, propter
quod agit. Et posuit hoc in arte quasi antecedens et
in natura quasi consequens. Et dixit: *Cum illud, quod
fit recte* etc., id est cum actio recta in arte est actio
inducens ad finem intentum sine aliquo impedimento,
peccatum autem in ea est quando non inducit ad illum
finem quaerendum, sed ad aliud non intentum, si-
militer est de peccato naturae et eius rectitudine.
Et cum declaravit, quod in natura potest accidere peccatum
sicut in arte, incepit declarare, quod monstrositates
sunt de peccato naturae. Et si concesserimus vaccas
Empedoclis esse, tunc poneremus hoc ex pecca-
to naturae, non quod illa agat casu, ut illi dicebant.
Et dixit: *Monstrositates* etc., id est et monstrositates provenientes a natura
sunt ex peccato
naturae et ex exitu illius actionis ab illo, propter
quod fuerunt per aliquod impedimentum, quod fecit
eam errare a fine. Causa igitur illius vaccae, quam
Empedocles dicit, si fuerit verum, est quia in prima
generatione corruptum fuit aliquod principiorum
in eo adeo, quod natura non potuit inducere illud prin-
cipium ad finem intentum, sicut invenimus monstr-
ositates in animalibus accidere ex corruptione
spermatis, non quod fuit haec actio naturae sine aliquo
accidente, ut dicunt illi, qui attribuunt actionem
naturae casui.

*[Vetus:] Amplius necesse est semen fieri pri-
mum, sed non statim animalia
et molle natura primum quidem
semen erat. Amplius et in plantis
inest propter aliquid species, minus
autem colligitur. Utrum igitur in
arboribus fiant sicut bovigenae, vi-
riperae, sic vitigerae olivigerae aut non
inconveniens enim est, sed tamen
oportuit siquidem et in animalibus
est.
[Scotus:] Et etiam oportet in generatione
animalis, ut primo praecedat sperma,
deinde generetur, et non generatur
subito. Et totum generatum primo
est sperma. Et etiam in vegetabilibus
videmus propter quid, etsi minus
appareat. Utrum igitur sicut in vaccis
generatur vacca cuius superiora
sunt hominis, similiter in vitae ge-
neratur vitis, cuius superiora sunt
olivae, aut non, hoc enim est inopi-
nabile, sed oporteret, ut hoc esset,
si ita est in animalibus*.
<pb n="[46v
Dicit: *Et etiam*. Et hoc est, ut mihi videtur, ratiocinatio
super hoc, quod generatio animalis non est casu, quo-
niam cum posuerimus quod omne animal generatum
ex spermate non generatur subito ex non spermate,
sequitur necessario, ut generatio eius ex spermate
sit per se et necessario. Ergo generatio eius ex spermate
non est casu. Ergo sperma est propter animal aut ita
quod sit agens aut materia aut utrumque. Deinde dicit: *Deinde
generatur* etc., id est et necesse est, ut sperma praece-
dat generationem animalis tempore et quod generetur
ex eo in tempore terminato. Et primus ordo eius
in generatione est sperma et ultimus animal. Et
innuebat per hoc, quod animal per se fit a natura.
Cum enim posuerimus, quod animal habens sperma,
necesse est, ut sperma praecedat ipsum. Sperma igitur
est prius naturaliter animali; est igitur causa eius
per se. Et similiter cum concesserimus, quod ex sper-
mate non fit subito, sed in tempore terminato, ap-
parebit etiam quod generatio eius est mediantibus
alterationibus necessariis in generatione animalis,
et quod initium istius motus est a re terminata, scilicet a
spermate, et ad rem terminatam, scilicet animal; et pertran-
sit super media terminata. Et totum hoc demonstra-
vit, quod generatio eius ex spermate est per se. Deinde dicit:
*Et etiam videmus* etc., id est et non hoc invenitur
solummodo in animalibus, scilicet illud quod est propter
causam finalem, ut sperma in animalibus, sed hoc
etiam invenitur in vegetabilibus, licet minus, scilicet
quoniam in eis invenitur propter quid, et est ma-
teria eius et causa eius agens. Et cum declaravit
hoc fundamentum, et est quod non generatur aliquid
ab aliquo casu et quod ita est de vegetabilibus sicut
de animalibus, reversus est ad contradicendum
Empedocli. Et dicit: *Utrum igitur* etc., id est si igitur
hoc, quod dicit Empedocles est verum, quod quaedam
vacca fuit cuius superiora fuerunt hominis et in-
feriora vaccae, per locum a maiori necesse est, ut
vitis generetur cuius superiora sint olivae. Ordo
enim in animalibus magis est quam in vegetabilibus.
Deinde dicit: *Hoc enim est inopinabile*, id est ut sit vitis cuius
superiora sunt olivae. Sed hoc inopinabile sequitur,
si posuerimus hoc, quod Empedocles dicit de gene-
ratione animalium. Et iste sermo est quasi hypothe-
ticus continuus, in quo destruitur consequens et
concluditur oppositum antecedentis; et accipitur
per locum a maiori, quoniam si hoc invenitur in
animalibus, circa quae maior est sollicitudo, quanto
magis in vegetabilibus.

*[Vetus:] Adhuc oportuit et in seminibus fi-
eri, quomodo contingit, omnino autem
destruit sic dicens, quae natura qui-
dem sunt et secundum naturam.
Natura autem sunt quaecumque a quo-
dam in se ipsis principio continuae
mota accedunt ad aliquem finem.
In unoquoque autem non idem uni-
cuique neque contingens semper tamen
in eundum nisi aliquid impediat.
[Scotus:] Et etiam oportet ut dispositio in
modis spermatis et seminum in ge-
<pb n="[46v
neratione eorum, quae generantur
ex eis sit casu et quomodocumque
accidit. Et universaliter qui hoc di-
cit, destruit illud, quod est per natu-
ram, et ipsam naturam. Quod enim
est per naturam est illud, quod move-
tur continue ab aliquo principio
in ipso, donec perveniat ad finem.
Et enim omne principium uniuscuiusque
rei earum, quae sunt per naturam. habet
unum finem, neque est ad quaelibet
finem, sed unum principium semper
inducit ad unum finem, nisi impe-
diatur*.
Vult etiam demonstrare ex dispositionibus entium,
quod natura agit propter aliquid et dicit et oportet et cetera,
id est et si generatio uniuscuiusque speciei esset
casu et casus est causa non terminata. Possibile
esset, ut una species generaretur a quolibet semine
a qualibet mixtione elementorum. Et hoc est contra
sensum. Et quia istud principium est ex primis principiis
scientiae naturalis, et non oportet naturalem loqui
de eo cum negante ipsum, secundum quod est natu-
ralis, sed secundum quod est primus philosophus, aut
secundum quod est disputator. Dixit: *Et universaliter*
etc., id est et iste sermo destruit subiectum istius
scientiae, quod est natura, et illud, quod generatur per
naturam, quod enim fit per naturam et a natura mo-
vetur continue in generatione uniuscuiusque entis.
Incepit enim a principio terminato et pervenit ad
finem terminatum. Deinde dicit: *Et non ex omni principio*
etc., id est et non omne principium habet unum
finem neque quilibet finis est ab uno principio. Quod
autem generatur casu, non generatur a natura,
cum non generetur a principio terminato, neque ad
finem terminatum. si igitur generata generentur
hoc modo, ergo non est natura neque generan-
tur a natura. Et cum posuit, quod natura agit ex prin-
cipio terminato et ad finem terminatum, et hoc non
est semper, dixit nisi impediatur.

*[Vetus:] Quod autem est cuius causa fit
et quod est propter hoc, fiet utique a
fortuna, sicut dicimus a fortuna
venit extraneus et balneaturus ad-
venit, cum tamquam agat propter hoc veniens
non propter hoc autem venit. Et hoc
secundum accidens. Fortuna enim
est et quae sunt secundum accidens
causarum quemadmodum et pri-
us diximus, sed cum hoc semper
aut sicut frequenter fiat, non secundum
accidens neque a fortuna est. In phy-
sicis autem semper sunt, nisi aliquid
impediat.
[Scotus:] Et illud propter quid, quandoque
<pb n="[47r
est casu. Verbi gratia hospes venit casu, et
intravit balneum, et recessit. Et dici-
mus hoc cum actio eius quasi
adventus eius fuerit propter illam,
sed adventus eius non fuit propter
illam. Hoc enim est per accidens, cum
casus sit de causis, quae sunt per ac-
cidens, ut diximus superius, si igitur
hoc est ex eo semper, aut in maiori
parte, non est per accidens, neque
casu. Et res naturales semper sunt in
eodem cursu, nisi abscindantur*.
Cum declaravit, quod finis invenitur in rebus naturali-
bus, per se, non casu. Incepit facere rememorationem
de hoc, quod praedixit, quoniam quandoque a casu inve-
niuntur fines, sed per accidens, cum sint in mino-
ri parte. Fines autem existentes a natura, impossibile
est, ut dicantur fieri a casu, cum sint semper aut
in maiori parte. Et dixit: *Verbi gratia* etc., id est verbi gratia
quoniam intendit quiescere nobiscum, et accidit,
quod intravit balneum, et recessit. Introitus enim balnei
causa eius fuit haec, quod intendebat quiescere apud
nos, et est finis suae quietis apud nos, sed non qui-
evit apud nos propter istum finem. Deinde dicit: *Et hoc
erit* etc., id est et dicimus, quod aliquid est propter
calum, cum fuerimus existimantes, quod actio eius
cum egit. Verbi gratia introitus balnei fuit propter ad-
ventum eius ad nos, sed in rei veritate non fuit pro-
pter suum adventum ad nos, cum non intendebat
hoc. Deinde dicit: *Hoc enim est per accidens* etc., id est
istae enim actiones, quas fecit ex suo adventu sunt
per accidens, cum casu accidunt ex suo adventu
et declaratum est ex sermone praedicto, quod casus est
de causis, quae sunt per accidens. Deinde dicit: *Si autem hoc*
etc., id est si autem introitus balnei ex suo adven-
tu fuit semper aut in maiori parte, quando inten-
derit per suum adventum introitum balnei, non
dicimus, quod introitus balnei a suo adventu, fuit per
accidens aut casu. Deinde posuit, quod provenit a natura
est aut semper aut in maiori parte et dixit: *Et na-
turalia* etc. Et syllogismus sic componitur,
propter quid proveniens a natura, aut est semper
aut in maiori parte, et propter quid proveniens ab
aliquo per se, provenit ab eo, aut semper, aut in
pluribus. Ergo sequitur in secunda figura, quod illud,
propter quid proveniens a natura, non provenit
a casu et universaliter quod isti homines concedunt,
quod illud, quod provenit a natura ex istis finibus,
provenit a casu, et non concedunt, quod illud, quod
provenit a casu, provenit in minori parte. Et con-
cedunt, quod isti fines non proveniunt a natura in mi-
nori parte. Et hoc contingit eis ex hoc, quod decla-
ratum est de natura casus, ideo reversus est cum
eis ad verificandum istam propositionem, quia est
propositio, in qua est disputatio. In prima autem
posuit hoc quasi notum per se. Ipse igitur in illis,
quae sunt manifesta per se, quandoque ponit ea pro
manifestis, apud eos, qui innati sunt recipere illud,
quod est notum per se, et quandoque utitur in
declaratione eorum propositionibus famosioribus
<pb n="[47r
eis ad confirmandum. Et ideo iteravit sermonem
in hoc ut mihi videtur.

*[Vetus:] Inconveniens autem est non opi-
nari propter hoc aliquid fieri, nisi
videatur movens deliberativum
et tamen etiam ars non deliberat.
Sed namque si esset in ligno navis fa-
ctiva, similiter utique natura fecisset.
Quare si in arte inest propter aliquid
et in natura est. Maxime autem ma-
nifestum est, cum aliquis medicatus
fuerit ipse se ipsum. Huic enim com-
paratur natura, quod quidem igitur
causa sit natura. Et sic sicut propter
aliquid manifestum est.
[Scotus:] Et malum est etiam, quod non opinan-
tur ea fieri propter aliquid, si non
invenerint agens cogitare in sua actione
et ipsi invenerunt sine cogitatione
artem. Et si ars aedificandi naves esset
in ipsis lignis, tunc operatio eorum
esset admodum operationis naturae,
ex quo sequitur, si in arte est propter
aliquid, ut etiam sit hoc in natura,
et magis, quo declaratur, hoc est, in
illo, quod curat se in medicina, et natu-
ra assimilatur huic. Manifestum est
igitur, quod natura est causa, et quod est causa
propter aliquid*.
Demonstrat hoc inopinabile contingens ei, qui
non concedit causam finalem esse in natura, propter
hoc, quod in natura non est cogitatio, et finis non in-
venitur apud eos nisi in cogitatione. Et est, quoniam
contingit eis, ut ista causa non inveniatur in rebus
artificialibus carentibus cogitatione. Et dixit: Et
malum est etiam eos non opinari, quod actiones non
sunt propter aliquid nisi agens agat a cogitatione
et ipsi inveniunt artem agere propter aliquid, cum
hoc, quod agens non cogitat. Et dixit hoc in artibus,
quae non utuntur cogitatione, ut texere et suere,
non sicut ars medicinae et navigandi. Deinde reversus
est etiam ad declarandum, quod natura in hoc convenit
cum arte, declarando, quod illud, per quod potest quis
existimare eas diversari, quod non diversentur in eo
et per hoc perficitur sermo in cognitione modi, si-
militudinis inter illas. Et dixit: *Et si ars aedificandi*
etc., id est manifestum est, quod non est differentia hic
inter naturam et artem, sed ars agit extra, et natura
intra, si igitur essemus imaginati quod ars est in re,
tunc necessario contingeret agere ac si esset extra
et si hoc esset, non esset illic differentia inter naturam
et artem, et intendebat per hoc. Quod si actio artis
propter aliquid esset, quod est extra, necesse esset, si
imaginati essemus artem intra, ut non ageret propter
aliquid, sed quia notum est per se ipsam agere propter
euij [?], diuqila [aliquid?] sit extra, sive intra. Manifestum est, quod
<pb n="[47v
hoc est, secundum quod semper agit, aut in maiori parte
ars enim igitur convenit in hoc cum natura.
Deinde induxit, illud, quod sequitur ex hoc et dixit: *Ex quo
sequitur* etc. Et ista consecutio est manifesta ex
hoc, quod declaravit, quod illud, in quo differt ars a na-
tura nihil operatur in hoc, quod agit propter aliquid. Et
cum induxit testimonium super hoc ex hoc, quod si
ars esset in ipsa re, tunc ageret ac si esset extra. Et
dixit: *Et hoc magis declaratu* etc. Et est quoniam
ars invenitur in medico, qui curat se agere in illud,
in quo est ars, ac si esset extra scilicet propter aliquid.
Et si hoc non esset, tunc ars non ageret propter ali-
quid quia est extra. Et cum destructum est, quod actio
extrinseca operatur in hoc, non est differentia in
hoc inter artem et naturam.

*[Vetus:] Quod autem ex necessitate est utrum
ex conditione sit aut et simpliciter
nunc quidem opinantur ex necessitate
materiae, quod est hoc esse in generatione, quem-
admodum utique si aliquis murum
factum esse ex necessitate existimet.
Quoniam quidem gravia deorsum
fieri apta nata sunt. Levia autem
supereminent, unde lapides quidem
deorsum et fundamentum, terra autem
sursum propter levitatem, supereminent
autem maxime ligna, levissima enim
sunt.
[Scotus:] Et considerandum est de necessitate,
utrum sit a positione, aut simpliciter.
Opinantur enim, quod necessitas in ge-
neratione est secundum modum,
si aliquis existimasset, quod paries est
necessario, quia gravia innata sunt
descendere inferius, et levia ascendere
superius. Et ideo lapides et fundamen-
tum est inferius. Terra et lutum su-
perius, quia sunt leviora, et supra
omnia ligna, quia sunt levissima*.
Et cum declaravit, quod natura agit propter aliquid
et quod existentia finis in rebus naturalibus, et conve-
nientia membrorum in salute entis naturalis, non
est casu. Et omnes antiqui dicentes causam mate-
rialem tantum esse, nituntur ex illa reddere causas
formarum et actionum. Opinabantur enim, quod for-
mae sequuntur de necessitate naturam materiae et quod
diversitas earum est ex diversificatione materiae.
Ipse igitur vult destruere hoc, quoniam ipse opina-
batur econtrario scilicet quod materia sequitur formam.
Et dixit: *Et considerandum est* etc., id est et consideran-
dum est de necessitate existente in rebus naturali-
bus, utrum sit ex positione formae scilicet quod cum po-
suerimus, quod forma sit, sequitur, ut materia sit aut
necessitas invenitur simpliciter, id est ex materia, quo-
niam ista necessitas non est propter aliquid, sed
simpliciter est, id est ex se non ex alio. Deinde dicit:<pb n="[47v
*Opinantur
<pb n="[47v
enim isti* etc., id est siti enim, qui opinabantur, quod
necessitas est in generatione generati ex materia,
similes sunt in hoc, quod opinantur de rebus natura-
libus, eis, qui opinantur in rebus artificialibus,
quod domus generatur, ita quod fuerit custodiens a ca-
lore et frigore ex necessitate, quia partes graves, quae
sunt in eo descendunt ex necessitate naturae gra-
vis inferius, et partes leves, quae sunt in eo ascen-
dunt de necessitate etiam ex natura levis, et partes
medie existunt mediocriter, ut ligna superius, et la-
pides inferius, et terra et lutum in medio. Et ex hoc
exemplo apparet, quod natura est similis arti, qui
enim dicit, quod homo generatur ex hac creatione,
quia necesse fuit partes graves, quae sunt in eo de-
scenderent et leves ascenderent, est sicut qui dicit
hoc in domo. Et isti non evadunt per hunc sermo-
nem ab esse casu in generatione entium, quoniam
si partes graves descenderent in plantis et animalibus
ex necessitate suae naturae. Et leves ascendunt, tunc
convenientia actionum partium gravium, et actiones
partium levium, in salute illius speciei erit casu,
licet hoc in pluribus rerum naturalium videatur
econverso animalia enim testea, si natura non inten-
disset custodiam deberent descendisse in eis pars
testea.

*[Vetus:] Sed tamen non sine his quidem
facta sunt, non tamen propter hoc
nisi sicut propter materiam, sed causa
abscondendi ipsa et salvandi. Simi-
liter autem et in aliis omnibus in
quibuscumque propter aliquid est,
non sine necessitate materiam ha-
bentibus quidem sunt, non tamen
propter hoc, sed aut sicut materia
sunt, sed propter aliquid est, ut ferra
huiusmodi enim est, quia talis est. Et
propter hoc est, sed tamen id, quod
est, cuius causa, impossibile est fieri
nisi ferrum sit. Necesse igitur ferrum
esse, si quidem ferra erit. Et opus ipsius
ex suppositione necessarium est, sed
non sicut finis. In materia enim ne-
cessarium est, quod autem est cuius causa
fit, fit in ratione.
[Scotus:] Et verum est certe, quod paries non
esset sine istis, sed esse eius non fuit
propter ista, nisi intellegas per hanc
praepositionem propter, materiam,
sed propter custodiam et salutem,
et propter istas fuerunt illa. Et eodem
modo est de omnibus, quae sunt propter
aliquid, non enim sunt sine illis, quae
habent aliquam naturam necessariam
sed esse eorum non propter hoc
existimatur materia, sed propter aliquid.
<pb n="[48r
Verbi gratia serra, quare est talis, et dicetur,
ut agat aliquid, aut propter aliquid
et quod agit hoc et est propter illud
non est aptum nisi sit ex ferro, ex
quo sequitur necessario, ut sit ex
ferro si fuerit serra, et sua actio fuerit
eius actio, ex positione igitur erit
necessitas, non ex fine intenta, neces-
sitas enim est in materia. Et illud propter
quid, est in diffinitione*.
Et verum est, quod paries non potest esse sine illis
gravibus et levibus, quae ita habent se ad illum
quasi materia, sed esse parietis non fuit propter
hanc causam, quae est grave et leve, nisi quis non
intellegat per hanc praepositionem propter causam
finalem intentam per partem, et est custodia et sa-
lus. Tunc enim erit verum dicere respondendo ad
quare fuit paries, quod paries fuit propter suam causam.
Et deinde dicit: *Et eodem modo* etc., id est et eodem modo
est de omnibus, quae generantur propter aliquem
finem intentum, quoniam impossibile est, ut sit ali-
quid sine illis, quae habent naturam necessariam in esse
eius, sed esse eius a tali materia scilicet necessaria in
generatione sua, non facit existimare, quod propter
materiam fuit tale, sed opinandum est, quod ipsum esse
tale est propter aliquid. Et intendebat hoc cum
dixit: *Sed esse eius* etc., id est sed ipsum esse huiusmodi
scilicet quia illa sunt necessaria in suo esse, non propter
hoc debet quis existimare, quod materia est causa esse
eius, sed opinandum est, quod esse eius est propter
aliquid. Et in libro Alexandris dicitur, sed non propter
ista, sed propter materiam, id est et illa, quae sunt ante
finem in re non dicuntur esse causae finis, nisi secundum
modum, secundum quem materia est causa finis,
immo finis est causa eius principaliter.

Et cum posuit,
quod significat, quod paries et alia corpora generata non
generantur ex necessitate materiae, licet materia sit
necessaria in esse eius. Hoc scilicet significat, quod cum
aliquis interrogaverit, quare est aliquid, non respon-
debitur per materialem causam, sed finalem. Noti-
ficavit hoc per exemplum et dixit, verbi gratia quoniam
cum aliquis quaesiverit, quare serra habet mul-
tos dentes. Et dicetur, ut serret ligna, aut pro-
pter serrationem. Et non dicetur, quod habet multos
dentes, quia est ex ferro, licet serra non possit
esse nisi ex ferro. Et hoc intendebat, cum dixit:
*Et hoc, propter quod est non est aptum* etc., id est
licet hoc, propter quod fuit serra non aptetur nisi
serra sit ex ferro. Deinde induxit illud, quod est quasi con-
clusio istius sermonis. Et dixit: *Sequitur igitur ne-
cessario, ut sit ex ferro* etc., id est sequitur igitur
ex hoc, quod dicimus, quod serra est propter suam acti-
onem, et quod actio eius non potest esse nisi sit ex fer-
ro, ut necessitas in serra fit secundum positionem
scilicet secundum positionem finis non secundum materiam. Et hoc intendebat,
cum dixit: *Ex positione igitur erit necessitas se-
cundum finem intentum*, id est ex positione igitur finis
quaerenda erit necessitas materiae convenientis illi
actioni, e necessitas esse rerum sequentium mate-
riam, non quod esse istorum est propter finem, neque
<pb n="[48r
quod finis est ex necessitate materiae. Illa enim, quae
inveniuntur in rebus naturalibus de necessitate non
propter aliquid, ut mors animalis sunt propter materiam
et illa, quae inveniuntur in eis propter aliquid sunt propter
formam et diffinitionem. Et ideo non sunt necessaria
simpliciter. Et hoc intendebat cum dixit: *Necessi-
tas enim est in materia*. Et propter quid est in diffi-
nitione. Et innuebat propter hoc diversitatem essentiae
rerum sequentium essentiam ex necessitate materia,
quae non intenduntur propter aliquid, ex quibus
antiqui erraverunt et existimaverunt, quod omnia, quae
accidunt, rebus sunt de necessitate materiae. Et hoc
componitur in secunda figura sic, res necessariae
non intentae sunt ex materia. Et res intentae non necessariae
non sunt ex materia, ergo res intentae non sunt ne-
cessariae non intentae, quod autem res intentae non sunt
ex materia manifestum est, quoniam res intentae
sunt ex forma. Et ideo non sunt necessarie genera-
tionis, et forma non est propter materiam. Ergo
res intentae non sunt propter materiam, et potentia
totius sermonis praedicti est in tertia figura sic.
Quando in rebus generabilibus interrogatur,
quare generatur, non respondetur per causam
materialem, et quando in rebus generabilibus in-
terrogatur quare, respondetur per causam finalem.
Ergo causa finalis est alia a causa materiali. Et
omnes istae rationes sunt contra eos, qui non con-
cedunt illud, quod est notum per se. Si enim causa
finalis sequeretur necessario causam materialem,
tunc apud quaestionem per quare, respondetur causa
materialis. Haec enim est dispositio entis necessarii sim-
pliciter scilicet ut non sit propter suam actionem, sed
actio eius propter ipsum. Et iste modus necessita-
tis invenitur in rebus aeternis et ista est necessitas
simpliciter quam antiqui existimabant esse in rebus
naturalibus generabilibus et corruptibilibus. Si
igitur formae sequerentur materiam de necessitate,
tunc omnia essent necessaria.

*[Vetus:] Est autem necessarium et in doctrinis
et in his, quae secundum naturam
fiunt quodammodo similiter. Quoniam
rectum huiusmodi est, necesse est tri-
angulum duobus rectis aequalem
habere, sed non si hoc est, illud est.
Sed si hoc non est neque ille rectus est
in his autem, quae propter aliquid
fiunt econtrario est, si finis aut non est
aut est, quod est ante finem aut erit aut
est. Si vero non, sicut ibi, cum non
sit conclusio, principium non erit
et hic non est finis et quod est eius causa
fit. Principium enim ad hoc est non
actionis autem sed animi. Ibi autem
sunt animi actus enim non sunt.
[Scotus:] Et necessarium est in doctrina, et in eis, quae
secundum cursum naturalem sunt
quodammodo similia. Quoniam
<pb n="[48v
rectum est tale, necesse est, ut anguli
et trianguli sint aequales duobus
rectis, et non quia fuerit tale fuit
illud, sed hoc si non esset tale, illud
non esset rectum, et illa, quae sunt
propter aliquid, si finis intenta per
illa fuerit praesens, aut futura fuerit,
illa etiam, quae sunt ante erunt prae-
sentia, aut futura, et si non sunt.
Quemadmodum igitur illic, si con-
clusio non fuerit, non erit principi-
um. Similiter haec est dispositio finis
et illud propter quid, hoc enim etiam
est principium, sed non est princi-
pium operationis, sed cogitationis
et principium illic est cogitationis,
quia illic non est operatio*.
Id est et necessitatem esse in doctrina et in rebus na-
turalibus, est consimile quomodo scilicet quoniam
in utroque invenitur necessitas ex positione. Et
dixit quomodo, quia ex prioribus in doctrina
consequuntur posteriora cum conclusio, quae est
posterior in scientia secundum tempus sequitur ex
propositionibus, quae sunt priores esse, aut illa,
quae sunt priora in tempore sequuntur posteriora.
Et similitudo inter illa est, quoniam si propositiones
fuerunt, erit conclusio necessario. Et non sequitur
e contrario. Et si finis fuerit, erunt illa, quae sunt ante
finem, et in hoc adversantur haec duo. Propositiones
igitur secundum hunc modum assimilantur fini.
Conclusio autem assimilatur , quae sunt ante finem.
Et cum dixit, quod necessitas est in eis consimilis,
incepit declarare similitudinem et dixit: *Quoniam
quia rectum est tale* etc. Et in doctrina invenitur
aliquod simile necessario, quod est in generatione,
quoniam ex esse propositionum, sequitur esse con-
clusionis, verbi gratia quia angulus extrinsecus in triangu-
lo valet duos intrinsecos sibi oppositos, et cum
angulo sequenti valet duos rectos haec est causa
in hoc, quod anguli trianguli sunt aequales duobus
rectis. Propositiones igitur sunt illa, propter quae
est res. Conclusio vero est illud, quod est ante illud,
propter quod est. Et intendebat per rectum trian-
gulum rectorum laterum et intendebat per tale,
hoc, quod extrinsecus valet duos intrinsecos. Et cum
sequente valet duos rectos.

Deinde dicit: *Et non quia hoc est
tale, fuit illud tale*, id est et non quia anguli trianguli
valent duos rectos est necesse, ut angulus extrin-
secus sit talis, id est quoniam haec non est causa illius.
Deinde dicit: *Sed si hoc non fuerit* etc., id est si non fuerint
anguli aequales duobus rectis triangulus. non erit
rectorum laterum. Deinde dicit: *Et illa, quae sunt propter
aliquid* etc., id est et dispositio conclusionis cum
propositionibus est dispositio eorum, quae sunt propter
aliquid, et cum illo, propter quod sunt. Cum enim
fuerit finis, propter quem sunt in actu, erunt illa
in actu, et si fuerit finis in potentia, illa erunt in po-
tentia, licet nondum sint in actu. Et hoc intendebat, cum
<pb n="[48v
dixit: *Et si non sunt*. Et similiter cum conclusio fu-
erit in actu propositiones erunt in actu, et si conclu-
sio fuerit in potentia propositiones erunt in poten-
tia. Et cum declaravit, quod ita se habent proposi-
tiones cum conclusione, sicut finis cum illis, quae
sunt ante finem. Et dixit: *Et quemadmodum illic* etc.,
id est quemadmodum si non fuerit conclusio,
non erunt propositiones. Similiter si non fuerint illa,
quae sunt ante finem, non erit finis, illa enim, quae
sunt in doctrina quasi finis sunt propositiones.
Et illud, quod est quasi illa, quae sunt ante finem,
est conclusio. Deinde dicit: *Hoc enim est principium* etc.,
et innuit propositiones, quae sunt principium doctrinae.
Deinde dicit: *Sed neque principium operationis, sed cogita-
tionis*, et praeservat se, ne quis dicat, quod nos vide-
mus, quod ad quaedam principia sequuntur ultima, et sunt
principia doctrinae et hoc est contra positum in na-
tura. Et responsio ad hoc est, quoniam hoc non est prin-
cipium operationis, sed principium cogitationis,
sermo autem est de principiis operationum. Et ac-
cidit, ut ex principio cogitationis, sequatur illud
propter quid, quia principium in cogitatione est
finis in operatione. Et finis in cogitatione est princi-
pium in operatione. Deinde dicit: *Et principium illic*, etc.,
id est in doctrina speculativa et dixit hoc, quia
doctrinae operativae accidit in eis, ut illic sint duo
principia. Principium scilicet cogitationis, et principium
operationis. Et similiter finis cogitationis et finis
operationis.

*[Vetus:] Quare si erit domus hoc necesse est
fieri aut ex istere aut esse aut omnino
materiam, quae propter hoc, ut late-
res et lapides esse, si domus non tamen
propter hoc est finis, sed aut sicut
materiae neque est propter hoc.
Omnino tamen si non sint, non erit
neque domus neque ferra. Haec quidem
nisi sint lapides, illa vero nisi sit fer-
rum neque enim ibi principia sunt
nisi triangulum duobus rectis. Ma-
nifestum igitur est, quod est necessarium
in physicis, quod sicut materia dicitur
et motus, qui ipsius.
[Scotus:] Necesse est igitur, ut si domus erit
ut ista sint necessaria, aut ut sint,
aut quod erunt praesentia et universaliter
materia, quae est propter aliquid, verbi
gratia quoniam lapides erunt si erit
domus, sed non propter ista aes finis
intenta, sed secundum quod est mate-
ria, sed illa si non fuerint, non erunt ista
domus igitur non erit si lapides
non fuerint, neque serra erit si ferrum
non erit, illic enim principia non erunt. Et si
anguli trianguli non fuerint aequales
duobus rectis. Manifestum est igitur,
<pb n="[49r
quod necessarium in rebus naturalibus est illud,
quod dicitur de materia et eius motibus*.
Id est necesse est igitur, si domus fuerit in actu, ut
illa, ex quibus domus fit sint ante domum. Et hoc
intendebat, cum dixit: *Ut sint necessario*, id est ut ista,
ex quibus domus fit sint necessaria in esse, aut ge-
nerata ante generationem domus. Et hoc duobus mo-
dis aut ut sint praesentia cum ea aut quod erunt praesentia. Deinde
dicit: *Et universaliter materia*, id est et universaliter ista est
dispositio materiae, cum illo, propter quod fuit materia. Deinde
dicit: *Verbi gratia*, id est verbi gratia quoniam lateres et lapides ne-
cesse est, ut sint, si domus fuerit, sed non ex lateri-
bus et lapidibus, sequitur necessario, ut sit finis
intentus. Verbi gratia domus neque habent introitum in
fine, nisi secundum materiam scilicet secundum quod ma-
teria est una causarum rei, cuius est materia. Deinde
dicit: *Et non erit propter ista*, id est et forma non erit per
materiam, sed per agens. Deinde dicit: *Sed illa*, scilicet materia.
Deinde dicit: *Si ista non fuerint*, id est forma et finis. Deinde dicit: *Illic
enim* etc., et quod accidit ex hoc in generatione,
est simile ei, quod accidit in doctrina. In doctrina enim
etiam non erunt propositiones si conclusio non fu-
erit. Verbi gratia quoniam propositiones, ex quibus de-
claratur, quod anguli trianguli valent duos rectos.
Non erunt si non fuerint aequales duobus rectis.
Et iam praedixit hoc, sed iteravit illud ad rememo-
rationem in libro Alexandris neque illic etiam erunt prin-
cipia si triangulus habuerit angulos aequales du-
obus rectis, id est quoniam non aequitur, quod si conclu-
sio sit, quod propositiones sint. Deinde dicit: *Manifestum est
igitur* etc., id est manifestum est igitur, quod necessi-
tas in rebus naturalibus notat materiam, et illud,
quod sequitur materiam de motibus et non notat
formam scilicet quoniam materia invenitur propter formam
non forma propter ipsam, cum non sequitur materiam.

*[Vetus:] Et utraeque physico dicendae sunt causae
magis autem, quae cuius causa. Causa
enim haec materiae est, sed non haec
finis. Et finis, quia cuius causa et princi-
pium a diffinitione et ratione est,
sicut in his, quae secundum artem,
quoniam si domus talis est, oportet
hoc fieri ex necessitate et esse. Et quoniam
hoc est sanitas, hoc oportet fieri ex
necessitate et esse sic. Et si hoc est homo
hoc, si autem hoc et hoc.
[Scotus:] Et oportet naturalem intendere has
duas causas, sed magis debet inten-
dere causam, quae est propter quid
quoniam ista est causa materiae, ipsa
autem non est finis, propter quem
et principium est de diffinitione et
ratione, sicut est in rebus, quae sunt
per artem, verbi gratia quoniam quia domus
est tale, necesse est, ut sit hoc et hoc,
quia sanitas est talis, necesse est, ut
sint hoc, et similiter quia homo est
<pb n="[49r
talis, necesse est, ut sit hoc*.
Et oportet naturalem reddere utramque causam,
quia constitutio rerum naturalium est ex ambobus
scilicet ex materia, et ex illo, propter quod est materia.
Deinde dicit: *Sed magis debet* etc., id est oportet natu-
ralem sollicitari magis circa causam finalem cum propter
causam finalem est causa materialis, et non propter
causam materialem est causa finalis. Deinde dixit:
*Et principium est ex diffinitione et ratione*, id est et principium,
ex quo sequitur si fuerit necessitas materiae, est il-
lud, quod continet diffinitio et forma in rebus com-
positis. Et intendebat per hoc, quod cum diffinitio
rei fuerit posita sequitur materia necessario in esse
eius. Diffinitio enim continet formam communem
et propriam. Deinde dicit: *Sicut est in rebus artificialibus*,
id est verbi gratia quia diffinitio domus est continens cooperiens
defendens a calore et frigore, necesse est, ut sit com-
posita ex tecto et pariete. Et quia diffinitio hominis
est animal rationale necesse est, ut sit compositum
ex carne et osse, quia diffinitio sanitatis est dispo-
sitio in membro, qua agit suam actionem in membro
necesse est, ut ista dispositio sit complexio. Et hoc
intendebat, cum dixit, quod *domus est tal* etc.
*[Vetus:] Fortassis autem et in ratione est ne-
cessarium, determinari enim opus
serrandi, quoniam divisio huiusmodi
est, hoc autem non est, nisi habeat den-
tes huiusmodi. Hi autem non, nisi
sit ferreus. Sunt autem in diffinitione
quaedam partes ut materia.
[Scotus:] Et rectum est, ut necessarium intret
in diffinitione etiam, et hoc erit quando
diffinierimus actionem serrationis,
quoniam est scindere tali modo, quod
non aptatur nisi serra habeat den-
tes tali modo, et hoc impossibile est,
ut sit hoc modo nisi sit ex ferro. In
diffinitione enim etiam quaedam
partes sunt quasi materia*.
Quia diffinitiones continent genera et differentias
et genera sunt formae universales et differentiae for-
mae propriae, et est declaratum, quod materia sequitur
necessario ex forma. Rectum est, ut diffinitiones in
hac scientia sint principium apparentiae necessitatis
materiae, et quia ex quibusdam diffinitionibus non
solummodo apparet consecutio materiae, sed etiam
in eis intrat materia. Dixit: *Et rectum est* etc.,
id est et rectum est, ut in quibusdam diffinitionibus non
sequitur necessarium ex positione diffinitionis, sed
intrat in diffinitio quasi pars. In talibus igitur
diffinitionibus apparet materia quasi pars non se-
cundum consecutionem. Deinde dicit: *Si enim diffinierimus*
etc. Hoc est exemplum diffinitionis, in qua ap-
paret materia. Serratio enim, quia non completur nisi per
formam et materiam serrae ideo intrat materia in
diffinitione. Serra enim si dixerimus ipsam esse
instrumentum habens dentes, non erit diffinitio, donec
dicamus ipsam esse ex ferro.

<title type="text" rend="1" n="616"> [Liber III] </title>
<title type="structure" rend="2">Prologue to Book 3</title>
<title type="text" rend="2">
<anchor xml:id="LCP_161.1"/>[Prologus]<anchor xml:id="LCP_161.2"/>
</title>
<pb n="[178 Consuetudo sicut dicit Aristoteles in primo Metaphysicae est maxima
causa
impediens a pluribus rebus manifestis per se, quemadmodum enim quando homo
fuerit assuetus ad aliquas actiones, licet noceant illi, erunt faciles illi, et
credit quod
sint utiles. Similiter cum fuerit assuetus credere sermones falsos a pueritia,
erit
illa consuetudo causa ad negandum illam veritatem manifestam, sicut quidam
tantum assueti fuerunt comedere venenum in tantum quod erat eis cibus, et sicut
accidit modernis dicentibus quod generatio fuit ex non ente, et causa istius
aestimationis fuit consuetudo.
Et tu potes scire hoc ex hoc quod dixit Aristoteles quod omnes antiqui
conveniunt in hoc quod nihil generatur ex nihilo. Et iam vidi quosdam socios
dubitantes in hac quaestione, et Avicenna oboedivit huic aliquantulum in suo
tractatu de substantia orbis. Et ista mala consuetudo potest auferri per habere
consuetudinem audiendi sua contraria. Quemadmodum enim malitiae acquisitae
per malam consuetudinem destruuntur per consuetudinem habituum bonorum
oppositorum illis. Similiter credere res falsas per malam consuetudinem destrui
tur
per habere consuetudinem rerum verarum, et ista consuetudo est impediens multos
intelleetos perfectos recipere veritatem.
Et ideo videmus modernos loquentes dicere quod qui in principio addiscit
philosophiam, non potest addiscere leges, et qui primo addiscit leges, non ei
abscondentur post aliae scientiae, et bene dixerunt. In quo enim congregantur
consuetudo veritatis et comprehensio veritatis, ille non habet impedimentum a
veritate, sed habet impedimentum a falsitate aut saltem ab eo, in quo neque est
veritas neque falsitas ut in legibus. Sed qui habet consuetudinem recipiendi fa
lsum,
aptus est, ut impediatur a veritate. Quemadmodum in quo congregatur cum
nutrimento panis, qui est cibus temperatus, consuetudo nutrimenti, rectum est u
t
non impediatur in aliqua hora ab hoc, quin nutriatur ab eo et quin non accidat
ei
nocumentum. Sed qui assuetus est ad aliud quam ad panem, potest bene impediri
a nutrimento illius.
Et ex hoc modo, scilicet per consuetudinem aestimatur quod apologi positi
civitati sibimet corrumpunt multa principia necessaria, et hoc est per assuetud
inem,
et ideo fides vulgi est fortior quam fides philosophorum, quoniam vulgus non
assuevit audire aliud, philosophi autem audiunt multa, et ideo quando disputati
o
<pb n="[178 et consideratio communis est omnibus, corrumpitur fides vulgi, et i
deo quaedam
leges prohibent disputare. Et potes bene videre quantum operatur audire res
extraneas in opinione, quae est per consuetudinem in hoc tempore. Homines enim
multi, cum intraverunt res speculativas et audierunt res extraneas eis, cum fue
runt
assueti, statim corrumpebatur opinio, quam habuerunt ex assuetudine, et non
fuerunt tantum assueti ad istas res extraneas ut possent recipere, et fuerit de
structa
apud eos maior pars legum, et multiplicati sunt apud eos homines, qui dicebantu
r
zenedic, et Algazel fuit maior causa huius cum suis compositionibus mixtis et
ideo, quia antiqui ex assuetudine erraverunt circa sequentia, dixit hoc.
<app from="#LCP_161.1" to="#LCP_161.2">
<rdg>This prologus to Liber III is lacking in the Editio princeps.
The text here is based on: Horst Schmieja, Drei Prologe im Groen Physikkommentar
des Averroes?, in:
Aristotelisches Erbe im arabisch-lateinischen Mittelalter, ed. by Albert Zimmer
mann (Berlin [et al.]:
de Gruyter, 1986), pp 175-189.
</rdg>
</app>

<pb n="[49v
*[Vetus:] Quoniam autem na-
tura est principium
motus et mutationis
scientia autem nobis
de natura oportet
non ignorare, quid
sit motus. Necessarium est enim ignorato
ipso et ignorari naturam. Determi-
nantibus igitur de motu. Tentan-
dum est eodem aggredi modo et
de his, quae consequenter sunt, videtur
autem motus continuorum esse, scilicet
infinitum apparet primum in con-
tinuo, unde et in diffinitionibus con-
tinuum contingit primum indigere
multotiens ratione infiniti, cum in
infinitum divisibile continuum sit.
[Scotus:] Quia natura est principium mo-
tus et quietis et transmutati-
onis, et in hac scientia intendimus
naturam, oportet nos narrare primo
motum quid sit. Deinde cum de-
terminaverimus hoc, determinabimus
unumquodque consequentium hoc
modo, et existimatur, quod motus est
de rebus continuis, et primo eorum,
quae sequuntur scientiam de continuo
est de infinito. Et ideo accidit multo-
tiens cum diffinierimus continuum
uti in eius diffinitione infinito,
illud enim quod dividitur in infinitum
est continuum*.
Incepit notificare causam, propter quam contigit
ei loqui in hoc libro de motu, et de rebus, quae se-
quuntur motum, quoniam cum consideratio eius est
de natura, cuius diffinitio est principium motus et quietis
fuit necesse ei declarare, secundum quot modos
dicitur principium, et quod dicitur de materia et forma.
Sed primum principium materiale, potuit declarare,
ante quam perscrutaretur de motu et accidentibus
motus. Principium autem, quod est primus motor,
non potuit perscrutari de eo nisi post perscrutati-
onem de motu. Et incepit hic declarare, quod ex diffi-
nitione naturae apparet perscrutatio de motu est ne-
cessaria. Et quia oportet naturalem perscrutari de una-
quaque illarum partium acceptarum in diffinitione
dixit, quod natura etc., id est et quia iam apparuit ex prae-
dicitis quod diffinitio naturae est principium motus et
quietis id est et transmutationis et non transmutationis
et intendimus in hoc libro perscrutari de natura,
cum intentio huius libri sit loqui de rebus
communibus omnibus rebus naturalibus. Et
<pb n="[49v
iam locuti sumus de primo principio, quod est quasi
materia omnium rerum naturalium. Oportet nos
igitur loqui de motu quid sit et cum determina-
verimus id est diffinierimus motum, determinabimus
post unumquodque eorum, quae accipiuntur in diffi-
nitione motus et quae sequuntur motum. Et cum
dixit hoc, incepit dicere illa, quae ita habent ad
unumquodque eorum, quae accipiuntur in diffinitionem
motus, et quae sequuntur motum. Et cum dixit hoc
incepit dicere illa, quae ita se habent ad motum. Et
dixit: Et existimatur etc., id est utrum dividitur in
indivisibilia semper, aut in aliqua divisibilia. Deinde
incepit narrare etiam, quod consideratio de continuo
exigit etiam considerationem de infinito. Et dixit:
Et primum eorum etc., id est et primum eorum, quae
apparent ex consideratione de continuo, est consi-
derare de infinito. Deinde dedit causa in hoc et dixit:
Et ideo accidit multotiens etc., id est quia infinitum
contingit continuo, aut est differentia eius. Accidit
multotiens, quod cum diffinierimus continuum, accipere
in sua diffinitione infinitum. continuum enim est
illud, quod dividitur in infinitum. Deinde induxit testi-
monium super hoc. Et dixit, quod enim dividitur in
infinitum est continuum, id est et diximus diffinitio
continui est illud, quod dividitur in infinitum, quia
illud, quod dividitur in infinitum est infinitum.
Quod enim praedicatur, secundum quid quando con-
vertitur est diffinitio. Et dixit, ut mihi videtur acci-
dit multotiens, quod ista diffinitio continui apud di-
centes ipsum componi ex partibus indivisibilibus
est concessa. Dicentes enim, quod continuum compo-
nitur ex partibus indivisibilibus non concedunt
hanc diffinitionem et quasi dicat et ideo accidit plu-
ribus eorum, qui utuntur diffinitione continui, ac-
cipere in diffinitione eius infinitum. Et forte dixit
hoc, quia continuum potest habere aliam diffinitionem,
ut in qua dicitur, continuum est illud, in cuius me-
dio potest poni terminus communis duabus partibus.

*[Vetus:] Adhuc autem sine loco et vacuo et
tempore impossibile est esse motum,
manifestum igitur est, quod et propter
hoc et propter id, quod omnia sunt
communia et universaliter hoc omni-
bus intendendum prae argumentan-
tibus de unoquoque istorum, poste-
rior autem de propriis speculatio
ea, quae de communibus est.
[Scotus:] Et cum hoc impossibile est, ut mo-
tus sit si locus et tempus non fue-
rint. manifestum est igitur, quod propter
hoc, et propter hoc, quod ista sunt communia
omnibus. Oportet perscrutari de
unoquoque eorum. Consideratio enim
de propriis est post considerationem
de rebus communibus*.
Cum declaravimus, quod ex differentia naturae ap-
parebit, quod oportet naturalem perscrutari de motu
et consequentibus motum. Et dixit, quod illorum, quae
sequuntur motum, quae sunt propinqua substantiae
<pb n="[50r
eius est continuum. Et quod infinitum sequitur continuum. Ince-
pit dicere etiam, quoniam quia locus et tempus sequun-
tur motum in rei veritate et vacuum, ut dicunt qui-
dam naturales, oportet etiam considerare de istis
tribus cum consideratione de illis tribus praedictis
et dixit: Et manifestum est igitur etc., id est manifestum
est igitur, quod ex hoc, quod diximus, quod ista appa-
rent in diffinitione naturae. Et quia etiam ista sunt communia
omnibus rebus naturalibus, oportet nos in hoc
libro loqui de istis rebus, cum iste liber sit primus
liber, in quo loquitur de rebus naturalibus, et de
communi oportet loqui prius quam de proprio et ideo
fuit necesse loqui de istis rebus in hoc libro. Et hic
expressit suam intentionem in hoc libro, et illa, quae sunt sub-
stantia istius considerationis et sunt causae communes
et accidentia communia, quae apparent ex diffinitione
naturae.
*[Vetus:] Primum autem, sicut diximus, de mo-
tu est igitur aliquid, quod entele-
chia tantum est, aliud tantum po-
tentia. Et eorum, quae sunt actu hoc
quidem hoc aliquid, aliud vero
quantum, aliud vero quale vel ali-
quod aliorum entis praedicamentorum.
Sed et eius, quod ad aliquid, aliquid
quidem secundum superabundantiam
et defectum dicitur, aliud autem secundum
activum et passivum et omnino motivum
et mobile. Motivum enim motivum
mobilis est. Et mobile et motivo est
mobile.
[Scotus:] Et incipiemus sicut diximus de
motu. Et dicamus, quod rerum quaedam
sunt imperfectione, et quaedam in
potentia, et istorum quoddam demon-
stratur esse hoc, et quoddam demon-
stratur esse huius quantitatis, et quod-
dam demonstratur esse huius dispo-
sitionis, aut attribuitur hoc modo
alicui aliorum praedicamentorum
entis, relativorum quaedam dicun-
tur secundum magis et minus, et
quaedam secundum agens et patiens
et universaliter secundum movens
et motum, movens enim est movens
motum, et motum est motum a mo-
vente*.
Cum voluit diffinire motum. Incepit de illis, quae
ita se habent, ad id, quod vult diffinire quasi pro-
positiones. Et incepit primo dividere ens secundum
actum et potentiam. Et sunt duo genera, extra quae
non potest motus esse, aut non esse medium inter
illa. Deinde posuit secundam propositionem. Et est quod
entia dividuntur in decem praedicamenta, ad hoc,
quod vult etiam declarare, quod motus invenitur in quattuor
<pb n="[50r
eorum tantum. Deinde posuit tertiam propositionem
et est, quod praedicamentum relationis. Quandoque relatio
in eo est secundum magis et minus, ut duplum et di-
midium, et multum et paucum. et quandoque est re-
latio in eo secundum agens et patiens. Quemadmo-
dum enim duplum dicitur in respectu dimidii, et
dimidium in respectu dupli. Similiter agens dicitur
in respectu patientis. Et patiens in respectu agentis
et induxit hoc ad declarandum, quod motus est actio
motoris in motu et quod non habet esse nisi in moto.
Et ideo accipit rem motam quasi differentiam motus. Deinde dicit:
Et quoddam demonstratur esse hoc, id est individuum substan-
tiae et quoddam huius quantitatis, id est individuum quantitatis
et quoddam huius dispositionis, id est individuum qualitatis.
Deinde dicit: Secundum magis et minus, id est relativum, quod est
in quantitate. Deinde dicit: Secundum agens et patiens. Et
intendit relativum, quod invenitur in praedicamento agere
et pati. Et dixi: Et universaliter secundum movens
et motum, quia movens et motum sunt perfectiora quam
agens et patiens. Cum omne agens sit movens
et non convertitur.

*[Vetus:] Non est autem motus praeter res,
mutatur enim semper id, quod mu-
tatur aut secundum subiectum aut
secundum qualitatem aut secundum
quantitatem aut secundum locum.
Commune autem in his nullum
est accipere. Sicut diximus, quod neque
hoc neque quantum neque quale sit
neque aliorum praedicamentorum nul-
lum, quare neque motus neque muta-
tio nullius est, extra ea, quae dicta
sunt, cum nihil sit extra praedicta.
[Scotus:] Et non est motus extra ipsas res.
Transmutatum enim semper transmu-
tatur, aut in substantia, aut in quan-
to, aut in qualitate, aut in loco, et
nihil invenitur omnino commune
istis, quasi dicat, quod non est ita, neque
unum aliorum praedicamentorum.
Unde necesse est, quod non est motus
neque transmutatio omnino alicuius,
nisi istorum, quae diximus*.
Hoc etiam est quartum fundamentum ad hoc, quod
vult de diffinitione motus. Et est, quod motus invenitur
in pluribus uno praedicamento et dixit: Et non est
motus etc., id est et non invenitur motus extra
decem praedicamenta, quoniam transmutatum semper
transmutatur, aut in praedicamento substantiae, aut
quantitatis, aut qualitatis, aut ubi, aut in alio prae-
dicamento et transmutatio non invenitur nisi in
transmutato, ex quo sequitur, ut motus sit in plu-
ribus uno praedicamento et iste sermo componitur
sic. Motus est in moto et motum est in pluribus
uno praedicamento ergo motus est in pluribus uno
praedicamento et nihil invenitur etc., id est impos-
sibile est inveniri aliquid unius commune istis praedicamentis,
<pb n="[50v
in quibus invenitur motus. Verbi gratia aliquod commu-
ne istis quattuor, quod non sit unum eorum neque aliorum
praedicamentorum, ex quo sequitur, ut motus sit in
alia natura a praedicamentis, et ut dicatur univoce
et intendebat declarare, quoniam quia motus non
dicitur univoce, ideo non habet diffinitionem di-
ctam univoce sed secundum prius et posterius. Sed
tamen tales diffinitiones intrant in artibus demon-
strativis. Et quaeritur de hoc, quod dixit hic, quod motus
non invenitur in uno praedicamento, et dictum est
in libro de Praedicamentis, ipsum esse in praedicamen-
to passionis. Et secundum hoc autem non debe-
mus computare praedicamentum passionis, aut non
debemus dicere ipsum inveniri in pluribus uno praedi-
camento. Ad hoc autem dicamus, quoniam motus,
secundum quod non differt a perfectione, ad quam va-
dit, nisi secundum magis et minus necesse est, ut sit
de genere illius perfectionis motus enim nihil aliud est
suam generatio partis post aliam illius perfectionis,
ad quam intendit motus, donec perficiatur et sit
in actu. Unde necesse est, ut motus, qui est in sub-
stantia, inveniatur in genere substantiae, et motus, qui
est in quantitate, in genere quantitatis, et similiter qui
est in ubi. Et qualitate, secundum autem quod est via
ad perfectionem, quae est alia ab ipsa perfectione,
necesse est, ut sit genus per se. Via enim ad rem est
aliud ab ipsa re, et secundum hoc fuit positum
praedicamentum per se, et iste modus est famosior
ille autem est verior, et ideo Aristoteles induxit
illum modum famosum in praedicamentis et istum
modum verum in hoc libro.

*[Vetus:] Unumquodque autem dupliciter inest
omnibus, ut hoc aliud quidem enim
forma ipsius, aliud vero privatio
et secundum qualitatem hoc quidem enim album,
illud autem nigrum. Et secundum quantitatem,
aliud quidem perfectum, aliud vero imperfectum.
Similiter autem et secundum loci mutationem. Hoc qui-
dem sursum illud vero deorum aut
aliud quidem grave aliud vero leve
quare motus et mutationis tot sunt
species quot et entis.
[Scotus:] Et unumquodque istorum omnium est
duobus modis. Verbi gratia quoniam illud,
quod demonstratur esse hoc, demonstratur per
formam, et demonstratur per privationem, et
similiter in qualitate, aliquod enim est album
et aliquod nigrum, et similiter in quantitate, ali-
quod est perfectum, et aliquod diminutum, in
translatione aliquod est superius et ali-
quod est inferius aliquod leve et aliquod gra-
ve unde necesse est, ut tot sunt spe-
cies motus transmutationis, quot
sunt species entis*.
Cum posuit, quod diffinitio motus est ambigua,
quia invenitur in pluribus praedicamentis uno. Ince-
pit declarare etiam, quod non propter hoc solum est
<pb n="[50v
motus talis, sed et quia motus invenitur in unoquoque
generum motus in duo, unum nobilius. Et aliud
vilius motus enim, qui est in eodem genere de vi-
liori oppositorum ad nobilius est nobilior et qui est
e contrario, est vilior, ut motus de non esse in esse,
et de esse in non esse. Et dixit: Et unumquodque istorum
etc., id est et unusquisque quattuor motuum inve-
nitur in eodem praedicamento duobus modis, quo-
niam transmutatum in substantia, cuius transmuta-
tio est completa. Quandoque demonstratur in esse,
id est in forma et quandoque demonstratur in privatione
formae. Motus enim, in cuius fine demonstratur, quod
motum habet formam, dicitur generatio et in qua
privatur forma dicitur corruptio. Et similiter in fine
transmutationis in qualitate quandoque demonstratur,
secundum quod est album et quandoque secundum quod est nigrum.
Et similiter in quantitate quandoque secundum quod est diminu-
tum et quandoque secundum quod est perfectum. Et
similiter in transmutatione quandoque finis tran-
smutationis est esse superius et quandoque est inferi-
us. Deinde dicit: Et aliquod leve, et aliquod grave forte
est exemplum de motu in ubi, id est quod motum in loco
quandoque movetur ad hoc, ut sit leve etiam in actu,
id est ascendens super illa corpora, et quandoque ut sit
grave in actu id est ut sit sub aliis corporibus. Et forte
est exemplum de generatione et corruptione. Elementa
enim transmutantur de gravitate in levitatem, et de
levitate in gravitatem. Deinde dicit: Necesse est igitur ex
hoc etc., id est necesse est igitur ex hoc, quod diximus, ut
species ultimae motus sint tot, quot sunt species
rerum motarum. Et sunt octo, ut hic apparebit duae
scilicet in unoquoque praedicamento utrum autem inveniatur
motus in alio praedicamento ab istis quattuor per-
scrutabitur in quinto.

*[Vetus:] Divisio autem secundum unumquodque
genus hoc quidem esse entelechia
aliud autem potentia existentis en-
telechia, secundum quod huiusmodi
est motus, est, ut alterabilis quidem
in quantum est alterabile, alteratio
est. Augmentabilis autem et oppositi
nullum enim commune nomen utri-
usque augmentum et decrementum
generabilis autem et corruptibilis ge-
neratio et corruptio, loco mutabilis
loci mutatio.
[Scotus:] Et unumquodque istorum generum
dividatur in illud, quod est actu,
et illud, quod est potentia, tunc mo-
tus erit perfectio eius, quod est in poten-
tia, secundum quod est tale, verbi gratia quoniam
perfectio alterati, quando alteratur
est alteratio et perfectio augmenti
et sui oppositi. Et est diminuti et habent
unum nomen commune ambobus,
quod est augmentum et diminutio
et perfectio generati et corrupti et generatio
<pb n="[51r
et corruptio. Et perfectio translati est
translatio*.
Cum numeravit illa, quae debent praecedere hoc,
quod dicit de diffinitione motus. Incepit diffinire eum
et dixit: Et cum unumquodque etc., id est cum
unumquodque generum motus dividatur in poten-
tiam et actum, quoniam unumquodque eorum quan-
doque est in potentia, quandoque est in actu. Et
manifestum est, quod motus est perfectio rei motae,
ergo manifestum est si non fuerit perfectio eius, se-
cundum quod est in actu necessario, erit perfectio eius,
secundum quod est in potentia. Et addidit in diffinitione,
secundum quod est in potentia, quia omne motum, secun-
dum quod est in actu et habet potentiam habet duas
perfectiones. Perfectionem scilicet in actu, non secundum
quod est motum et perfectionem, secundum quod est in
potentia, quae dicitur motus. Deinde incepit demonstra-
re convenientiam istius diffinitionis unicuique ge-
nerum motuum et dixit: Verbi gratia quoniam perfectio
alterati etc., id est verbi gratia quoniam perfectio alte-
rati, secundum quod est in potentia est illud, quod di-
citur alteratio. Et perfectio augmentati et diminuti,
secundum quod sunt in potentia est illud, quod dicitur
augmentum et diminutio. Et perfectio generati et
corrupti, secundum quod sunt in potentia est generatio
et corruptio. Et perfectio translati, secundum quod
est in potentia est illud, quod dicitur translatio. Et ma-
nifestum est, quod ista diffinitio motus est communis
motui novo et aeterno et similiter etiam apparet ex hac
diffinitione continuatio motus. Motus enim, quando quiescit erit
perfectio eius, quod est in actu. Unde videmus, quod mo-
tus augmenti et alterationis sunt plures motus. Non
enim possumus dicere, quod augmentatur est motum
uno motu de initio augmenti, usque ad finem, appa-
ret enim motus eius in tempore sensibili. Et simili-
ter est dispositio in pluribus alterationibus. Et im-
possibile est, ut in toto tempore augmenti sit motum
et non comprehendatur a sensu. Motus igitur au-
gmenti de initio motus ad finem componitur plu-
ribus motibus et pluribus quietibus. In uno autem
motu translati, qui est de principio ad finem, non
interponitur quies et ideo continuatio est manife-
stior in eo. Et credimus hoc in augmento et alteratione,
quia videmus aliqua augeri per annum, uno digito
et remotum est, ut ille digitus dividatur per omnes
partes temporis illius anni, quoniam minimum tempus
sensibile non habet ex eo partem sensibilem.

*[Vetus:] Quod autem hoc sit motus actu ab
hinc manifestum est, cum aedifica-
bile in quantum huiusmodi ipsum
dicimus esse actu et aedificatur et est
haec aedificatio. Similiter autem et do-
ctrinatio et medicatio et saltatio et
adulescentia et senectus.
[Scotus:] Et declarabitur, quod motus est hoc, ex
hoc quod narrabo. Aedificatum enim non
dicitur aedificari in actu, nisi dum
nos aedificamus, et hoc est aedificari et
similiter adiscere et medicari et labi
<pb n="[51r
et titubare*.
Dicit et declarabitur, quod motus est perfectio rei
potentis, secundum quod potest ex inductione tran-
smutabilium. Aedificatum enim non dicitur esse aedi-
ficatum, quando cessat ab aedificatione, neque quan-
do nondum aedificatur, sed dum aedificatur, et illud
est perfectio aedificati, et aedificatum est non aedifica-
tum, nisi habet potentiam. Et similiter est de adiscen-
te et medicinato et de lapso. Dicimus enim in unoquoque
istorum esse tale, dum habet illam speciem transmu-
tationis, secundum quod est in potentia. Cum igitur
aedificatio est perfectio aedificati, secundum quod est
aedificatum et similiter in aliis transmutationibus.
Manifestum est, quod motus est perfectio moti, secun-
dum quod est motum. Et quia non est motum, nisi secundum
quod est in potentia. Manifestum est, quod motus est perfectio
moti, secundum quod est potentia.
*[Vetus:] Quoniam autem quaedam eadem
sunt potentia et actu, quamvis non
simul non secundum idem. Sed ut calidum
quidem potentia, frigidum autem
entelechia multa iam agunt et pati-
untur ad invicem. Omne enim est
simul activum et passivum, ergo et
movens physicae mobile est. Omne
enim huiusmodi movet, cum mo-
vetur et ipsum. Videtur quidem
igitur quibusdam omne moveri
movens, sed de his quidem ex aliis
manifestum quomodo se habent.
Est enim quoddam moventium et
immobile.
[Scotus:] Et quia videmus aliqua eadem
esse in potentia et in actu, sed non
insimul, secundum idem. Verbi gratia
calidum actu et frigidum potentia,
sunt enim plura, quae agunt in invicem
et patiuntur ab invicem. Omnia
enim ista sunt ex eis, quae agunt
insimul et patiuntur. Unde necesse
est, ut quicquid movet naturaliter
moveatur, et quidam existimaverunt,
quod omne, quod movet, movetur, sed
hoc declarabitur alio modo, ab hoc
est enim aliquid, quod movet et non
movetur*.
Quia videmus res sensibiles esse duobus modis
aut in potentia, aut in actu, sed non secundum idem
et eodem modo, quoniam impossibile est aliquid esse calidum
in actu, et calidum in potentia secundum eundem modum
sed idem in respectu eiusdem, quandoque est in
potentia quandoque in actu. Verbi gratia quoniam aqua quandoque
est calida in actu, et quandoque calida in potentia.
In respectu autem duorum est in potentia, et in actu
scilicet in potentia alterius et in actu respectu
<pb n="[51v
reliqui. Et similiter in respectu eiusdem est duobus
modis. Verbi gratia quoniam cibus est agens in corpus,
secundum quod est panis in actu, et patiens ab ipso,
secundum quod est corpus in potentia. Necesse est igitur,
ut sint hic aliqua, quae movent se ab invicem et mo-
ventur ab invicem et quod haec duo sint vera scilicet age-
re et pati insimul, sed in respectu duorum non in
respectu eiusdem. Deinde dicit: Necesse est igitur etc.,
id est cum sint aliqua, in quibus invenitur potentia
et actus insimul, necesse est, ut illud, quod movet
secundum hunc modum, ut moveatur et intendebat,
cum dixit naturaliter, illud quod movet, secundum
quod est in potentia movens. Deinde dicit: Et quidam existi-
maverunt etc., id est sine hac determinatione scilicet
ut sit compositum de potentia et actu, sed non est
verum, sed in fine istius libri declarabitur, quod hic
est motor, qui non movetur omnino, cum in eo
non sit aliqua potentia. Et innuit Platonem.

*[Vetus:] Sed potentia existentis cum ente-
lechia ens agat aut ipsum aut ali-
ud in quantum mobile motus est.
Dico autem hoc in quantum sic, est
enim aes potentia statua, sed tamen
non aeris entelechia. Et in quantum
aes est motus, non enim idem est aeri esse
et potentia alicui mobili, quoniam
si idem esset simpliciter et secundum ra-
tionem esset utique aeris in quantum
est entelechia motus. Non est autem
idem quemadmodum dictum est.
[Scotus:] Motus autem eius, quod est in poten-
tia est in eo, quod est, quando illud,
quod est in perfectione agit, aut per
se, aut per aliud, secundum quod est mo-
tum. Et intellego per hoc, quod dico, secundum
quod est motum, hoc quod narrabo. Cuprum
scilicet est in potentia idolum, sed perfectio
cupri, secundum quod est cuprum non
est motus. Quiditas enim cupri, et
ipsum esse motum per aliquam po-
tentiam, non habet eandem intentionem
et si haberent eandem intentionem sim-
pliciter, tunc etiam in diffinitione cu-
pri esset motus, sed intentio eorum
non est eadem*.
Cum declaravit, quod entia naturalia sunt in poten-
tia et actu insimul aut in duobus temporibus in
respectu eiusdem aut in eodem tempore respectu
duorum aut eiusdem, sed duobus modis et quod mo-
tus est in hoc genere, incepit declarare, quod motus
est perfectio entis, secundum quod est in potentia, non
secundum quod est in actu. Et dixit: Motus autem eius
etc., id est motus autem eius, quod est in potentia,
scilicet eius, quod exit de potentia in actum invenitur
in illo, quod est in actu. Et quando illud, quod est in
actu agit et hoc est secundum quod est motum, et non
<pb n="[51v
secundum quod est in actu. Verbi gratia quoniam cuprum
est in actu cuprum et in potentia idolum. Et perfectio
cupri in actu, secundum quod est cuprum, non est motus,
quoniam tunc quiditas eius esset in motu, sed
actio cupri quae est motus, est actio eius, secundum
quod est in potentia idolum. Intendit quoniam cum
potentia in aliquod fuerit aliud ab actu. Et motus
non est perfectio rei, secundum quod est in actu, necesse
est, ut sit perfectuio eius, secundum quod est in potentia
et si motus esset perfectio actionis, tunc quiditates
rerum essent motus, sed motus non est perfectio
actionis, et quia quiditas cupri, quae est perfectio
eius in actu non est, quod habeat potentiam ad mo-
tum, quoniam si hoc esset, tunc potentia et actus
essent idem.
*[Vetus:] Manifestum est autem et in contrariis
posse quidem enim sanari et posse la-
borari alterum est. Et namque si labo-
rare quidem et sanari idem esset, sub-
iectum autem et sanabile et infirmum
sive humiditas sive sanguis unum
et idem est, quoniam autem non est idem
quemadmodum,neque color idem est visi-
bile possibile in quantum est pos-
sibile entelechia manifestum, quod sit
motus.
[Scotus:] Si intentio eorum non est habere eandem
ut diximus. Et hoc manifestum est
in contrariis, sanum in potentia
aliud est ab infirmo in potentia, se-
cundum illum sermonem, debent habere
eandem intentionem, subiectum enim
eorum et illud, quod sanat et infir-
matur, sive fit humor aut sanguis
est idem, et cum hoc non fit idem
sicut color et visibile non sunt idem,
manifestum est, quod perfectio eius, quod potest
aliquid, secundum quod potest illud est motus*.
Et intentio actus, cum potentia in re demonstrata
non est eadem et si subiectum sit idem. Et hoc est
manifestum in contrariis, subiectum enim est idem
et sunt in maxima diversitate, verbi gratia quoniam hoc
demonstratum est esse in potentia. Sanum est aliud a
dicere ipsum esse in potentia infirmum, et si duo diversa
essent idem, propter hoc, quod subiectum eorum est
idem, contingeret, ut potentia ad infirmitatem esset
eadem cum potentia ad sanitatem et si hoc esset, tunc
sanitas et infirmitas essent eadem, quoniam poten-
tiae rerum contrariarum sunt contrariae. Deinde dicit: Et secundum
illum sermonem etc., id est et esset necesse, ut si ali-
qua duo essent idem, quia subiectum est idem scilicet quod
aliquid esse sanum in potentia. Et infirmum in po-
tentia essent idem, quia subiectum sanitatis et infirmita-
tis est idem. Verbi gratia humor aut sanguis etc., quam
aliquid esse in actu, et in potentia non est idem,
quia subiectum illius est idem, sicut color et visibile
non sunt idem. Et si subiectum sit idem, manifestum

<pb n="[52r
est, quod perfectio eius, quod potest aliquid, secundum
quod potest illud est motus. Non perfectio eius, secundum
quod est in actu, quoniam si perfectio actionis esset
motus. Tunc quiescens esset motum. Et tunc qui-
ditates ipsarum rerum essent motus, ut dixit.
*[Vetus:] Quod quidem igitur est hoc et quod
accidit, tunc moveri, cum est ente-
lechia vel ipse et neque prius neque
posterius ostensum est. Contingit
enim unumquodque operari quidem
aliquando autem, non ut aedificabile
et aedificabilis actus in quantum est
aedificabile aedificatio est. Aut enim
huius est aedificatio actus aut do-
mus, sed cum domus sit non am-
plius aedificabile est. Aedificatur autem
aedificabile, necesse est ergo aedifica-
tionem esse actum. Aedificatio autem
motus quidem est. At vero eadem
conveniet ratio in aliis motibus.
[Scotus:] Et declaratum est, quod intentio motus
est haec, et quod esse eius debet esse in
perfectione illius, utrumque enim est
impossibile scilicet ut actus cadat in ali-
qua hora, et non cadat. Verbi gratia aedifica-
tum, perfectio enim aedificati, secundum
quod est aedificatum est, aedificatio. Aedi-
ficatio enim est actio aedificati, aut
domus, sed cum domus est, tunc
non est aedificatio ergo necesse est,
ut aedificatio sit actio, aedificatio enim
est aliquis motus. Et iste sermo est
conveniens in ceteris motibus*.
Et declaratum est, quod diffinitio motus est ista scilicet quod
debet esse in actione quae est in potentia dum est
actio, neque ante, neque post. Deinde dicit: utrumque est im-
possibile. etc., id est et hoc necesse est, quod utrumque
istorum est possibile in moto scilicet ut actio sit in eo
in alia hora cadens et ut non cadat in alia. et im-
possibile est, ut in eo sit motus ante quam actio cadat
ex eo, verbi gratia quoniam dicimus, quod perfectio aedificati,
secundum quod est aedificatum, est aedificatio, quae est
motus aedificati, non ante, neque post, ante autem
impossibile est, quia non habet actionem, quae est
aedificatio remanet igitur, ut aedificatio sit, aut actio
aedificati, aut actio eius, quod iam aedificatum est. Verbi
gratia domus, sed domus non est aedificatum, neque tran-
smutatum. Ergo necesse est, ut aedificatio sit actio
aedificati, secundum quod est aedificatum, id est secundum
quod est etiam in potentia aedificatum.

*[Vetus:] Quod autem benedictum sit manife-
stum est, ex quibus alii de ipso di-
cunt et ex eo, quod non est facile diffi-
nire aliter ipsum neque enim motum
<pb n="[52r
ponere in alio genere potest utique
aliquis. Manifestum autem inten-
dentibus quemadmodum ponunt
ipsum quidem ipsum alteritatem et inaequa-
litatem et quod non est dicentes esse
motum, quorum nullum necessarium
est moveri, nisi altera sint neque si in-
aequalia neque si non sint.
[Scotus:] Et declarabitur etiam hoc esse rectum
ex hoc, quod alii dixerunt, et quia diffi-
cile est ipsum diffinire alio modo
impossibile enim est ponere motum
et transmutationem in alio genere.
Et iste sermo est rectus. Et hoc mani-
festum est ei, qui consideraverit ipsum,
secundum quod alii posuerunt ipsum. Dixerunt
enim, quod motus est alietas, et exitus
ab aequalitate, et quod non est, et nullum
illorum necesse est moveri, neque illud,
quod est aliud, neque illud, quod est
non aequale, neque illud, quod non est*.
Dicit: Et declarabitur etiam etc., id est et apparet
est quod perfectio etiam, quod hoc, quod diximus de diffinitione motus,
est rectum. Quando aliquis sciverit, quid alii dixe-
runt de illo, et quia sermo adversarii non est contra-
dictorius, verus dixit: Et quia difficile est etc.,
id est et quia impossibile est diffinire motum alio modo
ab eo, quo nos diffinivimus ipsum quia nullus potest
ponere motum sub alio genere ab eo, sub quo nos
posuerimus ipsum. Et cum narravit hoc, incepit
declarare errorem aliorum. Et dixit: Et iste sermo est
rectus etc., id est ei, qui consideravit diffinitionem,
qua alii diffinierunt ipsum. Quidam enim dixerunt
ipsum esse alietatem. Et quidam exitum ab aequali-
tate et quidam ipsum esse non ens, sed nullum istorum
est motus, quoniam si esset, tunc, quod diceretur aliquod
istorum esse, esset motum. Si igitur motus esset ali-
etas, tunc omne aliud esset motus, et si esset exitus
ab aequalitate, tunc omnis exitus ab aequalitate
esset motum. Et est magis remotum, ut sit non ens, quo-
niam non ens non transmutatur. Deinde dicit: Et nullum
istorum movetur, id est et si aliquod istorum esset diffini-
tio motus, necesse esset, quod quicquid diceretur esse
aliquod illorum, ipsum habere motum. Et debes
scire, quod ista diffinitio non est manifesta per se, sed
tantum debet inveniri per aliquam viam earum,
in quibus inveniuntur huius generis diffinitiones
aut per viam divisionis, aut per viam compositionis.
Diffinitiones autem ignotae naturaliter necesse est,
ut in eis utatur, quis syllogismo, aut in declarando
diffinitionem et diffinitum esse, quando utrumque fue-
rit ignotum, aut in declarando, quod diffinitio est dif-
finiti, quando diffinitum fuerit manifestum per se
et diffinitio ignorata. Aristoteles igitur in declarando
diffinitionem motus, utitur tribus scilicet divisione et
inductione, et via accepta a contrario, in qua decla-
ravit, quod si est impossibile, ut perfectio, quae est motus
<pb n="[52v
rei motae sit, secundum quod est in actu est perfectio
eius, secundum quod est in potentia. Et est dissolutio
quaestionis in illo loco.

*[Vetus:] Sed neque mutatio neque in hoc neque ex
his magis est quam ex oppositis. Causa
autem in hoc ponere, quod indeterminatum
quoddam videtur esse motus, alte-
rius autem coordinationis princi-
pia ex eo, quod sunt privativa inde-
terminata sunt neque enim hoc neque
tale neque unum ipsorum, quia neque
aliorum praedicamentorum.
[Scotus:] Et etiam transmutationem ire ad
ista et fieri ab istis, non est dignius
quam fieri ab oppositis, et causa, pro-
pter quam posuerunt motum, in
istis intentionibus est, quoniam mo-
tus videtur non habere terminum,
apud quem cesset, et quod principia alte-
rius partis, cum sint in capitulo
privationis non habent diffinitio-
nem, nullus enim eorum est demon-
stratum esse hoc, neque esse in hac
dispositione, neque in aliis praedica-
mentis*.
Dicit: Et etiam etc., id est etiam dicere, quod transmu-
tatio est de ente ad non ens, non est dignius
quam dicere ipsum venire de ente ad ens, videmus enim etiam,
quod transmutatio venit de forma in formam, sicut
venit de alietate in alietatem. ista igitur omnia sunt
accidentia motui, non quod per ista substantia motus
constituatur. Et cum destruxit diffinitiones, quibus
utebantur in motu, incepit narrare causam, propter
quam diffiniebant motum istis diffinitionibus. Et
dixit: Et causa etc., id est et causa, propter quam
isti diffiniebant motus istis diffinitionibus est, quo-
niam motus, cum sit de rebus, quae non permanent
videtur non habere diffinitionem. Diffinitiones
enim sunt rerum permanentium. Et quod si haberet
diffinitionem cessaret et destrueretur et quasi dicat,
quod motus videtur non habere terminum, apud quem
cesset, ut innatae sunt res permanere apud suas diffi-
nitiones, cum igitur existimaverunt, quod motus non
habet diffinitionem et quod ista sunt principia partis
contrariae parti essendi non habent diffinitionem
scilicet pars privationis existimaverunt, quod sequitur ex
hoc, ut motus sit sub hac parte, quae est pars pri-
vationis et potentia istius sermonis est ex duabus
affirmativis in secunda figura, et utraque propositio
est falsa. Motus enim habet diffinitionem, ut decla-
ratum est et privationes etiam quodammodo habent
diffinitiones. Et intendit per partem hoc, quod Pytha-
gorici opinabantur, quod principia rerum dividuntur
in duas partes contrarias, et quod una pars continet
magis illa opposita, quae sunt magis in capitulo
privationis et alia pars continet illa, quae sunt ma-
gis in capitulo habitus. Et imponebant in una parte
<pb n="[52v
decem scilicet bonum et aequale et par et unum et dextrum
et lumen et masculum et motum et rectum et quadra-
tum. Et opposita istorum in capitulo privationis,
et quia omnia apud istos sunt in altera istarum dua-
rum partium, et motus non est in capitulo entis.
Ergo est in capitulo privationis, quae est non aequale
et aliud.

*[Vetus:] Videri autem indeterminatum mo-
tum esse causa est, quia neque in poten-
tia eorum, quae sunt generum neque
in actu est ponere ipsum neque enim
possibile est quantitatem moveri
ex necessitate neque quod actu
quantum est.
[Scotus:] Et causa in hoc existimaverunt, quod
motus non habet diffinitionem, est
quia impossibile est ipsum poni in
potentia entium, aut in actione eorum
simpliciter, quod enim est in potentia
aliquod quantum. Non est necesse
ipsum moveri neque illud, quod est
aliquod quantum in actu*.
Cum declaravit, quod causa in hoc, quod posuerunt mo-
tum in principio capituli privationis, est, quia existima-
bant ipsum esse privationem Incepit dare causam
existimationis et dixit: Et causa in hoc, quod existima-
verunt etc., id est et quia impossibile est ponere, quod
genus eius est potentia simpliciter, aut actus simpliciter.
Nullus enim potest dicere in eo, quod adhuc movetur in po-
tentia ipsum moveri in actu. Verbi gratia quoniam illud, quod
est in potentia aliquod quantum, nondum movetur
in quanto neque illud, quod est in actu etiam quantum
movetur quia iam quiescit. Et cum motus non est
sub potentia simpliciter, nec sub actu simpliciter.
Et haec duo sunt duo partes entis, ergo non est in
capitulo entis, sed in privatione, et latuit eos actus
medius inter potentiam et actum, qui est perfectio
potentiae, secundum quod est potentia.
*[Vetus:] Et motus quidem actus videtur
esse imperfectus autem. Causa autem est,
quoniam imperfectum, quod possibile
cuius est actus. Et propter hoc ergo
difficile est ipsum accipere, quid sit
aut enim in privationem necesse est
ponere ipsum aut in potentia aut
in actum simplicem. Horum autem
nullum videtur contingens. Relin-
quitur autem igitur praedictus mo-
dus, actum quidem quendam esse.
Sed huiusmodi actum qualem
diximus difficilem quidem videre
contingentem autem esse.
[Scotus:] Et existimatur, quod motus sit actio
aliquam secundum actio imperfecta. Et causa in
hoc est, quoniam illud, quod est in
<pb n="[53r
potentia motum, et est illud cuius ac-
tio est motus, est non perfectum. et ideo
scire quid sit est difficile. necesse est enim i-
psum poni aut in privatione, aut in poten-
tia aut in actu simpliciter, et manifestum
est quoniam impossibile est ipsum poni in aliquo
istorum, remanet igitur modus quem
posuimus. et ipsum esse est esse in ac-
tu. Sed intellegere ipsum esse actum secun-
dum modum quae narravimus est dif-
ficile, sed tamen possibile*.
Cum declaravit causa, propter quam antiqui posue-
runt motum sub genere privationis narravit, quod mo-
tus est positus in actu, non in privatione, sed est ac-
tus non perfectus, unde antiqui existimaverunt ipsum
esse sub privatione, cum actus non perfectus sit
propinquus privationi. Deinde dicit: Quod enim est in potentia etc.,
id est et causa in hoc, quod motus est actio non
perfecta. Est quoniam illud, cuius actio est motus, est
non perfectum, quia est in potentia et quia est actus non
perfectus. Ideo difficile scitur quid sit. Deinde induxit
rationem super hoc, quod est actus non perfectus et dixit:
Necesse est enim etc., id est sed apparet necessario
ipsum esse actum non perfectum. Necesse est enim ipsum poni
sub privatione aut sub potentia, aut sub actu per-
fecto, sed non potest poni sub aliquo istorum, ergo re-
manet ipsum poni in actu non perfecto et est actus po-
tentiae. Deinde dixit: Sed intellegere etc., id est sed ipsum
intellegi actum, est difficile, quia est imperfectus in se.
Difficile enim in cognitione quandoque est propter res laten-
tem. Et hoc erit propter imperfectionem suae naturae. Acci-
dit igitur motui imperfectio, propter communicationem
eius cum potentia. Et ideo eius diffinitio latuit anti-
quos, sed licet sit difficilis, tamen est possibilis.

*[Vetus:] Movetur autem et movens omne, sicut
dictum est, cum sit potentia mobile.
Et cuius immobilitas quies est, cui enim
motus inest huius immobilitas quies est
adhuc agere, enim in quantum huiusmodi i-
psum movere est hoc autem facit tactu, quia
simul et patitur, unde motus est a-
ctus mobilis in quantum est mobile.
[Scotus:] Et omne, quod movet naturaliter mo-
vetur, ut diximus cum impotentia fue-
rit movens et cessatio eius a motu
fuerit quies. Cessatio enim eius, cuius
est motus, est quies ei. Actio enim eius
est versus hanc intentionem et secundum quod est
tale est movere et facit hoc per contra-
rium. Ergo necesse est, ut patiatur
cum sua actione, et ideo etiam mo-
tus est perfectio moti, secundum quod est
motum*.
Dicit, quod omne, quod movet, movetur etc., id est et quia
motus rei est, secundum quod est in potentia. Ideo omne,
<pb n="[53r
quod movet et movetur cum impotentia fuerit movens,
scilicet movens quandoque et quandoque non. Translatio enim
huius motoris de potentia in actum est transmutatio
et quia est proprium huic motori, quod eius cessatio a
motu est quies, quia quies invenitur in eo, quod re-
cipit motum. Et ideo exigit istam secundam dispositionem
in eo. Potentia enim et habitus sunt moventis in poten-
tia cum aliquando moveant et aliquando non, sed non di-
cuntur quiescere, cum non sint corpora. Et dixit: Et
cessatio eius etc., et quasi dicat et omne, quod mo-
vet ex eis, quae movent in potentia, quando cessat a
motu. Et cessatio eius fuerit vera quies, non movet
nisi moveatur sed actio motoris non est moveri illud
enim, quod agit motum, secundum quod cessatio eius
ab hac actione est quies, actio eius propria sibi, se-
cundum quod est movens in actu, est movere, non mo-
veri sed quia non agit hoc, nisi per contactum, cum sit
corpus. Ideo contingit ei necessario moveri ab eo,
quod movet sed hoc non est, secundum quod est movens,
scilicet secundum quod est in actu, sed secundum quod est in poten-
tia movens et tale movens et motum sunt illa, quo-
rum materia est eadem, ut declaratum est in libro Peri
Geneos. Et ideo corpora caelestia non moventur ab il-
lis, quae movent et cum notificavit hoc dixit: Et ideo
motus etc., id est et propter hoc, quod diximus, quod mo-
tor movetur per accidens, ideo motus est perfectio mo-
ti per se, id est secundum quod est motum, non perfectio mo-
toris. Et induxit hanc differentiam ad hoc, quod diffiniat
motum per istam aliam diffinitionem, quae est notior
prima, sed prima demonstrat magis subiectum mo-
tus. Ista enim differentia est materialis, prima autem est
secundum formam.

*[Vetus:] Accidit autem hoc tactu motivi, quia
simul et patitur. Species enim semper exi-
stimabitur aliquam movens aut enim haec
aut qualis aut et quanta, quae erit
principium et causa motus, cum mo-
veat actu. Homo facit ex potentia
existente homine hominem.
[Scotus:] Et hoc semper accidit per contactum moto-
ris et forma semper inducit illud, quod
movet aut ad hoc aut ad hanc di-
spositionem. aut ad hanc quantita-
tem. Et est illud, quod est principium et cau-
sa motus, quando movet, verbi gratia quoniam ho-
mo, qui est in perfectione facit hominem
ex homine, qui est in potentia*.
Dicit: Et motus fit in moto per contactum motoris et
motor movet per suam formam. Et forma semper indu-
cit illud, quod movet scilicet motum, ad illud, ad quod
naturaliter inducit. Si igitur forma fuerit demonstra-
ta simpliciter, id est in substantia, movebit ad substanti-
am demonstratam. Et si fuerit, qualis movebit ad qua-
litatem demonstratam, et si fuerit, quanta movebit ad
quantitatem demonstratam, et si habuerit naturam moven-
di ad aliquem locum, movebitur ad illum. Deinde dicit: Et est
illud, quod est principium, id est et illud, quod est in actu
in motore, per quod movet, est illud, per quod mo-
tor inducit illud, quod est in potentia in actum. Verbi
<pb n="[53v
gratia quoniam homo, qui est in actu facit, verbi gratia de
sanguine menstruoso, qui est homo in potentia hominem
in actu. Et inducit hoc ad declarandum, quod motor non
movet nisi secundum quod est in actu. Et quod motum
movetur, secundum quod est in potentia. Et ideo si motor
movetur per accidens non secundum quod est motor, ergo mo-
tus est perfectio moti secundum quod est motum.

*[Vetus:] Et dubium autem manifestum est, quod est mo-
tus immobili. Actus enim huiusmodi et
ab hoc. Motivi autem actus non ali-
us est. Oportet quidem enim esse actum
utrique. Motum quidem enim in ipso
posse. Movens autem in ipso operari
vel agere, secundum est activum mobilis, quare
similiter unus utrisque actus, sicut
idem spatium est unum ad duo et duo
ad unum. Et ascendentis et descendentis,
haec enim sunt quidem unum, ratio autem non
una. Similiter est et in movente et in moto.
[Scotus:]Apparet igitur ex hoc illud, in quo
accidit quaestio. Et est quoniam motus est in
moto, et est perfectio eius, quod est a
motore. Et actio moti nihil aliud est
quam hoc. Debet enim esse perfectio utrius-
que. Motor enim est motor eius, quod potest
ad motum et movet secundum quod agit. Et ita
se habet ad motum sicut agens, actio
igitur utriusque est eadem et eodem modo
quemadmodum idem spatium in respe-
ctu duorum, inter quae est unum, erit in re-
spectu unius est duo. Et similiter a-
scendere et descendere. Haec enim duo
sunt idem. Sed diffinitio eorum non est
eadem et eodem modo est de motore
et moto*.
Et cum sit manifestum, quod motor agit per suam formam
et secundum quod est in actu et motum movetur, secundum
quod est in potentia. Dissolvitur quaestio, in qua dicitur, utrum
motus sit in motore, aut in moto. Et apparuit ex hoc
ipsum esse in moto et ipsum esse actum et perfectionem in
moto. Et impossibile est, ut hoc sit aliter. Necesse est
enim, ut motus sit eadem perfectio utriusque scilicet motoris
et moti et non quod movetur sit aliud a moveri omnibus
modis scilicet aliquod existens in essentia motoris, quem-
admodum motus est in essentia moti. Actio enim moto-
ris, quae est movere, est eius, non ineo. Et hoc inten-
debat, cum dixit: Motor enim etc., id est actio enim
motoris est facere motum in alium. Deinde dicit: Et ita ha-
bet se ad motum, sicut agens ad patiens scilicet quoniam
sicut actio agentis et patientis est una in subiecto
et duo in diffinitione. Similiter est de motore et moto
et universaliter in omnibus relativis oppositis, quem-
admodum enim, idem spatium a sursum ad deorsum, quan-
do accipitur, secundum quod est proportio inter duo
erunt idem et quando accipitur, secundum quod illa duo sunt
<pb n="[53v
opposita tunc erunt duo. Unum enim dicitur superius et al-
terum inferius et haec duo sunt opposita. Et similiter
idem motus per illud spatium dicitur in respectu superioris
ascensus. Et in respectu inferioris descensus. Proportio
enim est eadem. Et illa duo, quae sunt substantia proporti-
onis, sunt diversa secundum diffinitionem et dicit: Quoni-
am quemadmodum idem spatium etc., id est quemadmo-
dum spatium inter duo loca diversa, verbi gratia superius
quando accipitur, secundum quod est proportio inter duo.
Erit unum, et quando accipitur, secundum quod illa duo sunt
diversa, erit duo. Deinde dicit: Et in respectu unius est du-
o id est et quando accipitur secundum respectum unius ad
unum erit duo, proportio enim primi ad secundam est a-
lia a proportione secundi ad primum. Proportio enim in-
ter unum et duo est eadem, secundum quod est inter duo. Et
est duae, secundum quod est proportio unius ad duo, quod est
dimidium. Et est alia a proportione duorum ad unum, quae
est dupla. Et similiter ascensus et descensus sunt idem,
secundum quod sunt motus inter duo et sunt duo, quoniam
in respectu superioris dicitur ascensus. Et in respectu
inferioris dicitur descensus diffinitio, tamen non est ea-
dem ascensus et descensus, licet ambo sint idem se-
cundum subiectum et secundum hoc est de motore et moto,
quoniam actio facta inter illa es eadem, sed in respe-
ctu alterius dicitur movere et in respectu reliqui
dicitur moveri et sunt valde opposita.

*[Vetus:] Habet autem defectum rationalem, ne-
cesse enim est fortassis quaedam actum es-
se activi et passivi. Hic quidem enim
actio, illinc autem passio. Opus enim
et finis huius quidem actio, illius autem
passio, quoniam igitur utraque sunt motus
siquidem alteri in aliquo sunt aut enim
utraque in moto et patiente sunt aut in
agente sunt utraque aut actio quidem
in agente, passio autem in patiente est. Si
autem oportet et hanc actionem vocare
aequivoce utique fuit. Sed si hoc est in
movente motus erit, eadem enim ratio
est in movente et in moto, quia aut omne
movens movebitur aut habens motum
non movebitur. Si autem utraque in moto
sunt et in patiente et actio et passio et
doctio et doctrina, cum duo sint in
adiscente. Primum quidem actus uni-
us cuiusque non in unoquoque erit po-
stea et inconveniens est per duos mo-
tus simul moveri, quaedam namque e-
runt alterationes duae unius et in u-
nam speciem, sed impossibile est. Sed si unus e-
rit actus, sed irrationabile est et duo-
rum et alterorum secundum speciem eundem et
unum esse actum. Et est siquidem doctio et
doctrina idem, et passio et actio. Et
docere cum adiscere idem et agere cum
<pb n="[54r
pati, quia necesse est omnem docentem adi-
scere et agentem pati.
[Scotus:] Et in hoc est locus questionis logicae, quoniam
forte de necessitate agens et actum, ha-
bent aliquam actionem, quae dicitur agere
et hoc dicitur agi. Et erit actio ipsa
operatio et perfectio. Illius autem est actio
istius vero est passio. Si igitur ambo
sunt motus et sunt diversi, in quo igi-
tur sunt, quoniam aut ambo sunt in eo, quod
patitur aut in eo, quod agit et transmu-
tat aut agere est in eo, quod agit. Et
agi in eo, quod patitur, et si est necesse,
ut passio etiam dicatur actio, sunt aequi-
voca. Si igitur sit secundum hoc, motus
erit in eo, quod movet eadem enim ratio
dicitur in eo, quod movet et movetur et
sic, aut omne, quod movet, movetur aut
habet motum et non movetur, si igitur
ambo sunt in eo, quod movetur et pati-
tur scilicet agere et agi, et in adiscente erunt
ambo scilicet docere et adiscere. Primo aut
actio alterius erit in utroque. Deinde in-
opinabile est, ut moveatur duobus
motibus insimul. Impossibile enim est, ut
duae alterationes unius rei ducat ad
unam formam. Si igitur aliquis dixerit
immo est impossibile, dicemus necesse
est, ut actio sit una. Et impossibile est,
ut actio duorum diversorum secundum
formam, sit eadem. Et necesse est, ut si
doctrina et disciplina sit idem, sicut
actio et passio sunt idem, ut docere, et
adiscere sint idem. Et agere et pati simi-
liter. Et sic docens necessario erit adi-
scens, et omne agens. Necesse est, ut
patiatur*.
Et cum non distinguatur dispositio de motu, dicendo
quod est unum secundum subiectum, et duo secundum rationem
et fuerit hoc acceptum simpliciter scilicet utrum agere, quod
est in motore, sit agi, quod est moto, aut aliud. Acci-
det questio disputativa potest enim aliquis dicere, quoni-
am necesse est, aut ut actio motoris quae est agere
sit alia ab actione moti, quae est agi aut sunt idem,
adeo quod haec verba agere et agi, dicantur de eodem. Si
igitur actio illius sit alia ab actione istius et unicui-
que est motus. Necesse est, ut isti duo motus, sint aut
in patiente, aut in agente, aut agere in motore et
agi in moto. quoniam econverso non potest esse, nisi quis
vocet actionem, passionem aequivoce. si igitur agere est
in motore, et agi in moto. Motus est in motore, si-
cut est in moto. Diffinitio enim eius, quod movetur et mo-
vet, est eadem, secundum quod movetur, ex quo sequitur alterum
<pb n="[54r
duorum scilicet aut quod omnis motor moveatur aut quod in ali-
quo sit motus et non moveatur, et si ambo fuerint in moto,
adeo quod doctrina et disciplina insimul sint in adiscen-
te, primo continget, quod actio alterius fit in reliquo
et in se. Actio enim alicuius necesse est, ut sit in se.
Et sic eadem erit actio in duobus. Deinde contigit aliud
inopinabile et est, ut idem numero moveatur duobus
motibus diversis, et ducant ad eundem finem. Si igitur
aliquis dixerit forte hoc est possibile, dicemus ne-
cesse est, ut duo motus sit idem. Et sic duo diversa secun-
dum formam habebunt eandem actionem et si hoc fue-
rit, adeo quod doctrina et disciplina fuerint eaedem se-
quitur, ut docens adiscat omne, quod docet dum do-
cet, et adiscens doceat omne, quod adiscit dum adi-
scit. Et hoc est inopinabile.

Deinde dicit: Forte enim ne-
cesse est, et cum dicit et questio logica est ista. Potest
enim aliquis dicere, quoniam necesse est, ut actu habe-
at aliquam actionem propriam et agens habeat aliquam
actionem propriam et actio agentis dicitur agere et
actio patientis dicitur agi. Et hae duae actiones sunt
diversae et similiter finis proveniens ab operatione u-
triusque erit diversa. Et hoc intendebat, cum dixit:
Erit actio etc., et quasi innuit hoc, quoniam quemad-
modum fines sunt diversi, necesse est, ut actio diverse-
tur et innuit hoc quia diversitas in finibus est ma-
nifestior quam in actionibus. Deinde dixit: Si igitur ambo
etc., id est si igitur agere et agi sunt duo motus diver-
si omnibus modis scilicet diversae essentiae quaeret aliquis, in quo
sunt, sunt enim omnino in subiecto. Contingit enim necessario
aut ambo sint in patiente aut in agente, aut age-
re sit in eo, quod agit, et pati in eo, quod patitur. Et si
alterum dicitur nomine reliqui, erit aequivoca. Deinde
dixit: Si igitur hoc fuerit secundum hoc etc., id est si
igitur agere est motus existens per se in agente et agi
est alius motus existens per se in patiente, tunc motus
invenitur in eo, quod movet, sicut in eo, quod movetur.
Diffinitio enim motus continet utramque actionem. Deinde
dicit: Et sic aut omne, quod movet, movetur etc.,
id est ex hoc, quod ponimus, quod agere est motus existens
in agente per se, non ex agente in patiens. Sequitur alte-
rum duorum scilicet aut ut omne, quod movet, moveatur
aut ponere possibile esse aliquid habere motum
et non moveri scilicet motorem, quod est valde inopinabi-
le. Et cum destruxit hanc partem scilicet hoc, quod agere sit
in agente per se et agi insimul. Incepit destruere se-
cundam partem et est, quod uterque motus sit in eo, quod
patitur. Et dixit: Si igitur ambo etc., id est prima enim
inopinabilium est, quoniam una actio erit in duobus
scilicet quoniam actio motoris erit in motore et in moto, quod
est inopinabile scilicet quod haec doctrina sit in adiscente et do-
cente insimul. Deinde dicit: Est inopinabile etc., id est contingit
aliud inopinabile, quoniam sequitur, ut duo motus di-
versi inducant ad eundem finem. res enim diversae ducunt
ad fines diversos. Deinde dicit: Si igitur aliquis dixerit etc.,
id est si igitur aliquis dixerit post, quod hoc est possi-
bile, scilicet quod movere et moveri sint in ipso moto. Dice-
mus, quod actio eorum debet esse eadem. Deinde dicit: Et impossibi-
le est, ut actio duorum etc., id est sicut dispositio
motoris et moti. Et syllogismus sic componitur. Motor
et motum sunt diversa secundum formam, et quae sunt diver-
sa, secundum formam non habent eandem actionem,
ergo motor et motum non habent actionem. De-
inde induxit inopinabilia contingentia huic positioni
<pb n="[54v
et dixit: Et necesse est, si doctrina et disciplina etc.,
id est et necesse est si doctrina et disciplina sint eaedem,
quia actio et passio ponuntur eaedem necesse est, ut
homo adiscat et doceat idem, quod est valde inopina-
bile, ex quo sequitur, ut docens adiscat necessario omne,
quod docet quando docet. Et universaliter agens
erit ipsum patiens et si hoc fuerit possibile. Opposita
erunt idem.

*[Vetus:] Aut neque alterius actum in altero es-
se inconveniens est. Est enim doctio actus
docentis in quodam tamen et non deci-
sus, sed huius in hoc neque enim
unum duobus nihil prohibet eundem es-
se actum non sicut esse idem. Sed sicut
est, quod potentia est ad agens.
[Scotus:] Dicamus igitur, quoniam non est inopina-
bile, ut actio istius sit in alio. Doctri-
na enim est actio docentis, sed est in
uno aliquo et non abscinditur, sed est
ex hoc in hoc. Et nihil prohibet, ut
una actio sit duorum, sed non ita quod quidi-
tates eorum sint eaedem sed sicut respe-
ctus eius, quod potest, ad illud, quod agit*.
Hic incepit dissolvere questionem de, utrum motus
sit in motore aut in moto. Et quia posuit, quod si pona-
tur, quod actio motoris est in moto, accidit inopinabi-
le, et est quod actio alicuius sit in alio. Incepit declara-
re, quod hoc non est inopinabile nec falsum. Et dixit: Dica-
mus igitur etc., id est et non est impossibile, ut actio
agentis sit in alio. Est enim manifestum per se, quod doctrina
est actio docentis et est in adiscente. Et hoc intende-
bat cum dixit: Sed in aliquo uno est, id est adiscente et
non dicimus, quod actio agentis est in patiente, secundum
quod abscinditur ab agente, quoniam si hoc esset, non
esset agentis, sed secundum quod est continua ex hoc in hoc,
id est ab agente inpatiente. Deinde incepit declarare, quod
ex hac positione non accidit etiam inopinabile. Et di-
xit: Et nihil prohibet etc., id est et nihil prohibet etiam,
ut eadem actio sit duorum, quando illa actio non fa-
cit ea habere eandem quiditatem, et hoc erit sicut quan-
do eadem actio est duarum specierum, hoc quidem est impos-
sibile. Deinde dicit: Sed sicut respectus etc., id est et actio, ex
qua si fuerit duorum non sequitur, ut quiditas illorum duo-
rum sit una, est de genere relationis, sicut relatio eius,
quod potest ad illud, ad quod potest ista enim est di-
spositio omnis, quae refertur, scilicet quoniam re-
latio inter illa, est una dispositio existens inter duo
et hoc erit actionis, quando fuerit una secundum unum
modum et duo secundum alium modum.

*[Vetus:] Neque necesse est docentem adiscere
neque si pati et agere idem est non tamen
tamquam rationem esse unam, quod quid erat esse
dicentem, sicut tunicae et indumenti, sed si-
cut via a Thebis ad Athenas et ab A-
thenis ad Thebas, quemadmodum di-
ctum est prius, non enim omnia eadem in
sunt, quolibet modo eisdem, sed solum
<pb n="[54v
quibus idem esse est. At vero neque si doctio
et doctrina idem et adiscere et docere
idem, sicut neque si spatium unum distanti-
um sit. Et distare hic illuc. Et idem huc
unum et idem est.
[Scotus:] Et non est etiam necesse, ut docens sit
adiscens omne et non est improbabile,
ut actio et passio sit idem, non ita quae
quiditas earum sit eadem, ut tunica et
vestis sed sicut via de Asia ad Athe-
nas, et de Athenis ad Asiam. Non enim
omnia, quae sunt eorum, quae dicuntur esse unum,
sunt unum, sed sunt in eis, quorum quiditas
est eadem. Neque est necesse etiam, ut do-
ctrina et disciplina sint eadem, ne-
que ut disciplina sit doctrina, quem-
admodum spatium inter duo, sive acci-
piatur de hoc ad hoc, aut de hoc ad
hoc est idem*.
Et non sequitur ex hoc, quod posuimus, quod actio moto-
ris et moti est eadem, ut docens adiscat omne, quod
docet, quando docet. Non enim est improbabile, ut doctri-
na et disciplina et universaliter actio et passio signi-
ficent idem. Non sicut tunica et vestis significant idem
secundum quiditatem, sed intellegimus et dicimus hoc,
quod passio et actio sunt idem, secundum subiectum et duo
secundum diffinitionem, sicut est via de Asia ad Athenas
et ab Athenis ad Asiam, via enim est eadem, sed in re-
spectu unius regionis dicitur ascensus. Et in respectu
alterius descensus, ut diximus superius. Deinde dicit: Non
enim omnia etc., id est et illud inopinabile non contin-
git, quia non omne, de quo dicitur hoc nomen unum
dicitur, de eo, secundum hoc, quod quiditas sit eadem, ut
unum dicitur de tunica et veste et quasi dicat et esse omnium
rerum, secundum quod dicitur eas esse unum non est, quod habeant
unam quiditatem. Deinde dicit: Sed hoc est etc., id est sed ista
intentio de uno non invenitur, nisi in rebus, quarum qui-
ditas est eadem. Neque sequitur ex hoc, quod posui-
mus, quod actio motoris et moti est eadem secundum
subiectum. Hoc, quod doctrina et disciplina sunt idem se-
cundum diffinitionem neque quod doctrina sit disci-
plina sicut non sequitur si spatium inter duo sit
idem, ut illa duo sit idem secundum diffinitionem
scilicet sursum et deorsum. Hoc enim impossibile
contingit ei, qui ponit, quod actio eorum est eadem secundum
quiditatem. Questio igitur contingit ex hoc, quod accipimus
illud, quod dicitur de pluribus dici de uno et cum di-
stinguitur dissolvitur questio, sunt igitur unum, secundum unum mo-
dum et diversa secundum alium. Et hoc convenit ei, quod est
manifestum per se. Apparet enim quod sunt idem secundum sub-
iectum et diversa secundum diffinitionem.

*[Vetus:] Omnino autem dicere est neque doctio
cum doctrina neque actio cum passio-
ne idem propriae est, sed cui insunt haec
motus, quod enim huius in hoc et quod
huius ab hoc actum esse ratione al-
terum est.
<pb n="[55r
[Scotus:] Et dicamus universaliter, quod inten-
tio doctrinae apud disciplinam et in-
tentio actionis apud passionem, non
est eadem in rei veritate sed secundum
illud, per quod ista inveniuntur est mo-
tus. Dicere enim, quod est actio huius in
hoc est aliud a dicere, quod hoc est
actio huius ab hoc*.
Dicit: Sed secundum etc., id est et movere et moveri
sunt idem secundum subiectum per quod invenitur movere
et moveri et illud est motus. Deinde dicit: Dicere enim etc.,
id est et movere et moveri non sunt idem secundum quidi-
tatem, quia diffinitio eorum est diversa, movere enim
est actio motoris in rem motam. Moveri autem est pas-
sio moti a motore. Et hoc intendebat, cum di-
xit: Dicere enim etc., id est dicere enim, quod movere est
actio motoris in rem motam est aliud a dicere, quod
moveri est actio moti a motore.
*[Vetus:] Quid quidem igitur motus sit et uni-
versaliter secundum partem dictum est. Non enim
immanifestum est, quomodo determina-
bitur specierum unaquaeque ipsius, alte-
ratio quidem enim alterabilis secun-
dum quod est alterabile entelechia est. Am-
plius autem notius, quod potentia activi
et passivi in quantum huiusmodi. Simpli-
citerque et iterum secundum unumquodque, quoniam aedi-
ficatio aut medicatio, eodem autem dice-
tur modo et de aliis motibus singulis.
[Scotus:] Iam igitur diximus motus, quid sit
generaliter et distincte. Non enim latet, quo-
modo oportet diffiniri unamquamque su-
arum specierum dicitur enim, quod alteratio est
perfectio alterati, secundum quod est alteratum
et notius est quam hoc dicere, quod est per-
fectio agentis et acti, secundum quod sunt
talia simpliciter. Et etiam in particularibus,
ut in aedificatione et in medicinatione. Et
debes ponere tuum sermonem secundum hunc
modum in unoquoque aliorum motuum*.
Dicit: Et declaratum est igitur ex hoc sermone, quae est
diffinitio motus universaliter et similiter diffinitio
suarum primarum specierum non enim latet, quomodo opor-
tet diffinire unamquamque specierum primarum ex sua dif-
finitione simpliciter et maxime quando sustentatur
super alia diffinitione, in qua dicitur, quod est profectio mo-
ti, secundum quod est motum. est enim notior, et sic et alteratio
erit perfectio alterati. Et translatio perfectio translati et
augmentatio perfectio augumentati. Et dixit: Et notius
quam hoc, est dicere, quod perfectio agentis etc., propter quae-
stionem dictam de motu, utrum sit in mo-
tore, aut in moto, aut in utroque. Et intendebat declarare, quod dicere
ipsum esse perfectionem motoris est notius quam dicere ipsum
esse perfectione moti. quemadmodum dicere ipsum esse
perfectionem moti est notius quam dicere ipsum esse per-
<pb n="[55r
fectionem eius, quod est in potentia, secundum quod est in
potentia, non secundum quod est in actu. Et si ista diffinitio
magis demonstrat substantia eius et secundum hoc di-
citur, quod alteratio est perfectio alterati, quod est impo-
tentia, secundum quod est in potentia. Et dicitur, quod transla-
tio est perfectio translati secundum quod est in potentia. De-
inde incepit declarare etiam, quod ex hac diffinitione po-
test quis scire omnes diffinitiones ultimarum specierum,
ut aedificationis et medicinationis, aedificatio enim est
perfectio aedificati, secundum quod aedificatum et similiter
medicinatio est perfectio medicinati, secundum quod est
medicinatum, et similiter de aliis.

*[Vetus:] Quoniam autem de natura scientia est
circa magnitudines et tempus et mo-
tum, quorum unumquodque necesse est aut
infinitum aut finitum esse et si non omne
infinitum sit aut finitum, ut passio
aut punctus. Talium enim fortasse nul-
lum necesse est, esse in altero horum esse
conveniens utique erit de natura nego-
tiantem considerare, si est aut non est
et si est, quid est.
[Scotus:] Et quia scientia naturalis considerat
de quantitatibus, et de motu, et de
tempore. Et est necesse, ut utrumque isto-
rum sit aut finitum aut infinitum, cum
non sit necesse in omni, ut sit finitum aut
infinitum, sicut est dispositio de pun-
cto. Quod enim est tale, rectum est, ut
non sit in altero istorum. Necesse est ei, qui
considerat de natura considerare de
infinito, utrum sit aut non et si sit
quid est*.
Cum complevit sermonem de motu incepit loqui de in-
finito et dixit: Et quia scientia naturalis considerat
de quantitatibus, scilicet secundum quod sunt fines corporis
naturalis, et est necesse, ut unumquodque istorum sit fi-
nitum aut infinitum per se non accidentaliter scilicet quia ista sunt
innata habere alterum istorum duorum oppositorum. De-
inde induxit causam, propter quam contingit naturali con-
siderare de finito aut infinito, ex consideratione de
mensuris et motu et tempore. Et dixit: Cum non sit necesse
etc., id est et oportet naturalem considerare de finito et
infinito propter hoc, quod considerat de istis tribus, quia
non omne quod continetur in hac arte dicitur finitum
aut infinitum per se, ut dixit de puncto, qui non est in-
natus dici finitus at infinitus. Opposita enim, quo-
rum potentia est potentia contrariorum non dividuntur secun-
dum verum et falsum. nisi de eo, quod est innatum recipere illa
et ideo dicit. Et rectum est enim, etc., id est punctus enim
et similia de rebus, quae non habent mensuras non de-
bent esse sub altera istarum duarum partium, adeo quod
altera sit vera, et reliqua falsa. Et potentia istius ser-
monis est hypothetica et quasi dicat et scientia naturalis con-
siderat hoc, sed quia naturalis considerat de istis, quae
sunt talia, oportet ponere considerationem suam de infinito.

*[Vetus:] Signum quod huius scientiae propriae
<pb n="[55v
consideratio de ipso est. Omnis enim, qui
videtur rationabiliter tetigisse huiusmo-
di philosophiam fecerunt verbum diffi-
nitio. Et omnis tamquam principium quoddam
ponunt eorum, quae sunt. Alii quidem
quemadmodum Pythagorici et Pla-
to per se, non sicut accidens alicui al-
teri sed sicut subiectum ipsum esse in-
finitum, praeter quod Pythagorici qui-
dem in sensibilibus neque enim abstractum
faciunt numerum et extra caelum infini-
tum. Plato autem extra nullum esse cor-
pus neque ideas eo, quod nusquam sit ipse
tamen infinitum et in sensibilibus et in illis esse.
[Scotus:] Et signum eius, quod consideratio de illo
est istius scientiae, est, quia omnes, qui exi-
stimantur incipere in hoc modo phi-
losophiae aliquantulum locuti sunt
de infinito et omnes posuerunt ipsum
quasi principium entium, ut Pythagoras
et Plato, et ipsum esse existens per se et
substantia per se, non secundum quod accidit alii,
sed secundum quod est substantia per se. Sed
Pythagorici posuerunt ipsum insen-
sibilibus. Dicunt enim, quod numerus non
est aliud abstractum et dicunt quod infini-
tum est extra caelum. Plato autem dicit,
quod extra caelum non est corpus omnino neque
formae, quae apud ipsum non sunt in lo-
co omnino, sed tamen dicit, quod infinitum est
in sensibilibus et in illis*.
Cum declaravit, quod oportet naturalem loqui de infini-
to. Induxit testimonium super hoc ex antiquis
et dixit, quod omnes posuerunt ipsum quasi principium entium,
ut Pythagoras et Plato. Deinde declaravit etiam, quod
isti posuerunt infinitum substantiam existentem per se, et non
posuerunt ipsum esse quantum, sed posuerunt infinitum esse
differentia substantialem quanti. Et hoc, ut mihi videtur,
est quia posuerunt ipsum esse principium. Et dixit, quod est
existens per se, id est et non posuerunt ipsum esse in alio sicut
debebant facere. Sed posuerunt ipsum esse substantiam existens per se, id est no
n
existens in alio. Et non posuerunt
ipsum de genere eorum, quae accidunt substantiae scilicet de aliis
praedicamentis et cum notificavit hoc, in quo anti-
qui conveniunt notificavit etiam illud, in quo differunt
et dixit: Sed Pythagorici etc., id est sed Pythago-
rici opinabantur, quod principia rerum, quibus sunt, suae sunt,
scilicet sensibiles sunt numeri. Et quia numeri sunt infiniti, opi-
nabantur eas substantias et infinitas, sunt quidem infi-
niti quia infinitum contingit naturae numeri. Sunt autem
substantiae, quia sunt principia substantiarum. Deinde dicit: Et dicunt,
quod est infinitum extra caelum, id est et dicunt hoc, quod extra cae-
lum est aliquod infinitum. Sed non dicunt, quid est. Deinde
dicit: Plato autem etc., id est sed Plato differt a Pythago-
ra, quia Plato ponit infinitum principium sensibilium. Sed non
<pb n="[55v
dicit propter hoc, quod extra caelum est aliquod infinitum, neque
corpus, neque formae, quas dixit. Dicit enim, quod non sunt
extra mundum, neque intra, quia apud ipsum non sunt in lo-
co. Et Plato ponit infinitum in causa materiali, quae
est apud ipsum magnum et parvum, magnum enim apud
ipsum crescit in infinitum et parvum diminuitur in infinitum.

*[Vetus:] Et hi quidem infinitum esse partem.
Hic quidem enim comprehensus et sub im-
pari reclusus adhibet his, quae sunt
infinitatem. Signum autem huius
est quod contingit in numeris. Circumpo-
sitis enim gnomoibus circa unum et
extra. Aliquando quidem aliam fieri spe-
ciem, aliquando autem unam.
[Scotus:] Et in illis dicunt, quod infinitum est par.
Dicunt enim et est unum, quando parti-
tur et finitur ab impare largitur entibus
infinitatem. Dicunt et signum eius est
hoc, quod accidit in numeris. Numeri
enim, quando continent unum et quando separan-
tur ab eo. Fonte forma fiet alia a forma,
quae erat, et forte erit una*.
Dicit in illis: Dicunt etc., et innuit Pythagoricos,
qui dicunt, quod infinitum non accidit entibus nisi ex
natura paris. Solum enim par, quando dividitur in duo,
et infinitum a pari, largitur corporibus per naturam di-
visionis in duo media, ut sint infinita. Omne enim
corpus dividitur, in duo media. Et utrumque in duo me-
dia et sic in infinitum. Divisio igitur in duo media, cu-
ius causa est natura paris est causa in essendo in infinitum
et impar quia non dividitur est causa illius indivisibilitatis
entium, ergo est causa finitatis, quia finitum est unum indivi-
sibile et hoc innuebat cum dixit: Et finitur ab impare
et quidam dicunt, quod innuebant per parem materiam et per
imparem formam. Deinde dedit aliam rationem et dixit: Dicunt et
signum eius est etc., id est et etiam dicunt, quod signum eius
est, quod par. Est causa multitudinis specierum in entibus
non impar, est hoc, quod accidit numeris apud compo-
sitione eorum cum uno. Primum enim impar scilicet tria, cum
uno facit quadratum et cum secundum impar componitur
cum hoc quadrato facit aliud quadratum. Et simili-
ter est dispositio in omnibus imparibus, scilicet quoniam semper
conservant eandem formam, scilicet forma quadrati. Primum
enim par cum uno facit triangulum et quando componitur cum
hoc secundum par scilicet quattuor facit pentagonum et quan-
do cum hoc pentagono componitur tertium par facit
tetragonum et sic facit formas diversas infinitas,
quare est causa multitudinis. Et hoc intendebat, cum
dixit: Numeri enim etc., numeri enim quando ad-
duntur uni aut quanto diminuitur ex eis forte forma
numeri post additionem erit alia a forma, quae erat. Et hoc
erit, quando numerus additus aut diminutus fuerit
par et forte forma numeri remanebit eadem, quando
numerus additus aut diminutus fuerit impar. Et ideo
vocabant imparia gnomones, quia observant naturam nu-
meri quadrati, quando adduntur numeris quadratis,
sicut gnomo conservat naturam quadrati quando ad-
ditur quadrato.

*[Vetus:] Plato autem duo infinita magnum
<pb n="[56r
et parvum. De natura autem omnes subici-
unt alteram quandam naturam infinito di-
ctorum elementorum, ut aquam aut aerem aut
medium horum. Finita autem facientium ele-
menta, nullus infinita facit, quicumque a-
utem infinita faciunt elementa quemadmo-
dum Anaxagoras et Democritus. Hic quidem
ex similibus partibus. Ille autem ex omni
semine figurarum per tactum continuum
infinitum esse dicit.
[Scotus:] Plato autem dicebat, quod infinita sunt
duo magnum et parvum, naturales autem
omnes ponunt infinitum aliam naturam
ab ea, quae dicitur elementum verbi gratia aqua
aut aer aut aliquod medium eorum autem
qui ponunt elementa finita nullus
ponit res infinitas. Illi autem, qui po-
nunt elementa infinita, ut Anaxagoras
et Democritus dicunt, quod infinitum
est continuum per contactum. Anaxagoras
autem ex partibus consimilibus. Demo-
critus vero ex illo, quod vocat radicem
omnis figurae et semen omnis figurae*.
Hic incipit narrare sententiam Platonis de natura infi-
niti. Et dixit, quod Plato non posuit causam infiniti rem unam
scilicet par, sicut fecerunt Pythagorici, sed duo scilicet magnum
et parvum. Magnus autem est causa additionis in infini-
tum et parvum causa diminutionis. Et cum narravit
sententias eorum, qui posuerunt infinitum differentiam sub-
stantialem, incepit narrare sententias eorum, qui posue-
runt ipsum accidens naturae elementi. Et dixit: Naturales
autem etc., id est naturales autem philosophi omnes ponunt
infinitum accidens principiis et elementis rerum mobilium,
qui enim dicunt elementum esse aquam, aut aerem, aut ali-
quod medium inter haec, ponit infinitum existere in
magnitudine illius rei, cuius est elementum. Et dixit
ab eis, quae dicuntur elementum scilicet quia posuerunt infinitum
esse in hoc medio, non in aliis elementis. Deinde
dixit: Eorum autem, qui ponunt etc., id est eorum, qui
ponunt elementa finita in numero et in magnitudine
nullus concedit infinitum esse. Illi autem, qui ponunt ele-
menta infinita numero, contingit eis corpus infinitum
esse continuum per contactum elementorum infinito-
rum sui ad invicem, quoniam cum fuerit positum hic es-
se partes infinitas existentes insimul, necesse erit, ut
ex eis fiat unum corpus continuum secundum contactum.
Deinde dicit: Anaxagoras autem etc., id est contingit Anaxa-
gore corpus esse continuum infinitum ex corporibus
infinitis consimilium partium. Democrito vero ex partibus
infinitis in numero et figura, quas vocat radices
et semina figurarum.

*[Vetus:] Et hic quidem quamlibet partem esse si-
militer mixtam toti ex eo, quod videt
quodlibet ex quolibet fieri. Hinc enim
videtur et simul aliquando omnes res fir-
matae esse, ut haec caro et hoc os. Et sic
<pb n="[56r
quodlibet et omnia itaque et simul igitur
principium enim non solum in unoquo-
que disgregationis sed omni est, quoniam enim
omne, quod fit ex huiusmodi, fit corpore
omnium enim generatio praeterquam non si-
mul. Et quoddam principium esse opor-
tet generationis. Hoc autem est unum, quod
ille vocat intellectum. Intellectus au-
tem ex principio quodam operatur intel-
legens, quia necesse est simul omnia
esse et incipere moveri aliquando.
[Scotus:] Quoniam quamcumque partem acceperis
invenies eam mistam ad modum toti-
us quidlibet enim generatur ex quoli-
bet. Videtur igitur, quod necesse est ex hoc
dicere in aliqua hora, omnia esse in si-
mul, verbi gratia quoniam ista caro est et istud os
est et similiter quodlibet membrum. Omnia
igitur membra sunt, ergo sunt insimul
principium enim in unaquaque rerum non
est principium distinctionis, tantum sed cu-
iuslibet, quoniam quia illud, quod generatur,
generatur a corpore, quod est tale et
omne habens generationis sed non sunt
insimul, ergo necesse est, ut generatio
habeat aliquod principium, et hoc est
unum, et est illud, quod vocat intellegen-
tiam. Et intellegentia ab aliquo principio
intellegit, ergo necesse est, ut omnia
in aliqua hora sint insimul et ut in-
cipiant in aliqua hora moveri*.
Et contingit Anaxagorae corpus infinitum esse in ac-
tu ex partibus contiguis, quia dixit, quoniam quamcumque
partem acceperis ex mundo invenies eam mistam cum
quolibet, sicut est dispositio in toto mundo. Et dixit
hoc, quia opinabatur, quod quodlibet generatur ex quo-
libet et quod totum generatur ex toto et quod generatur ex
simili non ex privatione, neque ex dissimili. Deinde dicit: Videtur
igitur etc., id est videtur igitur, quod contingit dicenti hunc
sermonem, ut omnia sint insimul in aliqua hora scilicet
ante quam a toto distinguatur aliquod eorum, quae sunt
consimilium partium, ut est in hora, in qua a toto nihil
distinguebatur, ut dicimus in istis partibus ea esse,
ante quam ab eis distinguatur aliquid. Et hoc intende-
bat, cum dixit: Verbi gratia etc., id est verbi gratia quoniam ista ca-
ro est ante quam ab ea distinguatur aliquid, et simili-
ter istud os et sic omnia in illa hora erunt in toto.
Et tunc totum erit compositum ex partibus consimilibus
infinitis et cum narravit, quod ex hoc sequitur, ut omnia
in aliqua hora sint insimul. Dixit: Principium enim etc.,
id est et hoc contingit, quod necessarium est, ut sit hic
principum, quod distinguit res ex invicem, non ab
istis particularibus tamen. sed a toto. Et in alia translati-
one dicitur, principium enim segregationis non est in unoquoque
tantum, sed totius. Et est necesse, ut sit hic principium
<pb n="[56v
distinguens secundum hanc opinionem, quoniam illud, quod
generatur apud ipsum generatur a causa existente in re,
a qua generantur. Et omne habet generationem,
sed omnia non generantur insimul, ergo necesse
est, ut omne generatum totale, quod est principium
distinctionis ad invicem habeat principium agens, quod
Anaxagoras vocat intellegentiam, id est et istud principium, quod
est intellegentia ab initio temporali intellegit, et est
illa hora, in qua intellexit. Mundus enim apud ipsum
est novus, ex quo sequitur, ut cum intellexit et ince-
pit distinguere, ut omnia in aliqua hora sint insi-
mul scilicet ante quam intellegentia incepit distinguere. Et
sic in toto in illa hora erunt res infinitae insimul.

*[Vetus:] Democritus autem nihil alterum ex al-
tero fieri primorum dicit, sed tamen
communem ipsum corpus, omnium esse prin-
cipium magnitudine secundum par-
tes et figuras differentes.
[Scotus:] Democritus vero non dicit, quod
in principiis non erit aliquid ex
aliquo alio, sed ipsum corpus com-
mune omnibus, videtur ipsum esse
diversum secundum suas partes in quantita-
te et in figura*.
Dicit: Democritus vero quia apud ipsum nullum ele-
mentorum generatur ex eis ad invicem, sed ex parti-
bus in divisibilibus sed opinatur, quod in corpore
communi omnibus, quod est compositum ex partibus indivi-
sibilibus diversantur entia secundum diversitatem partium, in
quantitate, et figura, ex quo sequitur, ut totum apud
ipsum sit infinitum scilicet corpus commune. Opinatur, cui quod
generatio est per congregationem partium et corruptio per se-
gregationem earum. Et quod entia diversantur secundum diver-
sitatem partium in positione, et figura, et ordine.
*[Vetus:] Quod quidem igitur conveniens sit
physicis hoc speculo manifestum est ex
his. Rationabiliter autem et principium ipsum
ponunt omnes neque enim frustra possi-
bile est ipsum esse neque aliam inesse ipsi
potentiam, nisi sicut principii. Omnia enim
autem principium sunt aut ex principio
infiniti autem non est principium, esset
enim finis utique ipsius. Amplius au-
tem et ingentium et in corruptibile. Si est
quoddam principium, quodcumque enim
fit, necesse est accipere finem et finali-
tas omnis est corruptionis, quia sicut di-
ximus, non huius principium, sed hoc
aliorum videtur esse et continere omnia. Et
omnia gubernare sicut affirmant qui-
cumque non faciunt extra infinitum ali-
quam causam, ut intellectum aut concordiam
et hoc esse divinum. Immortale enim et
incorruptibile est, sicut affirmant Ana-
ximandros et plurimi philosophorum.
<pb n="[56v
[Scotus:] Declaratum est igitur ex hoc, quod ista
consideratio est necessaria naturalibus
et necessario posuerunt omnes ipsum
principium. Non igitur frustra dixerunt
ipsum esse et ipsum non habere alium gra-
dum nisi gradum principii. Omne enim
aut est principium aut a principio,
sed infinitum non habet principium,
quoniam si haberet, esset finitum. Et si
est principium infinitum, est neque gene-
rabile nec corruptibile. Generatum
enim habet ultimum et ultimum
cuiuslibet generationis est corruptio
et ideo existimatur secundum hunc
sermonem, quod istud non habet princi-
pium, sed est principium aliarum re-
rum. Et continet quodlibet et regit
quodlibet, ut dicit, qui non concedit
alias causas praeter infinitum, ut in-
tellegentiam et amicitiam et litem et quod
hoc est deus. Est enim immortale et
incorruptibile sicut dixit Anaximan-
dros et plures loquentes de natura.*
Dicit: Et declaratum est igitur ex hoc, quod naturales
dixerunt de infinito, quod consideratio de illo est natu-
rali necessaria. Generatio enim, quia videtur esse in-
finita, oportet naturalem reddere causam illius et
causam infinitam in generabilibus. In primo enim a-
spectu videtur, quod hoc non sit, nisi infinitum ponatur
principium in principiis generationis. Deinde decla-
ravit, quod hoc, in quo convenitur scilicet imponere prin-
cipium est necessarium eius naturae si concedatur
ipsum esse. Et dixit: Non enim frustra etc., id est et
recte posuerunt ipsum principium omnes, qui con-
cesserunt ipsum esse. Necesse est enim, ut non sit fru-
stra, sed propter aliquam actionem et impossibile est
ponere ei actionem, aut ipsum et habere ordinem aliquem
nisi ordinem principii.

Deinde incepit declarare hoc. Et
dixit: Omne enim aut est principium, aut ex principio
etc., id est oportet ponentem infinitum esse ponere
et ipsum principium, quia infinitum, cum sit unum entium
et omne ens, aut est causa, aut causatum. Necesse est, ut infi-
nitum sit aut causa, aut causatum. Deinde destruxit
alteram partem, et dixit: Sed si habuerit principium
erit infinitum, ita invenitur in libro. Et si sit verum in-
tendit, quod si infinitum habuerit principium, ne-
cesse est, ut illud principium etiam sit infinitum, quia
impossibile est, ut aliquod infinitum inveniatur ab
aliquo infinito. Et sic erunt duo infinita et hoc non est
concessum. Alietas enim exigit finitatem, quia exigit
discretionem, et discreta, secundum quod sunt discreta sunt
finita et universaliter videtur de infinito, quod dignius
est principio quam illud, quod fit ex principio et etiam omne
habens principium, cum illud principium ponatur ex-
trinsecum, continget, ut illud cuius est principium, po-
natur et sit finitum in parte, extra quam est aliud, et
sic infinitum erit finitum, et ideo, qui ponit, quod infinitum
<pb n="[57r
est aliquid a principio extrinseco. Continget ei ne-
cessario, ut illud, quod ponit infinitum sit finitum
et si posuerit etiam ipsum esse principium in re con-
tinget formam esse infinitam. Et materiam infinitam,
quod est impossibile. Et ideo melius est ponere eum
principium et in alia translatione est, scilicet et infinitum non
habet principium, quia tunc esset finitum et hoc est
manifestum. Deinde declaravit, quod si fuerit principium
sequitur, ut sit neque generabile neque corruptibile et
dixit: Et si fuerit principium etc., id est et necessari-
um est, ut generatum etiam habeat finem et magni-
tudinem, quam cum habuerit, complebitur generatio
quemadmodum necesse est ipsum habere principium in
magnitudine, ex qua incepit generari. Et cum ha-
buerit principium et finem in magnitudine, est fini-
tum. Et similiter habet corruptionem, ultimum enim ge-
nerationis est principium corruptionis et hoc intende-
bat, cum dixit: Et ultimum etc., et in alia transla-
tione dicitur. Generatio enim habet complementum ne-
cessario et omnis corruptio habet complementum.
Et intendit, quod isti motus sunt finiti et cum declara-
vit, quod qui concedit ipsum esse. Oportet ipsum ponere
ipsum esse principium, et non generabile neque corrupti-
bile. Declaravit, quod recte opinati sunt illi, qui non
concedunt causam agentem in hoc, quod posuerunt primum
principium. Et isti sunt omnes antiqui, praeter Anaxagoram
et Empedoclem. Anaxagoras enim ponit causam agentem scilicet
intellegentiam. Empedocles vero litem et amicitiam
et hoc intendebat cum dixit, ut dicit: Qui non con-
cedit etc., id est ut intellegentia quam concedit Ana-
xagoras cum infinito, aut amicitia et lis, quas con-
cedit Empedocles, sicut mihi videtur, non ponit in
finitum. Et sermo eius in hoc manifestus est per se.

*[Vetus:] Esse autem aliquid infinitum fides ex quae
quique contingit maxime intenden-
tibus ex tempore. Hoc enim infinitum
et ex in magnitudinibus dictione, utuntur
enim mathematici infinito. Amplius
sic utique solum non est deficere fi-
eri et corrumpi, si infinitum sit. Ampli-
us includendo finitum semper ad
aliquid est, quia nocere est nullum esse
terminum, si semper includere nocere est
alterum ad alterum.
[Scotus:] Et contingit considerantibus de infi-
nito, credere aliquid esse infinitum
ex quinque rebus proprie scilicet ex tem-
pore. Tempus enim est infinitum et
ex divisione mensurarum. Mathema-
tici enim et alii uruntur in eis infinito
et etiam ex hoc, quia hoc modo est pos-
sibile, quod numquam deficiant genero
et corruptio. Et etiam quia finitum sem-
per finitur ad aliquod, ex quo sequitur,
ut non sit finis omnino si est necesse ali-
quid finiri ad aliud*.
Et istae quinque rationes sunt probabiles et quaedam
<pb n="[57r
sunt verae et quaedam falsae et earum, quae sunt verae, quae-
dam sunt notae per se et quaedam non. Illa igitur, quae
est nota per se, et accidit ei, quod fuit probabilis, est de
tempore. Nullus enim potest intellegere tempus esse
finitum, neque in initio neque in fine. Qui enim ponit
tempus generari aut corrumpi, continget ei ponere
ante illud tempus, tempus. Generatum enim nihil aliud
est, quam illud, quod est in instanti praesenti et similiter cor-
rumpitur. Et instans praesens necessario exigit tempus
praeteritum et futurum. Et universaliter generatum et co-
rruptum est illud, cuius extrema exceduntur a tempo-
re. Si igitur tempus ponatur generatum et corruptum
continget, ut sit illud conclusum in tempore excedente
ipsum in duabus extremitatibus. Et ideo, ut dicit Aristoteles
omnes antiqui conveniunt, quod tempus sit aeternum
praeter Platonem. Divisio autem mensura in infinitum
semper in duo media est. Principium maximum inter
mathematicos et videtur esse notum per se sed, qui
ponit, quod magnitudines componuntur ex magnitudi-
nibus indivisibilibus non concedet hanc divisionem,
sed tamen unum eorum, quibus destruitur ista opinio
est hoc principium. Et destruitur per principia natu-
ralia. Et illic existimatur, quod hoc demonstratur in scientia
naturali. Et non est remotum, ut istud principium
sit notum per se. et magnitudines componi ex indi-
visibilibus aut indivisibilibus, sit ignotum natura-
liter, sed cum fuerit declaratum eas non componi ex
indivisibilibus, tunc scientia de hoc principio erit
certificata. Sequitur enim ex hac positione, quod magni-
tudo dividitur semper indivisibilia, ut declaravit Aristoteles
in sexto. Forte igitur geometer ponit hoc principium
et naturalis dissolvet hanc questionem, ubi dica-
mus, quod istud principium indiget demonstratione. Et
hoc erit in hac scientia et de hoc perscrutabitur in
sexto. Deinde dicit: Et etiam, quia hoc solummodo etc., et ista est
tertia ratiocinatio et est necessaria, sed vero est nota per
se, sed tamen est concessa ei, qui concedit generationem
esse ex ente. Et corruptionem esse in ens, et intendit
etiam hoc secundum hunc solum modum, scilicet ponere infi-
nitum, possumus dicere, quod generatio et corruptio num-
quam deficiunt, qui enim negat infinitum non potest
dicere, quod numquam deficiet generatio et corruptio.
Quarta autem ratiocinatio et est haec, quod existimatur, quod fi-
nitum finitur ad aliud extra ipsum est ratiocinatio fa-
mosa falsa, quoniam hoc accidit finito.

*[Vetus:] Maxime autem et magis propriae quod
communem facit dubitationem omnibus
propter id enim, quod intellectum non est deficere
et numerus infinitus videtur esse et mathe-
maticae magnitudines et quod est extra
caelum, infinitum autem cum sit extra et
corpus infinitum videtur esse et mun-
di, quid enim magis vacuum hic quam
ibi, quod siquidem in uno loco. Et ubique
esse magnitudinem. Similiter autem et si
vacuum est et locus infinitus et corpus
infinitum necesse est esse, contingere
enim ab esse nihil differt in perpetuis.
[Scotus:] Et maximum eorum, quae faciunt omnes
<pb n="[57v
dubitare et dignius est existimatio-
ne. Opinari enim aliquid, quia non
cessat. Ideo numerus existimatur in-
finitus. Et similiter mensurae mathe-
maticae et quod est extra caelum et si va-
cuum est infinitum existimatur corpus
esse infinitum, et mundos esse infini-
tos. Nihil enim coget, ut locus mun-
di sit in hoc loco vacui dignius quam
in alio loco eius. Si igitur corpus est in
uno loco possibile est, ut sit in omni loco
et cum hoc si fuerit vacuum et locus infi-
nitus. Necesse est, ut sit corpus infinitum.
In aeternis enim non est differentia inter pos-
sibile et illud, quod est*.
Haec est causa quinta, quae facit existimari infi-
nitum esse et est, quoniam quando homo opinatur
aliquid, possibile est ipsum opinari aliud extra il-
lud, unde existimatur, quod hoc, quod accidit in opinio-
ne sequitur naturam entis. Et dicit: Et facit omnes du-
bitare in hoc, quod existimatur infinitum esse hoc maxi-
me scilicet opinio. Haec enim est causa in hoc, quod existima-
tur, quod numeri sunt infiniti in additione, et similiter
etiam mensurae. Et in hoc, quod existimatur, quod extra cae-
lum est vacuum infinitum, et si sit possibile, ut vacu-
um sit infinitum. Et vacuum est illud, in quo corpus potest
esse. Possibile est, ut in eo sit corpus infinitum et mun-
di infiniti. Deinde dicit: Nihil enim coget etc., et haec est
ratiocinatio in hoc, quod ex vacuo sequitur, ut sint plu-
res uno mundo, immo mundi infiniti, quoniam nul-
lus locus vacui est dignior, ut in eo sit mundus
quam alius, ergo possibile est, ut in eo sint mundi infi-
niti, et impossibile in rebus aeternis, quas non conti-
net tempus est necessarium, quod enim est possibile, ut sit et
ut non sit est in individuis specierum, quae continet tempus. Et hoc in-
tendebat, cum dixit: In aeternis enim etc., id est quoni-
am cum posuerimus hic esse vacuum infinitum, aut
locum infinitum, non sequitur ex hoc infinitum corpus
esse possibile aut impossibile. Sed sequitur ex hoc corpus
infinitum esse, et similiter cum fuerit possibile mun-
dos esse infinitos, erit necessarium. Aeterna enim non
continentur a tempore. et cum fuerit possibile aliquid
esse de natura rerum aeternarum, illud erit necessarium,
non contingens.

*[Vetus:] Habet autem dubitationem de infinito
consideratio. Et namque non esse ponent ibi
multa impossibilia accidunt et esse. Am-
plius autem qualiter est utrum sicut
substantia aut sicut accidens per se
alicui neuter aut neutraliter, sed nihilo
minus finitum et infinita multitudinem.
[Scotus:] Et certe in consideratione de infinito
est questio quoniam si aliquis posu-
erit ipsum non esse contingeret ei plura
impossibilia. Et si posuerit ipsum esse,
quomodo igitur ponit ipsum, utrum sub-
<pb n="[57v
stantiam. aut quod in se accidit
alicui naturae aut quod non est
secundum alterum istorum et sive infinitum
ponat unum aut plura in numero*.
Dicit: Considerare de infinito, inducit maximam per-
scrutationem. Declaratum est enim, quod si aliquis ponat
ipsum non esse contingent ei plura impossibilia et eo-
rum est tempus non esse, neque motum, neque divisionem
mensurarum, neque additionem numerorum. Perscrutan-
dum est igitur, quomodo est, utrum secundum quod est substantia aut
secundum quod accidit alii naturae aut secundum quod non est
alterum istorum et indifferenter sive ponamus finitum unum
in magnitudine infinitum, aut plura infinita in nu-
mero, scilicet quando posuerimus quod infinitum accidit alii
naturae.
*[Vetus:] Maxime autem physici consideratae
est, si est magnitudo sensibilis infi-
nita. Primum igitur determinandum
quot modis dicitur infinitum, uno qui-
dem igitur modo, quod impossibile est
transiri, ex eo quod non est aptum
transiri, ut est vox invisibilis, aliter
autem transitum habens inconsumabilem
aut quod vix aut quod aptum natum est ha-
bere, non tamen habet transitum aut fi-
nem. Amplius infinitum esse aut secundum ap-
positionem aut secundum divisionem
aut utroque modo.
[Scotus:] Et oportet naturalem considerare, utrum
quantitas sensibilis sit infinita. Opor-
tet igitur primo determinare, secun-
dum quot modos dicitur infinitum. U-
nus igitur eorum est illud, in quae est im-
possibile incipi quia non est innatum
acquiri, sicut dicitur sonum esse invi-
sibile et dicitur de illo, cuius proces-
sus non habet finem aut de eo, cuius
processus est cum labore et fatigati-
one et dicitur de illo, quod est aptum,
ut procedatur in ipso, sed nos non pos-
sumus procedere et pervenire ad finem
et etiam dicuntur modi esse infiniti aut in ad-
ditione aut divisione aut in utroque*.
Et oportet naturalem considerare, utrum sit possibile, ut
magnitudo sensibilis sit infinita aut non. Et prius
oportet perscrutari de hoc, secundum quot modos dicitur in-
finitum, quorum unus est illud, in quo non potest procedi, quia
non habet longitudinem neque finitam aut infinitam,
ut dicitur, quod color aut punctus est infinitus. Et iste modus
privationis est, ut aliquid careat illo, quo non est
innatum neque suum genus habere, si habeat genus,
ut cum dicitur deum esse non corpus. Deinde dicit: Et dicitur
etc., id est de illo, quod habet quantitatem et longi-
tudinem in actu, sed non habet finem. Et de isto modo
<pb n="[58r
perscrutabitur hic. Deinde induxit tertium modum
et dixit: Et de illo, cuius processus est cum labore, id est
et dicitur infinitum transumptive de illo, quod non per-
transitur nisi cum labore propter longitudinem spa-
tii, sed habet finem, ut cum dicitur, quod via longa est
infinita....Deinde induxit quartum modum et dixit:
Et de illo, quod possibile est, ut in illo procedatur, se-
cundum quod est quartum finitum, sed non possumus
pertransire illud propter rem intrinsecam, ut cum
dicitur, quod profunditas maris est infinita et tertius
modus et iste dicuntur infiniti transumptive. Deinde
induxit quintum modum. Et est illud, quod dicitur
esse infinitum, secundum quod actus in eo semper
servat potentiam. Et est illud, quod potest esse tantum
non secundus modus scilicet numerus. Et dixit: Dicitur
enim etc., id est et est modus infiniti est ille, qui di-
citur in additione actionis provenientis a re aut pas-
sionis. In additione aut actionis, ut generatio in passi-
one et divisio mensurarum in partes. Et iste modus
infiniti manifestum est, quod est alius a secundo, scilicet qui
habet quantitatem in actu, sed non habet finem.

*[Vetus:] Separatum quidem igitur esse a sensibi-
libus infinitum ipsum aliquid ens infi-
nitum impossibile est, si namque neque
magnitudo neque multitudo est, sub-
stantia autem est ipsum infinitum et non
accidens indivisibile erit. Divisibile
enim aut magnitudo aut multitudo
erit. Si autem indivisibile est, non infini-
tum est, nisi sicut vox invisibile est, sed neque
sic dicunt esse affirmantes esse infinitum neque
nos quaerimus sed sicut transibile.
[Scotus:] Nunc autem dicamus, quod impossibile
est, ut infinitum sit separatum a sensi-
bilibus, et sit existens per se infinitum
si enim infinitum non est mensura ne-
que numerus, sed est substantia non
accidens. Necesse est, ut sit indivisi-
bile mensura enim est illud, quod
est divisibile et numerus. Et si est in-
divisibile, non est infinitum, nisi
eo modo, quo dicitur, quod sonus est in-
visibilis sed non hoc modo utuntur
infinito dicentes ipsum esse. Nec eti-
am nos perscrutamur de hoc modo
sed de illo, cuius intentio est ipsum
esse non pertransibile*.
Cum narravit, quod oportet naturalem perscrutari
de infinito, utrum sit corpus sensibile infinitum aut
corpora sensibilia infinita in actu. Incepit primo
perscrutari secundum exercitium disputativum de infi-
nito, quod ponitur substantia separata a sensibilibus,
ut plures antiqui opinabantur. Et dixit: Nunc autem
dicamus etc., id est quoniam impossibile est, ut in-
finitum sit aliquod separatum a sensibilibus demon-
stratis, secundum quod est substantia, cuius quiditas
<pb n="[58r
est in infinito. Deinde induxit rationem destruentem in-
finitum positum hoc modo et dixit: Quoniam si
infinitum etc., id est quoniam si illa natura, quae di-
citur infinita non sit de genere mensurae neque de ge-
nere numeri, sed fuerit substantia per se, necesse est,
ut sit indivisibilis divisibilitas enim rei est, secundum
quod est mensura, aut numerus. Et iste sermo est in se-
cunda figura, sic infinitum separatum non est nume-
rus, neque quantum. Et omne divisibile est numerus
aut quantum, ergo infinitum est indivisibile. Et deinde
dixit: Et infinitum non est numerus et hoc sic conclu-
ditur, infinitum est substantia et quantum et numerus non est
substantia, ergo infinitum non est, quantum neque numerus
et cum declaravit, quod secundum hoc infinitum est indi-
visibile incepit declarare, quod ex hoc sequitur, ut non
dicatur infinitum nisi per accidens, sicut dicitur de pun-
cto. Et dixit: Ergo infinitum etc., id est et cum fuerit
indivisibile, tunc non dicetur infinitum, nisi sicut dicitur
de illo, quod non est innatum recipere finitatem aut infi-
nitatem, ut punctus et color. Et iste syllogismus est
in secunda figura sic. Infinitum hoc modo est indivisibi-
le et infinitum verum est divisibile ergo infinitum hoc mo-
do non est verum infinitum, quod aut infinitum verum est
divisibile, sic declarabitur, verum finitum scilicet illud, quod est
innatum dici infinitum est quantum, aut numerus et omne, quantum aut
numerus est divisibile ergo verum infinitum est, divisibile
et cum declaravit, quod contingit ei, secundum hoc, quod infinitum
est punctus aut color, aut alia natura. Incepit decla-
rare, quod iste modus infiniti non significat naturam
terminatam neque antiqui dicentes hoc infinitum esse sub-
stantiam existentem per se, intendebat hoc. Iste enim
modus non significat in re, quod est substantia, magis
quam quod est punctus neque quod est punctus, magis quam quod
est color, si igitur fuerit haec substantia existens per se
tunc illa non dicetur infinita nisi sicut dicitur punctus. Et
manifestum est, quod antiqui non intendebant hoc et ideo
dixit: Et non hoc modo etc., id est sed dicentes infi-
nitum non intendebant istum modum neque etiam per-
scrutatio nostra est de tali infinito, quod est per accidens
sed de illo, quod est infinitum per se, quod est quantum
non pertransibile.

*[Vetus:] Si autem secundum accidens est infini-
tum non erit utique elementum eorum,
quae sunt secundum, quod est infinitum
sicut neque invisibile locutionis quamvis
vox sit invisibilis. Amplius quomodo
continget aliquid esse ipsum infinitum
si vero non est et secundum numerum et magnitu-
dinem, quorum est per se passio quaedam
infinitum ad huc enim minus necesse
est esse quam secundum numerum et magnitudinem.
[Scotus:] Et etiam si infinitum est per accidens
non est elementum entium in eo, quod
est infinitum, quemadmodum invisibile
non est elementum idiomatis visi et
sonus est invisibilis et etiam, quo-
modo est possibile, ut infinitum sit
existens per se. Et numerus et mensura,
<pb n="[58v
quae sunt illa, quibus accidit infini-
tum non sunt existentia per se*.
Hic incepit declarare, quod si ponatur ipsum esse substan-
tiam erit per accidens. Et sic si ponatur principium et e-
lementum, per accidens erit elementum et dixit: Et si infini-
tum etc., id est et si infinitum, ut declaratum est ex
hoc sermone est, secundum quod est infinitum per acci-
dens, non est elementum entium in eo, quod est infinitum, ut
antiqui ponunt. Sed si fuerit elementum, erit secundum
quod est substantia, ut sonus non est elementum dictionum,
secundum quod est invisibilis, sed secundum quod est audibi-
lis, quod igitur existimaverunt, quod ex quod est prin-
cipium et elementum. Sequitur, ut sit infinitum est falsum,
si concesserimus aliquid esse tale scilicet substantia infini-
tam existentem per se, quod autem infinitum est sub-
stantiae per accidens manifestum est, quoniam substantia
existens per se infinita est elementum per accidens, secundum
quod est infinita. Et nullum elementorum est elementum, se-
cundum quod accidit ei aliquid. Ergo in secunda figura
substantia infinita non est elementum, secundum quod est in-
finita. Prima propositio manifesta est ex praedictis se-
cunda vero manifesta est per se. Et cum declaravit,
quod secundum quod est infinitum non est principium, ince-
pit destruere aliquid esse existens per se infinitum et
dixit: Et etiam etc., id est et si infinitum est existens per se
quanto magis, ut illud, cui accidit, infinitum sit existens
per se scilicet subiectum, verbi gratia numerus et mensura, sed
subiectum non est existens per se, quanto magis infinitum
non erit existens per se. Et ista declaratio est logica
et demonstrata quodammodo, quod autem subiectum infi-
niti est dignius, ut sit separatum magis quam infini-
tum, declaratur per duas propositiones, sic infirmium
dicitur in subiecto. Et omne, quod dicitur in subiecto
subiectum eius est magis existens per se quam illud, er-
go subiectum infiniti magis est existens per se quam in-
finitum, sed quantum et numerus sunt substantia in-
finiti, ergo quantum et numerus sunt magis separabilia
quam infinitum. Deinde componitur in syllogismo hypothe-
tico, si infinitum est separatum, quantum et numerus erunt
magis separabilia. Deinde destruetur consequens et con-
cludetur antecedens et in hoc sermone sunt duo syl-
logismi categorici et unus hypotheticus.

*[Vetus:] Manifestum autem est, quod non contingit
esse infinitum, sicut actu esse et sicut
substantiam et principium. Erit enim
quidlibet et ipsius acceptum et infi-
nitum si partibile est. Infinito manet
esse et infinitum idem est. Si vero sub-
stantia infinitum esse et non de sub-
iecto esset, quia aut indivisibile est aut
in infinita divisibile est. Multa autem
infinita esse idem impossibile est. At
vero sicut aeris aer pars est, sic et in-
finitum, infiniti siquidem substantia est
et principium. Impartibile ergo et indi-
visibile est, sed impossibile est actu
esse infinitum, quantum enim aliquid esse
necesse est.
<pb n="[58v
[Scotus:] Manifestum est, quod impossibile est infini-
tum sit, sicut illa, quae sunt in actu et quasi
substantia et principium, quoniam neces-
se est, ut quodcumque acceperis ex eo, sit
infinitum, si est divisibile, quoniam si
infinitum est substantia et non dicitur in
subiecto, tunc quiditas infiniti et in-
finitum erit idem, ergo necesse est, aut
ut sit indivisibile, aut divisibile di-
visionibus, quare nulla est non infini-
ta. Et sic erunt plura infinita et infini-
tum idem, quod est impossibile, quemad-
modum enim pars aeris est aer. Similiter
pars infinita est infinita, secundum quod
est substantia et principium et sic erit
indivisibile sed impossibile est, ut
illud, quod est in actu infinitum sit indi-
visibile necesse enim est, ut sit aliquod
quantum*.
Et manifestum est ex hoc, quod ego dico, quod impossibile est,
ut infinitum, secundum quod est infinitum sit de natu-
ra substantiarum et principiorum existentium in actu, quae
non sunt in subiecto. Deinde dicit: Necesse est enim, ut quodcumque
acceperis etc., id est quacumquam partem. Deinde induxit
causam super hoc et dixit: Quoniam si infinitum etc., id est
quoniam si infinitum fuerit substantia et non dicitur in
subiecto. Tunc diffinitio eius quidem dicitur infinitum et dif-
finitio infinitatis erunt eaedem, ex quo sequitur necessa-
rio si fuerit divisibile, ut ponunt, ut diffinitio toti-
us et partis sit eadem. Pars enim infiniti si diffini-
tio dispositionis et dispositi est eadem. Necesse est eti-
am, ut sit infinita. Diffinitio enim partium substanti-
arum consimilium partium, et diffinitio substantiae sunt
eadem, verbi gratia quoniam pars aeris est aer et pars
aquae est aqua. Deinde dixit: Et sic erunt plura etc.,
id est et cum pars infiniti est infinita, erunt
plura infinita. Sed impossibile est, ut infinitum sit
magis quam unum, deinde confirmavit hoc et dixit:
Quemadmodum enim pars aeris est etc., id est et si-
militer necesse est, ut pars infiniti sit etiam infinita,
secundum quod accidit substantiae et principio. Deinde dicit: E-
rit igitur indivisibile id est et cum hoc impossibile contin-
git si fuerit divisibile ergo est indivisibile, sed im-
possibile est, ut aliquid, quod est in actu infinitum
sit indivisibile, quod enim est infinitum necesse est,
ut sit aliquam habens quantitatem. et sic ponunt ipsum
antiqui. Et cum posuit, quod illud, quod dicitur infini-
tum, necesse est, ut sit quantum. Incepit declarare,
quid sequitur ex hoc.

*[Vetus:] Secundum ergo accidens est infini-
tum, sed si sic est, dictum est, quod non
contingit ipsum dicere principium sed
in illud, cui accidit, ut aerem aut parem,
quare inconvenientem utique contulerunt
idem dicentes, sicut Pythagorici di-
cunt. Simul enim substantia faciunt
<pb n="[59r
infinitum et partiuntur.
[Scotus:] Per accidens igitur est infinitum. Si
igitur est secundum hunc modum. Iam
diximus quod impossibile est ipsum di-
ci principium. Sed principium est illud,
quod cui accidit et est aer, aut par
apparet igitur, quod iste sermo est inopi-
nabilis, cum conveniat ei quod
dicunt Pythagorici dicentes enim ipsum
ponunt infinitum substantiam et cum
hoc dividunt ipsum*.
Dicit: Et cum infinitum est quantum, ut ponunt, et se-
cundum quod est in se, tunc esse infinitum, secundum quod est
infinitum, est per accidens, quoniam suum esse essentiale
est secundum quod est quantum. Et accidit, in quanto quod fu-
it infinitum. Deinde dicit: Si est igitur hoc modo etc.,
id est quia nihil dicitur principium, secundum quod accidit ei ali-
quid per accidens. Et dixit, ut mihi videtur, iam dixi-
mus innuendo illud, quod praedixit, quoniam si infinitum
dicitur de illo, quod non innatum est recipere finitatem
neque infinitatem, et fuerit elementum secundum hunc
modum, necesse est, ut clementium sit elementum per ac-
cidens, potentia enim illius sermonis, et potentia, isti-
us quam privavit hic, et si posuerunt ipsum esse quan-
tum est eadem potentia quoniam si posuerit ipsum
esse quantum, et non fuerit omne quantum infinitum
tunc infinitum erit accidens quanto et non erit in eo, se-
cundum quod est quantum. Et sic si quantum ponatur ele-
mentum, secundum quod est infinitum, tunc elementum
erit elementum secundum accidens et sive illud accidens
fuerit propincum, aut remotum. Si autem infinitum
esset accidens essentiale quibusdam speciebus quanti
non contingeret eis ista redargutio. Est enim aliquod
elementum secundum accidens, quando illud accidens fu-
erit essentiale, ut dicimus, quod ignis et aqua sunt ele-
menta secundum primas qualitates. Deinde dicit: Apparet igi-
tur etc., id est apparet igitur, quod iste sermo est impro-
babilis, cum sit conveniens ei, quod dicunt Pythago-
rici ponunt enim infinitum esse substantiam liberatam
a quantitate, deinde dividunt illam.
*[Vetus:] Sed fortassis haec est universalis
quaestio magis, si contingit infinitum
et in mathematicis esse. Et intellegi-
bilibus et in nullam habentibus ma-
gnitudinem, nos autem intendimus
et de sensibilibus et de quibus faci-
mus scientiam, utrum in ipsis est aut
non est corpus infinitum in augmentum.
[Scotus:] Sed perscrutatio, utrum sit impossi-
bile, ut infinitum sit in mathemati-
cis et intellectis, quae non habent men-
suram omnino, sit perscrutatio univer-
salis et perscrutatio nostra sit de illo,
quod est insensibilibus et de illo, quod
continetur in hac arte. Et est considerare,
utrum in istis sit corpus infinitum
<pb n="[59r
in augmento aut non*.
Cum destruxit, ut infinitum sit substantia existens
per se denudata a quantitate. Et ista perscrutatio
non est propria huic scientiae, sed est de mathema-
tica. Dixit: Sed perscrutatio etc., id est sed perscrutatio
de utrum invenitur infinitum in intellectis, aut
in quantitate, secundum quod est non in materia, est scien-
tiae divinae, quae perscrutatur de infinito in intellectis,
secundum quod considerant de intellectis, secundum quod sunt intellecta, scilice
t secundum
quod sunt abstracta a mensura. Et perscrutatur de infinito
in mensuris secundumque sunt abstractae a materia
et est principium, quod ponit mathematicus scilicet in-
finitum esse in tribus mensuris. Possibile est enim a-
pud ipsum lineam exire in infinitum, et similiter super-
ficiem, et corpus. Naturalis vero perscrutatur de in-
finito, quod accidit mensuris, secundum quod sunt in
materia. Et hoc intendebat, cum dixit: Et perscruta-
tio nostra est de infinito etc., id est utrum sit men-
sura sensibilis infinita, et primo utrum corpus sen-
sibile infinitum sit, quoniam si hoc fuerit, erit linea
sensibilis infinita, et superficies sensibilis infinita
et quia ista scientia considerat de infinito, quod est
in actu et quod est impotentia. Dixit: Et ista scientia
continet etc., et intendit per augmentum, additionem.

*[Vetus:] Rationabiliter quidem igitur spe-
culantibus ex huiusmodi videbitur
non utique esse. Si enim corporis, ratio-
que planitiae terminatum est. Non utique erit
corpus infinitum neque intellegibile
neque sensibile.
[Scotus:] Qui autem considerat de hoc conside-
ratione logica, ex istis videt, quod non est
in eis. Cum ratio corporis sit ipsum
esse terminatum per superficiem, impos-
sibile est igitur, ut aliquod corpus
sit infinitum, neque intellegibile neque
sensibile*.
Cum declaravit, quod propria perscrutatio huius scien-
tiae est, utrum sit hoc corpus sensibile infinitum in ac-
tu incepit destruere hoc. Et dixit: Hoc enim corpus
quandoque utitur ipso secundum modum sermonum dia-
lecticae. Et quandoque secundum sermones disputativos
et iste sermo componitur sic, omne corpus continetur ab
una superficie aut a pluribus et omne, quod continetur
ab una superficie aut pluribus est finitum. Ergo omne
corpus est finitum et hoc in prima figura et pro-
positio dicens, quod omne corpus continetur ab una su-
perficie aut a superficiebus declaratur, sic omne corpus
est figuratum. Et omne figuratum aut est rotundum
aut non, ergo omne corpus aut est rotundum aut non
sed omne rotundum, continetur ab una superficie, et non
rotundum continetur a superficiebus finitis pluribus una, er-
go omne corpus continetur ab una superficie aut a superfici-
ebus sed omne, quod est tale est finitum, ergo omne corpus
est finitum. Sed qui concessit corpus infinitum esse, non
concessit ipsum habere figuram. Et hoc videtur ma-
nifestum per se. Omne enim corpus aut habet figu-
ram sphericam aut non. Et ideo si posuerimus hic esse
corpus infinitum, non erit verum dicere ipsum esse
<pb n="[59v
sphericum aut non sphericum sicut non est verum dicere
punctum esse sphericum aut non sphericum. Deinde dicit: Termina-
tum per superficiem, id est terminatum per unamquamque superfi-
cierum aut rotundam aut rectam.
*[Vetus:] At vero neque numerus sic est, sicut
separatus et infinitus. Numerabile
enim numerus est aut habens nu-
merum, si ergo numerabile contingit
numerare et transire utique possibile
erit infinitum.
[Scotus:] Neque numerus etiam potest esse separa-
tum et infinitum. Numerus enim et il-
lud, cuius est numerus est numera-
tum. Si igitur numeratum potest nume-
rari, possibile est pervenire ad infinitum*.
Cum declaravit universaliter, quod infinitum non est
quantum continuum. Incepit declarare etiam univer-
saliter, quod infinitum non est quantum discretum, verbi gratia
numerus. Et dixit: Neque numerus etc., id est neque e-
tiam est possibile invenire numerum in actu sepa-
ratum a materia aut non separatum esse infinitum.
Numerus enim et numeratum in actu est numeratum
in actu, aut est possibile, ut numeretur in actu, scilicet ut
perficiatur numerari. et cum posuerimus quod omnis
numerus est numerabilis. Et omne numerabile pos-
sibile est, ut numeretur, tunc cum posuerimus, quod inve-
nitur aliquis numerus infinitus, necesse erit, ut infi-
nitum numeretur, quod est impossibile, ergo non est
hic numerus infinitus. Et forte etiam ista propositio
est de genere propositionum notarum per se, scilicet quod omnis
numerus est numeratus et quod omne numeratum in po-
tentia, cum fuerit in actu, possibile est ut sit nu-
meratum in actu, sed ista propositio est communis non es-
sentialis, quod autem infinitum impossibile est, ut sit
numeratum in actu manifestum est per se.

*[Vetus:] Physicae autem magis considerantibus
ex his manifestum erit neque enim
compositum possibile est esse infi-
nitum neque simplex. Compositum
quidem igitur non erit infinitum cor-
pus. Si finita sit elementa multitudi-
ne, necesse est enim plura esse et aequa-
re elementa semper contraria et non
est unum eorum infinitum. Si namque
quantumcumque deficiat, quae in uno-
quoque corpore est potentia a poten-
tia alterius, ut si ignis finitus sit
aer autem infinitus, est autem aequa-
lis ignis aeri aequali potentia quan-
tumcumque duplicatus, solum autem
numerum habens, tunc manifestum
est, quod infinitum excellit et corrumpit
finitum.
[Scotus:] Qui autem posuit suam consideratio-
nem magis naturalem ex istis decla-
<pb n="[59v
rabit, quoniam impossibile est corpus
infinitum esse neque compositum neque
simplex. Compositum vero si elemen-
ta fuerint finita in numero, necesse
est enim ut contraria valeant sibi sem-
per. impossibile igitur est, ut unum
eorum sit infinitum, si potentia, quae est
in aliquo illorum eorum fuerit diminuta
a potentia, quae est in alio corpore
secundum aliquam quantitatem. Et ignis
verbi gratia fuerit finitus. Et aer fuerit infi-
nitus et mensura ignis fuerit mul-
tiplex mensurae aeris in potentia qua-
cumque multiplicitate, manifestum est,
quod infinitum excedet finitum et cor-
rumpet ipsum*.
Cum destruxit hoc per sermones dialecticos. Ince-
pit destruere hoc destructione propria scientiae na-
turali, qui autem ponit suam considerationem magis
propriam scientiae naturali ex istis propositionibus de-
clarabit. Deinde incepit dicere, quod impossibile est cor-
pus infinitum esse compositum, aut simplex. Et quasi
dicat et signum eius, quod impossibile est corpus natura-
le esse infinitum, est quoniam si fuerit aut est com-
positum aut simplex, sed non est compositum neque
simplex. Ergo corpus infinitum non est. Deinde ince-
pit declarare ipsum esse non compositum et dixit:
Si igitur fuerint finita in numero etc., id est et com-
positum infinitum necesse est, ut sit infinitum, aut
quia unum elementorum, ex quibus componitur aut plu-
ra uno sunt infinita in magnitudine aut quia ele-
menta, ex quibus componitur sunt finita in magnitudi-
ne, sed infinita in numero. Deinde incepit destrue-
re ipsum esse infinitum quia unum eorum est infinitum
in magnitudine. Dixit: Si igitur elementa etc., id est
si compositum fuerit compositum ex elementis finitis,
verbi gratia quinque aut sex et possibile est, ut unum eorum
sit infinitum, id est in magnitudine. Deinde induxit ratio-
nem super hoc et dixit: Necesse est enim etc., et
iste sermo est in prima figura, sic elementa sunt
contraria. Et contraria debent esse aequi potentia, ergo
elementa, ex quibus componitur corpus compositum
infinitum sunt aequipotentia. Sed aequipotentia impos-
sibile est, ut quaedam sint finita, et quaedam infinita,
ergo elementa, quae sunt incomposito impossibile est,
ut unum eorum sit infinitum.

Deinde induxit rationem super
hoc, quod elementa sunt aequipotentia et dixit: Quoniam
si potentia etc., id est quoniam si potentia contraria,
quae est in altero illorum elementorum existente in ma-
gnitudine aequali alicui magnitudini alterius ele-
menti fuerit minor potentia existente in magnitudine
aequali alterius elementi et debilior illa in quantitate
terminata, verbi gratia quod potentia in una palma ignis
fuerit dupla potentiae, quae est in una palma aeris,
quoniam tunc si totus ignis fuerit finitus et totus
aer fuerit infinitus. Continget necessario, ut aer cor-
rumpat ignem et sic elementum finitum non obser-
vabitur cum elemento infinito, quare mundus corrum-
petur. Et posuit, quod potentia partis terminatae elementi
<pb n="[60r
finiti est maior potentia partis aequalis illi ex in-
finito. Quia potest aliquis dicere, quod totum elementum in-
finitum non corrumpet finitum, nisi si posuerimus, quod
potentiae duarum partium aequalium in quantitate sint ae-
quales in qualitate. Et ideo dixit, quod idem sequitur
et si potentiae partium aequalium in quantitate fiunt di-
versae in contrarietate. Non enim accidit, ut quaedam
excedat quandam, nisi quantitate finita, cum sit ma-
nifestum per se, quod quanto magis augmentatur quan-
titas corporis, tanto magis augmentabitur poten-
tia eius. Et cum corpus debile habuerit quantitatem
infinitam, necessario habebit potentiam maiorem cor-
poris finiti maioris. Et omnes istae propositiones sunt
manifestae per se. nisi propositio dicens elementa esse con-
traria. Et acceperit illam aut secundum famositatem
aut concessam, quia declarabitur in hac scientia. Et hoc
est rectius, quia sic contradictio erit demonstrativa non
disputativa et cum destruxit partem dicentem compo-
situm esse infinitum, quia unum elementorum, ex quibus
componitur aut plura uno sunt infinita in quantitate.
Reversus est ad secundam partem, scilicet ut unumquodque
eorum sit infinitum.
*[Vetus:] Unumquodque autem infinitum impos-
sibile est esse. Corpus enim est penitus
habens dimensionem. Infinitum autem
interminatae distans est causa, quarum
infinitum corpus ubique erit distans
in infinitum.
[Scotus:] Et impossibile est etiam, ut unumquod-
que eorum sit infinitum. Corpus enim est
illud, quod habet dimensionem ad
omnes partes. Et infinitum est illud,
quod habet dimensionem infinitam,
ex quo sequitur, ut corpus infinitum
habeat dimensionem infinitam ad omnes par-
tes. Et sic elementorum unum infinitorum im-
plebit totum, ubi igitur erunt reliqua*.
Dicit: Et impossibile est etiam, ut compositum sit infi-
nitum, quia unumquodque elementorum, ex quibus componi-
tur est infinitum, quoniam corpus est illud, quod ha-
bet dimensionem in omnibus partibus et in finitum
est illud, quod habet dimensiones infinitas, ex quo
sequitur, ut corpus infinitum sit infinitum in omni-
bus partibus. Et hoc est necesse, quoniam cum aliquid
fuerit compositum ex duobus, necesse est, ut diffinitio
illius compositi sit composita ex diffinitionibus illo-
rum duorum, verbi gratia quoniam quia diffinitio corporis
est illud, quod expanditur ad omnes partes. Et dif-
finitio est illud, quod non habet finem, ideo
diffinitio corporis infiniti est illud, quod extenditur
ad omnes partes in infinitum. Et iste locus est ve-
rus, et quia si unum elementorum fuerit infinitum, impossi-
bile erit, ut cum ipso sit aliud elementum finitum, ne-
dum infinitum. Dixit: Et sic unum elementorum infini-
torum etc., et hoc, quod dixit, manifestum est ex
hoc, quod posuit quod infinitum debet esse infinitum in
omnibus tribus dimensionibus. Et sunt sex partes. Et
hoc intendebat per omnes partes. Et si nos posuisse-
mus, quod infinitum est infinitum in quadam parte, con-
<pb n="[60r
tinget infinitum esse maius infinito. Possibile enim
esset ponere in parte, qua est infinitum, aliud cor-
pus contiguum et tunc congregatum ex duobus cor-
poribus erit magis uno corpore, et utrumque est infi-
nitum scilicet congregatum et ipsum infinitum, quod est impossibile.

*[Vetus:] At vero neque unum et simplex esse
contingit infinitum corpus neque
sicut dicunt quidam etiam extra ele-
menta esse, ex quo haec generantur
neque simpliciter. Sunt enim quidam,
qui hoc faciunt infinitum, sed non ae-
rem aut aquam, quantinus non alia ele-
menta corrumpantur ab infinito. Ha-
bet enim ad invicem contrarietatem,
quorum aer quidem humidus vel fri-
gidus, aqua vero frigida, ignis ve-
ro calidus, quorum si esset unum infi-
nitum, corrumpentur iam alia, nunc au-
tem dicunt alterum esse, ex quo haec
sunt.
[Scotus:] Quod autem impossibile est, quod infi-
nitum sit unum corpus simplex, sic
declarabitur. Hoc enim non est possi-
bile neque secundum dicentem ipsum
esse aliquid extra elementa, ex quo
res generantur neque simpliciter. Qui-
dam enim ponunt infinitum, ut dixi-
mus. Et non ponunt ipsum aquam aut
aerem, ne illud, quod ponunt infini-
tum corrumpat alia. Sunt enim contraria
ad invicem, verbi gratia quoniam aer est fri-
gidus, et aqua humida et ignis ca-
lidus et si aliquod istorum esset infini-
tum, tunc alia corrumperentur. Nunc
igitur dicunt hic esse aliquid, ex quo
generantur ista*.
Cum destruxit, quod corpus infinitum sit compositum,
quia illa, ex quibus componitur, sunt infinita in magni-
tudine. Incepit destruere, antequam destrueret secundam
partem de composito infinito. Et est illud, quod est in-
finitum, quia partes eius sunt infinitae in specie, incepit destru-
ere, corpus simplex esse infinitum. Et dixit, quod au-
tem impossibile est etc., id est ex hoc, quod dicam. Et quia
hoc intellegitur duobus modis aut quia illud corpus
est extra quattuor elementa, et ex eo generantur ele-
menta, ut quidam dicunt aut quia illud corpus est
unum elementorum quattuor. Dixit: Non enim est possibile
etc., id est et impossibile est, ut corpus infinitum esset
sive secundum ponentes ipsum esse extra mundum
sive supra scilicet si quomodocumque ponatur sive extra, si-
ve intra, sive unum elementorum, sive aliud. Deinde nar-
ravit causam, propter quam quidam posuerunt ipsum
extra elementa. Et dixit: Quidam enim ponunt infini-
tum etc., id est in modo, in quo potest plus conserva-
ri scilicet, ut sit extra elementa. Et sermo eius in hoc
<pb n="[60v
manifestus est, quoniam manifestum est ista esse con-
traria, quare si unum eorum erit infinitum, necessario
corrumpentur reliqua. Et ideo isti fugierunt in hoc, quod
sit unum elementorum.
*[Vetus:] Impossibile autem est esse huiusmo-
di aliquod infinitum, de hoc enim
commune quoddam dum est et de omni similiter
et igne et aqua et quolibet. Sed quia
non est huiusmodi corpus sensibile
extra vocata elementa. Omne namque ex
quo est resolvitur in hoc, quia esset uti-
que hoc corpus extra aerem et ignem et ter-
ram et aquam, videtur autem nullum
huiusmodi.
[Scotus:] Et impossibile est aliquid esse tale
nedum, ut sit infinitum, sed de hoc
dicemus sermonem communem omnibus
eodem modo aeri, et aquae et aliis ele-
mentis. Et impossibile est corpus sim-
plex esse, ex quo elementa generan-
tur, sed nos dicemus in hoc loco in
destructione eius sermonem communem
contra eos, qui ponunt ipsum ali-
ud ab elementis aut unum eorum, quod
nullum corpus est tale. Omne enim
ad illud, ex quo fit dissolvitur, qua
propter necesse est hic esse aliquid
praeter aerem et ignem et aquam et terram
sed nos non videmus aliud*.
Cum praemisit sermonem communem in destruendo cor-
pus simpliciter esse tale. Incepit primo destruere ipsum
esse extra elementa. Et dixit, quod nullum corpus est
tale etc., id est et impossibile est corpus infinitum
esse aliud a quattuor elementis. Et hoc intendebat,
cum dixit tale, quoniam si hoc corpus esset aliud
ab elementis quattuor, ex quibus componeretur. Tunc
necesse esset, cum corrumperentur, ut viderentur sensu dis-
solvi in illud. Et hoc non videtur et hoc intendebat,
cum dixit: Qua propter etc., id est quapropter ne-
cesse esset hic esse aliam naturam, in qua dissolventur
aer et ignis et aqua et terra. Et cum destruxerit
elementum simplex esse extra quattuor elementa
simpliciter, nedum infinitum. Incepit destruere unum
elementorum esse infinitum.

*[Vetus:] Neque igitur ignem neque aliorum elemen-
torum nullum infinitum contingit esse
aliquod. Omnino enim et propter id,
quod infinitum sit aliquod ipsorum
impossibile est esse. Et si infinitum sit
aut esse aut fieri unum aliquod ipso-
rum, sicut Heraclitus dicit omnia a-
liquando fieri ignem.
[Scotus:] Et impossibile est, ut ignis aut ali-
quid elementorum sit infinitum. Quoni-
<pb n="[60v
am universaliter si nos diximus, quod
aliquod eorum est infinitum. Impossi-
bile erit, ut omne totum fiat, et si sit
finitum unum eorum, ut dicit Heracli-
tus, quod omnia fient in aliqua hora ignis*.
Dicit: Et impossibile est, ut unum elementorum sit infini-
tum, quoniam illud elementum vinceret totum. Et totus
mundus tunc converteretur in illud elementum. Univer-
saliter enim est impossibile hoc, si nos dixerimus
aliquod elementorum esse infinitum non ut ponit Hera-
clitus omnia esse finita et opinatur, quod omnia rever-
tuntur in ignem. Et dixit, hoc narrando, quod ista posi-
tio, quae sequitur si unum elementorum fuerit infinitum, est
impossibilis, si aliquis posuerit illam, nisi ponat, quod ali-
quod elementorum est infinitum, ut fecit Heraclitus
sed debes scire, quod ponens unum eorum esse infinitum
contingit ei mundum fuisse corruptum necessario.
Ponens autem omnia esse finita, sed quod aliquo eorum sit po-
tentia excedens alias, quae exigit corruptionem a-
liorum, ut Heraclitus dicit de igne, non contradicitur
hic, sed declarabitur hoc, cum declarabit, quod impos-
sibile est mundum corrumpi naturaliter.
*[Vetus:] Eadem autem ratio et de uno est et de
alio, quod faciunt extra elementa phy-
sici, omne namque mutatur ex contrario
in contrarium, ut ex calido infrigidum.
Oportet autem de omni et ex his con-
siderare, si contingat aut non contingat
corpus esse infinitum sensibile.
[Scotus:] Et hoc idem dicimus de uno, ut na-
turales ponunt ipsum extra elemen-
ta, si igitur quodlibet transmutatur
de contrario in contrarium, verbi gratia de cal-
liditate in frigiditatem et ex istis opor-
tet considerare in unoquoque quattu-
or elementorum utrum possit, ut sit
aut non*.
Cum destruxit unum elementorum esse infinitum,
quia tunc corrumperet reliqua. Omnes enim concedunt,
quod elementa sunt contraria, incepit narrare etiam, quod
istud impossibile contingit dicentibus ipsum esse
extra elementa, scilicet hoc contingit dicentibus elemen-
tum esse infinitum. Necesse est enim, ut istud corpus
extrinsecum sit contrarium elementis, secundum quod
ponunt, quod ex eo generantur elementa. Et si fuerit con-
trarium infinitum necessario corrumpet reliqua et di-
xit: Et hoc idem etc., id est et hoc impossibile contin-
gens ponentibus elementum aliquod esse infinitum
continget similiter ponentibus unum corpus esse ex-
tra elementa infinitum. Et cum narravit, quod idem
contingit in hoc, incepit declarare hoc. Et dixit: Si
igitur quodlibet transmutatur etc., id est quoniam
si unum transmutatur in elementa et omne, quod tran-
smutatur, transmutatur de contrario in contrarium. Neces-
se est, ut illud corpus unum sit contrarium elementis,
quapropter si ponatur infinitum, contingit illud idem,
quod contingit si unum elementorum fuerit infinitum
et ipse expressit in hoc sermone maiorem propositionem
<pb n="[61r
et tacuit minorem, et conclusionem. Deinde dicit: Et ex
istis rebus etc., id est et ex consideratione de hoc, quod
elementa sunt contraria, oportet considerare de uno-
quoque eorum, utrum sit possibile, ut sit finitum aut
infinitum.

*[Vetus:] Quod autem omnino impossibile
sit esse corpus infinitum sensibile ex
his manifestum est. Aptum est enim na-
tum omne sensibile alicui esse. Et lo-
cus est aliquis uniuscuiusque et idem
est partis et omnis, ut totius terrae et
unius glebae et ignis et scintillae, quia
siquidem sit eiusdem speciei immo-
bile erit aut semper movebitur, quod
etiam impossibile est, quid enim ma-
gis deorsum aut sursum aut ubi. Dico
autem, ut si glebae sit ubi ipsa move-
bitur et etiam ubi manebit. Locus
enim infinitus erit sibi et proximi
corporis, utrum igitur continebit to-
tum locum aut quomodo oportet igi-
tur et ubi mansio et motus ipsius
aut ubique manebit, non ergo movebi-
tur aut ubique movebitur non ergo
stabit.
[Scotus:] Quod autem impossibile est universaliter
corpus sensibile esse infinitum ex
his declarabitur. Omne enim corpus
sensibile habet ubi et unumquodque
habet aliquem locum. Et unus locus
est locus partis et totius et quoniam
locus totius terrae est locus unius
glebae et locus est locus scintillae si
igitur infinitum totum est una species
erit immobile, aut compelletur semper. Sed
hoc est impossibile. Descendere enim
non est dignius quam ascendere, aut ire
ad aliam partem. et intellego, ut si po-
suerint ipsam glebam, quo igitur mo-
vebitur ista et ubi quiescit. Locus
enim corporis, qui est huius generis
est infinitus, utrum igitur occupat to-
tum locum et quomodo erit hoc et
quomodo quiescet et movebitur, et
ubi erit. Hoc autem est in omni loco
quiescens et mota*.
Cum contradicit proprie dicentibus infinitum esse
corpus simplex extra elementa. Et similiter dicenti-
bus ipsum esse unum elementorum. Incepit contradicere
eis communiter, ut promisit. Et proposuit ad hoc pro-
positiones, quarum prima est, quod omne corpus sensibi-
le habet ubi secunda autem est, quod uniuscuiusque cor-
<pb n="[61r
porum sensibilium, locus partis naturalis, in quo
quiescit, et locus totius sunt idem numero. Tertia ve-
ro est, quod omne corpus habet locum naturalem
et locum non naturalem. Et quod in naturali quiescit, et
extra ipsum movetur ad ipsum. Et tacuit istam tertiam,
quia sequitur ex secunda. Deinde iungit istis propositio-
nem scilicet corpus simplex esse infinitum. Et induxit ad
impossibile, infinitum enim habet unum locum infi-
nitum, quapropter si innatum est quiescere in illo u-
bi, necesse est, ut moveatur, quia non habebit locum ex-
tra suum locum naturalem, sicut habent corpora sim-
plicia, quae moventur motu recto aut movebitur semper
per suas partes, quod est impossibile. Et iam enim
posuimus, quod pars naturaliter movetur, secundum quod
totum. Sed totum non habet locum distinctum natu-
raliter ab illo, quod est extra naturam ergo non ha-
bet motum, ergo neque pars habebit motum, quia
tunc non dignius movebitur magis ad aliquem partem
quam ad oppositam. Et hoc intendebat, cum dixit: Aut com-
pelletur semper, id est movebitur semper per suas partes naturaliter
ad superius aut ad inferius. Sed descendere non est
dignius quam ascendere, sed causa in hoc est, quia
non habet duo loca scilicet locum naturalem et innatura-
lem, verbi gratia quoniam si terra esset infinita, tunc gle-
ba non haberet duo loca, in quorum uno moveretur
et in reliquo quiesceret. Locus enim terrae esset unus,
quia est infinitus. Et ideo dixit, utrum igitur occupat
totum locum, id est utrum igitur pars implet totum locum
et si non implet quomodo movetur, et quomodo quiescit
scilicet quomodo potest quis dare causam in motu partis illius
corporis quandoque, et in quiete illius quandoque, et
ubi quiescit et ubi movetur, quod enim est tale ha-
bet duo loca. Sed infinitum habet unum locum.

Deinde dicit:
Aut est in omni loco etc., id est et ponens hoc ne-
cessario debet concedere hanc divisionem, quoniam
autem ponet, quod locus quietis est aliud a loco motus
aut quod locus quietis et motus est idem, ex quo sequi-
tur, quod in eodem loco quiescat et moveatur insimul
aut ut neque quiescat neque moveatur et istae proposi-
tiones sunt verae in corporibus mobilibus motu
recto. Et in motibus, quae sunt corporis ex se non ex
extrinseco. Corpus autem caeleste, quod non movetur re-
cte non continetur in hac declaratione, et ideo iste ser-
mo non est communis simpliciter, sed secundum quod est
notum in primo aspectu de natura corporum, non dum
enim declaratum est, utrum sit hoc corpus habens
naturam extra istam naturam aut non. Et ideo iterat
hanc quaestionem in caelo et mundo. Illic enim erit ser-
mo communis simpliciter, cum illic declarabit nume-
rum specierum corporum simplicium. Et ideo potest intellegi
per corpus sensibile non quolibet sensu, sed tactu
corpus enim caeleste est sensibile visu scilicet partes eius
luminosae et est non tangibile omnino. Declaratum est igi-
tur ex hoc sermone universaliter, quod impossibile est
corpus simplex tangibile infinitum esse, sive sit ele-
mentum sive non.
*[Vetus:] Si autem dissimile est omne, dissimiles
et loci sunt. Et primum quidem non
unum corpus omnis est, sed aut in
tangendo. Postea aut finita haec [fu]e-
runtaut infinita specie, et finita quidem
<pb n="[61v
non esse possunt, erunt enim, ali-
a quidem finita, alia vero non, sed
omne infinitum est, ut ignis et aqua
corruptio enim huiusmodi in con-
trariis esset, sicut dictum est prius.
Et propter hoc nullus unum et in-
finitum ignem facit neque terram
physiologorum, sed aut aquam aut ae-
rem aut horum medium, quia locus uni-
uscuiusque manifestus erat determina-
tus. Haec autem determinantur ad du-
as partes, sursum et deorsum. Si autem
et infinita et simplicia sunt et loci in-
finiti et erunt elementa infinita. Si autem
hoc impossibile est et loci finiti sunt
et totum finitum esse necesse est. Impos-
sibile namque est non comparare locum
et corpus. Neque enim locus omnis
maior est quam quantumcumque contingit
corpus esse. Similiter autem neque infinitum
erit corpus. Neque corpus maius est quam lo-
cus aut enim vacuum est aliquod
aut corpus nusquam aptum natum est esse.
[Scotus:] Et si totum infinitum fuerit non consi-
mile, loca eius etiam erunt non consimilia
et sic corpus totius non erit unum, nisi
secundum contactum. Et postea ista cor-
pora aut erunt finita aut infinita in
se, sed impossibile est, ut sint finita
quoddam enim erit finitum, et quod-
dam non, cum totum fuerit infinitum
et impossibile est, ut unum elementorum
sit infinitum, ut ignis aut aqua. Et
quod est tale corrumpitur per contraria
et ideo nullus posuit unum infinitum
ignem neque terram, sed aquam aut aerem
aut medium, quoniam locus utriusque
est terminatus et haec duo declinantur
ad utramque partem in superiori et in
inferiori. Si igitur simplicia etiam fue-
rint infinita loca eorum etiam erunt infi-
nita et sic et elementa erunt infinita.
Si igitur hoc sit impossibile, quia lo-
ca sunt infinita totum erit finitum. Im-
possibile est enim, ut locus non sit ni-
si corporis. Impossibile est enim, ut lo-
cus totalis sit maior quantitate cor-
poris, ex quo sequitur, ut corpus eti-
am sit infinitum et impossibile est eti-
am, ut corpus sit maius loco. Conti-
<pb n="[61v
geret enim ex hoc aut vacuum esse
aut aliquod corpus sine loco*.

Destruxit corpus compositum infinitum esse, ita quod
unum corporum, ex quibus componitur aut plura uno
sunt infinita. Et remanet secundum divisionem, ut sic
infinitum, ita quod sit compositum ex corporibus infini-
tis in specie, licet sint finita in magnitudine. Rever-
sus est ad destruendum hanc partem. Et dixit: Si igitur
totum etc., id est si igitur totum congregatum secun-
dum contactum ex corporibus simplicibus fuerit in-
finitum, quia illa corpora, ex quibus congregatur sunt
dissimilia scilicet sunt diversarum diffinitionum, ut ignis
et aqua, tunc loca totius erunt dissimilia. Et ista pro-
positio apparet ex hoc, quia omne corpus simplex ha-
bet locum naturalem. Deinde dicit: Si corpus totius etc.,
id est et si contingat dicentibus hoc, ut totus mun-
dus non sit unus, quia continetur ab uno corpore. Sed est
unum secundum contactum tantum et cum induxit hoc
improbabile, induxit impossibile, quod sequitur ex hac
propositione. Et incipit divisionem a principio et dixit:
Deinde haec corpora etc., et dixit hoc ad re-
memorationem de illo, quod praedixit declaratum est
enim, quod impossibile est corpus infinitum esse com-
positum ex corporibus finitis in forma., nisi unum
eorum aut plura, fuerint infinita in magnitudine. Et
si non, totum erit finitum et hoc intendebat, cum
dixit: Quoddam enim erit finitum, et quoddam non, id est
continget enim dicentibus corpus infinitum congre-
gatum ex corporibus infinitis in forma esse, ut quae-
dam sint finita in magnitudine, et quaedam non, cum
totum sit congregatum. Deinde dicit: Ut ignis et aqua, id est
et illud infinitum in sua magnitudine necesse est, ut
sit contrarium, ut ignis et aqua, ex quo sequitur, ut
ipsum corrumpatur et ipse ponit in hoc sermone, quod sim-
plicia debent est contraria. Et hoc non est verum nisi de cor-
poribus, quae moventur motu recto et hoc significat,
quod perscrutatio eius hic, est de hac natura, quoniam
non apparuit hic aliam naturam esse et cum dixit,
quod si corpus infinitum in magnitudine fuerit, necesse
est, ut corrumpat reliqua, quia est contrarium. Narravit, quod
propter hoc fugierunt antiqui huiusmodi corpus poni
alterum extremorum elementorum, inter quae apparet con-
trarietas magis secundum unum mediorum. Media enim vi-
detur quasi materia extremorum. Et dixit: Et ideo nul-
lus etc., et intendit per hoc, quod dixit: Quia
locus utriusque etc., id est quia ignis non habet nisi le-
vitatem tantum, quae est causa motus ad superius. Et locus
eius est terminatus. Et similiter terra non habet ni-
si gravitatem tantum, quae est causa motus ad infe-
rius et locus eius etiam est terminatus. Sunt igitur val-
de contraria. Aqua autem et aer habent utrumque scilicet gra-
vitatem et levitatem . Aer enim est gravis in loco
ignis et levis in loco aqua et in gravitate assi-
milatur aquae. In levitate autem assimilatur igni
et similiter est dispositio de aqua. Est enim gravis in
loco ignis. Et levis in loco terrae et hoc intendebat,
cum dixit: Declinant ad utramque partem, id est aqua et aer. Et
intendebat per utramque partem superius simpliciter
et inferius simpliciter. Et induxit hoc ad declaran-
dum, quod ista propositio dicens, quod contrarium corrumpit
contrarium, cum fuerit fortius illo, est propositio concessa
ab antiquis, immo declaratum est in principio istius
libri, quod generatio est ex contrariis et quod inter aquam
<pb n="[62r
et aerem non est corpus in actu medium denudatum
a differentiis, scilicet aeris et aquae a contrariis scilicet calore et
frigore. Et forte dixit, quod antiqui dicebant aquam
et aerem esse infinita, quia loca eorum non sunt ter-
minata. Illud enim, cuius locus est terminatus mani-
festum est, quod est finitum et quia loca illorum duorum cor-
porum non sunt terminata, dixerunt ea esse infinita
et adiuvat hanc expositionem hoc, quod dixit post,
quia locus utriusque est terminatus. Cum igitur extrema
sunt terminata, quanto magis media.

Deinde rever-
sus est ad id, quod intendebat declarare. Hic scilicet quo-
niam impossibile est corpus infinitum esse compositum
ex corporibus infinitis in specie et quia incepit hanc
declarationem duabus propositionibus dicentibus,
quod si simplicia fuerint diversa in specie, loca erunt
diversa in specie et quod species locorum debent esse se-
cundum numerum specierum corporum simplicium. Dixit:
Si igitur simplicia etc., et haec est quasi ratiocinatio
per se. Elementa enim, si fuerint infinita necesse est, ut
composita ex eis sint infinita aut intendit quod ex hoc
sequitur, ut motus sint infiniti in specie, deinde rever-
sus est ad id, quod intendebat declarare. Et est, quod si
simplicia fuerint infinita in specie, loca erunt infinita
in specie. Deinde destruxit consequens et conclusit op-
positum antecedentis. Et dixit: Si igitur hoc est impos-
sibile etc., id est sed loca sunt infinita in specie er-
go simplicia sunt finita. Et hoc, quod destruxit mani-
festum est, ut post dicet. Omnis enim locus aut est su-
perius aut inferius aut dextra aut sinistra aut ante-
rius aut posterius. Et apparebit in caelo et mundo, quod
loca naturalia sunt superius et inferius et illa, suae sunt
inter ista. Et apparebit etiam illic, quod loca sunt fini-
ta in magnitudine et ideo sermo de infinito
perfectior est illic. Deinde induxit modum, ex quo cer-
tificatur, quod corpora sunt secundum numerum locorum.
Et aequalia eis et quod ex hoc sequitur, quod omne cor-
pus simplex fit finitum. Et dixit: Impossibile enim est
etc., id est impossibile enim est, ut aliquis locus
careat corpore sibi proprio. Et impossibile est etiam,
ut aliquis locus excedat suum corpus naturale, a-
ut quod corpus excedat suum locum, unde necessario
locus est aequalis corpori, ergo omne corpus est in-
finitum necessario. Et haec declaratio, quod omnis locus
est finitus in sua magnitudine. Et declaratur ex eo
etiam, quod omne corpus simplex est finitum et ideo
dixit ex quo sequitur, ut non sit corpus infinitum. Et
quasi interposuit hanc aliam declarationem in suo ser-
mone, quia sua intentio fuit hic ad declarandum, quod im-
possibile est corpora esse finita in magnitudine, in-
finita in specie et cum declaravit hoc ex locis. Et
iam declaravit ex eis etiam, quod impossibile est etiam
corpus simplex esse finitum in magnitudine. Indu-
xit hoc et syllogismus sic componitur. Omne corpus
simplex est in loco sibi aequali et omne, quod est aequa-
le alicui est finitum, ergo omne corpus simplex est
finitum. Infinitum enim non dicitur aequale, neque ma-
ius neque minus. Et hoc, quod dixit, quod impossibile
est, ut locus sit extra corpus declaratum erit, cum
declarabitur vacuum non esse. Et similiter declarabitur
ex hoc, quod impossibile est, ut ubi excedat locum. Et
cum sit declaratum, quod loca sunt infinita in specie, in
magnitudine, ergo corpora sunt finita necessario.

*[Vetus:] Anaxagoras autem inconvenientem
<pb n="[62r
dicit de infiniti mansione, fulcri enim
ipsum se ipsum dicit infinitum. Hoc au-
tem quia in se ipso est, aliud enim ni-
hil continet, tamquam ubi utique aliquod
sit, aptum natum esse ibi est. Hoc autem
non verum est, est enim utique aliquid ali-
cui vi. Et non aptum natum est, siquidem
igitur, quia maxime non movetur totum.
[Scotus:] Anaxagoras autem dicit sermonem
inopinabilem in quiete infiniti, dicit
enim quod sustentatur et retinet se,
quoniam hoc in eo dixit, non enim con-
tinetur ab alio et quasi sit innatum, ut sit
aliquod ubi, et est hic. Sed sermo e-
ius non est verus est enim alicuius
ubi violente, non secundum quod est innatum
ut sit, cum fuerit in remotiori loco
quam ut moveatur ad illum secundum totum*.
Cum destruxit, ut in aliquo, ubi sit corpus infi-
nitum et quod impossibile est, ut in eo sit quiescens, a-
ut motu. Reversus est ad illud, quod dixit Anaxago-
ras, quod causa quietis totius, quod est mixtum est
ipsum esse infinitum et Anaxagoras dicit, quod si causa quietis
alicuius corporis est, quia continetur ab alio quiescen-
te. Et illud aliud continetur et ab alio quiescente ne-
cessario, tunc causa quietis totius nihil aliud est
nisi ipsum esse infinitum. Et ideo dixit, quod sustentatur
super se et retinet se. Et cum voluit destruere sermo-
nem eius in hoc dixit: Anaxagoras vero etc., id est Anaxagoras
vero dat in quiete infiniti, quod est mistum apud
ipsum causam inopinabilem. Dicit enim, quod causa quie-
tis eius est, quia sustentatur super se et retinetur, non
ab alio, quoniam quia quiescens, quod continetur ab alio su-
stentatur, super illud aliud et retinetur ab illo. Necesse est,
quod infinitum, secundum quod non continetur ab alio reti-
neat se et sustentatur super se, et dixit: Et quasi innatum
est etc., id est et infinitum, quia est quiescens per se et
continens totum, ideo est quasi aliquod, ubi eorum, quae
sunt hic per se aut intendit per hoc, quod dicit et est
hic, id est et est in entibus tale scilicet locus per se et alia loca
sunt quiescentia per illud. Deinde dicit: Et non est verum, id est et sermo
eius non est verus quia quando quiescit aliquid in aliquo
loco violente, scilicet quando quieverit in loco, quae est semotis-
simus locorum ab illo, ad quem moventur res natura-
liter secundum totum, et secundum partes. Et est lo-
cus naturalis et quasi intendebat, quod non sequitur, si po-
natur quiescens, ut sit quiescens naturaliter, immo re-
ctius est, ut sit quiescens violente ponit, quod causa
quietis eius est infinitum, quia non habet locum,
ad quem movetur quasi igitur caret motu violente non
naturaliter.

*[Vetus:] In se ipso namque fulcitur et in se ipso
est, immobile esse necesse est, sed quia
non aptum natum sit moveri, dicendum
est. Non enim sufficiens est sic dicentem
liberari, sic enim utique et quodlibet
aliud non moveri, sed aptum natum
<pb n="[62v
esse nihil prohibet, quoniam et ter-
ra non fertur neque si infinita esset fere-
tur coercita tamen a medio, sed quia
non est aliud, ubi nitatur mane-
bit in medio, sed non movetur, quia
non apta nata est aliter sic. Sed tamen
licebit utique dicere, quod fulcit se ipsam
siquidem igitur neque in terra haec causa
est, cum sit infinita. Sed quia gravi-
tatem habet, grave autem manet in
medio. Similiter et infinitum, manet
utique in se ipso propter aliam causam.
[Scotus:] Si igitur est retentum hoc modo reten-
tionis, et haec est intentio retentionis
in ipso, necessario est immobile, sed
oportet dicere, quarum non est innatum
moveri videmus enim quod terra non
transfertur neque si esset infinita,
quia est impedita a motu ex medio et
non quia non habet locum alium, ad
quem vadat est quiescens, sed quia
innata est haec et potest quis dicere. Si
igitur in quiete terrae si esset infinita
non est ista causa, sed quia est gravis
et grave figitur in medio et terra est in
medio, secundum hunc modum oportet,
quod infinitum esset fixum per se propter
aliam causam*.
Id est si igitur est retentum naturaliter, et haec est
intentio eius, quod dixit, quod retinet se. Necesse est,
ut sit immobile naturaliter, sive sit finitum sive in-
finitum. Deinde dicit: Sed oportet dicere etc., id est sed cum
ponatur, quod infinitum est quiescens naturaliter, verbi
gratia terra oportet dare aliam causam praeter hoc, quod
est infinita in hac quiete quam habet naturaliter.
Non enim est differentia in terra inter hoc, quod sit
finita, aut infinita, in dando, quod media est causa qui-
etis eius. Finitas enim et infinitas accidunt quiescen-
ti naturaliter, quapropter impossibile est, ut ex altero
eorum reddatur causa quietis eius, quod quiescit na-
turaliter. Infinitum enim dignius est ut sit causa
quietis violente, non naturalis. Deinde dicit: Et non quia non
habet etc., id est et si terra esset infinita, adeo quod
non haberet locum, ad quem transferetur, hoc non esset causa
quietis terrae in medio naturaliter. Sed causa quie-
tis est haec, quod natura eius exigit hoc. Et possibile
est dicere in ea per hanc naturam ipsam retinere se.
Deinde dicit: Si igitur causa etc., id est si igitur nullus potest
dicere, quod causa quietis terrae naturalis si esset infini-
ta est ipsam esse infinitam. Sed oporteret dicere ali-
am causam, verbi gratia ipsam esse gravem et quod grave
innatum est figi in medio. Manifestum est, quod nullus
potest dicere quod causa in quiete infiniti naturaliter est
ipsum esse infinitum, sed oportet dare aliam causam,
quoniam si hoc esset, tunc omne, quod poneretur quiescens
naturaliter necesse esset dicere, quod causa quietis e-
<pb n="[62v
ius naturaliter est ipsum esse infinitum.

*[Vetus:] Sed non quia infinitum est et non
quia fulcit ipsum se ipsum. Similiter au-
tem manifestum est, quia et si sit et quaeli-
bet pars indigeat manere, sicut enim
infinitum in se ipso manet se fulci-
ens, sic et si quaelibet accipiatur pari
in se ipsa manebit, totius enim et par-
tis similes sunt loci, sicut terrae totius
et glebae deorsum et ignis omnis et
scintillae sursum, quare si infiniti locus
in se ipso est et partis idem est. Manet
igitur in se ipso.
[Scotus:] Et non quia est infinitum et quod susten-
tat se, est necesse, ut figatur per suam
sustentationem. Et similiter, ut aliqua
pars eius figatur quaecumque pars sit,
quemadmodum igitur infinitum figitur,
quia sustentat se. Similiter quaelibet
pars eius figitur per se. Locus enim to-
tius et partis est consimilis in specie,
verbi gratia quoniam locus totius terrae. Et
glebae est inferius et locus totius et
ignis et scintillae est superius. Si igitur
infinitum habet locum, ergo pars
habebit illum eundem ergo figitur per se*.
Id est et hoc, quod dicunt, quod sustinet se et quod ipsum est su-
us locus, quia est infinitum, non propter hoc necesse est
dicere ipsum figi naturaliter et secundum totum. Et simi-
liter cum posuerit, quod aliqua pars eius figitur na-
turaliter non poterit dare causam, quam dedit in
toto. Et dixit hoc, quia notum est per se, quod locus
rei est aliud a re, et quod res non potest sustentari super
se. Et cum narravit, quod hoc, quod dicunt de infi-
nito, quod ipsum est suus locus, non est verum; neque de
toto neque de parte naturaliter. Incepit declarare,
quod illud, quod dixerunt de toto, illud idem contingit eis
in parte. Et dixit: Et quemadmodum infinitum etc.,
id est et si fuerit dictum de infinito ipsum figi, quia ipsum est
suus locus. Necesse est dicere in parte ipsam figi, quia
est suus locus. Locus enim totius et partis est idem
et intendebat, quod si dictum fuerit de toto ipsum figi,
quia est suus locus quia est infinitum. Oportet etiam
dicere hoc de parte et sic locus partium erunt partes, quod
est impossibile. Locus enim totius et partis est consi-
milis in specie et intendebat, quod locus partis terrae,
quando est separata per se est idem in specie cum
loco totius. Et similiter est dispositio in aliis elemen-
tis. Locus enim, quem quaerit gleba est idem in specie
cum loco, quem quaerit tota terra si esset extra centrum,
medium enim mundi non diversatur, secundum quod est me-
dium in respectu totius et partis, sed diversatur in
magnitudine et pueritate, scilicet quod locus, in quo est to-
tum est maior loco, in quo est pars. Et similiter locus,
quem quaerit totus ignis et est, ut maxime distet a
medio, est idem cum eo, quem quaerit scintilla. Et si-
militer oportet intellegere de aere et eius partibus
<pb n="[63r
et aqua et suis partibus, sic igitur intellegenda est
ista propositio, dicens, quod locus totius et partis est
idem. Et saepe utitur illa et maxime in caelo et mundo. Deinde
dicit: Si igitur infinitum etc., id est si ponatur, quod locus
infiniti est ipsum. Et iam positum est, quod ita est de to-
to, sicut de parte sequitur, quod pars sit locus sui ipsi-
us. Sed hoc non est verum, ergo locus totius non est
ipsum. Et iste sermo est hypotheticus et destruitur con-
sequens et concluditur oppositum antecedentis.

*[Vetus:] Omnino autem manifestum est, quod im-
possibile est, sic infinitum dicere cor-
pus et locum quendam corporibus in-
esse. Si omne corpus insensibile aut
gravitatem habet aut levitatem, et si
grave quidem est, in medio habet
natura ferri. Si vero leve, sursum ne-
cesse est enim et infinitum corpus. Im-
possibile autem est omne utrolibet
aut medium aut utrumque sustinere,
quomodo enim divides aut quomodo
infiniti erit hoc quidem sursum. Illud
autem deorsum aut ultimum aut medium.
[Scotus:] Et manifestum est universaliter, quod im-
possibile est dicere, corpus infinitum
esse et dicere cum hoc, quod corpora ha-
bent aliquem locum, cum omne cor-
pus sensibile habet gravitatem aut
levitatem, si igitur fuerit grave, gravi-
tas eius naturaliter erit ad medium
et si leve superius, ex quo sequitur
necessario, ut infinitum sit secundum
hoc. Et impossibile est, ut totum sit se-
cundum alterum istorum neque ut utraque
medietas sit secundum utrumque istorum,
impossibile est enim ipsum dividi in
duo aequalia neque potest dicere, quo-
modo quoddam erit superius et quod-
dam inferius aut quoddam in altis-
simo et quoddam in medio*.
Ista est alia ratiocinatio, ex qua declarat, quod impos-
sibile est corpus tangibile simplex esse infinitum
et dixit: Et manifestum est universaliter etc., id est et
opinari hoc inducit ad contradictoria, scilicet concedere,
quod omne corpus est in loco et corpus tangibile infi-
nitum esse. Deinde dicit: Cum omne corpus etc., id est cum
omne corpus tangibile est, aut grave, aut leve si igi-
tur grave, locus eius erit medium, si leve, superius.
Deinde dicit, ex quo sequitur, ut infinitum sit secundum hoc
id est ex quo sequitur si corpus tangibile fuerit infini-
tum, ut habeat alteram istarum duarum dispositionum.
Deinde dicit: Et impossibile est etc., id est et impossibile est,
ut infinitum sit in altera istarum duarum dispositionum.
Nam si esset grave non esset tunc corpus leve cum
infinitum nihil sit extra ipsum. Et similiter si esset leve,
non esset hoc corpus grave et impossibile est etiam
<pb n="[63r
dicere, quod medietas eius est gravis et in loco infe-
riori. Et alia medietas levis et in loco superiori.
Hoc enim est impossibile, quoniam impossibile est di-
videre infinitum in duo aequalia, nam utraque pars esset
infinita et sic pars esset aequalis toti. Et etiam corpus
infinitum esset extra corpus infinitum et corpus infi-
nitum debet esse infinitum in omnibus dimensionibus.
Deinde dicit: Neque potest decere etc., id est et superius et infe-
rius quia sunt finita, impossibile est, ut per illa divi-
datur corpus infinitum, adeo quod dicatur, quod quiddam
est superius et quiddam inferius et quasi ponit hoc no-
tum esse per se, quia superius et inferius sunt loca
naturalia et finita, quia sunt fines motuum naturalium
et hoc declarabitur in caelo et mundo ad confirmandum,
si sit manifestum per se, aut ad probandum si sit igno-
tum. Et quomodocumque sit hoc fere manifestum est per
se, quia hoc nomen medium magis notat finitatem quam
hoc nomen inferius. Dixit: Et quiddam in altissimo et
quiddam in medio.

*[Vetus:] Amplius omne corpus sensibile in
loco est. Loci autem species et differen-
tiae sunt sursum et deorsum. Ante et re-
tro, dextrum et sinistrum. Et hoc no so-
lum ad nos et positiones sunt, sed
in ipso toto determinata sunt. Im-
possibile autem et in infinito hoc esse.
[Scotus:] Et etiam omne corpus sensibile est in
loco. Et differentiae eius sunt, superi-
us et inferius et dextrum et sinistrum
et ante et retro. Et istae differentiae non
sunt in respectu ad nos tantum, et secundum
positionem, sed sunt distinctae etiam
in ipso toto. Et impossibile est, ut istae
differentiae sunt in corpore infinito*.
Dicit: Et omne corpus sensibile scilicet tangibile est in lo-
co etc., et intendit differentias loci, non differen-
tias corporis. Sed si intellexerimus differentias spe-
cificas loci, tunc loca naturalia erunt ista sex. Sed ut
dictum est in caelo et mundo, loca naturalia sunt duo
tantum, scilicet superius et inferius. Et ipse expressit hic,
quod istae differentiae sunt naturaliter, non positione. Haec
igitur questio contigit, si intellexerimus per superius,
locum ignis et aeris et per inferius, locum terrae at
aquae, ut dicit Themistius, et alii expositores, ut mi-
hi videtur, scilicet quod dextrum et sinistrum sunt loca naturalia
in mundo. Et similiter ante et retro. Et si intellexeri-
mus per superius et inferius, partes loci sequentes
istas sex partes corporum naturalium, tunc istud non
erit verum de corporibus nisi in animatis, ut dictum
est in caelo et mundo. Ad hoc autem dicamus quoni-
am, quod istae partes inveniuntur per se in omni corpore
non in respectu istorum, manifestum est per se, quod au-
tem superius et inferius, et dextrum et sinistrum, et ante
et retro sunt distincta naturaliter. Hoc non invenitur
nisi in animatis et secundum hoc, omne corpus habet
sex partes et sex loca et sunt sex partes loci, quae suppo-
nuntur partibus corporis, et si oppositae ex istis partibus
secundum loca non sunt distinctae naturaliter. Et cum
ita sit et infinitum non habet istas differentias partium
<pb n="[63v
neque locorum, ergo nullum infinitum est corpus, et secun-
dum hanc expositionem cum dixit: Et istae differen-
tiae etc., intendit, quod sex partes et sex ubi, super
posita partibus corporis inveniuntur in toto mun-
do, secundum quod est corpus per se, non in respectu
ad aliud. Sed non ita, quod opposita earum sint distincta
naturaliter, cum hoc non inveniatur nisi in animatis,
sed quaeret aliquis. Si cum dixit distincta in ipso to-
to intendebat in toto mundo, tunc mundus apud ipsum
erit in loco, sed in quarto istius libri declarabit
mundum non esse in loco, nisi per accidens. Ad hoc au-
tem dicamus, quod cum dixit: Distincta in toto, inten-
debat in partibus totius. Et est modus, secundum quem
est verum dicere, mundum esse in loco scilicet secundum hoc,
quod partes eius sunt in loco et cum ita sit, manife-
stum est, quod infinitum non est in loco, neque secundum partem
neque secundum totum, ergo non est.

*[Vetus:] Simpliciter autem si impossibile est
locum esse infinitum. In loco autem omne
corpus est et impossibile est infinitum
esse corpus aliquod. At vero quod alicu-
bi et in loco est et quod in loco alicubi. Si
igitur neque quantitatem possibile est in-
finitam esse, quantum enim aliquid
erit aut bicubitum aut tricubitum.
Haec quidem significant quantum. Sic et
in loco, quod alicubi est hoc est autem sursum
aut deorsum. Avem aliqua distantia,
quae sunt sex, horum autem unumquodque
terminus aliquis est.
[Scotus:] Dicamus simpliciter, quod impossibile
est, ut locus sit infinitus. Et omne cor-
pus est in loco et etiam omne, quod
est ubi, est in loco. Et omne, quod est
in loco est ubi. Si igitur impossibi-
le est, ut infinitum sit quantum, quia
non erit quantum nisi fuerit. Verbi gratia bi-
cubitum aut tricubitum, quoniam
haec et similia notant quantum. Et simi-
liter erit dispositio eius in loco, quia
ubi est superius et inferius, aut alia pars
sex partium et unaquaeque istarum est
aliquis finis*.
Iste sermo componitur sic, in prima figura. Omne corpus
est in loco et nullus locus est infinitum, ergo nullum corpus
est in loco infinito, et omne infinitum est in loco infinito, ergo in secunda
figura, nullum corpus est infinitum. Et propositio dicens,
quod impossibile est, ut aliquis locus sit infinitus, de-
clarabitur ex hoc, quod dixit, quod partes loci sunt su-
perius et inferius ante et retro dextrum et sinistrum
et omnia ista sunt finita. Deinde induxit aliam decla-
rationem et dixit: Et etiam etc., et intendit per
ubi, speciem et per locum genus et quasi dicat et omne ha-
bens aliquam specierum ubi, verbi gratia superius est in lo-
co simpliciter et econverso etiam. Deinde dicit: Si igitur impos-
sibile est etc., id est si igitur impossibile est, ut infini-
<pb n="[63v
tum dicatur quantum simpliciter nisi secundum quod habet ali-
quam specierum quanti, verbi gratia, secundum quod est bicubi-
tum, aut tricubitum, quantum enim non invenitur ni-
si in suis speciebus necesse est igitur, ut quod dici-
tur esse in loco simpliciter, non dicatur nisi secundum quod
est in aliquo loco, aut superius, aut inferius, aut in alia
specierum loci, et omnis species loci est finita. Ergo
omnis locus est finitus et omne quod est in finito
est finitum. Et debes intellegere hic de ubitatibus.
Ubitates partium eiusdem corporis, de quo dicitur,
quod quiddam eius superius et quiddam inferius et quiddam ante et
quiddam retro. Non ubitates, quae sunt totius corporis. In illis
enim non invenitur, ubi naturale, quod dicatur dextrum et si-
nistrum, et sic syllogismus componitur. Omne corpus non
est in loco nisi quia partes eius sex sunt in sex partibus
loci finiti et omne quod est tale, est in loco finito.
Ergo omne corpus est in loco finito. Et significat
hoc, quod intendebat per superius et inferius partes
hoc, quod dixit aut alia pars sex partium. Deinde dicit: Et
unaquaeque etc., et intendebat, quod sunt terminatae,
quia sunt superficies extraneae et sunt partes corporis
continentis locatum et hoc dicetur in loco.

*[Vetus:] Quod quidem igitur actu corpus
non sit infinitum simpliciter. Manife-
stum est ex his, quod autem si non sit in-
finitum simpliciter multa impossibi-
lia accidant. Manifestum est temporis
quidem enim erit quoddam principium
et finis et magnitudines, non divisi-
biles in magnitudines et numerus
non erit infinitus, cum autem deter-
minatur sic. Neutrum videatur contin-
gere ob hoc videlicet et manifestum est,
quod sic quidem est, sic vero non est. Di-
citur igitur esse aliquid quidem poten-
tia, aliud vero in actu. Et infinitum quidem
est appositione, est autem et ablatione
et magnitudo autem, quod quidem secundum
actum non sit infinita dictum est. Di-
visione autem est non enim difficile est
partiri atomos lineas.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod corpus infi-
nitum non est in actu. Et manifestum
est etiam, quod si infinitum non fuerit omnino
contingent plura impossibilia. Con-
tingit enim tempus habere unum prin-
cipium. Et mensuram aliquam non di-
vidi in mensuras et numeros non esse
infinitos et cum determinatum sit
hac determinatione adeo, quod non est pos-
sibile secundum alterum istorum duorum mo-
dorum, videtur indigere consideratione
declarabitur igitur, quod quodammodo est
et quodammodo non ens enim dicitur
potentia et dicitur in actu. Et infinitum
<pb n="[64r
est in additione et est indivisione
et mensura in actu eius non est infi-
nita in divisione vero est infinita non
enim est difficile destruere lineas in-
divisibiles*.
Cum declaravit corpus infinitum sensibile non esse
non simpliciter scilicet actu. Fecit rememorationem de
hoc et dixit: Manifestum est igitur etc., id est ex praedi-
ctis. Deinde dixit: Et manifestum est etiam etc.,
id est et manifestum est, quod si infinitum non fuerit
omnino simpliciter, multa accident impossibilia. Acci-
det enim tempus esse finitum et primum, notum est
tempus esse infinitum nullus enim generat tempus,
cum sit generatum illud, postquam non fuit. Et haec proposi-
tio post, notat tempus praedictum et accidit etiam ma-
gnitudinem esse indivisibilem, sicut est opinio dicen-
tium partes esse indivisibiles, et secundum hoc non
omnis linea dividitur in duo aequalia et hoc est u-
num fundamentorum, quae ponit geometria. Et simili-
ter continget, ut numerus non crescat in infinitum. Et
hoc est unum fundamentorum, quae ponit arithmeti-
cus. Et cum induxit impossibilia contingentia si in-
finitum non fuerit simpliciter et iam etiam dixerat
impossibilia contingentia, si fuerit simpliciter. Dixit:
Et cum iam determinavimus etc., id est et cum
iam determinaverimus sermones de infinito secundum
disputationem sub istis duobus scilicet quoniam impossibile
est, ut sit simpliciter. Et impossibile est, ut non sit sim-
pliciter. Oportet nos considerare et demonstrare partem
veram in utroque istorum duorum sermonum oppositorum
tales enim sermones sunt falsi secundum partem non
secundum totum. Deinde dicit: Declaratum est igitur etc.,
id est et declaratum est ex praedictis et ex eis, quae dicam
ipsum esse potentia. Et non esse actu, quod autem non
est actu, demonstratum est superius, quod autem est poten-
tia, declarabitur si concesserimus additionem nume-
rorum in infinitum. Et divisionem mensurae in infinitum
et ideo dixit: Et infinitum est in additione etc., id est et
infinitum potentia invenitur in additione numerorum et
in divisione mensurarum. Deinde dicit: Et mensura in actu ve-
ro non est infinita, id est ut declaravimus in divisione
vero est infinita in potentia. Et hoc manifestum est
etiam, cum declarabitur, quod nulla mensura est indivi-
sibilis et hoc notum est etiam per se in additione nume-
rorum, sed in divisione mensurarum indiget declaratio-
ne. Tempus autem esse infinitum latet propter hoc,
quod substantia temporis latet, non quia infinitum non
est manifestum per se in tempore. Et forte tacuit hoc,
quia est manifestum. Et post declarabitur in motu, si de-
clarabitur motum esse aeternum.

*[Vetus:] Relinquitur igitur potentia esse infi-
nitum, non oportet autem potentia ac-
cipere esse infinitum, sicut possibile
sit hoc statuam aes esse, ut cum aes erit, et
haec statua. Sic aliquod quoque infini-
tum quod erit actu, sed quoniam mul-
tipliciter est esse. Quemadmodum dies
et agon quod eo super aliud et aliud fie-
ri. Sic et infinitum et namque in his est,
<pb n="[64r
et potentia et actu esse. Olympia enim
erunt et in eo, quod possunt agones
fieri et in eo, quod fiunt. Aliter enim
et in tempore manifestum est infini-
tum et in hominibus et indivisione
magnitudinum. Omnino enim sic est
infinitum insuper aliud et aliud accipien-
do et acceptum quidem semper fini-
tum esse.
[Scotus:] Habemus igitur, quod infinitum est in po-
tentia. Et non debet aliquis intelle-
gere hic per potentiam illud, quod in-
tellegit, cum dicimus aliquid esse
in potentia idolum. Tunc enim inten-
dimus, quod fiet idolum, adeo quod intel-
legere, quod infinitum exibit, sed quia ens
dicitur multis modis, quemadmodum
igitur dicitur, quod dies est et secundum quod
semper generatur successive similiter
etiam infinitum. Et alio modo declara-
bitur hoc in tempore, et in hominibus
et in divisione mensurarum. Universa-
liter enim hoc est dispositio infiniti
potes enim accipere ex eo semper ali-
quid post aliud et omne, quod acci-
pis ex eo est finitum sed semper est aliquid
ab eo, quod iam accepisti*.
Dicit: Quia iam determinavit, quod infinitum invenitur
in potentia, non in actu. Et potentia dicitur hic alio
modo, ab eo, quo dicitur in respectu ad actum. Dixit:
Habemus igitur etc., id est determinatum est igitur,
quod infinitum est in potentia, non in actu. sed ista po-
tentia non dicitur in respectu ad actum, ut dicimus,
quod cuprum in potentia est idolum, quia ista potentia
innata est exire in actum, sed oportet intellegere hic
cum dicimus, quod infinitum est in actu. Hoc, quod infini-
tum esse in re, non est nisi secundum potentiam existen-
tem in ea, quemadmodum differentiae substantiales
plurimum rerum, quae conservat suum esse in coniun-
ctione potentiae cum eis, ut in rebus, quarum esse
est in motu. Rerum enim quaedam sunt in actu, ut homo
demonstratus, et quaedam sunt secundum quod potentia
admiscetur cum actu, et si potentia non fuerit, non
erit actus, ut dies. Hoc nomen dicitur de parte tempo-
ris et tempus est cum motu. Deinde dicit: Sed quia ens etc.,
id est sed quia ens dicitur de illo, quod est in actu pu-
ro. Et de illo, quod est in actu misto cum potentia, ut
de illis, quorum esse est in motu similiter infinitum est
de hoc genere, aut secundum quod est species eius, aut
accidens. Infinitum enim est in continuatione huius coniun-
ctionis, non in corruptione eius. Infinitum enim est quasi
accidens huius entis et perfectio eius est in potentia
coniuncta cum actu et non est accidens entis, cuius es-
se est in actu potentia. Deinde dicit: Alio modo etc.,
potest intellegi, quod infinitum esse in tempore et in homini-
bus, est alio modo ab eo, quod est in mensuris. Ex
<pb n="[64v
tempore enim et hominibus recedit pars et fit pars. In divisione
autem mensurarum illud, quod fit ex divisione non re-
cedit, sed remanet mensura divisa et fit ex divisione
alia mensura. Et sic in infinitum et non est ita de motu. Et
forte intendit, quod infinitum esse hoc modo, declara-
bitur ex tempore, et hominibus, et mensuris alio
modo, ab eo, quo declaratur hic ex modo, in quo
admiscetur potentia, quoniam ex hoc modo apparet infi-
nitum esse possibile. Deinde dicit: Universaliter enim etc.,
id est apparet enim, quod id, quod est commune omnibus spe-
ciebus infiniti est, quoniam potest quis accipere ex
eo aliquid post aliud in intellectu et indifferenter si-
ve illud, quod imaginatur ex hoc fuerit actio mentis,
ut est dispositio in divisione mensurarum aut fuerit
extra animam, sicut est dispositio in motu. Et illud, quod
mens accipit semper ex finito, est finitum, sed est aliud
ab eo, quod accepit in praeterito, quando igitur ista
actio mentis fuerit in aliquo entium dicitur ipsum esse
infinitum.

*[Vetus:] Sed semper alterum et alterum esse,
quare infinitum non oportet accipere
sicut hoc aliquid, ut hominem aut
domum, scilicet sicut dies dicitur et agon,
quibus esse non sicut substantia, quae-
dam facta est, sed semper in eo, quod
fit aut corruptione finitum est, sed sem-
per alterum, sed in magnitudinibus
quidem permanente accepto. Hoc ac-
cidit in hominibus autem et tem-
pore corruptis prae acceptis sic qui-
dem non est deficere.
[Scotus:] Et ens dicitur multis modis opor-
tet igitur, ut intellegamus infinitum
non sicut intellegimus hoc demon-
stratum, verbi gratia homo et domus, sed sicut
dicitur dies et lis, cuius esse non est, secundum
quod est aliqua substantia iam genera-
ta, sed ita quod semper generatur, et sem-
per corrumpitur finitum, sed tamen sem-
per generatur unum post aliud, sed in
mensuris erit hoc remanente illo quod
accipitur. In tempore autem et hominibus
corrumpitur unum post aliud et non
habent remanentiam*.
Cum declaravit modum, secundum quem infinitum est
et voluit declarare, quomodo invenitur additio et dimi-
nutio in infinitum. Reversus est a principio, et reme-
morat essentiam infiniti, et distinguit actum, qui est in
eo, ab aliis actibus entium, sicut distinxit potentiam
eius ab aliis potentiis et dixit: Et ens dicitur etc.,
id est et quia ens dicitur tribus modis scilicet actu, et po-
tentia et secundum compositionem ex potentia et ac-
tu. Non oportet intellegere de essentia infiniti actum
demonstratum, ut hominem et domum. Sed actum compositum
cum potentia, quemadmodum non oportet intellegere
ex ea puram potentiam, et dedit exemplum de die et li-
<pb n="[64v
te. Ista enim sicut dixit non habent esse, secundum quod
sunt substantia aliqua perfecta, sed secundum quod sem-
per generantur et corrumpuntur. Deinde dicit: Et si sit finitum etc.,
id est et infinitum semper invenitur in re, quae semper
generatur. Et ista actio est in se infinita, licet sit infi-
nito. Sed non est finiti nisi, secundum quod fit successive
et cum determinavit modum essendi, secundum quod
dicitur infinitum. Incepit dare differentiam inter hoc,
quod est in mensuris. Et inter hoc, quod est in gene-
ratione et iam innuit hoc superius secundum alteram
expositionem et dixit: Sed in mensuris, etc., id est
sed differentia inter infinitum, quod est indivisione men-
surarum est, quoniam secunda mensura in divisione qua-
rumlibet duarum fit prima remanente. In tempore vero
prima corrumpitur per generationem secundi.
*[Vetus:] Quod autem est secundum appositionem. Idem
quodammodo est ei, quod est secundum
divisionem, infinitum enim secundum
appositionem fit in convertibiliter, in
quantum enim divisum consideratur in in-
finitum in tantum appositum, videtur ad
indeterminatum. Infinita enim magni-
tudine sic accipiens aliquis deter-
minatum accipiet eadem ratione, non ea-
dem aliquam magnitudinem ratione acci-
piens non transibit finitum. Si vero sic
augmentet rationem, quod quia semper ean-
dem aliquam sit accipere magnitudi-
nem transibit finitum, propter id, quod
omne finitum removetur quolibet fi-
nito. Aliter quidem igitur non est. Sic autem
est infinitum potentia et indivisione et
actu autem est, sicut diem esse dicimus
et agonem et potentiam est, sicut materia
et non per se sicut finitum.
[Scotus:] Quod autem est secundum additionem
est quomodo sicut illud, quod
est secundum divisionem in infinitum
enim est secundum additionem econver-
so. Ex modo enim, ex quo quando
terminatum dividitur, videtur procede-
re in infinitum, apparet additio, et est
infinitum. Cum enim intenderis ali-
quam mensuram finitam, et ex ea acceperis
aliquod terminatum, deinde acceperis
ex ea etiam secundum illam proportionem
ad totum non secundum illam mensuram, non
pervenies ad finitum. Si autem ad-
dideris in divisione, ita ut quod
acceperis ex eo semper sit in eadem men-
sura pervenies omne enim finitum con-
sumitur per mensuram terminatam, esse
enim infiniti in potentia indivisione
<pb n="[65r
et in perfectione est, sicut dicitur inesse
dici et esse belli et est in potentia quasi ma-
teria non sicut ipsum finitum*.

Cum declaravit illud, in quo differunt infinitum in
mensura et ex generatione et tempore. Incepit decla-
rare, in quo conveniunt infinitum in additione mensurarum
et infinitum in diminutione et in quo differunt et de-
clarare modum, quo infinitum in divisione, est impos-
sibile et quo impossibile. Et similiter in additione
et dixit, quod autem est secundum additionem etc.,
id est et infinitum, quod est in additione mensurarum, est
quodammodo, sicut infinitum, quod est in divisione et
quia dixit quodammodo, dedit modum quo additio, est
sicut diminutio. Et dixit: Infinitum enim etc., id est
et causa in hoc est quia infinitum in additionem mensurae
non invenitur nisi quando additio usitatur econtrario
de infinito, quod est in diminutione, id est quando additio
in mensura ponitur ex parte diminuta, quemadmo-
dum enim divisio tunc non finitur. Similiter additio per
divisionem et ideo potest quis intellegere ex hoc,
quod dixit, infinito enim est secundum additio-
nem utrumque scilicet modus, quo assimilatur et modus, quo
differt. Et cum declaravit hoc, incepit declarare
modum possibilem, in esse infiniti indivisione, et impos-
sibilem. Et quando intellexerit aliquis hunc mo-
dum, poterit intellegere modum possibilem, in ad-
ditione et non in additione in infinitum, et di-
xit: Et modo enim etc., id est et cum sit determina-
tus modus, secundum quem possibile est, ut diminutio
mensurae sit in infinitum. Apparebit ex hoc modus, se-
cundum quem additio est possibilis in infinitum
quando additio fuerit ex parte diminuta. Deinde dicit: Si e-
nim intenderis etc., id est et modus, quo possibi-
le est infinitum esse in divisione mensurae est, quoniam
cum aliquis intendit aliquam mensuram terminatam
et diviserit illam in aliquam proportionem. Deinde divi-
sit alteram partem in illa proportione videbit divisio-
nem procedere in infinitum et numquam venire ad finem
et non accidit ita, si diviserit secundum unam mensuram.
Et ideo dixit: Non per illam mensuram, id est quoniam si divi-
serit mensuram in eandem proportionem non secundum ean-
dem mensuram, numquam pervenies ad finem mensurae. De-
inde incepit narrare modum, quo divisio consumit
mensuram. Et dixit: Si autem addideris etc., id est si autem
diviseris mensuram ita, quod accipias ex ea aliquam
partem aequalem primae. Et similiter ex remanente terti-
am aequalem primae, tunc consumes mensuram et cum
dixit, si addideris in divisione, intendebat si posue-
ris divisionem crescere per eandem partem. Tunc con-
sumes mensuram et non procedet divisio in infinitum.
Deinde induxit rationem super hoc. Et dixit: Omne enim
finitum etc., id est omnis enim mensura est finita
et omne finitum consumitur per eandem mensuram, ergo
omnis mensura consumitur per eandem mensuram. Et ma-
ior est manifesta per se et minor ex praedictis, quoni-
am impossibile est mensuram infinitam esse in actu et
cum declaraverit, quod diminutio mensurae in infinitum
est similis additioni, declaravit, quod modus essendi in
eis est unius et dixit: Esse ergo infiniti in potentia
etc., id est infinitum igitur in additione et diminutio-
ne, est consimile, in hoc, quod est in eis in potentia,
sicut dicitur in die et proelio, quoniam non sunt bellum
aut proelium nisi, secundum quod admiscentur cum poten-
<pb n="[65r
tia. Et cum declaravit convenientiam eorum in esse, de-
dit causam in infinito. Et dixit: Et est in potentia etc.,
id est et esse eius, secundum quod est in potentia est si-
mile ad esse materiae, non simile formae. Essentia enim
materiae et infiniti est in potentia. Forma autem et fi-
nis sunt in actu. Finitas igitur est similis formae et in-
finitas materiae, unde post declaravit, quod infinitas
est in re secundum materiam, et finitas secundum formam.

*[Vetus:] Et secundum appositionem, sic igitur infi-
nitum potentia est, quod idem dicimus es-
se quodammodo ei, quod est secundum di-
visionem. Semper quidem enim aliquid
ipsius est extra accipere. Non tamen ex-
cellit omnem determinatam magnitu-
dinem, sicut in divisione non excellit
omne determinatum. Et erit minus, quia
autem neque est omne excellere secun-
dum appositionem neque potentia pos-
sibile est esse. Si vere non est secundum
accidens actu infinitum, sicut dicunt
physiologi extra corpus mundi, cu-
ius substantia aer aut aliud aliquid
huiusmodi infinitum est. Sed si non
possibile est esse infinitum actu cor-
pus sensibile, sic manifestum est, quod
nec secundum potentiam utique erit se-
cundum appositionem sed aut sicut
dictum est econtrario aut nullo modo.
[Scotus:] Et secundum additionem etiam est aliquid
in potentia infinitum secundum illud
quodammodo eorum, quibus dicimus
infinitum esse in divisione possumus
enim semper invenire aliquod exce-
dens, sed non pertransit per divisionem
omnem divisionem terminatam, quem-
admodum indivisione pertransit in
diminutione omnem mensuram termina-
tam. Et semper sit minor et impossibi-
le est, ut aliquid in potentia pertranse-
at per additionem omnem mensuram
nisi corpus sit infinitum in actu, ut
dicunt dicentes, quod extra mundum
est corpus infinitum in actu hoc, sed quia
est impossibile, manifestum est, quod impos-
sibile est etiam, ut sit in potentia se-
cundum additionem, nisi secundum modum,
quem diximus scilicet econverso divisioni*.
Dicit: Cum declaravit modum possibilem in divisi-
one in infinitum et posuit oppositionem, quoniam hoc
non declarabitur, donec declaretur, quod omnis mensu-
ra semper dividetur in mensuram divisibilem. Incepit
declarare modum, quo additio est possibilis in mensura
<pb n="[65v
et dixit: Et secundum additionem etc., id est
et infinitum invenitur etiam in potentia in additione men-
surae quomodo, scilicet secundum quod dicimus, quod divi-
sio est in infinitum non omnibus modis. Potest enim quis
imaginari, quod possibile est accipere unicuique mensurae
mensuram maiorem illa, sicut est possibile accipere omni
mensurae mensuram minorem ipsa. Et hoc est impos-
sibile apud ipsum, sed additio non est possibilis apud
ipsum in mensura, nisi quando additum fuerit diminu-
tum ex mensura. Et hoc intendebat, cum dixit scilicet
ut sit econverso diminutionis. Ista enim additio, quia
est ex diminutione infinita absque eo, quod mensura con-
sumetur, continget, ut additio sit semper absque eo, quod ma-
gnitudo mensurae crescat, verbi gratia ut dividamus men-
suram. a. b. c. d. in duo aequalia. Deinde dicit: Addamus
a. d. ad c. b. Deinde dividamus. a. d. in duo aequalia
et addamus ipsum illi, quoniam sic semper dividemus a.
d. et addemus ipsum. c. b. et sic. a. d. non consumitur per
diminutionem. similiter. c. b. non provenit per additionem
ad totum. a. b. nedum ut excedat illud. Et hoc intendebat,
cum dixit: Possumus enim etc., id est possumus
enim in additione, quae est per mensuram diminutam sem-
per invenire mensuram excedentem, non quod pertranseat
per additionem omnem mensuram terminatam, ita quod
ad omnem mensuram inveniamus mensuram maiorem il-
la, sicut in divisione possumus pertransire omnem men-
suram terminatam et accipere minorem illa et cum
induxerimus modum possibilem in additione et impos-
sibilem. Incepit declarare, quare est impossibile et
dixit: Et impossibile est etc., id est et iste sermo est
hypotheticus sic. Si magnitudo in potentia potest
esse maior omni mensura possibile erit magnitudi-
nem in actu esse infinitam.

Deinde destruxit consequens
et conclusit oppositum antecedentis. Destructum autem in
hoc syllogismo manifestum est ex praedictis consecu-
tio vero est manifesta, quoniam si aliqua magnitudo
haberet potentiam, ut esset maior omni mensura. Tunc
inveniretur in actu maior omni mensura et si hoc
esset, tunc esset hic magnitudo infinita in actu, quo-
niam si magnitudo haberet naturam crescendi in in-
finitum, tunc esset possibile, ut inveniretur in actu infi-
nita, quod non est ita in diminutione, quoniam possibi-
le est diminui in infinitum, et non accidet impossibile, sed
impossibile accidit, si diminutio cesset, quoniam tunc
aut pervenient ad magnitudinem indivisibilem aut ad
nihil et utrumque est impossibile. Deinde dicit: Manifestum est igi-
tur etc., id est et causa in hoc esse impossibile est,
quoniam si posuerimus, quod magnitudo potest crescere
in infinitum, tunc infinitum exibit in actum. Et tunc poten-
tia intellegeretur, sicut intellegitur, cum dicimus, quod hoc
est homo in potentia. Et cum posuerimus, quod dimi-
nutio est in infinitum, non accidit impossibile. Et cau-
sa in hoc est, quoniam diminutio est ire ad nihil, cu-
ius causa est materia. Et additio est ire ad esse, cu-
ius causa est forma. Et infinitas invenitur per materi-
am, sicut finitas per formam. Deinde dicit: Et est illud, quod est
secundum conversionem divisionis et hoc potest intellegi
duobus modis sibi propinquis, quorum unus est, ut
illud, quod diminuimus ab altera duarum mensuram
addamus reliquae aut ut illud, quod diminuimus
extremo duarum mensurarum addamus secundo extre-
mo. Sic igitur oportet intellegere verba Aristotelis in hoc loco.
Sed est hic questio non modica, quemadmodum enim
<pb n="[65v
unum principiorum, quae ponit geometer, est quo-
niam possibile est accipere ad omnem lineam lineam mi-
norem illa. Similiter etiam ponit, quoniam possibile est
accipere ad omnem lineam, lineam maiorem illa. Additio igi-
tur mensurae procedet in infinitum sicut eius diminutio et
hoc esse possibile apparet ex verbis Alfarabii su-
per hunc librum et ex verbis Avempace, sed siquis consi-
deraverit verba Aristotelis. Videbit ipsum dicere verum con-
sideratio enim naturalis de mensura est secundum, quod est
finis et existens in materia. Consideratio enim geometrae,
secundum quod est abstracta a materia et cum men-
sura consideratur his duobus modis invenitur
secundum dispositiones oppositas et convenientes.
Convenientia enim est in hoc, quoniam semper diminuitur
sive consideretur, secundum quod est in materia sive secun-
dum quod est in imaginatione. Propositio igitur geometrae
est, quoniam possibile est imaginari ad omnem line-
am lineam minorem illa. Et propositio naturalis conveni-
ens isti est, quod linea potest diminui in infinitum. Et pro-
positio geometrica dicens, quod possibile est imagina-
ri ad omnem lineam lineam maiorem. Illa est vera natura-
lis vero dicens, quod omnis linea potest crescere in infi-
nitum est falsa, quia contingit ex ea magnitudine esse
infinitam in actu, quia tunc esset possibile inveniri ma-
gnitudinem maiorem omni magnitudine. Ergo est infi-
nita necessario. Infinitum enim est maius omni magni-
tudine et cum dicimus, quod possibile est inveniri ma-
gnitudinem maiorem omni magnitudine intendimus
invenire magnitudinem maiorem magnitudinibus in-
finitis. Et universaliter additio mensurae, qua utitur ge-
ometer est de capitulo propositionum opinabilium, quae
sunt quasi fundamenta geometriae, absque eo, quod sint extra
animam, sicut ut cum imaginatur, quod figura habent
positiones et quod cum punctus movetur facit lineam et quod
cum linea movetur facit superficiem et superficies corpo-
ra et similiter videtur ponere diminutionem esse semper non
quod extra animam est sic. Et sicut geometer potest acci-
pere magnitudinem cuiuslibet quantitatis, quod non po-
test naturalis, ita geometer cum posuerit magni-
tudinem cuiuscumque quantitatis potest accipere maio-
rem illa.

*[Vetus:] Quoniam et Plato propter haec duo
infinita fecit, quod et in augmentum ut
detur excellere. Et in infinitum abire ne-
que in decrementum. Faciens tantum duo
non utitur duobus neque enim numerus
secundum divisionem infinitus est. Uni-
tas enim minima est, neque in augmen-
tum usque enim ad decem Plato facit.
[Scotus:] Et videmus Platonem propter hoc
ponere infinitum duo, quia existimabat,
quod res potest pertransire secundum
augmentum, et procedere in infinitum
et secundum diminutionem, sed posuit
illa duo et non utitur eis, in numeris
enim non est infinitum , neque secundum dimi-
nutionem, cum unitas sit minima, neque
secundum augmentum. Numerus enim
<pb n="[66r
pervenit ad decem*.
Dicit cum declaravit, quod infinitum invenitur in dimi-
nutione simpliciter et in additione non simpliciter. Sed
in illa, quae est econverso diminutioni. Incepit accusa-
re Platonem, quia aequavit infinitum in utraque, scilicet in addi-
tione et diminutione. Et dixit: Et videmus Platonem
etc., id est et Plato propter hoc, quod existimavit, quod
infinitum procedit in augmento in infinitum et diminutio-
ne in infinitum. Posuit infinitum duas species in addi-
tione et diminutione. Et induxit hoc nomen, augmen-
tum, loco huius nominis, additio. Ad distinguendum
inter propositionem naturalem, et geometricam. Deinde
incepit declarare, quod cum hoc, quod erravit in hoc
non servavit sua fundamenta et dixit: Sed posuit etc.,
id est sed non conservavit sua fundamenta in hoc,
scilicet quia ponit illa duo. Et non dixit illa esse in numeris,
cum diminutio pervenit ad unitatem, quae est divisibilis
et non procedit in infinitum. In additione vero non concedit in
infinitum. Dicit enim, quod species numerorum perveniunt
ad decem. Deinde post decem iterantur, id est et oportet ipsum,
cum opinetur, quod additio in mensura potest esse in infini-
tum, et additio numerorum est in specie, opinari, quod nu-
meri crescunt in specie in infinitum.

*[Vetus:] Accidit autem contrarium esse infinitum
quodque, sicut dicunt. Non enim cuius est
nihil extra,sed cuius semper aliquid
extra est. Hoc infinitum est. Signum autem
est et namque anulos infinitus dicunt,
ut habentes circulationem, quorum
semper aliquod est extra accipere,
secundum similitudinem quidem quandam
dicentes, non tamen propriae, oportet enim
et hoc esse et non aliquando idem recipi
in circulo autem non fit sic, sed semper
quod est consequentem solum alterum.
[Scotus:] Et infinitum debet esse e contrario ei, qui
dicunt infinitum, infinitum enim non est
illud, extra quod nihil est, sed illud,
ex quo semper est aliquid. Et signum
eius est, quoniam homines assueti sunt
dicere in anulo, qui non habet locum
gemmae ipsum esse infinitum, quia semper est
extra illud, quod accipis ex eo. Et in
hoc, quod dicunt est quaedam similitu-
do, sed non vera infinito enim necesse
est, ut hoc sit in eo et quod etiam illud, quod
accipitur ex eo, non erat omnino. Et
hoc non est in circulo, sed aliud in eo
semper est in successione*.
Cum declaravit naturam infiniti secundum exem-
plum. Incepit declarare diffinitionem eius et primo
narrare errorem antiquorum in hoc. Et dixit: Et infini-
tum etc., id est et secundum quod diximus de natura
infiniti et quod est secundum potentiam. Sequitur, quod dif-
finitio eius sit econtrario ei, quod dicunt. Diffinitio
enim infiniti non est, ut antiqui descripserunt scilicet illud,
<pb n="[66r
extra quod nihil est. Sed illud, extra quod semper est
aliquid et signum est hoc, quod omnes homines sunt
assueti vocare anulos, quorum gemmae sunt rotundae in-
finitos, quia si acceperis ex eis aliquam gemmam, pote-
ris accipere aliam extra illam. Tale exemplum recessit in
isto tempore, quia non est notum, nedum ut sit famosum, sed in tempo-
re eius erat famosum. Deinde induxit differentia inter infinitum,
sed hoc exemplum et verum infinitum. Et dixit: Et in hoc, quod di-
cunt etc., id est et hoc, quod dicunt de huiusmodi anu-
lis scilicet eos esse infinitos, habent aliquam similitudinem
ad infinitum, sed non est verum infinitum. In infinito
enim vero, duo exiguntur scilicet ut hoc, quod semper inveni-
tur ex eo aliquid extra illud sit ei naturaliter, non
positione et quod illud, quod invenitur extra illud sit ali-
quid quod numquam fuit prius. Et hoc non est in circu-
lo, sicut est dispositio in gemma anuli, sed infinitum
in circulo est secundum iterationem et revolutionem, non
secundum novitatem. Et hoc intendebat, cum dixit:
Et hoc non erit in circulo etc., id est in circulo non
invenitur aliquid extra illud, quod acceptum est ex eo,
quod sit aliud ab eo, quod accipitur semper. Sed invenitur
in eo aliquid extra illud, quod accipitur, secundum iterationem et
consecutionem scilicet secundum iterationem eiusdem rei infinities.

*[Vetus:] Infinitum igitur hoc est, cuius quanti-
tatem accipientibus, semper aliquid
est accipere extra cuius autem nihil est
extra. Hoc est perfectum et totum, sic enim
diffinivimus totum, cui nihil abest,
ut hominem totum aut archam, sicut au-
tem singulare, sic et quod est propriae,
ut totum, cuius nihil est extra, cuius
autem absentia est extra non omne est,
cum absit.
[Scotus:] Infinitum igitur est illud ex quo cum
aliquid accipitur, possibile est semper
accipere aliquid extra illud in quan-
titate. Et illud, extra quod nihil est, il-
lud est perfectum totale. Sic enim diffi-
nimus totum, scilicet quia est illud, ex quo
nihil est separatum ab eo, ut dicimus
totus homo et tota archa et sicut est
de particularibus. Ita est in rei veri
veritate, scilicet quod totum est illud, extra quod
nihil est. Et illud, extra quod aliquid
est separatum, non est totum, quodcumque
sit illud separatum, sive extraneum,
sive non extraneum*.
Id est diffinitio igitur infiniti est illud, extra quod,
cum aliquid accipitur in actu, possibile est invenire
extra illud aliquid in quantitate. Et hoc semper. Et
dixit in quantitate, quia impossibile est invenire ali-
quid extra illud in qualitate semper. Et ista diffini-
tio infiniti est manifesta ex eo, quod declaratum est,
quod infinitum est secundum potentiam non secundum
actum. Et cum declaravit, quod ista est diffinitio infini-
ti. Incepit declarare, quod diffinitio, qua antiqui diffi-
niebant ipsum magis est diffinitio finiti perfecti
<pb n="[66v
quam infiniti. Et dixit: Et illud, extra quod est aliud etc.
Et intendit per hoc, quod dixit, illud, ex quo ni-
hil est separatum ab eo. Hoc scilicet illud a quo nihil est
separatum ex eis, quibus est illud, quod est, scilicet quan-
do ex eo nihil diminuitur ex eis, quibus est, illud, quod
est, ut cum dicimus totus homo, quando ex eo non di-
minuitur membrum et tota archa, quando ex ea non di-
minuitur aliqua pars. Et cum declaravit, quod ista est
diffinitio totius et perfecti in rebus particularibus,
declaravit etiam, quod ita debet esse in diffinitone totius
scilicet mundi. Et dixit: Et sicut est de particularibus etc.,
id est et sicut est in diffinitione totius, in particula-
ribus, quae non sunt totum in rei veritate, cum extra
illa inveniatur aliquid, licet non sit pars eorum. Ita est
in diffinitione totius in rei veritate et est illud, extra
quod nihil est omnino, quoniam si extra omne totum
invenitur aliquid, sequitur necessario, corpus inveni-
ri in actu infinitum. Sed hoc est possibile ex praedi-
ctis ergo totum in rei veritate est illud, extra quod
nihil est neque de sua substantia, neque de alia substan-
tia. Et hoc intendebat, cum dixit: Sive extraneum etc.
Et dixit hoc, quoniam si separatum fuerit extra-
neum, tunc totum erit particulare. Et non erit totum in rei
veritate et si fuerit non extraneum, non erit totum ne-
que particulare neque totale.

*[Vetus:] Totum autem et perfectum aut idem peni-
tus omne aut proximum secundum
numerum est. Perfectum autem nullum non
habet finem. Finis autem terminus est,
unde melius opinandum est. Parme-
nidem Melisso dicere infinitum qui-
dem totum dicit, totum autem finiri a
medio aeque pugnas. Non enim sicut
lignum ligno est coninuare omni et to-
ti infinitum.
[Scotus:] Et totum et perfectum aut sunt insimul
idem aequale aut naturaliter sunt pro-
pinqui. Et perfectum non est nisi illud,
quod habet complementum. Et complemen-
tum est finis, unde opinandum est, quod
sermo Parmenidis est rectior quam Me-
lissi. Iste enim dixit, quod infinitum est to-
tum. Iste autem, quod totum est finitum aequi-
valens ex medio. Non enim oportet con-
iungere infinitum toti et universo, quasi
applicare filum cum filo*.
Dicit: Et totum et completum, quod est oppositum infiniti
aut nomina sunt synonyma aut consequentia. Et cum
declaravit, quod ad totum sequitur completum, de-
claravit quod ad completum sequitur finis. Et dixit: Et com-
pletum etc., id est et completum non est nisi in eo, quod
habet complementum et quod complementum est finis. Er-
go completum est illud, quod habet finem et quia totum
est completum. Et completum est illud, quod habet complementum, et comple-
mentum est finis. Sequitur necessarie, ut
totum habet finem. Deinde dicit: Et ideo opinandum est etc.,
id est et quia finis sequitur totum, opinandum est, quod ser-
mo Parmenidis, rectior est sermone Melissi. Melis-
<pb n="[66v
sus enim dicit, totum esse infinitum. Parmenides autem
dixit, totum esse finitum. Deinde dixit: Non enim oportet
etc., id est et non enim oportet ponere infi-
nitum de sequentibus universum et totum, sicut dicitur
in proverbio applicare filum cum filo scilicet inducere rem
et suum consimilem ideo dixit: Non enim oportet, id est
quasi applicare aliquid ad illud, cum quo continuatur.
Et dixit: Aequivalens ex medio, id est habens medium aequa-
le inter extrema, id est quia aequaliter distat ab extremis
et quasi intendit in hoc ipsum esse sphericum.

*[Vetus:] Quoniam hinc accipiunt dignitatem
de infinito, quod est omnia continens
et omnia in se ipso habens, propter
id, quod habet quandam similitudi-
nem cum toto. Est enim infinitum magni-
tudinis perfectionis materia et quod
potentia totum est. Actu vero non, divi-
sibile autem est infinitum. Et indivisi-
onem et in opposita ei appositione
totum autem et infinitum non secun-
dum se, sed secundum aliud. Et non con-
tinet, sed continetur inquantum infini-
tum est, unde ignotum est, in quantum
est infinitum, speciem autem non habet
materia.
[Scotus:] Et videmus eos distinguere, id est nobi-
lificare infinitum ex hoc loco, scilicet quia con-
tinet omne, quia inter illud et totum est
similitudo aliqua. Infinitum enim est
materia complementi mensurae. In potentia
vero est totum, in actu autem non et est
divisibile secundum divisionem et
additionem, quae est econtrario illi. Et
non est totum et infinitum per se, sed
per aliud. Et non continet, sed contine-
tur, secundum quod est infinitum. Et ideo
est declaratum, secundum quod est infi-
nitum in materia enim non in forma*.
Dicit: Et videmus eos magnificare infinitam,
quia opinatur ipsum esse totum et continens omne et
causa in hoc est, quia inter illud et totum est similitudo, unde
existimaverunt ipsum esse totum. Et similitudo inter
illa est, quia illud, quod dicitur infinitum est prima ma-
teria, quae subiecta complementi mensurae, quae est
totum, unde existimaverunt illud, quod est in po-
tentia totum et completum esse in actu totum et com-
pletum. Deinde incepit declarare modum, quo opor-
tet, quod esse eius est in potentia. Et dixit, quod et est di-
visibile etc., id est et est in potentia, quia infinitas non
inveniretur in mensura, nisi secundum diminutionem
existentem in ea, et additionem, quae est econverso dimi-
nutioni, ut declaratum est in sermone praedicto. Deinde dicit: Et
non est totum etc., et subiectum recipiens infini-
tatem, quod est materia, non est totum, neque finitum
per se. Sed per aliud, scilicet per formam et est contentum in
composito ex materia et forma. Et forma continet illud
<pb n="[67r
infinitum accidit materiae, secundum quod est materia. Di-
xit: Sed continetur, secundum quod est infinitum, id est subie-
ctum infiniti est contentum, secundum quod est infinitum, id est
secundum quod est materia. Deinde dicit: Et ideo est declaratum
etc., id est et quia subiectum recipiens infinitum est conclu-
sum in toto. Ideo existit in alio, id est in composito et
non est existens per se, sed secundum quod recipit infini-
tum et hoc est, secundum quod est materia. Et causa in
hic est, quia materia non habet formam, nam si haberet
formam, esset per se non delata in alio et quia non ha-
bet formam, ideo est delata in alio. Et debes intellegere
hic per delatum, non illud, quod dicitur in subiecto,
aut de subiecto. Materia enim non dicitur in subiecto
neque de subiecto, sed delatum accipitur hic loco eius,
quod non invenitur nisi in alio. Et haec est dispositio ma-
teriae et dispositio accidentium at formarum, sed acciden-
tia et formae differant a materia in hoc, quod sunt in
subiecto aut de subiecto. Materia autem est ipsum sub-
iectum. Intendebat igitur per delatum illud, in quo ma-
teria convenit cum accidentibus et formis et quod non in-
venitur per se, sed in aliquo scilicet in composito et cum aliquo scilicet
cum forma. Sed materia invenitur per formam, secundum
quod forma est perfectio eius. Forma autem invenitur per materi-
am, secundum hoc, quod materia est subiectum eius et
similiter accidentia.

*[Vetus:] Ergo manifestum est, quod magis in par-
tis ratione sit quam in totius. Pars enim
materia totius est, sicut aes statuae,
quoniam si continet in sensibilibus et
intellegibilibus magnum et parvum
oportuit continere et intellegibile. In-
conveniens autem et impossibile est ignotum
et in determinatum continere et de-
terminare.
[Scotus:] Apparet ergo ex hoc, quod infinitum
magis est quasi pars quam quasi totum. Mate-
ria enim est pars totius, quemadmo-
dum cuprum est pars statuae cupreae.
Et si illud, quod continet sensibilia
et intellegibilia, esset magnum et par-
vum, tunc illud contineret intellegi-
bilia. Sed improbabile est et impos-
sibile, ut ignotum non terminatum, con-
tineat terminatum*.
Et si illud infinitum, quod continet sensibilia et intel-
legibilia esset magnum et parvum secundum sententi-
am Platonis, quorum natura non est terminata ne-
que nota, tunc idem, quod terminat terminatum et no-
tum, scilicet intellegibilia esset non terminatum neque notum
et in opinabile est, ut non terminatum neque notum
terminet terminatum et notum. Et hoc contingit Pla-
toni, quia ipse ponit magnum et parvum esse infinitum
et ponit ea terminantia res sensibiles et intellegibiles
et facit bene in hoc, quod ponit infinitum in magno et
parvo, quia magnum et parvum sunt secundum materiam,
sed infinitum non invenitur in magno nisi secundum
additionem mensurae, quae est conversum. Diminutionis
et peccat in hoc, quod ponit ipsum determinare totum.
<pb n="[67r
*[Vetus:] Secundum rationem autem accidit et quod
est secundum appositionem non esse vi-
deri infinitum, sic quoque quod omnem ex-
cellat magnitudinem in divisione
autem esse. Continetur enim sicut materia
intus et infinitum continet autem species.
[Scotus:] Et recte etiam contingit, quod infinitum se-
cundum additionem videtur esse im-
possibile pertransire omnem mensuram
secundum autem divisionem possibile
materia enim continetur intra et est res
infinita continens autem est forma*.
Cum declaravit, quod mensura non crescit in infinitum
et diminuitur in infinitum et quod causa in hoc, quod infinitum non est in
actu est forma. Et in hoc, quod infinitum est in poten-
tia, est materia. Incepit declarare convenientiam eius,
quod declaravit cum ista causa. Et dixit: Et recte eti-
am etc., id est et cum finitas acciderit rei ex for-
ma et infinitas ex materia. Recte contingit, quod ma-
gnitudo non possit pertransire omnem mensuram in ad-
ditione, quoniam si hoc esset, tunc esset possibile for-
mam invenire infinitam. Et intellego per hoc, quod di-
co, quoniam forma est causa terminationis et continen-
tiae impossibile est, ut ex ea accidat non terminatio
et non continentia rei habenti formam. Et similiter eti-
am contingit recte, ut diminutio sit in infinitum. Causa
enim diminutionis est materia, quae est terminata
non terminans. Et hoc intendebat, cum dixit: Materia
enim etc., id est et quia materia est terminata ab a-
lio non terminata in se. Ideo non est impossibile ut in-
finitas quae est in potentia accidat ex illa, non ex
forma, quia est terminans. Ex illa enim si esset infini-
tum, tunc possibile esset corpus in actu esse infini-
tum. Et universaliter apparet et quod infinitum est con-
trarium terminato.

*[Vetus:] Rationabiliter autem est et unumquod-
que numero esse minimum terminum
in magnitudinibus autem ex contra-
rio. In minus quidem omnem excellit
magnitudinem, sed in maius non esse
magnitudinem infinitam. Causa autem
est, quod unum est indivisibile cum verum
unum sit, ut homo unus homo et non
multi. Numerus autem est uno plura
et quaelibet quaedam, quarum necesse est
stare indivisibile. Duo namque et
tria, de nominativa sunt nomina. Simi-
liter autem et aliorum numerorum unus-
quisque. In plus autem semper est in-
tellegere. Infinitae enim sunt decisiones
magnitudinis, quare potentia quidem
est. Actu autem non est, sed semper excel-
lit acceptum, omnem determinatam
multitudinem, sed non separatus est
hic numerus a decisione. Neque manet
<pb n="[67v
infinitas. Sed fit sicut et tempus et
numerus temporis.
[Scotus:] Et recte etiam numerus in processu
ad paucitatem habet finem, in proces-
su ad multitudinem semper addit
omni numero. Et mensura est econtra-
rio, scilicet quoniam in parvitate pertransit
omnem mensuram. In magnitudine au-
tem impossibile est mensuram esse in-
finitam et causa in hoc est, quia unum
est indivisibile quodcumque unum sit,
verbi gratia homo, qui est unus homo,
non plures. Et numerus est plures
unitates et quantitates. Oportet igi-
tur ipsum cessare apud indivisibile
duo enim et tria sunt res, et similiter
unusquisque aliorum numerorum. Pro-
cessus autem ad multitudinem possi-
bile est semper imaginari, quoniam
divisio mensurae in duas medietates
et medietatis in duas medietates
procedit in infinitum. Et sic erit in po-
tentia, in actu autem non, sed invenitur
in eo aliquid quod semper addit
omni numero terminato. Sed iste nu-
merus non separatur ab hac divisione
neque infinitum est aliquod perma-
nens, sed semper generatur. Et similiter tem-
pus et numerus temporis*.
Cum declaravit, quod recte mensura dividitur in in-
finitum et non crescit et dedit causam in hoc. Incepit
declarare etiam, quod ex illa causa accidit in numero
contrarium, scilicet crescere in infinitum et non diminui, causa
enim additionis in numero, est materia, et diminutio
in ea inducit ad formam nuntiatis, quae est indivisibi-
lis et dixit: Et recte etiam, id est et propter illud, quod di-
cimus etiam divisio numeri ad paucitatem vadit ad
finem, sed versus partem multitudinis non habet finem,
sed semper potes addere omni numero posito in in-
finitum. In mensura autem est econverso. Deinde dicit: In par-
vitateautem etc., id est divisio autem magnitudinis, et
diminutio eius ad parvitatem, pertransit omnem men-
suram, id est potest quis accipere ad omnem mensuram, men-
suram minorem illa, quoniam si hoc non esset, tunc men-
sura non divideretur semper. Deinde dicit: In magnitudine au-
tem etc., id est additio autem eius semper, secundum quod
est una mensura impossibilis est, quoniam impossibi-
le est mensuram infinitam esse in actu, ut declaratum
est. Et cum declaravit, quod dispositio in numero est e-
contrario ei, quod est in mensura exponit causam in
hoc et dixit: Et causa in hoc est etc., id est et causa in hoc, quod
numerus dividitur in indivisibile est, quia omne unum
est indivisibile, ut unus homo et unus equus. Est
enim indivisibilis in illa specie ideo unum simplici-
ter, scilicet universale est indivisibile etiam et quia numerus
<pb n="[67v
est coacervus unitatum, numerus erit compositus ex
indivisibilibus et dividitur in indivisibile, ergo nume-
rus dividitur in indivisibile et omne, quod dividitur
in indivisibile divisio finitur in eo. Ergo divisio finitur
et cessat in numero. Deinde dicit: Duo enim et tria sunt res in-
divisibiles, et non sunt quantitas continua. Et similiter
alii numeri et causa in hoc, quod unum est indivisibile
est, quia omnis res est una per suam formam. Et forma
est indivisibilis per se. Deinde dicit: Processus autem eius etc.,
id est processus autem numeri ad multitudinem numero-
rum semper est possibile. Dispositio enim in additione nume-
rorum, est sicut dispositio in diminutione mensurae, quem-
admodum enim causa in divisione mensurae in infinitum
est materia. Similiter est causa in additione unitatum
in infinitum. Et additio numeri in infinitum est in po-
tentia, non quod additio infinita exeat in actum, ita quod in-
veniatur numerus in actu infinitus, sed quod additio
numquam cesset. Deinde dicit: Sed iste numerus etc., id est sed
numerus non est separatus ad hanc additionem, quae
est in infinitum neque existens in eo est res fixa, sed in-
finitas in eo est in actu et in transmutatione, sicut est
dispositio in tempore et numero temporis. Et inten-
dit per numerum temporis, numerum qui est genus
temporis, ut post declarabitur. Et differentias inter
has duas additiones, ubi diximus, est, quoniam ad-
ditio in continuo, est ex forma. Et in quantitate discre-
ta est ex materia. Et divisio in eis est econverso, scilicet
quoniam divisio in numero est ex forma et in ma-
gnitudine ex materia.

*[Vetus:] In magnitudinibus autem contrarium
est. Dividitur quidem enim in infinitum
continuum. In maius autem non est infi-
nitum, quantum enim contingit potentia
esse. Et actu contingit tantumdem esse,
quare quoniam infinita nulla est ma-
gnitudo sensibilis. Non contingit omnis
excellentiam esse determinatae magnitu-
dinis esset enim utique caelo maius
aliquid.
[Scotus:] In mensuris autem est econtrario. Con-
tinuum enim dividitur in infinitum, sed in
magnitudine non est infinitum, quoniam
in quacumque mensura potest esse
in potentia in illa mensura potest esse
in actu, et cum nulla mensura sensibilis
est infinita, impossibile est, ut excedat
omnem mensuram terminatam, quoniam
si hoc esset possibile, tunc aliquid
esset maius in caelo*.
Dicit: Sed in magnitudine etc., id est sed mensura
impossibile est, ut crescat in magnitudine in infini-
tum, quoniam mensura demonstrata in quacumque quan-
titate fuerit in potentia. In illa quantitate potest poni
in actus. Et intendit, quod si mensura demonstrata pos-
set augeri et crescere in infinitum. Etiam hoc possibi-
le erit inveniri mensuram infinitam in actu. Deinde de-
struxit antecedens et conclusit oppositum consequentis
et dixit: Et cum nulla mensura etc., id est et cum po-
<pb n="[68r
suerimus, quod in quacumque quantitate fuerit possibile,
ut mensura sit in potentia in illa quantitate erit possibile,
ut sit in actu. Et posuerimus, quod aliqua mensura sit
in potentia infinita, sequitur quod illa erit mensura
infinita in actu, sed nulla mensura est infinita in
actu, ut declaratum est. Ergo nulla mensura potest
crescere in infinitum. Deinde confirmavit istud de-
structum per aliud, praeter illud, quod superius de-
claravit et dixit: Quoniam si hoc esset possibile etc.,
id est quoniam si esset possibile mensuram cre-
scere in infinitum, tunc mensura non esset terminata
naturaliter. Et sic esset possibile, ut aliqua esset ma-
ior mensura continente totum et est caeli. Sed quaeret
aliquis in hac propositione dicente, quod in quacumque quan-
titate ponatur magnitudo in potentia, in illa quan-
titate potest poni in actu, in quo differt ab hac po-
sitione, scilicet quod in quacumque quantitate ponatur aliquis nu-
merus demonstratus in potentia, in illa quantitate
potest in actu, unde existimatur, quod non est differentia
in hoc, quod sit possibile infinitum esse in potentia in nu-
mero, et in magnitudine, ut dictum est, sed cum ali-
quis consideraverit hoc. Videbit, quod additio, in qua non
cessat infinitum esse et non sequitur, si ponatur ipsam exi-
re in actu, quod est impossibile, est additio cuiuslibet
partis generatae, possibilitas est alia a possibilita-
te alterius partis. Et non sunt omnes partes unius
possibilitatis demonstratae. Et hoc est sicut est dispo-
sitio in motu et tempore. In additione autem cuiuslibet
partis, possibilitas est pars unius possibilitatis de-
monstratae. Ista possibilitas quomodocumque ponatur
in potentia, sequitur ex ea ut inveniatur in actu in il-
la dispositione. Et si non contingeret, ut potentia
esset frustra. Et additio, quae est in magnitudine
demonstrata est de genere istius additionis. Et addi-
tio est in numero, est de genere primae additi-
onis et causa in hoc, quod potentiae, quae sunt in additi-
one unius cuiusque partis partium mensurae, omnes
sunt partes unius potentiae et non est ita in numero,
quoniam sicut mensura est una et continua et nume-
rus non. Secundum hoc igitur intellegendus est iste locus.

*[Vetus:] Infinitum autem non est idem in mo-
tu et magnitudine et tempore, tamquam
una quaedam natura, sed posterius
dicitur et prius, ut motus quidem,
quia prius est magnitudo in qua
movetur aut alteratur aut augmenta-
tur. Tempus autem propter motum.
Nunc quidem igitur utimur his. Praeteri-
tis autem tentabimus dicere et quid
est unumquodque et propter quid omnis
magnitudo sit in magnitudines di-
visibilis.
[Scotus:] Et intentio infiniti non est eadem in
mensura, et in motu, et in tempore quasi una
natura. Sed dicitur in postremo quia
est in priori, verbi gratia quoniam dicitur in
motu et in tempore, quia est in mensura,
in qua sit motus, aut alteratio aut
<pb n="[68r
augmentum. Et dicitur in tempore propter
motum, quoniam in istis locis accepi-
mus istam acceptionem. Et post dicemus
de unoquoque eorum et de causa in hoc,
quod omnis mensura dividitur in mensuras*.
Dicit: Et intentio in mensura et in motu et in tempore
non est dicta univoce ita, quod significet unam naturam,
sed illud, quod dicitur de posteriori dicitur propter pri-
us, scilicet quoniam est dictum in eis, secundum prius et posterius
secundum hoc, quod mensura est prior motu et motus
tempore. Verbi gratia quoniam infinitum non dicitur de
motu, nisi quia dicitur de mensura. Mensura enim, quia
est secundum subiectum motus et mensura est causa infiniti exi-
stentis in ipsa, secundum quod mensura est subiectum
et motus etiam causa est infiniti existentis in ipso, secun-
dum quod motus est subiectum. Necesse est, ut in-
finitum existens in mensura ita se habeat ad in-
finitum existens in motu, sicut mensura ad motum. Si igi-
tur quantitas dicitur de mensura et motu secundum pri-
us et posterius. Necesse est, ut infinitum dicatur de eis,
secundum prius et posterius. Et similiter de motu cum
tempore. Quemadmodum enim motus est prior tempo-
re. Similiter infinitum existens in motu, est prius in-
finito existente in tempore. Deinde dicit: Quoniam in mensu-
ra, in qua fit motus, id est translatio. Et intendit per
mensuram subiectum motus translationis aut altera-
tionis, aut augmenti, et est corpus. Deinde dicit: Et dicitur in
tempore etc., id est et dicitur in tempore, quia dicitur
in translatione. Deinde dicit: Et post dicemus etc., id est et hoc,
quod diximus, quod quaedam istorum praecedunt quaedam
est positum hic. Et post declarabitur, cum dicemus
utrumque eorum, quid sit scilicet motum, et tempus, id est quo-
modo se habent ad invicem, quoniam motus iam de-
claratus est. Deinde dicit: Et causa in hoc, quod omnis mensu-
ra etc., id est et declarabimus causam, propter quam
semper mensura dividitur in divisibile et hoc signifi-
cat, quod divisio mensurae semper est nota per se et quod
causa eius indiget demonstratione non sicut quidam
existimavit, quod geometer accipit hoc esse a naturali.

*[Vetus:] Non removet autem ratio infiniti
neque mathematicos a consideratione
auferens. Sic esse aliquid infinitum,
quod actu sit et in augmentum in-
transibile neque enim nunc sic indi-
gent infinito neque utuntur sed solum
esse quantamcumque utique velint finitam.
Maxime autem magnitudini secun-
dum eandem inest secari rationem quan-
tumcumque magnitudo sit altera, quare
ad demonstrandum quidem illo modo
nihil differt. Esse autem in existentibus
erit magnitudinibus.
[Scotus:] Et iste sermo non destruit scientiam
mathematicorum, scilicet hoc, quod dici-
mus, quod infinitum non est secundum
quod numquam finitur in augmento, in actu,
quoniam non indigent in sua scientia
<pb n="[68v
hoc enim infinito. Semper enim indigent in
ea, ut finitum sit quomodo voluerint
et possibile est dividere secundum di-
visionem maximae mensurae quamcumque
aliam mensuram, ex quo declaratum est,
quod neque illis accidit nocumentum in
demonstratione neque est hic aliquid
cogens, ut hic sit in mensuris*.
Dicit: Et hoc, quod dicimus, quod magnitudo non potest
crescere in infinitum nullum fundamentum destruit ma-
thematicorum, sicut qui dicit, quod impossibile est ma-
gnitudinem dividi in infinitum destruit fundamentum
mathematicorum. Non enim indigent in sua scientia ponere
mensuram in quacumque quantitate voluerit pos-
sunt enim ponere mensuram maiorem caelo. Et cum dicunt,
quod mensura crescat in infinitum, sed indigent in sua scientia ponere,
extrahamus lineam in infinitum, intendunt, ut accipiant
ex ea quantum voluerint et hoc accidit eis, quia non con-
siderent de mensura, secundum quod est finis corporis na-
turalis, sed secundum quod est non in corpore omnino. Deinde dicit:
Et possibile est dividere etc., id est ut mihi videtur
et signum eius, quod geometer non indigeret ponere line-
am infinitam in additione est, quoniam illud, quod potest decla-
rari in linea maiori et si esset maxima, potest declarari
in minori linea, quaecumque sit, ut dividere lineam in
aliqua proportione et alia multa, quae accidunt lineis
et cum non est differentia inter magnum et parvum
in hoc, quo indigent quid igitur coget eos ad ponen-
dum lineam infinitam in actu.
*[Vetus:] Quoniam autem causae divisae sunt qua-
drifariam, manifestum est, quoniam si-
cut materia causa infinitum est et
quod esse quidem ipsius privatio est per
se autem subiectum continuum et sensibile
est. Videntur autem et omnes alii sicut
materia utentes infinito, unde et in-
conveniens est continens facere ipsum
sed non contentum.
[Scotus:] Et cum causae sunt quattuor, mani-
festum quod infinitum est causa quasi mate-
ria et quod quiditas eius est privatio
et quod subiectum per se est continuum sensi-
bile. Et videmus omnes loquentes de
infinito uti ipso quasi materia. Et ideo
non est rectum, ut sit continens non
contentum*.
Dicit: Et cum genera causarum sunt quattuor, mani-
festum est, quod causa infiniti est materia et quod si infini-
tum ponatur causa, erit causa secundum materiam, quoni-
am quiditas infiniti est privatio finis et causa pri-
vationis est materia, sed subiectum istius privationis
non est materia abstracta a forma, sed subiectum per
se istius privationis est corpus continuum sensibile,
compositum ex materia et forma, secundum quod est materi-
atum, non secundum quod est formatum. Deinde dicit: Et videmus
omnes loquentes de infinito etc., id est ut Platonem,
<pb n="[68v
qui ponit ipsum magnum et parvum et illos, qui po-
nunt ipsum numeros. Et cum ponunt ipsum quasi materiam
ideo necesse est, ut sit contentum non continens.

*[Vetus:] Reliquum autem aggredi est secundum
quas rationes infinitum esse videtur non
solum potentia, sed sicut determina-
tum est. Alia quidem enim ipsorum non ne-
cessaria sunt. Alia autem habent quasdam
naturales contrarietates. Neque enim,
ut generatio deficiat necessarium est in-
finitum esse corpus sensibile actu. Con-
tingit enim alterius corruptionem alte-
rius generationem esse, cum omne fi-
nitum sit.
[Scotus:] Et oportet nunc narrare sermones, ex
quibus existimatur, non solum materia
esse in potentia, sed est existens per se.
Quidam enim eorum sermonum non est ne-
cessarius. Et in quibusdam sunt obie-
ctiones verae, quoniam ut non generatio
deficiat est in actu corpus infinitum
sensibile, quoniam possibile est, ut
corruptio alterius sit generatio reli-
qui totum et utrumque finitum*.
Cum numeraverit quinque rationes in probando infi-
nitum esse. Incepit demonstrare deceptiones in eis. Et
dixit: Et oportet nunc, id est et postquam diximus de modo
infiniti possibili et impossibili, oportet nos narra-
re sermones, ex quibus existimatur, quod infinitum non
est solummodo in potentia, sed in actu. Quidam enim
illorum sermonum sunt veri, sed non sequitur ex eis, il-
lud quod reputant sequi. Et quidam sunt falsi et habent contra-
dictiones veras. Deinde incepit a ratiocinatione, quae est
ex rebus veris, sed non conclusit illud, quod existi-
mant. Et dixit: Quoniam ut generatio non deficiat etc.,
id est quoniam non quia generatio non deficit, est neces-
se corpus in actu esse infinitum sensibile. Generatum
enim, quia occupat locum corrupti non est necesse ex hoc
quod generatio est in infinitum locum esse infinitum, quoni-
am si locus praecedit generatum, et generatum est a-
ctum successive in infinitum. Et generatio generati
non sit corruptio alterius, tunc necesse est locum esse
infinitum, et ut totum addatur in potentia in infinitum
et sic poterit exire in actum, sed quia hoc non est, immo
generatio alicuius est corruptio eius, ex quo gene-
ratur. Ideo non sequitur ex hoc illud, quod existimabant
sequi.

*[Vetus:] Amplius tangere et includere infiniti qui-
dam alterum est. Hoc quidem enim ad
aliquid est et cuiusdam. Tangit enim
omne aliquid et finitorum alicui accidit
finitum autem non ad aliquid est neque
tangere tangentis contingentis est.
[Scotus:] Et etiam intentio contactus est alia ab
intentione infiniti, contactus enim est
<pb n="[69r
in respectu alicuius. Si enim aliquid
tangit aliquid et hoc accidit qui-
busdam finitis. Finita autem non in re-
spectu dicuntur, neque quodlibet tan-
git quodlibet*.
Haec est ratiocinatio, in qua dictum est, quod corpus fini-
tum finitur per suam continuationem cum alio corpore et
istud aliud cum alio. Si igitur corpora necesse est, ut fi-
niantur in aliquid, necesse est, ut totum sit infinitum. Et in-
cepit declarare deceptionem in hac ratiocinatione. Ac-
cipitur enim in ea loco contactus finitas. Et dicit: Et etiam
etc., id est et istud, quod sequitur in contactu, non se-
quitur in finitate. Contactus enim est aliud a finitate,
contactus enim dicitur in respectu alterius. Finitas autem
rei dicitur in respectu sui ipsius, unde dicitur, quod cor-
pus finitum est illud, quod continetur ab uno termi-
no aut terminis, quae sunt suae superficies, non super-
ficies corporum extraneorum. Et cum declaravit, quod
finitas non est contactus. Declaravit etiam, quod non est
necesse, ut omne finitum tangat. Et si alterum istorum
esset verum, ratiocinatio esset vera et dixit: Et hoc
accidit quibusdam finitis, id est et hoc scilicet contactus ac-
cidit quibusdam rebus finitis. Omne enim tangens est
finitum, sed non omne finitum est tangens. Deinde dicit: Finita
autem etc., id est sed omne corpus dicitur in respectu
alicuius, quod enim dicitur in respectu est pars totius
et si omne corpus diceretur in respectu eius, a quo
continetur et quod tangit. Tunc non esset illic totum omnino
et cum totum non fuerit, non erit pars. Et ista ratiocina-
tio, ut mihi videtur, est communis, cum non sit manife-
stum per se hic. Sed hoc declarabitur proprie, cum fuerit
declaratum, quod extra mundum non est vacuum neque ple-
num, id est et non omne tangens habet naturam tangendi,
quodlibet enim non tangit, nisi illud, quod est suum totum
naturaliter, non enim quodlibet tangens tangit quodlibet, nedum ut quod-
libet sit tangens. Et apparet, quod
corpus circulare non est innatum tangere, cum sit
completum per se et quod corpus rectum est natum tan-
gere cum sit finitum et completum per aliud. Et hoc in-
venitur in corpore circulari, et in elementis, ut post
declarabitur.

*[Vetus:] Intellegentiae autem credere inconveni-
ens est. Non enim in re abundantia
et defectus est, sed intellegentia. Unum-
quodque enim nostrum utique intelleget
aliquis multiplicitatum se ipso au-
gmentans infinita, sed non propter
hoc extra intellegentiam est aut ali-
quantulam magnitudinem habens quam
intellegit aliquis, sed quoniam est
hoc. Hoc autem accidit. Tempus autem
et motus infinita sunt secundum in-
tellegentia non permanente accepto.
Magnitudo autem neque divisione neque
intellegibiliter neque augmentatione
est infinitum, sed de infinito, quod est, quo est et
quo non est et quod est, dictum est.
<pb n="[69r
[Scotus:] Et non est rectum etiam credere illud, quod
imaginatur imaginatione. Additio
enim et diminutio non erit tunc in re
sed in imaginatione. Potest enim quis
imaginari, quod unusquisque nostrum
crevit multotiens in infinitum super
quantitatem in qua sumus, sed non se-
quitur si aliquis imaginatur hoc in
nobis, ut nos scimus extra civita-
tem sed cum erimus sic, accidet hoc
nobis. Tempus autem et motus sunt in-
finita. Et similiter imaginatio absque
eo, quod id, quod invenitur ex eis sit fi-
xum. Mensura autem neque secundum di-
minutionem neque secundum additio-
nem per imaginationem erit infinita. Iam
igitur diximus de infinito, quomodo
est et quomodo non est et quidem*.
Imaginatio facit credere infinitum in actu esse
et in potentia in vero scilicet et in falso. In vero autem, quia
possibile est imaginari infinitum in additione nume-
rorum et in diminutione mensurae in falso vero, quia
possibile est imaginari mensuram crescere, sicut dimi-
nui in eo autem, quod est in actu facit credere, ut dictum
est superius. Non enim possumus imaginari extra mun-
dum nisi corpus aut vacuum et illud vacuum aut
corpus. Si ponitur finitum, tunc non possumus imagi-
nari extra ipsum nisi aut vacuum aut corpus, ex
quo existimatur sequi, quod extra mundum est corpus
infinitum aut vacuum aut corpora infinita et ubi
imaginatur vacuum possibile est, ut in eo sit corpus
ergo si vacuum fuerit infinitum, corpus erit infinitum,
immo necessarium hoc est. Possibile enim, ut dicit Aristoteles
in aeternis est necessarium et cum imaginatio facit
hoc incepit declarare, quod multa sunt, quae non possunt
imaginari. Et multa imaginantur, quae non sunt. Et dixit:
Et non est rectum etiam etc., id est non est rectum
credere, quod esse sequitur imaginationem. Augmen-
tum enim et diminutio, quae possunt imaginari
in rebus existentibus, in quibus impossibile est
additionem esse, aut diminutionem, non sequitur imagi-
nationem, immo illud, quod est in imaginatione non est
nisi in anima tantum, verbi gratia quoniam possibile est, ut
aliquis imaginetur, quod unusquisque nostrum crescat
plus sua quantitate naturali, sed non sequitur ex illa ima-
ginatione, ut simus in hac dispositione magnitudinis.
Et dixit: Sed non sequitur etc., forte intendit, sed
si aliquis imaginetur hoc in nobis, scilicet ut ita simus
magni, adeo quod simus extra civitatem, non sequi-
tur ex hoc, ut simus extra civitatem e forte est de-
fectus in libro. Et sic debet legi. Et similiter potest
quis imaginari nos esse extra civitatem, sed non sequi-
tur ex sua imaginatione nos esse extra civitatem, sed
cum fuerimus extra civitatem tunc imaginatio
illius erit vera et erit accidens enti. Et hoc intende-
bat, cum dixit: Sed cum fuerimus sic, accidet
hoc nobis id est sed cum fuerimus extra civitatem
accidet, ut imaginatio sit talis. Imaginatio enim
<pb n="[69v
sequitur ens, sed non ens imaginationem. Deinde dicit: Tempus
autem etc., id est tempori autem et motui accidit, quod
sunt in se infinita. Et similiter imaginatio eorum, sed
illud, quod invenitur de infinito, in eis non est fixum, id est
existens in actu. Hoc enim est impossibile, sed est su-
ccessivum. Deinde dicit: Mensura vero etc., id est mensura
vero non est infinita in additione et diminutione pro-
pter hoc, quod imaginatur diminui et crescere in in-
finitum. Sed in hoc, quod est infinita in diminutione con-
veniunt esse et imaginatio per accidens. Et in hoc,
quod est infinita in additione non conveniunt, ut declara-
tum est superius ex imaginatione igitur non potest quis
iudicare vero iudicio essentialiter ipsam diminui
in infinitum aut crescere, sed si iudicaverunt
ipsam diminui erit verum iudicium per accidens et si
iudicaverit ipsam crescere, erit falsum simpliciter.
Et cum compleverit sermonem de infinito. Dixit: Iam
igitur diximus etc., id est iam igitur diximus, quo-
modo est infinitum id est in potentia. Et quomodo non est
id est in actu et quid est, id est et iam diffinivimus ipsum
sic, scilicet quoniam est illud, extra quod semper est aliquid.

<pb n="[69v
[Liber IV] </title>

*[Vetus:] Similiter autem et neces-
se est et de loco sicut
et de infinito cogno-
scere, si est aut non
est et quomodo est
et quid est. Et ea natura
quaeque sunt. Omnes opinantur ali-
cubi esse, quae vero non sunt. Nusquam esse
ubi enim esse tragelaphus et phlegi-
as. Et de motu, qui communis maxi-
me est et magis proprius secundum
locum est, quem vocamus loci mu-
tationem.
[Scotus:] Et oportet naturalem considera-
re de loco sicut de infinito
donec sciat, utrum sit an non et quo-
modo et quid sit. Homines enim opi-
nantur entia esse in ubi, quod enim
non est, non est apud eos in loco. Hir-
cocervus enim et chimera non ha-
<pb n="[69v
bent ubi, et quia communior motuum et
manifestior est ille, qui est in loco, qui
dicitur translatio*.
Intendit in hoc tractatu perscrutari de loco et tem-
pore, quid sit substantia utriusque. Illa enim esse ma-
nifestum est per se, sed apud perscrutationem de natura
eorum accidunt in hoc quaestiones et post perscrutati-
onem de loco perscrutabitur de vacuo utrum sit
aut non, quia assimilatur loco. Et quia existimatur esse locus,
in quo non existit corpus. Et primo incepit perscru-
tari de loco et incepit in hoc notificando, quae sunt
consideranda de loco. Et dixit: Oportet naturalem con-
siderare etc., et intendit, quod naturalis debet con-
siderare de utroque. Utrumque enim est consequens cor-
poris naturalis. Deinde dicit: Utrum sit aut non, et non in-
tendit perscrutari de suo esse secundum demonstrati-
onem, sed secundum dialecticam. Locum enim esse no-
tum est per se, sed cum perscrutatur secundum dialecti-
cam de quiditate eius. Iccurunt hic quaestiones, quae
faciunt dubitare in suo esse. Deinde dicit: Et quomodo, id est, utrum sit de
genere entium per se aut de genere entium per aliud et quid
sit intendit diffinitionem et substantiam. Et cum narravit,
quod oportet naturalem perscrutari de loco, incepit da-
re causam famosam cogentem ad perscrutationem de
hoc. Et dixit: Quoniam homines etc., id est et opor-
tet perscrutari de loco, quoniam antiqui opinaban-
tur ipsum esse necessarium inesse cuiuslibet entis.
Et causa illius opinionis est, quia cum videtur, quod
illud, quod non est ens, ut chimera et hircocervus, non
est in loco. Existimaverunt, quod sequitur secundum conver-
sionem, quod omne, quod est ens, est in loco. Sed declara-
tum est in logica, quod non tenet ista conversio. Sunt enim
entia, quae non sunt in loco et cum dedit causam fa-
mosam cogentem ad perscrutandum de loco, dedit in
hoc causam naturalem. Et dixit: Et quia communior mo-
tuum proprie etc., id est et causarum cogentium ad per-
scrutandum de loco est, quod in esse motus localis, qui est
communior motuum, scilicet extra quam nullum ens est natu-
rale. Et prior eorum scilicet secundum tempus et causam, ut post
declarabitur necessarius est locus et cum naturalis
habet perscrutari de motu, oportet ipsum etiam per-
scrutari de loco.

*[Vetus:] Habet autem multas dubitationes
quid forte sit locus. Non enim vide-
tur idem considerantibus ex omnibus,
quae insunt. Amplius autem neque habens
nihil ex aliis neque ante quaesitum
neque bene ex quaesitum de hoc.
[Scotus:] Et in intentione loci quid sit sunt mul-
te quaestiones. Non enim in quacumque
parte inspexerimus ipsum invenie-
mus ipsum unum. Et non habemus
ab aliis praedecessoribus aliquid du-
bitativum neque aliquid inventum
de ipso.*
Cum narravit, quod oportet naturalem perscrutari
de loco et dedit causam in hoc, incepit narrare dif-
ficultatem cognitionis loci et declarare causam in hoc
et dixit: Et in intentione, quid sit locus sunt multae quaestiones,
<pb n="[70r
id est in scire diffinitionem et quiditatem loci sunt mul-
tae quaestiones et maxima difficultas. Deinde dedit
causam in hoc. Et dixit: Non enim in quacumque parte
etc., id est et causa difficultatis eius est,
quia cum considerabimus de illo non inveniemus
ipsum unum dictum univoce in omnibus corporibus
naturalibus scilicet quasi dictum modo disputativo, id est multipli-
citer et scire quiditatem huiusmodi entium. Est diffici-
le, quia appropinquat ei, quod non habet communem na-
turam et ideo latet. Et diffinitio communis declarat
hanc naturam communem et huiusmodi diffinitiones
difficile inveniuntur per regulas dantes diffinitionem,
quae sunt divisio et compositio et demonstratio aut inten-
dit, quod considerare de loco inducit considerationem ad
res diversas de dispositione eius. Sunt enim aliqua,
quae faciunt existimare in ipso res diversas, ut post
declarabitur. Et cum dedit causam ex ipsa re, dedit ali-
am causam extrinsecam facientem etiam scire quidita-
tem loci esse difficilem. Et dixit: Et etiam non habemus
ab aliis praecedentibus etc., id est et etiam considera-
re de loco erit difficile, quia nihil invenimus in ipso
dictum a praecedentibus neque aliquid, quod faciat
dubitare in eius esse neque aliquid inventum de co-
gnitione substantiae eius.

*[Vetus:] Quid igitur locus sit, videtur mani-
festum esse ex transmutatione, ubi nam-
que nunc est aqua. Hinc exeunte sicut
ex vase, iterum aer inest, aliquando au-
tem eundem locum habens aliud ali-
quod corporeum continet. Hoc autem
ab his, quae fiunt et commutantur, alte-
rum videtur omnibus esse, in quo
enim aer nunc est aqua in hoc pri-
us erat, quarum manifestum est, quod erat
locus aliquid et receptaculum alte-
rum ab utrisque, in quod et ex quo
mutatum est.
[Scotus:] Et existimatur, quod manifestum est locum
esse aliquid ex mutatione et translatione,
ubi enim nunc est aqua illic, quando
exit aqua, est aer, verbi gratia quando aqua
exit a vase, erit etiam ibi aer. E forte
secundum hunc modum, erit ibi ali-
quod corpus aliud. Et existimatur
hoc aliud ab omnibus rebus, quae
sunt et transferuntur in ipsum. Illud enim, in
quomodo est aer, prius erit in ipso
aqua. Declaratum est igitur ex hoc lo-
cum esse aliquid aliud a duabus scilicet
illud, ad quod et a quo succedunt*.
Cum declaravit causam, propter quam oportet
naturalem considerare de loco. Et declaravit causam
difficultatis, quae est in cognitione substantiae eius. In-
cepit numerare res famosas facientes locum esse.
Deinde post hoc numeravit res famosas etiam, quae
faciunt dubitare inesse eius, ut est eius mos scilicet in
<pb n="[70r
praeordinando sermones logicos sermonibus demon-
stratis, quae habent cum cognitione rei dissolutionem
illorum sermonum contrariorum. Et dixit: Et existimatur, quod
manifestum est etc., id est et apparet locum esse ex
mutatione secundum translationem scilicet permutationem cor-
porum succedentium in ipso. Apparet enim, quod illud,
ubi est aqua, quando recedit ab eo, succedit illum
illo ubi aer aut aliud corpus, ut accidit in vase,
quod cum ab eo exit aqua, succedit ei aer aut ali-
ud corpus. Et hoc intendebat cum dixit: Ubi enim
est modo aqua etc., id est apparet enim, quod ubi in-
venitur aqua, illic quando exit aqua ab eo, sicut
exit a vase, invenitur aer. Deinde dicit: Et forte hoc modo
erit illic aliquod corpus aliud, id est et forte secundum
successionem veniet in hunc locum, in quo fuit aqua
aliquod corpus aliud ab aere. Deinde dicit: Existimatur igi-
tur etc., id est scitur igitur ex successione, cuius causa
est resolutio, quod locus est aliud a rebus succedenti-
bus in ipsum. Manifestum est enim, quod illud, in quo-
modo est aer, iam in eo erat prius aqua. Et ipsum
est fixum et recipiens successionem istorum duorum cor-
porum et haec duo corpora non sunt fixa, sed succes-
siva, ergo est aliud necessario corporibus accidenti-
bus. Et hoc quod dixit, cum hoc, quod est famosum
est notum per se etiam. Deinde dicit: Declaratum est igitur
ex hoc etc., id est declaratum est igitur ex hac conside-
ratione locum esse aliquid ab illis duobus, quae succe-
dunt sibi in illo. Et est illud aliud, ad quod transferun-
tur et in quo succedunt sibi.

*[Vetus:] Amplius autem loci mutationes physi-
corum corporum et simplicium, ut ignis
terrae et talium, non solum ostendunt, quod
aliquid sit locus, sed quia et habet
quandam potentiam locus. Fertur enim
unumquodque in suum locum non pro-
hibitum. Hoc quidem sursum. Illud
vero deorsum. Hae autem sunt loci par-
tes et species, sursum et deorsum et
reliqua sex distantia.
[Scotus:] Etiam modi translationis corporum
naturalium simplicium. Verbi gratia tran-
slationis ignis et terrae et similium, si-
gnificant cum hoc, quod significantio
cum esse aliquid. Ipsum habere etiam ali-
quam potentiam, quidlibet enim eo-
rum transfertur ad suum locum, quem
habet nisi impediatur ab aliquo. Hoc
igitur transfertur superius et hoc inferi-
us et istae sunt partes loci et species il-
lius scilicet superius et inferius et aliae partes.*
Ex hoc etiam apparet, quod locus est aliquod ens
aliud a corporibus localibus. Et oportet ex eo etiam
ipsum habere potentiam naturalem convenientem ei,
quod movetur ad ipsum et si non, tunc corpora non mo-
ventur ad ipsum et apparet ex eo etiam tertium, quoni-
am dividitur in species contrarias. Et hoc apparet, si-
cut dixit ex consideratione modorum translationis cor-
porum simplicium translatione naturali ut ignis
<pb n="[70v
superius et terra inferius et aer supra aquam et
aer sub igne. Apparet enim intuentibus hoc, quod il-
lud, quod terra quaerit per suum motum ad inferius
est locus illi conveniens et similiter illud, quod ignis
quaerit per suum motum ad superius. Et apparet ex hoc,
quod locus est perfectio moti ad ipsum. Et hoc intende-
bat, cum dixit ipsum habere potentiam, id est quoniam
apparet ex motu terrae ad inferius et ignis superi-
us, quod quaerunt per istum modum, ubi conveniens sibi,
quae convenientia non est nisi per potentiam naturalem
existentem in illo ubi. Deinde dicit: Et hoc transfertur ad in-
ferius etc., id est et apparet etiam ex hoc, quod unum
corpus simplex transfertur ad superius et aliud ad
inferius, quod superius et inferius sunt partes lo-
ci, in quas dividitur, secundum quod genus dividitur in
suas differentias specificas. Et quasi dicat sunt partes lo-
ci, quae sunt species illius. Et dedit hoc ne aliquis in-
telligat per partes, partes secundum quantitatem,
non secundum formam. Et intendit per sex partes sur-
sum et alia.

*[Vetus:] Sunt autem haec huiusmodi non solum
ad nos. Et dextrum et sinistrum et sursum
et deorsum, nobis enim non semper
idem, sed secundum positionem fiunt,
ut revertamur, unde idem multoti-
ens dextrum et sinistrum est et sursum
et deorsum et ante et retro, in natura
autem determinatum est. Seorsum unum-
quodque non enim quoniam contingit
sursum est, sed ubi fertur ignis et leve
aliquod. Similiter deorsum non quia
contingit, sed ubi habentia gravitatem
et terrena sunt tamquam non positione
deferentia solum, sed potentia. Osten-
dunt autem et mathematica, cum enim
non sint in loco, tamen secundum posi-
tionem ad nos, habent dextrum et si-
nistrum, quarum solum est intellegere
ipsorum positionum non habentia ho-
rum natura unumquodque.
[Scotus:] Et ista et ei similia non sunt in respec-
tu ad nos scilicet superius et inferius et
dextrum et sinistrum . Non enim unum
eorum est unum semper in respectu ad
nos. Pars enim non est apud nos semper
una, sed est secundum situm secundum
motum nostrum. Et ideo forte idem in
nobis erit dextrum et sinistrum et supe-
rius et inferius et ante et retro sed u-
numquodque istorum distinguitur per
naturam. Superius enim non est quili-
bet locus, sed locus, ad quem tran-
sfertur ignis et leve et similiter etiam
inferius non quilibet locus, sed ille, ad
<pb n="[70v
quem transfertur grave et corpora ter-
restria. Manifestum est igitur ex hoc, quod
diversitas eorum non est solummodo in
situ, sed in potentia. Et hoc significat
dispositio mathematicorum, verbi gratia tri-
angulus, quoniam et si non sunt in lo-
co, tamen secundum suum situm, quan-
do comparantur ad nos invenitur in eis
dextrum et sinistrum, sed situs eorum
est opinabilis tantum, non quia habent in
sua natura quodlibet actorum*.
Cum declaravit, quod ex hoc, quod superius et infe-
rius apparent, apparebit natura specierum loci. Et su-
perius et inferius sunt duobus modis. Alia enim sunt,
quae sunt in respectu ad nos absque eo, quod habent
esse extra naturam animam in se. Et alia sunt haben-
tia esse naturaliter. Incepit declarare, quod superius et
inferius, quae sunt species loci naturalis, non sunt illa,
quae sunt in respectu ad nos. Et dixit: Et ista et eis
similia etc., id est et istae partes non sunt partes, quae
dicuntur in respectu ad nos. Deinde dicit: Pars enim etc.,
id est pars enim, quae est in respectu, non est unum
existens naturaliter, sed est secundum nostrum situm,
id est sed illud, quod est in nobis in respectu ad
nos, est secundum locum rei ad nos, quoniam si fue-
rit versus caput erit superius, et si versus pedes,
dicetur esse inferius.

Deinde dicit: Et ideo forte etc., id est
et quia istae partes non sunt in se res existentes, sed
sunt dispositiones collatae ad nos, forte accidit eidem,
ut sit dextrum, deinde erit sinistrum permutationem
nostri situs in respectu ad ipsum aut permutationem
sui in respectu ad nos similiter accidit ei, quod quan-
doque sit superius in respectu ad nos et quandoque in-
ferius et quandoque ante et quandoque retro. Istae enim
partes non sunt existentes in se, sed sunt collationes
dictae in respectu ad nos. Et collatio distinguitur per
transmutationem utriusque collatorum. Deinde dicit: Et quod-
libet istorum est distinctum per naturam, id est et istae partes
naturales non sunt collatae ad nos, sed quaelibet ea-
rum est distincta naturaliter. Superius enim natura-
le non est quaelibet pars, sed pars, ad quam transfertur ignis.
Et universaliter corpus leve et similiter inferius
non est quaelibet pars, sed pars, ad quam transfertur
terra et universaliter corpora gravia. Deinde dicit: Decla-
ratum est igitur ex hoc etc., id est declaratum est igitur
ex hoc, quod corpora contraria secundum naturam mo-
ventur ad ista loca contraria in loco, quoniam quod ista
loca situs non sunt in hoc loco tantum, scilicet quia sunt in
duobus extremis unius lineae rectae longissimae, sed et
cum haec sunt contraria secundum potentiam, res enim,
quarum substantiae sunt similes contrariis, habent
substantias contrarias aliquo modo. Deinde dicit: Et significat
haec dispositio mathematicorum, scilicet et differentia, quae
videtur inter partes, quae sunt in rebus naturalibus et in
rebus mathematicis, quoniam mathematica non ha-
bent potentiam ad partem. Et naturalia habent hoc
scilicet significat, quod partes rerum naturalium non sunt secun-
dum positionem nec loca eorum sunt per existimationem,
sicut est dispositio in rebus mathematicis et si non esset
differentia inter corpora naturalia et mathematica.
<pb n="[71r
Deinde dicit: Sed situs eorum etc., id est sed et partes exi-
stentes in corporibus mathematicis non sunt par-
tes existentes in eis extra intellectum, secundum quod
sunt mathematica, sicut est dispositio in corporibus
naturalibus, scilicet quoniam in eis inveniuntur partes
sex distinctae secundum naturam. Et hoc in animato,
in inanimato vero non inveniuntur haec, sed sunt res,
quae existimantur in eis existimatione tantum, ita quae
extra animam non sunt, sicut sunt in anima. Et est in-
telligendum de hoc, quod dixit in eis, quae sunt praeter superi-
us et inferius, quoniam sunt distincta naturaliter,
quod intendebat per hoc, secundum quod sunt partes,
non secundum quod sunt ubi, quod non est ita de superio-
ri et inferiori. Invenitur enim in eis aliquod distin-
ctum, secundum quod est ubi et secundum quod est pars.
Et iam exposuimus hoc in capitulo de infinito, ubi
numeravit differentias loci naturales et quasi inten-
dit, quod istae partes sex non sunt distinctae in mundo,
sed in caelo, secundum quod est animatum.

*[Vetus:] Amplius vacuum affirmantes esse
locum esse dicunt. Vacuum enim utique
locus erit privatus corpore, quod
quidem igitur aliquid sit locus prae-
ter corpora et quod omne corpus sensibi-
le in loco per hoc aliquis accipiat,
videtur autem utique et Hesiodus recte
dicere faciens primum chaos. Dicit
igitur primum omnium chaos factum,
sed postea terram latam tamquam indi-
geret primum esse receptaculum his,
quae sunt. Propter id, quod opinati
sunt quemadmodum multi esse omnia
utique et in loco.
[Scotus:] Et etiam dicentes vacuum esse dicunt
locum. Vacuum enim est locus sine
corpore. Ex his igitur existimatur lo-
cus esse aliud a corporibus et quod
omne corpus sensibile est in loco. Et
existantur, quod Homerus etiam benedixit
in suis versibus, quod inane fuit primo
et sermo eius est talis in principio
fuit inane. Et postea terra ampla et
spatiosa. Et dixit hoc, quia intende-
bat, quod primo necesse est locum esse
entibus, quia existimabat illud, quod
vulgus existimat, scilicet quod omnia entia
sunt in aliquo ubi et loco.*
Ista est tertia famosa ratio etiam et accidit ei, quod fu-
it non vera sicut accidit duabus praecedentibus, quod
fuerunt cum hoc, quod fuerunt famosae, verae etiam. Dice-
re enim vacuum esse et quod est locus sine corpore
est famosum propter existimationem. Et est necessarium
in existimatione eis, qui generant mundum secundum
totum scilicet existimare vacuum praecedere necesse est, ut
locus praecedat corpus. Et cum totum est genera-
tum sequitur, ut vacuum praecedat generationem toti-
<pb n="[71r
us. Et ideo loquentes nostrae legis, dicunt vacuum
esse quia generant mundum et quia haec existimatio est com-
munis omnibus generantibus mundum secundum to-
tum. Ideo dixit Homerus, quod inane, id est vacuum fu-
it primo etc. Deinde dicit: Et dixit hoc, quia intendebat
etc., id est et iste versificator dixit hoc, quia existima-
bat illud, quod vulgus existimat, scilicet quod entia omnia
indigent loco, quia existimat quoniam cum id, quod non
est ens, non est in loco. Sequitur, quod illud, quod est ens
est in loco. Et ista est quasi quarta ratio famosa. Et ac-
cidit ei, quod fuit falsa. Et hoc est unum eorum, quae
movent Homerum ad dicendum hoc, tamen maxime
inducit ipsum ad hoc. Existimatio communis omnibus,
scilicet quod vacuum debet praecedere generationem mun-
di. Et hoc est unum eorum, quibus Aristoteles destruit
corpus generari simpliciter, quoniam sequeretur va-
cuum praecedere ipsum, et vacuum esse apud ipsum
est falsum.

*[Vetus:] Si autem huiusmodi est mirabilis
quoque potentia loci et prima omnium
et prima omnibus, sine quo namque
nullum aliorum est. Illud autem sine ali-
is, necesse est primum esse. Non enim perditur
locus his, quae sunt in eo corruptis.
[Scotus:] Si igitur ista est dispositio loci mira-
bilem habet potentiam, quoniam prae-
cedit omnia entia. Illud enim, extra
quod impossibile est, ut alia sint et potest
esse sine illis. Necesse est, ut sit primum,
locus enim non corrumpitur cum cor-
ruptione eius, quod est in eo*.
Si igitur dispositio loci est talis, scilicet quia est necessari-
us in esse omnium entium, ut antiqua dicebant, mira-
bilem habet potentiam. Est enim prior naturaliter
omnibus entibus. Alia enim entia secundum hoc
non possunt esse sine ipso. Ille vero potest esse sine
illis et quod est tale est prius naturaliter. Et sic debet
legi et potest esse sine illis, quoniam locus non corrum-
pitur per corruptionem eius, quod est in eo. Ergo ne-
cesse est, ut sit primum, id est prior naturaliter non se-
cundum naturam tantum, sed secundum tempus.
*[Vetus:] At vero habet defectum, si est quid
est, utrum enim pondus cuiusdam
corporis aut quaedam altera natura.
Quaerendum enim est genus ipsius
primum. Distantis quidem habet tres
longitudinis, profunditatis et lati-
tudinis, quibus determinatur cor-
pus omne. Impossibile autem est corpus
esse locum,in eodem enim utique essent
duo corpora.
[Scotus:] Sed in ipsum esse sunt loca dubitabi-
lia, quare enim utrum sit corpus aut
alia natura. Perscrutandum est enim
de suo genere, primo quid sit. Dicamus
igitur, quod locus habet tres dimensiones
<pb n="[71v
longitudinis scilicet et latitudinis et pro
funditatis. Et ista terminant quodli-
bet corpus. Et est impossibile locum
esse corpus. Sequitur enim duo cor-
pora esse in eodem loco.*
Cum induxit rationes famosas inesse loci, incepit
numerare etiam res famosas negantes ipsum esse. Et
dixit: Sed in ipsum esse sunt loca dubitationis. Dein-
de incepit numerare illa. Et dixit: Quaeritur enim etc.,
id est quaeritur enim corpus sit adeo, quod corpus
sit locus corporis, scilicet adeo quod sit aliquod corpus, quod
dicitur in respectu alterius corporis. Locus enim est
locus locati aut est alia natura a corpore, quoni-
am primo oportet perscrutari de genere, sub quo
collocatur locus, quid sit. Res enim, quae sunt ignora-
tae diffinitionis, perscrutandum est primo de genere
eorum et post de differentia, quando utraque pars diffi-
nitionis fuerit ignorati esse, scilicet genus et differentia,
sicut est dispositio in loco. Deinde incepit perscrutari de
hoc et dixit: Dicamus igitur etc., id est dicamus igitur,
quoniam existimatur locus esse corpus non aliud,
quoniam existimatur, quod locus habet tres dimensio-
nes, longitudinem scilicet et latitudinem et profundum. Et
omne, quod habet tres dimensiones est corpus, er-
go locus est corpus. Deinde induxit impossibile, quod
sequitur ex hac positione. Et dixit: Sed est impossi-
bile, ut sit corpus etc., id est sed est impossibile locum
esse corpus. Continget enim duo corporasse in eo-
dem loco secundum penetrationem, quoniam contingit,
ut dimensiones corporis locati penetrent dimensi-
ones loci, quod est impossibile.

*[Vetus:] Amplius si locus vere est corporis
receptativum, manifestum quoniam et
superficiei et reliquorum terminorum. Eadem
enim consonat ratio, ubi namque erant
prius aquae planities, erunt iterum,
quae sunt aeris. At vero differentiam
neque unam habemus puncti et lo-
ci puncti, quare si neque huius est
locus alterum neque aliorum nullus
neque est aliquid praeter unumquod-
que horum locus.
[Scotus:] Et etiam si corpus habet locum, ma-
nifestum est, quod planum etiam habet
locum, et alia ultima, et quod illa eadem
ratio sequitur in istis. Et ubi enim pri-
mo fuerunt superficies aquae, illic eti-
am sunt superficies aeris, sed nulla
differentia est apud nos inter pun-
ctum et locum puncti. Si igitur locus
puncti non est aliud quam punctum, er-
go neque locus alicuius aliorum est ali-
ud ab eis et locus nihil aliud est quam
quodlibet istorum*.
Ista est quasi ratiocinatio per se destruens locum esse et ince-
<pb n="[71v
pit sermonem a syllogismo hypothetico continuo di-
cente. Si corpus sit locus etc., et intendit per
planum superficiem et per alia ultima, lineam et pun-
ctum. Superficies enim est ultimum corporis. Dein-
de incepit declarare continuationem istius syllogismi
et dixit: Ubi enim primo fuerunt etc., id est illud enim,
quod sequitur ex translatione in hoc, quod corpus
habet locum. Idem sequitur in hoc, quod superficies
habeat locum et lineam et punctum. Et syllogismus
sic componitur, superficies, et universaliter ultima cor-
porum ita succedunt super idem, sicut corpus. Et omne,
quod est tale est in loco, ergo superficies et ultima
sunt in loco. Deinde induxit conclusionem. Et dixit: Sed
non est differentia etc., et ista conclusio sequitur ex du-
obus hypotheticis. Et duobus categoricis primus
enim hypotheticus enim, quoniam si ultima sunt in loco, pun-
ctus est in loco. Secundus vero est, si punctus est in
loco, locus puncti idem est cum puncto. Et ista conti-
nuatio declarabitur per duos syllogismos catego-
ricos, scilicet locus puncti est punctus. Et punctus superpo-
nitur puncto, ergo punctus superponitur suo loco. De-
inde coniungitur huic conclusioni, quod superposita sunt
unum, et sequitur, ut punctus et locus eius est idem.
Deinde induxit alium syllogismum hypotheticum et
est: Si locus puncti non fuerit aliud a puncto, non est
locus alicuius aliorum superficiei scilicet et lineae, aliud
ab eo. Deinde tacuit inconveniens, quod est, quod cum
locus rei sit res, erit res in se, quod est impossibile.
Et deceptio est in hoc sermone famoso, quia accepit
illud, quod est per se, in loco eius, quod est per acci-
dens, translatio enim superficierum et universaliter ulti-
morum. Et universaliter successio eorum, super ubi est
per accidens, quod non est ita in corporibus. Et ideo
non sequitur, si corpus debet habere locum per suam
translationem, ut etiam superficies habeat nisi in primo
aspectu et secundum famam.

*[Vetus:] Quid enim forte et ponemus esse
locum neque elementum est neque ex ele-
mentis possunt esse huiusmodi ha-
bentia naturam neque corporeorum ne-
que in corporeorum. Magnitudinem
quidem habet locus. Corpus autem nullum
est, sunt autem sensibilium corporum
elementa corpora sed ex intelligibili-
bus elementis nulla fit magnitudo.
[Scotus:] Quid igitur ponetur locus esse, im-
possibile enim est locus sit elemen-
tum aut aliquod ex elementis. Et
ista est natura non de corporibus ne-
que de in corporeis. De corporeis
autem praedictum est, de incorporeis ve-
ro non, quia habent mensuram, cor-
pus vero non. Et elementa corporum
sensibilium sunt corpora et ex intel-
ligibilibus non est mensura omnino*.
Hic est tertia ratiocinatio apparens, quae facit dubitare in
esse locum. Habet enim aliquis dicere, quod si locus sit
aut est elementum aut compositum ex elemento
<pb n="[72r
et utrumque est corpus. Et locus universaliter non est
de natura corporea neque de incorporea, de corpo-
rea vero non est, quoniam aut erit corpus aut elemen-
tum corporis, sed non est corpus, quia tunc essent
duo corpora in eodem loco neque elementum corpo-
ris. Nam elementum corporis est corpus neque
est etiam de natura in corpora. Verbi gratia
intelligibilium. Locus enim videtur habere quantitatem
et mensuram et nihil, quod est de natura incorpo-
rea habet quantitatem. Ergo si locus est aliquid, non
est de natura corporea aut incorporea, quod est im-
possibile. Et per hoc, quod dixit, quod habet mensuram
declarat, quod non est de incorporei. Et in hoc sermo-
ne est ordo praeposterus et diminutio. Et sic debet le-
gi. Neque de incorporeis, locus enim habet mensu-
ram et in corporea, quae sunt intelligibilia non ha-
bent mensuram, corporeus vero non est etiam, quoni-
am aut est corpus aut elementum corporis et non est
corpus neque elementum corporis, quia elementum cor-
poris est corpus.
*[Vetus:] Amplius autem et alicuius utique a-
liquis ponet in his, quae sunt, causam
esse locum. Neque enim causa ipsi una
inest de quattuor neque enim sicut
materia eorum, quae sunt neque ex
ipsa constitutum est neque sicut species
et ratio eorum erit neque sicut finis neque
movet, quae sunt.
[Scotus:] Et etiam, propter quid oportet pone-
re locum entibus. Non enim est cau-
sa aliquo modo quattuor, quoniam
non est quasi materia entibus. Nihil enim
videmus constitui per illum neque est
etiam quasi forma et ratio rerum neque est
complementum neque etiam motor, qui
movet entia*.
Haec etiam est quarta ratio, quae facit dubitare in lo-
co. Et dicit etiam si locus sit existimatur esse aliqua cau-
sarum entium, quae igitur causa potest poni de quat-
tuor causis, materia vero non, quoniam ex materia
est constitutio entium, ex loco vero nihil constituitur.
Et hoc intendebat cum dixit: Nihil enim videmus
constitui per ipsum, scilicet per locum neque etiam est in en-
tibus quasi forma, quoniam si ita esset, tunc, quando
corpus mutatur de loco in locum corrumperetur. Et ipse
post perfecte perscrutabitur de hoc, scilicet ipsum esse ma-
teriam aut formam. Hoc enim existimatum est et
maxime materia. Deinde autem, quod locus non est agens
manifestum est per se. Et post declarabitur, quod est tamquam
finis extrinseca in corporibus simplicibus, non in
compositis. Et intendit per hoc, quod dixit, neque etiam
est complementum finem, quae est forma scilicet in re. Formae enim
in rebus generabilibus quodammodo sunt formae, quo-
dammodo fines, ut praedictum est et locus apparentiae
in hac ratione est, quoniam locus non est de genere
contingentium.

*[Vetus:] Amplius autem et ipse si est aliquid
eorum, quae sunt et alicubi est. Zenonis
<pb n="[72r
enim opinio quaerit quandam ratio
omnem, si enim omne, quod est in loco,
est manifestum, quoniam et loci locus
erit. Et hoc in infinitum procedet.
[Scotus:] Et etiam si est de entibus ubi est, quaestio
enim Zenonis dat aliquam rationem, scilicet
quod omne ens est in loco, manifestum
est, quoniam locus habebit locum.
Et sic in infinitum.*
Ista est quaestio quinta. Et est quaestio Zenonis et
deceptio est in ea in duobus locis. In maiori scilicet pro-
positione dicente, quod omne existens in aliquo est in
loco aut quod omne ens est in loco. Secunda autem est di-
cens, quod locus est in aliquo. Ista enim est propositio
aequivoca. Et dicitur multiplex, ut post declarabit.
Aristotelis locus enim est in aliquo, secundum quod acci-
dens est in subiecto. Et res est in loco sicut aqua in
vase et ideo antequam perscrutetur de loco. Perscrutan-
dum est, secundum quot modos dicitur aliquid esse
in aliquo, sicut facit Aristoteles post.
*[Vetus:] Amplius si sicut omne corpus est
in loco, sic et in omni loco corpus
quomodo ergo dicemus de his, quae
augmentantur. Necesse enim simul ex
his augmentari locum cum ipsis. Sed
neque maior neque minor locus est uni-
cuique, per hoc quidem ergo non solum
quid est, sed etiam, si est, dubitare ne-
cesse est.
[Scotus:] Et etiam quemadmodum omne cor-
pus est in loco, ita in omni loco est
corpus, quid igitur dicemus in re-
bus, quae crescunt. Sequitur enim, ut lo-
cus augmentaretur per suum augmen-
tum. Si locus cuiuslibet non est minus
nec maius ipso, ex istis igitur opor-
tet dubitare in suo esse, nedum in
sua quiditate*.
Ista est etiam alia dubitatio, quoniam sicut existima-
tur, quod omne corpus est in loco et quod nullum corpus
est extra locum, ita existimatur etiam, quod locus non est
extra corpus, et maxime vacuo negato. Et cum in
omni loco est corpus, omnia loca sunt plena corpo-
ribus sibi aequalibus, cum sit notum de loco, quod
non est minus aut maius locato. Et quia multa corpo-
ra, quae sunt in loco crescunt, necesse est, ut locus cre-
scat cum cremento eorum, ex quo sequitur locum esse
corpus. Et sequitur etiam, ut totum augmentetur per
augmentum unius corporis. Et sic contingit ut corpo-
ra penetrentur. Et cum numeravit illa, ex quibus
accidit quaestio de loco, dixit: Ex istis igitur etc.

*[Vetus:] Quoniam autem aliud quidem secun-
dum se, aliud vero secundum aliud
dicitur. Et locus quidem alius est com-
munis, in quo omnis corpora sunt
<pb n="[72v
alius vero proprius, in quo primo
dico autem communis, quoniam quasi tu
nunc sis in caelo, quia in aere. Hic au-
tem in caelo et in aere, quia est in ter-
ra. Similiter autem et in hac, quia in
hoc loco, qui continet nihil plus quam
te, si igitur est locus primum continens
unumquodque corpus. Terminus
quidam utique erit, quarum videtur for-
ma et species uniuscuiusque locus esse,
quo determinatur magnitudo et ma-
teria magnitudinis. Hic enim est uni-
uscuiusque terminus.
[Scotus:] Et quia quaedam dicuntur per se et quae-
dam alio modo. Et locus etiam alius
est communis. Et est ille, in quo sunt
omnia corpora. Et alius proprius. Et
est ille, in quo primitus est res, verbi
gratia quoniam te esse in caelo est, quia es
in aere. Et es in caelo et aere, quia es in
terra et secundum hunc modum es
in terra, quia es in tali loco eius, qui
continet te et circumdat te solum, non
maius. Si igitur locus est primum con-
tinens et omne corpus, secundum quod est
ultimum existimatur propter hoc, quod
locus est forma et creatio existens
in qualibet re, per quam determinatur
sua mensura et materia suae mensurae.
Ista enim est finis utriusque eorum*.
Intendit adiuvare opinionem dicentem locum esse
formam et creationem et firmare ipsam. Et similiter opinio-
nem dicentem ipsum esse materiam. Et fecit hoc, quia
intendit contradicere duabus opinionibus per-
fectae. Et maxime dicenti, quod materia est locus. Exi-
stimatur enim Platonem intendere hoc. Et dixit: Et quia
quaedam dicuntur per se etc., id est quia quaedam dicun-
tur primo et quaedam secundo, id est et quia quaedam attri-
buuntur rei primitus et quaedam secundo, scilicet propter
primum. Et hoc intendebat, cum dixit: Per se et a-
lio modo. Et ista est dispositio loci, quoniam alius est
communis et alius proprius. non enim corpus attri-
buitur loco communi nisi propter hoc, quod attribui-
tur proprio, verbi gratia quoniam dicere Socratem esse in mun-
do, est, quia est in aere, qui est pars mundi et dicitur
ipsum esse in aere, quia est in suo concavo continente
ipsum absque eo, quod sit maius aut minus ipso et
cum hoc fundamentum fuerit positum, scilicet quod lo-
cus est ultimum rei sibi aequale existimatur, quod locus
est forma, quoniam forma est ultimum rei, quam con-
tinet et terminat materiam eius etiam Et deceptio
in hoc sermone est duplex, quoniam finis dicitur
de loco et forma aequivoce. Etiam argumentatio est
de duabus affirmativis in secunda figura.

*[Vetus:] Sic ergo considerantibus locus uni-
<pb n="[72v
cuiusque species est, secundum
autem, quod videtur locus esse distantia
magnitudinis materia. Hoc namque
altera est magnitudine. Hoc autem
contenta est sub specie et diffinita, si-
cut sub plano et tertio, est autem hu-
iusmodi materia et infinitum, cum
autem removeantur terminus et passiones et
species relinquitur nihil praeter mate-
riam. Unde et Plato et locum et ma-
teriam idem dicit esse in Timaeo re-
ceptivum enim et locum unum et idem
alio vero modo ibidem dicimus re-
ceptivum. Et in dictis non scriptis do-
gmatibus locum et receptaculum idem
retulit.
[Scotus:] Cum igitur inspexerimus hoc mo-
do erit locus forma cuiuslibet rei.
Secundum vero, quod existimatur, quod locus
est dimensio, quae est mensurae est ma-
teria. Dimensio enim est aliud a ma-
gnitudine. Et dimensio est illud, quod
continet formam. Et cum determinavit
illud, verbi gratia illud, quod continet pla-
num et ultimum. Et ista est dispositio
materiae: et eius, quod non est termina-
tum. Cum enim auferes a materia ul-
timum et dispones, nihil remanebit
nisi materia. Et ideo dixit Plato in
Timaeo, quod materia et locus sunt idem.
Illud enim, quod recipit mutationem
et locus sunt idem, sed ille disposuit
illud, quod recipit mutationem alio mo-
do ab eo, quo disposuit ipsum in suis
opinionibus, quae dicuntur sine titu-
lo. Sed iudicavit, quod locus et subiectum
sunt idem.*
Vult declarare, quod locus est valde similis materiae.
Et hoc, quod induxit Platonem ad existimandum lo-
cum esse materiam. Et dixit: Secundum vero, quod exi-
stimatur etc., id est qui autem existimat, quod tres primae dimen-
siones, quae primo existunt in materia. Nihil autem ha-
bet pro loco nisi materiam, quae defert dimensiones.
Deinde dicit: Dimensio enim etc., id est et causa in hoc,
quoniam qui existimat dimensiones esse locum
debet existimare, quod materia est locus, est causa
quoniam dimensiones in se non sunt corpus de-
terminatum. Et forma est determinans dimensiones
et materiam, scilicet quae dat eis terminum et ultimum. Verbi
gratia superficies continentes corpus. Et sic existimatur,
quod dimensiones sunt materia, quia conveniunt in hoc, quod
determinantur a forma. Et in se non sunt determinatae.
Deinde dicit: Quoniam cum tu auferes a materia etc., id est
et est necesse, ut materia sit dimensio in potentia, quoniam
<pb n="[73r
cum abstuleris a materia, ultimum et figuram.
Nihil remanebit in ea nisi dimensio non determinata,
scilicet quae est corpus in potentia. Et cum saltem deter-
minatur per ultima scilicet per superficies fit corpus in
actu. Et debes scire, quod vidit Aristoteles, quod dimensio non se-
paratur a materia in magnitudine, nedum in esse, quoniam
quando a materia auferuntur superficies, nihil rema-
net in ea nisi dimensio. Sed ista dimensio in ea est
in potentia et cum determinatur per superficies,
fit dimensio in actu scilicet corpus. Et cum auferuntur
superficies, fit dimensio in potentia. Ergo proprium
est materiae, ut habeat dimensionem in potentia. Et
locus ante quam in eo existat locatum secundum Aristotelem
et in veritate est dimensio in potentia et propter
hanc similitudinem existimavit Plato locum esse
materiam. Et cum numeravit similitudines, quae faci-
unt opinari locum esse materiam dixit. Et ideo dixit:
Plato etc., id est et propter hanc similitudinem in-
ter locum et materiam existimavit Plato locum esse
materiam, ut invenitur in Timaeo. Dicit enim illud, quod reci-
pit mutationem et successionem formarum, quod est in materia
idem est cum loco etc. In hoc non differt in suis libris
a se, sed sermo eius diversatur in diffinitione recipientis et
narravit hoc, ne aliquis existent, quod diversitas sermo-
nis eius in diffinitione recipientis est opinio diversa
in hoc, scilicet quod recipiens est locus apud ipsum. Et dixit:
Sed disposuit etc., id est sermo eius non diversatur
in hoc, quod illud, quod recipit mutationem et successio
neque formarum est locus, sed diversantur in hoc, quia
in Timaeo diffinit recipiens alio modo ab eo, quo
diffinit ipsum in suo libro, qui dicitur sine titulo. Et
similitudo inter locum et materiam est, quoniam mate-
ria fundamentum est successionis formarum. Et locus
subiectum successionum corporum. Et ideo existimatur,
quod locus est materia.

*[Vetus:] Dicunt enim omnes aliquid esse lo-
cum, quid autem est hic solus cona-
tus est dicere. Merito autem ex his in-
tendentibus utique videtur difficile
esse, cognoscere, quid sit locus, sive
horum quodlibet est, sive materia, sive
species. Aliter quidem enim certissimam
habet speculationem. Et sensu ab ali-
is. Non facile est ipsa cognoscere.
[Scotus:] Omnes enim dicunt locum esse aliquid
quid autem sit:iste solus vir voluit
narrare. Et rectum est ut recte qui con-
siderat ex istis existimatur ut sciat lo-
cus quid fit. si fuerit alterum istorum
aut forma aut materia. quoniam con-
siderare de ipso inducit ad conside-
rationem ultimorum. et quia cognitio
istorum duorum alterum absolutum a reli-
quo non est facilis*.
Cum declaravit similitudinem inter locum et formam
et materiam. Et quod hic fuit causa in hoc, quod Plato
posuit materiam et locum esse idem. Incepit declarare
quantum habebant antiqui de hoc. Et difficultatem ac-
<pb n="[73r
cidentem apud considerationem de substantia loci exi-
stimantibus locum esse materiam aut formam. Et di-
xit: Omnes enim dicunt locum esse aliquid etc.,
id est et omnes antiqui nihil dixerunt de loco, nisi ipsum esse
Plato aut post illos solus quaesivit narrare, quid
sit locus et diffinire ipsum. Et cum notificavit illa,
quae inducunt ad opinandum, quod quiditas loci est ma-
teria aut forma. Narravit difficultatem consideratio-
nis de loco accidentem in hoc quaerentibus scire qui-
ditatem eius hoc modo. Et quasi in hoc excusat Platonem
et dixit: Et rectum est etc., id est qui opinatur
locum esse alterum istorum scilicet materiam aut formam,
rectum est, ut sit difficile ei scire, quid sit locus. De-
inde dedit causam in hoc. Et dixit: Quoniam consi-
derare etc., id est quoniam considerare de quidi-
tate loci, hoc modo, inducit ad sciendum, quae sunt
ultimae causae entium. Materia enim et forma sunt prima
principia simplicia entium. Et scire quiditates princi-
piorum ultimorum est difficile et scire formam absque
materia et materiam absque forma. Impossibile est
et intendit, quod scire altera non potest esse sine scien-
tia alterius. Et innuit non scire ea cum narravit
difficultatem accidentem considerantibus de quidita-
te loci hoc modo. Incepit narrare, quod leviter posset
sciri, quod locus non est alterum istorum, ut declaret, quod ista
difficultas, quae accidit istis in loco, est accidens.

*[Vetus:] At vero quod impossibile sit quodlibet ho-
rum esse locum, non difficile est videre.
Species enim et materia enim separantur a
re. Locum autem contingit, in quo nam-
que aer erat in hoc, iterum aqua sicut
diximus fit. Et transmutationis ad invi-
cem aereque et terra et aliis corporibus
similiter, quare neque pars neque habitus,
sed separabilis est locus ab unoquo-
que. Et videtur huiusmodi aliquid esse
locus, ut vas, est enim vas locus tran-
smutabilis. Vas autem nihil est rei.
[Scotus:] Scire vero quod locus impossibile est,
ut sit alterum istorum non est difficile.
Forma enim et materia non separantur
a re ab intentione. Locus vero potest
separari. Locus enim, in quo fuit, a
qua sicut dixit, erit in eo aer secundum
successione. Et similiter de aliis cor-
poribus. Necesse est igitur, ut locus non
sit pars neque forma, sed est separatum
a quolibet eorum, quae sunt in eo. Exi-
stimatur enim, quod locus est quasi vas. Vas
enim est locus translatus et vas non
est aliquid ex re*.
Dicit: Forma enim et materia etc., id est materia enim
et forma non numerantur in actu, sed ratione. Unum enim
eorum, quae ponit naturalis est, quod forma non separatur
per se, scilicet non mutatur de materia, secundum
quod corpora mutantur de loco in locum, sed separa-
tio eius a materia est corruptio et cum formae non
<pb n="[73v
separantur a materia in actu neque materia separatur a
formis. Et locum separatur, ergo in secunda figura. lo-
cus non est forma et etiam quando forma non separa-
tur a materia. Ergo utraque est pars corporis. Et lo-
cus non est pars corporis, cum sit separabilis. Ergo
locus non est alterum istorum et dixit: Existimatur enim,
quod locus est quasi vas etc., ad notificandum, quod ma-
nifesta est differentia per se inter collocationem rei ad locum. Et
collocationem formae ad materiam, licet utraque collo-
catio demonstretur per hanc propositionem in dicere enim
aliquid esse in loco, est sicut dicere esse aquam in vase
et in nullo differunt, nisi sicut dixit vas est locus tran-
slatus. Et locus est fixus. Dicere vero, quod figura est
in scamno et rationalitas in homine, est sicut for-
ma in subiecto. Et cum induxit propositiones, ex
quibus sequitur, quod locus non est materia neque forma gene-
raliter. Incepit terminare modum, ex quo sequitur, quod lo-
cus non est forma neque materia.

*[Vetus:] Secundum igitur, quod separabilis est a
re. Sic quidem non est species, secun-
dum autem quod continet, sic utique aliter
a materia. Videtur autem semper, quod a-
licubi est ipsum esse aliquid. Et alterum
esse unusquisque ab ipso. Platoni igi-
tur dicendum est, si oportet transgre-
dientes dicere, quare non in loco et spe-
cies et numeri sunt, si vere per partici-
pativum sit locus sive magnitudinis
et parvitatis participativum sit mate-
riei, sicut in Timaeo scripsit.
[Scotus:] Secundum igitur quod est separatus a
re secundum hoc non est forma et secun-
dum quod continet, secundum hoc non est
materia. Et semper existimatur in illo,
quod existit in loco, quod est aliquid
et quod aliud est extra ipsum, sed oportet
dicere Platoni, si est rectum pertransire mo-
dicum in sermone, quare formae et nu-
meri non sunt in loco. Si locus est com-
mune, sive commune fuerit magnum
et parvum sive materia, ut vocavit
ipsum in Timaeo*.
Secundum igitur quod locus separatur a re, quae est in eo
et forma non est separata, locus non est forma et se-
cundum quod locus continet illud, quod est in eo. Mate-
ria autem non. Non est materia et potest aliquis quaerere,
quoniam locus non potest dici separari, nisi secundum opi-
nionem dicentium vacuum esse, secundum autem opinionem
Aristotelis, non separatur a locato, sed corrumpitur per
corruptionem eius. Ultimum enim aeris, in quo est a
qua, quando aqua transfertur ab eo et intrat ipsum ali-
ud corpus corrumpitur illud ultimum et fit illud. Et
cum ita sit ista propositio est famosa vera et for-
te est differentia inter separationem loci et separati-
onem formae. Et si utraque corrumpitur, quoniam corru-
ptio formae, est corruptio locati et non sequitur. Si loca-
tum separatur a loco absque eo, quod corrumpatur ut lo-
<pb n="[73v
cus separetur a locato absque eo, quod corrumpatur. Et
cum declaravit modum, ex quo apparet, quod locus
non est forma et modum, ex quo apparet, quod locus
non est materia. Dixit: Et existimatur semper etc.,
id est et notum est, quod illud existit in loco, aliud est
a loco et quod locus est aliud extra illud. Sed forma et
materia non sunt extra rem, quae est in loco, sed sunt
partes ipsius. Et cum contradixit huic opinioni ex
ipsa re, incepit contradicere ei secundum vocem dicen-
tem. Et quia talis contradictio, scilicet quae est secundum sermo-
nem, non est necessaria. Dixit: Sed oportet dicere etc.,
id est sed oportet Platonem dicere, si est rectus per-
transire in contradictionem rem necessariam, quare formae
et numeri non sunt in loco, contingit Platonem ponere,
quod formae et numeri sunt in loco. Formae enim et nume-
ri et omnia apud ipsum habent rem communem. Et ipse vocavit
locum rem communem et sive commune fuerit apud
ipsum magnum et parvum, ut existimatur, quod ipse di-
cit in quibusdam libris, scilicet quod haec duo sunt quasi materia
et quod subiectum eorum est quasi forma aut sive commune
apud ipsum fuerit materia id est subiectum, ut existima-
tur in Timaeo intelligere per commune. Et hoc intendebat,
cum dixit sive commune etc., id est et sive res com-
munis apud ipsum omnibus entibus fuerit magnum
et parvum aut sive subiectum fuerit magnum et parvum contin-
git ei concedere, quod formae sunt in loco. Cum iam defini-
vit locum, quod est commune et concessit, quod commune est
omnibus entibus. Et hoc contingit Platoni, nisi voca-
verit locum communem secundum transumptionem, quia assimi-
latur materiae. Et sic erit diffinitio rhetorica non demon-
strativa, quocumque modo igitur fuerit non potest Pla-
to vitare vitium.

*[Vetus:] Amplius quomodo ferentur in su-
um locum, si esset materia aut speci-
es. Impossibile enim est, cuius non est
motus neque sursum neque deorsum
locum esse, quare quaerendus in huiu-
scemodi est locus.
[Scotus:] Et etiam quomodo transfertur res ad
suum locum: si locus sit materia aut
forma. impossibile enim est ut illud
cui non attribuitur motus neque superius
aut inferius sit locus. locus igitur non
debet queri nisi in eis quibus attri-
buitur hoc*.
Per istam rationem declaratur, quod locus non est mate-
ria neque forma notum est enim de loco, quod est illud,
ad quod est motus naturalis, cum fuerit motum
extra ipsum, ut motus lapidis ac medium et ignis
ad superius. Similiter est notum de loco, quod differen-
tiae eius sunt superius et inferius et quia manifestum
est etiam, quod materiae et formae non attribuitur motus,
cum res non movetur ad illud, quod est pars ipsius
neque etiam attribuitur eis superius aut inferius, ergo
neque forma neque materia est locus secundum secundam figu-
ram. Deinde dicit: Locus igitur debet queri etc., id est lo-
cus igitur non debet queri nisi in genere entium, cui at-
tribuitur motus. Et pars scilicet superius et inferius.
*[Vetus:] Si autem in se ipso est locus, oportet
<pb n="[74r
enim si vere aut forma aut materia
est, erit locus in loco. Transmutatur enim
simul cum re. Et movetur et infinitum et
species non semper in eodem, sed ubi
utique et res, quia loci erit locus.
[Scotus:] Et si locus est in re, et hoc necesse est,
si locus est forma aut materia. Necesse
est, ut locus sit in loco. Transmutatur enim
cum transmutatione rei et movetur per
suum motum, forma et interminatum
et non sunt semper in eodem loco, sed
ubi est res. Ergo necesse est, ut locus
habeat locum*.
Ista est tertia ratio. Et dixit: Et si locus est in re, id est et
si est pars locati aut corporis. Deinde dixit: Et hoc
est necesse etc., id est et hoc est necesse secun-
dum ponentes locum esse formam aut materi-
am, utraque enim istarum est pars rei locatae. Et
hoc secundum qualitatem, non secundum quantitatem.
Deinde dicit: Necesse est ex hoc, ut locus sit in loco, id est sequi-
tur ex hac positione impossibile, scilicet quod locus indige-
at loco, quoniam contingit in isto loco illud, quod con-
tingit in primo. Et ita procederetur in infinitum, quod est
impossibile aut dicamus etiam, quod manifestum est per
se, quod locus non habet locum. Et cum narravit im-
possibile sequens ex hac positione incepit declarare
modum, ex quo contingit impossibile. Et dixit: Tran-
smutatur enim etc., id est sequitur enim ex hac po-
sitione, ut locus transferatur per translationem locati. Et
dicit, quoniam secundum quod locus est pars rei sive for-
mae necesse est, ut moveatur per motum rei, quoniam ma-
teria et forma moventur per motum rei.

Deinde dicit: Et intermi-
natum, id est materia. Deinde dicit: Et non sunt in eodem loco scilicet
materia et forma, sed ubi est res, id est corpus composi-
tum ex materia et forma. Sed potest aliquis quaerere
et dicere, quod iste sermo componitur ex propositionibus, quarum
prima est, quod forma et materia moventur per motum
corporis compositi ex ambobus. Secunda autem est, quoni-
am secundum quod moventur indigent loco. Tertia vero
est, quod si altera earum est locus, necesse est, ut locus
habeat locum. Secunda autem et tertia sunt verae, pri-
ma vero non. Sequitur enim ex ea, quod forma et materia
sint in loco, quod non dicit. Aristoteles declarabit enim in sex-
to, quod omne transmutabile est corpus. Et cum ita sit ma-
teria, igitur et forma non moventur, nisi per accidens,
ergo si indigent loco, est per accidens. Et non est im-
possibile, ut locus habeat locum per accidens. Ex
hoc igitur apparet, quod ista contradictio non est vera
neque essentialis, sed quia illud, quod est per accidens est
duobus modis scilicet semper et raro. Videtur, quod illud, quod
est semper intret quoquomodo in numero demon-
strationum verarum non essentialium, quae dicuntur demon-
strationes dialecticae et ista contradictio est huius gene-
ris sermonum. Materia enim et forma licet moveantur
per accidens, scilicet secundum quod sunt pars moti, tamen
motus accidentalis invenitur in eis semper cum mo-
tu corporis, ex quo sequitur, ut inveniatur eis semper
locus licet per accidens, sequitur igitur si fuerit lo-
cus, quod locus habeat locum semper et necessario scilicet
formam et materiam licet per accidens, sed est manife-
<pb n="[74r
stum, quod locus non habet locum semper neque per se neque per acci-
dens. Nisi sit de genere accidentis, quod accidit raro et
quando acciderit ultimo continenti rem moveri per mo-
tum corporis, cuius est ultimum. Tunc igitur potest at-
tribui loco motus per accidens, sed illud accidens
est raro, ex hoc igitur modo. Iste sermo potest esse de
numero sermonum contradicentium demonstrativorum
et Alexander respondet, quoniam cum fuerit positum, quod
forma aut materia est locus. Et locus est de quan-
titate, quia est aequale et quod est in eo. Sequitur, quod cum
transfertur, ut sit aequale loco, in quem transfertur et sic
forma erit in loco per se. Locus enim, qui est forma
aut materia est aequalis corpori translato scilicet haben-
ti formam et materiam et corpus est aequale loco, in quem
transfertur et sic forma aut materia, utra earum sit
locus, erit aequalis loco, in quem corpus transfertur,
quia est aequale aequali ei. Et omne, quod est aequale loco est
in loco essentialiter. Et hoc, quod Alexander dixit non est
sine dubitatione, quoniam locus, secundum quod est
quantitas non movetur, sed locus, secundum quod est lo-
cus per se, est non mobilis naturaliter et essentialiter.

*[Vetus:] Amplius cum ex aere aqua fiat
perditus ex locus. Non enim in eo-
dem loco fit corpus, quid igitur cor-
ruptio.
[Scotus:] Et etiam cum ab aere fit aqua de-
struetur locus. non enim est possibile
ut corpus fiens sit in illo eodem loco. Quid
igitur corrumpit ipsum*.
Iste sermo videtur esse contradictio propria dicenti-
bus locum esse formam. Et intentio huius sermonis est
talis. Et etiam cum dixerimus locum esse formam
et posuerimus aquam fieri ab aere, contingit, ut locus
corrumpatur, qui est forma aeris. Non enim est possi-
bile, ut aqua facta sit in loco aeris, quoniam forma
eius est alia a forma aeris. Et iam diximus, quod for-
ma est locus, contingit igitur dicentibus hoc cum ali-
isimpossibilibus dare causam, propter quam debet
locus corrumpi in motu locali, sicut forma corrum-
pitur in generatione, scilicet cum aqua succedit aeri. Et non
generatur ex eo et maxime si locus fuerit aequalis
et accidit hoc, ut translatio sit corruptio. Et potest
esse contradictio dicentibus locum esse materiam.
Et sic intentio erit talis. Et etiam notum est, quoniam quando ex
aere demonstrato fiet aqua, quod locus aeris primus
corrumpitur per suam transmutationem ad locum aquae pro-
prium primum, scilicet per suam diversitatem in quanti-
tate. Impossibile enim est, ut corpus factum sit in
illo eodem loco, in quo fuit corpus ex quo fit. Nisi
aliquis dicat, quod locus est ei secundum speciem non se-
cundum numerum. Et cum ita sit et locus est materia
continget dicentibus hoc, ut materia corrumpatur
apud corruptionem formae aeris et generationem for-
mae aquae, quid igitur corrumpit ipsum. Et materia de-
claratum est, quod neque est generabilis neque corruptibilis.
*[Vetus:] Ex quibus igitur necessarium est ali-
quid esse locum. Et iterum, ex quibus
dubitabit utique aliquis de substan-
tia ipsius dictum est. Post hoc autem
accipiendum, quot modis aliquid
<pb n="[74v
in aliquo dicitur.
[Scotus:] Iam igitur numeravimus illa ex qui-
bus apparet quod locus debet esse a-
liquid et illa ex quibus dubitatur
in substantia et esse eius. et oportet
post narrare aliquid esse in alio secundum
quot modos dicitur*.
Cum complevit sermones famosos, ex quibus ap-
paret locum esse aliquid. Et sermones, qui faciunt du-
bitare in suo esse, fecit rememorationem de hoc et
narravit illud, a quo debet incipere de loco et est
secundum quot modos dicitur aliquid esse in alio,
quoniam istis modis determinatis apparebit mo-
dus, secundum quem dicitur aliquid esse in loco et dis-
solvuntur plures quaestiones accidentes in hoc. Et di-
xit: In substantia et esse eius, quoniam dubitare in
esse eius accidit apud considerationem de substantia
et quiditate eius. Illa enim, quae existimatur primo a-
spectu esse substantia loci, quia quando perscrutatur
de eis, videntur non esse substantia eius, existimatur
locus non esse aliquid.

*[Vetus:] Uno quidem igitur modo sicut digi-
tus in manu. Et omnino pars in to-
to est, alio autem, sicut totum in parti-
bus. Non est enim praeter partes to-
tum. Et alio modo, sicut homo in ani-
mali. Et omnino species in genere, alio
vero sicut genus in specie. Et omnino
pars speciei in speciei ratione, adhuc
sicut sanitas in calidis et frigidis.
Et omnino species in materia, adhuc si-
cut in rege, quae sunt Graecorum. Et omni-
no motum in primo motore. Ampli-
us sicut in optio. Et omnino sicut
in fine, hoc est autem, cuius causa fit
omnium autem maxime proprium est, si-
cut in vase est omnino in loco.
[Scotus:] Unus igitur illorum modorum est: sicut
digitus in manu: et universaliter pars
in toto. Et alio modo sicut dicitur to-
tum in partibus. Non enim et totum
nisi partes eius. Et alio modo sicut
homo in animali. Et universaliter si-
cut species in genere. Et alio modo si-
cut genus in specie et universaliter pars
speciei in sua diffinitione. Et etiam sicut
sanitas in rebus calidis et frigidis
et universaliter forma in materia. Et
etiam sicut dicis quod constitutio dispo-
sitionum Graecorum est in rege et universa-
liter in primo motore. Et etiam secun-
dum quod est in bono. Et universaliter
in fine intento et hoc est illud propter
<pb n="[74v
quid. Et dignior omnium istorum et
magis principalis est: aliquid esse
in vase et universaliter in loco*.
Isti modi, quos hic numeravit, sunt universaliter
octo: quattuor secundum totum et partem et univer-
sale et particulare, et quattuor secundum quattuor
causas. Sed dimisit materiam, quia est propinqua parti
in toto et species in genere, quattuor igitur primi sunt
pars in toto et e converso. Et particulare in univer-
sali et e converso. Quattuor autem secundi sunt forma
in materia et materia in composito ex materia et for-
ma et res in agente et infine. Et omnia ista dicuntur
transumptive, sed illud, quod dicitur vere et principali-
ter est res in vase et in loco. Et alia dicuntur secundum
similitudinem istius et propinquior illorum hoc est
forma in materia. Deinde pars in toto, deinde parti-
culare in universali ista enim assimilantur ad aliquid
esse in vase totum vero in suis partibus assimilatur
formae in materia. Est igitur simile simili et similiter
universale in particularibus. Et remotius est res in
suo agente et suo fine, ut dicimus bonum in rege
et bonum in fortuna. Et numeravit istas intentio-
nes ad distinguendum naturam, de qua perscrutatur
et est aliquid esse in loco et aliquid esse in vase vi-
detur enim, quod dicere aliquid esse in loco et aliquid
esse in vase sit in eodem ordine, sicut primae positi-
onis idiomatis. Et ideo numeravit haec duo quasi unum
et accepit alterum scilicet aliqua esse in vase in exposi-
tione alterius, scilicet aliquid esse in loco, ut notius acci-
piatur in expositione latentioris secundum famositatem.

*[Vetus:] Dubitabit autem aliquis, utrum unum
et idem aliquid in se ipso contingit
esse aut nihil, sed omnia aut nusquam
aut in alio esse. Dupliciter autem
hoc est aut secundum se aut secundum
alterum. Cum enim sint quidem par-
tes totius et hoc in illo et illa in hoc
dicetur totum in se ipso. Dicitur enim
et per partes, ut album, quia superficies
alba et sciens, quia ratiocinativum.
Amphora quidem igitur non erit in se
ipsa neque unum, vini autem amphora
erit, quod namque est in quo est utra-
que eiusdemm partis sunt idem.
[Scotus:] Et dubitatur etiam, utrum est pos-
sibile etiam aliquid esse in se aut ni-
hil est in se, sed omne aut non est in u-
bi omnino aut est in alio. Et hoc duo-
bus modis aut per se aut per aliud
cum igitur illud, in quo est aliquid
et illud quod est in eo fuerint par-
tes totius. Dicetur, quod totum est in se.
Dicitur enim in eo illud, quod dicitur
in suis partibus. Verbi gratia quoniam di-
citur album, quia superficies eius est
alba. Et dicitur sciens propter rationalitatem
<pb n="[75r
et vas non est in se neque vinum. Cyphus
autem vini est in se, quando homo uti-
tur nominibus transumptive ipsum
enim et illud, quod est in eo insimul
sunt partes eiusdem*.
Cum numeravit modos famosos, secundum quos
dicitur esse aliquid in aliquo, secundum quod artifex de-
monstrativus distinguit nomina aequivoca. Incepit
perscrutari etiam de quomodo significationis,
qui usitabatur apud eos. Dicebant enim aliquid esse
in se, verbi gratia hominem esse in se et dolium in se et quia
iste modus erat famosus apud eos. Et est alius a
numeratis et facit existimare aliquid esse in se. Et
sic locus rei vero est aliud ab ipsa re. Dixit: Et dubi-
tatur etc., id est quoniam si aliquid non fuerit in
se, contingit alterum duorum necessario, quoniam, aut
ut nihil sit in loco omnino aut ut sit in alio. Deinde
dicit: Et hoc duobus modis aut per se aut per aliud
et hoc est principium perscrutationis de aliquid esse
in se, id est aliquid esse in se intelligitur duobus modis,
quorum unus est, ut aliquid sit in se primo. Alius autem
est, ut dicatur ipsum esse propter suam partem. Et cum
narravit, quod illud, quod intelligitur ex hoc, est duplex
incepit declarare modum possibilem ex istis duobus
et est aliquid esse in se non principaliter. Sed secunda-
rio et propter suam partem. Et dixit: Cum igitur
illud, in quo est etc., id est cum igitur fuerint duo,
quorum unum existit in altero, quae duo sunt partes
alicuius unius, quod est totum eorum. Et hoc totum
fuerit nominatum a nomine partis. Dicitur tunc illud
esse in se.

Et cum narravit hoc, declaravit modum
famosum secundum usum, qui est possibilis in talibus
rebus, in dicendo aliquid esse in se. Et dixit: Dicitur
enim in eo illud, quod dicitur in suis partibus etc.,
id est et est possibile in talibus dicere aliquid esse
in se. Transumptive quando enim totum disponitur
per illud, per quem disponitur pars. Verbi gratia quoniam
dicitur corpus album, quia superficies est alba, et si
ipsum totum non est album. Et similiter dicitur homo
sciens. Et si non secundum totum est sciens, sed secun-
dum partem rationalem tantum. Et dicitur infirmus
gratia alicuius membri et cum ita sint duae par-
tes, quarum altera est in reliqua fuerint partes ali-
cuius unius, quod est totum. Possibile est, ut illud
totum disponatur per quod disponuntur illae et
partes et quia disponuntur illae partes per hoc, quod alte-
ra est in altera. Possibile est, ut totum disponatur
per illam dispositionem, quando totum nominatur nomi-
ne partis, verbi gratia quoniam cum rationalitas inveni-
tur in corpore hominis et rationalitas et corpus sunt
partes hominis et homo disponitur per rationalita-
tem, possibile est dicere rationale esse in se. Et inten-
dit, quoniam cum pars dicitur esse in toto et totum
dicitur esse illud, quod dicitur esse pars. Possibile est
totum dici esse in se, id est in suo toto, ut dicitur homo
esse infirmus id est infirmae partis, verbi gratia oculi. Deinde dicit:
Cyphus igitur etc., id est dicere autem aliquid esse in se
principaliter non, sed dicitur propter partem. Verbi gratia
quoniam vas, in quo est vinum non dicitur esse in se
neque vinum, quod est in vase, dicitur esse in se, quia
accidit ei, ut in eo sint duae partes, quarum altera
est in reliqua. Congregatum autem ex eis e converso
<pb n="[75r
verbi gratia dolium aut cyphus dicitur esse in se, quoniam
pars ex eis est in toto et est in toto, quia est in secun-
da parte. Et hoc non accidit nisi ubi totum nomina-
tur a nomine partis. Et iste modus transumptivus
usitatur in omnibus idiomatibus, scilicet ut aliquid di-
catur gratia sue partis, sed ista transumptio non est
usitata apud Arabes scilicet dicere rationale esse in se. Et
si secundum suum idioma deberet esse, quoniam totum apud
eos disponitur per dispositionem partis.

*[Vetus:] Sic igitur contingit idem aliquid in
se ipso esse. Primum autem non contingit,
ut album in corpore, superficies enim
in corpore, scientia autem in anima,
secundum autem hoc sunt appellatio-
nes, cum partes sit sicut in homine.
Amphora autem et vinum, cum se-
orsum sint non partes sunt, simul au-
tem, cum sint partes erit idem in
se ipso, ut album in homine, quoni-
am in corpore et in hoc quoniam et
in superficie, in hac autem non, am-
plius secundum aliud est et altera
specie haec sunt et alteram naturam ha-
bent unumquodque et potentiam, ut su-
perficies et album.
[Scotus:] Secundum igitur hunc modum potest
esse aliquid in se, principaliter vero
non, superficies enim est in corpore, et
scientia in anima: et secundum ista
quae sunt partes, verbi gratia in homine
erunt nomina. Cyphus autem et vinum
cum fuerint separata non erunt par-
tes sed cum fuerint insimul. Et ideo
cum fuerint partes erit ipsum
in se, ut album in homine: quia est
in corpore eius. Et est in corpore eius
quia est in superficie. Ipsum autem esse
in hoc non est propter aliud. Et haec duo
diversantur in forma et utrumque habet
naturam et potentiam aliam a natu-
ra reliqui et a potentia eius scilicet super-
ficies et album*.
Dicit: Secundum igitur hunc modum etc., id est propter hoc
quod aliquid disponitur per illud per quod disponi-
tur aliud. Propter hoc quod disponitur aliquid per il-
lud quod invenitur in illo primo. Deinde dicit: Principaliter
vero etc., id est quoniam albedo in corpore non est
principaliter. Neque scientia in homine, sed albedo
principaliter est in superficie et superficies in corpo-
re. Et scientia in anima. Deinde dicit: Et secundum ista etc.,
id est et in omnibus inveniuntur duae significationes
prima scilicet et secunda sicut in rebus. Deinde dicit: Cyphus vero
et vinum, id est vas autem, in quo est vinum. Et vinum,
cum fuerint separat, scilicet quando vinum non fuerit
in vase, non erunt partes alicuius unius. Sed erunt
<pb n="[75v
partes alicuius unius cum fuerint insimul. Et ideo
cum fuerint partes alicuius unius, erit possibile,
ut illud unum, quod est compositum dicatur esse in se,
non principaliter. Sed quia aliqua pars eius est in alia
parte, ut dicitur, quod homo est albus et homo non est
albus nisi propter suam partem. Albedo enim est
in homine, quia est in corpore et in corpore, quia est in su-
perficie. Deinde dicit: Ipsum autem esse in hoc etc., id est su-
perficiem autem esse in corpore non est propter aliud,
sed est ei principaliter. Sed impossibile est, ut super-
ficies et corpus in quo est, sint idem, ita quod res in-
veniatur per se in se. Sed res invenitur per se in alio
superficies enim, verbi gratia et corpus, in quo est super-
ficies sunt duo in forma. Et utraque habet naturam
aliam a natura reliqui et potentiam aliam a poten-
tia eius. Et similiter est dispositio albedis cum super-
ficie. Albedo enim existit in superficie per se et cum
narravit, quod impossibile est aliquid esse in se et aliquid esse
in alio dicitur multis modis praeter hunc modum, ut pri-
us numeravit incepit narrare, quod impossibile est a-
liquid esse in se aliquo modo eorum, quibus dicitur
esse aliquid in aliquo.

*[Vetus:] Neque igitur inductione considerantibus
nihil in se ipso videmus secundum
nullum determinatorum. Et ratione ma-
nifestum est, quod impossibile est. Opor-
tet enim utraque utrumque esse, ut ampho-
ram, vas et vinum esse. Vinum autem
vinum et amphoram. Si primum con-
tingit quidem ipsum in se ipso esse,
quare siquidem maxime in alter utris
esset. Amphora quidem acciperet vi-
num, non secundum quod ipsa vinum est,
sed in quantum id vinum est. Et vinum
inerit in amphora, non in quantum am-
phora ipsum est, sed secundum quod il-
la amphora est. Igitur secundum quid
esse, quod alterum sit, manifestum est
alia namque ratio est eius, quod est, in
quo et alia illius, quod est in hoc.
[Scotus:] Et non invenimus aliquid esse in se
aliquo modo eorum, quos determina-
vimus, cum processerimus via in-
ductionis. Et declarabitur etiam ex
diffinitione, quod hoc est impossibile se-
cundum enim istum sermonem erunt
ambo utrumque. Verbi gratia quoniam doli-
um erit vas et vinum et vinum erit do-
lium et vinum, sed sic possibile aliquid
per se esse in se. Si igitur est possibile a-
liquo modo, ut alterum eorum sit in reli-
quo, dolium erit recipiens vinum,
non secundum quod dolium est vinum, sed
secundum quod vinum est vinum
<pb n="[75v
et vinum erit in dolio, non secundum
quod vinum est vinum, sed secundum
quod dolium est dolium. Declaratum
est igitur, quod hae duae intentiones sunt
diversae in esse. Diffinitio enim eius,
in quo est res est alia a diffinitione
illius, in quo est*.
Cum declaravit, quod impossibile est dicere aliquid
esse in se, secundum hoc, quod significat aquam esse in
vase, incepit declarare, quod impossibile est aliquid es-
se in se aliquo modo eorum, secundum quos dicitur
aliquid esse in aliquo. Et dixit: Et non invenimus ali-
quid esse in se etc., id est et cum nos induximus
omnes modos, secundum quos dicitur aliquid esse in
alio erimus certi, quod nihil est, quod dicitur esse in se.
Deinde narravit, quod hoc etiam apparet alio modo
ab inductione magis certe, scilicet secundum diffinitionem
et dixit: Et declarabitur etiam secundum diffinitionem
etc., id est et declarabitur etiam secundum diffini-
tionem rei, quae invenitur in aliquo. Et diffinitionem rei,
in qua invenitur, quod est impossibile, ut aliquid sit
in se. Secundum enim hoc aliquid scilicet esse in se illud, quod
est in aliquo. Et illud, in quo est aliquid, utrumque est
reliquum a deo, quod diffinitio utriusque est diffinitiom re-
liqui. Et est manifestum necessario, quod diffinitiones eorum
diversantur. Deinde dicit: Verbi gratia ut dolium sit vas et vinum
etc., id est verbi gratia quoniam contingit dicere, quod ali-
quid sit in se, vas in quo est vinum, sit vas et vinum
insimul. Et vinum sit vas et vinum insimul, quod est im-
possibile. Deinde dicit: Si igitur est possibile alio modo etc.,
id est quoniam si aliquid recipit aliquid per se
oportet, ut non recipiat illud, nisi secundum quod diffi-
nitiones eorum sunt diversae verbi gratia quoniam dolium non
recipit vinum nisi secundum quod vinum est vinum, non se-
cundum quod est dolium. Et vinum est in dolio, non se-
cundum quod dolium est vinum quod dolium est dolium.

*[Vetus:] At vero neque secundum accidens con-
tingit. Simul autem duo corpora in
eodem erunt. Ipsa quoque amphora
in se ipsa erit, si eius natura recepti-
va est. Hoc contingit in se ipso esse
et ad huc illud, cuius receptivum est,
ut si vinum vini.
[Scotus:] Neque etiam est possibile sit per
accidens. Contingit enim ex hoc, ut
duo insimul sint in eodem. Dolium
enim erit in se, si illud, cuius natura
est recipiens fuerit in se. Possibile est
igitur, ut aliquid sit in se et etiam il-
lud, quod recipit, verbi gratia quoniam illud,
quod recipit vinum, est vinum*.
Dicit: Et impossibile est, ut aliquid recipiat se per
aliquod accidens sibi, nisi ponatur ipsum recipere se
essentialiter, ut declaratum est prius. Continget enim
ex hoc, ut recipiat in se duo insimul, quoniam si
fuerit aliquid habeat naturam, ut recipiat se
per accidens in se, possibile est, ut recipiat per accidens
<pb n="[76r
illud, quod est in eo, quemadmodum si receperit
se essentialiter recipiet aliud in se et sic dolium reci-
piet vinum et se insimul aliqua hora. Ergo doli-
um erit dolium et vinum insimul et adunabuntur,
quoniam quando aliquid receperit in se essentiam ali-
cuius adunabuntur duae essentiae necessario et sic res re-
cipiet se, quod est impossibile sive hoc fuerit positum
essentialiter aut accidentaliter, id est in aliqua disposi-
tione. Haec est intentio istius capituli et debet legi
sic, quoniam dolium et illud, quod recipitur est vinum,
quoniam si inveniatur aliquid, cuius natura recipit
accidens per se, possibile est, ut aliquid sit in se. Et
etiam illud, quod recipit. Et sic contingit primum
impossibile, quod est aliquid recipere se, verbi gratia quoni-
am recipiens erit vinum, quod est impossibile.

*[Vetus:] Quod igitur impossibile sit in ipso
aliquid esse primo manifestum est,
quod autem Zeno opposuit, quod si locus
est aliquid in aliquo erit. Solvere non
difficile erit. Nihil autem prohibet qui-
dem in aliquo primo esse locum, non
tamen in illo, sicut in loco, sed sicut
sanitas quidem in calidis, ut habi-
tus. Color autem in corpore est, sicut
passio, quare non necesse est in infi-
nitum abire.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod impossi-
bile est, ut aliquid sit in se principa-
liter. Zeno autem ponebat quaestionem
hoc modo. Et dixit: Si locus est aliquid,
necesse est, ut sit in aliquo, ergo lo-
cus non est. Et dissolutio illius non
est difficilis, quoniam nihil prohi-
bet, ut locus, qui dicitur primo, sit in
alio, sed non secundum locum, sed se-
cundum quod sanitas est in rebus calidis
secundum formam et calidum in cor-
pore secundum passionem et corpus in
loco secundum vas et non sequitur
ex hoc processus in infinitum*.
Cum declaravit secundum quot modos dicitur
aliquid esse in aliquo essentialiter, potuit dissolve-
re ex hoc et opinione eius in loco quaestionem Ze-
nonis et similiter sermonem dicentium locum esse
materiam aut formam. Et dixit: Zeno vero etc.,
id est Zeno vero negabat locum esse hoc modo. Di-
cebat enim, quoniam si locus est, necesse est, ut sit
in aliquo. Et omne, quod est in aliquo, est in loco, er-
go locus est in loco. Deinde revertetur interrogatio
de hoc loco secundo et sequitur, ut sit in loco tertio.
Et sic in infinitum. Et sic invenientur loca in actu in-
finita. Et cum hoc est impossibile, sequitur quod locus
non sit. Deinde incepit dissolvere hanc quaestionem
et dixit: Et dissolutio illius non est difficilis etc.,
id est quoniam propositio dicens, quod locus est in aliquo
est vera de primo loco, scilicet de primo corpore conten-
to. Et hoc intendebat cum dixit principaliter. Sed
<pb n="[76r
dicere locum esse in aliquo non est idem quod dicere
corpus esse in loco et aqua in vase, ut post decla-
rabitur de loco. Deinde dicit: Sed sicut sanitas est in rebus
calidis etc., id est sed locum esse in aliquo, est si-
cut forma in subiecto, verbi gratia sicut sanitas in tempe-
rantia calidi cum frigido et sicut calidum et frigi-
dum in corpore. Corpus vero in loco est, sicut aqua
in vase. Terminus igitur medius, quo Zeno utebatur
in syllogismo non est unus. Ergo non sequitur ex eo
illud, quod existimavit sequi, scilicet loca esse infinita. Et
hoc intendebat cum dixit: Et non sequitur ex hoc
procedi in infinitum. Et ista solutio est possibilis se-
cundum Aristotelem dicentem, quod locus est superficies corporis
continentis. Superficies enim est forma in corpo-
re, qui vero ponit locum esse dimensiones existen-
tes, in quibus disponitur locatum non potest eva-
dere a quaestione Zenonis et ideo hoc est unum eo-
rum, quibus utitur in destructione istius opinionis scilicet
dicentis locum esse inane et vacuum, quod est inter
superficies vasis non ipse superficies vasis, sed vi
ponit locum esse in corpore et omne corpus esse in
loco, contingit ei necessario corpora esse infinita in
actu aut ponere, quod corpus continens totum non est
in loco essentialiter. Et haec est opinio Aristotelis.

*[Vetus:] Illud autem manifestum est, quia
quoniam nihil est vas eius, quod
est in ipso, alterum enim primo et quod
est in quo est, non erit utique materia
neque species locus, sed alterum illi-
us enim aliquid hoc utrumque est et ma-
teria et forma.
[Scotus:] Et manifestum est, quod cum vas non est
illud, quod est in eo. Cum illud,
quod dicitur principaliter est aliud
ab eo, quod est in eo locus non est
materia neque forma, sed aliud haec
enim duo sunt ex re existente in eis
scilicet materia et forma*.
Cum etiam declaravit, quod impossibile est, ut aliquid sit
in se principaliter, id est primo et essentialiter et quod ali-
quid esse in loco dicitur, sicut aqua dicitur esse in vase,
incepit declarare quoniam contingit ex hoc, ut non
sit forma aut materia. Et dixit: Et est manifestum etc.,
id est et est manifestum per se, quoniam cum
dicere aliquid esse in loco, est sicut dicere aquam
esse in vase et vas non est aliquid in se ex eo, quod
est in eo, sed aliud. Manifestum est, quod locus non est ali-
quid ex illo, quod est in eo sed aliud. Cum sit decla-
ratum, quod illud dicitur esse in loco, essentialiter
et primo est aliud ab illo, quod dicitur esse in eo. Ergo
locus non est materia neque forma. Materia enim et
forma utraque est pars rei, quae dicitur esse in eis, scilicet cor-
pus compositum ex forma et materia. Et compositio
istius sermonis est in secunda figura. Sic locus non est
pars locati et forma et materia sunt pars locati, er-
go locus non est forma neque materia.

*[Vetus:] Haec igitur sunt opposita, quid autem
forte sit locus. Hinc utique fiet ma-
nifestum. Accipiamus autem de illo
<pb n="[76v
quaecumque videntur verae secundum ipsum
in esse ipsi. Dignum igitur est locum esse.
Primo quidem continere illud, cu-
ius locus est et nihil rei esse. Ampli-
us primum neque minorem neque ma-
iorem esse. Adhuc neque deficere uni-
cuique et separabilem esse. Adhuc au-
tem omnem locum habere sursum et de-
orsum. Et fieri natura et manere in pro-
priis locis unumquodque corporum
hoc autem facere aut sursum aut
deorsum.
[Scotus:] Tantum igitur accidit in hoc de quae-
stione, locus vero quid sit, hoc mo-
do apparebit. Et accipiamus de illo
ab eis, quae existimantur re vera esse
ei essentialiter. Dicamus igitur, quod omnes
conveniunt in hoc, quod locus primo
continet illius, cuius est locus et non est
aliquid illius et post quod primus lo-
cus non est maius aut minus illo et
etiam non est extra aliquod singula-
rium et separatur ab eo. Et cum hoc est
omne, de quo dicitur superius et in-
ferius et unumquodque corporum tran-
sfertur naturaliter ad illud et figitur
in suo loco proprio. Et facit hoc aut
superius aut inferius*.
Cum complevit sermones famosos, ex quibus ap-
paret locum esse et sermones, qui faciunt dubitare in suo
esse. Et dissolvit quasdam alias dubitationes, incepit
considerare de natura eius ex rebus essentialibus
ei, quae sunt manifestae per se, ex talibus enim rebus
potest aliquis scire substantiam eius et solvere omnes
quaestiones accidentes in eo illa vero, quae inveni-
untur in loco essentialiter et primo sunt, sicut dixit
quinque. Primum vero est, quod locus continet locatum
ita quod non est aliquid de locato et in hoc differt a
forma. Forma enim et si continet tamen non est aliud
a locato. Et in hoc differta vacuo, vacuum enim non
continet. Secundum autem est, quoniam locus est aequa-
lis locato. Tertium vero est, quoniam locus separa-
tur a locato. Et in hoc etiam differt a materia et
forma. Et hoc intendebat cum dixit: Et etiam est
extra quodcumque singularium et separatur ab eis. Et
in libro Alexandris habetur loco istius et etiam non est ex-
tra aliquod singularium et est separatum. Et hoc est
magis verum, sed vero est notum per se de loco. Illi enim,
qui dicunt locum esse vacuum, separant locum a loca-
to et remanet locus in actu. Et Alexander exponit hunc
locum, quia Aristoteles intendebat, quod locus non excedit loca-
tum. Et exponit ipsum etiam secundum suum modum
et dicit, quod non accidit ei hoc, quod diximus, scilicet quod non
est notum per se de loco. Quartum vero est, quoni-
am differentiae loci sunt superius et inferius. Et in hoc
differt a vacuo. In vacuo enim non est superius neque
<pb n="[76v
inferius naturaliter. Quintum vero est, quoniam lo-
cus est illud, ad quod transfertur naturaliter et quod
ista translatio est quorundam corporum superius et
quorundam inferius. Et hoc etiam demonstrat, quod non
est vacuum. Et hoc intendebat, cum dixit: Et facit
hoc, id est facit translationem ita, quod est causa finalis ei.

*[Vetus:] Suppositis autem his reliqua con-
sideranda sunt, oportet autem ten-
tare intentionem sic fieri, ut quic-
quid sit reddatur. Et quaecumque op-
ponuntur solvantur et quae videntur
loco inesse inerunt. Et amplius discho-
liae causa et oppositorum ipsorum erit
manifesta, sic enim utique pulcherrimae
demonstratur unumquodque.
[Scotus:] Oportet igitur nos ponere conside-
rationem de ceteris ita, quod ista sint po-
sita nobis. Et oportet nos quaerere,
ut perscrutatio nostra sit talis, ut per
illam compleatur locus quid sit, ita quod
omnes quaestiones dissolvantur. Et il-
la, quae existimantur esse ei sint et appa-
ret, cum hoc causa difficultatis eius
et in quaestionibus accidentibus in
eo. Hoc igitur modo declarabitur
sua diffinitio melius*.
Cum declaravit, quod oportet ponere principium
perscrutationis de loco a principiis notis naturali-
ter. Deinde cum numeravit illa, incepit declarare
cuius modi oportet esse diffinitionem, quam nititur
dare loco ex istis rebus cum hoc enim, quod diffinitio
dat quiditatem loco debet habere tria propria.
Quorum unum est, ut per illam dissolvantur quaestio-
nes accidentes in eo. Secundum vero, ut per illam
appareat causa esse rerum existentium in loco per
sensum, scilicet causa omnium accidentium sensibilium in
eo. Diffinitiones enim completae innatae sunt reddere
causam omnium accidentium existentium in re, sed non
convertitur scilicet quoniam non omne, ex quo redduntur
causae accidentium, est vera diffinitio. Et ideo existima-
tur, quod haec est regula destruens diffinitiones non verifi-
cans. Et hoc intendebat cum dixit: Et illa, quae existi-
mantur esse in eo sunt scilicet de causis apparentium. Ter-
tium vero proprium est, ut ex diffinitione data appa-
reat difficultas accidens in hoc. Et hoc est proprium
diffinitionibus rerum difficilium diffiniri. Et ista tria
necessaria sunt in diffinitione quaerenda in hoc loco,
quoniam si unum eorum diminuitur aut omnino non
erit diffinitio aut si erit non erit perfecta. Et ideo di-
xit: Hoc ergo modo etc., id est quoniam perscrutan-
do de tali diffinitione et sciendo illa declarabitur, quid
sit locus bene et perfecte.
*[Vetus:] Primum igitur oportet intelligere quod
non quaeretur locus, nisi motus aliquis
esset secundum locum. Propter hoc
enim et caelum maxime in loco opina-
mur, quia semper est in motu. Huius
<pb n="[77r
autem aliud quidem est loci mutatio,
aliud vero augmentum et decremen-
tum. Et namque in augmento et decremen-
to transmutatur et quidem prius erat hic
iterum transmutatum est in maius aut
minus, est autem, quod movetur, quod
per se ipsum actu, aliud vero secun-
dum accidens. Ipsius aut quod secun-
dum accidens est. Alia quidem sunt
contingentia moveri per se, ut partes
corporis et in navi clavus. Alia vero non
contingentia, sed simpliciter secundum
accidens, ut albedo et scientia.
Haec enim sic transmutant locum, quia id, in quo
sunt transmutatur.
[Scotus:] Dicamus igitur quoniam sciendum
est primo, quod locus non esset perscru-
tandum de illo, si motus non esset in
loco, propter hoc enim existimamus
caelum proprie esse in loco, quia est
semper in motu. Et iste motus alius est
translatio et alius augmentum et dimi-
nutio. Res enim transmutatur secun-
dum augmentum et diminutionem:
Illud igitur, quod hic erat translatum
attribuitur ad ubi minus aut ma-
ius, motum autem aliud movetur
per se et aliud movetur per accidens.
Et illud, quod movetur per accidens aliud
est, quod potest moveri per se. Verbi gratia membra
hominis et clavus in navi et aliud
non potest, sed semper movetur per ac-
cidens, verbi gratia albedo et cognitio. Ista
enim non mutant sua loca, nisi quia
illa, in quibus sunt transferuntur*.

Cum incepit perscrutari de diffinitione loci, ince-
pit dicere primo illud, quod movit homines ad cre-
dendum locum esse. Et est motus localis. Et dixit: Pro-
prie motum et non quietem, licet utrumque significet
locum esse, quia motus est notior quiete. Quies enim est
privatio et motus habitus. Et dixit: Dicamus igitur
etc., id est sciendum est ergo, quod causa in hoc, quod ho-
mines credunt, quod est unum entium, de quibus per-
scrutandum est. Est motus rei in loco. Et si hoc non esset
non perciperent ipsum esse. Deinde dicit: Propter hoc enim
etc., id est quoniam propter hoc, quod caelum move-
tur existimatur, quod sequitur ex hoc, ut sit in loco. Et
dixit hoc, quia caelum habere locum latet. Existimatur
enim, quod illud, quod movetur in loco debet mutare
locum secundum totum et caelum non mutat locum secundum
totum. Et ideo opinatus est Avicenna, quod non habet
motum in loco. Et ponere, quod movetur secundum par-
tes. Et non movetur secundum totum est inopinabile.
Et ideo Zeno negavit ipsum moveri, ut post dicemus.
<pb n="[77r
Et cum declaravit, quod translatio fecit homines per-
cipere locum esse, declaravit modos translationis fa-
cientis hoc. Et dixit: Et iste modus alius est etc.,
id est illud, quod erat translatum etc., id est attribui-
tur ad ubi magnum et parvum et in quibusdam li-
bris in loco attribuitur transfertur. Et induxit hoc, quia
hoc etiam debet praeponi cognitioni de loco, scilicet
quoniam locus alius est maior et alius aequalis et
quod ipsum existere in maiori est propter suam exsisten-
tiam in minori, scilicet in aequali, ut dictum est. Et secundum
hoc vocavit aequalem minorem. Locus enim impos-
sibile est, ut sit minor locato aut intendebat augmen-
tum et diminutionem album in exemplari. Augmenta-
bile movetur ad maiorem locum et diminutum ad
minorem locum. Et cum declaravit, quod motum et mo-
tus fecerunt homines percipere locum esse. Decla-
ravit numerum modorum mobilium, ut distinguat
ex eis illum modum, qui fecit homines percipere
locum esse essentialiter. Et dixit: Et motum aliud mo-
vetur per se etc., et intendebat per hoc innuere,
quod motum, quod de necessitate habet locum, est motum
essentialiter et quod hoc fecit homines percipere locum
esse. Deinde dicit: Illud, quod movetur per accidens etc.,
id est quoniam membrum, quando dividitur a corpo-
re potest moveri per se quiescente corpore, quan-
do autem movetur per motum totius corporis move-
tur per accidens. Et similiter quando clavus in navi
movetur per motum navis movetur per accidens et
quando movetur divisim a navi movetur per se. Et iste
modus moti per accidens est pars, cui attribuitur
motus propter hoc, quod attribuitur toti, quoniam id,
quod movetur per accidens est duobus modis, sicut
dixit. Unus vero est, ut motus attribuatur parti pro-
pter hoc, quod attribuitur toti. Et istud motum per ac-
cidens potest moveri essentialiter, quando pars di-
viditur a toto et fit totum per se. Secundus vero est,
ut motus attribuatur accidenti rei motae, ut cum
attribuitur albedini et nigredini. Et tale motum per
accidens impossibile est, ut moveatur in aliqua ho-
ra per se, cum accidentia et universaliter omnia, quae sunt
in substantia non possint separari. Et ista dispositio
est omnium formarum, quae existunt in subiecto et
fuit dictum de hoc modo moveri per accidens si-
cut dixit, quoniam ista non dicuntur mutare locum
et moveri, nisi quia illud, in quo sunt mutat locum per
se et transfertur, sicut pars transfertur per translationem
totius et albedo per translationem corporis.

*[Vetus:] Quoniam autem dicimus esse, sicut in
loco in caelo, quia in aere. Hoc autem
in caelo est, in aere autem non omni,
sed propter ultimum ipsius et con-
tinens in aere esse dicimus. Si enim
omnis aer locus non aequalis erit unius-
cuiusque locus et unumquodque locatum
videtur autem huiusmodi primum, in quo est.
[Scotus:] Et dicimus aliquid esse in caelo, in-
tendendo ipsum esse in loco, quia
est in aere. Et aer est in caelo. Et dicimus
ipsum esse in aere, non quia est in toto
aere, sed quia ultimum eius. Et illud, quod
<pb n="[77v
continet ipsum esse in aere. Et si totus
aer esset locus eius. Tunc locus cuius-
libet et quodlibet enim essent aequalia et
hoc existimatur. Et haec est dispositio
primi loci, in quo est res*.
Vult declarare, quid sit locus ex illis principiis ma-
nifestis per se. Et incepit in hoc etiam a principio
manifesto per se et est, quoniam locus alius est pri-
mus et alius secundus. Et res est in secundo, quia est in
primo. Et dixit: Et quandoque dicimus etc., id est et
est manifestum per se de loco, quoniam quandoque di-
cimus aliquid esse in caelo, id est in mundo, quia est in ae-
re mundi. Et est in aere, quia est in ultimo fine conti-
nente ipsum. Et cum posuit, quod finis aeris, alia est
propria rei, quae dicitur esse in aere et alia est commu-
nis, quae continet ipsum et aliud, verbi gratia finis totius
aeris, incepit declarare, quod ex quibusdam aliis proposi-
tionibus, sequitur, ut locus non sit finis communis, scilicet
ex propositione dicente, quod locus debet esse aequalis
et dixit: Et si totus aer etc., id est et si totus aer ess-
et primus locus rei, quae dicitur esse in aere. Tunc lo-
cus rei et res, quae est in eo non essent aequales, sed
existimatur hoc esse necesse, scilicet locum et locatum esse
aequalia. Et hoc intendebat, cum dixit: Et existima-
tur, id est et scitur necessario. Et forte vocavit existimatio-
nem hoc, quia est de genere propositionum, quae decla-
ratur per modicam persuasionem. Et forte fecit hoc,
quia istis propositionibus accidit, quod sunt famosae cum hoc,
quod fuerunt necessariae. Et multotiens fecit hoc Aristoteles
et compositio istius sermonis est sic in secunda fi-
gura. Primus locus est aequalis et aer secundum to-
tum non est aequalis, ergo aer non est primus locus.
Deinde dicit: Et ista est dispositio primi loci, in quo est res
id est et aequalitas est dispositio primi loci, qui est ultimi
finis aeris continentis locatum, ex quo sequitur, ut
ista ultima sint locus, non ultima communia. Et compo-
sitio istius sermonis est ex duabus affirmativis in
figura secunda. Et forte fecit hoc, quia locum esse aequa-
lem locato est proprium loco et quando conver-
sio in talibus propositionibus est manifesta per se.
Possibile est enim in demonstrationibus, quoniam
tunc potest reverti ad primam figuram, quoniam cum
tales proportiones componuntur in prima figura, tunc
maior propositio erit praedicabilis non secundum natu-
ram. Et ideo com ponitur in secunda figura, sed for-
te converso in hoc non est manifesta per se, existima-
tur enim quod innane, quod est inter ultimas fines
aeris est etiam aequale. Et ideo inducit post alia prin-
cipia, ex quibus declarat, quod non est inane et secun-
dum hoc, cum dixit: Et ista est dispositio primi lo-
ci, non intendit declarare, quod primus locus scilicet ultimus
finis aeris, est locus in rei varitate, sed intendebat
declarare, quod qui ponunt locum ultimum finem, concedi-
tur ei haec propositio, scilicet dicens locum esse aequalem
et non negatur ei, sicut accidit dicentibus locum esse to-
tum aere et intendebat per hoc notificare, quod illa omnia
principia non conceduntur omnia, nisi ponentibus lo-
cum esse ultimum finem aeris continentem locatum.

*[Vetus:] Cum quidem igitur non divisum
sit continens, sed continuum, sicut in
loco non dicitur in illo, sed sicut pars
<pb n="[77v
in toto. Cum vero divisim sit et
contactum, in primo quodam est ultimo con-
tinentis, quod neque pars est ipsius, quod
est in ipso neque maius distantia, sed
aequale. In eodem enim ultima contin-
gentia. Et cum continuum sit non in
illo movetur, sed cum illo. Divisum
autem in illo et sive moveatur conti-
nens sive non, nihil minus. Amplius
cum non divisum sit, sicut pars in
toto dicitur, sicut in oculo visus et
in corpore manus. Cum autem di-
visum est, ut in cado aqua et in cy-
pho vinum, manus enim cum cor-
pore movetur, aqua sit in cado.
[Scotus:] Cum igitur continens non fuerit di-
visum, sed continuum, non dicemus,
quod illud est in eo, sicut aliquid est in
loco, sed sicut pars in toto. Et cum fue-
rit divisum, sed continens, tunc est in ulti-
mo continentis, sicut aliquid est in pri-
mo loco. Et hoc non est pars illius, in
quo est, quod est in eo neque maius
sed aequale, quoniam ultima contin-
gentia sunt in eadem dispositione
et cum fuerit continuum, tunc mo-
tus eius non erit in eo, sed cum eo.
Cum fuerit divisum movetur in eo
et non movetur cum eo nisi continens
movetur, quod non dicunt et si non mo-
vetur. Et etiam cum fuerit divisum
dicetur ipsum esse quasi pars in toto
verbi gratia quoniam visus est in oculo et
manus in corpore, cum fuerit divi-
sum erit sicut aqua in cypho et vinum
in dolio. Manus enim movetur cum cor-
pore et aqua in cypho*.
Cum declaravit, quod locus impossibile est, ut sit fi-
nis communis locato et alii, quoniam locus est aequa-
lis et finis communis non est aequalis, incepit declara-
re etiam, quod iste finis, qui existimatur esse locus, scilicet
continens et aequalis non est forma neque aliquod
continuum cum illo, quod est in eo, sicut est disposi-
tio in parte cum toto. Et intendebat distinguere per
hoc inter locatum esse in corpore, quod est ubi eius
et inter partem esse in toto ex hoc, quod prius po-
suit, quoniam aliquid esse in loco est, sicut aquam
esse in vase. Et dixit: Cum igitur continens etc.,
id est et cum posuerimus, quod locus est con-
tinens et continens est duobus modis aut continuum cum
locato aut divisum ab eo, sed continens cum po-
suerimus, quod locus est continens continuum, verbi gratia
superficies corporis, tunc illud corpus non erit in
illo continenti, sicut aqua in vase. Et si sit verum,
<pb n="[78r
tunc ipsum esse aequale, sed est quasi pars in toto. Et iam
diximus, quod locus non est talis. Et cum continens fue-
rit divisum et contingens, tunc dicetur quod, locatum est,
sicut aqua in vase et quod est aequale. Continens igitur
dicitur de tribus de fine contingenti et de non contin-
genti et de forma et aequalitas fallitur in fine non con-
tingenti. Et est vera de contingenti et dicere aliquid
esse in loco, sicut aqua in vase est varum de fine con-
tingenti et non contingenti et fallitur in forma. Et fa-
cit differentiam inter locatum esse in corpore, quod
est suum ubi et inter partem esse in toto. Ergo id,
de quo vere dicuntur ista tria principia est finis con-
tingens. Et continens fallitur de manu, quod est inter
superficies vasis contingentes aquam, quod imagina-
tur esse locus apud dicentes vacuum esse, ergo haec
tria propria non vere dicuntur nisi de fine continenti
et forte illud, quod congregatur ex eis, est proprium fini
contingenti et convertuntur de illo, ita quod conclusio sit ta-
lis. Locus est continens et aequalis et res est in eo,
sicut aqua in cypho. Et quod habet istas tres dispo-
sitiones est finis contingens, ergo locus est fini con-
tingens. Et ideo dixit post.

*[Vetus:] Iam igitur manifestum est ex his, quid
est locus. Forte autem quattuor sunt,
quorum necesse est unum locum ali-
quod esse aut enim materia est aut
forma aut spatium aliquod medi-
um in medio extremorum aut extrema,
sed non est ullum spatium extra facti
corporis magnitudinem. Horum autem
quod non contingat tria esse manife-
stum est, sed propter id, quod conti-
net videtur forma esse. In eodem enim
sunt extrema continentis et conten-
ti. Sunt quidem enim utraque termini
sed non eiusdem, scilicet d species quidem
rei. Locus autem continentis corporis.
[Scotus:] Apparet igitur ex hoc, quid sit lo-
cus. Sunt enim quattuor, quorum
locus dignius est, ut sit aliquis eorum
est enim aut forma aut materia a-
ut aliqua dimensio inter fines aut
finis. Si nulla est dimensio praeter di-
mensiones corporis, quod est in re. Et
manifestum est, quod impossibile est, ut
locus sit aliquod istorum trium, sed
propter continentiam videtur esse for-
ma. Fines enim continentes et contenti
sunt insimul. Dicamus igitur, quoni-
am sunt ambae fines, sed nos fines
eiusdem. Sed forma est finis eius, quod con-
tinetur. Locus vero est finis corporis
continentis*.
Dicit: Apparet igitur praedictis ex hoc, quod dicam, quid
sit locus. Locus enim si est necesse, ut sit unum. Quat-
<pb n="[78r
tuor scilicet materia aut forma aut inane aut dimen-
sioque est inter superficies vasis. Et hoc intendebat
cum dixit: Aut dimensio inter fines, id est inter super-
ficies continentes locatum aut ut locus sit ipse su-
perficies continentes. Deinde dicit: Si nulla fuerit dimensio
etc., id est si non fuerint hic dimensiones tres sepa-
ratae, id est existentes per se praeter dimensiones corpo-
ris locati. Dicentes enim locum esse vacuum dicunt tres
dimensiones esse non in subiecto, in quibus subiciuntur
dimensiones corporis. Deinde dicit: Et manifestum est etc.,
et intendit per tria formam et materiam et di-
mensiones, quae dicuntur vacuum et ipse intendit de-
clarare etiam cum destructione uniuscuiusque istorum
trium similitudinem inter unumquodque eorum et locum
et unumquodque non existimatur locum esse. Et incepit
dare causam, ex qua existimatur, quod locus est forma
et dixit: Sed propter continentiam etc., id est sed
propter hoc, quod locus existimatur continere. Et forma
existimatur continere etiam scilicet superficies corporis
locati, quia dicitur in diffinitione corporis, quod est illud, quod
continetur ab una superficie aut superficiebus. Dein-
de incepit dare differentiam inter hunc finem et
finem, qui est locus. Et dixit: Dicamus igitur etc.,
id est quoniam superficies corporis continentis et su-
perficies corporis contenti licet conveniant, quod sunt
finis et superficies et continens tamen non sunt finis
eiusdem, quoniam forma est finis corporis et eius
terminus. Locus autem est finis corporis continentis
corpus habens formam.

*[Vetus:] Sed ex eo, quod mutatur multotiens
manente continente contentum et divi-
sum, ut ex vase aqua ipsum medium
esse aliquod videtur spatium, tamquam
aliquid sit praeter corpus, quod di-
stat. Hoc autem non est, sed contingens
incidit corpus eorum, quae distant et
quae se tangere apta nata sunt.
[Scotus:] Et propter hoc, quod contentum divi-
sum multotiens continente mutatur
permanente, verbi gratia aqua in vase exi-
stimatur, quod est aliqua dimensio inter
fines et quod est aliquid praeter corpus,
quod transfertur. Et nihil est hic tale,
sed cadit in ipsum quodlibet corpus
quodcumque corpus sit corporum, quae
transferuntur. Et nihil est hic tale et in-
nata sunt tangi*.
Cum declaravit, quod locus non est forma neque ma-
teria. Et dedit similitudinem, ex qua apparet, quod lo-
cus est forma. Et dissolvit illam. Incepit dare simili-
tudinem, ex qua apparet etiam, quod locus est dimen-
sio, quae est inter superficies corporis continentis
extranei. Verbi gratia dimensio, quae est inter superficies
vasis. Ista enim est opinio magis apparens, quo-
niam primum notum est, quod aliquid esse in loco
est sicut aquam in cypho, sed utrum locus sit
superficies cyphi aut inane, quod intelligitur inter
superficies cyphi habet perscrutationem. Videtur
enim, quod significatio vulgaris huius praepositionis in
<pb n="[78v
quando dicunt aliquid esse in loco. Est circa vacu-
um, quod vulgus intelligit in vase et si fuerit demon-
stratum, quod nihil est vacuum, tunc locus necessario
erit continens extraneum, sed quia vulgus non perce-
pit hoc non posuit hanc significationem huius praepo-
sitionis in. Et ideo ista opinio est valde apparens. In-
cepit igitur declarare similitudinem sicut diximus, quae
fecit homines credere locum esse vacuum, scilicet tres di-
mensiones, quae intelliguntur in vase extra subiectum.
Et dixit: Et quia contentum etc., id est et quia corpus,
quod continet finis continens, qui est locus in rei
veritate transfertur quandoque fine manente non tran-
smutabili in quibusdam rebus per translationem
corporis, ut accidit aquae, quando transfertur a
cypho, scilicet quando superficies cyphi permanet, sicut
erant, quando aqua erat in eo. Et existimatur, quod lo-
cus est tale, scilicet quod non transfertur per translationem lo-
cati. Ideo existimatur, quod locus est vacuum et dimen-
sio, quae est inter superficies corporis continentis lo-
catum. Et adiuvat etiam hanc existimationem hoc, quod
quando aer exit a vase nullum corpus remanet in-
ter superficies vasis, sicut dicit Aristoteles post. Deinde
incepit contradicere huic opinioni. Et dixit: Et nihil
est hic tale etc., id est et non sunt hic dimensiones
separatae in vase, quae remanent vacuae, postquam cor-
pus separatur ab eis, sed cum aliquod corpus se-
paratur a vase statim cadit in ipsum aliquod corpus
quodcumque sit aut aer aut aqua. Et non est hic corpus, quod
separatur a corpore ita, quod inter illa sit non corpus,
sed omnia corpora tangunt se. Et non dividuntur ab in-
vicem et hoc apparet de Cantaplora. Et de aliis
quod dixit. Et dicit, quod si essent hic dimensiones, in
quas caderet corpus locatum contingeret, ut quilibet
locus esset locus cuiuslibet corporis. Et sic ignis
non esset proprium superiori et terra inferiori et cau-
sa in hoc est, quoniam in dimensionibus abstra-
ctis et vacuo non sunt differentiae, quibus diversantur
sed natura earum est consimilis. Fines autem corporum
diversantur secundum diversitatem naturarum cor-
porum et in eis invenitur superius et inferius. Et
omnia corpora moventur ad sua ultima propria, ut
perficiantur per illa et ut tangant illa.

*[Vetus:] Si autem aliquod esset spatium a-
ptum natum et manens in ipso. Et in-
finiti utique essent loci. Distante enim
aere et aqua idem facient partes omnes
in toto, quod nunc omnis aqua in va-
se. Simul autem et locus erit mutandus,
quarum erit loci alius locus et multi lo-
ci simul erunt. Non est autem alius locus
partis totius, in quo movetur, cum
totum vas transmutatur, sed idem,
in quo enim est mutatur aer et aqua
aut partes aquae, sed non, in quo fi-
unt loco, qui pars est loci, qui est lo-
cus totius caeli.
[Scotus:] Et si esset aliqua dimensio natura-
ta permanens in eadem dispositione,
tunc loca essent infinita. Aqua enim
<pb n="[78v
et aer quando transferuntur partes faci-
unt in toto, quod aqua tota facit in va-
se. Et cum hoc locus erit translatum
et sic locus etiam habebit alium lo-
cum. Et erunt multa loca insimul. Et lo-
cus partis, in quo movetur, quando
transfertur totum vas non est alius
locus, sed idem. Locus enim, in quo
est aer et aqua et partes aquae est il-
le, qui transfertur, non quia veniunt
in illum locum, qui est pars in loco, qui
est locus ex toto caelo*.
Istae sunt aliae rationes, ex quibus declarat, quod impos-
sibile est dimensiones esse separatas per se extra
materiam et formam et omnia accidentia, sicut exi-
stimant dicentes vacuum esse. Et dixit: Et si esset hic
dimensio naturata, id est existens per se extra subiectum,
id est tres dimensiones, quibus corpus diffinitur exi-
stunt per se sine subiecto. Deinde dicit: Permanens in eadem
dispositione, id est non transmutabilis neque translatabilis,
secundum quod existimant opinantes hoc. Deinde dicit: Tunc loca essent
infinita etc., id est quoniam si locus esset dimen-
siones abstractae a materia, in quibus dimensiones
corporis subicerentur contingeret loca esse infinita.
Contigit enim ut totum corpus locatum et partes
eius sint in loco essentialiter, quoniam si locus sit
tres dimensiones, in quibus subiciuntur dimensiones
corporis. Et corpus et quaelibet pars eius habet tres
dimensiones. Necesse est, ut subiectio totius in loco
sit ad modum subiectionis partis adeo quod quando
aer aut aqua intrat in vas, subicientur secundum tres
dimensiones in tribus dimensionibus vasis, scilicet qua
sunt inane. Et similiter contingit, ut medietas aquae
secundum tres suas dimensiones subiciatur in tribus dimen-
sionibus, quae sunt medietas dimensionum primi loci et sic
de medietate medietatis. Et sic proceditur in infini-
tum, ex quo contingit loca esse infinita. Cum hoc,
quod contingit, quod dimensiones partis subiciuntur etiam in di-
mensionibus, in quibus totum subicitur et sic erunt
dimensiones in dimensionibus infinitum. Pars enim
cum indiget dimensionibus per se, in quibus exi-
stat, sicut totum existit et differt a toto. Dimensio-
nes partis, quae sunt suum, ubi indigent existere in di-
mensionibus totius, quae sunt suum ubi et ita quod sint
diversae a dimensionibus totius. Et hoc intendebat
cum dixit: Partes enim etc., id est quoniam quem-
admodum secundum totum aqua, quae est in va-
se indiget dimensionibus, in quibus subiciatur, ita
partes aquae indigent dimensionibus, in quibus su-
biciantur, quae differunt a dimensionibus totius, quo-
niam si dimensiones partis, in quibus subicitur es-
sent partes dimensionum, in quibus totum subici-
tur, tunc pars non esset in loco per se neque totum
etiam. Totum enim etiam est pars totius corporis
continentis. Et illud corpus alterius corporis con-
tinentis, ita quod sit totius mundi et continget in di-
mensionibus, in quibus subicitur totum, ut indige-
ant dimensionibus, in quibus subiciantur et illae di-
mensiones aliis dimensionibus. Et sic in infinitum.

Deinde induxit etiam aliud impossibile. Et dixit: Et
<pb n="[79r
cum hoc erit translatum etc., id est et cum posu-
erimus dimensiones esse separatas, in quibus subi-
ciuntur dimensiones corporis, continget, ut locus mo-
veatur essentialiter et indigeat loco, quoniam cum
vas transfertur de loco in locum et in eo fuerit aqua
aut aer. Continget necesse, sicut vas secundum totum
mutat locum, ut dimensiones, in quibus est aqua in
vase mutet locum. Et sic locus indiget loco. Et cum
transfertur ad alium locum, fient in eo aliae dimensi-
ones permanentes in vase, quae moventur per motum
eius. Et sic contingit, ut in vase sint loca infinita, quia
crescunt in vase per motum. Et totum remanet, quia
aqua remanet. Et similiter contingit etiam in parti-
bus aquae. Et hoc intendebat, cum dixit: Et locus
partis, in quo movetur, quando transfertur totum vas
non est alius locus. Et similiter partes loci. Et contin-
get, ut cum eo transferantur dimensiones, in quibus
subiciantur aqua et partes aquae in vase et cum
transfertur, continget ut dimensiones, quae sunt in va-
se subiciantur in dimensiones, ad quas transfertur
vas et sic locus movebitur per se. Et erunt multa lo-
ca insimul. Deinde dicit: Locus enim, in quo est aer etc.,
id est dicimus enim secundum nostram sententiam,
quod vas, in quo est aer aut aqua aut partes aquae.
Est illud, quod transfertur per se. Et aqua existit in
uno loco, qui est vas, non quia aqua aut partes eius
transferuntur per se per translationem vasis, ita quod sint
in loco, qui est pars loci ad quem transfertur totum vas,
qui est pars loci totius mundi. Et hic sunt multa im-
possibilia manifestiora istis, quae sequuntur ex positio-
ne dimensionum separatarum, quae post dicet Aristoteles,
quando loquetur de vacuo sed ista impossibilia, quae
hic dixit. Sequuntur ex positione dimensionis separa-
tae, non secundum quod est dimensio separata, sed secun-
dum quod ponitur locus. Et Alexander dicit in hoc capitu-
lo, quod est valde difficile. Et exponit ipsum duabus
expositionibus. Dixit enim, quod cum dixit Aristoteles:
Aqua enim et aer quando transferuntur etc., forte
intendit, quoniam si locus esset dimensio continge-
ret, ut partes aquae, quando aqua transfertur, ageret
illud, quod agit aqua, quae est in vase, quando vas
transfertur, id est quoniam dimensiones, in quibus partes
subiciuntur, debet transferri cum ipsis partibus. Si-
cut contingit, si aqua esset in vase in dimensione,
ut dimensio, in qua est transferatur cum vase et di-
cit, quod similitudo inter haec duo, quae fecit consecutio-
nem est, quoniam utrumque est pars totius. Et pars non
movetur per se, scilicet quoniam aqua, quae est in vase est
pars congregati, sicut pars aquae translatae est pars
totius aquae et cum illud, quod contingit in utra-
que parte est idem et vas, quando transfertur et aqua
existit in eo transfertur cum eo dimensio, in qua est
aqua. Et contingit, ut subiciatur in alia dimensione,
ita est de omnibus partibus cuiuslibet moti. Et cum
ita sit quodcumque corpus transfertur, necesse est, ut
per translationem eius transferantur dimensiones partium
eius et subiciantur in dimensionibus loci, ad quem
transferuntur et sic in illo loco congregantur duae di-
mensiones uni parti. Et similiter de aliis partibus
et deinde quando secunda transfertur, transfertur cum
unaquaque parte duae dimensiones et subicientur in
tertia dimensione. Et sic una pars in secunda transla-
tione, scilicet in secundo loco habebit dimensiones tres
<pb n="[79r
et sic quanto magis corpus movebitur in loco, tan-
to magis habebit dimensiones. Et sic una pars ha-
bebit dimensiones infinitis insimul. Secunda expo-
sitio est et est manifestior, ubi dixit. Est, ut contradi-
ctio sit de partibus corporis, quod est in vase tantum.
Hoc enim manifestum est, scilicet quod si locus sit dimensio,
quod necesse est, ut cum aqua, quae est in vase per
translationem vasis transferatur. Dimensio, quae est in
ipso, ex quo sequitur, ut aqua, quae est in vase habe-
at loca infinita. Et hoc, sicut dixit, est manifestius,
quoniam aquam quiescere essentialiter in vase et
moveri per accidens quam partes esse in toto hoc modo.
Et etiam prima ratiocinatio non sequitur nisi, postquam
ponitur partes moveri per accidens. Et forte hoc non
concedetur nisi post concessionem eius, quod est locus
esse continens, qui vero ponit dimensionem, quae est
inter superficies continentis esse locum. Opinatur
partes esse in loco essentialiter. Et ideo videtur, quod
nostra expositio est rectior, quia est fundata super
hoc, quod partes sunt in loco essentialiter. Et hoc sequitur
ex sermone eorum. Et impossibile, ad quod inducitur
est etiam manifestum, scilicet quod unum translatum transfertur
in locis infinitis. Et secundum hanc expositionem in-
duxit aquam in vase, ut appareat, quod contingit eis,
quod pars debet esse in loco essentialiter, sicut aqua
in vase est in loco essentialiter.

*[Vetus:] Et materia autem videtur utique esse lo-
cus, si in quiescente aliquid conside-
retur et non separato, sed continuato,
sicut enim si alteretur hoc quidem
utique nunc album est, olim autem nigrum
et nunc quidem durum, olim autem
molle, unde dicimus aliquid esse
materiam, sic et locus per hanc quan-
dam videtur esse phantasiam, propter id
quidem, quoniam quod erat aer nunc hic
aqua est. Locus autem, quia ubi erat
aer, hic est nunc aqua, sed materia
quidem, sicut dictum est in prioribus
neque divisa est a re neque continet rem
locum autem utrumque.
[Scotus:] Et existimatur, quod materia etiam est lo-
cus, quando consideratio fuerit posi-
ta secundum hoc, quod in quiescente est
aliquod transmutabile absque eo, quod
separatur, sed remanet continuum, ut
in vase sit aqua. Et non movetur vas
et transmutatur aqua et non est separa-
ta a vase, sed continua cum eo et fi-
et aer absque eo, quod separatur, sed
remanente continuo. Et quemadmodum
in alteratione est aliquid, quod nunc
est album et prius fuit nigrum et e-
tiam quod nunc est durum et prius fuit
molle, ex quo dicimus materiam esse
<pb n="[79v
aliquid similiter existimamus locum
esse hoc modo imaginationis. Sed il-
la existimavimus propter hoc, quod
illud, quod fuit aer, est nunc aqua.
Locum vero existimamus esse, quia
ubi fuit aer illic nunc est aqua et
materia, sicut diximus superius, non
est separata a re neque continens ipsum
in loco vero est utrumque*.
Cum posuit, quod locus videtur aliquod quattuor et quod non est
aliquod trium scilicet forma aut materia aut dimensio
inter ultima corporis continentis. Et dedit similitudi-
nes, quae faciunt existimare unumquodque eorum. Et
primo dedit similitudinem, quae facit existimare locum
esse formam et quae facit existimare locum esse vacuum.
Incepit etiam dare similitudinem, quae facit existimare
ipsum esse materiam. Et dixit: Et existimatur materiam es-
se locum, id est et similitudo, quae est inter motum transla-
tionis. Et motum transmutationis, quae est generatio
et corruptio. Est, quoniam uterque indiget aliquo, in quo
fit transmutatio. Et ideo existimatur, quod illud, in quo
est transmutatio secundum generationem et corruptio-
nem, quod est materia sit subiectum translationis, scilicet
locus. Et hoc existimatur maxime, quando aliquod cor-
pus transmutatur in aliud, in ubi quiescente absque eo,
quod separatur ab eo, sed remanet continuum cum illo,
ubi ut aqua, quae est in cypho, quae transmutatur in
aerem absque eo, quod vas moveatur et absque eo, quod
aqua dividatur a vase, quoniam subiectum istius tran-
smutationis est insimul cum vase, facit existimare ipsum
esse locum. Deinde dicit: Et quemadmodum in alteratione etc.,
id est et illud, quod movit nos ad credendum ma-
teriam esse. Et locum esse est consimile: Illud enim, quod
movit nos ad credendum materiam esse est subiectum
esse in alteratione, quoniam quemadmodum in alteratio
ne aliquid est, super quod est, super quod succedunt sibi duo contra-
ria, verbi gratia albedo et nigredo et durities et molliti-
es. Itaque in aliqua hora est album et in alia nigrum. Et simili-
ter in transmutatione, quae est in substantia. Et est ali-
quod subiectum, ut in transmutatione aquae in ae-
rem et aeris in ignem. Et similiter existimavimus per
motum translationis locum esse. Locus enim ita se habet
in motu translationis, sicut materia in motu secun-
dum substantiam et subiectum in alteratione. Et hoc
intendebat cum dixit: Ita existimavimus locum
esse etc. Et cum dedit similitudinem inter causam
facientem opinari locum esse et materia esse, dedit diffe-
rentia. Et dixit: Sed illam etc., id est et est differentia inter
has duas transmutationes, quoniam transmutatio,
quae induxit nos ad credendum materiam esse, est tran-
smutatio, quae est in substantia. Transmutatio autem,
quae induxit nos ad credendum locum esse est tran-
smutatio in loco. Et hoc intendebat cum dixit, quo-
niam illud, quod fuit aer est materia aquae, id est quia
transmutatur et transfertur de forma aeris in formam
aquae. Deinde dicit: Signum declarationis, quod materia est ali-
ud a loco. Et est quoniam materia non separatur
a re neque continet ipsam. Locus vero separatur et con-
tinet, ergo in secunda figura locus non est materia.

*[Vetus:] Si igitur nihil trium est locus neque
<pb n="[79v
species neque materia neque spatium
aliquod, sed semper est alterum, prae-
ter id, quod est rei distantia, neces-
se est locum esse reliquum de quattuor con-
tinentis terminum corporis. Dico
autem contentum corpus, quod mo-
vetur secundum loci mutationem.
[Scotus:] Et cum locus non sit forma neque
materia neque dimensio, quoniam si
fuerit dimensio continget, ut sit hic
alia dimensio a dimensione rei tran-
slatae sequitur, ut locus sit residuum
quattuor, quod est ultimum corporis conti-
nentis, scilicet quod continet corpus conten-
tum, quod innatum est moveri motu
translationis*.
Cum posuit haec quattuor quasi contradictoria
naturaliter. Et destruxit tria eorum. Et dixit: Cum
igitur locus etc., id est quoniam si locus fuerit di-
mensio, quae est inter superficies vasis necesse est,
ut sint hic dimensiones separatae aliae a dimensioni-
bus corporis translati, quod subicitur in loco, quod est
est impossibile. Continget enim ex hoc, ut sint dimen-
siones separatae. Et alia impossibilia, quae dicentur
apud sermonem in destructione vacui et iste sermo
est hypotheticus divisivus. Sed illa, quae ponuntur
in eo non sunt contradictoria sibi naturaliter. Et
ideo existimatur esse probabile et quod non utitur
ipso nisi ad confirmandum demonstrationem, super quam
sustentatus est, quae est congregatio illorum existen-
tium in loco in continente et quia convertuntur ad invicem.
*[Vetus:] Videtur autem aliquid magnum esse et
difficile accipi quidem locum. Et propter id,
quod apparet esse materia et forma et
propter id, quod et quiescenti et con-
tinenti sit transmutatio eius, quod
fertur. Contingere autem videtur
esse spatium medium aliquid aliud a mo-
tis magnitudinibus, proficit autem
et aliquid aer apparens in corporeus
esse. Videtur autem non solum terminus
vasis esse locus, sed et medium tamquam
vacuum.
[Scotus:] Et existimatur, quod comprehendere lo-
cum est maximum et difficile. Et hoc,
quod apparet in eo de materia et
forma et quia translatio translati est in con-
tinente et ipsum est quiescens, un-
de et apparet hic esse aliam dimen-
sionem aliquam aliam a dimensione
quantitatum mobilium. Et adiuvat
hoc aliquantulum aer, qui apparet,
esse non corpus. Et ideo facit apparere
<pb n="[80r
quod locus non tantum est ultimum
vasis, sed cum hoc illud, quod est
in medio itaque sit vacuum*.
Cum promisit dare diffinitionem de loco, ex quo
appareat naturam loci et per quam dissolvantur quaestio-
nes accidentes in eo. Et apparet causa difficulta-
tis in cognitione substantiae eius et secundum quam
conveniet omnibus existentibus in loco. Et iam ap-
paruit, quod primum continens est illud, per quod conve-
nit omnibus existentibus in loco per se. Et declaravit
similitudinem, quae est inter continens et materiam
et formam et similitudinem, ex qua existimatur locum
esse materiam, incepit declarare, quod ista similitudo,
quae est inter continens. Et ista est causa difficultatis
cognitionis loci. Et dixit: Et existimatur etc., id est
propter similitudinem, quam diximus esse inter ipsum
et materiam et formam. Et propter hoc etiam, quod quaedam
corpora translata transferuntur in continente quie-
scente, ut aqua in cypho quiescente. Et ideo exi-
stimatur hic esse dimensiones separata inter super-
ficies cyphi et quod illae dimensiones sunt locus scilicet
longitudo et latitudo. Et profundum, quae imaginan-
tur illic, quoniam si superficies vasis corrumperentur
apud exitum aquae non facerent apparere, quod inter
superficies eius esset inane. Et ideo non existimatur
hoc in columna, quae transfertur in aqua de loco in
locum. Deinde dedit aliam causam, quam nondum
dixit. Et est quia aer qui est in vase est insensibi-
lis et est causa fortis, quoniam propter hoc, quando
aqua extrahitur a vase existimatur quod vas est vacuum et
dixit: Et adiuvat hoc etc. Et est sermo manifestus.

*[Vetus:] Et autem sicut vas locus transm-
utabilis locus sic vas immobile est,
unde est quidem quod moveatur ini eo, quod
movetur. Et mutetur intus, ut in flumi-
ne navis, tamquam in vase vertitur ma-
gis quam in loco continenti. Vult autem
immobilis esse locus, unde omnis ma-
gis fluvius locus est, quia omnis
immobilis est, quare continentis ter-
minus immobilis primum locus
hoc est.
[Scotus:] Et quemadmodum vas est locus
translatus, similiter locus etiam est
vas immobile. Et ideo cum fuerit ali-
quod continens, intra quod mo-
vetur et transfertur in aliquo moto.
Verbi gratia navis, quae movetur in flumine
tunc continens apud ipsam qua-
si vas non quasi locus, unde ne-
cesse est, ut locus sit immobilis. Et
ideo si omnino fuerit flumen secun-
dum totum est dignius, ut sit locus
quia totum est immobile. Ultimum
igitur continentis immobile, primum
est locus*.
<pb n="[80r
In diffinitione loci aliam differentiam ponit inter
ipsum et vas. Et est, quoniam vas est continens et
mobile essentialiter locus, vero est continens immo-
bile nisi per accidens. Deinde dicit: Et ideo cum fuerit ali-
quod continens intrinsecum, quod movetur in aliquo
mobili, ut navis tunc continens ita habebit se apud
ipsum, sicut vas, non sicut locus, id est et quia locus est
immobilis essentialiter ideo quando locatum fuerit
intra aliquod et illud, intra quod est scilicet, in quo est
movetur etiam, ut navis, quae movetur intra flumen
per motum fluminis, tunc non dicemus, quod istud continens
habet se de contento, sicut locus, sed sicut vas.
Deinde dicit: Ergo necesse est, ut locus sit immobilis, id est
et si hoc sit manifestum de loco necesse est, ut lo-
cus sit immobilis essentialiter. Et ideo melius est, si di-
xerimus, quod flumen est locus navis dicere, quod
totum flumen est dignius hoc quam continens navem,
quoniam flumen secundum totum est immobile. Non
enim est mobile nisi secundum partes. Et signifi-
cat, quod locus non movetur essentialiter, sed quod locus
est illud, ad quod movetur res et quiescit in eo. Et si
aliquid movetur ad motam rem, tunc motus eius es-
set otiosus. Et hoc apparebit in aliis locis. Et cum
dedit hanc differentiam dedit diffinitionem, in
qua perficiuntur omnes differentiae determinan-
tes naturam loci. Et dixit: Ultimum igitur con-
tinentis etc. Et intendit per ultimum super-
ficiem continentem et per primum superpositam
corpori. Primum igitur est differentia, per quam differt
continens aequale ab inaequali et per hoc, quod dixit
immobilis essentialiter distinguitur finis extranea
a fine naturali, scilicet quae est similis locato.

*[Vetus:] Et propter hoc medium caeli et ulti-
mum ad nos circularis loci mutatio-
nis videtur esse, sed hoc quidem sursum
illud, vero deorsum maxime omnibus
proprie, quia hoc semper quidem
manet. Circulorum autem ultimum
similiter se habens manens est, quia
quod leve est quidem fertur sursum
natura, quod vero grave est deorsum,
quod quidem est ad medium continens
deorsum est et ipsum medium, quod ve-
ro ad ultimum sursum est et ipsum ultimum
et propter hoc videtur planum quoddam
esse, sicut vas locus et continens.
Amplius simul cum re quodammodo est
locus, simul enim fines sunt et locus.
[Scotus:] Et propter hoc opinantur omnes
homines, quod medium caeli et ulti-
mum motus circularis est locus.
Hoc autem superius, hoc vero in-
ferius principaliter. Et hoc est, quo-
niam hoc est semper permanens.
Et ultimum circuli est permanens in
eadem dispositione. Cum igitur leve est
translatabile naturaliter ad superius
<pb n="[80v
et grave ad inferius, tunc inferi-
us est ultimum continens, quod
est versus medium. Et ipsum medium
et superius est ultimum continens,
quod est versus extremum et ipsum
extremum. Et ideo existimatur, quod
locus est aliquod planum et quasi est
vas continens. Et etiam locus et res sunt
insimul. Fines enim et finitum apud
ipsas sunt insimul*.
Cum posuit, quod locus non movetur essentialiter de-
dit super hoc rationem famosam. Et dixit: Et propter
hoc etc. Et intendit per medium caeli medium
mundi, et per ultimum motus circularis, concavum
orbis lunae. Deinde dicit: Hoc autem superius, id est ultimus mo-
tus circularis motuum orbium, qui est orbis lunae.
Deinde dicit: Hoc vero inferius. Et intendit medium mundi,
quod est locus terrae. Et dixit: Principaliter et vere quo-
niam haec duo loca sunt superius et inferius simplici-
ter, quod non est ita de loco aquae et aeris. Locus enim
aquae est inferius etiam, sed non simpliciter. Et simili-
ter aeris locus est superius, sed non simpliciter.

Deinde
dicit: Quia illud est permanens. Et intendit medium verum
mundi. Deinde dicit: Sed illud est permanens in eadem dispo-
sitione, id est quod non potest transferri ad inferius neque
ad superius et si movetur circulariter. Et iste syllo-
gismus est ex duabus affirmativis in secunda figu-
ra. Et componitur sic: superius debet e se fixum et
ultimum circulationis est fixum, ergo superius est ul-
timum circulationis. Et potest dici ad hoc, quoniam
quia ratio non est famosa non curat uti in hoc dua-
bus affirmativis in secunda figura. Et potest dici
ad hoc etiam, quod propositio maior convertitur, quan-
do additur ei hoc, scilicet ut fixum sit in maximo superio-
ri, quoniam tunc componitur sic. Superius simpliciter est fixum,
quod est in ultimo superiori et fixum, quod est in
ultimo superiori est ultimum in circulatione, ergo
superius simpliciter est ultimum in circulatione. Et si-
militer dicitur de inferiori, scilicet quod cum additur ei, quod est in
ultimo inferiori, tunc conversio erit vera et quia
verae diffinitiones debent convenire omnibus spe-
ciebus rei diffinitae. Incepit declarare, quomodo ista
diffinitio loci convenit duabus speciebus loci scilicet
superiori et inferiori. Et dixit: Cum igitur leve etc.,
id est cum igitur leve transfertur naturaliter superius. Et
transfertur naturaliter ad finem continentem, ergo superius
est finis continens. Et existimatur, quod ista conclusio est univer-
salis et in tertia figura, quod non oportet, sed ista conclusio est
universalis, quia minor convertitur universalis affirmati-
va, unde syllogismus componitur sic in prima figura
superius est id, ad quod transfertur leve naturaliter.
Et illud, ad quod transfertur leve naturaliter est fi-
nis ultimae circulationis. Ergo superius est finis con-
tinens, qui inaequatur corpori ultimo. Et similiter con-
cluditur, quod inferius est finis aquae scilicet concavum aquae
et dixit: Et medium, quoniam grave non quaerit hunc
finem nisi secundum quod est medium totius, non
secundum quod est finis aquae. Et si non tunc terra
moveretur ad aquam nisi esset finis eius, sicut ferrum
movetur ad magnetem ubicumque fuerit. Et hoc
<pb n="[80v
non sentitur de aqua. Et sermo de hoc erit perfe-
cte in libro de celo et mundo. Hic enim loquitur
de loco communi universali omnibus corporibus
naturalibus. Deinde dicit: Et ideo existimatur, quod locus est
etc., et quia corpora transferuntur naturaliter
ad ultima, scilicet ad superficies continentes ipsa et quie-
scunt in eis secundum convenientiam et similitudi-
nem necesse est, ut locus ultimus sit et quasi est vas
continens non inane, quod est inter ultima. Non enim
est convenientia inter inane et corpus neque in eo
sunt differentiae, quibus dividatur in superius et infe-
rius. Deinde dicit: Et etiam et locus etc. Et forte inten-
dit, quoniam locus et locatum sunt relativa et re-
lativa sunt insimul et cum alterum aufertur et reli-
ctum. Et hoc non invenitur nisi in loco, qui est fi-
nis. Finis enim non invenitur nisi quando invenitur
illud cuius est finis. Et deficit per suum defectum
et si locus esset inane non esset necessarium in suo
esse locatum esse. Et tunc inveniretur locus sine
locato. Et forte inducit per hoc rationem, qua decla-
rat, quod locus debet esse permanens cum permanen-
tia corporis in eo.

*[Vetus:] Cum quidem igitur corpori inest aliquid ex-
tra continens corpus ipsum hoc in lo-
co est, cui vero non minime, unde
et si aqua fiat huiusmodi. Partes
quidem movebuntur ipsius, conti-
nentur enim invicem. Omne
autem est quod tamquam movebitur
est autem tamquam non. Sic quidem enim
totus simul locus non mutatur, cir-
culariter autem movebitur. Partium
enim hic locus est et sursum qui-
dem et deorsum non circulo autem quae-
dam, alia vero et deorsum et sursum, quae-
cumque habent densitatem et raritatem.
[Scotus:] Dicamus nunc igitur, quod quodlibet
corpus, extra quod est aliquod cor-
pus, quod continet ipsum illud
corpus est in loco et quodlibet cor-
pus, extra quod non est aliud, cor-
pus non est in loco. Et ideo si posue-
rimus aquam esse huiusmodi, tunc
partes eius essent mobiles. Quaedam
enim essent continentes quasdam
ipsa vero secundum totum quodam-
modo est mobilis et quodammodo
immobilis, quoniam secundum
quod est totum non transmutat in-
simul locum et alio modo move-
tur circulariter. Iste enim locus est
locus partium et quaedam moventur
superius et quaedam inferius non
circulariter et quaedam superius et
est omne, quod habet densitatem et raritatem*.
<pb n="[81r
Cum declaravit, quod locus est primum continens. Et
declaravit prius, quod non omne corpus est contentum,
quoniam si ita esset tunc infinitum esset in actu.
Sequitur ex istis duobus, ut non sit omne corpus se-
cundum totum in loco essentialiter, sed illud, extra
quod est corpus. Illud autem, extra quod non est corpus,
non est secundum totum in loco essentialiter. Et ista est
dispositio totius, scilicet quod non est in loco essentialiter.
Cum nihil sit extra ipsum. Et ideo dixit: Dicamus nunc
igitur etc. Deinde incepit declarare, quid sequi-
tur ex hac positione, scilicet quod omne, extra quod nihil est
non est in loco secundum totum. Et dixit: Et ideo si posuerimus
totum etc., id est et propter hoc si posuerimus totum esse a-
quam, tunc aqua non esset in loco secundum totum. Et esset immobi-
lis secundum totum et tunc partes eius necessario moverentur in lo-
co, cum essent contentae. Et ideo partes mundi possunt
moveri modis tribus motuum, scilicet quoniam quaedam
partes moventur circulariter et quaedam superius. Et
est omne, in quo est raritas, ut aer et ignis et quae-
dam inferius. Et est omne, in quo densitas est, ut a-
qua et terra, ergo dispositio in toto manifesta est
et non accidit in ea quaestio. Et similiter non accidit
quaestio in sphaeris contentis de numero sphaerarum cae-
lestium. In sphaera autem octava non contenta, si non acci-
dit ei motus proprius. Et totus orbis, qui movetur
motu diurno. Accidit in eo magis quaestio, quoniam
manifestum est ipsum moveri et cum omne motum
sit in loco necesse est, ut totus orbis sit in loco. Er-
go sumus inter duo aut ponere, quod aliquod motum non
est in loco aut ponere, quod locus est inane et dimen-
sio.

Ioannes vero propter hoc oboedit huic, scilicet lo-
cum esse et dimensionem et vacuum non finem con-
tinentem, ut dicit Aristoteles licet apud ipsum non possit ina-
ne separari a corpore, quoniam dicentes vacuum
esse sunt bipartiti. Alii enim dicunt ipsum separari
a corporibus et alii non quorum est Ioannes gram-
maticus. Et Aristoteles dicit cum hoc post, quod caelum et anima
sunt in loco per accidens. Et in hoc dubitaverunt
omnes expositores. Themistius vero dicit responden-
do, quod corpus caeleste non est in loco secundum
totum, sed secundum partes scilicet secundum orbes,
quos continet maximus orbis sicut est dispositio in
toto mundo. Fingit enim, quod causa in hoc est, quoniam
corpus caeleste non est mobile secundum totum
sed secundum partes et apud ipsum partes caeli
sunt in loco, quia continent suas partes, sed quia corpus
altissimum, verbi gratia orbis stellarum fixarum non con-
tinetur ab aliquo. Concessit, quod hoc corpus est in lo-
co propter suas partes intrinsecas tantum scilicet quae
sunt in concavo eius. Istae enim partes moventur cir-
ca convexum, scilicet convexum corporis, circa quod revolvuntur
quasi circumdat ipsas licet sit intra. Et hoc idem contin-
git toti orbi, quando movetur motu diurno, scilicet quod est in
loco secundum partes, quae sunt in concavo, si dixeri-
mus, quod motus stellae est alius a motu orbis. Ergo
melius est dicere, quod totum corpus caeleste est in lo-
co, sicut dicimus in corpore ultimo, scilicet secundum partes,
quae sunt in concavo aut dicamus ipsum esse in loco
utroque modo, scilicet quia partes eius sunt in loco praeter
ultimum et quia partes concavi sunt in loco. Si posueri-
mus, quod motus diurnus est totius orbis essentiali-
ter et non stellati. Et hoc est necesse secundum scientiam
naturalem. Et in hoc, quod dixit Themistius sunt quae-
<pb n="[81r
stiones non modicae, quoniam quomodo dicitur sphaera
moveri, secundum omnes partes et non movetur se-
cundum totum et totum nihil alius est quam partes. Et eti-
am videmus Aristotelem in ultimo sexti, quando loquitur
de quaestione Zenonis de motu sphaerico, ponere sphae-
ram moveri secundum totum et secundum partes et quod secundum totum
mutat loca diversa secundum formam tantum, secun-
dum autem partes secundum formam et subiectum,
ut in illo loco declarabitur. Nihil est igitur hoc, quod
dicit Themistius, quod causa in hoc, quod sphaera non est in
loco. Simpliciter est, quia movetur secundum partes
non secundum totum. Si igitur aliquis dixerit, quod
haec est intentio Aristotelis cum dixit: Secundum enim quod
est totum etc. Dicemus ad hoc, quod cum dixit
secundum enim quod est totum non transmutat locum,
non intendit corpus, quod movetur circulariter, sed
intendit totum mundum. Et cum dixit: Et alio mo-
do movetur circulariter intendit, quod toti attribuitur
motus circularis propter quasdam partes, id est cor-
pora caelestia, sicut attribuitur hic ei rectus mo-
tus propter motum elementorum, quae sunt etiam quae-
dam partes eius.
Deinde dicit: Iste enim locus est locus
partium, id est locus eius, quod movetur circulariter
cum illud, quod movetur circulariter est pars toti-
us. Locus enim simpliciter corporis, quod movetur
circulariter est locus eius partium, sicut videmus
Themistius intelligere ex verbis Aristotelis et etiam se-
cundum expositionem Themistii. Cum Aristoteles dicit, quod
caelum est in loco per accidens, intendit quia alterum caelo-
rum est in loco, id est orbium. Et illud, quod apud Aristotelem
attribuitur alicui propter suam partem, est aliud
ab eo, quod attribuitur alicui per accidens. Et ideo
omnibus expositoribus, ut dicit Themistius displi-
cet, ut caelum sit in loco per accidens et dicunt ipsum
esse in loco secundum partes. Themistius vero di-
cit, quod Aristoteles utitur hic illo, quod est per accidens large
de eo, quod est commune ad accidens et ad partem.
Et hoc deberemus dicere, si non inveniremus aliquem
modum unum, secundum quem diceremus caelum esse in
loco per accidens. Omnes igitur homines, ut appa-
ret de eis non potuerunt intelligere verba Aristotelis recte
Avempace vero respondit in hoc loco, sic, quoni-
am sphaera, secundum quod est sphaera non est in loco, quia
aliquid extrinsecum continet illam et quod hoc propri-
um est corpori recto, non corpori rotundo. Et locus
sphaerae, qui fingitur ab isto, secundum quod est sphaera est con-
vexum centri, circa quod revolvitur quasi igitur locus
eius est superficies convexi, quod continet sphaera. Et est
quomodo continens sphaeram et nititur dicere, quod diffinitio
quam induxit Aristoteles in loco, quoniam est continens divisum
a re debet intelligi in corporibus rectis ab extrin-
seco et in rotundis ex intrinseco. Et dicit, quod causa in
hoc est, quoniam corpus rotundum finitur per se
et corpus rectarum dimensionum finitur per aliud. Et
ideo corpora recta scilicet elementa indigent in hoc, quod
finiantur rotundo. Rotundum vero non indiget corpore
extrinseco. Et causa in hoc est, quoniam linea rotun-
da est perfecta et non potest recipere additionem aut
diminutionem. Linea vero recta est diminuta et se-
cundum hoc sphaera erit in loco simpliciter et essentialiter,
sicut erunt corpora recta. Et omnis sphaera sphaerarum
caelestium quam continet alia spera habebit hoc per
accidens et secundum hoc omne corpus simpliciter
<pb n="[81v
erit in loco essentialiter et videtur mihi, quod hoc, quod
narravit Avempace est opinio Alfarabii. Alfara-
bius enim est, qui posuit se contradicentem quaestioni-
bus Ioannis. Una illarum quaestionum est ista, quae in-
venitur in libris nostris sicut invenitur ex verbis Avem-
pace. Et non incidit in manus nostras. Et cum ita
sit hoc, quod dicit Aristoteles, quod omne corpus, extra quod ni-
hil est, non est in loco et quod omne corpus, extra quod
est aliquid, est in loco, est falsum. Apparet enim
ex sermone eius in hoc loco, quod corpora naturalia
apud ipsum sunt tribus modis. Est enim modus, qui
est in loco essentialiter, scilicet corpora recta. Et modus,
qui est in loco per accidens et est corpora rotunda
et modus, qui est in loco propter suas partes. Et hoc
est totus mundus, scilicet corpus compositum ex corpo-
ribus simplicibus quinque. Et totum hoc manifestum
est ex suis verbis. Nos autem revertamur et dicamus,
quoniam cum sit notum per se, quod locus, secundum
quod est locus est aequalis locato.

Manifestum est, quod su-
perficies convexi centri sphaerae non est locus simplici-
ter. Non enim est aequalis nisi superficiei concave non
omnibus superficiebus sphaerae. Et locus est aequalis
locato, quia omnes superficies eius sunt aequales omni-
bus superficiebus locati. Aequalitas enim dicitur
duobus modis, dicitur enim secundum continentiam et
secundum hoc dicitur, quod circulus est aequalis figurae
rectorum laterum. Et dicitur etiam, quando duo aequa-
lia habent mensuram communem, qua mensurentur. Et
secundum hoc dicitur corpus esse aequale corpori et
superficies superficiei. Et ista aequalitas non est vera
de loco nisi inane esset. Aequalitas igitur propria loco
est aequalitas secundum continentiam. Ex hoc igitur apparet
manifeste, quod sphaera, secundum quod est sphaera non est in loco simpli-
citer nisi accidat ei hoc, sicut accidit sphaeris caelesti-
bus, quas continet alia sphaera extrinseca. Et hoc ap-
paret etiam ex hoc, quoniam primum notum est de
loco, quod collatio rei ad ipsum est, sicut collatio con-
tinentis ad contentum, sicut dicimus, quod aqua in cy-
pho non est sicut collatio totius ad partem, secundum dicere
sphaeram esse in centro est sicut dicere totum esse
in parte, non sicut dicere aquam esse in vase et ideo
si convexum centri dicatur esse continens sphaeram. Et
illud extrinsecum dicatur esse continens erit secundum
aequivocationem, quia in altero sunt verae proprietates
loci. Est enim continens et aequale et res est in eo, si-
cut aqua in cypho. Hoc igitur totum demonstrat
veritatem opinionis Aristotelis et falsitatem eius, quod
intendit Avempace et quod impossibile est exponere
verba Aristotelis ita, quod diffinitio quam induxit de loco,
sit communis corpori simplici et rotundo. Nos autem
dicamus, quoniam cum sit fixum secundum totum
necesse est, ut hoc modo sit quiescens et quia quies
est ei propter quietem centri, quod est in terra. Et qui-
es est, qui est in loco essentialiter. Ideo dicitur caelum
esse in eodem loco et non transmutatur ab eo per ac-
cidens, id est quia centrum eius est in loco essentialiter.
Et haec est intentio sermonis Aristotelis dicentis, quod caelum
est in loco per accidens, utrum vero dicatur moveri
in eodem loco, in quo est per accidens. Cum ni-
hil sit extra ipsum secundum partes aut secundum
totum declarabitur, cum Aristoteles declaraverit ipsum mo-
veri secundum totum et mutare locum, in quo est per
accidens in forma eius non in materia. Est igitur
<pb n="[81v
motum et quiescens in suo loco per accidens, scilicet propter
centrum, quod est in loco essentialiter. Omne enim, quod
invenitur in aliquo per accidens, invenitur in eo propter
aliquod habens illud per se. Et haec est intentio eius
cum dixit de aqua et de quolibet corpore conti-
nente. Ipsum vero secundum totum quomodo est
mobile etc., et secundum hoc erit opinio Aristotelis,
quod omne corpus est in loco et quod omne motum est
in loco, sed istorum quoddam est in loco per accidens
et quoddam in loco per se. Et secundum hoc dividitur
motum, quoniam aliud movebitur in loco essentialiter
et aliud movebitur in loco per accidens.

Apparet
igitur ex hoc, quod omne corpus attribuitur loco in mo-
tu et quiete aut per se aut per accidens et quod nul-
lum corpus est, quod non est in loco, sicut Alexander inten-
debat in expositione loci huius, ut post videbitur
et apparet ex hoc, quod corpora attribuuntur loco tri-
bus modis per se et per accidens et secundum par-
tem, ut intendebat Aristoteles et quod omnes expositores
non potuerunt attingere hanc expositionem et quod
Avempace dimisit sermonem Aristotelis et erravit multum.
Sed quaeritur super hoc, si corpus caeleste est in loco per
accidens, ergo movetur per accidens. Declarabitur
enim in hoc libro, quod est primum mobilium simplici-
ter. Et sic illud, quod est per accidens, erit prius il-
lo, quod est per se. Ad hoc autem dicendum est, quod illa, quae
moventur per se indigent aliquo quiescente, circa quod
moventur, ut declarat Aristoteles in libro de motibus
animalium localibus. Et hoc quiescens forte erit lo-
cus per se, quando fuerit continens rem motam. Et
forte erit locus per accidens, quando non fuerit con-
tinens rem motam in omnibus partibus, sicut est
dispositio in corporibus caelestibus. Ergo locum esse
per se non est de necessitate essedi rem motam per
se, sed dignius est, ut sit de necessitate essendi quie-
tem naturaliter. Quiescens enim quiescit propter
similitudinem continentis et movetur propter privatio-
nem similitudinis inter ipsum et continens. Et hoc
erit quando movetur in continente. Et ideo causa mo-
tus eius, quod movetur in continente, est extra na-
turam et est rem motam esse extra suum ubi natu-
rale. Et haec est dispositio corporum simplicium, quae
moventur motu locali scilicet quattuor elementorum,
quod autem movetur non in continente sed circa quie-
scens aliquod tantum est illud, cuius motus non est
per accidens extrinsecus a natura. Et haec est dispo-
sitio corporis rotundi et hoc, quod accidit quibus-
dam corporibus caelestibus scilicet, quia sunt in loco, quia
continentur ab aliis est per accidens. Secundum hoc
igitur est intelligendus iste locus, ut mihi videtur
Alexander vero opinatur, quod sphaera stellarum fixarum non
est in loco. Et dixit hanc esse opinionem Aristotelis. Dicit enim
quod non est in loco nisi eo modo, quo movetur et non
movetur per se neque per accidens neque secundum
partes aut totum. Ergo non est in loco. Et verificat
ipsum non moveri per se, quia impossibile est, ut mo-
veatur secundum totum aut secundum partes secun-
dum vero totum, quoniam non mutat locum, secundum
autem partes, quia non sunt divisae a toto et quia otum
etiam est quiescens. Et similiter dicit, quod non move-
tur per accidens. Illud enim, quod movetur per ac-
cidens non movetur secundum partes per accidens
nisi quia motus totius est per se. Et similiter non est
<pb n="[82r
in actu, quia non sunt distinctae neque in potentia, quia
numquam distinguentur. Et propter hoc dicit praecise, quod
motus circularis non est in loco et quod non est tran-
slatio. Et dicit, quod non est impossibile corpus esse non
in loco. Locus enim non est corporis essentialiter, quo-
niam non accipitur in diffinitione corporis neque cor-
pus in diffinitione loci. Et cum locus, qui est finis
est in continente non contento. Et nos dicimus, pona-
tur quod non est de necessitate corporis, ut sit in loco
non est de necessitate moti, ut sit in loco aut per se
aut per accidens, quoniam cum sphaera non fuerit
in loco per se neque per accidens, non erit in loco.
Et cum non fuerit in loco, quomodo igitur movebi-
tur nisi dicatur, quod locus non est de necessitate motus.
Et totum hoc est impossibile.

*[Vetus:] Sicut autem dictum est, alia sunt in
loco secundum potentiam. Alia vero
secundum actum, unde cum qui-
dem continuum sit, quod est similis par-
tis secundum potentiam in loco par-
tes sunt. Cum vero separata sint
quidem tangant autem se, sicut
collectio secundum actum sunt.
[Scotus:] Et res sicut diximus aliae sunt in lo-
co potentia. Et aliae sunt in loco actu,
cum igitur illud, quod est consimi-
lium partium fuerit continuum. Partes
eius in potentia sunt in loco donec
cum separentur, sed erit contingentes,
ut acervus in loco in actu*.
Cum declaravit, quod quaedam corpora sunt in lo-
co per se. Et sunt illa, extra quae est aliquod corpus
contingens. Et quaedam sunt in loco, quia partes eorum
sunt in loco. Et haec est dispositio corporis totius
mundi et quaedam sunt in loco per accidens, ut illud,
quod movetur circulariter. Incepit declarare etiam,
quod quodam attribuuntur loco potentia et quaedam
actu. Et dixit: Et res sicut diximus etc., id est quo-
niam corporum, aliud est in potentia in loco, quia
potest esse in ipso in actu. Et aliud est in loco in a-
ctu. Deinde dicit: Cum igitur corpora etc., id est et corpo-
ra, quae sunt in loco in potentia, sunt partes corpo-
ris continui consimilium partium. Dum fuerit continuum,
verbi gratia aqua. Et cum partes illius separantur et di-
viduntur ab invicem erit in loco in actu. Et in isto
sermone est ordo praeposterus et debet sic legi. Do-
nec cum separantur erunt in illo actu, sed erunt con-
tingentes, sicut acervus et intendit, sed accidit eis,
ut contingantur. Et erit locus eorum unum, ut acervus
tritici. Corpus enim consimilium partium, dum non di-
viditur partes eius sunt in loco in potentia. Et cum
dividitur tunc partes eius sunt in loco in actu. Si
igitur separantur partes eorum erunt in locis diversis
actu et si non separantur, sed erunt contingentes,
erunt in uno loco in actu et tunc erunt quasi medium
inter illud, quod est in potentia pura et actum purum.
Et intendebat declarare per hoc, quod totum non est in lo-
co actu aut potentia et similiter caelum.

*[Vetus:] Et alia quidem per se sunt, ut omne
<pb n="[82r
corpus aut secundum loci mutatio-
nem aut augmentum mobile alicui
per se. Caelum autem sicut dictum est, non est
alicui totum neque in quodam
loco. Siquidem nullum ipsum conti-
net corpus, sub quo autem movetur,
sicut etiam locus in est partibus. Al-
tera enim ab altera habita partium
est. Alia vero secundum accidens, si-
cut anima et caelum. Partes enim in
loco quodammodo omnes sunt in
eo, quod circulariter sunt continet alia a-
liam, unde movetur circulariter solum,
quod sursum est. Omne autem non alicubi
est. Quod enim alicubi est ipsum aliquid est et ad-
huc aliud quidam oportet esse extra hoc. In
quo quidem continetur extra autem o-
mne et totum nihil est.
[Scotus:] Et etiam quaedam per se, verbi gratia quoni-
am omne corpus, quod movetur se-
cundum translationem aut secundum
augmentum est per se in aliquo ubi.
Et caelum sicut diximus non est in
aliquo, ubi secundum totum neque est
in alio loco, cum non contineatur
a corpore omnino, sed secundum quod
movetur secundum hoc partes eius
habent locum etiam. Partes enim e-
ius sunt inseparabiles ab invicem
et quaedam per accidens, verbi gratia anima
et caelum. Partes enim aliquo modo
omnes sunt in loco, quaedam enim
continent quasdam circulariter. Et ideo
pars movetur circulariter, totum ve-
ro non est in aliquo ubi. Hoc enim est,
ubi quod est in se aliquid. Et indiget
aliquo alio, quod extra illud est
et quod continet illud. Et non est aliquid
praeter totum et universum extra totum*.
Cum divisit illud, quod est in loco in actum et
potentiam. Incepit etiam dividere illud in per se
et per accidens. Et dixit: Et etiam quaedam per se etc.,
id est et etiam quaedam corpora mobilia sunt in lo-
co per se. Et sunt illa, quae moventur secundum rectam
translationem aut secundum augmentum. Illa enim, quae
moventur his motibus continentur ab aliquo alio ex-
trinseco, cum sint naturaliter terminata non termi-
nantia. Et cum declaravit etiam hanc propositionem
dicentem, quod omnia corpora, extra quae est aliquid
sunt in loco per se, posuit aliam. Et est, quod caelum non
continetur ab aliquo corpore omnino. Et ista proposi-
tio declarabitur proprie in caelo et mundo. Et conclusit
in secunda figura, quod caelum non est in loco per se. Et
<pb n="[82v
est scilicet secundum totum, id est orbis, qui movetur motu diutur-
no secundum totum. Et hoc intendebat cum dixit:
Et caelum sicut diximus etc. Iste enim sermo con-
tinet conclusionem et unam propositionem. Et forte in-
tendit per hoc, quod dixit: Non est in ubi neque est
in loco idem et erunt nomina synonyma. Et talis do-
ctrina usitatur ad expositiones et quia quaedam par-
tes eius continentur ab aliquo extrinseco, excepit
hoc. Et dixit: Sed secundum quod moventur etc.,
id est sed secundum quod partes eius moventur et partes
eius continent se ad invicem dicitur, quod partes eius
sunt in loco simpliciter. Et est intelligendum, quod licet
sint in loco simpliciter. Tamen hoc est eis per accidens.
Sphaera enim non est innata moveri in sphaera. Et univer-
saliter in continente et non est ita de illo, quod movetur
motu recto. Mobilium igitur quaedam sunt in loco ve-
ro, quaedam sunt in loco per accidens, ut colores
et accidentia, quae sunt in loco, quia subiectum eorum est
in loco. Et prope istum modum dicimus, quod caelum est
in loco per accidens, sed quia aliqua pars eius est in
loco scilicet centrum. Et illorum, quae sunt in loco vero, quaedam
sunt per se. Et sunt illa, quae moventur motu recto.
Et sunt per accidens quaedam et sunt sphaerae caelestes
contente, si omnis sphaera caelestis praeter primam, quae
habet motum proprium, est contenta. Et cum in-
duxit modum corporum, quae sunt in loco per se. Di-
xit: Et quaedam per accidens, verbi gratia anima et caelum,
id est quoniam anima est in caelo, quia subiectum eius, quod
est corpus est in caelo. Et caelum secundum totum est
in loco, qui centrum eius est in loco. Et isti sunt duo
modi eius, quod est per accidens, scilicet attribuere acci-
denti rei illud, quod attribuitur rei et attribuere to-
ti illud, quod attribuitur parti.

Deinde dicit: Partes enim
etc. Et innuit per hoc, quod caelum est in loco per
accidens secundum totum. Partes vero eius sunt in
loco vero quadam enim continent quasdam circu-
lariter. Et dixit hoc, quia ultimus orbis, qui habet
proprie motum diurnum sive fuerit stellatus sive
alius, non debet habere motum proprium praeter di-
uturnum. Et dixit quomodo, quoniam hoc est
accidens. Cum corpus caeleste non est innatum, ut
sit contentum sed continens. Deinde dicit: Et ideo pars mo-
vetur circulariter. Et intendit per partes, partem
mundi, quae est totum caelum et innuit, quod ista pars
est in loco per accidens. Quod enim non est in loco
per se neque per accidens non habet motum per se
et ideo dixit: Totum vero non est in aliquo ubi et inten-
dit per totum, totum mundum. Et dixit: In aliquo,
ut concludat essentialiter et accidentaliter et quasi dicat
totum vero non est omnino in ubi, id est neque per se
neque per accidens. Deinde dicit: Quoniam hoc ubi etc.,
id est id enim, quod est in loco, est in se aliquid. Et
indiget alio aliquo continente ipsum, sed extra totum
nihil est continens ipsum, quoniam hoc nomen to-
tum significat, quod extra ipsum non est corpus ali-
quod omnino. Et hoc manifestum est. Et debes sci-
re, quod Avicenna opinatur, quod corpus caeleste non est in
loco neque per se neque per accidens. Dicit enim, quod
motus rotundi non est translatio, sed motus in si-
tu. Et non est necessarium in motu secundum situm,
ut sit in loco. Et hoc est contra Aristotelem et contra verum
primo vero, quoniam in situ non est motus, ut de-
claratum est in quinto. Et etiam locus est
<pb n="[82v
prior situ. Et acceptus in diffinitione eius, quomodo
igitur habebit aliquem situm et non habebit locum
et etiam manifestum est per se, quod motus sphaerae est
translatio et translatio est in loco. Et hoc manife-
stum est in suis partibus, quoniam mutant locum
tota vero sphaera non mutat locum ut existimatur. Et
Aristoteles declarat in ultimo sexti, quod sphaera mutat locum
secundum formam non secundum subiectum, ut decla-
rabitur in illo loco. Et existimavit Avicenna, quod mo-
tus, qui mutat locum in forma non in subiecto est motus in
situ. Et hic est error manifestus. Et intelligo per
formam hoc, quod transfertur circa convexum centri
ex convexo perfectae rotunditatis ad convexum per-
fectae rotunditatis cum convexum dividatur in mul-
ta convexa, quorum utrumque est perfectae convexita-
tis et rotunditatis. Est igitur unum secundum subie-
ctum non secundum formam. Et ideo translatio cor-
poris rotundi secundum totum circa totalitatem cen-
tri est mutatio loci secundum formam eius non secun-
dum subiectum et quia isti translationi accidit diver-
sitas situs, scilicet situs totius sphaerae ad totum centrum,
vocavit ipsum Avicennam situalem. Et dicere motum es-
se situalem, quia mutatur de situ in situm est aliud
quam dicere motum esse situalem, quia est in ipso situ.
Et hoc ignoravit Avicenna aut vitiose protulit. Et movit
ipsum ad dicendum hoc, quod dixit Alexander, quod orbis
stellatus non est in loco per se neque per accidens
et quod iste motus non est in loco et quod non est tran-
slatio et totum hoc nihil est.

*[Vetus:] Et propter hoc omnia in caelo sunt.
Caelum enim quidem esse fortassis est.
Est autem locus non caelum, sed caeli
quiddam ultimum. Et tangens mobi-
le corporis est terminus quiescens et
propter hoc quidem terra in aqua, haec
in aere, hic vero in aethere, et hic vero
in caelo. Caelum autem non amplius in
alio est.
[Scotus:] Et propter hoc omnia erunt in caelo.
Videtur enim, quod caelum est totum et cae-
lum non est locus, sed aliquid ex ce-
lo. Et est ultimum eius contingens cor-
pus, quod habet moveri et ideo ter-
ra est in aqua et aqua in aere et aer in
aethere et aether in caelo. Caelum vero non
est in aliquo alio*.
Dicit: Quoniam omnia sunt in toto et totum est in cael-
o, ergo omnia erunt in caelo. Et ipse induxit conclusi-
onem tantum cum dixit: Et propter hoc omnia
erunt in caelo et conversionem maioris propositionis,
cum dixit: Videtur enim, quod caelum est totum et fe-
cit hoc, quia conversio eius est manifesta. Et minor propo-
sitio est manifesta. Et dixit: Videtur quia declarabitur, quan-
do declarabitur, quod extra caelum non est aliquod corpus omnino.
Deinde dicit: Et caelum non est locus etc. Et intendit per ul-
timum contingens concavum orbis lunae, quod
continet ignem. Et intendit per corpus, quod habet
moveri ignem. Et intendit, ut mihi videtur, quod habet
<pb n="[83r
moveri ad illud scilicet ad concavum orbis. Et dixit: Hoc
ne existimetur, quod locus sit corpus et quod caelum non
est locus nisi secundum quod continet. Intendebat etiam
per hoc declarare, quod illud, quod est dictum in diffini-
tione loci, invenitur esse conveniens in quattuor elemen-
tis. Terra enim sicut dixit invenitur in ultimo aquae
et aqua in ultimo aeris. Aer etiam, ut demonstratur
in caelo et mundo, est in ultimo ignis et ignis in ul-
timo orbis, sed posuit ista hic positione scilicet quod est
ex istis non manifestum per se donec declaretur post
et similiter hoc quod dixit: Caelum vero non est in
aliquo declarabitur in caelo et mundo.

*[Vetus:] Manifestum autem ex his, quoniam
dubitationes omnes solvuntur, sic uti-
que dicto loco neque simul augmen-
tari necesse est locum neque punctum
esse locum neque duo corpora in eo-
dem loco neque spatium aliquod esse
corporeum. Corpus autem medium lo-
ci contingentis est, sed non spatium cor-
poris. Et est locus alicui, non sicut in
loco autem, sed sicut terminus infinito.
Non enim omne, quod est in loco est
sed mobile corpus.
[Scotus:] Declaratum est ex hoc, cum locus
dicatur hoc modo. Omnes quaestiones
dissolvuntur, non enim est necesse, quod
aliquid neque augeatur per augmen-
tum eius, in quo est neque ut punctus
sit locus neque ut duo corpora sint
in eodem loco neque ut locus sit di-
mensio aliqua corporalis, sicut est
finis in finito, quoniam illud, quod
est inter locum est corpus quodcun-
que corpus sit, non dimensio corpo-
ris. Locus vero est in ubi, ita quod sit
in loco, sed secundum quod est finis
in finito, quoniam non omne ens est
in loco, sed corpus quod habet moveri*.
Cum promisit dare diffinitionem loci convenientem
omnibus principiis inventis in loco et per quam dis-
solvantur omnes quaestiones accidentes in eo. Ince-
pit declarare, quomodo dissolvantur quaestiones prae-
dictae ex hac diffinitione. Et dixit: Et declaratum
est ex hoc etc., id est et declaratum est ex
praedictis, quod omnes quaestiones contingentes in loco
dissolvuntur ex hac diffinitione. Deinde incepit
dissolvere unam illarum quaestionum. Et dixit: Quoniam
non est necesse etc., id est quoniam quaestio dicens,
quod si omne corpus est in loco et in omni loco est cor-
pus necesse est, quando corpus augetur, ut locus
augeatur, ex quo sequitur locum esse corpus. Ista enim
quaestio dissolvitur hoc modo per hanc diffinitionem,
quoniam locus secundum quod est finis, accidit ei au-
gmentum per accidens, secundum quod locus est finis
corporum, quae sunt facilis passionis scilicet aquae et ae-
<pb n="[83r
ris. Et quaestio contingit, quando potest augeri essen-
tialiter scilicet, ut ex suo augmento sequitur, ut sit cor-
pus, quoniam hoc non sequitur nisi augmentum e-
ius esset per se. Deinde dedit aliam quaestionem.
Et dixit: Neque ut punctus habeat locum. Et est
quaestio dicens, quoniam si corpus habet locum
necesse est, ut superficies habeat locum. Et si super-
ficies habet locum, necesse est, ut linea habeat locum.
Et si linea, similiter et punctus. Ista enim sunt proportio-
nalia. Hoc enim non contingit nisi ponentibus locum
corporis esse corpus. Ponentibus vero locum corpo-
ris esse ultimum continens, non contingit haec questio.
Deinde induxit tertiam quaestionem. Et dixit: Neque duo
corpora erunt in eodem loco et sita quaestio non con-
tingit etiam nisi ponentibus locum esse tres dimensio-
nes et sermoni dicenti, quoniam quemadmodum lo-
cus puncti est punctus. Et locus superficiei est su-
perficies, ita contingeret ut locus corporis sit corpus.
Ponentibus vero ipsum esse ultimum continens,
non contingit haec quaestio. Deinde induxit quartam
quaestionem. Et dixit: Neque ut sit nobis aliqua di-
mensio infinito. Illud enim, quod est inter locum
etc., id est et non contingit nobis, ut locus sit di-
mensio, quae est inter ultima. Illud enim, quod est in-
ter ultima apud nos semper in eo est aliquod cor-
pus, non dimensio abstracta a corpore. Et sic non con-
tingit nobis secundum hanc expositionem, ut locus
indigeat loco, quoniam locus apud nos, secundum
quod est finis est in aliquo, non secundum quod aliquid est
in loco, sed secundum quod superficies est in corpore
et ideo non conceditur, quod omne ens est in loco. Et
hoc intendebat cum dixit: Locus est in ubi, non
secundum quod est in loco, sed secundum quod est infini-
to, id est et cum dicitur locum esse in ubi non est se-
cundum quod est in loco, sed secundum quod dicitur in fi-
ne, qui est una superficies aut superficies plures
esse in finito, cuius sunt superficies. Deinde dicit: Non
enim omne ens est in loco, id est sed quaedam entia etiam
sunt in subiecto scilicet accidentia et quaedam in loco
scilicet individua substantiae. Et dixit: Sed corpus, quod
habet moveri ad accipiendum corpus mathematicum,
quod non est in loco nisi secundum imaginationem.

*[Vetus:] Et fertur igitur in sui ipsius locum
unumquodque rationabiliter, cui enim
consequenter et quod tangitur non,
ut proximum est. Et simul apta nata
impossibilia sunt, quae vero tanguntur pas-
siva et activa sunt ad invicem. Et ma-
net igitur natura omne in proprio lo-
co unumquodque rationabiliter. Et
namque haec pars in toto loco, sicut
divisibilis pars est ad totum, ut cum
aquae aliquis moveat partem aut
aeris.
[Scotus:] Et recte unumquodque corporum tran-
sfertur ad eundem locum. Omne enim
quod est consequens aliquod et con-
tingens ipsum non violente est uni-
geneum cum eo. Cum igitur ista
<pb n="[83v
fuerint ex eo, quod esse continuum non agunt
in se ad invicem et cum fuerint con-
tingentia agunt in se ad invicem
aut patientur in se invicem et quaeli-
bet rerum naturalium quiescit in lo-
co sibi proprio. Et hoc rectum est, cum
pars non quiescit in toto. Et illud,
quod est in loco dispositio eius est
sicut dispositio partis divisae ad u-
niversum, verbi gratia cum aliquis
motor moverit parte aquae et aeris*.
Cum dixit, quod ex hac diffinitione dissolvuntur quae-
stiones accidentes in loco. Incepit declarare etiam,
quod ex illa potest homo dare causam, ex qua unum-
quodque corporum habet proprie locum proprium
ex locis naturalibus et quod, qui dicit locum esse in-
ane in aliquo, non potest dare causam eius, quod ap-
paret ex diversitate specierum loci propter diversi-
tatem specierum corporum. Et dixit: Et recte etc.,
id est et cum locus sit ultimum corporis continens
locatum rectum est, ut unum corporum transferatur
ad locum proprium, cum transfertur ad ultimum cor-
poris sibi proprii. Omne enim corpus movetur na-
turaliter ad ultimum alterius corporis donec tan-
gat ipsum. Et illud corpus, ad quod movetur est uni-
geneum cum eo. Causa igitur in hoc, quod corpora mo-
ventur ad loca propria est, quia ultimum corporis con-
tinentis convenit cum ultimo rei motae. Et hoc non in-
venitur in vacuo, in vacuo enim non est natura neque
unigenea neque diversa. Et hoc intendebat cum
dixit: Omne enim, quod est consequens etc., id est
quod movetur ad aliquid naturaliter non violente, do-
nec occurrat illi est unigeneum cum eo et quia mo-
bilia videntur moveri ad ultimum continentis. Et omne,
quod movetur ad aliquid naturaliter est unigeneum
cum eo. Ultimum igitur necesse est unigeneum. Et sic in
quolibet ultimo concavo elementorum, scilicet quod aqua
movetur etiam ad ultimum aeris, quando aqua fu-
erit in suo loco proprio mundi aut in aliquo loco
violente. Deinde dicit: Cum igitur ista etc., id est cum
igitur res unigeneae fuerit continuae, non agunt in se
ad invicem. Et cum fuerint contiguae agunt in se
ad invicem. Deinde dicit: In qualibet rerum etc. Et iste
sermo nititur dare causam quietis corporum in su-
is ubi naturalibus ex diffinitione loci, sicut dedit ex
illo causam motionis corporum ad sua ubi natura-
lia. Et sermo sic componitur: corpus in corpore continen-
te ipsum est, sicut pars divisa a toto continuo. Et
omnis pars divisa a toto continuo figuratur, quan-
do continuatur cum toto et quiescit apud ipsum, verbi
gratia pars aquae divisa, quando movetur ad universum
aquae et continuatur cum eo. Sequitur ex hoc, ut corpus
locatum figuratur in loco, secundum quod est pars illi-
us. Et nititur etiam per hunc sermonem dare causam
quietis naturalis et universalis cum causa in qui-
ete est eadem cum causa in motu. Et est similitudo,
quae est in continente. Et dixit, quod dispositio eius est
sicut dispositio partis diversae etc., quia locatum,
quando tangit corpus continens ipsum non copula-
tur cum eo et similitudo inter illa est unigeneitas.

<pb n="[83v
*[Vetus:] Sicut autem aer habet se ad aquam,
ut materia. Hic autem habet se, ut
species. Aqua enim materia aeris,
aer aetas quidem illius. Aqua enim
potentia est aer, aer autem potentia a-
qua est alio modo. Determinandum autem
est posterius de his, sed propter tem-
pus necesse est dicere quidem. Incer-
te autem nunc dictum, tunc erit certi-
us. Si igitur idem est materia et actus.
Aqua enim utrumque, sed hoc quidem
potentia, id vero actu est. Habet se
utique, sicut pars quodammodo ad to-
tum, unde et his tactus in est. Apti-
tudo autem, cum utraque actu unum
fiant. Et de loco quidem et quoniam est et quod
est dictum est.
[Scotus:] Et videtur etiam, quod collatio aeris
apud aquam est quasi materia et aliud
forma. Aqua autem est tamquam materia
aeris, aer vero est tamquam aliquis actus
illius. Aqua enim est in potentia
aer. Aer vero est in potentia aqua a-
lio modo. Et hoc determinandum est
in postremo, sed necessitas cogit
ad dicendum hoc in hoc loco. Si igi-
tur sermo non sit, sit manifestus in hoc loco
illic erit manifestus, cum igitur
idem fuerit materia et complemen-
tum. Sunt enim ambo aqua, sed il-
lud est in potentia et hoc secundum
perfectionem, ita habet se sicut pars
in aliquo modo apud totum. Et ideo
haec duo sunt contingentia et fiunt
continua, quando fuerint ambo unum
in actu. Hoc igitur sit dictum de loco
si est et quid est*.
Nititur in hoc sermone dare causam in hoc, quod con-
tentum est simile continenti. Dicit enim quod contentum
ita se habet ad continens, sicut materia ad formam,
id est et quemadmodum materia perficitur per formam ita
contentum perficitur per continens. Et quia hoc est quasi
non manifestum in hoc loco. Dixit: Et videtur etc.,
id est et videtur, quod aqua est similis materiae. Et aer
est similis formae et propter hanc similitudinem alte-
rum perficitur per alterum, sicut materia per formam
et differunt, quod continens et contentum sunt in actu
et forma et materia non sunt in actu utraque per se.
Continens igitur et contentum assimilantur parti et to-
ti quodammodo et materiae et formae quodammodo
et quia utrumque videtur quasi materia reliqui,
utrumque enim elementorum vicinorum est in po-
tentia reliquum. Et fuerit positum, quod alterum est
<pb n="[84r
quasi materia scilicet contentum et alterum quasi forma, scilicet
continens. Incepit declarare, quod potentia non dicitur
in eis eodem modo. Et dixit: Aqua enim est in poten-
tia aer etc., id est et diximus, quod aqua est quasi ma-
teria aeris, quia aqua est creata in potentia primi-
tus et prima intentione, ut sit aer. Aer vero quasi est in
potentia propter formam materiae et quasi causa in
hoc est, quia aer est quasi perfectio aqua et ignis aeris,
scilicet quia continens est nobilius contento secundum hoc
et etiam alterum est quasi privatio et alterum quasi forma
et alterum quasi generatio et alterum quasi corruptio. Et quia
omnia ista non sunt manifesta in hoc loco, dixit:
Et determinandum est hoc in postremo etc., id est
et hoc, quod diximus, quod continens est quasi forma et con-
tentum quasi materia, non est manifestum in hoc loco
sed accipiendum est hic pro constanti quousque de-
claretur in aliis scilicet in quarto caeli et mundi. Deinde dicit:
Cum igitur idem fuerit materia etc., vult de-
clarare per istum, quod alterum esse quasi materiam et
alterum quasi formam. Facit etiam credere, ut alterum
sit sicut pars et alterum quasi totum alio modo, ut
dictum est superius. Et dixit: Cum igitur idem etc.,
id est cum igitur idem, verbi gratia aqua fuerit compo-
situm ex materia et forma, utrumque enim dicitur
aqua, quoniam materia dicitur aqua in potentia et for-
ma dicitur aqua in actu. Manifestum est, quod materia
est tamquam pars et forma tamquam totum, quoniam hoc
nomen res dicitur de parte in potentia et de toto
in actu. Et cum ista sit dispositio continentis de
contento, manifestum est, quod continens ita se habet
de contento sicut pars de toto. Et est etiam quasi alia
causa in similitudine, quae est inter illa. Deinde dicit: Et ideo
haec duo sunt contingentia etc., id est et quia ista ha-
bent se ad invicem, sicut pars et totum, ideo sunt
contingentia. Et fient continua scilicet continens et conten-
tum, quando alterum transmutabitur in alterum hoc igi-
tur sit dictum de esse loci et eius quiditate.

*[Vetus:] Eodem modo accipiendum est esse
physici considerare de vacuo et si est
aut non et quomodo est et quid est,
sicut et de de loco. Et namque similem ha-
bet incredulitatem et fidem per ea,
quae opinantur, ut enim locum quen-
dam et vas vacuum esse ponunt di-
centes, videtur autem esse plenum qui-
dem, cum habet grave, cuius rece-
ptivum est, cum vero privatum est
vacuum. Tamquam idem sit vacuum et plenum
et locus esse autem ipsis non idem est.
[Scotus:] Et sciendum quod oportet naturalem
etiam considerare de vacuo hoc mo-
do, quo de loco. Et perscrutari de ipso
quid sit et utrum sit aut non et quo-
modo inter illa est propinquitas in
negando et concedendo illa ex hoc,
quod pertransit mentem ex eis. Dicentes
enim vacuum esse ponunt ipsum quasi
<pb n="[84r
aliquem locum et vas, quod existima-
tur esse plenum, quando in eo est
corpus receptum et quando caret illo
est vacuum ita, quod plenum et vacuum
et locus sunt idem sed esse eorum non
est idem*.
Cum complevit sermonem de loco, incepit loqui
de vacuo et dixit: Et sciendum est etc., id est pone-
re perscrutationem in ipso de tribus interrogationi-
bus, de quibus perscrutatus est in loco, scilicet utrum
sit et quid et quale. Et naturalis debet considerare
de vacuo, quia convenit secundum imaginationem lo-
co et motui et aliis naturalibus. Et hoc movit dicen-
tes ipsum ad hoc credendum et quia locus est si-
milis vacuo. Vacuum enim apud dicentes ipsum
esse est locus sine corpore. Dixit: Et inter illa est pro-
pinquitas et ita invenimus in libro Alexandris, in libro
autem nostro invenimus et inter illa est distantia in
arabis autem conveniunt propinquitas et distantia.
Et forte est error scriptoris et forte distantia est, quia
alterum est verum et alterum est falsum. Deinde dicit: Et perscrutari,
quid sit et utrum sit, id est et perscrutari primo, quid signi-
ficat hoc nomen vacuum, quoniam quid est inte-
rrogatur ad sciendum significationem nominis. Et ista
interrogatio praecedit interrogationem de utrum sit in
interrogationibus simplicibus. interrogatio autem per
quid sit quae interrogatur de eius Diffinitione est etiam
post interrogationem per utrum. Et ideo incepit ab
interrogatione per quid sit et post induxit interroga-
tionem per utrum. Et dixit: Et perscrutari etc.,
id est utrum sit aut non sit et si sit, quomodo est. Et for-
te in hoc sermone est ordo praeposterus, ita quod le-
gatur sic et oportet primo perscrutari de vacuo,
utrum sit aut non. Et si sit, quid sit et aequale. Deinde dicit:
Dicentes enim vacuum etc. Hic dat causam pro-
pter quam oportet naturalem considerare de vacuo
et quasi dicat et causa in hoc, quod naturalis debet considerare de
vacuo est, quoniam dicentes vacuum esse. Credunt
ipsum esse sicut locus est vas et cum aliquod cor-
pus est in eo, est plenum. Et cum caret illo corpo-
re est vacuum, ita quod contingit istis, ut locus et ple-
num et vacuum sint idem secundum subiectum et
diversa secundum diffinitionem, scilicet quod cum nihil fue-
rit in eo dicatur vacuum et e contrario. Hae enim duae
dispositiones sunt oppositae. Et si fuerit consideratum
in respectu eius, quod subicitur in eo, dicetur locus.
Cum igitur dixit idem, intendit secundum subie-
ctum. Deinde dicit: Sed esse eorum non est idem, id est secun-
dum diffinitionem. Vacuum enim et locus sunt idem
secundum subiectum et duo secundum diffinitionem.

*[Vetus:] Incipere autem oportet ab intentio-
ne accipientium ea, quae dicunt af-
firmantes esse. Et iterum, quae dicunt non
affirmantes esse. Et iterum commu-
nes opiniones de ipsis. Alii quidem
igitur monstrare tentantes quia non
est, quod homines volunt dicere. Vacu-
um hoc probant, sed peccantes id
cunt sicut Anaxagoras. Sed non eodem modo
<pb n="[84v
argumentantes. Demonstrant enim
quod aliquid sit aer ligantes utres et de-
monstrationes quod fortis sit aer et acci-
pientes in clepsydriis. Alii autem ho-
mines volunt vacuum esse spatium,
in quo nullum est corpus sensibile.
[Scotus:] Et oportet nos ponere principium
considerationis et narremus, quid di-
cunt in hoc opinantes ipsum esse
et quid dicunt etiam opinantes ipsum
non esse et etiam res cognitas in eo.
Dicamus igitur, quod illi, qui nituntur
probare ipsum non esse. Non contradi-
cunt ei, quod homines intendunt per
hoc nomen vacuum, sed ei, quod ipsi
intendunt per hoc nomen peccan-
do, ut Anaxagoras, qui ivit sua via in con-
tradictione. Probant enim aerem esse
aliquid per compressionem utris infla-
ti et vident per hoc, quod aer habet vir-
tutem et per inclusionem eius in instru-
mentis, quae dicuntur cantaplorae.
Homines enim intendunt, cum di-
cunt vacuum, dimensione in qua
non est corpus sensibile omnino*.
Quia principium perscrutationis naturalis est prae-
ponere sermones dialecticos sermonibus demonstra-
tivis et sermones eorum, qui ponunt vacuum et qui
destruunt ipsum sunt tales et maxime sermones
eorum, qui ponunt ipsum. Dixit: Et oportet nos po-
nere etc., id est et ponamus primo perscrutationem
de suo esse, per prima cognita quae naturaliter ha-
bemus in ipso. Deinde incepit dicere rationes eorum,
qui negant ipsum esse. Et accusat eos, quia non con-
tradixerunt ei, scilicet quod significat hoc nomen vacuum,
ita quod contradictio eorum esset contradictio universa-
lis, sed contradixerunt contradictione particulari, scilicet
quod quidam eorum existimaverunt vacuum esse et est
aer invisibilis. Et hoc intendebat cum dixit: Non
contradixerunt etc., id est quoniam non contradixe-
runt ei, quod significat hoc nomen vacuum, ut oportet
in contradictionibus demonstratis, sed contradixe-
runt intentioni particulari quam ipsi intellexerunt
per hoc nomen vacuum aut opinabantur ipsum esse
vacuum scilicet aerem. Et hoc sicut dixit, quia exprime-
bant utres inflatos, donec sentiatur per tactum
exitus aeris ab eis. Et declarabant per hoc, quod aer
non est vacuum sed corpus. Et similiter faciebant
de introitu aeris in cantaploris. Hoc enim instrumen-
tum quando superius clauditur non fluit aqua ab in-
feriori et cum superius aperitur fluit. Et hoc acci-
dit necessario ex introitu aeris in ipsum instrumen-
tum, ergo quando aqua exit ab eo, non remanet
vacuum, sed succedit aer. Et hoc, ut dicunt, non de-
struit naturam vacui, sed destruit solummodo, ut aer
sit vacuum. Et dicens vacuum esse, potest dicere quod
<pb n="[84v
est dispersum in corporibus non separatum ab eis
et quod est etiam separatum extra mundum. Et ideo
ista contradictio fuit particularis. Deinde induxit
descriptionem vacui apud dicentes ipsum esse, cui
debet resisti. Et dixit: Homines vero intendunt etc.,
et intendit homines dicentes vacuum esse
et dixit: Corpus sensibile ad accipiendum corpus ma-
thematicum. Non enim est differentia inter vacuum et cor-
pus mathematicum, cum utrumque sit tres dimen-
siones abstractae a materia.

*[Vetus:] Opinantes autem omne, quod est, cor-
pus esse dicunt, in quo omnino
nihil est illud esse vacuum, unde ple-
num aere vacuum esse. Igitur non o-
portet hic demonstrare, quod aliquid
sit aer, sed quod non est spatium alte-
rum a corporibus neque separabile
neque quod sit in actu. Quod igitur recipiat
omne corpus et quod non sit continu-
um, sicut dicunt Democritus et Leu-
cippus et alii multi philosophorum
aut et si aliquid extra omne corpus
est cum sit continuum.
[Scotus:] Et quia opinabantur, quod omne ens
est corpus dixerunt, quod id, in quo ni-
hil est omnino. Illud est vacuum et
ideo videbant, quod illud quod est ple-
num aere, est vacuum. Non igitur opor-
tet declarare aerem esse aliquid, sed
oportet declarare, quod nulla est hic di-
mensio secundum dimensionem cor-
porum neque separata neque existens
in actu, ita quod miscentur cum toto cor-
pore et erit non continuum, sicut dicit
Democritus et Leucippus et mul-
ti alii, qui loquuntur de natura. Neque
est aliquid extra corpus universa-
le et istud corpus est continuum*.
Cum dixit, quod significatum huius nominis vacu-
um, secundum quod ipsi intendunt, est dimensio, in quo non
est corpus sensibile. Et ista expositio nominis licet
semper non sit dicta ab eis, tamen sequitur ex ver-
bis eorum. Incepit notificare hoc. Et dixit: Et quia opi-
nabantur, quod omne ens est corpus etc., id est et quia
isti opinabantur, quod omne ens est corpus sensibile,
intendebat per vacuum illud, in quo nihil est omni-
no, id est illud, in quo non est corpus sensibile. Et quia po-
nebant ipsum esse aliquid et non privationem simplici-
ter, sed inane et vacuum contingit, ut sit dimensio,
ergo significatum huius nominis vacuum, secundum
quod ipsi intelligunt, est dimensio in qua non est cor-
pus sensibile. Et intendit per dimensionem tres di-
mensiones. Deinde dicit: Et ideo videbant etc., id est et quia
opinabantur, quod vacuum est illud, in quo non est ali-
quod sensibile. Et aer est insensibilis, crediderunt
quod illa quae sunt plena aere, sunt vacua. Deinde dicit: Non
<pb n="[85r
igitur oportet etc., id est et cum sit declaratum
secundum opinionem eorum, quod significatum huius no-
minis vacuum apud eos est dimensio, in quo non
est corpus sensibile, non oportet volentes contra-
dicere huic opinioni vera contradictionem declarare,
quod aer est aliquod corpus, sed declarare quod non sunt
hic dimensiones praeter dimensiones corporum exi-
stentium in eis neque separatae secundum opinionem
dicentium, quod vacuum invenitur extra omnia corpo-
ra et per se neque existentes omnes in actu in cor-
poribus et si non separentur a corporibus, sed innu-
itur a corporibus, ita quod nullum corpus sit continu-
um in rei varietate nisi secundum sensum, sed in omni-
bus corporibus sunt foramina plena vacuo, ut De-
mocritus et Leucippus intendunt et multi alii lo-
quentium de natura. Deinde dicit: Neque est aliquid extra
corpus totale etc., id est et secundum hoc destruetur
etiam opinio dicentium, quod extra mundum est vacu-
um infinitum et quod in corpore totius non est va-
cuum. Et intendebat declarare, quod cum destruxe-
rit significatum huius nominis vacuum destruen-
tur omnes opiniones dictae de vacuo, qui autem
vult destruere vacuum per hoc, quod aer est corpus,
non destruit nisi unam opinionem particularem de
vacuo.

*[Vetus:] Hi quidem igitur non secundum pro-
posita ad problema contradicunt,
sed affirmantes esse magis. Dicunt
autem unum quidem, quia motus secun-
dum locum non erit. Hic autem est lo-
ci et mutatio augmentum. Non enim
videbitur motus utique esse, nisi sit
vacuum. Plenum enim impossibile
est recipere, si vero recipiat, sunt duo
in eodem. Continget utique et quodli-
bet simul esse corpora. Differentiam
enim, propter quam non utique erit
quod dictum est, non erit dicere. Si autem
contigit hoc et parvissimum accipiet
maximum. Multa namque parva ma-
gna sunt, quare si aequalia magna
vel multa, continget in eodem esse
et multa inaequalia.
[Scotus:] Isti vero non contradixerunt signifi-
cato, secundum quod oportet. Dicentes
vero vacuum esse, sermo eorum est
convenientior. Dicunt enim primo, quod
motus localis impossibile est, ut sit
sine vacuo et iste motus est transla-
tio et augmentum et diminutio.
Existimatur enim, quod impossibile est,
ut sit motus nisi sit vacuum. Plenum
enim impossibile est recipere aliquid,
quoniam si recipit, erit possibile duo
corpora esse in eodem loco et plu-
<pb n="[85r
ra quodlibet insimul. Non enim potest
aliquis dicere, quod inter hoc et illud
est differentia, propter quam non po-
test esse, sicut est dictum. Et cum ita
sit possibile, est ut minima rerum re-
cipiat maximam. Magnum enim di-
viditur in multa parva, ergo si est pos-
sibile ut multa aequalia sint in eo-
dem loco. Necesse est, ut multa inae-
qualia etiam sint in eodem loco*.
Cum dixit, quod contradictio eorum, qui dixerunt va-
cuum esse est debilis, incepit inducere rationes eo-
rum, qui ponunt vacuum esse. Et declarare, quod ratio-
nes eorum sunt valde apparentes. Et dixit: Isti ve-
ro etc., id est qui destruunt vacuum. Deinde dicit: Dicen-
tes autem vacuum, sermo eorum est convenientior et ra-
tiones eorum magis pertinent ad sufficientiam et ap-
parentiam. Deinde dicit: Primo vero, quia motus localis non
potest esse sine vacuo, id est et prima ratiocinatio eorum est,
quia dicunt, quod si vacuum non fuerit, non erit motus
localis, sed motus localis est. Ergo vacuum est
vel si motus est, vacuum est. Sed motus est, ergo
vacuum est et quia continuatio non est manifesta, incepit in-
ducere rationes eorum in continuatione. Et dixit: Existima-
tur enim quod impossibile est etc., id est existimatur
enim, quod vacuum sequitur ex motu. Et cum vacuum
non est, motus non est. Deinde dicit: Plenum enim non po-
test recipere aliquid, id est et existimatur, quod si motus est
vacuum, est quoniam motum movetur in aliquo re-
cipiente ipsum. Et illud aut est vacuum aut corpus.
Si corpus, tunc corpus, recipit corpus. Et erunt duo
corpora in eodem loco, quod est impossibile. Et cum
impossibile est, ut recipiens sit corpus, ergo est va-
cuum. Deinde addidit huic impossibili improbabi-
litatem statim. Et dixit: Et multa corpora etc., id est
et si sit possibile duo corpora esse in eodem loco,
possibile est plura corpora esse in eodem loco. Non
enim potest aliquis dicere, quod est differentia inter
hoc, quod unum corpus recipiet duo corpora aut
plura corpora et quod propter illam differentiam non
est, sicut fuit dictum, scilicet quod illud, quod contingit in
duobus corporibus, contingat in pluribus. Deinde dicit:
Et cum ita sit possibile est etc., id est et cum sit
possibile, ut multa corpora subiciantur in eodem lo-
co, possibile est, ut maximum corpus subiciatur in
loco minimi corporis, ut quod mundus subiciatur in
loco sinapis. Possibile est corpus maximum dividi
in minima corpora aequalia corpori minimo, quae
omnia penetrantur in loco minimi corporis. Deinde
induxit aliud impossibile etiam, quod sequitur ex hoc.
Et dixit: Ergo si possibile est etc., id est quando in
aequalia fient aequalia scilicet maximum subici in mini-
mo et sic deficiet excessus.

*[Vetus:] Melissus quidem igitur demonstrat,
quod omne sit immobile ex his. Si enim mo-
vebitur aliquid, necesse est, dicunt esse va-
cuum. Vacuum autem non est eorum, quae sunt.
[Scotus:] Melissus igitur declaravit ex hoc, quod
totum non movetur. Dixit quoniam
<pb n="[85v
si movetur necesse est, ut sit vacuum
sed vacuum non est*.
Dicit: Et Melissus, cum oboedit ad vacuum esse, si mo-
tus est et vacuum apud ipsum non est. Igitur dixit:
Totum non moveri et cecidit in peius vacuo quia ne-
gat motum esse.
*[Vetus:] Quoddam quidem igitur modo ex
his demonstrant, quod aliquid est vacu-
um, alio vero modo, quia videntur coeun-
tia et calcantia, ut vinum dicunt,
cum utribus recipere dolia tamquam in
ea, quae sunt vacua coeunti densato
corpore. Amplius autem et augmentum
videtur fieri omnibus per vacuum.
Alimentum quidem enim corpus esse
duo autem corpora impossibile simul esse.
[Scotus:] Istae igitur est unus modus, ex quo de-
clarat vacuum esse aliquid, et alius mo-
dus est, quia nos videmus res, quae congre-
gantur ad invicem et condensantur. Dicunt: Verbi
gratia vinum, dolia enim occupant ipsum,
cum album in exemplari. Et hoc si-
gnificat hic esse loca vacua, ad quae
corpus congregatur, quando densatur
et etiam augmentum. Omnes homines
existimant ipsum esse mediante va-
cuo. Dicunt enim, quod nutrimentum est cor-
pus. Et impossibile est, ut duo corpo-
ra sint insimul*.
Cum declaravit, quod unum eorum, ex quibus pro-
bant vacuum esse, est motus translationis. Dicit e-
tiam, quod ex densitate probant etiam vacuum. Dicunt
enim, quod unum corpus videtur constringi et fieri minus
quam erat. Et si vacuum non esset contingeret, ut par-
tes eius invicem penetrarentur, quod est impossibile. De-
inde induxit tertiam rationem. Et dixit: Et etiam augmen-
tum etc., id est quoniam nutrimentum, quia est cor-
pus ad veniens corpori nutribili et penetrans ipsum
necesse est, ut in corpore nutribili sint foramina va-
cua, in quibus intrat cibus. Quoniam si non essent
illic foramina, contingeret corpus penetrari. Hae igi-
tur sunt tres rationes, quarum una est ex motu tran-
slationis et secunda e densitate et raritate et tertia
ex nutrimento. Et impossibile, quod sequitur ex eis se-
cundum existimationem est unum scilicet corpus penetra-
ri et ratiocinatio ex utribus est particularis et redu-
citur ad rationem ex densitate et raritate.

*[Vetus:] Testimonium autem et quod est de cine-
re facit, quod tantum aquae recipit, quan-
tum vas vacuum esset. Esse autem et
Pythagorici affirmaverunt vacuum
et ingredi ipsum in caelo ex infinito spi-
ritu tamquam respirati. Et hoc esse vacu-
um, quod determinat naturas re-
<pb n="[85v
rum tamquam sit vacuum separatio quae-
dam eorum, quae sunt consequenter et
determinatio. Et hoc in numeris esse
primum. Vacuum enim determinare
naturam ipsorum.
[Scotus:] Et testatur apud eos hoc, quod
accidit cineri. Recipit enim ex aqua
tantum, quantum vas, in quo erat cinis.
Et Pythagorici dicebat vacuum esse
et quod per anhelitum intrat caelum. Caelum
enim attrahit ipsum cum hoc, quod at-
trahit, quando anhelabat ex spiritu
infinito. Et vacuum etiam est illud,
quod distinguit inter naturas, quo-
niam vacuum est distinctio et determi-
natio inter consequentia. Dicunt: Et
hoc primo invenitur in numeris. Vacuum
enim apud eos distinxit naturam eorum*.
Et haec est alia ratio particularis et inducunt ipsam
pro testimonio dicentes vacuum esse. Dicunt enim,
quod idem vas capit de aqua, quando est plenum ci-
nere, quantum capit de aqua, quando est vacuum.
Et hoc non sum expertus. Et si est sicut dicunt, non
habet aliam causam, nisi quia aqua corrumpitur a ci-
nere aut secundum totum. Si dixerimus, quod inter par-
tes cineris omnes non est aer divisus, ita quod ex eo
non remaneat in eo nisi qualitas tantum aut corrum-
pantur ex eo partes aliquae. Et aer, qui est mixtus
cum cinere, succedunt ex eo partes aliquae et dis-
solvuntur a cinere aliae partes. Et hoc est verius et signum
eius est, quoniam quando cinis exprimitur, exit quae-
dam pars aquae ab eo et non tota. Et quando cinis
desiccatur, revertitur minor quam erat. Et Pythagorici
inducebant quartam rationem universalem. Dicebant
enim, quod causa divisionis entium consequentium,
id est non contingentium est vacuum. Et dicebant quo-
niam si divisio est, vacuum est. Sed divisio est, ergo
vacuum est. Deinde dicit: Et Pythagorici dixerunt vacuum
esse, id est et Pythagorici opinabantur vacuum esse pene-
trans totum mundum per anhelitum et non separa-
tum. Cum mundus anhelet a spiritu infinito, scilicet va-
cuo. Deinde induxit aliam rationem ex distinctione, quae
invenitur in rebus consequentibus. Et dixit: Et est il-
lud, quod distinguit inter naturas etc., id est et
vacuum est illud, quod distinguit inter naturas di-
stinctas apud eos. Est enim apud eos causa distin-
ctionis et determinationis consequentium. Et hoc pri-
mo invenitur in numeris, id est quia consequens primo
invenitur in numeris et mediante numero invenitur
in aliis entibus. Dixerunt quod vacuum est illud, quod
distinxit naturam numerorum. Et post distinxit na-
turas rerum per distinctionem naturae numerorum.

*[Vetus:] Ex quibus quidem igitur alii dicunt
esse, alii vero non dicunt, fere tot et
huiusmodi sunt, ad quale autem
se habet, oportet accipere, quid no-
men significat. Videtur autem vacuum
<pb n="[86r
locus est, in quo nihil est. Huius au-
tem causa est, quia quod est, corpus
esse opinantur. Omne autem corpus
in loco, est vacuum autem, in quo loco
nullum corpus est, quare sic ubi non
est corpus, nihil est hic. Corpus au-
tem opinantur esse, quod tangitur
huiusmodi autem est, quod habet gra-
vitatem et levitatem. Accidet ergo
ex syllogismo hoc esse vacuum, in
quo nullum grave aut leve. Haec qui-
dem igitur sicut diximus prius ex
syllogismo accidunt. Inconveniens
autem est si punctum vacuum sit,
oportet enim locum vacuum esse in
quo loco corporis sit spatium, quod
tangitur.
[Scotus:] Ista igitur et similia fere sunt, per quae
ratiocinatur dicentes vacuum esse et
negantes ipsum. Et est necesse decla-
rare, quod istorum est verum scire signi-
ficatum huius nominis. Et existimatur,
quod vacuum est locus, in quo nihil est
et causa in hoc est, quia existimant,
quod ens est corpus et quod omne corpus
est in loco et quod vacuum est locus, in
quo non est corpus. Sequitur igitur, quod si ali-
quod, ubi fuerit in quo non est corpus, quod
nihil sit illic omino. Et existimat etiam, quod
omne corpus est tangibile. Et illud
quod est tale, est illud, quod habet
gravitatem et levitatem ergo sequitur
ex hoc, quod vacuum sit illud, in quo non
est gravitas aut levitas. Ista igitur
sicut diximus superius sequuntur
secundum rationem, sed est inopina-
bile, ut punctus sit vacuum, quo-
niam sequitur, ut sit locus. Et illud est,
in quo est dimensio corporis tangibilis*.
Dicit: Hoc igitur quod narravimus est fere sermo
probantium vacuum esse et improbantium. Et necesse
est illi, qui intendit declarare, quod istorum est necessa-
rium scire, quid significat hoc nomen vacuum. Et
dixit hoc, quia principium perscrutationis per utrum
simplex scilicet utrum aliquid sit aut non, est expone-
re nomen per sermonem compositum ex aliquo, quod
est tamquam genus et alio, quod est tamquam differentia.
Deinde quaeretur, si illud genus est illi differentia, si
fuerit verificabitur illud quaesitum. et si non, non, ut
declaratum est in Posterioribus.

Deinde dicit: Et existima-
tum est, quod vacuum est locus, in quo nihil est, id est exi-
stimatur secundum opinionem eorum, quod hoc nomen va-
cuum significat apud eos locum, in quo nihil est.
<pb n="[86r
Deinde dicit: Et causa in hoc est etc., id est quoniam opinabantur,
quod omne ens est corpus et quod omne corpus est in
loco et quod vacuum est locus, in quo non est corpus.
Ex quo sequitur, quod vacuum est illud, in quo nihil est.
Deinde dicit: Et existimant, quod omne corpus est tangibile
etc., id est et quia ponunt, quod vacuum est illud, in quo
non est corpus. Et ponunt etiam, quod omne corpus
est tangibile et quod tangibile habet gravitatem aut
levitatem, sequitur quod vacuum sit illud, in quo non est
gravitas aut levitas. Deinde dicit: Ista igitur etc., id est
ista igitur inopinabilia sequuntur eis, qui exponunt hoc
nomen vacuum tali expositione scilicet quia contingit eis,
quod vacuum sit aliquid in quo non est gravitas aut
levitas. Deinde induxit unum inopinabilium con-
tingentium huic positioni. Et dixit: Sed est inopina-
bile, ut punctus sit vacuum etc., id est quoniam
cum contingit eis quod vacuum sit illud, in quo non
est grave aut leve. Et haec est descriptio vacui et de-
scriptio convertitur, sicut descriptum, erit verum, quod
illud in quo non est grave aut leve est vacuum. Er-
go punctus est vacuum, sed in puncto non est grave
aut leve, ergo punctus est vacuum. Si igitur punctus
est vacuum et vacuum est locus, ergo punctus est
locus, sed locus est divisibilis, cum in eo est dimen-
sio corporis tangibilis et punctus est indivisibilis,
quod est inconveniens. Et hoc intendebat cum dixit:
Quoniam necesse est, ut sit locus etc., id est quoni-
am sequitur ex hoc, quod punctus est vacuum et va-
cuum est locus apud eos, ut punctus sit locus. Et
locus apud eos est illud, in quo est dimensio cor-
poris tangibilis, ex quo sequitur, ut dimensiones
subiciantur in puncto scilicet divisibile in divisibili. Et
hoc contingit eis, quia negatio per quam disposue-
runt vacuum, est negatio universalis per quam non
intelligitur natura terminata, scilicet cum dicunt, quod est
locus in quo non est corpus. Hoc enim est verum
de colore et de puncto. Et ideo illi, qui dicunt ipsum
esse dimensionem, in quo non est corpus non contin-
git eis hoc inopinabile, quoniam dicere ipsum esse
locum, in quo non est corpus non significat naturam
terminatam, sicut significat apud dicentes ipsum
esse dimensionem, in qua non est corpus.

*[Vetus:] Siquidem igitur videtur dici vacu-
um uno quidem modo, non plenum
sensibili corpore secundum tactum.
Sensibile autem secundum tactum
est gravitatem habens vel levitatem,
unde et si dubitaverit aliquis, quod u-
tique dicat, si habeat hoc spatium co-
lorem aut sonum, utrum vacuum an
non aut manifestum est. Siquidem cor-
pus accipiat, quod tangitur vacuum
esse, si vero non, minime.
[Scotus:] Et etiam videmus, quod vacuum dici-
tur uno modo illud, quod non est
plenum corpore sensibili secundum
tactum. Et sensibile secundum tactum
est illud, quod habet gravitatem
aut levitatem quid igitur dicunt,
<pb n="[86v
si aliquis interrogaverit eos. Et dixerit:
Si dimensio recipit colorem aut so-
num, quando percutitur, utrum sit va-
cuum aut non, sed est manifestum quod
si recepit corpus tangibile, est va-
cuum et si non recepit, non*.
Cum destruxit descriptionem dicentem vacuum
esse locum, in quo non est corpus, reversus est ad
alias descriptiones. Et dixit: Et videmus, quod vacuum
dicitur uno modo etc., id est et videmus, quod vacuum
describitur multis modis, quorum unus est, quod est di-
mensio non plena corpore sensibili secundum tactum.
Deinde dicit: Et sensibile secundum tactum etc., id est et con-
tingit istis ex hoc, quod vacuum sit dimensio, in qua
non est gravitas aut levitas tantum. Et ideo dixit:
Quid igitur dicunt etc., id est et dicendum est dicen-
tibus hoc, quando ista dimensio recipit colorem
et sonum, utrum sit vacuum aut non. Si vacuum,
tunc vacuum erit unum entium sensibilium, non in-
telligibilium, quod non dicunt. Si autem non vacuum,
tunc vacuum non est illud, in quo non est corpus tan-
gibile tantum, sed in quo non est qualitas tangibi-
lis neque color neque sonus. Deinde dicit: Sed est manife-
stum etc., id est sed deberent addere in diffinitione,
quod est illud, in quo non est corpus tangibile et recipit
illud. Non enim sequitur, ut illud in quo non est cor-
pus tangibile, sit vacuum cum caelum sit huiusmodi,
scilicet quod est illud, in quo non est qualitas tangibilis.
Dixit Alexander et in alio libro loco eius in quo dicit, quod
non est plenum corpore tangibili, est, quod est plenum
corpore tangibili. Et secundum hoc intendunt per
illud aerem. Aer enim apud illos est tangibile per
tactum tantum. Et est apud eos vacuum et ideo
crediderunt ipsum esse tangibile per tactum tantum.
Et secundum hoc contradixit eis post, cum dixit,
quoniam cum recipit alias quantitates a tangi-
bilibus, utrum remanet vacuum aut non. Si igitur
remanet destruetur descriptio, si non remanet, tunc
vacuum recipiet qualitates in loco corporum.

*[Vetus:] Alio autem modo, in quo non hoc
aliquid est neque substantia cor-
porea aliqua, unde dicunt quidam va-
cuum esse corporis materia idem.
Hoc dicentes non bene. Materia qui-
dem enim non separabilis est in rebus,
vacuum autem quaerunt sicut separabile.
[Scotus:] Et alio modo dicitur illud, in quo non
est aliquid demonstratum neque substan-
tia corporalis. Et ideo dixerunt qui-
dam, quod vacuum est materia corpo-
rum. Et isti sunt, qui dixerunt etiam,
quod locus est ista. Et non bene dixerunt.
Materia enim non est separata a re-
bus. Vacuum enim non perscrutatur
de illo nisi secundum quod est separatum*.
Et alii describunt ipsum, quod est illud in quo nihil
est demonstratum neque accidens neque substantia cor-
<pb n="[86v
poralis. Et quia ista descriptio convenit materiae, puta
verum quidam, quod materia et vacuum sunt idem, sicut
existimaverunt quod locus est materia sunt idem. Et in-
nuit, ut mihi videtur Platonem. Deinde dicit: Et non bene di-
xerunt etc., id est et non bene existimaverunt, quoni-
am cum dicimus quod in materia nihil est demon-
stratum in actu, non intelligimus quod possit denuda-
ri a rebus demonstratis in actu, sed intendimus qui-
dem quod in sua essentia non est aliquid demonstratum,
neque est in se aliquod demonstratum. Quoniam si ita
esset, non reciperet res demonstratas. Vacuum vero
est idem, in quo non est aliquid demonstratum, ita
quod vacuum invenitur separatum a rebus demon-
stratis, quando dicuntur vacuum.
*[Vetus:] Quoniam autem de loco termina-
tum est et vacuum locum necesse est esse,
si sit privatum corpore, quomodo
autem locutus est, et quomodo non est,
dictum est. Manifestum est, quoniam
sic vacuum quidem non est, neque sepa-
ratum, neque inseparabile, vacuum
enim non corpus, sed corporis spati-
um esse volunt.
[Scotus:] Quia iam determinavimus de lo-
co et est necesse in vacuo etiam si est
possibile, ut sit locus, qui caret cor-
pore. Et iam narravimus locum quo-
modo est, et quomodo non. Manife-
stum est, quod vacuum, quod dicitur hoc mo-
do non est separatum, neque non sepa-
ratum. Vacuum enim non est apud
eos corpus, sed dimensio sine corpore*.
Cum destruxit descriptiones dictas de vacuo, in-
cepit declarare etiam, quod illud, quod dicit in perscru-
tatione de loco destruit descriptionem veram vacui,
quae est ipsum esse dimensionem, in qua non est cor-
pus. Et dixit: Quia iam determinavimus etc.,
id est et quia iam declaravimus, locum quid sit. Et quo-
modo non est, quia declaravimus, quod est primum con-
tinens extraneum. Et quod non est hic dimensio existens
per se separata a corporibus neque non separata,
sed mixta est eis. Et vacuum si sit, nihil aliud est quam
dimensio separata. Manifestum est, quod vacuum non
est. Et cum dixit: Separata, neque inseparata inten-
dit secundum opinionem dicentium, quod vacuum est
separatum a corporibus, et secundum opinionem di-
centium, quod est mixtum cum corporibus et non sepa-
ratum ab eis. Et cum dixit: Vacuum enim apud
eos, etc., innuit etiam modum ex quo con-
tingit, ut non inveniatur dimensio per se. Illud enim,
quod invenitur per se, est corpus. Dimensiones vero
inveniuntur in corporibus, et quia vacuum est dimen-
sio existens per se, sequitur, ut non sit, quoniam si
esset, tunc praedicamentum quantitatis esset sepa-
ratum, et tunc quantitas esset separata substantia.

*[Vetus:] Unde et vacuum videtur esse aliquid,
quia et locus. Et propter hoc acce-
ptum est. Convenit enim motus, qui secundum
<pb n="[87r
locum est. Et locum dicentibus esse
aliquid praeter incidentia corpora.
Et his, qui quidem dicunt, quod vacuum est
causam autem motus opinantur va-
cuum esse sic, sicut in quo move-
tur. Hoc autem erit, quare locum di-
cunt quidam esse.
[Scotus:] Et ideo dicunt, quod vacuum est aliquid,
quia locus etiam est aliquid et eis-
dem causis dicunt hoc, quod vacuum
est. Motus enim in loco coegit dicen-
tes locum esse aliquid aliud a cor-
poribus, quae subiciuntur in eo ad
dicendum hoc. Et coegit dicentes va-
cuum esse ad dicendum hoc. Qui enim
existimavit vacuum esse causam mo-
tus, existimavit ipsum esse illud, in
quo movetur res mota. Et ideo dixe-
runt quidam, quod hoc est tamquam locus*.
Dicit: Et quia existimant, quod locum et vacuum sunt
idem. Et locus apud eos aliquid. Existimant etiam
hoc modo vacuum esse aliquid id est ens. Deinde dicit: Per
easdem causas, id est et per easdem causas crediderunt
locum esse et vacuum esse. Et existimaverunt ea esse
unum secundum subiectum et duo secundum modum.
Deinde dedit causam, ex qua existimaverunt hoc.
Et dixit: Motus enim in loco coegit etc., id est quo-
niam motus est illud, quod induxit homines ad
credendum locum esse et vacuum esse. Sed opinari
locum esse propter motum est vera opinio, opina-
ri vero vacuum esse propter motum est falsum. Et
similiter hoc, quod opinantur ex hoc, quod vacuum est lo-
cus, est falsum. Deinde dicit: Qui enim existimavit etc.,
id est qui enim existimavit vacuum esse causam motus,
existimavit hoc, quia reputavit ipsum esse illud, in quo
res mota movetur, sicut reputatur de loco. Et ideo
dixerunt, quod vacuum et locus sunt idem. Et cum di-
xit, quod motus induxit eos ad dicendum vacuum esse
incepit contradicere eis.

*[Vetus:] Neque autem una necessitas est, si mo-
tus est esse vacuum. Omnino quidem
igitur omnis motio nequaquam, unde
et Melissum latuit. Alterari namque con-
tingit plenum, sed neque est secundum
locum motum. Simul enim subingre-
di ad invicem contingit. Licet nullum
spatium extra sit praeter corpora mo-
ta. Et hoc manifestum est et in conti-
nuorum revolutionibus, sicut his,
quae sunt humidorum.
[Scotus:] Et non est hic necessitas cogens, si fu-
erit motus, ut vacuum sit, quoniam
universaliter non est hoc necessarium
de omni motu. Et hoc ignoravit Me-
<pb n="[87r
lissus. Possibile enim est, ut plenum
alteretur. Et postea quoniam neque
est necessarium in motu locali. Possi-
bile enim est, ut ambo congregentur. Et
sic corpora mobilia cedunt sibi in
locis ad invicem absque eo, quod hic sit
dimensio separata praeter dimensio-
nem eorum. Et hoc est manifestum in
cursu corporum continuorum etiam et
similiter etiam in cursu corporum
humidorum*.
Dicit: Et non est hic necessitas cogens, si motus fu-
erit ut sit vacuum. Primo vero quoniam si utamur
motu universaliter et continuum hoc manifestum
est, scilicet quod vacuum non est necessarium in omni mo-
tu. Motus enim alterativus aut indiget pleno de ne-
cessitate aut nullus existimat ipsum indigere va-
cuo. Et hoc est manifestum per se. Et hoc ignoravit
Melissus, cum dixit, quod totum est immobile omnino
quolibet genere motus, quia non est vacuum et cum
declaravit, quod manifestum est per se, quod non omnis
motus facit existimari vacuum esse. Incepit decla-
rare etiam, quod neque ex motu in loco sequitur vacu-
um esse. Et dixit: Et postea etc., id est et postea si
concesserimus, quod ipsi non probant vacuum ex
omni motu, sed ex motu locali. Apparebit etiam, quod
hoc non sequitur etiam in motu locali, quoniam pos-
sibile est motum localem esse sine vacuo. Et hoc in-
tendit cum dixit: Possibile enim est, ut duo con-
gregentur scilicet motum esse et vacuum non esse. Deinde
dicit quomodo. Et dixit: Scilicet corpora mobilia cedant
sibi etc., id est et hoc erit, ita quod qui omnia corpora
mobilia, quando aliquod corpus eorum movetur, ce-
dat ei in loco aliud corpus ad quem transfertur. Et illi
aliud absque eo, quod ibi sit dimensio separata, in qua
motum moveatur praeter dimensionem corporum mo-
bilium. Deinde narravit, quod iste modus qualitatis
translationis mobilium manifestus est de causis
sensibilibus. Et dixit: Et hoc manifestum est in cur-
su etc. Et intendit per corpora continua con-
tingentia. Ista enim quando moventur cedunt sibi
ad invicem et si non, impediatur motus. Et intendit
per corpora humida motum partium aquae et aeris.
Partes enim istorum moventur, quando cedunt sibi
in loco ad invicem. Et similiter ista corpora cedunt
in loco naturaliter rebus, quae moventur in eis scilicet mo-
bilibus in aqua et aere. Et forte intendit per hoc,
quod dixit in cursu corporum continuorum, corpora
mobilia secundum partes, sicut aqua et aer et per
hoc quod dixit et similiter in cursu corporum hu-
midorum, intendit quod hoc manifestum est etiam in
cursu corporum humidorum scilicet quoniam motus eorum
est per motus rerum, in quibus moventur.

*[Vetus:] Contingit autem et densari non in
vacuum, sed propterea, quod ea, quae
insunt, illabuntur, ut aqua collisa a-
ere cui inest. Et augmentari non solum
ingrediente aliquo, sed ex alteratio-
ne, ut si ex aqua fiat aer. Omnino autem
<pb n="[87v
et quae est de augmento ratio et in ci-
nerem diffusae aquae. Ipsa se ipsam im-
pedit aut enim non augetur quodli-
bet aut non in corpore aut contingit
duo corpora in eodem esse. Dubita-
tionem igitur communem volunt solve-
re, sed non vacuum demonstratur, sicut
est aut omne esse corpus necessarium
vacuum, si penitus augetur. Et augetur
per vacuum. Eadem enim ratio et in
cinere est.
[Scotus:]Et possibile est etiam corpus conden-
sari non ad vacuum, sed quia illud,
quod est in eo, dissolvitur et exit ab
eo. Verbi gratia quoniam quando aqua dis-
solvitur et exit ab ea aer, qui est in ea.
Et possibile est corpus augeri, quia ali-
quid intrat ipsum tantum, sed auge-
tur per alterationem etiam. Verbi gratia quan-
do aer generatur ex aqua. Et univer-
saliter sermo de augmento et sermo
de aqua, quae funditur in cinerem, de-
struunt se ad invicem quoniam aut
nihil augetur aut augmentum eius
non fiet per corpus aut duo corpo-
ra congregantur in loco. Ipsi igitur per
hoc, quod dicunt, non declarant vacu-
um esse, sed quaerunt dissolvere quae-
stionem communem nobis et illis. Et
ideo oportet etiam, ut corpus sit va-
cuum, cum totum augetur et au-
gmentum sit mediante vacuo. Et hoc
idem dicimus de cinere*.
Cum declaravit quod non sequitur, si motus sit,
ut vacuum sit, ut probantes vacuum esse existima-
verunt. Incepit etiam declarare, quod neque etiam sequi-
tur ex densitate et raritate neque ex augmento et
diminutione. Et dixit: Et possibile est corpus conden-
sari non ad vacuum, id est et possibile est existimari, quod
corpora condensentur sin eo, quod vacuum sit impositum
in ipso. Et hoc intelligit, ut a corpore condensato
dissolvuntur quaedam partes et exeunt ab eo. Et sic con-
stringuntur partes residuae ad loca illarum partium
et sic corpus fiet minoris quantitatis absque eo
quod imaginetur, quod inter partes eius sunt foramina va-
cua, ad quae constringuntur partes eius apud densitatem.
Verbi gratia quod quando aqua exprimitur, revertitur in mino-
rem quantitatem, quia partes aere mixtae cum ea dissol-
vuntur ab ea. Et similiter in lana et filtro. Et etiam
possibile est, quod densitas accidat non propter exitum
partium, sed ex alteratione tantum, quando corpus
maioris quantitatis transfertur in minorem quantita-
tem. Et similiter possibile etiam est, ut magnitudo
eius crescat absque eo, quod admisceatur ei aliquid
<pb n="[87v
extrinsecum, ut aqua, quae transmutatur in aerem.
Et hoc intendebat cum dixit: Et possibile est cor-
pus augeri. Et quia dicitur augmentum transum-
ptive, augmentum enim in rei veritate non est nisi in
animato et per aliquod extrinsecum. Et declarare,
quomodo sit augmentum verum, manifestum imper-
tinens est hic. Incepit declarare, quod quaestio de augmen-
to non dissolvitur ex positione vacui, sed remanet su-
per illos, sicut remanet in hoc loco super nos.

Et di-
xit: Et universaliter etc., id est et universaliter quaestio
de augmento et de aqua, quae funditur in cinere re-
manet, licet ponatur vacuum continget enim si cor-
pus augetur per introitum alterius corporis in ipsum.
Et augmentum est in omnibus partibus augmenta-
bilis per introitum alicuius extrinseci, non possu-
mus dicere, quod omnes partes corporis sunt vacuum,
quoniam si ita esset, non esset illic corporeitas omnino.
Ergo quaestio remanet super illos, sicut super nos
sumus igitur inter tria, quoniam augmentum aut
negabimus esse aut negabimus ipsum fieri per
addimentum corporis extrinseci aut si concesserimus
habebimus pro possibili, corpus penetrare corpus.
Deinde dicit: Ipsi igitur et per hoc, quod dicunt etc., id est et
maximum, quod faciunt, est quaerere a nobis da-
re causam augmenti non aliud, quoniam cum de-
claravimus, quod vacuum non sufficit et dare causam
augmenti. Oportet nos dare causam illius. Deinde noti-
ficavit quomodo remanebat super eos. Et dixit:
Et oportet etiam ut totum corpus etc., id est et ne-
cesse est, ut totum corpus sit vacuum, si posuerimus
ipsum augeri per omnes partes. Et augmentum sit per in-
troitum partium corporis, quod est ex extrinseco
in locis vacuis augmentari, quoniam corpus ipsum
non augmentatur in omnibus partibus, sed in quibus-
dam, quoniam adduntur in eo partes, quae ante non
erant. Et haec est additio non augmentum. Deinde dicit: Et
hoc idem dicimus de cinere, id est quod positione vacui
etiam non dissolvitur quaestio de cinere, nisi totum vas
esset vacuum, quoniam cum fuerit positum, quod tantum ca-
pit de aqua cum cinere sicut sine aqua et vacuum
quod est in cinere est minus necessario quam inane
totius vasis, remanebit quaestio.

*[Vetus:] Quod quidem igitur et ex quibus de-
monstrant vacuum solvere, facile
sit, manifestum est, quoniam autem
non est vacuum, sic divisum sicut qui-
dam dicunt, dicemus iterum. Si enim uni-
uscuiusque loci mutatio aliqua simplicium
corporum quaedam natura est, ut
ignis quidem sursum, terrae autem
deorsum et ad medium, manifestum
est, quod non vacuum erit causa loci
mutationis, cuius igitur causa erit
vacuum. Videtur enim causa esse mo-
tus secundum locum, huius autem non est.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod sermo eorum
de vacuo destrui facilis est. Ex illis
rebus, quibus probant ipsum esse.
Et nos narravimus prius quod non est
<pb n="[88r
hic vacuum separatum, ut quidam
dicunt. Dicamus igitur quoniam cum
unumquodque corporum simplicium ha-
beat aliquam translationem. Verbi gratia
ignis superius et terra inferius et
ad medium. Manifestum est, quod non
est rectum, ut vacuum sit causa tran-
slationis, quis igitur motus potest
aliquis dicere, quod vacuum est eius
causa cum non existimetur, quod sit causa
alicuius ubi motus in loco. Et non est causa
nisi istius motus*.
Id est manifestum igitur, quod sermo eorum in proban-
do vacuum per motum, destruitur ex ipso moto.
Apparet enim, quod ex motu non sequitur vacuum esse,
immo ex illo destruitur vacuum. Et dixit: Dicamus igi-
tur etc., id est apparet ex isto sermone, quod non in-
tendunt in eo destruere vacuum, ut promisit in prin-
cipio sermonis, sed destruere rationem eorum de vacuo.
Destructio enim adveniens super rationem eorum fuit
destructio consecutionis, quam existimabant esse in-
ter motum et vacuum. Iste vero sermo est destructio
eius, quod vacuum sit causa motus secundum finem
quasi igitur in primis sermonibus declaravit, quod vacu-
um non est causa formalis motus. Et in hoc sermo-
ne declaravit, quod non est causa finalis. Et sermo syllo-
gisticus componitur sic: Si vacuum fuerit causa mo-
tus, secundum quod locus est nobis, est causa eius, quod
translatio alia est ad superius et alia ad inferius.
Et si fuerit causa divisionis translationis, erunt diver-
sae naturae non consimilis, sed est consimilis naturae. Er-
go non est causa translationis. Et cum non fuerit
causa translationis, non erit causa motus secundum
finem, sed causa quam ipsi dicunt de vacuo non est ista,
quoniam causa quam ipsi fingebant de vacuo quasi
est causa naturalis, scilicet causa, per quam aptatur mo-
tus. Et ideo incepit post declarare, quod impossibile est
motum fieri in vacuo et etiam fingunt ipsum esse
causam levitatis et plenum causam gravitatis. Et ap-
paret ex hoc sermone bene, quod vacuum non est locus,
quoniam si vacuum esset locus, in quo non erit corpus
et transfertur ad ipsum corpus, essent in eo superi-
us et inferius. Sed in eo non sunt superius et inferius,
ergo in eo non est locus. Et cum non fuerit locus,
non erit ens, quoniam in diffinitione eius dicitur, quod
est locus. Et hoc intendebat per hunc sermonem
et sermo eius erit talis. Manifestum est, quod vacuum
cum non fuerit locus, ad quem transferuntur corpora
naturaliter non erit ens. Et forte quia sermo continet
duas conclusiones insimul promisit in principio ser-
monis primam conclusionem. Et propalavit in ipso ser-
mone secundam conclusionem. Et demonstravit per hoc,
quod sermo continet duas conclusiones insimul et hoc
secundum suum morem in abbreviatione. Deinde dicit: Quis igi-
tur motus etc., id est et cum sit declaratum, quod non
est causa motus, qui existimatur, quod est dignius, ut
vacuum sit causa eius, scilicet motus translationis. Sequi-
tur, ut non sit causa alicuius motus omnino. Et cum
non fuerit causa illius, non sequitur ex positione motus
vacuum esse, sed e contrario scilicet vacuum non esse. Et
<pb n="[88r
Alexander exponit hunc sermonem , ita quod si natura sit
causa translationis corporum naturalium, vacuum non
est causa translationis. Et cum non fuerit causa tran-
slationis, non erit causa alterius. Et cum non fue-
rit causa alicuius, non erit ens omnino. Et ista con-
tradictio est propria ponentibus vacuum, quia est cau-
sa agens translationis ad superius, non ponenti-
bus ipsum causam materialem translationis.

*[Vetus:] Amplius si vacuum est aliquid, ut
locus privatus corpore, cum sit
vacuum alicubi movebitur imposi-
tum in ipso corpus. Non enim iam in omne
esse eadem autem ratio et ad locum esse
aliquid opinantes separatur, in quod
fertur, quod fertur, quomodo namque mo-
vebitur positum aut manebit sur-
sum et deorsum. Et de vacuo convenit
eadem ratio merito. Vacuum enim
locum faciunt esse dicentes et quomodo
iam inerit aut in loco aut in vacuo.
Non enim accidit, cum totum sit po-
situm, sicut in separato loco perma-
net corpus aliquod. Pars enim ni-
si seorsum ponatur, non erit in loco, sed
in toto. Amplius autem si non locus
neque vacuum erit.
[Scotus:] Et etiam si vacuum sit, sicut locus commune
corpori. Cum fuerit positum in va-
cuo aliquod corpus, quo igitur at-
trahitur. Impossibile enim est, ut at-
trahatur ad ipsum totum. Et per hunc
eundem sermonem contradicetur illis,
qui existimant locum esse aliquid
separatum, ad quod fiet et translatio,
quaeretur igitur ab eis quomodo sit
attractio corporis positi in eo aut
quies eius. Et queritur de superiori
et inferiori, sicut fuit quaesitum in va-
cuo. Necesse est enim ut sermo de illo
sit, sicut sermo de vacuo, dicentes enim
vacuum esse ponunt ipsum locum
et quaeritur etiam qualitatem sit aliquid
in loco aut in vacuo. Hoc enim non
adaptatur quando totum illius rei
fuerit positum in loco separato et
illud corpus totale fuerit permanens.
Pars enim si non ponatur per se non
erit in loco, sed in suo toto. Et etiam
si locus non fuerit non erit vacuum*.
Haec est secunda declaratio, quod vacuum separatum
non est et differt a prima, quoniam in prima po-
suit vacuum esse non consimilium partium et quod in
eo non est potentia similis moto, ita quod motum
<pb n="[88v
attrahatur ad ipsum ex illa potentia, sicut attrahi-
tur ad continens sibi proprium. Et in hoc vero quasi con-
cedit quod in vacuo est potentia similis moto et quod
motum attrahitur ad illam, sed cum hoc fuerit
positum. Et fuerit manifestum, quod si vacuo sit
potentia, est consimilis. Necesse est cum idem cor-
pus fuerit positum in vacuo aut non moveatur omnino
propter aequalitatem attractionis ex qualibus parte
aequaliter aut ut moveatur secundum totum ad loca
contraria aut dividatur, sed ipsum secundum totum
moveri ad loca contraria, est impossibile. Et apud etiam
quiescere in omni loco, est impossibile. Et divisio
eius etiam non sentitur. Et ipse expressit in hoc sermo-
ne primam istarum divisionum et tacuit duas, quia in-
telligunt ex dictis. Et forte contentus est in hac divi-
sione et erit argumentum per se, scilicet quando motus
naturalis fuerit consideratus in eo tantum et quasi dicat
et etiam argumentum secundum est, quoniam cum po-
suerimus, quod hoc nomen vacuum significat locum
corporis. Et posuerimus ipsum, secundum quod est locus
habere potentiam, per quam attrahuntur ad ipsum
corpora, quae quiescunt in eo naturaliter, cum fu-
erit in eo. Et moventur ad illud cum fuerit extra
admodum eius, quod sentitur de loco. Et posuerimus
in hoc vacuo aliquod corpus, non poterimus dice-
re ipsum moveri naturaliter per attractionem eius
a continente, sicut dicimus hoc de loco. Sequitur enim
ex hoc, ut idem corpus secundum totum moveatur
ad loca contraria. Et Alexander exponit hunc sermonem,
ita quod illud, quod sequitur in eo, non sequitur nisi quia
vacuum ponitur infinitum, sicut sequitur in ter-
tio, ut motus non sit in corpore finito. Et coegit ipsum
ad hoc quod expositio nostra existimatur, quod Aristoteles dice-
ret eam post pro ratione alia ab ista.

Deinde dicit: Et per hunc
eundem sermonem etc., id est et illud quod contin-
git dicentibus vacuum esse ex hoc, scilicet quoniam in
eo non erit superius et inferius naturaliter neque
aliquid, propter quod eadem res quiescit in alio lo-
co et moveatur in alio. Contingit idem ponentibus lo-
cum esse dimensiones separatas a materia. Deinde dicit:
Quaeritur igitur ab eis, id est quoniam cum interrogantur de causa
qua quaedam corpora moventur in aliquo loco et quie-
scunt in alio loco non possunt dare causam. Dimensiones
enim quando abstrahuntur a materia, non habebunt
potentiam, nedum ut habeant potentiam non consimi-
lis ita quod faciat quietem in aliquo loco et motum
in alio. Et similiter etiam quando interrogantur de diffe-
rentiis, quibus locus dividitur in superius et inferi-
us, non possent dare aliquid ex dimensionibus. Et
totum hoc est contrarium ei, quod accidit dicenti-
bus locum esse ultimum continens. Et cum decla-
ravit quod idem impossibile contingit dicentibus locum
esse dimensiones. Et dicentibus vacuum dedit cau-
sam in hoc. Et dixit necesse est enim etc., id est et
hoc impossibile contingit utrisque, quoniam ambo
ponunt vacuum et locum esse dimensiones, quoni-
am non differunt apud eos, nisi secundum modum,
scilicet quia cum accipitur, secundum quod in eo existit cor-
pus dicitur locus. Et cum accipitur secundum quod in
eo non est corpus, dicitur vacuum. Deinde induxit
aliud inopinabile commune eis. Et dixit: Et quaeritur
quomodo etc., id est et dicentes quod dimensiones
sunt locus et vacuum non possunt dare causam, ex
<pb n="[88v
qua corpus secundum totum est in loco per se et se-
cundum partes in loco per accidens. Manifestum est
enim, quod cum pars non fuerit separata a toto, quod
non erit in loco per se, sed in toto. Et hoc intendebat
cum dixit: Hoc enim non aptatur etc., id est et
interrogantur etiam quomodo aliquid secundum to-
tum est in loco per se et secundum partes in loco per
accidens, cum posuerit dimensiones separatas
esse locum et vacuum hoc enim non adaptatur,
cum res secundum totum fuerit posita in loco qui
est dimensiones separatae. Et illud corpus totale fu-
erit permanens in sua dispositione non corruptum
dividendo se in suas partes. Pars enim cum non
ponitur separata a toto non est in loco per se, sed
in toto. Et secundum hoc sequitur, ut dispositio de toto et parte
sit eadem scilicet quod utraque sit in loco per se. Et hoc praedi-
ctum est in capitulo de loco. Deinde dicit: Neque etiam, si
locus non fuerit, non erit vacuum, id est neque etiam si
locus non fuerit, cum est dimensio separata, erit
vacuum. Vacuum enim aut est privatio omnium rerum
demonstratarum scilicet decem praedicamentorum aut est
dimensio separata. Dixit Alexander et in quibusdam
libris non invenitur ex hoc capitulo, scilicet ex postremo
nisi hoc quod dixit, interrogatur quomodo aliquid
erit in vacuo. Et secundum hoc iste sermo non erit
ratio per se secundum coniunctus sermoni praedicto.

*[Vetus:] Accidit autem dicentibus vacuum
esse tamquam necessarium. Si vere esset
motus contrarium magis esse, si ali-
quis intendat non contingere mo-
veri, nihil si sit vacuum, sicut enim
propter simile dicentes terram qui-
escere, sic et in vacuo necesse est qui-
escere. Non enim est quo magis et
minus movebitur. Secundum enim quod
vacuum est non habet differentiam.
[Scotus:] Et contingit dicentibus vacuum es-
se necessario si fuerit motus contra-
rium ei, quod dicunt. Si aliquis perscru-
tatus fuerit perfecte de hoc, scilicet quoni-
am possibile est aliquid moveri si
vacuum fuerit, quemadmodum igitur
dixerunt illi, qui fecerunt terram qui-
escere propter similitudinem, ita ne-
cesse est etiam quiescere in vacuo,
quoniam non erit ubi ad quod mo-
tus sit dignior et remotior, quoniam
secundum quod est vacuum non est in
eo differentia*.
Cum narravit quod ex ipsa ratione eorum impro-
batur sua ratio, incepit narrare etiam quod ex illo eo-
dem improbatur conclusio eorum, scilicet illud, ex quo ni-
xi sunt probare ipsum scilicet motum. Et dixit: Et contin-
git dicentibus etc., id est et illis qui existimant
vacuum esse, sequitur quod ex motu necessario contin-
git contrarium ei, quod dicunt scilicet, quod si fuerit vacuum
non erit motus. Deinde incepit numerare argumenta,
<pb n="[89r
ex quibus apparet, quod si fuerit vacuum, non erit
motus. Et dixit: Quemadmodum igitur etc., id est pri-
mum igitur eorum, quae contingunt istis est, quod quia
vacuum est consimile. Necesse est ut in eo sit quies,
non motus, quoniam si posuerimus ipsum habere
potentiam attractivam, sequitur, ut sit secundum aequa-
litatem ex quo sequitur, ut motum quiescat ubi-
cumque ponatur, sicut dixerunt fingentes, quod causa
in quiete terrae est quia circumferentia orbis attrahit
eam ex omnibus partibus aequaliter. Et non intendebat veri-
ficare sermonem istorum de terra, sed intendebat quod
cum fuerit positum in continente potentia attra-
ctiva, continget ut res posita quiescat in medio. Et
forte intendit, quod contingit istis de inopinabili simi-
le ei, quod contingit illis, quoniam quemadmodum
contingit illis, quod omne corpus positum in medio,
debet quiescere in eo, adeo ignis, ita contingit
istis, ut corpora ubicumque ponantur in vacuo qui-
escant. Deinde dicit: Quoniam non est ubi etc., id est quo-
niam quia est consimilis, non erit ubi quod est mo-
tus dignius attractione et remotius simpliciter quam
illud, ex quo est motus, cum in vacuo non sint
differente, e quibus dividatur in superius et inferius.
Et duo extrema distantiae simplicis non inveniuntur
nisi in superiori et inferiori. Ex quo sequitur ut omne
motum positum in eo, quiescat ubicumque ponatur.

*[Vetus:] Primum quidem igitur quoniam
omnis motus aut violentus aut
secundum naturam est. Necesse autem
est siquidem vere est violentus esse
et eum, qui est secundum naturam.
Violentus enim extra naturam
est, qui autem est extra naturam poste-
rior est eo, qui est secundum naturam,
quia si non secundum naturam inest uni-
cuique physicorum motus corporum
neque aliorum erit motus neque unius.
At vero motus secundum naturam quomodo
erit, in vacuo cum nec una sit diffe-
rentia secundum vacuum et infinitum. Secun-
dum quidem enim quod infinitum est,
nihil erit sursum aut deorsum neque
medium, secundum autem quod vacuum
est, nihil differens est deorsum a
sursum. Sicut enim nullius neque
una est differentia, sic et illius, quod
non est. Vacuum autem cum non sit
aliquid privatio videtur esse. Loci
autem natura mutatio differens est.
Quare erunt, quae sunt natura diffe-
rentia, aut igitur non inest natura ul-
lo modo et nulla loci mutatio est
aut si hoc est, non est vacuum.
[Scotus:] Et postea omnis motus aut est vio-
lentus aut naturalis. Et sequitur ne-
<pb n="[89r
cessario si motus violentus sit, ut
etiam naturalis sit. Motus enim vi-
olentus est extra naturalem et motus
qui est extra naturalem est post naturalem
motum. Ergo sequitur si unumquodque corpo-
rum naturalium non habuerit natu-
ralem motum, ut non habeat aliquem
aliorum motuum, quomodo igitur
est possibile, ut motus sit naturalis
et in vacuo non est superius differen-
tia. Et est infinitum. Secundum enim
quod est infinitum non est in eo superi-
us neque inferius neque medium omnino
et secundum quod est vacuum, non dif-
fert in eo superius ab inferiori. Quem-
admodum igitur in nihilo non est
omnino diversitas similiter etiam
in illo, quod non est ens. Et vacuum
est aliquod non ens et privatio. Hoc
enim existimatur de illo, sed transla-
tio naturalis est diversa. Ergo haec est
diversitas naturalis, est igitur alterum
duorum aut nulla translatio natu-
raliter est omnino alicuius rei ad ali-
quam partem aut si est hic transla-
tio naturalis non est vacuum*.
Haec est alia declaratio. Et prima suarum propositio-
num est, quod omnis motus aut est naturalis aut vio-
lentus, id est extra naturam. Et est manifesta per se. Se-
cunda autem est, quod commune habens motum extra na-
turam habet motum naturalem. Et ista est etiam manifesta
per se. Quod enim est extra naturam, non intelligitur
in respectu eius, quod non est extra naturam. Et existi-
matur, quod Aristoteles declaravit hanc propositionem per hoc,
quod dixit. Motus enim violentus etc., id est quo-
niam dispositio in hoc, est sicut dispositio in habi-
tu et privatione, quoniam habitus est prior priva-
tione in re, quae caret habitu. Et haec propositio, ut
mihi videtur, non conceditur ab Avicenna et est fatuitas
in illo. Et cum posuit has duas propositiones, con-
clusit quod illud, quod movetur in vacuo, necessario
movetur motu naturali. Et si non, non movetur, quo-
niam cum coniungit propositioni dicenti, quod corpus
movetur aut naturaliter aut violente, quod motum in
vacuo est corpus, conclusit in prima figura, quod mo-
tum in vacuo aut movetur naturaliter aut violen-
te et cum coniungit huic, quod illud, quod movetur
violente, movetur naturaliter. Conclusit etiam, quod cor-
pus, quod movetur in vacuo, movetur naturaliter.
Et etiam cum fuerit verum, quod omne, quod move-
tur violente movetur naturaliter, sequitur, ut illud
quod non movetur naturaliter, non moveatur omnino.
Et hoc etiam est quasi syllogismus inducens ad ad inconve-
niens et in forma illius induxit suum sermonem. Cum
dixit: Ergo cum unumquodque corporum etc.,
et cum verificavit, quod corpus quod movetur in vacuo
debet moveri motu naturali. Incepit destruere
<pb n="[89v
ut aliquod corpus in vacuo moveatur motu naturali
et in vacuo non est superius omnino. Et iste sermo
est in secunda figura sic. Omne quod movetur natu-
rali motu, movetur in aliquo, in quo est superius et
inferius. Et in vacuo non est superius omnino, ergo
illud, quod movetur motu naturali non movetur in va-
cuo.

Deinde incepit declarare, quod in vacuo non est
superius et inferius. Et dixit: Et est infinitum, id est quo-
niam vacuum est infinitum et infinitum non habet
superius et inferius, ergo vacuum non habet supe-
rius et inferius, quod non est medium totius. Et cum
declaravit, quod in vacuo non est superius et inferius,
quia est infinitum. Incepit declarare etiam hoc alio mo-
do. Et dixit: Et secundum quod est vacuum etc., id est
quoniam in vacuo non est diversitas naturaliter,
sed superius et inferius differunt naturaliter, ergo
in secunda figura in vacuo non est superius et infe-
rius. Deinde verificavit propositionem dicentem, quod in
vacuo non est diversitas et dixit: Quemadmodum igi-
tur etc. Et iste sermo componitur sic: Vacuum est
non ens. Et quod est non ens est, privatio ergo vacuum
est privatio. Et in privatione non est diversitas, ergo
in vacuo non est diversitas et cum dixit ita illud,
quod non est ens, intendit ita illud, quod non est ens,
cuius potentia est potentia nihili, quod est priva-
tio, non negatio simpliciter. Vacuum enim non est
negatio simpliciter, id est privatio perfecta. Sed priva-
tio corporum naturalium et illa, quorum potentiae
diversantur, sunt corpora naturalia. Deinde dicit: Et vacuum
est aliquod non ens, id est non simpliciter, sed privatio
corporis naturalis. Et cum verificavit, quod in vacuo
non est diversitas et cum in eo non fuerit diversitas,
non est in eo motus naturalis. Declarata est conti-
nuatio inter praecedens et consequens, scilicet quod si vacu-
um est, motus non est naturalis. Deinde destruxit
consequens et conclusit vacuum non esse. Et quia
oppositum consequentis est manifestum per se. In-
duxit hoc in forma redargutionis. Et dixit: Est igi-
tur alterum duorum, id est adversarius, igitur non potest
fugere alterum istorum aut concedere vacuum esse, ex
quo sequitur motum naturalem non esse, ex quo se-
quitur necessario vacuum non esse. Deinde dicit: Sed transla-
tio naturalis etc., per hoc verificat proposi-
tionem dicentem, quod superius et inferius sunt diver-
sa naturaliter. Et quasi dicat et signum eius, quod haec sunt
ubi diversa naturaliter est, quoniam hic sunt motus
diversi naturaliter. Causa enim in diversitate mo-
tuum, est diversitas naturarum locorum et naturarum
rerum motarum.

*[Vetus:] Amplius nunc quidem moventur
proiecta proiectorem non tangente aut
propter repercussionem sicut quidam
dicunt aut ex eo, quod pellit, pulsus
aer velociori motu illius, quod pel-
litur motu secundum quem fertur
in proprium locum. In vacuo autem
nihil horum contingit esse. Neque enim
ferri erit, sed aut sicut quod vehitur.
[Scotus:] Et etiam videmus, quod illud quod mo-
vetur per expulsionem, movetur ex-
<pb n="[89v
pellente separato. Et hoc est aut se-
cundum successionem et motionem,
ut quidam dicunt aut quia motus
aeris expulsi est velocior translatione
rei expulsae in motu eius ad suum
locum quem habet. Et nihil est ex hoc
vacuo et translatio non potest esse in
eo alio modo. Verbi gratia secundum modum
equitantis aut natantis*.
Cum declaravit prius, quod si motus naturalis est
vacuum non est, incepit etiam declarare hoc ex mo-
tu violento et dixit: Et videmus etc., id est et vi-
demus, quod illud quod movetur per expulsionem vi-
olente moveri postquam motor separatur, ut videmus
in lapide proiecto, qui movetur, postquam manus sepa-
ratur ab eo. Et similiter sagitta directa postquam separa-
tur a corda. Et hoc non potest esse in vacuo nisi esset
possibile aliquid moveri sine motore. Et ideo omnes con-
veniunt in hoc, quod causa istius motus est aer aut
secundum successionem, ut Plato dicit, scilicet quod quando
res expulsa vacuat locum, in quo est per expellens
succedit ei in loco alius aer, qui movet illud expul-
sum post separationem expellentis. Et ille aer, secun-
dum quod vacuat locum suum et succedit ei in eo alius
aer, movetur etiam ab aere succedente. Et sic donec
motus quiescat aut secundum hoc, quod aer qui de-
fert rem expulsam movetur ab expellente, postquam ex-
pellens separatur ab eo. Propter hoc quia in natu-
ra aeris est recipere moveri ab alio et retinere ipsum
diu, postquam separatur a motore. Et hoc secundum for-
mam scilicet quoniam postquam separatur ab expellente,
movetur a sua forma naturali. Et ante separationem
movetur ab utroque scilicet ab expellente et a sua forma
quapropter motus eius est velocior necessario quam
motus expulsi. Expulsum enim non habet in se prin-
cipium motus, cum motus eius sit violentus pu-
rus. Aer vero habet in se principium motus, ut ali-
bi declaratum est. Et hoc intendebat, cum dixit:
Aut quia motus aeris expulsi etc., id est per poten-
tiam levitatis, quae est in aere, per quem innatus est
cum aliquo motu adveniente moveri ad superius,
scilicet quod causa in motu lapidis post separationem proii-
cientis, non est successio aeris, sed translatio ipsius
aeris. Et haec est sententia Aristotelis, ut declaratum est in
libro Caeli et Mundi et ultimo istius libri. Deinde dicit: Et ni-
hil est ex hoc in vacuo, id est et non est in vacuo aliquid,
de quo dicatur succedere aut illud, quod defert rem
expulsam est velocioris motus quam ipsa res, ita quod
motus violentus remaneat post separationem ex-
pellentis et iste sermo componitur sic. Motus violen-
tus post separationem expellentis fit aut ex succes-
sione aeris aut ex velocitate motus eius, sed in
vacuo non est aliquid, ex quo sit possibile aliquod
istorum. Ergo in secunda figura motus non potest es-
se in vacuo. Deinde dicit: Translatio non potest esse alio
modo etc., id est et impossibile est etiam ut transla-
tio sit in vacuo secundum quod equitans transfertur su-
per aliquod, id est delatum super deferens aut secundum
quod animal natat. Volatile enim transfertur in aere se-
cundum alterum istorum duorum modorum at secundum utrumque.

*[Vetus:] Amplius nullus itaque habebit
<pb n="[90r
dicere propter quod quidem movetur aut sta-
bit alicui quidem. Quid enim ma-
gis hic quam ibi, quare aut quiescit aut
in infinitum necesse est ferri, nisi ali-
quid impediret magis.
[Scotus:] Et etiam non posset aliquis dare
causam, ex qua cum aliquid mo-
vetur in eo quiescit ex eo in aliquo
ubi. Quare igitur dignius quiescit
hic quam hic. Ex quo sequitur aut qui-
escere aut moveri in infinitum cum
non impeditur ab alio impediente
fortiori*.
Cum destruxit vacuum esse ex motu. Incepit eti-
am destruere ipsum ex quiete naturali. Causa enim
in motu naturali est causa in quiete naturali. Et haec
est similitudo continentis ad contentum. Et dixit: Et
etiam non posset aliquis dare causam etc., id est non
posset aliquis eorum, qui dicunt vacuum esse dare
causam, propter quam quando aliquid movetur in va-
cuo, quiescit in aliquo loco magis quam in alio. Quem-
admodum non potest dare causam propter quam cor-
pus movetur motu naturali de ubi in ubi. Deinde dicit:
Quare igitur etc., id est quoniam non possunt dare
in hoc causam ex vacuo, quae conveniat huic, quod sen-
titur scilicet de corporibus ipsa quiescere in aliquo loco
et non in alio. Et intendit hic per quietem, quietem
naturalem. Deinde dicit: Ex quo sequitur etc., id est et si con-
cesserimus, quod naturaliter inter vacuum et rem mo-
tam est aliqua consimilitudo. Necesse est, ut illa com-
paratio sit una. Et simplex propter hoc, quod vacu-
um est unum et simplex, ex quo sequitur quod natura-
liter in vacuo sit alterum duorum tantum scilicet aut qui-
es aut motus, ex quo sequitur ut corpora natura-
lia aut semper quiescant in eo ubicumque ponantur
aut semper moveantur quoniam si inter illud et cor-
pus naturale fuerit comparatio similis, quae est inter
corpus et suum ubi proprium, tunc corpora quiescunt
ubicumque ponantur. Et si inter illud et corpora na-
turalia fuerit comparatio, quae est inter corpus et ubi
non naturale, erit necesse, ut corpora semper move-
antur in eo.

*[Vetus:] Amplius autem nunc quidem in
vacuum ob id, quod cedit fieri vide-
tur. In vacuo autem ubique similiter
huiusmodi est, quia ubique fertur.
[Scotus:] Et etiam motus existimatur fieri nunc
in locis vacuis ex appositione in
ipso vacuo hoc est eodem modo in
omnibus suis partibus, ergo sequi-
tur, ut illud, quod movetur in eo ex-
pellatur ad omnes partes*.
Ista est alia ratiocinatio, qua nititur destruere va-
cuum esse per motum violentum, plures enim motus
apud expulsionem expellentis erit in aliqua parte
et non in alia propter diversitatem partium in diversa
aptatione, scilicet quia movetur ad partem, quae est magis
<pb n="[90r
apta, adeo quod motum naturale movetur propter
aptationem contra suum motum naturalem, ut acci-
dit in assub, ut moveatur ad inferius quando non
invenit exitum ad superius. Et dicit quod ponentes va-
cuum ponunt ipsum, quia existimant ipsum adaptari
motui. Et si ita esset, non esset hic aliqua pars magis ada-
ptata quam alia. Et totum hoc contigit dicentibus va-
cuum esse separatum, quibus intendit in hoc sermo-
ne contradicere. Dicentibus vero ipsum esse non sepa-
ratum non continget hoc, sed impositum in corpori-
bus. Isti enim possunt ponere superius et inferius
et universaliter medium, per quod fiant motus cor-
porum simplicium. Deinde dixit: Ergo necesse est etc., id est
ergo necesse est, ut illud quod movetur in eo expel-
latur ad omnes partes aequaliter. Et sic nullum motum mo-
vebitur propter aptationem ad aliquam partem ali-
am ab ea, ad quam expellens expellit, quod non sen-
titur in pluribus mobilibus. Et in libro Alexandris hoc
capitulum invenitur et etiam existimatur, quod translatio est
nunc in vacuo propter aptationem. Et hoc in vacuo
est eodem modo ex omnibus partibus, ergo illud
quod movetur in eo expellitur ad omnes partes, id est
quod si vacuum est causa translationis propter aptationem
sicut fingunt dicentes ipsum esse, necesse est ut
illud quod movetur in eo moveatur ad omnes par-
tes, quoniam aptatio est in omnibus aequaliter
et hoc in infinitum, quia vacuum est infinitum apud
eos. Et maxima est differentia inter ponere quod a-
ptatio est necessaria inesse motus et ponere ipsam esse
causam agentem motum. Si igitur posuerimus, quod apta-
tio est de necessitate motus expositio erit illa quam
diximus. Et si posuerimus quod aptatio est causa a-
gens motus expositio erit Alexandris, sed erit destructio
non secundum rem in se, sed secundum sermonem eorum,
aptatio enim est de necessitate motus non causa agens.

*[Vetus:] Amplius et autem ex his manifestum est,
quod dicitur. Videmus enim idem
grave et leve et corpus velocius fer-
ri propter duas causas aut in differendo
per quod, ut per aquam aut per terram aut ae-
rem aut in differendo quod fertur. Si alia sit
eadem propter excellentiam gravita-
tis aut levitatis. Hoc quidem igitur
per quod fertur causa est, quae impedit
maxime quidem quod contra fertur. Po-
stea autem et manens, magis autem quod
non facile dividitur. Huiusmodi autem
pinguius est. Id autem, in quo est a.
movebitur per b., quod autem in quo
est c. tempus per ipsum autem d.,
cum sit subtilius, si aequalis lon-
gitudo est ipsi b., quae est ipsius d.
secundum analogiam impedientis
corporis, sit enim b. quidem aqua
d. vero aer, quanto ergo subtilius est
aer aqua et in corporalius, tanto citi-
us a. per d. movetur quam per b. habe-
at ergo eandem rationem secundum quam
<pb n="[90v
verum distat aer ab aqua velocitas ad
velocitatem, quia si dupliciter subtile est
in duplici tempore, quod est ipsum b. tran-
sibit a. quam d. et erit in quo est c. tempus-
plex eo, in quo est c. et semper iam
quantocumque sit in corporalius et mi-
nus impeditivum et bene divisibilius per
quod fertur citius movebitur. Va-
cuum autem nullam habet rationem,
qua excellatur sub corpore, sicut ne-
que nihil ad numerum. Si enim quat-
tuor excellunt tribum in numero. Plu-
ribus autem duo et adhuc unum
pluribus quam duobus. Nihil autem
habent non amplius rationem, qua ex-
cellant. Necesse enim est dividi ex-
cellens in excellentiam et in id, quod
excellitur. Quare igitur erit quattuor
quantumcumque excellunt et nihil.
Unum enim linea punctum excellit, nisi com-
ponatur ex punctis. Similiter autem et vacu-
um ad plenum. Nihil possibile est
habere rationem, ergo non ad motum.
[Scotus:] Et apparet etiam hoc, quod diximus
hoc modo. Videmus enim idem cor-
pus velociari in motu propter alte-
rum duorum, aut propter hoc, quod illud
mediante, quo movetur diversatur.
Verbi gratia ut motus eius sit in aqua aut
in terra aut in aere aut in igne aut quia
motum diversatur. Si igitur alia fue-
rint eadem ex differentia gravitatis
et levitatis illud mediante quo erit
motus erit causa. Impedit enim mo-
tus aut multum, quando motus
illius fuerit contrarius motui eius
quod moveatur in eo aut minus quando
etiam fuerit quiescens et magis quando
non fuerit facilis divisionis et quod
est tale est illud in quo est spissitu-
do. Expellatur igitur corpus a. medi-
etate b. in tempore c. mediante d.
et quod est subtilius in tempore h. in
longitudine ex a. aequali longitudi-
ni ex c. secundum corpus impediens. Et inten-
tio illius est quoniam b. sit aqua et
d. sit aer. Et quanto aer est subtilior
aqua et levioris corporeitatis tanto
a. expellitur mediante d. velocius quam
mediante b. et sit proportio veloci-
<pb n="[90v
tatis ad velocitatem, sicut propor-
tio excessus aeris super aquam, ita quod
si fuerit duplum in subtilitate, per-
transibit spatium b. in duplo tempo-
ris in quo pertransit spatium d. et
erit tempus c. duplum temporis
h. et quanto magis fuerit illud me-
diante quo erit motus levioris cor-
poreitatis et minoris resistentiae, sed
facilioris divisionis tanto magis
expulsio erit semper velocior. Vacu-
um vero nullam habet comparationem
ad corpus per quam corpus excedat
ipsum. Quemadmodum nullam ha-
bet comparationem illud quod non
dicitur unum omnino ad illud quod
dicitur numerus. Quattuor enim si ex-
cedunt tria per unum, excedunt duo
per magis. Et excedunt unum per magis
ad non unum. Unum vero nullam habet
proportionem quo excedit ipsum.
Excedens enim dividitur necessario
in eo quod exceditur et augmentum.
Ergo quattuor dividuntur in haec duo
in excessum et etiam in non unum. Et
ideo linea etiam non excedit pun-
ctum cum non componitur ex punctis
et similiter etiam vacuum non habet
ad plenum proportionem, ergo neque
etiam motus erit in eo*.

Haec est alia demonstratio in qua declarat, quod impos-
sibile est motum fieri mediante vacuo separato.
Et dixit: Et apparet etc., id est et hoc quod diximus,
scilicet quod impossibile est, ut motus fiat in vacuo, appa-
ret ex hoc, quoniam videmus corpora gravia di-
versari in motu secundum velocitatem et tarditatem per duo,
quoniam si corpus fuerit idem aut fuerit duo ae-
qualia in declinatione. Diversitas erit secundum il-
lud, in quo moventur. Verbi gratia quoniam idem corpus
velocius movetur in aere quam in aqua. Et similiter duo
corpora aequalia in gravitate et figura et magni-
tudine. Si autem corpora fuerint diversa et moven-
tur in uno medio, tunc diversitas in motu erit pro-
pter diversitatem in gravitate et levitate, scilicet quod gra-
vitas illorum erit velocius. Et cum declaravit hanc
proportionem, scilicet quod causa velocitatis et tarditatis in
corporibus mobilibus est aut diversitas medii in
spissitudine et tenuitate aut diversitas corporum
in gravitate et levitate. Dixit: Si igitur alia fuerint
eadem, id est quoniam si alia existentia in corporibus
facientia velocitatem et tarditatem, ut diversitas
corporum in gravitate et figura et magnitudine
fuerint eadem in duobus corporibus non diver-
sis et videmus, quod illud quod movetur in aere, mo-
vetur velocius illo, quod est in aqua. Manifestum est quod causa
<pb n="[91r
diversitatis motus est illud mediante quo est mo-
tus. Et similiter est etiam in eodem corpore, scilicet cum
videmus quod motus eius in corpore subtiliori est
velocior quam motus eius in corpore spissiori. Dein-
de dedit causam propter quam accidit hoc medio
et dixit: Quia impedit aut multum etc., id est et cau-
sa tarditatis est, quoniam illud mediante quo erit
motus resistet rei motae. Et hoc resistens diversatur
secundum magis et minus. Resistet enim multum quan-
do medium movetur motu contrario ei, quod move-
tur in eo. Et resistet minus quando fuerit quiescens.
Deinde dicit: Et magis etc., id est et medium quod resistit
per suum motum ad contrariam partem resistit ma-
gis quando fuerit difficilis divisionis et passionis.
Diversitas igitur mediorum in istis duabus causis,
scilicet in difficultate et facilitate resistentiae aut motus
aut quietis eorum est causa in diversitate motus
eiusdem moti aut mobilium consimilium. Deinde nar-
ravit quid est difficilis divisionis et dixit: Et est il-
lud in quo est multa spissitudo. Et cum proposu-
it hanc propositionem, incepit uti hac doctrina per
litteras. Et dixit: Expellatur ergo etc., id est ponatur
igitur a. corpus quod movetur in medio et medium in quo
movetur ponatur b. et tempus in quo movetur sit
c. ponatur etiam moveri a. in alio medio subtiliori pri-
mo. Et sit d. et tempus, in quo movetur a. in hoc
medio, sit h. et ponatur a. moveri ex duobus me-
diis per duo spatia aequalia scilicet ex b. grossiori et ex
d. subtiliori. Sequitur igitur ut tempus in quo per-
transit haec duo spatia diversetur, notum est enim quod
velocius pertransit idem spatium in minori tempo-
re et quia causa velocitatis et tarditatis in his duo-
bus motibus est diversitas mediorum in tenuitate
et spissitudine. Sequitur ut proportio temporis ad tem-
pus sit sicut proportio spissitudinis, quae est in alte-
ro medio ad illam quae est in alio. Et similiter propor-
tio motus ad motum. Et cum dedit exemplum de
litteris dedit exemplum etiam de materiis ut demon-
stratio sit manifestior et quod videtur diminutum in
uno exemplo apparebit in alio.

Et dixit: Intentio
illius est etc., id est Verbi gratia ponatur in loco b. quod
est medium grossius: aqua, et in loco c., quod est me-
dium subtilius: aer, quanto igitur magis aer est sub-
tilius aqua et minoris resistentiae contra rem motam
tanto magis erit velocitas motus a. in eo quam in a-
qua. Proportio igitur velocitatis ad velocitatem erit
sicut proportio excessus subtilitatis aeris super sub-
tilitatem aquae. Et ideo dixit: Erit proportio veloci-
tatis ad velocitatem etc., id est sequitur igitur
ex istis propositionibus, ut proportio velocitatis mo-
tus a. in b. ad motum eius in d. sit sicut proportio ex-
cessus subtilitatis aeris, super subtilitatem aquae.
Deinde dicit: Ita quod si fuerit duplum etc., id est ita quod sequitur
si posuerimus, quod aer est duplum ad aquam in subtilitate
ut res mota in aqua pertranseat spatium aequale spatio
quod pertranseat in aere in tempore duplo ad tem-
pus in quo pertransit ipsum in aqua. Tempus
igitur quod est. c. et est illud in quo pertransit spa-
tium res mota in corpore spissiori, est duplum ad
tempus b. in quo movetur per spatium aequale illi
in corpore subtiliori quod est c. tardius enim semper
pertransit idem spatium in longiori tempore. Et licet
non expressit hanc proportionem intellecta tamen est
ex ipso sermone. Deinde dicit: Et quanto magis fuerit illud
<pb n="[91r
mediante quo etc. Et hoc etiam manifestum est
per se et cum posuit has propositiones coniunxit
etiam aliam propositionem. Et dixit: Vacuum vero etc.,
id est vacuum vero nullam habet comparationem
in subtilitate ad subtilitatem corporis mediante
quo fit motus. Et cum dixit: Nullam habet com-
parationem ad corpus, intendit et vacuum nullam
habet comparationem, qua corpus medium exce-
dit vacuum, verbi gratia in subtilitate. In vacuo enim non
est subtilitas qua dicatur esse subtilius igne, verbi gratia
aut aere. Deinde dicit: Quemadmodum non habet compara-
tionem etc., id est inter vacuum et corpus medium
non est proportio, cum in vacuo non est subtilitas.
Et est illud, secundum quod comparantur media ad invicem in
subtilitate et spissitudine quemadmodum non est compa-
ratio neque proportio in eo, quod non est unum ad
illud, quod est numerus. Numeri enim comparantur
ad invicem quia communicant in uno. Et universaliter
omnia duo, quae non communicant in eadem natura non
habent comparationem ad invicem. Et hoc intendebat
cum dixit: Si igitur quattuor excedunt tria etc.,
id est et numeri excedunt se ad invicem per unitates, in
quibus communicant. Illud autem in quo non est unum
nullam habet comparationem ad numerum. Et similiter il-
lud in quo non est subtilitas nullam habet compa-
rationem ad corpora habentia subtilitatem. Diver-
sa enim secundum magis et minus necessario communi-
cant in eadem natura. Deinde dicit: Non unum vero etc.,
id est quod autem fuerit ex entibus, in quo non inveni-
tur unum non habet proportionem ad illud, in quo est
unum qua existat inter illa excessus.

Deinde dicit: Exce-
dens enim etc., id est illud enim quod dicitur exce-
dere aliquid necessario dividitur in illud per quod
excedit et in id per quod exceditur, verbi gratia quia quat-
tuor excedunt duo. Necesse est, ut dividantur in duo
quibus excedit et in duo quae excedunt, cum igi-
tur fuerit aliquid quod non dividitur in aliquod. Et
fuerit aliud quod dividitur in ipsum, non dicetur, quod il-
lud quod dividitur in illud excedit illud, quod non
dividitur verbi gratia quoniam quattuor non dicitur exce-
dere aliquid, in quo non est unum, quoniam si exce-
deret, tunc quattuor dividuntur in excessum. Et in il-
lud in quo non est unum, quod est impossibile. Et
hoc intendebat cum dixit: Ergo necesse est ut quatt-
uor dividantur etc., id est quoniam necesse est, ut
quattuor dividantur in illud, quod per quod excedunt illud,
in quo non est unum et in illud in quo non est unum et
quia proportio quam intendit declarare est communis
numeris et aliis. Et dedit exemplum de numeris. Vult
etiam dare exemplum de magnitudinibus. Et dixit:
Linea enim non excedit punctum, id est et propter hoc non
invenitur proportio inter lineam et punctum qua prove-
niat excessus, quoniam si ita esset, tunc excedens
et res excessa essent partes lineae. Et sic linea compo-
neretur ex punctis, quod post declarabitur esse impossi-
bile. Et cum declaravit hanc propositionem dicentem,
quod omne excedens aliquid oportet dividi in ex-
cessum et in rem excessam et vacuum non dividitur
in illud per quod excedit corpus, cum in eo non est
subtilitas, dedit conclusionem quae sequitur ex hoc
et est quod vacuum non habet proportionem ad ple-
num, qua dicatur excedere plenum in subtilitate
et dixit: Et similiter etiam vacuum et dixit: Et iste
syllogismus est etiam in secunda figura et quod substituit
<pb n="[91v
quod subtacuit est minor propositio. Et cum declaravit
hanc conclusionem dedit impossibile quod sequitur ex
ea si aliquid moveatur in vacuo et dixit: Ergo ne-
que motus erit in eo, id est et cum vacuum non ha-
bet proportionem ad plenum in subtilitate. Et po-
nitur aliquid moveri in eo, sequitur ex hoc, quod mo-
tus in vacuo non habet proportionem ad motum
in pleno. Et sic erit motus indivisibilis in tempore
indivisibili, scilicet in instanti quod est impossibile, ut post
declarabitur, quia hic accepit pro constanti, quod decla-
ratur in sexto, scilicet quod omnis motus est in tempore.
Et motus divisibilis Avempace autem bene movit
hic quaestionem. Dicit enim quod non sequitur, ut propor-
tio motus eiusdem lapidis in aqua ad motum eius
in aere sit sicut proportio spissitudinis aquae ad
spissitudinem aeris nisi motus lapidis esset in tem-
pore propter hoc quod movetur in medio. Et si hoc
esset contingeret, ut nullus motus esset in tempo-
re nisi propter impediens. Medium enim videtur im-
pedire rem motam. Et si ita esset, tunc corpora caele-
stia moverentur in instanti cum nullum mediumim-
pediens sit illic. Et dicit quod proportio subtilitatis aqua
ad subtilitatem aeris est sicut proportio tarditatis
accidentis motui in aqua ad tarditatem acciden-
tem ei in aere. Et haec sunt verba eius in septimo sui
libri. Dicit: Et ista resistentia, quae est inter plenum et
corpus, quod movetur in eo est illa inter quam et potenti-
am vacui fecit Aristoteles proportionem in quarto et non
est sicut existimatur de eius opinione. Proportio enim
aquae ad aerem in spissitudine non est sicut proportio
motus lapidis in aqua ad motum eius in aere. Sed
proportio potentiae continuitatis aquae ad potenti-
am continuitatis aeris, est sicut proportio tarditatis
accidentis rei motae ex illo, in quo movetur, verbi gratia
aqua ad tarditatem accidentem ei quando move-
tur in aere, quoniam si esset sicut existimaverunt
aliqui, tunc motus naturalis esset violentus, ergo
si illic non esset resistentia quomodo esset motus.

Ne-
cesse est enim ut esset in instanti, quid ergo dicetur de
motu circulari et illic non est resistentia quoniam il-
lic non est divisio omnino. Nam locus circuli idem
est simpliciter non itaque evacuatur unus locus et ali-
us impletur. Necesse est igitur ut motus circularis
sit in instanti. Sed nos videmus in eo maximam tar-
ditatem, ut in motu stellarum fixarum et maximam
velocitatem ut in motu diurno. Et hoc non est nisi
propter distantiam motoris in nobilitate a moto
cum igitur fuerit nobilior, tunc illud quod movetur
ab eo erit velocius et cum motor fuerit minoris
nobilitatis erit propinquior moto et tunc motus e-
rit tardior. Haec sunt verba eius. Et si hoc quod di-
xit concedatur, tunc demonstratio Aristotelis erit falsa, quoni-
am si proportio nobilitatis medii ad sub-
tilitatem alterius medii est sicut proportio tardita-
tis accidentis moto in altero eorum ad tarditatem
accidentem ei in alio non sicut proportio ipsius motus.
Non sequitur, ut illud quod movetur in vacuo moveatur in
instanti, quoniam tunc non aufertur ab eo nisi tar-
ditas, quae accidit ei propter medium et remanet ei
motus naturalis et omnis motus est in tempore,
ergo illud quod movetur in vacuo movetur in tem-
pore necessario et motu divisibili et nullum sequitur
impossibile. Haec igitur est quaestio Avempace. Nos
autem dicamus, quod manifestum est per se quod si cau-
<pb n="[91v
sa aequalitatis rerum motarum convenientium in decli-
natione et figura et magnitudine, quando moventur
in uno medio aut in duobus mediis aequalibus
in tenuitate et grossitudine est aequalitas medii.
Manifestum est quod diversitas eius in tenuitate secun-
dum magis et minus est causa diversitatis motus
in velocitate et tarditate. Et quod ista diversitas cuius
causa est diversitas medii. Sequitur essentialiter sub-
tilitatem, scilicet quod augmentum illius diversitatis, sequitur
augmentum subtilitatis et diminutio illius diminu-
tionem illius, ergo manifestum est, quod proportio motuum
ad proportionem mediorum est causa in spissitudine et te-
nuitate. Et istae proportiones sunt manifestae per se, scilicet
quod cum fuerit duo mota aequalia in gravitate et
levitate et figura et magnitudine et moveantur in
uno medio, quod motus eorum erit aequalis in veloci-
tate et quod utrumque pertransit aequale spatium in tem-
pore aequali et cum duo media fuerint diversa in
tenuitate, quod motus eorum diversabitur diversitate pro-
portionali. Et universaliter manifestum est quod causa
diversitatis et aequalitatis motuum est diversitas et
aequalitas proportionis motoris ad rem motam. Cum
igitur fuerint duo motores et duo mota et propor-
tio alterius motoris ad alterum motum fuerit sicut
proportio reliqui motoris ad relicum motum, tunc
duo motus erunt aequales in velocitate et cum pro-
portio diversabitur, diversabitur motus secundum
illam proportionem. Et hoc idem est in motibus vio-
lentis et naturalibus, sed in violentis cum duo mo-
tores fuerint aequales in potentia diversitas erit pro-
pter impediens. In naturalibus vero diversitas aut
aequalitas est propter diversitatem aut aequalitatem
proportionis motoris ad rem motam et non sequitur
ut in eis sit aequalitas apud aequalitatem moventi-
um in potentia quando proportio diversatur, sicut
non sequitur hic in violentis quando impediens diver-
satur quoniam impedientis diversabitur proportio.
Istae igitur sunt proportiones manifeste per se. Et si hoc
esset sicut dicit Avempace, scilicet quod in talibus motibus
non erit proportio motus ad motum, sicut proportio
spissitudinis ad spissitudinem, sed sicut proportio tar-
ditatis ad tarditatem contingeret hoc in omnibus
motibus violentis ita quod illud dictum in ultimo se-
ptimi, scilicet quod cum aliquod corpus moverit aliud
corpus per aliquod spatium in aliquo tempore, quod
movebit medietatem illius corporis per illud spatiium
in medietate illius temporis, esset falsum. Continge-
ret enim secundum Avempace, ut proportio temporis
ad tempus non esset nisi sicut proportio tardita-
tis ad tarditatem. Et causa istius erroris fuit exi-
stimare quod tarditas et velocitas sunt motus additi
motui et diminuti ab eo, sicut linea quae additur li-
neae aut diminuitur ab ea.

Cum igitur existimatur, quod
velocitas est additio super motum naturalem et tar-
ditas diminutio et causa istius additionis et di-
minutionis fuerit resistentia. Sequitur ex hoc ut proportio
resistentis ad resistens sit, sicut proportio tarditatis ad
tarditatem, non sicut proportio motus ad motum, quo-
niam quando quantitatibus proportionalibus additur ea-
dem quantitas aut diminuitur non remanebunt pro
proportionales. Et Avempace existimavit, quod motus
sensibilis est illud quod remanet ex motu naturali
et existimavit quod motus naturalis est quasi una
mensura ex qua diminuuntur duae mensurae secundum
<pb n="[92r
proportionem aliarum duarum quantitatum. Et vidit
quod cum hoc accidit in quantitatibus non sequi-
tur ut proportio diminuti ad diminutum, sit sicut pro-
portio remanentis ad remanens. Et existimavit quod
accidit motui naturali propter impediens aliqua
diminutio secundum proportionem impedientis ad
impediens. Et existimavit sicut diximus quod motus
sensibilis est illud quod remanet ex motu naturali
post diminutionem, sicut remanet ex magnitudine
post diminutionem. Et ideo iudicavit quod non sequitur
ut proportio motus sensibilis ad motum sensibilem
sit sicut proportio impedientis ad impediens, sed sicut
proportio tarditatis ad tarditatem, sicut non sequitur
in quantitatibus quae diminuuntur in aliqua propor-
tione ut residuum sit in illa proportione. Sed differunt
quia quando ex quantitate mathematica diminuitur
aliqua quantitas in actu remanet residuum quan-
titatis in actu et quando motui naturali accidit
diminutio, tunc motus. Naturalis non habebit esse
nisi in potentia, ergo tunc motus sensibilis non erit
nisi motus non naturalis qui est diminutio ex mo-
tu naturali, non motus naturalis cui accidit diminu-
tio. Et similiter cum aliquod motum movetur velo-
cius motu naturali, tunc non erit illic motus natura-
lis et additio, sed additio tantum. Veruntamen dici-
mus quod proportio tarditatis ad tarditatem est sicut
proportio impedientis ad impediens, ut dicit Avem-
pace. Sed non est illic aliquid nisi tarditas. Et ista
quaestio est sophistica, sed est difficilis quia est secun-
dum commutationem, quoniam quia motus assimila-
tur lineae existimatur quod illud quod contingit in linea
contingit in motu. Declaratum est igitur ex hoc ser-
mone, quod proportio impedientis ad impediens est si-
cut proportio motus ad motum. Et hoc est in motibus
violentis quando motor fuerit idem et sive im-
pedimentum fuerit ex medio aut ex ipso moto et quod
hoc diversatur in motibus naturalibus secundum di-
versitatem proportionum, quae sunt inter motores et res
motas cum nullum sit hic impediens. Sed secundum
diversitatem proportionis excessus potentiae motoris
supra rem motam ad excessum potentiae secundi mo-
toris super rem motam. Sed quaeret aliquis cum
posuerimus, quod iste motus erit in medio impeditus
a medio, non sequitur. Et si concesserimus quod propor-
tio motuum, quae fiunt in medio ad invicem est si-
cut proportio impedientis ad impediens, ut quando
idem motum movetur in vacuo moveatur motu in divisi-
bili et in instanti.

Sed sequitur necessario, ut mo-
veatur in tempore cuius proportio ad tempus in
quo movetur in medio sit sicut proportio excessus po-
tentiae motoris super rem motam, secundum quod est mo-
ta tantum scilicet absque eo, quod illic sit impediens extrin-
secum ad excessu a potentiae motoris super rem mo-
tam secundum quod est impedita, unde existimatur etiam
quod licet concedantur illae proportiones quibus usus
est, tamen non inducet ad impossibile quod nititur indu-
cere. Et ad hoc est dicendum, quod isti motus qui sunt
corporum simplicium mediantibus aqua et aere,
non sunt motus impediti a medio, ut apparet in pri-
mo aspectu, quoniam si ita esset, tunc essent hic mo-
tus naturalis qui nondum inventi sunt neque inveni-
entur nisi esset possibile haec corpora moveri sine
medio, quod est impossibile, nisi vacuum esset. Et
causa in hoc est quia ista mota indigent medio. Quoni-
<pb n="[92r
am res mota necessario debet habere cum moto
re aliquam resistentiam qua potentia motoris ex-
cedat potentiam illius. Et hoc est in motibus na-
turalibus. Et si non, tunc quilibet motor moveret quod-
libet corpus. Et propter diversitatem istius proporti-
onis, quae est ex resistentia inter motorem et rem mo-
tam simpliciter diversatur motus corporum caelesti-
um, ut quaedam sint velociora quibusdam et per hanc
resistentiam motor non movet rem motam, nisi quan-
do potentia eius excedit potentiam rei motae. Res enim
mota universaliter est similis quodammodo motori
et contraria alio modo. Et hoc est intelligendum de no-
bilitate quam dicit Avempace in corporibus cae-
lestibus. Motor enim cuius potentia est excedens
est nobilior motore, cuius potentia est minor in ex-
cessu. Et manifestum est quod ista resistentia invenitur
inter motorem et rem motam, quando res mota fue-
rit distincta per se, sicut est dispositio in corporibus
caelestibus in elementis vero res mota est in poten-
tia et motor in actu, cum sint composita ex prima
materia et formis simplicibus et motor est for-
ma et res mota est materia. Et quia haec corpora
non distinguuntur in rem motam et motorem in actu im-
possibile est ea moveri sine medio. Et Aristoteles decla-
ravit quod propter hoc fuit necesse illa moveri ex se
in octavo istius libri. Si igitur haec duo corpora sim-
plicia moverentur sine medio non esset hic resisten-
tia inter motorem et rem motam, immo non esset hic
res mota omnino essentialiter. Et si hoc contingeret
ut non moverentur in tempore et in quolibet moto.

Ex hoc igitur dixit Aristoteles, quod si haec corpora moveren-
tur in vacuo sequeretur, ut moveretur motu indivisibi-
li in tempore indivisibili ponendo haec corpora mo-
veri in medio est naturale eis. Et est causa in hoc quod
moveantur non sicut existimatur, quod sunt mota ex
se non motu naturali sicut existimavit Avempace.
Avempace igitur fecit dubitare in hoc sermone in
duobus locis. Unus eorum est in quo dicit quod propor-
tio motus ad motum non est sicut proportio spissitu-
dinis medii ad spissitudinem medii. Secundus autem
est quod isti motus sunt impediti ex medio et non na-
turales. Et nullus pervenit ante ipsum ad istas quaestio-
nes. Et ideo profundus erit iste super alios et in exem-
plari a quo scripsimus invenimus quoddam folium
per se et in scriptum erat hoc. Nos autem dicamus,
quod necesse est quod inter motores et rem motam sit resi-
stentia. Motor enim movet rem motam secundum quod
est contrarium. Et res mota movetur ab illo secundum
quod est similis et omnis motus erit secundum excessu potentiae mo-
toris super rem motam. Et diversitas motuum in velocita-
te et tarditate est secundum hanc proportionem quae est
inter duas potentias. Et ista resistentia aut erit ex
ipso moto, quando illud quod movetur ex se volun-
tate dividitur in motorem in actu et rem motam in a-
ctu sicut est dispositio in animalibus et in corporibus
caelestibus aut erit ex ipso medio, in quo movetur
et hoc erit quando res mota non dividitur in moto-
rem et rem motam in actu, sicut est dispositio etiam
in corporibus simplicibus aut resistentia erit ex
utroque, scilicet ex re mota et ex medio, sicut est dispositio
in animalibus quae moventur in aqua. Illa autem in quibus
res mota ex se dividitur in motorem in actu et rem
motam in actu non necessario indigent medio, sed
si fuerit erit per accidens. Illa autem,quae moventur ex
<pb n="[92v
se quae non dividuntur in motorem et rem motam in
actu non necessario indigent medio, sed si fuerit e-
rit per accidens. Illa autem quae moventur ex se quae non
dividuntur in motorem et rem motam in actu necessario
indigent medio. Et haec sunt corpora gravia et levia.
Et si non, moverentur non in tempore cum nihil sit
actu illic quod resistat potentiae motivae et est impossi-
bile etiam, ut habeant motus naturales et sunt semper
impedita. Et ideo contigit, quod cum posuerimus ista moveri
in vacuo moveantur non in tempore et ut motus
gravis et gravioris sit aequalis in velocitate, quod
est impossibile. Quod igitur existimavit Avempace,
est, quod ista simplicia habent motus innaturales sine
medio.

*[Vetus:] Sed si per subtilissimum in tanto
tali quod fertur per vacuum, omnem
exuperat rationem. Sit enim z. va-
cuum, aequale autem magnitudine
his, quae sunt b. et d. a. ergo si transi-
bit z. Et movebitur in quodam quidem
tempore, in quo est, id est sed in minori
quod in quo est, e. et hanc habebit ratio-
nem vacuum ad plenum, sed in tan-
to tempore quantum in quo est in ipsi-
us d. a. transibit t. transibit autem si
sit subtilitate differens ab aere in
quo est z. Secundum hanc proporti-
onem quam habet tempus, in quo
est e. ad tempus in quo est i. Si enim
sit tanto subtilius corpus, in quo
est z. Ipso d. quanto exuperat e. ipsum
i. econverso transibit velocitate in tanto,
quantum i. ipsum exuperat z. quod est,
in quo est a. si feratur. Si ergo nullum
sit corpus in quo est z. adhuc velo-
cius, sed erat in quo est z. i. quare in-
aequali tempore transibit quodcumque
plenum et vacuum sed impossibile est.
[Scotus:] Sed si res mota movetur median-
te subtissimo corporum in tanto tempo-
re per tantum spati, tunc median-
te vacuo exit ab omni comparatione
sit igitur z. vacuum et sit aequale b.
si igitur a. pertransit vacuum et movetur
in aliquo tempore scilicet in tempore k. si est
brevius tempore h. tunc ista pro-
portio non erit proportio vacui ad
plenum pertranseat igitur a. in tempore
aequali k. per spatium b. et pertran-
seat etiam secundum proportionalitatem,
quae est inter tempus. h. et tempus
k. aliquid addens in subtilitatem
super aerem, qui est b. quoniam si z.
<pb n="[92v
fuerit corpus subtilius quam b. secun-
dum excessum h. super k., tunc per-
transitus z. in velocitate erit in tem-
pore aequali k. si a. movetur. Si igitur
in z. non fuerit corpus, tunc motus
a. in eo erit velocior. Sed erat in k.
Ergo sequitur, ut pertransitus eius per
ipsum sit in tempore aequali sive fue-
rit plenum sive vacuum, quod est
impossibile*.
Ista etiam est alia declaratio ad confirmandum,
quoniam si adversarius non concessit nobis impossi-
bile, quod sequitur ex sermone praedicto, quod est
motum esse indivisibilem et in tempore indivisibili et
dixit, immo motus qui est in vacuo est in tempore
demonstrabimus ei quod ex hoc sequitur impossibile,
quod non potest concedi. Et hoc erit ponendo quod
idem motum movetur per spatium aequale in vacuo et
pleno, verbi gratia in aere. Cum igitur posuerimus ipsum
moveri per haec duo spatia aequalia, quorum alterum
est in vacuo et reliquum in aere in duobus tempori-
bus. Manifestum est quod tempus in quo pertransit spa-
tium, quod est in vacuo, erit brevius quoniam in va-
cuo non est resistentia. Hoc igitur tempus minus
habebit aliam proportionem terminatam ad hoc
tempus maius. Et manifestum est quod si nos ima-
ginati fuerimus corpus subtilius aere secundum addi-
tionem temporis maioris super tempus minus. Mani-
festum est quod istud motum transibit in corpore sub-
tiliori spatium aequale tempori in quo pertransivit ipsum
in vacuo, cum posuerimus quod proportio temporis ad
tempus est, sicut proportio subtilitatis alterius medii
ad subtilitatem reliqui medii. Et sic idem motum per-
transibit spatium aequale in tempore aequali median-
te vacuo et mediante pleno. Haec est demonstratio
eius in hoc loco. Et dixit: Sed si omnis res mota et-
c., id est quoniam si posuerimus quod res mota move-
tur in aliquo corpore subtilissimo, et movetur etiam in
vacuo necessario movebitur in vacuo velocius et
cum proposuit hanc propositionem incepit inducere pro-
positiones inducentes ad inconveniens et dixit: Sit
igitur z. vacuum etc., id est sit igitur spatium in va-
cuo z. et sit aequale spatio b. quod est in aere.

Deinde dicit:
Si igitur a. pertransit vacuum etc., id est a. igitur
quod est res mota si pertransit hoc spatium, quod est
in vacuo scilicet z. et concesserimus ipsum moveri in eo in aliquo
tempore. Sit igitur illud tempus k. et est manifestum quod
hoc tempus est brevius tempore h. in quo a. movetur
spatio in b. quod est in aere. Motum enim in vacuo est
velocius moto in aere. Et cum ita sit, tunc proportio
temporis k. ad tempus h. est sicut proportio mo-
tus a. in vacuo ad motum eius in aere. Et hoc inten-
debat cum dixit: Tunc ista proportio erit sicut pro-
portio vacui ad plenum. Deinde dicit: Pertranseat igitur a.
etc., id est et cum proportio temporis h. ad tem-
pus k. est proportio motus qui est in vacuo ad mo-
tum qui est in aere, ponatur igitur quod a. quod est motum
moveatur in tempore aequali k. Et est illud in quo mo-
vetur in vacuo spatium aequale spatio vacui et aeris in
corpore subtiliori aere. Et si illud spatium z. est ma-
nifestum quod pertransibit istud spatium secundum
<pb n="[93r
proportionem temporis k. ad tempus h. cum po-
suerimus quod corpus in quo est spatium z. est subtili-
us aere secundum proportionem temporis h. ad tem-
pus k. id est quoniam pertransivit spatium z. ad tempus
k. quod pertransivit in eo in vacuo. Et hoc intendebat cum
dixit: Et pertransibit etiam secundum proportionalita-
tem etc., id est et est impossibile ipsum pertransire
hoc spatium, scilicet z. secundum proportionem temporis
motus in vacuo ad tempus motus in aere. Cum
posuerimus hoc corpus, in quo est spatium z. ma-
ius in subtilitate aere secundum quam tempus h. est
maius tempore k. scilicet sicut proportio temporis motus
in vacuo ad tempus motus in aere. Et hoc inten-
debat cum dixit: Quoniam si z. etc., id est si igi-
tur corpus imaginatum scilicet z. fuerit subtilius b. scilicet a-
ere secundum excessum temporis h. et est illud in quo
a. movetur in vacuo per illud spatium terminatum
super tempus k. et est illud in quo a. movetur in
vacuo per illud spatium, tunc a. pertransibit spa-
tium z. in velocitate in tempore aequali ei in quo
pertransibit illud spatium in vacuo quod est tempus
k. si posuerimus a. moveri in vacuo. Deinde ince-
pit declarare impossibile quod sequitur ex hoc. Et di-
xit: Si igitur in z. non fuerit corpus, id est sed posuerimus,
quod in vacuo non est corpus omnino. Manifestum est
quod motus a. erit in eo velocior quam motus eius in cor-
pore quod posuimus subtilius aere secundum pro-
portionem temporis motus a. in aere ad tempus
motus eius in vacuo, sed iam declaravimus, quod mo-
tus eius mediante vacuo et corpore subtiliori est
aequalis quia est in eodem tempore, quod est incon-
veniens. Motus enim in vacuo debet esse velocior.
Et Aristoteles induxit hanc demonstrationem secundam pro-
pter hoc quod scivit de quaestione accidente primae de-
monstrationi, quoniam in propositionibus huius de-
monstrationis non est dubitandum nisi in propositione
dicente, quod impossibile est imaginari corpus cuius
proportio in subtilitate ad aerem sit sicut proportio
temporis in quo est motus, verbi gratia in aere aut in
igne ad tempus motus in vacuo. Dicitur enim quod
ista propositio est falsa impossibilis, non falsa possi-
bilis. Impossibile enim est inveniri extra animam cor-
pus subtilius igne, ergo impossibile quod existima-
batur sequi non sequitur, quoniam tunc potest dici quod
illud impossibile sequitur ex positione falsa non
exposito. Et videtur, quod ita est de subtilitate et spis-
situdine sicut est de divisione lineae et superficiei,
quoniam quemadmodum linea secundum quod est linea
potest dividi in infinitum, quod est impossibile, secundum
quod est linea terrestris aut ignea, ita de subtilitate po-
test intelligi processus in infinitum ex sua natura, scilicet
secundum quod est subtilitas simpliciter, non secundum
quod est subtilitas corporis mobilis et secundum hoc
haec propositio posita est falsa possibilis, secundum quod
fuit posita. Et ex falso possibili non sequitur falsum
impossibile. Et hoc modo declarationis multotiens
utitur Aristoteles. Et etiam Plato et est vera declaratio, quoni-
am non ponitur falsum in eo, secundum quod est falsum
impossibile, sed secundum quod est falsum possibile.

*[Vetus:] Manifestum est igitur quia si fuerit ali-
quod tempus in quo vacuum ali-
quod feretur. Accidet hoc impossi-
bile, in aequali enim accipietur et quod
<pb n="[93r
plenum est transire aliquod et va-
cuum. Erit enim aliquod analogum
corpus alterum ad alterum, ut tem-
pus ad tempus, sicut in capitulo
est dicere. Ostensa accidentis causa,
quia motus quidem ad motum omnis est
proportio in tempore enim est. Tem-
poris autem omnis est ad tempus fi-
nitis utrisque. Vacui autem ad ple-
num non est.
[Scotus:] Apparet igitur quod si fuerit hic ali-
quod tempus in quo aliquid ex-
pellatur ex vacuo erit impossibile,
quoniam invenitur aliquid quod per-
transit in tempore aequali sive plenum
sive vacuum fuerit aliud in comparatio-
ne corporis, sicut tempus habebit
proportionem ad tempus. Et dico hoc
quod causa eius quod sequitur ex hoc est
manifesta. Et est quod quilibet motus
habet ad quemlibet motum aliquam
proportionem. Motus enim est in tempore
et omne tempus habet proportio-
nem ad omne tempus cum fue-
rint finita, sed vacuum aut plenum
non habent proportionem*.
Hic inducit summam eius, quod praedixit in hac demon-
stratione. Et dixit: Manifestum est igitur ex hoc, quod si
fuerit positum aliquod tempus, in quo aliquid mo-
vetur in vacuo contingit impossibile, quod est aliquid
pertransire in aequali tempore spatium aequale in va-
cuo et pleno. Et causa eius, quod sequitur ex hoc est,
quoniam possibile est imaginari corpus, cuius pro-
portio ad corpus mediante pleno et mediante va-
cuo posuerimus aliquid moveri per idem spatium
in aliquo tempore, scilicet sicut proportio temporis in quo
aliquid movetur per illud spatium mediante corpo-
re posito primo ad tempus, in quo movetur per illud
mediante vacuo. Ex quo sequitur aliquid moveri per
idem spatium in aliquo tempore mediante vacuo
et pleno, quod est impossibile. Deinde dicit: Et universali-
ter causa eius quod sequitur etc., id est et universali-
ter proportiones, ex quibus sequitur hoc impossibile
sunt duae, quarum altera est, quoniam quilibet mo-
tus habet proportionem ad quemlibet motum, quoni-
am quilibet est in tempore. Et quodlibet tempus
habet proportionem ad quodlibet tempus cum fu-
erint finita. Altera autem est quod vacuum non habet
proportionem ad plenum, cum igitur coniungatur his
duabus proportionibus motum esse in vacuo sequi-
tur alterum duorum aut quod motus in vacuo est non
in tempore. Cum posuerimus quod causa eius quod mo-
tus est in tempore est plenum mediante quo fit mo-
tus aut quod illud motum moveatur per idem spatium
in eodem tempore mediante vacuo et pleno.

*[Vetus:] Secundum quidem igitur quod differunt
<pb n="[93v
per quae feruntur haec contingunt, se-
cundum quidem eorum, quae feruntur
excellentiam, haec sunt. Videmus enim
maiorem motum habentia aut gra-
vitatis aut levitatis. Sic quidem alia
similiter se habent figuris citius ferentia
per aequale spatium infinitum et secundum ra-
tionem quam habent magnitudines
ad invicem, quarum et per vacuum sed
impossibile est, propter quam enim cau-
sam feretur velocius, in plenis qui-
dem enim ex necessitate est. Veloci-
us enim dividit fortitudinem maius
aut enim figura dividit aut mo-
tu, quem habet quod fertur aut proie-
ctum, aeque velocia ergo omnia erunt,
sed impossibile est.
[Scotus:] Hoc igitur contingit corporibus ex
diversitate ex illo mediante quo fit
motus ex successione autem corporum
mobilium. Hoc quod narrabo, dica-
mus quod videmus corpora, quae sunt
magis ponderosa sive gravia sive
levia, cum fuerint in aliis dispo-
sitionibus in capitulo figurae eodem
modo moveri in aequali loco veloci-
us secundum proportiones eorum
ad invicem. Ergo sequitur ut talis sit
dispositio eorum in vacuo etiam, sed
hoc est impossibile, quoniam non
potest aliquis dicere. Qua de causa
expellitur in eo velocius quoniam
hoc in pleno est necessarium, quod enim
est fortius velocius dividit illud.
Illud enim quod movetur aut illud
quod cedit aut per suam figuram
dividit aut per suum pondus, ex quo
sequitur ut motus omnium corporum
sit aequalis in velocitate quod est im-
possibile*.
Cum induxit duas demonstrationes acceptas ex
diversitate medii, in quo corpora simplicia moven-
tur, vult inducere demonstrationem acceptam ex di-
versitate potentiarum motivarum, quae sunt in cor-
poribus simplicibus. Et dixit: Hoc igitur contingit
etc., id est hoc igitur impossibile contingit huic po-
sitioni ex propositionibus acceptis ex diversitate
corporum mobilium in velocitate et tarditate, secun-
dum illud mediante quo fit motus. Deinde dicit: Secundum
vero successionem corporum mobilium etc., id est
quod autem contingit huic positioni ex propositio-
nibus acceptis ex successione corporum mobilium
in velocitate et tarditate secundum potentias eorum
<pb n="[93v
motivas est hoc quod narrabo. Deinde dicit: Dicamus igi-
tur etc., id est manifestum enim est per se quod cor-
pora, quae sunt maioris declinationis sive fuerit le-
via sive gravia cum fuerint aequalia in figura et
magnitudine et modo sunt velocioris motus quam il-
la quae sunt minoris declinationis. Et quod illud quod
est maioris declinationis pertransit idem spatium
in minori tempore illo in quo pertransit ipsum il-
lud quod est minoris declinationis et quod proportio
temporis ad tempus erit sicut proportio temporis
potentiae motivae ad potentiam motivam ita quod si po-
suerimus duo corpora aequalia in figura et magni-
tudine. Et gravitas unius fuerit dupla ad gravita-
tem alterius, tunc illud quod est minoris gravita-
tis movebitur per spatium in duplo tempore ad tem-
pus, in quo movetur in illo gravius.

Deinde dicit: Ergo se-
quitur etc., id est et cum manifestum sit per se quod
corpus gravius est velocioris motus. Et hoc acci-
dit propter medium quod resistit motori, quoniam
si illic non esset medium non esset illic resistentia, er-
go cum posuerimus gravius moveri in vacuo non
est, necesse ut sit velocius illo quod est minoris gra-
vitatis quoniam non erit illic causa ex qua gravius
expelletur velocius. Ex quo sequitur ut motus eorum
non solummodo sit aequalis sed in non tempore, ut de-
claravimus. Et cum declaravit quod impossibile est
dare causam diversitatis duorum motorum diversorum
in declinatione et velocitate et tarditate ex vacuo. In-
cepit declarare quod causa illius manifesta est ex ple-
no. Et dixit: Hoc enim in pleno etc., id est et gravi-
us esse velocioris motus necessarium est cum mo-
tus eius fuerit in pleno. Et causa in hoc est quoni-
am illud quod est maioris declinationis est fortius
et citius dividit plenum. Et similiter illud quod est
acutioris figurae levius dividit aerem. Deinde dicit: Illud enim,
quod movetur etc., id est corpus enim quod move-
tur in medio aut cedit ab eo. Dividit medium aut
per gravitatem tantum aut per declinationem scilicet
quoniam id quod est acutioris figurae dividit citi-
us et similiter gravius aut per utrumque. Deinde dicit: Ex
quo sequitur etc. Et intendit in vacuo et ex hoc
impossibili intelliguntur duo, scilicet ut omnia sint aequa-
lia in velocitate, scilicet motus gravioris et minoris gra-
vitatis et cum hoc erit in tempore aut ut sit cum
hoc non in tempore. Si igitur posuerimus quod illud, quod
sequitur est ipsum esse non in tempore, tunc impossi-
bile quod intendit concludere. Accidit in eo quaestio
Avempace quam iam dissolvimus et si dixerimus, quod
impossibile, quod intendit hic Aristoteles est ut illud, quod
est maioris gravitatis non est velocius, evadetur ab
illa quaestione. Sed potest aliquis dicere forte ex hoc
non accidit impossibile, quoniam hoc non accidit
gravi et levi, nisi quia sunt impedita a motu natura-
li. Sed responsio ad hoc est responsio praedicta, scilicet
quoniam grave et leve non impeditur a medio, in quo
movetur neque motus eius in medio est violentus
sed naturalis.
*[Vetus:] Quod quidem igitur si vacuum sit
accidat contrarium, quapropter quidam
probant dicentes esse vacuum ex di-
ctis manifestum est. Opinantur quidem
igitur vacuum esse, si vere erit secundum
<pb n="[94r
locum motus discretus secundum
se. Hoc autem idem est ei, quod est dicere
locum esse aliquid separatum, sed quod
hoc sit impossibile esse dictum est prius.
[Scotus:] Oportet igitur quod si vacuum fuerit,
sequitur contrarium ei, propter quod
ponunt vacuum distinctum dicen-
tes ipsum esse. Existimant enim va-
cuum esse si motus in loco sit distin-
ctum per se. Et hoc est dicere locum esse
aliquod separatum. Et iam posuimus
hoc esse impossibile*.
Dicit: Manifestum est igitur ex his demonstrationi-
bus, quod si vacuum fuerit, contingit contrarium illi, quod
coegit dicentes vacuum esse, dicere ipsum scilicet mo-
tum esse. Existimabant enim quod si motus esset, vacuum
foret. Et cum dixit: Distinctum per se, intendit quod
isti non opinantur admisceri cum corporibus, sicut
opinatur alia secta dicentium vacuum esse.Deinde dicit: Et
hoc est dicere etc., id est et dicere vacuum esse se-
paratum. Nihil aliud est quam dicere locum esse dimen-
siones separatas quod iam destruximus.

*[Vetus:] Et per se autem considerantibus vide-
bitur utique dictum vacuum sicut
vere vacuum, sicut enim in aqua si
apponat aliquis cubum. Distabit
tanta aqua, quantus est cubus, sic et
in aere, sed sensui in manifestum est.
Et semper igitur in omni corpore ha-
benti transmutationem in quantum est aptum
natum transmutari, necesse est nisi coe-
at. Transmutari autem deorsum semper, si
deorsum motus est, sicut est terrae si-
ve sursum, sicut est ignis aut in u-
traque aut quale aliquid sit impositum.
In vacuo autem hoc impossibile est
nullum enim corpus est. Sed per va-
cuum aequale spatium transire vi-
detur, quod vere prius in vacuo erat.
Tamquam si aqua prius non cederet li-
gneo cubo neque aer, sed omnia
transirent per ipsum. At vero et cubum
habet magnitudinem tantam, quan-
tam continet vacuum, quod si calidum
est aut frigidum, aut grave aut le-
ve, nihilominus alterum in esse ab
omnibus passionibus est. Et si non
divisibile sit ab illis. Dico autem cor-
pus lignei cubi, quarum et si separetur
ab omnibus aliis et neque leve neque
grave sit, continebit aequale spatium
et in eadem erit, quae est et loci et va-
<pb n="[94r
cui parte aequali sibi ipsi, quod er-
go distabit corpus cubi ab aequali
vacuo et loco. Et si duo huiusmodi
sunt similiter propter quod non quaelibet in eodem erunt.
Unum quidem igitur hoc inconveniens et
impossibile est.
[Scotus:] Et cum aliquis fuerit perscrutatus
de vacuo inveniet ipsum in rei ve-
ritate esse vacuum sicut dicitur, quem-
admodum siquis posuerit corpus
cubitum in aqua evacuabitur de
aqua quantum corpus cubitum. Ita
est de aere et si latet sensum et in quo-
cumque corpore habenti translationem
ponatur. Necesse est igitur etiam si non
congregetur et condensetur, ut transferatur,
quo innatum est transferri, scilicet ad in-
ferius si translatio eius fuerit ad inferi-
us, ut terra aut ad superius ut ignis
aut ad utramque partem et quomodo
fuerit corpus, in quo ponitur. In va-
cuo autem hoc est impossibile, quia non
est corpus, sed penetrabit ex eo in
cubitum dimensio aequalis dimen-
sioni eius. Et illa dimensio erit pri-
us in vacuo et similiter esset dispo-
sitio si aqua non cederet cubito quod
est ligni neque aeris. Sed intraret ipsum
sed cubitum habet quantitatem,
sicut est quantitas vacui quod occupat.
Et hoc sive fuerit calidum sive frigi-
dum sive grave sive leve essentia
eius est alia ab omnibus acciden-
tibus suis. Et si non sit separata, scilicet cor-
pus cubitum, quod ex ligno. Si imagi-
netur esse separatum ab omnibus a-
liis rebus et non fuerit leve neque gra-
ve, tamen occupabit vacuum aequa-
le sibi. Et erit in parte loci et vacui
aequali ipsi, quae igitur erit differentia
inter corpus cubitum et vacuum
aut locum aequalem illi. Et si fuerit
possibile, ut duo sint in hac dispo-
sitione, quid igitur prohibet, ut in eo-
dem loco sint quot posuerimus
in numero. Hoc igitur est unum capi-
tulum de impossibili et inopinabili*.
Cum complevit destructionem vacui ex motu,
reversus est ad destructionem vacui ex sua natu-
ra secundum quam ponunt ipsum esse, scilicet secundum quam
recipit corpora. Et dixit: Et cum aliquis fuerit
<pb n="[94v
perscrutatus, id est et cum aliquis perscrutatus
fuerit de vacuo utrum sit aut non. Inveniet ipsum
esse vacuum ab esse, scilicet ipsum esse privationem
puram et quod nulla est utilitas in ponendo ipsum in
rebus naturalibus.

Deinde incepit inducere proposi-
tiones, ex quibus sequitur impossibile, si vacuum fue-
rit. Et dixit: Quoniam quemadmodum si aliquis etc.,
id est quoniam apparet sensui, quod si aliquis po-
suerit corpus cubitum in aqua, cedetur ex aqua et fun-
detur in alium locum quantum est corpus cubitum,
ita necesse est ut accidat in aere, quando in eo fu-
erit positum corpus cubitum, licet hic lateat sen-
sum. Et hoc manifestum est per se. Deinde dicit: Et cum
corpus habens etc., id est et universaliter manife-
stum est per se quodcumque corpus innatum est trans-
ferri quando in eo fuerit positum aliquod corpus.
Necesse est si illud corpus non condensetur et congre-
getur ad se. Necesse est, ut transferatur et cedat in loco
quantum est illud corpus aut ubi innatum est trans-
ferri naturaliter. Si igitur terra transferetur ad inferi-
us, si ignis ad superius, si aer aut aqua aut utraque ad
utramque partem, quoniam cum aqua fuerit in loco ter-
rae, tunc transferetur ad superius. Et cum in loco ae-
ris ad inferius et aer quando est in loco aquae ad
superius exit et quando in loco ignis ad inferius.
Et hoc intendebat cum dixit: Ad utramque partem,
id est et si corpus in quo subiciatur cubitum fuerit aer
aut aqua. Et universaliter corpus in quo congregan-
tur haec duo scilicet gravitas et levitas et cum declara-
vit quod omne corpus in quo possibilis est motus,
possibile est ut in eo subiciatur aliquod corpus, verbi
gratia cubitum aut ita quod illud corpus condensetur quan-
tum est corpus cubitum aut ut transferatur. Ince-
pit declarare etiam quod sicut contingit hoc in omni
corpore habenti translationem, scilicet ut corpus in quo
subicitur moveatur ita sequitur in corpore quod
subicitur cuiuscumque modi sit. Et dixit: Et quomodo
fuerit corpus, quod ponitur in eo. Et cum declara-
vit hanc propositionem dicentem, quod omne corpus,
quod subicitur in aliquo loco facit transferri de cor-
pore existente in illo loco quantum est eius corpus
aut secundum condensationem aut secundum transla-
tionem. Incepit declarare hoc esse impossibile in va-
cuo secundum quod est corpus simplex, scilicet quoniam im-
possibile est, ut transferatur quia est tres dimensiones
separatae. Et dixit: In vacuo vero etc., id est vacu-
um vero impossibile est, ut condensetur aut move-
atur quia est corpus naturale. Et ideo si cubitum, verbi
gratia subiciatur in eo non necesse est, ut transferentur
dimensiones vacui, scilicet longitudo et latitudo et profun-
dum aequales dimensionibus tribus cubitis. Neces-
se est, ut penetrent in dimensionibus ipsius cubiti.
Deinde dicit: Sed penetrabunt ex eo cubitum, id est sed penetra-
bit ex vacuo in cubito posito in illo dimensio aequa-
lis dimensioni eius, scilicet quod dimensiones cubiti penetra-
bunt dimensiones vacui.

Deinde dicit: Et illa dimensio fu-
it per vacuum et ista dimensio, quae penetrat etiam
cubitum non est nisi per vacui naturam. Cum vacu-
um nihil aliud sit quam dimensiones separatae. Deinde dicit:
Et sic esset dispositio etc., id est et similiter contin-
git in aqua et in aere, quando in eis subiceretur cor-
pus cubitum, scilicet quod si non cederent in loco. Continge-
ret duo corpora penetrari scilicet corpus cubitum et cor-
pus aquae aut aeris. Et hoc intendebat cum di-
<pb n="[94v
xit: Et penetrarent in ipsum, scilicet et contingeret in aere
aut aqua quod penetrarent in cubitum. Et quia possibi-
le est existimari, quod corpus subici in eodem loco,
est impossibile in corporibus naturalibus haben-
tibus gravitatem et levitatem, non secundum quod ha-
bent tres dimensiones tantum. Dixit: Sed cubitum
etiam habet etc., id est et hoc quod cubitum debet
habere in vacuo dimensionem aequalem quam oc-
cupet, id est inane aequale, quod occupet, ita quod dimensio-
nes penetrent se ad invicem, scilicet dimensiones cubiti
in dimensiones vacui, non est secundum quod est cubi-
tum calidum aut frigidum aut grave aut leve, sed
hoc habet ex sua essentia scilicet ex sua natura. Essen-
tia enim eius est alia a suis accidentibus. Et hoc
impossibile est, ut separentur ab eo inesse, sed in ima-
ginatione tantum. Et dixit hoc ad declarandum quod
impossibilitas penetrationis corporum accidit eis et
suis terminis mathematicis, non ex suis accidenti-
bus sensibilibus. Et cum declaravit quod hoc est ne-
cesse in cubito ex natura dimensionum. Incepit de-
clarare, quod non est differentia inter vacuum et cubi-
tum, quando ab eo abstrahuntur accidentia eius in
imaginatione. Vacuum enim nihil aliud est quam corpus
abstractum ab accidentibus in imaginatione. Et di-
xit: Et si imaginemur separatum, id est et si cubitum ima-
ginetur separatum ab aliis accidentibus, necesse est,
ut occupet de vacuo dimensionem aequalem sibi, sicut
est necesse cum non fuerit separatum ab acciden-
tibus. Deinde dicit: Quid igitur erit differentia etc., id est et
cum cubitum ligneum fuerit abstractum in ima-
ginatione ab accidentibus. Nulla erit differentia in
accidentibus inter ipsum et vacuum cum utrum-
que sit, tunc dimensiones separatae ab accidentibus.
Deinde dicit: Et si fuerit possibile ut sint duo etc., id est et
si fuerit possibile, ut duo corpora penetrentur secun-
dum dimensiones, ita quod subiciatur in uno loco quid
prohibet, ut in eodem loco subiciantur multa corpo-
ra infinita, quod est inopinabile.

*[Vetus:] Amplius autem manifestum est, quia
hic cubus habet et transmutatus,
quod et omnia alia corpora habent,
quare si hoc a loco nihil differret,
quid oportet facere locum in corpo-
ribus extra uniuscuiusque corpus,
si impassibile est corpus. Nihil enim
confert, si alterum circa ipsum aequa-
le spatium huiusmodi sit.
[Scotus:] Manifestum est etiam, quod cubitum ha-
bebit quando transfertur etiam illud,
quod habent omnia corpora. Si er-
go nulla differentia est inter hoc et
locum, ad quid igitur ponetur cor-
pus habere locum nisi dimensiones
cuiuslibet eorum, cum dimensio-
nes non recipiant passionem. Non enim
est utilitas, ut in circuitu eius sit
alia dimensio huiusmodi aequalis ei*.
Dicit: Et manifestum est etiam, quod cubitum habet
quando subicitur in loco illud, quod habent omnia
<pb n="[95r
corpora, scilicet tres dimensiones. Et est illud idem, quod
isti ponunt in vacuo, si igitur nulla est differentia
inter dimensiones cubiti et dimensiones vacui, quod
est locus apud illo, quid igitur coget ad dicendum,
quod corpora habent dimensiones, in quibus subici-
untur praeter suas dimensiones et absolutas a passi-
one, id est ab accidentibus. Et hoc intendebat cum
dixit: Cum corpus non recipiat passionem. Et inten-
debat per hoc, quod corpora indigent dimensionibus,
sed non duobus modis dimensionum, scilicet dimensio-
nibus, quibus constituatur. Et dimensionibus, in quibus
subiciatur, non enim est necessitas ut habeat corpus
dimensiones praeter dimensiones sui ipsius. Et si ita
esset, tunc invenirentur dimensiones infinitae, quoniam
dimensiones indigerent dimensionibus in quibus
subicerentur. Deinde dicit: Non enim est etc., id est quae igi-
tur est necessitas ad ponendum hic esse dimensiones
praeter dimensiones corporis. Cum enim haec sit
accusatio et nulla est accusatio in ponendo hic esse
dimensionem extrinsecam continentem corpus aequale
illi, quae est locus. Et intendebat per hoc innuere, quod
aequalitas loci non est aequalitas dimensionum sed
aequalitas continentis, quoniam ex hoc quod locus est
aequalis et aequale est dimensiones, existimaverunt
locum esse dimensiones. Et modus deceptionis in hoc
est aequivocatio in hoc nomine aequalitas.
*[Vetus:] Amplius oportet manifestum esse,
quale vacuum sit in his, quae mo-
ventur. Nunc autem nusquam intra mun-
dum. Aer enim aliquid est, non vi-
detur autem neque si in aqua essent
pisces ferrei. Tactum enim fit discretio
illius, quod tangitur.
[Scotus:] Et etiam oporteret, ut manifestaretur
nobis residuum vacui in mobilibus,
sed hoc non videmus in aliquo in-
tra mundum. Aer enim est aliquod
existens licet reputetur nihil esse. Et
similiter existimatur de aqua et si
spissitudo esset frustum ferri. Iudi-
care enim de tangibili est per sensum
tactus*.
Dicit: Et si esset sicut dicentes vacuum esse fingunt,
scilicet vacuum esse separatum extra mundum, in quo
mundus existit. Oporteret ut appareret nobis ali-
quod residuum ex eo, sed nihil ex eo sentimus in-
tra mundum. Aer enim sentitur secundum tactum esse
corpus et si secundum visum existimetur nihil esse,
cum non habeat colorem et visus comprehendit co-
lorata. Deinde dicit: Et si spissitudo esset etc., id est et simi-
liter reputaretur si spissitudo eius esset in duritiae fer-
ri. Iudicare enim de tangibili non est per sensum vi-
sus sed per sensum tactus.

*[Vetus:] Quod igitur non sit separatum va-
cuum ex his manifestum est, sunt
autem quidam, qui per rarum et den-
sum opinantur manifestum esse, quod
sit vacuum. Siquidem enim non est
<pb n="[95r
rarum et densum non est. Nihil coire
neque inculcari possibile est, si ve-
ro hoc non sit aut omnino motus
non erit aut totum movebitur, si-
cut dixit Chasimedras aut aequa-
le semper est mutare aerem et aquam.
Dico autem sic, ut si ex aqua cyathi
factus est aer. Simul ex aequali aere
tantundem aquae fieri aut vacuum
esse ex necessitate. Conculcari enim
et extendi non aliter contingit.
[Scotus:] Ex his igitur declarabitur vacuum
separatum non esse. Et quidam exi-
stimaverunt, quod ex raro et denso ap-
paret vacuum esse, quoniam si rarum
non esset et densum, nihil congrega-
retur et condensaretur. Et si hoc non
esset aut non esset motus omnino
aut universum moveretur, sicut dixit
Chasimedras aut aqua et aer transmu-
tarentur aequaliter, scilicet si ex una uncia
aquae fit aer. Possibile est ex illo ae-
re fieri aut tantum de aqua aut va-
cuum esse. Impossibile enim est con-
stringi et expandi alio modo ab istis*.
Cum destruxit vacuum esse ex motu et declara-
vit, quod si motus est, vacuum non est. Et fuit perscru-
tatus post hoc de natura vacui et declara vit, quod im-
possibile est ipsum recipere corpus, ex quo omnes
existimaverunt ipsum esse, scilicet ex receptione corporum.
Et isti sunt illi, qui dixerunt vacuum esse separatum.
Reversus est etiam ad dicentes vacuum esse in bibi-
tum in corporibus et penetrans illa. Et incepit in-
ducere rationes eorum. Et dixit: Et quidam existimant,
id est et quemadmodum dicentes vacuum esse separatum
movebantur ad hoc ex motu. Similiter dicentes va-
cuum esse penetrans in corpora. Dixerunt hoc ex
hoc quod senserunt de raritate et densitate in corpo-
ribus. Dicunt enim quod si in corporibus non esset ra-
ritas et densitas. Impossibile esset, ut corpora con-
gregarentur in se et fierent minoris quantitatis
aut rarefierent et essent maioris quantitatis. Et
haec propositio est vera, scilicet dicens hoc esse densum
et rarum, quae sunt causa in hoc, quod idem corpus
quandoque minoratur et quandoque fit maius. Deinde
dicit: Aut non erit motus etc., id est et cum non fue-
rit haec congregatio et constrictio ad minorem quan-
titatem, sequitur unum trium, scilicet aut quod non erit mo-
tus scilicet generatio aut motus translationis rectus
aut ut totum moveatur aut si fuerit generatio ne-
cesse est, ut generatio sit aequalis, scilicet quod si ex aqua
transmutatur aliqua quantitas aerea, ut in illa ho-
ra transmutetur aqua in illa eadem quantitate, quo-
niam si non, movebitur totum. Et hoc, quod dixerunt
manifestum est per se. Nos enim iam posuimus, quod
corpus non subicitur in corpore, nisi quando corpus
constringitur, scilicet corpus in quo subicitur aut transfertur
<pb n="[95v
a suo loco. Cum igitur corpus generatur a corpore
et generatum fuerit maioris quantitatis quam illud
ex quo generatur. Verbi gratia ex una uncia aquae cu-
ius magnitudo est pedalis generatur aer cuius quan-
titas est bipedalis. Sequitur enim ex hoc aut ut cor-
pus condensetur in se aut continens expellat corpora
vicinantia et continentia ipsum ex hoc etiam expel-
lant alia continentia, donec totus mundus expella-
tur aut in illa hora generetur aqua ex aere in alio
loco aequalis illi aeri qui generatur hic ex aqua.

Deinde
dicit: Aut vacuum esse, sed hoc non sequitur ab ablatio-
ne istorum appositorum. Sed ex interemptione
istorum sequitur ut sit densitas et ex densitate
ut fingunt, sequitur vacuum esse. Ergo ista ap-
posita, quae nominaverunt hic sunt superflua, sed in-
tendebant declarare vacuum esse ex densitate et
raritate. Et si intendebant declarare densitatem
et raritatem esse, tunc syllogismus eorum erit ma-
nifestus, quoniam tunc componeretur sic: Si vacuum
non est neque densitas et raritas est et si densitas et
raritas non est, non erit motus rectus nisi corpora
penetrarentur aut totum expellatur aut moveatur
neque etiam generatio erit nisi aequaliter, sed densitas
et raritas sunt. Et deceptio in hoc syllogismo est in
hoc, quod existimant quod densitas et raritas non pos-
sunt esse nisi per vacuum. Deinde dicit: Impossibile est enim
constringi etc., id est quoniam si fuerit impossibile,
ut sit constrictio. Necesse est, ut aliquis istorum modo-
rum sit possibilis, scilicet aut ut non sit generatio aut ut
totum moveatur aut ut generatum et illud, ex quo
generatur sint aequalia in quantitate.
*[Vetus:] Siquidem igitur dicere rarum mul-
ta vacua habens separata manife-
stum est, quod sic neque vacuum contin-
git esse separabile, sicut neque locum
habentem aliquod spatium sui ipsi-
us, nam rarum sic.
[Scotus:] Et si intelligunt per rarum illud, in
quo sunt foramina multa vacua
existentia per se. Manifestum est igi-
tur quod si fuerit per se impossibile, ut
vacuum sit existens per se, sicut est
impossibile etiam ut locus sit habens
dimensionem per se. Impossibile etiam
est, ut sit rarum hoc modo*.
Cum complevit rationes eorum, incepit contradice-
re eis. Et dixit: Et si intelligunt etc., id est et cum rarum
apud eos est illud, in quo sunt multa foramina va-
cua per se inter corpus rarum. Manifestum est, quod
non est differentia inter hanc positionem et ponere
vacuum existere per se. Si igitur impossibile est va-
cuum esse existens, cum sit impossibile dimensi-
onem esse separatam per se, manifestum est, quod est
impossibile foramina esse in corpore vacua. Deinde dicit:
Manifestum est igitur etc. Et apparet ex hoc,
quod vult destruere vacuum esse alio modo a praedicto.
In praedicto enim destruxit vacuum esse ex penetra-
tione dimensionum in invicem et hoc contingit eti-
am in raro quod est tale. Cum autem dixit hoc quem-
admodum est impossibile aliquam dimensionem
<pb n="[95v
existere per se, vult destruere ipsum alio modo. Di-
mensiones enim sunt ultima et universaliter acciden-
tia, quae non possunt existere per se. Et videtur quod ista de-
structio est destructio vacui secundum quod est vacuum.
Destructio autem praedicta est secundum quod ponunt ipsum
recipere corpora. Et necesse est, ut qui dicit forami-
na esse vacua dicat vacuum esse separatum, quia
foramina habent tres dimensiones, scilicet longitudinem
latitudinem et profundum.

*[Vetus:] Si autem non sit separabile sed ta-
men vacuum est, minus quidem impos-
sibile est. Contingit autem primum
non omnis motus causam esse vacu-
um, sed quod sursum est. Rarum enim
leve, unde ignem rarum esse dicunt.
Postea causa motus non sit vacuum
sicut in quo est, sed sicut utres in
eo, quod feruntur ipsi sursum ferunt con-
tinuum. Sic vacuum sursum fert. Et etiam
qualiter potest esse motus vacui et locus
vacui. Vacui enim fit vacuum, in quod
fertur.
[Scotus:] Si igitur non fuerit existens per se, sed
in eo fuerit aliquod subiectum, tunc
dicere hoc erit minus in impossibi-
litate. Sed contingit ei primo, ut va-
cuum non sit causa cuiuslibet mo-
tus, sed causa motus ad superius.
Rarum enim est leve et ideo dicunt
quod ignis est corpus rarum. Deinde
continget ei etiam ut vacuum sit cau-
sa motus, non ita quod sit in eo, sed si-
cut utres per suum motum ad superi-
us movent illud, quod pendet ex
eis ad superius, ita vacuum movet
ad superius. Sed quomodo est pos-
sibile, ut vacuum aut locus habeat
translationem, tunc enim vacuum
aut locus habebit locum ad quem
transferatur*.
Dicit: Sed dicere vacuum non existere per se, sed
esse positum in corporibus, minus est distans a pos-
sibilitate quam dicere vacuum esse separatum. Apparet
enim, quod non contingit istis dicere dimensiones esse
separatas, cum ponant eas non absolutas a
corporibus, sed si posuerint ipsum esse in corpori-
bus raris, ita quod sit mixtum cum eis, scilicet non existens
in actu. Continget dimensiones penetrari, scilicet vacui et
corporis. Et si posuerint ipsum sicut foramina va-
cua continget eis dimensiones esse existentes per se,
videtur igitur quod cum dixit. Si igitur non fuerit exi-
stens per se etc., intendebat si igitur non posue-
rint ipsum existens per se, sed mixtum omnino, tunc
sermo erit eorum magis sufficiens, quia tunc non con-
tinget eis dimensionem esse separatam. Et forte in-
tendit etiam, quod dicere vacuum esse foramina vacua
<pb n="[96r
in corpore vacuo et quod est non separatum est
minus impossibile quam dicere vacuum esse separatum,
quia illi sermoni contingunt multa impossibilia ex mo-
tu in loco. Isti autem sermoni non contingunt illa im-
possibilia, unde videtur minus impossibile. Et ideo
post induxit impossibile proprium huic. Et dixit: Sed
tamen continget ei etc., id est et dicentes vacuum
esse non separatum a corporibus non dant ex eo
causam cuiuslibet motus sed motus levis tantum.
Isti enim dicunt, quod leve est illud, in quo est multum
vacuum et quod causa levitatis eius est vacuum. Et
cum dixit, quod isti dicunt, quod vacuum est causa mo-
tus levis tantum et quod primo contingit eis, quod
hoc quod dicunt de vacuo non est commune omni
motui. Dixit: Deinde contingit etc., id est et contin-
git istis, ut vacuum non sit causa motus, ita quod sit
locus ut opinabantur habentes primam opinionem,
sed vacuum est causa motus ita quod est motor, sicut
ut res movent rem ligatam cum eis ad superius.
Et similiter vacuum mixtum cum corpore levi movet
ipsum ad superius. Deinde induxit inopinabile et im-
possibile quod sequitur hunc sermonem. Et dixit: Sed
quomodo est possibile etc., id est et contingit hu-
ic sermoni, ut vacuum moveatur per se ad superius,
quando movet aliquod corpus. Omne enim quod
movet aliud per attractionem necesse est, ut move-
atur ad locum ad quem attrahit ipsum quod est
inopinabile. Et maxime si dixerimus quod vacuum est
locus in quo non est corpus, quoniam tunc contingit
ut locus transferatur et indigeat loco. Et hoc inten-
debat cum dixit: Sed quomodo locus aut vacu-
um habebit translationem, id est sed quomodo est pos-
sibile, ut vacuum habeat translationem aut locus
si posuerimus, quod vacuum est locus, ut ponunt dicen-
tes vacuum esse.

*[Vetus:] Amplius autem et quomodo in gra-
vi assignant ferri deorsum. Et mani-
festum utique est, quod quanto rarius
et magis vacuum sit sursum fertur.
Et omnino si sit vacuum velocissime
utique feretur. Fortasse autem et hoc im-
possibile est moveri. Ratio autem
eadem, quoniam sicut in vacuo si-
ne motu sunt omnia, sic et vacuum
quidem est, quod sine motu. Incom-
parabiles enim sunt velocitates.
[Scotus:] Et etiam per quid ratiocinantur in
descensu gravis ad inferius. Et mani-
festum est etiam, si quanto magis res
fuerit rara et vacua tanto magis at-
trahitur ad superius, quod quando fu-
erit vacuum perfectum, tunc motus
eius erit valde velocissimus. Digni-
us est igitur, ut sit impossibile ut mo-
veatur. Et eadem est ratiocinatio in
hoc, quod omnia non habent motum in
vacuo et in hoc quod vacuum non mo-
vetur, quoniam inter quantitates ve-
<pb n="[96r
locitatis non est comparatio.*
Dicit: Et contingit istis hoc, quoniam cum dixerint
quod causa levitatis est vacuum non possunt dicere, quae
sit causa gravitatis quoniam si dixerint ipsum esse
plenum. Contingit ut non inveniatur grave simpliciter
neque leve simpliciter, sed gravius et levius, ut dictum
est in quarto Caeli et Mundi. Illic enim contradictum
est istis perfectae. Deinde induxit etiam aliud inopina-
bile. Et dixit: Et manifestum est etiam etc., id est quo-
niam si rarum est illud, quod penetrat vacuum et
vacuum est causa motus ad superius. Manifestum
est, quod quanto corpus fuerit magis rarum tanto ma-
gis movebitur velocius ad superius, quia erit maio-
ris vacuitatis, contingit igitur necessario, ut cum
aliqua duo mota ex istis fuerint diversa in veloci-
tate et tarditate, ut proportio motus alterius ad
motum reliqui sit sicut proportio tarditatis ad tar-
ditatem. Cum igitur imaginati fuerimus vacuum
moveri, tunc illic non erit proportio, unde necesse est,
ut motus eius sit indivisibilis et in tempore indi-
visibili. Et ideo dixit: Dignius est igitur etc., id est
dignius est ut sit impossibile, ut moveatur scilicet vacuum,
quia sequitur ut motus eius sit non in tempore. Et si
non fuerit concessum nobis, quod motus vacui est non
in tempore probabimus, quod possibile est inveniri a-
liquod motum compositum ex vacuo et pleno, quod
pertransit cum solo vacuo idem spatium in eodem
tempore, quod est valde inopinabile. Et universaliter
impossibile, quod contingit istis est simile impossibi-
li contingenti dicentibus vacuum esse causam mo-
tus simpliciter. Et ideo dixit: Et ratiocinatio est eadem
etc., id est et impossibile contingens dicentibus va-
cuum esse causam translationis ad superius est si-
mile impossibili contingenti dicentibus vacuum esse
causam motus in loco. Non est enim comparatio in-
ter id quod movetur in vacuo solo et illud quod
movetur in pleno apud dicentes vacuum esse causam
translationis ad superius, ita quod est ubi, nec inter
illud quod movetur cui admiscetur vacuum. Et ipsum
vacuum apud dicentes vacuum esse causam trans-
lationis ad superius ita quod est motor pleni. Et cum
contingit istis duobus sermonibus, ut inter veloci-
tates non sit proportio et quod vacuum movetur non in
tempore. Contingent hae duae demonstrationes simi-
les, quae contingunt illis scilicet demonstrationi inducen-
ti ad hoc, quod motus sit non in tempore. Et demon-
strationi inducenti ad hoc, quod idem motum move-
atur in vacuo et pleno eodem spatio in eodem tem-
pore. Contingit enim istis quod plenum et vacuum mo-
veantur eodem spatio in eodem tempore. Hae igitur
duae rationes, sicut dixit sunt eaedem secundum simi-
litudinem et terminus medius in eis est idem secun-
dum genus.

*[Vetus:] Quoniam autem vacuum quidem non di-
cimus esse, alia vero dubitata sunt
aut motus non erit nisi erit densitas et
raritas aut turbabitur caelum aut semper
aequalis aqua ex aere erit et aer aequalis ex aqua.
Manifestum enim quia plus aer ex aqua
fit. Necesse igitur est, ut sit vacuum
aut depulsum, quia habetur ultimum
<pb n="[96v
tumultuari facere aut aliud alicui
aequaliter mutare ex aere in aquam,
ut omne corpus totius aequale
maneat vel sit aut nihil moveri.
Semper enim transmutato hoc ac-
cidet, nisi circulariter circumstet. Non
autem semper in circulum loci mu-
tatio, sed et in rectum est. Hi igitur
quidem propter hoc vacuum aliquid
esse dicunt.
[Scotus:] Et nos etiam si non dicimus vacu-
um esse, tamen dicimus quod illa, in qui-
bus dubitatur de illo sunt dubitan-
da. Rectum enim fuit dictum, quod si non
fuerit densitas et raritas non erit mo-
tus: aut caelum expelletur aut semper
erit aequalis generatio aquae ex aere
et aeris ex aqua. Sed manifestum est,
quod fit aer maioris quantitatis, unde
necesse est si non fuerit hic aliqua con-
strictio ut continua expellantur. Et sic
accidit postremo eorum ad quem per-
venit hoc quasi in motu sunt sufforari a-
ut in aliquo alio loco transmutatur
aqua aequaliter ex aere, ita corpus
universi sit aequale aut ut nihil mo-
veatur. Hoc enim sequitur si semper
transfertur nisi transferatur circulari-
ter, sed motus non semper circularis
est sed quandoque rectus. Per ista igitur
dixerunt isti vacuum esse*.
Cum destruxit vacuum esse, incepit dissolvere quaestio-
nes accidentes in hoc. Et dixit: Et nos etiam si non
dicimus etc., id est et nos, si non dicimus, vacuum
esse. Tamen concedimus, quod illae quaestiones, quae indu-
xerunt istos ad dicendum vacuum esse sunt quaesti-
ones, in quibus debet homo dubitare et quas ho-
mo debet dissolvere. Deinde dixit: Rectum enim
etc., id est verum enim est hoc quod dicitur, quod si den-
sitas et raritas non fuerint, sequitur aut ut motus
translationis rectus non sit aut si fuerit expelletur
universum. Et similiter etiam sequitur aut ut gene-
ratio non sit aut totum expelletur aut ut generatio
sit in elementis aequaliter in eodem tempore, scilicet quod
si in aliqua hora generatur ex uncia aquae aer in a-
liquo loco oportet, ut in illa hora generetur ex aere
uncia aquae in loco alio.

Deinde incepit declarare,
quomodo sequitur si non fuerit densitas et genera-
tio non fuerit aequaliter aut ut universum expelle-
tur aut ut non sit hic motus generationis neque
translationis rectus omnino. Et dixit: Sed manife-
stum est etc., id est et hoc est necesse, scilicet si fuerit
densitas, ut non sit hic generatio nisi aequaliter aut
ut universum expellatur, quoniam manifestum est, quod
cum aer generatur ex aliqua quantitate aquae quod
<pb n="[96v
erit maioris quantitatis aqua. Et sic indiget neces-
sario maiori loco quam sit locus aquae, ex qua genera-
tur. Et cum ita sit corpus continens aquam corru-
ptam, non potest constringi ita quod locus impleatur aeris
generati necesse est, ut illud corpus, quod continet aquam
et continuatur cum ea expellatur, donec evacuet lo-
cum aequalem aeri. Et cum hoc corpus expellatur
continget ei, ut expellat aliud et illud aliud. Et sic proce-
detur si non fuerit densitas, donec motus perveniat
ad totum corpus continens. Et sic accidit ei inunda-
ri et fluctuari. Et si hoc non acciderit continget, quan-
do ex aere generatur aqua in aliquo loco, ut in illa
hora generetur aer ex aqua aequalis illi aeri in alio lo-
co, ita quod quantum corpus continens aquam expel-
litur apud generationem aeris ex aqua, ut evacuet
locum. Tantum constringetur corpus continens aerem
ab aqua ex qua generatur. Et sic quantum corpus con-
tinens illic evacuat ex illo, tantum occupat hic ex
hoc loco. Et si non: Continget inundatio universi, sed
motus perveniet ad hunc locum vacuum, scilicet quem
aer evacuavit quando ex eo generabatur aqua. Deinde
dicit: Ita quod totum corpus universi sit aequale, id est quoni-
am non accidit inundatio neque additio in corpore
universi, quoniam quantum additur in aliquo loco
tantum diminuitur in alio. Et sic universum remane-
bit in eadem dispositione. Deinde dicit: Aut ut nihil moveatur,
id est cum fuerit impossibile universum inundari. Et non
concesserimus etiam, quod generatio est insimul aequalis
in eadem hora. Sequitur ex hoc ut non sit translatio
neque generatio omnino. Deinde incepit declarare, quo-
modo sequitur hoc in translato. Et dixit: Hoc enim
sequitur etc., id est quoniam motum translationis au-
ferri ex ablatione densitatis, sequitur si posuerimus quod
translatum expellit, quod vicinatur ei et illud expul-
sum expellit aliud et sic semper, quoniam ex hoc
sequitur ut totum inundetur, nisi aliquis ponat, quod
omnis translatio est circularis, sed manifestum est
per se, quod non omnis translatio est circularis cum
sit hic translatio recta.

*[Vetus:] Nos autem dicimus ex suppositis,
quoniam est materia una contrario-
rum et calidi et frigidi et aliarum phy-
sicarum contrarietatum. Et ex eo, quod poten-
tia est, actu fit, quod fit. Et non separata
quidem est materia. Esse autem alte-
rum est et una est numero quamvis con-
tingat colori et frigido et calido. Est
igitur et corporis materia et magni
et parvi eadem. Manifestum autem
est hoc, cum enim ex aqua fit a-
er eadem materia non accipiens ali-
quid aliud facta est, sed quod erat po-
tentia actu facta est. Et iterum aqua
ex aere similiter. Aliquando quidem
in magnitudinem ex parvitate. Ali-
quando vero in parvitatem ex ma-
gnitudine. Similiter autem et cum
multus aer sit in minori fit corpore
<pb n="[97r
et ex minori maiore potentia, cum
sit materia utraque. Sic enim ex fri-
gido fit calidum et ex calido frigi-
dum, quia eadem est, quae erat poten-
tia, sic ex calido magis calidum nul-
lo facto in materia calido, quod non
esset prius calidum et quod non minus
esset calidum. Sicut quidem neque maioris
circuli circulatio et ambitus si fiat mi-
noris circuli eadem, cum sit aut
alia, in nullo alio factus est ambitus,
quod non esset ambitus, sed rectum. Non
enim in deficiendo minus aut ma-
ius est. Neque scintillae est accipere ali-
quam magnitudinem in qua non inest cali-
ditas aut albedo. Sic autem et prius ca-
lido idem posteriori, quia et magnitudo
et parvitas sensibilis corporis non
accipiente aliquid materia extendi-
tur, sed quia potentia est materia utrius-
que. Itaque idem densum et rarum et una
materia ipsorum est. Ipsum autem den-
sum quidem grave rarum autem leve.
[Scotus:] Nos autem dicamus secundum fun-
damenta posita nobis, quod contraria
habent eandem materiam, scilicet calidum
et frigidum et alia contraria natura-
lia et quod generatio est ex illo, quod est
in potentia ad illud, quod est in a-
ctu et quod materia non est separata sed
quiditas eius est aliud. Et est eadem
in numero coloris, verbi gratia et caliditatis
et frigiditatis. Et corpus etiam magnum
et parvum habent eandem materi-
am. Et signum eius est hoc, quod nar-
rabo, quoniam cum ex aqua fit
aer, tunc eadem materia non recipit
additionem alterius, sed illud quod est
in potentia fit in actu. Et similiter ge-
neratur aqua ex aere et sic transfertur
quandoque de parvitate in magni-
tudinem et quandoque de magnitu-
dine in parvitatem et eodem mo-
do etiam ipse aer quandoque fit in mi-
nori corpore quandoque in maiori. Ma-
teria enim, quae est in potentia fit u-
trumque, quemadmodum ipsa eadem
transfertur de calido in frigidum. Et
de frigido in calidum quod erat in
potentia, sic etiam venit de calidita-
<pb n="[97r
te in magis calidum absque eo quod
in ea fiat aliquod calidum, quod an-
te non erat. Aqua enim non erat mino-
ris caliditatis quemadmodum si in-
curvaveris arcum circuli maximi
quousque ipse fiat idem non alius
circuli parvi. Non erit illic aliquid, in
quo fiet incurvatio, quod ante non fuit
curvum sed rectum, quoniam minus
ex maiori non est carentia. Nec potest
inveniri ex flamma alia quantitas,
in qua non est caliditas aut albe-
do. Et similiter est de caliditate, quae
est ante calidum ex caliditate, quae est
in postremo. Magnitudo igitur et par-
vitas corporis sensibilis non est, quia
materia recipit additionem et expan-
dit, sed quia materia est utrumque in po-
tentia. Ergo necesse est, ut densum et
rarum sint idem et materia eorum sit
eadem. Et densum est grave et rarum est
leve*.

Cum induxit quaestiones, quae faciunt dicentes va-
cuum esse concedere hoc. Et iam destruxit naturam
vacui, incepit hic dissolvere quaestionem dicentem
impossibile rarum aut densum esse sine vacuo de-
clarando, quod haec est alia causa rari et densi a vacuo.
Et incepit praeponere ad hoc, quod vult dicere propositi-
ones declaratas in primo istius libri. Et dixit: Nos
autem dicamus etc., id est nos autem praeponamus ad
hoc, quod volumus dicere de natura rari et densi fun-
damenta, quae iam declaravimus, quorum primum
est quod omnia contraria. Verbi gratia calidum et frigidum
et alia contraria habent eandem materiam recipien-
tem illa alternatim. Secundum autem est, quod generatum
est aliquod inventum in actu ex illo, ex eo quod est
in potentia non in actu. Et intentio illius est, quod cali-
dum generatum est calidum in actu ex calido in po-
tentia non in actu. Et hoc intendebat cum dixit:
Et quod generatio etc., id est quoniam generatio est
transmutatio ex eo, quod est aliquid in potentia, in hoc
quod sit illud in actu. Tertium vero est, quod materia non
separatur ab altero contrariorum. Cum hoc quod quiditas
eius est aliud a quiditate contrariorum. Quartum
autem est quod est idem in numero albi et nigri et calidi et
frigidi, sed quoniam quandoque recipit calidum et
quandoque frigidum. Et cum posuit has pro-
positiones et est manifestum, quod rarum et densum
sunt contraria in quantitate, cum translatio cor-
poris de raritate in densitatem est translatio de ma-
iori quantitate in minorem et e converso, sequitur
ex hoc ut materia densi et rari sit eadem et quod idem
corpus transferatur de minori quantitate in maiorem
non aliqua quantitate in actu adveniente ei, ex qua
fit maius, sed fit maius ex eo quod est aliquid, non ex
illo quod est in actu. Et similiter quando fit minus
non exeunt ab eo partes in actu, sed materia tunc
denudatur a termino maioris quantitatis et recipit
<pb n="[97v
terminum minoris, eodem modo quo recipit calidum
et frigidum et alia contraria. Et hoc manifestum est,
cum illis propositionibus coniungetur, quod densum et ra-
rum sunt contraria. Et maxime propositioni dicenti,
quod materia recipit contraria ex eo, quod est in potentia
contraria, non actu et quod est eadem amborum con-
trariorum. Et hoc intendebat cum dixit post: Et cor-
pus etiam magnum et parvum habet eandem ma-
teriam. Deinde dicit: Et signum eius est etc. Et hoc est prin-
cipium demonstrationis, sed confirmatio propositionis
dicentis, quod materia contrariorum est eadem. Est enim sermo exem-
plaris et quasi dicat. Et manifestum est ex hoc, quod corpus ma-
gnum et parvum habent eandem materiam secundum hoc,
quod magnum et parvum sunt contraria. Et dictum est,
quod contraria habent eandem materiam et signum
eius est etiam hoc quod narrabo. Deinde incepit
inducere signum super hoc, quod conclusit ex
propositionibus positis, scilicet quod materia eiusdem corpo-
ris quod transfertur de magnitudine in parvitatem
quandoque et quandoque e converso est eadem et quod
translatio eius ad magnitudinem non fit partibus
extrinsecis advenientibus ad foramina neque trans-
latio eius de magnitudine ad parvitatem est par-
tibus exeuntibus ab illis foraminibus, ex quo con-
stringunt illa foramina et fit corpus minoris quan-
titatis. Et dixit: Quoniam quando ex aliqua aqua
fit aer etc., id est quoniam cum sit manifestum
in generatione quod cum aliquod corpus maioris quan-
titatis generatur ex corpore quantitatis minoris,
verbi gratia aer ex aqua, tunc materia recipiens formam
aquae recipit maiorem quantitatem post minorem
nullo extrinseco ad veniente quo aer fit maioris
quantitatis, sed illud quod est in potentia maioris
quantitatis, scilicet materia fit in actu maioris quanti-
tatis nullo extrinseco in actu adveniente.

Deinde dicit:
Et similiter fit aqua ex aere, id est et similiter quando
aqua fit ex aere. Aer igitur quandoque transfertur de
magnitudine in parvitatem nullo exeunte et quan-
doque e converso nullo addito. Et cum declaravit hoc
de generatione in qua est manifestum, incepit no-
tificare, quod hoc est possibile dici in causa levis vel
rari vel densi absque eo quod sit necesse ponere vacu-
um esse. Et dixit: Et eodem modo ipse aer etc.,
id est et secundum hunc modum, quem diximus, qui ac-
cidit in generatione, accidit etiam in ipsa alterati-
one in eodem corpore. Aer enim verbi gratia quandoque mi-
noratur sine aliquo exeunte et quandoque fit maior ex
hoc, quod accidit ei de calore nullo adveniente extrin-
seco, sed quia materia eius naturaliter recipit utram-
que quantitatem maiorem, scilicet et minorem hanc quan-
doque. Et hanc quandoque sine aliqua quantitate in
actu addita aut diminuta quemadmodum natura-
liter recepit quandoque caliditatem et quandoque fri-
giditatem. Et hoc, quod dixit manifestum est in do-
liis fusis ex musto, quando mustum fit maioris
quantitatis nullo extrinseco adveniente et univer-
saliter manifestum est in aere, quando rarefit ex
calore et condensatur ex frigore. Et cum assimila-
vit quantitatem minorem fieri ex maiori et e conver-
so hoc, quod calor fit ex frigido aut e converso et exi-
stimatur, quod inter haec duo est differentia. Potest enim
aliquis dicere, quod caliditatem fieri ex frigiditate et
e converso non est sicut quantitatem maiorem fieri ex
minori, aut e converso quoniam impossibile est ima-
<pb n="[97v
ginari quod caliditas augmentetur ex frigiditate cum
sint contraria et est possibile imaginari magnum au-
gmentari ex partibus parvis additis. Magnum
igitur et parvum licet sint opposita. Possibile est ima-
ginari alterum augmentari ex alio. Et non est ita
de contrariis, quae sunt in qualitate. Et cum perce-
perit hanc obiectionem, dixit: Et veniet de calidi-
tate in caliditatem etc., id est sed sicut dicimus quod ma-
teria veniet de hac caliditate demonstrata ad ma-
iorem caliditatem nullis partibus calidis in actu
advenientibus, scilicet corporibus calidis, sed transferun-
tur in maiorem caliditatem ex intentione ipsius qua-
litatis. Et similiter materia transfertur de minori quan-
titate in maiorem nulla quantitate in actu adveni-
ente etiam potest aliquis quaerere quod caliditas crescit
ex caliditate adveniente extrinseca. Oportet igitur
ut ita sit de quantitate. Dicamus igitur, quod additio
caloris agentis in calorem corporis non est secundum
additionem partis in toto. Et universaliter partis
materiae in materiam, sed secundum additionem a-
gentis in passionem patientis, scilicet quod quando calor agen-
tis vigorabitur crescat calor patientis non secundum
additionem partium calidarum extrinsecarum cum
ad patientem non transferatur aliqua pars ab agen-
te. Et differentia est inter illa, quoniam caliditas fit
ab alia caliditate in actu, quod non invenitur in quan-
titate, scilicet quia non fit per aliam quantitatem secundum
viam generationis. Cum non sit quantitas de poten-
tiis activis, sed sequitur potentias activas et o-
perationes earum, scilicet calidum et frigidum. Intende-
bat igitur quod caliditas non crescit ex alia caliditate
secundum translationem et hoc in alteratione de de-
bilitate in vigorem. Et similiter est dispositio in trans-
latione corporis de parva quantitate in magnam
aut e converso, quia hoc est grave imaginari, scilicet ali-
quid crescere sine quantitate extrinseca advenien-
te aut diminui etiam sine quantitate recedente. Usus
est in hoc exemplo rhetorico et tali utitur in istis
locis propter difficultatem imaginandi. Et dixit:
Aqua enim erat minoris caliditatis etc., id est et
hoc quod aqua est modo minoris caliditatis. Et po-
stea fit maioris in qualibet parte suarum partium
non in partibus aliquibus propriis. Simile est ar-
cui circuli, qui cum incurvatur fit maioris incurva-
tionis in qualibet parte, non ita quod aliquae partes re-
cte erant in eo, quae fiunt maioris incurvationis,
sed in qualibet partium eius recipit incurvationem.
Et hoc intendebat cum dixit: Non fuit hoc aliquid
in quo fit incurvatio etc., id est quoniam incur-
vatio non est facta in eo in aliquibus partibus et
non in aliis, verbi gratia ut aliquis dicat, quod partes rectae
quae erant in arcu incurvabantur.

Deinde dicit: Minus enim
ex maiori non est carentia etc., id est quoniam trans-
mutatio corporis de magnitudine in parvitatem non
fit per carentiam partium exeuntium a foraminibus,
ut fingunt dicentes vacuum esse, quoniam si ita esset
contingeret, ut corpus calidum non esset calidum
secundum omnes partes. Et similiter album, sed so-
lummodo esset calidum secundum ipsa foramina. Illud autem, quod inter-
iacet inter ea et ipsa foramina non disponitur per ali-
quid ex hoc quod est impossibile. Et hoc intendebat
cum dixit: Et non potest inveniri ex flamma etc.,
id est sed quaelibet pars flammae ignis, quae existi-
matur esse in fine raritatis habet caliditatem aequaliter.
<pb n="[98r
Et similiter est de omnibus calidis, sed dedit exem-
plum de flamma propter suam raritatem. Et hoc
intendebat cum dixit: Et similiter est de calore
etc., id est qui crescit ex primo, scilicet quoniam est
in omnibus partibus. Et intendebat per hoc, quod den-
sitas et raritas sunt in omnibus partibus rei. Et hoc
significat quod non sunt ex foraminibus. Deinde dicit: Ma-
gnitudo igitur et parvitas etc. Declaratum est
igitur ex hoc, quod magnitudo, quae inveniuntur in eodem
corpore sensibili non fiunt, ita quod materia quando
transfertur in magnitudine, recipit additionem corpo-
rum quando foramina expanduntur, neque constrin-
guntur formam quando transfertur ad parvitatem,
sed causa in hoc est quoniam materia est in poten-
tia magnum et parvum et cum declaravit, quod trans-
latio corporis de parvitate in magnitudinem et e
converso. Non fit ex foraminibus vacuis in corpore
quae quandoque constringuntur et fit corpus minus,
quandoque ampliantur et fit maius sive fuerint stricta
apud exitum corporum et ampla apud introitum cor-
porum, ut opinantur dicentes vacuum non esse separatum
aut strictura et ampliatio in eis fuerit sine introitu et
exitu corporum, ut opinantur in densitate dicentes
vacuum esse separatum. Et cum declaravit hoc de
parvitate et magnitudine et densum et rarum nihil
aliud est quam idem corpus transferri de parvo in ma-
gnum et e converso. Et dicit: Necesse est ergo, ut rarum et
densum etc., id est et cum hoc declaratum sit, necesse
est ut corpus quod quandoque condensatur et quan-
doque rarefit, sit idem absque eo quod accidat additio
ex introitu corporum extrinsecorum et diminutio ex
exitu partium, sed quia eadem materia recipit quan-
doque maiorem quantitatem et quandoque minorem.
Deinde dicit: Et densum est grave et rarum est leve potest
intendere contradictionem istorum. Sequitur enim
secundum sermonem eorum ut leve sit gravius,
quia in eo sunt partes plures et densum sit levius,
quia in eo sunt partes pauciores. Et potest intelligi
quoniam quemadmodum materia recipit grave et leve
et est in potentia utrumque: nullo gravi aut levi advenien-
te in actu, ita est de raro et denso, cum utrumque se-
quatur suum comparem.

*[Vetus:] Amplius sicut circuli circulatio con-
ducta in minus non accepit aliud
concavum, sed quod erat innexum, sic
et ignis, quia si aliquis accipiat omne
calidum est. Sic et omnis congregatio est
corruptio ipsius materiei. Duo enim
sunt in utroque denso et raro. Grave
enim et durum densa videntur esse.
Contrarium vero rara leveque et molle.
Dissonant autem grave et durum in
plumbo et ferro.
[Scotus:] Et etiam quemadmodum arcus cir-
culi quando congregatur et fit minor
nihil fit in eo, quod non accidit ei, scilicet in-
curvatio sed hoc quod habebat con-
gregatur et quodcumque accipitur ab
igne est calidum, ita quod de toto. Con-
<pb n="[98r
gregatio enim et segregatio sunt eius-
dem materiae. Sunt enim haec duo, quae
fiunt ex utroque ex denso et raro. Gra-
ve enim et durum existimantur esse
densa et leve et molle rara. Gravitas
enim et durities segregantur in plum-
bo et ferro.*
Id est et quemadmodum idem arcus circuli aliquan-
do recipit minorem incurvationem et quandoque ma-
iorem absque eo, quod in eo fiat aliquid quod ante non fu-
it. Sed illud, quod erat in eo, scilicet incurvatio aliquando
invenitur maior, aliquando minor. Et additio incur-
vationis in eo non est in aliqua parte. Et non in alia
sed quamcumque partem acceperis invenies incurva-
tionem additam in eo, quemadmodum quaelibet pars
ignis est calida. Deinde dicit: Et similiter est de toto, id est in
hoc quod aliquando est densum et est congregatum. A-
liquando rarum et est segregatum, scilicet quod densitas et
raritas est in qualibet parte illius. Et innuit per hoc
peccatum, quod accidit dicentibus, quod densitas et rari-
tas sunt ex constrictione et ampliatione foraminum,
quoniam secundum hoc non quaelibet pars corporis
recipit densitatem et raritatem. Et est manifestum per
se, quod densum est densum secundum omnes partes
et similiter rarum. Deinde dicit: Congregatio enim et segre-
gatio etc., id est generatio enim et corruptio apud
nos, quas antiqui vocabant segregationem et con-
gregationem, sunt eiusdem materiae et non secundum
congregationem partium et segregationem partium
aliarum et additio et diminutio. Deinde dicit: Sunt enim duo
etc., id est quoniam haec duo sequuntur densum et rarum.
Densum vero sequitur grave et durum. Rarum autem
sequitur leve et molle. Et intendebat per hoc innue-
re, quod densitas et raritas non sunt de essentia quan-
titatis, quoniam si esset, tunc non sequerentur ex eis
istae qualitates contrariae. Deinde dicit: Sed gravitas et du-
rities etc., id est sed in quibusdam corporibus sepa-
rantur gravitas et durities et non sequuntur densum, sed
aliquod gravius invenitur magis rarum, ut in plumbo
et ferro. Plumbum enim est gravius ferro et est magis rarum.

*[Vetus:] Ex praedictis igitur manifestum est,
quod neque discretum est vacuum neque
simpliciter neque in raro neque in po-
tentia est, nisi aliquis velit vocare
vacuum causam illius, quod fertur. Sic autem
gravitas aut levitas materia huius-
modi erit vacuum. Densum enim
et rarum secundum hanc contrarieta-
tem motus activa sunt. Secundum
autem durum et molle passionis et
non passionis receptiva et non loco mu-
tationis, sed alterationis magis. De
vacuo autem determinatum sit hoc modo.
[Scotus:] Apparet igitur ex hoc, quod diximus, quod
non est vacuum distinctum per se simplici-
ter neque in raro neque in potentia,
nisi aliquis voluerit omnino vocare
<pb n="[98v
causam translationis vacuum, tunc
igitur erit materia gravis et levis, va-
cuum quoniam densitas et raritas
hoc modo contrarietatis recipiunt
translationem. Durities autem et mol-
lities sunt causae facilitatis et diffi-
cultatis receptionis non translationis,
sed alietatis propriae. Iam igitur de-
terminavimus, quomodo est vacu-
um et quomodo non est hoc modo
determinationis*.
Dicit: Cum complevit loqui de vacuo inducit de-
clarata ex illo. Et dixit: Apparet igitur etc. Et in-
tendit per distinctum per se, existens per se. Et cum
dixit: Simpliciter neque in raro, intendit quod vacuum
non invenitur existens per se neque existens in alio, scilicet
in raro. Et cum dixit neque in potentia innuit opi-
nionem dicentium, quod vacuum non est extra corpus,
quoniam secundum opinionem istorum vacuum erit
semper in potentia, cum numquam inveniatur in actu,
scilicet extra corpus, et quia materia est causa passio-
nis, quae est causa translationis. Et materia etiam est in po-
tentia, ut dictum est de materia, quod hoc nomen po-
tentia dicitur aequivoce de vacuo esse in potentia
apud ponentes ipsum esse non separatum. Et de ma-
teria praemunivit se a deceptione in hoc. Et dixit:
Nisi aliquis voluerit etc., id est nisi aliquis vocet
causam translationis, quae est passio corporis in quo
fit translatio. Et tunc illud, quod intendit per vacu-
um erit ipsa materia. Deinde dicit: Quoniam densitas et
raritas cum hoc modo contrarietatis etc., id est
et materia est causa translationis, quoniam mate-
ria est causa densitatis et raritatis, ut etiam declaratum
est. Et corpora non recipiunt translationem in eis ni-
si hoc modo contrarietatis, scilicet secundum densitatem et rarita-
tem. Densitas enim et raritas recipiunt motum trans-
lationis, scilicet motus corporum translatorum in aliis. Et
cum ita sit, materia est causa eius, quod corpora
recipiunt translationem per hoc, quod recipiunt ex den-
sitate et raritate. Deinde dicit: Durities vero et mollities
etc., id est durities vero et mollities non sunt causa
translationis, sicut densum et rarum. Sed sunt causae
facilitatis et difficultatis translationis, quoniam
cum corpus in quo est translatio fuerit molle, trans-
latio erit facilis in eo sicut in aere. Et cum fuerit
durum, erit difficilis aut impossibilis sicut in ter-
ra. Deinde dicit: Non translationis, sed alietatis, id est et non sunt
causae translationis in loco, sicut sunt leve et grave,
sed sunt causae translationis propriae. Et intendit, ut
mihi videtur, quod molle est causa passionis et durum
actionis. Molle enim est passivum et durum activum
et debes scire, quod ex hoc quod materia est eadem con-
trariorum et est in potentia. Apparet per demon-
strationem secundum causam, quod est causa densita-
tis et raritatis. Et hoc apparet etiam ex signis, quae
induxit Aristoteles, scilicet ex hoc quod raritas et densitas inveni-
untur in qualibet parte corporis rari et densi. Et si-
militer apparet hoc etiam quod densitatem et rarita-
tem sequuntur qualitates contrariae. Deinde dicit: Iam igitur
determinavimus, quomodo est vacuum, id est si quis vo-
<pb n="[98v
caverit materiam vacuum et quomodo si aliquis
vocaverit vacuum dimensiones separatas hoc modo.

*[Vetus:] Conveniens autem dictis est aggredi
de tempore. Primum autem bene se ha-
bet opponere de ipso et per extrane-
as rationes, utrum sit eorum, quae sunt aut
non sit eorum, quae sunt. Postea quod natu-
ra ipsius.
[Scotus:] Et copulatur cum hoc, quod diximus
narrare de tempore. Et rectum est in-
ducere prius dubitationes acciden-
tes in eo, ex hoc quod dixerunt extra-
nei. Et consideremus, utrum sit de re-
bus entibus aut non entibus et quae
sit natura eius*.
Cum complevit loqui de loco et vacuo, incepit perscru-
tari de tempore. Et dixit: Et sequitur quia sermo de tem-
pore convenit sermoni de loco, quoniam perscruta-
tio de vacuo est pars perscrutationis de loco. Deinde dicit:
Et rectum est etc., id est et rectum est ponere perscrutati-
onem de illo ex sermonibus logicis, qui faciunt du-
bitare de illo. Et intendit per extraneos logicos.
Sermones enim logicos vocat sermones extraneos
et philosophiam, quae componitur ex istis vocat phi-
losophiam extraneam, ut dicitur quod ipse composuit
philosophiam extraneam. Deinde dicit: Consideremus igitur
utrum sit etc., id est secundum logicam, quoniam
tempus esse manifestum est per se, quoniam secun-
dum hanc perscrutationem inveniuntur plures sermo-
nes, qui destruunt suum esse. Deinde dicit: Et quid sit na-
tura eius, id est et cum persolverimus illas dubita-
tiones, tunc perscrutabitur de natura eius perscruta-
tione demonstrata. Deinde incepit inducere sermones
dialecticos. Et dixit:
*[Vetus:] Quod igitur omnino non sit aut vix
et obscure ex hoc aliquis concipiet.
Hoc enim ipsius factum est et non
est, id vero futurum et nondum est.
Ex his autem et infinitum et semper
acceptum tempus componitur. Ex
his autem, quae non sunt compositum impos-
sibile esse videtur participare aliquando
substantiam.
[Scotus:] Dicamus igitur, quod cadit in mente
in eo, quoniam aut non est omnino
aut si est, est valde difficile et latens ex
hoc quod dicam, quoniam quiddam
eius iam fuit et non est et quiddam
eius est futurum et non est. Et ex his
duobus componitur tempus infi-
nitum, quod invenitur semper et quod
componitur ex non ente impossibi-
le est imaginari ipsum habere communi-
cationem inesse*.
Iste sermo sic componitur. tempus componitur ex
<pb n="[99r
praeterito et futuro, quoniam instans distinguens non est tem-
pus, sed praeteritum iam defecit et futurum nondum
est, et haec duo non sunt, ergo tempus componitur
ex non ente. Et dixit: Aut si fuerit est difficile et oc-
cultum, quoniam ex sermonibus logicis non praecise
iudicabitur aliquid esse aut non esse, sed secundum
existimationem intentam. Deinde dicit: Et ex his compo-
nitur tempus infinitum, quod semper est. Et disposuit
ipsum hoc modo ad affirmandum ipsum esse semper.
Plures enim antiquorum concedebant tempus esse in-
finitum et ipsum esse semper praeter Platonem, qui
generabat ipsum. Et deceptio in hoc sermone est,
quoniam ita est de motu. Motus enim comprehen-
ditur sensu et nulla pars eius est in actu, sed quaelibet
pars demonstrata recessit, ergo est compositus ex
hoc, quod iam defecit et ex hoc quod nondum est, sed
talia non habent esse completum, sed esse eorum com-
pletur exactione animae in eo, quod est in eis extra ani-
mam. Et etiam completa sunt illa, in quorum esse nihil
facit anima, ut post declarabitur de tempore, scilicet quoni-
am est de numero entium, quorum actus completur per
animam. Et forte hoc innuebat cum dixit: Aut
erit difficile et occultum, id est erit de entibus latenti-
bus, quia si anima non esset, non esset nisi in potentia.

*[Vetus:] Adhuc autem omnis partibilis siquidem sit
necesse est, cum est aut quasdam
aut omnes partes esse. Temporis autem
aliae factae, aliae vero futurae sunt, est
autem nihil, cum sit divisibile.
Ipsum autem nunc non est pars. Men-
surat enim pars, quia componi oportet
totum ex partibus. Tempus autem non
videtur componi ex ipsis nunc.
[Scotus:] Et cum omne habens partes ne-
cesse est, cum fuerit, ut omnes
suae partes sint aut quaedam sed tem-
poris quaedam partes iam fuerunt
et non sunt et quaedam sunt futurae
et non sunt, ergo nulla earum est si
tempus habet partes. Instans vero
non est pars, quoniam pars mensu-
rat. Et non est necesse, ut totum com-
ponatur ex suis partibus, sed tem-
pus existimatur non componi ex
instantibus*.
Iste sermo etiam est logicus et facit dubitare de
tempore. Et componitur sic: Omne habens partes
necesse est, ut partes eius sint omnes insimul aut quaedam
si fuerit ens. Et tempus habet partes, quarum nul-
la invenitur in actu, ergo tempus non est. Et ipse ve-
rificavit propositionem dicentem, quod nulla pars tem-
poris invenitur in actu per duas propositiones, qua-
rum una est quod ex tempore nihil invenitur in actu,
nisi instans et ista est manifesta per se. Secunda
autem est, quod instans non est pars temporis, ergo ex tem-
pore nulla pars invenitur in actu. Et ipse verificat
propositionem dicentem, quod instans non est pars tempo-
ris. Sic omnis pars mensurat habens partem et in-
<pb n="[99r
stans non mensurat. ergo instans non est pars vel
sic partes componunt totum. Et instantia non com-
ponunt tempus, ergo instans non est pars tempo-
ris. Et ista propositio declarabitur perfecte in sexto:

*[Vetus:] Amplius autem ipsum nunc, quod vide-
tur determinare praeteritum et futu-
rum, utrum unum et idem semper perma-
net aut aliud et aliud non facile est
scire. Siquidem semper alterum et alte-
rum est. Nulla autem pars eorum, quae
sunt in tempore. Alia et alia pars si-
mul est, quae non contineat, alia vero
contineatur, sicut minus tempus sub
pluri. Ipsum autem nunc quod modo
non est. Prius autem fuit necesse cor-
rumpi aliquando, quia ipsa quidem
nunc simul ad invicem non erunt.
Corruptum autem esse necesse est semper
prius. In eodem igitur quidem cor-
ruptum esse, impossibile est propter
id, quod tunc est. In alio autem nunc
corrumpi prius nunc non contingit.
Sic enim impossibile se habere ad
invicem ipsa nunc, ut punctum cum
puncto. Siquidem igitur in eo, quod est
consequenter non corrumpitur. Si in
alio in mediis nunc, quae sunt infi-
nita, similiter erit. Hoc autem impossibile est.
[Scotus:] Et etiam est difficile ad sciendum
hoc, scilicet utrum instans, quod videtur
distinguere inter praeteritum et futu-
rum sit idem permanens semper aut
est unum post aliud, quoniam si sem-
per unum fuerit post aliud. Et ex tem-
pore non aliqua pars, quae sit et alia
pars insimul, nisi altera sit contenta
et altera continens, ut minus tem-
pus in maiori, tunc instans, quod non
est, nunc et fuit prius necesse est et
ipsum corrumpi. Et impossibile est,
ut corruptio eius sit quando fuit,
quoniam tunc erat ens. Et impossibi-
le est, ut prius instans corrumpatur
in posterius instantis. Impossibile e-
nim est ut duo instantia copulentur
quemadmodum non continuantur duo
puncta. Et si non, corrumpitur in illo
quod est post, sed in alio, tunc inve-
nitur in instantibus, quae sunt inter
illa, quae sunt infinita et insimul quod
est impossibile*.
<pb n="[99v
Cum induxit sermones dubitabiles de tempore,
induxit etiam sermones dubitabiles de instanti.
Et dixit: Et est difficile etc., id est et est difficile de in-
stanti, quod est distinguens inter praeteritum tempus
et futurum. Scire utrum semper sit idem, scilicet praesens
et praeteritum aut sunt plura succedentia, scilicet unum post
aliud. Et cum posuit quod instantia necesse est, ut sit
unum numero aut plura. Incepit prius inducere in-
opinabilia contingentia si fuerint plura numero. Et
dixit: Quoniam si semper fuerint unum post aliud
etc., id est et si instantia fuerint plura succedentia
et est impossibile, ut ex tempore inveniantur duo insimul,
scilicet duae partes, aut duo instantia, quoniam instantia non nume-
rantur nisi per numerationem temporis, cum sint
ultima temporis. Sequitur necessario, ut instans quod
non est nunc iam fuit in praeterito, corrumpatur.

Deinde dicit: Et ex tempore non est aliqua pars etc.
Et intendit per partem illud, quod continet in-
stans et tempus, quoniam pars temporis in rei
veritate non est instans, sed tempus. Et cum
posuit hanc propositionem, scilicet quoniam ex tem-
pore non inveniuntur duo instantia insimul, quoniam
ex eo non inveniuntur duae partes insimul nisi una
earum accipiatur continens secundam. Verbi gratia sicut di-
ximus quod talis mensis est in tali anno. Et talis dies
est in tali mensae. Et hoc non nocet in universalitate
illius propositionis. Excepit hoc, ne aliquis existimet
ipsum ignorare illud, quoniam in instanti non ima-
ginatur continens et contentum. Et cum posuit, quod in
tempore non inveniuntur duo instantia insimul, sequi-
tur necessario, ut prius instans corrumpatur. Et di-
xit: Instans enim, quod non est nunc etc., id est instans
enim quod non est nunc et fuit in praeterito necesse
est nunc corruptum esse. Deinde incepit inducere
quaestiones contingentes ex hoc. Et dixit: Et impos-
sibile est ut corruptio eius etc., id est et si est corru-
ptum, necesse est ut corruptio eius sit in tempore
cum omne corruptum sit huiusmodi. Et impossibi-
le est, ut corruptio eius sit in instanti praesenti, quoni-
am tunc non invenitur nisi ipsum. Et sic erit in se cor-
ruptum, quod est impossibile. Hoc intendebat cum
dixit: In hora quae est nunc et cum declaravit, quod
instans impossibile est, ut corrumpatur in instanti prae-
senti aut in se ipso, quoniam praesens idem est cum
corrupto. Incepit declarare etiam, quod impossibile est,
ut corrumpatur in instanti futuro. Et dixit: Et impossi-
bile est etiam prius instans corrumpatur in posteri-
us etc., id est quoniam cum posuerimus quod instans
corrumpitur in instanti futuro, continget ut illud in-
stans continuetur cum eo, ita quod suum esse continuetur
cum sua corruptione. Et erit instans, in quo est ali-
ud ab instanti, in quo corrumpitur. Et post declara-
bimus, quod instans non continuatur cum instanti, sicut neque
punctus cum puncto. Deinde dicit: Si non corrumpitur
in illo quod est post etc., id est et si non corrumpi-
tur in illo, ita quod sit continuum cum eo corrumpere-
tur in instanti, quod est post quod non est continuum cum
eo, quoniam inter quaelibet duo instantia est tem-
pus. Ex quo sequitur, ut illud instans inveniatur in
illo tempore. Et omne tempus dividitur in instantia
infinita, ex quo sequitur ut instans corruptum inve-
niatur in instantibus infinitis, scilicet cum eis insimul, quod
est impossibile. Et similiter est impossibile ipsum po-
ni corruptum in instanti, quod est ante, quoniam tunc
<pb n="[99v
erit corruptum ante quam sit. Et ista quaestio dissolvetur post.

*[Vetus:] At vero neque nunc semper manere idem pos-
sibile est. Nullus enim divisibilis infi-
niti unus terminus neque si in uno
sit continuum neque in plura. Ipsum
autem nunc terminus est et tempus
est accipere finitum.
[Scotus:] Et impossibile est, ut idem sit sem-
per permanens, quoniam nullum
finitum divisibile habet unum fi-
nem neque si fuerit continuum
in una parte neque si fuerit continuum
in pluribus una parte, sed instans
est finis. Et possibile est invenire tem-
pus finitum*.
Cum destruxit, quod instantia sunt plura. Incepit
destruere, quod instans sit idem, quoniam si instans fu-
erit aut erit unum aut plura. Et cum haec duo de-
struentur, destruetur instans esse. Et dixit: Et impossibile
est etiam ut sit idem etc., id est et impossibile
est etiam, ut sit ens, ita quod sit idem semper permanens.
Et signum eius est quia non invenitur finitum aliquod
continuum habens unum finem, sed saltem duos qui-
bus sit finitum neque si fuerit continuum in una
parte, ut linea, quoniam linea habet duos fines tan-
tum neque si fuerit continuum in pluribus una par-
te, ut superficies et corpus. Corpus enim habet sex
fines et superficies quattuor. Deinde dicit: Sed instans est
finis et possibile est inveniri tempus finitum. Ista
est propositio minor istius figurae et iste sermo com-
ponitur sic: Instans est finis alicuius finiti et nihil quod
est finis alicuius finiti est unum, ergo instans non est unum.
*[Vetus:] Amplius si simul est secundum tem-
pus et neque prius neque posterius
in eodem esse et ipso nunc est. Et siquidem
prius aut posterius in ipso non sunt
simul, erunt quae in millesimum sunt
annum cum his, quae sunt hodie. Et
neque prius neque posterius nihil
aliud alio.
[Scotus:] Et etiam si intentio essendi in tem-
pore non ante neque post est, ut
sint in eodem instanti. Deinde illud
quod est ante et illud quod est post
sunt in eodem instanti demonstra-
to, tunc illud quod fit transacto
millesimo. Et quod est hodie sunt insi-
mul et neutrum praecedit reliquum
aut est post illud*.
Ista est secunda ratiocinatio. Et componitur secundum in-
ductione ad inconveniens etc. Et ista etiam praedicta
sunt vera, id est et secundum signum est, quoniam cum
intentio eius, quod dicimus de liquibus duobus
quod sunt insimul in aliquo tempore, quod non est ante
aut post, est ut illa duo sint in eodem instanti. Et
cum induxit istam propositionem veram convertibilem,
<pb n="[100r
coniungit cum sua conversa propositionem dubitatam.
Et induxit inconveniens et dixit: Deinde illud quod
est ante et illud quod est post etc., id est et cum
coniunximus conversae propositionis dicentis, quod illa
quae sunt insimul sunt in eodem instanti. Et est quia
illa, quae sunt in eodem instanti sunt insimul. Hanc
propositionem, scilicet quod idem instans est omnium enti-
um, de quibus dicimus quaedam esse ante et quae-
dam esse post, sequitur ut illud quod fuit transa-
cto millesimo et illud quod est hodie sint insimul,
quod est inopinabile. Et syllogismus categoricus
concludens inconveniens in hoc sermone componitur sic
in prima figura. Omnes res inveniuntur in eodem
instanti. Et omnia, quae sunt in eodem instanti sunt
simul, ergo omnia quae sunt, sunt simul, quod est impossibile.

*[Vetus:] De his igitur, quae insunt ipsi tot
opposita sunt, quid autem tempus
et quae ipsius natura similiter et
ex traditis immanifestum est et de
quibus attingimus ad venienties
prius. Quidam enim totius qui-
dem esse motum dicunt. Alii ipsam
sphaeram, quoniam circulationis est pars quae-
dam. Illa autem circulatio non est.
Pars enim circulationis est, quae ac-
cipitur, sed non circulatio est. Amplius
autem si plures essent caeli, esset simi-
liter tempus cuiuslibet ipsorum mo-
tus, quorum multa tempora simul.
[Scotus:] Ista igitur sunt dubitabilia de rebus,
quae inveniuntur in tempore. Et etiam
quid ipsum sit et quam habet na-
turam latet hoc modo ex hoc, quod re-
cipimus a praedecessoribus. Quidam
enim dicunt ipsum esse motum to-
tius et quidam dicunt ipsum esse
sphaeram ipsam. Et si pars temporis
sit tempus et pars revolutionis non
sit revolutio, quoniam est sicut ap-
ellatur pars revolutionis non revo-
lutio, et etiam si caeli essent plures
uno, tunc tempus esset eodem mo-
do, motus cuiuscumque modi eo-
rum. Et essent plura tempora insimul*.
Ista igitur quae diximus sunt quaestiones, quae faciunt
dubitare in esse temporis acceptae ex rebus existen-
tibus in tempore, ut diximus de esse temporum
et de esse praeteriti et futuri, quoniam ex consideratione
in istis rebus provenit dubitatio in suo esse. Deinde dicit: Et
ipsum etiam quid sit etc., id est et scire etiam ipsum,
quid sit et quae sit natura eius si concesserimus
ipsum esse, similiter latet. Et hoc manifestum est, quo-
niam nullus praecessorum dixit de eo aliquod rectum.
Deinde dicit: Quidam enim dicunt etc., id est et intendit
per motum totius revolutionem totius completam.
Deinde induxit inopinabile contingens dicentibus
<pb n="[100r
revolutionem totius scilicet motum diurnum. Et dixit:
Licet pars temporis sit tempus etc., id est et iste
sermo destruitur leviter, scilicet dicentium tempus esse re-
volutionem completam, quoniam pars temporis
revolutionis diurnae est tempus, ut dies et nox. Et
pars revolutionis non est revolutio et si tempus es-
set tota revolutio, tunc pars revolutionis esset re-
volutio. Deinde incepit inducere etiam secundam
contradictionem et est communis isti opinioni et opi-
nioni dicentium, quod est tempus, est motus totius caeli
et partes eius sunt partes temporis. Et est opinio
Platonis et est sufficienter omnibus aliis. Et dixit:
Et etiam si caeli essent etc., id est et si tempus es-
set motus caeli, tunc ipsa essent multa secundum nu-
merum caelorum, si igitur essent plures caeli ut dicunt
antiqui dicentes plures mundos esse, tunc necesse
esset, ut motus cuiuslibet eorum esset tempus, ex
quo sequeretur plura tempora esse insimul, quod est im-
possibile. Et ista ratiocinatio componitur ex propositi-
one dubitabili. Et alia, quae videtur impossibilis ni-
si secundum imaginationem. Et est illa in qua ponitur
plures caelos esse. Et cum ita sit, potest aliquis di-
cere quod illud falsum quod sequitur ex hoc sermone
et est plura tempora esse insimul. non sequitur ex po-
sitione eius quod tempus est motus caeli sed ex positi-
one eius, quod est plures caelos esse uno, quod est fal-
sum impossibile, sed ista declaratio est alterius mo-
di, quoniam cum fuerint duo consequentia se
completae. Et posuerimus aliquid esse ipsum prae-
cedens aut disponi per praecedens, necessario sequi-
tur consequens, licet sit impossibile illud disponi per
praecedens, verbi gratia quoniam dies sequitur ortum so-
lis. Manifestum est quod in quacumque hora ponemus
solem oriri, sequatur tunc diem esse, licet solem ori-
ri in illa hora sit impossibile. Et similiter omne, quod
ponitur volare, sequitur ut habeat alias, licet sit
impossibile ipsum volare et quia tempus et caelum
sunt consequentia se ut ponit adversarius dicens tem-
pus esse motum caeli necesse est si posuerimus plu-
res caelos esse, ut sint plura tempora, sed plura tem-
pora esse est impossibile. Ergo id, ex quo sequitur
hoc impossibile, est impossibile. Et est tempus esse
motum caeli.

*[Vetus:] Totius autem sphaera visa est quidem
dicentibus esse tempus, quia et in
tempore omnia sunt et in totius sphae-
ra. Est autem stultius quod dicitur,
quo et quod est de hoc impossibilia
considerare.
[Scotus:] Et quidam dixerunt tempus esse
sphaeram totius. Et existimaverunt hoc,
quia omnia sunt in tempore. Et sunt
in mundi sphaera. Et iste sermo est ma-
gis vanus quam indigeat probatione*.
Cum destruxit sermonem dicentium tempus esse
revolutionem totius caeli, incepit inducere aliam o-
pinionem debiliorem. Et est opinio dicentium, quod tempus est
sphaera totius et induxit rationem eorum. Dicebant enim,
quod omnia sunt in sphaera totius et omnia sunt in tem-
pore, ergo tempus est sphaera totius. Et decipiebantur
in hoc, quod duae affirmativae non concludunt in secunda
<pb n="[100v
figura. Et etiam dicere omnia esse in tempore et in
sphaera mundi non significat idem. Et sic sermo eorum
est in falsis propositionibus et figurae inconstantis.
Et quia conclusio eorum est improbabilis per se et etiam
syllogismus eorum est falsus secundum formam et
materiam, dixit: Et iste sermo etc., et quia magis
sufficiens istarum opinionum trium de tempore, est
sermo dicentium ipsum esse motum. Reversus est ad
contradicendum huic opinioni.
*[Vetus:] Quoniam autem videtur esse mo-
tus et mutatio quaedam tempus. Hoc
considerandum est. Uniuscuiusque
quidem igitur mutatio et motus
in ipso mutato est solum aut ubi
fortassis est ipsum, quod movetur et
transmutans. Tempus autem similiter et
ubique et apud omnia est.
[Scotus:] Et quia existimatur quod dignius est,
ut sit motus et transmutatio, opor-
tet nos intendere hoc in perscruta-
tione et consideratione. Dicamus igi-
tur quod transmutatio est in omni, quod
transmutatur et motus eius est in
ipso transmutato tantum et ubi fu-
erit illud motum. Tempus est eodem
modo in omni loco et apud quodli-
bet et in respectu cuiuslibet*.
Dicit: Quod motus est dignior, ut existimetur quod sic tem-
pus, quoniam tempus impossibile est, ut imagine-
tur nisi cum motu. Et multotiens existimatur quod il-
lud, quod sequitur rem, sit ipsa res. Et in hoc sermo-
ne sunt propositiones, quarum una est quod omnis trans-
mutatio et omnis motus est in moto et omne motum est
in aliquo ubi, ergo omnis motus est in aliquo ubi.
Et quia plura mota sunt in pluribus ubi, sequitur ut
plures motus sint in pluribus ubi. Deinde coniun-
git huic hanc propositionem dicentem, quod tempus est
unum in omni loco et apud quodlibet et in respe-
ctu cuiuslibet. Et conclusit in secunda figura, quod mo-
tus non est tempus, sic motus non est unus in omni
loco et apud quodlibet. Et tempus est unum in omni
loco et apud quodlibet, ergo motus non est tempus.

*[Vetus:] Amplius autem mutatio quidem
omnis velocior aut tardior est. Tem-
pus autem non est, tardem enim
et velox tempore determinantur. Ve-
lox quidem quod in pauco multum
movetur, tardum autem non de-
terminatur tempore neque quo
quantum aliquid est neque quo
quale.
[Scotus:] Et etiam omnis transmutatio est
velocior aut tardior et tempus non
est tale. Velox enim et tarde diffi-
<pb n="[100v
niuntur per tempus. Velox enim est
illud quod est multum in tempore
brevi, et tardum est illud quod est mo-
dicum in tempore longo. Et tempus
non diffinitur per tempus neque se-
cundum quod est quantum neque secundum
quod est quale*.
Ista est secunda contradictio et continet quattuor
propositiones, quarum tres sunt manifestae per se et
quarta declarabitur per duas illarum. Cum igitur
propositio conclusa ex duabus coniungetur ad tertiam
manifestam per se, sequetur conclusio. Et compositio
earum est sic: velox et tardum in motibus diffiniun-
tur per tempus, sed tempus non diffinitur per tempus,
ergo in secunda figura. In tempore non est veloci-
tas et tarditas, sed in omni motu est velocitas et
tarditas, ergo in secunda figura. Tempus non est
motus et dixit: Velox enim est illud quod est mul-
tum etc., id est velox enim est illud quod pertran-
sit longum spatium in tempore brevi. Et tardum
est illud quod pertransit breve spatium in longo
tempore. Et cum dixit: Et tempus non diffinitur per
tempus etc., non intendit quod in tempore quodam
modo est quantum et quomodo est quale, quoni-
am tempus est quantum non quale. Sed intendit quod im-
possibile est, ut antiquis diffiniat tempus per tempus
neque secundum quale si haberet quale neque se-
cundum quantum, ut in motu diffiniuntur, scilicet quoni-
am velocitas et tarditas, quae sunt in eo sunt
quale et diffiniuntur per tempus. Et similiter, quan-
tum quod est in eo diffinitur per tempus, cum
dicitur quod magnus motus est in tempore magno et
parvus in parvo.

*[Vetus:] Quod quidem non est motus ma-
nifestum est. Nihil differat nobis di-
cere in praesenti motum aut mutati-
onem. At vero neque sine motu tem-
pus est, cum vero nihil ipsi tempo-
ra mutamur secundum intelligenti-
am aut latet transmutantes non vi-
detur nobis fieri tempus, sicut neque
qui in sardo fabulantur dormire apud
heroes, cum expergiscuntur. Co-
pulant autem primum nunc po-
steriori nunc et faciunt unum re
moventes propter insensibilita-
tem medium. Tamquam igitur si non
esse medium alterum, nunc sed u-
num et idem esset tempus. Sic et quan-
do latet alterum esse, non videtur
medium esse temporis. Si igitur et
non opinari esse tempus, tunc accidit
nobis, cum non diffinimus nec u-
nam mutationem, sed in uno indivi-
sibili videtur anima manere. Cum
autem sentimus et determinamus, tunc
<pb n="[101r
dicimus fieri tempus.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod non est mo-
tus et non est differentia in hoc inter mo-
tum et transmutationem, sed non est
etiam extra motum, quoniam si nos non
fuerimus transmutati in nostra men-
te aut fuerimus transmutati, sed non
perceperimus, non reputabimus tem-
pus esse, ut dicitur in Apologis de
somno, qui accidit divinis in in-
sula Rhodos, scilicet quia non perceperunt,
cum surrexerunt a somno se dor-
mivisse et coniunxerunt instans prae-
cedens somnum ad secundum in-
stans. Et fecerunt ipsa unum et abstu-
lerunt illud quod fuit inter, quia
non perceperunt ipsum, quemadmo-
dum igitur si instans non esset diver-
sum, sed idem non esset tempus, si-
militer et si esset diversum et non per-
cepissemus nos non reputaremus
tempus inter illa duo instantia. Si
igitur nos non comprehenderimus
determinare transmutationem omnino,
sed existimaverimus nos existere
in eadem dispositione indivisibili,
tunc accidet nobis existimare tem-
pus non esse. Et cum senserimus
transmutationem terminatam, tunc
dicemus tempus fuisse*.
Cum declaravit quod tempus non est motus, ince-
pit innuere ipsum sequi motum et accidere ei. Et di-
xit: Manifestum est igitur etc., id est et hoc nomine
motus utimur in hac perscrutatione large, scilicet tamquam
synonymo cum hoc nomine transmutatio, ita quod ex
hac declaratione hoc declaratur, quod tempus non est
aliquod generum quattuor motuum. Deinde dicit: Sed non est
extra motum etc., id est sed apparet per se quod impos-
sibile est, ut tempus sit sine motu. Et hoc manifestum
est, quoniam cum nos non intellexerimus motum aut
intellexerimus. Et post tradiderimus oblivioni non
sciemus tempus neque comprehendemus ipsum om-
nino. Et hoc intendebat, cum dixit: Non transmuta-
bimur nos in nostra mente, id est non comprehendemus
transmutationem, non sicut existimavit Galienus.
Galienus enim credidit, quod Aristoteles intendebat, quod nos
non comprehendimus tempus nisi cum movemur,
id est quando per imaginationem comprehendimus mo-
tum. Et quod hoc est signum, quod tempus non est extra
motum. Et cum Galienus existimaverit hoc, con-
tradixit Aristoteli et dixit, quod multotiens comprehendimus
res quiescentes et movemur cum omnis imagi-
natio sit motus, ut quando comprehendimus po-
los mundi et centrum secundum Aristotelem non intende-
bat, nisi quia nos non sentimus tempus, quando non
sentimus motum et quia tempus non imaginatur si-
<pb n="[101r
ne motu. Et motus potest imaginari extra tempus
significat hoc, quod motus praecedit tempus naturali-
ter et quod tempus accidit motui, licet sint consequen-
tia se completae. Et cum dixit, quod, qui non sentit motum,
non sentit tempus, dedit testimonium de hoc, quod
dicitur de illis, qui dormiverunt multis annis et non
perceperunt. Isti enim cum existimaverunt quod instans
praecedens suum somnum est instans secundum aut pro-
pe ipsum, quia non perceperunt motum inter illa. Existimave-
runt quod non dormierunt, quod dormierunt modicum. Deinde dicit:
Quemadmodum igitur etc., et hoc quod dixit signifi-
cat quod tempus habet esse extra animam et sermo
eius intellectus est per se, scilicet quod quemadmodum si in-
stans fuerit idem non fiet tempus omnino. Similiter
si reputaverimus ipsum esse idem non reputabimus tem-
pus fieri, sicut accidit illis hominibus quos dixit, et
forte erat illi quos Macumet numeravit in Alcora-
no. Deinde dicit: Si igitur nos non comprehendimus etc., id est
quoniam cum nos non perceperimus neque imagina-
verimus motum determinatum, scilicet finitum in duo extre-
ma, sed existimaverimus quod nullus motus est fa-
ctus in nobis neque in aliis et quod non sumus in esse
indivisibili, tunc accidet nobis non sentire tempus.
Et hoc quod dixit multotiens accidit dormientibus
multum etiam et etiam qui faciunt opus delectabile fit
tempus eis breve, quia delectatio prohibet eos compre-
hendere motum et e contrario eis qui laborant.

*[Vetus:] Manifestum est, quod non est sine mo-
tu nec mutatione tempus, quod igi-
tur neque motus neque sine motu
tempus est, manifestum est. Accipiendum
autem quoniam iam quaerimus quod
est tempus ab hinc incipere, quid sit
motus. Simul enim motu termi-
nus et tempus. Et manet si sint te-
nebrae et nihil per corpus patiamur.
Motus autem quidem in anima
sit, subito simul fieri quoddam tem-
pus. At vero, cum tempus videtur
fieri aliquod simul et motus fieri a-
liquis videtur, quarum et motus aliquid
esse ipsum.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod tempus non
est extra motum et transmutationem.
Manifestum est igitur quod tempus non est
motus neque extra motum. Et cum
nostra intentio est diffinire tempus, po-
nemus primum considerationis ex hoc lo-
co. Consideremus igitur quid sit de mo-
tu, quoniam insimul sentimus mo-
tum et tempus, quoniam si fuerimus
in obscuro et nihil acciderit nostris
corporibus, sed in anima nostra ac-
ciderit aliquis motus statim repu-
tabitur tempus fieri. Et similiter etiam cum
sciverimus aliquod tempus fieri
<pb n="[101v
statim reputabimus aliquem motum
fieri, ex quo sequitur quod tempus aut
est motus aut aliquid motus. Et
cum non sit motus, sequitur necessa-
rio ut sit aliquid motus*.
Cum declaravit quod tempus non est motus neque
extra motum notificavit hoc. Et dixit, quod necesse
est ex hoc, ut sit accidens motui. Et cum intentio
est hic scire, quid sit tempus, oportet prius per-
scrutari quod accidentium motus sit tempus. Acci-
dentia enim motus sunt multa et quia tempus non
sentitur cum sentire aliquem motum demonstratum,
secundum quod sentiuntur cum motu multa accidentia
eius sensibilia, quoniam si ita esset contingeret, ut tem-
pus multiplicaretur secundum multiplicationem motus
et si posuerimus ipsum sequi aliquem motum propri-
um, verbi gratia motum corporis caelestis, tunc qui non
senserit in aliqua hora ipsum non sentiet tempus
aut non sentiet ipsum omnino, ut dicit Plato de in-
carceratis a pueritia sub terra, scilicet quod si non compre-
henderetur nisi per comprehensionem alicuius motus
sensibilis, verbi gratia motus caeli tunc isti incarcerati non
sentirent tempus, quia numquam senserunt motum cor-
poris caelestis. Et ideo dixit: Quoniam insimul senti-
mus motum et tempus etc., id est quoniam senti-
re tempus, non est per sentire aliquem motum com-
prehensum per aliquem sensum. Nos enim senti-
mus tempus existendo in obscuro absque eo, quod
accidat sensibus nostris aliquis motus. Et hoc non
est nisi qui sentimus motum in nostra anima qualem-
cumque, quoniam cum fuerimus imaginati in anima
nostra aliquem motum statim comprehendemus tem-
pus. Et in hoc quod dicit est quaestio non parva, quo-
niam si tempus non sequitur aliquem motum existen-
tem extra animam, sed sequitur motum imaginatio-
nis. Et imaginatio non habet esse extra animam,
quomodo igitur dicet Aristoteles post ipsum sequi motum
corporis caelestis et dat super continuationem motus
ex continuatione temporis. Et etiam si sequitur motum
corporis caelestis continget, ut caecus non percipiat
tempus, qui numquam percepit motum caeli et etiam
si sequitur omnem motum, continget etiam ut tempus mul-
tiplicetur per multiplicationem motuum, quod est
impossibile.

Apparet igitur quod tempus aut non ha-
bet esse extra animam aut si habet sequitur omnem
motum et si multiplicabitur per multiplicationem mo-
tuum aut sequatur unum motum. Et sic qui non sentit
illum motum non sentit tempus, quod est impossibi-
le. Nos autem dicamus, quoniam nos sentire tempus
est apud sentire quemlibet motum et apud imaginari
quamlibet transmutationem, manifestum est. Nos vero
sentire tempus apud sentire quaelibet motum primo et essenti-
aliter impossibile est, quoniam si ita esset contingeret, ut
tempus multiplicaretur per multiplicationem sensibilium
immo motuum imaginabilium. Si autem sentire tempus
persentire quemlibet motum non fuerit primo et essen-
tialiter, sed propter hoc quia cum sentimus quem-
cumque motum, sentimus illud unum motum cui acci-
dit tempus. Non accidet questi praedicta, scilicet quod qui
non sentiet illum motum unum non sentiet tempus,
quoniam illi motus videtur sentiri quando sentitur
quicumque motus sive fuerit imaginatus sive exi-
<pb n="[101v
stens. Et apparet quando quis intuebitur hoc quod
tempus sentitur essentialiter et primo, quando nos
sentimus nos esse in esse moto. Et hoc sentire scilicet nos
esse in esse moto erit, quando imaginati fuerimus
quemcumque motum, quoniam cum fuerimus in esse
indivisibili in transmutatione quod est instans. Non
fiet tempus neque reputabimus ipsum fieri, cum au-
tem fuerimus in esse divisibili secundum transmutatio-
nem et non perceperimus nos esse inesse transmutabili
non percipiemus omnino tempus. Si autem perceperi-
mus nos esse in esse transmutabili statim percipiens
tempus. Et hoc manifestum est. Et nos esse in esse trans-
mutabili sentitur per se. Nos enim sentimus, quod instans,
in quo incepimus scribere hunc sermonem est aliud
ab illo, in quo fuit completus. Motus igitur qui cum
sentitur primo et essentialiter, est motus ex
quo sentimus nos esse in esse transmutabili et non trans-
mutari quia sumus in hoc esse. Nos igitur esse in esse trans-
mutabili sentitur sicut diximus, cum senserimus
quemcumque motum. Sentire igitur nos esse in esse trans-
mutabili est illud, ex quo sequitur nos sentire tem-
pus primo. Et manifestum est, quod nos non sentimus
nos esse in esse transmutabili, nisi ex transmutati-
one caeli et si esset possibile ipsum quiescere, esset
possibile nos esse in esse non transmutabili. Sed hoc
est impossibile, ergo necesse est, ut sentiat hunc mo-
tum qui non sentit motum corporis caelestis, scilicet per
visum sed dormientes sentiunt ipsum, postquam surgunt
a somno ex hoc, quod rememorant motus imagi-
nationis in somno. Cum autem somnus fuerit profun-
dus et non fuerint remem orantes aliquam imagina-
tionem somni neque aliquam transmutationem, tunc
non percipiunt tempus in quo dormiverunt, quod igi-
tur debet intelligi ex sermone Aristotelis, in quo dicit, quod
cum nos non fuerimus transmutati etc., non est
quod cum motus non fuerit factus aut fuerit factus
sed nos non percepimus non reputabimus tempus
fieri, sed cum nos non fuerimus transmutati in
nobismet ipsis quia sumus in esse indivisibili secun-
dum transmutationem quod est instans aut fuerimus
inesse indivisibili secundum transmutationem. Sed non percepimus
hoc, reputabimus tempus non fieri, sed una repu-
tatio est vera. Et altera non est vera. Percipere enim
hanc transmutationem est illa res, quam sequitur per-
cipere tempus essentialiter, cum tempus accidat
huic transmutationi.

Et ideo coactus fuit Aristoteles ad
haec verba, scilicet cum dixit, cum nos non fuerimus
transmutati in nobismet ipsis. Et non dixit loco eius
cum non fuerit transmutatio aut fuerit, sed non com-
prehendimus ipsam, ut apparet ex expositoribus. Et
in hoc etiam peccavit Galienus, qui intellexit quod
Aristoteles intendebat per hoc quod dixit, cum nos non
fuerimus transmutati in nobismet ipsis, quod nos non
comprehendimus tempus, cum non fuerimus moti
per imaginationem. Sunt enim tres intentiones, qua-
rum una est quod nos non percipimus tempus nisi quan-
do fuerimus moti in anima nostra. Et hoc existima-
vit Galienus et est corrupta per se. Secunda au-
tem est, quod nos non percipimus tempus, nisi cum
perceperimus aliquem motum quicumque sit. Et hoc est
percipere per accidens. Tertia vero est quod nos non per-
cipimus motum neque tempus, nisi cum perceperi-
mus nos transmutari quia sumus in esse transmutabili.
Et ista perceptio est perceptio quam sequitur tempus
<pb n="[102r
essentialiter et non accidet ei aliqua quaestio. Et ver-
ba Aristotelis manifesta sunt secundum hanc intentionem,
ut cum dixit, si igitur nos non comprehenderimus
determinare etc., id est et secundum hunc modum
possumus ponere tempus sequi motum corporis cae-
lestis. Et quod sentiet tempus qui numquam sentit corpus
caeleste et ideo omnes conveniunt in hoc, quod tempus
sequitur motum caeli et ista quaestio numquam potuit di-
lucidari mihi nisi post magnum tempus. Et quicquid
scripsi de tempore, secutus sum expositores sed hic
non. Et cum numeravit, quod tempus sentiuntur, quan-
do motus sentitur. Dixit: Et similiter etiam etc.,
et intendebat per hoc declarare, quod tempus et iste
motus sequitur se ad invicem perfecte, scilicet motus qui
cum sentitur, sentitur tempus primo et essentialiter.
Et cum declaravit, quod tempus non comprehenditur
nisi per comprehensionem istius motus, scilicet compre-
hensi per intellectum et quod tempus non est motus,
incepit narrare quod ex hoc sequitur, ut sit accidens
isti motui. Et dixit: Necesse est igitur ut tempus etc.,
id est et cum verum est, quod tempus et motus con-
sequuntur se in esse. Necesse est ut sit alterum duorum,
scilicet aut ut tempus sit ipse motus aut aliquid conse-
quens motum. Deinde excepit ipsum non esse motum,
ergo sequitur ut sit aliquid motus aut consequens
aut causa, quoniam cum sequitur ipsum aut erit pri-
us aut posterius, sed quia tempus non apparet in diffi-
nitione motus declaratur, quod non est causa eius, ergo re-
manet ut sit accidens.

*[Vetus:] Quod quidem igitur movetur, mo-
vetur ex quodam in quidam. Et
omnis magnitudo continua est, sequi-
tur magnitudinem motus propter
id enim quod magnitudo continua est
et motus erit continuus. Quantus
vero motus est, tantum et tempus
videtur fieri. Prius autem et poste-
rius in loco primum sunt. Haec quidem
iam positione sunt determinata, quoniam autem in
magnitudine primum et ultimum est.
Necesse est in motu esse prius et po-
sterius proportionalia his, quae sunt
ibi. At vero in tempore est prius et
posterius propter id, quod sequitur
semper alterum ipsorum. Est autem
prius et posterius ipsorum in mo-
tu, quod quidem aliquando cum
sit motus est, esse tamen ipsorum al-
terum est et non motus.
[Scotus:] Et motum movetur de aliquo in aliquid
et omnis mensura est continua, ideo
motus sequitur mensuram. Et quoniam
mensura est continua, ideo motus
est continuus, et quia motus etiam
est continuus. Tempus etiam erit con-
tinuum, quoniam secundum motum
<pb n="[102r
existimatur semper tempus esse. Et
prius et posterius sunt primo in quan-
titate, sed hic sunt in situ et quia
prius et posterius sunt in quantita-
te. Necesse est ut prius et posterius
sint in motu etiam secundum quod illic
et in tempore etiam sunt prius et po-
sterius, quoniam sequuntur se ad in-
vicem semper. Et etiam prius et po-
sterius sunt in motu, secundum ve-
ro quod sunt in aliqua hora sunt mo-
tus in essentia aut sunt aliud
a motu*.
Id est et unum accidentium motus est continuatio.
Et causa in hoc est, quia illud per quod est motus et
est mensura, est continuum. Et motum etiam est ta-
le. Et intendit per hoc, quod dixit de aliquo in aliquid
de ubi in ubi, inter quae est mensura et quia omnis
mensura est continua, sequitur ut motum moveatur
per continuum. Et cum motum movetur per conti-
nuum, motus eius erit continuus. Et intendit hic per
motum translatum et quia apparet quod dispositio tem-
poris per quod est motus et tempus est continuum,
sequitur etiam ut causa continuationis eius sit conti-
nuatio motus, quemadmodum causa continuationis
motus est mensura, supra quam est motus. Deinde dicit:
Quoniam secundum etc., id est et signum eius, quod con-
tinuatio accidit ei ex continuatione motus est, quoniam
quantitas temporis sequitur etiam quantitatem mo-
tus, scilicet quia est aequalis ei. et cum declaravit, quod con-
tinuatio est in motu ex continuatione quantitatis per
quam est motus. Et quod continuatio motus est causa
continuationis temporis. Et intendebat declarare
quod quando motus accipitur continuus, tempus erit con-
tinuum. Et si divisus, tempus erit divisum, incepit
etiam inducere aliud accidens. Et dixit: Et prius et
posterius etc., id est et quia prius et posterius inve-
niuntur in mensura in qua fit motus primo. Et est
illa quae est in situ. Necesse est etiam ut in motu in-
veniantur prius et posterius et si non habeat situm,
quoniam pars motus quae est in parte mensurae prio-
ri secundum initium ex quo est motus, necesse est
ut sit prior motu qui est in parte consequente men-
suram. Deinde dicit: Et in tempore etiam etc., id est et ex
hoc quod prius et posterius inveniuntur in partibus
motus, sequitur ut inveniatur etiam in ipso tempore.
Et cum declaravit hoc et vult declarare, quod tempus
est prius et posterius in motu. Et iam posuerit quod
tempus differt a motu, incepit primo declarare quod
prius et posterius quae sunt in motu habent quidita-
tem aliam a quiditate motus licet sint cum motu idem
in subiecto. et etiam prius et posterius in motu etc.
Et intendit per hoc quod dixit in aliqua hora, id est
secundum subiectum et quasi dicat et etiam de fun-
damentis ponendis ad hoc quod quaerimus scire supra
illa quae posuimus, est quoniam prius et posterius
cum fuerint accepta secundum quod sunt in subiecto, tunc
erunt partes motus. Cum autem fuerint considerata se-
cundum diffinitionem et quiditatem, tunc prius et
<pb n="[102v
posterius erit aliud a motu, quoniam motus est in
quantitate et prius sunt in numero.

*[Vetus:] At vero tempus cognoscimus, cum
diffinimus motum prius et poste-
rius determinantes. Et tunc dicimus
fieri tempus, quando prioris et po-
sterioris in motu sensu percipimus.
Determinamus autem motum acci-
piendo aliud et aliud ipsum et me-
dium ipsorum alterum. Cum enim
altera extrema medii intelligimus
et dicit anima ipsa nunc duo. Hoc qui-
dem prius, illud vero posterius,
tunc et hoc dicimus esse tempus.
Determinato autem ipso nunc tem-
pus esse videtur et supponatur.
[Scotus:] Et tempus etiam non scimus nisi mo-
tu determinato per prius et posteri-
us. Et tunc dicimus tempus esse cum
senserimus prius et posterius in
motu. Et nos determinavimus il-
la videndo illa diversa, ita quod inter
illa sit aliud, quoniam cum vide-
mus per intellectum duo extrema
et iudicaverit anima, quod alterum in-
stans est prius et alterum est poste-
rius, tunc dicimus esse tempus, quo-
niam hoc quod modo diffinimus
existimatur esse tempus*.
Cum praeposuit quod tempus sentitur primo et essen-
tialiter, cum senserimus motum in quo sentimus
nos transmutari, id est esse in esse transmutabili. Et po-
suerimus quod motus secundum quod est motus invenitur
in eo prius et posterius, sicut invenitur in eo conti-
nuatio et quod essentia prioris et posterioris est alia
ab essentia motus. Vult coniungere huic aliud no-
tum de tempore etiam. Et est quod nos percipere tem-
pus ex perceptione motus. Non est ex perceptione
motus secundum quod est motus, scilicet motus in quo su-
mus transmutati, sed determinavimus in imagina-
tione aliquam partem illius determinatam. Et hoc
erit, cum senserimus duo instantia prius et poste-
rius, quoniam iste motus non dividitur per instantia
nisi in nostra mente. Et non determinatur nobis aliqua
pars eius determinata, nisi quando diviserimus mo-
tum per duo instantia, quemadmodum linea non de-
terminatur, nisi quando inter duo puncta fuerit quae
sunt ultima eius, quemadmodum igitur puncta sunt
ultima linearum terminantium illa,s ex quibus
accidit eis numeratio, ita instantia sunt ultima par-
tium istius motus. Et sunt causa in hoc quod nume-
rantur. Et hoc intendebat cum dixit: Et scimus tem-
pus etc., id est et nos cognoscimus tempus, quan-
do determinamus hunc motum per instans prius
et posterius. Determinatio enim motus erit per de-
terminationem instantis prioris et posterioris, quem-
<pb n="[102v
admodum determinatio lineae erit per duo puncta.
Et signum eius est, quoniam qui percipit unum in-
stans, non percipit tempus sicut accidit divinis. Et
cum declaravit quod determinatio motus erit per de-
terminationem duorum instantium saltem, incepit
declarare quomodo determinatur per duo instantia.
Et dixit: Et nos determinabimus illa etc., id est
determinatur per duo instantia, quando videmus il-
la duo instantia esse diversa. Et hoc erit quando
videmus inter illa esse aliud divisum ab eis, sicut
est dispositio in determinatione duorum punctorum.
Hoc enim non erit, nisi quando imaginati fuerimus
aliquod tertium scilicet lineam, cum autem abstulerimus li-
neam, quae est inter duo puncta, tunc duo puncta
fierent unum. Et similiter de duobus instantibus.
Deinde fecit summam de hoc. Et dixit: Et hoc erit
quando viderimus etc., et dixit alterum prius
et alterum posterius, quoniam si imaginati fuerimus
duo instantia insimul non fiet motus scilicet si diviseri-
mus motum per duo instantia, quorum alterum
non est prius reliquo. Et si sit falsa imaginatio.
Deinde dicit: Hoc enim quod modo diffinivimus etc.,
id est et sequitur ex hoc sermone, quod motus divisus per
duo instantia, quorum alterum est prius et alterum
est posterius est ipsum tempus, scilicet secundum quod est di-
visus. Et compositio istius sermonis est sic: Motus
terminatur ad duo instantia et quod terminatur
ad duo instantia est tempus, igitur motus secun-
dum quod terminatur ab his duobus instantibus est tempus
et dixit et ponatur ita, quia post declarabitur magis.

*[Vetus:] Quando quidem igitur tamquam unum
ipsum nunc sentimus. Non autem si-
cut prius et posterius in motu aut
sicut idem quidem prioris et poste-
rioris alicuius non videtur tempus
fieri nullum quidem neque motus,
sed cum prius et posterius est, tunc
dicimus tempus. Hoc enim est tem-
pus numerus motus secundum
prius et posterius. Non ergo tempus
motus est, sed idem secundum quod
numerum habet motus.
[Scotus:] Cum igitur senserimus aliquid
quasi in eodem instanti et non per-
ceperimus in motu prius et poste-
rius aut senserimus ipsum unum
unius non ita quod sit prius et poste-
rius non reputabimus ipsum fieri in
tempore, cum non habeat motum
et cum senserimus prius et poste-
rius, tunc dicemus tempus esse. Se-
cundum hoc igitur tempus est nume-
ratio motus secundum prius et posterius.
Tempus igitur non est motus, secundum quodam-
modo est numerus motus*.
Cum intendit declarare tempus esse numerum
motus secundum prius et posterius ex hoc, quod nos
<pb n="[103r
sentimus motum cum diviserimus ipsum saltem
per duo instantia, prius scilicet et posterius. Et ista via
est aliquid invenire per aliud inventum et ista via
est diminuta, nisi coniungatur ei via ablationis scilicet
inveniendo causas. Et diffinitiones rerum reversus est
ad utendum via ablationis. Et dixit: Cum igitur
senserimus aliquid etc., id est et quemadmodum non
sentimus aliquid esse in tempore, nisi cum sense-
rimus ipsum saltem esse in duobus instantibus pri-
ori et posteriori, ita cum senserimus aliquid esse
in eodem instanti aut fuerimus imaginati duo in-
stantia esse insimul, tunc non reputabimus tempus fieri. Deinde
dicit: Cum non habeat motum, id est quoniam cum fu-
erit imaginatum unum instans tantum aut duo in-
stantia insimul non imaginabimur motum. Et sic
non imaginabimur tempus omnino. Et ex hoc po-
tes videre, quod ipse intendit per hunc motum non quem-
libet motum, sed motum per quem videmus res
quiescentes esse in transmutatione aeterna et quasi trans-
latas, quia sunt in translatabili. Et cum verificaverit
per hanc viam quod ista est substantia temporis et
ista via multotiens utitur Aristoteles, licet Alfarabius re-
prehendat illam, induxit diffinitionem temporis. Et
dixit: Secundum hoc igitur tempus est numerare nu-
merum motus etc., id est manifestum est igitur
ex hoc sermone, quod diffinitio temporis est numera-
re numerum motus secundum prius et posterius, id est
comprehensio numerati motus. Et hic est numerus
eius, quoniam quando numeramus numerum mo-
tus, qui fit ex divisione eius per instantia priora
et posteriora, tunc fit tempus, ergo tempus nihil
aliud est quam numeratio numeri motus, qui fit in eo ex
divisione eius secundum prius et posterius instanti-
um et quia tempus fit apud divisionem motus per
instantia. Et hoc sequitur necessario numeratio. Ideo
numerus motus est tamquam genus in hac diffinitione
et secundum prius et posterius tamquam differentia. Deinde
dicit: Tempus igitur non est motus, sed quodammodo est
numerus motus, id est sed secundum prius et posterius
est numerus motus, id est numerat motum per suas partes
priores et posteriores, secundum quod sunt priores et
posteriores, non secundum quod sunt insimul. Dixit Alexander:
Et non est intelligendum ex hoc, quod dixit in dif-
finitione temporis, quod est numerus motus secundum
prius et posterius hoc quod tempus numerat motum,
sed debet intelligi ex hoc quod tempus est numerus
prioris et posterioris existentium in motu. Et in li-
bro Alexandris non est numerare numerum motus, sed
numerus motus. Diffinitio igitur in qua non est du-
bitatio est dicere, quod tempus est numeratum proris
et posterioris existentium in motu.

*[Vetus:] Signum est autem plus quidem enim
et minus iudicamus numero. Mo-
tum autem, ut plurem et minorem
tempore. Numerus itaque quidam
tempus est, quoniam autem nume-
rus est duplex. Et namque quod nume-
ramus et numerabile numerum di-
cimus. Et quo numeramus quidem
tempus autem est, quod numeratur
et non quo numeramus. Est autem
<pb n="[103r
alterum et quo numeramus et quod
numeratur.
[Scotus:] Et signum eius est hoc, quod narra-
bo, quoniam nos determinavimus
per numerum magis et minus. Et per
tempus determinavimus motum
magis et minus. Tempus igitur est
aliquis numerus et cum numerus
est duobus modis. Dicimus enim
numerum illud quod numeratur
et numeratum. Et illud per quod nu-
meratur. Tempus est illud quod nu-
meratur non illud per quod nume-
ratur. Et illud quod numeratur est
aliud ab illo per quod numeratur*.
Cum posuit quod genus temporis est numerus mo-
tus, dedit signum de hoc. Hoc modo per tempus
determinatur magis et minus ex motu. Et omne, per
quod determinatur magis et minus ex aliquo est
numerus illius, ergo tempus est numerus eius per
quod determinatur. Deinde coniungit huic, quod tem-
pus determinatur per prius et posterius motus,
ergo in tertia. Tempus est numerus motus se-
cundum prius et posterius propter conversionem af-
firmativae in eo universalis est necesse, ut illud per
quod determinatur magis et minus ex aliquo sit
aliquis numerus, quoniam illud per quod determi-
natur magis et minus simpliciter, est numerus simpliciter
quoniam si illud quod est calidum, simpliciter est ignis si-
mpliciter. Illud, quod est aliquod calidum, est aliquis
ignis. Et quia omne per quod numerantur omnia aut
est numerus simpliciter. Et hoc est numerans non nu-
meratum essentialiter aut aliquis numerus alicuius
generis. Et hoc accidit, ut sit numerans quomodo
et numeratum alio modo. Et ista sunt illa, quae nume-
rantur per unitates existentes in illo genere non per
unitatem simplicem. Et tempus est in hoc genere,
scilicet quod est numerans et numeratum. Incepit declarare
hoc. Et dixit: Et cum numerus etc., id est et cum
numerus est duobus modis, scilicet numerans tantum
non numeratum et numerans numeratum. Et dixit: Nos
enim dicimus numerum etc., id est et numerus est duo-
bus modis, quia nos dicimus numerum illud, per quod
numeratur aliquod genus et in se est numeratum non
numerans et quod numerat ipsum in actu et est nu-
meratum in potentia ante quam numeret illud, ut expo-
nit Alexander et vocamus numerum etiam illud, per quod
numerantur omnia. Et hoc est numerans non nume-
ratum omnino essentialiter.

Deinde incepit declarare,
quod numerus acceptus in diffinitione temporis non est
numerus simpliciter, sed de genere numeri, cui ac-
cidit quod fuit numeratus. Et dixit: Tempus enim etc.,
id est et cum dicimus, quod tempus est numerus, in-
tendimus numerum, qui numeratur non illud per quod
numeratur simpliciter, quod est numerus non numeratum.
Et potest aliquis dicere, quod si intendebat per numerum
acceptum in diffinitione temporis numeratum, scilicet pri-
us et posterius in motu, quare non dixit, quod tempus est
numeratum motus. Loco eius quod dixit, quod est nu-
merus motus, dicamus igitur quod hoc quod tempus
<pb n="[103v
numerat motum et mensurat illud est ei essentialiter
et quasi hoc modo assimilatur numero simpliciter. Ipsum
autem esse numeratum per aliquid est per accidens, scilicet
quod accidit tempori etiam mensurari et numerari
aut per accidens simpliciter aut per motum. Motui
enim accidit ei mensurare tempus, ut dicemus post.
Et Themistius exponit hic numerum pro numerato et
non considerat hoc quod diximus, quoniam vero
numerus motus est tamquam genus temporis, mani-
festum est. Numerus enim motus alius est partium mo-
tus, secundum quod sunt insimul. Et alius est secundum quod
in eis invenitur prius et posterius, id est numerus prio-
ris et posterioris existentium in motu. Et est mani-
festum quod tempus fit quando motus numeratur per
prius et posterius, ergo tempus necessario est nu-
merus prioris et posterioris existentium in motu.
Et intelligendum est ex hoc, quod dicimus ipsum esse
numerum motus, id est numerum cuiuslibet motus.
Cum sit impossibile imaginari ipsum, nisi secundum quod
numerat motum. Et ideo dicitur, quod est numerus mo-
tus. Et intelligendum est per prius et posterius, prius
et posterius existentia in motu, per cuius esse inve-
nitur tempus primo. Et est ille, per quem intelligimus
nos transmutari, id est nos esse in esse transmutabi-
li et quasi dicat tempus est numerus cuiuslibet motus
per prius et posterius, quae sunt in motu in quo sen-
timus nos esse in esse transmutabili, quoniam si es-
se temporis esset per esse prioris et posterioris in
quolibet motu, tunc tempus multiplicaretur per mul-
tiplicationem motuum aut non haberet esse nisi so-
lummodo in mente. Sed ex hoc quod est numerus omnium
motuum hoc modo non sequitur ipsum multiplicari
per multiplicationem motuum, ut post declarabit
Aristoteles. Et Alexander dicit, quod hoc, quod dicit numerus mo-
tus per prius et posterius non est intelligendum ipsum
esse numeratum per numerum partium motus priorum et poste-
riorum neque numerus earum, sed numerus prioris
et posterioris in motu id est numeratum eorum. Et per hoc
distinguitur natura temporis a natura motus secundum
diffinitionem.

*[Vetus:] Et sicut motus semper alius sic et tem-
pus. Simul autem et tempus omne
idem est, quod forte erat, esse autem
ipsi alterum est.
[Scotus:] Et quemadmodum motus est sem-
per unus post alium ita est tempus.
Tempus vero esse insimul est idem,
quoniam instans est idem, cum
fuerit, sed esse autem diversatur*.
Id est et quemadmodum motus non inveniuntur par-
tes eius insimul, sed quaelibet pars aut iam defe-
cit aut nondum venit ita est tempus. Et intendebat
per hoc dissolvere quaestionem praedictam in esse tem-
poris dicentem, quod si tempus est, necesse est, ut omnes
partes eius aut quaedam sint insimul, sed non
est ita. Ponit igitur hic quod rectum est dicere, quod par-
tes eius inveniuntur quaedam post alias non insimul,
sicut est dispositio in partibus, scilicet quoniam quaedam
inveniuntur per alias. Deinde dedit differentiam in
inter tempus et motum, ne existimetur quod tempus
est motus. Et dixit: Tempus non esse insimul est idem,
<pb n="[103v
id est sed motus differt a tempore, quoniam motus
non est idem apud illa, quae moventur insimul. Et tem-
pus est idem illis, quae sunt in tempore insimul. Et
causa in hoc quod tempus est idem, quoniam instans
quod est agens tempus est idem in omni motu, cum
fuerit demonstratum, sed esse eius diversatur, scilicet per pri-
oritatem et posteritatem.

*[Vetus:] Ipsum autem nunc mensurat tem-
pus secundum quod est prius et posterius.
Ipsum autem nunc est, sicut idem, est
vero sicut non idem. Secundum qui-
dem enim, quod in alio et alio est, alte-
rum est. Hoc autem erit ipsi nunc in
quantum, quod est ipsum nunc, idem
est. Sequitur enim sicut dictum est
magnitudinem motus. Hunc autem
tempus sicut diximus. Et similiter
iam punctum id, quod fertur, quo
motum cognoscimus et prius in ipso
et posterius. Et hoc autem iam, quod qui-
dem cum est, idem est aut punctum
enim aut lapis aut aliquid huius-
modi est. Ratione autem alterum est, si-
cut sophistae accipiunt alterum Co-
riscum in theatro esse et Coriscum in
foro. Et quod hoc iam in eo, quod alibi et
alibi est alterum. Id autem quod
fertur, sequitur ipsum nunc, sicut tem-
pus motum. Eo vero quod fertur co-
gnoscimus prius et posterius in mo-
tu. Secundum autem quod numera-
bile est prius et posterius ipsum nunc,
quia in his quidem quod est, cum est ipsum
nunc est idem. Prius autem et poste-
rius est, quod in motu est, sed in ip-
so esse alterum. Secundum enim quod
numerabile est prius et posterius
est ipsum nunc. Et motum autem ma-
xime hoc est et motus enim pro-
pter id, quod fertur. Id enim, quod
fertur aliquid est. Motus autem non
est. Est quidem igitur sicut idem pri-
mum quod nunc dicitur. Semper est au-
tem sicut non idem et namque est similiter quod
fertur.
[Scotus:] Et instans mensurat tempus secun-
dum quod terminat illud per prius et
posterius. Et potes dicere, quod instans
quomodo est idem et quomodo non,
quoniam secundum quod est unum
post aliud, est diversum. Et haec est ratio
<pb n="[104r
instantis. Secundum vero quod instans
est in aliqua hora est idem. Quanti-
tatem enim sicut diximus sequitur
motus et motum sequitur tempus,
sicut diximus. Et secundum hunc
modum translatio sequitur trans-
latum. Et est illud, per quod cogno-
scitur motus et prius et posterius
in eo. Et translatum, secundum quod est
in aliqua hora est idem. Est enim aut
punctus aut lapis aut aliud simile.
Secundum autem comparationem di-
versatur, sicut sophistae dicunt, quod
Socrates diversatur, cum fuerit in domo et
cum fuerit in foro, quoniam ipsum
esse in locis diversis facit diversita-
tem. Et instans sequitur translatum si-
cut tempus sequitur motum, quoni-
am per translatum cognoscimus pri-
us et posterius in motu. Et secundum
quod prius et posterius sunt, numera-
tum est instans. Et similiter etiam se-
cundum quod instans est in aliqua ho-
ra est idem, quoniam prius et poste-
rius sunt in motu, in esse vero diver-
satur, quoniam secundum quod prius
et posterius est numeratum est in-
stans. Et hoc proprie est magis cogni-
tum. Motus enim cognoscitur per
rem motam et translatio per transla-
tum, quoniam translatum est ali-
quod demonstratum et motus non
est ita. Instans igitur quodammo-
do est, idem semper et quodammo-
do non est, quia idem, quoniam trans-
latum est tale*.
Vult hic dissolvere quaestionem dictam de instanti
dicentem, quomodo dicitur instans esse unum aut
plura. Et dicit: Et instans mensurat tempus etc.,
id est et instans est causa in mensuratione temporis, quo-
niam dividit motus in prius et posterius. Et haec
est divisio ipsius temporis, scilicet quoniam cum divi-
serimus tempus per instantia accidet in eo prius
et posterius. Causa igitur in mensuratione temporis
est instans quemadmodum causa in mensuratione lineae
sunt puncta.

Deinde dicit: Et potes dicere etc., id est et in-
stans quomodo est idem et quomodo diver-
sum. Et ideo dissolvitur quaestio praedicta, quoniam
illa quaestio accidit ex hoc, quod instans accipitur unum
aut plura simpliciter. Cum igitur accipitur unum quo-
dammodo et plura alio modo dissolvetur quaestio.
Deinde exposuit istos duos modos et dixit: Secun-
dum enim quod est alio et alio est diversum etc.,
id est quoniam instans secundum quod accidit ei, ut sit idem
<pb n="[104r
in rebus diversis, ut unum individuum quod inve-
nitur in pluribus locis est diversum, ut Socratem esse in fo-
ro aliud est ab ipso esse in domo. Deinde dicit: Et haec ratio
instantis, id est et natura instantis est in diversitate,
quoniam secundum numeratum, in quo est ratione
est numeratum et secundum subiectum est idem.
Deinde dicit: Secundum vero quod instans est in eo de subie-
cto est idem, id est secundum subiectum. Et dixit in aliqua
hora in loco eius quod est in subiecto, sicut fecit in
priori et posteriori, quia subiectum est in aliqua ho-
ra. Et quasi dicat secundum autem, quod est in aliquo uno, est
unum, quia est in aliquo et est in una hora et trans-
latum est idem. Et expositio debet esse talis, quia instans
non est in aliqua hora. Et sermo componitur sic: In-
stans est in aliquo existente in dispositionibus di-
versis et quod est tale, est unum secundum subiectum
et duo secundum rationem, ergo instans est unum in
subiecto et duo ratione. Deinde dicit: Quantitatem enim etc.,
id est et causa in hoc quod instans est tale, est hoc
quod dicam. Iam enim praediximus, quod motus sequi-
tur quantitatem in hoc quod sit continuus, quoniam
continuatio et alia quae habet secundum quod est quan-
titas. Continua sunt in eo ex mensura. Et similiter tem-
pus etiam sequitur motum et secundum hunc modum
translatio sequitur translatum et tempus instans, quo-
niam instans agit tempus, sicut translatum trans-
lationem et punctus mensuram, ut geometrae dicunt,
quoniam cum movetur facit mensuram. Et cum ista
sequuntur se ad invicem necesse est etiam, ut agen-
tia ista consequantur se invicem. Et sic instans sequitur trans-
latum, sicut instans sequitur translationem agentem
dimensionem, quemadmodum sequitur motus dimen-
siones. Deinde dicit: Et est illud per quod cognoscitur mo-
tus etc., id est et translatum cum hoc quod agit
motum est notius quam motus, cum per ipsum
cognoscitur motus. Et prius et posterius quae
sunt in eo, sunt per illud. Ipsum enim esse motum
facit ipsum esse in locis diversis, et ipsum esse in lo-
cis diversis, dat partibus motus prioritatem et po-
steritatem. Et similiter instans est notius in tempore.
Deinde incepit declarare, quod translatum est unum se-
cundum subiectum et plura secundum diffinitionem.
Et dixit: Et translatum secundum quo est etc., id est et
translatum secundum quod est in uno subiecto conti
non est idem. Et dixit loco eius in aliqua hora, quoni-
am cum idem individuum corrumpitur et postea re-
vertitur, erunt duo, non idem, ut post declarabitur.

Deinde
dicit: Aut punctus etc., id est verbi gratia quod translatum sit
unus aut punctus, ut imaginantur geometrae aut
unus lapis aut aliud. Cum declaravit quod trans-
latum est idem, secundum quod est non corruptibile
neque generabile, scilicet quod cum translatum corrumpitur
et postea revertitur, erit secundum translatum, incepit
declarare modum secundum quem est diversum et di-
xit: Secundum vero comparationem, id est et cum translatum
accipitur per se, erit unum. Et cum accipitur in respe-
ctu ad loca diversa, in quibus est apud suam trans-
lationem, erit diversum secundum prioritatem et po-
steritatem et accidet et numerus, ut sophistae dicunt,
quod Socrates est aliud in foro ab ipso in domo, ergo Socrates
est idem et aliud. Et intendit quod si non esset hic aliqua
pluralitas non possent sophistae accipere ipsum esse
plura simpliciter. Et dicendum est eis quod Socrates est idem quodam-
modo et est secundum subiectum. Et diversum alio
<pb n="[104v
modo, id est secundum diffinitionem. Et cum posuit quod
translatum est tale, incepit narrare quod instans sequi-
tur translatum. Et dixit: Et instans sequitur transla-
tum etc., id est et translatum quod agit motum
est causa in esse instantis, quod agit tempus, quemad-
modum tempus sequitur motum, scilicet quia motus est causa
eius, quia est subiectum illius, quemadmodum magnitudo
est causa motus, quoniam est subiectum motus. Deinde dicit: Signum
super hoc. Et dixit: Quoniam per translatum etc., id est et
signum eius est, quoniam ex cognitione translati prioris et
posterioris, cognoscitur prius et posterius in motu.
Et per hoc quod translatum prius et posterius est numeratum
erit instans numeratum. Et intendebat quod esse translati est causa in
esse instantis et numeratio eius est causa in numera-
tione istius. Et cum declaravit, quod translatum est
unum secundum subiectum et plura secundum rationem,
scilicet secundum prioritatem et posteritatem et quod instans
est secundum quod translatum est, e numeratum secundum quod
translatum est numeratum, intendit concludere ex
hoc quod instans est idem secundum subiectum et plu-
ra secundum diffinitionem, id est secundum prioritatem et
posteritatem. Et dixit: Et similiter etiam etc., id est
et cum instans est per esse translati et numeratur
per numerationem illius. Et iam posuimus quod trans-
latum est unum secundum subiectum et plura secun-
dum diffinitionem. Et ita debet esse etiam in instanti. quoni-
am secundum quod est in uno subiecto: semper est idem,
quoniam ipsum est prius et posterius in motu, id est
quoniam instans prius et posterius in motu est
idem, quia translatum est idem. Et numeratum quia
translatum numeratur. Deinde iteravit causam in hoc.
Et dixit: Quoniam secundum quod prius est numeratum
est instans, id est et causa in hoc est illud, quod diximus,
scilicet quoniam esse instantis et numeratio eius est ex
hoc, quod translatum numeratur, id est multiplicatur per pri-
us et posterius. Deinde dicit: Et hoc proprie est notius, id est et
translatum cum hoc, quod est prius instanti in esse
est etiam notius apud nos. Deinde dicit: Motus enim co-
gnoscitur etc., id est ut mihi videtur quoniam cum
motum est notius motu, quia est demonstratum. Et
motus non est demonstratus, scilicet congregatus insimul
sed mens facit ipsum. Et motus est notior tempore,
sequitur quod translatum quod agit motum sit notius
instanti, cuius proportio ad tempus, est sicut propor-
tio translati admotum. Deinde facit rememoratio-
nem de hoc quod declaravit. Et dixit: Instans igi-
tur etc., id est declaratum est igitur ex hoc sermo-
ne, quod instantis quomodo est quasi idem et numquam
transmutabile et quomodo est transmutabile
et multiplicabile. et causa in hoc est quia translatum
est tale. Et per hoc dissolvetur quaestio de instanti praedicta.

*[Vetus:] Manifestum est autem, quod nisi tem-
pus sit, ipsum nunc non erit. Siqui-
dem ipsum nunc non erit, tempus
non erit. Simul enim sunt, sicut id, quod
fertur et loci mutatio, sic numerus, qui
est eius, quod fertur et qui est loci mu-
tationis tempus quidem enim est
loci mutationis numerus. Ipsum
autem nunc est sicut quod fertur, ut
unitas est numeri et continuum iam
<pb n="[104v
tempus est ipsi nunc. Et dividitur
secundum ipsum nunc. Sequitur
autem et hoc ad loci mutationem et
ad id, quod fertur. Et motus enim et
loci mutatio una cum quo fertur,
quia unum et non quando est et
namque si deficiat, sed non ratione.
Et namque determinat priorem et
posteriorem motum, sequitur au-
tem hoc quomodo ad pun-
ctum. Et punctum enim continuat
longitudinem et determinat. Est enim
huius quidem principium, illius
autem finis.
[Scotus:] Et manifestum est etiam, quod cum fu-
erit tempus non erit instans, et cum
non fuerit instans non erit tempus.
Quemadmodum igitur translatio et
translatum sunt insimul. Similiter
numerus translationis et numerus
translati sunt insimul. Numerus enim
translationis est tempus. Et instans
est numerus translati, ut unitas est
de numero. Tempus enim est conti-
nuum per instans et divisum per in-
stans. Et hoc sequitur translationem
et translatum. Motus enim et trans-
latio sunt idem translati, si fuerit idem
non ita quod sit in aliqua hora. Hoc enim
deficit intentione. Et hoc etiam distin-
guit prius et posterius in motu. Et
hoc etiam sequitur punctum quodammo-
do, punctus enim continuat longi-
tudinem et dividit illam. Est enim prin-
cipium et finis huius*.
Cum declaravit quod instans est unum quodammo-
do et plura alio modo, vult declarare substantiam
eius quid sit. Et incepit hoc declarando, quod instans
et tempus consequuntur se in esse. Et dixit: Manifestum
est etc. Deinde dedit causam in hoc. Et dixit:
Quemadmodum igitur translatio etc., id est et causa
in hoc, quod instans et tempus sunt insimul, est quoni-
am instans est numerus translati, et tempus est nu-
merus translationis, et numerus translati et nume-
rus translationis sunt insimul, quia translatio et trans-
latum sunt insimul. Deinde dicit: Et instans est numerus
translati etc., id est et instans quod est numerus
translati ita se habet de tempore, sicut unitas de
numero.

Deinde dedit modum secundum quem instans
assimilatur unitati et modum in quo differt. Et dixit:
Tempus enim est continuum etc., id est sed tempus continuatur
per instans et dividitur per ipsum. Per unitatem vero
dividitur numerus, sed non continuatur. Et instans con-
tinuat tempus, cum accipitur pro termino communi
<pb n="[105r
duobus temporibus, sicut punctus accipitur ultimum
commune duabus lineis. Et dividit illud, quando ac-
cipitur pro principio futuri et fine praeteriti, ut post
declarabitur bene. Et cum narravit, quod tempus est
unum secundum quod est continuum, dedit causam in hoc. Et
dixit: Et hoc sequitur etc., id est et continuatio in tem-
pore ipsum esse unum sequitur translationem et trans-
latum, scilicet quod causa in hoc est, quoniam translatio, cui
accidit tempus est una et continua. Et causa in hoc
quod ista translatio est continua, est quia est unius translati
non translati existentis in aliqua hora et non in alia,
quoniam translatum quando deficit in esse, in aliqua
hora deficit motum esse, scilicet quod quando privatur in
aliqua hora privatur motus. Et similiter quando qui-
escit. Et hoc intendebat cum dixit: Non ita quod sit
in alia hora. Hoc enim diminuit intentionem, id est quoniam
motus est unus et continuus, cum fuerit uni-
us translati non deficiens in translatione in aliqua
hora, quoniam si tempus esset in translato defici-
ente in aliqua hora, tunc tempus deficeret in aliqua
hora et sic tempus esset in tempore. Et ex hoc appa-
ret continuatio motus cui accidit tempus et quod
numquam deficiet. Deinde dicit: Et hoc etiam dividit pri-
us et posterius etc., id est et instans dividit prius
et posterius in motu, quoniam per illud dividitur mo-
tus prior a posteriori. Et ita actio instantis sequitur acti-
onem puncti, scilicet quod ista actio, quae est dividere et di-
stinguere est puncti principaliter et instantis secun-
dario. Et dixit quodammodo quia punctus in actu in-
venitur super lineam et instans invenitur in potentia
in motu, cum sit impossibile demonstrari unum
instans bis. Deinde dicit: Punctus enim continuat longi-
tudinem etc., id est quoniam punctus continuat
lineam, cum intelligitur differentia communis. Et di-
vidit illam, cum intelligitur principium unius lineae
et finis alterius lineae. Et hoc intendebat, cum dixit:
Et erit principium istius et finis illius, id est et ista a-
ctio puncti erit, quando accipitur principium istius
lineae et finis alterius lineae ex duabus lineis conti-
nuis per illum punctum. Et similiter est de instanti,
scilicet quoniam dividit tempus et continuat ipsum etiam.

*[Vetus:] Sed cum quidem sic accipiat aliquis
tamquam duobus utens uno, necesse
est stare. Siquidem erit principium et fi-
nis ipsum punctum. Sed ipsum nunc pro-
pter id, quod movetur, quod fertur semper
alterum est, quarum numerus tempus est, non
sicut ipsius puncti, quia est principium
et finis, sed sicut ultima ipsius magis
et non sicut partes et propter quid
dictum est. Medio enim puncto tam-
quam duobus utimur, ergo quiescere
accidet.
[Scotus:] Sed cum fuerit acceptum hoc, hoc
modo ita quod unus punctus accipiatur pro
duobus, necesse est cessarum ut idem pun-
ctus sit principium et finis. Instans
vero quia translatum semper move-
tur, diversatur tempus igitur est nume-
<pb n="[105r
rus non sicut attributus eidem pun-
cto, quia est principium et finis, sed
sicut duo fines unius lineae non si-
cut partes ex dictis. Punctus enim
medius accipitur pro duobus, ita
quod quies est necessaria ei*.
Cum assimilavit instans in tempore unitati in nu-
mero et dedit differentiam inter illa, deinde assimi-
lavit illud puncto cui magis assimilatur quam unitati,
incepit dare differentiam inter illum et punctum.
Et dixit: Sed cum fuerit hoc acceptum etc.,
id est sed instans differt a puncto, quoniam cum in-
stans fuerit acceptum, sicut punctus accipitur, scilicet quod
possibile sit ipsum bis demonstrari, sicut est possi-
bile punctum bis demonstrari. Et ideo necesse est
tempus quiescere non moveri, quod est impossibile.
Et cum dixit ita, quod unus punctus accipiatur pro du-
obus, intendit quod illud, quod est in eo quasi unus pun-
ctus, accipiatur in linea bis, scilicet principium et finis.
Et hoc intendebat cum dixit: Duobus punctis, id est
bis ex quo sequitur ut habeat situm, sicut linea et ut
sit quiescens. Et cum narravit quod instans fuerit
imaginatum in tempore, secundum quod imaginatur
punctus in linea, scilicet quiescere ad modum puncti sequi-
tur impossibile, quod est tempus sequi ad quie-
scens. Deinde dicit causam, ex qua fuit hoc necesse in puncto
et dixit: Cum punctus sit principium et finis, id est et
est necesse, ut iste punctus sit in actu, cum sit principi-
um alicuius in actu et demonstrati et finis alterius e-
tiam existentis in actu. Instans vero est finis deficien-
tis et principium deficientis, scilicet praeteriti et futuri.

Et
cum narravit quod instans in hoc differt a puncto, de-
dit causam in hoc. Et dixit: Instans vero etc., id est in-
stans non potest demonstrari bis, quia sequitur translatum quod
semper movetur, unde necesse est ipsum diversari adeo quod
instans quod demonstratur in secunda sit aliud a demon-
strato in primo. Et cum dedit differentiam inter punctum
et instans, ex qua accidit, ut numeratio lineae sit a pun-
cto et numeratio motus a tempore, incepit narrare
hoc. Punctus enim est causa numeri lineae, quemadmodum
instans est causa numeri temporis, sed punctus secundum quod est
quiescens est causa numeri lineae in quantum accipitur principium
unius lineae et finis secundae. Instans vero quia est impossi-
bile ipsum quiescere, est impossibile ut sit causa numeri tem-
poris hoc modo, scilicet idem instans demonstratum, ita quod sit
finis praeteriti et principium futuri, quoniam si ita esset,
tunc esset possibile idem instans demonstrari bis. Et
hoc accidit in instanti cum fuerit imaginatum sicut
punctus, et fuerimus imaginati tempus sicut lineam.
Et ideo necesse est ut instans mensuret tempus sal-
tem per duo instantia prius et posterius et ambo sint fines
eiusdem temporis. Quemadmodum duo puncta sunt fines
eiusdem lineae. Et ideo dixit Aristoteles superius quod si non per-
ceperimus multiplicationem instantis, non perceperimus tem-
pus. Themistius vero videtur concedere tempus per-
cipi ad perceptionem unius instantis, quoniam assimilat in-
stans puncto. Et sicut unus punctus sufficit in nume-
ratione lineae, scilicet in divisione eius saltem in duo, ita est
instans. Et hoc erit quando imaginatur pars prior
motus in illo instanti et posterior eo. Et hoc erit in tri-
bus instantibus praesentibus et ideo non est sicut existi-
mavit, nisi esset possibile unum instans demonstrari
<pb n="[105v
bis. Et hoc non esset possibile, nisi tempus haberet
situm. Et dixit: Tempus igitur numerus est etc.,
id est tempus igitur est numerus attributus motui propter
instans, non est sicut numerus qui attribuitur lineae
ex hoc quod idem tempus accipitur principium et finis,
sed secundum quod instans accipitur duo eiusdem tempo-
ris, scilicet unum principium eius et alterum finis. Et hoc inten-
debat, cum dixit: Sed sicut duos fines eiusdem lineae.
Deinde dicit: Non sicut partes etc., id est ex dictis post,
scilicet quod punctus et instans sunt indivisibilia et non sunt
partes eorum in quibus sunt. Deinde dicit: Punctus enim etc.,
id est hic dat causam propter quam est possi-
bile idem punctum accipi principium unius lineae
et finem alterius. Et quoniam punctus demonstra-
tur bis, ita quod propter hoc accidit ei necessario qui-
es et est impossibile in instanti, quoniam sequeretur
ex hoc, ut instans quiesceret quod est impossibile, quia
sequitur translatum.

*[Vetus:] Adhuc manifestum, quod nulla pars
ipsum nunc temporis est neque di-
visio motus, sicut neque puncta lineae.
Lineae enim duae partes unius sunt. Se-
cundum igitur quod terminus est i-
psum nunc non est tempus, sed accidit.
Secundum vero quod numerat numerus,
termini quidem ipsius enim solum
sunt, cuius sunt numeri. Numerus
autem, qui est horum aequorum decem et
alibi est.
[Scotus:] Et quia manifestum est quod instans non est
pars temporis divisio neque divisio
pars motus quemadmodum punctus
non est pars lineae, sed duae lineae sunt
partes unius lineae, tunc instans secun-
dum quod est finis non est tempus, sed
accidens quod accidit ei. Secundum au-
tem quod numerat est numerus, quoniam
fines sunt fines illius solius, cu-
ius sunt fines. Numerus vero ut
denarius, sicut dicitur de uno uni-
tas sic dicitur de decem denarius, ut i-
dem denarius est istorum aequorum
decem demonstratorum et aliorum*.
Cum dedit differentiam inter numerum tempo-
ris ab instanti et numerum lineae a puncto, incepit
declarare etiam quod instans non est pars temporis
et dixit: Et quia manifestum est etc., id est et quia
manifestum est quod instans non est pars temporis,
quia est differentia inter motum priorem et po-
steriorem et differentia, quae est inter duos motus,
scilicet priorem et posteriorem non est pars motus, er-
go instans non est pars temporis. Deinde dicit: Sicut punctus
etc., id est cum sit differentia inter duas lineas.
Deinde dicit: Sed duae lineae etc., id est sed duae partes lineae,
quas punctus dividit, sunt illae duae lineae non punctus,
ut declarabitur in sexto perfecte, ubi declarabitur quod
<pb n="[105v
omne tempus est semper divisibile et quod instans est indivisibile.
Deinde dicit: Instans igitur secundum quod est finis etc., id est vult
declarare quod cum hoc quod instans non est pars temporis est ac-
cidens ei, id est instans secundum quod est finis in motu non est tem-
pus, sed ipsum esse finem est accidens ei. Deinde dicit: Secundum
autem quod numerat etc., id est secundum autem quod dividit
tempus est numerus. Deinde dicit: Fines enim etc. Hic
declarat causam, propter quam instans non est instans, secundum quod
est finis alicuius demonstrati. Et est secundum quod est
numerus. Et est quoniam fines sunt in eo, cuius sunt
fines. Et instans non invenitur in aliquo proprio. Et non
in alio, sicut est dispositio in numero, unde dictum
est in diffinitione eius, quod est numerus translati.

*[Vetus:] Quod quidem igitur tempus nume-
rus motus secundum prius et po-
sterius sit et continuum. Continui namque
manifestum est, minimus autem nu-
merus est, qui simpliciter quidem
dualitas est. Quidam autem numerus
sic est. Est autem tamquam non est, ut lineae
multitudine minima quidem est duae
aut una magnitudine autem non est
minima. Semper enim dividitur omnis
linea, quare et similiter et tempus
minimus enim secundum numerum est u-
num aut duo, secundum autem magni-
tudinem non est.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod tempus est nu-
merus motus secundum prius et posterius
et quod est continuum, cum sit nume-
rus continui. Et habemus accipere nu-
merum minimum de ipso simpliciter quod
autem est aliquis numerus possibile quodam-
modo inveniri numerum et alio modo impos-
sibile, verbi gratia quoniam minimum lineae est una
linea aut duae in mensura vero non habet
minimum, quoniam omnis linea dividitur
semper. Et similiter est de tempore etiam, quoniam
minimum tempus in numero est, verbi gratia
aut unum tempus aut duo tempora
in mensura vero non est*.
Cum dedit differentiam inter numerum acceptum in
diffinitione temporis et numerum simpliciter et nu-
merum, qui est instantia, qui est causa in numeratione prioris
et posterioris motus, quemadmodum numerus qui est
puncta est causa in numeratione lineae per lineas, vult
inducere accidentia, quibus numerus acceptus in dif-
finitione temporis differt a numero simpliciter. Et
dixit: Manifestum est igitur, id est quoniam est numerus
motus non secundum quod mens accipit illum habens
partes priores et posteriores. Et fecit rememora-
tionem de hoc in hoc loco propter hoc quod vult con-
siderare de accidentibus temporis. Et ideo dixit: Et
quod est continuum, id est et apparet ex hac diffinitione
quod est continuum cum sit numerus continui, scilicet motus
<pb n="[106r
et quia est numerus continui. Et non est numerus
simpliciter dedit differentiam inter numerum sim-
pliciter in hoc quod paucitas invenitur in eo et inter
numerum alicuius, ut ascendat ad modum quo in-
venitur in eo paucitas et multitudo. Et dicit: Et ha-
bemus accipere etc., id est et in numero simpliciter invenitur
minimum, verbi gratia duo aut unum. Si intellexerimus per mi-
nimum illud quod est indivisibile scilicet unitatem et cum
declaravit quod in numero simpliciter possibile est in-
venire minimum et indivisibile scilicet unitatem, declara-
vit quod numerus alicuius est e contrario et quod quo-
dammodo invenitur in eo minimum et quomodo non. Et di-
xit: Quodam autem est aliquis numerus etc., id est il-
lud autem quod est numerus alicuius. Possibile est
secundum quod est numerus unitatum indivisibilium in
illo genere inveniri minimum eius et secundum quod est nu-
merus alicuius, cui accidit divisio in infinitum non in-
venitur in eo minimum. Deinde dicit: Verbi gratia linea etc., id est quo-
niam cum linea accipiatur secundum quod est numerus men-
surans et numerans, tunc minimum eius erit aut
una linea si intelligitur per minimum illud quod non est
divisibile in illa mensura, scilicet per quod mensuratur nume-
rus illius lineae. Et est illud, quod est ex eo quasi unitas
aut duae lineae, si intelligitur per minimum prima multi-
tudo numeri. Duo enim sunt huiusmodi, scilicet quoniam
sunt minima multitudo numeralis. Et cum declara-
vit, quod accidit ei secundum quod est numerus, ut ex eo inveniatur
minimum illis duobus modis quibus invenitur in nume-
ro, incepit declarare, quod secundum quod est mensura. Et non
numerus simpliciter accidit ei etiam, ut in eo non in-
veniatur minimum et est indivisibile in duo naturaliter.
Et dixit: Mensura etc., id est quoniam non dividitur in in-
divisibile sicut dividitur numerus. Et hoc declarabitur
in sexto illius libri. Et cum declaravit quod in conti-
nuo quodammodo inveniuntur propria numero et quo-
dammodo propria continuo. Et hoc cum numera-
tur et tempus fuerit continuum, conclusit ex hoc
quod tempus est huiusmodi. Et dixit: Et similiter est
de tempore, id est et quia tempus est continuum neces-
se est, ut in eo inveniatur minimum quodammodo
et alio modo non inveniatur secundum igitur, quod
numeratur invenietur in eo minimum et est unum tempus
per, quod numeratur aut duo tempora. Secundum autem
quod est mensura non invenitur in eo minimum.

*[Vetus:] Manifestum est autem propter quod tar-
dum quidem et velox non dicitur. Multum
autem aut paucum et breve et longum
sed non quod continuum est longum et breve,
sed autem quod numerus multum et pau-
cum. Velox autem et tardum non est, non enim
numerus quo numeramus velox et
tardus nullus est.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod in eo non di-
citur velox et tardum. Et dicitur in eo
multum et paucum et longum et breve,
secundum autem quod est continuum est longum et breve,
secundum autem quod est numerus est mul-
tum et paucum. Velox vero et tardum
non est, quoniam neque numerus per quem numeratur est
<pb n="[106r
velox aut tardum omnino*.
Hic dat tria propria tempori, quorum unum est quod non
est velox aut tardum. Secundum autem est quoniam potest
dici multum et paucum, quod est proprium numero. Terti-
um autem est quoniam est longum et breve quod est propri-
um quantitati continuae. Et hoc potest dici secundum quod est
continuum, id est quia sequitur continuum. Multum vero et paucum
potest dici, secundum quia est numerus. Velox autem et tardum non
potest dici, quia est numerus. Et numerus non potest di-
sponi per alterum istorum oppositorum et contraria sunt
falsa in eo quod non est subiectum proprium eis quod non acci-
dit in contrariis. Et quaeret aliquis, si tempus quo-
dammodo est continuum et quodammodo discretum, quare
diffinitum est per discretum, cum dicitur ipsum esse nume-
rum. Dicamus igitur ad hoc, quod extra mentem non est
nisi motum. Et motus et tempus non fiunt nisi quan-
do mens dividit motum in prius et posterius. Et haec est
intentio motus, id est motum esse numeratum, ergo substan-
tia temporis, quae est in eo quasi forma est numerus et quod
est in eo quasi materia est motus continuus, quoniam
non est numerus simpliciter, sed numerus motus. Con-
tinuatio igitur accidit ei gratia materiae et discretio,
scilicet numerus gratia formae. Et est compositum ex duabus
quantitatibus, scilicet discreta et continua. Et ista compositio
accidit mensuris quando dividuntur et consideratio,
quae est in decimo Euclidis est de magnitudinibus, id est illo
enim tractatu considerat de magnitudinibus secundum
quod sunt numerus.

*[Vetus:] Idem autem ubique est similiter et autem
prius et posterius non idem, quia et
mutatio quidem una praesens. Facta
autem et futura altera, tempus autem
numerus est, non quo numeramus, sed
quod numerat vel numeratus. Hoc
autem accipit prius et posterius sem-
per alterum. Ipsa enim nunc et altera sunt
tunc. Aut est numerus unus quidem
et idem qui est centum equorum et qui est
centum hominum, quorum autem nume-
rus est, altera sunt ut equi ab hominibus.
[Scotus:] Et omni loco, quod vere est insimul est idem.
Prius autem et posterius non est idem,
quoniam transmutatio etiam praesens non est idem,
quod autem fuit et erit, est diversum et tem-
pus non numerus est, per quem numera-
tur, sed numerus numeratus contingit huic,
ut prius et posterius ex eo sit semper
diversa, quoniam instantia sunt diversa et
numerus centum equorum et numerus centum
hominum est idem. Illa autem quorum est hic,
sunt diversa, quia sunt equi et homines*.
Nititur in hoc sermone narrare accidentia, quae acci-
dunt tempori, secundum quod est numerus et acciden-
tia quibus differt a numero, secundum quod non est nume-
rus simpliciter, sed numerus numeratur. Et dixit: Et
in omni loco etc., id est et in omni loco illud, quod
accipitur de tempore praesens et in actu est idem in
<pb n="[106v
multiplicatur per multiplicationem motorum aut motuum,
cum sit numerus eorum. Et numerus non multipli-
catur per multiplicationem numerati. Et cum declaravit
hoc, quod accidit tempori secundum quod est numerus,
incepit etiam declarare quod accidit ei secundum quod est
numeratum, id est numerus motus, non numerus simpli-
citer et dixit: Prius autem et posterius etc., id
est prius autem et posterius temporis sunt idem
secundum subiectum, sed est diversum secundum diffini-
tionem. Et hoc non accidit in numero simpliciter, sed
hoc accidit tempori, quia tempus est numerus trans-
mutati. Et transmutatum est idem secundum diffinitio-
nem et subiectum, prius vero et posterius diversantur
secundum diffinitionem, scilicet in prioritate et posteritate,
ut dictum est superius. Deinde dicit: Et tempus est numerus
etc. Et intendebat declarare per hoc, quod ex hoc
modo accidit ei diversitas in praeterito et futuro. Et uni-
versaliter in priori et posteriori. Et hoc est aequale in-
stanti et tempori. Et ideo dixit: Post et contingit hoc
etc., id est et sequitur ex hoc, quod tempus est numerus
et numeratum, id est numerus motus, ut prius ex eo et
posterius diversentur secundum diffinitionem, licet sint
unum secundum subiectum. Deinde dicit: Instantia enim sunt
diversa, id est secundum prioritatem et posteritatem. Deinde
dicit: Et numerus centum hominum etc. Declaravit ex
hoc, quoniam est proprium numero simpliciter hoc, quod
non multiplicatur per multiplicationem suorum
subiectorum ex quod subiecta multiplicantur et quod il-
lud quod est numerus quomodo et numera-
tum alio modo: sicut est dispositio in tempore acci-
dit ei utrumque, scilicet multiplicari per multiplicationem
subiecti. Et adiuvari per formam scilicet secundum quod est
numerus. Et ex hoc modo prius et posterius in tem-
pore sunt idem in omnibus motibus non multipli-
cata per multiplicationem eorum, sicut est dispositio
in instanti. Et causa in hoc est, quoniam est prius et posteri-
us in motu continenti totum. Et ideo omnia sunt in
tempore, quia sunt in spera mundi, unde quidam existima-
verunt tempus esse sphaeram aut mundum.

*[Vetus:] Amplius autem sic contingit motum
esse ipsum et unum iterum. Et iterum sic
et tempus contingit, ut annum aut ver
aut autumnum.
[Scotus:] Et etiam sicut est possibile, ut idem motus
iteretur iterum post alium. Similiter est
hoc possibile etiam in tempore, verbi gratia hiems
et ver et autumnus*.
Declarat hic, quod accidit tempori illud, quod accidit
motui circulari. Et hoc demonstrat ipsum sequi mo-
tum circularem, non motum rectum. Motus enim, qui
potest iterari iterum post alium est idem cum circulari.
Et adduxit sermonem secundum modum sermonis dicen-
tis causam eius, quod est tempus circulare. Et quasi aliquis
diceret, quomodo est possibile tempus revolvi. Et tunc
dicetur illi quia declaratum est etiam ipsum sequi
motum et quemadmodum possibile est eundem mo-
dum revolvi in se. scilicet circularem. Similiter tempus,
verbi gratia hiemem et autumnum et aestatem et ver
quoniam unumquodque resolvitur.
*[Vetus:] Non solum autem motum tempore metimur.
<pb n="[106v
sed motu temporis quod diffinitur ad invi-
cem. Tempus quidem enim determinat mo-
tum, cum sit numerus ipsius. Motus
autem tempus. Et dicimus multum et pau-
cum tempus motu mensurantes, sicut
numerabilibus numerum. Numero
autem equorum multitudinem cogno-
scimus. Iterum autem uno equorum
numerum ipsum. Similiter autem est
et in tempore et in motu. Tempore quidem
enim motum. Motu autem tempus
mensuramus.
[Scotus:] Et non solummodo motus mensuratur
per tempus, sed tempus per motum etiam,
quoniam utrum determinat reliquum. Per
tempus enim determinatur motus, quia
est numerus illius, et quandoque etiam
tempus per motum. Dicimus enim tem-
pus magnum et parvum nos men-
surando ipsum per motum, quemad-
modum etiam per numeratum termi-
namus numerum, verbi gratia quoniam
quandoque notificamus numerum
istorum equorum per unum equum il-
lorum, quemadmodum igitur per nu-
merum notificamus numerum e-
quorum. Et per unum equum etiam notifi-
camus illum numerum, ita est etiam
de tempore et motu. Mensuramus
enim tempus per motum et motum
per tempus etiam*.
Quare substantia temporis est aliquis numerus a-
ctio numeri est mensurare, ideo actio substantiae tempo-
ris est mensurare motum et quia numerus accidit ei per
accidens ipsum numerari per numeratum. Et ideo contingit
tempori etiam per accidens ipsum mensurari per motum.
Et dixit: Et non solum modo etc., id est et intelligendum est ex
hoc, quod tempus mensurat motum, quod hoc est essentia-
le ei. Et ex hoc, quod motus mensurat, tempus quod est
accidens ei.

Et cum narravit, quod utrumque mensurat
reliquum hoc modo quod diximus, dedit causam in hoc
et dixit: Quoniam utrumque etc., id est et necesse est, ut
utrumque mensuret reliquum, quia utriusque paucitas et
et multitudo determinatur in eo per reliquum. Et omne quod
determinatur per aliud est mensuratum per illud. Deinde distin-
xit hoc et dicit: Per tempus enim etc., id est per tempus
vero determinatur motu essentialiter, quoniam substan-
tia temporis est numerus motus et quia determinatio
temporis per motum est per accidens. Dixit: Et quando-
que etc., id est et demonstrat per hoc, quod dixit quan-
doque quod hoc raro accidit et quod est per accidens.
Deinde declaravit hoc. Et dicit: Dicimus enim etc., id est et tem-
pus nos comprehendimus tempus esse magnum. cum nos com-
prehendimus, quod motus, quem sequitur, tempus est magnus.
Deinde declaravit modum, ex quo accidit tempori
<pb n="[107r
mensurari per motum. Et est motus, ex quo accidit numerato
mensurare numerum. Et dixit, quoniam mensuratur per mo-
tum etc., id est et accidit nobis mensurare tempus per
motum, sicut accidit nobis numerare per numeratum in
aliqua hora ipsum numerum, licet rectum sit nu-
merare numeratum per numerum. Sed cum dubitamus
de numero, tunc numeramus ipsum per numeratum,
ut accidit numerantibus quando signant numeros di-
gitis. Et accidit nobis, sicut dixit numerare nume-
rum istorum equorum per unum equum istorum quan-
do dubitaverimus de numero illorum, quoniam
prius cognoscimus per numerum, numerum equo-
rum. Et cum dubitamus de numero illorum co-
gnoscimus hoc per ipsos equos et quia propor-
tionalitas in hoc inter numerum et numeratum
et motum et tempus est vera, scilicet in hoc utrum quod nume-
rat reliquum eo modo quo diximus, scilicet quoniam unum
numerat alterum essentialiter. Et alterum numerat illud
per accidens. Dicit: Quemadmodum igitur cognoscimus per
numerum etc., id est quemadmodum igitur per numerum
scimus numeratum, sic scimus numerum istorum equo-
rum per numerum, cum numerus eorum fuerit cognitus
similiter per numeratum quod est equus unus scimus nu-
merum illorum, cum acciderit nobis dubitare aut er-
rare in numero illorum. Et ita est de tempore cum motu. Et
accidit nobis, ut numerum numerari per numeratum
sit per accidens, quoniam non facimus hoc semper in
principio, sicut facimus hoc in mensuratione nume-
rati per numerum, sed facimus hoc per accidens, scilicet quod
illud, quod est notius apud nos naturaliter est nume-
rus. Et ignoratum naturaliter est numeratum. Et sic semper
per notius quod est numerus scimus latentius quod est
numeratum. Et si post hanc cognitionem accidit no-
bis errare aut dubitare in numero, tunc revertimur
et scimus numerum per ipsum numeratum et secundum
hoc est intelligendum de numero et numerato et motu
et tempore, scilicet in hoc quod utrumque numerat reliquum.

*[Vetus:] Et hoc rationabiliter accidit, imita-
tur enim magnitudinem motus.
Hunc autem tempus in eo, quod et quan-
titates et continuae et discretae sunt
propter quod enim secundum magni-
tudinem esse huiusmodi motus
hoc sustinet. Propter autem motum et
tempus mensuramus et magnitu-
dinem motu et motum magnitudi-
ne. Multam enim dicimus esse viam
si processus multus et hunc multum,
si via multa et tempus si motus et
motum si tempus.
[Scotus:] Et recte sequitur hoc, quoniam motus sequi-
tur quantitatem et tempus sequitur motum,
quia est de quantitate et est de divisibili,
quoniam secundum quod mensura est talis, motus est
talis. Et quia motus est talis tempus est
tale et etiam mensura mensuratur per motum
et motus per mensuram. Dicimus enim viam esse
longam, quando cursus fuerit longus. Et di-
<pb n="[107r
cimus cursum esse longum quando via fuerit lon-
ga. Et dicimus de tempore secundum motum et
de motu secundum tempus*.
Et recte contingit, ut tempus mensuret motum,
quoniam quemadmodum motus sequitur mensuram
in hoc, quod est quanto et de continuo et divisibili, scilicet
quoniam ista esse in motu est per illa esse in mensura
similiter tempus sequitur motus in habendo ista, scilicet quod
est quantum discretum quomodo et continuum a-
lio modo, id est quod ista sunt in eo propter hoc quod sunt in
motu. Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam secun-
dum quod mensura est talis etc., id est quoniam secun-
dum quod mensura est huiusmodi continuationis et
discretionis et quantitatis. Ideo motus est huiusmo-
di de quantitate et discretione et continuatione,
et quia motus est huiusmodi de continuatione aut
discretione, ideo tempus est huiusmodi. Et inten-
debat per hoc declarare, quod causa in hoc quod acci-
dit tempori, scilicet quod mensuratur per motum est quia
motus est causa in esse eius secundum quod est subie-
ctum illius. Et ideo accidit ei cum fuerit imagina-
tum ipsum esse mensuram extensam per extensionem
motus motus mensurari per motum secundum modum
quo mensurat motuum. Sed differunt, quoniam motum
mensurare ipsum est accidens motui. Tempus ve-
ro mensurare motum est illi essentiale, cum essen-
tia eius sit mensurare motum et quia dispositio tem-
poris in hoc cum motu est sicut dispositio motus
cum mensura, scilicet quoniam mensuram esse et causa in esse
motus, narravit quod similiter accidit quantitati etiam
cum motu de mensuratione utriusque a reliquo, si-
cut accidit tempori cum motu. Et dixit: Et etiam
mensura mensuratur per motum etc. Deinde dicit: Et
dicimus de tempore secundum motum, id est et men-
suramus tempus per motum, sed sciendum est quod sub-
stantia motus non est in mensuratione spatii sicut
substantia temporis est in mensuratione motus.

*[Vetus:] Quoniam autem tempus est metrum
motus eis quod movetur, mensu-
rat autem motum in determinando quen-
dam motum, qui mensurabit totum si-
cut longitudinem cubitum in determinan-
do aliquam magnitudinem, quae reme-
titur totum et est motui in tempore esse
mensurari tempore et ipsum et esse ipsius.
Simul enim motum et esse motus men-
surat. Et hoc est ipsi in tempore esse men-
surari ipsius esse.
[Scotus:] Et quia tempus mensurat motum et mo-
veri et motus mensuratur, quando per illud
terminatur aliquis motus, per quem nume-
ratur totus motus, sicut per cubitum
numeramus longum quando per ipsum termina-
mus aliquam mensuram per quam mensuratur
totum. motum enim esse in tempore est, quia tem-
pus mensurat essentiam eius, quoniam men-
surat insimul motum et essentiam eius.
<pb n="[107v
Et intentio eius quod est in tempore
est quia numerat essentia eius*.
Intendit narrare, quomodo dicitur quod transmutabi-
lia sunt in tempore. Et incepit a motu cum mani-
festius se habet ad tempus. Et dicit: Et quia tempus etc.,
id est et quia tempus est illud per quod mensuratur
motus, quoniam nos mensuramus motum, ita quod per tem-
pus determinamus aliquam partem motus, scilicet quoniam per
aliquam partem terminatam temporis terminamus aliquam
partem terminatam motus, scilicet aequalem ei. Et post per illam
partem mensuramus totum motum, verbi gratia cum dixerimus
quod iste motus fuerit in quinque horis. Ista enim mensu-
ratio motus est, quando acceperimus unam horam et de-
terminaverimus per illam aliquam partem motus aequalem
ei, et post per illam partem mensuramus alias partes motus,
sicut accipimus unum cubitum et terminamus per ipsum
aliquam partem illius, quod volumus numerare et post men-
suramus ipsum per illam partem cognitam. Quemadmo-
dum igitur cubitus hic est notior apud nos quam illud,
quod mensuratur per cubitum. Ita ista pars temporis de-
bet esse notior quam motus mensuratus per tempus.
Et ista pars temporis debet sciri per notius motuum et pri-
orem illorum, qui est motus diurnus, ut post dicet.
Deinde dicit: Illud, quod sequitur ex hoc et est quod dicere mo-
tum esse in tempore est idem, cum dicere tempus men-
surare illum motum. Et haec est intentio eius, quod di-
cimus quod numeratum est in numero. Et dicit: Motum enim
esse in tempore etc., id est et cum ita sit de modo
mensurationis motus a tempore, ergo intentio eius
quod dicimus, quod motus est in tempore. Est, quod motus
mensuratur per tempus, scilicet quoniam mensurat ipsum
non esse ipsius. Tempus vero mensurat de motu u-
trumque, scilicet quantitatem et esse. Et hoc accidit motui,
quia non est ens secundum omnes suas partes in actu, sicut est dispo-
sitio in mensura. Et forte hoc intendebat cum dicit: Men-
surat insimul etc. Deinde dicit: Et intentio eius quod est
in tempore etc., id est et intentio eius quod dicimus,
quod omnis motus est in tempore nihil aliud est quam
hoc quod tempus mensurat esse eius.

*[Vetus:] Manifestum autem est quod et in aliis hoc est
in tempore esse ipsorum esse mensurari sub
tempore. In tempore enim esse duorum alterum
unum, quod esse tunc, quando tempus est.
Alterum autem sicut quaedam dicimus,
quia in numero sunt. Hoc autem signifi-
cat aut etiam, sicut partes numeri et
passiones et omnino quidem, quod numeri est
aliquid aut quod est numerus ipsius,
quoniam autem numerus tempus est
ipsum quidem nunc et prius et poste-
rius et quaecumque sunt huiusmodi.
Sic in tempore sunt, sicut in nume-
ro unitas et superfluus et par. Haec
quidem enim numeri aliquid, illa
vero temporis aliquid sunt. Res autem
sicut in numero in tempore sunt,
si autem hoc est continentur sub nume-
ro, sicut quae sunt in loco sub loco.
<pb n="[107v
[Scotus:] Manifestum est quod de aliis intentio eius,
quae sunt in tempore, quod tempus nu-
merat quiditatem eorum, quoniam ali-
quid esse in tempore habet duas in-
tentiones, quarum una est ut ali-
quid sit cum tempus fuerit et alia
sicut dicimus de quibusdam rebus,
quod sunt in numero. Et iste sermo si-
gnificat aut illud quod est quasi pars
numeri aut accidens ei et universaliter
aliquod attributum numero aut
quod habet numerum et quia tempus
est numerus instans prius et posteri-
us et alia similia sunt in tempore sicut
unitas in numero et par et impar. Ista
enim attribuuntur numero et illa tem-
pori et res sunt in tempore sicut
sunt in numero. Et cum ita sit nu-
merus, continet illas sicut locus conti-
net illud, quod est in loco*.
Dicit: Et manifestum est etiam, quod intentio eius quod alia
sunt in tempore est, quod tempus mensurat essentiam
illorum, id est esse eorum et quod attributio illorum tempo-
ri est secundum quod tempus continet illa ad modum
eius, quod numerus continet numeratum. Et cum posu-
it hoc positione, incepit declarare illud. Et dicit: Quoni-
am aliquid esse in tempore habet duas intentiones etc.,
id est et hoc apparet, quoniam dicere aliquid esse
in tempore habet alteram istarum duarum intentio-
num, quarum una est ut tempus sit coniunctum, cum
esse eius ita quod sit aliud ab eo non continuum cum
eo, sed separatum tantum in esse, scilicet ut inter illa non sit ne-
gatio, nisi in esse eorum insimul. Secunda autem in-
tentio est, ut intentio eius quod dicimus aliquid esse
in tempore, est aliquid esse in numero. Et facit hanc
divisionem bimembrem, quoniam notum est quod ens
attribuitur tempori, secundum quod est coniunctum ei non
secundum quod accipitur in diffinitione rei tamquam pars illi-
us neque quod res accipiatur in diffinitione illius. Et cum
tempus sit coniunctum non remanet, ut attribuatur
ei illud quod est in tempore nisi aut sicut numeratum
attribuitur numero aut sicut aliquid attribuitur
illi quod existit cum eo, licet aliquis possit dicere
quod adhuc est ista tertia par possibilis, quae est at-
tributio partis rei ad rem et accidentium illius ad
ipsam. Et ideo iam cito post induxit illam, quando divisit
aliquid attribui numero, cum dicit: Et iste sermo etc.,
sed apparet universaliter quod sustentatus est in hac
declaratione super hoc quod prius declaravit, scilicet quod tem-
pus est aliquis numerus et illa, quae induxit sunt ad
confirmandum.

Et cum posuit quod res attribuitur tem-
pori altero duorum modorum aut sicut res quae inve-
nitur in numero attribuitur numero aut sicut illud est
coniunctum alicui in esse ad ipsum cui coniungitur. Re-
versus est ad dividendum ipsum quod est aliquid esse
in numero. Et dicit: Et iste sermo significat etc., id est et
intendit per partem illud quod est in numero quasi speci-
es et differentiae et per accidens consequentia essentialia
<pb n="[108r
et per attributum illud, quod est commune accidentibus.
Et intendit per hoc, quod dixit: Aut quod habet numerum
hoc, scilicet aut quod attribuitur ei ita quod sit numeratum ab eo,
ita quod ipsum sit numerus illius. Et quasi dicat et res
attribuitur numero aut sicut aliquid quod ac-
cipitur in diffinitione numeri aut sicut aliquid in
cuius diffinitione accipitur numerus, scilicet accidentia essen-
tialia aut sicut ea, quorum utrumque accipitur in dif-
finitione alterius. Et sunt correlativa, quae sunt in nu-
mero, ut duplum et dimidium aut sicut numeratum
attribuitur ei, et hoc est simile attributioni continen-
tis ad contentum. Et cum posuit hoc, incepit
narrare quid invenitur ex istis in tempore, licet hoc
non fuerit intentio eius, quoniam intentio eius fuit de-
clarare, quomodo attribuuntur tempori res existentes
in tempore. Sed vidit quod cum fuerit declaratum quae
sunt illa quae sunt de tempore, sicut partes numeri de
numero et accidentia eius, declarabitur ex hoc quod
attributio rerum tempori est alia. Et dicit: Et quia tem-
pus etc., id est et quia tempus est numerus neces-
se est, ut in eo sint etiam aliqua, quae ita sint in eo, sicut
unitas et par de numero. Et sunt instantia, quae multipli-
cantur per prius et posterius, ut declaratum est prius.
Proportio enim istarum ad tempus est similis proporti-
oni differentiarum numeri ad numerum. Et hoc inten-
debat cum dixit: Ista enim attribuuntur numero etc.
Et cum posuit quod tempus est numerus et quod il-
la quae attribuuntur numero sunt duobus modis aut
de natura numeri aut numerata quae continet nu-
merus. Et est declaratum quod illa, quae sunt in tempore,
sunt sicut ista quae sunt de natura numeri, sunt a-
lia ab eis quae sunt in tempore. Conclusit ex hoc, quod
illa quae sunt in tempore attribuuntur tempori secun-
dum quod numeratum attribuitur numero. Et dixit: Et res
sunt in tempore etc. Et forte induxit cito hanc
conclusionem, ante quam destrueret tertiam divisionem
quae est una divisionum syllogismi, quia iam declaratum est
quod tempus est numerus. Et cum ita sit illa quae attri-
buuntur ei sunt duobus modis aut partes aut acci-
dentia ei aut numerata ab eo et quia illa, quae sunt
ex eo, quasi partes et accidentia sunt alia ab eis,
quae dicuntur esse in tempore, sequitur, ut illa quae dicuntur
esse in tempore attribuantur ei secundum quod numera-
tum attribuitur numero. Et quasi induxit tertiam di-
visionem ad confirmandum non quia est necessaria in hoc
syllogismo. Deinde dicit: Numerus enim continet illa etc.,
id est et quia res sunt in tempore sicut numera-
ta in numero. Et numerus continet numerata secun-
dum modum similem ei, secundum quem locus continet lo-
catum necesse est ut tempus contineat numerata.

*[Vetus:] Manifestum autem est, quoniam non est in
tempore esse, quando tempus est
sicut neque in motu esse neque in lo-
co, quando motus et locus est. Si enim
erit quidem in aliquo sic omnes res in
quolibet erunt et caelum in milio,
quando enim milium est, est et caelum.
Sed hoc quidem accidit. Illud autem
necesse est consequi et ei quod est in tempo-
re esse quoddam tempus quando et
illud est. Et ei quod est in motu esse quan-
<pb n="[108r
do motum.
[Scotus:] Et est manifestum, quod intentio eius quod
aliquid est in tempore, non est quod aliquid
sit cum tempus fuerit. Quemadmodum
intentio eius quod est aliquid esse in mo-
tu non est, ut ipsum sit cum fuerit mo-
tus neque intentio eius, quod est aliquid
esse in loco est, ut ipsum sit cum fue-
rit locus, quoniam si aliquid esse in
loco habet hanc intentionem. Necesse
est, ut omnia sint in quolibet et caelum in
milio, quoniam cum unum granum
milii fuerit, caelum erit etiam, sed par acci-
dens. Necessarium vero est, ut semper
sequatur aliquid esse in tempore, ali-
quod tempus esse cum illud fue-
rit aut sequatur aliquid in motu es-
se motum esse in illa hora*.
Cum divisit attributione rerum tempori in attribu-
tione coniunctionis et in attributione rei ad nume-
rum. Et divisit attributionem rei ad numerum in duo,
quorum unum est attributio rerum essentialium, quae sunt
in numero ad numerum. Et aliud attributio est nu-
merati ad numerum. Et declaravit quae sunt illa, quae
ita attribuuntur tempori, sicut res essentiales attri-
buuntur numero, cum tempus sit numerus. Festina-
vit et posuit, quod proportio entium quae sunt in tempo-
re ad tempus est, sicut proportio numerati ad nu-
merum, ante quam destrueret tertiam divisionem. Et
fecit hic sicut diximus quia conclusio erat verificata
ei propter hoc, quod declaravit prius de tempore, quo-
niam est aliquis numerus. Et cum fecit hoc, inten-
debat complere primam rationem a qua incepit. Et
ideo reversus est ad destruendum primam divisionem, a qua
incepit sermonem.

Et dixit: Et manifestum est etc.,
id est quoniam cum manifestum est per se quod dicere aliquid
esse in tempore est sicut dicere aliquid esse in motu.
Et est manifestum per se quod aliquid esse in motu non
est intentio eius quod est quando motus fuerit, ergo
necesse est ut intentio eius, quod aliquid sit in tempo-
re non sunt, ut cum fuerit, erit tempus et quia propor-
tio esse alicuius ad tempus est similis proportioni
esse eius ad locum. Et est manifestum quod res non at-
tribuitur loco ita quod erit cum fuerit locus. Ideo
necesse est ut ita attribuatur tempori. Et ideo dixit:
Post neque intentio etc. Et cum dedit ratio-
nem ad destruendum, ut aliquid attribuatur loco
attributione coniunctionis, incepit confirmare ra-
tionem suam inducendo ad inopinabile sequens
hanc positionem in loco, scilicet dicere quod intentio eius
quod est aliquid esse in loco est, quod cum fuerit locus,
erit res. Et dixit: Quoniam si intentio eius quod est
aliquid esse in loco etc., id est quoniam si intentio
eius quod est aliquid esse in loco est, ut sit quando lo-
cus fuerit, tunc intentio eius non erit nisi hoc, quod
locus rei sit omne quod cum fuerit, erit res secundum
coniunctionem non secundum essentiam. Et cum
ita sit, coniunctiones sunt plures, tunc idem erit in
pluribus infinitis. et magis inopinabile est quod si
<pb n="[108v
locus est illud quod cum fuerit, erit res. Et quando milium
fuerit, erit caelum, tunc sequitur ut caelum sit in milio. Deinde dicit:
Sed hoc est per accidens, id est sed ista consecutio est per accidens,
scilicet dicere quod cum fuerit milium, erit caelum et similiter
dicere quod cum fuerit tempus, erit homo. Et cum fuerit
homo, erit tempus. Deinde dicit: Necessarium vero est etc.,
id est consecutio autem necessaria est, ut semper sequitur esse, ex esse
alicuius in tempore esse temporis proprii illi rei, non esse tempo-
ris simpliciter. Et similiter consecutio necessaria motus
ex esse alienius, quod est in motu non est consecutio simplici-
ter, scilicet quod cum aliquid fuerit, erit motus simpliciter
sed consecutio necessaria in hoc est, quod cum aliquid fuerit
erit motus proprius ei. Et intendebat per hoc declarare
differentiam inter consecutionem essentialem et accidentalem.
Dicere enim aliquid esse in tempore proprio sibi est dicere quod cum
fuerit, erit propter hoc illud tempus proprium ei. Ista igitur
est consecutio necessaria. et non est differentia inter dicere,
quod aliquid est in tempore aut dicere quod cum fuerit tempus, erit
illud quod est in illo tempore.

*[Vetus:] Quoniam autem est sicut in numero, ita in tempore
accipietur aliquid plus tempore omni eo, quod est in
tempore, unde necesse est omnia ea, quae sunt in tempo-
re contineri sub tempore, sicut et alia quaecum-
que in aliquo sunt, ut qua sunt in loco sub
loco. Et pati iam aliquid sub tempore, si-
cut et dicere consuevimus, quia tabefacit
tempus. Et senescunt omnia sub tempore. Cor-
ruptionis enim causa per se tempus est. Numerus
enim motus est, motus autem distare facit
quod est, quia manifestum est, quia quae sunt semper sed
quod semper sunt non sunt in tempore enim non continetur
sub tempore nam mensuratur esse ipsorum
sub tempore. Signum autem huius est, quod non
patiuntur nihil a tempore sicut quae nul-
lo modo sunt in tempore.
[Scotus:] Et si res non invenitur in tempore, nisi secundum quod est
in numero, possibile est invenire tempus ma-
ius tempore cuiuslibet existentis in tem-
pore. Unde necesse est ut omnia existentia in tem-
pore contineantur a tempore, sicut alia exi-
stentia in aliquo, ut locus continens rem
quae est in loco. Tempus igitur operatur aliquid in
istis omnibus rebus, ut sumus assueti di-
cere, quod tempus inducit senectutem et cor-
rumpit omnia et facit oblivisci omnia. Et non
dicimus ipsum docere et renovare et melio-
rare. Tempus enim per se dignius est, ut sit
causa conrumptioris quia est numerus motus
et motus eufert ens. Manifestum est igitur
ex hoc quod res aeterne secundum quod sunt res aeter-
nae in esse non sunt in tempore quia tempus non conti-
net illas neque mensurat essentia illarum. Et
signum eius est, quia non operatur in eis omnino, si-
cut illud quod non est in tempore*.
<pb n="[108v
Intendit in hoc capitulo dare differentiam inter illa quae
non sunt in tempore et quae sunt. Et dicit: Et si aliquid non est
etc. Et iste sermo componitur sic: omne quod est in tempore, est
in eo in aliquo numero. Et omne quod est in aliquo nume-
ro numerus, excedit ipsum in duobus extremis. Ergo
omne quod est in tempore tempus excedit ipsum ex duobus
extremis. Et maior propositio in hoc sermone, scilicet
dicens, quod res est in tempore, sicut numeratum in numero
est manifesta per se ex declaratis. Et similiter minor. Deinde
dicit: Unde necesse est etc., id est unde necesse est ut omnia
contineantur a tempore. Et tempus excedat illa. Et intendit per
hoc quod dicit sicut alia existentia in aliquo, id est sicut omnia
quae attribuuntur alicui continenti, verbi gratia sicut attribui-
tur aliquid loco et ut aqua vasi. Locus enim continet
locatum et vas aquam. Et similiter tempus etiam existentia
in illo et numerus universaliter numeratum.

Deinde dicit:
Tempus igitur operatur etc., id est tempus igitur secundum
quod continet illa existentia in ipso. Et sequitur in hoc conti-
nens operans, quod est motus totius. Necesse est dicere
ipsum operari in res existentes in ipso passione corru-
ptionis. Et ideo omnes conveniunt in hoc, quod tempus indu-
cit senectutem et corruptionem ad omnia. Et non dicunt
ipsum renovare et docere. Deinde dicit causam propter quam at-
tribuitur ei corruptio et non generatio. Et si utrumque
inveniatur in ipso, quia sequitur motum circularem. Et
dixit: Tempus enim per se etc., id est et homines at-
tribuunt ei corruptionem et non generationem, quoniam
cum tempus attribuitur per se operationi dignius est
ut attribuatur operationi quae invenitur essentialiter in re
quam sequitur tempus, scilicet in motu. Et motus naturaliter
in se habet, ut per ipsum auferatur res a sua substantia
et ista ablatio inducit per se corruptionem rei, licet indu-
cant generationem in rebus generatis per accidens.
Ex motu igitur invenitur generatio per accidens et cor-
ruptio per se. Et ex tempore invenitur utrumque per accidens, sed
generatio per accidens accidentis. Tempus enim accidit
ei, cui accidit generatio ex motu. Et sequitur ex illo,
in quo invenitur corruptio per se. Corruptio igitur at-
tribuitur ei quasi secundario. Et generatio quasi par accidens pu-
rum. Et cum declaravit quod illa quae sunt in tempore sunt il-
la quae tempus excedit ex utraque parte. Declaravit ex hoc
quod res aeterne non sunt in tempore, sic tempus non continet
res aeternas et continet res existentes in tempore. Ergo
res aeternae non sunt in tempore. Deinde dicit: Et signum eius etc.
Et induxit hoc ad confirmandum ex hoc quod
apparet sensui. Et intendit per res aeternas corpora caelestia.
Apparet enim sensui quod tempus non operatur in eis, sed
omnia quae sunt in tempore tempus operatur in eis. Ergo res ae-
ternae non sunt in tempore. Deinde dicit sicut illud quod non est in
tempore. Et innuit separata a materia. Corpora enim caele-
stia licet non sint in tempore secundum quod tempus non conti-
net illa. Tamen sunt coexistentia cum tempore scilicet quod esse
eorum quod est in motu est coexistens cum esse temporis, coe-
xistentia quantitatis cum quantitate. Res autem separatae non
habent continentia neque coexistentia. Et ideo dixit: Sicut
illud, quod non est in tempore, id est in aliquo modo.

*[Vetus:] Quoniam autem tempus mensuratio motus est, e-
rit et quietis metrum sed accidens. Omnis enim
quies in tempore est. Non enim sicut quod est necesse
moveri sic et in tempore. Non enim motus tem-
pus est, sed numerus motus. In numero
autem motus contingit esse et quiescens. Non enim
<pb n="[109r
omne immobilis quiescit, sed priva-
tum motu aptum autem natum
moveri sicut dictum est in Priori-
bus. Esse autem in numero est esse
quendam numerum rei et mensu-
rari esse ipsius numero, in quo est.
Quare si in tempore et sub tempo-
re est. Mensurabit autem tempus,
quod movetur et quiescens secundum
quod hoc quidem movetur. Illud ve-
ro quiescens est. Motum enim i-
psorum mensurabit et quietem se-
cundum quod quanta quaedam.
[Scotus:] Et cum tempus mensuret, motum
mensurat etiam quietem. Omnis
enim quies est in tempore, quoniam
non omne, quod est in motu, neces-
se est quod moveatur similiter, quod est in
tempore. Tempus enim non est mo-
tus, sed numerus motus. Et rectum
est ut quiescens sit in numero mo-
tus. Et non omne, quod movetur, ne-
cesse est ut quiescat, sed omne quod
innatum est moveri et caret motu.
Et sicut diximus superius, esse ali-
cuius in numero est ut illud habe-
at aliquem numerum et quod essentia
illius mensuretur a numero in quo
est et esse alicuius etiam in tempo-
re est ut mensuretur a tempore. Et
tempus mensurat rem motam se-
cundum quod est res mota. Et mensu-
rat quiescens secundum quod est quie-
scens. Mensurat enim motum et quie-
tem quotus est et quota est*.
Cum declaravit, quod illa quae existunt in tempore, sunt in tempore
secundum quod sunt in numero. Et omne quod est in numero mensuratur ab
illo numero. Ergo necesse est ut omnia existentia in tempo-
re mensurentur a tempore. Et quia tempus est numerus motus, ne-
cesse est, ut mensuret res existentes in ipso secundum quod sunt mo-
tae aut in actu. Et sunt res motae aut in potentia. Et sunt
quiescentes. Et quia manifestus mensurat res motas quam
quiescentes. Et ratio est in eis. Eadem dicit et cum tempus mensu-
rat motum, mensurat etiam quietem.

Deinde narravit quomodo as-
similantur. Et dicit: Omnis enim quies in tempore est, id est et necesse est, ut
dispositio motus in hoc sit sicut dispositio quietis,
quoniam quies dicitur esse in tempore secundum mo-
dum, quem dicimus motum esse in tempore, scilicet se-
cundum quod mensuratur a tempore. Et quia aliquis
potest dicere, quod res sunt in tempore secundum quod
sunt motae et quiescens est contrarium moto, er-
go quiescens non est in tempore secundum quod est
quiescens. Ideo dixit: Quoniam non omne quod est in
motu etc., id est et non debet aliquis dicere quod res
<pb n="[109r
non est in tempore nisi sit mota, quoniam quem-
admodum illud quod est in motu, id est in re mota est,
sicut dispositio nostra, cum motu totius non con-
tingit in eo quod sit motum, ita est dispositio in rebus
quae sunt in tempore, id est quoniam sequitur in eis ut
sint mote. Deinde incepit declarare, quod tempus est di-
gnius hoc quam motus, scilicet quia non est motus,
sed numerus motus. Et dicit: Tempus enim non est
motus etc., id est et tempus est dignius in hoc
quam motus, scilicet ut in eo inveniatur quiescens, quoniam
tempus non est motus sed numerus motus. Et pos-
sibile est, ut quiescens inveniatur in numero mo-
tus, cum sit possibile ut inveniatur in motu, sed
esse eius in numero motus est dignius. Et quia quie-
scens dicitur transumptive, ut dicitur quod poli sunt
quiescentes et dicitur vere in eis quod innata sunt
moveri essentialiter et quies quae est in tempore
est vera quies, incepit declarare hoc, ne in eo cadat
deceptio. Et dixit: Et non omne motum necesse est
ut quiescat etc., id est et non omne ens necesse est,
ut disponatur per quietem, sed solummodo illa quam
innata sunt moveri essentialiter et ideo dicimus quod corpo-
ra quiescunt. Et non dicimus quod punctus est quiescens,
cum non sit innatus moveri et similis disposi-
tio est in omnibus accidentibus. Et cum talis
fuerit expositio, tunc cum dixit: Et non omne motum inten-
dit et non omne ens nisi sit error in libro. Et forte
vult notificare modum motarum rerum, quae recipi-
unt motum quandoque et quietem quandoque. Et
sunt mota quae innata sunt carere motu. Et quasi
dicat et non omne motum necesse est ut quiescat,
sed quiescit ex motis illud quod naturaliter habet
moveri sed caret motu apud quietem. Et sic innuit
quae mota et quae quiescentia sunt in tempore et
quae non sunt. Mota enim semper non sunt in tempo-
re ut orbis et similiter quiescentia, ut terra. Cum
tempus non excedat ipsa.

Et cum narravit quod quies
mensuratur per tempus sicut motus mensuratur,
quoniam modus quo dicimus quod quiescens est in
tempore, est idem cum modo quem dicimus quod
motum est in tempore. Et quod non sequitur ut o-
mne quod est in tempore sit motum. Quemadmodum
non sequitur ut illud quod est in motu sit motum, immo
illud quod est in tempore est remotius ab hoc, quo-
niam tempus non est motus sed numerus motus.
Et cum sit possibile ut quiescens sit in motu, digni-
us est ut inveniatur in numero motus. Et cum
narravit etiam quod quiescentia, quae sunt in tempo-
re, sunt mota quae carent motu, incepit demonstra-
re ex praedictis quod necesse est ex praedictis ut tem-
pus mensuret quiescens. Et dixit: Et sicut diximus
superius etc., id est et cum posuerimus illud quod
declaratum est prius, scilicet quod esse alicuius in nume-
ro est ut illud quod est in numero habeat aliquem
numerum, qui mensuret essentiam eius. Et cum
posuerimus quod esse alicuius in tempore est esse eius
in numero. Manifestum est quod ex hoc concluditur quod
esse alicuius in tempore est ut tempus mensuret
essentiam eius. Et ipse expressit maiorem propositio-
nem et conclusionem. Et tacuit minorem quia est ma-
nifesta. Et cum conclusit omne quod est in tempo-
re mensuratur a tempore. Et quiescens est in tempo-
re. Conclusit ex hoc quod quiescens mensuratur a tem-
pore. Et similiter motum. Et quia ista conclusio est
<pb n="[109v
manifesta et similiter minor propositio in sermone
hoc dimisit minorem propositionem. Et contentus
est inducere modum mensurationis motus et qui-
etis a tempore, quoniam dicere modum conclu-
sionis habet in se conclusionem, licet non expressae.
Et ideo induxit modum conclusionis, scilicet modum men-
surationis quietis et motus a tempore. Et hoc fe-
cit secundum abbreviationem et dixit post, scilicet post-
quam induxit conclusionem dicentem, quod omne quod
est in tempore mensuratur per tempus, et tempus
mensurat rem motam etc., id est et cum sit decla-
ratum ex sermone quod tempus mensurat motum
et quietem, ergo mensurat rem motam secundum
quod res est mota et quiescentem secundum quod est quie-
scens non secundum quod est mota. Et quia quies est
privatio motus et privationes terminantur in re-
spectu habituum et mensurantur, necesse est ut men-
suratio quietis a tempore nihil aliud sit quam mensu-
rare privationem motus, ergo mensurat motum et
eius privationem. Et hoc intendebat cum dixit:
Ergo mensurat motum et quietem quanta sunt, id est
mensurat motum quotus est et privationem eius.
Mensurat igitur motum primo et essentialiter et quie-
tem secundo et per accidens, scilicet secundum quod est pri-
vatio motus, sicut accidit in comprehensione habitu-
um et privationum. Visus enim comprehendit al-
bum per se et nigrum per accidens secundum
quod est privatio albi. Et similiter est de omnibus ha-
bitibus et privationibus.

*[Vetus:] Quare quod movetur non simpli-
citer erit mensurabile sub tempore
secundum quod quantum aliquid est,
sed secundum quod motus ipsius quan-
tus est. Quare quaecumque neque
moventur neque quiescunt, non e-
runt in tempore. In tempore quidem
esse est mensurari tempore. Tem-
pus autem motus et quietis men-
suratio est.
[Scotus:] Motum igitur non simpliciter men-
suratur a tempore secundum quod
motus eius est quantus, ergo necesse
est, ut illud quod minime movetur
neque quiescit non sit in tempore. Inten-
tio enim eius quod est aliquid esse in
tempore est ipsum mensurari per
tempus. Et tempus est mensura mo-
tus et quietis*.
Cum posuerat quod res aeternae non mensurantur
a tempore, quia non excedit illas. Et declaravit etiam
quod tempus mensurat motum et quietem. Nititur etiam
declarare ex hoc quod illa, quae non moventur neque
quiescunt, non sunt in tempore. Et quia hoc non ap-
paret, donec declaretur, quod tempus non mensu-
rat entia, quae excedit, nisi secundum quod sunt mota
aut quiescentia tantum, dixit: Motum igitur non
simpliciter mensuratur a tempore, id est et cum con-
sideratum fuerit mensurationem moti a tempore
<pb n="[109v
apparebit quod non mensurat rem motam secundum
quod est mota simpliciter, verbi gratia substantia aut quan-
tum, ut quale aut aliud modorum essendi, sed se-
cundum quod motum est in praedicamento passionis,
sed motum secundum quod est motum est in praedica-
mento, scilicet secundum quantitatem accidentem mo-
tui. Et hoc intendebat cum dixit, sed secundum
quod motus eius est quantus. Et est manifestum, quod
cum non mensuravit rem motam, secundum quod est
mota simpliciter, sed secundum quantitatem acci-
dentem motui dignius est ipsum mensurare ali-
quid secundum quod est ens. Et similiter est intelligendum
de quiescente, quoniam non mensurat ipsum, nisi
secundum quod existimatur in eo quantitas, non se-
cundum quod est quiescens simpliciter. Et quantitas
in quiescente existimatur existimatione quietis in
respectu motus. Et cum declaravit, quod tempus me-
nsurat ens secundum quod est motum aut quiescens
non simpliciter, sed secundum quantitatem accidentem
motui et quieti. Sequitur ex hoc ut quod non move-
tur non sit in tempore et hoc secundum conver-
sionem per contrapositionem, quoniam haec proposi-
tio omne quod mensuratur a tempore est aut quies-
cens aut motum, convertitur sic: Omne quod non mo-
vetur neque quiescit non mensuratur a tempore
et quia propositio cuius conversam secundum con-
trapositionem accepit, est dicens, quod omne quod est
in tempore est aut motum aut quiescens. Incepit
declarare hanc propositionem ex praedictis de sub-
stantia temporis. Notificando causam, propter quam
tempus mensurat motum et quietem tantum. Et di-
xit: Intentio enim eius quod est aliquid esse in
tempore etc., id est et signum eius quod omne quod est in
tempore est motum aut quiescens. Est, quoniam mani-
festum est per se, quod dicere aliquid esse in tempore,
est quod tempus mensuret illud. Et quia ipsum tempus est
mensura motus et quietis et mensurans esse debet de ge-
nere mensurati, sequitur ut omne quod mensura-
tur a tempore mensuretur secundum quod est motum a-
ut quiescens. Linea enim mensuratur per lineam et
corpus per corpus et superficies per superficiem.
Et hoc manifestum est, sed induxit hanc rationem,
quoniam cum crescunt causae cum scientia, tunc
scientia erit perfectior.

*[Vetus:] Manifestum igitur est, quoniam
neque quod non est, erit omne in tempore,
ut quaecumque non contingunt a-
liter esse, sicut diametrum esse late-
ri symmetrum. Omnino enim si men-
sura quidem est tempus motus per
se. Aliorum autem secundum acci-
dens. Manifestum est quod quorum es-
se mensurat. His omnibus erit
esse in quiete et in motu. Quaecumque
quidem igitur corruptibilia et ge-
nerabilia sunt. Et omnino quaecum-
que aliquando quidem sunt, aliquan-
do vero non. Necesse est in tempo-
re esse. Est enim tempus quoddam
<pb n="[110r
plus quod excellit esse ipsorum et mensu-
rat substantiam. Eorum autem quae
non sunt quaecumque quidem con-
tinet tempus, alia quidem erant,
ut Homerus aliquando erat, alia
vero erunt, ut futurorum aliquod
tempus utraque continet. Et si ad ambo
utraque et erant et erunt. Quorum au-
tem non continet nequaquam ne-
que erit neque est neque erat. Sunt
autem huiusmodi eorum, quae non
sunt quorumcumque opposita
sunt semper, ut symmetron esse dia-
metron semper est. Et non erit hoc
in tempore, ergo non symmetron, unde non
semper est quoniam contrarium est
ei, quod semper est. Quorumcumque
autem contrarium non semper est.
Hoc autem possunt et esse et non es-
se. Et est generatio et corruptio
ipsorum.
[Scotus:] Et manifestum est quod non est, non
omne etiam est in tempore, verbi gratia
illud quod impossibile est, ut sit
aliter ut diametrum esse dimetrum
costae, quoniam si universaliter tem-
pus est mensura motus per se. Et
mensurat alia per accidens. Mani-
festum est quod omne cuius mensu-
rat essentiam. Essentia omnis illius
erit in hoc quod movetur aut quod mo-
tus sit in eo primo. Omne igitur corru-
ptibile aut generabile. Et universa-
liter omne quod est in aliqua hora et
non est in alia, necesse est, ut sit in tem-
pore. Est enim aliquod tempus, quod
excedit essentiam istarum rerum et
quantitatem substantiarum, quae
sunt in ea. Non ens vero illud quod
ex eo a tempore terminatur aliud
iam fuit, ut Homerus qui iam fuit in
aliqua hora. Et aliud erit ut quaedam
futura et tempus continet utrum-
que modum, si ex utralibet parte
inspexeris et quod ex non ente non de-
terminantur a tempore numquam
fuit neque est neque erit. Et illa quae
sunt talia, sunt illa quorum oppo-
sita sunt semper necessario. Verbi gratia
ut diametrum esse dimetrum sem-
<pb n="[110r
per est. Hoc igitur non erit in tempo-
re neque dimetrum et ideo est non
ens semper, quia est contrarium
ei quod est semper ens. Illa vero, quo-
rum contraria non sunt semper pos-
sunt esse et non esse, et generatio et
corruptio semper est istorum*.

Quia ens est duobus modis ens semper et ens
non semper. Et non ens etiam est duobus modis, non ens
semper, et non ens non semper. Et est iam declara-
tum, quod tempus non mensurat ens semper, sed mensu-
rat ex eo illud cuius esse non semper est. Incepit
etiam declarare hic quod tempus non mensurat non
ens semper, sed illud cuius non esse non est semper.
Et dixit: Et manifestum est etc., id est et manifestum
est igitur, quod illud quod est non ens, non sunt eius
duo modi in tempore, quoniam modus eius qui est
non ens semper, non est in tempore. Quemadmodum
modus entis quod semper est non est in tempore. Et illud quod
est semper non est ens, est illud quod impossibile est,
ut sit aliter ab eo modo quo est. Verbi gratia ut diame-
ter sit symmeter constae. Et cum narravit, quod tem-
pus non mensurat illud, quod est non ens semper,
incepit dare causam, propter quam tempus men-
surat illud quod mensurat per se et per accidens,
ut ex hoc appareat impossibilitas mensurationis
eius ad illud, quod sequitur mensurationem illius sim-
pliciter, quoniam illud quod non mensurat per se
neque per accidens, non mensurat illud omnino.
Et dixit: Quoniam si universaliter etc., id est et hoc
quod dicimus de mensuratione aut non mensura-
tione privationis a tempore. Apparet ex praedictis
de mensuratione entis ab eo, quoniam si universa-
liter tempus mensurat de entibus per se motum.
Et mensurat alia entia per accidens, id est quia coniun-
guntur cum motu. Manifestum est quod omne, cuius
esse mensurat tempus mensurat ipsum secundum
quod est motum aut secundum quod est mobile. Illud
autem quod non potest moveri, esse eius non men-
suratur a tempore. Et cum declaravit, quod tempus
mensurat de entibus illud, in quo est motus aut
potest esse in eo. Dixit: Omne igitur corruptibile etc.,
id est omne igitur, quod fuerit corruptibile aut ge-
nerabile. Et universaliter illud cuius tempora in suo
esse, et non esse sunt terminata. Necesse est, ut esse
eius et non esse eius sint in tempore, quia esse mo-
tus est possibile in non esse eius, et non est ita in
eo quod est non ens semper, quoniam privationes i-
storum, cum sunt consideratae in subiecto propin-
quo eis sunt terminatae per tempus. Et quasi inten-
debat notificare quod iste modus entium est ille, cuius
esse et non esse mensurat tempus, non illa cuius
esse et non esse sunt semper. Et quia generabilia et
corruptibilia mensurantur a tempore duabus de
causis, quarum una est quia sunt mota aut mobi-
lia, secunda autem est quia tempus excedit illa
in utraque parte. Et iam dedit causam primam in
hoc. Et modo induxit secundam.

Et dixit: Est enim
tempus etc., id est et esse generabilium et non es-
se determinantur a tempore, quia excedit esse eo-
rum et esse substantiarum, quae innata sunt, ut in eis
inveniantur ista, quoniam per hoc, quod excedit esse
<pb n="[110v
subiectorum excedit tempora privationis eo-
rum, quoniam tempora privationum rerum termi-
nantur per tempora subiectorum suorum propinquo-
rum, in quibus est possibilitas essendi illarum rerum,
verbi gratia, quoniam privatio Socratis quod praece-
dit suum esse terminatur per tempus quando ac-
cipitur in respectu subiecti propinqui ei, verbi gra-
tia, ex quo sperma adiungebatur cum sanguine men-
struo. Cum autem privatio eius accipitur in respe-
ctu possibilitatis eius in prima materia invenietur
infinita in praeterito. Et similiter privatio eius quan-
do privatur res est infinita in futuro. Secundum
hoc igitur si dicatur in istis quod tempus terminat pri-
vationem eorum, erit secundum unum modum. Ista
enim sicut diximus non est possibile, ut tempus men-
suret suum non esse, nisi in respectu subiecti termi-
nati. Et haec est privatio, quae praecedit esse, scilicet cum
quo coniungitur possibilitas essentiae privatio ve-
ro suae est post esse, cum non coniungitur cum
ea possibilitas essendi secundo. Et hoc non est in re-
bus reciprocatis, non mensuratur per tempus o-
mnino. Illud autem per quod mensuratur esse alicu-
ius secundo. Et sunt illa quae reciprocant tempo-
ra suarum privationum sunt terminata per tem-
pus, ut quando aqua generatur ex aere et aer
ex aqua et substantia rerum generabilium et cor-
ruptibilium, scilicet propinqua innuit, cum di-
xit: Et quantitatem substantiarum in quibus sunt
quoniam privationis rerum terminatarum sunt in
substantiis, in quibus inveniuntur res. Et cum de-
claravit quod tempus non mensurat illa, quorum
privatio est semper, quia non mensurat privatio-
nem alicuius, nisi in respectu sui esse. Et ista numquam
habebunt esse. Ideo tempus non mensurat non esse
eorum, cum hoc quod tempus etiam non excedit esse
eorum. Et declaravit cum hoc quod tempus mensu-
rat entia secundum quod sunt mobilia motu novo
et corruptibili. Incepit etiam inducere secundum
modum privatiorum et sunt illa, quae possunt men-
surari a tempore. Et dixit: Non ens vero etc.,
id est modus vero non entis, in quo dicimus quod tem-
pus mensurat suam privationem necesse est ipsum
esse aut in praeterito ut Homerus aut in futuro,
ut eclipsis, scilicet et alia futura. Et est necesse in privatis
quae determinantur a tempore, ut sint in praeterito
aut futuro, quia privatio non imaginatur
nisi in respecta eius, cuius est privatio. Et ideo cum
etiam terminatur a tempore erit per respectum e-
ius ad tempus essentiae illius rei private et ideo
sequitur ut omne, cuius non esse est terminatum, ut
sit aut in praeterito aut in futuro.

Deinde dixit:
Et tempus continet etc., id est et tempus continet
istos duos modos essendi, scilicet quod iam fuit et quod
erit. Si ex utralibet parte inspexeris, scilicet ex futuro
aut praeterito. Et intendebat innuere per hoc, quod cau-
sa in hoc quod tempus terminat privationes istarum
rerum, ita quod possumus dicere quod tot anni sunt e-
lapsi a tempore eclipsis est hoc, quod hoc tempus termi-
nat illa et illa. Et ideo dixit: Post et quod est ex non ente
non determinatur a tempore, id est et illud quod est non
ens quod determinatur a tempore est e contrario
non enti quod non determinatur a tempore. Non
ens enim quod determinatur a tempore est illud
quod fuit aut erit. Non ens autem quod non de-
<pb n="[110v
terminatur a tempore, est illud, quod numquam fu-
it aut erit neque est modo. Et quia iste modus non en-
tis differt ab illo modo alio in hoc, quod oppositum il-
lius invenitur quandoque. Et oppositum istius inveni-
tur semper. Dixit: Et quae sunt talia etc., id est et est
proprium huic generi privationis hoc, quod op-
positum eius est semper, ut diametrum esse dimetrum
costae. Diametrum enim esse asymmetrum est semper.
Et ideo ipsum esse dimetrum est non ens semper
numquam est. Deinde dicit: Et hoc non est in tempore
neque dimetrum, id est et ipsum esse asymmetrum non est
in tempore, quia est necessarium neque etiam
ipsum esse dimetrum est in tempore, quia est oppo-
situm ad asymmetrum. Deinde dicit: Et ideo est non ens sem-
per, id est et ideo diametrum esse dimetrum est non ens
semper, quia est contrarium ei quod est ens semper,
scilicet ad asymmetrum. Et cum narravit quod illa quae sunt
semper privata sunt illa, quorum contraria sunt semper
et sunt illa, quo cum esse et non esse non terminat tem-
pus, narravit quod secundus modus privationum est
oppositus istis. Et dixit: Illa autem quorum contra-
ria etc., id est privata autem quorum contraria
non sunt semper possunt esse quandoque et non esse
quandoque e contrario alio modo privationis. Et
generatio et corruptio sunt semper hoc modo
entium.

*[Vetus:] Ipsum autem nunc est continu-
atio temporis, sicut dictum est
prius. Continuat enim tempus
praeteritum et futurum. Et omnino
terminus temporis est, est enim huius qui-
dem principium, illius autem fi-
nis. Sed hoc non est sicut in linea
in puncto manente. Manifestum
dividit autem potentia et in
quantum quidem huiusmodi est
semper alterum ipsum nunc, in
quantum autem copulat semper i-
dem est, sicut est in mathematicis
lineis. Non enim semper idem pun-
ctum intellectum est. Dividentium enim semper
alium est, secundum autem quod unit
idem penitus est. Sic et ipsum nunc
aliud quidem temporis divisio
secundum potentiam est. Aliud
autem terminus utrorumque et u-
nitio, est autem idem et secundum
idem divisio et unitio, esse autem
non est idem.
[Scotus:] Instans vero est copulatio tempo-
ris, sicut dictum est. Copulat enim
tempus praeteritum cum futuro
et est extremum temporis, quia est
principium cuiusdam partis et fi-
nis cuiusdam. Sed hoc non est ma-
nifestum, sicut est in puncto quando
<pb n="[111r
fingitur et ipsum instans est pun-
ctus ex potentia. Et secundum quod in-
stans est tale semper est aliud ab
alio et secundum quod ligat semper
est idem. Et quemadmodum igitur
in lineis mathematicis punctus acce-
ptus in eis in imaginatione non
semper est idem, quoniam cum
diviserimus lineam per illum e-
runt diversa secundum vero quod est
unum est necessario idem. Et simili-
ter etiam instans est quodammodo
diversum temporis in potentia et
quodammodo extremum. Et adunatio
duorum temporum et adunatio
et divisio sunt idem in eodem. Es-
sentia vero eorum non est eadem*.
Cum narravit prius quod instans in tempore
est tamquam punctus et quomodo est unus et
multus, revertitur etiam hic et complet intentio-
nem in eo, quia intendit dare modum quo assimi-
latur puncto et quo differt. Et dixit: Instans vero
est copulatio temporis etc., id est et instans est
causa in hoc, quod tempus praeteritum est copulatum
cum futuro non divisum ab eo. Et est eadem causa in hoc,
quod praeteritum dividitur a futuro, quoniam per hoc quod est
differentia communis, est causa continuationis praeteriti cum fu-
turo. Deinde dicit: Et est extremum temporis, id est et
est extremum duorum temporum. Futuri nanque
secundum quod est principium. Praeterit autem secun-
dum quod est finis. Et quia punctus in hoc est, sicut
instans, scilicet in hoc quod copulat lineam, secundum quod est
terminus communis duabus lineis insimul. Et di-
vidit illam, secundum quod est finis unius et principi-
um alterius dedit differentiam in hoc inter instans et
punctum. Et dixit: Sed hoc non est manifestum etc.,
id est sed haec divisio, quae est in instanti, scilicet quoniam
est principium futuri et finis praeteriti et similiter
copulatio non est manifestum, sicut est in puncto. Et
causa in hoc est, quoniam punctus acceptus in li-
nea est fixus demonstratus bis. Et instans non est
fixus neque demonstratus bis.

Deinde dicit: Et in-
stans est punctus ex potentia, id est et instans quia est
non fixum, ideo est in potentia. Et punctus quia est fixus
est in actu et sic instans secundum veram similitudinem
est punctus in potentia. Deinde dixit: Et secundum
quod instans est tale etc., id est et secundum quod instans
ligat tempus et dividit illud, quando accipitur se-
cundum quod est dividens, est duo secundum termi-
nos. Est enim principium futuri et finis praetriti
et principium est aliud a fine secundum diffinitio-
nem et secundum quod est differentia communis
est idem. Et hoc intendebat cum dixit: Et secun-
dum quod ligat est idem et quia hoc manifestius est
in puncto cum lineis quam in instanti cum tempore.
Dixit: Quemadmodum igitur cum lineis mathemati-
cis etc., id est quoniam non erunt idem omnibus
modis, scilicet quia est idem uno modo et duo alio mo-
do. Deinde dedit modum quo non sunt idem. Et di-
<pb n="[111r
xit, quoniam cum diviserimus lineam etc., id est
quoniam cum diviserimus lineam per ipsum erit
finis unius lineae et principium alterius. Et sic secundum quod
est principium, est alterius ab ipso secundum quod est
finis. Deinde dicit: Secundum vero quod est unus etc.,
id est secundum vero quod est unus punctus,non
est in eo diversitas. Et intendit quod unus punctus per
se est duo secundum rationem et secundum quod est duo divi-
dit lineam et secundum quod est unum copulat illam. Et cum declara-
vit hoc de puncto cum linea, incepit declarare hoc de
instanti cum tempore. Et dixit: Similiter instans est
quomodo etc., id est similiter instans quo-
dammodo est dividens tempus in potentia non in
actu in praeteritum et futurum. Et est modus secun-
dum quem est duo, scilicet secundum quod est principium unius et fi-
nis alterius. Et alio modo est exemplum commune
ambobus, quod facit illa adunari. Et est modus secun-
dum quem est unum et ita est unum in potentia.
Deinde dicit: Et divisio et adunatio sunt idem in eo-
dem etc., id est et divisio et adunatio sunt
unius essentiae secundum vero essentiam et diffini-
tionem differunt, quoniam diffinitiones eorum sunt
contrariae. Et ista divisio quae accidit puncto, est di-
visio relativa non in eius substantia, quoniam pun-
ctus non dividitur, sed solum modo dividitur se-
cundum quod est principium in respectu et finis in re-
spectu.

*[Vetus:] Hoc quidem igitur sicut dicitur i-
psorum nunc. Aliud autem cum
tempus, quod est huiusmodi prope
sit, ut veniet nunc, quia hodie ve-
niet. Venit nunc, quia hodie venit,
sed in Ilio facta non sunt nunc ne-
que diluvium factum est nunc. Et
tamen continuum tempus in hoc
est, sed quia prope est.
[Scotus:] Quendam igitur dicitur in eis in-
stans sic: et quaedam dicimus alio
modo in tempore propinquo isti
sicut dicimus Socrates veniet nunc id est ve-
niet hodie. Et venit nunc id est venit
hodie. Bellum vero quod fuit in I-
lion non est nunc: quamvis tempus
sit idem continuum. quoniam tempus
eius non est propinquum*.
Cum declaravit quod instans est istud quod ita se
habet ad tempus, sicut punctus ad lineam. Et hoc
nomen instans usitatur transumptive de tempore
propinquo huic. Et instanti vero et de illo quod
continet ipsum ex utraque parte. Notificavit hoc
ne aliquis existimaret quod verum instans est divisibi-
le et dixit: Quaedam igitur etc., id est quaedam i-
gitur attribuuntur huic instanti vero et quaedam
attribuuntur tempori propinquo isti quod tempus
nominatur nomine veri stantis. Et dicimus Socrates
veniet nunc, id est in hoc instanti intendendo quod
veniet hodie aut in tempore propinquo vero instan-
ti. Et deinde dicit: Bellum vero quod fuit in Ilion
etc., id est bellum vero, quod fuit in Ilion non
<pb n="[111v
dicitur esse nunc, licet hoc tempus idem sit con-
tinuum cum vero instanti in quo fuit bellum, quo-
niam hoc tempus non est propinquum illi instanti
vero.
*[Vetus:] Ipsum autem tunc tempus determi-
natum ad prius nunc est, ut tunc
destructa est Troia. Et tunc erat dilu-
vium. Oportet enim intercludi ad
ipsum nunc, erit ergo quantum a-
liquod ab hoc tempore. Et in illud a-
liquod et ab hoc ad praeteritum.
[Scotus:] Quando vero est tempus termi-
natum apud praesens instans prae-
cedens, Verbi gratia quando fuit capta
Ilion et quando fuit diluvium,
quoniam necesse est, ut finiatur
apud instans praesens quando i-
gitur futurum, est aliqua mensura
temporis inter futurum et illud. Et
quando praeteritum, est mensura
temporis inter instans nunc et
praeteritum*.
Vult in hoc sermone exponere dictiones usitatas,
quae significant intentiones existentes in tempore,
ut quando et ecce et paulo ante. Et incepit a quan-
do cum sit famosius. Et dixit: Quando vero est
tempus terminatum apud instans praecedens, id est
haec autem dictio quando significat tempus ter-
minate quantitatis per instans praecedens, quod est
principium illius facti de quo interrogatur et instans
posterius, quod est finis illius facti, quando illud tem-
pus notae fuerit distantiae ab instanti praesenti. Dein-
de dicit: Necesse est enim, ut finiatur apud instans,
id est necesse est enim, ut finiatur tempus de quo interrogatur
per quando, id est determinetur per quando instans prae-
sens, scilicet distantia eius ab eo. Verbi gratia cum
dicitur quando fuit capta Ilion. Et dicetur in tali
die, talis mensis, talis anni. Dies enim terminantur
per mensem et mensis per annum. Et annus per
suam distantiam ab instanti praesenti. Et sic dies
in qua capiebatur, terminatur per instans quod
est principium. Et instans quod est finis et per suam
distantiam ab instanti praesenti, sed similiter si captio
fuerit in quinque horis aut sex, tunc illae horae ter-
minantur per tria instantia. Deinde dicit: Quando
igitur futurum etc., id est quando futurum est
quantitas inter duo instantia futurum, scilicet quod est
ante factum et futurum quod est post. Deinde di-
cit: Et quando praeteritum est quantitas temporis
inter futurum nunc et praeteritum. Et intendit inter
futurum quod est post factum. Et praeteritum quod
est ante ipsum. Et hoc tempus determinatum per
duo instantia est terminatum per praesens instans.

*[Vetus:] Si vero neque tempus est, quod
non sit tunc, omne erit tempus
finitum aut igitur deficiet a-
ut non. Siquidem semper est motus
<pb n="[111v
aliud igitur aut multotiens est idem,
manifestum est, quod sicut motus, sic et tem-
pus est. Siquidem enim et unus et i-
dem motus, si aliquando erit tem-
pus unum et idem. Si autem non,
non erit.
[Scotus:] Si igitur non est tempus nisi sit
quando, ergo omne tempus est fi-
nitum, utrum igitur tempus defi-
ciet aut non, amplius utrum est u-
num post aliud aut utrum est idem
iteratum. Dicamus igitur quoniam
dispositio temporis in hoc est si-
cut dispositio motus. Si igitur mo-
tus est in aliqua hora idem et tem-
pus erit idem. Et si non, tempus
erit huiusmodi*.
Cum declaravit, quod quando est tempus deter-
minatum per instans praecedens et instans poste-
rius terminantia rem factam et est terminata
etiam per suam distantiam ab instanti praesenti,
incepit quaerere de tempore, utrum sit finitum aut
non. Et dixit: Si igitur etc., id est si igitur omne tem-
pus potest induci in responsione ad quando. Et
omne quod potest induci in responsione ad quan-
do est terminatum. Ergo omne tempus est deter-
minatum et omne terminatum est finitum, ergo
omne tempus est finitum. Et cum unaquaeque
partium temporis est finita, quaerendum est utrum
illud quod congregatum ex partibus finitis est fi-
nitum aut infinitum. Existimatur igitur quod compo-
situm ex partibus finitis est finitum. Et ideo dicit
post: Si igitur etc., id est utrum igitur tempus etc.,
id est et si omne tempus quod accipitur pars tem-
poris totalis est finitum, quaerendum est, utrum di-
spositio in universo tempore est, sicut dispositio in
partibus, scilicet utrum universum tempus est fi-
nitum. Quemadmodum quaelibet pars eius est fini-
ta. Et si omne tempus est finitum deficit suum esse
et non continuatur. Et hoc intendebat cum dixit:
Utrum tempus deficit aut non, id est an deficiat esse
secundum genus. Deinde dixit: Et utrum est idem
etc., id est et si non deficiat esse, utrum est hoc
propter quod tempus sit unum post illud, ita quod
infinitas temporis sit propter generationem et cor-
ruptionem perpetuam in partibus, sicut est dispo-
sitio in motibus consequentibus et individuis gene-
rabilibus aut est idem, sed iteratur infinities secun-
dum quod corpus sphaericum movetur circulariter, sed
voluit exprimere quod impossibile est tempus defice-
re, licet post dicat hoc, quoniam hoc manifestum est
per se. Quod enim deficit, deficit in aliquo tempore.
Et si tempus deficit, tunc erit tempus aliud a tempo-
re deficiente. Et ideo nullus potest auferre tempus
absque eo, quin ponat aliquod tempus, immo qui
aufert tempus ponet ipsum necessario. Et cum im-
possibile est auferre tempus, emanet perscrutari,
utrum tempus acquirat aeternitatem ex successio-
ne aut ex reciprocatione. Et quia tempus sequitur
<pb n="[112r
motum, dixit: Igitur motus etc., id est si igitur fuerit
possibile invenire aliquem motum unum circula-
rem qui sit causa in omnibus motibus, tunc erit
idem in omnibus motibus tempus circulare eti-
am. Et si fuerit possibile invenire aliquem motum
perpetuum licet consequentem successivum, tempora
erunt successiva et erit impossibile invenire idem
tempus reciprocatum, sed succedens et successivum.

*[Vetus:] Quoniam autem ipsum nunc fi-
nis et principium temporis est, sed
non eiusdem, sed praeteriti quidem
finis, principium autem futuri. Ha-
bebit sicut circulus et in eodem
quomodo ambitum et planum,
sic et tempus in principio et fine.
Et iam hoc videtur semper alterum.
Non enim eiusdem principium et fi-
nalitas ipsum nunc. Simul enim
et secundum idem opposita essent
et non deficiet. Itaque tempus semper enim
in principio est.
[Scotus:] Et quia instans est principium et
finis temporis sed non eiusdem
temporis, sed est finis praeteriti
temporis et principium temporis fu-
turi. Ideo dispositio eius est sicut
dispositio circuli, quemadmodum
igitur in circulo gibbositas et con-
cavitas sunt idem subiecto quo-
dammodo. Similiter tempus etiam
est semper in principio et fine. Et ideo existi-
matur semper aliud unum post a-
liud, quoniam instans non est prin-
cipium et finis eiusdem temporis,
quoniam si ita esset, tunc duo con-
traria essent in eodem insimul, er-
go non deficit, quoniam semper est
in principio*.
Cum quaesivit utrum tempus sit perpetuum pro-
pter hoc quod est idem aut propter hoc, quia est
successivum et narravit quod dispositio in hoc in tem-
pore sequitur dispositionem in motu, incepit innu-
ere modum ex quo certificatur, quod tempus est per-
petuum et circulare. Et quod perpetuitas est ei ex hoc
modo. Et dixit: Et quia instans etc., id est et quia
instans secundum suam substantiam et suam na-
turam est finis temporis praetriti et principium
futuri. Et hoc non est in respectu eiusdem tempo-
ris, sequitur ut dispositio eius sit sicut dispositio pun-
cti, qui est in circulo. Non puncti qui est in linea
recta. Punctus enim qui est in linea recta potest
imaginari principium lineae absque eo, quod sit fi-
nis lineae alterius. Et similiter potest imaginari fi-
nis lineae absque eo quod sit principium alterius.
Instans vero secundum quod est praesens non potest i-
maginari, nisi distinguens inter duo tempora, scilicet
<pb n="[112r
praeteritum et futurum ubicumque ponatur in tem-
pore, scilicet sive ponatur in millesimo praeterito sive in
millesimo futuro, sicut est dispositio in puncto, qui
ponitur in circulo ubicumque ponatur. Et cum
fuerit coniunctum huic quod tempus sequitur in sua
specie speciem motus. Et est declaratum quod in omni
instanti, in quo invenitur principum est et finis. Et
omne instans in quo invenitur finis est principium. Et
ista est dispositio lineae circularis cum puncto imagi-
nato in ea necessario sequitur motum circuli. Est i-
gitur motus circularis continuus aeternus ut
post declarabitur.

Et cum narravit quod instans
est principium et finis duorum diversorum, ex quo
existimatur quod instans est divisibile aut quod contra-
ria inveniuntur in eodem dicit: Quemadmodum in circulo gib-
bositas et concavitas etc., id est et quemadmodum
in circulo gibbositas et concavitas sunt idem indivisi-
bile et circulus subiectum gibbositatis et concavita-
tis est idem indivisibile et est linea circulata, ita instans quod
est positum principium et finis est in se indivisibili, sed
est divisibile in respectu duorum. Et intendebat
quoniam quemadmodum non sequitur ex hoc, quod
posuimus quod linea circuli habet gibbositatem et
concavitatem, ut inter gibbositatem et concavita-
tem sit aliquod divisibile, scilicet ut linea sit divisibilis
latitudine. Ita est dispositio in instanti, scilicet quoniam
non sequitur ex hoc, quod sit principium et finis ut sit
divisibile. Deinde dicit: Non existimatur semper etc.,
id est et quia instans dividit tempus praeteritum
a futuro, quia est finis illius et principium istius,
existimatur quod tempora sunt multa et fiunt unum
post aliud. Et non est ita, quoniam et si instans di-
vidit tempus quomodo, tamen copulat ipsum
alio modo, ut post declarabitur. Deinde dicit: Si-
militer tempus etc., id est et quia de tempore non
demonstratur nisi instans tantum, scilicet quod illud quod
est ex eo non est nisi instans tantum. Et non est ita,
quod demonstratur bis etc. Hoc est principium
futuri et finis praeteriti, ergo esse temporis est sem-
per in principio et fine et quia instans dividit illud
existimatur esse unum post aliud. Deinde dicit: Instans
enim non est principium etc., id est et est necesse
ut tempus sit semper et numquam deficiat, quia instans est
principium et finis. Et impossibile est, ut sit princi-
pium et finis eiusdem temporis, id est ex eadem parte,
quoniam si ita esset, tunc idem esset principium et
finis eiusdem et eodem modo, quod est impossibile.
Et cum instans non fuerit principium et finis e-
iusdem temporis, verbi gratia praeteriti aut futu-
ri, sed duorum temporum quorum unum est praete-
ritum et alterum futurum, ergo tempus numquam
deficiet, quoniam illud quod est ex eo est instans. Et
instans semper est principium temporis et finis tem-
poris. Et hoc intendebat cum dixit: Tempus igi-
tur semper est in principio.

*[Vetus:] Ipsum autem iam prope est praesen-
ti nunc atomo pars futuri tempo-
ris, quando vadis iam, quia pro-
pe est tempus, in quo futurum est
et praeteriti temporis per se, quod non pro-
cul est ab ipso nunc, quando vadis
iam ivi. Ilion autem iam destrui non dicimus
<pb n="[112v
quia procul multum est ab ipso nunc.
[Scotus:] Ecce vero est pars temporis futu-
ri propinqua instanti praesenti in-
divisibili, verbi gratia quando ambula-
bis ecce, id est tempus, in quo est ambu-
landum iam venit et temporis prae-
teriti illud, quod non est remotum ab
instanti, verbi gratia quando am-
bulavit ecce iam ambulavit. Et non
dicimus, quod Ilion ecce capta est, quo-
niam captio eius fuit valde remo-
ta ab instanti*.
Cum descripsit quando et solvitur quaestionem
accidentem ex eo in tempore, incepit etiam decla-
rare quid significat haec dictio ecce. Et dixit, quod i-
sta dictio significat partem temporis propinquam
vero instanti, scilicet indivisibili et inducitur in respon-
sione ad quando. Pars enim aut erit in tempore fu-
turo aut in praeterito, verbi gratia sicut dixit in
futuro dicere, quando ambulabit Socrates et respon-
detur: Ecce ambulat, scilicet quando fuit propinquum
instanti, in quo fuit interrogatus per hanc dicti-
onem quando. Et in praeterito dicere, quando ambulavit
Socrates ecce iam ambulavit quando ambulatio fuit
propinqua instanti, in quo fuit interrogatum et si-
gnum eius, quod haec dictio non significat tempus
remotum ab instanti praesenti est hoc, quia non re-
spondetur per illam ad interrogationem per quan-
do in rebus remotis ab instanti praesenti, verbi
gratia, cum dicitur quando fuit capta Ilion, quo-
niam tunc non dicitur ecce iam fuit capta Ilion.
*[Vetus:] Ipsum autem modo prope praesen-
ti nunc est pars praesenti, ut quando
venit modo, si sit tempus proximum
praesenti nunc. Olim autem procul
est. Repente autem, quid in sensibili
tempore propter parvitatem.
[Scotus:] Et paulo ante est etiam propin-
quum instanti praesenti, sed est
pars temporis praeteriti, verbi
gratia quando venisti et respon-
detur paulo ante, quando illa ho-
ra fuerit propinqua instanti praesen-
ti. Pridem autem et antiquitus si-
gnificat tempus remotum. Subito
significat illud, quod fit in tempo-
re non sensibili*.
Significata istarum omnium dictionum sunt qua-
si species eorum, quae significat haec dictio quan-
do. Omnia enim sunt quando, id est inducuntur
in responsione ad quando. Paulo ante igitur sicut dixit, est
quando propinquum est instanti praesenti, sed non est pars temporis prae-
teriti, quod non est in ecce, quoniam est pars praeteriti et futu-
ri, scilicet propinqua instanti, verbi gratia dicere sicut
dixit, quando evenit Socrates et respondetur paulo
<pb n="[112v
ante, quando adventus suus fuerit propinquus
instanti praesenti pridem vero et antiquitus signi-
ficant, ut dixit remotum est ab instanti prae-
senti. Et sunt partes temporis praeteriti. Deinde di-
cit: Subito autem significat aliquid esse in tempore
insensibile, id est in tempore valde veloci ita quod ante
nescitur illud fieri, quoniam subito habet in se
haec duo.

*[Vetus:] Mutatio autem omnis natura re-
motiva est. In tempore autem omnia
fiunt et corrumpuntur, unde et alii
quidem sapientissimum dicebant. Py-
thagoricus autem paron penitus in-
disciplinabile, quia obliviscuntur
in hoc dicens rectius. Manifestum
igitur est, quod corruptionis magis
erit per se causa qua generationis,
sicut dictum est prius. Destructi-
vum enim mutatio per se est. Gene-
rationis autem et ipsius esse secun-
dum accidens est. Signum autem suf-
ficiens est, quia fit quidem nihil
nisi moveatur quodammodo ipsum
et agat. Corrumpitur autem et cum
nihil movetur et hanc dicere maxime
consuevimus sub tempore corruptio-
nem. At vero neque hanc tempus
facit, sed accidit in tempore fieri et
hanc mutationem, quod quidem
igitur tempus est et quid est et
quot modis dicitur ipsum nunc
et quid ipsum tunc et quid modo
et quid iam et quid olim et quid re-
pente dictum est.
[Scotus:] Et omnis transmutatio naturaliter
est auferens. Et in tempore genera-
tur et corrumpitur omne, quod gene-
ratur et corrumpitur. Et ideo quidam
attribuunt ipsum maxime scien-
tiae Pythagorici vero attribuunt
ipsum maxime ignorantiae, quia fa-
cit tradi oblivioni et benedixerunt.
Manifestum est igitur quod per se digni-
us est, ut sit causa corruptionis quam cau-
sa generationis, ut diximus superi-
us. Transmutatio enim per se est au-
ferens. Generationis vero et esse est
per accidens et quod significat
hoc perfecte est, quoniam nihil ge-
neratur, quin moveatur aliquo mo-
do motus, sed potest aliquid
corrumpi et si non moveatur et
<pb n="[113r
hoc proprie. Et hoc sumus assu-
eti dicere corruptionem factam
ex tempore, sed tamen auctor
non est tempus, sed sequitur ut
transmutatio ipsius sit in tempo-
re. Iam igitur narravimus tempus
esse et quid sit et secundum quot
modos dicitur. Et instans quid sit
et quando, quid sit et paulo ante
et ecce et subito*.
Dicit: Et omnis transmutatio etc., id est aufert
substantiam transmutati. Transmutatum enim trans-
mutatur in sua substantia, omnis igitur trans-
mutatio naturaliter aufert substantiam transmutati
in quacumque specie fuerit transmutatio, nisi in lo-
co. Deinde dixit: Et in tempore generatur et cor-
rumpitur etc., id est et quia omne generatum
et corruptum in tempore generatur et corrumpitur,
ideo qui consideravit generationem et attribuit i-
psam tempori propter hoc, quod fit in tempore
attribuit tempus maxime scientiae. Credidit enim
ipsum esse causam scientiae et causam bonorum ge-
nerabilium. Et qui consideravit ipsum secundum
hoc, quod corruptio fit in eo, attribuit ipsum maxime
ignorantiae, sicut narravit de Pythagoricis. Isti enim
attribuunt ei oblivionem et corruptionem. Et cum
induxit has duas sententias rectificavit sententi-
am de Pythagoricis et dixit: Et benedixit, id est quoni-
am si transmutatio attribuatur tempori aliquo
modo essentiali, dignius est et propinquius, ut
attribuatur ei corruptio quam generatio ut prae-
dixit.

Deinde induxit causam in hoc. Et dixit:
Transmutatio enim per se etc., id est et corruptionem at-
tribui est dignius quam generationem attribui ei, quia
sequitur transmutationem. Et transmutatio per se
aufert naturam entis, quoniam transmutatio ali-
cuius extrahit illud ab illo, cum quo est. Et trans-
mutatio non est causa esse et generationis nisi per
accidens. Esse enim non est essentialiter in aliquo en-
te, nisi ex causa generante et agente quae est aut na-
tura aut anima aut intellectus. Esse autem formae
rei generatae ex transmutatione rei praecedente, quae
dicitur generatio, est per accidens, quoniam illa trans-
mutatio in rei veritate aufert formam transmutati, quae est
contraria formae generabili essentialiter, est igitur
causa formae generabili per accidens et corruptae
per se. Deinde dixit: Et quod significat hoc etc.,
id est ut nihil videtur et signum eius quod genera-
tio non attribuitur tempori et attribuitur ei corru-
ptio, est quod generatio, quia est in re ex causa extrinseca sen-
sibili, ideo semper attribuitur illi causae corruptio ve-
ro, quia est de essentia rei absque eo, quod habet
causam extrinsecam sensibilem. Ideo homines at-
tribuunt ipsam tempori. Et quia corruptum est duo-
bus modis, modo qui corrumpitur ex alio scilicet
extrinseco et modo, qui corrumpitur ex se, scilicet quo-
niam causa corrumpens in eo est in se. Notificavit
quod illud, cuius corruptio attribuitur tempori est cor-
ruptum, quod corrumpitur ex se propter latentiam
suae causae. Et dixit: Et hoc proprie etc. Et di-
xit hoc, quia ratio eius est propria quibusdam
<pb n="[113r
corruptibilibus. Et in initio sermonis dixit expres-
se, quod corruptio attribuitur tempori simpliciter. Et ideo
declaravit hic quod illud quod fuit acceptum simpli-
citer est particulare. Et ideo qui mortuus est gla-
dio, non dicitur corrumpi ex tempore. Et qui
mortuus est ex se vita humana completa, dici-
tur quod eius corruptio est ex tempore. Et quia
tempus est, non est transmutatio aut transmu-
tatio est illud cui attribuitur per se corruptio. Tem-
pori vero attribuitur quia sequitur transmutatio-
nem. Et ideo declaravit hoc. Et dixit: Sed auctor illi-
us etc., id est sed illud quod agit corruptio-
nem rei non est tempus, sed tempus sequitur agen-
tem corruptionem rei essentialiter. Et est transmu-
tatio, quoniam necesse est, ut transmutatio sit in
tempore. Et cum declaravit ista de tempore fecit
rememorationem et summam de hoc, quod declaratur.
Et dixit: Iam igitur narravimus etc., id est iam
igitur narravimus esse tempus, id est dissolvimus
quaestiones accidentes in eius esse. Et declaravimus
post substantiam eius, quid est et quot habet mo-
dos. Deinde dixit: Et instans quid sit etc., id est
et determinavimus has dictiones.

*[Vetus:] His autem nobis sic determinatis
manifestum est, quia omnem mu-
tationem et omne, quod movetur,
necesse est moveri in tempore. Ve-
locius enim et tardius secundum
omnem est mutationem. In omni-
bus enim sic videtur. Dico autem
velocius mutari prius transmutans
in subiectum secundum idem spa-
tium et regularem motum eius,
quod movetur, ut in loci mutatio-
ne, si utraque secundum circula-
tionem moventur aut utraque se-
cundum rectum. Similiter autem est
in aliis. At vero prius in tempo-
re est. Prius enim et posterius dici-
mus secundum ad ipsam, nunc di-
stantiam. Ipsum autem nunc termi-
nus praeteriti et futuri est, quare
quoniam ipsa nunc in tempore
sunt. Et prius et posterius in tempo-
re erunt, in quo enim est ipsum
nunc et ipsius nunc hypostasis.
E contrario autem dicitur prius et
posterius et secundum praeteritum tem-
pus et secundum futurum. In prae-
terito quidem enim prius dici-
mus, quod longius est ab ipso, nunc
posterius autem, quod prope est.
In futuro quidem prius, quod propin-
quis est. Posterius autem, quod pro-
cul est, quare quoniam prius in
<pb n="[113v
tempore est. Et ad omnem autem
motum sequitur prius. Manifestum
est, quod omnis mutatio et omnis
motus in tempore sunt.
[Scotus:] Et cum iam determinavimus haec
hoc modo, manifestum est quod omnis
transmutatio et omnis motus est in
tempore. Velocius enim et tardius
inveniuntur in omni transmutatio-
ne, quoniam hoc manifestum est in
omni transmutatione. Et intelligo cum
dico aliquid esse velocioris motus
illud, quod prae acquirit in transmutatione
rem intentam in eadem dimensione et in aequali
motu, verbi gratia in translatione
ut duo mota moveantur in circum-
ferentia circuli aut moveantur in li-
nea recta. Et similiter in aliis moti-
bus. Et praeacquirens est praecedens
in tempore, quoniam non dicitur
posterius nisi secundum suam di-
stantiam ab instanti. Et instans est
terminus inter tempus praeteritum
et tempus futurum. Et ideo instans
est in tempore. Prius enim et poste-
rius etiam sunt in tempore. Illud
enim in quo instans est in eo est
distantia ab instanti. Et intentio
eius, quod est prius in tempore praete-
rito est contraria intentioni eius, quod
est in tempore futuro. In tempore
enim praeterito prius est illud quod
est remotius ab instanti. Et posteri-
us illud quod est propinquius ei. In tem-
pore vero futuro prius est illud
quod est propinquius ei et posterius
remotius. Et si prius est in tempore
et prius sequitur omnem motum,
manifestum est quod omnis transmuta-
tio et omnis motus est in tempo-
re*.

Cum declaravit quod tempus est numerus motus
et quod instans est terminus inter tempus praeteritum
et futurum, vult declarare, quod omnis transmutatio
est in tempore et quod impossibile est, ut aliqua trans-
mutatio sit non in tempore, verbi gratia in instan-
ti. Et dixit: Et cum iam determinavimus etc.,
id est et cum iam determinavimus substantiam
temporis hoc modo. Manifestum est ex hoc quod o-
mnis transmutatio et omnis motus est in tempo-
re et quod impossibile est, ut motus fiat in instanti in-
divisibili et videtur ipsum intendere per motum
<pb n="[113v
motum translationis proprie. Et per translationem
omnes modos motuum. Et hoc erit ad confirman-
dum. Et si intendebat per motum illud, quod inten-
debat per translationem, tunc uteretur nominibus
synonymis, quod displicet expositoribus. Et cum
posuit quod illud vult declarare in hoc loco est,
quod omnis transmutatio et omnis motus est in tem-
pore, incipit declarare hoc et dixit: Velocius enim
et tardius etc., id est manifestum est enim per
se, quod omnis transmutatio et omnis motus dispo-
nitur in respectu alterius motus aut per velocita-
tem aut per tarditatem. Et cum posuit hanc pro-
positionem, incepit exponere nomen quod signifi-
cat velocitatem et dixit: Et intelligo etc., id est
et quod dicitur esse velocius duorum motorum
est illud, quod praeacquirit rem, ad quam moventur
in dimensione aequali et uno modo motus. Et hoc intende-
bat cum dixit: In motu aequali, id est in specie quo-
niam non dicitur, quod illud quod movetur in circulo est ve-
locius illo, quod movetur in recto. Deinde in-
duxit exemplum. Et dixit: Verbi gratia in trans-
latione etc., id est et illud quod aut pertransit
circulum aut lineam rectam, illud dicitur velo-
cius. Et cum posuit, quod velocius est praeacquirens,
dixit et praeacquirens est praecedens et hoc manife-
stum est per se. Et cum conclusit ex his duabus
propositionibus, quod omne transmutatum aut est
prius aut posterius posuit etiam quod omne prius
et posterius est in tempore. Et ad declarandum hoc
exposuit haec nomina prius et posterius. Et dixit:
Dicimus enim posterius etc., id est et prius et po-
sterius in motu diffiniuntur per tempus. Posteri-
us enim duorum motorum est remotius ab instan-
ti, ex quo incepit motus. Et prius eorum est propin-
quius. Et cum posuit, quod in diffinitione prioris et
posterioris accipitur instans, incepit diffinire instans
ad declarandum ex hoc, quod prius et posterius sunt
in tempore.

Et dixit: Et instans est terminus etc.,
id est differentia communis, sicut punctus qui
est terminus communis inter duas lineas, ergo
manifestum est quod instans est in tempore, secundum
quod finis est infinito et terminus interminato. Et hoc
intendebat cum dixit: Et ideo instans est etiam
in tempore. Et syllogismus componitur sic: instans
est terminus duorum temporum. Et omnis termi-
nus est in re, cuius est terminus, ergo instans est
in re, cuius est terminus. Et res cuius est terminus,
est tempus. Ergo instans est in tempore, scilicet secun-
dum quod terminus est terminato. Et cum de-
claravit, quod instans est in tempore. Et iam declara-
vit quod posterius est remotius ab instanti. Et prius
est propinquius, dixit: Prius enim et posterius
etc., id est er cum sit declaratum, quod posteri-
us est illud, quod est remotius ab instanti et prius
est propinquius. Et instans est in tempore. Sequitur
ex hoc quod prius et posterius sunt in tempore, quo-
niam illud, in quo est instans est illud, in quo est il-
lud, quod significat hoc, quod dicimus, scilicet remotius ab
instanti et propinquius ei et quia iam declaravit
quod instans est in tempore, ergo remotius etiam et
propinquius sunt in tempore, sed ista sunt par-
tes temporum. Et instans est terminus istorum tem-
porum. Et cum descripsit prius quod est illud, quod
est propinquius instanti et posterius illud, quod est
<pb n="[114r
remotius et hoc non est verum, nisi in priori et
posteriori in futuro, incepit declarare duos modos
prioris et posterioris in tempore futuro et praeteri-
to. Et dixit: Et intentio eius quod est prius in tempo-
re etc. Et sermo eius est manifestus. Dicimus
enim quod Plato prior est Alexandro, quia est remotius
ab hoc instanti. Et diditur quod Alexander est posterior,
quia est propinquior huic instanti. Et e contrario
est de tempore futuro. Dicimus enim quod ascensio
solis in crastino est prior suo esse in meridie, quoni-
am ascensus eius est propinquior huic instanti
quam esse eius in meridie et esse eius est remotius,
quia est remotius ab hoc instanti. Ergo prius
hic est contrarium priori illic et posterius posteriori.
Et cum declaravit hoc, induxit conclusionem ex
istis propositionibus. Et dixit: Cum prius est in
tempore etc., id est et cum manifestum est ex
hoc, quod dicimus quod in omni transmutatione inveni-
tur prius et posterius. Et prius et posterius sunt
in tempore, ergo manifestum est quod omnis trans-
mutatio et omnis motus sunt in tempore. Et quaeritur
quomodo potest esse hoc. Nos enim videmus trans-
mutationes quasdam quae fiunt non in tempore,
ut illuminatio totius horizontis a sole et totius do-
mus a candela. Et sicut factio formae rei generatae
in actu. Existimatur enim quod hoc est aliquod indi-
visibile sumus enim inter duo aut concedere hanc
demonstrationem esse universalem et dicere sen-
sum peccare in istis rebus et quod non comprehendit tem-
pus propter velocitatem earum aut iste sermo erit
particularis, scilicet quoniam non est verus nisi de qui-
busdam translationibus, in quibus invenitur veloci-
us et tardius. Et ad hoc dicemus, quod translatio di-
citur aequivoce de transmutatione, quae est per se
et de transmutatione, quae non est per se, sed est finis
transmutationis. Finis enim rei non est de natu-
ra rei et quia transmutationes, quae sunt non in tem-
pore sunt fines transmutationis et non sunt
transmutationes nisi aequivoce, ergo in omni trans-
mutatione vera invenitur velocius et tardius et omne,
in quo invenitur velocius et tardius invenitur in eo prius
et posterius. Et omne, in quo invenitur prius et posterius
est in tempore, ergo omnis transmutatio est in tem-
pore sive finis transmutationis fuerit de genere illius
sive de alio genere. Et hoc declarabitur bene in sexto.

*[Vetus:] Dignum autem consideratione
est. Et quomodo igitur se habet
tempus ad animam. Et propter
quid in omni videtur esse tempus
et in terra et in mari et in caelo
aut quia motus passio quaedam
est vel habitus numerus existens.
Haec autem moventur omnia. In lo-
co enim omnia sunt. Tempus au-
tem et motus simul sunt et secun-
dum potentiam et secundum a-
ctum.
[Scotus:] Et quaerendum est quomodo di-
<pb n="[114r
spositio temporis est apud ani-
mam. Et quare homines dicunt quod
tempus est in quolibet in terra et in
mari et in caelo. Dicamus igitur quod tem-
pus est accidens motui. Et forma
eius cum sit numerus illius et i-
sta omnia innata sunt moveri. O-
mnia enim sunt in loco. Et tempus
et motus in potentia cum eo quod est
in potentia. Et quod est in actu cum eo
quod est in actu*.
Perscrutatur hic de tempore de duobus. Quorum
unum est quomodo est dispositio temporis in esse,
scilicet si habet esse extra animam sicut est in anima,
ita quod si anima non esset, esset tempus aut si ani-
ma non esset, non esset tempus nisi in potentia. Quem-
admodum numerus non est nisi ani sit, nisi in poten-
tia. Et hoc intendebat cum dixit: Quomodo est
dispositio etc. Quaestio autem secunda est,
quare tempus invenitur in quolibet sive quiescen-
te sive moto. Nos enim comprehendimus tempus
in terra et in mari et in caelo, sicut dixit et tempus
est accidens motui, unde necesse est ut non inve-
niatur nisi in mobilibus. Et hoc intendebat cum
dixit: Et quare homines dicunt etc. Et intendebat per
terram quiescens et per caelum motum. Et quasi
dicat et quare homines dicunt, quod tempus ita est
in quiescente, sicut in motu. Deinde incepit solve-
re secundam quaestionem. Et dixit: Dicamus igitur
quod tempus est, id est et tempus existit in terra et
mari et caelo quia est accidens motui. Et forma eius
cum sit numerus illius, scilicet quoniam numerus est
accidens numerati. Et cum tempus est numerus
rerum mobilium et numerus invenitur in numera-
to. Et ista omnia, scilicet terra caelum et mare naturali-
ter habent, moveri necesse est, ut tempus invenia-
tur in eis. Sed sciendum est, quod non eodem ordine in-
venitur in istis, quoniam primo invenitur in caelo
et invenitur in aliis motis. Secundo propter hoc
quod invenitur in caelo. Et invenitur etiam in quie-
scente propter hoc quod invenitur in moto. Deinde
dicit: Sunt enim omnia in loco, id est et causa in hoc
est, quod ista in quibus invenitur tempus innata sunt
moveri est esse eorum in loco. Omne enim quod est in loco, innatum
est moveri quia est corpus. Deinde dicit: Et tempus et
motus etc., id est et quod est istis rebus motum
in potentia. Et est illud quod quiescens, tempus invenitur
in eo in potentia et quod est motum in actu. Tem-
pus invenitur in eo in actu.

*[Vetus:] Utrum autem, cum non sit anima,
erit tunc tempus aut non. Dubita-
bit autem aliquis. Impossibile enim,
cum sit numerantem esse. Aliquod impos-
sibile est, numerabile aliquod esse.
Quare est manifestum, quod non nume-
rus est. Numerus enim est aut quo
numeratur aut numerabile. Si au-
tem nihil aliud aptum natum est,
<pb n="[114v
quam anima numerare vel ani-
mae intellectus. Impossibile est tem-
pus esse, cum non sit anima. Si
autem hoc quod aliquando cum
sit tempus est, ut si contingit motum
esse sine anima, prius autem et po-
sterius in motu sunt. Tempus au-
tem haec sunt secundum quod nume-
rabilia sunt.
[Scotus:] Et quaeritur etiam, utrum est possibile
quod tempus sit licet anima non sit aut est impossi-
bile. Dicamus igitur, quod cum numerans
non fuerit numerare non erit, ergo
manifestum est quod numerus etiam
non erit. Numerus enim est aut nu-
meratum aut illud per quod nume-
ratur. Et cum nihil innatum sit nu-
merare praeter animam et de anima
intellectus, impossibile est, ut tem-
pus sit cum anima non fuerit, nisi
fuerit ex illo quod cum fuerit e-
rit tempus. Verbi gratia quoniam
possibile est ut motus sit absque
eo quod sit anima et quod prius et poste-
rius sunt in motu et quod tempus est
haec duo secundum quod sunt nume-
rata*.
Cum dissolvit secundam quaestionem, reversus est
ad primam. Et dixit: Et quaerendum est etiam utrum
sit possibile etc., id est et quaeritur de tempore, u-
trum inveniatur extra animam, sicut est in anima.
Et sic erit, licet non comprehendatur ab anima. Si
posuerimus animam deficere, sicut erit si appre-
hendatur ab anima et ista est dispositio entium na-
turalium aut est impossibile ut sit in actu, nisi a-
nima sit. Deinde incepit declarare hoc et dixit:
Dicamus igitur quod cum numerans non fuerit, ergo
numerare non erit, id est et cum res numerans, quae est
anima non fuerit, tunc numerare, quod est actio rei
numerantis non erit. Deinde dixit: Manifestum est
igitur quod numerus etc., id est et cum numerare
quod est actio numerantis non fuerit. Manifestum est
quod numerus non erit. Numerus enim aut est nume-
ratum aut actio numerantis in numerato, id est il-
lud per quod numerat numerans. Et hoc intendebat
ut mihi videtur, cum dixit: Aut illud per quod
numerat, id est aut illud per quod numerat numerans.
Et cum manifestum est quod numerans non est numeratum,
ergo est actio numerantis in numerato. Et est mani-
festum quod cum numerans non fuerit actio eius
non erit.

Deinde dixit: Et cum nihil innatum sit
etc., id est et cum sit declaratum, quod cum
numerans non fuerit non erit numerus. Et est im-
possibile aliquid aliud numerare praeter animam et de
anima intellectus. Manifestum est quod si anima non
fuerit, non erit numerus. Et cum numerus non fu-
<pb n="[114v
erit, non erit tempus. Et quia esse numeri in anima,
non est omnibus modis esse in anima, quoniam
si ita esset, esset fictum et falsum, ut chimera et hir-
cocervus sed esse eius extra mentem est in poten-
tia propter subiectum proprium et esse eius in a-
nima est in actu, scilicet quando anima egerit illam a-
ctionem in subiecto praeparato ad recipiendum il-
lam actionem, quae dicitur numerus. Dixit enim: Ni-
si ex illo sit etc., id est et cum non fuerit ani-
ma non erit tempus, nisi aliquis dicat quod erit. Et si
anima non fuerit ex illo quod cum fuerit in actu
tempus, erit in potentia. Et hoc est suum subiectum
proprium scilicet motus aut motum. Et hoc intendebat
cum dixit: Verbi gratia quoniam possibile est
ut motus sit absque eo quod anima sit, id est et mo-
tus erit et si anima non erit et secundum quod prius
et posterius sunt in eo numerata in potentia est
tempus in potentia et secundum quod sunt numera-
ta in actu est tempus in actu. Tempus igitur in a-
ctu non erit nisi anima sit. In potentia vero erit, li-
cet anima non sit. Deinde dixit: Et quod prius et poste-
rius sunt in motu, id est et non potest aliquis dice-
re quod tempus est et si anima non erit, nisi quia mo-
tus est. Et si anima non fuerit et similiter sunt in
eo prius et posterius. Et tempus nihil aliud est quam
prius et posterius in motu, sed secundum quod sunt
numerata, et ideo indiget in hoc quod sit in actu a-
nima, scilicet secundum quod est prius et posterius
numerata et quasi per hoc, quod dixit. Et tempus
est haec duo secundum quod sunt numerata innuit, quod
tempus diminuitur ab eo ex esse perfecto extra
animam hoc, quod numeratur ab anima tantum.
Secundum igitur hunc modum dicitur tempus ha-
bere esse extra animam simile perfecto et si non sit
perfectum. Et ista perscrutatio de tempore magis
est philosophica quam naturalis, sed induxit ipsam in
hoc loco, quia est causa in ipsum later, scilicet quia est di-
minutum in se.

*[Vetus:] Dubitabit autem aliquis et qualis
motus tempus numerus sit aut
cuiuslibet. Et namque fit in tempo-
re et augmentatur et alteratur in tem-
pore et finitur. Secundum igitur quod
motus est, sic est uniuscuiusque mo-
tus numerus, unde motus simpli-
citer est numerus continui, sed non
cuiusdam. Sed est nunc motum esse
unum et aliud, quorum utriusque
motus numerus erit, alterum et alterum,
igitur tempus et similitudo aequalia tem-
pora fiunt aut non. Omne nam-
que tempus unum similiter et simul est
specie autem et quae non simul. Si e-
nim sunt hi canes, illi vero equi, u-
trique autem septem, idem nume-
rus est. Sic autem et motuum simul
terminatorum idem tempus est,
sed hic velox fortassis, alius vero
<pb n="[115r
non et alius quidem loci mutatio
est. Hic autem alteratio, tempus
autem idem est. Siquidem et nu-
merus aequalis sit et insimul cum altera-
tione et loci mutatione. Et propter
hoc motus quidem alteri et seor-
sum sunt. Tempus autem est idem
ubique quia numerus unus et i-
dem ubique est, qui est aequalium
et simul.
[Scotus:] Et quaerendum est etiam de tempo-
re hoc, scilicet cuius motus est nu-
merus. Dicamus igitur quod si fuerit
numerus cuiuslibet motus. Et omne
quod generatur semper est in tempo-
re. Et similiter quod augmentatur
et quod alteratur et quod transfer-
tur. Secundum igitur quod tempus est
numerus motus, secundum hoc est
numerus unius cuiusque motuum.
Et ideo est numerus motus conti-
nui simpliciter, id est numerus cuius-
libet motus continui, non numerus
alicuius motus, sed est possibile ut
nunc moveatur aliquid et cum eo
moveatur aliud. Tempus ergo est
numerus utriusque motus, ergo est
hic aliud tempus. Erunt igitur duo
tempora insimul aequalia, dicamus
igitur quod non est ita, quoniam est i-
dem tempus aequaliter et insimul
in forma vero non est insimul,
quoniam si haberemus numerum
canum et numerum equorum et
numerus utriusque esset septena-
rius, tunc numerus esset idem. Et simi-
liter tempus duorum motuum co-
existentium est idem, sed forte al-
ter erit velox et alter tardus. Et forte
alter erit motus translationis et al-
ter erit motus alterationis. Tempus
vero eorum est idem cum nume-
rus motus alterationis et nume-
rus motus translationis sunt aequa-
les et insimul. Et tamen motus sunt
diversi tempus, vero est in omni
loco idem, quia numerus rerum a-
equalium, quae sunt insimul est idem
in omni loco*.
Et cum declaravit de substantia temporis, quod est
<pb n="[115r
numerus motus secundum prius et posterius,
quaerit hic quis motus est iste, scilicet cuius numerus est
tempus, scilicet utrum est numerus cuiuslibet motus aut
alicuius. Et si est numerus cuiuslibet motus utrum
attribuatur eis eodem modo aut principialiter
et secundario. Et dixit: Et quaerendum est etc.,
id est et ista quaestio accidit sicut diximus, quoniam si
posuerimus, quod est numerus alicuius motus sequi-
tur, ut non numeret alios motus. Et si posuerimus
quod est numerus cuiuslibet motus, sequitur ut tempus mul-
tiplicetur per multiplicationem motuum.

Et cum
narravit quod in ista quaestione est difficultas, dixit:
Dicamus igitur in hoc quod est numerus etc.,
id est quod est numerus cuiuslibet motus, quia omnis
motus est in tempore et est in tempore quia tem-
pus numerat ipsum et sive motus fuerit generatio
aut corruptio aut augmentatio aut alteratio aut
translatio tempus numerat ipsum, quia est in tem-
pore, sed debes scire, quod tempus licet sit numerus
cuiuslibet motus. Tamen non eodem modo, sed se-
cundum prius et posterius, quoniam est numerus
aliorum motuum praeter translationem, quia est numerus trans-
lationis, quoniam si translatio non esset, non esset tem-
pus. Si alteratio non esset neque augmentatio ne-
que generatio neque corruptio et esset hic trans-
latio, tamen esset tempus. Et si de modis translati-
onis non esset translatio circularis, non esset tem-
pus. Et de circulari velocioris circulationis, scilicet
diurni motus. Tempus igitur et si est numerus cu-
iuslibet motus, tamen attribuitur eis principaliter
et secundario. Et cum narravit quod tempus est nu-
merus cuiuslibet motus hoc modo, dixit: Secundum
igitur quod tempus etc., id est secundum igitur quod tempus sequitur mo-
tum et accidit ei est numerus cuiuslibet motus. Et quia sequi-
tur motum simpliciter quicumque sit, necesse est ut sit numerus
motus continui simpliciter non numerus alicuius
motus, sed cuiuslibet motus continui, quia est con-
tinuum. Secundum hoc igitur exponendus est iste
locus. Et in quibusdam scripturis invenitur secundum
hoc igitur quod tempus est motus, secundum hoc e-
rit numerus unius motuum. Est igitur propter
hoc numerus motus continui simpliciter non nume-
rus alicuius motus. Et intendebat secundum haec
verba, quoniam secundum quod tempus accidit mo-
tui. Et motus est prior naturaliter, necesse est ut sit
numerus unius motus primo et essentialiter. Et est
motus, qui accipitur in diffinitione temporis. Deinde dicit: Est i-
gitur propter hoc numerus motus, id est corporis
caelestis. Deinde dixit: Non numerus alicuius mo-
tus, id est cuiuslibet motus. Et secundum hanc expositionem
intendebat, quod secundum hoc quod in diffinitione tem-
poris accipitur motus sequitur unum motum. Et est
numerus illius primo et essentialiter et secundum
quod mensurat omnes motus est numerus cuiuslibet
motus. Deinde dixit: Sed est possibile etc.,
id est sed si posuerimus ipsum esse numerum cu-
iuslibet motus, cum fuerit numerus alicuius
motus demonstrati. Et in illa hora movetur aliud
motu aequali ei, tunc tempus erit numerus utrius-
que illorum motuum. Et sic multiplicabitur per
multiplicationem eorum et sic essent duo tempo-
ra insimul quod est impossibile.

Deinde incepit dissol-
vere hanc quaestionem. Et dixit: Dicamus igitur quod
non est ita etc., id est et hoc non sequitur, quoniam
<pb n="[115v
possibile est ut idem tempus sit aequaliter duo-
rum motuum insimul diversorum absque eo quod
tempus multiplicetur per multiplicationem motuum.
Et non sequitur necessario ut duo motus habeant
duo tempora necessario. Tempus enim secundum
quod est numerus motum non multiplicabitur per
multiplicationem motuum et numerus non multipli-
cabitur per multiplicationem numeratorum. Ver-
bi gratia quinarius per quem numerantur quin-
que canes et quinque equi et alia genera, quoniam
est idem. Non ergo sequitur ut tempus multiplice-
tur per multiplicationem motuum, sed si posuerimus
quod dispositio temporis cum omni motu sit talis scilicet
sicut dispositio numeri cum numerato. Sequitur ut
tempus non sit ens naturale neque mobile imagi-
nabile. Res enim quae sunt in mente non accipitur
motus in diffinitione earum. Et si posuerimus etiam
quod tempus accipitur in diffinitione cuiuslibet mo-
tus, sequitur ut multiplicetur per multiplicationem
motuum, sicut est dispositio in albedine et aliis ac-
cidentibus, quae multiplicantur per multiplicationem
subiecti. Si autem posuerimus quod dispositio eius
cum motu uno est dispositio sequentis, in cuius dif-
finitione accipitur illud, ad quod sequitur et cum a-
liis motibus, sicut dispositio numeri cum numera-
to dissolvetur quaestio. Et iam declaravimus prius
quod nos percipimus tempus, quando percipimus mo-
tum per quem sentimus nos esse in transmutatione
continua et est motus circularis. Tempus igitur se-
quitur hunc motum et iste motus accipitur in diffi-
nitione eius. Et ipsum mensurat illum non secundum
quod numerus mensurat numeratum, sed secundum quod
mensurat aliquid quod est forma in re. Alios ve-
ro motus mensurat, secundum quod numerus mensu-
rat numeratum, scilicet quod numeratum non accipitur in dif-
finitione numeri. Per hoc igitur dissolvitur quaestio
Themistii et aliorum. Et hoc manifestum est ex
sermone eius. Et per hoc potest demonstrare ex
hoc quod tempus est continuum continuitate motus
ex hoc quod tempus est reciprocum reciprocatione
motus. Deinde dixit: Sed forte alter erit velox etc.,
id est sed forte alter erit velox et alter tar-
dus et non habebunt tempus aequale, licet sit idem.
Deinde dicit: Et forte alter erit etc. Et innuit
quod non solummodo mensurat motus qui sunt insi-
mul eiusdem speciei, sed etiam qui sunt specierum
diversarum. Deinde dixit: Tempus vero eorum etc.,
id est et dispositio in tempore duorum mo-
tuum diversorum in specie, in hoc quod tempus eorum
est idem et aequale, si motus fuerint aequales aut diver-
sum secundum magis et minus, si motus fuerint
diversi secundum magis et minus. Est, sicut dispo-
sitio in motibus, qui sunt unius generis.

*[Vetus:] Quoniam autem loci mutatio et
huiusmodi circularis. Numeratur
autem unumquodque uno quodam pro-
ximo unitates unitate, equi vero
equo. Sic et tempus tempore quo-
dam finito. Mensuratur autem si-
cut diximus tempus motu et mo-
tus tempore. Hoc autem est, quia
<pb n="[115v
sub terminato motu temporis men-
suratur motus quantitatis et tempo-
ris. Si igitur prima mensura omni-
um proximorum circulatio est regu-
laris mensura maxime, quia nume-
rus huiusmodi notissimus est. Al-
teratio quidem igitur neque au-
gmentatio neque generatio non
sunt regulares. Loci autem mutatio
est, unde et videtur tempus esse
sphaerae motus, quia hae mensuran-
tur et alii motus et tempus hoc mo-
tu. Propter hoc autem, quod et consuetum
est dici accidit. Dicunt enim circulum
esse humanas res. Et aliorum mo-
tuum habentium naturalem et ge-
nerationem et corruptionem. Hoc
autem est quia haec omnia tempo-
re iudicantur et accipiunt finem et
principium, sicut si secundum quan-
dam circulationem sit. Et enim tem-
pus ipsum esse videtur circulus
quidam. Hoc autem iterum vide-
tur ob hoc, quod huiusmodi loco mu-
tationis mensura est. Et mensuratur
ipsum subiectum ab huiusmodi, qua-
re dicere rerum esse, quae fiunt circu-
lum. Dicere est tempus esse quen-
dam circulum. Hoc autem est, quia
mensuratur circulatione. Extra enim
metrum nihil aliud videtur esse, quod men-
suratur, sed aut multa metra
totum.
[Scotus:] Et hic quia est translatio ex qua est mo-
tus circularis et unaquaeque rerum
numeratur per aliquid sui generis
quoniam unitates numerantur per
unitatem et equi per equum. Simi-
liter tempus necesse est ut mensure-
tur per aliquod tempus termina-
tum, sed tempus sicut diximus
mensuratur per motum et motus
per tempus, quoniam tempus mo-
tus terminati mensurat quantita-
tem motus et quantitatem tem-
poris. Et cum per primam mensu-
ram mensurentur omnia, quae sunt
unius generis dignius motuum,
ut sit mensurans est motus circularis
aequalis, quoniam numerus istius
<pb n="[116r
motus est notior numerorum et motus al-
ternativus non est aequalis neque motus augmen-
ti neque motus generationis, translatio vero
aliqua est aequalis. Et ideo existimatur quod tem-
pus est motus sphaerae, quoniam per istum motum
mensurantur isti ceteri motus et tempus.
Et ideo mos est dicere quod dispositiones
hominum currunt secundum circulum, ut cum homines
dicunt rotam infortunii. Et similiter alia
quae habent motum naturalem et generationem et cor-
ruptionem. Et hoc dicitur quia omnia experimen-
tantur per tempus et in eo desinunt et incipiunt
quasi essent currentia per aliquam rotam. Ipsum
enim tempus existimatur esse circulus et hoc
existimatur etiam, quia mensurat motum quod est
tale. Dicere igitur quod res quae sunt in generatione
currunt super circulum, est dicere quod tempus est
circulus. Et intentio eius est, quoniam tempus
mensurat motum circularem et quoniam mensu-
ra nihil aliud est quam mensurans mensuratum
praeter hoc quod totum est plures mensurae una*.

Cum declaravit quod tempus numerat quemlibet motum, ince-
pit declarare tempus primum esse ex hoc quod motus est
primus. Et dicit: Quia autem hic est translatio etc., id est et quia hic est
translatio in qua invenitur translatio circularis, quae est prior ce-
teris motibus. Et tempus sequitur istam etiam et unaquaeque rerum
numeratur per aliquod suae speciei, verbi gratia quoniam unita-
tes in numero numerantur per unitatem et equi numerantur per
unum equum necesse est, ut tempus etiam numeretur per aliquod tem-
pus notum et terminatum naturaliter. Et dicit in praecedenti quod
hic est motus translationis et circularis, quoniam cum
fuerit positum quod tempus est numerus cuiuslibet motus.
Et fuerit positum quod hic est prior motus ceteris motibus
sequitur, ut tempus istius motus sit prius ceteris tempori-
bus et numerans illa. Et cum declaravit quod necesse est ut sit
hoc primum tempus, incepit declarare per quid potest hoc tem-
pus determinari. Et dicit: Sed tempus sicut diximus mensuratur
per motum etc., id est sed tempus, quod est prima mensurans, debet esse
terminatum per motum, cum iam diximus quod tempus mensuratur
per motum, licet sit mensuratio accidentalis. Et quod motus
mensuratur per tempus primo et essentialiter, quoniam
per tempus motus terminati potest mensurari quantitas
motus et quantitas temporis, scilicet per tempus istius motus
primi mensuratur quantitas totius temporis et quantitas
motuum. Et cum declaravit quod istud tempus terminatur per
motum, incepit declarare per quem motum. Et dicit: Et cum pri-
ma mensura etc., id est et cum manifestum est quod prima mensu-
ra et indivisibilis in aliquo genere est illud per quod men-
surantur omnia, quae sunt in illo genere. Dignius motuum ut
suum tempus sit primum tempus est motus circularis aequalis.
Et hoc est ita quia iste motus est prior motuum ut post
declarabimus et est primus naturaliter et velocior, ergo
primum tempus est istius motus, quoniam prima mensura
talis est, scilicet quod non dividitur in illo genere. Deinde induxit
rationem super hoc et dicit: Quoniam numerus istius motus etc.,
id est et prima mensura debet esse notior. Et syllogismus compo-
nitur sic: numerus motus circularis est notior et notius
in omni numeratione prima mensura, ergo numerus motus cir-
<pb n="[116r
cularis est primus numerus numerorum omnium motuum. Deinde de-
claravit quod motus alternativus et motus generati-
onis et corruptionis sunt valde remoti ab hoc, quod tem-
pus sit numerus eorum, quoniam tempus est aequale, unde sequitur,
ut sequitur motum aequalem non variabile in velocitate et tar-
ditate. Et dicit: Et motus alterationis etc. Et syllogismus
componitur sic: numerus ceterorum motuum est numerus
motuum non aequalium et ipsius est numerus aequalis motus,
ergo tempus non est numerus aliorum motuum. Et cum non
est numerus aliorum eorum dignius est, ut prius numerus e-
ius inveniatur exemplum istorum motuum.

Deinde dicit: Translatio ve-
ro aliqua est aequalis, id est motus autem translationis possibile est,
ut sit aequalis, et ideo existantur quod primum tempus est nume-
rus motus totius, scilicet diurni scilicet quia iste motus est mo-
tus translationis, et quia per illum mensurantur ceteri motus etc.
tempora. Et hoc manifestum est de istis motibus, ideo
omnes conveniunt quod tempus mensuretur per illum. Et aliquis
potest quaerere, quoniam nos videmus quod prima mensura in re-
bus mensuratis est duobus modis aut mensura quae dicitur
univoce cum mensuratis in illo genere aut principali-
ter et contrario. Totum igitur tempus cum primo tempore mensu-
rante cuiusmodi est istorum duorum modorum. Dicamus i-
gitur quod si tempus sequeretur omnem motum, tunc primum tempus
cum aliis temporibus diceretur principaliter, scilicet quoniam
mensurat. Quemadmodum motum, quem sequitur dicitur cum
aliis motibus principaliter. Si autem tempus totum sequitur
motum corporis rotundi, tunc primum tempus erit di-
ctum cum alio tempore, quod mensurat univoce, sicut
est dispositio in unitate cum numeris, quod non est ita
de primo numerante cum aliis numerantibus. Secundum hoc i-
gitur est intelligendus iste locus. Et cum dedit demon-
stratione super hoc induxit res famosas secundum suum morem. Et
dicit: Et ideo mos est dicere etc., id est et hoc quod homines di-
cunt, quod rota infortunii transivit super aliquem, quia praeci-
piunt quod causa infortunii est motus circularis aut sequens
motum circularem quod est tempus. Deinde dicit: Et similiter alia
cetera, id est quoniam omnia attribuuntur circulo et tempori. Deinde
dicit: Et hoc dicitur etc., id est et illa quae generantur et corrum-
puntur dicuntur revolvi et reciprocari, quia omnia transmu-
tata numerantur per tempus et in eodem desinunt et incipiunt
et quia tempus existimatur esse circulus, ideo illa quae numerantur
per tempus existimantur currere super circulum, scilicet quasi esset circu-
lus. Deinde dicit: Et existimatur hoc etc., id est et existimatur quod tempus
est circulus, quoniam mensurat motum qui est circula-
ris. Et quia mensuratur etiam per motum circularem. Et cum
declaravit hoc fecit summam de illo. Et dicit: Dicere igitur
etc., id est cum igitur vulgus dicit quod res quae sunt in genera-
tione currunt super rotam, dicunt hoc quia transmutantur per
tempus et tempus apud eos est circulus. Deinde dicit: Et intentio
eius est etc., id est et tempus apud eos est circulus, quia
tempus mensurat motum circularem et mensuratur per mo-
tum circularem et mensura in quolibet non est extra
genus mensurati. Sed totum mensuratum est plures
mensurae, verbi gratia quoniam unum non est aliud a numero,
sed numerus plures unitates. Et cum mensurans et men-
suratum sunt unius generis et mensurans tempus est cir-
culare, ergo tempus est circulare. Et hoc existimatur etc.,
et quasi aliquis quaereret quare existimatur quod cum tempus men-
suraverit motum circularem et fuerit mensuratum e-
tiam per motum circularem quod erit circularis. Et dicit,
quia existimatur quod mensurans et mensuratum debent
esse unius generis.

*[Vetus:] Dicunt autem recte et numerus quidem est
<pb n="[116v
idem et ovium et canum si aequalis uterque sit.
Decem autem non idem, namque decem eadem sunt, si-
cut nam trianguli idem, qui est aequilaterus et
gradatus. Et tamen figura eadem est, quia
utraque trianguli sunt. Idem enim dicitur, a
quo non differt differentia, sed non a quo dif-
fert ut triangulus a triangulo differen-
tia differt. Alteri quidem enim trianguli sunt
a figura autem non, sed in ipsius divisio-
ne et una figura enim alia quidem huius-
modi est circulus, alia vero huiusmodi
triangulus. Huius alia quidem huius-
modi aequilaterum, alia vero huiusmodi
et gradatum. Figura quod igitur eadem et
haec triangulus enim est, triangulus aut non
idem est. Et numerus iam similiter. Non enim dif-
fert a numero differentia numerus
horum. Decem autem non idem est, in quibus enim differentia
differt. Haec quidem enim canes alia vero equi.
Et de tempore quidem et de ipso non et de
circa ipsum proprietatibus hac intentione
dictum est.
[Scotus:] Et bene dicitur etiam quod numerus hominum et nume-
rus canum est idem cum uterque numerus
fuerit alii aequalis. Et dicitur quod denarius nume-
rus non est idem neque decem res sunt eaedem quem-
admodum triangulus aequalium et diversorum la-
terum non sunt idem, licet sit eadem figura, quia
ambo sunt trianguli. Dicitur enim aliquid esse idem
quando non differt in differentia. Et dicitur esse diversum,
quando differentia eius fuerit diversa, verbi
gratia triangulus quoniam trianguli diversi dif-
ferunt in differentia eius. In figura vero non diffe-
runt, sed collocantur in eadem divisione, quoniam
figura illa, quae est talis est circulus et illa, quae
est talis est triangulus. Et triangulus
ille qui est talis est aequalium laterum
et ille qui est talis est diversorum laterum
et triangulus est eadem figura et non est ea-
dem intentio in numero. Et numerus etiam est idem
et non diversatur in rebus naturabilibus in differentia
numeri. x. vero non sunt idem. Diversantur enim in
rebus, de quibus dicuntur, quoniam possunt esse
numerus canum et numerus equorum, iam i-
gitur complevimus sermonem de tempore et
de rebus perscrutandis in hac consideratione*.
Complet capitulum, in quo dicitur quod tempus non multiplicatur
per multiplicationem motuum. Et dat causam in hoc. Et dicit:
Et bene dicitur etc., id est et bene fuit dictum in sermone praedi-
cto quod numerus non multiplicatur per multiplicationem
numeratorum et quod numerus istarum omnium decem et numerus
<pb n="[116v
istorum canum decem est idem, cum non differant secundum numerum,
cum sit aequalia secundum numerum. Deinde dicit: Et dicitur quod denari-
us numerus etc., id est denarius autem collocatus sub de-
nario numerali non est idem. Iste enim denarius est dena-
rius talis, scilicet decem alicuius generis non decem simpliciter.
Et ideo post dixit: Neque x. res sunt eaedem, id est et si accepisse-
mus universalius genus entis, verbi gratia x. res.

Et cum nar-
ravit differentiam inter numerum simpliciter et numerum non si-
mpliciter in hoc quod numerus simpliciter non multiplicatur
et est idem et non simpliciter multiplicabitur dicit exemplum de il-
lo qui est non simpliciter. Et dicit: Quemadmodum trianguli aequalium la-
terum etc., id est et decem, quae sunt non simpliciter, verbi gratia decem anima
-
lia non sunt eadem in specie, quoniam haec decem animalia quaedam
sunt decem equi et quaedam decem canes quemadmodum trian-
gulus non est idem, quoniam alius est aequalium laterum et alius
diversorum laterum, licet conveniant in hoc quod sunt eadem in figu-
ra, quia ambo sunt triangulus. Et cum narravit hoc de-
nuo in specie et de uno in genere dedit causam in hoc. Et dicit:
Dicitur enim aliquid esse idem etc., id est et trianguli et similia non
sunt eadem in specie, quia diversantur secundum differentias. Et res quae
sunt eandem in specie non diversetur secundum differentias. Et diversa
secundum speciem sunt diversa secundum differentias. Deinde dicit: Verbi gratia
trian-
gulus etc., id est quoniam triangulus dividitur in differentias
in quibus trianguli diversantur secundum quod sunt trianguli. Deinde dicit: In
figura autem etc., id est quoniam non diversantur in hoc quod sunt
figura triangularis. sed secundum hunc modum collocantur sub
eodem genere quod est triangulus. Deinde dicit: Figura enim illa quae
est talis etc., id est figura enim quae est ex tribus lineis aequalibus di-
citur isopleuros et cum non fuerint aequales dicitur di-
versorum laterum. Et triangulus est eadem figura secundum genus
et non est eadem secundum speciem. Et cum posuerit quod illa quae diver-
santur secundum speciem sunt illa, quae differunt secundum differentias, incepit
declarare
quod numerus non diversantur ex numeratis essentialiter cum
non sint tamquam differentiae ipsius. Et dicit: Et numerus est etiam
idem etc., id est et numerus est idem secundum speciem et non diversatur
per res numeratas, sicut numerus diversatur ex suis dif-
ferentiis, scilicet par et impar et aliis differentiis. Et syllogismus
componitur sic: numerus non diversatur in specie per differenti-
as substantiales ex numeratis. Et omne quod diversatur in
specie diversatur per differentias substantiales. Ergo nume-
rus non diversatur ex numeratis, sed tempus est numerus, er-
go tempus non multiplicatur in specie per multiplicationem
numerati. Et hoc intendebat per hunc sermonem. Deinde dicit:
Denarius vero non est ipem etc., id est decem vero non simpli-
citer, verbi gratia decem animalia non sunt idem in specie, quoniam di-
versantur per differentias substantiales ex rebus quae sunt
sub eis, verbi gratia quoniam animalitas est eadem, sed diversatur
per latrabile et rationabile, quoniam istae sunt differentiae
substantiales aut tamquam differentiae. Deinde dicit: Iam igitur complevi-
mus etc., id est iam igitur declaravimus perfecte, quid
sit tempus in sua natura. Et declaravimus illa quae consi-
deranda sunt apud considerationem de tempore.

<pb n="[117r
[Liber V] </title>

*[Vetus:] Transmutatur autem

transmutans omne ali-
ud quidem secundum
accidens, ut cum dici-
mus musicum ambula-
re quoniam cui accidit musicum esse hoc am-
bulat. Hoc autem in aliquid huius
mutari et simpliciter dicitur mutari,
ut quaecumque dicuntur secundum partes.
Sanatur enim corpus, quia oculus
aut torax, haec autem partes totius
corporis sunt. Est autem etiam aliquid
quod neque secundum accidens move-
tur neque in eo quod aliquid ipsius sed
in eo quod ipsum movetur primum
et hoc est secundum se ipsum mobile.
Secundum autem alium motum et alium
alterum est, ut alterabile et alterationis
sanabile et calefactibile alterum.
[Scotus:] Omne ergo, quod transmutatur, trans-
mutatur aliud per accidens, verbi
gratia musicum currere, quia accidit
ei, qui est musicus, ut currat, et aliud,
quia pars eius transmutatur, dice-
tur simpliciter ipsum transmutari,
verbi gratia illud, quod dicitur secundum
dispositionem suarum partium, dicimus
enim Socratem sanari, quia oculus eius
sanatur aut pectus eius, et haec duo
sunt duae partes totius corporis. Et
quaedam moventur non per accidens
neque qua aliud existens in eo movetur,
sed quia ipsum in se primo movetur,
et hoc est motum per se et etiam propter
alium motum ceterorum motorum motus,
ut alteratum et de alteratione etiam
alteratum ad sanitatem est aliud ab
alterato ad calefactionem*.
Quia intendit numerare species motuum essentia-
lium, incepit primo determinare mota essentia-
lia a non essentialibus et dixit quod transmutatum
universaliter est tribus modis aut per accidens,
ut dicitur quod musicus currit. Non enim erit secundum
quod musicus, sed secundum quod est animal ambulans
cui accidit, ut sit musicus. Et sic cursus attribuitur
ei per accidens. Secundus vero modus est illud quod di-
<pb n="[117r
citur transmutatum simpliciter, quia transmutatur
secundum partem, ut cum dicitur Socrates est sanus. Licet
non sit sanus nisi secundum oculum et infirmus, quia
est infirmus oculo et hoc intendebat cum dixit: Et
aliud, quia pars eius etc., id est et quoddam dicitur
transmutari simpliciter tamen non transmutatur ex
eo nisi una pars tantum, et iste motus reducitur ad
illum qui est per accidens et est quasi medium inter illud quod
est per accidens et illud quod est per se. Pars enim potest
moveri per se, quando distinguitur a toto quod est impos-
sibile in materia ita aut in albedine. Primo enim
modo attribuitur motus gratia eius quod non est in-
natum moveri, scilicet qualitatum, ut cum dicimus quod
musicus currit et medicus scribit. Secundo vero
attribuitur motus gratia eius quod innatum est moveri,
et isti tres modi invenientur in eis quae moventur
in loco et in alteratione manifeste et illud quod mo-
vetur per accidens aut gratia partis aut quia mo-
vetur per se, sed Aristoteles non indiget in hoc loco
dividere motum per se in hoc quarto. Sed in septimo
et in octavo faciet hoc et contentus est ex his tri-
bus modis, scilicet motum per accidens et motum secun-
dum partem et motum per se ad declarandum quod
sermo eius non est nisi de moto per se, quoniam nulla
ars considerat de moto per accidens. Deinde dicit:
Et est motum per alium motum, id est et etiam movetur
per se motu alio a motu translationis, ut illud quod
movetur secundum alterationem et quia alteratio
dicitur quasi aequivoce dixit: Et de alteratione etiam etc.,
id est et illud, quod significat hoc nomen alteratio,
quod est transmutatio ad sanitatem, est aliud ab illo,
quod significat hoc nomen alteratio, quod est transmu-
tatio ad caliditatem.

*[Vetus:] Est autem et in movente similiter ali-
ud quidem enim secundum acci-
dens movet. Aliud vero secundum
partem in eo quod huius aliqua. Ali-
ud vero per se ipsum primum: ut me-
dicus quidem sanat: manus autem
percutit.
[Scotus:] Et ita est de motore, quoniam alius movet
per accidens et alius movet, quia pars
eius movet, et alius movet per se pri-
mo, verbi gratia medicum sanare et
manum percutere*.
Cum declaravit quod motus dividitur in illos tres modos,
declarat etiam quod in motore inveniuntur illi tres modi, scilicet mo-
tor per se, verbi gratia medicum sanare alium ab infirmi-
tate et motor per accidens, verbi gratia musicus sanat
se, quoniam accidit musico, ut sit medicus aut me-
dicus sanans se. Medicus enim non sanat per se nisi
aliud, cum res artificiales non agant in se nisi per
accidens. E contrario enim ei quod dictum est in diffinitione
naturae, illud autem quod dicitur movere, quia pars
eius movet et, ut cum diximus Socrates movet hoc pon-
dus licet non moveat nisi manu tantum. Deinde di-
cit: Et manum percutere. Hoc est exemplum de illo quod
movet secundum partem, scilicet Socratem percutere licet non
percutiat nisi manu aut dicere manum percutere
licet non percutiat nisi pars eius.
<pb n="[117v
*[Vetus:] Quoniam autem est aliquid movens pri-
mum, est autem et aliquid quod movetur
ad huc in quo tempore et praeter haec ex
quo et in quod. Omnis enim motus a quo-
dam in quiddam alterum enim est,
quod primum movetur et in quod
movetur et ex quo ut lignum et cali-
dum et frigidum. Horum autem aliud quidem
mobile est, aliud uno in quod aliud ex
quo. Motus autem manifestum quod
in ligno, non in specie autem est. Neque
enim movet neque movetur species aut
locus aut quantum hoc.
[Scotus:] Et quia est hic aliquis motor pri-
mo et aliquid motum primo et cum
hoc aliquid in quo est motus, scilicet tem-
pus et praeter ista aliquid ex quo est
et aliquid ad quod est, omnis enim
motus est ex aliquo et ad aliquid. Il-
lud quod primo movetur est aliud
ab illo ad quod movetur et ab illo
ex quo movetur, verbi gratia quoniam li-
gnum est aliud a calido et frigido. Et
primum istorum est motum, et secundum est
illud ad quod est motus, et tertium
est illud ex quo est motus. Manife-
stum est igitur ex hoc quod motus in
ligno non est in forma. Forma enim non
movetur neque movet neque locus neque
talis quantitas*.
Cum distinxit illud quod est per se ab illo quod
est per accidens in motore et moto, incepit nume-
rare consequentia motus ad declarandum quod
eorum attribuitur eis motus per se, et ut ex hoc
veniat ad numerandum species motus. Et dixit: Et quia
est hoc etc., id est et quia in omni motu inveniuntur quin-
que, scilicet motor per se et motum per se, et hoc intende-
bat, cum dixit primo. Primum enim est quando est
synonymum ei quod est per se. Et quandoque dicitur
magis proprie, et est id quod movet non propter ali-
um motorem et similiter primum motum dicitur his
duobus modis, scilicet de illo quod est per se et de illo quod
movet per se, non quia in eo est alia pars quae est
primum motum in ipso, sed hoc intendebat per mo-
tum primum illud quod est per se simpliciter. Tertium
vero est illud sicut dixit in quo est motus scilicet tempus.
Et quartum illud ex quo est motus, et quintum illud
ad quod est motus, et hoc est ita quoniam omnis
motus est a motore et in moto et in tempore et ab
aliquo et in aliquid. Omnem vero motum esse a motore
est positum hic, et declarabitur in principio septimi.
Et similiter omne motum esse in tempore declarabitur
etiam perfecte in sexto. Licet modicum inde declara-
tum sit in capitulo de tempore. Quoniam autem omnis
motus naturalis rectus est ex aliquo et in aliquid,
<pb n="[117v
manifestum est per se in motu alterationis et aug-
menti et translationis recte. licet existimetur quod ipse
perscrutabitur de hoc in alio loco, et videtur quod
ipse ponit hic ista secundum quod sunt famosa et post
perscrutabitur perfecte de eis.

Deinde dicit: Motum
enim primo est aliquid etc., id est et illud quod mo-
vetur per se manifestum est ipsum esse aliud ab illo
ad quod movetur. Et ista alietas est ei primo et es-
sentialiter. Per accidens vero non est remotum, ut il-
lud quod movetur et illud ad quod est motus sit
idem. Et similiter est de illo ex quo est motus, scilicet quia
etiam est aliud a moto. Deinde dicit: Verbi gratia
quoniam lignum etc., id est quoniam lignum est illud
quod movetur in alteratione, et illud ad quod est al-
teratio est calidum et frigidum et lignum est aliud a
calido aut frigido. Deinde dicit: Et primum istorum est
motum etc., id est illud ex istis quod magis dispo-
nitur per motum est res mota. Et sequitur ipsum illud
ad quod est motus cum illud sit finis motus et se-
quitur ista illud ex quo est motus, cum ab hoc se-
paratur res mota et transfertur ab eo. Primum igi-
tur istorum et dignius in motu est res mota, scilicet sub-
iectum motus. Deinde illud ex quo est motus,
iste igitur ordo est istarum causarum ex quibus con-
stituitur motus. Motus enim constituitur in sub-
stantia eius ex istis tribus causis, scilicet de causis exi-
stentibus in eo non extrinsecis. Et ideo non nume-
ravit motorem aut tempus, quia tempus est de ac-
cidentibus eius et motor de causis extrinsecis. Et
cum posuit ista, dixit: Manifestum est igitur quod mo-
tus est in ligno etc., id est et cum motum est ali-
quid ab eo ad quod est motus et est forma. Mani-
festum est quod motus est in moto, non in illo in quod
est motus, et est forma, et hoc manifestum est per se,
verbi gratia quoniam calefactio est in corpore ca-
lefacto, non in calore qui est finis calefactionis. Et
similiter translatio est in translato, non in superiori
aut inferiori quae sunt fines translati. Et quantitas
quae est finis augmentati non est in ea augmentum.
Et ideo illud ad quod est motus est aliud a moto
per se. Deinde dicit: Forma enim non movet neque mo-
vetur, et intendit formam substantialem quae est finis
motus generationis, et qualitates quae sunt fines
motus alterationis. Deinde dicit: Neque talis quan-
titas et intendit quantitatem ad quam pervenit
motus augmenti et diminutionis. Deinde dicit: For-
mae enim non movent neque moventur, id est quoniam mo-
tor et motum est compositum ex materia et forma
et declaratum est in tertio quod motus est in moto non
in motore.

*[Vetus:] Sed est movens quod movetur in
quod movetur. Magis autem in quod
quam ex quo movetur denominatur
mutatio. Unde corruptio in non esse
mutatio est quamvis ex esse mutatur
quod corrumpit et generatio in esse
quamvis ex non esse.
[Scotus:] Sed hic est motor et motum et ad
quod est motus. Transmutatio enim
magis nominatur ab illo ad quod est
<pb n="[118r
motus, non ab illo ex quo est motus.
Et ideo corruptio est transmutatio ad
non ens. Et si corruptum transmutatur
ex aliquo ente et generatio est transmu-
tatio ad ens, et si transmutaretur a non
ente, et iam numeravimus motum quod
sit superius*.
Id est sed si hic sunt motor et motum et ex quo et
ad quod est motus, et motus est in aliquo istorum prae-
ter quam in re mota, hoc nomen motus est acceptum
ab illo ad quod est motus, non ab illo ex quo est
motus. Et ideo motus ex ente in non ens dicitur cor-
ruptio, quoniam non ens est corruptum et non de-
nominatur a nomine eius ex quo est, scilicet ab ente.
Et hoc intendebat cum dixit: Et ideo corruptum etc.,
id est et motus qui dicitur generatio, dicitur quia
est transmutatio ad illud quod est ens, et generatum
licet transmutaretur de non ente, id est incipiat ex eo.
*[Vetus:] Quod quidem igitur motus sit dictum
est prius. Species autem et locus et
passiones in quae moventur quae mo-
ventur immobilia sunt, ut scientia
et calor. Et hic dubitabit aliquis, si
passiones motus sunt. Albedo autem
passio est. Erit enim immotum mutatio, sed
fortassis non est albedo motus sed
albatio. Est autem et in illis et quod est se-
cundum accidens et quod est secun-
dum partem et secundum aliquid et quod
primo est et non secundum aliud, ut
quod fit album in id quod intellegi-
tur mutatur secundum accidens. Co-
lori enim accidit intelligi. In colo-
rem autem, quia pars albi coloris est, et
in Europam, quia pars Europae Athenae sunt,
in album autem colorem per se. Quo-
niam quidem igitur per se movetur et quoniam
secundum accidens et quoniam secundum ali-
quid aliud et quoniam ipsum primum in mo-
vente et in eo quod movetur manife-
stum est. Et quod motus non in specie sed
in eo quod movetur et mobili secun-
dum actum sit.
[Scotus:] Et iam narravimus motum quid sit
superius et formae et passiones et quali-
tates et locus ad quem moventur. Res
motae non moventur, verbi gratia sci-
entia et calor. Sed hic est quaestio in passio-
nibus forte sunt motus et albedo
est passio. Et sic transmutatio ad illam
est transmutatio ad motum. Et ad hoc
dicendum est quod dignius est, ut albifica-
<pb n="[118r
tio sit motus, non albedo. Et in illis
etiam est illud quod est per accidens, et il-
lud quod est secundum partem, et illud quod
est primo non per aliud. Verbi gratia
quoniam transmutatio albificati ad in-
tellectum est, transmutatio per accidens
intelligere enim est accidens colori.
Et transmutatio eius ad colorem, quia est
album, est pars coloris. Et similiter trans-
fertur ad Europam quando transfertur ad Athe-
nas, quia Athenae sunt pars Europae.
Transmutatio vero eius ad colorem
album est per se. Declaratum est igitur quomodo
est motus per se et quomodo per accidens et
quomodo per aliud et quomodo erit esse primo
in motore et in moto. Et est declaratum
quod motus non est in forma, sed in moto
et est motum in actu*.
Et quia iam narravimus prius motum quid sit,
et diffinivimus eum, quia est perfectio moti secundum quod
est motum, manifestum est quod forma et est illud ad
quod est motus in generatione est immobilis. Et simi-
liter passiones quae sunt id ad quod est motus in alte-
ratione, et similiter locus et est illud ad quod est mo-
tus in translatione. Motus enim non est perfectio
alicuius istorum.

Deinde dedit exemplum de quali-
tate et dixit: Verbi gratia scientia et calor, id est quo-
niam istae passiones non moventur per motum alte-
rationis, cum sint fines eius. Deinde dixit: Sed hic
est quaestio etc., id est et quia passiones dividuntur,
scilicet secundum magis et minus. Et propter transmutatio-
nem sequentem illas existimatur quod albedo est motus,
et sic motus ad illam erit motus ad motum. Et quia
manifestum est quod albedo forma quiescens
immobilis, et qui fingit ipsam moveri, non est loquen-
dum cum eo in hac scientia. Dixit: Sed dignius est, ut
albificatio sit motus, non albedo, id est sed apparet per
se quod albificatio est motus, non albedo ad quam
est motus albificationis. Et quia accidit ei ad quod
est motus, ut in eo inveniatur illud quod est per
se, et illud quod est per accidens, et illud quod est
secundum partem, narravit hoc, ne aliquis deciperetur,
et dixit: Et in illis etc., id est et in illo ad quod est
motus, inveniuntur etiam illi tres modi quos nume-
ravimus in motore et moto, verbi gratia in illo ad
quod est transmutatio per accidens. Est transmuta-
tio albi ad hoc quod sit intellectum, scilicet ad hoc quod intelligatur
ab homine, quoniam hoc est albi per accidens. Cum
illud quod albificatur non habet materiam, ut trans-
mutetur ad hoc, ut sit intellectum nisi per accidens,
et hoc intendebat cum dixit: Intelligi enim etc.,
id est quoniam intelligi est accidens quod accidit ei quod
transmutatur ad colorem. Et est album et exemplum
eius quod dicitur transmutari gratia partis. Est,
ut cum dicimus hoc album demonstratum trans-
mutari ad colorari, quoniam non dicitur colorari
nisi quia transmutatur ad partem coloris, scilicet ad aliquam
speciem eius. Et hoc intendebat cum dixit: Et transmutatio
<pb n="[118v
eius ad colorem etc., id est et cum dicimus album
colorari. Dicimus hoc, quia transmutatur ad partem
coloris, et est albedo. Deinde dedit exemplum de mo-
tu translationis et dixit: Et transfertur ad Europam,
quia transfertur ad Athenas, id est et dicimus aliquid trans-
ferri ad aliquem locum, quia transfertur ad partem il-
lius rei cui attribuitur translatio, verbi gratia ut
cum dicimus quod Socrates transfertur ad Hispaniam licet non
transferatur nisi ad Cordubam. Deinde dicit: Trans-
mutatio vero eius ad colorem album est per se, id est et
cum dicimus de aliquo alterato in colore transmuta-
ri de nigro ad album est per se. Et etiam cum dici-
mus ipsum transferri ab Hispania ad Cordubam est
per se. Et cum declaravit ista perfecit sermonem
in dividendo summam de his quae declaravit, ut est
mos in sermonibus demonstratis. Et dixit: Declaratum
est igitur ex hoc sermone quomodo attribuitur motus
ei ad quod est secundum ipsum motum et secundum
accidens et secundum partem. Et similiter est declaratum
quomodo moveri attribuitur moto per se et per accidens
et secundum partem et quomodo movere attribuitur etiam
motori per se et per accidens. Et secundum partem
etiam declaratum est cum hoc quod motus non est
per se in eo ad quod est motus, scilicet forma et intel-
ligit hic per formam, formam substantialem et qua-
litatem et quantitatem. Et ubi et utitur ea in hoc
loco large sicut fecit primo et quandoque utitur ea
proprie, ut cum dixit: Forma enim non movetur
nec locus etc. Et quoniam in hoc loco utitur
forma pro passionibus et subiectis et quandoque
utitur ea magis proprie, ut cum dixit: Formae et
passiones et locus etc., quandoque igitur uti-
tur forma large et quandoque pro subiectis tantum.
Deinde dicit: Et quod etiam primum etc. et inten-
dit hic per primum, primum et essentiale secundum quod
declaratum est in posterioribus analecticis.

*[Vetus:] Secundum quod igitur accidens mu-
tatio dimittatur, in omnibus enim est
et semper et omni. Quod vero non secundum
accidens est, non est in omnibus sed
in contrariis et mediis et in contra-
dictione. Huius autem fides ex indu-
ctione est. Ex medio autem mutat.
Utitur enim ipso sicut quod est contra-
rium ad utrumque. Est enim quodam-
modo medium ultima. Unde et hoc
ad illa et illa ad hoc quomodo di-
cuntur contraria, ut vox media gravis
ad ultimam, subtilis ad extremam, et
fuscum album ad nigrum, et nigrum
ad album.
[Scotus:] Transmutatio vero per accidens o-
mittenda est, quia est in quolibet et est sem-
per necessario. Quod autem non est per ac-
cidens, non est in quolibet, sed in con-
trariis et inter illa et in contradictoriis.
Et hoc creditur ex inductione. Trans-
<pb n="[118v
mutatio enim est ex medio, quoniam ita
se habet ad utramque extremitatem sicut
contrarium. Medium enim quodam-
modo est duo extrema et ideo dicuntur
cum comparatur ad illa, et cum illa
comparantur ad illud sicut dicuntur
contraria. Verbi gratia quoniam pneuma quod
dicitur medium in respectu otata di-
citur acutum et in respectu ita dicitur
grave et color pallidus in respectu
nigri dicitur albus et in respectu
albi dicitur niger*.
Cum declaravit quod omnis motus constituitur
per quinque, scilicet motorem et motum et illud ex quo est
et illud ad quod est et illud in quo est, etiam declaravit
quod unumquodque istorum quattuor attribuitur
motus aut per se aut per accidens, scilicet motor: et
motum et illud ad quod et illud ex quo. Incepit de-
clarare quod non est considerandum de illo quod est
per accidens cum hoc non sit de arte demonstrativa
et dixit: Transmutatio vero per accidens etc.,
id est illud autem quod attribuitur istis rebus per ac-
cidens dimittendum est, quia non habet subiectum
determinatum.

Deinde dicit: Et est semper necessario,
id est et transmutatio quae est per accidens invenitur in-
finita in eadem re, quoniam idem corpus potest dici
ipsum non evadere a transmutatione per accidens,
verbi gratia quod albefiat. Deinde humefiat, deinde
transferatur, deinde calefiat. Et quod est infinitum et
non habet naturam terminatam, non continetur
a scientia neque est pars artis demonstrativae. Et inten-
dit hic per accidens illud quod est commune ei quod
est per accidens et ei quod est secundum partem.
Et cum declaravit quod in illo quod est per acci-
dens non considerat aliqua ars et dedit causam in
hoc. Et dixit: Quod autem non est per accidens etc.,
id est et transmutatio cuius natura subiecti est
essentialiter terminata, non est nisi in contrariis
aut in illis quae sunt inter contraria aut in contra-
dictoriis. Et intendit hic per contradictoria illa quae
opponuntur secundum affirmationem et negationem
et per contraria, contraria quae dicuntur proprie, ut
dictum est in libro cathegoricorum. Deinde dicit: Et
hoc creditur ex inductione, id est et hoc certificatur, scilicet
quod omnis motus est de contrario in contrarium
aut de contrario in medium aut de medio in con-
trarium aut de non esse in esse aut de esse in non
esse ex inductione. Deinde dicit: Transmutatio enim
erit ex medio etc., id est et causa in hoc quod trans-
mutatio est ex medio et ad medium est, quoniam me-
dium est contrarium utrique extremo secundum quod
extrema sunt contraria. Et cum narravit quod causa
in transmutatione ex medio et ad medium est quod
medium est contrarium utrique extremo. Dedit etiam
causam in hoc et dixit: Medium enim est quodammodo
etc., id est et causa in hoc est, quoniam in medio sunt
duo extrema in media dispositione secundum vero
quod in eo inveniuntur duo extrema in media dispo-
sitione secundum hoc utrumque extremum est contrarium
simplicibus duobus. Verbi gratia color pallidus est
<pb n="[119r
medius inter album et nigrum quae sunt duo extre-
ma, et in eo est albedo et nigredo, scilicet quomodo
potentiae secundum igitur quod habet in se de albedi-
ne in potentia est contrarium nigredini quae est in a-
ctu. Et secundum illud quod habet in se de nigredi-
ne modo medio inter actum et potentiam, est con-
trarium albedini in actu quod est secundum extre-
mum. Cum igitur propositio dicens quod transmuta-
tio est de contrariis in contraria, fuerit intellecta
ita quod hoc nomen contrarium dicitur de illo de
quo intelligitur maius et minus, scilicet illud quod est
impotentia tunc non indigetur ista exceptione et
verificabitur quod omnis transmutatio est de contra-
rio in contrarium. Deinde dicit: Medium enim est
quomodo duo extrema, et intendit esse medium
inter actum et potentiam sicut diximus.

*[Vetus:] Quoniam autem omnis mutatio
est a quodam in quiddam, manife-
stat et utique nomen post aliud enim
aliquid et aliud quidem prius. Ali-
ud autem monstrat posterius, mu-
tabit mutans quadrifarie, aut enim ex
subiecto in subiectum aut ex sub-
iecto in non subiectum aut ex non
subiecto in subiectum aut ex non subie-
cto in non subiectum. Dico autem sub-
iectum ex affirmatione monstratum,
quia necesse est ex his quae dicta sunt
tres esse mutationes, scilicet ex subiecto in
subiectum et ex subiecto in non sub-
iectum et ex non subiecto in subie-
ctum. Quae enim est ex non subiecto in
non subiectum, non est mutatio propter
hoc quod non est secundum contra positione.
Neque enim contradictio neque contraria est.
Ex non subiecto quidem igitur mu-
tatio in subiectum secundum contradictio-
nem generatio est. Alia quidem simpli-
citer simplex, alia vero quaedam cu-
iusdam, ut ex non albo in album ge-
neratio quidem huius est. Quae vero
ex non esse simpliciter in substantiam
est, generatio simpliciter est. Sed quam fi-
eri et non fieri simpliciter dicimus.
Quae vero ex subiecto in non subie-
ctum corruptio est, simpliciter quidem
quae ex substantia in non esse est. Quaedam
autem est quae est in oppositam negatio-
nem sicut dictum in generatione est.
[Scotus:] Et quia omnis transmutatio est de
aliquo in aliquid, et hoc significat su-
um nomen, significat enim in idioma-
te Graeco quod est aliquid quod sit per ali-
<pb n="[119r
ud. Et sic significat aliquid fuisse
et aliquid fore, et omne quod transmu-
tatur, transmutatur quattuor modis,
aut de subiecto in subiectum aut de
subiecto in non subiectum aut de
non subiecto in subiectum aut a non
subiecto in non subiectum. Et in-
telligo per subiectum illud quod
significatur per affirmationem. Ergo ne-
cesse est ex hoc quod diximus quod
modi transmutationis sunt tres, quoniam
transmutatio de non subiecto in non
subiectum non est transmutatio, quia
non sunt opposita, quoniam non sunt contra-
ria neque contradictoria. Transmutatio
igitur de non subiecto in subiectum
secundum contradictionem est generatio, et
transmutatio simpliciter erit simpli-
citer. Et quod est transmutatio aliqua
est in aliquo. Verbi gratia quoniam trans-
mutatio de non albo in album est ge-
neratio albi, transmutatio vero de
nihilo simpliciter ad aliquam essentiam
est generatio simpliciter. Et de hoc di-
cimus simpliciter aliquid generari. Trans-
mutatio vero de subiecto in non sub-
iectum aut est corruptio simpliciter
cum fuerit transmutatio de aliqua
essentia in nihilum aut erit corruptio
aliqua cum fuerit transmutatio in
negationem contradicentem sicut
dictum est de generatione*.

Cum declaravit consequentiam motorum quorum
unum est quod omne motum movetur de aliquo in
aliquid, et intendit numerare species motuum, in-
cipit perscrutari de hoc dividendo illud ex quo pos-
sibile est transmutatum transmutari et ad quod
et ex quo est impossibile, quoniam istis numeratis
determinabuntur species motuum. Et quia numeravit
ista ex inductione cum dixit: Quoniam erit de con-
trario aut de contradictorio, vult nunc numerare
illa secundum divisionem, quia est via certior. Et di-
xit: Et quia omne transmutatum etc., id est de ali-
quo terminato in aliquid terminatum non de quo-
libet, et licet hoc sit manifestum per se. Dedit testi-
monium ex hoc quod hoc nomen transmutatio signi-
ficat apud eos. Et est bene manifestum per se quod
omnis transmutatio est de aliquo in aliquid, quo-
niam dum res fuerit in eadem dispositione tunc
illic non erit transmutatio cum igitur transmu-
tatur erit hoc quando transfertur in aliquam di-
spositionem ab aliqua dispositione, et quia istae dispo-
sitiones secundum quod res dividuntur in affirma-
tionem et negationem, scilicet in esse et non esse, sunt
<pb n="[119v
quattuor modis. Dixit: Et omne quod transmutatur
etc., id est et cum posuerimus quod omnis transmu-
tatio est de aliquo in aliquid et hoc nomen aliquid
dicitur simpliciter de esse et non esse aut de nega-
tione et affirmatione, necesse est, ut omnis trans
mutatio sit de subiecto in subiectum, id est de af-
firmatione in affirmationem et de esse in esse op-
positum aut de subiecto in non subiectum, id est de
affirmatione in negationem et de aliquo esse ad
privationem illius esse aut de non subiecto in sub-
iectum, id est de aliqua negatione in aliquam affirma-
tionem et de aliqua privatione in aliquod esse aut
de non subiecto in non subiectum, unde necesse est,
ut modi transmutationum sit tres et non sit quar-
tum. Tres vero sunt, transmutatio de esse in esse op-
positum et de esse in non esse et de non esse in esse.
Et intelligo per non esse, non esse in actu quod est
esse in potentia et universaliter non esse quod est
proprium primae materiae, non negationem simplici-
ter. Negatio enim simpliciter significat non esse sim-
pliciter, et non esse simpliciter non recipit transmu-
tationem. Et hoc est intelligendum ex hoc quod di-
xit: Et intelligo per subiectum etc.. Et dixit, ne
aliquis intelligat aliquem modorum privationum
famosarum numeratarum in libro praedicamentorum.
Tertius vero est de esse in non esse. Quod autem
evanuit, est illud quod est de non esse in non esse.
Non esse enim impossibile est transmutari, et non esse
aliquid non opponitur ad non esse aliquid. Et dictum
est quod illud ex quo est transmutatio et ad quod est
transmutatio sunt opposita. Et debes scire quod trans-
mutatio quae est de subiecto in subiectum, scilicet de con-
trario in contrarium, potest collocari in transmuta-
tione quae est de non subiecto in subiectum et de sub-
iecto in non subiectum. Transmutatio enim alia est in
substantia, alia in accidente. In substantia vero, quia
substantia non contraria est substantiae et trans-
mutatio est de opposito in oppositum, non dicimus
quod ista transmutatio est de subiecto in subiectum.
Et si sit ita et dicitur esse de non subiecto in subie-
ctum et de negatione in affirmationem aut e contra-
rio cum oppositio in hac transmutatione est in pri-
vatione et habitu quae est in substantia, non in con-
trarietate. Sicut est dispositio in transmutatione quae
est in accidente. Transmutatio vero quae est in ac-
cidente, quia est in contrarietate et dicimus contra-
ria sunt existentia, dicitur esse de subiecto in sub-
iectum. Et quia illa quae opponuntur secundum contra-
rietatem, possunt opponi secundum privationem
et habitum, secundum affirmationem et negatio-
nem. Possibile est etiam dicere in eis quae opponuntur
secundum contrarietatem illa transmutari de subie-
cto in non subiectum, verbi gratia de albo in non
album. Sicut dicimus hoc de substantia in non sub-
stantiam, scilicet sicut dicimus aliquid transmutari de
homine in non hominem. Et similiter dicimus etiam
quod transmutatur de non subiecto in subiectum in
accidente, verbi gratia de non albo in album. Sicut
dicimus substantiam transmutari de non homine in
hominem, et quia transmutatio universaliter cum ac-
cipitur de non subiecto in non subiectum, dicitur ge-
neratio. Et cum accipitur de subiecto in non sub-
iectum, dicitur corruptio. Et subiectum et non sub-
<pb n="[119v
iectum quaedam dicuntur simpliciter et sunt illa quae
sunt in substantia cum substantia sit per se. Et quaedam
non dicuntur simpliciter et sunt illa quae sunt in ac-
cidentibus, quoniam hoc nomen esse aut non esse
dicitur de substantia simpliciter et de accidente
non simpliciter. Ideo transmutatio quae est in sub-
stantia de non subiecto simpliciter: et de non ente
simpliciter ad ens simpliciter dicitur generatio sim-
pliciter. Et transmutatio de ente simpliciter in non
ens simpliciter dicitur corruptio simpliciter. Et trans-
mutatio quae est de aliquo ente, id est existente in alio
non simpliciter quod est accidens in non aliquod
ens dicitur generatio aliqua non simpliciter. Et si-
militer transmutatio quae est de aliquo ente in non
aliquod ens dicitur aliqua corruptio. Et cum hoc
sit declaratum cum dixit: Et transmutatio de non
subiecto in subiectum est in generatio, et intendit
quod transmutatio universaliter sive suum esse fu-
erit in accidente sive in substantia cum accipitur
secundum quod est ex non subiecto in subiectum di-
citur generatio. Deinde dicit: Et transmutatio sim-
pliciter etc., id est et transmutatio simpliciter et est
illa quae est de non subiecto in subiectum et est il-
la quae est in substantia dicitur generatio simplici-
ter: quia est in ente simpliciter, non in aliquo ente. Et
quae est de non ente aliquo in aliquod ens et est ac-
cidens dicitur generatio aliqua, non generatio simpli-
citer, quia est in aliquo ente, non in ente simpliciter.
Deinde dicit: Transmutatio vero de nihilo etc.,
id est transmutatio de non ente simpliciter, id est de non substantia
aliqua in ens simpliciter, id est in aliquam substantiam, est genera-
tio simpliciter et transmutatio simpliciter. Deinde dicit:
Transmutatio vero de subiecto in non subiectum etc.,
id est transmutatio vero de ente in non ens, est
duobus modis etiam quoniam si transmutatio fu-
erit in essentia individui demonstrati, scilicet indivi-
dui substantiae donec fiat illud non individuum,
dicitur corruptio simpliciter. Cum autem fuerit in
aliquo accidente donec fiat non illud accidens, di-
citur aliqua corruptio, non corruptio simpliciter. Intel-
ligendum est igitur in hoc loco per negationem priva-
tionem quae non est propria alicui subiecto et per
affirmationem esse.

*[Vetus:] Si igitur quod non est dicitur multipli-
citer, quia neque quod est secundum com-
positionem et divisionem contingit moveri neque
quod est secundum positionem, quod
ei quod est simpliciter secundum actum op-
positum est, hoc quidem enim non al-
bum aut non bonum tamen contingit move-
ri, secundum accidens est enim non homo albus.
Quod autem simpliciter non hoc ali-
quid est hoc nullo modo impossibi-
le enim quod non est moveri. Si autem
hoc et generationem motum esset, im-
possibile erit, fit enim quod non est. Si
enim et quod maxime secundum accidens fit, sed
tamen verum est dicere quod est quod non est de
eo quod fit simpliciter. Similiter autem
<pb n="[120r
et quiescere hoc igitur accidit in con-
venientia. Et si omne quod move-
tur in loco est quod autem non est,
non est in loco. Esset enim alicubi neque iam
corruptio motus est. Contrarium quidem
enim motui, motus autem quies, cor-
ruptio autem generationi contrarium est.
[Scotus:] Et dicamus nunc quod non ens cum
dicitur pluribus modis illud quod
dicitur ex eo secundum compositionem et
divisionem impossibile est, ut sit mo-
tum neque illud quod dicitur secun-
dum potentiam. Et est illud quod est
oppositum ei quod est simpliciter
in actu, quoniam non album aut non bonum
potest esse alio modo motum per ac-
cidens. Quoniam possibile est, ut non album
sit homo, illud autem quod est simpli-
citer non ens, et non est demonstra-
tum. Impossibile est, ut moveatur, quoniam
non ens impossibile est, ut moveatur.
Et cum ita sit, impossibile est, ut ge-
neratio sit motus, quoniam non ens est
illud quod generatur. Quoniam si illud
quod est per accidens proprie non ens,
est illud quod generatur. Tamen verum
dicitur quod non ens est in generatione
simpliciter, et similiter est de quiete
et tale inopinabile sequitur ex hoc
quod omne motum est in loco, quoniam quod non
est, non est in loco. Quoniam si fuerit in loco
est in aliquo ubi neque corruptio etiam est
motus, corruptioni enim est contrarium
aut motus aut quies. Corruptio est
contraria generationi et quieti*.
Cum declaravit quod genera transmutationum sunt
tria, scilicet de subiecto in subiectum et de non subiecto
in subiectum et de subiecto in non subiectum, et
est illud quod dicitur generatio et corruptio, quo-
niam generatio et corruptio numerantur in una spe-
cie specierum transmutationis. Sicut aliquis motus
numeratur de superiori in inferius et de inferiori
in superius in una specie, et est translatio recta.
Et sicut transmutatio de albedine in nigredinem
et e converso numeratur in una specie alterationis,
incepit declarare quod transmutatio quae est de sub-
iecto in non subiectum aut e converso, non est mo-
tus, scilicet quod hoc nomen transmutatio non dicitur de
illa, et de illa quae est de subiecto in subiectum uni-
voce neque quasi univoce, sicut est in eis quae con-
tinentur sub eadem diffinitione principaliter et se-
cundario. Et incepit, et dixit: Et dicamus nunc quod non
ens etc., id est et quia non ens dicitur tribus modis,
<pb n="[120r
quorum unus est secundum compositionem, id est affirma-
tionem et negationem, verbi gratia chimaera non
est natura. Secundus vero est, ut cum dicimus in
individuo substantiae demonstrato esse non ens,
et est ens in potentia quod est oppositum ei quod
est in actu ens et per se. Tertius est, ut cum dicimus
in individuo accidentis ipsum esse non ens, verbi
gratia non album et non coloratum, et hoc est non
ens non simpliciter, sed non ens aliquid. Quod igitur ex
istis dicitur secundum compositionem et divisionem,
scilicet quod falsitas in eo est secundum compositionem
aut divisionem, scilicet affirmationem et negationem, ma-
nifestum est quod impossibile est in eo, ut sit transmu-
tatum.

Quod autem est non ens aliquod, verbi gratia non
ens album, possibile est moveri per accidens, ver-
bi gratia quoniam homo non albus fit album, quo-
niam non fit albus per se nisi ex nigro, non ex non
albo nisi per accidens. Non album enim non transmu-
tatur secundum quod est non album. Quod autem trans-
mutatur de non ente simpliciter in aliquod ens sim-
pliciter et est generatio quae est in substantia. Non in-
venitur in eo transmutatio omnino secundum quod res in-
venitur in subiecto, quoniam subiectum transmu-
tationis in ea est in potentia. Et ideo impossibile est
transmutari per se aut per accidens. Non ens vero
non simpliciter possibile est, ut moveatur, quoniam
subiectum transmutationis in eo est in actu et est
illud ad quod est transmutatio. Et cum motus attri-
buitur secundum quod est ens erit essentialiter, et cum
attribuitur ei secundum alietatem erit per accidens.
Privatio enim non transmutatur, sed transmutatur sub-
iectum privationis, cum fuerit existens in actu et
idem demonstratum in duabus extremitatibus motus.
Deinde dicit: Neque idem quod dicitur secundum potentiam
etc., id est neque movetur etiam de non ente illud
quod dicitur de ente impotentia quod est oppositum
enti in actu, quoniam transmutatum est ens in actu necessario.
Deinde dicit: Non album enim et non bonum etc., id est il-
lud enim de non ente quod dicitur de non aliquo
ente, non de non ente simpliciter est ens in actu.
Verbi gratia non album et non bonum est ens in
actu et est possibile moveri per accidens essentia-
liter vero non, scilicet secundum quod est non ens. Deinde
dicit: Quoniam possibile est, ut non albus sit homo,
id est et est possibile, ut hoc transmutetur, quia non album
est ens in actu, verbi gratia homo. Non homo ve-
ro non est ens in actu sed in potentia. Deinde dicit:
Illud autem quod simpliciter non est etc., id est illud
autem quod non potest demonstrari, id est quod ens non
est simpliciter, impossibile est moveri omnino per se aut per
accidens, quoniam non esse non movetur per se. Et
nihil est hic ens in actu subiectum motui demonstra-
to de principio eius usque ad finem. Accidit igitur
ex hoc dicere quod non ens movetur per accidens
aliud enim quod est per accidens. Accidit enti per
illud quod est per se, et quia per non ens non sim-
pliciter disponitur subiectum in actu, ut cum di-
cimus quod iste homo non albus fit albus possi-
bile est, ut transmutatio tribuatur hic ad non es-
se per accidens, scilicet per suum subiectum quod est ens in
actu. Ad non esse vero existens in substantia, scilicet ex
qua fit transmutatio simpliciter, impossibile est, ut
attribuatur transmutatio per accidens, ne dum
<pb n="[120v
per se, quia subiectum eius est ens in potentia et ens
illic in actu non est idem demonstratum in duabus
extremitatibus eiusdem motus, quoniam non aer
quando fit aer accidit quandoque aqua, verbi gra-
tia cum aqua corrumpitur, deinde succedit ei aer
ergo hic non est idem subiectum formae aquae et
aeris super quod succedebant formae sibi sicut al-
bum et nigrum succedunt sibi in individuo demon-
strato. Et prima materia non est in actu, et quod non
est in actu impossibile est moveri. Et cum esse primae ma-
teriae non admiscetur actus omino, impossibile est, ut move-
atur, quia ergo in duabus extremitatibus istius mo-
tus, scilicet generationis et corruptionis existentis in
substantia, non est aliquod idem demonstratum
dispositum per motum a principio usque ad finem
eius. Dixit: Ergo impossibile est, ut generatio sit mo-
tus.

Deinde dedit causam in hoc et dixit: Quoniam
non ens est illud quod generatur, id est et causa in hoc quod
generatio in substantia non est motus, est quoniam
generatum in ea est non ens simpliciter, et est ens
in potentia quando transmutatur et exit de potentia
in actum, quod non est ita in generatione acciden-
tium. Transmutatum enim in ea est in actu, licet trans-
mutetur secundum quod est in potentia, et quia dixit quod
transmutatio in substantia est de non ente simplici-
ter et quod est causa in hoc quod transmutatio in ea
non est motus, et generatio eius est a non ente per
accidens, et generatio eius ab ente in potentia est
per se. Incepit quasi excusando se in hoc quod dedit
causam illius, quod generatio simpliciter non est mo-
tus quae est causa, scilicet quia est transmutatio ex non esse, et
est causa per accidens. Dixit: Quoniam si illud quod
est per accidens etc., id est diximus quod generatio
simpliciter est de non ente simpliciter, et si genera-
tum per se est de ente in potentia et de non ente
per accidens, quia dicere quod in non ente simpli-
citer est generatio simpliciter, est verum, licet sit per
accidens. Et quasi dicit et diximus quod causa in hoc
quod in generatione non est motus, quia est de non ente
et ipsum esse de non ente est per accidens et non es-
sentialiter. Et causa essentialis in hoc est dicere quod
generatio non est motus, quia transmutatum in ea est
de ente in potentia. Deinde dicit: Et similiter est de
quiete, id est et cum in generatione non erit motus
non erit in ea privatio motus cuius proportio ad
motum in loco est sicut proportio privationis quae
dicitur quies in rei veritate. Et determinatio istius
sermonis est quoniam quia omnis generatio est factio
alicuius quod ante non fuit. Necesse est, ut priva-
tio omnis generationis praecedat illam in subiecto ex
quo generetur, si igitur subiectum fuerit ens in actu.
Tunc generatio erit motus, et ista est dispositio trans-
mutationis in alteratione et augmento et transla-
tione. Et si subiectum fuerit in potentia, non erit illic
motus cum non sit illic motum in actu. Sicut est di-
spositio in substantia et dicitur generatio et corru-
ptio simpliciter. Et si aliae transmutationes dicuntur
generatio et corruptio, tamen non simpliciter, sed
cum determinatione. Deinde dicit: Et sequitur tale
impossibile etc., id est et contingit dicentibus quod
generatio et corruptio sunt motus aliud inpos-
sibile. Et est quod illud quod non est ens est in loco,
quoniam omne motum est in loco, et quod non est ens
<pb n="[120v
movetur. Ergo quod non est ens est in loco et cum
contradictorie huius conclusionis coniungetur una
duarum istarum propositionum vera, scilicet et est quod omne
motum est in loco, concludetur in secunda figura quod
illud quod non est ens, non movetur. Deinde dicit:
Neque corruptio est motus, quoniam contrarium corru-
ptionis est aut motus aut quies etc., id est et cor-
ruptio etiam non est motus, quia est contraria
generationi. Et impossibile est, ut illud quod est
motus sit contrarium ei quod non est motus. Et in-
tendit hic per quietem privationem motus, et
syllogismus componitur sic. Contraria corruptioni est
generatio et quies, et quies est privatio motus.
Ergo contraria corruptioni est privatio motus. Et
cum contrarium corruptionis est privatio motus
et contraria sunt sub eodem genere, impossibile est,
ut alterum istorum sit sub privatione et alterum
sub habitu. Quoniam privatio et habitus non sunt
sub eodem genere, et propositio dicens quod contra-
ria sunt in eodem genere est famosa et verificabitur
in prima philosophia.

*[Vetus:] Quoniam autem omnis motus mutatio
quaedam est, mutationes autem tres
sunt dictae, harum aut quae sunt secundum ge-
nerationem et corruptionem non sunt
motus. Hae autem secundum con-
tradictionem sunt. Necesse est ex sub-
iecto in subiectum mutationem
motus esse solum. Subiecta autem aut
contraria aut media et privatio enim
ponitur contrarium et monstratur af-
firmatione nudum et album et nigrum.
Si igitur praedicamenta divisa sunt
substantia et qualitate et ubi, et quoniam
et ad aliquid, et quantitate et facere
et pati, necesse est tres esse motus quanti-
tatis et qualitatis et secundum locum.
[Scotus:] Et quia omnis motus est transmutatio
aliqua et modi transmutationum sunt
tres praedicti et istorum trium modorum il-
lud quod est secundum generationem et cor-
ruptionem non est motus in quo est
contradictio, est necesse, ut transmu-
tatio sola quae est de subiecto in sub-
iectum sit motus. Et duo subiecta sunt
aut duo contraria aut media, quoniam
nos ponemus privationem etiam con-
trarium, quoniam per illam significatur si-
cut significatur nudum per affirma-
tionem ut album et nigrum. Cum
praedicamenta dividantur in substan-
tiam et qualitatem et ubi et ad aliquid
et quantum et agere et pati, necesse est,
ut motus sint motus qualitatis et
<pb n="[121r
motus quantitatis et in loco*.
Cum posuerit quod transmutatio aut est de sub-
iecto in subiectum aut de subiecto in non sub-
iectum aut de non subiecto in subiectum aut de
non subiecto in non subiectum et destruxit tres mo-
dos, remansit unus qui est de subiecto in subie-
ctum. Et dixit: Et quia transmutationes sunt tres. Et
dixit tres, quia quartus modus manifestus est per se,
scilicet quoniam transmutatio non sit de non subiecto
in non subiectum. Deinde dicit: Et istorum trium etc.,
id est declaratum est quod duo istorum trium quae di-
cuntur generatio et corruptio non sunt motus. Er-
go necesse est, ut vera transmutatio sit de subiecto
in subiectum. Deinde dicit: In quo est contradictio,
id est de affirmatione in negationem et e converso, ut
diximus de generatione et corruptione. Et cum
declaravit quod vera transmutatio est illa quae fit de
subiecto in subiectum, incepit quaerere species aut
genera istius transmutationis primas. Et dixit: Et
duo subiecta est alteratio subiecti in subiectum, id est
et transmutatio quae est de subiecto in subiectum.
Est alteratio subiecti in subiectum, id est transmutatio
alicuius affirmationis in aliquam affirmationem
remanente essentia rei disposite illis duabus dispo-
sitionibus, verbi gratia ut aliquod corpus demon-
stratum mutetur de albedine in nigredinem aut de
ubi in ubi aut de minori quantitate in maiorem.
Deinde dicit: Et duo subiecta sunt aut contraria etc.,
id est et quia manifestum est per se quod transmu-
tatio est de contrario in contrarium. Ergo transmu-
tatio quae est de affirmatione in affirmationem est
de affirmatione contraria in affirmationem contra-
riam, et quia duae affirmationes aut erunt habitus
aut altera erit habitus et altera privatio, dixit:
Ponamus nos igitur hic privationem etiam contra-
rium, id est et intelligendum est hic per contrarium illud
quod est commune duobus. Deinde dedit causam propter
quam utitur hoc contrario large. Et est quia af-
firmationes contrariae dividuntur in haec duo, scilicet in
veram contrarietatem et in privationem et habitum,
et iam ponit quod transmutatio debet esse de affirma-
tione opposita in affirmationem oppositam. Et di-
xit: Quandoque enim significatur per illam sicut per affirmatio-
nem, id est et posuimus contraria secundum habitum et priva-
tionem in affirmationibus oppositis, quia privatio
quandoque significatur per affirmationem. Ut cum
dicimus Socrates est nudus quae est affirmatio signifi-
cans privationem, quemadmodum cum dicimus Socrates est niger
aut albus, est affirmatio quae significat habitum.
Et quasi dicit: Et quia necesse est, ut transmutatio sit
de affirmativo opposito in affirmatum oppositum
et affirmatio opposita est duobus modis, necesse
est, ut omnis transmutatio sit aut de contrario in
contrarium aut de non esse in esse aut e converso.

Et manifestum est quod istud non esse, est aliud a
non esse ex quo est generatio. Et quia manifestum est
per se quod transmutatio quod est motus in rei veritate
est inter opposita mediata et non est medium in transmu-
tatione quae est de privatione in habitum, quia inter
privationem et habitum non est medium, dimisit
destruere hanc divisionem, quia est manifesta et quia
vera contraria mediata inveniuntur in tribus prae-
dicamentis. Necesse est, ut motus sit in tribus prae-
<pb n="[121r
dicamentis, sed ipse non complevit hanc declaratio-
nem hoc modo, et quasi dimisit perscrutationem
diligenti. Deinde incepit inducere aliam viam mani-
festiorem et famosiorem in determinando genera
motuum per determinationem generum praedicamen-
torum in quibus invenitur motus. Et dixit: Et cum
praedicamenta etc., id est et cum sit declaratum quod
motus est de subiecto contrario in subiectum con-
trarium, et est declaratum etiam in alia scientia quod
praedicamenta sunt decem. Necesse est, ut motus sit
in tribus tantum, in qualitate et est alteratio, in quan-
titate et est augmentum et diminutio, et in loco et
est translatio. Quoniam in istis praedicamentis in-
veniuntur contraria et media, licet lateat in loco
aliquantulum, et ideo declarabitur post. Et exposi-
tores quaerunt hic quomodo hic ponit motum sub tri-
bus generibus. Et ipsum posuit illud genus per se,
scilicet praedicamentum passionis. Quidam igitur conces-
serunt ipsum esse sub istis generibus. Et dixerunt
quod praedicamentum passionis est genus secundum
considerationem receptionis motus, non secundum
considerationem motus. Et isti dicunt quod quale ali-
ud est quiescens et aliud motum et similiter quan-
tum. Et locus alius est forma quiescens, et ali-
us est forma mutata. Et quibusdam displicet hoc
et dicunt quod quale non est genus per se nisi secundum
quod est quiescens et similiter locus et quantum. Cum
autem ista sunt considerata secundum quod sunt mota,
sunt opposita ipsis cum sunt quiescentia. Et impossi-
bile est, ut motum sit species quiescentis. Et isti dixe-
runt praecise quod motus est in praedicamento passio-
nis et quod Aristoteles attribuit illum istis praedicamentis,
quia ista praedicamenta sunt materia motus, non quia
collocatur sub eis. Et videtur quod si potentia ad unum-
quodque praedicamentum est in illo genere praedicamenti
quod est in actu et similiter via de potentia ad actum, scilicet
si potentia ad substantiam est quoquomodo in praedica-
mento substantiae et similiter via ad generationem
substantiae et similiter potentia ad quantum et ad
alia praedicamenta, visum est quod illud esse quod est
inter potentiam et actum in illo genere sit sub illo
genere. Quoniam esse medium inter potentiam et
actum quae sunt in illo genere, necessario est de gene-
re actus quasi est complementum, sed differunt secun-
dum magis et minus. Ire enim ad calorem est calor
quoquomodo, et similiter ire ad frigus et secundum
hunc modum est verum dicere quod motus est in gene-
re in quo est illud ad quod est motus, scilicet secundum suam
materiam. Secundum vero quod motus est forma in
hac materia existimandum est quod motus est per se prae-
dicamentum, et secundum hoc fuit consideratum in
libro de praedicamentis. Motus igitur habet dupli-
cem considerationem, quoniam secundum suam ma-
teriam est in genere eius ad quod est motus. Secun-
dum autem formam, id est secundum quod est transmu-
tatio coniuncta cum tempore est in praedicamento
passionis et propter famositatem istius divisionis,
scilicet quoniam omnes intentiones dividuntur in habitus
quiescentes et mobiles, conveniunt omnes gentes
in hoc quod posuerunt primum nominationum nomen
et verbum et posuerunt nomen cuilibet formae qui-
escenti et verbum cuilibet formae mobili. Et posu-
erunt indeclinabile ad collationem inter illa duo
<pb n="[121v
ponentes vero receptionem esse praedicamentum
passionis non bene fecerunt. Quoniam receptio est
potentia ad rem, et iam diximus quod potentia ad ali-
quam rem est de genere illius rei.

*[Vetus:] Secundum substantiam autem non est
motus propter nullum entium sub-
stantiae contrarium esse neque iam est in
adaliquid. Contingit enim altero
mutante verum esse alterum nihil mutans
quare secundum accidens motus horum est,
neque agentis aut patientis neque omnis
qui movetur aut moventis, quia non est
motus motus, neque generationis gene-
ratio neque omnino mutationis mutatio.
[Scotus:] In substantia vero non est motus, quia
nullum ens est contrarium substantiae,
neque in relatione etiam est motus, quoniam
possibile est, ut alterum relativorum trans-
mutetur absque eo quod alterum transmu-
tetur. Motus igitur eorum est per accidens,
neque in agere et pati etiam est motus neque
motoris aut moti, quoniam motus non
habet motum neque generatio ha-
bet generationem et universaliter neque
transmutatio transmutationem*.
Cum posuit quod motus invenitur in tribus praedi-
camentis tantum, incepit destruere ipsum esse in ali-
quo ceterorum et incepit a substantia etc.. Et
dixit: In substantia vero etc., id est in substantia
vero non est motus, quoniam omnis motus est de
contrario ad contrarium. Sed substantia non est con-
traria substantiae, ut dictum est in praedicamentis.
Et intendit hic per contraria. Contraria mediata quo-
rum utrumque est forma et habitus et habent media,
sed quaeritur hic quomodo dixit in libro Peri Geneos
quod ignis est contrarius aquae et terra aeri. Et Alexander
dicit ad hoc quod hoc quod dixit in libro praedicamen-
torum est de substantiis quae sunt compositae, id est ex
forma et materia. Et in libro de generatione loqui-
tur de simplicibus, scilicet de formis tantum quae sunt
in potentia in prima materia, et ista solutio non
sufficit in hoc quod est dictum hic, quoniam hoc quod
est dictum hic quod in substantia non est transmutatio,
quia non habet contrarium, est sermo ponentis quod
in substantia non est contrarietas secundum formam
aut subiectum. Et si in substantia esset contrarietas
secundum formam, non secundum subiectum, tunc sermo
Aristotelis non esset verus in hoc loco. Et opinandum est
quod substantiae simplices sunt contrariae secundum su-
as qualitates, et propriae qualitates in eis non sunt
substantiae. Et si assimilantur substantiis, quoniam
impossibile est, ut aliquid in aliquo sit de aliquo prae-
dicamento et in alio de alio ita quod calor sit in ho-
mine de qualitate et in igne de substantia, sed est in
igne propinquius substantiae, et ideo accipitur in dif-
finitione loco differentiae et in aliis compositis re-
motius a substantia. Videtur igitur necessarie di-
<pb n="[121v
cere quod differentiae quarum propria sunt contraria
debere esse contraria. Aut dicere quod non sequitur
nisi ut solummodo sint diversa est considerandum, sed
non hic. Cum igitur concesserimus quod in substan-
tia est contrarietas, tunc sermo Aristotelis non erit ve-
rus. Et utrum sequitur ex hoc quod in substantia sit
motus sicut existimavit Alexander adeo quod divisit sub-
stantiam in formam et subiectum, scilicet quia concessit quod
prima simplicia sunt contraria secundum formas et
non contraria secundum materias. Quoniam quomodocumque
fuerit positae substantiae contrarie, non sequitur ex
hoc, ut in eis sit motus. Quoniam si ponantur con-
traria secundum formas tantum non erit in eis motus,
quia subiectum eorum est in potentia, et si essent con-
traria secundum utrumque, scilicet secundum formam et sub-
iectum, non esset in eis transmutatio, ne dum motus
non enim sequitur si posuerimus quod in substantia sit
contrarietas, ut in ea sit motus.

Et cum Temisti-
us credidit hanc consecutionem, respondit quod ignis
non transmutatur ad aquam nisi per medium. Et est
sermo valde debilis cum hoc quod est contra Aristotelem in
libro de generatione et corruptione, quoniam cum
posuerimus quod in substantia est contrarietas, quia
ignis est contrarius aquae. Et ipsum transmutatur
ad aquam et non destruit hoc dicere sermonem di-
centem quod ignis transmutatur in aquam per medium,
quia ista est dispositio contrariorum mediatorum, scilicet quod
motus non est nisi in istis. Ergo quaestio non dissolveretur
secundum quod existimavit Temistius dissolvi neque
secundum quod existimavit Alexander. Et quaestio non sequitur
omnino, quoniam non sequitur si dixerimus quod in illo
in quo non est contrarietas non est motus, ut in illo in
quo est contrarietas sit motus. In ponendo igitur quod
in substantia est contrarietas nihil malum est plus
quam destruere iudicium Aristotelis, et quomodocumque conceda-
tur quod in substantia est contrarietas, destruetur si-
gnum Aristotelis quare solutiones Alexandri et Temistii non
valent. Et ista demonstratio quam declaravit quod in
substantia non est motus, fundatur super hoc quod
in substantia non est contrarietas, et quod motus est
in contrariis. Et forte ista declaratio est famosa et
illa qua sustentatus est illam quam praedixit, scilicet quod
transmutatio quae est in substantia est generatio
et corruptio. Et generatio et corruptio non sunt mo-
tus, quia sunt in illo quod est in potentia, non in actu
et motum est in actu. Et hoc quod narravimus de
Alexandro est dictum in expositione eius in libro de ge-
neratione et idem in expositione sua hic illud quod
nos deicimus de nobis, scilicet quod elementa non sunt con-
traria nisi secundum qualitates, non secundum for-
mas, et eramus laeti in hoc. Et cum declaravit quod in
substantia non est motus, declaravit etiam quod in
relatione non est motus, quoniam illud quod trans-
mutatur ad relationem transmutatur se quiescen-
te per transmutationem sui correlativi, verbi gra-
tia quoniam columna quae est in dextro Socratis vertitur
ad sinistrum Socratis quando Socrates transfertur in loco.
Transmutatio igitur in columna est per accidens. Trans-
mutatio vero relativi quae est in Socrate licet sit per
se. Sequitur verum motum, scilicet translationem in
loco. Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam quan-
doque transmutatur alterum correlativorum etc.
Deinde dicit: Motus igitur eorum est per accidens.
<pb n="[122r
In illo vero quod non transmutatur manifestum est
in illo autem quod transmutatur. Transmutatio per quam
est relativum est per accidens, quia relatio quae accidit
ei est propter suam transmutationem in loco per ac-
cidens. Est igitur utriusque per accidens, alterius ve-
ro, quia est quiescens, reliqui vero, quia movetur motu
diverso a transmutatione accidente ei, quoniam se-
quitur suam translationem in loco ipsum esse in
dextro aut in sinistro columnae. Deinde dixit: Neque in a-
ctione et passione etc. et intendit per actionem
illud quod est commune actioni agentis sive fuerit
agens verum motum ante aliquam transmutationum
quae non sunt motus. Et similiter intendit per pas-
sionem. Et ideo induxit post destructionem et dixit
neque motoris aut moti. Et quasi dicit quod actio et pas-
sio non habent motus neque motores et moti neque ge-
nerati et generantis et universaliter transmutan-
tis et transmutati, quoniam motus non habet mo-
tum neque transmutatio habet transmutationem uni-
versaliter. Deinde incepit declarare hoc et dixit:

*[Vetus:] Primum quidem enim convenit dice-
re motus esse motum aut sicut subie-
cti ut homo movetur, quia ex albo in
nigrum mutatur sic et motus aut ca-
lescit aut frigescit aut locum mutat
aut augetur aut diminuitur. Hoc autem
impossibile est, non enim subiectorum ali-
quid est mutatio.
[Scotus:] Primo vero non est possibile, ut mo-
tus habeat motum nisi altero duo-
rum modorum aut ita quod sit subie-
ctum, verbi gratia quod homo move-
tur, quia transmutatur de albedine
in nigredinem aut quia calefit aut in-
frigidatur aut mutat locum aut aug-
mentatur aut diminuitur. Sic dicitur in
motu, sed hoc est impossibile, quoniam trans-
mutatio non est de rebus subiectis*.
Quia motum habere motum intelligitur duobus
modis aut ita quod motus sit subiectus motui secun-
dum quod res mota est subiecta motui aut ita quod mo-
tus habeat motum, id est indigeat ad hoc quod sit motu
praecedenti, ut ens generatum indigeat motu gene-
rationis, et impossibile est imaginari ubi motus ha-
beat motum nisi altero istorum duorum modorum.
Incepit perscrutari de prima divisione et dixit: Aut
ita quod sit subiectum etc., id est aut ita quod motus
sit subiectum motui ita quod dicatur quod motus move-
tur per motum existentem in ipso. Sicut dicitur quod ho-
mo movetur, quia transmutatur de albedine in nigre-
dinem aut de frigore in calorem aut de loco in lo-
cum aut de diminutione in augmentum aut e con-
verso. Deinde dicit: Sic dicitur in motu, id est secundum
hunc igitur modum dicitur quod motus movetur, scili-
cet quia transmutatur et movetur per alium motum
sicut diximus hoc in re subiecta motui, scilicet i-
psam moveri. Deinde dicit: Sed hoc est impossibile etc.,
id est sed hoc quod motus sit subiectum motui
<pb n="[122r
manifestum est quod est impossibile, quoniam si motus
esset subiectum motui, tunc motus recipiet motum
et quietem, quoniam illud quod innatum est moveri
innatum est quiescere. et impossibile est, ut motus reci-
piat quietem, quoniam motus est contrarius quieti.
Ex hoc igitur apparet quod impossibile est, ut in motu sit
motus aut scilicet ut motus sit subiectus motui.

*[Vetus:] Aut in mutando aliquod subiectum
ex mutatione in alteram speciem ut
homo ex aegritudine in sanitatem, sed
neque hoc possibile est nisi secundum acci-
dens. Hic enim motus ex alia specie
in aliam mutatio est et generatio autem
et corruptio similiter praeter quod hae
quidem sint in opposita sic, motus autem
non similiter. Similiter igitur muta-
bitur ex sanitate in aegritudinem et ex
hac ipsa mutatione in aliam. Mani-
festum autem quod cum infirmetur muta-
tus est in quamlibet. Contingit enim quie-
scere et amplius in non contingentem sem-
per et illa ex quodam in quoddam al-
terum est, quare et opposita erit sana-
tio, sed secundum quod accidit, ut si ex re-
cordatione in oblivionem mutat, quoniam
cui inest illud mutat aliquando in scientiam
aliquando vero in sanitatem.
[Scotus:] Alius vero modus est, ut sit aliud
subiectum cui accidit transmutatio
et transferatur ad aliam formam, verbi
gratia homo de aegritudine in sani-
tatem. Et hoc etiam non est possibile in
motu nisi per accidens. Ipse enim motus
est translatio de aliquo in aliquid
aliud. Generatio enim et corruptio sunt
tales praeter hoc quod motus ad oppo-
sita est in hoc quomodo et in hoc alio
modo. Transmutatum igitur transmu-
tatur de aegritudine in sanitatem et
cum hoc de hac transmutatione in
aliam. Manifestum est igitur quod trans-
mutatio eius cum fuerit ad aegritu-
dinem erit ad aliquam transmutationem
quaecumque sit, quoniam possibile est quiesce-
re. Et etiam possibile est, ut semper trans-
mutetur non ad quamlibet transmu-
tationem, sed illa transmutatio est de
aliquo in aliud et quandoque erit in oppo-
situm. Et est sanitas per accidens, ver-
bi gratia quoniam transmutatio de reme-
moratione ad oblivionem est trans-
<pb n="[122v
mutatio accidens illi qui habet illam
transmutationem quandoque igitur transmu-
tatur ad scientiam et quandoque transmuta-
tur ad sanitatem*.
Cum destruxit primum modum, incepit destruere
secundum qui est ut motus fiat a motu aliquo ad
motum. Et dixit: Alius vero modus etc., id est mo-
dus vero secundus secundum quem possibile est ima-
ginari quod motus habet motum, est non motus sit
subiectus motui, sed quod illic sit aliud subiectum ex
quo sit motus ad motum. Sicut homo movetur de
aegritudine ad sanitatem. Et quasi dicat ita quod aliud
subiectum sit ab ipso motu cui subiecto accidat
transmutatio et transfertur de motu in motum si-
cut subiectum transfertur de forma in aliam formam
ut homo de aegritudine in sanitatem. Deinde dixit:
Et hoc est impossibile etc., id est et non est possi-
bile, ut motus sequatur essentialiter alium motum
sicut formae quiescentes sequuntur motum. Sed si
hoc fuerit erit per accidens, scilicet ut esse mo-
tus sit perfectio eius quod est in potentia ita quod
motus sit perfectio motus quemadmodum for-
mae quiescentes sunt perfectio motus. Et cum
narravit quod hoc est impossibile nisi per accidens, de-
dit causam super hoc et dixit: Ipse enim motus etc.,
id est et hoc est impossibile in motu essentialiter, quia
motus est translatio rerum existentium de forma quie-
scente in formam quiescentem, unde sequitur, ut tran-
slatio non indigeat translatione nisi per accidens. De-
inde dixit: Generatio enim et corruptio sunt tales, id est
et hoc quod sequitur de hoc in vero motu similiter est
de generatione et corruptione, quoniam impossi-
bile est, ut generatio habeat generationem aut cor-
ruptio corruptionem.

Deinde dixit: Praeter hoc quod mo-
tus etc., id est et inter motum et generationem et
corruptionem non est differentia praeter hoc quod ge-
neratio et corruptio sunt in oppositione alia ab op-
positione in qua est motus, scilicet quoniam gene-
ratio et corruptio sunt de non esse in esse et de es-
se in non esse et alii motus sunt de esse contrario
in esse contrarium. Et hic non facit differentiam in
hoc quod sit impossibile transmutationem habere tran-
smutationem et motum habere motum essentialiter.
Et cum narravit quod generatio et corruptio in hoc
sunt tamquam motus, incepit inducere impossibilia se-
quentia hanc positionem. Et dixit: Erit igitur transmu-
tatio de sanitate in aegritudinem et est hoc de hac
transmutatione in aliam, id est et cum transmuta-
tio transmutatur in aliam transmutationem et tran-
smutatio quando transmutatur est in re ad quam
transmutatur. Manifestum est quod si illud quod tran-
smutatur de sanitate in aegritudinem transmutatur
in aliam transmutationem, erit in duabus transmu-
tationibus insimul, scilicet in aegritudine et in transmutatio-
ne ad quam transmutatur. Omne enim quod tran-
smutatur de aliquo in aliquid dum movetur, sem-
per separatur a parte illius ex quo movetur et acqui-
rit partem illius ad quod movetur. Deinde dixit: Ma-
nifestum est igitur etc., id est et cum posueri-
mus quod illud quod movetur de sanitate in aegritudinem,
est in duabus transmutationibus insimul, scilicet in tran-
smutatione ad aegritudinem et in transmutatione
<pb n="[122v
ad transmutationem ad quam transmutatur. Ma-
nifestum est quod quando transmutatur ad aegritudi-
nem transmutatur cum hoc ad quamlibet transmu-
tationem, cum sic fuerit positio dicentis quod omnis
transmutatio est a transmutatione sine determina-
tione. Deinde induxit idem quod sequitur ex hoc et
dixit: Quoniam possibile est quiescere, id est et cum tran-
smutatur de sanitate in aegritudinem et transmuta-
tur cum hoc a qualibet transmutatione, possibi-
le est ipsum transmutari ad privationem transmuta-
tionis. Et sic erit simul transmutatum ad aegritudi-
nem et non transmutatum insimul quod est impossi-
bile. Deinde induxit aliud impossibile et dixit: Et
possibile est etc., id est et etiam possibile est secun-
dum hoc, ut transmutatum transmutetur sed non ad
quodlibet, sed ad oppositum, quoniam transmuta-
tio essentialiter est de opposito in oppositum. Et sic
sequitur ut res transmutetur duabus transmuta-
tionibus oppositis insimul adeo quod illud quod tran-
smutatur de sanitate in aegritudinem, dum transmu-
tatur, transmutatur de aegritudine in sanitatem, et
hoc quia accidit transmutationi transmutari ad con-
trarium, verbi gratia quoniam transmutatio de reme-
moratione ad oblivionem existimatur continuari
cum transmutatione quae est de oblivione ad reme-
morationem, sed per accidens, verbi gratia quoniam
transmutatio de memoria alicuius intentionis et
oblivione eius est transmutatio accidens illi rei cu-
ius est illa intentio. Deinde dixit: Quando igitur tran-
smutatur ad scientiam etc., id est sed hoc quod est mos
dicere quod translatio est de transmutatione con-
traria ad transmutationem contrariam, ut dicitur
quod de memoria est transmutatio ad oblivionem, non
est essentialiter. Sed hoc accidit propter transmuta-
tum, quoniam sicut transmutatur aliquando ad sci-
entiam et aliquando ad sanitatem, ita accidit tran-
smutari quandoque de oblivione ad scientiam et de
aegritudine ad sanitatem et quandoque de scientia
et quandoque ad scientiam et quandoque de sanita-
te et quandoque ad sanitatem, non ita quod transmu-
tatio quae est de sanitate in aegritudinem est essen-
tialiter, id est copulata, sed inter illa est quies, quoniam
si hoc non esset, sequeretur ut moveretur duobus
motibus oppositis insimul.

*[Vetus:] Amplius autem in infinitum vadit si
erit mutationis mutatio et generationis
generatio. Necesse igitur est esse primam si ulti-
ma erit, ut si simpliciter generatio fiebat
aliquando et quod fit fiebat, quare nondum erat tunc
quod fit simpliciter sed aliquid cum fit et semper
est iam et iterum fiebat hoc aliquando, quia nondum
erat tunc quod fit, quoniam autem infinitorum
non est primum, non erit quidem ultimum, quare neque
habitum neque fieri igitur neque moveri possibi-
le est neque mutari nihil.
[Scotus:] Et etiam hoc procedit in infinitum si transmu-
tatio habet transmutationem et generatio ge-
nerationem, quoniam necesse est, ut sit prius si
posterius est futurum, verbi gratia quoniam si generatio
<pb n="[123r
simpliciter fuerit, erit generatio in aliqua
hora. Generatio enim generabatur ex quo sequi-
tur, ut generatio nondum sit simpliciter ge-
nerata, sed cum fuerit generata, tunc
existet generata, et iam fuit etiam gene-
rata in aliqua hora, ex quo sequitur, ut
generatio non fuerit generata. Et cum
infinita non habent primum, impossibile
est primum esse. Ergo impossibile est conse-
quens esse. Ergo impossibile est secundum hoc
aliquid generari et aliquid moveri*.
Cum declaravit quod transmutatio non potest tran-
smutari ad transmutationem nisi per accidens, quo-
niam transmutatio essentialiter est de quiescente
ad quiescentem et intelligo hic per quiescentem illud
quod caret transmutatione sive in loco sive in alio,
incepit inducere impossibilia contingentia huic posi-
tioni, si aliquis posuerit ipsam essentialiter. Et dixit:
Et etiam hoc procedit in infinitum, id est et si transmuta-
tio sequitur transmutationem praecedentem essentiali-
ter, contingit ut ante hanc transmutationem demon-
stratam sint transmutationes infinitae. Deinde di-
cit: Necesse est enim, ut prius sit etc., id est et con-
tingit hic opponi, ut ante transmutationem de-
monstratam sint transmutationes infinitae, quia
necesse est cum ante transmutationem fuerit tran-
smutatio et posuimus transmutationem posterio-
rem esse in actu, ut prior transmutatio sit actu ante.
Et hoc intendebat cum dixit: Et ut prius sit et cum
posterius fuerit futurum, id est cum posterius fuerit
erit prius. Deinde dixit: Verbi gratia etc. inten-
dit per hunc sermonem destruere generationem
habere generationem et universaliter motum ha-
bere motum et fundatur super duas propositiones
quarum altera est quod res generata cum fuerit in
generatione nondum est illa res generata, verbi gra-
tia quoniam homo cum fuerit in generatione non-
dum est homo. Et hoc manifestum est per se. Secunda
autem est quod cum generatio simpliciter fuerit ge-
nerata tunc generatur. Si igitur aliquis posuerit
quod generatio generatur sicut generatur individu-
um substantiae, sequitur ex prima propositione, ut
generatio non sit dum generatur sicut homo non
est homo dum generatur. Et sequitur ex secunda quod
cum generatio simpliciter existat completa non
erit, quia positum est ipsam generari cum fuerit
et ipsam non esse cum generatur, ex quo sequitur
ut sit et ut non sit in eodem instanti, quod est impos-
sibile. Impossibile igitur sequitur ex hoc quod po-
suimus quod generatio habet generationem et cum
dixit: Verbi gratia quoniam si generatio etc. in-
tendit, verbi gratia quoniam si generatio simpliciter
existit generata in actu in aliqua hora cum ge-
neratur.

Deinde dixit: Necesse est igitur ex hoc etc.,
id est necesse est igitur, ut generatio simpliciter
dum generatur non sit generata perfecte. Dein-
de dixit: Sed cum fuerit generata etc., id est sed cum
fuerit generatio, tunc invenitur generatum, sed ante
hoc. Haec generatio quae est generata in alio tempore
generabatur. Et hoc intendebat cum dixit: Et hoc
<pb n="[123r
etiam generabatur in aliqua hora. Deinde dixit: Er-
go necesse est etc., id est ergo necesse est, ut ge-
neratio simpliciter nondum sit, scilicet in illa hora in qua
est, quod est impossibile, et licet ut apparet. Non in-
duxit hoc exemplum nisi ad deferendum hanc opi-
nionem ex hoc quod contingit ei, scilicet infinitum esse. Tamen con-
tinet aliam destructionem cum hoc quod dat exempli-
ficationem quam intendit. Et ideo reversus est ad
declarandum illam primam destructionem et dixit:
Et cum infinita etc., id est et cum ante transmu-
tationem demonstratam in actu est alia transmu-
tatio, et ante illam alia, et hoc est essentialiter, tunc
invenientur transmutationes infinitae. Et cum infini-
ta non habent primum, ergo istae transmutationes
non habent primam. Et cum prima transmutatio
non erit, non erit consequens, quoniam primum est
necessarium in esse sequentis. Et cum sequens non
erit, non erit ista transmutatio praesens quod est im-
possibile. Ergo ante transmutationem non est tran-
smutatio essentialiter. Per accidens vero est neces-
sarium, scilicet quod ante omnem transmutationem sit tran-
smutatio, quoniam necesse est hoc, ut sit hic unus
motus aeternus qui sit causa quod ante omnem motum
factum sit motus ut declaratum est in octavo. Et quia
moderni non distinguunt illud quod est per se et il-
lud quod est per accidens existimaverunt quod se-
quitur ex hoc quod si homo semper generatur ab ho-
mine et primum non fuerit postremum non erit. Et non
est ita, quoniam primum est. Et est sol et intelligentia
operans. Hominem autem generari ab homine in infinitum
est verum per accidens, non per se.

*[Vetus:] Amplius eiusdem motus contrarius
est, et ad huc quies et generatio et cor-
ruptio, quare et quod fit cum fiat quod
fit tunc corrumpitur. Neque enim cum mox fit
neque posterius, esse enim oportet quod corrumpitur.
[Scotus:] Et etiam motus per contrarium erit
eiusdem rei et quies etiam et generatio
et corruptio. Si igitur tunc generatio
est generata, quando generatur, quando igitur cor-
rumpitur, quoniam impossibile est, ut gene-
retur et corrumpatur, dum generatur
neque in postremo, quoniam corruptum indiget,
ut generetur necessario*.
Id est hoc quod dixit: Et etiam etc. fundatur
super tres propositiones, quarum una est quod res
mota in rebus quae moventur motibus oppositis
est eadem, verbi gratia quoniam id quod move-
tur in loco idem est cum illo quod quiescit. Et simi-
liter illud quod generatur idem est cum eo quod cor-
rumpitur. Secunda autem propositio est quod omne genera-
bile est corruptibile. Et hoc apparet per inductionem
et declarabitur perfecte in primo caeli et mundi. Ter-
tia vero est quod corruptum non corrumpitur, dum gene-
ratur neque res mota quiescit, dum movetur. Cum
igitur posuerimus quod generatio habet generatio-
nem, sequetur ut habeat corruptionem. Et cum
habuerit corruptionem, sequitur ut ipsa generatio
recipiat corruptionem. Et sic contrarium recipit suum
<pb n="[123v
contrarium quod est impossibile. Deinde dicit: Si ge-
neratio tunc etc., id est si igitur generatur dum
generatur, est generatum, non corruptum, scilicet quia non
potest corrumpi apud generationem, quando igitur
corrumpitur generatum si habet generationem, et quo-
niam possibile est corrumpi apud generationem neque
quando completur generatio, quoniam corruptum
est ipsum generatum, scilicet quod generatum est subie-
ctum corruptionis. Si igitur generatio corrumpitur,
tunc contrarium erit subiectum sui contrarii. Et hoc
intendebat cum dixit: Neque in postremo etc., id est
quia res corrupta indiget, ut illa sit generata et ut
sit in eadem hora cum corruptione.
*[Vetus:] Amplius oportet materiam sub esse et ei
quod fit et mutanti quae igitur erit ma-
teria sicut alterabile ut corpus aut
anima sic aliquid quod fit motus
aut generatio.
[Scotus:] Et etiam generatum transmutatum
indiget, ut habeat materiam subie-
ctum, quae igitur est ista materia, quoniam
quemadmodum alteratum est corpus aut ani-
ma. Ita generatum est aliquid motus
aut generatio*.
Ista est alia ratiocinatio et est quoniam si transmu-
tatio est generata et omne generatum habeat ma-
teriam, necesse est, ut transmutatio habeat mate-
riam subiectam. Et illa materia est quae disponitur
per illam transmutationem. Sicut corpus aut anima
disponitur per transmutationem, cum transmuta-
tio fuerit in eis. Et dixit: Quae igitur est ista materia,
id est materia transmutationis quae est genus in quo
est transmutatio, non materia in qua est tran-
smutatio, scilicet quae est de alio genere a genere
transmutationis si transmutatio fuerit transmuta-
ta. Deinde dixit: Quemadmodum igitur alteratum etc.,
id est quemadmodum igitur transmutationis in sub-
stantia subiectum est aut corpus aut anima simi-
liter subiectum generationis, si generatur, scilicet genus
in quo est generatio debet esse aliquid aliud aut
motus universaliter quicumque aut generatio. Utitur
igitur hoc nomine alteratio pro transmutatione in
substantia, sed non pro transmutatione in qualita-
te, non generatio non esse de substantia, quoniam
si non uteretur hic pro transmutatione in substan-
tia, sed pro transmutatione in qualitate. Tunc gene-
ratio non erit de substantia, et quasi intendit declara-
re per hunc sermonem quod impossibilia contingen-
tia ponentibus quod motus habet motum, ita quod mo-
tus sit subiectus motui, eadem contingunt ponen-
tibus quod motus habet motum, ita quod subiectum sit
aliud. Quoniam sequitur ex hac positione, ut mo-
tus moveatur, sicut sequitur ex prima, quoniam si-
cut in transmutatione de albedine in nigredinem se-
quitur, ut nigredo sit transmutata. Similiter si ge-
nus moti in quo est fuerit motus, sequitur ut mo-
tus moveatur, et si non ponatur quod motus est sub-
iectus motui ut posuimus in primo modo. Et hoc
est ita quoniam subiectum motus intelligitur duo-
bus modis, quorum unus est illud in quo est motus,
<pb n="[123v
scilicet corpus motum. Et secundum hoc intelligitur primus
modus in hoc quod corpus moveatur, scilicet in hoc quod
motus sit subiectum motui sicut corpus est subie-
ctum ei. Secundus vero modus est genus in quo est
motus, scilicet qualitas transmutabilis aut substantia
aut quantitas aut ubi. Hoc enim est subiectum mo-
tui etiam alio modo, et ex hoc modo etiam sequitur,
ut motus moveatur, si motus habeat motum, ita
quod subiectum eius sit aliud a subiecto motus, et iste
est secundus modus.

*[Vetus:] Et iterum aliquid in quod movetur
oportet enim aliquid esse huius ex hoc in
hoc motum non motum aut genera-
tionem, similiter autem et quomodo erit. Non
enim erit doctrina quae doctrinae gene-
ratio quare nec generationis gene-
ratio neque quaedam cuiusdam.
[Scotus:] Et etiam illud igitur ad quod est motus
quid est necesse, est enim ut motus huius
demonstrati sit de hoc in hoc sit ali-
quid non motus. Et cum hoc impos-
sibile est hoc intelligi quomodo sit. Im-
possibile enim est, ut scientia fiat scien-
tia. Ergo generatio non habet gene-
rationem omnino*.
Dicit: Et etiam si posuerimus quod motus habet ge-
nerationem, quid igitur est illud ad quod genera-
tur motus, quoniam necesse est, ut motus rei sit de
hoc in hoc, et ut illud ex quo est motus et ad quod
est motus, sit aliud a motu. Et cum posuerimus quod
motus habet generationem, tunc illud ad quod
est motus et ex quo est motus erit motus quod non
est intolerabile, scilicet quomodo scientia fit scientia et mo-
tus fit motus. Quoniam generatum est illud quod
nondum est in actu perfecto, scilicet quod est in via ge-
nerationis, nam si esset in actu, non esset illic genera-
tio, quoniam generatio est exitus eius quod est in
potentia, in actum et est esse non completum. Si igitur
motus haberet generationem, tunc esse rei in via
generationis esset esse eius perfectae in actu. Et sic
res quae est iam completa generata, generaretur,
et hoc intendebat cum dixit: Quoniam impossibi-
le est, ut scientia fiat scientia, id est quoniam sicut est
impossibile, ut scientia fiat scientia. Ita est impossibi-
le, ut generatio generetur.

*[Vetus:] Amplius si tres species sunt motus,
harum aliquam necesse est esse subiectam
naturam et in quam movetur, loci igi-
tur mutationem alterari aut ferri. Omnino
autem quoniam quod movetur omne movetur
tripliciter aut in eo quod est secundum accidens
aut quia pars aliqua aut quia per se secundum
accidens soli contingit mutare mu-
tationem, ut qui sanus fit currat aut
discat. Hoc autem secundum accidens
divisimus olim.
<pb n="[124r
[Scotus:] Et etiam si species motus sunt tres, ne-
cesse est, ut natura subiecta isti sit una
earum, et similiter illud ad quod mo-
vetur. Et sic translatio alterabitur aut
transferetur. Et universaliter cum omne
motum movetur tribus modis aut
per accidens aut secundum partem aut per se,
possibile est, ut transmutatio transmu-
tetur, verbi gratia ut infirmus ecce
adhuc iam medicinatur aut adiscit.
Et iam dimisimus superius loqui de
transmutatione per accidens*.
Cum dixit quod si motus habet motum sequitur, ut
motus moveatur, incepit dicere inopinabile con-
tingens in hoc. Et dixit: Etiam si species motus sunt
tres etc., id est et etiam si in praedicamento motus
fuerit motus, scilicet quod materia motus sit motus, sicut
materia alterationis est in qualitate, et materia
translationis est in ubi. Et iam declaratum est prius
quod species motus sunt tres translatio et alteratio
et diminutio. Necesse est si motus est in motu, sicut
alteratio in qualitate, translatio in ubi, ut idem mo-
tus sit aut in sua specie aut in alia. Si in sua, sequi-
tur ut translatio transferatur et alteratio altere-
tur quod est inopinabile. Si in alia, sequitur ut tran-
slatio alteretur et alteratio transferatur quod est
magis inopinabile. Deinde dixit: Necesse est, ut na-
tura subiecta etc., et intendit per naturam sub-
iectam genus in quo est motus, id est necesse est, ut
materia subiecta isti motui sit unus motuum. Et
similiter necesse est, ut iste motus qui est quasi forma
in hac materia sit unus trium motuum. Et hoc inten-
debat cum dixit: Et similiter illud ad quod move-
tur, id est et similiter est necesse, ut forma istius mo-
tus sit unus trium motuum. Et accepit illud ad quod
movetur loco motus, quia illud ad quod est motus
est de natura motus. Deinde dixit: Et universaliter
etc. et intendit declarare quomodo sequitur, ut mo-
tus sit a motu per accidens. Manifestum est enim quod
hoc est consequens motum generatum et apparet in
principio octavi, et quasi dicat et quia omne motum mo-
vetur aut per se aut per accidens. Et declaratum
est quod motus non est ex motu per se. Necesse est ut
motus fiat a motu per accidens. Et tacuit de illo
qui est secundum partem, quia omne quod habet mo-
tum secundum partem possibile est, ut motus sit in to-
to. Quia cum pars dividitur fit totum, si igitur esset
possibile, ut motus moveretur secundum partem, esset
possibile, ut moveretur secundum totum. Et cum
est impossibile, ut motus moveatur per se aut secun-
dum partem, ergo est possibile per accidens. Immo ap-
parebit quod est necessarium, scilicet ut ante omnem
transmutationem sit transmutatio. Deinde dixit:
Verbi gratia etc., id est verbi gratia ut tran-
smutatio aegri de aegritudine in scientiam. Haec enim
est transmutatio ex transmutatione per accidens,
et similiter quando transmutatur de aegritudine in
disciplinam.

*[Vetus:] Quoniam autem neque substantiae neque ad ali-
<pb n="[124r
quid neque ipsius facere et pati relinqui-
tur secundum quale et quantum et ubi motum
esse solum, id est unoquoque enim horum est con-
trarietas, motus quidem igitur secundum
quale alteratio sit. Huic enim alludit
commune nomen. Dico autem quale non
in substantia et naturam differentia quale
est, sed quod passivum est secundum quod dicitur pati
aut impassibile esse. Qui vero secundum quan-
tum est secundum commune quidem innomin-
atus est sed utrumque aut augmentum
aut decrementum. Qui quidem est im-
perfectam magnitudinem augmentum.
Qui vero ex hac decrementum. Qui
autem secundum locum et secundum proprium et com-
mune innominatus est. Sit autem loci
mutatio vocata quod commune est quamvis
dicantur ferri haec sola proprie, cum
non in se ipsis sit stare mutantibus
locum et quaecumque non ipsa se ipsa mo-
vent secundum locum.
[Scotus:] Et cum motus non est substantiae neque
relationis neque actionis neque passionis
remanet ut sit in quantitate et in quali-
tate et ubi. Tamen quoniam in unoquoque isto-
rum est contrarietas, motus igitur in
qualitate sit alteratio, quoniam hoc nomen
coniunctum est cum qualitate universali-
ter. Et intelligo per quale non omne illud
quod est in substantia, quoniam differen-
tia etiam est qualitas, sed qualitas quae
attribuitur passioni et est illa per quam
dicitur aliquid pati aut non pati.
Motus autem in quantitate universa-
liter non nominatur. Unum autem eorum
dicitur augmentum aut diminutio.
Motus vero ad magnitudinem com-
pletam dicitur augmentum. Et mo-
tus ex hac dicitur diminutio. Motus
vero in loco universaliter et proprie
non nominatur. Dicatur igitur trans-
latio, licet translatio non dicitur vere
nisi de illis rebus tantum quae mutant
loca et non habent quiescere et quae
non movent se in loco*.
Ista est conclusio quam intendit, quoniam cum
posuit quod motus invenitur in tribus praedicamen-
tis et declaravit quod non invenitur in substantia
neque in relatione neque in actione aut passione, sequitur
ut solummodo sit in istis tribus, et dixit: Quoniam in unoquo-
que istorum est contrarietas et innuit universaliter
<pb n="[124v
hoc quod causa universaliter propter quam est possi-
bile, ut motus solummodo sit in his tribus praedicamen-
tis, est quia contraria existunt in eis, haec enim neces-
saria causa est in esse eorum. Et dixit: Motus igitur
in qualitate etc., id est et vocetur intentio univer-
salis quae est motuum in quale alteratio, quoniam
hoc nomen positum est universaliter omnibus moti-
bus qui sunt in quale. Et intendit per hoc quod di-
xit coniunctum, id est positum ad placitum.

Deinde dixit:
Et intelligo per quale non illud quod est in substantia etc.,
id est et intelligo per qualitatem in qua invenitur
iste motus non qualitatem quae est in praedicamento
substantiae, verbi gratia differentias quae sunt qua-
litates substantiales, sed speciem qualitatis cui attribuitur
passio aut passibile. Et hoc intendebat cum dixit:
Et est illa per quam dicitur aliquid pati aut non pa-
ti. Et intendebat genus per hoc de praedicamento
qualitatis passibilis etiam potentiam naturalem
et impotentiam, quoniam per hoc quod dixit pati
aut non pati. Quoniam per hoc quod dixit pati,
continet genus passivum et genus quod dicitur se-
cundum impotentiam naturalem, et per hoc quod di-
xit: Et non pati innuit potentiam naturalem. Et di-
xit: Hoc secundum conclusionem large, sicut posuit
generationem primo in diffinitione, quoniam in se-
ptimo istius libri declarabit quod motus alterationis
non invenitur in praedicamento qualitatis nisi in
genere qualitatis passivae secundum tactum gustum
et visum. Nam iste qualitates recipiunt magis et mi-
nus. Et non est ita de qualitatibus quae sunt in anima
et animato et in qualitate quae est secundum quali-
tatem. Illa autem quae dicitur secundum potentiam
et in potentiam naturalem est propinqua passivae et
videtur quod in ea est motus. Et in septimo perscruta-
bitur de hoc, sed secundum verba eius in hoc loco ap-
paret quod secundum eam invenitur motus. Deinde di-
xit: Et motus in quantitate etc., id est et motus
communis qui in praedicamento quantitatis, scilicet
qui continet duas species non habet nomen, sed alte-
ra duarum specierum dicitur augmentum et reliqua
diminutio. Deinde dixit: Et motus in loco etc.,
id est et intentio communis omnibus motibus qui sunt
in loco, est etiam illa quae est tamquam genus istius
motus. Non habet nomen. Et intendit per proprium
motum qui ita se habet ad hunc motum generalem
sicut species. Et hoc est secundum idioma Graecorum.
Deinde dixit: Dicatur igitur translatio, id est nos
autem vocemus illud quod invenitur in speciebus isti-
us motus translationem. Et quia hoc nomen transla-
tio dicitur in idiomate eorum de eis quae moventur
in loco quae non habent cessare in eo ex se, scilicet
quae moventur violente et de corporibus ipsis sim-
plicibus, narravit hoc et dixit: Licet translatio etc.,
id est licet translatio in nostro idiomate dicatur ve-
re de rebus quae mutant sua loca et non habent ces-
sare ex se cum sint non inanimata. Deinde dixit: Et
quae movent se in loco et forte addidit hoc, quia hoc
nomen translatio apud eos dicebatur de motibus
violentis tantum. Quoniam corpora quattuor sim-
plicia existimantur movere se in loco, sed non habent
quiescere ex se et forte hoc nomen translatio apud
eos dicebatur de omni quod movetur in loco prae-
terquam de habentibus animas, corpora enim sim-
<pb n="[124v
plicia non movent se in loco nisi per accidens, et
illa quae movent se in loco sunt animata. Secundum
hoc igitur animata sunt illa quae quiescunt ex se,
et cum dixit: Quod istae duae dispositiones non inve-
niuntur in eis de quibus dicitur hoc nomen, tran-
slatio apud eos demonstravit quod hoc nomen tran-
slatio apud eos dicebatur de non animatis sive mo-
veantur naturaliter aut violenter.

*[Vetus:] Quae autem est in eadem specie mutatio
in magis et minus alteratio est aut enim
ex contrario aut in contrarium mo-
tus est aut simpliciter aut sic. In mi-
nus quidem enim cum sit in contra-
rium dicetur mutare, in magis autem
tamquam ex contrario in ipsum. Differt
enim nihil secundum quid mutari aut sim-
pliciter nisi quod sic indigebit contra-
ria esse. Magis autem et minus est in quo
plus aut minus contrarii insunt
aut non.
[Scotus:] Et transmutatio etiam quae est in ea-
dem specie in magis et minus est alte-
ratio, quoniam est motus aut ex contrario
aut ad contrarium aut simpliciter
aut quodammodo. Transmutatio igitur
cum est ad minus dicitur quod res tran-
smutatur ad contrarium. Et si ad maius
dicitur quod transmutatur ad illam ex
contrario, quoniam non est differentia inter
hoc quod res transmutetur quodammodo
et simpliciter nisi in hoc quod duo con-
traria necesse est, ut sint existentia quo-
dammodo et magis et minus sunt,
ut contrarium existens aut non exi-
stens sit quodammodo magis et mi-
nus*.
Cum posuit quod motus sunt de contrario in con-
trarium et quare in hoc quoniam nos videmus ean-
dem speciem transmutari de simili in simile, ut cum
albus transmutatur ad magis album aut nigrum
ad magis nigrum, incepit dissolvere hoc et dixit:
Et transmutatio etiam etc., id est et transmutatio
solummodo quae est de specie in speciem contrariam
est alteratio ut album in nigrum, sed transmutatio quae
est in eadem specie secundum magis et minus ut al-
bum in magis album et e converso. Deinde incepit decla-
rare quod ista transmutatio quae est in eadem specie
est de contrario in contrarium. Et dixit: Quoniam est
motus etc., id est et diximus quod ista transmutatio
est motus de contrario in contrarium aut simpli-
citer aut quodammodo, et iste motus, scilicet qui est in
eadem specie, est de contrario in contrarium quodammodo,
et intendit, quoniam quomodo sequeretur si omnis mo-
tus esset de contrario in contrarium simpliciter. Cum
autem invenitur duobus modis, scilicet in respectu
extremitatum et medii non contingit quomodo.
<pb n="[125r
Et cum narravit quod motus qui est in eadem specie
est de aliquo contrario in aliquod contrarium, incepit
declarare hoc et dixit: Et cum transmutatio fuerit
ad minus etc., id est et in transmutatione quae est
in eadem specie invenitur magis et minus ex con-
trarietate. Cum igitur transmutatio fuerit de ma-
gis in minus, dicetur transmutari ad contrarium,
quoniam non sit minus nisi ex mistione contraria,
verbi gratia quoniam id quod est magis album
quod transmutatur ad minus album dicitur trans-
mutari ad aliquod nigrum. Et cum e converso di-
citur transmutari ad aliquod album. Deinde dixit:
Non est enim differentia etc., id est et hoc est ne-
cesse quia non est differentia inter hoc quod res transmu-
tetur quodammodo non simpliciter et quod transmutetur
simpliciter in hoc quod utraque transmutatio indiget,
ut sit de contrario in contrarium nisi in hoc quod in trans-
mutatione simpliciter duo contraria sunt contra-
ria existentia simpliciter. Et in transmutatione quodam-
modo sunt contraria quodammodo. Et hoc inten-
debat cum dixit: Sed in contrariis etc., id est sed
contraria in transmutatione quae est simpliciter,
sunt contraria in ea existentia simpliciter. Et in tran-
smutatione quodammodo sunt contraria quodammodo,
et hoc intendebat cum dixit: Sed in contrariis etc.,
id est sed contraria in transmutatione quae est quo-
dammodo, sunt contraria in ea quodammodo. Et quasi per hoc
dat causam propter quam quaedam transmutatio
est de contrariis simpliciter et quaedam de aliquibus
contrariis. Deinde dixit: Et magis et minus etc.
et quasi dicat et magis et minus est, ut contrarium
aut medium diversentur secundum minus et magis.

*[Vetus:] Quod quidem igitur hi tres soli mo-
tus sint, ex his manifestum est. Im-
mobile autem est quod omnino impossibile est mo-
veri, sicut sonus est invisibilis. Et quod
multo tempore vix movetur aut quod
tarde incipit quod dicitur graviter mo-
veri. Et quod aptum natum est moveri et pos-
sibile, non movetur autem tunc. Cum a-
ptum natum est et ubi et sic quod quidem quie-
scere voco immobilium solum. Contrarium
enim quies motui est quasi et privatio erit
susceptivi.
[Scotus:] Declaratum est igitur ex hoc quod isti tres
sunt motus tamen. Et immobile est illud
quod non potest moveri omnino, verbi gra-
tia sonus est invisibilis. Et illud quod
movetur tarde et difficile est illud
quod dicitur difficilis motus. Et il-
lud quod innatum est moveri et potest mo-
veri omnino, sed non movetur in illa hora
in qua innatum est et ubi innatum est et
sicut est innatum. Et hoc solum inter alia
immota dicitur quiescens, et quies est
contraria motui*.
Hic vult etiam declarare quid sit quies quae opponi-
<pb n="[125r
tur motui in rei veritate. Et incepit sermonem in de-
clarando hoc secundum quot modos dicitur immobi-
le. Dixit: Et immobile est illud quod non potest mo-
veri etc., id est et immobile dicitur multis modis.
Dicitur enim immobile illud cuius species non est inna-
ta recipere motum, ut dicitur quod sonus est invisi-
bilis, quia non est innatus ut videatur. Deinde dixit:
Et illud quod movetur tarde etc., id est et dicitur
immobile etiam illud quod difficile movetur et tar-
de. Et isti duo modi dicuntur immobile transumptive,
et Alexander dixit: Et quod illud quod est tardi motus est
aliud ab illo quod est difficilis motus, quoniam
illud quod est difficilis motus est illud quod incipit
tarde, non illud quod movetur tarde. Deinde dixit:
Et illud quod est innatum etc., id est et dicitur immo-
bile tertio modo illud quod habet naturam, ut mo-
veatur, sed non movetur in illa hora in qua innatum
est moveri et in loco in quo innatum est moveri, et quan-
do cessat a motu quo innatum est moveri. Et hoc
cum dixit, intendebat et ubi est innatum etc., id est
et est in loco in quo innatum est moveri et potest mo-
veri illo motu quo innatum est moveri. Quiescens enim
in rei veritate est hoc, scilicet illud quod caret motu in
tempore in quo innatum est moveri et in loco in quo inna-
tum est moveri et in dispositione motus secundum quam
innatum est moveri. Sed ista quies videtur esse
rei motae ex se, et quies violenta, non quies natu-
ralis. Quiescens enim naturaliter est illud quod caret
motu in loco in quo non est innatum moveri. Sed
forte contentus est a descriptione quietis per hoc,
quia est manifestius et notius. Et intendit declarare
quod quiescens in rei veritate est illud quod opponitur
vero motui et est illud quod caret motu vero, et ta-
cet descriptionem aliorum modorum quietis. Quie-
scens enim naturaliter innatum est moveri in alia ho-
ra. Et potest intelligi hic de innato et possibili illud
quod est commune violento et naturali. Terra enim
cum quiescit in suo loco naturali caret etiam cum
hoc illo quod innatum est habere violenter ex mo-
tu et in loco in quo innata est habere hunc, scilicet
motum violentum et in tempore et secundum hoc ista
descriptio erit communis omni quiescenti. Et ideo in-
telligendum est hoc ex quiete privatio motus dicti
de tribus modis qui sunt motus in rei veritate. Dein-
de dicit: Et hoc solum etc., id est et hoc postremum eius
quod dicitur immobile est illud quod dicitur quiescens in
rei veritate. Et est id quod dicitur esse contrarium
vero motui.

*[Vetus:] Quid quidem igitur est motus et quid
quies et quot mutationes et quales
motus. Manifestum est ex dictis. Post
haec autem dicamus quid est simul et se-
paratim et quid est tangere et quid est
medium et quid consequenter et quid
habitum et quid continuum et in quali-
bet re unumquodque horum esse aptum
natum sit.
[Scotus:] Manifestum est igitur ex his dictis quid
est motus et quid est quies et quot sunt
transmutationes. Dicamus nunc igitur
<pb n="[125v
quid est simul et quid est separatim
et quid est sequi et quid est succedere
et continuari et unumquodque istorum
in quibus innatum est inveniri*.
Declaratum est igitur ex dictis quid est motus in
rei veritate et quorum est diffinitio motus praedicta
in tertio, quoniam illic non distinxit inter generati-
onem et corruptionem et alios motus. Hic autem de-
claravit quod illa diffinitio non dicitur simpliciter
nisi de istis tribus tantum. Perfectio enim quae acce-
pta est in diffinitione motus quae est tamquam ge-
nus non invenitur in transmutatione quae est in ge-
neratione, scilicet quoniam in ea non est perfectio
diminuta de genere eius ad quod est motus, scili-
cet a genere perfectionis completae. Et causa in hoc
est quoniam forma est indivisibilis et quia generatio
est de non esse. Deinde dixit: Et quid est quies, scili-
cet quies opposita vero motui. Deinde dixit: Et quot
sunt transmutationes, id est transmutationes quae
non sunt motus quae inveniuntur in substantia et
in aliis praedicamentis praeter tria. Et intendit quod in
hoc sermone distinxit veram transmutationem a
vero motu, et quia in hoc sermone declarata sunt haec
dicta. Incepit hic quaerere secundum descriptionem
et sermones exponentes scire illa quae accidunt mo-
tui, ut fiat praeparatio ad illud quod vult perscrutari
de natura continui. Et dixit: Dicamus nunc etc.,
id est dicamus igitur nunc intentionem eius quod
dicimus corpora esse insimul et separatim et conti-
nua et consequentia et quid est intentio istius prae-
positionis inter quae est necessaria in motibus. Deinde
dixit: Et unumquodque istorum etc., id est et cum
exposuimus istas intentiones declarabimus sub-
iecta propria unicuique eorum, verbi gratia quo-
niam cum fuerit declaratum quid est continuatio,
declarabitur quae sunt res continuae et quae sunt res
non continuae et similiter de aliis.

*[Vetus:] Simul quidem igitur dicunt haec esse
secundum locum quaecumque in uno loco sunt
primo, separatim autem quaecumque sunt in
altero, tangere autem quorum ultima similis,
medium vero in quod aptum natum
est primum dimittere mutans quam in quod
ultimum mutat secundum naturam continue
mutandum. In minimis autem est medium
in tribus. Ultimum quidem enim mutati-
onis contrarium est.
[Scotus:] Dicimus igitur simul in loco in re-
bus quae sunt in eodem loco, scilicet in pri-
mo loco, et dicimus separatim in rebus
quae sunt in locis diversis, et dico con-
tigua dum extrema sunt insimul, et
dico inter intelligendo illud ad quod
primo transmutatio est innata ire an-
tequam eat ad illud ad quod postre-
mo transmutatur cum transmu-
<pb n="[125v
tatio eius fuerit secundum cursum natu-
ralem et continua et inter saltem inve-
nitur in tribus. Finis enim transmuta-
tionis est contrarium*.
Simul dicitur multis modis ut dictum est in libro
de praedicamentis, sed hic intendit describere de illis illum
modum qui est secundum locum tantum. Et intendit per
primum locum continens proprium qui non est locus
mediante alio. Et dixit in eodem loco, quia si continen-
tia fuerint duo, erunt in duobus locis, non in eodem
loco. Et quia separata sunt opposita eis quae sunt insi-
mul, incepit describere illa et dixit: Et dico separata
in rebus quae sunt in locis diversis, id est diversis se-
cundum demonstrationem, scilicet multis non uno.
Deinde dixit: Et dico contigua etc., id est et con-
tigua sunt corpora quorum ultima sunt, scilicet su-
perficies insimul ita quod inter illas non est corpus
extraneum. Et haec est contiguatio naturalis. Con-
tiguatio vero mathematica est in magnitudinibus quo-
rum ultima superponuntur. Si igitur fuerint corpora, super-
ponuntur superficies eorum contiguae. Et si superficies
superponentur lineae et si lineae superponentur pun-
cta, si dicimus quod punctus superponitur puncto, sed
hic non intendit mathematicam, quoniam in mathe-
maticis duo ultima revertuntur in unum et sic assi-
milantur continuo, in natura vero duo ultima re-
manent duo demonstrata. Et ideo dixit: Dum ex-
tremitates sunt insimul, id est et res contiguae sunt quarum
ultima quae sunt in actu sunt insimul, et dicuntur con-
tigua, sicut dixit, dum ultima sunt insimul. Et hoc si-
gnificat quod contiguatio significat hanc intentio-
nem. Et per simul intendit hic illa quae sunt in loco
et secundum hoc erit in loco per accidens, quoniam
ultima non sunt in loco essentialiter. Deinde dixit: Et
dico inter etc., id est et inter est illud ad quod
transmutatum transmutatur primo, id est ante quem
transmutetur in illud in quod transmutatur in po-
stremo. Istud enim est primum eius ad quod transmu-
tatur transmutatum cum non transmutatur ad
ipsum per suam transmutationem ad aliud nisi si
motus haberet motum. Sed cum motus non habet
motum sicut praediximus et motum quando est in il-
lo ex quo est motus, dicitur nondum transmutari,
et cum fuerit in illo ad quod dicitur iam transmu-
tari et desinere in transmutatione, ergo non di-
citur transmutari nisi quando fuerit inter. Et in-
ter necessario est de natura eius ad quod est motus,
quoniam si motus fuerit in loco inter erit locus, scilicet
primus locus ad quod motum movetur. Et similiter si
motus fuerit in qualitate, tunc inter erit prima qua-
litas ad quam transmutatur transmutatum. Quoniam
autem necesse est, ut sit hic primus locus et quomodo est
primus, apparet ex hoc quod diximus quod motus
non habet motum. Et dixit quod necesse est, ut motus sit
secundum cursum naturalem, quoniam si non fuerit
secundum cursum naturalem, possibile est ut quiescat
interim. Et tunc inter erit ipsum ad quod, et ideo di-
xit dum fuerit continua. Deinde dixit: Et inter est sal-
tem in tribus, id est in duobus contrariis et medio, quoniam
si medium non fuerit non erit inter. Deinde dicit: Finis
enim transmutationis est contrarium, id est et inter invenitur in
tribus, quoniam finis et primum transmutationis sunt
<pb n="[126r
duo contraria. Et inter illa est aliquid, scilicet inter contraria.

*[Vetus:] Continue autem movetur quod nihil aut
paucissimum deficit rei non tempori.
Nihil enim prohibet deficientem rei. Non
tempori et aut statim aut post hypa-
ten in primam sonare ultimam, sed rei
in qua movetur. Hoc autem et in his quae
sunt secundum locum et in aliis mutationi-
bus manifestum est.
[Scotus:] Et illud quod movetur secundum continua-
tionem est illud quod non deficit
omnino et saltem in illa intentione in qua
est motus non in tempore, quoniam nihil
prohibet deficere et statim evenire
pneuma quod dicitur bam cum pneumate
quod dicitur zir. Nos enim intelligi-
mus per hoc intentionem in qua est
motus. Et hoc manifestum est in transmu-
tationibus quae sunt in loco et in aliis
transmutationibus*.
Cum accepit in diffinitione eius quod est inter
continuationem motus, incepit exponere continua-
tionem in motu. Et dixit: Et illud quod movetur etc.,
id est et illud quod movetur secundum continuatio-
nem, sic describitur quoniam est illud quod non de-
ficit omnino secundum intentionem et secundum tempus.
Et si defecerit secundum intentionem, erit paucum. Secun-
dum vero tempus deficit secundum intentionem quae
non deficit secundum illud, quoniam plura mota non
deficiunt secundum tempus. Et motus eorum non est
continuus, ut qui inducit pneuma quod dicitur bam
post pneuma quod dicitur zir. Iste enim non desistit
secundum tempus et desistit secundum motum, quo-
niam pneuma quod dicitur bam est aliud in intentio-
ne a pneumate quod dicitur zir. Et in continuis non
posuit necessario, ut non deficiant omnino in intentio
ne, quia plura mota continua deficiunt aliquantulum
in intentione ut animalia quae ambulant. Illa autem
quae natant aut volant non deficiunt in intentio-
ne omnino. Deinde dicit: Nos enim intelligimus per hoc illam
intentionem in qua est motus, id est et nos descripsimus
continuationem hac descriptione. Quia cum dicimus
motum continuum, intelligimus continuationem in-
tentionis in qua est motus rei motae, scilicet quoniam si
motus eius fuerit in loco, continuatio eius erit in
loco et si in alteratione continuatio eius erit in al-
teratione. Deinde dicit: Et hoc manifestum est in tran-
smutationibus quae sunt in loco et in aliis transmuta-
tionibus, id est quoniam continuatio in eis est in in-
tentione in qua est transmutatio.
*[Vetus:] Contrarium autem secundum locum est secundum re-
ctitudinem distans plurimum minima
enim finita. Metrum autem finitum est.
[Scotus:] Et contrarium in loco est distantissimum
in rectitudine, quoniam minima linea recta
est finita, et finitum est parvum*.
<pb n="[126r
Cum posuit quod omnis motus est de contrario in
contrarium, incepit notificare quae sunt contraria in
loco. Et dixit: Et contrarium in loco etc., id est et lo-
ca contraria sunt illa inter quae est maxima distan-
tia recta. Et ista sunt superius et inferius simpliciter.
Et dixit in rectitudine, quia distantia maxima et mini-
ma non diffiniuntur nisi per lineam rectam. Et si non pos-
sibile est ponere inter quaelibet duo puncta distantias in-
finitas arcuales diversas, et hoc intendebat cum
dixit, quoniam minima linea recta est finita, id est quo-
niam minima linea recta posita inter duas distantias
est una. Et hoc intendebat cum dixit finita. Et quia minima
linea inducta inter duo puncta est recta, necesse est ut
maxima linea in mundo cuius unus finis est superius
simpliciter et secundus est inferius simpliciter diffini-
atur per recta, quoniam haec est finita, id est una. Li-
neae autem arcuales sunt infinitae, et ideo in eis non invenitur
maxima linea neque minima. Deinde dicit: Et finitum est et
parvum et intendit per finitum rectum, quia inter duo pun-
cta non cadit ex eo nisi unum tantum. Et intendit per par-
vum breve, id est et linea recta est brevissima linea
inducta inter duo opposita. Et ista linea est mensu-
ra cum mensura sit minima.

*[Vetus:] Consequenter autem est quod cum post pri-
mum solum sit aut positione aut specie
aut aliquo alio sicut determinatum nul-
lum medium est eorum quae sunt in eodem ge-
nere. Et cuius consequenter est dico autem
ut linea lineae secundum quod sunt lineae aut
unitatis unitas secundum quod sunt unitates
aut domus domus. Aliud autem nihil
prohibet esse medium. Consequen-
ter enim alicui est, consequenter
ac posterius aliquid est. Non enim con-
sequenter unum est duobus neque nova li-
nea secundae consequenter, sed haec illi.
[Scotus:] Et dico sequi in illo quod est post prin-
cipium aut in situ aut in forma aut
in alia intentione. Et cum hoc fuerit
positum, non erit inter illa aliquod
illius generis, verbi gratia aut linea
aut lineae sequantur lineam aut uni-
tas aut unitates sequantur unitatem
aut domus sequatur domum. Et nihil
prohibet inter haec duo sit aliquid non
illius modi. Sequens enim est sequens
in aliquo priori et in aliquo posteriori.
Non enim unum sequitur duo neque nox novi
lunii sequitur noctem futuram, sed ista
sequuntur illam*.
Et dico sequi etc., id est et dicitur sequi in re quae
est post aliam quae est quasi principium aut in situ ut cum
dicimus domum sequi aliquam domum aut in forma
specifica, verbi gratia quod animal ambulans sequitur
hominem. Et intendit per aliam intentionem sequens secun-
dum naturam, verbi gratia quod dualitas sequitur
<pb n="[126v
unitatem et trinitas dualitatem. Et ut cum dicimus
quod in sermonibus narratio sequitur prooemium, et existi-
matur quod sub hoc collocatur sequens secundum placi-
tum et est oppositum ei, quia est secundum naturam. Dein-
de dixit: Et cum hoc fuerit positum etc., id est
et est necesse, ut inter haec duo quae dicuntur sequi non sit
aliquid sui generis, scilicet ut inter lineas consequentes
non sit linea et inter domus consequentes non sit
domus. Et nihil prohibet ut inter illa sit aliquid alte-
rius generis, verbi gratia quod inter domos consequen-
tes sit aliquid quod non est domus. Deinde dicit: Se-
quens enim est sequens etc., id est sequens enim est se-
quens aliquod praecedens ipsum sui generis. Et ipsum
est posterius ab eo. Consequentia igitur sunt illa in
quibus sunt post et posterius aut in situ aut in spe-
cie, id est in natura. Et sequens est posterius, non prius
unde nullus dicit quod unum sequitur duo. Et nox no-
vi lunii sequitur futuram noctem, sed e contrario.

*[Vetus:] Habitum autem est quod consequenter est cum
tamen tangat, quoniam autem omnis mutatio
in oppositis est. Opposita autem contraria
et secundum contradictionem sunt con-
tradictionis autem nihil medium.
Manifestum est quod in contrariis erit
medium. Continuum autem est quidem quod de ha-
bitu aliquid est. Dico autem esse continuum
cum idem fiat et unus utriusque termi-
nus eorum quae tanguntur. Et sic significat
nomen quod continuum. Hoc autem esse non
potest cum duo sint ultima.
[Scotus:] Et sese succedere est illud quod est con-
sequens et tangens. Et quia omnis transmu-
tatio est in oppositis, et opposita sunt
contraria et contradictoria. Et inter con-
tradictoria non est medium. Manifestum
est quod inter est in contrariis. Continuum
vero est quodammodo sese, sed dico conti-
nuum quando ultimum utriusque in quo tan-
gunt se fuerit idem et fuerit continua
secundum quod significat hoc nomen quod
est impossibile si ultima fuerint duo*.
Dicit: Sese et sese est illud in quo invenitur prius et
posterius in quo ultima sunt insimul, quoniam hoc
nomen sese significat consecutionem et tactum insimul.
Significat igitur duo et ideo dixit: Et sese est illud
quod est consequens et tangens. Quoniam tangen-
tia sunt de speciebus diversis, sese vero sunt eiusdem
speciei sicut consequentia. Deinde incepit declara-
re ubi invenitur inter. Et dixit, quod inter invenitur in
contrariis mediatis, et propter hoc impossibile est,
ut motus sit in contradictoriis aut in contrariis immedi-
atis, et sermo eius in hoc manifestus est. Deinde di-
xit: Continuum vero etc., id est continua autem sunt
sese, id est quorum ultima adunantur apud contactum et
fiunt unum, et in hoc differt continuum a sese. Deinde
dixit: Secundum quod significat hoc nomen, id est in rebus
naturalibus et artificialibus. In naturalibus vero
<pb n="[126v
dicimus quod continua sunt illa quorum ultima sunt
unum naturaliter ut in membris continuis. Et in ar-
tificialibus quando ultima eorum fiunt unum per
artificium. In mathematicis vero dicimus continua
quando ultimum unum imaginatur esse commune cum
eis ut punctus quod est commune duabus lineis et
linea duabus superficiebus. Et ista continuatio non
est naturalis. Et hic intendimus describere conti-
nuationem naturalem. Deinde dixit: Quod est impossibile
etc., id est et impossibile est ut continuatio sit du-
orum continuorum quando ultima eorum non fuerint
adunata. Et haec est differentia inter sese et continua.

*[Vetus:] Sed hoc determinatio manifestum est
quod in his est quidem continuum ex
quibus unum aliquod aptum natum est
fieri secundum contactum. Et sicut aliquando fit
continuum unum, sic et totum unum erit
ut aut penetratione aut clavatione
aut colla aut tactu aut insertu.
[Scotus:] Manifestum est igitur quod continua-
tio est in rebus quae innatae sunt, ut ex eis
sit unum per coniunctionem et quemadmo-
dum copulatum fit unum quandoque simili-
ter totum fit unum, verbi gratia per
applicationem et conclavationem et
per contactum et per consolidationem*.
Cum diffinivit continua quod sunt illa quae innata sunt,
ut ultima eorum sint unum. Dixit: Manifestum est igitur
ex hac descriptione quod continuatio est in rebus quae
innatae sunt, ut ex eis sit unum per coniunctionem, scilicet
aut per ligamentum aut per applicationem aut per
consolidationem. Illa autem in quibus non aptatur non
habent continuationem. Deinde dixit: Et quemadmodum
copulatum etc., id est et quemadmodum copulatum fit
in aliqua hora unum, scilicet per adiunctionem ultimorum
aut per ligamentum aut per aliud. Similiter utrum-
que continuatorum fit unum, quando illic non fue-
rit ultimum commune inter illa, scilicet quando ultimum de-
struitur. Et quasi intendit dicere quemadmodum sese tran-
sferuntur de seseatione ad continuationem, simi-
liter transfertur de continuatione ad adunionem.

*[Vetus:] Manifestum autem est et quod primum conse-
quenter est. Contactum quidem enim necesse
est consequenter esse. Quod consequen-
ter autem est, non omne est tangere. Unde et in pri-
oribus ratione consequenter est ut in nume-
ris tactus autem non est. Et siquidem con-
tinuum est, necesse est tangere. Si vero tan-
git, nondum continuum est. Non enim neces-
se est unum esse ipsorum ultima si simul
sunt. Sed si unum sunt, necesse est et simul
esse quasi insertus ultimus secundum gene-
rationem est. Necesse est enim tangere si
adunata erunt ultima. Contacta autem
non omnia adunata sunt. In quibus
<pb n="[127r
autem non est tactus, manifestus est quod non
est consertus in his.
[Scotus:] Manifestum est etiam quod primum istorum
est sequi. Tangens enim necessario sequi-
tur, sed non omne quod sequitur est
tangens. Et ideo sequi invenitur etiam
in principiis in ratione, verbi gratia
in numeris. Tangere autem non est in eis.
Et quod est continuum necessario tan-
git. Et quod est tangens nondum est con-
tinuum, quoniam non est necesse, ut extremi-
tates eorum sint unum, si fuerint insimul.
Sed si fuerint unum, erunt insimul. Unde
sequitur ut adunatio sit postrema
omnium eorum inesse. Illa enim quorum extrema
sunt adunata, necesse est ut sint se tan-
gentia. Et tangentia non necessario
sunt adunata. Et illa in quibus non est
contactus, manifestum est quod in eis
non est continuatio neque adunatio*.
Intendit per primum prius naturaliter, quoniam
omne tangens est sequens et non omne sequens est
tangens. Et cum sequens non fuerit, non erit tangens,
et haec est dispositio ponis naturaliter. Et cum narra-
vit quod non omne quod sequitur tangit, dixit et ideo
sequi invenitur in principiis in ratione. Et intendit per prin-
cipia in ratione principia in diffinitione, scilicet quoniam
invenitur in pluribus rebus et in eis non invenitur con-
tactus ut est dispositio in numeris. Et intendebat
quoniam hoc est quasi genus et genus est primum in ratione,
et cum declaravit quod sequens praecedit naturaliter
tangens, declaravit etiam quod tangens praecedit natu-
raliter continuum. Omne enim continuum est tangens et
non convertitur, quoniam non sequitur ut omnia tangentia
adunentur secundum ultima. Et hoc intendebat cum
dixit: Quoniam non est necesse, ut extremitates eorum
sint unum si fuerint insimul, id est quoniam non sequitur
si ultima eorum fuerint insimul ut sint unum ita quod
omne tangens sit continuum. Deinde dicit: Sed si extremita-
tes etc., id est sed sequitur e converso, id est quoniam
si fuerint continua, scilicet si extrema eorum fuerint unum,
necesse est quod ante fuerint contacta, scilicet quod extrema
eorum fuerint insimul, id est quoniam necesse est ut con-
tinuum sit post contactum et post consecutionem et
tunc continuatur. Et quia adunatio est quando ulti-
mum commune quod est inter duo continua, destrui-
tur. Et hoc accidit necessario post continuationem
quemadmodum continuatio accidit post contactum et
contactus post consecutionem. Dixit: Necesse est igitur
etc., id est et quia omne adunatum prius fuit conti-
nuum et omne continuum prius fuit contiguum. Et non
sequitur ut omne contiguum sit continuum nedum
sit adunatum. Et non sequitur similiter ut omne con-
tinuum sit adunatum. Et cum consecutio non fuerit, con-
tinuatio non erit. Sed cum continuatio non fuerit,
adunatio non erit. Ergo haec quattuor praecedunt se
adinvicem secundum ordinem naturaliter.

<pb n="[127r
*[Vetus:] Quasi si est unitas et punctum qualia di-
cunt separata, non possibile est esse unita-
tem et punctum idem. His quidem enim inest
tangere unitatibus autem consequenter. Et
horum quidem contingit esse medium. Omnis
enim linea medium punctorum est. Harum
autem non est necesse. Nullum enim medium
est dualitatis et unitatis.
[Scotus:] Sequitur igitur ex hoc quod si sunt
haec puncta et unitas absoluta ut
dicunt, impossibile erit ut unitas et pun-
ctum sint idem, quoniam punctus habet tan-
gere et unitates vero sequi habent se
adinvicem. Et inter puncta potest esse
aliquid, quoniam omnis linea est inter duo
puncta. Dixit: Translator ita cecidit in
Graeco. Et videtur mihi quod deberet di-
cere quod inter omnia duo puncta est li-
nea. Unitates vero non habent hoc
necessario, quoniam inter unitatem et dua-
litatem non est aliquid*.
Et cum sequi sit aliud a tangere, necesse est si
fuerit hic puncta et unitas existentia per se ut di-
cunt dicentes puncta esse elementa corporum, ut
punctus sit aliud ab unitate. Puncta enim possunt tan-
gere, scilicet imaginari punctum tangere punctum. Et sic est
possibile imaginari corpus componi ex eis. Uni-
tates vero possunt sequi et non tangere, id est et hoc
quod dixit est secundum opinionem eorum, quoniam
in sexto declarabit quod impossibile est punctum tan-
gere punctum. Et forte intendit per hoc quod dixit quod
punctus habet tangere, id est tangunt sese super punctum et
non est ita in unitatibus. Et similiter exponit Themisti-
us hunc locum ubi Alexander exponit hic tactum pro super-
positione. Deinde dicit: Et inter puncta etc., id est haec est
differentia vera inter puncta et unitates, scilicet quoniam
inter unitatem et unitatem non est aliquid et inter pun-
ctum et punctum est linea. Et ideo dicitur quod differen-
tia est inter unitatem et punctum, licet utrumque sit ali-
quod indivisibile, est quod unitas non habet situm et
punctus habet, quia est in aliquo loco demonstrato
lineae in extremo aut medio. Deinde dicit: Omnis enim li-
nea est inter duo puncta, id est inter quaelibet duo
puncta est linea secundum quod puncta sunt in natura
ultima lineae. Et dixit, ut mihi videtur, quod inter pun-
cta potest esse aliquid, quia dicentes puncta esse ha-
bent pro possibili inter illa non esse aliquid, sed non ne-
gavit hoc esse possibile sicut negavit ipsum de uni-
tatibus. Et videtur mihi quod induxit conversam pro-
positionis intentae, scilicet dicentis quod inter quaelibet
duo puncta est linea, quia nondum apparuit et conversa
eius est manifesta. Et est quod omnis linea est inter duo
puncta, quoniam cum concedatur quod omnis linea est
inter duo puncta. Convertetur particularis sic quod
inter aliqua duo puncta est linea. Et etiam cum con-
cedatur quod omnis linea est inter duo puncta,
declarabitur quod inter quaelibet duo puncta possibile
<pb n="[127v
est, ut sit linea, quoniam si fuerit impossibile, non erit
verum dicere quod omnis linea est inter duo puncta.
Quoniam cum fuerit verum hoc, scilicet quod nulla duo
puncta sunt inter quae est linea, erit vera conversa
eius, quae est nulla linea est inter duo puncta quod est
falsum manifeste. Et hoc est apud me illud quod in-
tendit Aristoteles quapropter dimisit hanc propositionem
et accepit conversam, licet translator existimet quod
hic fuit error in libro Graeco. Et intelligendum est hic
per lineam, lineam finitam.

*[Vetus:] Quid quidem igitur est simul et extra
et quid tangere et quid medium et
quid consequenter et quid habitum
et quid continuum et in quolibet unum-
quodque eorum inest, dictum est.
[Scotus:] Et iam igitur posuimus quod est esse insi-
mul et separatim et tangere et inter
et sequi et sese et continuum et in quibus
invenitur unumquodque istorum*.
Dicit: Quoniam ex hoc quod declaratum est ex descriptio-
nibus istarum, declarabitur in quibus inveniuntur. Et
quaeret aliquis, quoniam esse insimul est tangere,
quoniam omnia contigua sunt insimul et omnia quae
sunt insimul in loco sunt contigua et similiter est di-
spositio in sese. Dicendum est igitur adhuc ut vide-
tur quod licet esse insimul et tangere sint idem secun-
dum subiectum. Tamen sunt duo secundum diffinitionem,
quoniam esse insimul opponitur ad esse solum. Et
tangere non opponitur ad esse solum, sed ad esse se-
paratum. Et in diffinitione eius non apparet locus,
sed in diffinitione eius quod est esse insimul apparet lo-
cus. Sese autem separatur a contiguo, quoniam sese est
contiguum et sequens. Et sese etiam potest esse corpus
et potest esse non corpus, verbi gratia motus aut
tempus. Motus enim est sese ad motum et tempus
ad tempus. Sed tempus non tangit tempus, quoniam
contigua necessario sunt magnitudines. In natura
libet vero est corpus, in mathematicis autem potest esse
linea aut superficies, sed omne contiguum in mathe-
maticis est continuum.
*[Vetus:] Unus autem motus dicitur multiplici-
ter. Unum quidem enim multipliciter dici-
mus. Genere quidem igitur unus est
secundum figuras praedicamenti. Loci muta-
tio quidem enim omni loci mutationi
genere una est. Alteratio autem a loci mu-
tatione altera genere est. Specie autem unus
est, cum genere unus et individua spe-
cie sit ut coloris quidem sunt differen-
tiae, iam igitur alius specie denigratio et
dealbatio. Omnis autem dealbatio omni
dealbationi idem secundum speciem erit, et omnis
denigratio omni denigrationi, albedini
autem non amplius, unde specie una et
dealbatio albationi omni. Si autem sunt
quaedam quae et genera simul et speci-
<pb n="[127v
es sunt, manifestum est quod specie unus erit,
simpliciter autem unus specie non ut do-
ctrinatio, si scientia quidem est species
existimationis, genus autem scientiarum
aliarum.
[Scotus:] Et unus motus dicitur multis mo-
dis, quoniam unum dicitur multis modis.
Unum igitur in genere est secundum figuras prae-
dicamenti, quoniam quando translatio comparatur
ad aliquam translationem quaecumque sit
essentialiter unum in genere. Alteratio
vero est alia a translatione in genere,
et unum in specie est, quando fuerit unus in
genere. Deinde fuerit idem specie quae
non dividitur, verbi gratia quoniam co-
lor est multis modis et nigrificatio est
alia ab albificatione in specie. Et sic omnis
albificatio convenit in specie omni albifi-
cationi et omnis nigrificatio omni
nigrificationi. Albificationi vero non
convenit, et ideo albificatio cum omni
albificatione comparatur per illam unum
in specie, convenientes igitur in genere
et specie insimul. Manifestum est quod sunt
unus motus in specie, quod autem sit sim-
pliciter unus motus in specie non, verbi
gratia quando disciplina sit scientia, quoniam
est species considerationis et genus sci-
entiarum, verbi gratia grammaticae et
geometriae et ceterarum scientiarum*.

In hoc capitulo incepit dicere secundum quot mo-
dos dicitur motus unus, quoniam hoc est utile et
necessarium de perscrutatione de motu, utrum sit
aeternus aut non. Et dixit: Et unus motus dicitur mul-
tis modis, id est et unus motus dicitur multipliciter,
quia unum dicitur etiam multipliciter. Motus enim dicitur
unus secundum genus, et est ille qui est unus secundum
formam alicuius praedicamentorum in quibus sunt,
scilicet quia communicantur in uno praedica-
mento praedicamentorum in quibus invenitur motus, verbi gratia
translatio ad superius, cum comparatur ad transla-
tionem ad inferius, quoniam est secundum genus
unus in quo est motus in loco, scilicet in praedicamento
ubi. Et hoc intendebat cum dixit, id est quoniam omnis
translatio quando comparatur ad aliam translatio-
nem diversam in forma, tunc duae translationes in-
venientur unum in genere. Deinde dicit: Alteratio vero
etc., id est et hoc manifestum est quoniam praedica-
mentum alterationis, scilicet qualitatis aliud est a prae-
dicamento translationis quod est ubi. Deinde dixit:
Et unus in specie etc., id est et dicitur unus motus
secundo modo, scilicet secundum speciem, et unus motus in
specie est quando duo motus fuerint unus in genere
et unus in ultima specie quae non dividitur in alias
species. Deinde dixit: Verbi gratia etc., id est et causa
<pb n="[128r
propter quam quidam motus sunt diversi secundum
speciem. Et quidam convenientes secundum speciem est di-
versitas eius ad quod est motus in specie aut con-
venientia eius in specie, verbi gratia quia colores qui
sunt fines motuum qui sunt in coloribus sunt mul-
ti modi. Ideo motus qui sunt in coloribus diversis in
specie sunt diversi in specie. Et qui sunt in convenien-
tibus in specie, sunt convenientes in specie, verbi gra-
tia quoniam nigrificatio quia est ire ad nigredinem.
Et albificatio est ire ad albedinem. Et nigredo differt
ab albedine in specie. Ideo nigrificatio quae est mo-
tus ad nigredinem differt ab albificatione in specie
quae est motus ad albedinem. Et quia haec albedo con-
venit in specie cum hac alia albedine demonstrata,
ideo haec albificatio convenit cum hac albificatione
in specie. Deinde dicit: Albificationi vero non con-
venit, id est motus vero qui est in albedine non conve-
nit in specie ei qui est in nigredine, cum nigredo
differat ab albedine in specie. Deinde dicit: Convenientes
igitur etc., id est manifestum est igitur quod cum dixi-
mus quod omnis motus conveniens in specie est con-
veniens in genere, non sequitur ut omnis motus
conveniens in genere et specie, id est unus in genere.
Et specie sit unus motus in specie simpliciter, quo-
niam quaedam species sunt quae sunt genera. Deinde
dixit: Verbi gratia et cum disciplina fuerit scientia
etc., id est et unus motus in genere et specie non est
unus in specie simpliciter, scilicet quod scientia ad discipli-
nam est species comprehensionis cum comprehensio
quaedam est disciplinata, id est ex disciplina, et quaedam
non ex disciplina et cum hoc quod dixit species est ge-
nus plurium scientiarum disciplinatarum.

*[Vetus:] Dubitabit autem aliquis si unus spe-
cie motus sit cum ex eodem in idem,
idem mutetur ut unum punctum ex hoc
loco in hunc locum iterum et iterum. Si
autem hoc est, erit circulatio rectitudini
eadem et volutio ambulationi.
[Scotus:] Et est hic locus quaestionis, scilicet quando
idem transfertur de uno loco ad alium,
verbi gratia quando idem punctus transfer-
tur de hoc loco in hunc locum una
vice post aliam, utrum ille motus est
unus in specie, quoniam si ita fuerit, tunc
motus circularis conveniet motui re-
cto. Et tunc circulo conveniet ambu-
lationi*.
Cum posuit quod motus qui sunt unus in specie sunt
illi in quibus illud ad quod motum movetur, est idem in
specie. Et existimatur quod non isti motus sunt conveni-
entes secundum speciem, sed motus qui movetur de
eodem in idem. Sed in temporibus diversis induxit
quaestionem super hoc et dixit: Et est hic locus quae-
stionis, id est et quaeritur quando aliquid idem transfertur
de eodem loco in eundem locum multotiens, verbi
gratia de puncto b ad punctum c, utrum isti motus
numerentur in illis qui sunt idem in specie aut non,
quoniam si ponatur quod motus qui fuerit de uno
puncto ad unum punctum. Sunt convenientes in specie
<pb n="[128r
et est possibile, ut motum moveatur de eodem pun-
cto ad idem punctum. Motu recto et motu circula-
ri contingit ex hoc, ut motus circularis et rectus
sint idem specie quod est impossibile. Et si ponatur quod
sunt idem numero continget, ut tempus eorum sit
idem numero quod est impossibile. Et cum induxit quae-
stionem, incepit dissolvere illam.
*[Vetus:] Aut determinatum est id in quo est, si al-
terum est specie, quoniam alter motus est. Cir-
cularis autem a recto alterum specie est. Gene-
re quidem igitur et specie motus unus sic est.
[Scotus:] Ad hoc igitur dicamus, quoniam iam de-
terminavimus quod illud in quo est mo-
tus cum fuerit aliud in specie motus
erit aliud in specie. Et circulare est etiam
aliud specie a recto. Secundum hoc igitur dici-
tur quod motus est unus in genere et spe-
cie*.
Quia motus recti diversantur secundum illud ex
quo et ad quod et in motu circulari non est ex quo
et ad quod, et est dictum in diffinitione motus qui
est idem in specie quod est illud. Ille in quo est illud ex
quo et illud ad quod sunt idem specie in numero
plura secundum tempus, verbi gratia motus qui est
ex eodem puncto ad idem punctum aut plures mo-
tus cadentes inter duo puncta in temporibus diver-
sis. Accidet quaestio praedicta quoniam possibile est, ut
inter duo puncta demonstrata sit motus circula-
ris et rectus. Et similiter possibile est ut inter duo lo-
ca convenientia aliis duobus locis cadant duo mo-
tus, unus rectus et alius circularis. Et sic accidit
quaestio, cum igitur in diffinitione dicatur loco eius
quod est ad quod et ex quo. Illud quod est in quo
est motus, scilicet quod idem motus in specie, est ille in
quo idem in quo est motus est idem in specie. Dissol-
vetur quaestio, quoniam duo motus qui sunt ex eodem
loco ad idem locum, quorum unus est rectus et alius
circularis non erunt in eodem, scilicet per idem quo-
niam rectus erit per lineam rectam et circularis per
rotundam, et circulare est aliud a recto in specie. Et ideo
dixit: Dicamus igitur quoniam iam determinavi-
mus quod illud in quo est motus cum fuerit aliud
in specie motus erit alius in specie. Deinde dixit: Et
circulare est aliud a recto specie, id est et isti diffini-
tioni eiusdem motus in specie non contingit quaestio,
quoniam illud in quo est motus rectus est aliud
ab illo in quo est circularis e contrario primae dif-
finitioni.

*[Vetus:] Simpliciter autem unus motus est qui sub-
stantia quidem unus et numero est. Quis autem
huiusmodi sit, manifestum est dividenti-
bus. Tria enim sunt secundum numerum circa quae
dicimus motum unum, quod et in quo
et quando. Dico autem quod quoniam necesse est esse
aliquod quod movetur ut hominem
autem aurum et in aliquo hoc moveri ut
in loco aut in passione et quando in tempore
<pb n="[128v
enim omne movetur.
[Scotus:] Et dicitur quod motus est unus simpli-
citer cum fuerit unus in se et in nu-
mero. Et declaratur quis motus est iste
motus secundum divisionem. Illa enim in quibus
dicitur motus sunt tria res et in quo est
et quando et intentio eius est, quoniam necesse ut
sit hic aliquod motum, verbi gratia
homo aut aurum et ut motus istius
rei sit in aliquo, verbi gratia in loco aut
in passione et ut sit quandoque, quoniam omne
quod movetur, movetur in tempore*.
Cum declaravit quid est idem motus genere et specie,
incepit declarare quid est idem motus simpliciter.
Et dixit: Cum fuerit idem in se, id est in sua substantia
et dixit: Et in numero, quoniam motus qui est idem
in substantia alius est genere et alius specie et alius
numero. Et innuit quod divisio qua usus est in motu est
divisio in substantia eius, quoniam illud quod signi-
ficat hoc nomen unum et essentia et quiditas in istis
rebus est idem. Deinde dixit: Et declaratur etc.,
id est et secundum divisionem motus in motus qui con-
veniunt et differunt in rebus tribus ex quibus con-
stituitur motus. Declarabitur quid est motus unus in
numero. Et cum narravit quod ex ista via potest de-
clarari quid est unus motus in numero, incepit de-
clarare hoc et dixit: Illa enim in quibus est motus etc.,
id est illa enim ex quibus constituitur motus sunt tria
res mota et res in qua est motus, verbi gratia ubi
in translatione quod est genus in quo est motus. Et
hoc intendebat cum dixit: Et res in qua est. Et inten-
dit per quando tempus, quoniam ex istis tribus
sit motus. Et cum numeravit ista tria ex quibus
constituitur motus, dixit: Et intentio eius est etc.,
id est et hoc est ita, quoniam manifestum est per
se quod necesse est, ut in omni motu sit aliquod motum,
verbi gratia homo et frustum auri. Et ut motus sit
in aliquo, verbi gratia in loco aut qualitate, et inten-
dit per illud in quo est motus materiam motus in
qua est motus sicut formam. Et hoc manifestum est quod
non movetur. Et hoc distinctum est apud perscru-
tationem eius quod est utrum motus habet motum.
Deinde dicit: Et ut sit quando, id est in tempore. Et hoc de-
clarabitur in sexto. Et existimatur quod aliquantulum
ex eo declaratum est in sermone de tempore.

*[Vetus:] Horum autem trium genere quidem aut specie
esse unum est in re in qua movetur. Ha-
bitum autem erat in tempore. Simplici-
ter unum esse in omnibus his est et
namque in quo est unum omnibus esse et indivisi-
bile ut specie et quod est aliquando unum tem-
pus et non deficiens et quod movetur
unum esse non secundum accidens ut album
nigrum fieri et coriscum ambulare. Unum
autem est et coriscus et album, sed secundum acci-
dens. Neque commune esse enim duos homi-
nes simul sanari secundum eandem sanitatem
<pb n="[128v
ut ophthalmiae, sed non unus hic est, sed
specie unus est.
[Scotus:] Et motum esse idem in genere aut est
ex istis rebus in quibus est motus. Et se-
quitur hoc ut sit in tempore. Ipsum
autem esse eundem simpliciter est in omnibus
istis. Illud enim in quo est motus debet
esse unum, scilicet individuum demonstratum,
verbi gratia in specie et quando, verbi gra-
tia quoniam tempus debet esse unum sine
defectu. Et motum debet esse unum non
per accidens, verbi gratia ut album ni-
ger fiat. Et Socrates ambulat et albus et Socrates
sunt idem, sed per accidens. Neque commune
quoniam possibile est ut homo sanetur una
sanitate ab ophthalmia oculi, sed iste
motus non est unus nisi in specie*.
Cum declaravit quid est motus unus in genere
et in specie, et declaravit quod unus motus simpli-
citer scitur per divisionem eius in illa ex quibus sit
motus. Et notificavit illa esse tria. Incepit declarare
quando motus erit unus in genere et in specie et
in numero secundum ista. Et dixit: Et motum esse unum
in genere et specie etc., id est et motus erit unum
in genere aut in specie secundum illud in quo est mo-
tus et motum. Et dimisit divisionem quam innuit in mo-
tu quia iam est declarata. Quoniam antequam inciperet
ad declarandum istos motus secundum convenientiam
et diversitatem eorum in istis rebus, deberet incipere
a divisione dicendo quod omnis motus aut non con-
venit in aliquo istorum aut convenit in quibusdam
aut in omnibus. Deinde convenientes aut sunt con-
venientes in genere aut secundum speciem aut secun-
dum numerum, sed quia hoc intelligitur ex hoc quod di-
xit. Et est manifestum per se, incepit determinare species
eius et numerare divisiones utiles ad sciendum secun-
dum quot modos dicitur unus motus.

Et dixit: Et unum motum esse in genere etc., id est et motus est unus
in genere aut in specie secundum illud in quo est mo-
tus, scilicet in natura in qua est motus, quoniam si illa
natura fuerit una secundum genus, verbi gratia qua-
litas aut ubi, motus erit unus secundum genus. Et si
illa natura fuerit una secundum speciem, motus erit unus
secundum speciem, verbi gratia ut duo motus sint
albificatio et nigrificatio aut translatio. Et quia
huiusmodi motus unus in genere aut unus in spe-
cie non est necesse ut sit unus secundum tempus,
dixit: Et sequitur tempus hoc, id est et accidit huius-
modi motibus ut sint in tempore aut uno aut pluribus
uno, scilicet quod non est necesse in esse eiusdem mo-
tus in genere aut in specie secundum quod est unus in
eis ut sit in uno tempore, sed hoc sequitur et accidit
naturae motui secundum quod est motus, scilicet ut
sit in tempore, non quod motus qui dicitur per tem-
pus. Et cum declaravit dispositionem essentialem
qua motus est unus in genere aut in specie ab acci-
dentali, id est a dispositione accidentali, incepit de-
clarare illa quae sunt necessaria in esse eiusdem motus
<pb n="[129r
simpliciter qui est unus secundum numerum. Et dixit:
Ipsum autem esse unum simpliciter etc., id est motum
autem esse unum simpliciter est ut sit unus simplici-
ter in omnibus istis tribus, scilicet ut sit unus motus nu-
mero in moto et in eo in quo est motus et in tempo-
re. Deinde incepit declarare hoc et incepit ab illo in
quo est motus et dixit: Illud enim in quo est motus
etc. et hoc est ita, quia si motus est unus nume-
ro. Necesse est ut illa natura in qua est motus sit
una numero, scilicet individuum demonstratum speciei illius
naturae. Et hoc intendebat cum dixit: Verbi gra-
tia in specie, id est verbi gratia aliquod individuum
individuorum speciei illius in qua est motus. Et cum
narravit quod est necesse in uno motu secundum numerum
ut illud in quo est motus, scilicet materia motus
sit unum numero, incepit declarare etiam quod necesse
est quod tempus sit unum numero. Et dixit: Et quan-
do etc., id est etiam necesse est ut tempus sit unum
numero sine defectu, id est quod in ipsum non cadat quies
sed erit continuus, quoniam tunc non esset unus mo-
tus quia tempus eius non esset unum. Quoniam illud in
quo est motus, licet sit unum numero, similiter res mo-
ta si movebitur in temporibus diversis tunc motus
eius non erit unus in numero. Deinde induxit ter-
tium necessarium et est quod res mota debet esse una
numero et hoc essentialiter, non accidentaliter. Et
dixit: Et motum est unum non per accidens etc.,
id est et in hoc quod motus sit unus in numero neces-
se est quod res mota sit una in numero non per acci-
dens, quoniam si fuerit una per accidens, tunc erit
possibile ut moveatur duobus motibus insimul in eo-
dem tempore, verbi gratia quoniam albus et Socra-
tes sunt idem per accidens quando accidit quod Socrates
sit albus. Et ideo possibile est ut hoc unum per acci-
dens moveri duobus motibus insimul, ut niger fiat
secundum quod est album et ambulet secundum quod est Socrates.
Deinde dixit: Neque commune et intendit illud in quo
est motus, quoniam cum declaravit quod necesse est
ut illud in quo est motus et etiam tempus sunt unum
in numero, vult declarare quod tempus esse unum
numero non sufficit in hoc quod motus sit unus nu-
mero, cum illud in quo est motus fuerit commune
non unum numero. Et quasi dicit et impossibile est si il-
lud in quo est motus fuerit commune, ut motus sit
unus numero, licet tempus sit unum numero, quoniam
possibile est ut duo homines insimul sanentur ex
una infirmitate in specie in uno tempore, tamen sa-
natio eorum non erit una eorum in numero, sed
in specie, scilicet motus quo moventur licet tempus
sit idem.

*[Vetus:] Socratem autem secundum alterationem
eandem alterari specie in alio autem tem-
pore et iterum in alio, siquidem contingit
corruptum iterum fieri unum numero erit
et hic unus, si vero non idem quid
secundum speciem unus autem numero.
[Scotus:] Si autem Socrates alteratur eadem alterati-
one in specie, sed hoc in aliquo tempore,
deinde iterum in alio tempore, sed possi-
bile est ut illud quod iam corruptum
<pb n="[129r
est revertatur et fiat unum in numero,
tunc motus possibile est ut sit etiam
unus. Et si illud fuerit impossibile, mo-
tus erit ille idem, sed non unus*.
Haec est quaestio circa hoc quod dictum est quod in
hoc quod motus sit unus numero. Necesse est ut tem-
pus sit unum numero, quoniam potest aliquis dicere
quod cum idem motum movetur eodem motu in specie
una vice post alteram, id est pluries, verbi gratia
ut modo moveatur, deinde quiescat et inde rever-
tatur ad illum motum quo movebatur prius, quo-
niam ille motus secundus et primus sunt unus in nu-
mero. Eodem modo in imaginatione quod cum idem in-
dividuum corrumpitur, deinde revertitur et sunt unum
in numero. Et ideo dixit: Si autem Socrates etc., id est sed
cum posuerimus quod Socrates movetur in aliquo uno iterum
post primam vicem, verbi gratia alteratur iterum
post aliud aut transfertur tunc si corruptum quan-
do revertitur est unum in numero motus Socratis qui re-
vertitur postquam quies intervenerit est unus et
si illud non fuerit, hoc non erit. Et hoc intendebat
cum dixit: Si igitur possibile est etc., id est mo-
tus Socratis qui fuit modo et post revertitur possibile
est ut sit unus. Et ideo dixit: Post si igitur illud fu-
erit impossibile etc., hoc igitur est unum
eorum quae possunt intelligi ex hac quaestione. Et
forte intendit per hanc quaestionem venire ad quae-
stionem de motu continuo, quomodo motus est continu-
us. Cum hoc quod in omni motu quaedam pars corrum-
pitur et quaedam generatur et cum corruptum non
revertitur, non est hic unus motus in numero. Et
secundum hanc expositionem cum dixit: Tunc mo-
tus possibile erit ut sit, intendit si igitur est possibi-
le ut illud quod est corruptum revertatur et fiat unum
in numero, possibile erit ut sit hic unus motus in
numero. Et si illud fuerit impossibile, non erit hic
unus motus in numero, sed impossibile est ut gene-
ratum et corruptum sint idem numero. Ergo impos-
sibile est ut unus motus sit in numero et si sit unius
subiecti numero et in eodem et continuus, et hoc
erit finis huius quaestionis.

Si autem concesserimus quod
illud quod generatur post corruptionem est unum
numero, non sequitur ut motus continuus sit unus
motus tantum, sed etiam motus inter quos est quies
cum subiectum eorum fuerit unum numero, et illud
in quo est motus fuerit etiam unum numero. Et vide-
tur si ista quaestio intelligatur de motu continuo
quod differentia inter partes motus continui et mo-
tus qui revertuntur iterum post alium sit haec, scilicet
quod generatum et corruptum in istis motibus utrumque
distinguitur a reliquo per quietem inter iacentem
in motu vero continuo, generatum non distinguitur
a corrupto neque demonstratur, sed est unum numero.
Possibile est igitur dicere secundum hoc quod motus con-
tinuus est unus numero, sed modo magis diminuto
quam modo quo dicimus in re quiescente ipsam esse
unam secundum numerum. Et si intendit per hunc
sermonem dubitare de motu qui est iterum post pri-
mum, dissolutio est manifesta, cum fuerit concessum
quod generatum et corruptum non sunt idem in nu-
mero. Et hoc manifestum est per se. Et illud quod dixit
post, significat quod non intendit nisi quaerere de motu
<pb n="[129v
continuo quasi dicat si igitur posuerimus quod Socrates tran-
sfertur iterum post primum si fuerit possibile ut illud
quod est corruptum revertatur et fiat unum in nu-
mero tunc motus iteratus potest esse unum in nume-
ro nedum continuus. Et sic est intelligendus iste locus
et sic non accidet quaestio valoris in hoc quod cum ali-
quid fuerit corruptum et post revertatur quod non est
idem in numero et quia ita est. Dixit: Si autem Socrates etc.,
id est sed cum posuerimus quod Socrates movetur in ali-
quo uno iterum post aliud, verbi gratia quod alteretur
aut transferatur iterum post aliud, tunc si illud quod
iam est corruptum revertatur et fiat idem in nume-
ro, tunc motus Socratis qui heri fuit revertetur idem
quod est impossibile, et forte ista expositio est dif-
ficilior. Et manifestius est ex verbis eius hoc quod ipse
intendit declarare quod necesse est in hoc quod unus mo-
tus sit quod tempus sit unum, sed fecit quaestionem de con-
tinuo aut forte intendit utrumque, quoniam ex illis
quae dicet post apparet quod ipse fecit quaestionem de
continuo, quoniam duae quaestiones sunt similes.

*[Vetus:] Habet autem dubitationem huic
similem, et utrum una sanitas et omnino
habitus et passiones substantiae sint
in corporibus. Moveri namque viden-
tur habentia et fluentia. Si igitur
eadem et una quae diluculo et nunc est
sanitas, quare non et cum non deficiens
accipiat iterum sanitatem et haec et illa
una numero erit.
[Scotus:] Et est etiam quaestio similis isti, utrum
sanitas est eadem et universaliter, utrum
formae et passiones sunt in corporibus
in suis substantiis, quoniam nos inveni-
mus illud quod habent ex hoc in eis
dum moventur et fluunt. Si igitur sa-
nitas quae fuit in mane quae est nunc est
eandem, quare sanitas quae fuit et destrui-
tur et post revertitur illa et ista non
sunt eadem in numero*.
Quia quaestio praedicta fundatur super hoc, scilicet utrum
generatum postquam corrumpitur sit idem in numero
cum corrupto et fuit positum quod si fuerit idem in
numero continget, ut motus qui fuit Socrates hodie et
qui fuit heri sint idem in numero. Et si posuerimus
quod est alius continget, ut non sit unus motus in nu-
mero, incepit dicere quod talis quaestio accidit in for-
mis quiescentibus, quia sunt in transmutato. Et dixit:
Et est quaestio etc., id est et est quaestio similis quae-
stioni dictae de motu uno in numero et de formis et
universaliter de passionibus quae sunt in corpori-
bus quae sunt in suis substantiis, utrum sint eaedem
dum corpus fuerit idem aut non sunt eaedem si corpus
deferens non fuerit idem, scilicet multiplicare secundum
multiplicationem corporum aut quomodo est. Nos enim
videmus hanc formam existentem in corporibus et
corpus moveri, id est transmutari et fluere semper. Un-
de necesse est ut ita sit in formis quae sunt in istis
corporibus cum sint in substantia corporum transmu-
<pb n="[129v
tabilium. Si igitur sanitas quae fuit hodie Socrates et quae
fuit heri sit eadem in numero, necesse est ut sanitas
quae est eius deinde destruitur, deinde revertitur
sit eadem in numero. Et si hoc est inopinabile, neces-
se est ut non sit hic eadem forma in numero. Dein-
de dixit: Utrum sanitas est eadem, id est in numero, scilicet
quae fuit heri in Socrate et quae est hodie. Deinde dixit:
Et universaliter etc., id est et haec perscrutatio uni-
versaliter fundatur super hoc, scilicet utrum formae et pas-
siones existant in substantia corporum. Quoniam si
ita fuerit, necesse est ut illud quod invenitur in cor-
poribus motis et fluentibus moveatur et fluat. Unde
sequitur ut formae moveantur et fluant. Et si formae
fluunt et sunt eaedem in numero, necesse est ut for-
ma quae fuit heri deinde revertitur hodie postquam
corrumpitur sit eadem in numero. Et hoc contingit
in eodem motu, quoniam dictum est quod necesse est
ut subiectum eius sit idem numero. Si igitur non est
haec eadem forma in numero, ergo neque idem mo-
tus numero.

*[Vetus:] Eadem enim ratio est nisi quod in tamen diffe-
runt, quia siquidem duo sunt idem hic sicut
numero unus et habitus esse neces-
se est. Unus enim numero actus unius
numero, si vero habitus unus est,
fortassis non alicui videbitur unus
et actus esse. Cum enim pausum
ambulans non amplius est haec
ambulatio. Iterum autem ambulari erit.
Si igitur unus et idem est, contingit et
idem corrumpi et esse multotiens. Hae
quidem igitur sunt dubitationes
extra quae nunc est intentionem.
[Scotus:] Quoniam eadem ratio est in hoc praeter hoc,
scilicet in quo differunt quoniam duae actiones
et si sint duae ex illo eodem, necesse est
ut formae etiam sint sicut illae duae in
numero, quoniam eadem actio in numero
est eiusdem in numero. Et si forma fu-
erit eadem, dignius est ut nullus exi-
stimet quod actio etiam est eadem, quoniam
homo cum cessavit ab ambulare non
erit tunc illud apud ipsum ambula-
tio. Et cum revertitur et ambulat, tunc
erit ambulatio. Si igitur ambulatio
est eadem, possibile est ut idem corrumpatur
et generetur multotiens, scilicet quod iste quae-
stiones sunt extrinsecae ab hac perscru-
tatione*.
Cum narravit quod in hoc quod formae etiam sunt
eaedem in numero accidit quaestio similis ei quae ac-
cidit ex hoc in eis de motibus in numero et dedit
similitudinem inter illa, incepit dare differentiam
et dixit: Quoniam eadem ratio est etc., id est in hoc
quod contingit in formis et in ipsis motibus, quoniam
si forma iterata est eadem motus qui est huiusmodi est
<pb n="[130r
idem. Et si forma quae est huiusmodi est plus una
motus qui est huiusmodi erunt plures uno et simi-
liter e contrario. Et si forma quae habet continuum esse
fuerit una cum hoc quod suum subiectum est semper
in transmutatione, ita motus continuus in esse erit
unus in numero cum hoc quod suum subiectum demon-
stratum est transmutatum. Et si ille qui est huiusmodi
fuerit plusquam unus, formae quae sunt huiusmodi
erunt plures. Quia igitur inter motus et formas est ista
similitudo manifesta, non est differentia inter motus
et formas in quaestionibus accidentibus in eis praeter-
quam in hoc quod adunatio in motibus et formis non
est ex rebus consequentibus. Quoniam cum actio, scilicet
motus fuerit eadem, sequitur ut formae subiectae
illius actionis sint eaedem et similiter forma agens illam.
Et cum forma fuerit eadem, non sequitur ut mo-
tus sit idem, quoniam cum Socrates ambulat hodie et
ambulavit heri subiectum est idem et motus sunt
plures. Et similiter ab eadem forma inveniuntur plu-
res actiones in temporibus diversis. Si igitur diceret
praeterquam in hoc quod differunt, quoniam actio cum
fuerit una forma erit una et cum forma fuerit una,
non sequitur ut actio sit una, tunc sermo esset manifestus
per se. Sed dixit: Praeterquam etc. et iste sermo ut
apparet non est verus, quoniam non sequitur cum
actiones fuerint plures in numero, ut formae subie-
ctae illius actionis sint plures in numero neque for-
mae agentes neque sequitur ad hoc quod si eadem
actio in numero provenit ab eadem forma aut est
in eadem forma quod necesse est, ut plures actiones
inveniantur aut a pluribus formis aut in pluribus
formis nisi esset verum quod posset converti consecutio
a destructione antecedentis. Sed ista differentia vi-
detur differentia inter hoc quod accidit in primo
aspectu.

Existimatur enim quod cum unus motus in
numero fuerit unus subiecti numero quod sequitur
quod plures motus sunt plurium subiectorum et existi-
matur tamen quod ex eadem forma aut in eadem for-
ma est eadem actio. Et sic iste sermo habet duas
differentias. Differentiam, scilicet secundum hoc quod accidit
in primo aspectu, et differentiam secundum ipsam rem.
Et ideo dixit: Dignius est igitur, ut nullus etc.,
id est et differentia inter illa est, quoniam cum actiones
fuerint plures, existimatur quod necesse est ut for-
mae sint plures, quia existimatur quod cum eadem a-
ctio fuerit ab eadem forma quod sequitur plures actiones
esse a pluribus formis et nullus existimat quod cum
forma fuerit eadem quod necesse est, ut actio quae pro-
venit ex ea aut quae est in ea sit eadem. Iste enim homo
demonstratus quando cessat ab ambulatione non
provenit ex eo ambulatio. Et quando revertitur ad
ambulationem, tunc provenit secunda ambulatio et
forte intendit. Sed est differentia inter hoc quod sequitur
ex hoc secundum similitudinem et secundum ipsam
rem, quoniam ex similitudine quae est inter motus
et formas sequitur quod cum posuerimus plures mo-
tus esse, sequitur plures formas esse. Sed non est ne-
cesse, quoniam idem motus est eiusdem formae. Et ea-
dem forma non est idem motus. Et forte intendit per
duas actiones duas passiones, quoniam cum pas-
siones fuerint duae sequitur ut formae sint duae quod
non sequitur in actione. Et quasi intendit dare differen-
tiam in hoc inter actionem et passionem. Et super
<pb n="[130r
hanc quaestionem est sustinendum. Et cum scripseram
hoc, nondum inspexeram librum Alexandri in hoc capitu-
lo et post inveni ipsum dicere propinquum huic. Di-
cit enim quod actio dicta in hoc loco dicta est aequivo-
ce et quod Aristoteles intendebat per actionem. Cum dixit:
Quoniam actiones si fuerint duae etc., id est subie-
ctum actionis et quasi dicit quod si subiectum actionis
fuerit duo, sequitur quod formae sint duae. Deinde decla-
ravit hoc et dixit: Quoniam eadem actio in numero
est eiusdem in numero, et hoc est ita, quoniam unum
subiectum in numero est unius formae. Et dedit ra-
tionem super hanc expositionem. Et dicit de hoc quod
invenitur in quibusdam libris loco istius sic. Sed dif-
ferunt, quoniam si fuerint duae in numero, necesse
est ut formae sint sic. Et non dixit actionem. Deinde
reversus est ad primam quaestionem et dixit: Si igi-
tur ambulatio etc., id est si igitur ambulatio Socratis
heri et ambulatio hodie est eadem, possibile est ut
aliquid idem generetur et corrumpatur multotiens
et dicatur ipsum esse idem quod est valde inopi-
nabile. Et quia quaestio dicens quomodo formae sunt eaedem
et corpora sunt semper in transmutatione, non est
huius scientiae aut huius loci. Dixit: Sed istae quaestio-
nes etc., id est et propter hanc quaestionem dixe-
runt quidam antiqui quod non est haec scientia neces-
saria et quod omnia sunt in transmutatione. Et est sermo
sophisticus unde loquentes in lege mahumeti quod
accidentia non remanent per duo tempora. Et inten-
dunt quod omnia sunt mota praeter substantiam.

*[Vetus:] Quoniam autem continuus est omnis motus, sim-
pliciter quidem unum necesse est continuum
esse. Siquidem omnis divisibilis est et si con-
tinuus unus non enim fiet omnis conti-
nuus omni, sicut neque aliud nullum conti-
ngenti contingens, sed quorum unum sunt
extrema. Ultima autem aliorum non sunt qui-
dem, aliorum autem sunt. Sed specie differen-
tia et aequivoca sunt quomodo namque tanget
aut fiet ultimum lineae unum et ambula-
tionis.
[Scotus:] Et quia omnis motus est continuus, ideo
motus qui est simpliciter unus debet
esse continuus. Cum omnis motus est divi-
sibilis et si motus fuerit continuus,
erit unus, quoniam non omnis motus est conti-
nuus cum omni motu, quemadmodum in
aliis non quilibet continuatur cum
quolibet. Sed illa quorum ultima sunt
unum et quaedam non habent ultima
et quaedam habent, sed in forma sunt aequi-
voca, quoniam impossibile est ut ultimum li-
neae tangat ultimum ambulationis et fiant
unum*.
Cum declaravit quod unus motus in numero est mo-
tus qui est in eodem in numero et in eodem in tem-
pore et inducit quaestiones super hoc, incepit dare
rationem propter quam necesse est in hoc quod motus
<pb n="[130v
sit unus in numero, ut tempus sit unum et subiectum
sit unum et est quia est continuus. Et dixit: Et quia omnis
motus etc., id est et quia omnis motus est continuus,
quia omnis motus est divisibilis, necesse est ut unus
motus in numero sit continuus. Et cum declaravit
quod omnes motus sunt de natura continui, dixit: Si
igitur fuerit motus continuus etc., id est si igitur
motus qui est unius subiecti numero et in eadem
re numero habuit partes continuas, tunc erit unus.
Et si partes eius non fuerint continuae, non erit unus.
Et causa in hoc quod quidam motus sunt qui non sunt
continui, est quoniam non omnis motus potest con-
tinuari cum quolibet motu, quemadmodum impossi-
bile est in aliis quae sunt de speciebus continui con-
tinuari ita quod quodlibet continuatur cum quolibet. Quo-
niam si ita esset, tunc omnia essent continua. Sed con-
tinua sunt illa quorum ultima possunt esse unum. Et hoc
intendebat cum dixit: Quemadmodum in aliis etc.,
id est impossibile est ut quilibet motus continuetur
cum quolibet motu, sicut est impossibile quodlibet con-
tinuari cum quolibet. Deinde induxit determinati-
onem per quam res fuerint continuae. Et dixit: Sed illa
quorum ultima sunt unum, id est et entia continua sunt
illa quorum ultima possunt esse unum, sed in corporibus
naturalibus continuatio fit quando duo ultima fu-
erint unum absque eo quod ultimum commune quod est unum
corrumpatur. Et similiter est continuatio in magni-
tudinibus mathematicis. Diffiniuntur enim quod sunt illa
quae possunt recipere ultimum commune. Et similiter vi-
detur esse in motibus et sic cum dixit: Sed illa quo-
rum ultima sunt unum intendit aut in imaginatione. Et
hoc est in motibus et in tempore et in magnitudinibus,
quoniam ista scientia considerat etiam de istis quo-
dammodo aut in esse. Et est hoc in corporibus natura-
libus continuis, sicut est dispositio in membris anima-
lium consolidatis. Deinde dedit causam propter quam
quaedam entia recipiunt continuationem et quaedam
non. Et dixit: Et quaedam non habent ultima etc.,
id est et cum continua sunt illa quorum ultima sunt
unum. Videtur quod causa in hoc quod non omnia sunt con-
tinua est quod non omnia entia habent ultima. Sicut est
dispositio in numeris neque omnia entia habentia ul-
tima possunt continuari nec etiam in imaginatione,
quoniam quaedam entia habent ultima diversa in
forma de quibus hoc nomen ultimum dicitur aequivo-
ce. Et hoc intendebat cum dixit: Sed sunt in forma
aequivoca. Deinde dicit: Quoniam impossibile est ut ul-
timum lineae tangat etc., id est et impossibile est di-
cere quod ultimum lineae tangit ultimum ambulationis,
cum magnitudo non tangat motum, quoniam ul-
timum in eis dicitur aequivoce.

*[Vetus:] Habiti quidem igitur sunt et qui neque idem
specie neque idem genera sunt. Currens enim
aliquis statim febricitabit. Et ut lampas
ex diffusione loci mutatio est habita
continua autem non. Ponitur enim continuum
quorum ultima unum sunt, quare habiti et
consequenter sunt, quo tempore con-
tinuum est. Continuum autem est quo mo-
tus. Hoc autem est cum unum ultimum fi-
<pb n="[130v
at ambobus.
[Scotus:] Dicamus ergo quod motus sesei erunt.
Et si non convenient in specie aut in
genere, verbi gratia quod homo currit
et febricitat statim, et sic motus can-
delae successivus est translatio sesea,
continua vero non. Positum est enim conti-
nuum in rebus quarum ultima sunt unum.
Isti igitur motus sunt sesei et consequen-
tes, quia tempus eorum est continuum.
Et continuatio temporis est per con-
tinuationem motus. Et hoc erit quando
ultimum amborum fuerit unum*.
Cum descripsit motus continuos, incepit post di-
cere motus seseos. Et dixit: Et dicamus etc., id est
et motus dicuntur sesei licet non conveniant in specie
aut in genere, sed est necesse solummodo, ut ultima eorum
sint insimul, scilicet ut interim non sit quies ut dictum
est in descriptione rerum sesearum simpliciter, sive fu-
erint motus aut alia. Et cum induxit hoc, dedit duo
exempla unum de motibus seseis diversis in genere
et aliud de motibus seseis convenientibus in spe-
cie. Et dixit: Verbi gratia homo currit etc., id est
exemplum motuum seseorum non convenientium est
quod homo currat, et statim accidit ei febricitatio, et
exemplum seseorum convenientium in specie est can-
dela quae intrat manus hominum una post aliam. Dein-
de dicit: Continua vero non etc., id est et isti motus
et similia non dicuntur continua, quoniam positum est
quod continua sunt illa quae possunt habere ultimum
commune. Sed isti non possunt habere ultimum commu-
ne. In illis autem quae diversantur secundum speciem ma-
nifestum est quod ultima eorum sunt diversa. In eis autem
quae conveniunt in specie ut motus candelae de una
manu in alteram est seseus, quia quies non interponitur
et privatur continuatione in rei veritate, quia motum
non est unum. Deinde dicit: Isti igitur motus sunt sesei
et consequentes, quia tempus eorum est continuum,
id est et motus sesei dicuntur sesei et consequi qui tempus
eorum est continuum in rei veritate aut existimatur
esse continuum, quia non interponitur illis quies sensi-
bilis. Et in rei veritate non est continuum nisi quan-
do instans in quo fuit ultimum primi motus in eo
erit unicum secundi motus ut motus mortis qui se-
quitur motum vitae. Et isti sunt sesei in rei veritate,
scilicet quorum tempus est continuum in rei veritate.
Deinde dicit: Et tempus eorum est continuum etc.,
id est et tempus motus continui per se est continuum
per continuationem motuum cadentium in ipsum.
Et hoc erit quando ultima illorum motuum fuerit
unum ut mihi videtur. Et continuatio temporis
motuum seseorum est secundum quod imaginatur quod
ultima eorum sunt unum.

*[Vetus:] Unde necesse est eundem secundum speciem
esse et unius et in uno et eodem tempore
simpliciter continuum motum et unum
tempore quidem ut non immobilitas
intersit. In deficienti quidem enim quiescere
<pb n="[131r
necesse est. Multi igitur et non unus
motus est quorum quies in medio
est, quare si aliquis motus statu occupe-
tur, neque unus est neque continu-
us. Intercipitur autem si in medio tem-
pus est. Qui autem specie non unitur non
unus motus est. Et si non deficiat tem-
pus, tempus quidem enim unum est, specie
autem alius. Unum quidem enim necesse est et
specie unum esse. Hunc autem simpliciter
unum esse non est necesse. Quis quid igi-
tur motus simpliciter unus quidem est,
dictum est.
[Scotus:] Et ideo necesse est in motu qui est simpli-
citer continuus et unus, ut sit conve-
niens in specie et eiusdem rei in eodem
tempore. In eodem vero tempore est, ne
cadat interim defectus motus, quoniam
in defectu necesse est ut sit quies. Et mo-
tus in quo est quies non est unus sed plu-
res. Ergo quilibet motus in quo est quies
non est unus neque continuus. Et est in eo
quies quando in eo fuerit tempus. Motus
autem qui non est unus in specie licet non
deficiat secundum tempus est diversus in
specie, quoniam unus motus necesse est etiam
ut sit unus in specie. Et non est necesse
ut iste sit simplex et unus. Iam igitur
narravimus quis motus simpliciter
est unus*.
Cum declaravit quod unus motus simpliciter, id est in
numero debet esse continuus, et iam declaraverat
quod unus motus in numero simpliciter est conve-
niens in specie et eiusdem rei et in eodem tempore,
incepit declarare quod sequitur ex hoc ut motus qui
est continuus simpliciter fit unus, scilicet qui habet has
duas dispositiones, scilicet ut conveniat in illis tribus, scilicet
in specie motus, et in hoc quod motum sit unum mo-
tum et tempus sit unum. Dixit: Et ideo necesse est in motu
etc., id est et quia unus motus in numero est conti-
nuus necesse est, ut motus continuus et unus sim-
pliciter sit conveniens in specie et eiusdem moti et
in eodem tempore, quoniam cum fuerit necesse ut
unus motus conveniat in illis tribus et motus con-
tinuus est unus, sequitur ut continuus et unus con-
veniant in illis tribus.

Et cum narravit quod necesse est
ut sit unus secundum tempus, scilicet unus continuus,
dedit causam in hoc et dixit: In eodem vero tempore
etc., id est et unus motus continuus necesse est ut
sit in eodem tempore, quia si non fuerit in eodem tem-
pore, tunc in eodem subiecto interponitur defectus
motus. Et in eodem subiecto necesse est ut quando mo-
tus deficit sit quies. Et hoc intendebat cum dixit:
Quoniam in defectu. Et cum declaravit quod motus
cuius tempus non est unum habet in se quietem, decla-
<pb n="[131r
ravit quod motus in quo est quies est plures mo-
tus, non unus. Et intendit sed positum est ipsum
esse unum, et hoc est impossibile, scilicet quod in uno motu
sit quies. Et cum declaravit hanc conclusionem, dixit:
Quilibet igitur motus etc. et hoc sequitur se-
cundum destructionem consequentis. Quoniam cum
fuerit verum quod unus motus continuus non ha-
bet in se quietem, sequitur ex hoc quod ille motus
qui habet in se quietem non est unus neque continuus.
Deinde dicit: Et habet in se quietem, id est et quies interpo-
nitur motui, quoniam tempori motus interponitur
tempus in quo res non movetur. Et cum dixit, quod
in hoc quod unus motus sit necesse est ut tempus
sit unum, incepit narrare quod hoc invenire in motu conve-
nienti secundum genus et diverso secundum speciem
non extrahet ipsum a suo genere, scilicet ut sit diversus
secundum genus, sed conveniens in specie aut in nu-
mero. Et dixit: Motus vero qui non est unus in specie
etc., id est et similiter est de motu convenienti in specie
diverso in numero, scilicet quod licet tempus non deficit non
facit ipsum esse unum in numero.Deinde dicit: Quoniam
unus motus necesse est ut sit unus in specie etc.
et innuit quod motus qui est unus in specie est
prior naturaliter uno motu in numero, et similiter
est dispositio unius motus in genere cum motu uno
in specie. Et similiter est dispositio unius motus in
numero cum illo cuius tempus est unum, scilicet quod cum
unus motus fuerit in numero tempus eius erit unum,
et cum tempus eius erit unum, non sequitur ut sit
unus in numero. Et propter hanc similitudinem quae
est inter illa, posuit hoc quod si motus fuerit unus in
numero, erit unus in specie et non e converso tam-
quam causam huius quod si fuerit unus in numero, erit
in uno tempore et non e converso. Et etiam induxit
sermonem in forma rationis et dixit: Motus vero qui
non est unus in specie etc., id est quoniam dispo-
sitio in hoc quod si motus fuerit unus in numero, sequi-
tur ut tempus eius sit unum et non e converso est sicut
dispositio in hoc quod si motus fuerit unus in numero,
sequitur quod sit unus in specie et non e converso, et
similiter unus in specie est unus in genere et non e
converso. Deinde dicit: Iam igitur narravimus quis
motus est etc., id est et declaratum est igitur ex hoc
sermone quis motus est unus simpliciter et est unus
in numero.

*[Vetus:] Amplius autem dicitur unus et perfe-
ctus, sive secundum genus sive secundum speciem
sive secundum substantiam sit, sicut et in
aliis perfectum et totum unius est. Est autem
aliquando, et si imperfectus sit, unus dici-
tur, si solum sit continuus.
[Scotus:] Et dicitur etiam unus motus motus
completus si in specie fuerit comple-
tus aut in substantia, quemadmodum
in aliis rebus non attribuitur uni ni-
si illud quod est perfectum et completum.
Et forte dicitur motus unus, et si non
sit perfectus, dummodo sit continuus*.
Cum declaravit quod unus motus in numero est
<pb n="[131v
duobus modis completus et non completus, et comple-
tus est dignior hoc nomine unus numero, incepit
declarare hoc et dixit: Et dicitur etiam etc., id est et
unus motus dicitur de motu completo sive fuerit
completus, quia est de specie completa ut motus cir-
cularis aut quia est de genere completo ut motus
translationis qui est perfectior ceteris motibus, cum
sit perfectus in numero. Et hoc intendebat cum
dixit ut mihi videtur: Aut in substantia et comple-
tum in specie motus est motus in quo non potest esse
additio aut diminutio, et est circularis finitus per
se, in substantia autem est motus, quia est prior motuum
naturaliter et perfectior, et est motus translationis
ut post declarabitur. Deinde dicit: Quemadmodum in aliis
rebus etc., id est et motus completus dignius est ut
attribuatur uni numero, quemadmodum in aliis rebus
non attribuitur uni in maiori parte nisi illud quod
est perfectum et completum. Et quia motus non comple-
tus dicitur unus numero modo secundo, induxit hoc
vocabulum. Et forte dicitur unus motus etc.,
id est cum solummodo fuerit continuus, scilicet quia cum continu-
atione, non erit perfectio, et haec est dispositio motus recti.

*[Vetus:] Amplius autem aliter praeter praedictos
dicitur motus unus regularis. Irre-
gularis enim non videtur unus, sed ma-
gis regularis sicut rectus. Irregula-
ris enim divisibilis est. Videtur autem differre
sicut magis et minus. Est autem et in omni
motu quod regulariter est aut non. Et
namque alterabitur regulariter et fertur
in regulari ut circulo aut rectitudine
et circa augmentum similiter et decre-
mentum.
[Scotus:] Et dicitur unus motus alio modo ab
istis dictis motus aequalis, quoniam mo-
tus diversus quasi non existimatur esse
unus, sed motus aequalis est dignior
hic ut linea recta, quoniam motus diver-
sus est divisibilis. Videtur igitur quod
diversitas inter duos motus est quasi
additio et diminutio et in quolibet
motu est aequalitas et inaequalitas, et
quoniam quandoque alteratur res aequaliter et tran-
sfertur ex aliquo aequaliter, verbi gra-
tia per circulum aut per lineam rectam
et similiter et in augmento et diminu-
tione*.
Cum declaravit quod unus motus in numero est duo-
bus modis, completus et non completus, et quod com-
pletus est dignior, ut sit unus numero, vult decla-
rare etiam quod de isto est dignior, ut sit unus numero
ille qui est aequalis. Et sic motus continuus perfectus
aequalis erit ille qui dicitur dignius unus numero.
Et dixit: Et dicitur unus motus alio modo etc., id est
et unus motus in numero dicitur alio modo a duobus
modis praedictis, scilicet motus continuus completus aequa-
<pb n="[131v
lis qui est dignior, ut sit unus, verbi gratia motus
per lineam rectam qui est dignior, ut sit unus quam
motus per lineam tortuosam. Quoniam quemad-
modum linea tortuosa existimatur esse composi-
ta ex recta et circulari, similiter motus per illam
est diversus et motus diversus existimatur esse plus
quam unus motus. Sed motus aequalis est dignior, ut
sit unus, et est ille qui est per lineam rectam. Deinde
dedit causam propter quam motus diversus non
est unus in rei veritate. Et dixit: Quoniam motus
diversus est divisibilis, id est et causa in hoc quod motus
diversus non est unus simpliciter est, quia dividitur
in velocitatem et tarditatem. Et iste modus diversita-
tis est similis diversitati quae est secundum additio-
nem et diminutionem in rebus diversis secundum ma-
gis et minus. Et intendit quoniam est diversitas quae
non extrahit motum de specie in aliam, sed facit ali-
quam multitudinem. Et hoc intendebat cum dixit:
Videtur igitur quod diversitas etc., id est quod ista di-
versitas est de genere diversitatis quae accidit in re-
bus secundum additionem et diminutionem, et inten-
debat quod velocitas et tarditas non dividunt motum
secundum quod genus dividitur in species. Et dixit quasi ad-
ditio et diminutio, quia velocitas et tarditas sunt de
qualitate et additio et diminutio sunt de quanti-
tate. Deinde dicit: Et in quolibet motu est aequalitas
et inaequalitas, id est et in quolibet genere motuum in-
venitur aequalitas et inaequalitas, quoniam in al-
teratione invenitur inaequalitas, quoniam alteratio
est in quibusdam partibus eiusdem motus intensior
et velocior et in quibusdam partibus remissior et tar-
dior, et invenitur etiam in ea aequalitas quando par-
tes eius motus sunt aequales in velocitate et tar-
ditate. Et similiter est de argumento: et in translati-
one et eius sermo in hoc est manifestus.

*[Vetus:] Irregularitatis autem differentia est ali-
quando quidem in quo movetur. Impos-
sibile est enim regularem esse motum, non
inregulari magnitudine ut reflexi
motus aut obliqui aut alius magni-
tudinis quorum non convenit contin-
gens in contingentem partem. Aliquando
autem neque in ubi neque in quando neque in quo, sed
in eo quod sic est. Velocitate enim et tardita-
te aliquando determinatur cuius quidem
enim velocitas est eadem regularis est, cu-
ius autem non irregularis. Unde neque
species motus neque dicere sunt velo-
citas et tarditas, quia omnes sequuntur
differentes secundum speciem, quare neque gravi-
tas neque levitas quae in idem est ut terra
ad ipsam aut ignis ad ipsum.
[Scotus:] Et in diversis est differentia quae for-
te est ex illo per quod est motus. Impossi-
bile enim est, ut motus sit aequalis et
magnitudo per quam est motus non
est aequalis, verbi gratia motus gira-
<pb n="[132r
tivus aut motus tortuosus aut mo-
tus alterius quantitatis quantita-
tum quarum quaelibet pars non super-
ponitur cuilibet parti. Et forte erit non
in re neque in tempore neque in illo ad quod
sed universaliter in illo in quo est quasi in via
velocitatis et tarditatis in eo quod
est solum. Motus igitur cuius velocitas
est eadem est motus aequalis et qui non
est talis est diversus. Et ideo velocitas et
tarditas non sunt species neque differen-
tiae motus, quia sequitur omnes modos eius.
Ergo neque gravitas neque levitas inducen-
tes ad eundem locum, verbi gratia indu-
centes terram ad terram et ignem ad
ignem sunt species aut differentiae mo-
tus*.
Cum declaravit quod motus aequalis est dignior, ut
sit unus, et dedit differentiam inter motum aequalem
et diversum cuius generis est et quare motus inaequa-
lis non est unus, vult declarare hic causas inaequa-
litatis et quod motus non dividitur in aequalem et in inaequa-
lem secundum quod genus dividitur in differentias, sed se-
cundum quod genera et species dividuntur in modos et
accidentia. Et prius incepit declarare causas ex qui-
bus motus est inaequalis. Et dixit: Et in diversis etc.,
id est et in motibus diversis sunt differentiae, quoniam
quidam sunt quorum causae diversitatis est ex illo per
quod est motus quando fuerit inaequale, quoniam pos-
sibile est ut sit translatio inaequalis sicut dixit. Si ma-
gnitudo per quam fit translatio non fuerit aequalis,
scilicet recta, verbi gratia motus per lineam tortuosam
aut per lineam girativam etc., id est et universaliter
motus qui est inaequalis per illud per quod est motus
est ille qui est per aliquam quantitatem cuius
omnes partes non superponuntur sibi ad invi-
cem. Et cum dedit hanc causam in inaequalitate mo-
tus, incepit dare causam secundam.

Et dixit: Et forte
erit non in re etc., id est et forte motus erit inaequa-
lis non per illud quod est motus, verbi gratia per
locum neque per tempus neque per finem. Et hoc intendebat
ut mihi videtur cum dixit: Neque in illo ad quod sed univer-
saliter etc., id est sed ex ipsius motus natura aut
moti, scilicet quando fuerit innata velocitari in quibus-
dam partibus et tardari in quibusdam. Et hoc inten-
debat ut mihi videtur cum dixit: In eo quod est in
via velocitatis, id est in eo quod innatum est velocius fie-
ri aut tardari est natura ipsius motus aut moti et
exposuimus hunc sermonem sic, quia causae omnis ve-
locitatis et tarditatis omnis accidentis in motu sunt
haec quattuor, scilicet aut diversitas eius per quod est mo-
tus aut diversitas dispositionis moti in se aut di-
spositionis motoris aut dispositionis eius ad quod est
motus. Et intendit per hunc sermonem quasi determi-
nare causas diversitatis motus. Deinde dicit: In eo quod
est solum, id est illud quod est in via velocitatis et tar-
ditatis, scilicet quod aliquando velocessit et aliquando tar-
datur secundum quod solum habet hanc dispositionem pro-
<pb n="[132r
prie , scilicet quia habet velocitatem et tarditatem proprie et
solum secundum quod est motum. Deinde dicit: Motus igi-
tur etc., id est cuius velocitas partium est eadem,
quia hoc est in accidentibus eiusdem motus. Et dixit:
Et ideo velocitas et tarditas etc., id est et causa in
hoc quod velocitas et tarditas non sunt differentiae mo-
tus ita quod motus velox et tardus sint species eius
est, quia velocitas et tarditas sequuntur unumquemque
modum motus, et ista est dispositio accidentium separa-
bilium, scilicet quod inveniuntur in qualibet specie quandoque
et non inveniuntur quandoque autem in quibusdam
speciebus. Deinde dicit: Ergo neque gravitas etc., id est
et signum eius quod velocitas et tarditas non sunt
differentiae motus ita quod per illas dividantur in spe-
cies est quoniam grave et leve quando duo illorum
moventur ad eundem locum, et alterum est gravius aut
levius reliquo, tunc alterum necessario erit velocius re-
liquo. Et motus eorum est idem in specie, quoniam
si movetur ad locum terrae, tunc motus gravioris erit
velocior et uterque est motus ad medium. Et si mo-
ventur ad locum ignis, tunc motus levioris erit velo-
cior et uterque est idem motus in specie et est mo-
tus a medio. Et hoc intendebat cum dixit: Ver-
bi gratia inducens terram ad terram etc., id est et
verbi gratia motus qui inducit terram ad terram
aut motus qui inducit ignem ad ignem, verbi gra-
tia motus ad medium aut a medio.

*[Vetus:] Unus quidem igitur irregularis est
quo est continuus, minus autem quod quidem
reflexivo motui accidit. Hic autem mi-
nus commistio semper contrarii est. Si autem
omnem unum contingit regularem esse
et non, non erunt qui non secundum speciem ha-
biti sunt ipsi unus et continuus. Quomodo
enim erit regularis ex alteratione composi-
tus et loci mutatione, indiget enim con-
venire.
[Scotus:] Et dicamus quod motus diversus est
unus cum fuerit continuus, sed est in
hoc minus. Et hoc accidit translatio-
ni secundum tortuositatem et minus semper est
per mistionem contrariorum. Si igitur o-
mnis motus unus possibile est, ut sit
secundum aequalitatem aut inaequalitatem
possibile est ut motus seseus non secun-
dum speciem idem motus continu-
us, quoniam impossibile est ut motus com-
positus ex alteratione et translati-
one sit aequalis, quoniam necesse est si esset
aequalis ut superponerentur sibi*.
Et dicamus etc., id est et apparet quod motus diver-
sus secundum velocitatem et tarditatem est unus nu-
mero cum fuerit continuus , sed in unitate est in di-
spositione minori et aequalis est in hoc in dispositi-
one perfectiori. Deinde dicit: Et hoc accidit translationi
secundum tortuositatem, id est et hoc quod unus motus
numero qui necessario est inaequalis accidit translationi
<pb n="[132v
quae est per lineam rectam necessario, id est qui non est
unus in numero. Deinde dedit causam propter quam
motus inaequalis non est unus, sed compositus. Et di-
xit: Et minus est per mistionem contrariorum, id est et cum
motus inaequalis fuerit motus magis diminutus
in capitulo eiusdem motus numero et diminutum in
omni genere est diminutum per mistionem contrarii
sequitur ut motus inaequalis sit compositus ex con-
trariis. Et sic non est unus in rei veritate. Et cum
narravit quod motus inaequalis est inaequalis per mi-
stionem contrarii et mistio est possibilis in omni
motu secundum quod est motus, dixit: Quoniam omnis mo-
tus unus etc., id est et cum ita sit, possibile est ut
omnis motus sit aequalis et inaequalis, sed quaerit quo-
modo ista propositio est universalis. Et declaratum
est in caelo et mundo quod motus corporis caelestis
nullam habet in se diversitatem. Et ad hoc dicendum
est quod hoc proprium est corporis caelestis secundum quod
caeleste non inquantum moto. Et sermo in hoc loco
est de motu, non secundum quod est motus alicuius cor-
poris. Et cum narravit quod unus motus numero re-
cipit aequalitatem et inaequalitatem, incepit declara-
re ex hoc quod motus sesei non possunt continuari. Et
dixit: Et impossibile est etc., id est et impossibile est
ut ex motibus seseis non convenientibus in specie
fiat unus motus continuus, quoniam motus con-
tinuus recipit aequalitatem, et quod recipit aequali-
tatem recipit superpositionem et motus composi-
tus ex translatione et alteratione non recipit aequa-
litatem. Et iste sermo est in secunda figura. Et quia iste
componitur ex duabus propositionibus quarum affir-
mativa declarata est, iam incepit declarare secun-
dam et dixit: Quoniam si esset aequalis, necesse esset ut
superponeretur, id est et signum eius quod motus composi-
tus ex speciebus diversis non potest recipere aequa-
litatem. Est quia motus qui possunt recipere aequali-
tatem sunt illi quorum partes possunt superponi
sibi ad invicem et motus diversi secundum speciem non
superponuntur sibi, quia impossibile est ut translatio
superponatur alterationi aut augmentum translati-
oni. Et iste sermo est in secunda figura.

*[Vetus:] Amplius autem determinandum est, qua-
lis motus est contrarius motui et de
mansione autem eodem modo. Sed primo de-
terminandum est utrum contrarius mo-
tus sit qui est ex eodem ei qui est in idem
ut qui est ex sanitate ei qui est in sani-
tatem ut generatio et corruptio vide-
tur aut qui est ex contrariis ut qui est
ex sanitate ei qui est ex aegritudine aut
qui est in contraria ut qui est in sanita-
tem ei qui est in aegritudinem aut qui
est ex contrario ei qui est in contrarium
ut qui est ex sanitate ei qui est in aegritu-
dinem aut qui est ex contrario in con-
trarium ei qui est ex contrario in contrarium
ut qui est ex sanitate in aegritudinem
ei qui est ex aegritudine in sanitatem. Ne-
<pb n="[132v
cesse est enim aut unum quaedam horum esse
modorum aut plures. Non enim est aliter
componere.
[Scotus:] Et determinandum est etiam quis mo-
tus est contrarius cui et de quiete etiam
hoc modo, sed prius dicendum est utrum mo-
tus de aliquo est contrarius motui ad
ipsum, verbi gratia utrum motus
de sanitate est contrarius motui ad sa-
nitatem et secundum quod existimatur de
generatione et corruptione aut qui sunt
ex contrariis, verbi gratia quod motus
ad sanitatem est contrarius motui ad
aegritudinem aut ad contraria, verbi
gratia quod motus ad sanitatem est con-
trarius motui ad aegritudinem aut
motus de contrario in suum contra-
rium est contrarius motui de hoc con-
trario in illud, verbi gratia quod motus
de sanitate in aegritudinem est contra-
rius motui de aegritudine in sanita-
tem, quoniam necesse est ut sit unus istorum
modorum aut plures uno. Oppositio enim
impossibile est ut sit alio modo*.
Cum declaravit quis motus est unus motus in
numero in rei veritate, incepit declarare de motu
et quiete duo, scilicet qui motus sunt contrarii et qui non
et etiam quae duarum quietum coniunctarum cum motu,
scilicet quies in eo ex quo est motus et quies in eo ad
quod est, est contrarius motus. Et hoc intendebat
cum dixit: Et de quiete etiam hoc modo, id est quae quies
est contraria cui quieti et quae quies est contraria
cui motui et quis motus est contrarius cui motui.
Deinde incepit perscrutari de hoc et dixit: Sed prius
dicendum est etc., id est sed priusquam perscrutemur
de hoc dividendum est et dicendum de omnibus mo-
dis quibus potest aliquis dicere quod motus est contra-
rius motui. Deinde considerandum quis eorum est
possibilis et quis non, et primo utrum motus ex ali-
quo est contrarius motui ad ipsum, verbi gratia
motus de sanitate ad aegritudinem est contrarius
motui de aegritudine in sanitatem. Et secundum hunc
modum contrarietatis existimatur quod generatio est con-
traria corruptioni. Motus enim de sanitate in aegritu-
dinem est corruptio sanitatis, et de aegritudine in sa-
nitatem est generatio. Et hoc intendebat cum di-
xit: Et secundum quod existimatur de generatione et corru-
ptione, id est et secundum hunc modum contrarietatis
existimatur quod generatio et corruptio sunt contra-
ria.

Deinde induxit secundum modum et dixit: Aut
ille qui est ex contrariis, id est aut motus contrarii
sunt illi qui incipiunt a contrariis secundum quod inci-
piunt ex eis, verbi gratia ut motus ex sanitate
sit contrarius motui ex aegritudine, quoniam iste
incipit ex aegritudine et iste ex sanitate, et sanitas
est contraria aegritudini. Et cum induxit hunc modum,
dedit tertium qui est oppositus isti. Dixit: Aut illi qui
<pb n="[133r
sunt ad contraria, id est aut motus contrarii non sunt
contrarii secundum quod sunt ex rebus contrariis, sed secun-
dum quod ad res contrarias, verbi gratia ut motus
ex sanitate ad aegritudinem non sit contrarius mo-
tui de aegritudine in sanitatem secundum quod est ex
rebus contrariis, sed ex hoc quod sunt ad contraria.
Deinde induxit quartum modum et dixit: Aut motus
de contrario est contrarius motui ad contrarium, id est
aut motus contrarius motui est ille qui incipit ex
aliquo contrario illi ad quod pervenit secundus motus,
verbi gratia quod iste motus demonstratus de hac
aegritudine sit contrarius motui demonstrato ad hanc
sanitatem, quia iste est de aegritudine et ille ad sanita-
tem. Deinde induxit quintum modum, et est verus et dixit:
Aut motus contrarii sunt illi qui sunt contrarii se-
cundum illud ex quo et secundum illud ad quod. Et sci-
endum est quod contrarietas mota est in motibus qui sunt
ex contrariis ad contraria. Sed quaeritur hic modus
verus quo sunt contrarii. Deinde cum complevit
hanc divisionem, quoniam necesse est ut sit unus isto-
rum etc., id est et dixit quod motus contrarii necesse
est ut sint contrarii aliquo istorum modorum aut plu-
ribus uno, quia apparet quod necesse est cum diximus
in talibus istis motibus qui sunt contrarii ut contra-
rietas sit in eis aliquo istorum quinque modorum aut
pluribus uno. Motus enim de sanitate in aegritudinem
si est contrarius motui de aegritudine in sanitatem,
necesse est ut sit secundum quod illud ex quo incipit
iste motus ad ipsum pervenit iste alius. Et sic oppo-
sitio inter eos erit de genere oppositionis quae est
inter principium et finem, scilicet quod illud quod est principium
in altero erit finis in reliquo aut oppositio inter eos
erit secundum quod sunt ex rebus contrariis aut ad res
contrarias aut quia alter est ex aliquo contrario illi
ad quod est alius motus aut contrarietas erit inter
eos secundum utrumque, scilicet secundum illud ex quo et se-
cundum illud ad quod. Manifestum est enim per se secun-
dum divisionem quod impossibile est ut alius modus sit
quo dicatur quod motus de sanitate in aegritudinem
est contrarius motui de aegritudine in sanitatem.
Et cum ita sit, necesse est ut contrarietas inter eos
sit uno modo istorum modorum aut pluribus uno aut
omnibus.

*[Vetus:] Est autem qui quidem ex contrario ei
qui est in contrarium non contrarius
ut qui est ex sanitate ei qui est in aegritu-
dinem. Idem enim et unus est. Esse quidem
igitur non idem est ipsis, sicut non idem
est ex sanitate mutare et in aegritudinem.
[Scotus:] Sed motus ex contrario non est contra-
rius motui ad contrarium, verbi gra-
tia quod motus de sanitate non est con-
trarius motui ad aegritudinem, quoniam
idem motus est. Et si essentia non est
eadem quemadmodum motus de sani-
tate non est idem cum motu ad aegri-
tudinem*.
Cum numeravit omnes modos quibus potest imagi-
nari quod motus est contrarius motui, incepit destru-
<pb n="[133r
ere illos qui non sunt veri et dixit: Sed motus etc.,
id est sed motus non sunt contrarii secundum contra-
rietatem eius ex quo est motus et eius ad quod est
motus, quoniam idem motus est contrarius sibi se-
cundum illud ex quo et secundum illud ad quod est.
Si igitur motus essent contrarii hoc modo, tunc eadem
res esset contraria sibi quod impossibile est. Et hoc
intendebat cum dixit: Est enim idem motus, id est in nume-
ro. Deinde dicit: Et si essentia non est eadem, id est licet non
sit idem secundum diffinitionem, motum enim de sanitate
secundum quod est motum de sanitate non est idem secun-
dum diffinitionem cum motu ad aegritudinem, licet sit
idem secundum subiectum, scilicet quoniam motum de sani-
tate est motum ad aegritudinem. Sed illa quae sunt idem
secundum subiectum et diversa secundum diffinitionem
non sunt contraria. Et non posuit istum modum in
prima divisione, quoniam manifestum est quod est idem motus.

*[Vetus:] Neque qui est ex con-
trario ei qui est ex contrario, simul quidem enim accidit mu-
tare ex contrario in contrarium aut
in medium, sed de hoc quidem posteri-
us dicemus. Sed magis in contrarium
mutare videbitur causa esse contra-
rietatis quam ex contrario. Hic quidem enim
mutatio contrarietatis, ille uno acce-
ptio. Et dicitur unus quisque in quod
mutat magis quam ex quo ut sanatio
in sanitatem, aegrotatio autem in aegri-
tudinem. Deficit igitur qui est in contra-
ria et ex contrariis. Fortassis quidem
igitur accidit hos qui in contraria
et ex contrariis esse, sed esse forsitan non
idem. Dico autem qui est in sanitatem ei
qui est ex aegritudine et qui est ex sani-
tate ei qui est in aegritudinem.
[Scotus:] Neque enim motus ex contrario, quoniam neces-
se est ut cum motu ex contrario sit
motus etiam ad contrarium aut ad
medium, sed sermo de hoc post determi-
nabitur. Immo translatio ad contrarium
magis existimatur esse causa contra-
rietatis quam translatio de contrario.
Ista enim translatio est separatio a contra-
rietate, et ista est acquisitio eius et quodli-
bet nominatur ab illo ad quod tran-
sfertur, non ex quo transfertur, ver-
bi gratia quoniam dicimus Socratem sanari quando
transfertur ad sanitatem et aegrotari
quando transfertur ad aegritudinem. Rema-
net igitur motus ad contraria et mo-
tus de contrariis ad contraria. Et re-
ctum est ut illud quod movetur ad con-
traria, necesse est ut moveatur ex con-
<pb n="[133v
trariis, sed forte essentia non est eadem,
scilicet quoniam motus ad sanitatem non est idem
cum motu ad aegritudinem*.
Hic vult loqui de reliquis modis et dicit: Neque motus
etiam est contrarius motui tantum secundum contrarietatem
eius ex quo est alter motus ei ex quo est reliquus,
quoniam quilibet duo motus tales inveniuntur con-
trarii secundum illud ad quod, sicut inveniuntur con-
trarii secundum illud ex quo. Et quia ista ratiocinatio
non sufficit, scilicet ut motus non sint contrarii secundum
illud ex quo, tales motus inveniuntur contrarii se-
cundum illud ad quod. Cum aliquis potest dicere
quod hoc accidit motibus contrariis, scilicet hoc quod sunt ad
contraria et quod contrarietas non invenitur in eis ni-
si secundum quod sunt ex rebus contrariis, dixit: Sed sermo
de hoc etc., id est et in fine istius sermonis. Deinde
incepit declarare quod non potest aliquis dicere quod con-
trarietas motuum secundum illud ad quod est accidens
et secundum illud ex quo est per se. Et dixit: Immo tran-
slatio etc., id est immo magis est existimandum quod
translatio motuum ad contraria est causa in contra-
rietate motuum quam translatio de contrariis. Deinde
dedit rationem super hoc et dixit: Ista translatio
etc., id est et causa in hoc est, quia translatio rei mo-
tae de contrario a quo movetur est separatio ab illo,
et translatio eius ad contrarium ad quod movetur
est receptio et acquisitio. Et hoc est ita, quia motus
nihil aliud est quam acquirere partem post aliam ex
illo ad quod res mota movetur donec acquirat il-
lud ad quod movetur perfecte, et tunc cessat. Et cum
motus dicitur esse contrarius motui aliquo istorum
dignius est ut sit contrarius secundum illud quod ac-
quirit et per quod perficitur non secundum illud
a quo separatur, quoniam illud a quo separatur non
est pars substantiae eius, sed est accidens ei. Et illud
quod acquirit est pars substantiae. Et cum ita sit,
ergo motus aut sunt contrarii secundum illud ad quod
et non secundum illud ex quo aut erunt contrarii ma-
gis secundum hunc modum.

Deinde dedit aliam ra-
tiocinationem et dixit: Et quilibet nominatur etc.,
id est et quia substantia motus est de natura eius ad
quod est non eius ex quo est, ideo motus denomina-
tur ab illo ad quod est. Cum dicitur quod motus
de albedine ad nigredinem est nigrificatio, non albi-
ficatio et similiter dicitur quod illud quod movetur
de aegritudine ad sanitatem ipsum sanari, non infir-
mari et cum posuit istos quinque modos et posu-
it quod impossibile est ut motus sint contrarii secundum
contrarietatem eius ex quo ad illud ad quod et po-
suit quod dignius est ut sint contrarii secundum illud ad
quod quam secundum illud ex quo et non praecise di-
xerit sermonem in hoc, dixit: Remanet igitur etc.,
id est et cum destructus est unus illorum modorum,
remanent tres, scilicet ut motus sint contrarii aut secun-
dum translationem eorum ad contraria aut ex con-
trariis aut secundum utrumque. Deinde dicit: Et rectum est
ut illud quod movetur etc., id est et bene apparet
ex dictis quod necesse est ut omnia duo mota quae mo-
ventur ad contraria moveantur ex contrariis. Et di-
xit hoc quia transmutationes quae sunt ad contraria sunt
motus in rei veritate, scilicet quae sunt de subiecto con-
trario in subiectum contrarium quod non est ita
<pb n="[133v
de aliis transmutationibus, scilicet quae sunt de affirma-
tione in negationem et de negatione in affirmatio-
nem. Et istae sunt contrariae secundum hoc quod altera est
ex illo ad quod est alia ut generatio et corruptio.
Et cum posuit quod motus qui sunt ad contraria
necesse est ut sint ex contrariis secundum quod sunt mo-
tus, et intendebat declarare ex hoc quod motus con-
trarii sunt contrarii secundum utrumque, scilicet secundum con-
trarietatem eius ex quo ad illud ex quo et secun-
dum contrarietatem eius ad quod ad illud ad quod,
et iam declaravit quod motus qui dicuntur esse con-
trarii secundum contrarietatem eius ex quo ad il-
lud ad quod sunt idem motus et quod non est neces-
se propter hoc et rectum ut dicantur contrarii, ince-
pit primo declarare de motibus qui ponuntur contra-
rii secundum utrumque quod non contingit eis illud im-
possibile quod contingit primo modo, scilicet ut sit idem
in numero, et fecit hoc ne aliquis existimet quod in hac
positione sequitur illud impossibile quod contingit
in primo, scilicet in hoc quod motus est contrarius motui
secundum illud ex quo et secundum illud ad quod.
Et dixit: Sed forte essentia etc., id est sed essentia duo-
rum motuum qui ponuntur contrarii secundum con-
trarietatem eorum ex quo sunt et secundum contra-
rietatem eorum ad quod sunt non sequitur ex hoc
ut duo motus sint unus, sicut sequitur si ponantur
contrarii per contrarietatem eius ex quo ad illud
ad quod, quoniam motus ad sanitatem ex aegritu-
dine non idem est cum motu de sanitate ad aegritu-
dinem, sed sunt duo. Deinde incepit dare causam pro-
pter quam necesse est ut motus contrarii sint contra-
rii per utrumque, scilicet secundum illud ex quo et secundum
illud ad quod.

*[Vetus:] Quoniam autem differt mutatio a motu
ex quodam enim subiecto in quoddam
mutatio est motus qui est ex contra-
rio in contrarium ei qui ex contrario
est in contrarium motus contrarius est
ut qui est ex sanitate in aegritudinem
ei qui est ex aegritudine in sanitatem.
[Scotus:] Et quia transmutatio differt a motu in
hoc, quoniam motus est transmutatio de
subiecto in subiectum, motus igitur
contrarius est de contrario in contra-
rium, verbi gratia de sanitate in aegri-
tudinem est contrarius motui de aegri-
tudine in sanitatem*.
Dicit: Et quia transmutatio differt a motu in hoc quod
motus est, transmutatio de subiecto contrario in
subiectum contrarium ut declaratum est in princi-
pio istius tractatus, transmutatio autem est de non
subiecto in subiectum et de subiecto in non subie-
ctum. Necesse est ut motus contrarii sint contrarii
secundum illud ex quo et illud ad quod ambo, quo-
niam eos esse de contrario est eis essentialiter quem-
admodum ipsos esse ad contrarium est eis essentia-
liter. Et cum utrumque est eis essentialiter et res con-
trariae sunt contrariae per differentias et dispositio-
nes contrarias, necesse est ut motus contrarii sint
<pb n="[134r
contrarii per istas duas dispositiones, scilicet per contra-
rietatem eius ex quo et eius ad quod, licet magis
sint contrarii secundum illud ad quod.

*[Vetus:] Manifestum est autem et ex inductione
qualia videntur contraria esse aegro-
tari enim ipsi sanari et ipsi adiscere
decipi permutatum vero non per
ipsum. Incontraria enim sicut enim in scien-
tia est, sic et in deceptione et per ipsum
habere et per alium. Et sursum motus
ei qui est deorsum, contraria enim haec sunt
in longitudine, et qui est ad dextram
ei qui est ad sinistram, contraria enim haec
sunt in latitudine, et qui est ante ei qui
est intro, contraria enim haec sunt in altitudine.
[Scotus:] Et declaratum est secundum inductionem quae
intentiones existimantur esse contra-
riae. Nos enim videmus quod contrarium
eius quod est hominem sanari est ipsum in-
firmari, et ipsum adiscere est contrari-
um ad ipsum male scire non ex se, quoniam
hic est motus ad contraria, quemadmo-
dum possibile est acquirere scientiam
ex se et ex alio. Et similiter potest de-
cipi ex se et ex alio. Et translatio ad su-
perius est contraria translationi ad in-
ferius, quoniam haec duo sunt contraria in lon-
gitudine. Et translatio ad dextrum
est contraria translationi ad sinistrum
quae sunt contraria in latitudinem.
Et translatio ad anterius est contraria
translationi ad posterius quae sunt
etiam contraria*.
Cum declaravit rationem qui motus sunt contra-
rii et secundum quod sunt contrarii, incepit declarare
quod secundum inductionem etiam apparet hoc et di-
xit: Et ex inductione etiam etc. et intendit per
intentiones motus aut fines motuum. Deinde dixit:
Nos enim videmus etc., id est quoniam ex inductione
apparet quod motus contrarii sunt illi qui sunt ex con-
trariis et ad contraria, verbi gratia motus ex aegri-
tudine in sanitatem, quoniam manifestum est per se
quod est contrarius illi qui est de sanitate in aegritu-
dinem, et similiter descendere est contrarium ad ascen-
dere, et contrarium est augeri ad diminui. Deinde dicit:
Et adiscere etc., id est et similiter est dispositio in
motibus contrariis animae, scilicet quoniam per inductio-
nem, scilicet quoniam etiam apparet hoc et dixit quod contra-
rii sunt ex contrariis et ad contraria ut adiscere
et decipi quae sunt contraria, scilicet motus de scientia fal-
sa ad veram est contrarius motui de vero ad fal-
sum. Sed quia translatio essentialiter de scientia
ad errorem est ex deceptione et similiter ex errore
ad scientiam, tunc adiscere est contrarium ad
errare ex alio, non ex se. Cum homo non erret
<pb n="[134r
ex se, sed ex alio sicut adiscit ex alio, non ex se,
et ideo dixit non ex se, ita dixit Alexander et potest in-
telligi sic quod scientia quae est ex alio opponitur er-
rori qui est ex alio, et quae est ex ipsa anima oppo-
nitur illi qui est ex ipsa anima et testatur huic hoc
quod dixit post. Et quemadmodum possibile est etc.
Deinde dixit: Et translatio ad superius etc., id est
et hoc est per inductionem quam vult declarare quod mo-
tus contrarii sunt contrarii secundum illud ex quo et
secundum illud ad quod, et ideo debet legi con-
tinuum cum hoc quod dixit: Nos enim videmus etc.
et cum declaravit quod duo motus qui sunt in longi-
tudine sunt contrarii secundum illud ex quo et illud
ad quod, notificavit etiam quod ita est de motibus qui
sunt in latitudine et profundo. Et dixit: Et translatio
ad dextrum etc. et sermo eius est manifestus.

*[Vetus:] Qui autem est in contrarium solum, non est
motus, sed mutatio ut fieri album non
ex quodam est. Quibus autem non est con-
trarium. Qui est ex ipso ei qui est in ipsum
mutatio contraria est. Unde generatio
corruptioni contraria est et remotio
acceptioni. Hae autem mutationes quidem,
motus autem non sunt.
[Scotus:] Ire autem ad contrarium non est motus, sed
translatio, verbi gratia generatio al-
bi non ex aliquo. Omne igitur quod non ha-
bet contrarium sua iteratio ex se ipso
ad se ipsum sunt transmutationes con-
trariae. Et ideo generatio est contraria
corruptioni, et denudatio formae est
contraria formae investitioni. Et ista in-
tentio sunt modi transmutationis non
motus*.
Ire autem ad contrarium quando accipitur secundum quod
est ex non contrario, non est motus, sed transmutatio. Est enim
ire de non esse ad esse, et est declaratum quod hic non est mo-
tus, verbi gratia quod album generatur non ex nigro,
sed ex non albo, quoniam generatio albi quando ac-
cipitur secundum quod accidit ei quod fuit ex non albo est
transmutatio non motus. Et intendebat declarare
ex hoc quod omne quod generatur ex non contrario non
est motus, non quod album generatur ex non contra-
rio, quoniam omne album generatur ex nigro aut ex medi-
is. Sed cum consideratur secundum hoc quod accidit ni-
gro quod fuit non album, est transmutatio non motus,
sed hoc est ei per accidens, non per se. Transmutatio
autem quae est de contrario omnino est transmutatio per se
et non invenitur in ea contrarietas secundum esse nisi se-
cundum unum, scilicet quando accipitur quod transmutatio est
ex illo et ad illud. Et hoc intendebat cum dixit: Omne
igitur quod non habet contrarium etc., id est et omne
ens quod non habet contrarium transmutatio eius cu-
ius principium est ex se ipso et est corruptio eius
et transmutatio eius ad se ipsum et generatio eius
sunt transmutationes contrariae in his duobus ge-
neribus e contrario de transmutatione quae est motus
in rei veritate et est transmutatio quae est in rebus quae
<pb n="[134v
habent contraria. Deinde dicit: Et ideo generatio etc.,
id est et propter hoc, scilicet quoniam illud quod non
habet contrarium contingit ut transmutationes con-
trariae in eo sunt de re in ipsam rem. Ideo generatio
est contraria corruptioni, et contrarietas accipitur
hic ex uno extremo secundum diversum respectum
ad aliud, quia contrarium est aliquod ens. Et in hac
transmutatione non est esse nisi in uno extremo, in
generatione autem in fine, in corruptione vero in prin-
cipio. Et intendit in hoc sermone declarare hoc quod
apparet in generatione et corruptione non nocet
ei quod apparet ex inductione, scilicet quod motus contrarii
sunt de contrariis et ad contraria cum generatio
et corruptio non sunt motus.

*[Vetus:] Qui autem in medium motus sunt qui-
busque contrariorum est medium, tamquam
in contraria quodammodo ponendi sunt,
sicut enim contrario utitur medio mo-
tus. In utraque utique mutatur ut ex
fusco quidem in album tamquam ex ni-
gro et ex albo in fuscum, tamquam in nigrum
ex nigro autem in fuscum, tamquam in album
fuscum autem medium ad utrumque dicitur
quodammodo utrumque ultimorum, sicut
dictum est prius. Motus quidem igitur
motui contrarius est sic qui est ex con-
trario in contrarium ei qui ex contra-
rio in contrarium.
[Scotus:] Motus vero ad illud quod est inter
contraria et in contrariis habentibus
interponendi sunt tamquam illi qui sunt
ad contrarium quodammodo, quoniam apud
motus in ter est quasi contrarium apud
transmutationem ad utrumlibet sit trans-
mutatio, verbi gratia quoniam in transmu-
tatione de viridi in album viride no-
minatur quasi nigrum. Et similiter tran-
smutatio de albo in viride et transmu-
tatio de nigro in viride nominatur
quasi in album. Medium enim dicitur quodam-
modo utrumque extremum quando comparatur
ad utrumque extremorum ut diximus
superius. Et secundum hoc motus erit
contrarius motui quando fuerit de con-
trario in contrarium*.
Cum posuit quod motus contrarii sunt illi qui sunt
de rebus contrariis et ad res contrarias et accidit in
haec quaestio in motibus qui sunt de extremis in media, in-
cepit declarare quod isti motus sunt ad media secun-
dum illud quod habent de contrarietate ad extremum
ex quo incipit motus. Et dixit: Motus vero etc.,
id est motus vero qui perveniunt ad unum mediorum
quae sunt inter illud ex quo est motus et illud ad
quod est motus debent reputari de specie motus qui
est de contrario in contrarium quodammodo non simpli-
<pb n="[134v
citer. Et dixit: In contrariis habentibus inter, quia non sunt
hic motus de contrariis in contraria quae non ha-
bent inter, quoniam hoc declaratum est in principio
istius tractatus, sed quasi dicit motus vero qui sunt ad
illud quod est inter contraria quod accidit in contra-
riis habentibus inter, ponendi sunt de numero
motuum qui sunt ad contraria quodammodo. Et dixit:
Tamquam ad contraria quodammodo, quia medium est con-
trarium utrique extremo non simpliciter sicut alte-
rum extremum est contrarium reliquo, sed medium est
contrarium utrique per illud quod est in eo de reli-
quo extremo. Et contrarietas eius differt a contrari-
etate extremi in hoc, quoniam contrarium in eo, scilicet
unum extremum non est in sua ultima perfectione si-
cut est in ipso extremo. Deinde dicit: Quoniam apud
motus etc., id est et causa in hoc quod motus qui sunt
ad inter sunt ad contrarium quodammodo est, quoniam
inter est de motibus pervenientibus ad ipsum quasi con-
trarium apud transmutationem eius ad utrumlibet
extremum, quoniam inter est contrarium utrique extre-
mo, quia utrumque extremum invenitur in eo non perfe-
cte, Verbi gratia quoniam in transmutatione quae
fit de viridi in album viride est quasi nigrum. Viride enim
non transmutatur in album nisi secundum quod est in
eo de nigro, non secundum quod est in eo de albo. Et etiam
quando viride transmutatur in nigrum, transmuta-
tur secundum quod est in eo de albo. Et similiter quan-
do album transmutatur in viride, transmutatur in ni-
grum quod est in viridi. Et quando nigrum transmuta-
tur in viride, transmutatur in album quod est in eo. Et
hoc intendebat cum dixit: Verbi gratia quoniam
in transmutatione etc., id est viride in eo reputatur
quasi nigrum, quoniam transmutatio ex eo non est nisi
ex parte nigra quae est in eo. Deinde dicit: Et similiter
transmutatio de albo in viride, id est quoniam tunc vi-
ride tenetur quasi nigrum. Deinde dicit: Et transmutatio de
nigro ad viride reputatur quasi album, id est quod viride te-
netur in hac transmutatione quasi album. Deinde dicit: Me-
dium enim opponitur quodammodo utrique extremo quan-
do comparatur, id est et causa in hoc, quoniam medium est
utrumque extremum. Deinde dicit: Et secundum hoc etc.,
id est secundum hoc igitur omnis motus qui est contrari-
us alii motui est contrarius secundum illud ex quo
et secundum illud ad quod, sive fiant motus ad media
aut ad extrema. Dico et sic est intelligendum de mo-
tibus qui sunt de medio in medium.

*[Vetus:] Quoniam autem motui non solum videtur esse
motus contrarius, sed et quies, hoc deter-
minandum est. Simpliciter quidem enim con-
trarius est motus motui. Opponitur
autem et quies, privatio enim est. Est autem sic
quod privatio contraria dicitur. Qualis
autem quali, ut ei qui est secundum locum quae
est secundum locum. Sed hoc non dicitur simplici-
ter. Utrum enim ei quae est hic mansioni qui
est ex hoc aut qui est in hoc motus op-
ponitur.
[Scotus:] Et quia existimatur quod illud quod est
contrarium motui non est motus tantum,
<pb n="[135r
sed quies, oportet etiam nos determi-
nare hoc. Dicamus igitur quod motus
opponitur motui et etiam quieti, quia est
privatio. Et quodammodo dicitur quod pri-
vatio est contrarium, id est quod privatio ali-
cuius motus, verbi gratia quoniam con-
trarium motui in loco est quies in lo-
co. Sed hoc dictum est indefinite, quoniam per-
scrutandum est utrum illud quod oppo-
nitur quieti est motus ex hoc aut mo-
tus ad hoc*.
Cum declaravit qui motus sunt contrarii et ap-
paret universaliter quod quies opponitur motui secun-
dum privationem et habitum, vult hic perscrutari
quae duarum quietum opponitur motui, scilicet quies in
eo ex quo est motus aut quies in eo ad quod est
motus. Et dixit: Et qui existimat etc., id est et quia vi-
detur quod motus non solummodo opponitur motui, sed
etiam quieti, quoniam motus opponitur motui secun-
dum contrarietatem et quieti secundum privationem
et habitum. Deinde dicit: Dicamus igitur quod motus op-
ponitur motui, id est secundum contrarietatem. Deinde dicit:
Et quieti secundum privationem. Deinde dicit: Et quodam-
modo dicitur etc., id est et iste modus oppositionis
quodammodo dicitur contrarium, quoniam aliquis
motus est contrarius alicui privationi, scilicet privatio
ni illius motus. Et dixit: Alicuius motus ne aliquis
existimet quod intendebat privationem motus simpli-
citer, hoc enim non videtur esse nisi secundum opinionem
generantium corpus simpliciter. Deinde dixit: Verbi
gratia quoniam contrarium motui in loco est quies
in loco, id est verbi gratia quoniam quies est contraria
motui tali modo quod quies in loco est contraria
motui in loco. Et quia hoc manifestum est per se, scilicet
quod quies in loco est contraria motui in loco secundum
privationem et habitum, et hoc potest intelligi de
quiete quae est in eo ex quo est motus aut de quie-
te in eo ad quod est motus. Dixit: Sed hoc dictum est
simpliciter, id est sed hoc quod dictum est hic non est di-
stinctum, quoniam nondum est determinatum hic quam
quietem intendimus. Et ideo perscrutandum est utrum
quod opponitur motui est quies quae est ex hoc, id est
quae est ex illo ex quo est motus aut quies in illo
ad quod est motus.

*[Vetus:] Manifestum igitur est quoniam quia in duobus
motus subiectis est, huic quidem qui
ex hoc in contrarium quae est in hoc quies
huic autem qui est ex contrario in hoc quae
in contrario quies, simul autem et ad invi-
cem contrariae hae sunt. Et namque in con-
veniens est, si motus quidem contrarii
sunt. Quietes autem oppositae non sunt. Sunt
autem in oppositis hae, ut quae est ex sani-
tate in aegritudinem ei qui est ex aegritu-
dine in sanitatem, quae autem est in
sanitate ex aegritudine quies. Motui
autem ei qui est ex sanitate in aegritudinem
<pb n="[135r
ei enim quietem ex aegritudine in sanitatem irrati-
onabile est. Qui enim in ipso motus est in quo
stetit, quietatio magis est secundum quod accidit
simile fieri motui. Necesse autem est aut
hanc aut illam esse. Non enim quae est in al-
bedine quies contraria est ei quae est in
sanitate.
[Scotus:] Dicamus igitur quod motus quia est in duo-
bus subiectis tunc contrarium motui
ex hoc ad suum contrarium est quies
in hoc. Et contrarium motui ex suo con-
trario ad ipsum est quies in suo contra-
rio. Et cum hoc hae duae etiam sunt contra-
riae, quoniam impossibile est ut in motibus sit
contrarietas et quies non sit contra-
ria quieti. Et non sunt nisi in contrariis,
verbi gratia quoniam quies in sanitate est
contraria quieti in infirmitate et con-
traria motui de sanitate in aegritudinem,
quoniam impossibile est ut sit contraria motui
de aegritudine in sanitatem, quoniam mo-
tus rei ad illud apud quod erit quie-
scens dignius est ut sit faciens quie-
tem. Illud enim quod generatur cum
illo motu necessario est contrarium huic.
Et ideo impossibile est ut quies in albe-
dine sit contraria quieti in sanitate*.
Dicamus igitur quod motus quia est etc., id est de
subiecto in subiectum e contrario transmutationi
quae est de affirmatione in negationem aut de ne-
gatione in affirmationem. Deinde dixit: Contrarium
motui etc., id est et quia motus est de contrario in con-
trarium. Ideo contrarium motui qui est de hoc con-
trario ad hoc contrarium demonstratum est quies
quae est in hoc, scilicet ex contrario ex quo est motus.
Et dixit hoc quia manifestum est per se quod quies in
eo ex quo est contraria motui et contrarium motui
qui est de contrario quod est illud ad quod perve-
nit iste motus positus, est quies in illo contrario,
verbi gratia quoniam sanari est motus de aegritudi-
ne in sanitatem. Quies igitur contraria isti motui
est quies in aegritudine, non in sanitate, quoniam
ista quies est perfectio motus. Et perfectio non est
contraria ei cuius est perfectio. Et similiter contra-
rium motui de sanitate in aegritudinem est quies in
sanitate. Deinde dicit: Et cum hoc etiam hae duae sunt con-
trariae, id est et cum hoc quod motus est contrarius quie-
ti, istae duae etiam quietes sunt contrariae, quoniam
si in motibus est contrarietas et in quiete etiam de-
bet esse contrarietas. Deinde dixit: Et non sunt nisi
in contrariis, id est et quies non est contraria quie-
ti nisi quia duae quietes sunt in contrariis quemadmo-
dum motus non est contrarius motui nisi quia sunt de
contrariis et in contraria.

Deinde dixit: Verbi gra-
tia quoniam quies etc., id est quoniam quies in
sanitate est contraria quieti in aegritudine, quoniam
<pb n="[135v
sanitas est contraria aegritudini, et est contraria ipsi
motui, quia impossibile est ut sit contraria motui de
aegritudine in sanitatem, cum quies ad quam perve-
nit motus dignior est ut sit perfectio motus quam
ut sit contraria. Hoc intendebat cum dixit: Quoniam
impossibile est motum, id est quoniam impossibile est ut quies
quae est in sanitate sit contraria motui qui est ad sa-
nitatem, quoniam dignius est ut motus de aegritudi-
ne ad sanitatem sit via ad sanitatem. Et hoc est ita,
quoniam motus est de genere perfectionis ad quam
pervenit. Sed est perfectio diminuta, quia est coniuncta
cum potentia. Et esse ultimae perfectionis est inquiete.
Si igitur motus de aegritudine in sanitatem est ad qui-
etem in sanitate, necesse est ut motus de aegritudine
in sanitatem sit faciens quietem in sanitate, scilicet quo-
niam in eo invenitur una pars post aliam quietis ad
quam pervenit sicut invenitur in eo una pars post
aliam habitus ad quam pervenit, et quia substantia
motus est de genere quietis ad quam pervenit et
illa quae diversantur secundum magis et minus non
sunt contraria, ergo quies ad quam pervenit mo-
tus non est contraria motui, sed finis eius. Ergo quies
quae est in eo ex quo est motus est contraria motui
et est illa quae corrumpitur per generationem motus,
non quies quae generatur paulatim per generatio-
nem motus. Et ex hoc declarabitur quod quies quae est
in re ad quam est motus est contraria quieti quae est
in eo ex quo est motus, quoniam cum motus est
contrarius quieti in eo ex quo est motus et quies
ad quam est motus generatur cum motu, ergo ista
quies est contraria quieti in eo ex quo est motus.
Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam illud quod ge-
neratur cum illo motu etc., id est quoniam quies quae
generatur cum generatione motus necessario est contra-
ria quieti ex qua est motus, cum ista quies destrua-
tur per generationem motus. Deinde dicit: Impossibile
enim est ut quies in albedine etc., id est quia quies in
altero non corrumpitur per generationem quietis in
reliquo, scilicet quod quies in albedine non generatur per
corruptionem quietis in sanitatem. Et similiter quies
in sanitate non generatur per corruptionem quietis
in albedine.

*[Vetus:] Quibuscumque autem non sunt
contraria. Horum mutatio quidem
est opposita quae est ex ipso ei quae
est in ipsum. Motus autem non est ut quae est
ex esse ei quae est in esse. Quies quidem horum non
est. Immutatio autem est. Et siquidem aliquid
erit subiectum quae in esse est mutatio
ei quae est in non esse, contraria erit. Si
vero non est aliquid ei quod non est, du-
bitabit aliquis cui sit contraria quae
est in esse mutatio vel quies. Si autem hoc est,
aut non omnis quies motui est con-
traria aut generatio et corruptio mo-
tus sunt. Manifestum igitur quod quies non
dicenda est, si non et hae motus. Simile autem
aliquid et et immutatio contraria autem est
aut nulli aut ei quae est in non esse
<pb n="[135v
aut corruptioni. Hae enim ex ipsa est,
generatio autem in ipsam.
[Scotus:] Intentiones vero in quibus non est con-
trarietas et sunt quae transmutatio-
nem oppositam habent, scilicet transmuta-
tionem quae est de aliquo opposito
transmutationi quae pervenit ad il-
lud. Motum autem non habent, verbi gratia
quoniam transmutatio ex esse est opposita
transmutationi ad non esse, quoniam in intentionibus
istis non est quies. Sed illud quod est in eis
est privatio transmutationis, si non eis
fuerit aliquod subiectum, verbi gra-
tia quoniam si transmutatio deficit in ente
transmutatio, deficiet in non ente. Si
igitur non ens nihil fuerit, ambiget
homo et non videt quod privatio transmu-
tationis in ente et quies in eo sit contra-
ria alicui. Et si hoc fuerit, tunc aut non
omnis quies est contraria motui aut ge-
neratio et corruptio sunt motus. Sed est
manifestum quod non debet dici quies, sed
simile ei, et privatio transmutationis
aut non est contraria alicui aut est con-
traria corruptioni, quoniam corruptio ex
illa fit, generatio autem ad illam*.
Cum declaravit quae quies est contraria motui, vult
perscrutari de eodem in transmutatione, scilicet utrum in
transmutatione est quies opposita transmutationi
sicut est in motu aut non est quies. Et dixit: Intentiones
vero etc., id est transmutationes vero quae sunt in
intentionibus in quibus non est contrarietas. Deinde
dicit: Et sunt illae quae etc., id est transmutationes vero
quae sunt in intentionibus in quibus non est contra-
rietas, sunt illae quae habent transmutationes oppo-
sitas. Deinde exposuit hoc et dixit: Scilicet etc., id est
scilicet quod transmutatio quae est de aliquo est opposita in
illo genere transmutationi quae pervenit ad illud.
Deinde dicit: Motum vero non habent, id est et in istis in-
tentionibus in quibus non est contrarietas non est mo-
tus nedum ut sit contrariae illo modo quo motus sunt
contrarii. Deinde dicit exemplum et dixit: Verbi gratia
quoniam transmutatio de esse etc., id est et exemplum
eius quod est transmutatio sit opposita transmutatio-
ni, scilicet quod ex illo ex quo est altera transmutatio ad
idem sit reliqua est transmutatio de esse in non esse
quae est corruptio et transmutatio de non esse in esse
quae est generatio. Et ista transmutatio non est oppo-
sita per illud ad quod. Et si esse opponitur ad non esse,
quia non est hic motus existens per se oppositus alii
motui, quia transmutatio de non esse est per accidens
et transmutatio de subiecto, scilicet de contrario est per
se aut est propinquius ut sit per se, transmuta-
tio vero subiecti quod defert contrarium ex illo contra-
rio ad suum contrarium est per se. Et hoc non invenitur in
generatione et corruptione.

Et cum narravit quod
<pb n="[136r
contrarietas in talibus transmutationibus est secundum quod
transmutatio una in eis est ad illud ex quo est secunda
transmutatio cum esse in istis duabus transmutationibus
non est nisi in altero extremo, incepit narrare quod etiam
non invenitur in talibus transmutationibus quies con-
traria quieti sicut invenitur in motibus. Neque etiam
quies est contraria transmutationi. Deinde dicit: Quo-
niam in istis intentionibus etc., id est in istis enim inten-
tionibus in quibus est generatio et corruptio non est
quies omnino, sed est in eis privatio transmutationis.
Et hoc erit si posuerimus quod non ens ex quo est ge-
neratio et aliud quod est corruptio est aliquid actu,
quoniam si hoc posuerimus, tunc erunt illic duo non es-
se et privatio in non ente secundum quod posuerimus
ipsum esse aliquid et privatio in ente. Privatio igi-
tur quae est in ente si posuerimus ipsam esse quietem
sequitur ut sit contraria privationi transmutatio-
nis quae est in non ente. Et privatio transmutationis
quae est in non ente est eadem cum privatione transmu-
tationis quae est in ente. Et sic inter illas non erit con-
trarietas omnino, quoniam quies in eo ad quod est mo-
tus non est contraria quieti in eo ex quo nisi quia
sunt in duobus contrariis. Deinde dixit: Si igitur non
ens non fuerit etc., id est si igitur non ens non fue-
rit subiectum, impossibile est imaginari quod privatio
transmutationis quae est in ente est quies, quoniam
impossibile est imaginari ipsam esse contrariam motui
neque privatio existimatur esse quies, quoniam si non
ens non est aliquid, non erit illic privatio quae pos-
sit imaginari quae est quies opposita quieti quae est
in ente. Neque imaginatur quod ista privatio quae est in
ente etiam est quies opposita transmutationi ex eo, quoniam tran-
smutationi ex eo non est motus. Et omnis quies est contraria
motui aut quieti. Si igitur posuerimus ipsam esse quietem,
tunc erimus inter duo aut ponemus quod non omni
quieti opponitur motus aut dicemus quod generatio
et corruptio sunt motus et utrumque est impossibile. De-
inde dicit: Sed est manifestum etc., id est quoniam non
est quies in rei veritate. Et cum non fuerit quies
in rei veritate , sed privatio transmutationis, dissol-
vetur quaestio dicens quod non omnis quies est contraria mo-
tui aut contraria quieti, quoniam haec in rei verita-
te non est quies, sed similis quieti. Deinde dicit: Aut non
erit contraria alicui omnino, id est et ista privatio quae est
quies secundum similitudinem opinandum est, aut quod
non est contraria alicui omnino aut quod est contraria
transmutationi quae est corruptio, quoniam ex eo est
principium motus corruptionis.

*[Vetus:] Dubitabit autem aliquis quare in muta-
tione quidem secundum locum sunt et secundum natu-
ram et extra naturam et quietes et mo-
tus, in aliis autem non. Ut alteratio haec
quidem secundum naturam, illa autem
extra naturam. Nihil enim magis sana-
tio aut aegrotatio secundum naturam aut
extra naturam neque dealbatio aut deni-
gratio. Similiter autem est et in augmen-
to et decremento. Neque ad invicem hi con-
trarii secundum naturam sunt et extra naturam
neque augmentum augmento. Et in genera-
<pb n="[136r
tione et corruptione eadem ratio est.
Neque generatio quidem secundum naturam, cor-
ruptio autem extra naturam. Senescere
enim secundum naturam est. Neque generationem vide-
mus aliam quidem secundum naturam, aliam
vero extra naturam.
[Scotus:] Et quaerit homo quare in transmutatio-
ne in loco sunt modi motuum et mo-
di quietis naturales et non natura-
les, quod non est in aliis modis tran-
smutationis, verbi gratia in altera-
tione, scilicet ita quod alia esset naturalis et
alia innaturalis, quoniam hominem sanari
aut infirmari. Neutrum est dignius ut
sit naturalis aut non naturalis neque
albificatio neque nigrificatio, et secundum hoc
est de augmento et diminutione, quoniam con-
trarietas istorum duorum non est secundum natu-
ram et extra naturam. Ergo augmentum
non est contrarium augmento. Et iste idem
sermo dicetur de generatione et cor-
ruptione, quoniam generatio non est naturalis
et corruptio innaturalis, quia hominem
senescere est naturale. Et etiam non in-
venimus aliquam generationem na-
turalem et aliam innaturalem*.
Cum narravit qui motus sunt contrarii in specie
aut quae quies est contraria cui motui et cui quie-
ti et immotibus in ubi invenitur contrarietas secundum
naturam et in naturam et similiter de quiete, incepit
perscrutari utrum in ceteris motibus contrariis inve-
niatur hic modus contrarietatis. Et dixit: Et quaerit
homo etc., id est quare in translatione in loco
inveniuntur duo modi, scilicet naturalis et innaturalis,
quoniam motus lapidis ad superius est violentus
et inferius e contrario, scilicet naturalis. Et similiter inve-
nitur de eadem quiete in specie, quoniam quies
inferius est contraria quieti superius, quoniam quies
inferius est naturalis terrae et superius innaturalis.
Et similiter quies superius est corporis levis natu-
ralis et inferius innaturalis. Quaeritur igitur quare in
hoc loco inveniuntur duo modi contrarii hoc modo
et non in aliis generibus motuum contrariorum, ver-
bi gratia in alteratione, quoniam non possumus di-
cere quod alia est naturalis et alia innaturalis, verbi
gratia hominem sanari et hominem infirmari. Non enim
existimatur quod hoc est naturale et hoc innaturale, scilicet
in eadem specie, verbi gratia hominem aegrotare.
Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam hominem
sanari aut aegrotare etc., quoniam neutra ista-
rum dispositionum est dignior ut sit naturalis ali-
cui. Et similiter est de albificatione aut nigrificatio-
ne, scilicet quoniam nulla albificatio aut nigrificatio
est dignior ut sit magis naturalis quam alia. Et cum
narravit quod in primo aspectu non invenitur in modis
alterationis iste modus contrarietatis quieti, fecit
<pb n="[136v
quod neque etiam in motu augmenti. Et dixit: Et secundum
hunc modum est etiam de augmento et diminutione,
scilicet quia de augmento non invenitur aliud naturale et
aliud violentum et similiter in generatione et corru-
ptione, quoniam hominem senescere est via ad corru-
ptionem, sed senectus non dividitur in naturalem et
in innaturalem. Et similiter iuvenescere est via ad ge-
nerationem, sed non existimatur quod illud est naturale
et aliud innaturale.

*[Vetus:] Aut si est quod violentia fit extra na-
turam, et tunc corruptio erit corrupti-
oni contraria quae violenta est ut quae
extra naturam est ei quae secundum naturam
ergo naturae et generationes quaedam
sunt violentae et non moderatae quibus
contrariae sunt quae sunt secundum naturam.
Et augmenta sunt violenta et decremen-
ta ut augmenta quae velociter propter
alimentum pubescentium sunt, et tritica
cito adaucta et non constricta.
[Scotus:] Dicimus igitur quod si id quod fit vi-
olenter extra naturam, tunc aliqua
corruptio est contraria alicui corrupti-
oni, scilicet corruptio violenta quae fit ex-
tra naturam corruptioni naturali, sunt
igitur modi generationis violenti.
Et generatio non est mensurata aliqua
mensuratione. Erunt igitur contraria
eiusmodi generationis naturalis. Et
erunt modi augmenti violenti et modi
diminutionis, verbi gratia augmen-
tum puberum propter luxum in comesti-
one et semen luxuriosum cuius corpus
impinguatur et non condensatur*.
Cum narravit quod in primo aspectu existimatur quod
in una specie motuum qui sunt in alteratione et qui
sunt in augmento et diminutione et universaliter in
aliis transmutationibus non invenitur contrarietas
sicut in motibus qui sunt in loco, incepit narrare quod hoc
accidit in primo aspectu. Et cum hoc bene conside-
ratur, apparet quod in una specie istorum invenitur con-
trarietas secundum naturam et non naturam . Et si hoc
fuerit possibile, erit ut in speciebus oppositis inveni-
atur contrarietas hoc modo. Et dixit: Dicamus igitur
etc., id est quoniam si hic fuerit corruptio violen-
ta et quod est violentum est extra naturam, sequitur
ut sit contraria corruptio corruptioni. Et cum in hoc
syllogismo hypothetico ponitur antecedens, erit con-
clusio quod corruptio erit contraria corruptioni. Et hoc
est illud quod intendebat declarare. Deinde decla-
ravit quomodo consequens sequitur antecedens et
dixit: Corruptio, scilicet violenta etc., id est quia corruptio
violenta est extra naturam et quod est extra naturam
est contrarium naturali, ergo corruptio naturalis et
violenta sunt contrariae. Et cum narravit quod corru-
ptio alia est violenta, alia non violenta, incepit nar-
<pb n="[136v
rare quod in generatione invenitur hoc similiter. Et dixit:
Et sunt modi generationis etc., id est et generatio
violenta est modorum, quoniam generatio violenta
non est terminata, id est una species tantum. Erunt igitur con-
traria istorum modorum modi generationis omnis
naturalis. Et hoc quod dixit existimatur non sequi,
quoniam et si infirmitas est multarum specierum, existimatur
ut non sequatur quod contraria earum sint species sanitatis,
quoniam sanitas est una et aegritudines sunt mul-
tae. Sed forte videtur quod una sanitas continet multas
particulares oppositas illis multis aegritudinibus,
sed non habent nomina et ideo latent. Et cum nar-
ravit quod in generatione et corruptione invenitur con-
trarietas, scilicet in una specie, incepit narrare quod similiter
invenitur in augmento et diminutione. Et dixit: Et
sunt modi augmenti etc., id est et similiter sunt mo-
di violenti augmentationis et modi non violenti.
Et sic etiam augmentatum etiam est contrarium au-
gmentum secundum naturam et non naturam, quoniam
violentum est extra naturam et augmentum violen-
tum est augmentum puberum quod festinat ante tempus
assuetum propter multitudinem in luxu, et sicut se-
men abundans in aqua cuius corpus crescit et non
condensatur propter multitudinem humoris.

*[Vetus:] In alteratione autem sic aut similiter
erunt enim aliae quidem violentae, aliae uno
naturales. Ut dimissi non in creticis die-
bus, alii autem increticis, alii quidem extra
naturam alterantur, alii vero secun-
dum naturam. Erunt ergo corruptio-
nes contrariae ad invicem non gene-
rationi solum. Et quid prohibet, est enim
sic. Et namque si hoc quidem dulcis, illa
vero tristis est. Quare non simpliciter cor-
ruptioni corruptio contraria est, sed
secundum hoc quidem huiusmodi. Alia vero hu-
iusmodi harum est.
[Scotus:] Sed quomodo erit hoc in alteratione,
dicamus igitur quod similiter est de illa,
quoniam possibile est ut sint aliqua ex ea
violenta et alia naturalia, verbi gra-
tia quoniam quidam homines evadunt ab
aegritudine non in die cretica, et quidam
in die cretica. Illi igitur sunt alterati
non naturaliter, isti autem naturaliter.
Et sic corruptio est contraria corrupti-
oni, non generationi. Et nihil prohi-
bet hoc, quoniam possibile est ut altera cor-
ruptio sit contristabilis et alia dele-
ctabilis. Et erit corruptio contraria
corruptioni non simpliciter, sed cum
altera corruptio fuerit talis disposi-
tionis et alia talis dispositionis*.
Cum declaravit quod in generatione et corruptione
et augmento invenitur contrarietas, incepit declarare
<pb n="[137r
quod similiter est in alteratione. Et quia latet in alteratio-
ne magis quam in generatione et corruptione, dixit:
Sed quomodo erit hoc in alteratione. Deinde dicit: Dica-
mus igitur, id est quod in uno motu in specie invenitur con-
trarietas in alteratione sicut in generatione et cor-
ruptione et augmento et diminutione. Deinde dixit:
Quoniam possibile est etc., id est quoniam possibi-
le est ut quaedam alterata alterentur violentae et quae-
dam non violentae, verbi gratia in alteratione infir-
morum de aegritudine in sanitatem, quoniam quae-
dam est in die cretica et est alteratio naturalis, et
quaedam non in die cretica, et haec est alteratio inna-
turalis. Deinde dicit: Illi igitur sunt alterati etc.,
id est ille cui accidit crisis non in die cretica ut in sexta.
Deinde dicit: Isti autem etc., id est quibus accidit crisis
in die cretica, verbi gratia in septima. Et quia hoc non
est manifestum in omnibus alterationibus, dixit: Pos-
sibile est igitur ut sint aliqua etc.. Et non dixit:
Possibile est igitur ut in qualibet specie alterationis
inveniatur aliqua violentia et naturalitas. Et dimi-
sit hoc quia difficile est verificare hoc per inductionem.
Deinde fecit rememorationem de istis quae declara-
vit. Et dixit: Et sic erit corruptio contraria corrupti-
oni et non generationi, id est non generationi tantum,
sed ipsi corruptioni. Deinde dedit alium modum ex quo
imaginatur esse possibile ut corruptio sit contraria
corruptioni. Et dixit: Et nihil prohibet hoc etc.
et intendit per contristabilem corruptionem violen-
tam et per delectabilem corruptionem naturalem.
Et forte intendit hoc per delectabilem id quod est mi-
noris contristationis, quoniam omnis corruptio est
contristabilis necessario, sed violenta magis contri-
stabilis. Deinde dixit: Et erit corruptio contraria cor-
ruptioni non simpliciter, sed cum altera corruptio
fuerit in aliqua dispositione uno modo et alia alio
modo cum sit species non sibi contraria, sed cum
accidit alteri corruptioni ut sit uno modo et alia
alio modo contrario ut natura et violentia et con-
tristatio et delectatio.

*[Vetus:] Omnino quidem igitur contrarii motus
et quietes dicto modo sunt ut qui est sur-
sum ei qui est deorsum. Loci enim contra-
rietates hae sunt. Fertur autem quod quidem
sursum est motus natura ignis quod ve-
ro deorsum terra. Et contrariae ipsorum
loci mutationes sunt. Ignis autem sur-
sum quidem natura, deorsum autem extra
naturam. Et contrarius est qui est secun-
dum naturam ipsius ei qui est extra
naturam.
[Scotus:] Secundum hoc igitur quod narravimus
universaliter erunt modi motuum et
modi quietis contrarii, verbi gratia
quoniam superius ex hoc est contrarium in-
feriori, quoniam haec duo sunt contraria in
loco. Et istae duae intentiones univer-
saliter sunt digniores principaliter,
quoniam illud quod transfertur natura-
<pb n="[137r
liter superius est ignis et inferius est
terra. Et translationes sunt eorum contrariae,
et locus ignis est superius naturaliter,
et locus eius est inferius extra natu-
ram, et naturale est contrarium innaturali*.
Hic facit rememorationem de modis praedictis se-
cundum quos motus sunt contrarii. Et quies est con-
traria. Et dat exemplum de hoc quod iam declaravit
quod motuum contrariorum quidam sunt diversi in specie,
et isti sunt contrarii secundum formas, quia sunt ad con-
traria et ex contrariis et contrariorum, et sunt contra-
rii secundum naturam et non naturam in respectu eius-
dem. Et isti sunt idem in specie, et sunt contrarii se-
cundum non naturam et naturam tantum quies vero. Declara-
tum est de illa quod contrarium in eo motui est quies quae
est in eo ex quo est motus, non quies quae est in eo
ad quod est motus, et quod duae quietes contrariae sunt
quies in eo ex quo et quies in eo ad quod. Et dixit: Se-
cundum igitur hoc quod narravimus etc. et inten-
dit per modos motuum duos modos motuum con-
trariorum scilicet contrariorum diversorum in specie et con-
venientium in specie et contrariorum secundum naturam
et non naturam. Et intendit per modos quietis quie-
tem quae est contraria motui et quasi dicit secundum hunc
igitur modum quem narravimus erunt modi motuum
contrarii et modi quietis contrarii motibus et quie-
tibus ipsis. Deinde induxit exempla secundum speciem
in translatione et dixit: Verbi gratia quoniam supe-
rius etc., id est verbi gratia quia superius est contra-
rium inferiori in loco. Ideo illud quod transfertur
naturaliter superius est contrarium ad inferius tran-
slato naturaliter. Et ideo translatio est contraria
translationi. Deinde dicit: Et istae duae intentiones etc.
et intendit ut mihi videtur quod istae duae contra-
rietates sunt illae quae dicuntur contraria principali-
ter, cum diffinitio contrariorum quae est quod contraria
sunt illa quae maxime distant non invenitur primo
et principaliter nisi in eis quae sunt in loco. Deinde
dicitur inaequalitate secundum similitudinem et forte in-
tendit quod contrarietatem esse superius simpliciter et
inferius simpliciter est dignius quam ut sit in infe-
riori et superiori non simpliciter, sed in respectu ut in
loco aeris et loco aquae. Et forte propter hoc dixit:
Illud igitur quod transfertur naturaliter superius, id est
simpliciter, et hoc capitulum diminutum est in quibusd-
am libris, et in libro Alexandris invenitur sic. Ista igitur
sunt sicut principaliter et primo, et Alexander exponit
haec verba duobus modis. Dicit enim quod cum dixit ista
innuit illa quae disposuit prius per motus et quietes
contrarias, id est ista quae habent istas intentiones prin-
cipaliter et essentialiter. Et ista expositio non conve-
nit verbis Aristotelis secundum quod accidit nobis. Et secunda
expositio est propinqua nostrae. Deinde dicit: Et transla-
tiones eorum sunt contrariae, id est et quia sunt contrariae,
ideo translationes eorum sunt contrariae. Deinde dicit: Et lo-
cus ignis est superius etc. et intendit ut mihi
videtur quod isti duo motus, scilicet ad superius et ad infe-
rius quando imaginatur secundum quod sunt duorum
corporum naturaliter, verbi gratia ignis et terrae,
tunc uterque erit contrarius reliquo secundum illud
ad quod moventur naturaliter. Et cum accipiuntur
secundum quod sunt unius corporis, verbi gratia ignis
<pb n="[137v
aut terrae, tunc alter erit contrarius reliquo secun-
dum naturam et non naturam, verbi gratia mo-
tus lapidis ad inferius et superius.

*[Vetus:] Et quietes autem similiter quae namque
est sursum quies qui est desuper in de-
orsum motui contraria est. Fit autem ter-
rae illa quidem quies extra naturam. Mo-
tus autem hic secundum naturam quare mo-
tui quies contraria est quae est extra na-
turam ei qui est secundum naturam eiusdem.
Et motus enim eiusdem contrarius sic est.
Alia quidem enim secundum naturam ipsorum
est sursum aut deorsum, alia autem extra
naturam.
[Scotus:] Et similiter etiam est de modis quietis,
quoniam quies superius est contraria mo-
tui de superiori ad inferius. Et si quies
illic erit terrae extra naturam, et iste mo-
tus erit naturalis. Quies igitur con-
traria motui est quies quae est extra na-
turam motui naturali in eadem re. Mo-
tus enim qui est in eadem re non est in eo
contrarietas nisi hoc modo, quoniam alius
est ei naturalis, aut ille qui est ad supe-
rius aut ille qui est ad inferius et ali-
us non naturalis*.
Cum narravit quod motus contrarii sunt illi qui sunt
contrarii secundum illud ad quod et illud ex quo
ut superius et inferius immotibus corporum simplicium
et accidit quod in eadem re opponuntur sibi isti duo
motus secundum naturam et non naturam, incepit
narrare quod quies est contraria motui in eadem re
hoc modo. Et dixit: Et similiter etc., id est et quemad-
modum duo motus in eadem re qui sunt ad loca con-
traria sint contrarii, quia sunt ad loca contraria et
quia alter est naturalis et reliquus non naturalis. Ita
est de contrarietate quietis ad motum in eadem re,
scilicet quod quies quae est in contrario loco in quo est quies
ad quam est motus et quod si motus fuerit naturalis
illi rei, erit quies non naturalis, verbi gratia quo-
niam quies superius est contraria motui a superio-
ri ad inferius. Si igitur quiescens fuerit illic terra,
scilicet superius erit secundum violentiam, et tunc motus
ex illo loco erit naturalis. Et si quiescens fuerit il-
lic ignis, tunc quies erit naturalis ei et motus ex
eo erit violentus. Deinde dicit: Quies igitur etc.,
id est et quies contraria motui naturali est quies vio-
lenta quae est extra naturam. Et dixit: In eadem re
quia quies superius est contraria motui de superio-
ri simpliciter et quies etiam simpliciter superius est
contraria quieti in inferiori non secundum naturam
et non naturam secundum quod ambae sunt naturales duo-
bus contrariis. Et quasi intendit declarare quod disposi-
tio contrarietatis existentis in eadem re est secundum na-
turam et non naturam, et sive fuerit contrarietas
in motu aut in motu et quiete. Et ideo dixit: Quoniam
motus qui est etc., id est quoniam motus non est
<pb n="[137v
contrarius motui in respectu eiusdem nisi secundum
modum quo quies in eadem re est contraria motui
et quies contraria quieti non secundum motum quo
motus qui sunt in pluribus una specie sunt con-
trarii et quietes quae sunt in pluribus una specie,
quoniam isti sunt contrarii, quia sunt ex contrariis et
ad contraria et contrariorum . Et debes scire quod inten-
debat declarare quoniam quemadmodum uni motui
in numero accidit contrarietas secundum naturam et
non naturam. Ita est de motibus contrariis in specie
in respectu eiusdem, scilicet quod accidit eis contrarietas
secundum naturam et non naturam ut motus ad
superius et ad inferius, quoniam in respectu terrae
aut ignis alter est naturalis et alter non naturalis.
Et similiter est de contrarietate quietis ad motum,
scilicet quietis ex qua est motus. Sed quia ista contrarietas
non imaginatur nisi in eadem re, non accidit ut am-
bae sint naturales sicut accidit in duobus motibus
in specie contrariis quando accipiuntur in respe-
ctu duorum diversorum ut motus ignis ad supe-
rius et terrae ad inferius, quoniam sunt contrarii et
naturales, iste igni et iste terrae.

*[Vetus:] Habet autem dubitationem si est omnis
quietis quae non semper est generatio
et ipsa hoc ipsum stare. Manentis igi-
tur extra naturam ut terrae sursum
erit generatio. Cum ergo ferebatur
sursum violentia stetit, sed quod semper
stat, videtur ferri velocius. Quod autem
violentia est, contrarium est. Non factum
ergo quiescens erit quiescens. Ampli-
us videtur stare positum aut omnino es-
se in ipsius locum ferri aut accidere
simul.
[Scotus:] Et est hic locus quaestionis, quoniam si omnis
quies non est semper generata cum
non est, deinde est et generatio eius est
cessatio, tunc quies rei quiescit non
naturaliter, verbi gratia quies terrae
superius habebit generationem, quoniam
illud quod transfertur superius vi-
olente cessabit. Sed illud quod cessat
semper existimabitur quod translatio
eius est velocior et quod transfertur vio-
lente est e contrario. Erit igitur quiescens
absque eo quod quiescat et existimatur
etiam quod dicere aliquid cessare aut
est dicere quod transfertur universaliter
ad locum quem habet aut ut sequatur
insimul*.
Et est quaestio utrum quies violenta habeat gene-
rationem, quoniam si quies generata violenta non
est semper et omnis quies est generata, necessario
generatio generata est ut quies violenta sit gene-
rata. Et intelligo per generationem quietem factam
<pb n="[138r
cum motu. Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam si omnis
quies etc., id est quoniam si omnis quies non est
semper, quoniam modo non est, deinde erit necesse
est ut quies violenta habeat generationem, et intel-
ligo per cessationem ire ad cessandum. Et cum decla-
ravit quod ex hoc sermone sequitur quod quies violenta
est generata, scilicet facta ex motu violento, induxit im-
possibile quod sequitur ex hoc. Et dixit: Illud enim
quod transfertur superius violente cessabit, id est sed si
posuerimus quod quies violenta habet generationem
sicut habet quies naturalis, sequitur ex hoc ut illud
quod transfertur violente transferatur ut cesset si-
cut illud quod movetur naturaliter. Deinde dicit: Sed
illud quod cessat etc., id est sed illud quod cessat
secundum quod cessatio eius generatur, id est fit ex motu
naturali apparet quod translatio eius erit velocior
quando appropinquat loco in quo innatum est
cessare sicut est dispositio in moto naturaliter et
motum violentum est e contrario, scilicet quoniam
omnis motus est remissior quando appropinquat
loco cum quo cessat. Et ideo motus eius non est pro-
pter quietem. Et cum ita sit, cessatio eius non erit
generata. Et sic quiescet ita quod numquam veniet ad quie-
tem. Et hoc intendebat cum dixit: Ergo erit quie-
scens etc., id est et cum illud quod movetur violen-
te non movetur ut cesset, tunc illud quod movetur
erit quiescens absque eo quod quies eius generetur quod
est impossibile. Deinde dicit: Et existimatur etc., id est et
apparet quod cum dicimus aliquid cessare intendimus
alterum duorum aut ire ad cessandum et transferri ad
ipsam aut quod motus et quies sunt insimul aut quod qui-
es est inseparabilis a motu aut generata cum mo-
tu. Et haec duo non inveniuntur in illo quod quie-
scit violente. Ergo necesse est ut illud quod quiescit
violente non veniat ad quiescendum. Et sic quies
eius non habebit generationem.

*[Vetus:] Habet autem et dubitationem si contra-
ria est quies quae est hic qui hinc est mo-
tui. Cum enim moveatur ex hoc aut re-
iciatur, adhuc videtur habere quod ab-
iectum est. Quare si haec quies contraria est
ei qui huic est in contrarium motui,
simul erunt contraria aut sic quiescit
aut adhuc manet. Omnino autem eius
quod movetur aliud quidem ibi, ali-
ud autem est in quod mutat. Unde et ma-
gis motus motui contrarius est quam
quies.
[Scotus:] Et est quaestio utrum quies hic est contra-
ria motui ex hoc, quoniam quando movetur
aliquid ab aliquo et separatur ab eo, exi-
stimatur quod in eo est illud a quo separa-
tur. Si igitur ista quies est contraria
motui, ex hoc erunt duo contraria in-
simul. Ad hoc autem dicamus, quoniam et si
adhuc est quiescens, quies eius est quo-
dammodo. Et universaliter motuum quod-
<pb n="[138r
dam est hic et quoddam in eo ad quod
transmutatur, quoniam motus dignior
est ut sit contrarius motui quam quies*.
Et est quaestio de hoc quod posuimus prius, scilicet quod qui-
es quae est in re ex qua est motus est contraria mo-
tui ex hac quiete ut posuimus prius. Deinde induxit
quaestionem et dixit: Quoniam quando aliquid movetur
etc., id est apparet enim quod quando aliquid movetur
de aliqua re et separatur ab eo aliquid quod est in eo
de illa re a qua separatur, scilicet dum movetur, quoniam
quando separatur ab eo totaliter, tunc perficitur mo-
tus et nihil remanet in eo de illo a quo movetur. Et
cum posuit quod quando aliquid incipit moveri quod ad-
huc est quiescens in eo ex quo movetur, dixit: Si
igitur ista quies etc., id est si igitur res mota est
quiescens in illo ex quo movetur dum movetur et qui-
es est contraria motui, tunc in re mota inveniuntur
duo contraria insimul, scilicet quies et motus. Et cum
induxit hanc quaestionem, incepit dissolvere eam et
dixit: Ad hoc autem dicamus etc., id est et quaestio non con-
tingit nisi ex hoc quod accipimus ipsum quiescens si-
mpliciter in eo ex quo movetur et non est in eo quie-
scens nisi quodammodo. Deinde declaravit hunc modum
quis est et dixit: Motum enim quoddam est illic etc.,
id est et cum omne motum est divisibile ut post de-
clarabitur, tunc motum non est quiescens in eo ex
quo movetur nisi secundum partem, non secundum to-
tum, id est simpliciter, quoniam dum movetur quaedam
pars eius est in eo ex quo movetur et quaedam pars
in eo ad quod movetur. Et sic non sequitur ut duo
contraria inveniantur in eodem subiecto. Et cum
concessit in hac quaestione quod quies est contraria
motui, incepit etiam declarare quod quies non est nisi
privatio motus et quod contrarium in rei veritate mo-
tui est motus oppositus ei. Et ideo possibile est ut qui-
es et motus inveniantur in duabus partibus moti.
Et non est possibile ut duo motus contrarii inveni-
antur in duabus partibus eius, sed necessario impedi-
unt se ad invicem. Et ideo dixit: Quoniam motus
dignior est etc., id est et quia motus potest congre-
gari cum quiete in eadem re mota et non cum mo-
tu contrario neque in duabus partibus diver-
sis, et sciendum est quod quies coniuncta cum motu
non est distincta a motu, id est in parte distincta, quoniam
sequeretur ex hoc ut aliquid moveretur in aliqua parte
et quiesceret in alia. Et cum non est distincta, ergo
est impotentia non in actu.

*[Vetus:] Et de motu quidem et quiete quaestio
uterque unum sunt et quae contrariae
quibusdam dictum est.
[Scotus:] Iam igitur narravimus de motu et
quiete quomodo uterque est unus et
quomodo contrariantur sibi*.
De motu quomodo est unus iam dixit, de quiete autem
innuendo per ipsum motum. Et sic etiam quies
erit una tribus modis, scilicet una genere et una specie
et una numero, et illa quae sunt necessaria in uno-
quoque istorum sunt illa quae sunt necessaria in motu.
*[Vetus:] Dubitabit autem utrum quis et destare
si et quicumque praeter naturam motus
<pb n="[138v
his est quies opposita. Si quidem igitur
non erit inconveniens, manet enim violentia
quare quiescens aliquid erit non
semper sine fieri, sed palam quod erit si-
cut enim movetur praeter naturam et quie-
scit utique aliquid praeter naturam.
[Scotus:] Et quaeret homo etiam de cessatione
utrum omnes motus qui sunt extra
naturam habent quietem oppositam,
quoniam si hoc non fuerit, erit inopinabi-
le, quoniam tunc remanebit res in violen-
tia et erit aliquid quod numquam quiescet si-
ne generatione. Ergo manifestum est
quod habent, quoniam quemadmodum res quae
movetur extra naturam quiescet ex-
tra naturam*.
Ista est prima quaestio quam induxit prius et non
invenitur in quibusdam libris. Et forte iteravit
eam ad complendum sermonem, quoniam in illo
sermone negavit ut quies quae est extra naturam
habet generationem. Ergo est semper quod est ino-
pinabile. Et quies quae est extra naturam videtur
fieri per sensum semper. Dissolvit igitur hanc quaestionem ita
quod generatio dicitur de illo et de quiete naturali mul-
tipliciter. Et dixit: Et quaeret homo etc., id est et quae-
ret homo sicut diximus de cessatione quae est ire
ad cessandum in motibus qui sunt extra naturam utrum
habent quietem intentam sicut habent motus na-
turales. Et non intendit per quietem oppositam quie-
tem de qua dixit prius quod est contraria motui, scilicet
quietem in eo ex quo. Sed intendebat quietem ad quam
est motus et dixit opponitur large. Et cum narra-
vit quod quaestio est de quietis esse non naturalis quae est
motuum non naturalium, dixit: Si igitur non habent,
hoc erit inopinabile, id est si igitur non habent quie-
tem ut dictum est prius, quia non habent generatio-
nem, erit inopinabile. Apparet enim sensui quod hic sunt
aliqua quae quiescunt violente et non naturaliter.
Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam aliquid re-
manet in violentia, id est quoniam apparet sensui
quod aliquid quiescit in loco per violentiam. Deinde
dicit: Et sic erit aliquid quod numquam quiescit sine
generatione, id est et nullum inopinabile est maius quam
ponere quod quies violenta est facta et non habet ge-
nerationem. Deinde dicit: Manifestum est igitur quod habet etc., id est
et cum quies violenta est motuum postquam non fu-
it per sensum, manifestum est quod habent generatio-
nem. Sed generatio in hac quiete non habet eandem
intentionem cum generatione in quiete naturali, et
hoc fuit negatum in sermone praedicto a motis
non naturalibus. Sed ista quies fit a motu qui est ex-
tra naturam et modo quo iste motus qui est extra
naturam invenitur in corpore, scilicet quoniam quem-
admodum iste motus est a causa extrinseca violenta
similiter quies violenta invenitur post istum modum
sicut quies naturalis quae est a causa quae est in re
invenitur post motum naturalem quae est in re a na-
tura, id est a causa existente in re. Et hoc intendebat
<pb n="[138v
cum dixit: Quemadmodum illud quod movetur extra
naturam etc., id est et quies est ei secundum quod est
motus quemadmodum quies est in re secundum quod est mo-
tus naturalis, scilicet quoniam sicut motus dicitur multi-
pliciter de naturali et violento. Ita est de quiete na-
turali et violenta et quaestio accidit ex hoc quod po-
nebantur univoca.

*[Vetus:] Quoniam autem est quibusdam motus secundum na-
turam et praeter naturam, puta ignis
qui sursum secundum naturam, qui autem deor-
sum praeter naturam, utrum hic con-
trarius aut qui terrae. Haec enim fertur secundum
naturam deorsum aut palam, quia ambo,
sed non eodem modo. Sed qui quidem secundum
naturam existens, eius autem qui ipsius
qui sursum ignis ei qui deorsum ut
secundum naturam existens praeter naturam
existenti. Similiter autem et in mansioni-
bus, forte autem quieti motus aliqua
tenus opponitur. Cum enim moveatur
ex hoc et abiciat adhuc, videtur ha-
beri quod abicitur. Quare si ipsa quies con-
traria ei qui hinc in contrarium mo-
tui simul existunt contraria, si aliqua
tenus quiescit aut adhuc manet, to-
taliter autem eius quod movetur hoc qui-
dem ibi, hoc autem in quod mutatur pro-
pter quod et magis motus motui con-
trarium quam quies. Quis quidem
igitur motus simpliciter unus dictum
est. Et die motu quidem et quiete quo
uterque unus et qui contrarii quibus-
dam dictum est.
[Scotus:] Et quia quaedam habent motum natura-
lem et quaedam extra naturam, verbi
gratia quoniam ignis habet motum
ad superius naturalem et ad inferius
innaturalem, quaerendum est utrum iste est
contrarius illi aut motui terrae, quoniam
terra movetur naturaliter ad inferius.
Dicamus igitur quoniam utrumque istorum est verum,
sed non eodem modo. Sed motus natura-
les sunt contrarii contrarietate natu-
rali. Et in ipso igne est contrarius motus
ad superius motui, ad inferius secundum
naturam et non naturam. Et secundum
hunc modum sunt contrarii modi quie-
tis. Et dignum est ut quies sit opposi-
ta motui*.
Et quia quaedam habent motum naturalem et non
naturalem, et motus non naturalis est naturalis al-
teri corpori, verbi gratia quoniam terra habet
<pb n="[139r
motum naturalem, scilicet ad inferius et non naturalem, scilicet ad su-
perius et ignis habet motum naturalem ad superius et
non naturalem, scilicet ad inferius, et iste qui est ad inferius est na-
turalis terrae. Quaerendum est igitur quis istorum motuum est
contrarius uni motui naturali, scilicet utrum contrarium
oppositum ei est secundum quod est naturalis alteri
aut secundum quod est non naturalis illi qui habet motum natu-
ralem, verbi gratia utrum motus contrarius motui
terrae ad inferius est motus terrae ad superius qui est
violentus terrae aut motus ad superius qui est na-
turalis igni. Et ipse dicit quod utrumque est verum, scilicet
quod uterque motus est contrarius motui naturali,
sed duobus modis diversis, scilicet secundum quod est natura-
lis alteri et secundum quod est non naturalis ipsi, verbi
gratia quoniam motus ignis naturalis ad superius
est contrarius motui terrae ad inferius secundum
quod est naturalis terrae et motui ignis ad inferius secundum
quod est non naturalis igni. Deinde dicit: Et secundum
hunc modum est de modis quietis, id est quoniam una
quies naturalis habet duas quietes contrarias, scilicet
quietem illius rei extra naturam et quietem natura-
lem alteri, verbi gratia quoniam quies terrae infe-
rius est naturalis terrae et quies superius terrae est
contraria huic quieti secundum naturam. Ignis vero
est contrarius huic quieti secundum quod res naturalis
est contraria alicui rei naturali. Et similiter quies
ignis superius habet duas quietes contrarias, scilicet
quietem inferius violentiam et quietem terrae inferius
naturaliter. Et quia notificavit quod quies non opponi-
tur motui in rei veritate, sed secundum privationem et
habitum, notificavit hic quod quomodo opponuntur
licet non sicut motus opponitur motui.

<pb n="[139r
[Liber VI] </title>

*[Vetus:] Si autem est continuum
et quod tangitur et
consequenter sicut
diffinitum est prius,
continua quidem quo-
rum ultima sunt unum
quae uno tanguntur quorum ultima sunt simul,
consequenter autem quorum nihil est medium
proximi generis, impossibile est ex indivi-
sibilibus esse aliquid continuum ut lineam
esse ex punctis. Si vero linea quidem
continuum est, punctum autem indivisibi-
le, neque enim unum sunt ultima punctorum.
Non enim est hoc quod ultimum punctorum
aliud aliquod, illud autem aliqua pars
indivisibilis neque simul sunt ultima. Non
enim quidem ultimum nihil in partibilis,
alterum enim est ultimum, et cuius est ultimum.
<pb n="[139r
[Scotus:] Si continuum et contiguum et con-
sequens sunt secundum quod determina-
vimus primus, scilicet quod continua sunt quo-
rum ultima sunt unum et contigua sunt
quorum ultima sunt insimul et conse-
quentia se ad invicem sunt illa inter
quae non est aliquid sui generis, impossi-
bile est ut aliquod continuum sit compo-
situm ex indivisibilibus, verbi gratia
ut linea sit continua et punctus sit in-
divisibilis et linea sit composita ex
punctis. Cum linea sit continua et
punctus indivisibilis, quoniam punctus non
habet ultimum unum, quoniam indivisibile
non habet partem ultimam et aliam partem
ultimam, neque habent ultima insimul.
Quod enim non habet partem, non habet
ultimum omnino, nam ultimum est aliud ab
eo cuius est ultimum*.
Iste tractatus sicut dixit Alexander sequitur quintum,
cum in principio eius utatur illis descriptionibus quas
posuit in quinto istius rerum continuarum et conti-
guarum et consequentium. Et dicit: Si illa quae dicta sunt
de diffinitione continui et contigui et consequen-
tis sunt vera, scilicet quod continua sunt illa quorum ultima
sunt unum et contigua sunt illa quorum ultima
sunt insimul et consequentia sunt illa inter quae non
est aliquid sui generis, impossibile est ut aliquod con-
tinuum componatur ex indivisibilibus. Et cum posuit
hoc et positio antecedentis est manifesta ex hoc quod
dixit in quinto et consecutio non est manifesta per
se, incepit declarare eam et dixit: Punctus enim non ha-
bet ultimum et ultimum etc. Et iste sermo
componitur sic in secunda figura. Omnia ex quibus
componitur continuum dividuntur in ultima et in ha-
bens ultimum. Ultimum enim est ultimum alicuius rei. Et
punctus non dividitur in haec duo. Ergo continuum
non componitur ex punctis et universaliter ex divi-
sibilibus. Et etiam ante quam continuum continuetur,
necesse est ut contiguetur. Et contigua etiam dividun-
tur in ultimum et in habens ultimum, puncta autem non.
Ergo ex punctis non componitur linea neque ex lineis
superficies neque ex superficiebus corpus. Deinde dicit: Quo-
niam quod non dividitur non habet partem etc.,
id est quoniam omne indivisibile non habet duas partes
diversas quarum una est ultimum et alia illud quod
habet ultimum, et in hoc syllogismo non expressit ni-
si maiorem propositionem et pertransivit minorem,
quia est manifesta. Deinde dicit: Neque habent ultima insimul, id est
quod contigua debent habere. Continua enim sicut dixi-
mus contiguabuntur ante quam continuentur.

*[Vetus:] Amplius necesse est aut continua esse
puncta aut tangentia se ad invicem
ex quibus est continuum. Eadem autem ra-
tio est et in omnibus indivisibilibus, con-
tinua quidem non erunt propter praedictam
<pb n="[139v
rationem. Tangit autem omne aut
totum totum aut pars partem aut
totum pars. Quoniam autem impartibile est in-
divisibile, necesse est totum tangere to-
tum. Totam autem totum tangens non est con-
tinuum. Continuum enim habet hoc qui-
dem aliam, illud vero aliam partem
et dividitur in sic divisibilia et loco
discreta. At uno neque consequenter inerit pun-
ctus puncto aut ipsum nunc ipsi nunc
ut ex his sit longitudo aut tempus.
Consequenter enim est quorum nullum est me-
dium proximum, punctorum autem semper est
medium linea et ipsorum nunc est tempus.
[Scotus:] Et sequitur necessario, ut ista puncta
sint aut contigua aut continua, scilicet pun-
cta ex quibus fit continuum. Et iste ser-
mo sequitur in omni indivisibili. Sed impossi-
bile est, ut puncta sint contigua ex pun-
ctis et contiguatio fit aut ita quod ali-
quid contiguetur secundum totum aut aliqua
pars eius contiguetur cum aliqua par-
te alterius aut aliqua pars cum toto.
Et quia indivisibile non habet partem, sequi-
tur ut contiguetur secundum totum. Et cum aliquod
totum contiguabitur cum aliquo toto,
non fiet ex hoc continuum, quoniam conti-
nuum habet partes diversas adinvicem
et dividitur in huiusmodi partes et se-
gregatas in loco. Et impossibile est etiam ut
punctus sequatur punctum aut instans
instans, ita quod ex eis fiat longitudo et
tempus. Consequentia enim sunt illa inter quae
nihil est unigeneum et inter quaelibet duo
puncta semper est linea et inter quaelibet duo
instantia semper est tempus*.
Iste est secundus syllogismus et componitur sic. Si continuum
componitur ex indivisibilibus, verbi gratia punctis necesse
est cum continuum componitur ex illis, ut sint aut conti-
nua aut contigua aut consequentia, deinde excepit ea
esse continua ex illo quod declaravit in demonstratione
praedicta. Et hoc intendebat cum dixit: Et impossibile est, ut
puncta sint continua ex punctis. Deinde declaravit quod im-
possibile est etiam quod puncta sint contigua. Et dixit: Et
contiguatio etc. et quasi dicit: Et cum non sunt continua,
remanet ut sint aut contigua aut consequentia. Sed si
fuerint contigua, necesse est ut unum contiguetur cum
alio secundum totum aut secundum partem aut unum secundum
totum et aliud secundum partem.

Deinde incepit destruere
unumquodque istorum terminorum et dixit: Et cum illud quod
non dividitur non habet partem etc., id est sed quia
illud quod est indivisibile non habet partem, impos-
sibile est imaginari aliquem istorum modorum trium nisi
<pb n="[139v
illum qui est secundum totum, quoniam duo modi residui
contiguationis non inveniuntur nisi in habentibus
partem, et indivisibile non habet partem. Et iste sermo
est in secunda figura. Et cum posuit quod si fuerint
contigua necesse est ut contiguentur secundum totum,
induxit impossibile quod sequitur ex hoc. Et dixit: Et
cum aliquod totum contiguabitur etc., id est sed con-
tiguatio rei secundum totum cum alia re secundum totum est
superpositio, et ex superpositione non fit magnitudo
quae ante non erat neque aliquid habens partes. Un-
de ex superpositione lineae super lineam non fit
magnitudo in latitudine. Cum non superponatur nisi ex
parte latitudinis secundum quod est linea indivisibilis, et
similiter superpositio superficierum non facit profundum.
Et quia punctus est indivisibilis in omni parte, non fa-
cit aliquid habens partes et continuum habet partes.
Et compositio istius sermonis est sic in secunda figu-
ra. Continuum fit ex rebus ex quarum continuatione
fiet magnitudo, et est id quod habet partes. Et omne
indivisibile non fit ex sua continuatione magnitudo
neque aliquid habens partes continuatur, quoniam
continuatio et contiguatio eius nihil aliud est quam
superpositio. Ergo continuum non componitur ex indi-
visibili. Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam con-
tinuum habet partes diversas adinvicem, id est et superpo-
situm non habet partes. Deinde dicit: Et dividitur in huiusmodi
partes etc., id est et continuum dividitur in huiusmodi
partes, non solummodo in mente, sed in loco, aut inten-
dit non in qualitate, sed in quantitate. Et cum destru-
xit continuum componi ex indivisibilibus secundum conti-
nuationem aut contiguationem et aliquis protervus
posset dicere illud componi ex illis secundum consecutionem,
incepit destruere istum modum compositionis. Et dixit:
Impossibile est etiam ut punctus consequatur punctum etc.
Et iste sermo etiam componitur in secunda figura
sic. Et consequentia sunt illa inter quae nihil est uni-
geneum. Sed inter puncta et instantia semper aliud
est unigeneum, scilicet puncta et instantia. Ergo continuum non
componitur ex consequentibus. Et declarabitur quod in-
ter quaelibet duo puncta est linea ex hoc, quia punctus
non contiguatur cum puncto. Et hoc declaratum est
ex partibus istius syllogismi ex hoc quod puncta im-
possibile est ut separentur a linea. Et hoc manifestum
est ex hoc quod puncta sunt ultima lineae. Et destruxit il-
lum modum ad confirmandum, quoniam notum est
per se quod continuum non componitur ex consequentibus
tantum, quia consequentia sunt non contigua, et inter
illa est aliquod heterogeneum. Et impossibile est ut
unum secundum contiguationem componatur ex diversis in
specie. Et etiam impossibile est imaginari quod inter conse-
quentia sit vacuum, quoniam vacuum iam destru-
ctum est. Et etiam istud vacuum aut est indivisibile aut
divisibile. Si divisibile, tunc illae partes indivisibiles
erunt ultima eius, et tunc contiguum componetur
ex vacuo. Si autem indivisibile et partes sunt indivi-
sibiles, tunc ex eis non fit divisibile.

*[Vetus:] Amplius autem divideretur in indivisibi-
lia, siquidem ex quibus est utrumque in ipsa
dividitur. Sed nullum est continuorum in im-
partibilia divisibile. Aliud autem ge-
nus non potest esse medium punctorum et
<pb n="[140r
ipsorum nunc nullum. Si namque est manife-
stum quod aut etiam divisibile aut indivi-
sibile est, et si divisibile aut in indivisibi-
lia aut in semper divisibilia, hoc autem
est continuum. Manifestum autem est quod omne
continuum divisibile in semper divisibi-
lia. Si enim in indivisibilia divideretur
continuum, esset indivisibile indivi-
sibili contactum. Unum enim ultimum et
quae tanguntur continuorum est.
[Scotus:] Et etiam si ita esset, tunc divideretur indivi-
sibile, cum in illa ex quibus componitur
utrumque dividitur. Sed iam habeamus
quod nullum continuum dividitur in ali-
quod non habens partes. Et impossibile est
ut inter haec duo sit medium genus.
Res enim est aut indivisibilis aut divisibilis. Si divi-
sibilis, aut dividitur in indi-
visibile aut in divisibile semper, et hoc
est continuum. Et manifestum est etiam quod omne
continuum dividitur semper in divisi-
bile. Continuum enim, si dividitur in indi-
visibile, tunc indivisibile continuatur
cum indivisibili, quoniam partes continuorum
sunt continuae et sunt unum*.
Haec est quasi alia declaratio super hoc quod continuum
non componitur ex indivisibilibus. Et istae declaratio-
nes sunt quasi abundantes. Et ipse procedit ex hoc
ad declarandum quod continuum dividitur semper indi-
visibilia. Et dixit: Et etiam si ita esset etc., id est et
cum etiam manifestum est quod si continuum esset com-
positum ex indivisibilibus, tunc continuum divideretur
in indivisibile, id est tunc divisio eius perveniret ad par-
tes indivisibiles, cum omne compositum dividitur
et in minima eorum ex quibus componitur. Et hoc
intendebat cum dixit: Cum in illa ex quibus com-
ponitur etc., id est quoniam cum posuerimus du-
as partes quarum utraque componitur ex duabus par-
tibus indivisibilibus, tunc utraque dividitur in indivisi-
bile, cum illa ex quibus componitur utraque pars
in illa dividitur. Et cum induxit syllogismum hypothe-
ticum in quo dicit quod si ita esset etc. Deinde induxit ca-
thegoricum ad probandum consecutionem in hoc syl-
logismo in quo dixit: Cum illa ex quibus componitur
etc., destruxit consequens ad concludendum
oppositum praecedentis, et est quod continuum non di-
viditur in indivisibile. Et hoc fecit innuendo quod ista sunt
manifesta ex praedictis. Et dixit: Sed iam declaravimus
quod nullum continuum etc., id est quoniam si divide-
retur in indivisibile, tunc indivisibile haberet par-
tes, et tunc illud quod poneretur indivisibile esset di-
visibile. Et cum dixit, quod continuum non dividi-
tur in indivisibile, incepit declarare quod ex hoc se-
quitur, ut continuum dividatur semper indivisibile.
Et dixit: Et impossibile est ut inter haec duo sit medium
genus etc., id est inter divisibile et indivisibile. Deinde
<pb n="[140r
dicit: Quoniam res aut est indivisibilis etc., id est quoniam
omnis res necessario aut recipit divisionem aut non
recipit, et si recipit divisionem sicut est dispositio in
continuo aut dividitur in indivisibile aut in semper
divisibile. Deinde dicit: Et hoc est continuum etc., id est et
ista est descriptio continui, scilicet quod est illud quod sem-
per dividitur in divisibile ut apparet etiam ex hoc
sermone. Deinde declaravit quomodo sequitur hoc
ex hoc sermone et iteravit ipsum ut sit magis ma-
nifestum. Et dixit: Et manifestum est etiam etc.,
id est et manifestum est ex sermone praedicto, cum po-
suerimus quod inter illud quod dividitur in indivisibile
et in divisibile non est medium quod omne continuum
semper dividitur indivisibile. Quoniam si dividatur
in indivisibile, tunc aliquid indivisibile contiguatur cum
aliquo indivisibili, quoniam continua sunt contigua.
Et declaratum est quod indivisibile non contiguatur
cum indivisibili, quia contigua sunt illa quae habent ulti-
ma alia a se. Unde apparet quod sunt divisibilia.

*[Vetus:] Eiusdem autem rationis est et magnitu-
dinem et tempus et motum ex indi-
visibilibus componi et dividi in indi-
visibilia aut nihil.
[Scotus:] Et ratio eadem est in magnitudine et
tempore et motu, scilicet quoniam sunt composi-
ta ex indivisibilibus et quod dividitur
in indivisibilia aut quod nullum eorum
est tale*.
Dicit: Et ratio eadem est in hoc in tribus speciebus
continui, scilicet in magnitudine et motu et tempore, quo-
niam illud quod contingit in aliquo eorum contin-
git in reliquis, scilicet quod si unum fuerit indivisibile, sequitur
ut reliqua sint indivisibilia, scilicet composita ex indivisi-
bilibus. Et si fuerit unum compositum ex divisibi-
libus, sequitur ut reliqua sint talia. Et cum dixit quod
eadem ratio est in eis, incepit declarare hoc esse
impossibile in motu ad declarandum hoc esse impossi-
bile in magnitudine. Et incepit prius declarare quod si
magnitudo componitur ex indivisibilibus, contingit
ut reliqua sint talia.
*[Vetus:] Manifestum autem ex his. Si enim magni-
tudo ex indivisibilibus componitur,
et motus qui huius ex aequalibus erit
motibus indivisibilibus, ut si ipsa a. b.
c. ex a. b. c. est indivisibilibus motus in
quo d. h. z. secundum quem motum est ipsum k. in
spatio quod est a. b. c. unamquamque partem
habet indivisibilem.
[Scotus:] Et hoc declarabitur ex hoc quod narra-
bo. Quoniam si magnitudo compo-
natur ex indivisibilibus, tunc motus
istius etiam erit compositus ex mo-
tibus aequalibus indivisibilibus, verbi
gratia quoniam si magnitudo a. b. c. fue-
rit composita ex partibus indivisibilibus,
scilicet a. b. c., tunc motus per illam d. h. z. quo
<pb n="[140v
movetur k. per longitudinem a. b. c.
quaelibet pars eius erit indivisibilis*.
Vult declarare quod si magnitudo componatur ex in-
divisibili, necesse est etiam ut motus componatur ex
indivisibili. Deinde cum hoc declaraverit, inducet impos-
sibile sequens ex hoc quod motus sit compositus ex
indivisibili, ex declarabitur quod neque magnitudo
etiam est composita ex indivisibili. Et haec est eius
intentio. Et manifestum est quod si magnitudo fuerit
composita ex indivisibili quod motus etiam erit com-
positus ex indivisibili. Quoniam causa continuati-
onis motus est continuatio magnitudinis et quod mo-
tus est aequalis magnitudini et partes illius partibus
istius et quia hoc est manifestum per se, contentus est
in hac declaratione solo exemplo. Et posuit magni-
tudinem a. b. c. compositam ex tribus magnitudi-
nibus indivisibilibus, scilicet a. b. et c. Et cum ita fue-
rit, manifestum est quod motus per magnitudinem a.
b. c. erit aequalis ei et similiter partes partibus. Po-
natur igitur sicut dixit motum d. h. z. per magni-
tudinem a. b. c. et manifestum est quod totus motus
d. h. z. erit aequalis magnitudini a. b. c. et partes
partibus. Erunt igitur tres partes motus d. h. z. aequa-
les tribus partibus magnitudinis a. b. c. et partes
a. b. c. sunt indivisibiles, ergo partes tres d. h.
z. sunt indivisibiles. Et sic erit pars d. aequalis parti
a. et h. parti b. et z. parti c. Et quia magnitudines
sunt indivisibiles, motus erunt indivisibiles. Et cum
declaravit quod cum magnitudo fuerit composita ex in-
divisibili quod motus erit compositus ex indivisibili,
declaravit etiam quod cum motus fuerit indivisibilis,
res mota etiam erit indivisibilis, scilicet k.

*[Vetus:] Si igitur praesentis motus necesse est
moveri per aliquam partem, et si move-
tur aliquid ad esse, motum et movere
erit ex indivisibilibus. Secundum quidem igitur
a. motum est ipsum, o. motu quo d.
movetur, secundum uno b. movetur motu
quo ipsum enim et secundum c. quo ipsum z.
[Scotus:] Si igitur necesse est cum motus fue-
rit, ut aliquid moveatur, et cum aliquid
movetur ut motus sit, necesse est ut
motum sit compositum ex indivisibili
k. igitur movetur perfecte a. motu d.
et per b. motu h. et per c. similiter mo-
tu z*.
Cum posuit quod cum fuerit motus, necesse est ut
res mota sit, et iam posuerat quod mota quae sunt super
magnitudinem indivisibilem sunt indivisibilia. Sequi-
tur ut isti motus indivisibiles habeant rem motam,
nam omnis motus invenitur in moto. Et quia isti mo-
tus sunt indivisibiles, necesse est ut res mota sit in-
divisibilis. Impossibile est ut motum sit maius motu,
et induxit hunc sermonem in forma syllogismi hypo-
thetici. Et dixit: Si igitur etc., id est si igitur necesse est
cum fuerit motus ut res mota sit, et posuerimus
motus indivisibiles per magnitudinem indivisibi-
lem, et res mota non est maior motu neque magnitu-
dine per quam movetur. Necesse est ut res mota
<pb n="[140v
primo sit indivisibilis ex quo sequitur ut mota com-
posita sint composita ex indivisibilibus, scilicet mota non
primo. Deinde dedit exemplum et dixit: k. igitur movetur etc.,
id est k. igitur quod est res mota movetur per a. indi-
visibile quod est pars a. c. motu indivisibili qui est pars
d. z. scilicet motu d. et movetur per b. quod est pars magni-
tudinis motu h. et movetur per partem indivisibilem
quae est c. motu indivisibili quod est etiam k. igitur quod
est res mota necessario est indivisibilis.
*[Vetus:] Si igitur necesse est quod movetur
unde et ubi non simul moveri et mo-
tum esse quo movit quando movit ut si
Thebas aliquis it, impossibile est
simul ire Thebas et itum esse The-
bas, secundum a. quidem igitur in partibi-
lem motum est ipsum o. Secundum quod ipsum d.
motus aderat, quasi siquidem posterius
devenerit quam venit, divisibile utique
erit a. Cum enim veniret neque quiescebat
neque transierat, sed medium erat. Si autem si-
mul venerit et venit veniens cum ve-
nit ventum, ibi erit et motum esse ubi
movetur.
[Scotus:] Si igitur necesse est in moto de ubi in
ubi, ut non insimul moveatur, et iam
est motum ad illum ad quod moveba-
tur, verbi gratia si aliquis am-
bulat ad aliquam civitatem, impossi-
bile est ut insimul ambulet ad illam
civitatem et iam ambulavit ad illam
civitatem. Et in moto k. per spatium d.
quod non habet partem, fuit motus exi-
stens c. d. ergo necesse est, si motum non
pertransit spatium nisi postquam mo-
vetur per illum, ut sit divisibile. Quoniam
dum movetur per illud spatium im-
possibile est ut sit quiescens aut per-
transeat illud, sed est in dispositione
media, et si insimul sunt pertransi-
re et pertransisse, tunc ambulans dum
ambulat iam ambulavit et pervenit
ad illud quod intendebat et move-
batur ad illud quo movetur*.

Cum declaravit quod cum magnitudo fuerit indi-
visibilis, necesse est ut motus sit indivisibilis et mo-
tio, scilicet passio sit indivisibilis, et similiter motum
cum causa continuationis motus est continuatio
magnitudinis, incepit declarare impossibile quod ac-
cidit ex hoc quod motum sit indivisibile et per magni-
tudinem indivisibilem. Et dixit: Si igitur etc., id est
si igitur necesse est ut in omni motu de loco in lo-
cum ut non insimul moveatur, et perficiat motum
et perveniat ad locum quo movebatur dum mo-
vetur, quoniam motus invenitur ante quam
<pb n="[141r
motus perficiatur. Et cum posuit quod impossibile est,
ut res mota moveatur insimul et quod iam perfecit
motum, scilicet quod in eodem instanti sunt vera haec duo,
nam instans in quo movetur per magnitudinem est aliud
ab instanti in quo perficitur motus, dedit exemplum de hoc
et dixit: Verbi gratia etc., id est quoniam instans in quo
dicitur ambulare est aliud ab instanti in quo dici-
tur ambulasse. Et cum posuit hanc propositionem quae est
manifesta per se, coniungit ei propositionem quam intende-
bat destruere. Et dixit: Et in moto k. etc., id est et
cum declaratum est quod impossibile est, ut res mota insimul
pertranseat spatium et quod iam pertransivit ipsum, et fu-
it positum quod motum k. quod est indivisibile per spatium
a. quod est indivisibile habet motum existentem, scilicet z. qui est
pars motus d. h. z. Ergo necesse est ut istud spa-
tium sit divisibile quod est contra positum. Ergo impossi-
bile est ut motus indivisibilis sit per spatium indivisibi-
le. Et cum posuit in hoc sermone quod quando k. movetur
per spatium a. b. c. quod est compositum ex magnitudi-
nibus indivisibilibus quod habet motum per partem a.
Indivisibilem, et potest aliquis dicere quod k. non habet
motum existentem nisi per totam magnitudinem, non
per partes, incepit declarare quod cum fuerit motum
per totam magnitudinem, sequitur ut habeat motum
per unamquamque partium. Et dixit: Quoniam dum
movetur etc., id est et necesse est ut motum k. ha-
beat motum existentem per unamquamque illarum partium
indivisibilium, quia motum k. dum movetur per illud
spatium quod est a. b. c. impossibile est, ut quiescat
in unaquaque illarum partium, sed necesse est ut movea-
tur per unamquamque earum. Motum enim dum movetur
non est in eo ex quo neque in eo ad quod, sed sicut di-
xit inter utrumque. Et cum declaravit quod motum indi-
visibile per unamquamque partium indivisibilium facit
motum, dixit: Si igitur insimul etc., id est si igitur
istud motum movebatur per unamquamque istarum par-
tium indivisibilium, necesse est secundum hoc quod unaquae-
que earum est indivisibilis, ut insimul pertranseat.
Et quod iam pertransivit, scilicet quod instans in quo dicitur
ipsum pertransire eam sit idem cum instanti in quo
dicitur ipsum pertransivisse, et hoc sequitur necessario pro-
pter hoc quod magnitudo et motus sunt indivisibiles.
Deinde induxit inopinabile quod est in hoc et dixit:
Si igitur insimul etc., id est et ex quo sequitur
ut ambulans dicatur vere iam ambulasse in loco
in quo ambulat, et in loco in quo vere dicitur iam
ambulasse dicatur vere ambulare. Et sic motus eius
erit ociosus, quoniam si homo quando ambulat
ad balneum, est in balneo. Motus eius est ociosus
et similiter si ambulat ad balneum, quando est in
balneo.

*[Vetus:] Si vero secundum totum a. b. c. moveatur
aliquid, et motus quo movetur d.
enim z. est. Secundum autem impartibilem a.
nihil movetur, sed motum est. Erit utique
motus non ex motibus, sed ex momentis,
et motum esse aliquid non motum. Secundum a.
enim transivit non transiens quasi erit aliquid
transitum esse non aliquando iens vel transiens.
Hanc enim transivit, non transiens hanc.
<pb n="[141r
[Scotus:] Et si aliquid movetur per spatium a. b. c.,
motus quo movetur est d. h. z. Sed nihil
movetur omnino per b. quod non habet
partem et est pars a., sed iam movebatur.
Motus igitur erit compositus non ex
motibus, et aliquid movetur et iam
movebatur absque eo quod semper moveba-
tur. Iam enim pertransivit per spatium a. abs-
que eo quod sit ens. Erit igitur aliquid quod iam
ambulavit absque eo quod in omni hora
ambulabat. Iam enim ambulavit per hoc
spatium absque eo quod fuit ambulans in
hoc spatio, id est in omni quod innatum est
moveri*.
Cum induxit impossibile quod sequitur ex hoc quod mo-
tum indivisibile habeat motum per unamquamque par-
tium indivisibilium, et adversarius forte non concedit,
hoc licet, iam declaravit ipsum. Incepit inducere impos-
sibile quod sequitur si non fuerit motum per unamquamque
earum, et est illud quod sequitur ex ipsa re. Contingit enim
ei ut per magnitudinem indivisibilem sit compositus
ex finibus motuum, non ex motibus. Et est aliud impos-
sibile aut concedit quod movetur per unamquamque par-
tium. Et tunc continget impossibile praedictum. Et dixit: Et si
aliquid movetur per spatium etc., id est et si posueri-
mus quod aliquod indivisibile movetur per totum spati-
um a. b. c. absque eo quod movebatur per unamquamque
partium indivisibilium a. b. c., sequitur ut motus per hanc
totam magnitudinem sit compositus ex motibus d. h.
z. Deinde dicit: Sed nihil omnino movetur etc., id est et cum
motus per totam magnitudinem a. b. c. fuerit compo-
situs ex motu qui est per magnitudinem a. et magnitu-
dinem b. et magnitudinem c., et nihil omnino movetur
per aliquid quod non habet partem. Sed non vere
dicitur de illo quod movetur in unaquaque istarum partium
indivisibilium nisi ipsum iam fuisse, id est perficere motum
et quiescere non moveri ex quo sequitur ut motus
qui est per magnitudinem compositam ex indivisibilibus
sit compositus ex ultimis motuum, non ex motibus, scilicet
ex quietibus. Et secundum hoc erit aliquid quod iam move-
batur absque eo quod prius movetur. Et intendebat
hoc cum dixit: Et erit aliquid motum et iam move-
batur etc., id est contingit enim in moto per magni-
tudinem a. indivisibilem, ut moveatur per illam abs-
que eo quod in alia hora ivisset ad ipsam. Deinde indu-
xit exemplum impossibilitatis in hoc et dixit: Erit igitur ali-
quid etc. Sequitur enim ex hac positione, ut
sit aliquid quod iam ambulavit per aliquod spati-
um absque eo quod in aliqua hora esset ambulans
ad ipsum quod est valde impossibile. Deinde dicit: Scilicet in omni quod
innatum est moveri etc., id est et hoc necesse est in
omni quod innatum est moveri, scilicet ut non vere dicatur
quod iam est motum nisi postquam movetur, scilicet quod hoc est in-
opinabile in omni quod innatum est moveri, scilicet dicere quod iam est
motum absque eo quod prius movebatur.

*[Vetus:] Si igitur necesse est aut quiescere aut
moveri omne, quiescit autem per unumquodque
eorum quae sunt a. b. c. Ergo est aliquid
<pb n="[141v
continue quiescens simul et quod move-
tur. Per totam enim a. b. c. movebatur o. et
quiescebat secundum quamlibet partem quasi et
per omnem. Et siquidem indivisibilia quae
sunt d. e. z. motus sunt, motu praesente
continget utique non moveri, sed quiescere.
Si autem non sunt motus, motum non ex
motibus esse.
[Scotus:] Si igitur necesse est in quolibet, aut ut
sit quiescens aut ut moveatur, sequi-
tur ut sit quiescens in unaquaque parti-
um a. b. c. ex quo sequitur ut aliquid
sit insimul continue quietum et mo-
veatur, quoniam est motum in toto
spatio a. b. c. et quiescens in unaqua-
que partium. Ergo est quiescens in toto,
et si partes motus d. z. h. indivisi-
biles sunt motus, possibile est ut mo-
tus sit et nihil movetur, sed est quie-
scens. Et si non fuerit motus, possibile
est ut motus non sit compositus
ex motibus*.
Hic congregat praedicta et vult inducere impossibile
quod sequitur ex omnibus divisionibus quibus usus
est in destructione eius quod motus sit indivisibi-
lis aut compositus ex indivisibili. Et abreviatio isti-
us syllogismi est talis. Si omnis res necesse est ut sit
aut quiescens aut mota, tunc motum k. indivi-
sibile per spatium a. b. c. quorum unumquodque est
indivisibile aut est motum per unamquamque partium
a. b. c. aut quiescens, et iam est motum. Et impossi-
bile est ut moveatur, quoniam quando aliquid fuerit
in indivisibili, dicitur iam esse motum ex quo se-
quitur, ut aut insimul moveatur et iam est motum
aut ut sit motum absque eo quod prius movebatur
et totum hoc est impossibile. Et si non fuerit motum
in aliqua hora per unamquamque partium a. b. c.,
necesse est ut sit quiescens in unaquaque earum. Quo-
niam si innatum est moveri et non movetur, erit qui-
escens. Et sic motus per magnitudinem a. b. c. est com-
positus ex quiete et erit quiescens in tota magnitudine,
cum est quiescens in unaquaque partium. Sed positum est i-
psum moveri per totam magnitudinem quod est incon-
veniens. Et cum declaravit impossibile quod sequi-
tur ex hoc quod motum sit quiescens in unaquaque
partium magnitudinis indivisibilis, declarat impossi-
bile quod sequitur ex hoc quod sit motum. Et dixit: Et si
partes motus d. h. z. etc., id est impossibile erit
ut motus sit sine moto. Impossibile enim est ut motum
moveatur per indivisibile et universaliter per aequa-
le sibi, cum fuerit divisibile ne dum cum fuerit indi-
visibile et cum non fuerit motum, erit quiescens.
Deinde dicit: Possibile est ut sit motus compositus
non ex motibus aut ex quietibus aut ex ultimis
motuum. Et totum hoc est impossibile. Et cum destru-
xit consequens in hoc syllogismo quem primo po-
suit dicentem quod si magnitudo fuerit indivisibilis
<pb n="[141v
quod motus erit indivisibilis, id est compositus ex indi-
visibili, conclusit oppositum praecedentis, et est
quod magnitudo non est composita ex indivisibili. Et
iste sermo componitur ex syllogismis hypotheticis
quorum primus est quod si magnitudo fuerit indivisibi-
lis, motus erit indivisibilis. Secundus autem est quod
si motus fuerit indivisibilis, motum erit indivisibile.
Tertius vero est quod si motum fuerit indivisibile, tunc
motum insimul iam est motum et movetur aut mo-
tus erit compositus ex quietibus.

*[Vetus:] Similiter autem necesse est longitudi-
ni et motui indivisibile esse et tempus
et componi ex ipsis nunc entibus in
divisibilibus. Si enim omnis divisi-
bilis est in minori tempore autem aequaliter
velox transibit minorem, divisibile
erit et tempus. Si autem tempus divisibi-
le est in quo fertur aliquid per ipsum, a.
et quae est ipsum a. erit divisibile.
[Scotus:] Et ad modum longitudinis et motus
necessario sequitur, ut tempus sit indi-
visibile et compositum ex instantibus
quae sunt indivisibilia. Si igitur hoc fu-
erit divisibile et illud quod est aequa-
lis velocitatis pertransit in minori tem-
pore per minus spatium, tunc tempus
erit divisibile. Et si tempus in quo il-
lud movetur per spatium a. fuerit
divisibile, tunc spatium quod est pars
a. erit divisibile*.
Cum declaravit quod magnitudo non est indivisibilis,
quoniam si fuerit indivisibilis, motus erit indivisibi-
lis. Et si motus erit indivisibilis, motus non erit. Ince-
pit declarare quod similiter declarabitur et ex tem-
pore etiam, scilicet quod cum fuerit positum quod magnitu-
do est indivisibilis continget in tempore illud quod
contingit in motu, scilicet ut sit indivisibile ex quo ac-
cidit, ut non sit velocius et tardius ut post dicet. Et
hoc intendebat cum dixit: Et ad modum etc.,
id est et sicut contingit in longitudine et motu quod si
longitudo fuerit indivisibilis, sequitur ut motus
sit indivisibilis. Similiter contingit in longitudine et
tempore, scilicet quod cum longitudo per quam est motus
fuerit indivisibilis, sequitur ut tempus etiam sit indivisi-
bile, id est compositum ex instantibus quae sunt indivi-
sibilia. Et cum narravit quod cum magnitudo fuerit
composita ex indivisibilibus, sequitur ut tempus sit compo-
situm ex indivisibilibus, incepit declarare quomodo
sequitur quod si alterum fuerit divisibile, reliquum
erit divisibile, quoniam hoc declarato declarabitur
contrarium. Et dixit: Si igitur fuerit divisibile etc.,
id est si igitur magnitudo per quam est motus fuerit di-
visibilis, et est notum per se quod illud quod est aequalis ve-
locitatis si pertransit per aliquam magnitudinem
in aliquo tempore, necesse est ut pertranseat per
quandam partem illius magnitudinis in quodam illius
temporis, quoniam cum magnitudo fuerit divisibilis,
necesse est ut tempus sit divisibile. Nam cum
<pb n="[142r
posuerimus magnitudinem divisibilem per quam movetur
idem motum in aliquo tempore, possibile est ut move-
atur per medietatem illius in medietate illius temporis,
et sic tempus dividetur necessario. Cum dixit:
Et illud quod est aequalis velocitatis pertransit etc.,
intendit conversum, scilicet quod illud quod est aequalis
velocitatis pertransit spatium minus in tempore minori.
Et propter hoc verificabitur quod cum magnitudo di-
viditur, tempus dividetur. Et forte erat error in scriptu-
ra, quoniam in libro Alexandris invenimus loco istius. Et
in minori aequalis motus pertransit minus, id est et in mino-
ri magnitudine illud quod est aequalis motus pertransit
per tempus minus. Et forte cum declaravit quod cum
magnitudo fuerit divisibilis, tempus erit divisibile,
declaravit etiam conversum quod intendebat, scilicet quod cum
tempus fuerit divisibile, magnitudo erit divisibilis.
Et hoc manifestum est ex hoc, quoniam cum motum quod
est aequalis velocitatis movetur per aliquam magnitu-
dinem, cum dividit tempus, dividit magnitudinem. Et
cum declaravit quod si tempus fuerit divisibile, magni-
tudo erit divisibilis, fuit declaratum quod si magnitu-
do fuerit indivisibilis, tempus erit indivisibile, quo-
niam destructo consequenti sequitur oppositum praeceden-
tis. Et in hoc capitulo intendebat declarare habitu-
dinem quae est inter spatium et tempus sicut est disposi-
tio inter spatium et motum.

*[Vetus:] Quoniam autem omnis magni-
tudo in magnitudines divisibi-
lis, ostentum est enim quoniam impossibile est
ex atomis continuum esse aliquid, ma-
gnitudo autem omnis continua, neces-
se est velocius in aequali tempore et in
minori plus moveri sicut diffiniunt
quidam ipsum velocius. Sit enim ipsum in
quo a. eo in quo b. velocius. Quoniam
igitur velocius quod mutat in quo
tempore ipsum a., mutatum est ab ipso c.
in ipsum d., scilicet in tempore z., id est in hoc i-
psum b., non erit iuxta ipsum d., sed defi-
ciet quasi in aequali tempore plus abi-
it velocius.
[Scotus:] Et cum omnis magnitudo est divisi-
bilis in magnitudines, nam declaratum
est quod impossibile est ut magnitudo com-
ponatur ex indivisibilibus, et omnis ma-
gnitudo est continua, necesse est ut
velocius in aequali tempore cum motu
tardioris moveatur per maius et in mi-
nori tempore per aequale ut quidam determi-
nant velocius. Sit igitur a. velocius
quam b., quoniam velocius est illud quod citi-
us mutatur. Et tempus in quo mutatur
a. de c. in d. et sit z. h. non potest in eo
b. pervenire ad d. Ergo in aequali tem-
pore velocius pertransit per maius
<pb n="[142r
spatium*.
Cum declaravit quod magnitudo et tempus consequi-
tur se in divisibilitate et in indivisibilitate, et intendit
declarare quod per velocius et tardius quae sunt infinitum
in motu apparet quod tempus est divisibile et quod magni-
tudo est divisibilis semper. Et qui aufert divisibilitatem
a tempore et a magnitudine, aufert velocitatem et
tarditatem, scilicet ponit velocissimum quo nihil est veloci-
us et tardissimum quo nihil est tardius. Et dixit: Et
cum omnis magnitudo dividitur in magnitudinem,
id est divisibilem. Deinde dicit: Nam declaratum est etc., id est
quoniam omne compositum dividitur in ea ex quibus componi-
tur. Et est declaratum quod impossibile est, ut aliqua ma-
gnitudo componatur ex indivisibilibus, id est manifestum est
quod omnis magnitudo dividitur in magnitudinem, id est
divisibilem, quoniam non est illic nisi divisibile aut in-
divisibile. Et cum posuit quod omnis magnitudo divi-
ditur in magnitudinem divisibilem, dixit: Et omnis ma-
gnitudo est continua, id est sequitur ex hoc quod omnis ma-
gnitudo dividatur in continuum. Et cum posuit quod omnis
magnitudo dividitur in continuum loco praecedentis
in hoc syllogismo, induxit consequens et dixit: Neces-
se est ut velocius etc., id est et cum magnitudo
dividitur semper indivisibile et similiter tempus, sequi-
tur ut velocius et tardius sit ut quidam determinant.
Velocius enim dicitur in respectu tardioris. Et est illud
quod pertransit in tempore aequali temporis pertran-
situs tardioris maius spatium. Immo pertransit maius
etiam in minori tempore, et etiam pertransit aequale.

Et
intendebat per hoc quod cum velocius habeat has tres
dispositiones, manifestum est quod pertransit spatium
per quod movetur tardius in minori tempore et per-
transit tardius in tempore aequali motu velocioris per
minus spatium. Si igitur magnitudo non divideretur
in rem divisibilem, non esset possibile cum veloci-
us moveretur per magnitudinem indivisibilem in alio
tempore, ut moveretur tardius in illo tempore.
Quoniam tunc divideretur illud quod non est di-
visibile, et sic destrueretur diffinitio tardioris. Et est quod
movetur in tempore in quo movetur velocius per
spatium minus. Et cum destruitur diffinitio tardio-
ris, destruetur diffinitio velocioris. Et est quod move-
tur in tempore aequali per maiorem magnitudinem
et tacuit diffinitionem tardioris, quia intelligitur ex
diffinitione velocioris. Et dixit: Movetur in minori
tempore per spatium maius, ut appareat ex eo ma-
gis. Et cum minori tempore movetur per spatium
maius, quanto magis movebitur in eo per spatium
aequale. Et cum declaravit quod ponendo magnitu-
dinem esse compositam ex divisibilibus, verificabun
tur diffinitiones quibus diffinitur velocius et tardi-
us. Incepit declarare hoc et primo declarare quod ve-
locius pertransit in minori tempore maius spa-
tium. Et dixit: Sit igitur a. etc., id est ponantur
igitur duo mota, scilicet a. et b. et sit a. velocius b. et
moveatur per spatium c. d. Et quia velocius, scilicet a per-
venit ad d. in minori tempore quam tempus in quo
pervenit, b. quod est tardius quod est velocioris transla-
tionis sit hoc tempus z. h. Et manifestum est quod
in hoc tempore non pervenit tardius de c. ad d.
Ergo necessario movebitur per minus spatium quam
spatium c. d. Sit igitur c. k. Ergo velocius est illud
quod semper movetur in aequali tempore per spatium
<pb n="[142v
maius et tardius per spatium minus. Et cum declaratum
hoc per exemplum, incepit declarare etiam quod in mi-
nori tempore movetur per maius spatium, et est secun-
da diffinitio.

*[Vetus:] At vero et in minori plus in quo enim
ipsum a. factum est iuxta ipsum d., ipsum
b. erit iuxta enim quod tardius est. Ergo quoniam
ipsum a. ad ipsum d. factum est in omni
in quo est z., in tempore ad ipsum t. erit
in minori hoc, et erit in quo z. k. Ipsum
quidem c. t. quod transibit ipsum a. maius
est ipso c. e. Tempus autem quidem est z. k.
minus est omni eo z., id est quasi in minori abi-
bit maius.
[Scotus:] Et etiam in minori tempore pertransit
maius. Ponatur igitur quod in tempore
in quo a. pervenit ad d. pervenit b.
quod est tardius ad k. Et quia a. pervenit
ad d. in toto tempore z. h., perventus
ergo eius ad t. erit in minori hoc tem-
pore. Sit igitur in tempore z. In b. igitur
pertransit c. k. in tempore z. d. et a. per-
transit c. t. in z. l. Ergo illud quod per-
transit a. est maius quam c. k., et tempus
z. l. est minus quam totum z. l. h. ergo in
minori tempore pertransit maius*.
Vult declarare etiam per exemplum quomodo sequitur
quod omne velocius pertranseat in minori tempore
spatium maius. Ponendo quod velocius est a. et tardi-
us b. et velocius movetur per longitudinem c. d.
in tempore z. h., tardius igitur, scilicet b. pertransit in
hoc tempore diminutione minore quam c. d. sit igi-
tur c. k., et ponamus igitur velocius quod movetur per
longitudinem maiorem c. k. minore c. d. et sit longi-
tudo c. k. t., manifestum est igitur quod pertransibit il-
lam in minori tempore quam tempus in quo pertran-
sivit totum c. d., scilicet tempus z. h. sit igitur hoc tem-
pus z. l. Ergo a. velocius pertransit in tempore z.
l. quod est minus tempore z. h. spatium c. k. t. quod est
maius in spatio k. c. quod pertransivit tardius in
tempore z. l. h. maius. Et hoc intendebat declarare
cum dixit: Ergo perventus eius ad c. Et cum in-
tendit perventum. a de c. ad t. quod est positum inter k.
et d. ita quod magnitudo c. k. sit maior c. t. et minor
c. d. et pertransitus eius in illa erit in minori tem-
pore quam sit tempus in quo velocius pervenit de
c. ad d. et tardius de c. ad k. Et sermo residuus est
manifestus. Et ex hoc manifestum est quod necesse est,
ut magnitudo dividatur semper in divisibilia quem-
admodum cum fuerit positum quod magnitudo est ta-
lis, sequitur ut velocius et tardius sint talia. Sed pri-
ma consecutio est consecutio praecedentis ex posteri-
ori. Secunda vero est posterioris a priori. Et ideo in
hac declaratione non est contrarietas ut existimant
quidam.

*[Vetus:] Manifestum autem est ex his et quod veloci-
<pb n="[142v
us in minori tempore abibit aequale,
quoniam quidem enim maiorem in minori tran-
sit tardiori. Ipsum autem secundum se ipsum acce-
ptum in pluri tempore maiorem mi-
nori, ut quae est l. in ea quae est l. x. Plus
utique erit tempus quod est p. r. in quo i-
psum a. transit l. m. quam quod est p., scilicet in quo
transit ipsum l. x. quasi si quod est p. r. tem-
pus minus est eo quod est h. in quo
quod tardius est transit ipsum l. x., et quod
est p. s. tempus minus est in quo est
h. Ipso enim p. r. minus est minore autem
minus et ipsum minus est quasi in mi-
nori movebitur aequale.
[Scotus:] Et apparet etiam ex hoc quod velocius
in minori tempore pertransit spatium
aequale, quoniam cum pertransit spatium
longius in minori tempore, quam sit
tempus in quo pertransit illud tar-
dius cum accipitur per se, tunc pertran-
sibit spatium longius in maiori tem-
pore, quam tempus in quo pertransi-
vit brevius spatium, verbi gratia quod spa-
tium l. m. est longius spatio l. n., et tem-
pus z. h. in quo pertransit spatium
l. n. est maius tempore z. q. in quo per-
transit spatium l. m. ex quo sequitur
quod si tempus z. q. fuerit minus tem-
pore z. h. in quo tardius pertransit
spatium l. n., ut z. f. fit minus tempo-
re z. h., quoniam est minus tempore z. q. et
quod est minus minore est etiam minus,
ergo necesse est ut moveatur in tempo-
re minori aequaliter*.
Vult etiam declarare quod velocius pertransit in tem-
pore minori spatium aequale, quoniam cum per-
transit in tempore minore spatium maius quam illud
quod pertransit tardius, necesse est ut pertranseat
spatium quod pertransivit tardius in minori tem-
pore quam tempus in quo pertransivit maius spa-
tium et quod est minus minore est minus necessa-
rio. Et dixit: Quoniam cum pertransit etc., id est
quoniam cum velocius pertransit longius spatium
in minori tempore quam tempus in quo pertransivit
illud tardius ut declaratum est, tunc cum velocius
accipitur per se, et fuerit consideratum quomodo pertran-
sit utrumque spatium, scilicet spatium quod pertransit tardius
et spatium quod est maius illo, scilicet quod velocius pertransit
in minori tempore, tunc pertransibit spatium quod est
maius in tempore maiori tempore in quo pertran-
sivit spatium brevius, scilicet per quod movebatur tardius.
Et quia maius istorum duorum temporum est minus tem-
pore in quo tardius pertransit illud spatium termi-
natum, manifestum est quod minus tempus tempore
<pb n="[143r
maiori et est illud in quo pertransivit velocius bre-
vius spatium, scilicet spatium per quod movetur tardius est
minus multum quam tempus in quo pertransiit illud tar-
dius.

Deinde dicit: Verbi gratia etc., id est ponatur igi-
tur spatium l. m. longius spatio l. n. et ponatur tempus
z. h. in quo tardius pertransit spatium l. n. et tempus
z. q. in quo velocius pertransit spatium l. m. maius
et minus quam tempus z. h. ut prius declaratum est. Et
cum posuit duo spatia inaequalia, et posuit quod velo-
cius movetur per maiorem longitudinem in minori tem-
pore quam sit tempus in quo movetur tardius per
minorem longitudinem. Et accepit loco spatii maio-
ris l. m. et minoris l. n. et loco temporis maioris
z. h. et minoris z. q. Dixit: Ergo si tempus z. q.
etc., id est sequitur ergo quod si tempus z. q. in quo
velocius movetur per maiorem magnitudinem quae
est magnitudo l. m. fuerit minus tempore z. h. in
quo tardius movetur per minorem magnitudinem,
scilicet per spatium l. n. ut tempus in quo velocius mo-
vetur per minus spatium, scilicet l. n. et si tempus z. f.
sit minus multum quam tempus in quo tardius per-
transivit hoc spatium, scilicet minus, et est tempus z. h.,
quia necesse erit minus tempore z. q. cum idem mo-
tum movetur per minus spatium in minori tempo-
re. Ergo tempus z. f. in quo velocius movetur per
spatium per quod movetur tardius est minus neces-
sario tempore in quo movetur per magnitudinem
maiorem hac magnitudine. Et iam posuimus quod istud
tempus est minus tempore in quo tardius move-
tur per minorem magnitudinem. Ergo tempus in
quo velocius movetur per minorem magnitudinem
est minus multum quam tempus in quo tardius mo-
vetur per hanc magnitudinem. Deinde dicit: Sequitur igi-
tur, ut moveatur in minori tempore aequaliter, id est de-
claratum est igitur ex hoc quod possibile est in velo-
ciori, ut pertranseat spatium aequale ei per quod tar-
dius movetur in tempore minori. Et hoc intendebatur.

*[Vetus:] Amplius autem si omne necesse est aut in
aequali aut in minori aut in pluri
moveri, et quod quidem in pluri tardius
est, quod autem in aequali aeque velox
neque tardius neque utique in pluri aut
aequali movetur ipsum velocius, relin-
quitur igitur in minori tempore tran-
sire velocius quasi necesse est et aequalem
magnitudinem in minori tempore tran-
sire velocius.
[Scotus:] Et etiam si omne motum necesse est, ut move-
atur aut in tempore aequali aut in minori
aut in maiori et illud quod movetur
in tempore aequali est aequale in velo-
citate et velocius non est aequalis velo-
citatis neque tardius, impossibile est ut
velocius moveatur in aequali tempo-
re aut maiori. Ergo remanet ut velo-
cius transeat in minori tempore*.
<pb n="[143r
Haec est alia declaratio quod velocius pertransit spati-
um aequale in minori tempore. Et compositio eius
est talis. quaelibet duo mota quae pertranseunt idem
spatium quorum alterum est velocius reliquo, neces-
se est ut velocius pertranseat illud spatium aut aequa-
li tempore tempori pertransitus tardioris aut in
minori aut in maiori. Sed impossibile est ut velocius
pertranseat illud in maiori tempore, quoniam illud
quod movetur in maiori tempore est tardius. Et si-
militer etiam est impossibile ut pertranseat illud in
aequali tempore. Et cum velocius non movetur per
illud spatium in maiori tempore neque in aequali, ne-
cessario movetur in minore.
*[Vetus:] Quoniam autem omnis motus in tempore
est, et in omni tempore possibile est mo-
veri. Omne autem quod movetur conve-
nit et velocius moveri et tardius, in
omni tempore autem velocius et tardius
moveri.
[Scotus:] Et quia omnis motus est in tempore
et in omni tempore potest esse mo-
tus, et omne motum possibile est ut
moveatur velocius et tardius. Ergo
in omni tempore est motus tardior
et velocior. Et cum ita sit, necesse est
ut tempus sit continuum. Et intelli-
go per continuum divisibile semper
in divisibile. Continuum enim cum tali
modo est positum necesse est ut tem-
pus sit continuum*.
Cum prius declaravit quod si magnitudo fuerit di-
visibilis in infinitum, quod velocius et tardius inveniun-
tur in infinitum, vult declarare e converso. Et est illud
quod intendit in hoc sermone. Et est quod ex hoc quod
velocius et tardius pertranseunt in infinitum,
sequitur quod magnitudo semper dividetur indivisi-
bile. Et praedeclaravit quod si magnitudo fuerit divi-
sibilis quod velocius et tardius erunt divisibilia in in-
finitum, quia divisibilitas magnitudinis est causa in di-
visibilitate velocitatis et tarditatis in infinitum, et
velocitas et tarditas sunt signa divisibilitatis. Et
signa demonstrativa sunt illa quae convertuntur cum
suis causis, scilicet quod cum ponatur causa, sequetur si-
gnum et e converso.

Et ideo incepit primo declarare
consecutionem signi ex causa, deinde consecutionem cau-
sae ex signo. Et dixit: Et quia declaratum est quod omnis
motus est in tempore, et est manifestum per se quia in
omni tempore potest esse motus. Et quod omne mo-
tum aliquo motu potest moveri velocius illo mo-
tu posito, et necessario cadet in aliqua parte illius
temporis. Et cum hoc fuerit positum, scilicet quod in omni
tempore potest esse motus velocior motu posito,
ita quod sit in parte illius, necesse est ut tempus sit
continuum. Quoniam autem omnis motus est in tem-
pore, declaratum est in sermone de tempore, quoniam
in omni motu est prius et posterius, et prius et po-
sterius sunt in tempore. Ergo omnis motus est in tem-
pore, et hoc declarabitur post. Et induxit hanc
<pb n="[143v
propositionem, scilicet quod omnis motus est in tempore. Et
non est contentus hac conclusione quam intendebat
per duas propositiones quae ut videtur sufficiunt
ad illam conclusionem, scilicet dicentes quod in omni tempo-
re potest esse motus et quod omnis motus potest esse
velocior, quoniam ex hoc sequitur quod in omni tempo-
re potest esse motus velocior et tardior. Sed quia po-
test aliquis dicere etiam si concedamus quod in omni
tempore potest esse motus velocior, sed ille motus
velocior cadet non in tempore, sed in instanti, ideo in-
diget conversione, scilicet quod omnis motus est in tempo-
re. Et queritur de hac propositione dicente quod omne
motum potest moveri motu velociori suo motu, nam
declaratum est quod motus motorum naturalium est
terminatus in velocitate et tarditate, et caelum im-
possibile est ut sit velocius ut post declarabitur. Er-
go propositio quae ponitur hic possibilis est impos-
sibilis. Ad hoc autem dicamus quod omne motum secun-
dum quod est motum possibile est, ut moveatur motu
velociori suo motu secundum quod est motus. Et causa
in hoc est quoniam motus est de continuo. Et velo-
citas quae est in motu est similis divisibilitati in
continuo. Quemadmodum igitur divisibilitas proce-
dit in continuo in infinitum, similiter velocitas in
motu. Quoniam si velocitas finiretur in motu se-
cundum quod est motus, esset possibile motum fieri in instan-
ti. Et forte propter hoc dixit prius quod omnis motus
est in tempore. Et sic ista propositio est possibilis per
se, impossibilis per accidens, scilicet quia accidit motui
quod fuit in rebus naturalibus, id est materialibus. Cum
igitur coniuncta fuerit huic propositioni propositio
in qua dubitatur, et concludetur impossibile scietur
quod illud impossibile non sequitur ex possibili secun-
dum quod est possibile. Et Alexander respondet huic quae-
stioni duobus modis. Primo quod corpora caelestia
secundum quod motus eorum est voluntarius possunt moveri ve-
locius, et si non moventur, quemadmodum boni possunt
moveri ad non bonum licet non moveantur. Secun-
da responsio est quod ista possibilitas non pendet a
moto, sed a motu. Omnis enim motus positus in aliquo
moto possibile est, ut imaginetur in alio moto velo-
cior et tardior. Et hoc impossibile est in eodem mo-
to, cum motus omnis moti est terminatus. Nos
autem dicamus quod haec est responsio odomii. Et est consi-
derandum in hoc quod dixit corpora caelestia possunt
moveri velocius. Et cum posuit hanc propositionem,
incepit declarare quomodo accidit si tempus et ma-
gnitudo fuerit composita ex indivisibilibus, ut ve-
locitas et tarditas non procedant in infinitum. Et di-
xit: Continuum enim cum fuerit tale, necesse est ut tem-
pus sit continuum, id est quoniam cum continuum po-
natur huiusmodi et tempus etiam fuerit huiusmo-
di, sequitur ut tempus sit continuum.

*[Vetus:] Dico autem continuum divisibile in sem-
per divisibilia, huiusmodi enim suppo-
sito continuo necesse est continuum esse
tempus. Quoniam enim ostensum est quod velo-
cius in minori tempore transibit aequa-
le, sit quidem in quo est a. velocius,
quod autem est in quo est b. tardius. Et
<pb n="[143v
sit motum tardius quae est c. d. per ma-
gnitudinem in quo est z. in tempore.
Manifestum est igitur quod velocius in mi-
nori quae hoc movebitur per eandem
magnitudinem. Et sit motum a. in quo
est z. t. iterum autem quoniam a., quod est veloci-
us in eo quod est z. t. transivit totam magni-
tudinem quae est c. d. ipsum tardius in eo-
dem tempore minorem transibit. Sit igitur
in quo est c. r. Quoniam autem tardius est quod est
ipsum b. in eo quod est z.t. tempore ipsum
quae est c.r. transivit, velocius in mino-
ri transit, quia iterum dicitur quod est z. t. tem-
pus. Haec autem divisio et c.r. magni-
tudo dividetur secundum eadem rationem. Si
vero magnitudo et tempus hoc semper
erit accipientibus a velociori tardius
et a tardiori velocius et eo quod demon-
stratum est utentibus. Dividet enim quod
est velocius tempus, tardius autem
longitudinem. Si igitur semper verum
est converti, converso autem semper sit
diffinitio. Manifestum est quoniam omne
tempus continuum est.
[Scotus:] Quoniam cum declaravimus quod veloci-
us pertransit in minori tempore aequa-
liter sit a. velocius et b. tardius et
moveatur tardius per mensuram c. d.
in tempore z. h., manifestum est igitur quod
velocius in minori hoc tempore move-
batur per hanc mensuram. Moveatur
igitur in tempore z. t. et etiam quia velo-
cius pertransit in tempore z. t. totum spatium
c. d., ideo tardius pertransit in tempo-
re z. t. minus spatium quam spatium c.
d. Sit igitur spatium c. k. Et quia tardius,
scilicet b. pertransit in tempore z. t. spatium
c. k., ideo velocius pertransit illud in
minori ex quo sequitur, ut tempus z.
c. sit divisibile. Et cum fuerit divisi-
bile, tunc magnitudo c. k. erit etiam
divisibilis secundum illam proportionem. Et
si magnitudo fuerit divisibilis, tem-
pus etiam erit divisibile. Et hoc sequi-
tur semper si translati fuerimus de ve-
locius in tardius et e converso, nam
velocius dividit tempus et tardius
magnitudinem. Et cum ista reflexio
semper est vera, et cum hoc usitatur,
semper sequitur divisibilitas. Manifestum
<pb n="[144r
est quod omne tempus necesse est ut sit
continuum*.
Cum posuit quod velocius pertransit magnitudinem
quam pertransit tardius in minori tempore, et quod
tardius pertransit in illo tempore in quo pertran-
sit velocius magnitudinem minorem magnitudinem,
et quod velocitas et tarditas procedunt in infinitum.
Conclusit ex hoc quod divisibilitas in magnitudine et
tempore procedunt per divisionem temporis a velo-
ciori et magnitudinis a tardiori in infinitum. Et cum
divisio est in eis semper, et haec est diffinitio continui,
necesse est ut magnitudo et tempus sint continua.
Et declaravit hoc ponendo quod tardius movetur per
aliquam magnitudinem terminatam in tempore termi-
nato, et quod velocius movetur per illam in tempore
minori tempore in quo movetur tardius. Velocius
igitur dividit tempus in quo movetur tardius. Et
cum posuerimus quod tardius movetur in hoc tem-
pore in quo movetur velocius per illam magnitudi-
nem terminatam, non est dubium quod movebitur per
magnitudinem minorem illa. Et si non, tunc tardius et
velocius moverentur in eodem tempore per eandem
magnitudinem. Et cum tardius movetur in tem-
pore in quo velocius pertransit minorem magni-
tudinem, necessario dividet magnitudinem. Cum igitur
posuerimus quod velocius movetur per illam magni-
tudinem per quam tardius movetur, pertransibit i-
psam etiam in minori tempore quam minus tempus,
scilicet quam tempus in quo movetur per illam magnitu-
dinem. Et cum posuerimus etiam quod tardius mo-
vetur in hoc tempore per illam magnitudinem per
quam movetur velocius, necessario movetur per ma-
gnitudinem minorem illa minore. Et sic in infinitum
semper velocius dividit tempus, et tardius dividit
magnitudinem. Aristoteles utitur in hoc litteris, ut sit
hoc magis manifestum. Et sermo eius in hoc est
manifestus. Et intendit per reflexionem hic quod velo-
cius semper dividit tempus et tardius magnitudi-
nem et quod hoc est quasi circulare et reciprocum.

*[Vetus:] Similiter autem manifestum quod magnitu-
do omnis continua est. Per easdem enim
et aequales divisiones tempusque et ma-
gnitudo dividitur. Amplius autem
ex consuetis rationibus dicit manifestum
est quod si tempus quod continuum est,
quia magnitudo siquidem in medio tem-
pore medium transit, et simpliciter in
minori minus, eaedem namque divisiones
temporis et magnitudinis sunt.
[Scotus:] Et cum hoc omnis magnitudo etiam est
continua, quoniam eisdem partibus et aequa-
libus dividitur tempus et magnitu-
do. Et hoc apparet ex hoc quod homines
sunt assueti ad dicendum, scilicet quod si tem-
pus fuerit continuum, magnitudo
etiam erit continua. Cum dicunt quod in
medietate temporis pertransit medie-
<pb n="[144r
tatem spatii, et universaliter pertran-
sit in minori tempore minus spati-
um. Partes enim eaedem ponuntur tempo-
ris et magnitudinis*.
Cum declaravit quod magnitudo et tempus sunt con-
tinua, dicit: Et apparet quod magnitudo est continua
ex tempore. Magnitudo enim et tempus indivisibilitate
sunt in eadem dispositione. Apparet enim quod tempus
et magnitudo dividuntur eisdem et aequalibus partibus
quod, cum aliquod motum pertransit per aliquam ma-
gnitudinem in aliquo tempore, pertransibit in medie-
tate illius temporis medietatem illius magnitudinis
et in medietate illius medietatis medietatem illius
medietatis. Si igitur medietates procedunt in tempo-
re in infinitum, quia est continuum ut quidam dicunt,
in hoc necessario procedunt in magnitudine in infi-
nitum, quoniam partes in eis sunt eaedem in nume-
ro et proportione.
*[Vetus:] Et si quodcumque infinitum est, et alterum
et sicut alterum et alterum est, ut siquidem
in ultimis infinitum est tempus et
longitudo in ultimis, si vero divi-
sione et longitudo. Si autem in utrisque
tempus, in utrisque et longitudo.
[Scotus:] Et cum alterum fuerit infinitum, reli-
quum erit infinitum. Et sicut dispositio
alterius in hoc erit dispositio reliqui,
verbi gratia quod si tempus secundum ultima est
infinitum, et etiam longitudo secundum ultima
erit infinita. Et si tempus secundum divisio-
nem erit infinitum, etiam longitudo secundum
divisionem erit infinita. Et si tempus
utroque modo fuerit infinitum, et etiam magni-
tudo utroque modo erit infinita*.
Dicit: Et tempus et magnitudo sequuntur se ad invi-
cem omnibus modis quibus dicuntur infinita, ver-
bi gratia quod si tempus fuerit infinitum ex duobus
extremis, longitudo etiam erit infinita ex duo-
bus extremis. Et si tempus etiam fuerit infinitum
secundum divisionem, longitudo etiam erit infinita
secundum divisionem. Et si tempus fuerit infinitum
utroque modo, scilicet actu, id est in duobus extremis aut
altero et secundum divisionem, tunc longitudo etiam
erit infinita utroque modo.

*[Vetus:] Unde et Zenonis ratio falsum opinatur
quod non est possibile infinita pertransire
aut tangere infinita secundum unumquodque
in finito tempore. Dupliciter enim dicitur
et longitudo et tempus infinitum et
omnino omne continuum aut secundum divisio-
nem aut in ultimis infinitis. Quod igitur
secundum quantitatem non convenit sese
tangere in finito tempore, eis autem quae
sunt secundum divisionem convenit. Et namque
ipsum tempus sic infinitum est quasi et
<pb n="[144v
infinito tempore et non finito acci-
dit transiri infinitum et tangere infi-
nita ipsis infinitis et non finitis. Neque
iam infinitum potest in finito tempore
transire neque in infinito finitum, secundum siquidem
tempus infinitum sit, et magnitudo
erit infinita. Et si magnitudo, et tempus.
[Scotus:] Et ideo sermo Zenonis est sermo in
quo accipitur falsum. Et est quod impossibi-
le est, ut infinitum pertranseatur aut
ut infinita contingantur secundum indivi-
dua in tempore infinito, quoniam longi-
tudo et tempus et universaliter omne
continuum dicitur in infinitum duobus
modis, aut secundum divisionem aut secundum
ultima. Quod autem est infinitum impossi-
bile est, ut tangat in tempore finito.
Quod autem est infinitum secundum divisionem
possibile est, ut tangat, quoniam tempus
eodem modo est infinitum. Unde ne-
cesse est ut infinitum pertranseat in in-
finito, non in finito, et ut infinita tan-
gant infinita, non finita. Impossibi-
le est igitur ut infinita pertranseantur
in tempore finito aut ut finitum per-
transeatur in tempore infinito*.
Dicit: Et quia tempus et magnitudo consequuntur
se ad invicem secundum modos quibus dicuntur infini-
ta aut finita, et haec dicuntur multis modis. Non be-
ne dixit Zeno in suis propositionibus quas posuit
in destructione motus. Dicit enim quod magnitudo per
quam est motus dividitur in duo, et utraque in duo
et sic in infinitum. Contingit quod cum aliquod motum
movetur de extremo spatii finiti, impossibile est ut
perveniat ad extremum spatii positi, quia pertransit ma-
gnitudines infinitas. Et hoc intendebat cum di-
xit: Et est quod impossibile est etc., id est et ex hoc ap-
paret quod sermo Zenonis in destructione motus col-
locatur in eo falsum. Et est quod si motus fuerit, possi-
bile est ut motum pertranseat spatium infinitum ita
quod unum individuum tangat individua magnitudinis
infinita in tempore infinito.

Deinde dicit: Quoniam longi-
tudo et tempus etc., id est et sermo Zenonis est cor-
ruptus, quia longitudo et tempus et universaliter omne
continuum videntur dici infinita duobus modis, aut
secundum divisionem aut secundum extrema, id est in actu.
Et hoc intendebat cum dixit: Secundum autem ultima
quod autem est infinitum ex extremis, impossibile est ut
motum in eo tangat magnitudines infinitas in tem-
pore finito. Et hoc intendebat cum dixit: Infinitum
vero impossibile est, ut tangat in tempore finito.
Quod autem dicitur infinitum secundum divisionem et fini-
tum secundum extrema, possibile est ut motum in
eo tangat partes spatii infinitas secundum divisio-
nem in tempore infinito secundum divisionem. Et hoc
intendebat cum dixit: Quod autem est infinitum secun-
<pb n="[144v
dum divisionem etc., id est magnitudo autem infini-
ta secundum divisionem, possibile est ut in ea tangat
motum magnitudines infinitas secundum divisionem
in tempore infinito secundum divisionem et finito se-
cundum extrema. Si igitur accepissem finitum in magni-
tudine et tempore eodem modo, tunc sermo eius esset
verus. Zeno igitur decipitur in argumentatione, quia utitur
nomine aequivoco. Et dicitur quod ista contradictio est
contradictio secundum sermonem, non secundum rem, quia
Aristoteles concedit in hoc falsum et est quod motum pertran-
sit de magnitudine per quam movetur partes infi-
nitas. Deinde ex hoc sequitur verum, et est quod si per-
transit magnitudines infinitas, pertransit eas in
tempore infinito. Et sic destruitur conclusio eius di-
cens quod pertransit magnitudines infinitas in tem-
pore finito. In octavo vero contradicit ei secundum
rem, et est quod non pertransit medietates infinitas.
Deinde dicit: Necesse est igitur quod infinitum pertranseat etc.,
id est sequitur igitur ex hoc quod diximus quod in-
finitum quocumque modo accipiatur, sive secundum ex-
trema sive secundum divisionem, pertranseat de tem-
pore infinito, scilicet quod si magnitudo fuerit infinita se-
cundum extrema, et tempus similiter, et si secundum
divisionem, et similiter tempus, non ut infinitum per-
transeat in finito, ut Zeno fingit. Deinde dicit: Et ut infini-
ta tangant etc., id est et illud quod sequitur est, ut
motum tangat spatia infinita secundum divisionem
in temporibus infinitis secundum divisionem, non infi-
nitis secundum extrema, ut existimavit Zeno. Deinde dicit:
Impossibile igitur est, ut pertranseat etc., id est
manifestum est igitur quod impossibile est, ut pertran-
seat spatium infinitum in tempore finito, quoniam
intelligitur de infinito in spatio et tempore eodem modo
et etiam pertranseat spatium finitum in tempore
infinito.

*[Vetus:] Sit enim magnitudo finita in qua est a.
b. Tempus autem infinitum in quo
est g. Accipiatur igitur temporis aliquid
finitum in quo est g. d. In hoc ergo tran-
sibit aliquid magnitudinis. Et sit
quod transitum est in quo est b. c. Hoc
autem aut mensurabit quod est in quo est a.
b. aut deficiet aut excellet. Differt
enim nihil, si enim semper aequalem ei
quae est in b. e. magnitudinem in aequali
tempore transibit. Hoc autem mensurat
totum finitum. Finitum erit omne tem-
pus in quo transibit. Inaequalia enim
dividetur sicut et magnitudo.
[Scotus:] Et si magnitudo fuerit finita, tem-
pus etiam erit finitum. Sit igitur
magnitudo finita a. b. et tempus in-
finitum c. d. Et ex tempore accipiatur
aliquod finitum, et sit h. d. In hoc igitur
tempore pertransit quandam partem
illius spatii. Sit igitur b. k. Et ista pars
aut est aequalis a. b. aut minor aut
<pb n="[145r
maior. Si igitur magnitudo fuerit aequa-
lis, scilicet b. k. pertransit in tempore aequali
et ista magnitudo est aequalis toti,
necesse est ut totum tempus in quo
pertransit sit finitum. Dividitur enim per
partes aequales magnitudini*.
Vult demonstrare illud quod posuit prius, scilicet quod im-
possibile est ut magnitudo finita pertranseatur in
tempore infinito ponendo magnitudinem termina-
tam. Et quia possibile est ut per illam moveatur aliquid
tempore infinito, deinde abscidit de illa magnitu-
dine partem terminatam. Et posuit quod manifestum
est ut motum moveatur per illam partem magnitu-
dinis in tempore minori quam in quo movetur per
totum. Et illud tempus necessario est finitum. Et quia
motum aequalis velocitatis movetur per magnitudi-
nes aequales in temporibus aequalibus, necesse est ut
motum moveatur per partes aequales magnitudi-
nis positae parti positae. Et in temporibus aequalibus tempori in
quo pertransit partem positam et pars posita ma-
gnitudinis aut mensurat magnitudinem aut exce-
dit illam aut diminuitur ab illa. Et quomodocumque fue-
rit, consumitur illa, et cum divisio magnitudinis
per hanc partem consumitur, et istae partes aequales
magnitudinis pertranseuntur in partibus aequalibus
temporis in quo pertransit totam magnitudinem et
habet eundem numerum.

Manifestum est quod tempus
est finitum, nam illud quod componitur ex partibus
finitis in numero necessario est finitum. Et dixit: Si
igitur magnitudo finita etc., id est ponamus igi-
tur magnitudinem finitam a. b. et pertranseatur
ista magnitudo ut dicit adversarius in tempore in-
finito, scilicet in tempore c. d. quod est finitum ex parte
d., et cum posuit hoc dubitare, dixit: Et accipiatur
ex tempore etc., id est possibile est ut ex hoc tem-
pore infinito accipiatur ex extremo finito, scilicet d. pars
finita et sit d. h. In hoc igitur tempore pertransit
etc., id est et cum acceperimus partem finitam ex
tempore infinito in quo motum pertransit totum
spatium, tunc in hoc tempore quod est pars pertran-
sivit quandam partem illius spatii necessario. Nam
positum est quod pertransit totum in tempore finito. Et
impossibile est ut pertranseat totum et partem in
eodem tempore idem motum aequalis velocitatis,
nedum ut pertranseat illa in tempore infinito. Et cum
declaravit quod necesse est, ut motum pertranseat in
hac parte temporis finita partem magnitudinis
etiam finitam, dixit: Ista igitur pars aut mensurat etc.,
id est et ista pars mensurae quam pertransit in parte
temporis finita necesse est secundum quod mensura est
finita quando mensuratur per illam aut excedat
illam quando ex magnitudine remanet minus quod
minus mensuratur per illam aut ut excedatur quan-
do non mensuratur per illam illud minus. Et cum
posuit quod ista pars magnitudinis necesse est ut con-
sumat per mensurationem totam magnitudinem,
incepit declarare quod illa pars temporis in quo per-
transit illam partem magnitudinis necesse est ut
consumat tempus per mensurationem etiam, scilicet aut
quod mensuret illud aut quod excedat illud, scilicet tempus in
quo pertransit illam totam magnitudinem. Et omne
<pb n="[145r
quod consumitur a mensuratione finiti est finitum,
sed positum est esse infinitum quod est inconveniens.
Deinde dicit: Si igitur magnitudo etc., id est si igitur om-
nes partes aequales parti k. b. quae consumunt to-
tam magnitudinem pertransit illas motu aequalis
velocitatis in tempere aequali, necesse est ut tempo-
ra in quibus pertransit istas partes sint aequalia etiam
et ut numerus earum sit sicut numerus partium ma-
gnitudinis. Et cum partes magnitudinis consumant
magnitudinem, necesse est ut partes temporis con-
sumant tempus in quo motum movetur per totam
magnitudinem. Unde necesse est ut tempus in quo
pertransit totam magnitudinem sit finitum.

*[Vetus:] Amplius autem si non omnem magni-
tudinem in infinito tempore transit,
sed convenit aliquam infinito tempo-
re transire, ut quae est b. e. Haec autem men-
surabit totam, et aequalem in aequali tran-
sibit, quia et finitum erit tempus. Quod
autem non in infinito tempore transit
quae est b. e., manifestum est, si accipiatur in
altera finitum tempus. Si enim in minori partem
transit, hanc necesse est finitam esse al-
tero termino existente.
[Scotus:] Et etiam si non omnis magnitudo
pertransitur in tempore infinito sicut
magnitudo b. k., et hoc mensurat to-
tum, et aequalis magnitudo pertransi-
tur in tempore aequali, necesse est ut
tempus etiam sit finitum. Et apparet
quod pars quae est b. k. non pertransitur
in infinito, si posuerimus ipsam finitam
ex altera parte. Quoniam si pars pertransitur
in minori tempore, necesse est ut hoc
sit finitum, quoniam altera pars est finis
eius*.
Cum declaravit quod impossibile est ut motum per-
transeat spatium finitum in tempore infinito, et po-
suit quod pertransit partem illius magnitudinis in parte
illius temporis et quod illa magnitudo consumit to-
tam magnitudinem et quod totum tempus dividitur
in tempora aequalia numero magnitudinum in quas
dividitur magnitudo. Cum quaelibet magnitudo
earum pertranseatur in tempore finito, et omne quod
componitur ex finito in numero et magnitudine est
finitum. Et ista demonstratio fundatur super hoc quod
conceditur quod non omnis magnitudo pertransitur
in tempore infinito. Et incepit notificare quomodo
istud positum est necessarium in hac demonstratio-
ne et verificare propositionem dicentem quod non omnis
magnitudo pertransitur in tempore infinito. Adversa-
rius enim cum posuerit quod aliqua magnitudo per-
transitur in tempore infinito non potest ponere hoc
nisi in toto, non in parte. Et si non, tunc pertransiren-
tur in eodem tempore quod est impossibile. Et haec est
eius intentio in hoc capitulo. Et incepit declarare
quomodo verificabitur demonstratio eius, cum adversarius
<pb n="[145v
concesserit quod non omnis magnitudo pertransitur in
tempore infinito. Et dixit: Et etiam si non omnis ma-
gnitudo etc., id est et manifestum est quod cum posue-
rimus quod non omnis magnitudo pertransitur in tem-
pore infinito, verbi gratia magnitudo quae est pars
totius magnitudinis, scilicet b. k., et posuerimus quod ista
magnitudo quam pertransit in tempore finito men-
surat totum, et posuerimus quod magnitudines aequa-
les pertransit illud quod est aequalis velocitatis in
temporibus aequalibus, necesse est ut tempus in
quo pertransit partem magnitudinis mensuret to-
tum tempus sicut illa pars magnitudinis mensurat
totam magnitudinem. Et cum ita sit, necesse est quod
tempus in quo pertransit totam magnitudinem sit fini-
tum. Et cum posuerit propositiones ex quibus sequi-
tur ut omnis magnitudo pertranseatur in tempore
finito, et una earum fuit quod quaedam magnitudines
pertranseantur in tempore finito, adversarius for-
te non concedet hanc. Incepit declarare illam et dixit:
Et apparet etc., id est et apparet quod pars magnitu-
dinis necesse est ut pertranseatur in tempore fini-
to. Quoniam cum posuerimus tempus finitum ex
altero extremo, et est extremum in quo incepit motum
moveri, et posuerimus quod motum incipit moveri in
extremo istius temporis et ex extremo illius magni-
tudinis et pertransivit ex illo aliquam partem, mani-
festum est quod pertransivit istam partem in tempore
finito. Nam notum est per se quod in minori tempore
pertransitur pars quam tempus in quo pertransi-
tur totum et minus quam infinitum est finitum necessa-
rio. Deinde dicit: Ergo necesse est ut sit finitum etc., id est
quoniam cum posuerimus tempus finitum ex al-
tero extremo, scilicet ex ultimo ex quo motum incepit per-
transire spatium, et posuerimus ipsum pertransire par-
tes magnitudinis, et totum tempus partis destingue-
tur per duo ultima, scilicet ultimum ex quo motum incepit
moveri ex extremo magnitudinis. Et ultimum, scilicet ad
quod pervenit motum ad ultimam partem magni-
tudinis, et posuit tempus finitum ex altero extre-
mo, quoniam difficile est aut impossibile imaginari
quod aliquod motum pertranseat magnitudinem fini-
tam ex utroque extremo in tempore finito ex utro-
que extremo. Nam istud tempus manifestum est quod est
finitum ex extremo in quo incepit motum moveri
et ex extremo magnitudinis.

*[Vetus:] Eadem autem demonstratio est et si longi-
tudo quidem infinita sit, tempus autem
finitum. Manifestum igitur ex dictis est
quod neque linea neque planum neque omnino nul-
lum continuorum erit atomus non so-
lum propter id quod nunc dictum est, sed et quia
dividi atomum.
[Scotus:]Et ista eadem demonstratio sequitur
si magnitudo fuerit infinita, et tem-
pus fuerit finitum. Manifestum est igitur
ex dictis quod neque linea neque superficies neque
aliquod continuum est indivisibile,
et declaratio illius est ex hoc quod nunc
diximus. Et ex hoc sequitur quo indi-
<pb n="[145v
visibile sit divisibile*.
Id est et demonstratio per quam declaratur quod impos-
sibile est ut spatium finitum pertranseatur in tempo-
re infinito per illam eandem. Declarabitur quod impossibi-
le est etiam ut aliquod motum pertranseat ma-
gnitudinem infinitam in tempore finito, quoniam
quando idem motum pertransibit illam magnitudi-
nem infinitam in tempore finito, necessario pertran-
sibit partem illius magnitudinis in parte illius tem-
poris. Et illa pars consumet totum tempus et men-
surat illud cum fuerit finitum. Et in temporibus aequali-
bus finitis pertransit motum magnitudines aequa-
les secundum numerum temporum ex quo sequitur, ut
tota magnitudo sit finita. Deinde dicit: Manifestum est igi-
tur ex dictis etc., id est declaratum est igitur ex dictis
quod impossibile est ut aliquod continuum compo-
natur ex indivisibilibus, verbi gratia linea aut superfi-
cies aut corpus aut tempus aut motus. Deinde dicit: Et
declaratio illius etc., id est ex demonstrationibus
praedictis illa enim ex quibus declaravit quod magnitu-
dines non sunt indivisibiles sunt tria genera quo-
rum unum est ex natura continuorum et contiguo-
rum. Secundum autem est ex natura moti et motus. Ter-
tium autem ex natura velocioris et tardioris. Et ipse
vult etiam inducere aliam demonstrationem ex na-
tura velocioris et tardioris in qua declarat quod qui
ponit magnitudinem indivisibilem, continget ei quod
velocior non dividatur. Et hoc intendebat cum di-
xit: Et quia sequitur ut indivisibile sit divisibile, id est
et hoc apparet etiam secundum quod declarabitur, quoniam
sequitur ut indivisibile sit divisibile.

*[Vetus:] Quoniam autem in omni tempore velocius
et tardius est, velocius autem plus tran-
sit in aequali tempore, convenit autem et
duplicem et aemioliam transire longi-
tudinem. Sit enim haec ratio velocis. Addu-
catur igitur velocius secundum aemiolium
in eodem tempore et dividantur ma-
gnitudines quae quidem velocioris
sunt in quo est a. b. c. d. in tres ato-
mos quae vero sunt tardioris in du-
os in quibus sunt z. e. i. Itaque et tempus
dividetur in tria atoma. Aequalem
enim in aequali tempore transibit. Divi-
datur igitur tempus in ea quae sunt k.
l. m. n. Iterum autem quoniam tardius dedu-
ctum est per z. e. i., et tempus separabitur
in gemina. Dividetur ergo atomus et
impartibile non enim in atomo transit,
sed in pluri. Manifestum ergo est quod ni-
hil continuorum est impartibile.
[Scotus:]Quoniam quia in omni tempore invenitur
velocius et tardius, et velocius pertran-
sit maius in aequali tempore, et potest
transire longitudinem duplam longi-
tudinis aut aequalem et dimidiam,
<pb n="[146r
contingit ex hoc ut velocitas sit in
hac proportione. Ponatur igitur quod velo-
cius pertranseat aequalem et dimidium
illius quod pertransit alterum in aequali
tempore. Et dividamus mensuras veloci-
oris, scilicet a. b. c. in tria indivisibilia et men-
suras tardioris in duo, scilicet h. z. Ergo ne-
cesse est ut tempus etiam dividatur in
tria tempora indivisibilia. Mensura
enim aequalis pertransitur in tempore aequa-
li. Dividemus igitur tempus in q.
m. n. Et etiam quia tardius pertransit spa-
tium h. z., necesse est etiam ut tempus divi-
datur in duo aequalia. Ergo dividi-
tur illud quod est indivisibile, quoniam per-
transitus eius non erit in tempore
indivisibili, sed in maiori quam tempus
velocioris. Manifestum est igitur quod
nullum continuum est indivisibile*.
Ista declaratio fundatur super propositiones qua-
rum una est quod velocius pertransit in aequali tempo-
re maius spatium quam illud quod pertransit tardi-
us. Et cum ita sit, et velocius et tardius sunt mul-
tis modis. Possibile est ut cum posuerimus quod ali-
quod tardius movetur per aliquod spatium in ali-
quo tempore, invenire aliquod velocius quod move-
tur in illo tempore per aequale et dimidium illius spa-
tii et quod motum pertransit medietatem spatii per quod
movetur in medietate illius temporis. Et cum de-
claravit hoc, posuit aliquod tardius quod movetur
per aliquod spatium compositum ex duabus par-
tibus indivisibilibus in aliquo tempore, et posuit ali-
quod velocius moveri in illo tempore per aequale
et dimidium illius spatii, et hoc possibile est. Unde
necesse est ut spatium per quod movetur hoc velo-
cius componatur ex tribus partibus indivisibi-
libus, cum proportio trium et duorum sit sex
qui altera. Et quia tempus in quo pertransitur ma-
gnitudo est aequale magnitudini et divisibile in par-
tes aequales numero partibus quibus dividitur ma-
gnitudo ut declaratum est ex praedicta demonstra-
tione, sequitur ut istud tempus in quo velocius per-
transit magnitudinem compositam ex tribus magni-
tudinibus indivisibilibus sit etiam compositum ex tribus tempo-
ribus indivisibilibus. Et quia tardius pertransivit in
hoc tempore magnitudinem compositam ex duabus
magnitudinibus indivisibilibus, pertransibit me-
dietatem istius magnitudinis compositae ex duabus
partibus indivisibilibus in medietate illius tempo-
ris. Et quia istud tempus componitur ex tribus par-
tibus indivisibilibus, sequitur ut pertranseat illam
in parte et dimidia temporis, et sic dividitur indi-
visibile. Et hoc intendebat cum dixit: Et etiam quia tar-
dius etc., id est quando tardius pertransit medie-
tatem spatii h. z., quoniam notum est quod cum aliquod
motum pertransit aliquo spatium in aliquo tem-
pore quod pertransibit medietatem illius spatii in me-
dietate illius temporis. Et etiam si posuerimus hoc
<pb n="[146r
motum tardius moveri per totum spatium per quod
velocius movetur, pertransibit illud in maiori tem-
pore et movebitur in medietate illius temporis per me-
dietatem illius spatii compositi ex tribus partibus
indivisibilibus, et sic dividitur indivisibile. Et hoc
intendebat cum dixit: Quoniam pertransitus
eius non erit in tempore aequali in tempore maio-
ri, nedum ut sit in tempore indivisibili.

*[Vetus:] Necesse autem est et ipsum nunc quod non secundum
alterum, sed per se et primum dictum indivi-
sibile et in omni tempore huiusmodi esse.
Est enim aliquid ultimum eius quod est fa-
ctum cuius super hoc nihil futuri est
et iterum futuri est cuius super hoc ni-
hil est illius quod factum est quod utique
diximus utrisque esse terminum.
[Scotus:]Et necesse est ut instans etiam quod non di-
citur per aliquod, sed per se et principali-
ter ut sit. Et quod est in to-
to tempore unum uno modo, est enim ulti-
mum eius quod fuit, et nihil ex eo est fu-
turi et est ultimum futuri, et nihil ex
eo est eius quod fuit. Et hoc est quod
diximus quod est extremum utriusque*.
Vult declarare quod instans quod dicitur finis praete-
riti et principium futuri est unum indivisibile secun-
dum subiectum, sed est divisibile secundum rationem, scilicet quod ul-
timum praetriti non est aliud in subiecto a principio
futuri. Et quia instans in rei veritate dicitur de illo
quod non dividitur omnino, et dicitur transumptive
de tempore brevi in cuius medio est hoc instans
quod vulgus appellat tempus praesens. Et hoc tem-
pus in rei veritate componitur ex duobus tempo-
ribus, scilicet praeterito et futuro. Dixit: Et necesse est ut
instans etiam etc., id est praeservando se ab isto
tempore de quo dicitur instans non principaliter.
Deinde narravit quod verum instans necesse est ut sit
indivisibile et ut sit unum in toto tempore. Et cum
narravit quod necesse est ut sit unum indivisibile, ince-
pit declarare hoc et dixit: Est enim ultimum etc.,
id est et necesse est ut sit indivisibile, quia est ultimum fi-
nis temporis praeteriti, et non est pars temporis fu-
turi. Et est etiam principium temporis futuri, et non
est pars temporis praeteriti. Deinde dicit: Et hoc est quod di-
ximus etc., id est et istud instans est illud de quo
diximus, cum locuti fuimus de tempore quod est ex-
tremum temporis praetriti et futuri, scilicet finis praetriti
et principium futuri.
*[Vetus:] Hoc autem si demonstretur, quoniam huiusmodi
est per se et secundum ipsum, simul manife-
stum erit quod indivisibile est.
[Scotus:]Et cum declaratum est in hoc quod est
tale et quod est unum, apparet cum hoc quod
est indivisibile*.
Dixit: Et cum declaratum est quod verum instans est
tale, scilicet quod non est pars temporis praetriti aut futu-
ri, manifestum est quod est unum et quod cum hoc est indivisibile.
<pb n="[146v
Et non intendit quod, cum fuerit declaratum quod est
unum, apparebit per medium quod est indivisibile, quo-
niam scire ipsum esse unum et scire ipsum esse indivi-
sibile est in eodem ordine. Et ideo dixit: Appare-
bit cum hoc, nam aliquis potest dicere etiam si con-
cedamus quod instans est indivisibile, tamen non con-
cedimus quod est unum, sed duo, unum finis praetriti et se-
cundum principium erit futuri, et ambo sunt indivisi-
bilia. Cum igitur apparet quod est unum, declarabitur
cum hoc quod est indivisibile secundum dualitatem. Hoc
igitur quod declaravit hic de indivisibilitate est ali-
ud ab illo quod declaravit in tempore et fundatur
super duo fundamenta quorum unum est quod instans
non est pars praetriti aut futuri, secundum vero est quod indi-
visibile non continuatur cum indivisibili. Et cum nar-
ravit quod cum instans fuerit tale, necesse est ut sit
unum non divisibile in duo, nam declaratum est quod
in se non est divisibile, sed quaeritur quod non dividitur in
duo, et ideo incepit declarare hoc et dixit.

*[Vetus:] Necesse est igitur idem esse ipsum nunc
quod ultimum utrisque temporibus est.
Si enim alterum est, consequenter non erit
alterum alteri propter id quod non est
continuum ex impartibilibus. Si autem
seorsum est utrumque, interest tempus. Omne
enim continuum huiusmodi est, quasi erit uni-
vocum medio terminorum. At vero si tempus
medium est, divisibile erit. Omne enim
tempus ostensum est quod divisibile sit,
quia et divisibile est ipsum nunc. Si autem di-
visibile est ipsum nunc, esset aliquid quod
factum est in futuro et futurum in eo
quod factum est secundum quid enim dividetur. Hoc
determinat praeteritum et futurum tem-
pus.
[Scotus:]Et necesse est ut instans quod est ul-
timum duorum temporum sit unum. Quoniam si
fuerit unum post aliud, impossibile est ut
unum sequatur aliud, quoniam tunc continu-
um erit compositum ex indivisibilibus.
Et si utrumque fuerit separatum a reliquo,
tunc inter illa erit tempus, quoniam haec
erit dispositio cuiuslibet continui. Er-
go necesse est ut inter duo extrema
sit aliquod unigeneum. Sed si inter duo ex-
trema fuerit tempus, dividitur, nam decla-
ratum est quod omne tempus est divisi-
bile. Et sic instans erit divisibile. Et si
instans fuerit divisibile, sequitur ut
aliquod praeteritum sit in futuro et
aliquid ex futuro sit in praeterito,
quoniam ubi hoc distinguitur, illic est di-
fferentia inter praeteritum tempus et
futurum*.
<pb n="[146v
Et cum hoc sit declaratum, necessario sequitur ut
instans quod est finis praeteriti et principium futuri
sit idem indivisibile, nisi secundum diffinitionem tantum.
Et cum narravit quod est unum, dedit rationem super
hoc et dixit: Quoniam si fuerit unum post aliud etc.,
id est quoniam si finis praeteriti fuerit instans et
principium futuri fuerit aliud instans, necesse est aut
ut instans sequatur instans et tangat ipsum aut ut al-
terum non tangat reliquum. Sed impossibile est ut al-
terum tangat reliquum, quoniam tunc continuum es-
set compositum ex indivisibilibus quod est impossibile.
Et etiam impossibile est ut alterum sit separatum a
reliquo non tangens, quoniam tunc sequitur ut inter
illa sit tempus. Nam impossibile est ut continuum
sit compositum ex segregatis inter quae impossibi-
le est ut sit aliquid heterogeneum. Et hoc intendebat
cum dixit: Quoniam haec est dispositio cuiuslibet
continui etc., id est quoniam in omni continuo, ne-
cesse est ut inter duo ultima posita sit aliquid de ge-
nere illorum duorum ultimorum. Si igitur fuerint puncta,
necesse est ut inter illa sit linea. Et si superficies, neces-
se est ut inter illas sit corpus. Et si lineae, necesse est
ut inter illas sit superficies. Et si instantia, necesse est
ut inter illas sit tempus. Ultima enim non inveniuntur
nisi in habentibus ultimam, scilicet quod puncta non sunt ni-
si in linea et instantia in tempore. Et impossibile est
ut continuum componatur non ex suo genere aut
ex rebus separatis. Et etiam impossibile est ut ulti-
ma segregentur. Deinde dicit: Sed si inter duo extrema fue-
rit tempus etc., id est nam positum est quod instans
indivisibile, quoniam non est pars temporis praete-
riti aut futuri. Deinde induxit impossibile quod sequi-
tur, si fuerit divisibile. Et dixit: Et si instans fuerit
divisibile etc., id est quoniam instans, si ponatur,
tempus dividetur per verum instans in praeteritum
et futurum. Et quia etiam est terminus inter praeteri-
tum et futurum ut describitur, necesse est ut pars
praeteriti quae est in eo sit futura, quia distinguetur
ab ultimo quod est inter tempus praeteritum et instans quod
divisibile. Et similiter sequitur, ut pars futura sit
praeterita, quoniam erunt illic tria ultima, scilicet ultimum
per quod dividitur instans et ultimum per quod conti-
nuatur cum praeterito et ultimum per quod continua-
tur cum futuro. Et universaliter cum istud tempus ac-
cipitur secundum quod est post praeteritum erit futurum,
et cum accipitur secundum quod est ante futurum erit
praeteritum, et similiter partes eius, quoniam cum
dividitur in duo, dividitur in praeteritum et futurum,
et utrumque est praeteritum et futurum insimul quod
est impossibile.

*[Vetus:] Simul autem et non per se erit hoc nunc,
sed secundum alterum. Divisio enim non secundum
ipsum est, adhuc autem ipsius nunc
hoc quidem factum erit, illud autem
futurum. Et non semper idem factum est
et futurum. Itaque ipsum nunc idem est
simul. Multipliciter enim divisibile est
tempus.
[Scotus:]Et erit cum hoc instans quod est per
se, sed idem quod alio modo. Divisio enim non
<pb n="[147r
est ei in se. Et cum hoc instans non
habet quandam partem praeteritam et
quandam futuram et quod est unum non fu-
it et erit, et instans non erit idem. Tempus
enim dividitur in multis divisionibus*.
Cum declaravit quod unum impossibilium contingentium
ponentibus quod instans est tempus est, ut sit pars fu-
turi praeterita et pars praeteriti sit futura, incepit in-
ducere aliud impossibile. Et dixit: Et erit cum hoc
instans non illud quod est per se, id est et cum hoc instans
non est instans quod est per se primo et principaliter,
sed illud quod dicitur secundum similitudinem. Deinde dicit: Divi-
sio enim etc., id est et ista impossibilia contingunt
ponentibus quod instans est tempus, quia divisio non est
in essentia, id est in natura instantis nisi per accidens, cum
sit terminus inter praeteritum et futurum. Deinde induxit
etiam aliud impossibile et dixit: Et cum hoc etc.
et etiam sequitur tertium impossibile. Si instans
fuerit tempus, scilicet ut quaedam pars instantis sit prae-
terita et quaedam sit futura, et unius quaedam pars
non est futura et quaedam praeterita, nam utraque
pars non est, et impossibile est ut unum ens compona-
tur ex duobus non entibus. Deinde induxit quartam ra-
tionem et dixit: Et instans non erit idem, id est et impossi-
bile est si instans fuerit tempus, ut sit indivisibile,
nam omne tempus est divisibile.
*[Vetus:] Quare si hoc impossibile inesse ipsi
nunc, necesse est idem esse ei quod in utro-
que est nunc. At vero si idem est, manife-
stum quod est indivisibile. Si enim divisi-
bile est, iterum contingerent eadem quae
et prius.
[Scotus:]Cum igitur ista sunt impossibilia, neces-
se est ut instans sit idem, scilicet instans quod
est in utroque. Sed si fuerit idem, mani-
festum est quod est etiam indivisibile, quoniam
si fuerit divisibile, sequuntur ex hoc etiam
illa quae prius sequebantur*.
Cum declaravit primo quod instans impossibile est ut
dividatur in indivisibile, deinde declaravit secundo
quod impossibile est etiam ut dividatur indivisibile.
Dixit: Cum igitur ista sunt impossibilia etc.,
id est et cum ista impossibilia praedicta sequantur po
nentes quod instans est divisibile, sive in indivisibile,
sive in divisibile, necesse est ut instans sit idem, scilicet
instans commune utrique tempori praeterito et futuro.
Et hoc intendebat cum dixit: Scilicet instans quod est in
utroque, id est instans quod est differentia communis utrique
tempori. Et cum declaravit quod necesse est ut sit idem,
quia est indivisibile, declaravit etiam conversam, scilicet
quod cum fuerit idem, sequitur ut sit indivisibile. Et
quasi intendebat quod conversio est manifesta per se
et quod ipsum esse indivisibile, non est manifestum per
se. Et ideo dixit: Sed si fuerit unum etc.

*[Vetus:] Quod quidem sit aliquid in tempore in-
divisibile quod dicimus esse ipsum
nunc, manifestum est ex his quae dicta
<pb n="[147r
sunt. Quod autem nihil in ipso nunc mo-
vetur ex his, manifestum est. Si namque est,
contingit et velocius moveri in ipso
nunc et tardius. Sit igitur ipsum nunc in
quo enim movetur autem velocius in ipso
per a. b., ergo tardius in ipso per minorem
quod sit a. b. movebitur ut per a. g. Quoniam
autem tardius in toto ipso nunc move-
tur per a. g., velocius in minori quam
hoc movebitur. Quare dividetur
ipsum nunc, sed erat indivisibile. Non
ergo est moveri in ipso nunc.
[Scotus:]Declaratum est igitur ex dictis quod in tempo-
re est aliquod indivisibile quod dicitur instans,
et nos declarabimus prius quod nihil mo-
vetur in hoc instanti. Si igitur possi-
bile est ut moveatur velocius et tar-
dius, sit igitur instans enim et movetur
in illo aliquod velocius per spatium
a. b., ergo tardius movebitur in illo per
minus spatium quam per spatium a. b., ver-
bi gratia spatium a. c. Si igitur tardius in to-
to instanti movetur per spatium a. c., tunc
velocius movebitur per minus. Un-
de sequitur ut instans sit divisibile,
sed est indivisibile. Ergo impossibile est ut
aliquid moveatur in instanti*.
Cum declaravit quod instans est indivisibile, vult
declarare quod impossibile est ut motus fiat in instan-
ti declaratione perfecta. Et praeponit ad hoc quod in qua-
libet parte temporis in qua motus potest fieri pos-
sibile est ut duo mota moveantur, unum velocius et
aliud tardius. Cum igitur hoc fuerit positum et
posuerimus duo mota, unum velocius et aliud tar-
dius, moveri in instanti per aliquod spatium, non
est dubium quin tardius moveatur in illo per spa-
tium minus. Et cum posuerimus quod velocius mo-
vebitur per illud spatium minus et motum veloci-
us movetur per spatium minus in minori tempo-
re, manifestum est quod velocius pertransibit hoc spa-
tium in tempore minori instanti quod est contra posi-
tum. Et sermo eius in hoc capitulo est manifestus,
et iam declaratum est quod impossibile est ut motus fi-
at in instanti ex praedicitis, scilicet quia omne velocius possi-
bile est ponere velocius ipso, quoniam non potest
aliquis dicere quod illud quo nihil est velocius est il-
lud quod movetur in instanti, et illud quo nihil est
tardius est illud quod movetur per magnitudinem
indivisibilem. Et si hoc esset, non esset proportio in-
ter illud motum et alios motus, scilicet qui est in maxi-
ma velocitate et maxima tarditate. Quia non est pro-
portio inter lineam et punctum, notum est per se
quod motus sunt proportionales secundum velocius
et tardius.

*[Vetus:] At vero neque quiescere enim diximus
<pb n="[147v
aptum natum moveri quod non move-
tur, quando aptum natum est et quo et sic
quasi quoniam in ipso nunc nihil aptum natum
est moveri. Manifestum est quia neque qui-
escere.
[Scotus:]Neque etiam est possibile quiescere, quoniam iam
diximus quod quies non dicitur nisi
in eo quod innatum est moveri, cum non
movetur quando innatum est moveri et quo
innatum est moveri et quo est et secun-
dum modum secundum quem innatum est.
Et quia impossibile est aliquid innatum esse
moveri in instanti, manifestum est quod
nihil omnino est innatum quiescere in eo*.
Cum declaravit quod impossibile est motum fieri in
instanti, vult declarare quod similiter est de quiete. Et
posuit quod quiescens non dicitur quiescere nisi quan-
do secundum suam naturam et locum et tempus fuerit
innatum moveri et non movetur. Et hoc intendebat
cum dixit: Quoniam iam diximus quod quies etc.
Et hoc intendebat cum dixit: In eo quod innatum est
moveri in eo de quo habet naturam recipiendi motum.
Et cum dixit: Et quando intendit in tempore in quo
innatum est moveri. Et cum dixit: Et quo innatum est,
intendit et ad locum quo innatum est moveri. Et cum
dixit: Et secundum quem innatum est intendit. Et cum
fuerit in ea dispositione qua innatum est moveri
et cum praeposuit quod quiescens est illud quod inna-
tum est moveri in tempore in quo est innatum et ad
locum in quo est innatum, et similiter in aliis dispo-
sitionibus. Dixit: Quia igitur impossibile est etc.,
et consecutio istius sermonis est manifesta. Quoniam
quia quiescens, non quiescit nisi in tempore in quo
innatum est moveri. Et instans non est tempus in quo
potest aliquid moveri. Concluditur in secunda figura
quod tempus in quo aliquid quiescit non est instans.
*[Vetus:] Amplius si idem quidem nunc in utrisque
temporibus est, contingit autem hoc quidem
moveri, illud autem quiescere per totum. Quod
autem movetur in tempore toto in quo-
libet movebitur huiusmodi secundum quod a-
ptum natum est moveri et quiescens, si-
militer quiescet. Contingit idem simul
quiescere et moveri. Idem enim ultimum
temporum utrorumque ipsum nunc.
[Scotus:]Et etiam si instans est idem in utroque tem-
pore, et est possibile ut secundum aliquid totum
moveatur in altero et quiescat, et il-
lud quod movetur secundum totum in aliquo
tempore movetur in quolibet loco
demonstrato locorum in quibus innatum
est ut motus fiat. Et quod quiescit, simi-
liter quiescit illo modo. Sequitur ne-
cessario ut idem sit motum et quiescens,
<pb n="[147v
nam instans idem est ultimum duorum
temporum*.

Ista est alia declaratio et intentio eius. Quoniam
quia motum movetur in tempore et quiescit in alio,
et instans quod dividit haec duo tempora est idem ut
praedictum est, et omnis pars in qua demonstratur
res mota in tempore in quo movetur est mota in
ea, et omnis pars in qua demonstratur res quiescens
in tempore in quo quiescit est in ea quiescens. Si
dispositio motus in instanti quod dividit haec duo
tempora, scilicet tempus quietis et tempus motus, sit ista
dispositio, sequitur ut in hoc instanti sit quiescens
et motum insimul, quia est commune utrique tempori, et
illud quod movetur in uno tempore est quiescens in to-
to vel in omnibus partibus, et in toto alterius est motum. Si igitur
quiescit in hac parte communi, necessario move-
bitur in ea, ex quo sequitur ut illud sit in instanti
quiescens et motum insimul. Deinde dicit: Et etiam si instans
etc., id est et cum posuerimus quod instans est idem
ut declaratum est et commune utrique tempori, et est
possibile ut illud moveatur secundum totum in altero
duorum temporum quae dividit instans et quiescit in
altero. Et cum posuerit hanc propositionem, coniunxit
ei aliam et dixit: Et illud quod movetur secundum
totum etc., id est et omne totum quod movetur
secundum totum in toto aliquo tempore necessario
movetur in qualibet parte illius temporis, cum
sit positum ipsum moveri in omnibus partibus eius,
scilicet quod motus eius est possibilis in qualibet parte tem-
poris in quo movetur secundum totum, et similiter
quod quiescit est quiescens in omnibus partibus tem-
poris in quo quiescit. Et cum posuit has propo-
sitiones quasi praecedentes quarum una est quod instans
est commune duobus temporibus insimul, et est unum
indivisibile. Et secunda est quod possibile est ut illud se-
cundum totum moveatur in uno tempore secundum
totum et quiescat in alio, scilicet in duobus temporibus
quae dividit instans commune. Et tertia est quod in
qualibet parte temporis in quo res mota movetur
est mota, et in qualibet parte temporis in quo quie-
scit est quiescens. Induxit consequens et dixit: Sequitur
necessario etc. Et ista consecutio manifesta est,
quoniam cum instans fuerit commune utrique tempo-
ri, et motum movetur in omnibus partibus unius
temporis et quiescit in omnibus partibus alterius
temporis. Si fuerit possibile ipsum quiescere in instan-
ti, necessario movebitur in eo. Et sic erit in eo quie-
scens et motum quod est impossibile. Ergo in hac parte
neque quiescit neque movetur. Et cum verificavit
quod impossibile est ut aliquid moveatur aut quiescat
in instanti, necesse igitur est ut motum non move-
atur et quiescens non quiescat nisi in tempore.

*[Vetus:] Amplius autem quiescere quidem dici-
mus quod similiter se habet et ipsum
et partes et nunc et prius. In ipso autem
nunc non est prius quasi neque quiescere. Neces-
se est ergo et moveri quod movetur in tem-
pore et quiescere quiescens. Quod mu-
tatur autem omne divisibile esse necesse
est, quoniam enim ex quodam in quoddam
<pb n="[148r
omnis mutatio est. Et cum quidem sit in
hoc in quod mutatum est, non amplius
mutatur. Cum autem est in eo ex quo mu-
tatum est, et ipsum et partes eius non mu-
tantur. Quod enim similiter se habet, et
ipsum et partes omnes non mutantur. Necesse
igitur hoc quidem aliquid in hoc esse,
aliud vero in altero mutantis. Non enim
in utrisque neque in neutro possibile est
esse. Dico autem in quod mutatur pri-
mum secundum mutationem ut ex albo in fu-
scum, non in nigrum. Non necesse est quod
mutatur in quocumque esse ultimorum.
Manifestum igitur est quod omne quod
mutatur erit divisibile.
[Scotus:]Et omne transmutabile necessario
est divisibile, quoniam quia omnis transmu-
tatio est de aliquo et ad aliquid. Et quando
res manet in illo ad quod transmutatur,
tunc non transmutatur. Et cum etiam
manet in illo a quo transmutatur et in
omnibus suis partibus, tunc non tran-
smutatur. Et quoniam illud quod est et suae par-
tes eodem modo non est transmuta-
tum, sequitur necessario ut transmuta-
tum secundum quandam partem sit in hoc, et se-
cundum aliam sit in hoc, quoniam impossibile
est ut in utroque sit aut ut sit in neutro.
Et intelligo per hoc quod dico in quo
transmutatur primum in transmuta-
tione verbi gratia ex albo in pallidum, non in ni-
grum, quoniam non est necessarium ut tran-
smutatum sit aut in hoc extremo aut
in hoc. Ergo manifestum est quod illud quod
transmutatur est divisibile*.
In hac quaestione accidit expositoribus quaestio quasi in-
solubilis contra Aristotelem. Dicunt enim quod si intelligit per tran-
smutabile mobile, scilicet illud quod proprie cadit in tria
praedicamenta tantum, scilicet in quanto et ubi et quali,
tunc sermo eius non continet transmutationem in
substantia. Et manifestum est quod illud quod transmu-
tatur in substantia non est divisibile sicut illud quod
transmutatur in aliis motibus. Et etiam iam dixit super
hoc quod transmutatio in substantia non collocatur
sub hac declaratione. Unde opinandum est quod uti-
tur hic transmutatione pro tribus transmutationibus,
sed si modo fuerit intellectus iste locus, excipiuntur
tunc transmutationes quae fiunt non in tempore, et
ista transmutabilia sunt divisibilia et corpora. Et
sic demonstratio erit particularis et deberet esse
universalis. Et si intellexerimus per transmutabi-
le illud quod transmutatur in tempore et in non
tempore, tunc demonstratio non erit vera, nam tran-
smutatum non in tempore non erit secundum quandam
<pb n="[148r
partem in eo ex quo et secundum aliam in eo ad quod.
Et ideo expositores ambigunt in responsione et in
isto loco et dicunt quod Alexander exponit quod omnis transmuta-
tio est in tempore, sed quaedam latet sensum.
Themistius vero dixit quod Aristoteles non loquitur hic de
illo quod transmutatur non in tempore et fingit enim
istam transmutationem esse divisibilem. Manifestum
est per se transmutationem esse non in tempore.
Intentio eius est transmutatio in omnibus partibus.
Alexander autem contradicit in hoc famoso magno, quo-
niam Aristoteles et omnes peripathetici dicunt hic esse transmutatio-
nes quae fiunt non in tempore, et hoc est manifestum in il-
luminationibus et similibus. Ergo nihil est ponere
quod omnis transmutatio est in tempore. Dissolutio autem
Themistii corrumpitur ex hoc, quoniam ignorare
transmutatum esse divisibile aut indivisibile per tran-
smutationem divisibilem aut indivisibilem est in eodem
ordine. Sed dignius est ut sit latentius naturaliter
transmutatum esse divisibile per transmutationem
indivisibilem. Existimatur enim quod transmutatio indi-
visibilis debet esse in indivisibili. Et etiam demon-
stratio qua Aristoteles utitur in hoc non erit prima et es-
sentialis, quoniam divisibilitas eius quod transmuta-
tur in tempore non est ei secundum quod est in tempo-
re, cum inveniatur in eo quod non transmutatur in
tempore. Et sic illud quod accipitur causa in hac de-
monstratione non est causa et erit, ac si aliquis di-
ceret quod homo est ambulans, quia est rationabile. Ra-
tionalitas enim non est causa ambulationis nisi per
accidens.

Avempace respondit ad hoc quod divisibili-
tas quam Aristoteles intendit in hoc loco non est divi-
sibilitas secundum ultima, sed divisibilitas quae est in
corpore per accidentia opposita. Quoniam cum
transmutatum transmutatur de contrario in con-
trarium, necessario dividitur per duo contraria dum
transmutatur. Et certe ista divisibilitas est prima
transmutatio in tempore, et non accidit ei idem quod
accidit Themistio, sed ista divisibilitas est per acci-
dens in continuo. Et Aristoteles non considerat in hoc loco
nisi divisibilitatem quae est continui essentialiter, scilicet
secundum ultima. Ego autem diu substinui opinionem
Avempace, sed modo non quoniam transmutationes
sunt duobus modis. Modus existens per se et est
transmutatio quae est de quiete in quietem, et modus
existens non per se et est transmutatio quae est finis
alterius transmutationis, verbi gratia illuminatio domus
quae fit a motu candelae et mutatio columnae de dextro
in sinistrum a motu columnae. Et manifestum est quod istae
transmutationes sunt non in tempore, quia sunt fines
transmutationum, et finis est indivisibilis et differt
ab illo cuius est finis. Et est manifestum quod impos-
sibile est ut sit per se. Ergo transmutationes quae
sunt principaliter sunt duobus modis, aut transmu-
tatio cuius finis est de genere illius transmutatio-
nis aut transmutatio cuius finis est de alio gene-
re, et utraque est transmutatio in tempore, et quaedam
est in eo ex quo et quaedam in eo ad quod et indif-
ferenter sive finis transmutationis fuerit de gene-
re ipsius aut non de genere. Ergo transmutabilia
quae sunt non in tempore eadem ipsa sunt transmu-
tabilia quae sunt in tempore. Ergo cum fuerit de-
claratum de istis quae sunt in tempore quod sunt di-
visibilia, declarabuntur omnia transmutabilia esse
<pb n="[148v
divisibilia. Cum esse transmutabile non est transmu-
tabile in tempore, et etiam transmutari aliquid non
in tempore est per accidens, cum consequatur tran-
smutationem aliam. Quomodo igitur accusatur Aristoteles
si demonstratio ipsius non continet ipsam, cum illud
quod est per accidens non habeat demonstrationem
cum hoc quod cognitio eius collocatur in cognitione
transmutabilis per se, quoniam illud quod est per ac-
cidens sequitur illud quod est per se, et etiam finis
transmutationis non est transmutatio, quoniam fi-
nis rei non est illa res. Si igitur dicatur transmuta-
tio erit per aequivocationem, et ideo Aristoteles non appo-
nit mentem illi cum hoc quod apparet in sua declara-
tione. Et sic Aristotelis intentio latet omnes expositores.

Deinde dicit: Et omnis transmutatio est de aliquo, id est de ali-
quo in quo est quiescens. Et ista sicut diximus est
transmutatio quae est essentialiter, scilicet de quiete in
quietem. Transmutatio vero quae sequitur transmu-
tationem non est de quiete in quietem, et ideo non
est transmutatio existens per se. Et cum posuit quod
omnis transmutatio est de quiete in quietem, dixit:
Et res quando manet in illo etc., id est et res tran-
smutabilis quando quiescit in illo ad quod transmu-
tatur, tunc non transmutatur, quoniam iam transmu-
tata est. Et similiter quando quiescit in illo a quo
transmutatur secundum omnes suas partes, non dici-
tur tunc transmutari ipsam. Et cum posuit quod cum
aliquid secundum suas omnes partes fuerit in illo ad quod
transmutatur, non transmutatur, quoniam iam tran-
smutatum est, et similiter quando fuerit secundum
omnes partes in eo a quo transmutatur, quoniam
nondum transmutatur, dixit: Sequitur necessario etc.,
id est sequitur necessario ut transmutatum in pri-
ma transmutatione sit secundum quandam partem in
eo a quo est transmutatio et secundum aliam in eo ad
quod est transmutatio primo. Nam impossibile est
ut in tempore transmutationis sit in utroque insimul
secundum omnes partes, quoniam tunc esset quiescens
et motum insimul. Et impossibile est etiam ut in prima
transmutatione sit in neutro, scilicet neque in illo ex quo est
transmutatio neque in eo ad quod est transmutatio primo,
quoniam inter illud ad quod est transmutatio et illud
ex quo est transmutatio primo non est medium. Et
cum posuit hoc dixit: Ergo necesse est ut transmu-
tatum etc. Deinde declaravit quae sunt haec duo
et dixit: Et intelligo etc., id est et intelligo per hoc
quod dixit, quod transmutatum in prima transmutatione
debet esse secundum quandam partem in eo a quo est tran-
smutatio et in eo ad quod est transmutatio primo, non
postremo, quoniam non est necesse ut transmutatum
in prima transmutatione sit secundum quandam
partem in eo ex quo et secundum aliam in eo ad
quod est transmutatio in postremo, cum inter haec duo
sit medium et induxit exemplum de transmutatione in qua-
litate et de qualitate in coloribus, cum primum appare-
at in hac transmutatione bene. Apparet enim quod in
coloribus est color inter quem et illum a quo est tran-
smutatio non est medius. Et considerandum est quid
sit primum in unaquaque quattuor transmutationum,
nam ista demonstratio fundatur super hoc quod hoc
primum inveniatur in omnibus transmutationibus.

Dicamus
igitur quod hoc primum est naturaliter in transmu-
tationibus quae sunt in qualitate. Manifestum est in co-
<pb n="[148v
loribus, cum bene apparet quod inter colores sunt me-
dia finita in numero naturaliter, et intelligo hic per
medium non illud quod diversatur secundum magis et mi-
nus, sed illud quod diversatur secundum formam et qua-
litatem, quoniam pallidum non differt ab albo secun-
dum magis et minus, sed secundum qualitatem. Et si
non essent eiusdem speciei, in gustabilibus autem vide-
tur quod ita est sicut in coloribus, in primis autem qua-
litatibus, scilicet caliditate et frigiditate videtur quod me-
dium est temperatum. Transmutatum enim in primo, cum transmu-
tatur de calido in frigidum, dicitur quod quoddam est in calido et
quoddam in temperato, cum inter calidum et temperatum non est qua-
litas media diversa secundum formam, sed secundum magis
et minus, quoniam manifestum est per se quod cum tran-
smutatum amittit partem calidi et acquirit partem
frigidi, quod quaedam pars eius est in calido et quaedam
pars in temperato, quoniam non calidum secundum
totum neque temperatum secundum totum . Et similiter quan-
do ammittit aliquam partem albi et acquirit aliquam partem
pallidi, non est in albo secundum totum, sed quiddam
in albo et quiddam in pallido, licet hoc quiddam non di-
stinguatur in actu, sed in potentia, quoniam cum fue-
rit in actu, destruetur motus. Primum in translatione est
locus qui sequitur locum ex quo movetur res mota.
Si igitur motus fuerit naturaliter et finitum de pri-
mo extremo ad ultimum extremum, tunc erit illic primum
naturaliter, verbi gratia quod si terra moveatur de superio-
ri in inferius, verbi gratia de ultimo ignis ad locum inferio-
rem, tunc primum erit locus aeris, quoniam non est lo-
cus medius inter locum ignis et aeris. Et si non fuerit
motum naturaliter, non erit illic primum naturaliter.
Sed quia locus ex quo movetur res mota est alius a lo-
co in quo quiescit, necessario et inter quaelibet duo
loca est corpus, cum inter quaslibet duas superficies
est corpus. Quoniam superficies sequitur superficiem,
necesse est ut motus quiddam sit in loco a quo mo-
vetur et quiddam in loco qui est inter locum a quo
movetur et locum ad quod movetur, scilicet in corpore quod est
in potentia locus inter haec duo loca, scilicet primum et po-
stremum. Et ideo inter quaelibet duo loca est locus. Et
si locus sequeretur locum et posuerimus quod motum
quando fuerit totum in loco a quo movetur, est qui-
escens. Et quando etiam fuerit totum in loco ad quem
movetur, est quiescens. Necesse est cum fuerit motum,
ut quiddam sit in loco ad quem movetur. Et si posueri-
mus motum esse indivisibilem et loca esse indivisibi-
lia, et consequentia sequitur ut motum sit divisibile.
Et ideo Aristoteles non utitur in hac declaratione quod inter
quaelibet duo loca est locus et quod locus non sequitur
locum sicut opinatus est Avempace, scilicet quod ista demon-
stratio non perficitur nisi utendo hac propositione.
Primum autem in generatione et corruptione est mini-
ma pars quae potet inveniri de generato, minimum
enim de omni generatione terminatae quantitatis,
verbi gratia quod minima pars ignis est terminata, scilicet mi-
nima pars quae potest esse ignis. Deinde dixit: Ma-
nifestum est igitur quod omne quod transmutatur est divisi-
bile. Et hoc demonstrat quod intendebat divisibilitatem
simpliciter, scilicet secundum ultima, non sicut existima-
vit Avempace.

*[Vetus:] Motus autem est divisibilis dupliciter,
uno quidem modo tempore, alio
<pb n="[149r
vero secundum partium illius quod movetur mo-
tus, ut si ipsum a. c. movetur totum, et
a. b. movebitur et b. c. Sit igitur ipsius
quidem a. b. qui est d. e., ipsius b. c.
qui est e. z. motus partium. Necesse
igitur totum in quo est d. z. ipsius a.
c. esse motum. Movebitur enim secundum hunc,
quoniam quidem utraque partium movebitur
secundum utramque. Nulla enim movebitur secundum
alterius motum quasi totus motus to-
tius est magnitudinis motus.
[Scotus:]Et motus est divisibilis duobus
modis, unus est in tempore et alius
secundum partes moti, verbi gratia quoniam cum move-
tur a. b. c., movetur secundum totum pars a. b.
et movebitur etiam similiter pars b. c.
Sit igitur motus partis a. b. d. h. et mo-
tus b. c. h. z., erit igitur d. h. z. motus
partium a. b. c. Unde necesse est ut to-
tus motus d. h. z. sit motus magni-
tudinis a. b. c., cum utraque pars eius
moveatur uno motu illorum, et neutra
moveatur hoc motu toto. Unde ne-
cesse est ut iste motus totius sit isti-
us totius magnitudinis*.
Cum declaravit quod omne motum est divisibile, fu-
it necesse ut divisibilitas accidat motui secundum tem-
pus et secundum motum. Incepit notificare hoc et di-
xit: Et motus est divisibilis duobus modis etc.
et intendit per partes moti partes quae moven-
tur de principio spatii usque ad finem. Et similiter est
intelligendum de partitione motus secundum partitionem
partium, quoniam ista partitio differt a partitione
eius secundum partitionem temporis. Deinde induxit
exemplum et dixit: Verbi gratia etc., id est quoni-
am utraque istarum partium movebitur de initio spa-
tii usque ad finem sicut totum movetur. Deinde dixit:
Si igitur motus etc., id est et cum fuerit necesse ut
utraque pars, scilicet a. b. b. c., moveatur apud motum to-
tius a. c., necesse est ut utraque pars a. b. b. c. habeat
motum. Sit igitur d. h. motus partis a. b. et h. z.
motus b. c., erit igitur motus compositus ex duo-
bus motibus d. h. et h. z. Deinde dixit: Unde necesse
est etc., id est unde necesse est ut iste totus motus
qui est compositus ex duobus motibus partium d. h.
h. z. sit motus magnitudinis a. c. cuius partes sunt
a. b. b. c. Deinde dedit causam huius secutionis et
dixit: Cum utraque pars etc., id est et causa in hoc
est, quoniam tota magnitudo a. c. non dicitur mo-
veri nisi cum utraque pars eius movebitur uno mo-
tu. Et hoc intendebat cum dixit: Cum utraque pars
etc. Et cum declaravit quod aliquid non dicitur
moveri secundum totum nisi cum qualibet suarum partium
moveatur motu uno, et dixit: Et neutra moveatur
etc., id est et quia motus quem habet tota magnitu-
do non est rei nisi cum partes eius fuerint motae
<pb n="[149r
et est impossibile ut motus totius attribuatur parti,
sequitur ut motus totius sit omnium partium. Nam
impossibile est ut motus alicuius attribuatur alii ab
eo quod movetur illo motu. Et intendit in declaratione
eius quod est motus partium sunt motus totius de-
clarare ex hoc quod motus totius etiam est divisibilis
secundum divisibilitatem moti, et quia iste modus divi-
sibilitatis est alius ab eo quem habet secundum suam
extensionem cum tempore.

*[Vetus:] Amplius autem si omnis motus alicu-
ius est, totus autem motus qui est in
quo est d. z. neque partium est neutrae partis,
utraque enim est neque alterius nullius cuius
enim totus totius et partes partium sunt,
partes autem ipsius d. z. sunt ipsarum
quae sunt a. b. c., et nullarum aliarum plu-
rium enim non erat unus motus, et utique
totius motus est ipsius a. b. c. magnitu-
dinis.
[Scotus:]Et etiam si omnis motus est alicuius,
et motus d. z. est neutrius partis, quoniam
utraque pars est pars partis, non alte-
rius omnino, quoniam illud cuius est totius
est totius motus, partes motus sunt
partium eius, et partes eius sunt par-
tium a. b. c., non alterius omnino, quoniam si
unus motus non est plurium uno,
necesse est ut iste motus totus etiam
sit magnitudinis a. b. c*.
Ista est alia demonstratio quodammodo et confirmat
praedictam alio modo. Et dixit: Et etiam etc., id est si
omnis motus est moti et motus compositus ex mo-
tibus partium, verbi gratia motus d. z. qui est compo-
situs ex motibus d. h. h. z. qui sunt partium a. b.
b. c., et non est alterius partis istius moti, necesse
est ut totus sit totius. Sed antequam induceret exem-
plum. Incepit verificare hoc quod posuit in praecedenti,
scilicet quod motus congregatus ex partibus moti, cum non
fuerit alterius partium moti, necesse est ut sit to-
tius moti. Et hoc acceptum fuit in prima demonstratio-
ne pro manifesto. Et dixit: Quoniam utraque pars est pars
etc., id est motus congregatus ex motu partis non
est unius partium, quoniam quaelibet pars habet partem
illius motus. Et impossibile est ut motus congrega-
tus ex motibus istarum partium sit unius istarum par-
tium, ita quod totum et pars sint eiusdem. Ergo neces-
se est ut sit totius. Deinde induxit alium sermonem
ex quo sequitur ista conclusio prima consecutione
et dixit: Quoniam illud cuius totius etc., id est
quoniam non est dubium in hoc, scilicet quod partes motus
cuius totum est totius moti sunt partium moti, sed
est dubium de converso, scilicet quod motus qui est partium
moti est motus totius, scilicet omnium partium. Sed dicimus
quod ista conversio est vera, quoniam cum fuerit im-
possibile ut partes sint alterius rei a partibus moti,
necesse est ut motus totius sit congregatus ex mo-
tibus partium. Quoniam si hoc non fuerit, tunc motus
totius erit maius universalis quam id quod congregatur
<pb n="[149v
ex motibus partium. Et sic erunt partes motus to-
tius in partibus totius in aliquo alio a partibus to-
tius, si motus eius quod congregatur ex partibus
fuerit magis particularis quam motus totius. Et
hoc intendebat cum dixit: Quoniam si unus mo-
tus non fuerit etc., id est quoniam si partes motus
totius non fuerint nisi partium totius, cum sit impos-
sibile ut unus motus sit plurium uno moto, necesse
est ut motus congregatus ex motibus partium sit mo-
tus totius, quemadmodum partes motus totius sunt
partium moti, scilicet quod ista propositio convertitur. Et ista
declaratio est utilis in eis quibus utitur in fine octa-
vi, scilicet quod motus infinitus non est corporis finiti.

*[Vetus:] Amplius autem siquidem est totius ali-
us motus ut in quo t. i. removebitur
ab eo qui sit utrarumque partium motus,
hi autem aequales erant his quae sunt d.
e. z. Unius enim unus motus, quasi si to-
tus quidem dividetur qui est t. i. in
partium motus aequalis erit qui est t. e. ei qui est
d. z., si vero deficit aliquid
ut quod est r. i. qui nullius est motus,
neque enim totius neque partium propter id
quod unius unus est neque alterius nul-
lius. Continuus enim motus est conti-
nuorum quorumdam, similiter autem est et
si excellat secundum divisionem, quasi si hoc im-
possibile est, necesse eundem motum esse
et aequalem. Haec quidem igitur divisio
secundum partium motus est, et necesse est omnis
esse partibilem ipsam.
[Scotus:]Et etiam si motus totius magnitudinis
sit alius ab isto, verbi gratia t. f. divi-
detur ex eo quod motus utriusque partis,
et erunt isti duo aequales duobus mo-
tibus d. h. z., quoniam unum habet unum mo-
tum. Ergo necesse est si motus t. f. to-
tus dividatur in duos motus par-
tium ut motus t. f. sit aequalis duobus
motibus d. z., si igitur diminuit aliquid,
verbi gratia pars q. f., tunc ista pars
non est alicuius omnino. Nam iste motus
non est totius neque partium, quoniam unum
non habet nisi unum motum. Neque est al-
terius omnino, quoniam motus continuus est
rerum continuarum, et similiter est si addet
apud divisionem. Unde necesse est si
hoc est impossibile ut sit idem aequa-
lis illi, ergo ista divisio est secundum partes,
et necessario invenitur in omni partibili*.
Ista tertia declaratio, id est et dicit: Et si motus to-
tius magnitudinis fuerit alius, id est alius a motu com-
posito ex duobus motibus partium magnitudinis d.
<pb n="[149v
h. z., verbi gratia motus t. f. Deinde dicit: Dividetur
ex eo etc., id est quoniam magnitudo quam divi-
dimus in duas partes aequales, scilicet a. b. b. c., et posu-
imus d. h. motum a. b. et h. z. motum b. c. Si posue-
rimus quod motus istius totius magnitudinis, scilicet a. b.
c., sit alius a motu congregato ex d. h. h. z. qui sunt
motus partium illius, scilicet a. b. b. c., verbi gratia motus t.
f., necesse est ut iste motus t. f. dividatur in duos mo-
tus, scilicet in motum utriusque partium magnitudinis, scilicet
a. b. b c., quoniam cum totum movetur, partes mo-
vebuntur.

Et deinde dicit: Et erunt isti duo etc., id est et erunt
isti duo motus in quos dividitur motus t. f. quem
posuimus esse alium motum a motu d. z. aequales
duobus motibus in quos dividitur motus d. z., scilicet motus
d. h. z. Et cum isti duo motus fuerint aequales eis,
scilicet motus duarum magnitudinum, ergo sunt unus mo-
tus idem, scilicet quod motus t. q. erit motus a. h. et motus
q. f. erit motus h. z., quoniam impossibile est ut una
magnitudo habeat nisi unum motum, scilicet magnitudo
a. b. et magnitudo b. c. quae sunt partes totius ma-
gnitudinis. Et hoc intendebat cum dixit: Quoni-
am unum habet unum motum, id est cum fuerint motus t.
q. q. f. quae sunt partes motus t. f. aequales duobus
motibus d. h. h. z. quae sunt partes duorum motuum
d. z. et pars t. q., et d. h. sunt unius magnitudinis
a. b. et sunt aequales, et motus q. f. et h. z. sunt uni-
us magnitudinis etiam, scilicet b. c., et sunt etiam aequales. Et
una magnitudo non habet nisi unum motum, ergo
motus t. q. est idem cum motu d. h. et motus q.
t. est idem cum motu h. z. Et cum declaravit hoc dixit:
Ergo necesse est si motus t. f. etc., id est et cum mo-
tus t. f. quem posuimus alium a motu d. z. et posue-
rimus quod motus magnitudinis dividitur in duas partes
motus d. z. quae sunt partes a b. b. c., necesse est ut
motus t. f. sit aequalis motui d. z. Et cum sint
aequales, et sunt in una magnitudine, ergo sunt idem,
cum unum motum non habeat nisi unum motum. Et cum
voluit confirmare eos esse aequales, dixit: Si igitur
diminuit etc., id est et totus motus t. f., si diminui-
tur a toto motu d. z., tunc nihil invenitur cui attribu-
atur iste motus diminutus, neque toti neque parti. Toti
vero, quia illum quod diminuitur ab hoc motu est mo-
tus partium aut quia motus diminutus est ille qui
dividitur in omnes partes, scilicet partes moti. Et ideo
dixit: Si igitur diminuit etc., id est et ista pars di-
minuta a motu non invenitur aliquid de magnitudine
cui attribuatur nisi esset possibile ut una magni-
tudo haberet plusquam unum motum. Unde impos-
sibile est ut haec diminutio attribuatur alicui omnino
toti aut parti, quoniam totum et partes habent mo-
tus alios ab istis. Deinde dixit: Neque alterius omnino etc.,
id est et ista diminutio quae est in motu impossi-
bile est ut attribuatur alii moto a toto et a parte,
quoniam impossibile est ut diminutio existens in mo-
to istius magnitudinis attribuatur alii moto. Quo-
niam cum duo mota fuerint diversa ab invicem, tunc
motus eorum non erit continuus. Et cum non fue-
rit continuus, non erit unus. Deinde dixit: Et simili-
ter etc., id est et similiter motus addens non erit ali-
cuius moti omnino, quia addidit super partes moti et quia
unum motum non habet nisi unum motum, et universali-
ter sequitur ut motus sit partis et non sit. Motum
autem non esse partis est, quia motus totius divisus est
<pb n="[150r
in omnes partes et diminuitur ex eo iste per mo-
tus. Ipsum vero esse partis est, quia iam posuimus pri-
mo quod est unus motuum partium, quoniam per illum
excedit illud quod congregatur ex motibus partium
motuum totius positum.

*[Vetus:] Alius autem secundum tempus est. Tempus autem
omne divisibile est. In minori autem mi-
nor motus est. Necesse est autem divi-
di motus secundum tempus.
[Scotus:]Ista igitur divisio est secundum partes, et
necesse est ut sit in omni partibili.
Et alia divisio est secundum tempus, quoniam omnis
motus est in tempore, et omne tempus est
divisibile. Et motus in minori tempo-
re est minor. Et sequitur necessario ut
omnis motus sit divisibilis secundum
tempus*.
Cum declaravit quod motus est divisibilis secun-
dum divisibilitatem moti, vult declarare etiam ipsum
esse divisibilem secundum divisibilitatem temporis.
Et syllogismum componit sic. Omnis motus est in tem-
pore, et hoc declaratum est. Et omne tempus est di-
visibile, et hoc etiam declaratum est. Et existimatur
quod sequitur ex hoc quod omnis motus est divisibilis,
sed non est ita donec probetur quod omnis motus
est in tempore sibi aequali. Et ideo dixit: Et motus est
in tempore minori minor, quoniam si hoc non esset,
esset possibile motum esse indivisibilem et tempus di-
visibile. Unde necesse est dicere quod omnis motus est in
tempore aequali ei et omne tempus est divisibile.
Ergo omnis motus est divisibilis. Ergo divisibilitas
motus est secundum motum et secundum tempus. Et quia
divisibilitas in eo est diversa, quia motus sunt in ge-
neribus diversis, incepit rememorare hoc. Et dixit:
Et necesse est ut sit in omni partibili, et potest intel-
ligi subiectum motus, non divisio eius per rem mo-
tam secundum quod est res mota, quoniam hoc decla-
ratum est. Et intelligo per subiectum motus illud in
quo est, verbi gratia locum in motu locali. Et Alexander
dicit: Et omne motum habet motum.

*[Vetus:] Quoniam autem omne quod movetur in aliquo
movetur et quodam tempore et omnis est
motus, necesse est easdem divisiones
esse temporis et motus et ipsius mo-
veri, et quod movetur et in quo motus est.
Sed non omnium similiter est in quibus
motus est, sed quantitati quidem secundum se ipsum,
qualis etiam secundum accidens. Accipiatur enim
tempus in quo movetur in quo sit a.
et motus in quo b., si igitur per totum
in omni tempore est motum in medio per
minorem et iterum haec divisio per mino-
rem hoc et sic semper. Similiter autem et si
motus divisibilis sit et tempus di-
visibile, si enim per totum in omni per me-
dium in medio et iterum per minorem
<pb n="[150r
in minori.
[Scotus:]Et quia omne motum movetur in aliquo
tempore et omnis motus habet mo-
tum, necesse est ut tempus et motus
et motum et motio et illud in quo est
motus habeant eandem divisionem prae-
ter hoc quod non sunt eodem modo in omnibus
rebus in quibus est motus. Sed sunt quan-
titatis essentialiter et qualitatis per
accidens. Sit igitur tempus in quo
est motus a. et motus sit b. Si igitur
iste totus motus est in hoc toto tempore,
ille qui erit in medietate erit minor.
Et cum hoc dividetur, iste erit minor
eodem modo, si motus etiam erit divisibile
et tempus etiam erit divisibile. Quoniam si
in toto est totus, medietas erit in me-
dietate, deinde minor in minori*.
Et quia omne motum movetur in aliquo, id est aut in ubi
aut in quale aut in quanto, et omnis motus est in
istis tribus, scilicet in moto et in eo in quo est motus et
in tempore. Et videtur mihi quod illud quod iacet in tex-
tu est melius quam correctio Alexandris, quoniam si posu-
erimus quod tempus et motum et genus in quo est mo-
tus habuerint motum, sequetur necessario ut tem-
pus sit divisibile et motum et motio. Quoniam si
ista habent motum aliquem et omne quod habet motum
est divisibile, concludetur ex hoc quod omnia ista sunt
divisibilia quod non concluditur, si posuerimus quod omne
motum habet motum. Et cum dixit quod motus attribu-
itur unicuique istorum trium corporum, dixit: Necesse est
ut tempus et motus et motio et motum etc., id est
et cum motus dicitur esse in illo in quo movetur
et in tempore et in moto, necesse est ut ista dividan-
tur per divisiones aequales, scilicet quod medietas motus
sit in medietate temporis et in medietate eius in quo
est motus et in medietate moti, et similiter de me-
dietate medietatis et sic in infinitum. Deinde dicit: Praeter hoc
etc., id est et licet motus et illud in quo est motus
et tempus dividatur divisionibus aequalibus. Tamen
divisio in illo in quo est motus non attribuitur ei
in quo est motus eodem modo, sed attribuitur motui
in quantitate per se, cum divisio sit essentialis quan-
titati, et attribuitur motui in qualitate per accidens.
Et intelligendum est hic de quantitate cum motu
augmenti et diminutionis motu locali, locus enim nu-
meratur in quanto, et accidit ei divisio essentialiter.
Deinde induxit exemplum de litteris, et sermo eius
in hoc est manifestus et intentio eius est quod si po-
suerimus quod aliquis totus motus est in aliquo to-
to tempore, medietas erit in medietate et univer-
saliter minor in minori. Et sicut motus dividitur
per divisionem temporis, similiter tempus dividi-
tur per divisionem motus.

*[Vetus:] Eodem autem modo et ipsum moveri divi-
detur. Sit enim in quo est c. ipsum moveri
secundum igitur medium motum minor est
<pb n="[150v
toto et iterum secundum medietatis medium
et sic semper. Est autem et ponentem secundum
utrumque motuum ipsum moveri ut secundum
d. c. et c. e. dicere quod totum erit secundum
totum. Si namque aliud plus erit ipsum
moveri secundum eundem motum, sicut
determinavimus et motum divisibi-
lem in partium motum esse. Accepto enim
ipso moveri secundum utrumque continu-
um erit totum.
[Scotus:]Et secundum hunc modum etiam dividitur mo-
tum. Sit igitur motum c. in medieta-
te, igitur istius motus erit motum
minus quam totum motum, similiter in
medietate medietatis et sic semper. Et
debemus etiam ponere et dicere quod mo-
veri utroque motuum, verbi gratia c.
d. et motum z. h. totum etiam est illud quod
est totius illius. Quoniam si fuerit aliud,
tunc plusquam unum movebitur uno mo-
tu ut declaravimus. Cum motus
etiam dividatur in motus partium, quoniam
si partitio accipiatur utroque eorum,
totum erit continuum*.
Cum declaravit quomodo motus et tempus di-
viduntur divisionibus aequalibus, vult declarare etiam
quomodo ipsa motio etiam dividitur per divisionem mo-
tus, scilicet motio moti. Et dixit: Et secundum hunc modum etiam
dividitur motio, id est et cum posuerimus quod tota mo-
tio est totius motus, manifestum est quod motum etiam di-
viditur per divisionem motus, scilicet quod medietas motus
erit medietatis moti quod pertransit spatium de initio
usque ad finem, quo iam istae partes sunt illae per quas
dividitur totus motus ut dictum est, non partes
quae sunt secundum divisionem temporis. Deinde dicit: Si igitur
tota motio etc., id est quod pars moti quae movetur
per medietatem istius motus de initio spatii ad finem erit
necessario motus minor quam illud quod movetur toto
motu et illud quod movetur in medietate illius, necessa-
rio erit minus. Deinde dixit: Et habemus etiam ponere
etc., id est et debemus etiam dicere quod, cum posue-
rimus duas motiones utriusque motuum qui sunt par-
tes unius motus, verbi gratia motionem quae est
motus c. d. et motionem quae est motus d. h., di-
co quod tota motio quae est congregatum motionis du-
orum motuum est tota motio quae est totius motus
qui congregatur ex duobus motibus c. d. d. h. Deinde
induxit demonstrationem et dixit: Quoniam si fue-
rit aliquid etc., id est quoniam si tota motio quae con-
gregatur ex duabus motionibus quae duarum sunt par-
tium motus fuit alia a motione quae est totius mo-
tus, et fuerint partes motionis quae est totius motus ut
narravimus motionis partium motus, tunc plusquam una
motio erit unius motus. Quando unaquaeque pars ha-
bebit duos motus, motum sui ipsius et motum qui
est pars motus totius, nam positum est quod partes mo-
<pb n="[150v
tus totius spatii sunt partium moti. Deinde dixit:
Ut declaravimus etc., id est ut declaravimus quod
motus dividitur in partes et motus partium in par-
tes motuum totius. Deinde dicit: Quoniam cum accipiatur
motio etc., id est quoniam cum motio accipiatur
utriusque partium motuum, id est auferatur finis quae
imaginatur inter illas, tunc motus erit continuus et
tota motio erit continua et una. Et cum finis ima-
ginatur, erunt plures.

*[Vetus:] Similiter autem demonstrabitur et lon-
gitudo divisibilis et omnino illud omne in
quo est mutatio praeter quaedam quae
secundum accidens. Quod enim mutatur est divisi-
bile. Uno enim divisio omnia dividentur
et in ipso finita esse aut infinita, similiter
se habebit de omnibus. Secutum autem
maxime est dividi omnia et infinita
esse ab ipso mutante. Mox enim inest mu-
tanti divisibile et infinitum. Divisibi-
le quidem igitur ostensum est prius. Infi-
nitum autem in sequentibus erit manife-
stum.
[Scotus:]Et eodem modo declarabitur quod lon-
gitudo dividitur et universaliter omne
in quo est transmutatio secundum quoddam di-
viditur per accidens, quia transmutatum
est divisibile. Quoniam cum unum dividitur,
omnia dividuntur. Et in hoc quod divisi-
ones eorum sunt finitae aut infinitae eo-
dem modo est de omnibus eis. Sed necesse est pro-
prie ut omnia ista sint divisibilia et ut
divisio sit infinita eorum propter tran-
smutatum. Quoniam cum intelligis tran-
smutatum, statim intelligis divisionem
et quod est infinita. Divisio autem in eo de-
clarata est superius. Ipsam autem esse in-
finitam declarabitur post*.
Dicit: Et eodem modo declarabitur quod spatium per
quod est motus in ubi dividitur per divisionem motus
et universaliter omne praedicatum in quo invenitur
transmutatio invenitur in eo divisibilitas. Sed in qui-
busdam per se, scilicet in quantitate, et in quibusdam per
accidens, scilicet in qualitate, et transmutatio quae est in
ubi numeratur in quantitate. Deinde dicit: Quia transmuta-
tum est divisibile, id est et divisibilitas accidit transmu-
tationi per transmutatum, quoniam omne transmu-
tatum est divisibile essentialiter ut declaratum est. Et
sunt aequalia in accidentibus divisionis, scilicet quod sit unum,
erit divisibile, omnia erunt divisibilia, scilicet quod si unum
ponatur divisibile, declarabitur quod alia sunt divisi-
bilia. Deinde dicit: Et in hoc quod divisiones etc., id est et illud
quod contingit in uno de finitate aut infinitate con-
tingit in aliis. Deinde dicit: Et sequitur proprie ut omnia ista
sint divisibilia etc., id est et necesse est ut motus
et tempus et motum sit indivisibilia in infinitum et
universaliter ut sint continua, quia transmutatum est
<pb n="[151r
divisibile et de natura continui, quoniam causa in
hoc quod tempus sit continuum est motum esse conti-
nuum, et causa in hoc quod motus sit continuus est, quia
motus est continuum. Deinde dicit: Quoniam cum intellexe-
ris transmutatum etc., id est quoniam si tu intelle-
xeris transmutationem, statim intelliges divisibilita-
tem in infinitum. Divisibilitatem autem, quia transmutatum
non intelligitur esse in transmutatione nisi quando
imaginatur esse in eo ex quo in eo ad quod, ipsam
vero esse infinitam declarabitur post, cum declara-
vit quod omne quod transmutatur prius transmutabatur
et omne quod transmutabatur prius non transmuta-
batur et sic in infinitum.

*[Vetus:] Quoniam autem omne quod mutatur ex quo-
dam in aliquid mutatur, necesse est quod mu
tatur, cum mutatum est, esse in quo mu-
tatum est. Quod mutatur enim ex quo mu-
tatur distat aut deficit ipsum, et aut
idem mutari est et deficere aut sequitur
ad mutari ipsum deficere. Nam quod est
mutatum esse defecisse, similiter enim
utrumque se habet ad utrumque.
[Scotus:]Et quia omnis transmutatio est de ali-
quo et in aliquid, necesse est ut illud
quod transmutatur quando est in principio
transmutationis est in illo in quo
transmutatur. Transmutatum enim re-
movetur ab eo a quo transmutatur
et separatur ab eo ita quod transmutatio
et separatio sunt idem aut separatio se-
quitur transmutationem. Necesse est
ut illud quod transmutatur separetur,
quoniam eodem modo se habent ad invicem*.
Vult hic declarare quod transmutatum in initio tran-
smutationis dicitur iam transmutatum esse, non tran-
smutari, quoniam haec duo sunt opposita. Et intendit
hic per transmutationem, transmutationem quae di-
citur de quattuor transmutationibus, scilicet substantia et
ubi et quale et quantum. Et dixit: De aliquo in aliquid,
id est de aliquo in quo est quiescens et in aliquid in quo
est quiescens. Deinde dicit: Necesse est etc., id est et cum
omnis transmutatio est de aliquo et in aliquid inter
quae est transmutatio et inter primam transmutatio-
nem et quietem quae est in eo ex quo non est medium,
necesse est ut transmutatum primo, cum transmuta-
tur, recedat ab eo a quo transmutatur et veniat
ad illud ad quod transmutatur primo, non secundo.
Quoniam cum separatur a quiete quae est in eo ex
quo, statim veniet ad primum ad quod est transmutatio
necessario. Deinde dicit: Licet transmutatio et separatio etc.,
id est transmutatum primo, cum transmutatur, se-
paratur ab eo a quo transmutatur in instanti, aut
quia separatio et transmutatio sunt idem aut quia se-
quuntur se. Et non curat in hoc loco quomodo est, cum
sit manifestum eas esse insimul. Et cum posuerit hoc,
dixit: Necesse est ut illud quod transmutatur etc.,
id est et cum transmutatio et separatio sint con-
sequentia, sequitur ut illud quod transmutatur ab
<pb n="[151r
aliquo separetur ab illo. Et quia inter quietem in eo
ex quo et initium eius ad quod est transmutatio non
est medium, sequitur ut, cum transmutatum separa-
tur a quiete, sit in eodem initio eius ad quod transmu-
tatio est necessario, cum eodem modo habeat se, scilicet quod,
cum transmutatio fuerit, separatio erit et e converso.

*[Vetus:] Quoniam ergo una mutationum est secundum con-
tradictionem, quando mutatio est ab eo quod
non est in esse, deficit non ens. Est igi-
tur in esse, omne enim necesse est esse aut
non esse. Manifestum igitur est quod in mu-
tatione secundum contradictionem quod muta-
tum est erit in quo mutatum est. Si autem
in hac et in aliis est, similiter enim in una
et in aliis est.
[Scotus:]Et quia una transmutationum est illa
quae est secundum contradictoria, quoniam aliquid
transmutatur de non ente in ens, tunc
separatur a non ente. Erit igitur in ente,
quoniam necesse est ut omne aut sit ens
aut non sit ens. Declaratum est igitur
quod in transmutatione secundum contradicto-
ria illud quod transmutatur erit in illo
in quo transmutatur. Et si hoc erit ne-
cessarium in hac transmutatione, neces-
sarium est etiam in aliis transmutatio-
nibus. Dispositio enim in uno modo transmu-
tationum est sicut dispositio in aliis
modis*.
Vult declarare quod hoc quod dictum est de transmuta-
tionibus universaliter manifestum est per se in tran-
smutatione quae dicitur transmutatio principaliter
et est illa quae est de affirmativa in negativam et de
negativa in affirmativam quae dicitur generatio et
corruptio. Et dixit: Et quia una transmutationum etc.,
id est et quia hoc nomen transmutatio dicitur prin-
cipaliter de ea quae est de non ente in ens et de ente
in non ens ut dictum est in quinto, et est manife-
stum in hac transmutatione quod non habet medium
quod, cum aliquid transmutatur a non ente, statim separa-
tur a non ente. Unde necesse est ut sit in ente, quia
non est medium inter ens et non ens. Et cum dixit,
quod ista eius intentio manifesta est in transmutatione
quae est in substantia, dixit: Et si hoc est necessarium
in hac transmutatione etc., et hoc quod decla-
ravit non est declaratio exemplaris, sed est declara-
tio ad dirigendum considerationem, non quia hoc de-
claratur in aliis transmutationibus secundum quod decla-
ratur illud quod est ignotum naturaliter a noto, sed se-
cundum quod declaratur illud quod est minoris latentiae ex
eo quod est ignotum naturaliter per illud quod est manifestius.
Et secundum hunc modum usitatur in descriptionibus
et diffinitionibus via divisionis et exemplificationis,
quoniam terminus medius in istis est idem. Et est quod
illud quod transmutatur statim separatur ab eo a quo
transmutatur et venit ad illud ad quod transmutatur,
<pb n="[151v
cum non sit medium inter illud a quo transmuta-
tur et illud ad quod transmutatur primo. Sed hoc ap-
paret magis in transmutatione quae est in substan-
tia, cum illic non est medium inter illud a quo et
illud postremum ad quod est transmutatio. Sed primum
medium est in aliis transmutationibus, quasi illud ad
quod in hac transmutatione. Ista igitur transmutatio
in duobus extremis habet dispositionem sicut est
dispositio aliarum transmutationum inter illud a quo
et illud ad quod primo venit transmutatum.

*[Vetus:] Amplius et secundum unamquamque accipientibus
manifestum est, siquidem necesse est quod
mutatum est esse alicubi aut ex quo
mutatum est aut in aliquo. Quoniam autem
ex quo mutatum est deficit, necesse
est autem esse alicubi aut in hoc aut
in alio erit, siquidem igitur in alio ut
in ipso c. quod in ipsum b. mutatum est
iterum ex c. mutatur in b. Non enim erit
habitum ipsi b. Mutatio enim continua
est quasi quod mutatum est, quando mutatum
est, mutatur in quod mutatum est. Hoc autem
est impossibile. Necesse ergo quod mu-
tatum est esse in hoc in quod mutatum est.
[Scotus:]Et etiam hoc apparet illi qui conside-
raverit unumquemque modum transmuta-
tionum, cum sit necessarium quod omne quod
transmutatur sit in aliquo ubi aut in
aliqua re. Quoniam cum separatur ab il-
lo a quo transmutatur, necesse est ut
sit in aliquo ubi aut in aliqua re
aut in hoc. Si igitur illud quod tran-
smutatur ad b. est in alio, verbi gratia in c., semper
etiam transmutabuntur de c. ad b., quoniam
c. non est contradictoria ad b. et tran-
smutatio est continua. Unde neces-
se est ut illud quod iam transmutatur,
cum transmutatum est, semper transmu-
tetur ad illud ad quod transmuta-
tur quod est impossibile. Ergo necesse est
ut illud quod iam transmutatur sit
in illo ad quod transmutatur*.
Cum declaravit hoc ostensive et post secundum
exemplificationem, vult etiam declarare hoc ducen-
do ad inconveniens. Et dixit: Et etiam etc., id est et
non solummodo apparet hoc in aliis transmutationibus
ex hoc quod apparet in transmutatione quae est in
substantia, sed hoc apparet universaliter in omnibus
transmutationibus, quoniam omne transmutatum, cum
transmutatur, venit in aliud ab eo a quo transmuta-
tur aut ubi aut quando aut quale aut quantum.
Deinde dicit: Quoniam cum separatur ab illo etc., id est et
hoc quod diximus necesse est. Quoniam cum tran-
smutatum separatur ab eo a quo transmutatur, neces-
<pb n="[151v
se est ut sit in aliquo. Et illud aut erit ad quod est tran-
smutatio primo aut erit aliud ab eo ad quod est tran-
smutatio non primo. Et cum dixit: Aut in hoc inten-
dit illud ad quod transmutatum transmutatur primo,
et cum dixit: Aut in alio, intendit ab eo ad quod
est transmutatio non primo quod est medium in transmu-
tationibus habentibus medium aut illud ad quod
est transmutatio postremo in transmutationibus
quae sunt secundum contradictoriam, et cum dixit
quod, cum transmutatum separatur ab eo a quo tran-
smutatur, est in aliquo aut in illo ad quod est tran-
smutatio primo aut in alio, dixit: Si igitur illud quod
transmutatur ad b. etc., id est ponatur igitur aliquod
transmutatum separari ab eo a quo transmutatur
et venire ad illud ad quod transmutatio est primo
et sit b. et ponatur quod cum hoc transmutatum transmu-
tetur ad b. quod est in alio, verbi gratia in c., sequitur ne-
cessario ut semper in c. transmutatur ad b. et ut in b.
sit iam transmutatum. Deinde dedit causam in hoc
et dixit: Quoniam c. non est contradictorium ad b.
etc., id est et necesse est ut sit in c. continuae tran-
smutationis, quia c. non est contrarium ad b. ut tran-
smutatum sit in eo quiescens. Et cum in c. non fue-
rit quiescens, necessario est in eo transmutatum. Et cum
declaravit hoc dedit impossibile quod sequitur, si tran-
smutatum fuerit in aliquo alio ab eo ad quod est
transmutatio primo, et dixit: Ergo necesse est ut illud
quod iam transmutatum est etc., id est ergo neces
se est ut transmutatum transmutetur semper ad illud
ad quod iam transmutabatur. Et cum posuit quod est
in primo a quo transmutatur, sequitur ut tran-
smutetur ad illud ad quod transmutabatur. Et sic am-
bulans ad aliquem locum est in illo loco dum am-
bulat ad ipsum. Et cum contingit ei in hoc impos-
sibile, sequitur ut transmutatum in primo quam tran-
smutatur sit iam transmutatum, quoniam sequitur, si hoc
non fuerit ut transmutatum transmutetur ad illud in
quo est, scilicet transfertur ad illud in quo est aut transfer-
tur, cum translatum est. Et sic praeteritum erit futu-
rum. Et cum declaravit impossibile quod sequitur hoc,
dedit conclusionem quae est contradictoria impossi-
bili. Et dixit: Ergo necesse est ut illud quod transmu-
tatur sit in illo ad quod transmutatur primo.

*[Vetus:] Manifestum igitur est quod factum, cum
factum est, erit et quod corruptum est,
cum corruptum est, non erit. Univer-
saliter autem dictum est et de omni mu-
tatione, et maxime est manifestum
in ea quae est secundum contradictionem.
Quod quidem igitur quod mutatum est,
cum mutatum est, primum in illo est,
manifestum est.
[Scotus:]Manifestum est igitur quod illud quod
fuit est, cum fuit ens, et illud quod
corrumpitur non est ens, quoniam iam dixi-
mus universaliter in omni transmu-
tatione. Et hoc manifestius est in ea
quae est secundum contradictionem. Manifestum
est igitur quod illud quod transmutatum est
<pb n="[152r
minutio transmutationis est in illo
ad quod transmutatur*.
Vult notificare quod hoc quod intendebat declarare
est manifestum in transmutatione quae est in contra-
dictoria ex declaratione quae continet alias transmu-
tationes. Et si manifestius est in hac transmutatio-
ne, scilicet quae sit secundum contradictoria, quoniam hoc
est manifestum per se et in aliis per medium, et quasi di-
cit: Manifestum est igitur in aliis transmutationibus
quod illud quod iam transmutatum est in initio transmu-
tationis est in illo ad quod transmutatur. Quemadmo-
dum apparet in hac transmutatione quae est secun-
dum contradictionem, licet hoc sit manifestius in hac
transmutatione. Deinde dicit: Manifestum est igitur etc.,
id est manifestum est igitur quod illud quod generatur est ens
in initio, cum fuerit in ente et separatur a non ente. Et
similiter illud quod corrumpitur in initio eius, cum
corrumpitur, est in non ente. Et hoc intendebat cum
dixit: Et illud quod corrumpitur non est ens. Deinde dicit:
Iam igitur diximus universaliter in omni transmuta-
tione, id est iam declaravimus hoc licet sit manifestius
in transmutatione in substantia, et causa in hoc est,
quia non habent medium.
*[Vetus:] In quo autem primo mutatum est quod
mutatum est, necesse est atomum esse.
Dico autem primum quod non per alterum ali-
quid ipsius esse huiusmodi sit, sit igitur di-
visibile quod est a. c. et dividatur secundum b.
Siquidem igitur in a. b. mutatum est aut
iterum in b. c., non utique in primo quod est
a. c. quod mutatum est erit. Si autem transmu-
tatur in utroque, necesse est enim in utro-
que transmutatum esse aut mensuratum,
et utique in toto mensurabitur, sed erat
mutatum. Eadem ratio autem est et si in
hoc quidem mutatur, in hoc autem muta-
tum est, erit enim aliquid primo prius
quasi non erit utique divisibile in quo
mutatum est.
[Scotus:]Et illud in quo fuit transmutatum
in initio transmutationis necesse est
ut sit indivisibile. Et intelligo per ini-
tium illud quod est tale non propter
hoc quod aliud est tale. Sit ergo a. c.
divisibile et dividatur in b. Si igitur
transmutatur in a. b. et in b. c., tunc ini-
tium transmutationis non erit in a.
c., quoniam in utroque aut transmutatum
est aut ad hoc transmutatur. Unde ne-
cesse est ut in toto etiam transmutetur,
sed iam transmutatum est. Et ista eadem
ratiocinatio sequitur si aliquid pro par-
te transmutetur, et pro parte transmu-
tatum est, quoniam sequitur ut sit prius
<pb n="[152r
primo. Unde necesse est ut idem in quo
est res non sit divisibile*.

Cum declaravit quod in initio eius quod transmu-
tatur res transmutabilis venit in illud in quo
transmutatur, vult declarare quod initium illius in
quod est transmutatio est indivisibile. Et dixit:
Et illud in quo etc., id est et illud in quo transmu-
tatum erit in initio transmutationis, necesse est ut
sit indivisibile, et similiter id ad quod pervenit. Et haec
est causa in hoc quod finis et principium transmutatio-
nis sint indivisibilia. Et cum dixit, quod initium eius
in quod transmutatum transmutatur et finis eius debet
esse indivisibile, exposuit illud quod intendit et di-
xit: Et intelligo per primum etc., id est et intelligo per
primum illud quod dicitur transmutari, non quia ali-
qua pars eius est talis. Primum enim est illud quod non
praedicatur de aliquo propter aliud. Deinde incepit
declarare quod primum quod tale est debet esse indivisi-
bile. Et dixit: Sit igitur a. c. etc., id est dico quod initium
eius in quod transmutatur debet esse indivisibile. Si
autem sit divisibile, et sit a. c. et dividatur in b. Dico igitur
quod si magnitudo a. b. c. fuerit divisibilis, necesse est
ut transmutatum sit transmutatum in utraque parte
a. b. c. aut adhuc transmutetur. Si autem transmu-
tatum est in utraque parte, tunc transmutatio eius in
a. b. c. toto non erit prima, sed positum est ita quod est
inconveniens. Et si in utraque adhuc transmutetur
et non est transmutatum, continget ut in toto tran-
smutetur, sed positum est ipsum iam transmutatum esse.
Et hoc intendebat cum dixit: Si igitur transmutatum,
id est si igitur transmutatum in utraque parte a. b. b. c.,
non vere dicitur iam esse transmutatum, quoniam sequi-
tur ex eo ut non sit initium transmutationis, sed
semper transmutatur. Ergo necesse est ut sit in toto,
scilicet in a. c., semper transmutari, quia necesse est ut sit
in utroque aut vere dicatur semper transmutari aut
iam transmutatum esse. Si igitur non vere dicitur iam
transmutatum esse, necesse est ut in utraque transmu-
tetur. Ergo in toto est tale, scilicet transmutari, et positum
est quod in toto transmutatur. Ergo in eodem semper
transmutatur et est transmutatum insimul quod est impos-
sibile, et abreviatio huius demonstrationis est
talis. Necesse est ut illud quod transmutatur in tota
magnitudine sit in utraque parte, scilicet cum est in alte-
ra parte aut nondum transmutatur aut iam transmu-
tatum est aut semper transmutatur. Si autem nondum
transmutatur, ergo est quiescens in omnibus parti-
bus magnitudinis et in toto iam transmutatum est,
et hoc est inconveniens. Et si iam transmutatum est
in utraque, tunc in magnitudine iam transmutatum est
non primo. Et si in eis semper transmutetur, ergo in a.
b. c. toto transmutatur. Sed positum est iam transmu-
tatum esse, ergo in eodem transmutatur et est iam tran-
smutatum, et hoc est impossibile. Sed Aristoteles tacuit di-
visionem dicentem quod in utraque erit quiescens, quia est
manifesta et quia iam usus est in hac propositione in
initio huius tractatus. Deinde dicit: Et ista eadem ratiocina-
tio sequitur etc., id est et istud impossibile sequitur etiam
si posuerimus ipsum in una parte iam transmutatum
esse et in alia adhuc transmutari, verbi gratia in
parte a. b. iam transmutatum esse et in parte b. c.
adhuc transmutari, quoniam ratio in hoc eadem est,
<pb n="[152v
scilicet quia sequitur ut illud quod positum est primum non
fit primum. Deinde dicit: Ergo necesse est ut illud etc., id est
sequitur igitur ex hoc sermone ut illud quod est
initium in quo est transmutatio non sit divisibile
neque ultimum eius in quo est transmutatio. Et intelli-
gendum est hoc etiam in tempore transmutationis,
scilicet quod initium eius est indivisibile et quod non est tempus,
sed instans.

*[Vetus:] Manifestum igitur quia et quod corruptum
est et quod factum est in atomo, hoc quidem
corruptum, hoc autem factum est. Dicitur
autem in quo mutatum dicitur aliud qui-
dem in quo primo perfecta est muta-
tio. Tunc enim verum est dicere quod mutatum
est, aliud vero in quo primo cepit
mutari.
[Scotus:]Manifestum est igitur quod illud quod cor-
rumpitur et quod est, est in indivisibili, et
hoc quod dicimus initium eius in quo
est transmutatione est duobus modis
quorum unus est illud in quo perfici-
tur transmutatio. Quoniam tunc dicitur
vere aliquid iam transmutatum esse, ali-
us vero est illud in quo incepit tran-
smutatio*.
Ista demonstratio praedicta est in transmutationi-
bus divisibilibus quae habent principium et finem.
Transmutationes vero indivisibiles, scilicet quae sunt in
indivisibili, verbi gratia generatio et corruptio, sunt in for-
ma, et forma est indivisibilis. Manifestum est igitur de
eis quod istae transmutationes sunt in rebus indivisi-
bilibus. Deinde dicit: Manifestum est igitur etc., id est mani-
festum est igitur quod illud quod corrumpitur, corrumpitur in
indivisibili, et quod illud quod fit, fit in indivisibili. Et non
intendit quod hoc apparet ex praedicta demonstratio-
ne, nam generatio et corruptio non sunt divisibiles
ita quod habeant principium et finem, sed forte transmit-
tit nos ad hoc quod dictum est prius quod generatio et
corruptio sunt fines transmutationis. Et declaratum
est hic quod finis transmutationis est indivisibilis. Et
intelligo per transmutationem illud cuius finis est
generatio et corruptio, scilicet transmutationem alteratio-
nis, et generatio est finis alterationis, et non est tran-
smutatio sequens transmutationem, quia non dividitur
in magis et minus, quia non intelligitur homo esse
magis quam homo neque equus est magis quam equus
sicut intelligitur albedo magis quam albedo. Et ideo
generatio et corruptio non sunt motus neque existunt
per se, sed sequuntur motum. Et ideo forte intendit per in-
divisibile in generatione et corruptione formam. Deinde
dicit: Et hoc quod diximus etc., id est et dixit hoc quia non
est locutus nisi in principio tantum, quoniam demonstratio
super ea eadem est. Et forte hoc nomen primum in idio-
mate eorum significat principium et finem.

*[Vetus:] Secundum quidem igitur finem mutationis
quod primum dicitur existit et est. Con-
tingit enim perfici mutationem, et est mu-
<pb n="[152v
tationis finis quod ostensum est indivi-
sibile esse propter id quod finis est.
Quod autem secundum principium omnino non est, non
enim principium est mutationis neque in
quo primo quis mutabitur, sit enim
primum in quo sunt a. d. Hoc igitur in-
divisibile non est. Accidet enim habita
esse ipsa nunc. Amplius si in c. a tempore
omnino quiescit, ponatur enim quiescens,
et in a. quiescit quasi si impartibile est a., d.
simul quiescit et mutatum est. In a.
quidem enim quiescit, in d. autem mutatum est.
[Scotus:]Primum vero quod dicitur propter complemen-
tum transmutationis est existens per
se, quoniam possibile est ut perficiatur tran-
smutatio. Et ultimum transmutatio-
nis est illud quod iam declaravimus esse
indivisibile, quia est finis. Primum vero
quod dicitur pro principio non est ens
omnino, quoniam transmutatio non habebit
principium neque erit ex primo tem-
pore aliquid in quo transmutetur res.
Sit igitur primum a. c. Istud igitur pri-
mum non est indivisibile, quoniam se-
quitur in omni indivisibili, ut instan-
tia sint sesea. Et etiam si in tempore toto
c. a. fuerit quiescens, ponemus ipsum
esse quiescens in a. Etiam sequitur igi-
tur si a. c. fuerit quiescens et indivi-
sibile, ut sit quiescens, et iam transmu-
tatum insimul, quoniam in a. erit quie-
scens et in c. d. erit iam transmutatum*.
Cum declaravit quod in principio eius quod transmuta-
tur, separatur ab eo a quo transmutatur, veniet
in illud in quo primo transmutatur et quod initium et
finis transmutationis sunt indivisibilia, vult decla-
rare quod initium transmutationis non est in actu, sed
in potentia. Et similiter initium eius in quo est transmu-
tatio non est in actu, sed in potentia. Finis autem transmu-
tationis in actu est et demonstratio, et similiter finis
eius in quo est transmutatio. Quoniam si est neces-
se ut transmutatum in initio transmutationis sit in
illo in quod transmutatur et non transmutatur nisi
in indivisibili et initium eius in quo transmutatur
est indivisibile, sequitur ut non transmutetur in ini-
tio transmutationis. Et cum in transmutato non
invenitur transmutatio nisi sit iam transmutatum,
manifestum est quod transmutatio non habet principium
nisi transmutatio esset composita ex indivisibili et
tempus similiter. Ergo istud principium necessario est
in potentia et est illud de quo declaratum est in ser-
mone praedicto ipsum esse indivisibile. Et expositores
dubitabant in hoc, quia existimant quod isti duo sermones
sunt contradictorii, scilicet dicens quod est indivisibile et
<pb n="[153r
dicens quod non est ens. Et non sunt contradictorii ni-
si esset declaratum quod non est ens omnino, sed non fuit de-
claratum nisi quod est non ens in actu. Et hoc ignora-
verant omnes expositores in hoc loco. Ideo inveni-
mus Alexandrum transtulisse declarationem ad tempus, scilicet
hoc quod declaravit quod initium transmutationis est in-
divisibile. Deinde dicit: Ipsum esse non ens. Et forte intendit
per hoc quod declaravit ipsum esse indivisibile, ipsum
esse non ens in actu, et quasi dicit: Si istud principium
fuerit ens in actu, necesse est ut sit indivisibile. Dein-
de declaravit quod si fuerit indivisibile, necesse est
ut non sit ens. Et si ponatur esse, accidet impossibi-
le. Et iste modus declarationis est modus verus. Ex-
positores autem non fecerunt differentiam inter ser-
monem de principio et fine in hac intentione et di-
xerunt quomodo motus habebit finem et non habe-
bit principium. Et hoc quod existimaverunt de hoc est
in primo aspectu a deceptione. Deinde dicit: Primum vero etc.,
id est indivisibile vero quod dicitur de fine transmu-
tationis et fine eius in quo est transmutatio est exi-
stens in actu et potest demonstrari.

Et cum narra-
vit hoc, dedit causam et dixit: Quoniam possibile est
ut perficiatur etc., id est et hoc est ita, quia transmu-
tatum potest perfici in sua transmutatione et perfectio
transmutationis est res existens in actu sicut aliae
perfectiones et demonstrata magis quam in uno
instanti. Et hoc manifestum est in omni transmutatio-
ne, quoniam perfectio in ubi est superius et in qua-
litate est album et nigrum et in quantitate est quan-
titas terminata. Ista igitur inquit sunt in actu. Ideo
finis in eis quae est indivisibilis et est ultimum tran-
smutationis, est ens in actu, principium vero transmu-
tationis. Quia non est principium alicuius permanentis
sicut est dispositionis principio lineae, et illud quod est ei
in actu est ipsa transmutatio, et in transmutatione
non est initium naturaliter, necesse est ut istud prin-
cipium non sit ens neque existens. Cum igitur posuit
quod possibile est ut perficiatur transmutatio tran-
smutationis et quod ista perfectio est in actu et quod ha-
bet finem, fuit necesse ut finis eius sit in actu sicut
est finis lineae et finis superficiei. Et causa in hoc est,
quia motus et tempus non habent situm et linea ha-
bet situm. Declaratum est quod est indivisibilis, ergo fi-
nis motus indivisibilis est in actu. Deinde reversus
est ad principium motus de quo declaratum est quod,
si fuerit ens, non erit indivisibile. Et declaravit ipsum
esse non ens nisi in potentia, scilicet secundum quod instans est
in tempore. Et dixit: Primum vero etc., id est principi-
um vero transmutationis de quo diximus quod, si fue-
rit ens quod non erit divisibile, non est necesse ut sit
ens omnino, quia est indivisibile in sua natura, scilicet princi-
pium secundum quod est principium. Deinde dicit: Quoniam tran-
smutatio non habebit principium etc., id est quo-
niam transmutatio non habebit principium quae est tran-
smutatio, nam principium est indivisibile et transmuta-
tio est divisibilis, neque etiam in hoc tempore quod est
indivisibile cadit transmutatio, quoniam transmu-
tatio est divisibilis et non cadit nisi in tempore di-
visibili ut declaratum est in initio istius tractatus.
Et hoc intendebat cum dixit: Sit igitur primum etc.,
id est sit igitur primum eius in quo est transmu-
tatio, verbi gratia primum spatii a. c. Deinde dixit: Istud
primum igitur etc., id est sequitur igitur ut primum
<pb n="[153r
spatii in quo est motus in actu non sit indivisibi-
le, sed divisibile necessario. Et cum narravit
quod istud primum debet esse divisibile ex contrario pri-
mo quod est principium eius in quo est motio moti in
initio eius quod movetur et est principium motus, de-
dit impossibilia consequentia, si ponatur indivisi-
bile. Et dixit: Sequitur, si fuerit indivisibile etc.,
id est quoniam si primum eius in quo demonstratur
motus fuerit indivisibile ita quod sit pars motus, con-
tingit motum inveniri in spatio indivisibili et tempo-
re indivisibili, scilicet instanti. Et sic tempus et motus erunt
composita ex indivisibilibus quod est impossibile. Deinde
dixit: Et etiam si in tempore c. a. etc., id est et si pars
temporis in qua est ultimum quietis fuerit pars in
qua est ultimum motus secundum quod est aliquod in-
divisibile, cum instans non sequitur instans neque
inter finem quietis et initium motus est tempus, ma-
nifestum est quod, si in hac parte temporis indivisibilis
fuerit possibilis motus, possibilis erit quies. Et sic
res erit mota et quiescens in eodem, quia finis est quietis
et initium motus. Ponatur igitur, scilicet motum moveri
in toto tempore a. c., et ponatur etiam ipsum quie-
scere in fine istius temporis, scilicet c., movetur igitur etiam
in initio eius quod est a. Ergo necesse est, si ille finis
et initium quod est indivisibile posset in eo fieri motus
et quies, ut illud quod movetur in eo sit quiescens
et motum insimul, quoniam in a. c. quod est indivisibi-
le erit quiescens secundum quod est finis quietis, et erit in
a. motum secundum quod est initium motus. Et sic in eadem re
erit quiescens et motum insimul.

*[Vetus:] Quoniam autem non est impartibile, neces-
se est divisibile esse et in quolibet huius-
modi mutatum esse. Divisio enim ipso a.
d., siquidem in neutro, mutatum est neque in
toto. Si autem in ambobus mutatur et in omni,
si vero in altero tamen mutatum est, non
in toto primo quasi necesse in quolibet
mutatum esse, manifestum igitur est quod non
est in quo primo mutatum est. Infini-
tae enim divisiones sunt.
[Scotus:]Si igitur a. c. non est indivisibile, neces-
se est ut sit divisibile et in quolibet isti-
us accipiatur, transmutabitur in eo quando
a. c. dividetur. Si igitur non transmu-
tetur neque in altera duarum partium, ergo
neque in toto transmutabitur, et si in eis
semper transmutatur, ista erit disposi-
tio eius in toto. Et si transmutatur
in altero, non erit primum eius in quo
transmutatur totum. Ergo necesse est ut
transmutetur in quocumque eius acci-
piatur. Ergo manifestum est quod non est
primum eius in quo transmutatur, quoniam
divisio eius est infinita*.
Dicit: Sit igitur a. c. in quo posuimus principium tran-
smutationis existens in actu, non fuerit divisibile. Ne-
cesse est ut semper dividatur indivisibile et ut in qualibet
<pb n="[153v
parte ponatur transmutari in actu. Necesse est ut pri-
us transmutetur, scilicet quod ante hanc transmutationem
positam sit transmutatio, quoniam magnitudo in qua
posita est transmutatio est divisibilis necessario. Et
hoc intendebat cum dixit: Cum dividatur a. c. et
cum narravit quod, cum transmutatur in hac magni-
tudine, necesse est ut sit transmutatum in partibus,
incepit declarare hoc et dixit: Et si non transmuta-
tur etc., id est et cum posuerimus quod primum eius in
quo demonstratur transmutatum et eius in quo est
transmutatio est divisibile, verbi gratia a. c. dividetur in
b., si igitur non transmutatur in altera parte, scilicet in
a. b. b. c., ergo neque in tota magnitudine a. c. quod est
contra positum, et si transmutatur in eis semper, tunc
dispositio eius in toto erit talis. Sed positum est quod
ista transmutatio est principium transmutationis,
et hoc est impossibile. Et si transmutatur in altera
et non in reliqua, tunc totum non erit principium eius
in quo transmutatur. Sed positum est primum, et hoc est
inconveniens. Et hoc intendebat cum dixit: Et si tran-
smutatur in altera etc., et cum sit impossibi-
le ut in utraque sit quiescens aut in eis semper tran-
smutetur et in alia non transmutatur, sequitur ex
hoc ut in utraque sit iam transmutatum. Et dixit: Ergo
necesse est etc., id est quaeque pars accipiatur ex
illo primo, necesse est ut transmutatum in eo sit iam
transmutatum. Ergo transmutatio erit ante transmu-
tationem, et ante hanc alia sicut est dispositio in di-
visione magnitudinis in infinitum. Et hoc intende-
bat cum dixit: Ergo manifestum est etc., id est er-
go manifestum est quod in eo non est principium eius quod
transmutatur, quia divisio est in infinitum.

*[Vetus:] Neque itaque in eo quod mutatum est ali-
quid prius est quod mutatum est. Sit enim
d. z. quod primo mutatum est ipsius. D-
e omne enim divisibile esse demonstra-
tum est quod mutatur. Tempus autem in
quo d. z. mutatum est, sit in quo est
t. i. Si ergo in omni d. z. mutatum est,
in medio minus est quod mutatum
est et prius est ipso d. z., et iterum hoc ali-
ud, et illo alterum et sic semper, quasi nihil
est primum mutantis quod mutatum est.
[Scotus:]Neque ex illo quod transmutatur est ali-
quid quod primum eius quod transmu-
tatur. Sit ergo d. z. primum eius quod tran-
smutatur ex d. h., quoniam iam declara-
vimus quod omne transmutatum est di-
visibile, et tempus sit b. c. Si igitur
d. z. transmutatur in hoc toto tem-
pore, ergo in sua medietate, erit il-
lud quod transmutabatur prius,
et ante istud aliud minus prius, et
ante illud aliud minus prius et sic
semper. Unde necesse est ut in tran-
smutato non sit aliquid omnino quod sit pri-
<pb n="[153v
mum eius quod transmutatur*.
Vult declarare etiam quod transmutatio non est aliqua
pars quae sit primum eius quod transmutatur, id est quod an-
te ipsum non est alia pars quae dicatur transmuta-
ri. Quoniam autem transmutatum debet habere partem,
manifestum est ex praedictis, nam omne transmuta-
bile est divisibile. Quoniam vero in ista divisione
non invenitur pars prima, manifestum est ex hoc
quod est declaratum quod transmutatio et tempus et tran-
smutatio omnia sunt de natura continui et quod con-
tinuum semper dividitur in divisibile. Et quia divisibi-
litas moti est manifestior ex divisibilitate eius in
quo movetur, incepit declarare quod si esset hoc pri-
mum transmutatum, tunc esset prima longitudo et pri-
mum tempus. Sed quia hoc est manifestius in tempore,
dixit: Nec sit ex illo quod transmutatum est etc.,
id est neque in transmutato invenitur pars quae
sit primum eius quod transmutatur. Deinde posuit tran-
smutatum de hoc et posuit partem illius primo d. z.
ut declararet ducendo ad inconveniens quod ista pars
non est primum. Et dixit: Si igitur d. z. etc., et quia
aliquis potest dicere quod ista positio non est vera
nisi esset verum quod omne transmutatum est divisibile,
dixit: Quoniam iam declaravimus quod omne transmuta-
bile est divisibile. Et cum posuit hoc et iam de-
claravit quod omne transmutatum transmutatur in tem-
pore, necesse est ut ista pars transmutetur in tem-
pore. Et dixit: Et tempus in quo transmutatur, sit b.
c., id est et cum declaravit quod ista transmutatio debet
esse in tempore, sit igitur illud tempus pars d. z.
transmutatur b. c. Deinde dixit: Si igitur d. z. etc.,
scilicet pars transmutati quam posuimus primum
eius quod transmutatur, tunc in medietate istius tempo-
ris erit illud quod transmutatur de illa parte minus,
quoniam illud quod transmutatur in minori tem-
pore est minus, scilicet in aequali velocitate. Et erit tran-
smutatio quae est in medietate istius ante transmutatio-
nem quae est in toto illo tempore quae posita est pri-
ma, et sic erit prima. Et quia tempus dividitur in medie-
tates in infinitum, necesse est ut dividatur in minus, et minus
in minori secundum divisionem temporis in infinitum, et
similiter in prius, et in prius priori, et sic in infinitum.
Et cum declaravit quod transmutatum non habet pri-
mum, dixit: Necesse est igitur etc., id est sicut est ne-
cesse in ipsa transmutatione et in eo in quo est tran-
smutatio.

*[Vetus:] Quod igitur neque in eo quod mutatur neque
in quo mutatur tempore nihil pri-
us sit, manifestum est ex his quae prius
dicta sunt. Ipsum autem quod muta-
tur aut secundum quod mutatur non etiam
similiter se habebit. Tria namque sunt
quae dicuntur secundum mutationem quod mu-
tatur et in quo in quod mutatur ut
homo, tempus et album. Homo quidem
igitur et tempus divisibilia sunt.
De albo autem alia ratio est propter id quod
secundum accidens omnia divisibilia sunt. Cui
enim accidit album aut quali illud
<pb n="[154r
divisibile est, quoniam quaecumque dividun-
tur secundum se ipsa divisibilia et non secundum
accidens neque in his erit primum ut in
magnitudinibus. Sit enim in quo est a.
b. magnitudo. Motus autem sit ex b.
in c. Primum igitur, siquidem indivisi-
bile est b. c., impartibile impartibili erit
coniunctum. Si vero divisibile erit ali-
quod ipsi c. prius in quo mutatum
est, et illo iterum aliud, et sic semper propter
id quod nullo modo deficit divisio in b.,
si primo motum sit a. b. in c., quasi non
est primum in quod mutatum est. Similiter
autem est in quantitatis mutatione, et haec
enim in continuo est. Manifestum igitur
est quod in sola mutatione quae est secundum
qualitatem contingit indivisibile per
se esse.
[Scotus:]Manifestum est igitur ex dictis quod neque
ex transmutato neque ex tempore in quo
est transmutatio est aliquid omnino quod
sit primum. Et illud ipsum in quo est
transmutatio non habet talem dispo-
sitionem. Sunt enim tria quae sufficiunt
in transmutatione, scilicet transmutatum
et illud in quo est transmutatio et
ad quod, verbi gratia homo et tem-
pus et album. Homo vero et tempus
sunt divisibilia, sermo autem de albo
est alius a sermone de istis, sed omnia
sunt divisibilia per accidens. Illud
enim cui accidit album est quale et divi-
sibile, in illis autem omnibus quae dicun-
tur dividi per se, non per accidens,
non est etiam primum, verbi gratia in
magnitudinibus. Sit igitur a. b. c. ma-
gnitudo, et moveatur d. a. ad h. b.
primo motu. Si igitur a. b. fuit indi-
visibile, tunc impartibile sequitur im-
partibile. Et si fuerit divisibile, tunc
erit aliquid ante b. in quod cecidit tran-
smutatio, et ante h. aliud et sic semper,
quoniam evadet a divisione aliquo modo.
Non est hoc primum eius in quod
cadit transmutatio, et similiter est de
transmutatione quantitatis, quoniam ista tran-
smutatio etiam est in continuo. Er-
go manifestum est quod in motu in qualita-
te sola inter alios motus potest esse
indivisibile per se*.
<pb n="[154r
Dicit: Manifestum est igitur ex praedictis quod non est
aliquod primum, scilicet indivisibile, ex transmutatione
neque ex tempore in quo fit transmutatio secundum
quod est transmutatio et secundum quod est tempus neque per
se neque per accidens. Deinde dicit: Et illud ipsum etc., et in-
tendit illud in quo est genus transmutationis, et
dixit hoc, quoniam transmutabilium sunt quaedam
in quibus invenitur primum per accidens, scilicet quae sunt
in qualitate. In eis autem quae sunt in ubi et quanto
non invenitur primum omnino neque per se neque per accidens.
Et cum narravit quod dispositio in eo in quo est tran-
smutatio in hoc non est sicut dispositio in transmu-
tato et tempore, incepit exponere hoc et dixit: Sunt
enim tria etc., id est sunt enim tria in transmutatione,
et sunt illa de quibus dicimus non habere primum.

Deinde dicit: Scilicet transmutatum etc., et intendit per illud
in quo est transmutatio tempus et per illud ad quod
est transmutatio genus motus, verbi gratia homo qui
albescit, quoniam sunt in eo tria, homo et tempus
et color album. Et dixit: Motum qui est in qualitate no-
tificando quod in isto invenitur primum per accidens, scilicet
in eo ad quod est motus, non in moto neque in tem-
pore, et hoc intendebat cum dixit: Homo vero etc.,
id est homo vero quod est transmutatum in hoc motu, et tempus in
quo est motus non habet primum omnino neque per se
neque per accidens, quia sunt divisibilia per se. Album ve-
ro et similiter de rebus ad quas fit transmutatio in
qualitate non habent talem dispositionem, quoniam
ista non dividuntur per se, scilicet qualitates, sed per ac-
cidens. Deinde dicit: Sed omnia sunt divisibilia per accidens,
id est omnes qualitates. Deinde narravit quomodo di-
viduntur per accidens, et dixit: Illud enim et cui acci-
dit album etc., id est album vero et universaliter
qualitates sunt divisibilia, quia sunt in corpore quod
est divisibile per se. Et cum narravit quod divisibilium
ex istis tribus quaedam sunt quae semper dividuntur
per se, scilicet tempus et transmutatum, et quaedam sunt
quorum quaedam dividuntur per se et quaedam per
accidens, et est illud ad quod est transmutatio, nar-
ravit quod in illo quod dividitur per se in istis non inve-
nitur primum per se, et in illo quod dividitur per acci-
dens invenitur primum per se et non per accidens.
Et dixit: In illis autem omnibus etc., id est in transmu-
tato et tempore et transmutatione quae est in ubi
et quanto, quoniam ista sunt divisibilia per se. Et
cum narravit quod in istis non invenitur primum di-
visibile, iteravit suam demonstrationem super ista
divisibilia, cum in declarationibus praedictis non
distinguitur illud quod dividitur per se ab illo quod
dividitur per accidens. Et dixit: Sit igitur a. b. c. etc.,
id est sit igitur spatium per quod motum movetur
primum spatium a. b. c. et motus eius ex a. ad b.
sit primus motus. Deinde dixit: Si igitur a. b. etc.,
id est si igitur a. b. quod est ex spatio primum eius
per quod sit primus motus fuerit magnitudo indivi-
sibilis, tunc motus per illud erit indivisibilis, et sic
indivisibile sequitur in divisibile, et sic magnitudo
et motus erunt compositi ex indivisibilibus quod est
impossibile. Deinde dixit: Et si fuerit divisibile etc.,
id est si igitur spatium a. b. fuerit divisibile, tunc
erit hoc spatium ante spatium a. b. in quod cecidit
transmutatio ante quam caderet in spatium a. b.,
verbi gratia medietas spatii a. b., et similiter sequitur
<pb n="[154v
ut ante transmutationem quae est in medietate isti-
us spatii sit minor transmutatio, et est illa quae fit
in medietate istius medietatis, et sic proceditur in
infinitum. Deinde dicit: Ergo hic non est primum etc., id est
in motu locali. Deinde dicit: Et similiter est de transmutatio-
ne quantitatis, id est in augmento et diminutione. Et causa
in hoc est, quia transmutatio in quanto est transmu-
tatio in continuo per se. Et declaratum est quod continuum semper divi-
ditur in divisibile e contrario transmutationi in qua-
litate, scilicet quia non est in continuo. Deinde dicit: Manifestum est
igitur quod in motu etc., id est possibile est ut in
eo sit primum indivisibile per se, et si sit divisibile
per accidens. Et hoc est ita, quia minimus color est
terminatus per se quemadmodum minima forma est ter-
minata, scilicet quod minimum eius quod potest esse colora-
tum in actu est terminatum quemadmodum minimum
eius quod potest esse aliquod demonstratum est ter-
minatum, verbi gratia quoniam minima aqua est termina-
ta et similiter de aliis corporibus simplicibus et com-
positis.

*[Vetus:] Quoniam autem omne quod mutatur in tempore
mutatur, dicitur autem in tempore mu-
tari. Et sicut in primo et sicut secundum alte-
rum ut in anno, quia in die mutatur
in quo primo tempore et mutatur
quod mutatur, et in quolibet huius ne-
cesse mutari. Manifestum igitur et
ex diffinitione, primum enim sicut dixi-
mus.
[Scotus:]Quia omne quod transmutatur transmu-
tatur in tempore, et dicitur aliquid
transmutari in tempore, quia est primum
tempus in quo transmutatur. Et quia
transmutatur in aliquo eius, verbi gratia quoniam
dicitur aliud transmutari in tali an-
no, quare transmutatur in aliqua die il-
lius anni, quoniam primum tempus in quo
transmutatum transmutatur, necesse
est ut in qualibet parte illius tran-
smutetur. Et hoc manifestum est ex eius
diffinitione, quoniam hoc intelligimus
per primum*.
Cum declaravit quod motus non habet principium
neque illud in quo est motus neque tempus, vult declara-
re quod illud quod transmutatum est prius transmu--
tabatur. Et dixit: Et quia omne transmutatum etc.,
id est ut declaratum est superius. Deinde dixit: Et di-
citur aliquid transmutari etc., id est et manifestum
est per se quod dicitur aliquid transmutari in aliquo tem-
pore, quia illud tempus est minimum tempus in quo potest
transmutari. Et hoc intendebat cum dixit: Quia est
primum tempus etc., quoniam omne quod attri-
buitur rei non propter suam partem est principium
illius rei ut declaratum est alibi, et quia transmutatio
non attribuitur tempori aequali ei, quia invenitur in
tempore minori ipso, ideo necesse est ut istud tem-
pus sit primum illius transmutati e contrario de tem-
<pb n="[154v
pore quod excedit transmutationem, scilicet quia non est
primum, quoniam transmutatio non attribuitur ei
nisi gratia suae partis. Et hoc intendebat cum di-
xit: Et quia transmutatur in alio, id est et attribuitur etiam
transmutatio tempori, quia transmutatur in alio, cum
tempus cui attribuitur excesserit idem tempus aequa-
le ei. Deinde dixit: Verbi gratia etc., id est verbi
gratia quoniam bellum fuit in tali anno, quia fuit in ta-
li die illius anni, unde attributio eius ad annum
non est prima. Deinde dicit: Quoniam primum tempus etc.,
id est et cum res habuit tempus primum in quo
transmutatur, necesse est ut in qualibet parte illius
temporis inveniatur illa res transmutari, quoniam
hoc est manifestum ex diffinitione primi, quoniam
primum est tempus aequale transmutationi cui tran-
smutatio non attribuitur gratia partis. Ergo ne-
cesse est in toto, quoniam omnis transmutatio quae
attribuitur tempori necesse est ut attribuatur ei
aut propter partem aut propter totum. Sed primo non
attribuitur propter partem, ergo propter totum.

*[Vetus:] Sed ex his manifestum est. Sit enim in
quo primo movetur quod movetur
x. r. k. et dividatur secundum r. Omne enim tem-
pus divisibile est in x. r. tempore aut
movetur aut non movetur et iterum
in r. k. similiter. Siquidem igitur in neutro
movetur, quiescit itaque in omni. Moveri
enim in nullo huius quod movetur impos-
sibile, si vero in altero solum movetur,
non utique in primo movetur quod est x.
k. Secundum enim utrumque motus est. Necesse
est igitur in quolibet ipsius x. k. mo-
tum esse.
[Scotus:]Et hoc apparet etiam ex hoc quod
narrabimus. Sit igitur tempus in
quo motum movetur in primo eius
quod in eo movetur et primo eius
per quod movetur z. c. et dividatur
in b. Si igitur omne tempus est divi-
sibile, et motum aut in tempore z. b.
c. movetur aut non movetur, et si-
militer etiam in duobus temporibus z. b.
c. Si autem non movetur in altero eorum,
ergo quiescit in hoc toto tempore, nam
impossibile est ut sit motum et non mo-
veatur in altera partium z. b. c. Et si mo-
vetur in altero eorum tantum, tunc tempus
z. c. non est primum tempus in quo
movetur, quoniam motus eius est in
utroque eorum. Ergo necesse est ut move-
atur in qualibet parte z. c*.
Dicit: Et hoc apparet ex hoc quod dico. Quoniam
cum primum tempus fuerit demonstratum, verbi
gratia tempus z. c., et fuerit divisum in duo in b.,
cum omne tempus sit divisibile, et illud quod mo-
<pb n="[155r
vetur necesse est primum moveri in z. c. quod est po-
situm primum aut non moveri, et manifestum est
quod non est quiescens in eo, ergo movetur. Et cum
posuerit quod in hoc tempore necesse est ut sit motum
in toto et quod adversarius non potest ponere ipsum in eo
quiescens, dixit: Et similiter etiam etc., id est et simili-
ter etiam interrogabimus adversarium et dicemus
ei quod istud motum quod tu concedis moveri in tem-
pore z. c. aut concedes etiam ipsum moveri in utra-
que parte eius aut quiescere in utraque aut move-
ri in altera et quiescere in reliqua. Deinde dicit: Si igitur non
movetur etc., id est quae sunt partes magnitudinis,
cum sit impossibile ut in ea sit quiescens et qua-
si dicit quod, si fuerit quiescens in utraque parte ma-
gnitudinis, sequitur maximum impossibile, scilicet ut aliquid
moveatur per aliquid et quiescat in omnibus partibus
eius. Et cum destruxit ipsum quiescere in utraque
parte, destruxit etiam ipsum quiescere in altera et mo-
veri in reliqua. Et dixit: Et si movetur in altera tantum,
id est tunc tempus congregatum ex istis duobus tempo-
ribus non erit tempus primum, sed positum est primum,
et hoc est ita, quia primum est illud in cuius omnibus
partibus est motus. Et hoc intendebat cum dixit:
Motus eius est in utraque, id est quoniam necesse est,
cum sit primum, ut motus sit in utraque parte eius.
Et cum destruxit ista duo condividentia, conclusit
tertium et dixit: Ergo necesse est etc., et hoc quod
dixit manifestum est.

*[Vetus:] Ostenso autem hoc, manifestum est quod omne
quod movetur necesse est motum esse pri-
us. Si enim in x. r. primo tempore ipsum
r. l. mota est magnitudo in medieta-
te quod aeque velociter movetur, et similiter
inceptum est in medium est motum. Si autem
aeque velox motum est aliquid in eodem
tempore et alterum, necesse eandem mo-
tam esse magnitudinem quasi est motum
prius quod movetur.
[Scotus:]Hoc quidem declarato, manifestum est
quod omne quod movetur necessario move-
batur prius. Quoniam si moveatur per
spatium q. l. in tempore z. c. quod est
primum tempus, tunc aequale ei in velo-
citate motus et incipiens cum ipso mo-
veri movebitur per medietatem in
medietate. Si igitur illud quod est aequale
ei in velocitate moveatur per aliquid
in hoc tempore, necessario aliud etiam
movebitur per illud spatium. Unde
necesse est ut illud quod movetur
iam movebatur*.
Et cum hoc sit declaratum, scilicet quod illud quod move-
tur in primo tempore necessario movetur in omnibus
partibus illius temporis, manifestum est ex hoc quod in quo-
libet instanti ante quodlibet instans in quo demon-
stratur moveri sit motum. Deinde incepit declarare
hanc consecutionem et dixit: Quoniam si moveatur
<pb n="[155r
etc., id est verbi gratia quoniam si aliquod motum move-
atur per aliquod spatium in aliquo tempore, verbi gratia
per spatium q. l. in tempore z. c., et illud tempus fue-
rit primum illius moti, tunc, si posuerimus aliquod mo-
tum aequale in velocitate incipere cum illo moveri in
medietate illius temporis tantum, necesse est ut per-
transeat medietatem illius spatii. Deinde dicit: Si igitur mo-
vetur per aliquid etc., id est si igitur motum quod
est aequale in velocitate moto posito pertransire il-
lud spatium terminatum in illo tempore terminato per-
transiverit aliquam partem parte magnitudinis in ali-
qua parte illius temporis positi, necesse est ut pri-
mum motum quod pertransivit pertranseat spatium
per quod secundum motum movebatur antequam pertran-
seat totum spatium. Deinde dicit: Ergo necesse est ut primum
motum demonstratum quod movetur in ultimo spa-
tii quod prius movebatur, id est complevit motum
quo movebatur illud quod est aequale ei in velocita-
te in quadam parte illius temporis. Et similiter si
posuerimus primum motum demonstratum in ulti-
mo spatii per quod secundum motum movebatur, sequitur
quod prius movebatur, nam illud spatium dividitur
in duas medietates. Et possumus ponere aliud mo-
tum aequale ei in velocitate pertransire illud in me-
dietate illius temporis et sic in infinitum. Et causa
in hoc est, quia magnitudo et tempus dividuntur in
infinitum. Unde necesse est ut ante quodlibet ulti-
mum in quo res mota demonstratur moveatur, sed
ipse usus est in hac declaratione secundo moto, quia
est manifestius, nam adversarius potest concedere
ipsum pertransire totum spatium, sed non pertransit
medietatem ante quam pertranseat totum, cum per-
transire medietatem sit pertransire in potentia, non
in actu. Et ideo utitur secundo moto et posuit ipsum
pertransire in actu, quoniam hoc non potest ad-
versarius negare. Et cum concessit hic esse spatium
quod pertransit motum aequale ei in velocitate in
quadam parte illius temporis, necessario concedet
quod primum motum quando movetur per totum spatium
pertransibit illud spatium quod pertransivit illud quod
est aequale ei in velocitate, scilicet quod movetur in mino-
ri illo tempore.

*[Vetus:] Amplius autem et si in omni tempore quod est
x. k. motum esse dicimus, autem omnino in
quolibet tempore in accipiendo ulti-
mum ipsius temporis nunc hoc enim deter-
minatum est, et medium ipsorum nunc tem-
pus est, et in aliis dicetur similiter
motum esse. Medietatis autem ultimum di-
visio est quasi et in medio motum erit
et omnino in qualibet partium. Semper enim si-
mul secundum divisionem tempus est determi-
natum ab ipsis nunc. Si igitur omne tempus
divisibile est, medium aut ipsorum nunc
tempus est, omne quod mutatur infinite mu-
tatum est.
[Scotus:]Et etiam si dicitur aliquid moveri in
tempore z. c. totum et universaliter in ali-
quo tempore quodcumque sit, cum
<pb n="[155v
acceperimus instans quod est ulti-
mum eius, quoniam hoc determinat illud
et inter duo instantia est tempus et
in aliis instantibus dicitur in eo quod
movetur ipsum iam moveri et ultimum
medietatis est differentia, necesse est ut in
medietate etiam moveatur et universa-
liter in qualibet parte. Quoniam cum casu
divisionis determinatur tempus
per instantia, cum igitur omne tempus
est divisibile et inter duo instantia
est tempus, necesse est ut omne quod tran-
smutatur, transmutetur in infinitum*.
Ista declaratio quia prima est ex spatio et ista ex tem-
pore et dicit: Et est etiam aliud signum, quoniam non
dicimus aliquid moveri in aliquo tempore nisi cum
acceperimus instans quod est finis transmutationis
et instans quod est principium eius, quoniam per haec
duo instantia determinatur tempus in quo est tran-
smutatio, sed tacuit instans quod est principium, quia
hoc intellectum est. Nam omne tempus finitum non
fit finitum nisi accipiendo illud inter duo instantia.
Et ideo dixit: Et inter instantia est tempus, id est cum
posuerimus quod omne tempus terminatur per duo
instantia et inter quaelibet duo instantia est tempus
ut declaratum est, et posuerimus quod finis medietatis
istius temporis in quo motus totum movetur, scilicet tem-
pus z. c. terminatur ab instanti quod est differentia
inter istas duas medietates, manifestum est quod, cum
motum fuerit in hoc instanti, scilicet quod dividit hoc tem-
pus in duas medietates, dicetur vere iam motum
esse et in alia medietate moveri. Ergo illud quod mo-
vetur iam motum est, et similiter cum diviserimus
illam medietatem in duas medietates, tunc in alia
medietate vere dicetur moveri. Ergo et in differen-
tia quae est inter duas medietates ipsum iam esse mo-
tum, et similiter in medietate medietatis, et sic in in-
finitum. Ergo omne quod movetur iam movebatur.
Et hoc intendebat cum dixit: Et finis medietatis est
differentia, id est et instans quod est finis alterius me-
dietatis et principium secundae est differentia inter has
duas medietates. Ergo necesse est ut motum in pri-
ma medietate dicatur iam motum esse, et in alia di-
catur moveri. Ergo ante quam moveatur iam move-
batur. Deinde dicit: Et universaliter etc., id est quoniam quae-
libet pars temporis, cum accipiatur, potest dividi
in duas medietates, et motum in ultima medietate
dicitur moveri, et in alia dicitur iam motum esse. Si
igitur divisio temporis in medietates procedit in
infinitum, ergo omne quod movetur necessario mo-
vebatur. Et hoc intendebat cum dixit: Et cum omne
tempus sit divisibile etc., id est et universaliter cum
posuerimus quod omne tempus est divisibile per in-
stantia et inter quaelibet duo instantia est tempus,
et quod ista divisio procedit in tempore demonstrato
in infinitum, et quod in quolibet instanti transmutatum
dicitur iam esse transmutatum et in quolibet tempo-
re dicitur transmutari, necessario ante illud transmu-
tabatur infinities.

<pb n="[155v
*[Vetus:] Amplius autem si continue quod muta-
tur et non corrumpitur neque pausat a
mutatione aut mutari aut mutatum
esse necesse est in quolibet, in ipso autem
nunc non est mutari, necesse mutatum
esse secundum unumquodque ipsorum nunc, quasi si
ipsa in finita nunc sunt, necesse est omne
quod mutatur infinite mutatum esse.
[Scotus:]Et etiam si omne quod transmutatur
continue absque eo quod corrumpatur aut
cessat transmutari aut transmutatur
aut iam transmutatum est necessario
in quacumque parte fuerit accepta ex
eo, et sit impossibile aliquid transmu-
tari in instanti, necesse est ut in unoquo-
que instantium sit iam transmutatum, et si
instantia sint infinita*.
Haec est declaratio quasi unius propositionum quibus
usus est in praedicto sermone, scilicet dicentis quod in
quolibet instanti dicitur transmutatum iam esse tran-
smutatum. Et declaratio eius est talis si omne tran-
smutatum continua transmutatione dum transmu-
tatur dicitur in tempore in quo transmutatur ipsum
iam esse transmutatum in quacumque parte temporis,
demonstretur et omne tempus dividitur in tempo-
ra et in instantia determinantia illa tempora infini-
ta. Et est impossibile ipsum transmutari in instantibus,
quoniam in instanti non fit transmutatio. Ergo ne-
cesse est ut in instanti sit iam transmutatum. Et si instan-
tia sint infinita, sequitur ut illud quod transmu-
tatur sit transmutatum iam infinities. Deinde dicit: Aut tran-
smutatur aut iam transmutatum est etc., id est
quoniam omne transmutatum transmutatione continua
dicitur in quolibet temporis esse transmutatum et
transmutari. Et cum posuit hanc propositionem et
iam praedixerat quod omne tempus est divisibile in tem-
pora infinita et in instantia infinita, dixit: Et est impossi-
bile aliquid transmutari in instanti etc., id est et si in in-
stanti non dicitur transmutari, ergo necesse est dici iam
esse transmutatum. Et hoc est ita, quia omnis pars
temporis in quo est motus necessario attribuitur ei
motum. Et quia impossibile est ipsum attribui instanti-
bus, scilicet transmutari in eis, remanet ut attribuatur
eis ita quod sit iam transmutatum, quoniam si hoc non
fuerit, non habebit attributionem ad istas partes, sed
positum est ipsum attribui omnibus partibus tempo-
ris divisibilibus et indivisibilibus, et hoc est impossibile,
et vocare hoc instans partem est transumptive. Et inten-
debat quod, quia instans est differentia inter tempus primum et
secundum, manifestum est quod omne quod movetur in secun-
do tempore iam motum est in tempore quod est inter illud et
primum.

*[Vetus:] Non solum autem quod mutatur neces-
se est mutatum esse, sed etiam mutatum
necesse prius mutari. Omne enim quod
ex quodam in quoddam mutatum est
et in tempore mutatum est. Sit enim ex
<pb n="[156r
ipso nunc ex a. in b. mutatum, ergo in
ipso quidem nunc in quo est in ipso
a. non mutatum est, simul enim esset in
ipso a. et in b. Quod enim mutatum est quando
mutatum est, quod non est in hoc osten-
sum est prius. Si vero in alio est, in me-
dio est tempus. Non enim coniuncta erant
ipsa nunc.
[Scotus:]Et non solummodo illud quod transmu-
tatur est necesse ut iam sit transmutatum,
sed etiam illud quod est transmutatum
ad aliquid necesse est quod prius transmu-
tabatur, quoniam omne quod transmutatum
est de aliquo in aliquid transmuta-
tum est in tempore. Sit igitur aliquid et
transmutetur de a. in b., ergo neces-
se est ut in instanti in quo est in a. non
sit iam transmutatum, quoniam erit in a. ad
b. et in b. Nam iam declaravimus superius quod
illud quod transmutatum est non
est in hoc, sed in alio. Ergo inter illa est
tempus, quoniam instantia non sunt se-
sea*.
Cum declaravit quod omne quod transmutatur iam
prius transmutatum est, vult declarare conversum, scilicet
quod omne quod transmutatum est prius etiam tran-
smutabatur. Et ideo dixit: Et non solummodo etc.,
id est quoniam hoc similiter est in eis. Deinde incepit de-
clarare hoc et dixit: Omne enim quod transmutatum est
etc., id est et ista propositio declarata est, scilicet quod omne
transmutatum est in tempore. Et cum posuit hoc, po-
suit transmutatum aliquod de aliquo terminato in
aliquod terminatum quod est primum eius ad quod
transmutatur, verbi gratia de a. in b. Et dixit: Sit igitur
aliquod etc., id est de aliquo contrario, scilicet a. ad con-
trarium ad quod primo fit transmutatio, scilicet inter quae
non est medium ut declaratum est superius quod aliud
quod transmutatur primo, cum transmutatur, est in
illo ad quod, non in illo ex quo. Et hoc intendebat cum
dixit: Est enim in a. etc., id est est enim in instanti alio ab
instanti in quo est in b., quoniam declaratum est quod
illud quod transmutatur non est in hoc, id est in eo ex
quo est transmutatio. Deinde dicit: Si igitur fuerit in alio
etc., id est si igitur fuerit in eo ex quo in alio instan-
ti ab eo in quo est in eo ad quod, tunc inter illa erit
tempus, et in hoc tempore movebitur necessario,
et omne quod dicitur iam motum esse dicitur prius
moveri. Quemadmodum illud quod transmutatur dici-
tur prius fuisse transmutatum.
*[Vetus:] Quoniam igitur in tempore mutatum est,
tempus autem omne divisibile, in medio
aliud est mutatum, et iterum in illius me-
dio aliud et sic semper quasi mutabitur
prius.
[Scotus:]Et etiam quia transmutatum in tempore
<pb n="[156r
et omne tempus est divisibile, in medie-
tate eius erit transmutatio, et etiam in
medietate illius medietatis transmu-
tatur aliud et sic semper, quare necesse
est quod prius transmutabitur*.
Haec est alia declaratio et est quod si omne transmuta-
tum transmutatur in tempore et omne tempus est di-
visibile, tunc in medietate illius temporis dicetur
transmutatum transmutari, et tunc dicetur ipsum iam esse
transmutatum in medietate illius medietatis. Et si-
militer quando fuerit in medietate illius medieta-
tis, dicetur transmutari, et in medietate medietatis
illius medietatis ipsum esse transmutatum et sic in
infinitum. Ergo illud quod transmutatur iam est tran-
smutatum.

*[Vetus:] Amplius autem in magnitudine
manifestius est quod dicitur pro-
pter id quod continua est magnitudo
in qua mutatur quod mutatur. Sit enim mu-
tatum ex c. in d. quod mutatur. Siquidem
ergo indivisibile est ipsum c. d., imparti-
bile est impartibili coniunctum. Quoniam
autem hoc impossibile est, necesse est ma-
gnitudinem esse quod interest et in infi-
nita esse divisibile. Quare si illa mu-
tatur prius, necesse ergo omne quod
mutatum est mutari prius.
[Scotus:]Etetiam declaratum est hoc manifeste
in magnitudine. Magnitudo enim est
continua, et est illud in quo transmu-
tatum transmutatur. Transmutetur igi-
tur aliquid de c. in d., unde necesse est,
si c. d. est indivisibile, ut illud quod
est indivisibile sequatur indivisibi-
le. Sed hoc est impossibile. Ergo inter
illa est magnitudo et est divisibile in
infinitum. Ergo transmutabatur, ante-
quam transmutaretur de c. ad d. Un-
de necesse est ut omne quod transmutatum
est prius transmutabatur*.
Cum declaravit quod omne transmutatum transmuta-
batur, antequam transmutaretur, quoniam omne tran-
smutatum est in tempore et omne tempus est divi-
sibile in infinitum, declaravit hoc idem per magni-
tudinem et dixit: Et declaratum est hoc etc., id est
et declaratum est illud quod declaravimus per tem-
pus per magnitudinem, et hoc est in transmutato in lo-
co et in quantitate. Et ista declaratio est manifestior,
quoniam magnitudo est manifestior in hoc quod tran-
smutatio fit talis, sed non est ita in tempore. Et Alexander
dicit quod non intendit quod declaratio quae est ex magni-
tudine est manifestior quam illa quae est ex tempore,
cum utrumque sit continuum. Sed intendebat quod decla-
ratio quae est in motibus quantitatis est manifesti-
or quam qui sunt in qualitate. Et verba Alexandri sunt
<pb n="[156v
ista, et quod diximus declarabitur magis in spatio,
nam spatium in quo transmutatum transmutatur est
continuum. Deinde dicit: Transmutetur igitur aliquid etc.,
id est ponatur igitur aliquid transmutari per aliquam ma-
gnitudinem de c. ad d. Sequitur igitur ut, si inter pun-
ctum c. et d. non fuerit linea divisibilis ut indi-
visibile tangat indivisibile quod est impossibile. Deinde
dicit: Necesse est ergo ut inter illa sit magnitudo, id est et
cum sit impossibile indivisibile sequi indivisibile,
necesse est ut inter ultimum indivisibile ex quo mo-
tum movetur et indivisibile ad quod movetur sit ma-
gnitudo divisibilis in infinitum. Et cum posuit hoc,
dixit: Ergo transmutabatur etc., id est et cum inter
c. et d. sit magnitudo semper divisibilis et in qua-
libet magnitudine earum transmutatur transmutatum,
necesse est quod transmutabatur, antequam transmutetur
de c. in d., et similiter sequitur in omni ultimo ulti-
morum quibus dividitur, scilicet quod necesse est quod ipsum tran-
smutabatur, antequam transmutatum sit in ipso, scilicet
antequam pertranseat illam magnitudinem. Unde
necesse est ut dixit quod illud quod iam transmutatum
est prius transmutabatur, quoniam si hoc non esset,
tunc inveniretur finis transmutationis sine transmu-
tatione. Et sic inveniretur finis sine eo cuius est fi-
nis quod est impossibile. Nihil enim dicitur tam tran-
smutatum esse nisi cum fuerit in ultimo transmu-
tationis.

*[Vetus:] Eadem enim demonstratio est et non in con-
tinuis et in contrariis et in contradictio-
ne. Accipiemus enim tempus in quo
mutatum est, et iterum eadem dicemus
quasi necesse est mutatum esse mutari
prius, et quod mutatur mutatum esse,
et est ipso mutari mutatum esse pri-
us, ipso autem mutatum esse mutari. Et
nullo modo comprehenditur primum. Cau-
sa autem huiusmodi est non esse impartibi-
le impartibili coniunctum. In infinitum
enim divisio est sicut in his quae augmen-
tantur et minuuntur lineis.
[Scotus:]Sequitur igitur necessario ut illud quod
iam transmutatum est prius transmu-
tabatur, quoniam demonstratio eadem est in
eo quod non est continuum omnino, verbi gratia
in contrariis et in contradictione. Acci-
piemus enim tempus in quo transmuta-
tur, et dicemus etiam hoc idem, ergo ne-
cesse est ut illud quod transmutatum
est iam transmutabatur, illud igitur quod
transmutatur prius erat transmuta-
tum, et quod transmutatum fuit pri-
us transmutabatur. Et impossibile est
aliquo modo invenire primum. Et causa
huius est, quia impossibile est impartibi-
le sequi impartibile. Nam divisio est in
<pb n="[156v
infinitum sicut in lineis quae adduntur
et diminuuntur*.
Id est manifestum est igitur ex hac demonstratione
qua usi sumus in transmutato secundum quantitatem quod
omne transmutatum simpliciter transmutabatur antequam
sit transmutatum, sive in quantitate sive in qualita-
te aut in substantia. Demonstratio enim qua usi sumus
in transmutato est propinqua potentia in alio, et ea-
dem est demonstratio in transmutatione, in qualita-
te et in substantia, quoniam non est differentia aliqua
inter duas demonstrationes sicut dixit. Sed declara-
tio qua usi sumus in magnitudine et in quantitate
transfertur ad tempus, cum omne transmutatum
sit in tempore. Deinde dixit: Verbi gratia in contrariis et contradicto-
riis et intendit per contraria transmutationem in qualitate et
per contradictoria transmutationem in substantia, quia est
de affirmativa in negativam et e converso. Deinde dicit: Acce-
pimus enim tempus etc., id est et transferamus illam de-
monstrationem ad tempus ponendo quod unumquodque
istorum transmutetur in tempore et quod omne tempus est
semper divisibile, et differentia inter hanc demonstra-
tionem quam innuit qua usus est in his duabus transmu-
tationibus ex tempore et duas demonstrationes a qui-
bus incepit loqui in hac declaratione quae sunt etiam
ex tempore, est quia illae duae declarationes fuerunt commu-
nes omni transmutationi, et ista est quasi propria his dua-
bus transmutationibus. Deinde dicit: Ergo necesse est etc.,
id est duo quaesita quae intendebat declarare, scilicet quod
transmutatum est prius transmutabatur et quod illud
quod transmutatur prius transmutatum est. Deinde dicit: Il-
lud igitur quod transmutatur etc., id est sequitur igitur
ex istis duabus conclusionibus quod omne instans in quo
demonstratur transmutatum transmutari necessario ante
illam transmutationem erat transmutatum adeo quod im-
possibile est reperire initium transmutationis, sed ante
transmutationem est transmutatio in infinitum, scilicet im-
potentia. Deinde dicit: Et impossibile est aliquo modo invenire pri-
mum, id est invenire primam transmutationem demonstra-
tam in actu. Deinde dicit: Et causa in hoc est etc., id est et causa
in hoc est, quia magnitudo et motus et tempus non
componuntur ex indivisibilibus, quoniam si motus dividere-
tur in indivisibile, tunc esset illic primus motus et pri-
ma magnitudo et primum tempus. Deinde dicit: Divisio enim est
infinita quemadmodum in lineis quae adduntur et diminuuntur,
id est quae procedunt in additione et diminutione in infinitum
ut declaratum est in tertio.

*[Vetus:] Manifestum est igitur quoniam quod factum
est necesse est fieri prius et quod fuit fa-
ctum esse, quaecumque divisibilia et con-
tinua sunt. Non tamen semper quod fuit factum
est, sed aliud aliquando aut illius aliquid
sicut domus fundamentum, similiter
autem in eo quod corrumpitur et in eo quod corru-
ptum est. Mox enim inest ei quod fuit et quod cor-
rumpitur infinitum quoddam, cum sit
continuum, et non est neque fieri nisi aliquid
sit factum prius neque factum esse nisi fiat
aliquid, similiter autem et in corrumpi et cor-
ruptum esse, semper enim est ipso corrumpi
<pb n="[157r
corruptum esse prius. Corrupto autem est
corrumpi manifestum igitur, quia quod fa-
ctum est necesse est fieri prius et quod fit
factum esse. Omnis enim magnitudo et
omne tempus semper divisibilia sunt quasi
in quocumque fit aliquid non utique si-
cut primo.
[Scotus:]Et manifestum est quod illud quod gene-
ratum est necesse est quod prius genera-
batur et quod generatur prius genera-
tum fuit et quod est ex hoc divisibi-
le et continuum, sed non semper erit illud
quod generatur, sed aliud, verbi gratia quiddam
illius ut fundamentum ex domo. Et eo-
dem modo est de eo quod corrumpitur et quod
corruptum est. Semper enim invenimus, ante-
quam res corrumpatur, iam corruptum esse,
et antequam sit corrupta, corrumpeba-
tur. Ergo manifestum est quod illud quod
generatum est necesse est quod generabatur
et illud quod generatur necesse est quod
fuit generatum. Omnis enim magnitu-
do et omne tempus semper sunt divisi-
bilia ex quo sequitur quod illud in quo
generatur impossibile est ut sit ita quod sit
primum*.
Cum declaravit quod omne quod transmutabatur
in magnitudine prius fuit transmutatum et omne
quod fuit transmutatum prius transmutabatur propria
declaratione et declaravit hoc in transmutatione
qualitatis et substantiae declaratione communi, vult
declarare hoc declaratione propria de generatione
quod generatio quodammodo est in magnitudine, sed differunt
ut dicit, quia partes magnitudinis ex quibus genera-
tum generatur sunt diversae in specie et sunt in motu
locali et augmento eaedem in specie et diversae in nume-
ro. Et dixit: Et quod est ex hoc divisibile et continuum,
id est et omne quod est ex generabilibus divisibile et con-
tinuum, dicitur in eo quod generatum est quod prius
generabatur et in eo quod generatur quod prius gene-
ratum fuit. Et dixit hoc praeservando se ex hoc, quia
sunt hic generabilia indivisibilia ut sentire et intel-
ligere. Et quia generatio est transmutatio de non sub-
iecto in subiectum et corruptio est transmutatio
de subiecto in non subiectum, ideo transmutatum
non est idem in ea de initio transmutationis usque ad
finem. Quare etiam nec transmutatio est eiusdem
speciei, nam motus generationis et corruptionis
est compositus ex transmutatione in qualitate et tran-
smutatione in substantia, et transmutatio quae est in
substantia est non in tempore, scilicet proventus formae
substantialis. Et est etiam motus generati alicuius to-
tius compositus e motibus partium in generabili-
bus compositis ex membris diversis, et propter hunc
modum extremum excepit hoc in generatione. Et dixit:
Sed semper etiam illud etc., id est sed non sequitur ut tran-
<pb n="[157r
smutatum praecedens in ea sit de specie transmutati
posterioris, sed de alia specie, licet transmutatio sit
eiusdem speciei. Deinde induxit exemplum et dixit: Verbi gratia
quidam illius rei, quoniam domus, quia componitur
ex generatione aliorum corporum, non sequitur ut par-
tes transmutationis in ea aut transmutati sint de spe-
cie postremae transmutationis, et hoc similiter acci-
dit in generatione animalium et aliorum corporum orga-
nicorum. In corporibus vero simplicibus non accidit
hoc ut in generatione ignis et aquae, sed sequitur ne-
cessario ut ante transmutationem positam sit alia
transmutatio, sive illa transmutatio accipiatur di-
visibilis aut indivisibilis, scilicet finis transmutationis
solummodo ita quod non sit finis transmutationis in gene-
ratione, nam finis transmutationis in generatione ne-
cessario est de alia specie motus, cum finis sit in sub-
stantia et transmutatio cuius est finis est in qua-
litate. Sed ista transmutatio quae est in qualitate non
est una specie eius, verbi gratia quoniam cum sanguis ge-
neratur caro necessario alterabitur in plus quam in unam
qualitatem donec expellat formam sanguinis et habe-
at formam carnis. Et sic est intelligenda generatio
corporum consimilium, nam generatio est tribus modis,
aut generatio simplicium aut organicorum aut com-
plexionis et mistionis.

Deinde dicit: Et secundum hunc modum
est de illo quod corrumpitur et quod corruptum est, id est quo-
niam in motu corruptionis non reperitur primum natu-
raliter, sed ante quemlibet motum inventum in actu invenitur
motus et finis, sed forte illud quod est ante non est de
genere eius quod est post in generatione compo-
sitorum ex corporibus diversis. Et quia hoc invenitur in
generato per accidens, et similiter in qualitate, quia est
in continuo quod non est ita in loco et quanto, scilicet quod ista
divisio est in istis duobus motibus essentialiter. Susci-
tavit intentiones hominum ad hoc et declaravit quod
propter illud quod hoc invenitur in motu qui est
in magnitudine declarabitur ipsum esse in motu ge-
nerationis, et corruptionis, cum generatio et corruptio
non sint nisi in habenti magnitudinem, quoniam
cum hoc fuerit declaratum in aliis transmutatio-
nibus quae sunt in magnitudinibus, et generatio et cor-
ruptio non sunt extra magnitudinem, licet non sint in
ipsa magnitudine, sequitur ut accidat ei illud quod est
in magnitudine, scilicet ut in eis non inveniatur primum natu-
raliter. Et dixit: Est enim necessario in eo quod gene-
ratur et corrumpitur aliquod in infinitum, cum sit continuum,
id est et necesse est ut in eo quod generatur et corrumpitur sit ali-
quod non habens primum, quia generabile et corru-
ptibile sunt in aliquo carenti primo, quia est divisibi-
le in infinitum, scilicet magnitudine. Et hoc quod dixit de gene-
ratione et corruptione intelligendum est de motu in quali-
tate. Igitur hoc est transmutationis quae est in quali-
tate et substantia per accidens, transmutationis vero
in ubi et quando per se. Sed quaeritur de generatione,
quoniam visum est in ea primum naturaliter, in genera-
bilibus autem quae componuntur ex corporibus diversis, scilicet
non similibus, manifestum est hoc sicut cor in animalibus
quod est prima pars, et similiter etiam in similibus corpori-
bus, quoniam prima quantitas carnis est termina-
ta, quoniam caro secundum quod est caro non dividitur in
infinitum. Nos autem dicamus quod generatio primae partis
componitur ex alteratione et generatione, quoniam
cum aliquid generatur ex aliquo, verbi gratia caro ex sanguine
<pb n="[157v
primo, amittentur qualitates et accidentia propria
sanguini et fient accidentia propria carni donec
amittatur forma sanguinis et fiat forma carnis, et
hoc infine motus, scilicet non in tempore. Si igitur in tran-
smutatione quae est in qualitate non invenitur pri-
mum naturaliter, quia est in aliquo carenti primo na-
turaliter, et generatio est in tempore, quia sequitur al-
terationem, manifestum est quod in eo non est primum na-
turaliter. Et dixit: Ergo impossibile est etc., id est et cum
generatio non habeat primam partem naturaliter,
impossibile est aliquid demonstrari in generatione quod
prius non generabatur, quoniam cum sit divisibile,
cum fuerit transmutatum in illo ultimo quo dividi-
tur, dicetur iam generatum esse, et similiter illud quod
iam generatum est dicitur prius generari. Deinde dicit:
Et similiter est de eo quod corrumpitur, et debes sci-
re quod iste processus in infinitum est in potentia, non in actu,
et si nullus motus fieret omnino. Et cum complevit hanc
declarationem, repetiit illud quod declaravit et dixit:
Ergo necesse est etc., id est et causa in hoc est, quia
generatio est in magnitudine et in tempore, et utrumque
est divisibile. Deinde dicit: Ex quo sequitur quod illud in quo
generatur impossibile est ut sit ita quod sit primum ma-
gnitudinis in qua incipit motus generationis. Et
non est intelligendum ex hoc quod non invenitur pri-
ma magnitudo ex generato quod est ex partibus di-
versis, sed intentio eius est quod non invenitur prima
magnitudo ex generato ex magnitudine in qua in-
cipit generatio et magnitudo quae sit prima, scilicet quia
non invenitur prima magnitudo ex magnitudine
rei a qua incipit generatio.

*[Vetus:] Quoniam autem omne quod movetur in tempore
movetur et in pluri, maior magnitu-
do in infinito tempore impossibile est mo-
veri magnitudinem finitam non eandem
semper et non illius aliquid quod movetur, sed
in omni omne. Quod quidem igitur, si aliquid mo-
veatur aeque velociter, necesse est fini-
tum infinito moveri, manifestum
est. Accepta enim parte quae mensurabit
totum in aequalibus temporibus tantis quod
partes sunt per totam magnitudinem
motum est quasi quoniam hae finitae sunt et
quantitate unaquaeque et tot modis
omnes et tempus utique est finitum. Tot
enim modis erit huiusmodi quantum tempus
quod est partis multiplicatio secundum multitu-
dinem partium.
[Scotus:]Et quia omne motum movetur in tempore
et in maiori tempore movetur per maius
spatium, impossibile est ut in tempore
infinito moveatur motu finito sine
eo quod motus sit idem semper et erit mo-
tum quod movetur quoddam illius motus,
sed movetur ipso toto in eo toto, quoniam
manifestum est quod, si aliquid fuerit aequalis
<pb n="[157v
velocitatis in motu, necesse est quod per
finitum moveatur in infinito, quoniam si
cum eo fuerit accepta aliqua pars quae
mensuret ipsum totum, movebitur per
illud totum in tempore aequali. Ergo
si illae partes omnes fuerint finitae et quanti-
tas cuiuslibet earum et numerus omnium,
necesse est ut tempus etiam sit finitum,
quoniam numerus eius erit secundum tempus partis,
cum fuerit duplicatum per numerum
partium*.
Iam declaravit hoc, cum declaravit quod omnis magni-
tudo et omne tempus est divisibile semper. Sed illa
declaratio illic fuit per accidens, et ideo vult hic per-
scrutari de hoc. Nam declaratio qua usus est illic
non distinguit inter motum aequalem et diversum et in-
ter divisiones finiti et infiniti. Et dixit: Et quia omne
motum movetur in tempore, et incepit ab hoc quia si
hoc non concesserit quod omnis motus est in tempore,
non poterit dicere quod omnis motus finitus est in tempo-
re finito. Et cum sit possibile apud ipsum motum esse
non in tempore, et hoc manifestum est per se. Et cum
induxit hanc propositionem quasi partem praecedentis,
induxit aliam partem quae est causa in consecutione
eius quod voluit declarare et dixit: Et in maiori tem-
pore etc. Et cum posuit hoc, dixit: Ergo impos-
sibile est etc. Deinde posuit hic conditionem
et dixit: Sine eo quod motus etc., id est impossibile est
ut motum moveatur in tempore infinito uno motu
nisi ille motus fuerit semper et infinitus in tempore
infinito, sed illud quod est impossibile est ut sit motus
infinitus.

Deinde dicit: Et erit motus non quia movetur etc.,
id est si illud motum non attribuatur tempori infinito, quia
est unum, et movetur in quodam illius quoddam illius
motus infiniti, et hoc secundum perpetuitatem. Et ad-
dit hanc conditionem perseverando se a corpore cae-
lesti, quia movetur quoddam motus infiniti in quodam
temporis infiniti, et ideo addidit hoc. Et dixit: Sed mo-
vetur etc., id est et si istud motum de quo dicimus quod im-
possibile est ut moveatur motu finito in tempore infinito
non dicitur hoc in eo non intelligendo quod movetur toto mo-
tu in toto illius temporis. Et cum induxit in hoc sermo-
ne illud quod est quasi praecedens, deinde induxit conse-
quens. Incepit declarare continuationem et dixit: Quo-
niam manifestum est etc., id est quoniam manifestum
est quod istud motum aut erit aequalis velocitatis aut
diversae, si aequalis declarabitur ex hoc quod dicam
quod non movetur motu finito nisi in tempore finito,
deinde narravit quomodo sequitur hoc. Et dixit: Quoniam
cum fuerit accepta etc., id est quoniam cum po-
suerimus aliquid moveri motu terminato per spatium
terminatum, verbi gratia per spatium h. b., et deinde ac-
ceperimus ex hoc spatio partem, manifestum est quod
pertransivit illam partem in parte temporis in quo
pertransivit totum spatium, et quod, cum pertransivit
illud idem spatium, pertranseundo omnes illas par-
tes aequales in quas spatium est divisum quod etiam
pertransivit eas in temporibus aequalibus quorum
numerus est sicut illarum partium, cum necesse sit
ut numerus temporum sit sicut numerus partium
<pb n="[158r
spatii et ut tempora sint aequalia, quia partes sunt aequa-
les et motus est aequalis. Deinde dicit: Ergo necesse est, si il-
lae partes etc., id est et cum necesse sit ut numerus
partium temporis in quo totum motum movetur sit fi-
nitus, et utraque pars est finita, cum sint aequales par-
tibus spatii, et partes spatii sunt finitae. Necesse est
ut tempus compositum ex illis partibus finitis sit fini-
tum, nam compositum ex partibus finitis in magnitudine
et numero aequalibus est finitum necessario. Deinde dicit: Quo-
niam numerus eorum etc., id est quoniam numerus
partium quae sunt duplae partis spatii mensurantis illud
sit numerus duplorum partis temporis in quo per-
transiverunt illud spatium, scilicet quod si in spatio fuerit de-
cuplum illius partis, et in tempore etiam erit decuplum
partis in qua motum pertransivit partem spatii.

*[Vetus:] Sed si non sit aeque velociter, differt
nihil. Sit enim in quo a. b. spatium fini-
tum quod motum sit in infinito tempore et
tempus infinitum in quo sit c. d. Si igitur ne-
cesse est prius alterum altero motum esse,
hoc autem manifestum quod temporis in priori
et posteriori alterum est motum. Semper enim in
pluri alterum est motum esse, sive
aeque velociter mutet sive non aeque
velociter mutet, sive intendatur motus
sive remittatur, sive maneat nihil
minus. Accipiatur igitur aliquid a. b. spa-
tii quod sit a. e. quod mensurat a. b. Hoc
itaque infiniti in quodam factum est tem-
pore, in infinito enim non potest esse, omne enim
in infinito est. Et iterum alterum iam si accipi-
amus quantum est a. e., necesse est in fi-
nito tempore esse. Omne enim in infinito, et
sic accipiens, quoniam infiniti quidem nulla
pars est quae mensurat. Impossibile enim
infinitum esse ex finitis et aequalibus et
inaequalibus propter id quod mensurantur finita
multitudine et magnitudine a quodam
uno, sive aequalia sint sive inaequalia. Fi-
nita autem magnitudine nihil minus,
spatium autem finitum tantis quae sunt
a. b. Mensuratur ergo in finito tempore a. b.,
movetur similiter autem et in quiete. Qua-
re neque fieri neque corrumpi possibile est
semper aliquid unum et idem.
[Scotus:]Etsi etiam fuerit inaequalis velocita-
tis, non est in hoc differentia. Sit igitur
a. b. longitudo per quam est motus
finita et sit per quam res movetur in
infinito et sit tempus infinitum c. d.
Cum igitur necesse est ut quiddam mo-
ti moveatur ante quiddam, et hoc mani-
festum est, quia priori et posteriori ex tem-
<pb n="[158r
pore movetur unum post aliud, quia
in maiori semper motum est aliud
a praecedenti, sive transmutatio eius
fuerit aequalis in velocitate aut non
aequalis, et sive motus eius augmen-
tetur aut diminuatur, et non minus
si remanet in eadem dispositione. Acci-
piatur igitur ex longitudine a. b. ali-
qua pars et sit a. h. quae mensuret a.
b. Ista igitur pars in quo tempore fuit
de tempore infinito, quoniam impossibile
est ut sit infinitum, quoniam tota men-
suratur in infinito. Et si etiam acceperimus ali-
am partem secundum mensuram a. h., necesse est
ut sit in tempore infinito, quia totum
fuit in infinito. Et cum sic fecerimus in
eis quae accepimus ex eo, quia ex infini-
to non est aliqua pars omnino ad quam
mensuretur, quoniam infinitum impossibile
est ut sit compositum ex finitis aequali-
bus aut inaequalibus, et cum finita fuerint
numerus aut magnitudo, mensura-
bitur illa unum, sive fuerint aequalia et non
minus si fuerint in aequalia, postquam fuerint
terminata in magnitudine saltem. Et lon-
gitudo finita est longitudo quae men-
suratur ab aliqua mensura ut a. h. Er-
go in tempore finito necesse est ad il-
lud moveri per longitudinem a. b., et si-
militer est de quiete. Unde sequitur quod impos-
sibile est idem generari et corrumpi semper*.
Cum declaravit quod impossibile est ut spatium fi-
nitum pertranseatur in tempore infinito in moto aequa-
lis velocitatis, dicit quod similiter est in motu inaequalis
velocitatis. Et dixit: Et si etiam fuerit inaequalis ve-
locitatis etc., id est et indifferenter sive motum fue-
rit aequalis velocitatis sive non. Deinde incepit decla-
rare hoc et dixit: Sit igitur a. b. etc., id est sit igitur
longitudo finita per quam est unus motus finitus
qui est in tempore infinito longitudo a. b. et sit tem-
pus infinitum tempus c. d.

Deinde praeposuit ad
hoc declarandum propositionem necessariam in hac prae-
dicta declaratione, sed non praedixit eam prius con-
fidendo quemlibet considerantem habere eam in mente.
Et dixit: Et cum necesse est etc., id est et cum hoc
posuerimus et coniunxerimus ei aliam propositio-
nem notam, et est quod necesse est ut in eodem motu
quiddam moti moveatur ante quiddam, verbi gratia in motu
qualitatis quaedam partes ante quasdam et in quan-
titate quaedam partes quantitatis ante quasdam et
in ubi similiter, scilicet quod motum movebitur quibusdam
partibus motus ante quasdam. Et non intendit par-
tes rei quae est subiectum motus, scilicet individuum sub-
stantiae motum, quoniam hoc non est verum de eo in
omnibus motibus quod quaedam partes eius praecedunt
<pb n="[158v
quasdam. Hoc enim non est verum nisi in qualitate, et
similiter in generato dissimilium partium, in motu
vero locali aut in motu augmenti non. Partes enim
istius motus sunt in toto moto, quemadmodum totus
motus est in toto, sed et motus habet duplex subie-
ctum, scilicet genus praedicamentorum in quo est motus
et substantia subiecta illi generi, et utrumque dicitur
esse motum. Intelligendum est hic per motum naturam
subiectam motui, scilicet individuum substantiae deferens
illud. Deinde dicit illud ex quo apparet hoc perfecte et di-
xit: Hoc manifestum est etc., id est et hoc quod motuum
quiddam est post quiddam manifestum est, nam in tem-
pore priori erit prius eius et in posteriori posterius,
quoniam quia tempus habet prius et posterius, ideo
motum in eo habebit prius et posterius. Deinde dicit: Quo-
niam in maiori etc., id est quoniam in maiori tempo-
re erit motum aliud a priori quod est in minori tempore,
sive fuerit aequale in velocitate aut inaequale. Et di-
xit hoc quia haec propositio est vera in utraque declara-
tione, scilicet in declarare hic de moto quod est aequalis ve-
locitatis et diversae velocitatis. Et quia illud quod est di-
versae velocitatis invenitur tribus modis, aut crescit
aut diminuitur aut utroque modo. Et hoc est inaequale
in eis, scilicet cum hoc quod partes moti sint quaedam ante
quasdam, dixit: Et si motus eius etc., id est et hoc
quod quaedam partes praecedunt quasdam, invenitur etiam
in diversis hoc modo diversitatis non minus quam
inaequalibus, et similiter est intelligendum hoc, si quan-
doque crescit et quandoque diminuitur. Et cum dixit:
Et cum necesse est ut quiddam moti ante quiddam,
deinde accidit ei declarare hoc. Induxit consequens
et dixit: Accipiatur igitur ex longitudine a. aliqua pars,
id est longitudo quam primo posuit et quasi dicat et cum po
suerimus longitudinem finitam, scilicet a. b., in tempore
infinito, scilicet c. b., et fuerit positum nobis quod quaedam
partes motus et moti praecedunt quasdam, accipiamus
ex hac longitudine quam posuimus, scilicet a. b., aliquam
partem mensurantem illam et sit a. h. Deinde dixit: Ista
igitur pars etc., id est ista igitur pars mensurans
in quo tempore temporis infiniti fuit accepta, nam
impossibile est ut tempus sit infinitum, scilicet tempus in
quo motum pertransit hanc partem, quoniam totum
istud spatium pertransitur in tempore infinito, sed est
impossibile ut pars et totum pertranseantur in eodem
tempore. Deinde dicit: Et si acceperimus etiam etc., id est
si igitur acceperimus ex illo spatio aliam partem
aequalem parti a. h. quam posuimus mensurare spa-
tium, necesse est ut motum pertranseat hanc partem
etiam in tempore finito. Nam iam posuimus totum
pertransire ipsam in tempore infinito et indifferenter,
sive posuerimus quod motus eius per hanc secundam par-
tem fuerit velocior aut tardior quam motus eius
per aliam partem aut aequalis.

Deinde dicit: Si igitur acceperi-
mus etc., id est et similiter si diviserimus tertiam men-
suram aequalem primae, sequitur ut motum pertranse-
at illam in tempore finito. Et cum sic fecerimus in
divisione, consumetur spatium et congregabitur ex par-
tibus in quas dividitur illud spatium numerus ter-
minatus finitus et ex temporibus in quorum uno-
quoque pertransit unamquamque illarum partium spatii.
Et quod componitur ex finitis est finitum. Et neces-
se est ergo quod tempus in quo pertransit totum spa-
tium est finitum necessario. Et hoc intendebat cum
<pb n="[158v
dixit: Et cum sic fecerimus etc., id est et similiter
cum sic fecerimus dividendo spatium, necesse est
tempus dividi in partes aequales in numero parti-
bus spatii. Et si partes temporum non fuerint aequales
in se, et erit tempus congregatum finitum, quoniam
possibile est mensurari per partem eius. Et infinitum
nullam habet partem a qua mensuretur, nam infini-
tum impossibile est componi ex finitis aequalibus
aut inaequalibus, et iam posuimus quod istud tempus
componitur ex finitis. Deinde dicit: Et cum finita fuerint nu-
merus etc., id est et cum numerus et magnitudo
qui componuntur ex finitis mensurantur ab uno, sive
fuerint aequalia sive inaequalia, et ordinatio istarum
propositionum est talis, quoniam primum posuit quod in-
finitum impossibile est mensurari a sua parte. Dein-
de dedit causam in hoc, et est quia infinitum non com-
ponitur ex finitis aequalibus aut inaequalibus. Aliam
propositionem et est quod magnitudo finita aut nu-
merus finitus possunt mensurari a sua parte, sive
magnitudo aut numerus componantur ex aequalibus
aut inaequalibus. Et sic syllogismus componitur in
secunda figura tali modo. Tempus in quo motum per-
transit hoc spatium potest mensurari a sua parte,
cum sit compositum ex partibus finitis, licet non
aequalibus. Et tempus infinitum non potest mensu-
rari ex sua parte, ergo tempus in quo motum inaequalis
velocitatis pertransit spatium finitum non est infinitum,
et hoc est inconveniens. Ipse autem videtur quasi non or-
dinare istum syllogismum hoc modo, sed posuit post
has duas propositiones quod longitudo in quo tran-
smutatur transmutatum mensuratur a sua parte. Et hoc
intendebat cum dixit: Et longitudo finita mensura-
tur ab aliqua mensura ut a. h. Deinde dixit: Ergo
in tempore finito etc., id est quoniam cum ista tran-
smutatio mensuretur a sua parte, et similiter tempus
in quo est motus per mensuram magnitudinis ex rebus
finitis. Tempus igitur in quo transmutatio sit mensu-
ratur a sua parte, et quicquid mensuratur a sua parte est
finitum, ergo hoc tempus est finitum. Deinde dicit: Et simi-
liter de generatione, id est quoniam impossibile est ali-
quid generari generatione finita in tempore infinito,
generatio enim est transmutatio in magnitudine.
Et ideo potentia istius declarationis est vis decla-
rationis quae communis est modis omnium transmu-
tationum, scilicet quattuor sunt enim corpora. Et in libro Ioannis
loco huius dictionis generatio ponebatur haec dictio
quies. Et si hoc fuerit, tunc intentio erit quod ita est de
quiete in hoc sicut de motu. Quoniam cum quies sit
privatio motus qui innatus est existere in quiescente,
et motus finitus impossibile est ut sit in tempore
infinito, ergo et quies finita impossibile est ut sit
in tempore infinito. Dixit: Ioannes et quidam in-
telligunt hic per quietem ire ad quietem et dixerunt
hoc, nam quies non determinatur nisi per tempus. De-
inde dixit: Ex quo sequitur quod impossibile est etc.,
id est quoniam generatio et corruptio, quia finitae
videntur, et transmutatio finita est in tempore fini-
to. Ergo nihil generatur semper aut corrumpitur semper
aut intendit quod, cum fuerit positum aliquid transmu-
tari transmutatione finita in tempore infinito, tunc
illud generabitur et corrumpetur insimul semper, cum ne-
utra transmutatio habeat tempus proprium. Et cum
fuerit declaratum impossibile esse transmutationem
<pb n="[159r
finitam esse in tempore infinito, sequitur ut nullum idem
generetur et corrumpatur insimul semper, et non intendit
quod hoc esse impossibile. Declaratur per hoc quod primum
est impossibile, nam hoc esse impossibile manifesti-
um est quam illud esse impossibile quod acceptum est in
declaratione istius. Sed induxit ipsum hoc modo innuen-
do aliud impossibile contingens huic et est gene-
rabile et corruptibile semper generari et corrumpi in-
simul. Et quasi dicat et cum haec positio fuerit verifica-
ta, auferetur impossibile contingens contradictoriae
eius ex quo apparet confirmatio istius sermonis
sicut apparet destructio suae contradictoriae.

*[Vetus:] Eadem autem ratio et quod neque infinito tem-
pore infinitum possibile est moveri
neque quiescere neque in quod regulari-
ter movetur nec quod irregulariter. Acce-
pta enim quadam parte quae movetur
metietur totum tempus. In hac aliquid
tamen transibit magnitudinis et non to-
tam. In omni enim totam et iterum inaequali ali
am et in unoquoque similiter, sive
aequalis est sive inaequalis ei quae est
a principio. Differt autem nihil, si solum
sit finita aliqua unaquaque. Manifestum
enim quod divisio temporis in infinitum non
aufertur finita divisione facta et
quanto et eo quod tot modis quasi non
transivit in finito tempore infinitum.
Nihil autem differt magnitudinem in al-
teram aut in utraque esse infinitam. Ea-
dem enim ratio est.
[Scotus:] Eteadem ratione ratiocinatur ad hoc
quod impossibile est etiam infinitum mo-
veri tempore finito aut quiescere, si-
ve motus fuerit aequalis aut diver-
sus. Nam cum accipietur aliqua pars
quae mensuret totum tempus, tunc in
illa parte movebitur per aliquam partem
illius spatii, non per totum. Per totum
enim movetur in toto tempore et inaequali,
et movebitur etiam per aliam partem
et in unaquaque partium similiter, si-
ve fuerit aequalis praecedenti aut inae-
qualis. Nulla enim est differentia in hoc
solummodo quod unaquaeque illarum partium
sit finita. Unde manifestum est quod, cum
tempus consumitur, non consumi-
tur infinitum. Partitio enim est finita in
mensura et in numero, ergo nihil mo-
vetur per infinitum in tempore finito
et nulla differentia est, sive illa men-
sura fuerit finita altera parte aut in-
<pb n="[159r
finita utraque, quoniam eadem est ratio*.
Cum declaravit quod impossibile est aliquod infinitum
moveri per spatium finitum in tempore infinito, de-
clarat etiam quod impossibile est ut aliquod infinitum
moveatur in tempore finito, nam necessarium est ut
infinitum moveatur per spatium infinitum. Ergo sequitur
aliquid pertransire spatium infinitum in tempore infi-
nito, et hoc est conversum eius quod prius declaravit
esse impossibile, scilicet aliquid pertransire spatium finitum
in tempore infinito. Et quia haec duo sunt similia, et ea-
dem est declaratio in eis, scilicet aliquid moveri per spatium
finitum in tempore infinito aut aliquid moveri per
spatium infinitum in tempore finito. Nam illud quod
illic fecimus dividendo spatium finitum ex quo sequi-
tur tempus esse finitum, faciemus hic dividendo tem-
pus, et sequitur spatium esse finitum. Et ideo dixit:
Et ista eadem ratione etc., id est quoniam impossibi-
le est infinitum moveri in tempore finito, sequitur
enim ipsum moveri per spatium infinitum in tempore fi-
nito. Deinde dicit: Quoniam cum accipiatur aliqua pars etc.,
id est et demonstratio illius, quoniam cum po-
suerimus motum infinitum in tempore finito et acce-
perimus aliquam partem illius temporis, tunc mo-
tum movetur in illa per aliquam partem spatii, nam
impossibile est ut per idem spatium moveatur in parte
et in toto temporis. Deinde dicit: Et inaequali etiam movebitur
per aliam partem etc., id est deinde si posuerimus
ipsum moveri in aliam partem temporis aequalem
primae parti mensuranti, deinde in tertia, deinde in
quarta, et similiter in unaquaque partium temporis
donec tempus consumatur. Tunc congregabuntur ex hoc
spatia finita mensura et numero et indifferenter,
sive motus eius in illis partibus fuerit aequalis
aut diversus. Et hoc intendebat cum dixit: Sive
fuerit aequalis praecedenti aut inaequalis, id est sive motus
eius in secunda parte fuerit aequalis motui eius in
prima aut inaequalis, quoniam non est differentia inter
hoc quod sit aequalis aut inaequalis in illis temporibus
aequalibus, cum unaquaeque partium spatii quas mo-
tum pertransit in illis temporibus fuerit finita, quo-
niam congregatum erit finitum, licet motus non sit
aequalis in se.

Deinde dicit: Ex quo manifestum est etc.,
id est manifestum est igitur ex his quod, cum tempus con-
sumetur per motum illius moti per unamquamque parti-
um aequalium parti mensuranti, quod illud per quod
movetur non consumetur, nam infinitum movetur per
spatium infinitum. Deinde dicit: Partitio enim est finita, id est et de-
claratum est superius, quoniam necesse est spatium
per quod est motus consumi, nam partes omnes
per quas motum movetur in illo tempore sunt finitae
mensura et numero, scilicet quoniam unaquaeque est fini-
ta in se et numerus omnium est finitus. Sed positum
est eas esse infinitas. Hoc est impossibile. Deinde
dixit: Ergo infinitum non movetur in tempore fini-
to, id est declaratum est igitur ex hoc quod aliquod infini-
tum non movetur in tempore finito, quoniam sequitur
ex hoc ut aliquod infinitum moveatur per spatium fini-
tum. Et sic aliquid movetur per spatium minus ipso quod est
impossibile. Debes scire quod ex hoc apparet quod im-
possibile est infinitum moveri omnino. Nam quod non mo-
vetur tempore infinito, necesse est ipsum moveri sem-
per temporibus finitis secundum continuationem et per-
petuitatem. Deinde dixit: Et nulla est differentia etc.,
<pb n="[159v
id est quoniam sequitur motum pertransire spatium infi-
nitum in tempore finito. Dico ergo quod sequitur ex hoc
ut motus eius sit in toto tempore unus, scilicet motus
infinitus.
*[Vetus:] Demonstratis autem his manifestum est
quod neque finitam magnitudinem infinitum
contingit transire in finito tempore
propter eandem causam. In parte enim
temporis finitum transibit et in uno-
quoque similiter quasi in omni finitum.
[Scotus:] Hoc quidem declarato manifestum est
esse impossibile etiam magnitudinem fi-
nitam pertransire infinitum in tempore
finito propter illam eandem causam, scilicet quoniam
in parte temporis pertransit finitum
et in unaquaque partium similiter. Er-
go in toto pertransibit finitum*.
Cum declaravit quod impossibile est aliquod finitum
pertransire spatium finitum in tempore infinito neque
aliquod infinitum in tempore finito, dixit quod ex hoc
patet conversum primi esse impossibile quod est aliquod
finitum pertransire magnitudinem infinitam in tempo-
re infinito. Nam cum tempus dividetur in partes
aequales, statim spatium similiter secundum illum nume-
rum, sive motus fuerit aequalis aut inaequalis, ex
quo sequitur spatium esse finitum. Deinde dicit: Propter illam
eandem causam, id est et hoc manifestum est ex illa eadem
propositione qua usi sumus in praedictis declara-
tionibus, scilicet dicente quod in parte temporis movebitur
per partem spatii finitam. Impossibile enim est totum et
partem pertransiri in eodem tempore. Deinde dicit: Et simili-
ter in unaquaque partium, id est partium temporis aequali-
um primae. Deinde dicit: Ergo et in toto etc., id est ergo ne-
cesse est ut motum pertranseat in toto tempore fini-
to spatium finitum.

*[Vetus:] Quoniam autem finitum non transibit infinitum fini-
to tempore, manifestum est sic neque infinitum
finitum. Si namque infinitum finitum, ne-
cesse est et finitum infinitum transire. Ni-
hil enim differt quodlibet esse quod movetur.
Utrobique enim finitum pertransibit infinitum.
Cum enim moveatur infinitum in quo est a., erit
aliquid ipsius secundum b. finitum ut c. d. et
iterum aliud et aliud et semper sic, quasi
similiter accidit infinitum motum esse
per finitum. Et finitum transire infinitum
enim fortassis possibile est, aliter in-
finitum mutare finitum quam quod finitum
transeat infinitum aut ita quod feratur
aut metiatur, quasi quoniam hoc impossibi-
le est, non transibit infinitum finitum.
[Scotus:] Et cum finitum non pertranseat infini-
tum in tempore finito, manifestum est per
se quod neque etiam infinitum pertransit finitum.
<pb n="[159v
Si enim infinitum pertransit finitum, neces-
se est finitum pertransire infinitum. Quoniam
cum movetur infinitum, scilicet a. b., tunc quiddam
eius erit in a. b. finito, verbi gratia c. d., aut
erit etiam aliud ex eo post aliquid et sic sem-
per ex quo sequitur ut infinitum moveatur
per finitum et finitum pertranseat infini-
tum, quoniam videtur mihi quod impossibile est
infinitum moveri per finitum alio modo
nisi ut finitum pertranseat infinitum aut
cursu aut mensuratione. Et cum sit
hoc impossibile, est impossibile infinitum
pertransire finitum*.
Hoc est quartum quaesitum et est quod motum infinitum
non potest pertransire spatium finitum sicut declara-
tum est, quoniam impossibile est moveri tempore fi-
nito. Et dixit: Et cum finitum etc. Et modus con-
tinuationis in eo est, quoniam quia declaratum est fi-
nitum non pertransire spatium infinitum in tempore fi-
nito, declaratum est ipsum non pertransire infinitum
omnino. Nam si pertransiverit, pertransibit in tempore quod
iam desiit, et quod est tale est finitum. Et cum declaratum
sit quod finitum non pertransit omnino spatium infinitum, ma-
nifestum est quod motum infinitum non pertransibit spa-
tium finitum. Deinde dedit rationem super hanc con-
tinuationem et dixit: Quoniam si infinitum pertran-
sivit finitum etc., id est et declaratum est ipsum
non pertransire illud, quoniam si finitum pertransi-
bit infinitum, pertransibit illud in tempore finito.
Sed declaratum est ipsum non pertransire illud in tem-
pore finito, ergo omnino non pertransibit illud. Deinde
induxit exemplificationem qua certificatur hoc et
dixit: Quoniam cum infinitum, scilicet a. b., moveatur
etc., id est et ista consecutio est vera, quia cum po-
suerimus quod infinitum pertransit spatium finitum,
scilicet a. b., tunc quiddam infiniti erit in hoc spatio quod
est a. b. et erit hoc quiddam aequale huic spatio. Sit
igitur hoc quiddam c. d., et cum posuit quod necesse est
ut pars finita moti infiniti sit in spatio finito per
quod movetur et ut illa pars sit aequalis spatio finito,
et dixit: Et erit etiam aliud etc., id est et necesse est,
cum istud motum infinitum transferatur, ut alia pars
eius etiam sit aequalis spatio per quod movetur alia
a prima parte et per secundam etiam tertia pars et sic
semper. Deinde dicit: Ex quo sequitur etc., id est quoniam
quia spatium superponitur rei motae et minus mensurat
maius, necesse est, cum motum fuerit maius spa-
tio, ut mensuretur motu. Et cum motum fuerit mi-
nus spatio, necesse est ut motum mensuret spatium,
et non erit differentia inter hoc quod infinitum pertran-
seat spatium finitum et inter hoc quod finitum pertran-
seat spatium infinitum quod est impossibile, scilicet quo-
niam in moto infinito necesse est mensurari per spa-
tium finitum et in moto finito mensurare spatium in-
finitum, quoniam nulla differentia est in hoc quod mensu-
ret spatium, sed mensurans in moto finito per spatium
infinitum est motum et mensurans motum infinitum
per spatium infinitum est quiescens. Deinde confir-
mavit hoc et dixit: Quoniam mihi videtur etc., !
id est quoniam impossibile est imaginari quod motum
<pb n="[160r
infinitum pertranseat secundum totum finitum alio modo
ab eo quo imaginatur quod motum finitum pertransit spa-
tium finitum. Si igitur hoc fuerit impossibile, illud erit
impossibile, id est secundum quod imaginatur ipsum pertransire
illud cursu aut mensuratione. Et induxit hoc disiun-
ctivum aut quoniam motum finitum, cum pertransive-
rit spatium infinitum, pertransibit illud cursu. Et cum
motum infinitum pertransiverit spatium finitum, per-
transibit illud mensuratione, non cursu. Et non est dif-
ferentia inter istos duos pertransitus in hoc quod
impossibile sequatur.

*[Vetus:] At vero neque infinitum infinito tempore transibit
infinitum. Si enim infinitum et finitum,
inest enim in infinito finitum, amplius au-
tem et tempore accepto eadem est de-
monstratio.
[Scotus:] Neque infinitum pertransit in tempore
finito infinitum. Quoniam si pertransit infi-
nitum, pertransivit etiam finitum, quoniam in
infinito est finitum. Et cum etiam
consideratum fuerit de hoc secundum tem-
pus, similiter proveniet ex demon-
stratione*.
Haec est quinta declaratio et est de illo quod remanet
ex divisione, scilicet ut motum infinitum moveatur tempo-
re finito, quoniam illud quod est tale aut movetur per
spatium infinitum aut finitum, scilicet ut moveatur infinitum
per infinitum in tempore finito. Et dixit: Quoniam si
pertransiverit infinitum, pertransibit etiam finitum,
id est quoniam cum positum sit infinitum pertransi-
re spatium finitum in tempore infinito, necesse est ut
finitum pertranseat spatium infinitum in tempore fi-
nito quod est impossibile ut declaratum est. Deinde dicit:
Quoniam in infinito est finitum, id est et necesse est, cum
infinitum pertransiverit infinitum in tempore fini-
to, ut finitum pertranseat infinitum, quoniam in infi-
nito pertransito est pars finita necessario quae per-
transit spatium infinitum in tempore finito. Deinde dicit: Et
cum consideratum fuerit secundum tempus etc., id est pro-
veniet etiam demonstratio ex qua declaratum est quod im-
possibile est infinitum moveri tempore finito. Et illa de-
monstratio est per divisionem temporis, quoniam per
divisionem temporis dividitur spatium. Si igitur tem-
pus fuerit finitum, et spatium erit finitum. Sed positum
est ipsum esse infinitum. Hoc est impossibile.

*[Vetus:] Quoniam autem neque finitum infinitum transit
neque infinitum finitum neque infinitum
in finito tempore movetur, manifestum
est quod neque motus est infinitus in fi-
nito tempore. Quid enim differt motum
aut magnitudinem infinitum facere,
necesse enim siquid infinitum alterum et alte-
rum esse. Omnis enim loci mutatio in
loco est.
[Scotus:] Et cum sit impossibile finitum move-
ri per infinitum aut infinitum per fi-
nitum in tempore finito, manifestum
<pb n="[160r
est quod motus infinitus non erit in
tempore finito. Non enim est differentia
inter hoc quod motus sit finitus aut
magnitudo. Nam necesse est, si alterum
fuerit infinitum, ut reliquum sit infini-
tum, quoniam omnis translatio est in loco*.
Cum declaravit quod impossibile est aliquod finitum
moveri per spatium infinitum in tempore finito aut ali-
quod infinitum in tempore finito, sive spatium fue-
rit finitum aut non fuerit, declaratur impossibile
esse ut motus infinitus sit in tempore finito, quo-
niam hoc aut erit per spatium aut per rem motam.
Si autem per spatium, tunc aliquod infinitum movebitur
per spatium infinitum in tempore finito. Si vero in-
finitas in motu fuerit per rem motam, tunc aliquod
infinitum movebitur in tempore finito aut per ma-
gnitudinem finitam aut infinitam. Sed haec destructa sunt,
ergo destructum est aliquem motum infinitum esse
in tempore finito, et hoc intendebat declarare super-
ius. Et ipse utetur hoc tamquam fundamentum in septimo
et dicit: Et cum sit impossibile etc., id est et cum
sit declaratum, quoniam impossibile est motum fini-
tum pertransire spatium infinitum in tempore fi-
nito aut motum infinitum spatium finitum vel in-
finitum in tempore finito, manifestum est ex hoc,
quoniam impossibile est ut motus infinitus sit in
tempore finito. Deinde declaravit consecutionem
et dixit: Non enim est differentia etc., id est quo-
niam cum sit impossibile ut motum finitum mo-
veatur per spatium infinitum in tempore finito aut
motum infinitum in tempore finito, manifestum est
quoniam impossibile est ut motus infinitus sit in
tempore finito, quoniam si fuerit infinitus, aut
erit per magnitudinem infinitam aut motum infiniti.
Sed haec duo sunt impossibilia, ergo impossibile erit
ut motus infinitus sit in tempore finito. Deinde dicit: Non
enim est differentia etc., id est cum non sit differentia,
sive ponatur quod motus infinitus est in tempore fini-
to aut quod magnitudo infinita movetur in tempore finito. Deinde
dicit: Quoniam necesse est etc., id est quoniam necesse est, si
motus fuerit infinitus, ut magnitudo sit infinita, aut illa per
quam est motus aut illa quae movetur, et similiter si alterum
istorum fuerit infinitum, motus erit infinitus. Deinde dicit:
Omnis enim translatio est in loco, id est et ista etiam consecu-
tio est in motu locali, scilicet quoniam cum fuerit posi-
tum quod motus in loco est infinitus, necessario erit ma-
gnitudo infinita, aut illa per quam est motus aut
locus et motum insimul, similiter si alterum istorum fu-
erit infinitum, motus erit infinitus. Sed cum motum
fuerit infinitum, spatium erit infinitum et non conver-
titur. Utrum autem si augmentum fuerit infinitum, ma-
gnitudo erit infinita, similiter et si alteratio fuerit
infinita, alteratum erit infinitum. Considerandum est et non
apparet sicut in translatione, et ideo dixit post: Omnis
enim translatio est in loco. Unde opinandum est quod hoc
nomine motum utitur in hac declaratione proprie,
scilicet in loco. Et in ultimo istius tractatus declarabitur
simpliciter, quoniam impossibile est quod aliquis motus
quattuor motuum sit infinitus praeter translationem
circularem.

*[Vetus:] Quoniam autem omne aut movetur aut
<pb n="[160v
quiescit quod aptum natum est, quando aptum est
et quo, et sic necesse est omne quod stat, cum
stat, moveri. Si enim non movetur, quiescit,
sed non contingit quiescere quiescens.
[Scotus:] Et quia omne aut movetur aut quiescit,
scilicet quod innatum est et quo et secundum quod, neces-
se est ut cessans, cum cessat, moveatur.
Nam si omnino non movetur, non quie-
scit. Et impossibile est ut quiescens sic ten-
dat ad quietem*.
Cum declaravit prius quod neque in motu neque in pri-
mo tempore quod superponitur motui non invenitur
primum naturaliter, scilicet primus motus aut primum
tempus, cum motus et tempus semper sint divisibi-
lia, vult nunc declarare quod ita est in ire ad quietem et
in ipsa quiete sicut in motu, scilicet quoniam non invenitur
prima quies naturaliter in re quiescente, neque primum
tempus quod est pars temporis in quo quiescens quie-
scit, scilicet temporis aequalis quieti. Similiter neque invenitur
primum tempus in quo motum vadit ad quietem quod
dicitur cessatio. Et incepit declarare prius hoc inces-
sante et dixit: Et quia omne etc., id est et quia omne de
quo vere dicitur ipsum esse aut quiescens aut mo-
tum est illud quod innatum est recipere motum et quie-
tem, et est in loco in quo innatum est recipere motum et
quietem et in dispositione secundum quam innatum est reci-
pere motum et quietem. Et dixit quod innatum est move-
ri, nam illud quod non est innatum moveri, verbi gra-
tia punctus non dicitur quiescere aut moveri, et di-
cit: Et quo, nam illud quo movetur, movetur in re divi-
sibili. Et cum fuerit in instanti, non dicitur quiescere
neque moveri. Et dixit: Et secundum quod ut distingueret in-
ter illud quod movetur in potentia et illud quod mo-
vetur in actu, scilicet rem motam esse in potentia aut in
actu. Si enim fuerit in potentia, erit mota in potentia
et erit innata moveri in potentia, et si in actu, in actu,
vel dixit hoc distinguendo inter motum quo res mo-
ta innata est moveri et inter illud quo non est innata
moveri, et est evidentius. Et cum posuit hoc quasi prae-
cedens dixit: Ergo necesse est ut cessans etc., id est
ergo necesse est in cessante quod invenitur in eo quod
movetur aut quiescat, non in eo quod semper movetur
ut, cum dicitur cessare, tunc dicatur moveri, cum sit
impossibile dicere, tunc ipsum quiescere. Nam cum ces-
sat, intendit quietem et impossibile est ut illud quod
intendit ad quietem sit quiescens.

*[Vetus:] Hoc autem demonstrato manifestum est quod
in tempore necesse est stare. Quod enim mo-
vetur in tempore movetur. Quod stat autem
ostensum est esse quod movetur quasi neces-
se est in tempore stari.
[Scotus:] Hoc quidem declarato manifestum
est quod cessans cessat in tempore, cum
motum moveatur in tempore. Et sit
declaratum quod cessans est motum. Ergo
necesse est ipsum cessare in tempore*.
Dicit: Quia omne cessans est motum, et omne motum
<pb n="[160v
est in tempore, ergo omne cessans est in tempore.
Minor autem declarata est quoniam cessans est illud
quod innatum est moveri aut quiescens, non est sine al-
tero. Ergo omne cessans aut est motum aut quiescens,
sed non est quiescens, nam cessans intendit quietem,
et quicquid intendit aliquid, non est in illo. Ergo ces-
sans non est quiescens, ergo omne cessans est motum.
*[Vetus:] Amplius autem si velocius, et tardius
in tempore dicimus. Stare enim est ve-
locius et tardius.
[Scotus:] Et etiam non dicitur velocius et tardius
nisi in tempore. Cessatio est velocior
et tardior*.
Dicit: Omne cessans est aut velocius aut tardius, et
omne velocius aut tardius est in tempore. Ergo
omne cessans est in tempore.

*[Vetus:] In quo autem tempore primo quod stat
et statur, in quolibet huiusmodi necesse est
stari. Divisio enim temporis siquidem in neu-
tra partium statur neque in toto quasi non
utique stat quod statur, si vero in altero,
non in primo tot statum est. Secundum enim utrumque
in hoc statur sicut dictum est et in eo
quod movetur prius. Sicut autem quod mo-
vetur non est in quo primo movetur,
sic utique neque in quo statur quod stat.
[Scotus:] Et primum tempus in quo cessans
cessat necesse est in quolibet eius ces-
set. Nam si illud tempus dividatur in
duo, tunc si in neutra parte esset. Ergo
neque in toto cessabit, ergo cessans non
cessat, et si in altera parte cessat. Er-
go non totum est primum eius in quo
cessat, quoniam cessabit in alio. Et est illa
pars ut dictum est de moto. Quemad-
modum ergo in moto non est aliquod pri-
mum in quo movetur, similiter neque in
cessante est aliquod primum in quo cessat*.
Cum declaravit quod cessans cessat in tempore, vult
declarare etiam quod non est primum tempus in quo cessat,
et videtur quod cessans sit idem cum moto omni modo. Sed non
est verum, sed motum et cessans sunt idem secundum sub-
iectum et duo secundum modum. Corpus enim, cum acci-
pitur secundum qualitatem quiescentem, dicitur quie-
scens. Et cum accipitur, secundum quod habet quali-
tatem transmutatam, dicitur motum. Et quia transmuta-
tum in qualitate vadit ad qualitatem immobilem, se-
cundum hoc dicitur motum. Motum igitur est motum
secundum quod transmutatur in alia qualitate et tran-
sfertur in ea ad finem secundum quod finis est comple-
mentum tantum illius motus, verbi gratia secundum quod
transmutatur de albedine in perfectam nigredinem
est autem cessans secundum quod transfertur ad quietem.
Et quia quies accidit complemento ad quod est mo-
tus, ideo cessatio accidit moto, et ideo sunt unum secundum
subiectum et duo secundum modum, aut dicamus
<pb n="[161r
quod est cessans secundum partem habitam et motum
secundum partem habendam. Et dicit: Tempus igitur
primum etc., id est et necesse est ut cessans dicatur
cessare in qualibet parte temporis quod est aequale ces-
santi, omne enim tempus est divisibile. Deinde incepit
declarare hoc et dixit: Tempus enim, si dividatur in
duo etc., id est et necesse est ut cessans cesset in qua-
libet parte primi temporis. Si illud tempus divida-
tur in duo aequalia, cum omne tempus sit divisibile,
tunc cessans aut non cessabit in aliqua parte et sic non
cessabit in toto illo tempore quod est contra positum,
aut cessabit in altera tantum. Et sic illud tempus non
erit primum, cum non dicitur cessare in eo nisi quia
cessat in aliqua parte eius. Et hoc intendebat cum
dixit: Non erit totum primum in quo cessat, id est et sequi-
tur hanc positionem ut non sit illud tempus totum
quod est compositum ex duabus partibus, primum in quo
cessans cessat. Deinde dicit: Cessabit enim in alio et est illa pars,
id est quoniam si positum fuerit quod cessans esset in aliqua
parte primi temporis, tunc illud tempus non erit pri-
mum, quoniam cessavit in alio, antequam cessaret
in illo tempore. Et illud aliud est aliud ab illa parte
posita, et sic illud tempus non erit primum. Et inten-
dit per hoc quod dixit et illa pars partem primi tem-
poris in quo positum fuit cessans. Deinde dicit: Ut dictum est
de moto, id est quoniam declaratio eadem est in eis, nam
cum posuerimus primum tempus in quo motum
movetur et diviserimus illud tempus in duo et pro-
cesserimus hac via demonstrationis, sequitur ut in
hoc non inveniatur primum aequale. Et ideo dixit: Quemad-
modum igitur in moto etc., id est quemadmodum igitur
in moto non invenitur ex tempore aliquod primum
in quo incepit moveri, similiter neque incessante inve-
nitur aliquod primum in quo incepit cessare.

*[Vetus:] Non enim in ipso moveri neque stari aliquid
est primum, sit enim in quo primo statur
in quo est a. b. Hoc quidem impartibi-
le non contingit esse, motus enim non
est in impartibili propter id quod motum
est aliquid ipsius. Quod autem statur demon-
stratum est esse quod movetur. At vero si
divisibile est, in qualibet ipsius partium
statur. Hoc enim ostensum est prius quod in
quo statur primo in quolibet ipsius
statur. Quoniam ergo tempus est in quo
primo statur, et non atomum est. Omne
autem tempus in infinita partibile non
erit in quo primo statur.
[Scotus:] Quoniam neque ex motu ex cessante est ali-
quod primum, et demonstratio illius sit
illud in quo primo erit cessans a.
b. Impossibile est igitur hoc esse indi-
visibile. Motus enim non fit in indivisibile,
nam erit illud. Et iam ex ipso movetur
et declaratum est quod cessans est motum.
Et si fuerit divisibile, erit cessans in
quacumque parte eius. Nam hoc decla-
<pb n="[161r
ratum est quoniam cum fuerit aliquid in quo
erit primo cessans, tunc erit in quacumque
parte illius. Et quia illud in quo erit
primo cessans est tempus, non indi-
visibile. Omne enim tempus est divisi-
bile in infinitum, ergo nihil est in quo
primo erit cessatio*.
Cum declaravit hoc sermone repetit declaratio-
nem per exemplum, et dicit: Quoniam non ex mo-
to neque ex cessante etc., id est quoniam neque motum
neque cessans habet primam partem motus aut cessa-
tionis. Nam si hoc esset, tunc motus et tempus et uni-
versaliter continuum componerentur ex indivisibilibus.
Deinde dicit: Sit igitur illud in quo etc., id est sit igi-
tur primum tempus in quo erit prima cessatio a. b.
Deinde dicit: Etiam impossibile est ut hoc sit indivi-
sibile, id est primum tempus in quo ponitur propria ces-
satio a. b. Deinde dixit: Motus enim non est in altera,
id est et diximus quod istud primum tempus necesse est ut
sit divisibile, quia iam declaratum est quod omne cessans
est motum et quod motus non sit in aliquo indivisi-
bili, quoniam pars recedens et antecedens motus
esset eadem, et sic pars antecedens fuit ex se et fu-
it ante quam esset. Et hoc intendebat cum dixit: Iam
erit aliquid et iam movetur ex se ipso, id est nam sequitur
ex hoc quod aliquid movetur ex se ipso, et hoc est simile
ei quod dixit in initio istius tractatus. Quoniam si
motum esset indivisibile, tunc res, cum movetur,
iam esset mota. Et cum motus sit divisibilis, ne-
cesse est ut illud in quo est motus sit divisibile, scilicet
tempus et locus. Deinde dicit: Et si fuerit divisibile etc.,
id est et si istud primum tempus fuerit divisibile
ut sumus coacti per rationem, tunc cessans erit
cessans in qualibet parte eius sicut in toto. Et sic
erit cessans in medietate sicut in toto, et in medie-
tate medietatis sicut in medietate, et sic in infini-
tum, et hoc est in potentia. Et sic non contingeret ut
ante cessationem esset cessatio et ante motum esset mo-
tum in infinitum quod est impossibile, quoniam secundum
hoc non fieret motus. Secundum hoc igitur intelligendum
est hoc. Deinde dicit: Quoniam hoc declaratum est etc.,
et intendit hic per primum tempus aequale, et est il-
lud quo utitur hic pro principio in declarando quod
initium cessationis non habet primum tempus. Et quasi
dicit: Et quia declaratum est quod in qualibet parte tempo-
ris aequalis cessationi cessabit cessans, necesse est ut
non sit tempus primum in quo incepit cessare. Et hoc
intendebat cum dixit: Et quia illud in quo est etc.,
id est non invenitur aliquod primum in quo erit prima
cessatio, scilicet neque ex ipso tempore neque ex loco in quo
est cessatio neque ex ipsa cessatione. Et continuatio con-
sequentis cum praecedente in hoc sermone manife-
sta est ex praedictis.

*[Vetus:] Neque igitur quiescens, cum primum
quievit, est. In impartibili quidem enim
non quievit propter id quod non est
motus in atomo in quo autem est quie-
scere et moveri. Tunc enim dicimus quie-
scere, quando et quo aptum natum est
<pb n="[161v
moveri, non movetur quod aptum natum est.
[Scotus:] Neque quiescens etiam quiescit in pri-
mo tempore, quoniam non quiescit
in indivisibili. Motus enim non sit in
indivisibili et in illo in quo est quies,
in ipso est motus. Declaratum est enim
quoniam tunc dicitur aliquid quiescere, cum
illud quod innatum est moveri non
movetur in eo in quo innatum est moveri*.
Cum declaravit quod neque motum neque cessans habet
primum, vult ostendere hoc etiam in quiescente et di-
xit: Neque etiam quiescens habet tempus primum in quo
quiescit. Deinde dedit causam et dixit: Quoniam autem
non quiescit in indivisibili etc., id est cum sit im-
possibile ipsum quiescere in tempore indivisibili, cum
motus non sit in indivisibili etc., id est et necesse
est ut quies non sit in indivisibili propter duo quo-
rum alterum est, quoniam motus impossibile est ut
sit in indivisibili, et hoc demonstratum est. Alterum ve-
ro est quod illud ex tempore in quo motus potest esse
in illo potest esse quies et illud in quo motus non
potest esse neque potest etiam quies esse in eo. Deinde
incepit declarare hoc et dixit: Declaratum est enim etc.,
id est et necesse est ut aliquid non possit quiesce-
re nisi in eo in quo potest moveri, quia describimus
quiescens quod est quiescens principaliter et vere
et non transumptive quod est innatum moveri, cum non
movetur in illo in quo est innatum moveri, scilicet tempore
et loco. Et ideo necesse est ut omne quiescens quie-
scat in tempore et loco. Et si esset possibile aliquid
quiescere in instanti in quo est impossibile moveri,
tunc diceretur quiescens sicut dicitur quod punctus est quie-
scens, scilicet per figuram. Et syllogismus componitur
sic omne quiescens quiescit in eo in quo innatum est
moveri, et illud in quo innatum est moveri est divi-
sibile, ergo omne quiescens quiescit indivisibili. Et
cum sit declaratum ipsum quiescere in divisibili, de-
clarabitur quod quies quiescentis non habet primum
tempus per illam demonstrationem per quam fuit hoc
declaratum incessante et moto.

*[Vetus:] Amplius autem idem dicimus quiesce-
re, cum similiter se habeat nunc et pri-
us tamquam non uno, tunc quodam indican-
tes, sed duobus minimis quasi non erit
in quo quiescit impartibile. Si vero
partibile tempus utique erit, et in quali-
bet istarum partium quiescit. Eodem enim
modo demonstrabitur quo et in pri-
oribus quasi nullum primum erit. Haec
autem causa est quia quiescit quidem et
movetur omne in tempore. Tempus autem
non est primum neque magnitudo neque
omnino nullum continuum. Omne enim in infini-
ta partibile.
[Scotus:] Et etiam dicimus aliquid quiescere, cum
eodem modo fuerit nunc et prius quasi
<pb n="[161v
non consideramus ipsum secundum unum
sed saltem secundum duo. Unde necesse est ut
illud in quo est quies non sit indi-
visibile. Si igitur fuerit divisibile, ne-
cesse est ut sit tempus et ut sit quie-
scens in quacumque parte eius, quoniam hoc
declarabitur per illud idem per quod de-
claratum fuit prius, ergo non est hoc
primum. Et causa in hoc est quoniam omne
quod quiescit aut movetur, quiescit aut
movetur in tempore. Et non est primum
tempus neque prima magnitudo, et uni-
versaliter non est primum continuum,
quoniam quodcumque talium est divisibile
in infinitum*.
Haec est secunda declaratio quoniam quies non ha-
bet primum tempus in quo quiescens quiescit primo.
Et dixit: Et etiam dicimus etc., id est et etiam mani-
festum est quod tunc dicimus aliquid quiescere, cum fu-
erit in eodem statu et in hoc instanti et in alio instanti
praecedenti, et saltem in duobus instantibus. Et causa in
hoc est quod motum aut quiescens non inveniuntur
in actu nisi in eo quod est in actu temporis, scilicet in ipso tem-
pore, non in instanti, quoniam instans est in potentia.
Et quia haec est actio animae in quiescente, quoniam anima
tunc intelligit quietem, quando intellexerit idem cor-
pus in eodem statu saltem in duobus instantibus. Di-
xit: Quasi non consideramus etc., id est et videmus
quasi qui non considerat neque intelligit rem per unum, sed
per duo, id est per duo instantia. Et quia quiescens non
intelligitur et comprehenditur nisi comprehendendo
duo instantia et declaratum est quod inter quaelibet
duo instantia est tempus, necesse est ut omne quie-
scens quiescat in tempore et omne tempus est di-
visibile. Et ideo dixit post: Unde necesse est ut il-
lud in quo est quies etc., id est unde necesse est ut
pars temporis in qua est quies non sit indivisibilis,
verbi gratia instans, sed divisibilis. Deinde dicit: Si igitur fuerit di-
visibile, necesse est ut sit tempus, id est si igitur fuerit
divisibile in duo instantia, et inter quaelibet duo in-
stantia est tempus, necesse est ut quies sit in tem-
pore. Deinde dicit: Et ut sit quiescens in qualibet parte eius,
id est et si illud in quo est quies sit tempus, et omne
tempus est divisibile in tempora, necesse est ut sit
quiescens in quacumque parte accipiatur de illo tempo-
re ex quo declarabitur quod quiescens non habet pri-
mum tempus per illam eandem demonstrationem per
quam declaratum fuit hoc in motu et cessante. Et hoc
intendebat cum dixit: Hoc enim declarabitur etc.
Et cum declaravit hoc, repetit conclusionem
et dixit: Quapropter necesse est primum non esse, id est pri-
mum tempus. Deinde dedit causam in hoc immoto
et quiescente et dixit: Et causa in hoc est quoniam
etc., et sciendum quod ista causa in quiescente non
est vera. Nam divisibilitas temporis est causa ut quie-
scens non habeat primam quietem. Immoto autem tem-
pus non est causa huius, sed concomitatur causam,
et causa in hoc quod motum est tale, scilicet non habens primum
motum est, quoniam motum est continua magnitudo
<pb n="[162r
et in magnitudine continua sicut diximus. Ista enim
prioritas est impossibilis in istis rebus propter con-
tinuationem, et continuatio in istis primo invenitur
in magnitudine, et propter magnitudinem invenitur
in motu, et propter motum in tempore. Tempus ergo
primo caret eo quod motus caret illo. Motus vero ca-
ret illo eo quod magnitudo caret illo etiam.

*[Vetus:] Quoniam autem omne quod movetur in tempore
movetur et ex quodam in quoddam
mutatur in quo tempore, movetur secundum
se et non quo in illius aliquo. Impos-
sibile est tunc secundum aliquod esse primum
quod movetur. Quiescere enim est quod in ipso
est tempus esse quoddam et ipsum et
partium unamquamque. Sic enim dicimus quie-
scere, cum in alio et in alio ipsorum nunc ve-
rum dicere sit quod in quo est hoc et ipsum
et partes sunt. Si autem hoc est quiescere,
non contingit quod mutatur secundum
aliquid esse totum secundum primum tempus.
Tempus enim divisibile omne quasi in alia et in
alia ipsius parte erit verum dicere
quod in eodem sit et ipsum et partes. Si vero
non sic est, sed in uno solo est nunc, non
erit tempus nullum secundum aliquid, sed secundum
terminum temporis. In ipso autem nunc est
terminus semper secundum aliquod manens non
tamen quiescit. Neque enim moveri neque quiescere
est in ipso nunc, sed non moveri quidem
verum est in ipso nunc et esse secundum aliquid.
In tempore autem non contingit esse qui-
escens secundum aliquid. Accidit enim quod fertur
quiescere.
[Scotus:] Et quia omne motum movetur in tempore
et transmutatur de aliquo in aliquid, ideo
tempus in quo movetur per se, non quia
est in quadam parte illius temporis,
impossibile est ut motum sit in aliquo
eius, quoniam permanentia alicuius et uni-
uscuiusque suarum partium in eadem re
aliquo tempore. Quoniam sic, dicimus ali-
quid quiescere, scilicet cum in instanti post
aliud instans erit verum dicere illud
manere et suas partes in aliquo et
cum hoc sit quies, impossibile est ut
illud quod transmutatur aliquo modo
transmutationis sit secundum totum in primo
tempore in aliquo, nam omne tem-
pus est divisibile. Necesse est igitur
ut sit verum in una parte per aliam di-
vidi in eadem dispositione. Et cum
<pb n="[162r
hoc non sit ita, sed hoc est in uno in-
stanti, tamen instantium. Ergo nullus mo-
dus transmutationis erit in tempo-
re omnino, sed in extremo temporis, nam in
instanti possibile est semper ut res sit
permanens aliquo modo, quiescens autem
non. Impossibile enim est in instanti mo-
tum aut quietem fieri, sed dicere
motum non esse in instanti est verum
et quod aliquid est in eo quodammodo in
tempore, aut impossibile ut sit secundum
quod est in quiete*.
Vult declarare quod transmutatum non est in eo in
quo transmutatur in tempore omnino neque in primo tem-
pore in quo transmutatur, scilicet aequali transmutationi
neque in aliqua parte eius. Sed est in transmutatione in
instanti, verbi gratia quoniam translatum per magnitudi-
nem non est in magnitudine in primo tempore neque in
parte eius, sed in instanti. Et dicit: Et quia omne motum
etc., id est et quia declaratum est quod omne motum mo-
vetur in tempore et quod transmutatur de aliquo in
aliquid continue, ideo tempus in quo motum move-
tur per se, scilicet primum tempus quod est aequale motui eius
in quo motum non dicitur moveri gratia partis, im-
possibile est ut motum sit in illo in quo movetur, scilicet
in hoc tempore aut in aliqua parte illius.

Deinde
induxit impossibile quod sequitur ex opposito huius
positionis et dicit: Quoniam permanentia alicuius
etc., id est et impossibile est ut transmutatum sit in
re in qua transmutatur in tempore primae transmuta-
tionis neque in parte illius. Quoniam si transmu-
tatum fuerit in ipsa transmutatione in tempore, se-
quetur ut ipsae et suae partes sint in eadem dispositio-
ne in illo tempore in quo dicitur esse in transmuta-
tione, et aliquid esse secundum omnes suas partes in
eodem statu est quiescere, et sic transmutatum erit
quiescens in transmutatione, non transmutatum.
Deinde exposuit hoc magis et dixit: Quoniam sic
dicimus etc., id est quoniam cum dicimus aliquid
quiescere, nihil aliud intendimus quam ut in plusquam
in uno instanti sit in eodem statu sine aliqua muta-
tione. Deinde dicit: Et cum hoc sit quies et cum hoc sit im-
possibile, scilicet motum esse quiescens apud transmuta-
tionem eius, impossibile est ut in transmutato aliquo
modo transmutationis, ut transmutatum sit in eo se-
cundum omnes suas partes in aliquo tempore, scilicet in tem-
pore primae transmutationis aut in aliqua parte
eius. Et cum notificavit quoniam necesse est, cum
transmutatum fuerit in transmutatione in tempo-
re, ut secundum omnes partes sit insimul in tempore,
quoniam hoc est proprium eius quod est in aliquo
tempore et quod est tale, est quiescens in illo in quo
est, incepit declarare causam propter quam necesse est ut
illud quod invenitur in tempore inveniatur in eo et
suae partes eodem modo. Et dixit: Omne enim tempus est
divisibile etc., id est et necesse est ut illud quod in-
venitur in tempore inveniatur et suae partes eodem
modo plusquam in uno instanti, quoniam omne quod in-
venitur in tempore ex istis invenitur in divisibili,
cum omne tempus sit divisibile et omne quod
<pb n="[162v
invenitur in tempore divisibili secundum prius et po-
sterius necesse est ut verum sit dicere de eo in una-
quaque parte primi temporis in quo est quod secun-
dum omnes partes est in eadem dispositione et quod
est tale est quiescens. Deinde dicit: Et cum ita non fuerit etc.,
id est et cum sit impossibile ut transmutatum sit
in eadem transmutatione in instanti post aliud, nam
hoc est quiescens, necesse est ut transmutatum sit in
transmutatione in instanti, non in tempore. Deinde dicit: Ergo
nullus modus transmutationis est in tempore, sed in
extremo temporis. Deinde dicit: Et cum ita sit non, erit tran-
smutatum aliquo modo transmutationis quod sit in tem-
pore, sed erit in transmutatione de initio ad finem
in instanti. Deinde dicit: Quoniam in instanti possibile est etc.,
id est et ex ista positione non sequitur primum im-
possibile, nam transmutatum, cum ponatur in tran-
smutatione in instanti, tunc positum est aliquod ens
in eo ita quod non sit quiescens. Ens enim in instanti non
est ens in eo ita quod sit quiescens neque motum, sed ta-
li modo essendi in quo haec duo contraria falsa sunt,
et si dicatur quies erit aequivoce. Et hoc intendebat
cum dixit: Quoniam in instanti possibile est etc.
Deinde dicit: Sed dicere etc., id est sed dicere aliquid esse in
instanti in aliquo quodammodo non est, neque motus neque
quies est verum. Deinde dicit: In tempore vero etc., id est et
universaliter apparet quod motum in motu impossibile
est ut sit in tempore secundum modum quo dicitur ut
quiescens sit in tempore. Et haec declaratio est communis
in omnibus transmutationibus, et nulla dubitatio ac-
cidit ex eo in motu eo quod continuatio in motu loca-
li est manifesta per se. Et quia impossibile est imagina-
ri aliquam partem eius existere subito, in ceteris autem
motibus est quaestio non parva. Videtur enim quod aliquae
partes eorum existunt subito et quod continuatio non
est manifesta in eis et nos perscrutabimus de hoc
sollicite alias.

*[Vetus:] Zeno autem deratiocinatur et paralogizat.
Si enim semper dicit quiescit omne aut
movetur, cum sit secundum aequale, est autem
semper quod fertur in ipso nunc immobile
esse sagittam quae fertur.
[Scotus:] Zeno vero fallitur in argumento. Di-
cit enim quoniam omne est in aliquo sibi aequali,
aut quiescit aut movetur in eo, et tran-
slatum semper est in instanti. Ergo sa-
gitta translata non movetur*.
Et Zeno, cum aequivocatione utatur in illo quo vult
destruere motum, scilicet quia motum per magnitudinem est
in instanti in longitudine aequali sibi, ideo argumen-
tum eius est sophisticum. Deinde dicit: Dicit enim etc., id est di-
cit enim quod notum est et primum quod quodlibet corpus,
cum fuerit in ubi sibi aequali, aut ponetur in eo quie-
scens aut motum. Sed impossibile est poni in longitu-
dine sibi aequali motum, ergo est quiescens in eo. De-
inde induxit minorem propositionem et dixit: Et tran-
slatum semper est in instanti, id est et est notum per se quod
translatum est in instanti in longitudine aequali sibi.
Et cum induxit has duas propositiones, induxit
conclusionem et dixit: Ergo sagitta etc., id est cum
translatum est in longitudine sibi aequali, et omne quod
<pb n="[162v
est tale est quiescens, ergo et translatum, et si esset velo-
cissimum omnium, verbi gratia sagitta est immobilis, ergo ni-
hil est motus.
*[Vetus:] Hoc autem falsum est. Non enim componi-
tur tempus ex ipsis nunc indivisibi-
libus sicut nec alia magnitudo ulla.
[Scotus:] Sed hoc est falsum. Tempus enim non com-
ponitur ex instantibus indivisibilibus
similiter neque aliqua aliarum magnitu-
dinum*.
Quia tempus non componitur ex instantibus, id-
circo in instantibus non fit motus neque quies. Et quia
translatum in instanti non est quiescens, ergo non
est in longitudine sibi aequali nisi in potentia, non in
actu. Et causa in hoc est quoniam instans non est in
actu in tempore. Et ideo motum non est in longitu-
dine sibi aequali nisi in potentia. Et sic non sequitur
ut sit quiescens. Et ideo dixit: Sed hoc est falsum etc.,
id est et ista quaestio contingeret, si instans in actu
esset in tempore ita quod tempus esset compositum ex
instantibus, quoniam tunc non esset motus omnino. Dece-
ptio igitur est in propositione dicente quod omne quod
est in longitudine sibi aequali est quiescens. Hoc enim
est verum in illo quod est in longitudine sibi aequali in
actu, non in potentia. Et res mota est in longitudine
sibi aequali in potentia. Et ideo, cum movetur per ma-
gnitudinem, non describit punctum et motum, quia pertran-
sit spatium, necesse est mensurare illud. Et quia mensu-
rat illud, necesse est ut sit ex eo in longitudine sibi aequali,
nam mensurans est huiusmodi. Ergo cum potentia non
distinguatur ab actu, accidet quaestio Zenonis.

*[Vetus:] Quattuor autem sunt rationes de motu
Zenonis habentes difficultatem sol-
ventibus. Prima quidem de eo quod
non movetur propter hoc quod prius in medi-
etate oportet accedere quod fertur quam
ad finem de qua divisimus in prio-
ribus rationibus.
[Scotus:] Et rationes Zenonis in motu quae
difficile solvuntur sunt quattuor. Pri-
ma autem est quoniam motus non est, quia tran-
slatum debet pervenire ad medietatem
spatii antequam ad finem, et iam determi-
navimus hoc*.
Cum fuit coactus ad dissolvendum quaestionem
Zenonis in motu, induxit quaestiones illius in motu
et dixit eas esse quattuor. Prima autem est quod si mo-
tus sit, necesse est ut translatum pertranseat medie-
tatem magnitudinis ante totum et medietatem illius
medietatis ante illam, et sic in infinitum. Unde neces-
se est ipsum pertransire medietates, scilicet magnitudines
infinitas in tempore finito quod est impossibile. Et iam
determinavimus hoc superius, sed illic contradiximus
ei secundum sermonem, et post contradicetur secundum
ipsam rem.
*[Vetus:] Secunda autem vocata Achilles. Est autem
hoc quod tardius nequaquam iungetur
<pb n="[163r
currens a velocissimo. Ante autem ne-
cesse est ire persequens, unde movit
fugiens quasi semper aliquid habere
necesse est tardius.
[Scotus:] Secunda autem est quae dicitur Achilles,
et est quoniam tardissimum in cursu non po-
test attingi a velocissimo in cursu. Nam
necesse est ut quaerens perveniat
ante ad locum a quo fugiens separatur.
Unde necesse est ut semper tardius
habeat aliquem excessum*.
Ista dubitatio est talis, si motus sit, tunc velocissi-
mum non poterit attingere tardissimum. Sit igitur
velocissimum equus et tardissimum tortuca, et non est
dubium quin habeant aliquam proportionem in mo-
tu. Sit igitur una pars centum, et ponatur quod inter
equum et tortucam est una leuca. Equus igitur in tem-
pore in quo pertransit illam leucam pertransibit
tortuca centesimam partem illius leucae. Et equus etiam
in tempore in quo pertransibit illam partem cente-
simam pertransibit tortuca partem centesimam illius
partis. Et equus etiam in tempore in quo pertransit
hanc partem pertransibit etiam tortuca partem ce-
ntesimam illius partis, et sic in infinitum. Et sic equus
numquam attingeret tortucam. Et hoc intendebat cum
dixit: Quoniam necesse est ut quaerens etc., id est
quoniam necesse est ut fugiens semper excedat quae-
rens aliquo excessu nominato a primo excessu, scilicet
quod si primus excessus erit quartum spatii, tunc se-
cundus excessus erit quartum illius quarti, et tertius
quartus istius quarti, et sic in infinitum. Et cum
iste excessus semper est divisibilis in infinitum, num-
quam quaerens perveniet ad fugiens. Sed hoc est fal-
sum, ergo motus non est.

*[Vetus:] Est autem et haec eadem ratio in deciden-
do in duo, differt autem in dividendo
et non in duo acceptam magnitudi-
nem. Non quid igitur coniungi tardius
accidit ex ratione, fit autem ad idem
in duo decisio. In utrisque enim accidit
non attingere ad terminum divisa quo-
dammodo magnitudine, sed apponitur in
hoc, quia neque velocissimum, cum tragoe-
dia dictum est in persequendo tardi-
us, quasi solutionem esse eandem. Velle
autem quod praecedens iungatur falsum est.
Cum enim praecedit, non coniungetur,
sed tamen coniungetur siquidem indigebit
transire finitum. Hae quidem igitur ra-
tiones duae sunt.
[Scotus:] Et ista est eadem ratiocinatio illa in qua
usus est in mediatione, sed differunt,
quoniam divisio hic magnitudinis exce-
dentis non erit in duo media. Et ista
<pb n="[163r
ratiocinatio sequitur ex illo eodem ex quo
sequitur ratiocinatio quae fit secundum media-
tione. Sequitur in utraque ratione non per-
venire ad extremum per divisionem ma-
gnitudinis aliquo modo divisionis,
sed additum est in ista quod non pervenit
ad illud neque id quod est valde velocis-
simum quaerendo illud quod est valde
tardissimum. Unde necesse est eandem
esse solutionem in utraque quaestione.
Hoc autem quod affirmavit quod praecedens
non attingitur est falsum. Quoniam cum sit
praecedens, tunc non attingitur. Sed attin-
gitur, si dederit finitum pertransiri.
Hae igitur sunt duae rationes*.
Id est et ista ratiocinatio et ipsa in qua concludit
quod motum non pervenit ad extremum spatii, quia pertran-
sit medietates infinitas sunt eaedem genere aut spe-
cie. Deinde dicit: Sed differunt etc., id est quoniam divisio in
prima ratione est secundum medietatem, scilicet in medi-
etate ipsius magnitudinis. Hic autem divisio infinita
est secundum excessum qui est inter duo mota et non
est secundum medietatem. Sed est divisio nominata a pro-
portione quae est inter motum velocis et tardi, ut
declaravimus. Et ista ratiocinatio sequitur etc.,
id est secundum divisionem quae accipitur in
utraque in infinitum in magnitudine. Sequitur enim in utraque ratio-
cinatione non perveniri ad extremum etc., id est quoniam
quemadmodum in quaestione medii sequitur ut motum
non perveniat ad extremum spatii, ita hic sequitur
ut velocius non perveniat ad ultimum in quo est tar-
dius. Et dixit: Aliquo modo divisionis, quoniam omnis
divisio qua magnitudo dividitur est infinita, ut di-
ctum est in sermone de infinito. Deinde dicit: Sed additum est in ista
etc., id est sed consequens acceptum in hoc syllogis-
mo est aliud a consequente in primo. Illic enim fuit
dictum quod, si motus sit, sequitur ut nullum motum per-
transeat aliquod spatium. Hic autem dicitur quod, si motus
sit, sequitur velocissimum numquam attingere tardissimum.
Deinde dicit: Ex quo necesse est ut dissolutio etc., id est et
cum consequens est in eis idem ex quo accidit de-
ceptio, necesse est ut dissolutio quaestionis sit eadem
in eis, id est in hoc quod post dicet, quoniam motum non
pertransit medietates in actu in spatio. Et hoc ma-
nifestum est ex dictis quod motum est in spatio in instan-
ti. Deinde dicit: Hoc aut quod affirmavit etc., id est hoc autem
quod probavit ex hoc quod dixit quod praecedens non at-
tingitur est falsum ita, quia fere aequivocantur in Ara-
bis, quoniam et si non attingitur dum praecedit, neces-
sario, cum fuerit praecedens et elongabitur spatium, at-
tingetur, cum concesserit quod motum pertransibit
spatium. Quoniam cum hoc fuerit positum et velo-
cius movetur per maius spatium in tempore aequali,
necesse est ut velocius moveatur in tempore mo-
tus tardioris per spatium excedens spatium tardi-
oris secundum quantum distant, quoniam secundum ve-
locitatem eius minoratur spatium excedens donec
perficiatur sicut perficitur spatium per quod motum mo-
vetur. Cum igitur concesserimus quod motum pertransit
<pb n="[163v
spatium, sequitur ut velocius attingat tardum.

*[Vetus:] Tertia autem quae nunc dicta est, quoniam sa-
gitta quae fertur stetit, accidit autem secundum
quod accipit tempus compositioni ex
ipsis nunc. Non dato enim hoc non erit
syllogismus.
[Scotus:] Tertia autem ratiocinatio est quam iam dixi-
mus in hoc loco, quoniam sagitta transfer-
tur et est quiescens. Et ista sequitur
ex hoc quod composuit tempus ex instan-
tibus. Si enim hoc non concedatur, nihil
concludet ex syllogismo*.
Dicit: Tertia vero ratiocinatio est illa quam induxi-
mus in initio istius sermonis ex qua apparet sagit-
tam quiescere dum transfertur. Deinde dicit: Et ista sequitur etc.,
id est videtur quod ista ratiocinatio hoc sequitur, quia
opinatus est quod tempus componitur ex instantibus
quod, si esset, instantia essent in actu. Et si hoc esset, et es-
set positum quod illud quod movetur per aliquam magni-
tudinem est in eo in instanti, contingeret motum quie-
scere in magnitudine. Deinde dicit: Si enim hoc non concedatur
etc., et hoc quod dixit manifestum est.
*[Vetus:] Quarta autem ratiocinatio est ex his quae
in stadio moventur ex contrarieta-
te aequalium magnitudinum iuxta aequalia
horum quidem a fine stadii. Illorum autem a
medio aequali velocitate in quo ac-
cidere opinatur aequale tempus dupli-
ci medium.
[Scotus:] Quarta vero ratiocinatio est quam po-
suit in magnitudinibus aequalibus
quae moventur contra magnitudines
aequales sibi motu contrario ita quod
illae moveantur a fine stadii. Hae vero
a medio motu aequali in velocitate
ex quo videtur sequi quod tempus dimi-
dium sit aequale duplo*.
Ista deceptio fundatur super hoc quod, si motus sit, tunc
mota aequalia in velocitate non pertransibunt in aequa-
lia tempore spatium aequale. Sed in eodem tempore vi-
detur pertransire unum spatium et suum duplum. Et post
declarabit hanc deceptionem et dicit: Quam posuit in
magnitudinibus etc., id est quam accepit ex magni-
tudinibus aequalibus quorum utrumque movetur motu aequa-
li contrario motui reliqui in spatio aequali. Deinde dicit: Ita
quod illae moveantur etc., id est et tunc contingit in istis
magnitudinibus aequalibus quae moventur sicut ho-
mines moventur in stadio ut altera videatur sen-
su moveri in eodem tempore per idem spatium et su-
um duplum, aut altera moveatur per spatium duplum
ei per quod reliqua moventur, cum posuerimus magni-
tudines quarum duae sunt aequales stadio et omnes
sunt aequales. Et posuerimus quod aliae duae incipiunt mo-
veri in ordine a medio stadii, et aliae duae incipiant
moveri ab initio stadii in ordine ad partem contra-
riam ei ad quam aliae moventur. Haec enim posito ap-
<pb n="[163v
parebit duas magnitudines aequales esse in veloci-
tate quarum altera in eodem tempore pertransit du-
plum ei quod pertransit reliqua, ut declarabitur post.
Deinde dicit: Ex quo videtur sequi etc., id est et ex hoc
videtur sequi quod tempus dimidium sit aequale suo
duplo, quoniam cum posuerimus quod idem motum aequa-
lis velocitatis pertransit magnitudines aequales in
tempore aequali et quod pertransit duplum spatium in
tempore duplo et illud quod movetur ex his magni-
tudinibus videtur pertransire unum spatium et suum du-
plum in eodem tempore, sequitur, si retinentes fueri-
mus hoc quod motum pertransit duplum spatii in du-
plo temporis, ut duplum temporis sit aequale suo
dimidio. Et hoc intendebat cum dixit: Ut tempus
dimidium sit aequale duplo, id est sequitur ex hoc ut tem-
pus dimidium sit aequale suo duplo.

*[Vetus:] Est autem deceptio in eo quidem quod hoc
extra movetur, illud autem extra quiescit
aequalem magnitudinem volens aequali
velocitate secundum aequale fieri tempus.
Hoc autem falsum est ut sint stantes
magnitudines in quibus sunt a. a. a.,
aliae autem in quibus sunt ipsa b. b. b. in-
cipientes a medio ipsorum a. quae aequa-
les secundum numerum et magnitudinem sunt,
aliae autem in quibus ipsa c. c. c. quales
his sunt numero magnitudine et aeque
veloces ipsis. b. contingit igitur pri-
mum b. similiter cum ultimo a. esse et primum
c. ab invicem eorum quae moventur. Accidit
autem ipsum c. iuxta omnia a. a. a. transire i-
psum b. ad media a. quasi medium erit. Tem-
pus aequale enim utrumque erit ad unumquodque,
similiter autem accidit ipsum b. ad omnia c.
c. c. transactum esse. Similiter enim est primum c.,
et primum b. in contrariis ultimis aequa-
li tempore ad unumquodque fit ipsorum b.
b. b., quantum quidem est ipsorum a. a. a.
Ratio quidem igitur hoc est, accidit
autem ad dictam similitatem.
[Scotus:] Et deceptio in ratione accidit, quia po-
suit quod alterum eorum quae sunt aequales ve-
locitatis movetur ad partem moti, re-
liquum autem ad partem quiescentis
per aequalem mensuram. Et hoc est fal-
sum, verbi gratia sint magnitudines a. a.
aequalia quiescentia et magnitudi-
nes b. b. aequales istis numero et quan-
titate, et sit initium motus eorum a me-
dio illarum magnitudinum, scilicet a. a.,
et magnitudines c. sint aequales istis
numero et quantitate et velocitate,
et sit initium motus eorum ad finem
<pb n="[164r
magnitudinum b. b. Cum igitur istae
magnitudines moveantur contra in-
vicem, necesse erit ut prima magni-
tudo magnitudinum b. perveniat
ad finem illius. Cum perventum pri-
mae magnitudinis magnitudinum c.
ad finem eius, et necesse erit c. pertran-
sire per omnes magnitudines b., et
b. transire per dimidia eorum ex quo
sequitur ut tempus sit dimidium.
Nam utrumque dimidiorum magnitudinum
aequale est utrique eorum contra quae mo-
vetur, cum quo sequitur ut b. b. per-
transeat per omnes magnitudines c. In-
simul enim pervenit prima magnitudo
magnitudinum c. et prima magnitu-
do magnitudinum b. ad finem con-
trariorum, et sic tempus dixit in eius
pertransitu per magnitudines c. erit
aequale tempori in pertransitu eius per
magnitudines a., quia transeunt per ma-
gnitudines a. in tempore aequali*.
Id est et deceptio accidit in hoc, quoniam quia neces-
se est, scilicet ut alterum duorum motorum aequalium in ve-
locitate movetur per quiescens, reliquum aut per mo-
tum ad contrariam partem, ideo necesse est hoc in du-
obus motis aequalibus in velocitate quorum utrumque
movetur per quiescentem magnitudinem, quoniam
in his necesse est ut pertranseant spatium aequale in
tempore aequali. Et ipse decipitur videndo quod illud
quod contingit in duobus motis quae moventur per rem
quiescentem contingit similiter in eis quorum unum
movetur per rem quiescentem, reliquum autem per rem mo-
tam. Et haec deceptio est secundum quid et simpliciter.
Deinde induxit exemplum et dixit: Verbi gratia etc.,
id est ponantur igitur duae magnitudines aequales con-
tinue quiescentes, verbi gratia a. a., et sint aliae duae magni-
tudines aequales istis duabus magnitudinibus, et sint
ordinatae in motu ita quod sint contiguae et motae per
has duas magnitudines imaginando quod prima il-
larum erat quiescens per primam magnitudinem a.
a. Deinde incepit moveri, et sic erit motus istarum
duarum magnitudinum incipiens a medio duarum
magnitudinum quiescentium, et sint istae duae magnitudi-
nes b. b., et sit prima magnitudinum b. ante mo-
tum, sequitur primam magnitudinum a., et sic initium
motus istarum duarum magnitudinum erit a me-
dio duarum magnitudinum quiescentium.

Deinde dicit: Et
magnitudines c. c. etc., id est et sint aliae duae ma-
gnitudines continue etiam et moveantur ordina-
te et consequenter, et sint c. c. aequales duabus ma-
gnitudinibus b. b. et quantitate et velocitate, et
sit initium motus eorum ex magnitudinibus b. b.
motis ad contrariam partem ad quam moventur ma-
gnitudines c. c. Deinde dixit: Cum igitur moventur
istae magnitudines etc., id est cum igitur magni-
tudines b. b. moveantur a duobus mediis magni-
<pb n="[164r
tudinum a. a. et magnitudines moveantur a fine
magnitudinum b. b. motu contrario motui magni-
tudinum b. b. et aequali ei in velocitate, necesse est
ut prima magnitudo magnitudinum b. et est illa
quae movetur ex duobus mediis magnitudinum a.
a. quiescentium. Perveniat ad finem magnitudinum
a., cum proventu primae magnitudinis etiam magni-
tudinum c. c. ad finem magnitudinum b. b., ut figu-
raliter assignavimus. Nam in tempore in quo pri-
ma magnitudinum b. b. pertransit aliam magnitu-
dinem magnitudinum a. a. quiescentium, in eo pertran-
sit prima magnitudinum c. c. duas magnitudines b.
b., cum moveantur ad contrarium motui magni-
tudinum c. c. motu aequali motui magnitudinum b. b.,
et magnitudines sunt aequales. Deinde dicit: Et necesse erit
ut c. transeat etc., id est et quia c. primum, cum tran-
siverit per magnitudines b. b. in tempore in quo
transivit per medietatem magnitudinum duarum a.
a., et duae magnitudines b. b. sunt aequales duabus
magnitudinibus a. a., necesse est ut c. transeat per
duas magnitudines b. De magnitudinibus autem
a. non transit nisi per medietatem tantum, et hoc in tem-
pore aequali. Deinde dicit: Ex quo sequitur ut tempus sit di-
midium, id est ergo necesse est ut tempus in quo c. pri-
mum transit per magnitudinem a. secundam sit medie-
tas temporis in quo c. primum transit per duas ma-
gnitudines b. b., cum duae magnitudines b. b. sint
duplum magnitudinis a. secundae. Et hoc intendebat
cum dixit: Quoniam utrumque duorum modorum magni-
tudinum etc., id est quoniam insimul perveniat ma-
gnitudo prima magnitudinum c. ad finem magnitu-
dinis a. secundae, et perveniat prima ma-
gnitudo magnitudinum c. ad finem duarum magnitudinum
contrariarum, scilicet magnitudinum b. b., quia sunt aequales
et aequalis motus. Deinde dicit: Et sic erit tempus etc.,
id est ex quo sequitur ut fingit, si motus sit ut c. pri-
mum transeat per magnitudines b. in tempore aequa-
li transitui eius per alteram duarum magnitudinum
a. Et quia altera duarum magnitudinum a. est dimidium
duarum magnitudinum c. c., necesse est ut pertranseat
illam in medietate istius temporis, et sic medietas tem-
poris erit aequalis toti. Et cum complevit hanc ra-
tionem, dixit: Ratio vero haec est et contingit ex
falso praedicto, id est nam propositio dicens quod duo
mota aequalia in velocitate pertranseunt spati-
um aequale non est vera nisi cum hac determina-
tione, scilicet ut illud per quod est motus sit quiescens. Si
autem motum falsa erit propositio, ergo illud quod verum
est secundum quid existimavit esse verum simpliciter.

*[Vetus:] Neque igitur secundum mutationem in contra-
dictionem nullum nobis erit impos-
sibile ut, si ex albo mutatur in non al-
bum, et in neutro est, tamquam ergo neque
album erit neque non album. Non enim si non
totum in quolibet est, non diceretur al-
bum aut non album. Album enim aut non
album dicimus non quo totum fit huius-
modi secundum quo plures aut magis propriae
partes. Non idem autem est non esse in
hoc et non esse in hoc totum, similiter
<pb n="[164v
autem et esse et in non esse et in aliis quae
esset secundum contradictionem sunt. Erunt qui-
dem enim ex necessitate in altero oppo-
sitorum, in neutro autem totum semper.
[Scotus:] Neque etiam contingit nobis impossibile
omnino ex transmutatione quae est in con-
tradictoria, verbi gratia quoniam si aliquid
transmutatur de albo in non album,
non est in altero eorum. Et sic neque erit al-
bum aut non album, quoniam non si secundum totum
non fuerit aliquid in altero eorum quodcum-
que sit, non dicetur esse album aut non
album. Dicimus enim aliquid esse album aut
non album, non quia totum est tale, sed
quia maximae partes eius et plures sunt
tales. Et intentio in hoc quod aliquid sit
tale est eadem intentio in hoc quod aliquid
totum sit tale, et secundum hoc est etiam de ente
et de non ente et de aliis quae dicun-
tur secundum contradictionem, quoniam necesse
est ut res sit in altero eorum, id est quod secundum to-
tum non est alterum eorum*.
Ista quaestio est quaestio per se in esse motus prae-
ter quaestiones Zenonis. Et compositio eius est ta-
lis, si transmutatio sit de non esse in esse aut de
esse in non esse, necessario, dum transmutatio est tran-
smutatum, aut erit in esse aut in non esse aut utroque,
sed impossibile est ipsum esse in non esse, cum nondum
est nedum ut sit transmutatum. Et impossibile est ipsum
transmutari in esse, nam esse est quies quoquomodo,
similiter et impossibile est etiam ut sit ens et non ens
insimul. Et cum haec tria sint impossibilia, ergo im-
possibile est transmutationem fieri de non esse in esse
aut e contrario. Et dixit: Neque contingit nobis etc.,
id est quae fit de esse in non esse aut e contrario aut
quae fit etiam de contrario in contrarium. Accidit enim
huic ut sit de non esse in esse quodammodo. Deinde in-
duxit quaestionem et dissolvit eam et dixit: Verbi gratia etc.,
id est nam non sequitur, si illud quod transmuta-
tur in albedinem, dum transmutatur, neque est
album neque est non album, ut neutrum sit simpliciter. Hoc enim est im-
possibile. Sed illud quod sequitur est ut, dum transmu-
tatio est, sit secundum quandam partem non album et se-
cundum aliam non album, et secundum hoc non sequitur
impossibile. Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam
si secundum totum non fuerit aliquid etc., id est quoniam
si aliquid non fuerit secundum totum in altero duorum
oppositorum, non sequitur ipsum non disponi ab utro-
que opposito in duabus partibus diversis, sed sequitur
ipsum non disponi ab utroque opposito insimul, et
simpliciter, scilicet quod cum non fuerit verum aliquid esse al-
bum et non album totaliter, non erit verum ipsum es-
se album et non album insimul. Nam erit verum ipsum esse
album in parte et non album in alia parte. Et hoc intendebat
cum dixit: Dicimus enim etc.

Deinde confirmavit hoc
et dixit: Et non est intentio in hoc quod aliquid sit tale etc.,
id est et dicere aliquid esse tale secundum partem et ipsum esse
<pb n="[164v
tale secundum totum non est idem. Impossibile enim
non accidit nisi cum aliquid dicitur contraria ha-
bere insimul secundum totum. Secundum particu-
las vero non est impossibile. Deinde dicit: Et secundum hoc
est de ente et non etc., id est quoniam dissolutio
est eadem in eis. Deinde dixit: Quoniam necesse
est etc. Potest intelligi, quoniam necesse est
ut aliquid sit in altero duorum oppositorum, et est quo-
niam illud secundum totum non est in uno eorum. Vel
potest intelligi, quoniam necesse est ut duo opposi-
ta sint in aliquo insimul, cum neutrum sit in ipso
toto, et quod non est necesse quod in aliquo sit alterum
oppositorum, cum in eo toto non sit alterum eorum.
Secundum igitur primam expositionem erit haec dictio altero
superflua, secundum autem secundam diminuitur a suis verbis
negatio ita quod sic legatur, quoniam necesse est ut non
sit aliquid in altero duorum oppositorum, cum illud
totum non fuerit in altero eorum. Aut in istis ver-
bis forte est in volutio ita quod sic debet legi, quoniam
aliquid necesse est ut sit in altero duorum opposito-
rum, cum totum fuerit in altero eorum. Et ipsum non
secundum totum in hora transmutationis est in al-
tero eorum, et ista expositio est evidentior.
*[Vetus:] Similiter autem in circulo et in sphaera
et omnino quae moventur, quia accideret i-
psa quiescere. In eodem enim loco secundum tem-
pus quoddam sunt et ipsa et partes
quasi quiescent similiter et movebuntur.
[Scotus:] Et etiam necesse est in circulo et sphaera et
universaliter in rebus quae moventur
in eis ut sint quiescentes. Nam haec et
suae partes sunt aliquo tempore in eodem
loco ex quo sequitur ut sint quie-
scentes et motae insimul*.
Haec est quinta quaestio Zenonis in destruendo mo-
tum, quoniam si motus sit, necesse est ut circulus et
sphaera sint quiescentes et moti insimul. Nam cum sphae-
ra movetur, non separatur a loco in quo movetur neque secun-
dum totum neque secundum partes, sed omne quod movetur
separatur. Ergo sphaera est quiescens et mota quod est im-
possibile, ergo motus non est, ex hoc enim sequitur im-
possibile. Deinde dicit: Haec enim et suae partes etc., id est et cum
circulariter moveatur, scilicet circa suum centrum et in
eodem loco.

*[Vetus:] Postea et totum et semper mutatur
in alterum. Non enim eadem est ab ipsa a. accepta circulatio quae est ab
ipso b. et c. et ab aliorum unoquo-
que signorum nisi sicut musicus homo
et homo, quia accidit quasi mutatur semper
ab altera in alteram. Et nequaquam quiescit,
eodem autem modo et in sphaera et in aliis quae
in se ipsis moventur.
[Scotus:] Ad hoc autem dicamus primo, quoniam par-
tes non retinent eundem locum aliquo
tempore omnino. Deinde totum etiam
transfertur semper ad aliud ab eo in
<pb n="[165r
quo erat. Arcus enim qui accipitur cu-
ius principium est a puncto a. non est
idem cum arcu cuius principium est
a puncto b. aut a puncto c. aut ab ali-
quo aliorum punctorum nisi sicut musi-
cus et homo sunt homo, quia accidit ei.
Unde necesse est ut unus eorundem ar-
cuum transferatur alter ad alterum sem-
per et numquam quiescat, et similiter de
sphaera etiam et de aliis quae in eis moventur*.
Cum induxit quaestionem Zenonis in sphaera et cir-
culo, incepit dissolvere et dixit: Illam ad hoc autem di-
camus etc., id est dicatur igitur in dissolutione isti-
us quaestionis primo vero, quia hoc quod posuit quod par-
tes eius sunt inseparabiles ab eodem loco est fal-
sum. Deinde dicit: Deinde totum transfertur etc., id est secun-
do vero dicamus quoniam totum ex sphaera et circu-
lo transfertur sicut transferuntur partes. Transfertur
enim de aliquo in aliud ab eo in quo erat. Et cum nar-
ravit hoc de sphaera et de circulo, incepit declarare
hoc in circulo ut transferatur de circulo ad sphaeram. Et
dixit: Arcus enim etc., id est necesse est ut totus circu-
lus transferatur apud motum circa centrum de alio
in aliquid, quoniam si imaginati fuerimus multa pun-
cta esse in convexo eiusdem circuli, tunc ille circulus
dividetur per illa puncta in multos circulos. Omnis enim
punctus positus in circulo describit circulum alium
ab eo quem describit alius punctus, scilicet quod numerus
circulorum erit secundum numerum punctorum. Et cum
ita sit, tunc circulus, cum transfertur in concavo aut
super convexum circuli, transfertur de circulo in cir-
culum diversum ab ea ratione. Et si sint idem subiecto
et cum isti circuli qui sunt in rotundo in quo est tran-
slatio secundum numerum circulorum qui sunt in ro-
tundo quod transfertur, necesse est ut circulus transfe-
ratur de circulo in circulum. Ergo circulus transfer-
tur secundum totum de loco in locum diversum secundum
formam, licet non sit diversus secundum materiam, et
similiter est de sphaera. Sphaera enim dividitur in sphaeras in-
finitas per lineas quae imaginantur in circumferentia
exeuntes a polo ad polum, scilicet medietates circulorum,
nam istae medietates dividunt sphaeram in multas
sphaeras sicut puncta dividunt circulos. Deinde dicit: Arcus enim
etc., et intendit per arcum arcum completae circu-
lationis, id est quoniam circulus sicut diximus dividitur
per puncta in multos circulos secundum numerum
punctorum.

Deinde dicit: Nisi sicut musicus etc., id est et cir-
culus quem dividit alius punctus non dicitur idem
numero nisi sicut dicitur quod homo et musicus sunt
idem in numero, id est quia accidit eis quod fuerint idem non
per se. Homo enim et musicus sunt idem secundum sub-
iectum, et quod est idem secundum subiectum est idem per acci-
dens. Idem enim in rei veritate est idem secundum formam,
et similiter circuli quos puncta dividunt, scilicet quae ima-
ginatur in eodem circulo sunt idem per accidens, quia
subiectum eorum est idem. Et sunt plures, quia formae
eorum sunt plures. Si igitur illud quod movetur in lo-
co necesse est ipsum mutare locum, locus autem differt
a loco aut per se tantum aut etiam per se et per acci-
dens, necesse est ut omne motum mutet locum, aut
<pb n="[165r
secundum formam, scilicet sicut est in sphaera, aut forma et
subiecto sicut est in eis quae moventur recto. Zeno
autem, cum viderit sphaeram non mutare locum per acci-
dens, existimavit ipsam non mutare illud per se ex
quo dixit sphaeram quiescere. Avicena vero, quia non
distinxit alietatem quae est in loco per se ab ea quae
est per accidens, scilicet alietatem quae est secundum subie-
ctum, non secundum formam, et concessit sphaeram mo-
veri, coactus est appellare motum sphaerae motum in
loco. Unde nititur ut dictum est sanare aegritudine per
maius aegrum. Declaratum est enim quod in praedicamen-
to situs non est motus, quia est ad aliquid, et illud quod
est ad aliquid est indivisibile. Si igitur intendebat quod iste
motus est in praedicamento positionis quod est in ipsa
positione, quia sphaera transfertur de positione in aliam,
erit verum, sed tamen motus eius non erat in positione,
sed de positione in aliam. Et hoc invenitur de tran-
slatis in loco recte, quoniam transferuntur de positione
in aliam aut diversam secundum numerum aut secundum
speciem, sphaera autem transfertur de positione in aliam
diversam secundum numerum. Quid igitur utile dedit
nobis, cum dixit quod iste motus est in situ nisi in-
tendat quod illud quod movetur hoc motu non diversa-
tur secundum situm? Hoc enim proprium est hoc motui.
Secundum tamen non sequitur ex hoc quod motus
eius est in situ, nam iste sermo valde est sophisti-
cus. Deinde dicit: Ergo necesse est ut unius arcuum etc.,
id est ergo necesse est ut unus arcuum perfectorum
circuli quem describit aliquis punctus transfertur
semper ab arcu completo circuli, superponitur ad alium
arcum completum etiam, deinde de illo ad alium, et
similiter donec revertatur ad arcum completum a quo
est separatus. Et tunc unus arcuum transfertur se-
cundum totum, quia transfertur de uno arcu ad ali-
um. Et forte intendit ergo necesse est ut unus ar-
cus transferatur semper per translationem alterius
arcus sequentis ad aliam sequentem, et hoc est apparen-
tius. Deinde dicit: Et similiter est de sphaera etc., id est et quia
transfertur secundum totum ut diximus in circulo.

*[Vetus:] Ostensis autem his dicimus quod imparti-
bile non contingit moveri nisi secun-
dum accidens ut in corpore moto aut
magnitudine in qua est, sicut si in na-
vi moveatur a navis motu aut pars
totius motu. Impartibile autem dico quod
est secundum quantitatem indivisibilem, et
namque partium motus alteri sunt secundum quod
partes et totius motus. Videbit autem
aliquis in sphaera maxime differentiam.
Non enim eadem velocitas erit ipsorum
quae sunt iuxta centrum et quae intus et quae
totius sunt sicut non unius semper exi-
stente motu. Sicut igitur dicebam, sic qui-
dem contingit moveri impartibile
sicut in navi sedens navi eunte, per
se enim non contingit.
[Scotus:] Hoc quidem declarato dicendum est
quod indivisibile moveri impossibile
<pb n="[165v
est nisi per accidens, verbi gratia cum
corpus aut magnitudo movetur per
illud in quo est ut illud quod est in
nave per cursum navis aut sicut pars
movetur per motum totius. Et dico in-
divisibile illud quod non dividitur in
quantitate, quoniam motus partium etiam
sint diversi secundum ipsas partes et secundum mo-
tum totius, et ista diversitas sicut in
sphaera proprie. Velocitas enim eius quod vi-
cinatur centro et eius quod est extra et ve-
locitas eiusdem ipsius non est eadem
velocitas. Ac si motus non esset unus,
est igitur ut diximus. Secundum vero hunc
modum possibile est ut impartibile mo-
veatur, scilicet secundum quam moventur seden-
tes in navi, cum navis currit. Per se
autem impossibile est*.
Cum induxit quaestiones Zenonis in motu, vult
declarare quod indivisibile non movetur nisi per accidens.
Deinde ostendit motum qui est per accidens et dixit:
Verbi gratia etc., id est et unum eorum quae dicuntur moveri
est, cum sint in re mota ut illi qui sunt in navi di-
cuntur moveri, licet per se quiescant, et universaliter
ut dicitur quod pars movetur per motum totius. Et quia in-
divisibile dicitur illud cuius genus non est recepti-
vum divisionis et illud cuius genus recipit divisio-
nem, hoc autem principaliter dicitur impartibile et indi-
visibile, dixit: Et dico indivisibile etc., quoniam hoc
dicitur indivisibile principaliter de quo vult hic
declarare ipsum esse immobile. Et quia dixit quod illud quod
movetur per accidens sicut est motus partium per mo-
tum totius, sed inter motum per accidens et motum
partium per motum totius est differentia.

Deinde de-
dit illam et dixit: Motus enim partium etc., id est et si-
gnum eius quod motus partium per motum totius non
est motus nisi per accidens est, quia motus partium
differt a motu totius et ipsi a se invicem. Et intende-
bat ut mihi videtur quoniam si motus earum esset per
accidens a motu totius, differret a toto in suo mo-
tu neque a se ipsis ab invicem, nam corpora quae mo-
ventur per se sunt huiusmodi. Et cum induxit hoc, in-
cepit declarare in quo moto apparet hoc et dixit:
Et ista diversitas etc., id est quia illae quae magis vici-
nantur centro pertranseunt minores circulos circu-
lis quos pertranseunt partes quae magis vicinantur
circumferentiae et in tempore aequali, necesse est ut par-
tes propinquiores centro sint tardiores et remotio-
res velociores. Deinde dicit: Et velocitas ipsius etc., id est
neque velocitas totius sphaerae et velocitas partium est
eadem velocitas. Potest autem aliquis dicere quod hoc
non invenitur nisi in motu circulari. In recto vero
motus partium sunt aequales, et similiter motus to-
tius in eo est aequalis motui partium. Sed forte dice-
tur in hoc quod partes sphaerae videntur moveri per se
magis quam illud quod movetur recte, cum sphaera videtur
permanere secundum totum et moveri secundum partes.
Sed non est verum ut declaratum est, sed secundum totum
<pb n="[165v
movetur. Et cum declaratum est quod partes sphaerae non
moventur quanto magis partes eius quod est recti mo-
tus, non movebuntur per se, et quasi intendit congrega-
re haec duo quorum unum est notificare quod motus par-
tium per motum totius non est per accidens pure
neque per se principaliter. Partes enim non moventur per
se, quia moventur in moto in quo conveniunt cum acci-
dentibus et formis quae non sunt innata moveri per
se. Et cum declaratum est quod accidentia et formae mo-
ventur per accidens per motum subiecti et partes sunt
tales, visum est quod partes moventur per accidens,
et hoc apparet ex verbis Aristotelis. Et ideo excepit istum
modum motus, et si induxit exemplum extraneum ab
uno illorum, et dixit: Possibile est ut impartibile etc.,
et manifestum est quod motus puncti per motum corpo-
ris est huiusmodi. Deinde dicit: Per se autem impossibile est
etc., id est motus autem indivisibile per se et primo
impossibile est.

*[Vetus:] Mutetur enim ex a. b. in b. c., sive ex ma-
gnitudine in magnitudinem, sive ex
specie in speciem, sive secundum contradictio-
nem. Tempus autem sit in quo primo mu-
tatur d. Ergo necesse est ipsum secundum quod mu-
tatur tempus aut in a. b. esse aut in b.
c. aut aliquid quidem huius in hoc, aliud
autem in altero. Omne enim quod mutatur sic se
habuit. In utroque quidem igitur non erit
aliquid ipsius, partibile enim esset. At
vero neque in b. c. mutatum enim erit, con-
cessum autem est mutari. Relinquitur igi-
tur ipsum quidem in a. b. esse secundum quod mu-
tatur tempus. Quiescet ergo in eodem
enim secundum tempus esse quoddam quiescere
est.
[Scotus:] Ponatur igitur ipsum transferri de a.
b. in b. c., sive de magnitudine in ma-
gnitudinem, sive de forma in formam,
sive secundum contradictionem. Et sit tempus
in quo primo transfertur d. Necesse est
igitur ut in tempore in quo transfer-
tur sit aut in a. b. aut in b. c. aut quid-
dam est in hoc et quiddam in hoc. De-
claratum est enim quod haec est dispositio cu-
iuslibet quod transmutatur*.
Ponatur igitur ut transmutatur aut in loco, verbi
gratia de b. in c., aut in augmento et diminutione,
verbi gratia de minore magnitudine in maiorem, aut in qua-
litate. Et hoc intendebat cum dixit de forma in
formam aut in substantia. Et hoc intendebat per con-
tradictionem. Deinde dicit et sit tempus etc., et inten-
dit per a. illud ex quo movetur, sive fuerit ubi aut
quale aut quantum aut substantia. Et intendit per b. c.
illud ad quod transmutatur, et quasi dicat necesse est igitur
ut transmutatum in tempore in quo transmutatur
sit aut in eo ex quo transmutatur aut in eo ad
quod aut quiddam in eo ex quo et quiddam in eo ad quod.
<pb n="[166r
Deinde dicit: Declaratum est enim
etc., id est declaratum est enim,
cum declaravimus quod omne motus est divisibile,
quod de moto quod movetur quaedam pars eius est in eo
ex quo et quaedam in eo ad quod. Et cum posuit hoc
fundamentum, dixit: Impossibile est igitur ut quidam
eius sit in utroque, quoniam tunc erit divisibile, id est quod
est contra positum. Deinde declaravit hoc secundum
rememorationem et dixit: Neque etiam in b. c., quoniam tunc
erit iam translatum. Sed positum est transferri, id est et im-
possibile est dum movetur ut sit in eo ad quod, scilicet in b. c.,
quoniam tunc complebitur motus, sed ipsum positum
est adhuc moveri. Deinde dicit: Remanet igitur ut sit in a. b.
in tempore in quo transfertur, id est si igitur non fuerit
in eo ad quod est motus, scilicet in b. c., remanet ut sit in
eo ex quo est motus, scilicet in a. b. in tempore in quo
movetur. Deinde induxit impossibile quod sequitur ex hoc
et dixit: Erit igitur quiescens, quoniam iam declara-
vimus quod manere in eodem aliquo tempore est quies,
id est et si motum dum movetur fuerit in eo ex quo, tunc
erit quiescens et motum insimul. Ipsum enim esse in eo
ex quo est in tempore, et iam declaravimus quod omne quod est in
aliquo tempore, id est demonstratum in actu, est in eo quie-
scens, et sic dum movetur erit quiescens quod est impossibile. Et
cum destruxit haec duo, remanet tertium, et est ut quaedam
pars eius sit in eo ex quo et quaedam in eo ad quod, non
in actu, sed in instanti, quoniam tunc esset quiescens
non motum. Et cum quaedam pars eius fuerit in eo
ex quo et quaedam in eo ad quod, necessario divi-
ditur quod est contra positum. Positum enim est ipsum esse in-
divisibile.

*[Vetus:] Quasi non contingit impartibile mo-
veri neque omnino mutari. Solum enim sic esset i-
psius motus, si tempus esset ex ipsis
nunc. Semper enim in ipso nunc est motum
esse et mutatum quasi moveri quidem ne-
quaquam est. Motum autem esse semper est.
Hoc autem quod impossibile sit ostensum est
prius. Neque enim ex ipsis nunc est tempus
neque linea ex punctis neque motus ex mo-
mentis est. Nihil enim facit hoc dicens aut
motum ex indivisibilibus, sicut si tem-
pus ex ipsis nunc aut magnitudinem
ex punctis.
[Scotus:] Impossibile est igitur impartibile moveri
aut transmutari omnino. Posset enim hoc modo
moveri, scilicet si tempus componeretur
ex instantibus, quoniam semper moveretur et
transmutaretur in instanti. Et sic numquam
moveretur, et esset impossibile. Tem-
pus enim non componitur ex instanti-
bus neque linea ex punctis neque motus ex
finibus. Dicimus enim hoc nihil magis
dicit quam quod motus componitur ex
partibus indivisibilibus, ac si diceret
quod tempus componitur ex instanti-
<pb n="[166r
bus et longitudo ex punctis*.
Cum declaravit quod indivisibile non movetur, vult
dare causam in hoc, et est quia tempus et motus et ma-
gnitudo sunt continua et quod hoc non esset possibile
nisi tempus componeretur ex instantibus et motus ex
finibus motuum et magnitudo ex punctis. Et hoc in-
tendebat cum dixit: Posset enim moveri etc. Deinde
dixit: Semper enim moveretur etc., id est ex hoc enim
sequeretur ut motum semper transferetur de instanti
ad instans et de magnitudine indivisibili ad ma-
gnitudinem indivisibilem. Motum enim indivisibile tunc
esset, si esset in magnitudine indivisibili in tempore in-
divisibili et esset motus compositus ex finibus motu-
um. Deinde induxit impossibile quod sequitur ex hoc et
dixit: Semper enim moveretur in instanti etc., id est et
si ita esset, tunc motum iam esset motum et transmu-
tatum absque eo quod ante moveretur, id est tunc finis mo-
tus esset sine motu. Nam motus qui est in tempore indivisibi-
li necesse est ut sit indivisibilis, et sic esset finis motus,
et in fine motus dicitur motum iam esse motum. Et hoc inten-
debat cum dixit: Et sic numquam moveretur etc.
Deinde dicit: Dicens enim hoc etc., id est dicens enim motum
esse indivisibile contingit ei dicere quod motus com-
ponitur ex motibus indivisibilibus et quod magnitudo
componitur ex punctis. Et hoc quod dixit manifestum est,
quoniam causa in continuatione motus est hoc quod mo-
tum est de natura continui. Et haec est causa etiam in
hoc quod tempus sit de natura continui.

*[Vetus:] Amplius autem ex his manifestum est quod
neque punctum neque aliud indivisibile nul-
lum contingit moveri. Omne enim quod
movetur impossibile prius maius
moveri ipsius quam aut aequale aut
minus. Si igitur hoc manifestum est
quod et punctum minus aut aequale mo-
vebitur primum, quoniam autem indivisibi-
le est, impossibile est minus moveri
prius. Aequale ergo ipsi quasi erit linea
ex punctis. Semper enim per aequalem motum
omnem lineam punctum mensurabit. Si
autem hoc impossibile est, et moveri in-
divisibile impossibile.
[Scotus:] Et apparet etiam ex dictis, quoniam impos-
sibile est punctum moveri neque aliud in-
divisibile. Omne enim motum impossibi-
le est moveri per spatium maius ipso,
antequam moveatur aut per aequale aut per
minus. Ergo manifestum est etiam quod, cum
punctus movetur prius, movebitur
aut per minus se ipso aut per aequale,
sed punctus est indivisibilis. Ergo non
movebitur per minus, ergo movebitur
per aequale quapropter linea componetur ex
punctis. Nam cum punctus semper move-
atur per aequale, mensurabit totam
<pb n="[166v
lineam, sed hoc est impossibile. Ergo
et impossibile est indivisibile moveri*.
Haec est alia declaratio a praedicta. In prima enim uti-
tur eisdem propositionibus quibus usus est, cum de-
claravit quod omne motum est divisibile. Et declaravit
per eas inducendo ad impossibile. Declaravit scilicet quod
omne quod non dividitur non movetur, et si appareat secundum
conversionem per contrapositionem quod, si omne
motum est divisibile, ergo omne quod non dividitur
non movetur. Sed Aristoteles intendit in omnibus quae declara-
vit naturam rei de qua loquitur non res accidentales,
Avempace vero non bene dixit. Fingit enim quod divi-
sibilitas quam negavit a moto est alia a divisibilita-
te quam dedit hic moto et quod illa divisibilitas quam illic
declaravit est divisibilitas continui secundum illud
ex quo et secundum illud ad quod, et iam determinavi-
mus hoc superius. Haec autem declaratio fundata est
super propositiones alias quarum una est quod impos-
sibile est aliquid pertransire spatium maius ipso
quin prius pertranseat aut aequale aut minus. De-
inde posuit quod punctus impossibile est ut pertran-
seat minus se, antequam movetur per maius, ex quo
sequitur ipsum moveri per aequale. Et ex hoc sequitur
lineam componi ex punctis quod est falsum. Impossibile
ergo illud ex quo sequitur est impossibile. Quod autem,
si indivisibile movetur per aequale, linea erit compo-
sita ex punctis, manifestum est, quoniam motum tunc per-
transit spatium quando mensurat illud per se. Si igi-
tur indivisibile mensurat lineam quam pertransit, er-
go mensurat illam per puncta contigua quae sunt par-
tes illius, et quod est tale videtur componi ex punctis. Et
hoc quod dixit necesse est, et si non contingeret quae-
stio Zenonis. Nam si motum esset indivisibile et mo-
veretur per indivisibilia, scilicet per puncta et puncta in linea
sunt infinita, necessario sequitur numquam motum perve-
nire ad finem spatii. Et ista consecutio hic est alio
modo ab eo a quo utitur ea Zeno.

*[Vetus:] Amplius autem si omne in tempore move-
tur, in ipso autem nunc nihil, omne autem tempus
divisibile erit, aliquid tempus minus
quolibet eorum quae moventur in quo
movetur quantum ipsum est. Hoc quidem
igitur omne erit tempus in quo move-
tur propter id quod omne in tempore mo-
vetur. Tempus autem omne divisibile esse osten-
sum est prius. Si ergo punctum move-
tur, aliquod erit tempus minus in quo
ipsum motum est, sed impossibile est. In
minori enim minus necesse est moveri,
quare erit indivisibile divisibile minus sicut
et tempus in tempus. Solum enim divi-
deretur impartibile et indivisibile. Si esset
in ipso nunc moveri, possibile est ato-
mo. Eiusdem enim rationis est in ipso
nunc moveri, in individuum aliquod
moveri.
[Scotus:] Et declaratum est etiam quod omne tempus est
<pb n="[166v
divisibile. Si autem punctus movetur,
erit tempus minus tempore in quo
movetur secundum illud. Sed hoc est impossibile,
nam illud quod movetur in tempore minori
necesse est ut sit minus. Ergo indivisibile
erit divisibile in minus secundum propositio-
nem illius temporis ad istud, quoniam hoc
solummodo posset impartibile et indivisibile
moveri, scilicet si esset possibile impartibile
moveri in instanti, ratio enim eadem est in
hoc quod motus sit in instanti et in hoc
quod indivisibile moveatur*.
Haec est tertia declaratio quod omne indivisibile non
movetur. Et fundatur super hoc quod narrabo. Primo autem
ponit quod omne quod movetur movetur in tempore, deinde
quod omne tempus est divisibile in tempora. Ergo omne
motum movetur in tempore divisibili in tempora. De-
inde posuit quod omne tempus quod est pars temporis
moti motum movetur in eo per spatium minus spatio
per quod movetur in toto tempore ex quo concluditur
quod omne motum movetur in tempore in partibus illius
temporis per minorem magnitudinem. Deinde posu-
it quod omne motum in aliquo tempore per spatium aequa-
le suae magnitudini movetur in partibus illius tempo-
ris per minus sua magnitudine ex quo sequitur ut
omne motum sit divisibile. Et dicit: Et declaratum est
quod omne tempus est divisibile. Si igitur punctus mo-
veatur, erit hoc tempus minus tempore in quo pun-
ctus movetur per spatium aequale suae magnitudini quod
est impossibile. Deinde dicit: Quod enim movetur minus etc.,
id est et hoc sequitur, quia iam posuimus quod omne quod mo-
vetur in tempore minori tempore in quo movetur ali-
quod aequale magnitudini eius, necesse est ut move-
atur in eo per aliquod minus magnitudine eius. Si igi-
tur punctus movetur in tempore minori tempore in
quo mutetur aequale, continget ipsum esse divisibilem
secundum proportionem temporis in quo movetur aequa-
le ei ad tempus quod est minus. In hoc igitur syllo-
gismo non expressit nisi duas propositiones qua-
rum una est quod omne tempus est divisibile. Secunda
autem quod, cum motum movetur minori tempore, movetur
per minus quam per quod movetur in maiori tempore. Et ob-
misit propositionem dicentem quod in omni tempore po-
test fieri motus, et similiter dimisit conclusiones quasi
nos exposuimus superius. Deinde dicit: Quoniam hoc solum-
modo etc., id est et quia sequitur ex hoc ut non sit
tempus minus tempore in quo punctus movetur per ali-
quod sibi aequale ex quo non sequitur impossibile. Deinde
dicit: Eadem enim etiam ratio etc., id est quoniam utrumque se-
quitur reliquum, scilicet quoniam posito aliquo indivisibili
moveri, sequitur motum esse in instanti, et similiter po-
sito quod motus sit in instanti sequitur indivisibile moveri.

*[Vetus:] Mutatio autem non est neque una infini-
ta. Omnis enim est ex quodam in quid-
dam, et quae est in contradictione et quae est
in contrariis. Quare eorum quae sunt secundum con-
tradictionem affirmatio et negatio
terminus est ut generationis quidem
<pb n="[167r
esse, corruptionis autem non esse, earum
autem quae sunt in contrariis contraria.
Haec enim ultima sunt mutationis quasi et
alterationis omnis. Ex contrariis autem
quibusdam autem est alteratio, simi-
liter autem augmenti et decrementi est.
Augmenti quidem terminus est qui est
secundum naturam propriam perfectae magni-
tudinis, decrementi autem qui est ab
hac remotio.
[Scotus:]Et transmutatio omnino non est in infi-
nitum semper. Iam enim declaravimus quod
transmutatio est de aliquo in aliquid
aut in contradictoriis aut in contra-
riis. In contradictoriis vero fines
erunt affirmatio et negatio, verbi gratia
quoniam finis generationis est esse, corru-
ptionis vero finis non esse, in contra
riis vero fines sunt duo contraria. Hic
enim duo sunt extrema transmutationis,
sunt igitur fines omnis alterationis.
Alteratio enim fit ex contrariis, et secundum hoc
et augmenti et diminutionis erunt.
Finis enim augmenti est pervenire ad
perfectam quantitatem propriam rei, fi-
nis vero diminutionis est maxime
distare ab hac dispositione*.
Intendit declarare quod nullus quattuor motuum est
infinitus, neque ex utroque extremo neque ex extremo ad
quod est motus praeter translationem circularem. Posita
enim infinita ex utroque extremo non sequitur impossibi-
le. Et dixit: Et nulla transmutatio est infinita, et inten-
dit hoc per transmutationem modos quattuor motu-
um. Deinde dicit: Iam enim declaravimus, id est in initio quinti. Deinde
dicit: Aut in contrariis et intendit per contraria oppo-
sita quae inveniuntur in alteratione quae dicuntur contra-
ria principialiter et proprie et quae inveniuntur in au-
gmento et diminutione, scilicet magnum et parvum. Deinde dicit:
In contrariis vero fines erunt contraria, id est quae dicun-
tur propriae. Deinde dicit: Et secundum hoc augmenti et diminu-
tionis erunt fines, id est quoniam maximum augmentum
et maxima diminutio erunt fines eorum. Omne enim ge-
nerabile naturale habet aliquam quantitatem natu-
raliter in initio generationis et fine. Et ista quanti-
tas habet extrema et medium, verbi gratia quoniam quan-
titas embrionum sunt terminatae, scilicet minimi embrionis
et maximi embrionis, et similiter quantitates homi-
num sunt terminatae, scilicet maximi et minimi. Unde im-
possibile est augeri in infinitum aut diminui. Nam si
transiverit quantitatem naturalem in diminutione
et in additione, statim corrumpetur ens. Actio enim cuius-
libet entis perficitur per quantitatem et qualitatem ter-
minatam sicut est dispositio in entibus artificialibus.

*[Vetus:] Loci autem mutatio sic quidem non erit
finita, nec enim omnis in contrariis est. Sed
<pb n="[167r
quoniam impossibile est decidi sic in eo
quod non contingit decidi, multipliciter
enim dicitur impossibile decidi, non contin-
git sic decidi impossibile. Neque enim omnino im-
possibile fieri neque mutari impossibile
contingit mutari in quod impossibile
est mutari.
[Scotus:]Translatio autem hoc modo non erit fini-
ta, quoniam non omnis translatio est in con-
trariis aut quia quod impossibile est di-
vidi hoc modo, scilicet non recipit divisibili-
tatem, cum illud quod impossibile est
dividi dicitur multis modis. Impossi-
bile est illud quod hoc modo non potest di-
vidi ut sit divisum. Et quod impossibile est
universaliter esse , non erit. Et quod im-
possibile est etiam transmutari, non tran-
smutatur ad illud ad quod non potest
transmutari*.
Quia contrarietas in loco non invenitur in omnibus tran-
slationibus sicut in translatione animati et in quibus
invenitur non manifeste, invenitur contrarietas in eis ut in tran-
slatione naturali in loco, scilicet quattuor elementorum.
Translatio enim alia est ex anima et alia a natura et alia
recta et alia circularis. Incepit hic demonstrare quod non
potest declarari translationem rectam esse finitam eo
modo quo declaratur hoc in ceteris motibus. Et dixit: Sed
translatio hoc modo etc., id est sed ex hoc modo declarati-
onis non apparet translationem esse finitam. Et causa
in hoc est quoniam non omnis translatio est de contrario in
contrarium ut est translatio animalium. Deinde dedit modum quo
potest hoc declarari in translatione et dixit: Et hoc au-
tem quod illud quod impossibile est dividi hoc modo etc.,
id est secundum autem quod manifestum est per se quod il-
lud quod impossibile est dividi, id est quia vero recipit divi-
sibilitatem, impossibile est ut incipiat dividi. Et simili-
ter illud quod impossibile est generari impossibile est
ipsum incipere generari. Et universaliter illud quod im-
possibile est ut transmutetur numquam incipiet transmuta-
ri. Ex hoc autem potest hoc apparere. Et dixit: Cum
illud quod impossibile est dividi dicitur multis modis
praeservando se ab aequivocatione, nam indivisibile
dicitur illud cuius genus innatum est dividi, ut cum
dicimus quod corpus caeleste est indivisibile, et dicitur
etiam illud cuius genus non est innatum dividi, ut cum
dicimus quod vox est indivisibilis. Et ipse intendit hic
per indivisibile illud quod est de genere divisibili. Deinde
dixit: Impossibile est illud quod hoc modo etc., id est
et dico quod numquam dividetur illud quod impossibile est divi-
di, cum intellectum fuerit ex hoc illud quod intendimus
per indivisibile, cum indivisibile dicatur multipliciter. Et quia
divisibilitas est similis in hac intentione transmuta-
tioni, dixit: Et quod impossibile est universaliter etc.,
id est et hoc quod diximus de divisibilitate commune est
generationi et transmutationi, scilicet quod omne quod im-
possibile est generari impossibile est ipsum incipere
in generatione, et universaliter omne quod impossibile
est transmutari impossibile est ipsum incipere in transmutatione.

<pb n="[167v
*[Vetus:] Si ergo quod fertur mutetur in aliquid, et
possibile est mutari quasi non erit infini-
tus motus neque impossibile est transi-
re ipsum. Quod quidem igitur sic non sit in infi-
nitum, mutatio quae non finiatur, ter-
minus manifestus est.
[Scotus:]Et si transmutatum transmutatur ad
aliquid, possibile est transmutari ex quo
sequitur ut nullus motus sit infini-
tus et ut motus non recipiat aeterni-
tatem. Nam impossibile est pertransiri.
Manifestum est igitur quod impossibi-
le est ut transmutatio sit aeterna secundum
hunc modum, scilicet ut non habeat finem
terminatum*.
Cum posuit principium, scilicet quod illud quod impossibile
est transmutari numquam incipiet in transmutatione,
posuit aliud principium, et est quod illud quod transmu-
tatur recte tunc potest transmutari, cum transmu-
tatur ad aliquem finem. Nam impossibile est ipsum tran-
smutari ad nihilum, quoniam si hoc esset, tunc motus esset
ociosus. Deinde posuit etiam quod quicquid transmutatur
transmutatur ad nihilum, sed in transmutatione quae est
via ad esse. Et conclusit quod illud quod transmutatur
ad infinitum impossibile est transmutari. Deinde con-
iungit huic quod illud quod impossibile est transmutari
numquam incipiet transmutari. Et conclusit quod tran-
slatum in infinitum impossibile est ut incipiat in tran-
slatione. Ergo translatum recte in infinitum impossibi-
le est esse. Et dixit: Et si translatum transmutetur ad
aliquid, possibile est transmutari, et si transmutetur
ad nihil, id est ad non finem, impossibile est transmuta-
ri. Et totum hoc intelligendum est de transmutatione
quae est via ad esse. Deinde dicit: Ex quo sequitur ut nullus
motus sit infinitus, id est rectus, nam illud quod movetur
in infinitum non movetur ad aliquod ens. Deinde dicit causam
in hoc et dixit: Quoniam impossibile est pertransiri,
id est quoniam illud quod movetur in infinitum numquam per-
transibit spatium, sed illud quod impossibile est fieri num-
quam incipiet fieri, ergo translatum in infinitum non
est. Et hoc intendebat cum dixit: Manifestum est igi-
tur quod impossibile est transmutationem esse aeternam
hoc modo, id est recte, et hoc essentialiter. Et ipse non ex-
pressit in hoc sermone nisi solummodo propositiones quae
sunt necessarie in concludendo illud quod intendit con-
cludere secundum suum morem in abreviatione.

*[Vetus:] Sed et si contingit sic, quia est in quodam
tempore esse infinitum eundem existentem,
et unum considerandum est. Non enim unum
quidem fieri nihil fortassis prohibet
ut si post loci mutationem alteratio sit
et post alterationem augmentum et ite-
rum generatio. Sic enim semper erit in tem-
pore motus, sed non unus propter id quod
non est unus in omnibus, quasi autem unum fi-
eri non contingit infinitum esse tempo-
<pb n="[167v
re praeter unum. Hic autem est circulatio.
[Scotus:]Sed considerandum est utrum sit possi-
bile ut sit hoc modo, scilicet ut in aliquo tem-
pore sit transmutatio infinita et ea-
dem. Si autem non eadem, nihil prohibet
ut post translationem sit alteratio et
post alterationem sit augmentum, de-
inde generatio. Hoc enim modo potest esse in
tempore principium motus, sed non idem,
nam ille qui fit ex istis omnibus non est
idem. Sed cum fuerit idem, impossibile est
ut sit infinitus in tempore praeter unum,
et est translatio una quae fit circulariter*.
Cum declaravit quod impossibile est ut unus mo-
tus rectus sit infinitus, vult perscrutari de hoc sim-
pliciter, scilicet utrum sit possibile ut unus motus sit
infinitus, et si non rectus. Et dixit: Sed considerandum
est etc., id est sed considerandum est utrum nullus
motus unus sit infinitus aut aliquis unus motus
sit infinitus. Quod enim declaratum est esse impos-
sibile est in motibus rectis. Et cum induxit illud de
quo perscrutandum est hic, dixit: Si autem non unus,
nihil prohibet ut hoc sit, id est si autem iste motus non fu-
erit unus, sed sese nullum impossibile videtur sequi ex
hoc, immo in octavo istius libri declarabitur hoc esse
impossibile. Deinde dicit: Quoniam hoc modo erit in tempo-
re principium motus ut mihi videtur, quoniam hoc
modo potest esse in tempore quod semper fuit, et erit mo-
tus factus. Et si non, tunc omnis motus esset aeternus,
et hoc est accidens motui. Deinde dicit: Sed non unus, id est quia
motus congregati ex pluribus uno motu istorum
non est unus, scilicet ille qui est finitus, et cum iste non est
unus infinitus, non erit unus. Et hoc declaratum est
ex illo quod dictum est in uno motu in quinto istius
libri. Deinde dicit: Sed cum fuerit unus etc., id est sed cum
posuerimus unum motum, impossibile est ut sit in-
finitus praeter translationem circularem ex qua non
sequitur impossibile. Immo declarabitur in octavo hoc
esse necessarium.

<pb n="[168r
[Liber VII] </title>

*[Vetus:] Omne quod movetur

necesse est ab aliquo
moveri. Siquidem igitur
in se ipso non habet
principium motus,
manifestum est quod ab
altero movetur. Aliud enim erit movens.
Si autem in se ipso accipiatur a. b.
quod movetur secundum se non quo horum
aliquid movetur. Primum quidem igitur
opinari a. b. a se ipso moveri propter id,
quod totum movetur. Et a nullo exterio-
rum simile est, sicut aliquis d. e. Mo-
vente e. z. Et ipso moto opinetur d.
e. z. a se ipso moveri propter id quod non
videtur , utrum ab utro moveatur
utrum ipsum d. e. ab e. z. aut e. z. a. d.
e. moveatur.
[Scotus:]Omne motum necessario move-
tur ab aliquo. Si autem principi-
um motus non fuerit ex ipso,
manifestum est ipsum moveri ab alio
nam motor eius erit aliud. Si autem prin-
cipium motus huius fuerit ex ipso,
accipiatur per se. Et sit a. b. ita quod mo-
veatur, non quia aliquid ex eo movetur
dicamus igitur primo. Si fuerimus
imaginati quod a. b. non movetur ab ali-
quo, quia secundum totum movetur et motus
eius non est ab aliquo extrinseco, ex
quo aliquis est opinatus. Cum d. h.
movet h. z. et movetur quod. d. z. non mo-
vetur ab aliquo quod non scit quod movet
et quid movetur, utrum z. h. movetur
a. d. h. aut d. h. a. z. h*.
In hoc tractatu incipit perscrutari, utrum omne mo-
tum habeat motorem, cum appareat sensui aliquid
moveri ex se absque eo quod distinguatur motor a mo-
to sensu, ut in quattuor elementis. Et quidam vident,
quod ista demonstratio quam induxit in hoc tractatu
non est vera, adeo quod Galienus fecit in hoc tractatum, in
quo nititur declarare corruptionem istius demonstra-
tionis. Et quidam expositores dicunt, quod illud, quod de-
claravit in initio istius tractatus est superfluum. Cum
hoc sit declaratum perfectius in octavo et nos con-
siderabimus bene in hoc. Et dicit: Omne motum etc., id est
ex hoc quod dicam. Et quia motarum alia movetur ex se
et alia movetur ab extrinseco, in quibus manifestum ea move-
ri a motore. Dixit: Si autem principium motus etc.,
id est mota autem moventur ab aliquo extrinseco,
non ex se. Manifestum est ipsa moveri ab alio. Mo-
tor enim eorum apparet esse aliud, ut motus lapi-
dis a baculo et baculi a manu. Deinde dicit: Si vero princi-
pium motus etc., id est mota vero quae videntur mo-
<pb n="[168r
veri ex se, non ex extrinseco, sunt illa de quibus inten-
dimus declarare ipsam moveri a motore alio. Pona-
tur igitur tale motum moveri per se, non per partem
eius, id est moveri secundum totum, non quia pars eius mo-
vet totum. Illud enim quod movetur secundum totum, quia
pars eius movet totum, est motum per accidens, ut
motus corporis totius animalis per motum caloris
naturalis aut musculorum. Motum enim primum per se
in animalibus est corpus, quod non movetur secundum
totum, quia pars eius movet se et movet totum. Et hoc
est intelligendum ex hoc, quod dixit, et moveatur a. b.
non quia aliquid ex eo movetur et dixit hoc, quia istud
motum de quo vult perscrutari, scilicet quod movetur per
se, debet esse motum secundum totum, non secundum par-
tem, ut dictum est in principio quinti, quod rei motae quid-
dam attribuitur motui, quia pars eius movetur tantum.
Reliquum autem movetur ab ista parte, quoniam hoc intel-
lectum fecit Galienus et multos homines errare in intenti-
one huius demonstrationis. Et existimaverunt quod
ex istis propositionibus propositis hic, non sequitur
illud quod intendebat concludere. Et cum induxit ge-
nus moti, in quo est dubitatio et determinationem,
quae debet esse in moto, de quo vult declarare ipsum
habere motorem. Et est ipsum non moveri secundum
totum, quia pars eius movet se et movet totum, cum
tale compositum est ex pluribus uno moto. Perscru-
tatio autem est haec de uno moto simplici. Et dixit: Di-
camus igitur primo etc., id est dicamus ergo primo quod existima-
re hic esse aliqua, quae movent se, propter hoc quod apparet sen-
sui non est sufficiens. Nam illa, quae videntur moveri secundum
totum et sunt continua, possunt dividi in duas par
tes, motorem scilicet et motum. Et existimatur quod motor in
eis non est distinctus a moto, verbi gratia ut sit motor in
illa re d. h. et motum h. z. d. z. totum movetur
ex se, per quod existimatur quod totum movet se. Et est d.
z. Cum non sentitur utrum eorum moveat reliquum et
cum induxit causam, qua accidit homini dubita-
re in quibusdam motis. Et existimare ipsa moveri
ex se sine motore, incepit declarare quod omne motum
habet primum motorem.

*[Vetus:] Amplius quod a se ipso movetur. Nul-
lo modo pausabit cum movetur instan-
do aliquid alterum, quod movetur. Neces-
se est ergo, si aliquid pausat, quod mo-
vetur instando aliquod alterum hoc
ab altero moveri. Hoc autem manifesto
facto necesse est omne quod movetur,
cum divisibilis sit moveri ab aliquo,
quoniam enim receptum est a. b. esse quod mo-
vetur, divisibilis erit, dividatur igitur in c. Ne-
cesse est igitur b. c. quiescente quiescere et a.
b. si enim non accipiatur moveri b. c. Igitur
quiescente, movetur utique b. a. Non
ergo per se ipsum movetur a. b. sed con-
cessum est per se moveri primum, ma-
nifestum igitur, quod b. c. Quiescente qui-
escet a. b. et tunc pausabit quod move-
tur. Sed si aliquid in quiescendo aliud
<pb n="[168v
stat et pausat moveri hoc ab altero
movetur. Manifestum igitur, quod omne quod
movetur ab alio movetur et non a se
divisibile quidem est omne quod movetur. Et par-
te quiescente et totum.
[Scotus:]Et dico etiam, quod omne quod non movetur ab
aliquo non cessat a motu, si aliquid ali-
ud cesset, unde necesse est quod omne, quod ces-
sat a motu per cessationem alterius
moveatur ab alio, quoniam hoc si fuerit
manifestum, necesse erit quod omne motum
cum sit divisibile: moveatur ab ali
quo. quoniam cum videmus a. b. move-
ri, necesse est, ut sit divisibile quoniam iam
declaravimus, quod omne motum est divi-
sibile, dividatur igitur in c. Ergo ne-
cesse est, si c. b. quievit, ut. a. c. Quiescat,
si a. non quievit, moveatur ergo c.
b. quiescit et. c. a. movetur, ergo a. b.
non movetur per se, sed positum est ipsum
moveri per se, ergo declaratum est quod
cum c. b. quieverit, quiescet b. a. etiam
a motu, secundum cum fuerit aliquid quod
quiescet a motu per quietem alterius
illud movetur ab illo necessario, er-
go manifestum est quod omne motum move-
tur ab aliquo. Nam omne motum est divisi-
bile et cum pars quieverit, totum
quiescet*.
Quia manifestum est, quod omne quod non movetur ab
aliquo non cessat per cessationem alicuius, quoniam
non quiescit nisi a se. Et cum posuit hanc propo-
sitionem, scilicet quod omne, quod non movetur ab aliquo
omnino non cessat a suo motu per cessationem alterius;
et hoc per se, non per accidens. Et sive cessatio alte-
rius fuerit per quietem aut per corruptionem,
sequitur per conversionem per contrapositionem,
quod omne quod cessat per cessationem alterius a motu
movetur ab alio. Et hoc intendebat cum dixit: Ergo
necesse est si aliquid cessat a suo motu etc.,
id est et sive illud per cuius cessationem aut per cuius
corruptionem cessat motum, fuerit ipse motor aut
aliquid ex quo sequitur quies aut corruptio mo-
toris. Et cum posuit, quod omne quod quiescit per quie-
tem alterius essentialiter movetur ab illo. Et si illud
per cuius quietem quiescit non sit motor, sed aliquid
ex cuius quiete sequitur quies motoris aut eius
corruptio, quoniam omne quod cessat essentialiter
per cessationem alterius necesse est ut illud alterum
sit aut ipse motor aut aliquid ex cuius quiete se-
quitur quies motoris aut corruptio motoris. Si autem
hoc non fuerit, erit quiescens ab alio per accidens.
Dixit: Quoniam si hoc fuerit manifestum etc.,
id est et cum positum sit quod quicquid quiescit per quie-
tem alterius movetur ab alio. Et est declaratum, quod omne
<pb n="[168v
motum est divisibile. Apparet ex hoc quod omne mo-
tum movetur ab alio.

Deinde incepit narrare modum
consecutionis. Et dixit: Quoniam cum videmus a.
b. moveri etc., id est quoniam cum posuerimus
primum et per se, id est non per aliquam partem in ipso
necesse est, ut istud primum sit divisibile. Nam decla-
ratum est, quod omne motum est divisibile. Deinde dicit: Divi-
datur in c. id est et cum omne motum est divisibile di-
vidatur igitur primum motum quod ponimus in puncto c.
necesse est igitur cum imaginati fuerimus ex hoc moto,
quod est aliqua pars quiescens. Verbi gratia c. b. necesse est
ut totum quiescat scilicet a. b. id est quoniam cum pars c.
b. quieverit: quiescet pars a. c. Et cum pars qui-
escit, necesse est ut totum quiescat. Et cum posuit
quod necesse est, ut istud motum quiescat, cum qui-
everit aliqua pars eius, incepit declarare hoc du-
cendo ad inconveniens et dixit: Si igitur non quie-
verit etc., id est si igitur tota magnitudo a. b. non
quieverit cum quieverit pars c. b. tunc pars a. c.
movebitur post quietem c. b. Et sic illud motum non
erit motum primo et per se, sed erit motum per illam
partem, quae remansit mota post quietem partis quie-
scentis, sed positum est primum motum et in conveni-
ens est. Et hoc quod dixit, quod motum, ex quo quiescit
aliqua pars et corrumpitur et reliqua remanet mota,
non est primum motum. Est manifestum per se cum
concedatur hic esse primum motum. Et est manifestum per
se. Hic esse primum motum huiusmodi. Et istam proposi-
tionem ignoravit Galienus et alii qui non intellexerunt
hanc demonstrationem. Existimaverunt enim quod illud quod
movetur per se, non sequitur cum aliqua pars eius
quieverit, ut totum quiescat, sed sequitur ut remane-
at motum per partem, non per totum, quia intellexe-
runt hic per motum per se, illud quod opponitur mo-
to per accidens non moto per partem eius. Et quia
hoc intellexerunt per motum per se, ideo non fuit
necesse apud eos, cum in hoc moto quieverit aliqua
pars eius, ut residuum quiescat. Et ideo non appa-
ruit eis modus declarationis, quem Aristoteles intendebat
in hoc loco. Et necesse est hic esse prima mota, quod cor-
pora naturalia non dividuntur in infinitum in eo quod
sunt corpora naturalia, verbi gratia quoniam primum
motum in igne est minima pars, quae potest esse ignis
in actu. Et similiter primum motum caloris natura
lis animalium, est etiam minima pars, quae potest move-
re illud animal. Et manifestum est in hoc modo motus
moti, quod cum fuerit imaginatum, quod pars eius qui-
escit totum quiescit. Cum igitur fuerit declaratum, quod cum
pars primi moti quieverit statim totum quiescet. Et
omne, quod quiescit a motu per quietem alterius ne-
cessario movetur ab alio, concludit in prima figura,
quod primum motum est motum per aliud et quia omne
motum se necesse est ipsum non fuerit primum,
ut in eo sit primum motum, sequitur ut omne motum
ex se habeat motorem. Et in hoc erat dubium de ele-
mentis, in animalibus vero manifestum est quod motor
differt a moto.

Declaratum est igitur ex hoc sermone
quod ista demonstratio est vera et quod est de genere
signorum certorum, licet non sit de genere demon-
strationum simplicium. Et potest quis dicere quod pro-
positiones, quae usitatae sunt in ea, non sunt uni-
versales omni moto ex se. Cum in corpore caelesti im-
possibile est dicere quod cum quieverit pars quiescit
<pb n="[169r
totum. Cum imaginari hoc sit impossibile, ista autem
demonstratio fundata est super hoc, quod partes quie-
scere in omni moto est possibile, quod est impossibile
in corpore caelesti et similiter in anima, quam Plato ponit
movere se. Ad hoc autem dicendum est, quod partem
quiescere corporum, de quibus demonstratum est, quo-
niam impossibile est, ut corrumpantur aut quiescant quo-
dammodo est possibile quodammodo impossibile. Est enim pos-
sibile, secundum quod est corpus. Impossibile autem secun-
dum quod est aliquod corpus, verbi gratia neque leve
neque grave et quia consideratio haec est de corpore, se-
cundum quod est corpus cum motum secundum quod est mo-
tum est corpus, ideo illud quod positum est. Hic est pos-
sibile. Ergo possibilitas hic non datur corpori caelesti
nisi modo possibili. Et sciendum est quod multa necessaria
sequitur per se multa possibilia et quod propter hoc est pos-
sibile in signis, ut propositiones eorum sint compositae ex pos-
sibilibus et necessariis sed tamen necesse est, ut maio-
res sint necessariae, quoniam hoc modo contingit quod co-
nclusio sit necessaria, sicut in hac demonstratione.
Et plures demonstrationes sexti istius libri sunt hu-
iusmodi, sed dissolutio super quam sustentandum est
in hoc loco est, quoniam propositionum syllogismi in-
ducentis ad inconveniens aliae sunt categoricae, aliae
hypotheticae. Hypotheticae autem sunt duobus modis.
Est enim modus in quo praecedens est possibile aut
necessarium et consecutio necessaria. Verbi gratia si sol ascen-
dit dies est. Et in hoc ponitur praecedens et conclu-
ditur consequens aut destruitur oppositum con-
sequentis, est alius modus in quo praecedens est im-
possibile. In hoc semper destruitur consequens et
numquam ponitur antecedens, sed talibus propositio-
nibus utuntur in syllogismo ducente ad inconveni-
ens, cum igitur dixerimus quod si corpus caeleste, quod
si pars eius quieverit totum quiescet, necessario mo-
vetur ab alio, est consecutio vera ac si diceremus
quod si lapis volat, habet alas, licet lapidem volare sit
impossibile. Quemadmodum corpus caeleste impossibi-
le est, ut pars eius quiescat, sed cum posuerimus cae-
lum moveri ex se sequitur necessario oppositum prae-
cedentis illius continuationis, quod est partem quiesce-
re, ita quod totum non quiescat. Ac si poneremus aliud,
ex quo sequeretur, quod id quod volat non habet alas.
Verbi gratia si poneremus quod volatile essent reten-
tibile in aere per se.

*[Vetus:] Quoniam autem omne, quod movetur ab aliquo
movetur, necesse est omne quod movetur esse
in loco et moveri ab alio et movens
igitur ab altero, quoniam igitur ipsum mo-
vetur. Et iterum hoc ab altero, non in in-
finitum abibit, sed stabit alicui et erit
quidem aliquid, quod primo causa erit motus.
[Scotus:]Quia motum movetur ab aliquo ne-
cesse est, ut omne motum in loco movea-
tur ab alio. Et motum movetur ab ali-
quo alio, sed hoc non est in infinitum,
immo necesse est quiescere apud ali-
quid erit igitur aliquid primum,
quod est causa motus*.
<pb n="[169r
Cum declaravit quod omne motum movetur ex ali-
quo, quoniam de motis, quae moventur ex extrinseco,
manifestum est. Et sunt omnia, quae moventur secun-
dum generationem et corruptionem et augmentum
et alterationem. Et quaedam quae moventur in trans-
latione. Et declaratum est per huic sermonem, quod illa,
quae moventur in translatione non ab aliquo extrin-
seco necessario moventur ex alio, ideo universali-
tas istius propositionis vera est. Et est quod omne transmu-
tabile transmutatur ab alio. Deinde accepit hanc
propositionem in declarando, quod omne motum in lo-
co movetur ab alio, licet hoc sit declaratum, cum
declaravit universalitatem maioris propositionis,
quam accepit in hoc sermone. Et dixit: Et quia motum et
cetera., et quia translatum in loco transmutatur. Et omne
transmutatum transmutatur ab alio necesse est, ut
omne translatum transferatur ab alio, sed ista declara-
tio sicut diximus est logica. Et utitur ea ad confir-
mandum. Nam propositio dicens, quod omne transmuta-
tum transmutatur ab aliquo, verificata est nobis,
quia quaedam est manifesta per se. Et quaedam est demon-
strata, scilicet in translatis, ergo nihil est concludere tran-
slata mediante illa propositione, sed sicut diximus
utitur illa ad confirmandum. Et potest intelligi sic
et quia primum motum in loco, ex se declaratum est
quod non movetur nisi ab alio, necesse est, ut omne mo-
tum in loco moveatur ab alio. Et hoc est evidentius.
Et cum declaravit hanc propositionem, scilicet quod omne
translatum in loco movetur ab alio sive fuerit in illo
moto sive extra. Dixit: Et motor movetur ab alio etc.,
id est et cum omne motum in loco movetur ab alio,
si illud fuerit extra necessario non movet, ni-
si moveatur. Hoc enim notum est de corporibus moven-
tibus alia corpora secundum translationem. Et ipse veri-
ficabit hanc propositionem post. Cum igitur mo-
tor extrinsecus in loco non movet, nisi moveatur
et omne motum, movetur a motore, necesse est si mo-
tor extrinsecus movetur etiam a motore extrinseco, ut
hoc non procedat in infinitum, sed perveniat motus
ad motum quod movetur non a motore extrinseco, sed a
motore intrinseco. Et hoc intendebat cum dixit:
Sed necesse est ut cesset apud aliquid etc., id est neces-
se est, ut perveniat in corporibus, quae movent se
ad invicem in loco aut moventur ad motorem qui non
movetur per se. Et iste necesse est, ut sit in primo mo-
to non extra illud aut intendit, quod necesse est, ut hoc
perveniat ad aliquod motum ex se, id est per principium
in eo non ex extrinseco, quoniam utrumque istorum
sequitur ex demonstratione dicenda.

*[Vetus:] Si enim non est sed in infinitum procedet,
sit a. quidem enim quod ab ipso b. movetur
b. vero ab ipso c. c. autem ab ipso d.
et hoc modo in infinitum descendat, quoniam
igitur simul movens et ipsum quod mo-
vetur. Manifestum est, quod simul move-
buntur et a. et b. quoniam autem omne, quod move-
tur ab alio movetur. Necesse est a. et
b. cum enim movebitur b. movetur et
a. et cum movetur a. ipsum c. et cum
c.ipsum d. erit igitur simul motus,
<pb n="[169v
qui est a. et c. et reliquorum uniuscuiusque
et accipere igitur ipsorum unumquodque pote-
rimus et namque si unumquodque ab uno-
quoque simul movetur nihil minus unus
numero uniuscuiusque motus est. Et non
infinitus et ultimis, quoniam quidem omne, quod mo-
vetur ex quodam in quiddam mo-
vetur aut enim numero accidit eundum
motum esse aut genere aut specie. Nu-
mero igitur dico eundem motum, qui
ex eodem in idem numero. Et in tem-
pore eodem fit, ut ex hoc albo quod est
unum numero.
[Scotus:]Si igitur non sit ita, sed hoc quod posui-
mus procedit in infinitum, moveatur
a. ex b. et b. ex c. et c. ex d. et sic in in-
finitum. Et quia insimul movetur motum cum
motore, manifestum est quod insimul mo-
vebuntur a. et. b. Quandoenim b. movetur a.
movetur et quando b. movetur c. movetur
et quando movetur c. d. movetur et sic mo-
tus. a et. b. et ceterorum erunt insimul.
Possumus enim accipere unumquemque isto-
rum motuum, si unumquodque eorum move-
tur ab unoquoque. Hoc non nocet in
hoc, quod motus uniuscuiusque eorum
sit unus in numero et non sit infini-
tus apud ultima. Nam omne motum ab
aliquo et ad aliquid movetur*.
Id est ponamus igitur mota moventia se ad invi-
cem ex extrinseco et procedat hoc in infinitum. Verbi
gratia a. moveri ex b. et b. moveri ex c. cum
sit impossibile movere a. nisi moveatur et c. et ex
d. cum impossibile est c. movere d. nisi moveatur,
secundum quod est motor extrinsecus, scilicet corpus. Et po-
namus hoc procedere in infinitum, et cum posuit
illud quod nititur destruere, incepit ponere veras
propositiones, quae cum coniungantur hoc posito
sequitur impossibile. Et dixit: Et quia insimul etc.,
id est et quia notum est per se, quod omne corpus quod movet
aliud corpus, non movet ipsum nisi moveatur, cum
eo in tempore in quo movet ipsum, manifestum est
quod insimul movebuntur a. et b. et b. et c. et c. et d. et
sic motus a. et b. et c. et d. omnium erunt simul. Et
notandum est, quod hoc sequitur in motu non in quie-
te, scilicet quoniam necesse est, ut omnia moveantur insimul in eodem
tempore, si unum eorum movetur et non sequitur, si
unum eorum quiescat, quod omnia quiescant insimul. Primum
enim motum potest quiescere et ultimum remanebit in mo-
tu et quia Galienus opinatus est, quod in talibus motoribus
et motis sequitur, ut quiescant insimul. Et cor, ut di-
xit, cum extrahitur ab animali, fortasse movetur per
duos passus. Dixit, quod cor non est primum principium
movens animal in loco. Et quia animal non movetur,
postquam caput abscinditur, dixit, quod principium mo-
<pb n="[169v
tus est caput. Ego autem vidi arietem, postquam caput fu-
it abscisum ambulare huc et illuc multotiens. Deinde
dicit: Possumus enim accipere etc., id est et ista mota,
quae posuimus infinita sunt mota insimul et moven-
tia se ad invicem, quoniam et si posita sint infinita ta-
men possibile est accipere unumquodque eorum, quoniam
in unoquoque eorum inveniuntur ea quae sunt necessa-
ria in hoc, quod motus sit unus numero. Et hoc per quod
posuimus ea moveri a se invicem in infinitum non prohi-
bet, ut motus uniuscuiusque eorum sit unus numero
et finitus in se. Et si ponantur infinita in numero nam
unumquodque eorum incipit moveri ab aliquo et perve-
nit ad aliquid. Et dixit hoc, quia cum declaratum sit,
quoniam motus rectus infinitus non est, ideo aliquis
potest dicere ei quod te ponere talia mota est ponere
motum rectum in infinitum et quasi dicit respondendo quod hoc
non est verum, quoniam omnis motus istorum est unus nu-
mero et finitus. Et non etiam indiget in hac demon-
stratione accipere unum istorum motuum, scilicet ponere i-
psum esse et tunc concludet. Et cum narravit quod unus-
quisque istorum est unus numero, fecit mentionem
de illo quod declaratum est in quinto de uno motu et
secundum quot modos dicitur, quod motus est unus.

*[Vetus:] Aut enim numero accidit eundum mo-
tum esse aut genere aut specie. Nume-
ro igitur dico eundum motum qui ex eo-
dem in idem numero et in tempore eo-
dem. Fit ut ex hoc albo quod est unum nu-
mero in hoc nigrum, sed hoc tempus,
quod est unum numero. Si enim sed aliud est,
non est unus numero, sed specie. Gene-
re autem idem motus est, qui in eodem
praedicamento substantiae aut alteri-
us generis est. Specie autem, qui ex ea-
dem specie in idem specie, ut ex albo in
nigrum aut ex bono in malum. Haec autem
sunt dicta in Prioribus.
[Scotus:]Motus enim est idem aut in numero
aut in genere aut in specie. In nume-
ro autem dico eundem motum illum, qui est
de eodem. In idem unum in numero et
in tempore eodem, verbi gratia de hoc
albo, quod est unum in numero ad hoc ni-
grum, quod est in uno tempore numero. Nam si
fuerit in tempore post tempus, tunc
non erit unus in numero, sed in spe-
cie. In genere vero motus est idem,
cum fuerit in uno praedicamento
aut substantiae aut alicuius generis. In
specie vero est ille, qui est de aliquo
in aliquid idem, verbi gratia de una al-
bedine in eandem nigredinem. Et de ma-
lo in bonum. Et iam determinavimus
hoc superius*.
Hoc totum declaratum est in sexto sed iteravit illud
<pb n="[170r
hic ad rememorandum. Et abbreviatio eius est quod mo-
tus aut est unus numero aut specie. In
hoc autem, quod motus sit unus numero tria exiguntur, scilicet
ut sit unius moti numero et in uno tempore nume-
ro et de uno numero in unum numero. Et motus
unus in specie est ille, qui est de uno in specie in unum
in specie, ut motus qui sunt in coloribus et tran-
slatione et qui est unus genere est ille qui est de
uno genere in unum genere, ut motus qui sunt in prae-
dicamento substantiae aut quantitatis et ubi.
*[Vetus:] Accipiatur igitur, qui est ipsius a.
motus et sit in quo est e. et qui est i-
psius b., in quo sit z. et qui est c. d. in
quo est i. t. Et tempus in quo move-
tur a. sit k. Determinato autem motum
ipsius, a. determinatum erit tempus
et non est infinitum, quod est k., sed in eodem
tempore motum est a. et b. et reliquo-
rum unumquodque. Accidit igitur motum,
qui est e. z. i. t. cum sit in infinitum
in tempore finito, accidit mmoveri quod
est k. In quo n. a. motum est et quae sunt
ipsi a. consequenter. Omnia enim infinita
mota sunt, quorum in eodem movetur. Et nam-
que autem etiam aequliter motus erit, qui est ipsi-
us a., ipsi b. aut maior. Differt autem
nihil, penitus enim infinitum motum
infinito tempore accidit moveri. Hoc
autem impossibile est.
[Scotus:]Accipiatur igitur motus a. et sit h. et
motus b. et sit z. et motus c. et mo-
tus d. sit q. et t. et tempus, in quo mo-
vetur a. sit g. si igitur motus a. fue-
rit terminatus. Et tempus eius etiam
erit terminatum non aeternum, scilicet g. sed de-
claratum est, quod in eodem tempore mo-
vetur a. et b. et unumquodque ceterorum, ex
quo sequitur, ut motus z. q. t. et est
infinitus sit in tempore terminato,
scilicet in g. Nam in tempore, in quo move-
tur a. in eo moventur omnia, quae sequun-
tur a. et sunt infinita. Et sic omnia move-
buntur in hoc eodem tempore. Nam mo-
tus eorum omnium aut erit aequalis mo
tui a. aut maior. Et non est differentia
in hoc. Nam quomodocumque fuerit, se-
quitur ut motus infinitus sit in tem-
pore finito, quod est impossibile*.
Cum posuit, quod primum notum est, quod duo mota et
moventia, quae sunt huiusmodi insimul moventur
et quod motus cuiuslibet eorum est unus in numero et
finitus, licet congregatum sit infinitum. Vult declara-
re quod ex hoc sequitur, ut motus infinitus sit in tem-
<pb n="[170r
pore finito. Et incepit ponere exemplar mobilium,
quae sunt huiusmodi et motuum. Et dixit: Accipiatur
igitur etc., id est et quia iam posuimus, quod primum mo-
tum istorum est a. et secundum est b. et tertium c. et quar-
tum d. et sic in infinitum. Ponatur igitur, quod motus a.
sit h. et motus b. sit z. et motus c. sit q. et motus
d. sit t. et sic in infinitum, cum possibile sit nobis
accipere unumquemque istorum motuum. Deinde dicit: Et tempus
in quo movetur a. sit g. id est et ponatur quod tempus in
quo movetur a. quod est primum motum, sit tempus
terminatum, cum motus a. sit motus terminatus,
verbi gratia g. Et cum posuit hoc dixit: Sed decla-
ratum est quod in eodem tempore etc., id est ex quo se-
quitur ut motus infiniti, scilicet motus h. z. q. t. et cete-
rorum in infinitum sint in tempore finito, scilicet in tem-
pore g. in quo motum est primum motum, scilicet a. Deinde
expressit modum consecutionis. Et dixit: Nam declara-
tum est, quoniam in tempore etc., id est et necesse est,
cum ista mota infinita. Cum unum eorum moveatur,
verbi gratia postremum in tempore terminato, ut motus in-
finitus sit in tempore finito, quia iam posuimus quod in
eodem tempore, in quo posuimus unum eorum moveri, in eo
movebuntur omnia cum eo, ex quo sequitur, ut
motus infiniti sunt in tempore finito. Et dixit: Nam
motus eorum omnium aut erit aequalis motui a.
aut maior etc., id est et hoc sequitur ponendo, quod
motus uniuscuiuslibet eorum est maior motu a. Pri-
mum autem aequale ei aut minor, sed quia impossibile est,
ut motus moti, sit minor motu motoris, quo move-
tur et potest esse maior. Dixit: Nam motus eorum mo-
tuum etc. Nos autem diximus, quod non est differen-
tia in hoc sive ponatur maior aut minor, licet non
possit minor poni. Et hoc necesse est, si concesserimus
quod omnis motus est divisibilis et quia illud, quod se-
quitur ex hoc sermone. Est, quod motus infiniti sunt in
tempore finito, non motus infinitus in tempore
finito, quod declaratum est esse impossibile in sexto dixit.

*[Vetus:] Sic quidem igitur videtur demonstra-
ri, quod est a principio, non tamen demon-
stratur propter id, quod nullum inconveniens
accidit. Contingit enim infinito tempore
infinitum motum esse. Non eundem autem,
sed alterum et alterum multis et infinitis
motis, sicut accidit et in his, quae sunt
nunc.
[Scotus:]Secundum igitur hunc modum existi-
matur, quod illud quod intendebatur ex prin-
cipio declaratum est. Sed non est decla-
ratum, quia ex dictis non sequitur im-
probabile. Nam possibile est, ut in tem-
pore finito sint motus infiniti, ita
quod non sit unus motus, sed motus prae-
ter alium, cum fuerint multa quae mo-
ventur et infinita. Et hoc accidit in istis
motis, in quibus loquemur*.
Quia ex hoc sermone sequitur, ut motus infiniti
sunt insimul in tempore finito, non ut motus infinitus
sit in tempore finito. Et est illud quod declaratum est esse
<pb n="[170v
impossibile in sexto. Dixit: Secundum igitur hunc modum
existimatur etc., id est secundum igitur hunc sermo-
nem praedictum existimatur, quod illud quod intendebatur
declarari, quoniam impossibile est, ut ista mota pro-
cedant in infinitum declaratum est. Sed cum hoc fu-
erit bene consideratum apparebit, quod non declaratum
est. Nam ex syllogismo, quem induxit non sequitur
impossibile in rei veritate, sed impossibile, ut videtur.
Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam ex hoc non
sequitur improbabile, id est impossibile. Deinde demon-
stravit quod illud quod concluditur ex hoc syllogismo
inducente ad inconveniens est possibile, non impossi-
bile. Et dixit: Possibile enim est, ut in tempore finito etc.,
id est possibile enim est, ut in tempore finito sint
motus infiniti insimul, ita quod congregatum ex eis
non sit unus motus, sed unusquisque eorum differat a
reliquo, ita quod sint multa infinita, quorum unumquodque
moveatur per se singulariter et omnia moveantur
in tempore aequali, hoc enim possibile. Et est illud, quod
conclusit iste sermo praedictus, non impossibile, ut vi-
debatur. Deinde dicit: Et hoc accidit etc., id est ut unumquod-
que eorum, scilicet infinitorum positorum moveatur motu pro-
prio. Et omnia insimul quod est possibile non impossibile,
ut videtur in primo aspectu.
*[Vetus:] Sed si, quod movetur primum secundum lo-
cum et corporalem motum est. Neces-
se est tangi et continuum esse moven-
ti, sicut videmus in omnibus. Hoc co-
ntingere erit enim ex omnibus unum
ipsum omne aut continuum esse. Hoc
igitur contingens accipiatur. Et sit
magnitudo aut continuum, in quo est
a. b. c. d. huius autem motus est e. z. i. t.
Differt autem nihil aut finitam aut infi-
nitam esse magnitudinem. Similiter
autem infinito tempore, quod est k., move-
bitur aut finitum aut infinitum. Ho-
rum autem secundum utrumque impossibile est.
[Scotus:]Sed si motum primo motu corporali
necesse est, ut a. contiguetur cum mo-
to aut continuetur cum eo, quemad-
modum hoc videtur contingere in omni-
bus. Ergo necesse est, ut congregatum
ex omnibus istis sit unum et continuum. Ac-
cipiatur igitur quodcumque sit possibile
et sit una magnitudo continua a. b.
c. d. et motus eius h. z. q. t. Et non est
differentia inter hoc, quod sit finitus
aut infinitus. Est enim in tempore fini-
to, scilicet g. eodem modo sive fuerit finitus
aut infinitus, quod est impossibile utro-
que modo*.

Nititur addere in sermone illud, ex quo sequitur im-
possibile in illo syllogismo inducente ad inconveni-
ens et est, quia istae magnitudines sunt una magni-
<pb n="[170v
tudo aut secundum unam continuationem aut secun
dum contignationem. Nam cum fuerit una magni-
tudo, habebunt unum motum, quoniam cum fuerit
positum, quod ista magnitudo congregata ex eis est in
finita, tunc motus erit infinitus. Et cum fuerit po-
situm, quod unum eorum movetur in tempore terminato
aut omnia moventur insimul, possibile est, ut mo-
veantur in illo tempore terminato, scilicet finito per ma-
gnitudinem infinitam. Et quia magnitudo infinita de-
bet moveri motu infinito, necesse est ex hoc, ut mo-
tus infinitus sit in tempore finito, quod est contra il-
lud, quod declaratum est in sexto. Deinde dicit: Sed si motor pri-
mo etc., id est sed si illud, quod primo movet postre-
mum motum, scilicet a. fuerit corpus, necesse est, ut iste mo-
tor cum movet aut contignat postremum motum,
scilicet. b., sicut videmus hoc in corporibus discretis, quae
movent se ad invicem in loco, scilicet quoniam non movent
se ad invicem nisi cum continguntur aut iste motor
sit continuum cum moto, sicut videmus hoc in mem-
bris animalium, verbi gratia ut corde, quae movent manum et
musculi qui movent cordas. Deinde dicit: Sicut videmus con-
tingere in omnibus, id est et hoc, quod diximus de moto pro-
pinquo primo, cum postremo moto est consequens
et contingens eis, sicut est contingens omnibus, scilicet secundum
quod posuimus ea esse corpora infinita, quae movent
se ad invicem. Deinde dicit: Ergo necesse est ut congregatum
ex istis etc., id est et cum sequitur in istis omnibus corpo-
ribus, quae movent se ad invicem, ut sint in tempore
motus aut contigua aut continua. Necesse est, ut
illud quod congregatur ex istis in tempore motus sit
una magnitudo aut secundum contignationem aut se-
cundum continuationem. Deinde dicit: Accipiamus igitur, id est
ponatur igitur utrumlibet istorum sit possibile, cum illud
quod sequitur ex utrolibet, sit illud scilicet quod ista corpora
mota et moventia sint unum secundum contignationem aut
continuationem et quod motus eorum est unus eodem
modo. Deinde dicit: Et sit una magnitudo etc., id est po-
natur igitur magnitudo congregata ex istis aut una
secundum contignationem aut secundum continuationem,
ut sit magnitudo, quae congregatur ex magnitudinibus
a. b. c. d. quorum motus est h. z. q. t. Deinde dicit: Et non est
differentia etc., id est et cum posuerimus quod istae ma-
gnitudines sunt tales et movetur unum eorum. Verbi gratia
postremum in tempore. g. necesse est ut omnia movean-
tur insimul, quasi una magnitudo in hoc tempore po-
sito finito. Et sive posuerimus quod istae magnitudines
sunt finitae aut infinitae. Consecutio eadem erit, id est sed
cum posuerimus ipsas esse infinitas, continget im-
possibile. Et est, ut unus motus infinitus sit in tem-
pore finito. Deinde dicit, quod est impossibile utroque modo,
scilicet sive fuerint unum secundum continuationem aut secun-
dum contignationem.

*[Vetus:] Manifestum igitur, quod stabit aliquando
et non in infinitum abibit, quod semper
est ab altero, sed erit aliquod, quod primo
movebitur. Nihil autem differat con-
cesso quodam hoc demonstrare. Con-
tingenti enim concesso nullum inconveni-
ens poterit accidere. Primum igitur
movens non sicut quod est cuius causa,
sed unde est principium motus est similis
<pb n="[171r
cum eo, quod movetur. Similis autem dico, quia ni-
hil ipsorum medium est motus. Hoc enim
in omni moto et movente est.
[Scotus:]Manifestum est igitur aut generatio
cessabit in aliqua hora et non dura-
bit in infinitum, sed erit hic aliquod, pri-
mum quod movetur. Et non accidit huic
transmutationi diminutio, quia non se-
quitur nisi a positione eius, quod poni-
tur. Positum enim si sit possibile non de-
bet sequi ex eo aliquod improbabile
et primum motum non est tale, quia est
illud propter quod, sed illud quod est primus
motor quia ex eo est principium motus
est ei locus ex loco eius quod movetur
ab eo. Et dico ex loco, id est quod est inter ea
non est medium, quoniam hoc commune est
omni moto et motori*.
Cum declaravit, quod possibile est, ut mota et moven-
tia sint huiusmodi et quod necesse est ea pervenire ad
primum motum, quod non movetur ab aliquo extrinseco
sed ex se, declaravit hoc. Et dixit: Manifestum est igitur,
quod motus ab alio quiescet in aliqua hora etc.,
id est manifestum est igitur ex hoc, quod motus qui sentitur
hic in istis corporibus, quae moventur a se invicem et
non sentitur primum motum ex eis necessario quiescet
apud primum motum ex se quod non indiget motore
alio ex se. Deinde dicit: Et non accidit huic transmutationi
diminutio etc., id est et non accidit isti demonstra-
tioni diminutio, quoniam impossibile non sequitur in
ea, nisi ex opposito quaesiti, licet positiones verae coniun-
ctae opposito quaesiti non sit necessariae, sed possibiles. Nam
si oppositum quaesiti esset possibile et propositiones
coniunctae essent possibiles, tunc nullum accideret impos-
sibile. Impossibile enim non accidet ex possibili. Et intendit
hic per improbabile impossibile. Deinde dicit: Et quod primum
motum etc., ita invenitur in exemplari. Et inten-
dit sic. Et similiter non accidet huic declarationi di-
minutio, quoniam motor ad quem induxit est primus
secundum illud, ex quo est motus, non primum ad quod est
motus. Et est fere manifestum per se. Et non contingit,
ut sit in loco ex primo moto ex eo, sicut contingit in
eo, secundum quod movet motum ex eo quasi agens. Et signum
eius est hoc, quod dixit post illud, quod est primus mo-
tor secundum quod ex eo etc. Et forte hic est error scri-
ptoris, qui debebat ponere loco huius nominis mo-
tum hoc nomen motor. Et tunc intentio erit talis
et quod primus motor ad quem induxit sermonem ipsum
esse non motum, non est motor secundum finem. Et tunc
intentio istius sermonis est notificare, quod ex hoc ser-
mone non declaratur, utrum iste primus motor sit mo-
tor quasi agens et finis insimul aut motor secundum
finem sit aliud a motore in eo secundum agens.

Et dixit
hoc, quia ista nondum declarata de hoc primo mo-
tore. Et ipse declarabit ea in octavo. Hic autem inten-
dit declarare hoc esse primum motum et primum mo-
torem, unde in principio octavi ponit, quod hic est pri-
mus motus et primum motum. Et perscrutabitur de
hoc motu utrum sit aeternus aut generatus. Et ideo
<pb n="[171r
qui videt, quod ista declaratio est superflua. Nam illa,
quae est in octavo sufficit, ut fecit Themistius, peccat.
Intentiones enim diversae sunt. Hoc enim quod declaratum
est, hic praeponitur ei quod declarandum est illic, scilicet mo-
tum aeternum esse. Et illud, quod dictum est in octavo est
quomodo est dispositio in primo motore. Et ideo pro-
cessit in aeternitate motus per duas vias, quarum
prima est ex primo moto et secunda ex consideratione
de natura eorum, quae moventur ex se. Et est magis
propria. Deinde dicit: Sed illud quod est primus motor, id est et non
intelligo hic per primum motorem, nisi illud quod di-
citur primum, quia locus eius, ex quo est principium sui
motus est locus quod movetur ex eo. Et hoc mani-
festum est in moto ex se, scilicet quoniam locus eius, ex
quo incipit motus est locus moti. Et accidet hoc, quia
iste motor non est corpus sed forma in corpo-
re. Cum igitur attribuatur loco, non attribuitur nisi lo-
co eius quod movetur ex eo. Et ideo dixit: Et dico lo-
cum etc., id est et dico quod locus eorum est idem, id est
quia inter illa non est medium, quoniam cum inter mo-
torem et motum non fuerit aliud motum, tunc locus
eorum erit unus necessario. Deinde dicit: Hoc enim commune
est, id est ut videtur quod omnis motor et motum inter
quae non est medium, sunt communia, scilicet in hoc quod locus
eorum est unus. Et si primus motor, qui non est cor-
pus non est in loco. sed cum attribuitur loco non at-
tribuitur nisi loco moti. Non enim est in loco nisi quia motum
ex eo est in loco, cum sit forma in moto. Et hoc
erit si intellexerimus hic per primum motum non
potentiam quae est in postremo moto, sed si intellexerimus
ipsum primum motum, tunc primus motor et motum
ex eo sine medio erunt in loco, quia sunt insimul in eodem
loco. Illa enim quae sunt insimul in loco, attribuuntur ei-
dem loco.

*[Vetus:] Quoniam autem tres sunt motus secundum locum
et secundum qualitatem et secundum quantitatem,
necesse est esse ea, quae moventur tria,
quod quidem est secundum locum loci mutatio,
quod vero secundum qualitatem alteratio, quod
autem secundum quantitatem augmentum et
decrementum. Primum igitur de loci
mutatione dicamus. Hic enim primus
motuum est. Omne igitur quod fertur aut etiam
ipsum a se ipso movetur aut ab altero.
Si enim a se ipso, manifestum est, quod in se
ipso movente existente similis movens.
Et quia moventur erit et nullum ipsorum me-
dium. Quod autem ab alio movetur quadri-
farie dicitur, qui enim sunt ab altero mo-
tus, quattuor sunt: pulsio, tractio, ve-
ctio, vertigo. Et namque alios omnes in hos
necesse est contingere. Pulsionis quidem
igitur, alia quidem impulsio dicitur,
alia autem expulsio. Impulsio quidem
igitur est, cum movens ei, quod move-
tur non deficit. Expulsio autem, cum deficit
expellens, vectio autem in tribus erit
<pb n="[171v
motibus, quod enim vehitur non secudnum se mo-
vetur, sed secundum accidens in eo, quod est in eo, quod
movetur aut super id, quod movetur.
Vehens autem movetur aut pulsum
aut tractum aut vertigine ductum.
Manifestum igitur quod vectio in tribus
erit motibus. Tractio autem est aut etiam
cum ad ipsum vel ad alterum velo-
cior sit motus trahentis inseparatus
ab eo, quod trahitur. Et namque ad ipsum
est tractio et ad alterum. Et reliqui tra-
ctus idem specie in hos reducuntur,
ut inspiratio ex spiratio. Et quicumque
corporum emissivi aut receptivi sunt
in speculo et radiatio. Aliud quidem
enim ipsorum congregatio, aliud vero
disgregatio. Et omnis igitur motus, qui
est secundum locum congregatio et disgre-
gatio est. Vertigo autem componitur
ex tractu et pulsione. Hoc enim pellit
movens, illud autem trahit.
[Scotus:]Et cum motus sunt tres, scilicet in loco
in qualitate in quantitate, necesse
est etiam, ut mota sint tria. Motus igitur
in loco est translatio et in qualitate
est alteratio et in quantitate est au-
gmentum et diminutio. Et primo loque-
mur de translatione. Est enim primus
motuum. Dicamus ergo quod omne transla-
tum aut ipsum movetur ex se aut ex
alio. Si ex se, manifestum est, cum mo-
tor eius sit in eo quod motor et motum
erit in eo insimul. Et inter illa non erit
medium omnino. Motus autem eorum, quae
moventur ex alio est quattuor modis
attractio et expulsio et latio et invo-
lutio. Alii enim motus reducuntur ad
istos. De expulsione vero est ductio
et ex eo est eiectio. Ductio vero est quando
motor non separatur a moto. Eiectio
vero quando eiciens separatur. Latio autem
est in tribus motibus. Et latum non est
per se, sed movetur quia est in moto aut
sequitur motum. Deferens autem move-
tur aut expulsive aut attractive
aut circulariter. Manifestum est igitur
quod latio est in tribus motibus. Attractio
vero est aut quando attrahens attrahit ad
se aut ad aliud, cum motus attra-
hentis cum singulariter est, sit velo-
<pb n="[171v
cior quam motus attracti. Attractio enim
de attrahente quandoque est ad se et quandoque
ad aliud. Et alii modi attractionis sunt
eiusdem modi. Ad haec duo reducuntur
anhelitus. Et expiratio et expuitio et
percussio perscurile et per saecularem
illud est segregare, hoc autem est congre-
gare. Circulatio autem est composita ex ex-
pulsione et attractione. Motor enim expel-
lit quiddam et attrahit quiddam. Ma-
nifestum est igitur quod si expellens et at-
trahens fuerint cum expulso et attra-
cto quod inter motorem et motum non erit
medium. Et hoc declarabitur ex hoc, ex
quo declaravimus has intentiones.
Eiectio enim sive motus, qui est aut di-
cas ab illico aut dictis ab aliquo
ad aliud. Et attractio est una inten-
tio et est tractio. Et proiectio est quando
motus translati fuerit velocior mo-
tu naturae, quoniam per expulsionem fit fortior
et necesse est, ut translatum non cesset
moveri illo motu, donec motus eius
fiat fortior. Manifestum est igitur, quod
inter motorem et motum non est medium*.

Intendit in hoc capitulo declarare, quod nullum me-
dium est inter motorem propinquum. Et illud quod mo-
vetur ab eo neque plenum neque vacuum et quod eius motor est
cum moto. Et hoc necessarium est in demonstratione
praedicta et est maximum fundamentum in pluri-
bus rebus naturalium. Est enim necessarium in praedi-
cta demonstratione. Nam impossibile est imaginari
ex illis magnitudinibus fieri unam magnitudinem in
finitam secundum contactum, nisi concedatur quod inter mo-
torem et motum ab eo non est medium. Et quia intendit
declarare hoc universaliter in omni moto, incepit
narrare genera mobilium. Et dixit, quod mobilia sunt
trium generum. Nam genera motuum sunt tria, ut
declaratum est in quinto. Et forte tacuit generatio-
nem, quoniam hoc manifestum est in ea magis quam
in aliis, scilicet quod generans est cum generato, sed in plu-
ribus alterationibus est dubium, utrum motor tan-
gat motum aut non. Et similiter in multis motori-
bus secundum alteratione, ut in magnete. Et cum
narravit modos mobilium, incepit de translatione
et dixit: Et primo loquemur etc., id est in declaran-
do, quod inter motorem in loco et illud quod movetur ab
eo, non est medium, immo sunt insimul. Et incepit in hoc
dividendo motum in loco. In illud quod movetur ex
se et illud quod movetur ex aliquo extrinseco. Et posu-
it, quod illud quod movetur ex se manifestum est in eo, quod
motor est insimul cum moto, cum declaratum sit i-
psum habere motorem existentem in eo et quod nihil
movet se. Et dixit: Si igitur motus ex se movetur etc.
Et hoc necesse est, cum posuerimus quod in eo
est motor alius a moto, ut declaratum est in initio
<pb n="[172r
istius tractatus. Deinde reversus est ad illud quod
movetur ex extrinseco. Et nititur declarare hoc divi-
dendo species motionis ex extrinseco. Et dixit: Motus
enim eorum, quae moventur ex alio etc. Deinde in-
duxit rationem, ex qua apparet, quod omne quod move-
tur in loco reducitur ad haec genera quattuor. Nam
omnes motiones reducuntur ad ista, id est et posset, quis sci-
re quod species mutationum omnes reducuntur ad haec
quattuor, quoniam cum inducentur videbuntur redu-
ci ad aliquod istorum generum. Verbi gratia quoniam eductio
et eiectio reducitur ad expulsionem, sed differunt in hoc
quoniam in eductione motor non separatur a moto
ab initio motus usque ad finem. In eiectione autem separ-
atur. Et quia accepit lationem uno modo illorum quat-
tuor et est per accidens, dixit: Latio vero etc.,
id est et ideo latum dicitur motum per accidens, quia inve-
nitur in unoquoque trium, quae sunt mota in loco per
se. Et omne quod movetur, quia est in moto dicitur move-
ri per accidens. Et ideo dixit: Non enim movetur nisi quia
est in moto aut super motum.

Deinde dicit: Deferens ve-
ro etc., id est et diximus quod delatum movetur in uno-
quoque istorum trium motuum. Et est super deferens.
Nam deferens aut movetur expulsione aut attracti-
one aut circulatione, cum non sit unus alius mo-
dus motionis. Et in rei veritate circulatio est compo-
sita, ut ipse dicit ex expulsione et attractione et sic
motiones simplices sunt duae: expulsio et attractio. Sed
tamen non sequitur ex hoc, quod motus simplices sunt
duo, immo motus circularis est magis simplex quam ce-
teri. Et non intelligit per deferens attrahens aut
expellens aut girans, sed expulsum et attractum et cir-
culatum. Deinde dicit: Quod attractio est duobus modis etc.,
et hoc manifestum est, sed attractio quae est in re-
bus naturalibus est attrahere aliquid ad se in vo-
luntariis aut invenitur utrumque. Deinde dicit: Et ad haec duo
reducitur anhelatio et inspiratio etc., id est quo-
niam anhelatio est attractio. Et expiratio est expulsio
unde et expiratio est composita ex duobus motibus
expulsione et attractione. Deinde dicit: Et percussio etc.,
id est quoniam percussio per alterum istorum duorum in-
strumentorum est segregatio. Et segregatio est expul-
sio et congregatio est attractio. Et videtur mihi quod
intendit opus textoris cum sua manu et suo pede.
Deinde dicit: Circulatio vero est composita etc., id est cir-
culatio vero quae fit ex circulante. Deinde dicit: Motor enim
expellit quiddam etc. Et cum posuit, quod movere
aut est expellere aut attrahere aut compositum
ex istis, ostendit quod si fuerit declaratum cum hoc
quod non est medium inter expellens et attrahens et
inter expulsum et attractum, quod sequitur ex hoc quod non
est medium inter aliquem motorem et illud quod move-
tur ab eo. Et syllogismus talis est: Omnis motor in
loco est aut expellens aut attrahens. Et nullus me-
dium est inter expellens et attrahens, et expulsum
et attractum, ergo nullum medium est inter aliquem
motorem et illud quod movetur ab eo. Et hoc intende-
bat cum dixit: Manifestum est igitur quod si expellens
et attrahens fuerit etc. Et cum dixit, quod cum
fuerit declaratum, statim declarabitur quod inter mo-
torem et motum non est medium, incepit declarare
hoc in speciebus expellentis et attrahentis. Et dixit:
Et hoc declarabitur etc., id est e declarabitur quod in
omnibus speciebus motionum, quae sunt sub expul-
<pb n="[172r
sione et attractione motor tangit motum ex hoc quod
declaravimus de illis intentionibus. Et dixit hoc,
ut mihi videtur, quoniam hoc apparentius est in ex-
pellente et attrahente quam in aliis speciebus, quae
collocantur sub istis. Et est in expellente manifestius
quam in attrahente. Et ideo incepit exponere intentiones
eius. Et dixit: Eiectio enim etc., id est et signum eius quod
inter eiciens et eiectum non est medium, est quoniam
eiectio sive dicas quod est motus ab aliquo, id est ab
eiciente aut dicas quod est motus ab aliquo in ali-
quid, id est ab eiciente in aliquid in quod est eiectio aut quomodo-
cumque dixeris in descriptione eiectionis. Manifestum
est, quod eiectio in eo est a principio cum eiecto. Sed quae-
ritur quomodo eiciens separatur ab eiecto et eiectum re-
manet motum, ex quo videtur quod eiciens non est, tunc
motor, sed aer qui naturaliter movetur ex se cum mo-
vetur ex alio, ut dicetur in Caelo et Mundo.

Deinde dicit: Et attra-
ctio est una intentio et est tiractio. Forte intendit de-
clarare per hoc, quod attrahens est cum attracto, quo-
niam cum attractio sit tiractio et tirans sit cum tira-
to, necesse est ut attrahens sit cum attracto. Et for-
te intendit declarare, quod tiractio est attractio et decla-
ratum est, quod attrahens et attractum insimul sunt, er-
go et tirans cum tirato. Et prima intentio est manife-
stior. Nam tirans esse cum tirato manifestius est
quam attrahens esse cum attracto, cum multa videntur
attrahere absque eo quod tangant, ut magnetes. Et exi-
stimatur quod virtus attractiva in plantis et animali-
bus est talis. Et diximus quod secunda intentio potest
esse, quoniam in hoc quod attractio reducatur ad tirati-
onem est latentiam. Et quasi secundum hanc expositionem vo-
luit notificare, quod tiratio est de attractione. Ad hoc
autem quod quaeritur, quoniam plura attrahentia videntur
attrahere sine tractu et sine motu. Dicendum est quod hic
dicitur attractio aequivoce. Attractio enim in rei veri-
tate est illa, in qua attrahens movetur cum attracto
et hoc quando attractum ad ipsum fuerit quiescens
necesse est, ut motus attrahentis sit velocior quam
motus attracti. Et hoc invenitur in virtutibus volunta-
riis non animatis. Et invenitur in pluribus virtutibus
naturalibus et vitalibus et ideo posita sunt fila in
membris animalium. Attractio autem, in qua attrahens
est quiescens et attractum motum non est attractio
in rei veritate sed attractum movetur ex se ad attra-
hens, ut perficiat se ut lapis movetur ad inferius et
ignis ad superius. Et similiter oportet hoc intelli-
gere de motu ferri ad magnetem et nutrimenti
ad membra. Verbi gratia de motu sanguinis ad
superiora corporis et universaliter nutrimenti arborum ad
superiora eorum, sed est differentia inter ista et illa, quae
moventur ad locum proprium, quoniam illa moventur
ad locum sive fuerit propinquus aut remotus. Nutri-
menta vero non moventur ad nutriendum, nisi cum fuerint in
aliqua dispositione de nutrito. Et similiter fer-
rum non movetur ad magnetem nisi cum fuerit in
aliqua qualitate de magnete. Et ideo quando magnes
fricatur cum aleo amittit virtutem, nam ferrum tunc non
acquirit de lapide in illa dispositione qualitatem
per quam innatum est moveri per se ad lapidem. Et
hoc manifestum est in ambra quod attrabit paleam, quan-
do calefit. Ergo iste modus motionis si dicatur attra-
ctio non intendebatur ab Aristotele in hoc nomine attractio,
cum collocetur in his quae moventur ex se. Deinde dicit: Proiectio
<pb n="[172v
erit etc., id est quando transferens movet transla-
tum ad partem, ad quam movetur naturaliter movet mo-
tu velociori suo motu naturali. Verbi gratia proiectio la-
pidis ad inferius. Deinde dicit: Et necesse est ut translatum
non cesset etc., id est donec motus eius naturalis
fiat velocior secundum hanc expositionem non erit ista
proiectio communis omnibus modis proiectionis. In pro-
iectione enim, in qua motus proicientis est contra mo-
tum naturalem proiecti, non erit motus translati ve-
locior suo motu naturali, sed contrarius ei, unde po-
test quis intelligere ex hoc sermone aliquod commune
utrique, ita quod ex hoc quod dixit et proiectio erit quan-
do motus translati fuerit velocior motu naturali
intelligatur fortior. Si igitur fuerit contrarius vincet
et si conveniens addet ei. Et ideo dixit: Quoniam ex-
pulsio sit fortior. Motus enim expellentis in utroque
modo est fortior motu expulsi et sive motus expulsi
conveniat motui expellentis aut sit ei contrarius. Et
sic intelligetur residuum.

*[Vetus:] Manifestum igitur quod siquidem est si-
mul pellens et trahens cum eo quod tra-
hitur et pellitur. Nullus est medium
eius, quod movetur et moventis. Hoc
autem manifestum est ex dictis, pul-
sio enim a se ipso aut ab alio ad aliud
motus ad se ipsum aut ad aliud est.
Amplius enim in proiectis. Proiectio autem
quando velocior motus fit in eo, quod secundum
naturam fertur fortiori facta impulsione.
Et usque ad hoc quod sic accidit ferri
quousque utique fortior sit motus eius
quod fertur. Manifestum igitur quod movetur et
movens simul. Nullum ipsorum me-
dium est. At vero neque alterati neque altera-
tis nullus est medium. Hoc autem ex in
ductione manifestum. In omnibus enim ac-
cidit similis esse alteras quod ultimum est
et primum quod alteratur. Quale enim alte-
ratur in eo, quod sensibile est. Sensibilia
sunt quibus differunt corpora ad invi-
cem, ut gravitas, levitas, durities, mol-
lities, sonus, non sonus, albedo, ni-
gredo, dulcedo, amaritudo, humidi-
tas, siccitas, densitas, raritas et horum
media. Similiter alia, quae sub sensu
sunt, quorum est calor et frigus et levi-
tas et asperitas. Haec enim sunt passiones
subiectae qualitatis. His enim differunt
sensibilia corporum aut secundum aliquod ho-
rum maius et minus in patiendo
aliud eorum. Calefacta enim et frigefacta
aut dulcefacta aut amaricata aut secundum
aliud aliquod praedictorum. Similiter et ani-
<pb n="[172v
mata corporum et inanimata. Et animato-
rum quaecumque partium inanimata sunt.
[Scotus:]Neque etiam inter alterans et alteratum est
medium. Et hoc declarabitur per indu-
ctionem: In omnibus enim alterationibus ne-
cesse est ut postremum alteratum et pri-
mum alterans sint insimul. Densum enim
alteratum non alteratur, nisi quia est sen-
sibile. Per sensibile enim differunt corpo-
ra a se invicem verbi gratia gravitate et levi-
tate: Duritiae et mollitiae, albedine et ni-
gredine, dulcedine et amaritudine, humi-
ditate, siccitate, densitate et rarita-
te et eis quae sunt inter ista, quoniam per
ista differunt corpora sensibilia aut secundum
magis et minus in aliquo istorum
aut secundum quod aggregant aliquod istorum. Cor-
pora enim animata et similiter inanimata et il-
lud quod est ex partibus animatorum non anima-
tum, quando calefacta sunt aut infrigida-
ta aut amarificata aut dulcefacta
aut passiva aliqua praedictorum altera-
ta sunt*.
Cum declaravit quod omnis motor motu locali ita
quod sit causa agens, non est medium inter illud et il-
lud quod movetur ab eo, vult declarare etiam hoc in alte-
ratione. Et quia qualitatum attributarum alte-
rationi aliae sunt primae, ut calliditas, frigiditas, humiditas et siccidi-
tas, et aliae secundae et sunt illae quae fiunt ex istis. Verbi gratia
densum et rarum et color et sapor. Et quia hoc non ap-
paret inductione nisi concedatur quod istae secundae fiunt
ex primis. Deinde ponatur per inductionem quod primae
non fiant nisi motor tangat motum, verbi gratia
calefaciens calefactum. Incepit dicere quomodo sequitur
ex hoc, si aliquod corpus condensetur ut condensans
tangat ipsum secundum quod infrigidans tangit infri-
gidatum. Et similiter illud quod rarefit ut tangatur a
rarefaciente secundum quod est calefaciens. Et ideo dixit:
Densum enim etc., id est densum enim affert quaestionem in
hoc, quoniam potest aliquis dicere quod non est neces-
se, ut illud quod densatur non densetur, donec tangatur ab
alio denso. Et adhuc densum non alteratur nisi secun-
dum quod est possibile sensibile et secundum quod est in ca-
pitulo qualitatis non in capitulo positionis et quam
sit in capitulo qualitatis. Tunc principium motus eius
erit aut a calliditate aut a frigiditate. Et calliditas
et frigiditas sunt principia alterationis. Et alterans
necessario est cum alterato. Deinde dicit: Et sensibilia sunt etc.,
et intendit corpora consimilium partium. Diffe-
rentiae enim istorum sunt in sensibilibus per quinque sen-
sus. Et prima sensibilia sunt prime qualitates activae
earum et sunt calliditas et humiditas et frigiditas et sic
et quia intendit syllogizare quod densum et rarum sunt
qualitates, non positiones. Sic densum et rarum sunt
ultimae differentiae corporum consimilium et differentiae
corporum consimilium sunt sensibiles. Ergo densum
et rarum sunt de qualitate et gravitas et levitas sunt
<pb n="[173r
numeratae in tactu. Et similiter durities: et mollities
et sonus et silentium in auditu, et albedo et nigredo
in visu, et dulcedo et amaritudo in gustu. Et volu-
it numerare eas, ut appareat per inductionem quod una-
quaeque earum non completur nisi per alterationem. Et in
alteratione alterans semper est cum alterato. Deinde dicit:
Aut ita quod patiatur aliquod istorum, id est et quod omnia corpo-
ra mota non diversantur nisi patiendo secundum aliquam
istarum qualitatum, sive corpora fuerint animata aut
inanimata. Et dixit hoc, quod corpus non agit aliquam
istarum qualitatum nisi quia disponitur per illam. Et cum
posuit quod istae sunt differentiae sensibilium et fuit ma-
nifestum in omnibus, quoniam indigent in hoc quod patian-
tur secundum unamquamque istarum qualitatum, ut calefi-
ant aut infrigidentur. Sed quia calefaciens et infrigidans
tangit calefactum et infrigidatum, verificavit il-
lud quod intendebat declarare. Et est quod omne al-
terans tangit alteratum. Et hoc intendebat cum di-
xit: Corpora enim animata etc., id est et necesse est ut
isti sint modi alterationis, quia omne corpus anima-
tum aut inanimatum non dicitur alterari nisi cum cale-
fit aut infrigidatur aut patitur secundum aliquam istarum
qualitatum, quas numeravimus scilicet priorum sensibilium.

*[Vetus:] Et ipsi autem sensus alterantur. Patiuntur
enim actus non ipsorum motus est per cor-
pus patiente aliquid sensu, sed quaecum-
que igitur alterantur inanimata et ani-
mata, scilicet omnia haec alterantur. Sed quaecum-
que autem alterantur animata, non secundum hoc al-
terantur inanimata, secundum enim sensus non alte-
rantur. Et latet cum alterantur inanimata. Ni-
hil enim prohibet et animata latere, cum al-
terantur, cum non secundum sensum accidit. Haec
igitur alterationis ipsis, siquidem
igitur sensibiles sunt passiones, omnis
per hoc alteratio est. Hoc autem mani-
festum est, quod patiens et passio similiter. Et ho-
rum nullum est medium huic enim aer est
continuus aeri aut continuatur cor-
pus. Et sic superficies quidem ad lu-
men terminatur. Lumen autem ad visum. Si-
militer autem et auditus et odoratus
admovens ipsius primum, eodem autem
modo et simul et gustus et sapor est.
[Scotus:]Et ipsi etiam sensus alterantur quia patiun-
tur. Actio enim eorum est motus et omne secundum
quod alterantur inanimata per illud etiam al-
terantur animata, sed non per omne il-
lud per quod animata alterantur, alteran-
tur inanimata. Non enim alterantur per sen-
sus. Et cum accidit etiam ut alteratio il-
lorum sit sine sensibilibus non percipie-
mus alterationem. Et cum passiones
praecedunt, tunc formae erunt sensibiles
<pb n="[173r
et mediantibus formis erit alteratio.
Ergo manifestum est quod faciens passio-
nem. Et patiens insimul sunt. Et inter
illa non est medium. Aer enim est continu-
um et corpus est coniunctum aeri et su-
perficies sequitur lumen et lumen vi-
sum et secundum hunc modum etiam audi-
tus et tactus sequuntur primum moto-
rem. Et similiter gustans et gustus*.
Cum declaravit quod in omnibus alterationibus appa-
ret, quod inter alterans et alteratum non est medium.
Et existimatur quod sensus patiuntur quomodo modorum
sensibilium quae alterant eos. Vult declarare in istis
etiam, quod necesse est, ut alterans et alteratum primum
sint simul. Et dixit: Et ipsi etiam sensus alterantur, id est et
in sensibilibus etiam invenitur aliqua alteratio quodam-
modo. Deinde dicit: Quia agunt scilicet quoniam actio eorum est motus,
id est movere non moveri et pati non agere. Sunt enim de
virtutibus passivis non activis. Et cum narravit,
quod in sensibus invenitur modus alterationis alius a
modo alterationis, quae est in ipsis sensibilibus, cum
ista alteratio sit corporalis et illa spiritualis, ut de-
claratum est in libro de anima. Narravit quod res anima-
tae alterantur per duas alterationes insimul, scilicet spiritualem exi-
stentem in sensibus et corporalem existentem in sensibilibus in anima-
ta autem non alterantur nisi altero genere tantum. Et dixit:
Et omne per quod alterantur etc., id est et causa in hoc est, quo-
niam animata alterantur per sensus et per non sensus. In-
animata autem alterantur per non sensus tantum cum
non habeant sensus.

Deinde dicit: Et cum accidet etiam, id est
et cum accidet animatis alterari sine sensibus, tunc
alteratio non comprehendetur neque percipietur quem-
admodum inanimata non comprehendunt hoc quia non
est ita quando alterantur secundum sensus, quoniam tunc
comprehendemus alterationem. Deinde dicit: Et cum pas-
siones praecedunt etc., id est et cum passiones prae-
cedunt sensus et media quae sunt inter sensus et qua-
litates sensibiles, tunc qualitates erunt sensibiles, id est
comprehensibiles a sensu. Et intendebat per hoc, quod
passio communis est naturae in hoc quod sensus compre-
hendat sensibilia, sed in communi passione declaratum
est quod alterans est cum alterato. Ergo necesse est ut pas-
sio sensuum sit huiusmodi, scilicet quod inter eos et inter po-
stremum agens non sit medium. Et quod alterans
in eis sit cum alterato. Deinde dicit: Et mediantibus formis etc.,
id est et mediantibus qualitatibus sensibilibus et
existentibus in corpore quod sequitur sensus alterabuntur
sensus. Et cum declaravit hunc sermonem dixit: Er-
go manifestum est etc., id est et intendit per faciens
passionem, qualitatem quae est in corpore tangentem
instrumentum sensus et per passionem, passionem exi-
stentem in instrumento. Deinde dicit: Aer enim est continuum
etc., id est et non debet aliquis dubitare de sensi-
bus qui moventur a sensibilibus de remote, ut in vi-
su color enim movet aerem. Et aer movet sensum. Aer
enim continuum est cum sensu. Et corpus sensibile coniun-
ctum est cum aere. Deinde dicit: Et superficies etc., id est et
superficies in qua est color tangit corpus illumina-
tum, scilicet aerem luminatum, et aer illuminatus tangit vi-
sum et accepit hic lumen loco illuminati. Et intendit
per luminatum diaphanum in actu non illuminatum
<pb n="[173v
ex se. Deinde dicit: Et secundum hunc modum etiam etc. Et inten-
dit per primum motorem in auditu motum qui est in
aere qui percutit concavum auris. In olfatu vero
est odor perveniens ad nares. Deinde dicit: Et similiter etc.,
id est et ita est de sensibus quorum sensibilia sunt se-
parata sicut de sensibus quorum sensibilia sunt tan-
gentia. Verbi gratia in gustu et tactu. In sensibus enim quorum
viscera tangunt sensibilia, non est dubium in hoc,
sicut est in eis qui sunt separati a sensibilibus. Et cum de-
claravit quod inter motorem et motum primum in altera-
tione non est medium neque in ipsis sensibus si vo-
catur alteratio, incepit declarare hoc in augmento
et dixit:

*[Vetus:] Similiter autem et in inanimatis et in insensi-
bilibus et quod augetur et augens. Apposi-
tio enim quoddam est augmentum, quia similia
sunt et quod augetur et augens et decre-
mentum. Decrementi autem causa ablatio quae-
dam est. Manifestum igitur est, quod mo-
ventis ultimi et primi, quod movetur,
nullum est medium, sed medium moven-
tis et eius quod movetur.
[Scotus:]Et similiter est de augente et augibili
augmentum est additio. Et sic augmen-
tans et augmentatum erunt simul. Et similiter
diminutio et subtractio. Manifestum
est igitur quod inter postremum motum, et
primum motorem non est aliquid me-
dium*.
Dicit: Et similiter declarabitur quod inter augmentans
et augmentatum non est medium. Augmentum enim est
additio augmentati, sed inter illud cui additur et illud
quod addit non est medium. Et hoc manifestum est,
unde necesse est quod augmentans et augmentatum
sint insimul. Et similiter de diminutione. Diminutio
enim est subtractio diminuti et subtractum necessario
est cum illo a quo subtrahitur. Deinde dicit: Manifestum est
igitur, quod inter etc. et vocat ipsum primum moto-
rem, id est quia movet sine medio non quia est primus
naturaliter. Et in quibusdam libris dicit: Manifestum
est igitur quod inter postremum motorem et primum mo-
tum non aliquid est omnino. Et intendit quod inter primum
motum a motore et illud non est aliquid sive motor
fuerit primus aut postremus, scilicet quod primum motum
ab aliquo motore movetur secundum tactum.
*[Vetus:] Quoniam autem quae alteran-
tur omnia alterantur a sensibilibus. Et solum horum altera-
tio est. Quaecumque solum se dicuntur pati ab
his ex his considerabimus.
[Scotus:]Quoniam autem omne quod alteratur: alteratur
a sensibilibus. et quod alteratio est istorum
solorum. Et illorum quae recipiunt passi-
onem ab istis. Scietur ex hoc quod narra-
bimus*.
Incepit hic perscrutari de hoc, quod motus alterati
omnis est de praedicamento qualitatis in genere qua-
litatis passivae et dixit: Quoniam autem omne quod alte-
<pb n="[173v
ratur etc., id est quoniam omne quod movetur
motu alterativo movetur in genere sensibilium, scilicet in tan-
gibilibus aut in sapore aut in colore. Et consideran-
dum est utrum iste modus inveniatur in omnibus sensi-
bilibus aut in quibusdam. Et est manifestum quod ista
alteratio invenitur in prima contrarietate quae est
in tactu, scilicet calidi et frigidi et sicci et humidi. Et similiter vide-
tur esse in contrariis sequentibus ista, verbi gratia duri-
tiae, mollitiae. Sed tamen primo est in primis qualita-
tibus in istis autem secundo et mediantibus primis. Et
similiter in gustu. In sonis autem videtur quod alteratio
de gravi in leve est modo aequivoco cum istis, cum
sonus sit passio facta in aere a percussione corpo-
rum. In olfatilibus vero qualitates manifestae sunt
sed contraria latent in eis, ut dictum est in libro de
anima. Et cum ita sit, cum dixit: Alterantur a sensibi-
libus, intelligendum est ab omnibus sensibilibus si intel-
lexerimus universalitatem sint autem excipiens sonos.
Deinde dicit: Et quod alteratio est istorum solorum, id est et ma-
nifestum est quod motus alterationis est istius gene-
rationis tantum de praedicamento qualitatis. Deinde dicit: Et
eorum quae recipiunt istas qualitates ab aliis per se
non per accidens, quasi dicat quod iste motus attribuitur quali-
tatibus, quae sunt in hoc genere. Et rebus quae reci-
piunt per se istas qualitates.

*[Vetus:] Aliorum enim maxime, si aliquis intelli-
gat in figuris et in formis et habitudi-
nibus et horum remotionibus et acceptum
omnibus, videtur quod est alterationis. Non
est autem neque in his, sed fiunt haec, cum
quaedam alterantur. Densata enim aut
rarefacta aut cum sit calida aut fri-
gida materia. Alteratio enim non est ex
quo quidem est forma statuae. Non di-
cimus formam neque ex quo figura py-
ramidis est aut lecti, sed denominan-
tes hoc, hoc quidem aeneum, illud ve-
ro cereum, aliud vero ligneum. Quod au-
tem alteratur es dicimus. Humidum enim esse
es, dicimus autem calidum aut forte aut
non solum sic, sed humidum et calidum es
aequivoce dicentes passioni materiam, quoniam
ergo ex quo quidem forma et figura
et quod factum est aequivoce non dicun-
tur cum figuris, quae sunt ex illo, quae
autem alterantur cum passionibus aequi-
voce dicuntur. Manifestum est, quod in
solum sensibilibus alteratio est.
[Scotus:]Dicamus igitur de alteratione, quod pro-
prie videtur esse inter alias qualita-
tes in figuris et formis et vestit eas
et denudat. Et non etiam sunt in istis, sed
ista fiunt quando aliqua alterantur. Quando
enim materia densatur et rarefit et calefit
aut infrigidatur. Alteratio vero non
<pb n="[174r
quoniam id ex quo fit forma idoli
non dicimus ipsum esse formam neque
illud, ex quo fit figura aut figura
lecti dicitur esse figura. Sed denominantur
nomina ut dicimus in illo quod est cu-
preum in hoc autem cereum et in
alio ligneum. In alterato vero dicimus
illud. Dicimus enim in cupro quod est
humidum aut calidum aut durum
et hoc non hoc tantum, sed dicimus quod
humidum et quod calidum est cuprum et
sunt communia in nomine propter hoc
quod materia recipit passionem. Cum
igitur illud ex quo fit forma aut figu-
ra facta non habet communicationem
in nomine cum figuris ex quibus
factae sunt. Alteratum autem convenit
in nomine cum passionibus ex quibus
alteratur. Manifestum est quod in solis sen-
sibilibus est alteratio*.
Cum voluit declarare quod transmutatio quae dicitur
alteratio non invenitur de generibus qualitatum
quattuor, nisi in genere sensibilium. Et si quis vide-
bit eam esse in alio genere dignius est, ut sit in ge-
nere qualitatis existentis in quantitate et in formis
quae sunt in animato secundum quod est animatum, incepit declarare
hoc hic non invenitur in istis generibus, ex quo
apparebit quod cum in istis non inveniatur, quanto
magis in ceteris generibus qualitatis. Et dixit: Di-
camus igitur de alteratione etc., id est quoniam
si transmutatio quae dicitur alteratio fuerit in alio
genere praeter genus qualitatum passivarum existima-
tum est ipsam esse in figuris, quae sunt in genere
qualitatis, quae est in quantitate secundum quod est
quantitas. Et in formis quae sunt anima et animato
quod est aliud genus. Deinde dicit: Et vestire et denuda-
re, id est et dicitur aliquid alterari, quando recipit aliquam
istarum figurarum et quando denudatur ab ea.
Et intendebat declarare quod motus alterationis si
existimatur esse in istis rebus existimatur apud
generationem et corruptionem earum non quando
sunt fixae.

Et cum declaravit quod nullus existimat
alterationem esse in aliquo genere qualitatis nisi
sit in istis duobus, incepit declarare quod non invenitur
in istis duobus. Et dixit: Sed ista fiunt quando al-
terantur aliqua id est et in istis duobus generibus
non invenitur alteratio, sed generatio rerum existen-
tium in istis duobus generibus sequitur veram
alterationem non quia alteratio existit in eis sicut
in rebus quae alterantur in rei veritate. Et hoc inten-
debat cum dixit: Sed ista fiunt etc., id est sed iste
qualitates fiunt quando alterantur illae, quae sunt
qualitates alterabiles in rei veritate. Deinde
narravit, quomodo accidit hoc. Et dixit: Quando
materia densatur etc., id est et generatio formarum
et figurarum sequitur alterationem materiae aut
quando condensatur et rarefit secundum videntes
quod raritas et densitas sunt causae generationis et
<pb n="[174r
corruptionis aut quando calefit aut infrigidatur
secundum quod est verum in se, ita ut mihi videtur
est intelligendus iste locus. Densitas enim et raritas
sunt apud rerum qualitates sequentes calidum et
frigidum. Densitas enim nil aliud est nisi transmu-
tatio alicuius ad minorem magnitudinem et rari-
tas ad maiorem. Antiqui vero dicebant quod densitas
est constrictio pororum corporum et raritas expan-
sio et quod hae duae sunt causae generationis, cum
generatio apud eos sit congregatio et segregatio.
Et hoc bene concessum est in corporibus habentibus
poros, sed non sunt causae generationis et corru-
ptionis ut fingebant, sed secuntur generationem et
corruptionem. Deinde dicit: Alteratio vero non, id est quod autem
generatio figurarum et formarum sit alteratio
impossibile est. Materiae enim quae recipiunt formas
non dicuntur formae, verbi gratia, quoniam
cuprum non dicitur idolum, scilicet quia cupro non da-
tur hoc nomen neque ligno hoc nomen lectus.
Deinde dicit: Neque illud ex quo fit figura etc., id est neque
illud fit figura et est cera. Dicitur figura et similiter
lignum non dicitur lectus. Neque etiam e converso
scilicet quod forma nominetur a nomine materiae, verbi
gratia ut lectus dicatur lignum. Deinde dicit: Sed denominantur
etc., id est et forte licet non nominentur a nomine
materiae tamen denominantur, ut cum dicitur quod
idolum est cupreum non cuprum. Et cum posuit
quod figurae et formae quae sunt in anima et animato non
nominantur a nomine materiae sed denominantur,
incepit narrare quod non est ita in alteratione. Et dixit:
Alteratum vero etc., id est illud autem quod recipit
alterationem nominatur a nomine eius in quod
alteratur, ut cum dicitur quod cuprum quod alteratur
ad calliditatem aut ad frigiditatem, est calidum aut
frigidum sed cuprum quod alteratur ad aliquam figuram,
non dicitur illa figura, verbi gratia ut cuprum
sit triangulus. Deinde dicit: Alteratum vero dicitur illud
id est quoniam subiectum alterationis denominatur
a qualitate quae est in alteratione. Dicemus enim
frigidum et humidum intendendo subiectum frigi-
ditatis et humiditatis et cum dixit hoc. Deinde dicit causam et
dixit: Et sunt communia in homine etc., id est et
subiectum et accidens communicant in eodem nomine,
quia subiectum non exit a sua sententia existente
accidente, sicut subiectum recipiens formam exit
a sua substantia existente forma. Et haec est differentia
inter formam et accidens. Deinde induxit syllogismum
super hoc et dixit: Cum igitur ex quo fit forma etc.,
et compositio istius sermonis est in secunda figura
sic illa quae recipiunt formas non communicant
in nomine in rebus alteratis, sed alterabilia commu-
nicant in nomine cum passionibus, ergo illa quae
recipiunt formas non sunt alterabilia.

*[Vetus:] Amplius et aliter dicere incon-
veniens est. Dicere enim hominem
alteratum esse et domum accipientem
finem ridiculum est, si perfectionem
domus tectionem aut laterationem dicimus
alterationem esse. Laterata autem domo
aut cooperta alterari domum.
[Scotus:]Et contingit etiam in hoc inopinabile
<pb n="[174v
hoc modo. Dicere enim hominem alte-
rari et domum alterari cum completur
et perficitur est derisibile, quoniam si
dixerimus quod perfectio domus quae est
cooperire cum tegulis et facere tegulas
est alteratio. Dicemus quod cum domus
est cooperta et fuerint tegulae quod alte-
ratur. Declaratum est igitur quod altera-
tio non est in eo quod generatur*.
Iste est alius sermo, in quo declarat quod figurarum
generatio non est alteratio et quod si aliquis posue-
rit, quod generatio figurarum est alteratio, continget
ei ponere quod generatio in substantia est alteratio
quod est valde improbabile. Et similitudo inter illa est
quoniam subiectum in eis non est idem de prin-
cipio generationis ad finem. Et ideo generatum
non nominatur a nomine subiecti et quia igitur
iam apparuit ex praedicto sermone quod figurae
in hoc sunt similes formis substantialibus et quod
idem contingit in eis, incepit declarare, quod accidit
de inopinabili, si dixerimus quod figurae dum ge-
nerantur alterantur. Et dixit: Et contingit etiam in-
opinabile etc., id est et dicens quod generatio figura-
rum est alteratio contingit ei magnum inopinabile
et est dicere in homine cum generatur quod alteratur.
Et similiter in domo. Conveniunt enim in hoc quod
subiectum eorum non est idem de principio motus
usque ad finem induxit illud inopinabile et dixit:
Quoniam si dixerimus quod perfectio domus etc.,
id est quoniam impossibile est dicere domum alterari
cum generatur, nisi dicamus quod domus iam perfecta
est, quod declaratum est ipsam esse substantiam, ut
tectum et tegulae est ex genere qualitatis quod dicitur
alteratio, id est quoniam si dixerimus quod perfectio do-
mus quae est ligna et tegulae, tunc possimus dicere
quod generatio domus est alteratio. Et existimatur quod
in hoc sermone destruxit antecedens, quoniam
apparet ex hoc quod intendebat, sed hoc non dicitur
in domo, quoniam sua generatio perficitur. Ergo
neque hoc dicitur in eo dum generatur, sed tamen
hoc verum est in consecutione convertibili sicut in
ista. Nam cum posuerimus, quod illud, quod generatur,
alteratur, sequitur, ut generatum sit in capitulo
alterationis. Et similiter cum posuerimus quod gene-
ratum est in capitulo alterationis sequitur, ut ge-
neratio sit alteratio.

*[Vetus:] Manifestum autem est, quia quid est alte-
rationis non est in his, quae fiunt
neque enim in habitibus. Habitus enim
virtutes et malitiae sunt, virtus autem
omnis et malitia ad aliquid sunt,
sicut sanitas quidem calidorum et
frigidorum commensuratio quaedam
est aut eorum quae sunt intra ad ali-
quid continens. Similiter autem et pul-
chritudo et materies ad aliquid sunt.
Dispositiones enim quaedam perfecti ad
<pb n="[174v
optimum sunt, dico autem perfecti
esse quod sanat et dispositum est circa
naturam, quoniam igitur virtutes
et malitiae sunt ad aliquid. Hoc autem
neque generationes sunt neque ipsorum generatio
est neque omnino alterationes. Mani-
festum est, quod non omnino est, quod est
alterationis circa habitus.
[Scotus:]Declaratum est igitur quod alteratio non
est in eo quod generatur, quoniam neque
in formis. Formae enim sunt virtutes
aut vitia et virtus et vitium sunt
de capitulo relationis. Quemadmodum
sanitas est de aliqua temperantia
ex rebus calidis et frigidis aut ex
extrinseco aut in respectu aeris continen-
tis. Et similiter pulchritudo etiam et
fortitudo sunt de capitulo relationis.
Sunt enim dispositiones animalium in respectu
nobilissimi animalium. Et dico laudabilis-
simam dispositionum illam quae est na-
turalis pura. Et cum virtutes et vitia
sunt de capitulo ad aliquid et illa
quae sunt de capitulo ad aliquid
non habent generationem neque universa-
liter alterationem. Manifestum est quod
alteratio non est in formis*.
Cum declaravit quod in genere qualitatis quae est
in quantitate non est alteratio, incepit etiam de-
clarare hoc in alio genere praedicamenti qualita-
tis, scilicet in formis quae sunt in anima et in animato. Et
incepit a formis quae sunt in corpore. Et dixit: De-
claratum est igitur quod alteratio etc., id est et cum de-
claratum sit quod alteratio non est in eo quod generatur
neque in eo quod est de genere generati, id est de genere
formarum. Manifestum est quod non est etiam in for-
mis quae sunt in animato. Et narravit hoc et dixit:
Formae enim sunt virtutes aut vitia scilicet quoniam omne
quod attribuitur corpori animalium est aut virtus aut vitium,
scilicet aut virtus corporalis, ut pulchritudo aut vitium,
ut turpitudo. Deinde posuit aliam propositionem
et est quod virtutes et vitia sunt relatam. Et quia hoc in
quibusdam manifestius est quam in quibusdam, ince-
pit exemplificare de parentibus, ut declararet
illa quae latent quemadmodum sanitas etc.,
id est et quemadmodum manifestum est quod sanitas est aliqua
temperantia id est mediocritas inter res calidas et
frigidas aut in complexione corporis et membro-
rum aut in rebus continentibus corpus in respectu
corporis. Medium autem relativum dicitur in respectu
extremorum. Similiter apparet hoc in fortitudine
et pulchritudine, quoniam sunt relativae. Et cum decla-
ravit quod fortitudo et pulchritudo sunt sicut sanitas,
incepit dicere illud, in quo conveniunt, ex quo certi-
ficatur ea esse relativa et dixit: Sunt enim dispositiones
etc., id est et pulchritudo et fortitudo sunt in capitulo
<pb n="[175r
ad aliquid, sicut in sanitate, quia pulchritudo et for-
titudo et aliae formae corporales similes his sunt
dispositiones laudabiles in animalibus, quae non
intelliguntur nisi in respectu laudabilissime dispo-
sitionis. Et omne quod intelligitur in respectu alterius est ad
aliquid necessario. Dispositio enim laudabilissima
animalis est, ut in omnibus dispositionibus suis
sit secundum cursum naturae. Et pulchritudo in ali-
quo animali est dispositio in forma creaturae con-
siderata secundum dispositionem quam habet in crea-
tione nobilissimi animalium in illa specie. Et est illud
quod in omnibus suis dispositionibus est secundum
cursum naturae. Et similiter fortitudo est dispositio
secundum cursum naturae eius in potentia. Et quod
fortitudo est ad aliquid manifestum est. Non enim
dicitur nisi in respectu debilitatis. Et similiter est de
pulchritudine cum dicatur in respectu turpitudinis,
est enim universaliter proportio inter membra media
et extrema. Et cum declaravit quod istae formae
sunt ad aliquid, dixit: Et cum virtutes etc.,
id est et cum sit declaratum quod formae et virtutes cor-
porales sunt ad aliquid. Et sit declaratum in quinto
istius libri quod in praedicamento ad aliquid non est
generatio neque transmutatio neque alteratio, ma-
nifestum est quod sequitur in prima figura, quod in
formis corporalibus et in animatis non est alteratio.

*[Vetus:] Neque circa virtutes animae et malitias.
Virtus enim perfectio quaedam est.
Unumquodque enim tunc maxime perfectum
est, cum attingit proprie virtuti. Et
tunc est maxime secundum naturam
sicut circulus tunc maxime secundum
naturam est, cum maxime circulus
sit. Malitia autem corruptio horum
et remotio est.
[Scotus:]Neque etiam in virtutibus et vitiis
animae. Virtus enim est aliqua perfectio
unaquaeque enim rerum tunc est perfecta
in illa hora proprie in qua pervenit
ad virtutem propriam. Et erit in fine
dispositionis naturalis. Quemadmo-
dum circulus tunc erit in dispositione
naturali, cum erit circulus in fine.
Vitium autem distat et separatur
ab illo*.
Cum declaravit quod alteratio non est in genere
qualitatis quae est in quantitate in eo quod est quan-
titas, incepit declarare hoc in formis animatis.
Et incepit in hoc a virtutibus moralibus antequam
a comprehensivis et dixit: Neque etiam in virtutibus
et vitiis animae. Deinde induxit signum super
hoc et dixit: Virtus enim est aliqua perfectio, id est et
in perfectione non est motus alterationis, ergo in
virtute non est alteratio, cum generatio eius non
sit alteratio et cum posuit quod virtutes sunt perfectio.
Et intendit declarare quod perfectio non est alteratio,
incepit declarare propositionem per quam decla-
<pb n="[175r
ratur hoc et est quod perfectio non est divisibilis.
Alteratio autem est in re divisibili secundum magis et
minus, ut dictum est in quinto de motu scilicet quod non
invenitur, nisi in rebus divisibilibus et dixit: Quo-
niam unaquaque rerum est perfecta in illo tempore,
in quo pervenit etc., id est et perfectio est indivi-
sibilis, quoniam aliquid non fit perfectum, nisi in
tempore in quo pervenit ad perfectionem. Et causa in
hoc est quod istud tempus est indivisibile est, quo-
niam illud quod pervenit in illa hora est indivisibile.
Et est perfectio quia est finis rei naturalis et finis
est indivisibilis. Deinde dicit: Et erit in fine rei naturalis,
id est et ens erit in eo in fine rei naturalis et cum hora
in qua invenitur perfectio est indivisibilis et est de-
claratum quod omnis motus est in divisibili mani-
festum est quod alteratio non est in perfectione. Et cum
posuit quod perfectio est in fine rei naturalis et quod
finis rei naturalis est indivisibilis, incepit demon-
strare hoc in circulo. Cum hoc manifestum
sit in eo scilicet quoniam est perfectio indivisibilis, non
enim est circulus magis quam circulus. Et dixit:
Quemadmodum circulus etc., id est et perfectio re-
rum naturalium est indivisibilis quia sunt in fine,
non ante sicut est dispositio in circulo, quoniam
perfectio eius est quando fuerit in fine. Non enim
est circulus ante finem et quasi dicat et perfectiones sunt
indivisibiles quia perfectiones sunt similes per-
fectioni circuli. Quemadmodum circulus non est
circulus ante finem. Similiter est in aliis perfectio-
nibus. Et cum declaravit quod virtus est indivisibilis,
declaravit hoc etiam in vitio et dicit: Et vitium etc., id est
et vitium est separatio et remotio ab illa fine indi-
visibili et cum iste finis est indivisibilis, ergo et
illud quod distat ab eo maxime est indivisibile. Et sic
non est medium inter virtutem et vitium. Motus
autem est in eis inter quae est medium, ut declaratum
est in quinto. Et totum hoc intellectum est ex suis
verbis potentialiter.

*[Vetus:] Fit quidem igitur cum quiddam
alteratur. Et acceptio virtutis et remo-
tio malitiae. Alteratio tamen horum neutrum
est, quod autem non alteretur aliquid ho-
rum manifestum est. Virtus quidem
enim aut impassibilitas quaedam est
aut passibile est sic. Malitia autem
passibilis est aut contraria passio est
virtuti. Et hoc totum est, quod moralem
virtutem in voluptatibus et tristitiis
esse accidit aut enim secundum actum
est, quod est voluptatis aut per memo-
riam aut specie, siquidem igitur
secundum actum est. Sensus est
causa, si vero per memoriam aut per speciem
ab ipso est aut enim insunt qualia
passi sumus. Reminiscentibus volu-
ptatis aut qualia patiemur sperantibus.
[Scotus:]Et diminutio a virtute et denudatio
<pb n="[175v
a vitio fiunt quando aliquid
alteratur, sed neutrum est alteratio. Et
signum eius quod aliqua alterantur
manifestum est. Virtus enim est aut
inreceptibilitas passionum aut re-
ceptio eorum tali modo. Vitium autem
est receptio passionum contrario
modo illi, quo virtus recipit eas. Et
universaliter accidit quod virtus mo-
ralis sit in modis voluptatis et tri-
stitiae. Voluptas enim aut est actu
aut per rememorationem aut specie
eius autem quod est actu causa est sen-
sus. Illud autem quod est per rememo-
rationem aut per speciem erit secun-
dum hoc. Voluptas enim accidit
nobis aut per rememorationem eius
quod habuimus ex ea aut per speciem
ad illud quod habendum est*.
Cum declaravit quod in qualitate, quae est in quanti-
tate non est alteratio et quod generatio eius sequitur
alterationem et declaravit quod in virtutibus animae
non est alteratio, vult declarare quod sequuntur alte-
rationem, quod non fecit in formis corporalibus, quia
manifestum est eas sequi alterationem. Et dixit: Et
diminutio etc., id est et vitium et virtus fiunt a re-
bus alterativis, sed factio earum in se non est alte-
ratio, cum sint indivisibiles ut declaratum est. Deinde
induxit signum super hoc et dixit: Et signum quod aliqua
alterantur manifestum est quorum alterationem
sequitur factio virtutum et vitiorum. Virtus enim
aut est prohibitio vitiosi a receptione passionum
corporalium aut est receptio passionum modo terminato
et quomodocumque fuerit necesse est, ut sequantur passio-
nem. Si autem fuerint mediae in passione sicut enim
est verum manifestum est quoniam sequuntur
medium in passione. Ipsa enim passio corporalis
erit per alterationem, immo est ipsa alteratio. Et simi-
liter si sequitur impassibilitatem. Prohibitio enim a
passione prava erit per passionem contrariam illi
passioni pravae et cum dixit, quod virtus sequitur
alterationem cum sequitur passionem et passio est
alteratio. Dixit hoc etiam in vitio et dixit: Vitium
autem est etc., id est vitium autem sequitur rece-
ptionem passionum quae sunt contrariae passionibus
quas sequuntur virtutes. Sed quaeritur quomodo dicitur
quod virtus sequitur passionem laudabilem et vitium
passionem illaudabilem. Et passio laudabilis et il-
laudabilis sequuntur virtutem et vitium, virtus
enim est habitus per quam patitur passionem illau-
dabilem. Ad hoc autem dicendum est quod isti duo
habitus acquiruntur consuetudine passionum lauda-
bilium aut illaudabilium, ergo existentia eorum perfecte
necessario sequitur passionem. Et cum sit declara-
tum quod virtus et vitium sequitur passionem, est
declaratum quod passio est alteratio, sequitur ex hoc
quod virtus et vitium sequuntur alterationem.

Deinde dicit: Et
universaliter accidit etc., id est virtus moralis
<pb n="[175v
est in voluptabili et contristabili scilicet in quaerendo
voluptabile et fugiendo contristabile, secundum
quod oportet et quando oportet. Et intendebat per hoc
dicere quod virtus sequitur passionem. Nam quaerere
voluptabile et fugere contristabile sequuntur passio-
nem. Et syllogismus componitur sic: Virtus invenitur
in contristabili et voluptabili et contristabile et vo-
luptabile sequuntur passionem, ergo virtus sequitur
passionem. Et similiter declarabitur per hunc syllogi-
smum in vitio et quia voluptabile aliud est in
praeterito et aliud in futuro. Declaravit hoc et dicit:
Voluptas enim aut est in actu etc., Et intendit
per actum tempus praesens et per rememorationem
praeteritum et per speciem futurum. Et quia unusquisque
istorum trium modorum voluptatis proprius est
alicui virtuti virtutum animae. Et dixit: Eius vero
quae est in actu causa est sensus, id est voluptatis enim
quae est in actu. Causa est quia comprehenditur sen-
su, qui est in actu et eius quae est per spem causa est
sensus, sed de sensu qui est in potentia ille qui iam
exivit in actum, proprium est virtuti rememorati-
ve et ille qui futurus est imaginative. Delectamur
enim per rememorationem quando imaginati su-
mus illud rememoratum quasi iam exisset in actum.
Et similiter est de sperato. Omnia igitur pendent a
sensu. Et ideo dixit: Voluptas enim accidit nobis
etc. Et quasi intendebat per hoc confirmare quod
voluptas fit a passione quae fit a sensibili. Et quia
voluptatio est per spatium et illud quod sciendum est,
potest hic fieri conclusio, scilicet quod voluptas sequitur
passionem a sensibili, quoniam necesse est si vo-
luptas sit passio aut sequatur passionem, ut facta
sit a passione sensibili, cum sit positum quod passio-
nes fiant a sensibilibus et insensibilibus. Et ideo
dissolvit quaestionem narrando quod voluptas in prae-
terito et futuro est sensibile in potentia et quod com-
prehensio sensibilis in potentia et in actu sequitur
eam necessario passio.

*[Vetus:] At vero neque in intellectiva parte animae
est alteratio. Sciens enim maxime
ad aliquid dicitur. Hoc autem ma-
nifestum est. Secundum enim nullam
potentiam in moventibus factum
est, quod est scientiae, sed existente quo-
dam ex ea enim, quae est secundum
partem experientia universalem acci-
pimus scientiam. Neque igitur actus
generatio est nisi aliquis reversionem
et tactum generationes dicat hu-
iusmodi enim est actus. Quae autem
ex principio est acceptio scientiae, non est
generatio neque alteratio. In quiescen-
do namque et sedendo anima sciens
fit et prudens, sicut igitur neque cum
dormiens surgat aliquis aut ebrius
pauset aut infirmans ordinetur
factus est sciens et etiam prius non
<pb n="[176r
poterat uti et secundum scientiam
agere, sed mutata perturbatione et
in statum reveniente intellectu ine-
rat potentia ad scientiae congruita-
tem. Huiusmodi igitur aliquid fit et
quod est ex principio in scientiae existentia.
Turbationis enim quies quaedam
est restitutio. Neque igitur infantes
possunt adiscere non iudicant sensibus. Si-
militer senioribus. Multa enim
turbatio circa hoc et motus, statur
autem et pausatur turbatio aliquando
quidam a natura, aliquando autem ab aliis.
In utrisque autem his alterari aliquid
accidit, sicut cum surgat et fiat vi-
gilans ad actum. Manifestum igitur,
quantum ipsum alterationis in sensi-
bilibus est et in sensibili parte et in
alio nullo nisis secundum accidens.
[Scotus:]Neque in parte distinguente de anima
est alteratio. Sciens enim et cogno-
scens dignius dicentur de capitulo
ad aliquid. Et hoc manifestum est,
quoniam cognitio non est in cogno-
scente ita quod aliqua potentia omni-
no moveatur, sed cum aliquid fue-
rit, quoniam per experientiam rerum
particularium comparamus cogni-
tionem mutabilem. Neque intellectus
est etiam generatio, nisi quis dicat
quod videre etiam et sentire est generatio
et quod tale est intelligere et acquirere
cognitionem in principio non est
generatio neque alteratio. Homo enim
sit sciens et intelligens quando anima
eius quiescit et firmatur. Quemadmo-
dum igitur homo quando expergefit
a somno aut quando deinebriatur
aut quando fuit infirmus non dici-
tur ipse fieri sciens, licet prius non
habebat potentiam utendi scientia
neque operandi ea. Deinde postquam re-
cessit illa conturbatio et quiescit in-
tellectus invenitur in eo ista poten-
tia quae fit, ita est in eo quod invenitur
in principio in dispositione cognitio-
nis. Cognitio enim est quies et recti-
tudo neque pueri etiam possunt adi-
scere aut communicare in sensibus
sicut plurium annorum. Nam contur-
<pb n="[176r
batio et motus in pueris est multa.
Et ista conturbatio rectificatur et cessat
quaedam a natura et quaedam in
aliis rebus, ut a disciplina et a
similibus. Et in istis duobus necesse
est, ut aliquid alteretur, sicut est dispositio
eius quod expergefit a somno et est som-
nus apud actum. Manifestum est
igitur, quod alteratio est in sensibilibus
et in parte sensibili animae, in aliis
autem non nisi per accidens*.

Cum declaravit quod in parte rationabili operativa
non est transmutatio, vult declarare quod neque in parte
comprehensiva animae fit transmutatio neque alte-
ratio et dixit: Neque in parte distinguente. Et inten-
dit per partem distinguentem comprehendentem.
Et est virtus sensibilis et imaginativa et rationabilis.
Deinde dicit: Cognoscens enim dignius est, etc., id est et
signum eius est quod generatio istorum videtur esse
de genere relationis et maximae partis rationabilis.
Est enim dignius ut existimetur esse de capitulo
ad aliquid quam de qualitate. Et intendit quod esse com-
prehensionem in nobis non est aliquid factum in
se, sed in respectu ad nos scilicet quando anima fuerit
praeparata ad recipiendum illas comprehensiones,
ut ferrum praeparatur per tersitudinem ad recipiendum
lucem et alios colores et formas non quod comprehen-
siones generentur in se, ita quod ante non erant. Et
hoc quod dixit manifestius est in intellectu quam in aliis
virtutibus comprehensivis et ideo dixit: Cognoscens
enim etc., sed intendebat per cognoscens in-
tellectum. Et forte intendit per cognoscens omnes
virtutes comprehensivas et erit ista comparatio
inter illas et alias partes animae non rationabiles
scilicet morales. Deinde dicit: Et hoc manifestum est etc., id est
quoniam cognitio non fit in cognoscente ita quod
pars cognoscens sit transmutata, sed fit quando
aliud aliquid transmutatur, sicut est dispositio in
omnibus relativis, verbi gratia in columna. Columna
enim non transmutatur in se, quando de sinistra po-
sita est in dextro, sed aliud, verbi gratia Socrates. Et similiter
est dispositio in factione cognitionis, quoniam hoc
non fit ita quod pars cognoscens transmutetur, sed
quod aliud transmutatur. Et est illud in respectu cuius
dicitur illa cognitio. Et cum narravit quod cognitio
fit in nobis non ita quod pars cognoscens transmu-
tetur, sed aliud dixit, quid est illud aliud et dixit:
Quoniam ex experientia etc., id est quoniam co-
gnitio fit in nobis quando transmutatur per re-
ceptionem particularium et considerationem eorum,
quoniam cum consideramus particularia fit
ex hoc cognitio universalis in nobis secundum
relationem ad illa, scilicet quod cum apud nos sit ex aliqua
specie plusquam unum particulare, statim fit in nobis
species universalis absque eo quod in ipsa fiat transmu-
tatio. Deinde dicit: Neque intellectus etiam etc., id est et
ad dicendum quod intelligere est generatio non habet viam
ad dicendum hoc, nisi dicat quod videre et universaliter
sentire est generatio. Et dixit hoc quia proportio
intellectus ad intellectum est sicut proportio sensus
<pb n="[176v
ad sensatum. Si igitur aliquis dixerit quod factio istorum
est passio et transmutatio, scilicet quod sequitur alteratio-
nem secundum quod est vera generatio potest dicere
hoc in intellectu, qui autem non dicit hoc
in sensibus minus dicit in intellectu.

Deinde ince-
pit probare, quod cognitio fit in nobis sine genera-
tione per rationes probabiles. Et dixit: Et acquisitio
cognitionis etc. Et intendit a principio non
secundum rememorationem. Deinde dicit: Homo enim et ce-
tera, id est et necesse est ut cognitio fiat in nobis sine
generatione, quia visum est, quod homo non fit co-
gnoscens nisi quando quieverit et rectificata fuerint
accidentia animae apud separationem a pueritia.
Et intendit quod scientia non est in pueritia in actu,
sed accidentia appetibilia et universaliter humor, ut
dixit Plato impediunt puerum. Et ideo assimilavit ipsi
dormienti et ebrio et infirmo. Et dixit: Quemadmo-
dum igitur homo etc., id est et quemadmodum quan-
do homo fuerit dormiens et expergefit et reversa est
ad illum cognitio eius aut quando est liberatus ab
ebrietate aut ab infirmitate, non dicitur acquirere
scientiam quam non habebat prius, scilicet scientiam
generatam in se postquam non fuit. Ita etiam non di-
cimus in scientia quae acquiritur a principio quod est scientia
generata in se, sed generatio eius in sciente est se-
cundum relationem, sicut lux generatur in speculo
ferri terso. Deinde dicit: Licet prius non habebat potentiam
etc., id est quoniam quemadmodum dicimus in
dormiente quando expergefit ipsum habere scientiam,
qua prius non habebat potentiam utendi, id est quo-
niam non erat existens in actu in anima eius, ita
dicimus in scientia acquisita a principio. Et non
intendebat per hoc quod, dixit in dormiente, quod scientia
revertitur ad illum quam prius non habebat potentia in
utendi. Et hoc quod assimilavit scientiam acquisitam a princi-
pio, scientia acquisite post somnum ita quod scientiae acquisita
a principio acquiratur illo modo, quo acquiritur
post somnum. Nam hoc est impossibile, sed inten-
debat per potentiam utendi ipsam esse in anima eius
in actu non a generatione. Deinde induxit aliud
signum et dixit: Cognitio enim est quies et rectitu-
do, id est et ideo cognitio existit in nobis in principio per
quietem animae et rectitudinem accidentium. Et si ge-
neretur, tunc existentia eius esset apud transmu-
tationem. Deinde induxit signum de pueris et di-
xit: Neque pueri etiam etc., id est et haec est causa in
hoc quod pueri non addiscunt antequam pertranseant
pueritiam neque communicant cum eis qui sunt
plurium annorum in quantitate eius quod comprehen-
dunt de differentiis sensibilium, scilicet quia humor et
motus abundant in eis. Deinde dicit: Et ista conturbatio
etc. Et intendit per naturam aetatem et per alias
tres consuetudinem et exercitium. Exercitium enim
largitur naturae hominis praeparationem, quae in ea
non erat ante et non est remotum, ut virtus scilicet mo-
ralis operetur in hoc et maxime castitas.

Deinde dicit: Et
in istis duobus etc., id est et in ista translatione quam
habent pueri de ignorantia ad cognitionem propter
aetatem aut per disciplinam necesse est ut alteretur,
verbi gratia subiectum animae quod est calor naturalis sicut
accidit ei qui expergefit a somno ut intelligat per
alterationem alterius partis in eo a parte quae intelli-
git, verbi gratia caloris naturalis. Et intendebat per omnia
<pb n="[176v
ista ponere quod anima non alteratur per se sed per ac-
cidens. Si autem facta est, tunc esse eius sequitur essen-
tialiter alterationem, si autem non est facta, tunc esse
eius in nobis sequitur alterationem non esse eius in
se, sicut est dispositio in somno. Et hoc manifestius
est in intellectu quam in ceteris partibus animae cogno-
scibilibus. Et iam declaravit ipse in libro de anima
quod esse comprehensibilium sensus sequitur se al-
terationem essentialiter, postquam induxit ista signa
sufficientia, quibus usus est hic. In intellectu autem
multum latet. Et iam consideravimus de hoc in libro
de anima. Hic autem non intendebat declarare, quod
anima non intelligibilis aut intellectus non sequitur
in suo esse transmutationem essentialiter, sed intende-
bat declarare quod in ea non est transmutatio. Sunt
enim tria quorum unum est. Virum substantia in-
tellectus aut animae sit transmutatio et alteratio. Se-
cundum vero est, utrum suum esse in se sequatur
transmutationem et alterationem essentialiter ita
quod sit facta in rei veritate. Tertium autem est utrum
suum esse sequatur alterationem per accidens, scilicet se-
cundum quod est in nobis non secundum quod est in se
et quia si fuerit declaratum ipsam esse alteratam
per accidens, tunc dignior erit ut non sit alterata
in sua substantia, quam ut sequatur alterationem essen-
tialiter et quod si ex utraque opinione sequitur ut non
sit alterata in sua substantia. Et est illud quod intende-
bat, vidit quod melior doctrina in hoc est inducere
sermones ex quibus videtur ipsam esse alteratam
per accidens, quoniam cum hoc fuerit existima-
tum scilicet ipsam esse alteratam per accidens, tunc
mens non cogitabit in hoc quod non sit alterata in sua
substantia. Sed illud de quo cogitabit tunc est, utrum
sit possibile ut in suo esse sequatur alterationem
essentialiter aut non. Et cum non accidit ei in hoc
nisi altera duarum cogitationum propter illa si-
gna sufficientia quae sunt in prima cognitione, scilicet
quoniam non accidit ei ut sit alterata in sua sub-
stantia. Manifestum est quod qui audiverit ista signa
non dubitabit in hoc quod est non transmutata in sua
substantia, sed remanebit ei secunda possibilitas scilicet
in nobis, non quod haec sit opinio eius. Sed intendebat de-
monstrare vim istius opinionis, ut cum homo sciverit
illa signa habebit pro impossibili, ut sit alterata in
sua substantia et non rem anebit ei cogitatio, nisi
inter duas alias intentiones. Deinde dicit: Manifestum est igitur
de alteratione etc. Et intendit per sensibilia tangi-
bilia et colores et sapores et odores. Et per partem
sensibilem animae passiones factas in virtute concupisci-
bili quas sequuntur passiones corporales, ut rubor
verecundiam, et pallor timorem, et vocavit hanc partem
corporalem, quia indiget corpore. Et ideo nullus exi-
stimat quod illa pars animae potest separari. Sed queritur
hic, quare tacuit hic speciem qualitatis quae dicitur
potentia et impotentia naturalis. Et Alexander dicit:
br iam declaratum est universaliter, quod non est quali-
tas. Et intendit, ut mihi videtur, quod res agunt per su-
as formas et patiuntur per materias. Et formae et
materiae sunt substantia necessario. Et forte intendit
quod declaratum est universaliter quod non est qualitas
alterabilis, quoniam est forma. Et declaratum est
quod formae non sunt alteratio, sed sequuntur al-
terationem.

<pb n="[177r
*[Vetus:] Dubitabit autem aliquis, utrum
est motus omnis omni comparativus
aut non. Si igitur est omnis compara-
tivus et aequaliter velox est, qui in
aequali tempore per aequale spatium
movetur. Erit ergo circulatio quidem
aequalis recto et maior et minor. Am-
plius autem alteratio et loci mutatio
aequalis est, cum in aequali tem-
pore aliud quidem alteretur aliud con-
ducatur. Erit ergo aequalis passio lo-
ngitudini, sed hoc impossibile est. Si
ergo cum in aequali tempore secundum aequale
moveatur, tunc aequaliter velox est.
Aequalis autem non est passio omnis
longitudini, quare non erit alte-
ratio loci mutationi aequalis neque
minor, quare non omnis comparativus est.
[Scotus:]Et quaeritur, utrum motus coniungetur
cum motu aut non, quoniam si omnes
motus coniunguntur sibi et conve-
nientia in velocitate sunt illa, quae
in tempore aequali moventur per aequale,
tunc aliquis motus circularis erit
aequalis recto. Ergo aliquis motus
circulari erit maior aut minor illo.
Et etiam alteratio et translatio erunt
aequales, cum in tempore aequali hoc
alteratur. Et hoc mutat locum. Ergo
passio erit aequalis longitudini. Sed
hoc est impossibile, quoniam tunc
velocitas est aequalis, quando duo
pertranseunt in aequali tempore ali-
quod aequale, sed passio et longitu-
do non sunt aequales. Ergo neque alte-
ratio et translatio sunt aequales neque
una minor est alia, unde necesse est,
ut non omnis motus coniungatur
cum omni motu*.
Haec est quarta quaestio istius tractatus. In prima
enim declaravit, quod omne motum habet motorem.
In secunda vero, quod omnia mota in loco reducuntur
ad primum motum, quod movetur a motore in ipso.
Tertia autem est quod omnis motor est insimul cum
eo, quod ab eo movetur in loco. Quarta vero est ista,
utrum omnis motus habet proportionem cum omni mo-
tu. Et dixit: Et quaeritur etc. Et intendit per con-
iunctionem superpositionem et mensurationem ita,
quod omnes motus possunt diversari secundum ma-
gis et minus. Deinde dicit: Quoniam si omnes motus etc.,
id est quoniam si omnes motus mensurent se
ad invicem aut superponuntur sibi ad invicem, sequitur
ut motus circularis sit aequalis recto, quoniam si
<pb n="[177r
duo motus fuerint superpositi aut mensurantes
se ad invicem, tunc duo spatia, per quae sunt motus
erunt talia. Et hoc intendebat cum dixit: Et conve-
nientia in velocitate etc. Et cum induxit hoc
improbabile induxit aliud maius. Et dixit: Et erit etiam
alteratio et translatio aequalis etc., id est et si quilibet
motus mensuret quemlibet motum, sequitur ali-
ud inopinabilius praedicto et est ut alteratio sit
aequalis translationi, cum fuerunt positae in tempore
aequali. Deinde induxit impossibile, quod sequitur ex hoc.
Et dixit: Ergo et passio erit aequalis longitudini, id est
et si alteratio est aequalis longitudini, necesse est, ut
qualitas sit aequalis loco autem minor aut maior.
Deinde induxit causam in hoc quod est impossibile. Et di-
xit: Sed hoc est impossibile etc., id est sed hoc est
impossibile, quia aequalia in velocitate dicuntur aequa-
lia, quia in eodem tempore pertranseunt idem spa-
tium in quantitate et qualitate. Et si in translatione
et alteratione invenitur aequalitas, necesse est, ut qua-
litas sit aequalis loco, quod est valde inopinabile. Et
cum hoc multum apparet in alteratione et transla-
tione, scilicet quoniam non dicuntur univoce induxit
conclusionem intentam, ita quod iam complevit suam
declarationem. Et dixit: Ergo nec alteratio est aequalis
translationi. Et cum declaravit, quod alteratio non
est aequalis translationi dixit, ergo necesse est, ut
non omnis motus etc., id est ut non omnis mo-
tus mensuret omnem motum cum alteratio et transla-
tio sint motus, tamen non aequalis et mensurantia
se ad invicem sunt illa in quibus invenitur aequalitas
et quia aliquantulum est dubium de coniunctione
motus translationis recte cum circulari: reversus
est ad illum.

*[Vetus:] In circulo autem et recto quomodo
continget conveniens quidem est, nisi
sit in circulo similiter hoc aliquid
moveri. Et hoc in recto. Sed mox ne-
cesse est aut velocius aut tardius
moveri, sicut si hoc moveatur deor-
sum. Hoc aut sursum.
[Scotus:]Sed considerandum est quomodo
est de circulo et linea recta, quoniam
turpe est dicere, quod hoc impossibile est,
ut moveatur circulariter et movetur
idem recte et eodem modo. Sed ne-
cesse est, ut cum movetur taliter, ut
motus eius sit velocior et tardior,
sicut est necesse in eo, quod movetur quando-
que superius et quandoque inferius.
Et hoc non nocet*.
Cum induxit inopinabile, quod contingit, si
motus rectus sit proportionalis motui circulari,
incepit inducere modum, quo potest quis existima-
re, quod isti positioni non sequitur improbabile.
Et dixit: Sed considerandum est etc., id est quoniam
manifestum est, quod motus alterationis non est pro-
portionalis motui translationis, sed illud de quo
perscrutandum est. Est, utrum motus rectus sit
proportionalis motui circulari et ipse circulus
<pb n="[177v
lineae rectae cum sit, si inter motum circularem et
rectum fuerit proportio necesse est, ut causa in hoc
sit, quoniam inter lineam circularem et rectam est
proportio. Et ideo perscrutatus est hic de circulo
et linea recta. Et dixit: Sed considerandum est et ce-
tera. Deinde induxit modum quo existimatur quod
non sequatur hanc propositionem improbabilem. Et
dixit: Malum enim est dicere etc., id est inconveniens
est enim dicere, quod impossibile est, ut aliquid mo-
veatur circulariter motu aequali in velocitate sui mo-
tui recto. Sed necesse est in eo, quod movetur circulari-
ter et movetur recte, ut alter motuum sit alio velo-
cior aut tardior aut aequalis. Et hoc intendebat cum
dixit: Sed necesse est cum movetur etc., id est quo-
niam quemadmodum motus rectus est velocior
et tardior alio motu recto. Et similiter circularis cum
circulari ita est de recto cum circulari. Deinde dicit: Et hoc
non nocet, id est et existimatur, quod nullum inopinabile
sequitur ex hac positione.

*[Vetus:] Amplius nihil differt in ratione,
si aliquis dicat necessarium esse
velocius mox aut tardius moveri.
Erit enim maior et minor circulus illo
recto, quare et aequalis. Si enim in
a. tempore ipsum b. transivit. Aliud
autem ipsum c. maius erit b. ipso
c. sic enim velocius esse dictum est.
Ergo et si in minori aequale velocius
est, quare erit aliqua pars ipsius a.,
in quo ipsius b. circuli transibit,
cum in toto a. ipsum c.
[Scotus:]Si igitur aliquis duxerit, quod hoc n-
ecesse est, ut motus in loco sit velocior
et tardior, quoniam motus circularis
debet esse maior aut minor motu
recto, ex quo sequitur, ut sit aequalis
ei, quoniam si aliquod motum movetur
in tempore a motu b. velocius quam
motu c., quoniam hoc modo voca-
bimus velocius, necesse est, si movetur
in minori tempore aequaliter, ut sit
velocius. Ex quo sequitur, ut tem-
pus, in quo b. pertransit circulum
sit pars temporis a. et in quo pertran-
sit a. lineam c. sit totum tempus a*.
Cum dixit, quod visum est, quod inter motum circularem
et rectum est comparatio secundum velocitatem
et tarditatem, sicut accidit hoc in motibus rectis,
cum omnes sint in loco, incepit declarare, quomodo
sequitur, si dicantur velociores et tardiores, ut
dicantur aequales et iteravit sermonem a capite et
dixit: Si igitur aliquis dixerit etc., id est si igitur
aliquis dixerit, quod necesse est, ut in quibuslibet duobus
motibus positis in loco, ut alter sit velocior
et alter tardior, quoniam omnes duo motus diver-
si in loco alter est maior alter minor. Et cum magni-
<pb n="[177v
tudo et parvitas inveniantur in eis, ergo velocitas
et tarditas, ergo et aequalitas omne enim, in quo
potest esse velocius et tardius, potest esse aequale. Et
cum posuit, quod omnes duo motus in loco possibi-
le est, ut alter sit maior et reliquus minor. Et omne,
in quo invenitur velocitas et tarditas invenitur aequale. Et po-
suit, quod motus rectus et circularis, secundum quod ambo sunt
in loco invenitur in eis magis et minus vel velocitas et tar-
ditas, conclusit, quod in motu recto et circulari invenitur
velocius et tardius, ergo et aequale et quia ad certifican-
dum propositionem dicentem, quod omne, in quo invenitur
velocius et tardius invenitur in eo aequale melius
est uti exemplificatione. Dixit: Quoniam si aliquod
motum movetur in tempore a. etc., id est ponatur
igitur quod aliquod motum circulare, verbi gratia b. movetur
in tempore a. motu velociori quam motus alterius
moti quod movetur in eo, verbi gratia c. ergo necesse est
ut velocius pertranseat spatium aequale ei, quod pertran-
sit tardius in tempore minori. Talis enim est diffini-
tio velocioris. Deinde dicit: Ergo necesse est etc., id est et
cum sit positum quod velocius est illud, quod in minori
tempore pertransit aequale spatium, erit etiam verum
conversum, scilicet quod illud quod movetur in minori tempore
per aequale spatium est velocius. Et intendebat per
hoc verificare diffinitionem. Et cum fuerit con-
iunctum huic, quod motum circulare potest esse velo-
cius aut tardius recto, concluditur ex hoc quod motum
circulare et rectum moventur per spatium aequale
in minori tempore. Et hoc intendebat, cum dixit:
Ex quo sequitur, ut tempus, id est et sequitur, cum po-
suerimus quod motum circulare scilicet b. est velocius quam
motum c. et mota sunt in eodem tempore scilicet in a.
ut b. circulare perficiat circulum in parte temporis
a. in quo toto complevit c. lineam rectam. Et sic
possibile est, ut aliud motum per lineam rectam sit
velocius quam motum c. ita quod velocitas sui motus
ad motum c. erit sicut velocitas motus b. ad
motum c. Ex quo sequitur ut motus rectus sit aequa-
lis circulari. Et hoc intendebat concludere ut vide-
tur et dimisit conclusionem, quia bene apparet ex
propositionibus quas induxit. Deinde induxit inopinabile
quod opponitur huic conclusioni.

*[Vetus:] At vero si sunt comparabilia acci-
dit modo dictum, scilicet aequale esse rec-
tum ciruculo, sed non comparabilia
sunt neque ergo motus, sed quaecumque
non aequivoca comparabilia sunt,
ut quare non comparabilia, utrum acu-
tius stilus aut vinum aut ultima.
Quia namque aequivoca sunt non
comparantur, sed ultima ei, quae est
iuxta ultimam comparabilis est,
quoniam idem accidit acutum in
utrisque, ergo non idem velox hic et
ibi. Multo autem minus est in alte-
ratione et loci mutatione.
[Scotus:]Sed si coniungantur continget illud,
quod prius diximus, scilicet quod linea recta
<pb n="[178r
sit aequalis circulo, sed non coniun-
guntur neque coniungantur etiam mo-
tus, sed omnia, quae non sunt univo-
ca, non coniunguntur. Verbi gratia dicere qua-
re ista non coniunguntur scilicet est acutius
perforans aut vinum aut pneuma, quod
dicitur vita dicamus, quia ista sunt aequi-
voca et ideo non coniunguntur, sed pneu-
ma quae dicitur vita non coniungitur
cum pneumatae, quod dicitur amara vita, quia
acumen in eis habet eandem rationem.
Et forte velocitas hic non est velocitas
illic. Et hoc dignius est in alteratione
et translatione*.
Cum induxit sermonem, ex quo existimatur, quod
motus rectus est proportionalis motui circulari,
reversus est ad improbabile, quod contingit huic po-
sitioni. Et dixit: Sed si coniungantur etc., id est et
sequetur quia motus rectus non habet rectitudi-
nem nisi propter magnitudinem rectam. Et simili-
ter motus circularis propter magnitudinem cir-
cularem. Si igitur motus rectus sit aequalis motui
circulari continget necessario, ut magnitudo recta
sit aequalis circulari, ergo superponuntur. Sed notum
est, quod linea recta non superponitur circulari. Et ne-
cesse est, ut illa quae mensurant se ad invicem, ut
superponantur sibi ad invicem. Et dixit: Illud quod
diximus prius. Et ipse non dixit prius, quod sequitur
ex hac positione, ut linea recta sit aequalis circu-
lari, quoniam hoc sequitur ex illo, quod sequitur ex
prima positione, scilicet quod ut motus circularis coniunga-
tur cum motu recto. Et est ut motus circularis sit
aequalis recto, quoniam si ex hoc quod ponitur quod
duo isti motus coniunguntur, sequitur ut sint aequa-
les et ex hoc quod sunt aequales sequitur, ut magni-
tudo recta sit aequalis circulari. Deinde dicit: Sed non con-
iunguntur, id est non habebunt proportionem inter
se, quia non superponuntur sibi. Deinde dicit: Neque etiam
motus coniunguntur, id est et cum inter magnitu-
dines non est proportio. Ergo neque inter motus.
Deinde dedit causam quare non coniunguntur. Et dixit,
quia omnia, quae non sunt univoca non coniunguntur.
Deinde induxit exemplum de aequivocis et dixit:
Verbi gratia et gratia, id est quoniam si aliquis quaesiverit, quare
non est comparatio inter acumen stili perforantis
et vini et pneumatis acuti, quod dicitur acutius acuto-
rum, dicetur quia hoc nomen acumen dicitur in
eis aequivoce. In instrumento ratio eius est abscin-
dere ligna, in vino autem pungere linguam, in pneu-
mate vero percutere auditum fortiter. Deinde dicit: Et for-
te velocitas hic etc., id est et forte hoc verbum
velocitas dictum de motu circulari et de motu recto
est etiam aequivocum. Et dixit forte, quia non ita
apparet aequivocatio in eo, sicut in hoc nomine
acumen. Et quia hoc apparentius est in velocitate,
quae dicitur de alteratione. Dixit: Et dignius est etc.,
id est et cum dicimus quod hoc nomen velocitas
aequivoce dicitur de motu circulari et recto, quantum
magis dicitur aequivoce de alteratione et translatione.

<pb n="[178r
*[Vetus:] Aut primum quidem hoc non verum
est, quod si non sint aequivoca, compara-
tiva sunt. Multum enim idem signi-
ficat in aqua et in aere et non sunt
comparabilia. Si autem non duplum
quidem idem, duo enim ad unum
et non sunt comparabilia.
[Scotus:]Et potest quis dicere primo vero,
quod iste sermo non est verus, scilicet quod illa
quae non sunt aequivoca coniunguntur.
Hoc enim nomen magnum debet
habere eandem rationem in aqua
et aere. Et non coniunguntur. Deinde
si non fuerit hoc necessario, duplum
erit in eadem ratione. Est enim pro-
portio binarii ad unum. Et non con-
iunguntur*.
Cum posuit, quod illa, quae non sunt univoca non
coniunguntur, incepit dubitare super hoc. Et dixit:
Et potest aliquis obicere nobis in declaratione eius
quod motus circularis non coniungitur cum recto.
Primo vero in propositione dicente, quod illa quae
non sunt aequivoca sunt proportionalia. Non enim
omnia univoca sunt proportionalia. Verbi gratia quoniam
hoc nomen magnum eandem habet rationem in
aqua et aere, sed aqua non coniungitur cum aere,
cum sint diversa duabus differentiis contrariis.
Et etiam duplum eandem habet rationem. Nihil
enim aliud est quam proportio binarii ad unum. Et
non omnia quae sunt dupla coniunguntur. Cum enim
istud mel sit duplum istius aceti, tamen inter mel
et acetum non est comparatio. Et hoc intendebat
cum dixit: Est enim proportio etc., id est diffini-
tio enim dupli est proportio binarii ad unum. Uni-
voca autem sunt illa, quorum diffinitio est eadem.
Et non coniunguntur, sicut illa quae sunt dupla ad
invicem.
*[Vetus:] Aut et in his eadem ratio et namque
multum aequivocum est, sed quorun-
dam etiam rationes aequivoce, ut si dicat
aliquis, quod multum tantum est. Et ad-
huc et si aliud aliquid tantundem
et aequale aequivocum esset. Et unum
autem si contingit statim aequivo-
cum esse, si autem et haec et duo.
[Scotus:]Ad hoc autem dicamus quod sermo
de istis duobus idem est. Magnum
enim etiam est de aequivocis sed
quorundam nominum diffinitiones
etiam sunt aequivoce, verbi gratia quoniam
si aliquis dixerit, quod magnum est il-
lud quod est talis quantitatis et talis ex
excessus et quod duplum est aequale bis,
tunc dicere est talis quantitatis et
<pb n="[178v
aequale erit aequivocum. Et dicere etiam
unum est aequivocum necessario et si
unum est tale et binarius, etiam erit
tale*.
Cum dubitavit in propositione dicente quod univo-
ca sunt coniungibilia, quoniam multum et paucum
sunt univoca, cum habeant easdem diffinitiones,
tamen non coniunguntur in omnibus, quae dicuntur
multa et pauca. Et similiter de duplo et dimidio. Di-
cit dissolvendo, quod ista et sim ilia non sunt univoca
vera. Univoca enim sunt illa, quorum diffinitiones
sunt eaedem voce et ratione. Diffinitiones autem
istorum sunt eaedem secundum vocem et diversae se-
cundum rationem. Et dixit: Ad hoc autem dicamus,
etc., id est ad hoc autem dicamus quod dissolutio in
istis duobus de quibus induximus exemplum est
prima dissolutio quam diximus in causa eorum quae
non coniunguntur. Et est, quia sunt aequivoca. Aequi-
vocorum enim alia sunt quorum diffinitiones sunt
diversae voce et ratione. Alia vero sunt quorum
diffinitiones sunt aequivocae sicut nomina eorum. Et
hoc intendebat, cum dixit: Sed quorundam etiam
diffinitiones sunt aequivocae, id est et ista de quibus
dubitamus sunt huiusmodi. Et hoc, quod diffinitiones eo-
rum sunt aequivocae facit existimari ea esse eadem
in ratione, sicut est dispositio in multo et pauco
et duplo et dimidio etc. dixit quod diffinitiones
istorum sunt aequivocae. Declaravit hoc et dixit: Verbi
gratia etc., id est et hoc quod diffinitiones istorum sunt
aequivocae apparet, quoniam si aliquis dixerit in
diffinitione magni, quod est talis quantitatis, tunc
hoc nomen quantitas erit aequivocum. Et similiter,
cum dixerit in diffinitione dupli, quod est aequale
bis, tunc hoc nomen aequale erit aequivocum. Et cum
narravit, quod ista nomina sunt aequivoca in hac dif-
finitione, narravit etiam quod in diffinitione etiam dicente,
quod est illud cuius proportio ad illud cuius est du-
plum, est sicut proportio binarii ad unitatem est
etiam aequivocatio. Et dixit: Et unum etiam est
aequivocum, id est quod accipitur in diffinitione dupli.
Et si hoc nomen unum est aequivocum, ergo et bi-
narius erit etiam aequivocum sed notandum est,
quod non sunt aequivoca pura, sed de modo aequivoco-
rum quae dicuntur ambigua.

*[Vetus:] Quare univocorum alia quidem
comparabilia sunt, alia vero non,
siquidem una est natura aut quia
sunt in alio primo susceptivo. Equus
igitur et canis comparabilia sunt,
utrum albius, in quo enim primo,
scilicet superficies et magnitudo. Simili-
ter aqua autem et vox non in alio
namque subiecto sunt.
[Scotus:]Et si hoc non fuerit ita, quare quae-
dam coniunguntur et quaedam non
et natura eorum est eadem et potest
aliquis dicere, quod hoc est, quoniam
invenire hoc in primo recipiente est
<pb n="[178v
diversum equus enim et canis coniun-
guntur in ratione secundum quam dicitur,
utrum sit albius, illud enim in quo
primo invenitur est idem scilicet superfi-
cies. Et similiter coniunguntur in
magnitudine. Aqua enim et sonus
non coniunguntur, quia sunt in
diverso*.
Et si dissolutio in magno et duplo non sit, sicut dixi-
mus et fuerint univoca, accidet ambiguitas, scilicet quare
quaedam univoca coniunguntur secundum magis
et minus et quaedam non coniunguntur et naturam
rationis, quam signant univoca habent eandem. Et
dixit hoc, quia notum est per se, quod omnia univoca
debent coniungi secundum omnia, ex quibus con-
tinuantur. Deinde incepit contradicere huic quaestioni.
Et dixit: Et potest aliquis dicere etc., id est et potest
aliquis dissolvere hanc quaestionem, quoniam ma-
gnum et parvum et duplum et dimidium. Et si sint
univoca, sunt non coniungibilia et contra aliis uni-
vocis per accidens, scilicet propter recipiens, quoniam
illud quod significat hoc nomen magnum et duplum,
non diversatur in se, sed secundum diversitatem
recipientis. Si igitur acciderit istis diversitas, erit
propter recipiens. Istis igitur non coniunguntur, quo-
niam subiectum eorum est diversum et coniunguntur,
quia eandem habent rationem. Deinde induxit exem-
plum super hoc. Et dixit: Equus igitur et canis etc.,
id est illa in quibus accidit ut sint coniungibilia,
secundum quod sunt univoca et coniungibilia, secun-
dum quod sunt aequivoca, scilicet secundum subiectum eorum
sunt, sicut equus albus et canis albus, qui coniun-
guntur secundum albedinem. Dicitur enim, quod alter
est albior reliquo. Albedo enim in eis eandem habet
rationem. Nam illud, in quo invenitur albedo est
idem scilicet superficies. Et intendebat, quod ista coniunguntur
secundum illud, quod est univocum in eis. Et est color
albus. Et non coniunguntur secundum subiectum remotum
coloris et est equus et canis. Et similiter est disposi-
tio de magno et parvo in eis. Et hoc intendebat
cum dixit: Et similiter coniunguntur in magnitudine,
id est quia magnitudo in eis est eadem. Deinde dicit: Aqua
autem etc., id est ut mihi videtur, aqua autem et
sonus non coniunguntur cum ratio magnitudinis in eis
est diversum in se, scilicet cum dicimus aqua magna
et sonus magnus. Et hoc nomen coniunctio, quo
utitur in rei veritate est continuatio, ita quod ex
istis fit unum.
*[Vetus:] Aut manifestum est, quod erit sic omnia
unum facere. In aliquo autem est
unumquodque dicere esse, quod erit idem
et aequale et dulce et album, sed in alio.
[Scotus:]Dicamus autem in hoc, quoniam
manifestum est, si hoc fuerit tale possi-
bile erit, ut omnia ponantur idem. Et
dicantur, si unumquodque eorum
est in aliquo alio ab eo, in quo est
aliud. Et sequitur aequale erit idem
<pb n="[179r
et dulce et album, sed illud in quo
est hoc est aliud ab eo in quo est hoc*.
Vult dubitare in secunda solutione, quam dixit de
magno et parvo, ubi dixit, quoniam sunt univoca,
sed accidit eis, ut non coniungantur propter diversi-
tatem recipientis, sed secundum se coniunguntur.
Et dixit: Dicamus igitur in hoc etc., id est sed di-
camus quoniam manifestum est, si posuerimus ta-
lia ex rebus univocis, quod contingit ex hoc, ut omnia
sint idem praeter hoc, quod dicamus quod unumquodque
eorum est in aliquo alio ab eo, in quo est reliquum.
Et intendebat, quod quaedam univoca diversantur se-
cundum subiectum. Verbi gratia color. Si igitur posueri-
mus, quod magnum et parvum et talia aequivoca non
diversantur, nisi secundum subiectum, contingit, ut
omnia sint univoca et sic aequale habebit eandem
rationem in numeris et magnitudine et tempore.
Et intendebat, quod cum fuerit concessum, quod eorum,
quae sunt alia diversantur secundum subiectum
tantum et conveniunt in se et alia conveniunt secun-
dum utrumque et quod non est hic alia diversitas et
in univocis, inveniuntur isti duo modi. Necesse est,
ut omnia sunt univoca, nisi ponantur hic esse aliqua,
quae diversantur in utroque, scilicet in ratione et in subiecto
rationis ita, quod non conveniant in aliquo et tale
non est.

*[Vetus:] Amplius susceptivum cuiuslibet acci-
dentis non contingens est, fieri unum unius
primum. Si igitur non solum oportet
comparabilia non aequivoca esse, sed
non habere differentiam neque quod in quod
neque in quo est. Dico autem sic color
habet divisionem. Non ergo compa-
rabile est secundum hoc, ut utrum
coloratum magis sit album quam
nigrum. Haec enim non comparatur
secundum aliquem colorem, sed in
quantum est color, sed secundum
albedinem. Sic circa motum aeque
velox est quid in aequali tempore move-
tur per aequale tantae longitudinis in
tali.
[Scotus:]Et etiam primum recipiens non est
quodcumque unum, sed est unum quod
recipit unum. Et non sufficit, ut con-
iungibilia, quia aequalis vocantur
in Arabico contraria non sint aequi-
voca tantum, sed cum haec in-
digent, ut inter illa non sit diver-
sitas neque in ratione neque in eo, in
quo sunt. Verbi gratia quoniam in colore
accidit divisio, ergo in hoc non con-
iunguntur duo ita quod dicatur, utrum sit
magis coloratum non intelligendo,
utrum sit magis in eodem colore, sed
<pb n="[179r
in capitulo coloris. Et coniunguntur
secundum albedinem. Et sic dicimus
etiam in motu, quoniam est etiam
conveniens in velocitate cum in
tempore aequali pertransiverit spati-
um aequale talis quantitatis*.
Cum perscrutatus est de hoc, scilicet inter quos mo-
tus invenitur comparatio secundum magis et minus
et declaravit quod motus diversi in genere non con-
iunguntur, ut velocitas et tarditas in translatione
et alteratione. Et dubitavit in motibus convenien-
tibus in genere et diversis in specie, ut motus re-
ctus et circularis. Et declaravit quod non coniunguntur
propter hoc, quod illa quae coniunguntur oportet, ut
non habeant nomina aequivoca neque in recipiente,
incepit dicere hoc. Et dixit: Et etiam primum recipi-
ens etc., id est et hoc quod dictum est, quod eadem
res invenitur in subiectis diversis, non est verum,
quoniam si ita esset, tunc idem reciperet a quocum-
que. Et sic non essent hic materiae propriae pro formis
naturalibus neque praeparatio propria. Et ideo, ne
necesse est, ut unius transmutati transmutatum sit,
unde subiectum necessario, scilicet propinquum, ex quo
videtur, quod genus non est subiectum propinquum
formarum. Et deinde dicit: Et non sufficit etc., id est
et non sufficit in rebus, in quibus invenitur coniunctio,
ut non sint aequivoca, sed ut etiam non diversentur
in ratione neque in subiecto propinquo. Et istae sunt
ultimae species. Illa autem, quae conveniunt in ratione
generali et diversantur in differentiis et subiectis
propriis, ut color, qui est unum quid generale, sed
diversantur secundum differentias et secundum
subiectum proprium unicuique differentiae non con-
iunguntur. Et hoc intendebat, cum dixit: Verbi gratia quo-
niam in colore etc., id est quoniam color non con-
iungitur colore secundum quod est color tantum,
quoniam color dividitur per differentias attribui-
tas colori divisivas. Et istae differentiae sunt diversae
secundum formas et subiectum, nisi comparatio
cadat inter illa duo in eadem specie coloris, quo-
niam in istis potest esse comparatio et coniunctio.
Verbi gratia in duobus albis, quoniam possibile est, dice-
re alterum esse albius reliquo aut similiter. Et hoc
intendebat, cum dixit: Non intelligendo etc.,
id est et illa, quae conveniunt in colore qui est genus. Et
diversantur secundum differentias, verbi gratia album
et nigrum non comparantur ad invicem ita quod di
catur quod hoc est magis coloratum quam hoc sine
eo, quod comparatio cadat inter illa in eodem colore,
quoniam tunc comparatiomerit vera. Nam idem
color in specie est, idem in forma et subiecto. Deinde dicit:
Sed in capitulo coloris, id est et diximus, quod comparatio
inter illa non est vera in genere coloris non in specie.
Et ideo dixit: Et coniunguntur secundum album, id est et con-
iunguntur quando accipiuntur secundum quod sunt in eadem
specie, verbi gratia in albedine. Et cum verificavit, quae sunt
coniungibilia et quae sunt ea, quae conveniunt in ratione
et subiecto, declaravit quod motus qui coniunguntur
debent esse huiusmodi et quod non dicitur eos esse aequales,
nisi conveniant in ratione motus et in subiecto mo-
tus, quod est magnitudo. Deinde dicit et similiter dicimus in
motu etc. Et intendebat per hoc, quod impossibile
<pb n="[179v
est de quantitatibus esse aequales nisi rectas tantum
aut circulares tantum, scilicet quae sunt eiusdem speciei
cum istae sibi superponantur. Et ideo dicimus, quod
quantitates curvae non aequabuntur, nisi sint eiusdem
circuli, quod autem dicunt geometrae, quod linea recta
est brevissima linea ducta inter duo puncta. Dicitur
large et aequalitas, dicitur de eis fere aequivoce. Et
similiter hoc quod dicunt quod circumferentia alicuius
circuli est aequalis figurae polygoniae, dixit: Et geome-
ter decipitur in hoc, quia possibile est existimare
lineam rectam, quae incurvetur et fiat circularis et
quia hoc accidit in mente attribuit hoc propriae
geometrae.

*[Vetus:] Si vero aliud quidem alteratum est
aliud autem ductum, aequalis ergo
haec alteratio et similiter velox loci mu-
tatio. Sed inconveniens est. Causa
autem est, quia motus habet species,
quare si qua in aequali tempore du-
cta aequali longitudine aeque velo-
cia, erit aequalis rectus et circularis.
Utrum ergo causa sit, quia loci mu-
tatio genus est aut quia linea est
genus. Tempus quidem enim semper
atomo idem specie aut quia simul
illa specie differunt. Et loci enim mu-
tatio species habet, siquidem illud
species habeat in quo movetur. Am-
plius autem si per quod, ut si per pedes
ambulatio si alae volatio aut non.
Sed in figuris loci mutatio alia est,
quare quae in aequali tempore secun-
dum eandem magnitudinem mo-
ventur aeque velocia, sed idem in
differens specie et moveri indifferens
specie.
[Scotus:]Si igitur aliquis dixerit, quod quando in ista lo-
ngitudine demonstrata, hoc alteratur, hoc
vero transfertur, ergo ipsa alteratio con-
venit in velocitate cum translatio-
ne. Dicemus quod hoc est improbabile.
Et causa in hoc est, quia motus ha-
bet species, ergo necesse est, si illa quae
mutant in tempore aequali longitu-
dines aequales sint aequalis veloci-
tatis, ut motus rectus sit aequalis
motui circulari, utrum igitur est causa
quod translatio est genus aut quod linea
est genus. Temporis enim semper duae
species est indivisibile. Dicamus igitur
in hoc, quod haec duo sunt insimul, scilicet
diversitas in specie, translatio enim
habet species, quia illud, per quod fit
<pb n="[179v
iste motus habet species. Et forte erit
hoc cum fuerint eius per quod fit mo-
tus, verbi gratia quoniam quod habet pedes
motus eius est ambulatio et quod habet
alas motus eius est volatio, sed non
est ita, scilicet quoniam motus translatio-
nis non diversatur in specie propter
diversitatem instrumenti, sed transla-
tio erit in hoc diversa secundum fi-
guras, ergo necesse est, ut illa quae in
tempore aequali moventur per idem
spatium sint aequalis velocitatis.
Et dico illud idem, in quo non est
diversitas in specie neque in motu*.
Quia diffinitio motuum aequalium est pertransire
in tempore aequali spatium aequale, id est idem in specie
reversus est etiam ad dubitandum super hanc diffi-
nitionem, ex qua sequitur, ut alteratio sit aequalis
translationi, quoniam posset inveniri aliqua transla-
tio in aliqua longitudine demonstrata et aliqua
alteratio in illa eadem longitudine, ex quo sequitur,
ut alteratio sit aequalis translationi, quae sunt diver-
sae in specie. Et hoc intendebat cum dixit: Si igitur
aliquis dixerit etc. Deinde induxit causam, ex qua
accidit inaequalitas in motu. Et est, quia sunt diver-
sae in specie nedum in genere. Et ideo dixit: Et causa
in hoc etc.

Deinde dicit: Ergo necesse est si illa, quae
mutant etc., id est ergo necesse est si in duobus mo-
tibus convenientibus in velocitate non determinetur,
ut eiusdem speciei sint, quod non erit, nisi motus sint
eiusdem speciei et illud per quod est motus eiusdem
speciei sed solummodo dicatur, quod aequalia in velo-
citate sunt illa, quae in tempore aequali pertranseunt
longitudines aequales sine aliqua determinatione,
necesse est, ut motus non sint aequales. Et si non, tunc
motus circularis et rectus essent aequales. Et simili-
ter, cum posuerimus convenientiam in eo, in quo sunt
motus in specie et non posuerimus convenientiam
duorum ipsorum motuum. Et si accidit cum duo
motus fuerint eiusdem generis, ut conveniant in
specie per convenientiam eius, per quod sunt in specie
et ut diversentur per diversitatem eius, ut accidit
motui circulari et recto. Deinde dicit: Utrum igitur sit causa etc.,
id est utrum igitur est causa in hoc, quod translatio
circularis non sit aequalis translationi recte, utrum
hoc quod translatio est genus et circulatio et recta sunt
species eius aut hoc quod linea est genus. Et circula-
ris et recta sint species eius. Deinde dicit: Temporis enim
etc., id est tempus enim est idem in specie et impossi-
bile est existimari ipsum esse causam in diversitate
translationis recte ad circularem. Et intendebat, ut
mihi videtur, per duas species eius: praeteritum et
futurum. Deinde dicit: Dicamus igitur, quod hoc est insimul
etc., id est dicamus igitur quod haec, scilicet diver-
sitas motus recti et circularis fit ex ambobus in-
simul, scilicet ex diversitate eius, per quod est motus in spe-
cie et diversitate ipsius motus. Et quia causa in
diversitate motus circularis a recto in specie est
diversitas magnitudinis recte a circulari in specie,
<pb n="[180r
dixit: Translatio enim habet species etc., id est sed
translatio est species, quia magnitudo, per quam est
motus est species. Deinde dicit: Et forte erit etc., id est et
forte existimatur, quod diversitas translationis in specie
est propter diversitatem instrumentorum, quibus
fit translatio etiam in specie. Verbi gratia, quoniam
ambulatio differt a volatione, ut videtur, quia instru-
menta quibus fit ambulatio differunt ab instru-
mentis, quibus fit volatio, scilicet pedes ab alis. Deinde dicit:
Sed non est ita, id est sed hoc quod existimatur non est
verum, quoniam cum hoc fuerit bene consideratum,
apparebit quod translatio non differt in specie propter
diversitatem instrumenti quod fit translatio. Diversitas
enim instrumenti facit in translatione diversitatem
figurae. Diversitas autem, quae est in figura, non est
secundum differentias substantiales rei. Figura enim est
qualitas. Differentia autem translationis debet esse
de natura generis in quo fit translatio, scilicet de natu-
ra, ubi et cum declaravit ex omnibus istis diffini-
tionem motuum aequalium, dixit: Ergo necesse est, ut
illa, quae moventur etc., id est ergo necesse est, ut
illa quae moventur per idem spatium aut numero
aut specie, quorum motus est idem in specie, ut sint
aequalia et ideo dixit.: Et dico idem etc.

*[Vetus:] Quare hic considerandum est, quae
sit differentia motus et significat
ratio hoc quod genus non unum aliquid
est, sed iuxta hoc latent multa. Sunt,
quae aequivocationum aliae quidem
multum distantes. Aliae vero habentes
quandam similitudinem, aliae vero
proximae aut genere aut similitudi-
ne, undo non videntur aequivocatio-
nes esse, cum sint, quando igitur
altera est species aut si eadem in alio
aut alia in alio aut alia in eodem
aut quis terminus est aut quo de-
cernimus, quod idem sit album et
dulce aut aliud aut quia in alio vide-
tur altera aut quia omnino non
idem.
[Scotus:]Et ideo considerandum est diversi-
tas in motu quid sit. Et iste sermo
significat, quod genus non est idem. Et
deceptio invenitur ex hoc loco in
pluribus absque eo quod participa-
tur. Aequivocorum autem alia distant
multum, alia autem in eis est quaedam
ambiguitas et alia sunt propinqua
aut in genere aut in comparatione.
Et ideo non existimatur illud, quod est
huiusmodi de aequivocis, quae sunt
talia et quae sunt talia, quando igitur
erit species diversa, utrum quando
eadem fuerint in alio, sed quando
<pb n="[180r
aliud fuerit in alio et quid est termi-
nus illius. Terminus eius est distin-
guere et perscrutari, utrum album
sit idem et utrum dulce sit idem aut
diversatur, quia invenitur in alio
aut quia unitur non est idem*.
Cum narravit quod aequalia sunt convenientia in
specie motus et in eo, in quo est motus et scire hoc
est difficile, dixit: Et ideo considerandum est et cete-
ra, id est et ideo considerandum est, quid sit diversitas
specifica in motu. Deinde dicit: Et iste sermo etc., id est et
iste sermo in diffinitione est sermo, qui signat per
se, quod genus, in quo est motus est diversum. Et hoc
quod dixit manifestum est, quoniam diffinitio, quae
notificat, quod illa, de quibus dicitur, sunt diversa cum
diffinitio, quae declarat quod genus illarum rerum est
diversum. Et hoc commune est omnibus aequivocis.
Verbi gratia quia diffinitiones eorum, de quibus dicitur
hoc nomen cani sunt diversae, videtur quod illa sunt
diversa in genere. Si igitur hoc fuerit manifestum
per se, tunc erit manifestum per se quod hoc nomen
canis dicitur aequivoce de illis de quibus dicitur.
Sed quia hoc non apparet per se, ex diffinitionibus
in omni materia accidit errare in hoc in pluribus.
Et ideo dixit: Et deceptio accidit etc., id est et diffi-
nitiones quorundam faciunt opinari, quod natura
eorum est eadem, unde existimantur esse uni-
voca et non sunt. Et cum narravit quod in diffinitio-
nibus non est sufficientia dare in omni loco quod ge-
nus est diversum aut non diversum, incepit decla-
rare, in quibus locis apparet hoc ex diffinitionibus
manifeste et in quibus non. Et dixit: Aequivocorum
autem etc., id est aequivocorum autem alia sunt
diversa in se, alia sunt maxime diversa in se. Et in
istis non latet ex diffinitionibus, quod nomen est aequi-
vocum in aliis vero est quaedam ambiguitas. Et la-
tent aliquantulum, sed tamen sunt propinqua illis.
Alia vero sunt valde propinqua aut in genere aut
in comparatione. Et quia iste tertius modus latet,
valde dixit: Et ideo non existimatur etc., id est et
propter ambiguitatem istius modi aequivocorum
fuit iudicium quod eorum est de modo univocorum
secundum existimationem incertam. Et hoc intende-
bat cum dixit: Quae sunt talia et quae talia, id est quae
sunt aequivoca et quae univoca. Deinde dicit: Quando igitur
etc., id est cum ista ambiguitas in diversitate
specierum sit propter propinquitatem naturarum
ipsarum, quando igitur erit species diversa a specie,
id est quando igitur erunt duae naturae ambiguae duae
species, utrum quando eadem fuerint in diversis,
aut quando diversa fuerint secundum formam et
subiectum. Et hoc intendebat, cum dixit: Sed cum
fuerit aliud in alio. Deinde dicit: Et quae est diffinitio illius
etc., id est et cum ista ambiguitas est in eis, quae
igitur est diffinitio eorum quae conveniunt in specie,
id est et diffinitio eorum cum dispositio in eis ambigua
sit, utrum sint idem aut diversum. Et hoc non sit
manifestum per se, perscrutandum est de illo, utrum
sit idem aut non, verbi gratia de albo utrum sit idem in
omnibus, de quibus dicitur album. Et similiter dul-
ce, utrum sit idem etiam in omnibus de quibus di-
citur dulce. Et intendebat quod ars inducens ad
<pb n="[180v
cognitionem convenientiae et diversitatis in speciebus,
cum non fuerint manifestae per se secundum regulas
datas in septimo topicorum, ubi sunt dati loci de
eodem aut diverso. Deinde dicit: Aut diversatur, quia inve-
nitur etc., id est quoniam perscrutandum est, utrum
sit idem aut diversum quia est in subiectis diver-
sis aut quia est diversum in se et quia existimatur,
quod causae diversitatis sunt plures istis duabus causis
dixit aut quia universaliter non est illud.

*[Vetus:] De alteratione autem quomodo
est aequaliter velox altera alteri. Si ergo
est ipsum sanari alterari, cum hoc quid
velociter aliud autem tarde sanatum
esse et simul quosdam, quare erit
alteratio aequaliter velox, in aequali
enim tempore alteratum est, sed quod
alteratum est, aequale est. Aequale autem
non hic dicitur, sed sicut in quanti-
tate aequalitas ita hic similitudo.
Sed sit idem quod mutatur in aequali
tempore aeque velox, utrum ergo in
quo est passio aut passionem opor-
tet comparare. Hic quidem igitur
necesse est, quod sanitas eadem sit est
accipere, quae neque magis neque minus,
sed similiter est. Si autem alia passio
sit, qua alteratur quod fit album et quod sa-
natur. His idem nihil neque aequale
neque simile aut iam haec species faciunt
alterationis et non est una, sicut neque
loci mutatio, quare considerandum
est, quot sunt species alterationis et
quot loci mutationis. Siquidem
igitur quae movetur differunt specie,
quorum sunt motus secundum ipsa
et non sed accidens et motus species dif-
ferunt. Si vero genere, genere, si nu-
mero, numero.
[Scotus:]Et considerandum est de alteratione,
quomodo una erit aequalis alteri.
Dicamus igitur, quod si acquisitio sa-
nitatis est alteratio et sit possibile
istud sanari velociter et istud tarde
et duo sanantur insimul. Ergo aliqua
alteratio erit aequalis in velocitate,
quia sunt in aequali tempore, sed
quid igitur alteratur. Aequalitas enim
non dicitur huc, sed illud, in quo dicitur
de quantitate aequalitatis dicitur
in eo haec similitudo. Sit igitur aequa-
litas in velocitate in eis, quae tran-
smutantur eadem transmutatione, in
<pb n="[180v
aequali tempore, in utroque igitur quae-
renda est coniunctio in re, in qua est
passio aut in ipsa passione. Hic autem
possumus accipere eandem sanitatem,
quia non est addens neque diminuta,
sed est eodem modo. Si autem fuerit
diversum, ut cum dicimus alte-
rari in eo quod acquirit albedinem et
in eo quod acquirit sanitatem et hoc
non est idem neque aequale neque simi-
le, sed ex istis nunc fiunt species al-
terationis et non est eadem alteratio.
Quemadmodum non est eadem tran-
slatio. Et ideo sciendum, quot sunt
species alterationis et species transla-
tionis. Si igitur mota fuerint diver-
sa in specie, scilicet quae habent motus
essentialiter, non accidentaliter, tunc
motus eorum etiam erunt separati
in specie. Et si fuerint diversa in genere,
in genere, et si in numero, in numero*.
Cum declaravit quod translatio est aequalis cui tran-
slationi, vult quaerere hoc etiam in motu alteratio-
nis et dixit: Et considerandum est etc., id est et con-
siderandum est de alteratione, quomodo aequalitas
imaginatur in ea cum coniunctio non imaginetur
in motibus, nisi per aequalitatem. Et dixit hoc, quia
aequalitas est propria quantitati non qualitati.
Deinde dicit: Dicamus igitur quod si acquisitio sanitatis et etc.,
id est quoniam cum fuerit positum quod acquisi-
tio sanitatis est alteratio et quod possibile est aliquem
hominem sanari velocius quam alium hominem. Et
possibile est, ut duo homines sanentur insimul ab
una aegritudine in tempore aequali, tunc alteratio
erit aequalis alterationi.

Deinde dicit: Fiunt enim in tempore
aequali, id est et duae sanitates dicuntur aequales, quia
fiunt in aequali tempore et quia tempus est extrin-
secum a re et non sequitur ex qualitate eius aequalitas
motuum, si aequalitas non fuerit in substantia mo-
tuum, incepit quaerere qualitatem in qua invenitur
de alterabilibus. Et dixit: Quid igitur alteratur, id est
sed si posuerimus, quod alteratio est aequalis alterationi,
quid igitur alteratur ita, quod recipit aequalitatem, si
est necesse, ut aequalitas inveniatur in eis secundum
substantiam. Deinde dicit: Aequalitas enim etc., id est aequa-
litas enim impossibile est, ut dicatur in qualitate.
Sed illa, de quibus dicitur aequalitas in quantitate,
dicitur similitudo de suis respondentibus in quali-
tate. Et intendebat, quod aequalitas, quae dicitur de quan-
titatibus, quae neque addunt neque diminuuntur ad
invicem, est respondens similitudini, quae dicitur de
qualitatibus, quae non sunt fortiores aut debiliores
se ad invicem. Deinde dicit: Si igitur aequalitas in velocita-
te etc., id est et cum ita sit, si aequalitas dicitur de
alteratione, intelligendum est in eis, quae transmutantur
eadem transmutatione nec addens nec diminuens
in aequali tempore, quoniam tunc non erit differentia
inter illud, quod intelligitur de aequalitate in qualitate,
<pb n="[181r
et illud, quod intelligitur de similitudine, et quia aliquis
potest dicere forte aequalitas attributa alterationi
est vera per subiectum alterationis, subiectum
enim eius est quantum necessario, dixit: In utroque
igitur etc., id est et dicenti hoc dicendum est, in
utroque igitur est quaerenda coniunctio, utrum in
subiecto passionis aut in ipsa passione. Contingit
enim dicenti, quod aequalitas est in ea secundum subiectum
tantum, ut coniunctio sit subiecti non passionis. Et
hoc accidit passioni, scilicet est eius per accidens, sed
necesse est considerare, utrumque ut post declarabi-
mus. Et iste sermo esset possibilis, si esset possibile
invenire duas passiones similes. Et ideo dixit: Post
hoc autem possumus accipere etc., id est et coniunctio
non invenitur in ea secundum subiectum, quoniam
possumus invenire duas sanitates similes omnibus
modis, quarum altera non addit neque diminuitur a
reliqua. Deinde dicit: Si autem passio fuerit diversa etc., id est
si autem duae passiones, id est qualitates fuerint
diversae in specie, verbi gratia ut aliquid sanetur et aliquid
albificetur, tunc non dicuntur esse eaedem in specie
neque aequales et si aequalitas earum sit in tempore
aequali neque similes. Et hoc quod dixit manifestum est
per se. Deinde dixit: Sed ex istis etc., id est si a tali diver-
sitate existente inter sanitatem et albedinem fuerit
species alterationis. Deinde dicit: Et non est eadem altera-
tio. Et ista maxima diversitas in alteratione inve
nitur, quia alteratio non est eadem in specie, quem-
admodum neque translatio est eadem in specie
Deinde dicit: Et ideo sciendum est, id est et ideo cum volueri-
mus scire motus coniungibiles, qui sunt, oportet
nos scire species alterationis et species translationis
quot sunt. Deinde dedit regulam in hoc. Et dixit: Si igitur
motus fuerint diversi etc., id est et via ad numeran-
dum species motuum est considerare in mota per
se non per accidens, scilicet translata per se et alterata
per se. Si igitur fuerint diversa et motus eorum erunt
diversi in specie et si in genere, in genere. Et si in
numero, in numero. Et ista via est via numerandi
motum, quia motum apud nos est notius motu.

*[Vetus:] Si igitur utrumque ad passionem
oportet aspicere, si idem sit aut similes
aut aequaliter veloces alterationes
aut in idem quod alteratur, ut si hu-
iusmodi quidem hoc de albatum sit hoc
aut tantum aut in utraque etiam aut eadem
quidem est aut alia passione, si ea-
dem sit. Aut aequalis aut inaequalis, si
illud inaequale sit.
[Scotus:]Sed oportet nos considerare, ut co-
gnoscamus duas alterationes, quae
sunt aequales in velocitate in passione,
utrum passio sit eadem in eis aut
similis aut in alterato. Verbi gratia ut con-
sideremus quod istud est album talis
quantitatis. Et istud talis quantitatis
dicamus igitur respondendo, quo-
niam oportet considerare de utroque,
<pb n="[181r
ita quod dicamus de alteratione quod est
eadem aut non eadem secundum
passionem, cum sit eadem. Et dica-
mus in eis, quod est aequalis aut non
aequalis secundum diversitatem
illius*.
Cum quaesivit prius in utroque oportet quaerere
coniunctionem cum illo, in quo est passio aut in ipsa
passione, respondit primo illic, quoniam possibi-
le est accipere coniunctionem in passione. Et non
narravit, utrum cum hoc oportet considerare sub-
iectum aut non considerare, iteravit hic quaestionem.
Et dixit: Sed oportet etc., id est sed oportet nos per-
scrutari et scire illud per quod alterationes sunt aequa-
les, utrum quia passio in eis est eadem in specie aut
sunt similes propter alteratum, scilicet quia quantitas
quae alteratur in eis est una. Et cum dixit aut in
alterato exposuit hoc et dixit: Verbi gratia ut considere-
mus etc., id est ut consideremus de similitudine
duarum passionum aequalitatem subiectorum.
Deinde dicit: Dicamus igitur respondendo etc., id est dica-
mus igitur quod utrumque est considerandum scilicet simili-
tudinem passionis et aequalitatem subiecti. Deinde
exposuit modum considerandi. Et dixit: Ita, quod dicamus
in alteratione etc., id est quoniam necesse est con-
siderare utrumque ita, quod sciamus de duabus alteratio-
nibus, utrum sint eaedem in specie aut non, id est similes.
Et hoc erit quando subiectum fuerit idem. Et dixit
hoc, quoniam cum quantitas subiecti fuerit di-
versa diversabitur passio necessario. Et hoc intende-
bat, cum dixit. Et dicamus in ea, quod est aequalis
aut inaequalis etc., id est et quasi cum exigitur cum
aequalitate passionis ut subiectum sit idem, id est aequale,
induxit rationem super hoc. Et quasi dicat et necesse est
considerare subiectum quia dicimus quod passiones
sunt aequales aut inaequales secundum subiectum.
Et debes scire, quod consideratio coniunctionis in alte-
ratione, si fuerit secundum subiectum tantum erit
per accidens. Et si fuerit secundum solam passionem,
non erit illic aequalitas perfecta, sed solummodo
similitudo. Ergo in consideratione aequalitatis per-
fectae haec duo exiguntur, scilicet similitudo passionis et
aequalitas subiecti.

*[Vetus:] In generatione autem et corruptione
idem considerandum est, quomodo
aeque velox generatio est, si in aequali
tempore idem indivisibile est, ut ho-
mo, sed non animal, velocior autem
est, si in aequali tempore alterum est.
Non enim habemus aliqua duo, in
quibus alteritas est, sicut est inaequali-
tas aut si numerus est substantia maior
et minor numerus similis speciei est,
sed aequivocum est et commune est
et utrumque est sicut plus passio aut
excellens magis quantum aut ma-
ius est.
<pb n="[181v
[Scotus:]Et oportet nos considerare etiam de
generatione et corruptione et quo-
modo generatio est aequalis veloci-
tatis. Et forte erit talis, cum in aequa-
li tempore generatur idem indivisi-
bile, ut homo non animal et erit
velocior cum non fuerit in aequa-
li tempore. Non enim habemus no-
men, quod continet duo haec neque
aliud, ut hoc nomen dissimile. Et si
substantia est numerus, dicemus
numerum maiorem aut minorem
de numeris convenientibus in specie,
sed illud quod commune est eis, et illud
quod est proprium utrique non habet
nomen, sicut passio maior dicitur
fortior et quantum dicitur maius*.
Cum declaravit illa, quae exiguntur in coniunctione
alterationis et modum considerandi, vult declarare
hoc similiter in motu generationis, scilicet qui coniunguntur
de eis et qui non coniunguntur. Et dixit: Et conside-
randum est de generatione et corruptione etc.,
id est quomodo dicitur generatio aequalis generationi.
Et dixit hoc, quia scito modo aequalitatis scietur
coniunctio, cum aequalitas sit proprium coniunctio-
nis. Deinde dicit: Et forte erit hoc etc., id est et forte suffi-
cit in hoc quod generatio sit aequalis generationi, ut
sint in tempore aequali et ut sit idem indivisibile in
specie non in genere, ut animal, cum animal sit divisi-
bile in species. Deinde dicit: Et erit velocior etc., id est in
talibus istis generationibus, quae sunt in eadem spe-
cie dicitur in eis quod una est velocior altera, cum non
fuerint in aequali tempore. Deinde dicit: Non enim habemus
nomen etc., id est contenti sumus in diffinitione
velocioris et aequalis in generatione ad hoc, quia duae
generationes convenientes in specie et in tempore
nomen non habent, sicut habent qualitates conve-
nientes in tempore et specie et est similitudo et dissi-
militudo in diversis et aequalitas inconvenientibus
in quantitate et inaequalitas in diversis. Deinde dicit: Et si
substantia est numerus etc., id est et convenientia
duarum substantiarum generabilium non habet
nomen, nisi substantiae diversentur secundum numeros
secundum quod sunt compositae ex numeris, ut quidam
antiqui dicebant, quoniam si hoc fuerit possemus
dicere in substantiis, quod quaedam sunt maioris numeri
aut minoris de numeris convenientibus in specie.
Et intendebat quod si substantiae sunt numeri, tunc con-
iungibilia in substantia sunt convenientia in specie
numerali. Et inconiungibilia sunt diversa secundum
magis et minus. Deinde dicit: Sed illud quod est commune
etc., id est sed illud, quod est commune substantiis non
habet nomen neque passio, quae est propria eis, scilicet
quod non invenitur nomen convenientibus ex eis neque
diversis, sicut hoc invenitur in eis in quibus
diversantur qualitates et in quibus conveniunt.
Illa autem quae diversantur in qualitate dicuntur
fortiores et debiliores in quantitate vero maiora et mi-
nora, convenientia autem in qualitate dicuntur consimilia,
<pb n="[181v
in quantitate vero aequalia.

*[Vetus:] Quoniam autem movens movet
semper aliquid et in aliquo et usque
ad aliquid, dico autem in aliquo,
quia in tempore usque autem ad ailquid,
quia ad quantam aliquam longitudinem,
semper enim simul movet et move-
tur, quare quantum aliquid erit, quod
motum est et in quanto, sit igitur a.,
quod est movens, b. autem, quod
movetur, quantacumque autem
mota longitudo est c. In quantocum-
que est tempore, in quo est d., in aequali
ergo tempore aequalis potentia in
quo est a. medietatem ipsius b. per
duplicationem ipsius c. Movebit
per ipsum autem c. in medietate
ipsius d. Sic enim erit analogia.
[Scotus:]Et quia motor semper movet aliquid,
quod est in aliquo et movet ad aliquid.
Et dico in aliquo, scilicet in tempore. Et di-
co ad aliquid, id est ad aliquam mensu-
ram longitudinis. Semper enim mo-
vet et movetur, ergo necesse est, ut
illud, a quo movetur sit aliquod
quantum et in quanto. Si ergo mo-
tor fuerit a. et motum b. et longitu-
do c. et tempus, in quo movet d.,
tunc potentia aequalis, scilicet a., movebit
in tempore aequali dimidium b. per
duplum spatium c. et movebit ipsum
per longitudinem c., quoniam hoc
modo erit finita*.
Cum complevit sermonem in distinguendo motus
coniungibiles a motibus non coniungibilibus,
vult declarare alia propria motori et moto. Primo
vero quod omnis motor, qui movet aliquod motum
per aliquod spatium in aliquo tempore, movet di-
midium illius moti in illo tempore per duplum illius
spatii. Et movet ipsum per illud spatium in dimidio
illius temporis. Et dixit: Et quia motor etc., id est
motor extrinsecus qui est corpus, non ille qui est
virtus in corpore. Et hoc manifestum est ex hoc,
quod dicit, semper enim movet et movetur, motor enim
qui quando movet movetur est corpus necessario.
Et ideo dixit: Ergo necesse est, ut illud per quod mo-
vetur sit aliquod quantum, id est spatium terminatum
et in quanto, id est in tempore terminato. Et hoc acci-
dit motori secundum quod est corpus aut virtus in
corpore. Deinde dicit: Si igitur motor fuerit a., id est ponatur
igitur in loco motoris a. et in loco moti b. et in lo-
co spatii c. et in loco temporis, in quo movetur per
istud spatium d., dico, quod omnis motor cuius potentia
est aequalis isti motori, scilicet a., movet in hoc tempore
dimidium b. quod est motum per duplum istius spatii,
<pb n="[182r
quod est c., et movet ipsum per totum istud spatium in
medietate temporis d. Deinde dicit: Quoniam hoc modo
est finita, id est potentia motoris. Et hoc est ita, quod ve-
locitas propria unicuique motui, sequitur excessum
potentiae motoris super potentiam moti. Et ideo, cum
diviserimus motum contingit necessario, ut propor-
tio potentiae motoris ad motum sit dupla illius pro-
portionis. Et sic velocitas erit dupla ad illam velo-
citatem, ergo movebitur in illo tempore per duplum
illius spatii et in dimidio eius per totum spatium.
Et hoc commune est in omni motore cuius potentia
est finita, utrum vero hoc sit commune et poten-
tiis moventibus non corporalibus, si aliquid sit ta-
le habet quaestionem difficilem. Necessario enim de-
bet esse resistentia inter motorem et rem motam.
Et sive motio fuerit naturalis aut innaturalis. Et ista
resistentia communis est secundum quod alteratum
est agens et reliquum patiens, unde dicimus
in virtutibus caelestibus moventibus, quod non movet
quaecumque potentia quodcumque corpus caeleste, sed
quaelibet potentia movet corpus proprium in velo-
citate propria, sed omnes conveniunt in hoc, quod
movent in infinitum. Et secundum hunc modum non
est proportio inter eas et motum, secundum vero
quod unaquaeque earum movet corpus proprium velo-
citate propria secundum hoc habent proportionem
propriam ad motum vel cum moto. Sed ista propor-
tio videtur indivisibilis, unde igitur accidit istis
potentiis istud. Et forte hoc accidit ex diversitate
naturarum moventium, quae non sunt in materia in
nobilitate secundum magis et minus et diversitate
naturarum corporum, quae moventur ex eis. Hoc
autem, quod motus eorum, scilicet corporum caelestium est
in tempore licet non sit proportio inter potentias
motivas et mobiles, accidit ex natura motus. Mo-
tores autem, qui sunt in materia si aliquis eorum
haberet potentiam infinitam, contingeret ut motus
esset in non tempore. Et haec declarabuntur in ultimo
octavi libri. Et Aristoteles non loquitur hic nisi de moto-
ribus materialibus, quoniam ista perscrutatio est utilis
in dispositionibus motorum non materialium, ut
post declarabitur. Et in alio libro dixit: Hic enim
motor erit proportionalis, et quod est in hac transla-
tione, scilicet nostra est melius.

*[Vetus:] Et si eadem potentia b. in hoc tem-
pore tantundem movebit et medie-
tatem in medietate movebit et me-
dia virtus medium movebitur in aequali
tempore, ut si ipsius a. sit medietas,
quae est ipsum c. et ipsius b. z. sit me-
dium. Similiter igitur se habebit secundum
analogiam virtus ad grave, quare
aequale et in aequali tempore movebit.
[Scotus:]Et si eadem potentia movet idem
in tali tempore per tale spatium,
movebit ipsum per dimidium illius
spatii in dimidio illius temporis.
Et dimidium illius potentiae move-
bit dimidium illius rei in aequali
<pb n="[182r
tempore per aequalem longitudinem.
Verbi gratia sit medietas potentia a. h. et
medietas potentiae c. y. quantitas z.
ergo proportio istius potentiae ad
istud pondus est sicut illa propor-
tio. Et ideo movent per aequale in tem-
pore aequali*.
Cum declaravit, quod eadem potentia movet medie-
tatem moti in tempore, in quo movet totum per
duplum spatii, quod movet in illo tempore et mo-
vet ipsum per totum spatium in medietate temporis,
in quo movet totum per illud spatium, vult decla-
rare etiam quod, cum fuerit unus motor aliquis, qui
movet aliquod motum per aliquod spatium in ali-
quo tempore movebit medietatem illius spatii in
medietate illius temporis et quod medietas eius
movebit medietatem illius moti per illud spatium
in medietate temporis illius. Et est necesse, sicut
dixit, ut moveatur medietas moti per illud spatium
in illo tempore, quoniam velocitas motus, quam
habebat totum motum ad totum motorem est se-
cundum proportionem excessus potentiae motoris
super potentiam moti. Et cum diviserimus motum
in duas medietates et similiter motorem, tunc pro-
portio motoris quae est medietates et ad motum quod
est medietas, erit sicut proportio totius motoris ad
totum motum. Et universaliter declaraverunt geome-
trae. Et sic duae velocitates erunt aequales necessario,
scilicet velocitas totius moti et velocitas medietatis,
ex quo sequitur necessario, ut pertranseant idem
spatium in eodem tempore. Et sermo eius in hoc
manifestius est per se.

*[Vetus:] Et si ipsum z. movet in ipso d. secun-
dum c. non necessarium est in aequali tempore e.
duplum ipso z. movere secundum
medietatem ipsius c. Si vero a. ipsum
b. movebit in ipso d. quantum est
ipsum c. medietatas ipsius a. quae est
in quo est e. ipsum b. non movebit
in tempore, in quo est d. neque in ali-
quo d. per aliam partem, quae est ipsius
c. secundum quod est analogia ad totam
c. sicut est a. ad e. omnino enim si
contingit non movebit nullum. Si
enim tota virtus totam movet, me-
dietas non movebit neque tantam
neque in quolibet. Unus enim move-
ret navem. Siquidem navem tra-
hentium deciditur potentia in nu-
merum et in longitudinem quam
omnes moverunt. Propter hoc Ze-
nonis ratio non vera est, quod sonet milii
quaelibet pars. Nihil enim prohibet
non movere aerem in nullo tempore
hunc quam cadens movet totus medius
<pb n="[182v
neque iam tanta pars quantacumque
movebit cum toto si sit per se hoc
non movebit neque enim nihil est
eius pars aut et potentia et toto est.
[Scotus:]Et si h. movet z. in tempore d. per
spatium c., necesse est, ut h. in illo tem-
pore non moveat duplum z. in di-
midio spatii c. Si igitur a. movet
pondus, quod est b. in tempore d. per
spatium c., tunc quando a medieta-
te a. diminuitur pars, cuius quantitas
ex toto est quantitas, quae movet,
tunc illa pars singularis per se mo-
vebitur. Nihil enim aliud est, nisi quod
est in potentia in toto*.
Dicebat Zeno, quod mina milii, quia cum cadit fa-
cit sonum, necesse est, quod quodlibet granum per se
faciat sonum. Et similiter guttae aquae succedentes
super lapidem ita, quod faciant in ipso foveam necesse
est, ut unaquaeque earum operetur in lapide, quoniam
si ulla operatur, ergo nec omnes operantur. Et iste
sermo est sophisticus, quoniam una pars non opera-
tur in actu sed in potentia, quoniam unus vir de
triginta non movet navem solus. Et cum motio
eius coniungitur cum praeparatione et potentia pro-
veniente a motore vigesimo nono movebit navem
necessario, ergo unusquisque de triginta largitur navi de
praeparatione ad moveri, quod navis non habebat
prius. Illud igitur quod viginti et novem largiuntur
de praeparatione est illud, quod ultimus motor extra-
het in actu. Et similiter est de mina milii. Et dixit: Et
ideo sermo Zenonis non est verus et est, quod unum
granum milii quodcumque sit, quando cadit facit so-
num, id est sed non quodlibet motum, quoniam poten-
tia motoris est terminata. Et cum potentia mo-
toris est terminata, scilicet prima potentia, quae potest
movere unumquodque partium non movet in tempore omnino
quando cadit. Ergo sermo Zenonis non est verus in
hoc, quod fingit quod quodlibet granum milii debet fa-
cere sonum. Deinde dicit: Nam impossibile est, ut non move-
at in tempore omnino illum aerem, quem movet
tota mina, quando cadet, id est quoniam impossibile
est dicere, quod unaquaeque partium non movet in
tempore omnino, quando cadet aerem, per quem
transit motione, ex qua auditur sonus, sicut au-
ditur a mina, scilicet quod non movet ipsam in actu motione
faciente sonum. Et si unaquaeque partium largitur
aeri ad recipiendum sonum praeparationem quam
prius non habebat. Deinde dicit: Neque pars etc., id est
quoniam unaquaeque partium motoris non debet
per se singulariter movere neque pars, quae cum ad-
ditur aliis partibus movet totum. Verbi gratia trigesi-
mus vir. Et dixit, quia ista pars non videtur inter
alias partes esse fortior in motu, nisi propter prae-
parationem praecedentem in moto. Deinde dicit: Nihil enim
aliud est etc. aut intendit quod cum pars est
in continuo nihil est in actu sed est in potentia in
toto aut intendit quod pars non movet in actu, sed
movet in potentia in toto.

<pb n="[182v
*[Vetus:] Si vero duo et utrumque horum aut
utrumque movet tantum in tanto et
potentiae compositae compositum ex
gravibus, aequali movebunt longi-
tudine. Et in aequali tempore simile
namque est secundum analogum numerum.
[Scotus:]Et si fuerint duo, quorum utrumque
movet unum et utrumque movet
per tale spatium in tali tempore, duae
potentiae congregatae movebunt con-
gregatum ex duobus ponderibus
per aequalem longitudinem in aequa-
li tempore. Sunt enim proportionalia.
Et iste sermo distinguendus est ita quod
considerandum est in eo. Et fit duae
intentiones*.
Haec est alia intentio a praedictis et est quod cum duo
mota diversa utrumque movet aliquod pondus per
aequale spatium in aequali tempore, tunc duae poten-
tiae motivae congregatae movebunt congregatum
ex duobus ponderibus per illud spatium in illo
tempore. Et hoc erit, quando aequaliter movent
duo pondera diversa in spatio et tempore aut di-
versantur in spatio. Verbi gratia quod alterum movet unam
arronam in una hora per medietatem unius leucae
et aliud movet duas arronas in una hora per unam
leucam. Non sequitur, cum duo motores fuerint
congregati et arronae fuerint congregatae, ut move-
antur ab eis in illa hora neque per unam leucam neque
per dimidiam, quoniam proportio eius, quod congre-
gatur ex duabus potentiis ad duo pondera non
est sicut proportio solius potentiae ad unum pon-
dus. Cum autem spatium fuerit unum et tempus
unum, tunc proportio eius quod congregatur ex dua-
bus potentiis motivis ad duo pondera mota erit
eadem proportio. Et sive potentia ponderum et po-
tentia motorum conveniant aut diversentur, verbi gratia
quoniam si aliquis motor habet aliquam propor-
tionem ad aliquod motum et alius motor cuius
potentia habet istam eandem proportionem ad
potentiam ponderis quod movetur ab eo. Declara-
tum est enim in libro elementorum quod cum fuerint
quaelibet quantitates et totidem earum compares,
tunc proportio omnium ad omnes est sicut pro-
portio unius ad unam. Deinde dicit: Et iste sermo distinguen-
dus est etc. et sic invenitur in quibusdam li-
bris. Et intendit, quod cum duo motores movent ali-
quod pondus per aliquod spatium, quod possibile est
cum diviserimus motores et diviserimus pondus
ita, quod proportio utriusque partis ad utrumque
motorem sit, sicut proportio totius ad totum, quod
proportio motus remanebit eadem. Et hoc secundum
proportionem est verum, sed secundum quod existima-
tur, quod in quolibet illorum duorum. Ideo dixit,
ut mihi videtur, ita quod considerandum est. Videmus
enim, quod duo et tres homines movent congregatum
quod non possunt movere secundum segregationem.

*[Vetus:] Si igitur in alteratione et in au-
gmento aliquid enim est augens, quod
<pb n="[183r
aliquid autem et quod augetur in quanto
autem tempore et quantum aliud
quidem auget, aliud vero augetur.
Et alterans, quod et quid et quod alteratur. Simili-
ter aliquid et quantum secundum enim
magis et minus alterata sunt et in
quanto tempore, in duplo autem
duplum et duplum in duplo. Me-
dium autem in medio tempore aut
in medio medium aut in aequali du-
plum. Si autem alterans aut augens
quantum in tempore quanto auget
aut alterat non necesse est et medium
in medio, et in medio medium, sed
nihil si contingit augmentabit aut
alterabit, sicut et in gravi.
[Scotus:]Et secundum hoc est de alteratione et
in augmento, est enim aliquid quod
auget. Et alterans etiam similiter est
alteratum et secundum aliquam
quantitatem in additione et dimi-
nutione erit alteratio et in aliqua
quantitate temporis in duplo erit
duplum, et duplum erit in duplo,
et quae est in tempore aequali est du-
plum. Si igitur alterans et augmentans
augmentat et alterat tantum in ta-
li tempore, non est necesse, ut
medietas etiam faciat hoc in medieta-
te aut in medietate agat medietas.
Et forte accidit, ut non alteret omnino
aut ut non aget, sicut diximus in
pondere*.
Vult declarare, quod omnia, quae dixit de moto et
motore in loco sunt vera in augmento et alteratio-
ne. Et dicit: Et similiter de alteratione, id est et omnia, quae
dicta sunt de moto et motore in loco, scilicet quod duplum
motoris movet illud motum per illud spatium in
dimidio illius temporis aut per duplum illius spatii
in illo tempore et quod motor movet dimidium moti
per illud spatium in dimidio illius temporis et cum
motor dividitur in duo aequalia et motum in duo
aequalia, motus erit idem in velocitate. Omnia acci-
dunt similiter in augmentato et alterato. Et cum
narravit hoc, dedit causam et deinde est enim aliquid
quod auget et aliquid quod augetur et in aliquo tem-
pore hoc auget et hoc augetur, id est et ita est de au-
gmento sicut de translatione, quoniam est aliquid
quod auget et est respondens motori in loco. Et aliquid
quod augetur et est respondens moto et tempus in
quo sit iste motus et quantitas in quo est. Deinde dicit:
Et alterans similiter etc., id est et quemadmodum
augens et augmentatum est aliquid terminatae po-
tentiae similiter alterans etiam et alteratum sunt
terminata. et secundum excessum potentiae alteran-
<pb n="[183r
tis supra potentiam alterati, erit velocitas alteratio-
nis. Et quantitas temporis, in quo est alteratio,
scilicet quo haec duo sequuntur proportionem inter alterans
et alteratum. Si igitur proportio fuerit magna, ve-
locitas erit magna et tempus breve et e converso.
Deinde dicit: Et in duplo duplum, id est et in tempore, in quo
aliqua passio in aliquo alterato ab aliquo alteran-
te in duplo eius erit in duplum illius passionis. Deinde
dicit: Et duplum in duplo, id est et alteratio quae est dupla
ad alterationem positam ab aliquo alterante.
Duplum eius erit in duplo illius temporis et est
conversum primae. Et intendebat declarare, quae sunt
proportionabilia. Deinde dicit: Si igitur alterans etc.,
id est et si omne alterans et augmentans alterat et au-
gmentat aliquod terminatum et in tempore ter-
minato et non augmentat quidlibet quodlibet neque
alterat quidlibet quodlibet, non sequitur cum diviseri-
mus alterans in duas medietates, ut medietas
moveat illud alteratum in duplo illius temporis, cum
accidit forte ut non alteret illud omnino.
Et hoc contingit quando potentia medietatis mo-
toris non excedit potentiam moti. Deinde dicit: Sicut di-
ximus in gravitate, id est in gravitate ad gravitatem.

<pb n="[183r
[Liber VIII] </title>
<title type="structure" rend="2" n="1029">Prologue to Book 8</title>
<title type="text" rend="2" n="1029">[Prologus]</title>
Utilitas aut istius scientiae est
pars utilitatis scientiae speculati-
vae. Et declaratum est in scientia
morali, scilicet quae considerat de
actionibus voluntariis,
quod esse hominis in sua
ultima perfectione est ipsum esse
perfectum per scientias speculati-
vas et quod ista dispositio est fortunitas ultima et secun-
dum fatuos vita aeterna. Et apparet in illa scientia,
quod hoc nomen homo dicitur aequivoce de eo, qui
perfectus est per scientias speculativas et de aliis
hominibus, et hoc secundum insipientes philoso-
phos sicut de homine vivo et mortuo dicitur,
immo sicut dicitur de animali rationali. Et puto
cum hoc, quod sequitur cognitionem scientiarum
speculativarum de moribus bonis, necesse est enim,
cum artifices scientiarum speculativarum fuerint
secundum cursum naturalem, necesse est, ut sint
virtuosi omnibus modis virtutum moralium ut
iustitia et castitate et audacia et magnitudine et
liberalitate et veracitate et aliis virtutibus. Et Ale-
xander in prooemio istius libri declaravit, quomodo
sequuntur istae virtutes ex cognitione istarum scientiarum.
<pb n="[183v
Nam cum aliquis sciverit parvitatem vitae suae in
respectu istius esse aeterni et motus continui et quod
proportio vitae suae in respectu temporis aeterni est
sicut proportio minimi finiti ad infinitum, non cu-
pit vitam, quare erit audax. Et similiter cum sci-
verint, quod mors est de necessitate materiae, et maxime
cum acquisiverit humanam perfectionem. Tunc
enim percipiet in alia hora quod melius est ei mors
quam vita sicut fecit Socrates Athenis, licet existime-
tur, quod Socrates non distinxerit inter vias propri-
as et communes in scientiis, quia nitebatur procede-
re via propria cum vulgo. Et manifestum est, quod de-
berent esse iusti et casti, quoniam cum sciverint
naturam iustitiae existentis in substantia entium, di-
ligunt se assimilari illi naturae. Et similiter cum sci-
verint utilitatem appetituum. Et quod non sunt de nu-
mero dispositionum necessariarum in permanentia
hominis, nedum ut sint perfectiores, sed sunt acciden-
tia de necessitate materiae, expellent eas a se omnino
et odient eas maximo odio. Et sic erunt casti retinentes
leges divinas et obedientes legibus naturalibus.
Et est manifestum etiam, quod erunt liberales, quoniam
reputant pecuniam vilem et erunt magnanimi dili-
gentes veritatem in sermone et actione. Sed si aliquis
dixerit quod nos videmus plures artifices istarum
scientiarum in contraria dispositione, dicendum est,
quod hoc accidit eis ex dispositione innaturali. Et hoc
potes scire ex hoc, quod Alexander et alii ratiocinantur
super hoc, scilicet quod omnes philosophi sunt studiosi
sicut erat in suo tempore. Et cum aliquis perscruta-
tus fuerit de hac dispositione, inveniet, quod illa per-
fectio, quam expectant in assuetudine hominum, in qua
nutriebantur, valde est remota ab hac perfectione.
Et non solummodo accidit hoc eis, sed credunt ex
modo hominum et consuetudine, in qua nutrieban-
tur, quod haec perfectio est valde vilis. Et hoc non acci-
dit eis ex lege, sed corrumpentibus eam. Accidit
igitur istis hominibus, cum incipiunt speculari
contemnere illum modum perfectionis, quem ex-
spectabant. Sed cum desperaverunt pervenire ad
hanc perfectionem et viderunt omnes homines
contemnere eam et credere, quod expectantes eam
non dicitur esse pars civitatis aut credunt, quod omnia
dicta de hac perfectione forte sunt similia dictis
de illa prima perfectione, quam expulerunt, scilicet illam in
qua nutriebantur, et tales sunt plures istius tempo-
ris, scilicet illi, qui sunt dialectici, tunc omnino declinabun-
tur ad appetitus. Et accidet eis dispositio innatu-
ralis adeo, quod non dicentur esse pars civitatis omnino,
quoniam cum eis non potest contractus fieri civilis,
neque amicitia humana neque utilitas alterius, sed
omnes actiones eorum sunt ad se ipsos. Et ideo
philosophia in hoc tempore abhorretur. Et iam exi-
vimus a nostra intentione.

*[Vetus:] Utrum autem factus
sit aliquando motus,
cum non esset prius,
et corrumpitur iterum
sicque moveri nihil
sit, aut neque factus
neque corrumpitur,
<pb n="[183v
sed erat semper et semper erit. Hoc
immortale et sine quiete existit in
his, quae sunt ut vita quaedam natura
subsistentibus omnibus. Esse quidem igitur
motum omnes affirmant de natu-
ra aliquid dicentes propter id, quod
mundum faciunt et de generatione et corru-
ptione in esse considerationem omni-
bus ipsis, quam impossibile est esse nisi
sit motus. Sed aliquanti quidem in-
finitos mundos esse dicunt, et quosdam
quidem finitos fieri, quosdam uno
corrumpi. Sed mundorum semper
dicunt esse motum. Necessarium enim
est generationes et corruptiones
ipsorum esse cum motu, quicumque
autem unum et non semper et de
motu apponunt secundum rationem.
[Scotus:]Utrum autem motus aliquando fuit et non
fuit et corrumpetur in corruptione,
in qua nihil movebitur omnino, aut
motus nec fuit generatum neque
corrumpetur, sed semper fuit et semper
erit. Et hoc non habet corruptionem
nec fugit ab entibus, sed est quasi
vita omnibus, quae constituuntur
per naturam. Omnes enim, qui aliquid
dixit de natura, dixit motum esse.
Non enim possunt loqui de factura
mundi et considerare in eo, secundum
quod currit generatio et corruptio, si mo-
tus non sit, sed dicentes plures mun-
dos infinitos esse, quorum quidam
generatur et quidam corrumpitur,
dicunt motum aeternum esse. Modos
enim generationis et corruptionis
cum motibus esse necesse est, dicen-
tes vero unum mundum esse et non
aeternum. Secundum hoc etiam liti-
gant de motu*.
Quia prima intentio eius est perscrutari de primo
motore, incepit perscrutari de motu, utrum sit no-
vus aut antiquus, scilicet secundum genus. Et quod est ante istum
tractatum, aut est necessarium huic tractui aut est propter
melius. Et cum dixit, utrum autem motus, non
intendit motum aliquem proprium, sed intendit,
utrum isti motus existentes in partibus mundi
fuerint, priusquam nulla pars partium mundi moveba-
tur omnino, et utrum destruentur omnes ita, quod
nulla pars mundi moveatur, aut isti motus existen-
tes in partibus mundi fuerunt semper et erunt in
futuro in hac dispositione, in qua sunt modo. Ista autem
perscrutatio est necessaria, quia apparet, quod in
<pb n="[184r
mundo non est nisi alterum horum duorum aut
plures motus succedentes aut unus motus
continuus, scilicet motus corporis caelestis. Quaeritur igitur,
utrum est possibile in his duobus modis sensibili-
bus incipi tali modo, quod ante nihil fuit de eis,
et sive incepit unus eorum ante alterum aut ince-
perunt simul, scilicet motus, qui sentiuntur continui et
succedentes, et utrum corrumpentur haec duo ge-
nera tali corruptione, cum qua nihil movebitur
omnino, aut haec duo genera non cessaverunt neque
cessabunt esse. Deinde dixit: Sed est quasi vita et
innuit per hoc, quod necesse est in motu non cessare
in praeterito et in futuro, si est necesse hoc in entibus
naturalibus. Apparet enim, quod constitutio entium
naturalium et illud, quod est in eis, quasi vita est motum
esse. Principium enim motus de omnibus mobilibus
est sicut anima de rebus vivis. Et haec perscrutatio
non est tantum necessaria in cognitione primi mo-
toris, sed etiam in cognitione esse mundi, scilicet utrum
sit aeternus aut novus. Necesse est enim perscrutatio-
nem de huiusmodi intentione in motu praecedere
perscrutationem de illa in mundo. Et quia ista per-
scrutatio magis videtur procedere in perscrutatio-
ne de dispositione mundi, in generatione et corruptione
notificavit istam perscrutationem continere in se
perscrutationem de mundo. Et induxit signum dicen-
do, quod qui aliquid dixit de mundo, debet dicere ta-
le de motu. Et dixit: Omnis enim etc., id est et posui-
mus perscrutationem primo de motu universali in
loco perscrutationis de dispositione mundi in ge-
neratione et corruptione, quia hoc est naturale in
perscrutatione. Omnis enim, qui locutus fuerit de
entibus naturalibus, concedit motum esse.

Deinde
dedit causam in hoc et dixit: Non enim possunt
loqui etc., id est et omnes concedunt motum esse,
quia impossibile est aliquem loqui de factura mun-
di, id est de natura illius, et considerare, quomodo est
in generatione et corruptione secundum totum aut
secundum partem, si non concesserint motum esse,
scilicet si possibile est in eo generationem et corruptionem
aut impossibile, et si est possibile, quomodo. Deinde dicit:
Sed dicentes etc., id est sed considerantes de mun-
do, licet omnes concedant motum, tamen ita opi-
nantur de generatione et corruptione in motu sicut
in mundo toto. Qui igitur dixit illorum plures mun-
dos esse, quorum corruptio unius est, generatio
alterius, et quod hoc procedet in infinitum, concessit
motum esse semper quod fuit et erit. Deinde dedit causam
in hoc et dixit: Modi enim generationis et corru-
ptionis etc., et hoc, quod dixit, manifestum est,
quoniam cum opinati sunt, quod corruptio uniuscu-
iusque mundorum existentium est generatio alterius
sicut est dispositio in partibus istius mundi, scilicet quod
corruptio alicuius individui est generatio alterius,
et quilibet mundus eorum non est extra motum, ma-
nifestum est eos dicere motum aeternum succedentem.
Deinde dicit: Dicentes vero unum mundum esse et non aeter-
num etc., et hoc intellectum est per se, scilicet quod
qui opinatur mundum esse non aeternum et gene-
ratum, postquam nihil movebatur, et corruptibilem in
res, quae non movebuntur, necesse est ipsum opina-
ri hanc opinionem in motu. Et quia hoc opinari in
mundo potest intelligi duobus modis, incepit di-
<pb n="[184r
stinguere hoc et dixit: Dico haec expositio, quam modo
dixi, est quae intelligitur primo aspectu. Et hoc in-
tellexit Alfarabius, secundum quod dixit in libro suo
de entibus transmutabilibus. Et hoc idem intelle-
xit Avicenna et Avempace Hispanus, scilicet quod intentio
Aristotelis in primo istius tractatus est declarare, quod ante
omnem motum est motus et ante omnem
transmutationem est transmutatio et quod motus non
deficiet secundum genus, ut procedat ex hoc ad
declarandum motum esse primum et aeternum, qui
continet omnia aut unum aut plures. Et in hac declara-
tione est difficultas. Et ideo intendit Alfarabius in
suo libro de entibus transmutabilibus complere
sermonem de hoc, in quo perscrutatus est, secundum
quot modos potest imaginari ante omnem transmu-
tationem esse transmutationem et quid potest esse
verum de hoc et quid non. Quapropter involuta
est sua perscrutatio in hoc. Ego autem cum hoc,
quod credebam expositionem istius loci esse istam, tantum
eram aliquantulum in errore, scilicet in hoc, quod declaratio
Aristotelis est declaratio diminuta. Et semper fui perscru-
tatus de hac declaratione, quousque apparuit mi-
hi intentio, quam intendit Aristoteles perscrutari. Et inve-
ni sermones suos convenientes sibi ad invicem
secundum illam intentionem, non secundum primam
expositionem, quae videtur in primo aspectu. Aristoteles
enim intendit hic declarare, utrum primus motus
continens mundum aut primi motus, si sint plures
uno, sint facti de novo absque ita, quod ante eos non
fuit motus omnino, ita quod motus propter hoc sit
novus secundum genus, aut omnia inceperunt mo-
veri, postquam nihil movebatur, aut primus motus,
qui continet omnia, existens in primo moto aut in
primis motis, si fuerint plures uno motu, sit aeter-
nus, qui numquam cessavit nec cessabit, sed est
sicut dixit quasi vita eorum, quae constituuntur per
naturam. Et induxit ipse declarationem de diffinitione
motus praedictam ad ostendendum talem motum
esse, non quia induxit diffinitionem motus ad de-
clarandum, quod ante omnem motum est motus sicut
credidit Alfarabius et alii. Perscrutatio enim, quam
hic intendit, est universalis toti mundo, et non est
verum secundum opinionem Aristotelis, ut ante motum
continentem totum sit motus aut ante transmuta-
tionem, quae est prima transmutatio, sit transmuta-
tio. Falsa igitur fuit haec existimatio illorum. Haec enim est
particularis, et est verum de motibus particulari-
bus, quos continet motus universalis, secundum
quod hoc sequitur motum universalem, non quia hoc
existit in eis primo et essentialiter, quoniam hoc
apud ipsum impossibile est, ut apparebit post. Non
igitur poneret aeternam continuationem existentem
in istis motibus per accidens signum ad aeternam
continuationem existentem in ipso primo motu
aut primis cum hoc, quod nondum declaratum est
hic de eis, scilicet eos esse tales per accidens. Et hoc
manifestum est et post declarabitur magis.

*[Vetus:] Si igitur contingit aliquando non
moveri dupliciter, necesse est hoc
accidens, aut enim sicut Anaxagoras
dicit. Inquit enim ille similiter omnibus
existentibus et quiescentibus in
<pb n="[184v
infinito tempore motum facere intel-
lectum et disgregare, aut sicut Empe-
docles in parte moveri et iterum qui-
escere. Moveri quidem, cum amici-
tia ex multis faciat unum aut cum di-
scordia multa ex uno, quiescere autem
in multis inter mediis temporibus dicens sic.
In quantum quidem ex pluribus
unum dicit aptum fieri, in quantum
autem iterum ex uno geminato plu-
ra perficiuntur. Sic quidem fiuntque
et nullo modo ipsius est unum saecu-
lum. Sic autem permutantur neque
simul perficiuntur. Sic autem semper
sunt immobiles secundum circulum.
Haec enim, quod sic permutantur, ab hinc
itaque dicere ipsum opinandum
est.
[Scotus:]Si igitur possibile est in aliqua ho-
ra nihil moveri, necesse est hoc acci-
dere duobus modis, aut sicut dixit
Anaxagoras. Qui dixit, quod omnia
fuerint insimul et quiescentia tem-
pore infinito et quod intelligentia fecit
in eis motum et distinxit ea. Aut
sicut dixit Empedocles, quod quando,
quae moventur, et quandoque quiescunt.
Moventur enim, quando amicitia
fecit de pluribus unum aut quan-
do lis fecit de uno plura, et quiescunt
in temporibus, quae sunt interim.
Cum dixit, secundum autem quod
unum innatum est oriri ex pluri-
bus et quod completum est unum, rari-
ficantur ex eo plura, secundum hunc
modum generantur. Et sic non erit se-
cundum eis aeternum. Secundum vero
quod haec duo mutantur et non finiuntur
cum hoc, secundum hunc modum
semper moventur circulariter. Intelli-
gendum enim est ex hoc, quod dixit,
secundum vero quod haec duo, id est secun-
dum vero quod haec duo transmutantur*.
Quia natura divisionis facit duos modos in hoc,
quod posuit, quod motum secundum totum deficit ab
entibus, quos modos antiqui dicebant, scilicet aut quod
mundus fuit ex rebus quiescentibus tempore fini-
to, scilicet non transmutabilibus, et quod post corrumpetur
tali modo, quod omnia erunt quiescentia tempore infi-
nito ut Anaxagoras opinabatur, aut quod entia qui-
escant in aliqua hora et in aliqua moventur ut vi-
debat Empedocles, induxit sermonem utriusque
<pb n="[184v
istorum et tacuit opinionem Platonis de mundo,
qui dicit mundum esse generatum, sed non corru-
ptibilem, quia non dixit, quod omnia non erant qui-
escentia ante generationem mundi, sed quod move-
bantur motu inordinato et quod deus induxit ipsa
ad ordinem sicut ipse dixit. Et hoc, quod narravit de
Anaxagora, qui dicebat, quod omnia erant insimul,
intendit per omnia corpora consimilia, quae opina-
batur esse elementa mundi, et intendit per hoc, quod
dixit. Erant insimul, quod erant latentia immixto infi-
nito. Opinabatur enim contraria existere insimul in
illo misto tempore infinito et quod post incepit intel-
lectus, qui est deus, apud ipsum distinguere ea ex
misto et extrahere ea de latitatione in actum. Et iam
contradixit ei in primo istius libri. Empedocles
vero generat mundum ex quattuor elementis, quae
habet pro rebus materialibus. Res autem agentes
sunt apud ipsum duae ad congregandum haec ele-
menta et facere ea unum amicitia ad segregandum
lis. Mundus igitur corrumpitur, quando elementa
adunantur per amicitiam, et generatur, quando
multiplicatio fit per litem. Partes vero mundi com-
positae generantur apud ipsum etiam, ut mihi vide-
tur, ex amicitia et corrumpuntur ex lite. Et similiter
partes existentes in individuo segregatae et distin-
ctae segregantur per litem. Et ideo, ut mihi videtur,
quia in sphaera caelesti non sunt partes diversae, non est
in ea lis apud ipsum, sed componitur apud ipsum
ex amicitia et elementis et habet ipsam pro deo.
Et hoc, quod narravit de Empedocle, quod quandoque mo-
vebantur, intendit quattuor elementa et intendit per
quietem tempus, in quo mundus est corruptus, et
per motum tempus, in quo mundus generatus est
et ens. Deinde dicit: Moventur enim quandoque amici iam
etc., id est apud corruptionem aut generationem mun-
di. Deinde dicit: Et quiescunt in temporibus, quae sunt in-
terim, et intendit per unam quietem hoc, quod est
post corruptionem mundi, per secundam non potest
intendere nisi post generationem mundi. Sed quia
mundus apud suum esse movetur, remanet ipsum
non intendere per quietem in hac dispositione nisi
corruptionem motus universalis, quo est generatio
totius mundi. Et cum induxit opinionem Empe-
doclis in generatione et corruptione mundi, indu-
xit verba illius et dixit: Narrando secundum autem
etc., id est secundum autem quod mundus generatur
quandoque et corrumpitur quandoque, motus non
erit etiam unus, cum interim fiat quies. Secundum
vero quod haec duo semper succedunt sibi, motus erit
aeternus. Et vocavit ipsum circularem, quia partes
mundi quandoque dissolvuntur et quandoque ligan-
tur, ex quo sequitur ipsum habere duas quietes,
quietem post congregationem et quietem post
segregationem.

*[Vetus:] Considerandum igitur de hoc, quo-
modo se habet. Praeopere enim est non
solum ad naturae considerationem
scire veritatem, sed ad scientiam de
principio primo.
[Scotus:]Et oportet nos considerare de hoc,
quousque sciamus, quomodo est. Hoc
<pb n="[185r
enim non tantum est utile in vere
sciendo aliquid in scientia naturali
tantum, sed etiam prodest in via in-
ducente ad considerationem de pri-
mo principio*.
Dicit: Et oportet nos considerare de hac intentione
in motu. Haec enim perscrutatio non tantum est utilis
in scientia naturali tantum, sed in scientia divina.
Et hoc intendebat, cum dixit in via, id est in arte.
Divinus enim accipit prima principia moventia
a naturali et nullam habet viam ad demonstrandum
esse primum motorem nisi accipiat ipsum pro con-
stanti a naturali. Et quod existimavit Avicenna, quod
divinus debet monstrare primum principium
esse, est falsum. Et via eius, quam finxit ipsum in-
venisse eam, qua usus est in suo libro, et similiter
Algazel sequens ipsum. Est via tenuis, et non est
demonstrativa. Quomodo nos autem de hoc fecimus
tractatum singularem super hoc et qui voluerit
accipere quaestiones accidentes in ea, videat hoc
ex libro Algazelis. Plures enim, quas induxit contra
alios, vere sunt.
*[Vetus:] Incipiemus enim primum et ex de-
finitis prius a nobis in physicis.
Dicimus igitur motum esse endele-
chiam, id est actum mobilis, secundum
quod est mobile. Necesse ergo existens res
possibiles moveri secundum unum-
quemque motum. Et sine motus
diffinitione omnis utique confitetur
necessarium esse motum possibi-
le moveri secundum unumquem-
que motum ut alterari quidem alte-
rabile. Ferri autem, quod est secundum
locum mutabile, quare oportet pri-
us combustibile esse quam comburi
et combustivum quam comburere.
[Scotus:]Incipiamus igitur ex praedictis, in
quibus praediximus distinctionem
et determinationem in artibus. Et nos
incipiemus in rebus determinatis
prius in rebus naturalibus Dicamus
igitur, quod motus est actus eius, quod
innatum est moveri, secundum quod
innatum est moveri. Necesse est igitur illa esse,
in quorum potentia est moveri uno-
quoque motuum. Et sine hac diffinitione
omnes homines concedunt, quod non
est necesse moveri nisi illud, quod potest
moveri. Et hoc necesse est in unoquoque
motuum, verbi gratia quod non alteratur nisi
illud, quod innatum est alterari, nec
transfertur nisi illud, quod innatum
est transferri in loco. Necesse est igitur,
<pb n="[185r
ut res sit innata comburi prius, antequam
comburatur, et comburere, antequam
comburat*.
Id est incipiamus igitur primo a rebus, quae mos
est, ut determinentur in initiis artium, quae sunt quasi
principia earum. Et incipiamus ex istis in hac scientia
a rebus, quarum diffinitiones determinavimus ex
rebus naturalibus. Et incepit ponere ad hoc pro-
positionem notam, et est omne, quod est, postquam non
fuit, necesse est ipsum fuisse ante in potentia, et quod
motus generatus talis est, scilicet quod omne, quod movetur,
postquam non movebatur, necesse est, ut ante esset
possibile, ut moveretur. Et induxit ad hoc certifi-
candum duos modos, quorum unus est ex hoc, quod
declaratum est de diffinitione motus, et secundus
ex inductione.

Et dixit: Dicamus igitur, quod motus
etc., id est dicamus igitur, quia, cum declaratum
est, intentio istius libri, quod altera diffinitionum motus
est endelechia moti, secundum quod est motum, id est et
endelechia eius, quod innatum est moveri, necesse est,
ut res mobiles sint ante motum in unoquoque
generum motuum. Et cum res mobiles fuerint
ante motum, tunc potentia ad motum erit ante mo-
tum. Et intelligendum est ex hoc, quod motum est
prius tempore motu duobus modis. Quorum unus
est, ut motum, in quo est potentia, sit alterius speciei
a specie moti, in quo est ipse motus. Secundus est, ut
illud mobile, in quo est potentia ad motum, sit
motum in actu, scilicet quod motum in potentia est idem
numero cum moto in actu. Primus autem modus
invenitur in duobus, scilicet in motu generationis et
corruptionis et in motibus translationis, quae est
corporum simplicium. Motus enim, cuius generatio
est finis et complementum suum subiectum, est illud,
ex quo est generatio. Et similiter est de corruptione.
Subiectum vero motus translationis elementorum,
in quo est potentia praecedens hunc motum in tem-
pore, est corpus, ex quo est generatio elementi.
Verbi gratia quia quando ignis generatur secundum to-
tum, statim habet, ubi quod est superius secundum
totum. Et dum generatur, pars singula illius statim
habet singulam partem illius ubi. Potentia igitur
istius motus non est in subiecto, quod est ignis in
actu, sed in subiecto, in quo generatur ignis, verbi
gratia ligno combusto aut oleo inflammato. Et hoc igno-
ravit Ioannes grammaticus et existimavit, quod
quaedam potentiarum invenitur cum illo, ad quod
est potentia. Et decepit alios in hanc potentiam esse
coniunctam cum forma ignis, quae est in actu. Per
potentiam, quae est coniuncta cum ea, quando vio-
latur ab aliquo, quando generatur, ne moveatur
superius. Et ista potentia est alia a naturali, cum
sit violenta. Naturalis autem impossibile est, ut sit
coniuncta cum forma ignis, scilicet potentia, quae est in
igne ad motum superius. Et si hoc esset, tunc duo
contraria essent in eodem subiecto et in eodem
tempore, scilicet potentia motus et motus insimul, quod est
impossibile, et hoc manifestum est. Et ex hac diffi-
nitione motus apparet bene impossibile esse ge-
nerationem esse ex non esse puro. Generatio enim
est motus, et est necessarium rem motam esse in actu
ad esse motus. Et ideo impossibile est aliquod ens
generaria moto, quod est in potentia ens tantum, verbi gratia
<pb n="[185v
a prima materia, secundum quod potest intelligi nuda
a forma, nedum ut generetur ex non esse. Et etiam
apparet hoc idem ex significato huius sermonis
hoc generari ex hoc, verbi gratia album fieri ex nigro
et universaliter contrarium ex contrario. Non est
dicere, quod ipsum contrarium mutatur in suum con-
trarium. Illam enim albedinem fieri nigredinem im-
possibile est, aut ipsum calorem frigus. Illud
igitur, quod possibile est transmutari in subiectum
generati, et est illud, ex quo est generatio et illud est
subiectum contrarii. Et cum ita sit et non esse est
unum contrariorum, impossibile est eius naturam
mutari in esse. Ergo impossibile est aliquid genera-
ri ex eo nisi per accidens. Ideo dicitur, quod dies fit ex no-
cte, id est post recessum noctis, et frigidum ex calore, id est
post calorem. Est igitur necessario aliquid, cum quo
adiungitur, non esse, ex quo fit generatio essentia-
liter. Et hoc notum est per se. Et antiqui omnes con-
veniunt in hoc. Loquentes autem Saraceni habent
pro possibili aliquid generari ex nihilo et negant
hoc principium. Et causa erroris eorum fuit haec,
quod sentitur, quod multa comprehensibilium visu ge-
nerantur ex rebus incomprehensibilibus visu, verbi gratia
aer ex igne. Et sic imaginantur primo aspectu pos-
sibile esse aliquid generari ex nihilo. Vulgus enim
non intelligit de non esse nisi illud, quod non compre-
henditur visu. Et sic accipiunt rem assimilatam rei
loco vere rei et existimant impossibile esse possibile.
Et nituntur ad confirmandum hoc ex hoc, quod mos
est dicere, quod subiectum esse necessarium agenti, scilicet
subiectum, ex quo fit generatio, est diminutio agen-
tis. Et omnia ista sunt existimationes vulgares
valde sufficientes secundum casum, secundum quem
nutriuntur homines in eis, non secundum sermones
sufficientes. Agens enim non posse agere aliquod
impossibile non dicitur esse diminutio, sed dicere ipsum
facere aliquod impossibile, et posse facere est de-
ceptio. Et cum declaratum est hoc fundamentum,
dicamus et quia hoc, quod nitebantur declarare,
scilicet quod potentia motus est prior tempore, motu est
manifestum sine diffinitione motus.

Et dixit: Et sine
hac diffinitione etc., id est et sine diffinitione mo-
tus apparet etiam inductione, quod non movetur
illud, quod, antequam moveretur, non erat possibile
moveri, quoniam, si non esset possibile moveri, non
moveretur, verbi gratia quod non alteratur nisi illud, quod
possibile erat alterari. Et similiter non movetur nisi
illud, quod ante erat possibile moveri in loco. Et
intelligendum est de hac intentione duos modos
potentiae, scilicet quae invenitur in ipso moto et quae invenitur in materia
moti. Deinde dicit: Necesse est igitur etc., id est necesse est igitur,
ut potentia ad illud, quod generatur, existat in ea
ante ipsum generatum, verbi gratia quod illud, quod combu-
ritur et fit ignis, innatum erat comburi, antequam
combureretur. Et ista potentia non tantum praece-
dit passionem existentem in passivo secundum tem-
pus, sed etiam praecedit secundum tempus virtutem
agentem in agente. Quod enim comburit, innatum erat
ante comburere. Et ideo omne agens, quod potest age-
re quandoque et quandoque non, necessario invenitur
quandoque potentia et quandoque non. Et omnia ista
sunt necessaria et vera. Et hoc, quod dicunt loquentes
nostrae legis, immo involventes, quod possibile est proveni-
<pb n="[185v
re actionem novam, scilicet postquam non fuerit tempore
infinito ab agente antiquo absque eo, quod illic sit causa,
quae fecit illud agens agere in aliqua hora magis quam
in alia. Est sermo sophisticus et deceptivus. Dico se-
cundum hanc expositionem intellexit Alfarabius
et alii hoc capitulum, scilicet quod induxit diffinitionem
motus ad declarandum potentiam esse ante actum.
Et hoc non est proprium motui, secundum quod est mo-
tus, sed est proprium novo facto, secundum quod est
novum factum, scilicet ut potentia et posse novi praecedat
ipsum secundum tempus. Secundum autem nostram
expositionem induxit diffinitionem motus ad de-
clarandum, quod motus est in moto, quoniam, cum
dictum sit in diffinitione eius, quod est endelechia mo-
ti, necesse est, ut sit in moto. Omnis enim perfectio
necesse est, ut sit in re, quae perficitur. Et secundum hoc
invenimus Alexandrum in suo libro de principiis
inducere diffinitionem motus ad declarandum mo-
tum esse aeternum. Et hoc, quod dixit sine hac diffi-
nitione etc., hoc decepit homines in hoc. Et exi-
stimaverunt ipsum declarare potentiam esse ante
actum in tempore. Et ipse intendebat dicere, quod non
dicitur moveri nisi illud, in cuius natura est motus,
scilicet corpus mobile, et quod non invenitur in immobili.

*[Vetus:] Ergo et hoc necessarium est aut
facta aliquando, cum non essent prius, aut
perpetua esse.
[Scotus:]Ista etiam necesse est, aut ut non sint
talia nisi in aliqua hora absque eo,
quod talia erant, aut ut sint talia
aeterne*.
Dicit: Ista igitur sensibilia necesse est, aut ut non
sint sicut videntur, scilicet quod quaedam semper moventur
et quaedam semper quiescunt aut semper succedunt
sibi haec duo in aliqua hora, scilicet motus et quies, absque
eo, quod ante illam essent huius dispositionis, sed omnia
erant quiescentia. Deinde inceperunt ab aliquo
moveri, secundum quod modo sentiuntur, aut semper
fuerunt, secundum quod modo sentiuntur. Et cum di-
xit, quod hoc est quaerendum primo, incepit declarare
ipsum. Dico, quod haec est expositio vera, dixit. Et quia
iam apparuit prima mota esse aut primum motum,
quod est causa in motibus eorum, quae moventur quan-
doque ex istis rebus, quae sunt hic, et quiescunt quan-
doque, et numquam apparet, quod ista mota quiescunt
neque in aliqua hora, scilicet corpora caelestia. Consideran-
dum est, utrum fuerint istius dispositionis in aliqua
hora, scilicet ipsa esse primo mota, aut semper fuerint illius
dispositionis, scilicet mota aeterna. Et dixit hoc, quia de-
claratum est in primo septimi impossibile esse corpus
movere corpus in infinitum. Et ideo necesse est mun-
dum habere primum motum aut prima mota. Et si
non inveniretur magnitudo infinita in actu, et inve-
niretur motum infinitum pertransire in tempore fi-
nito spatium infinitum, ut declaratum est in primo
septimi.
*[Vetus:] Siquidem igitur factum est mobi-
lium unumquodque, necessarium est
accepta aliam mutationem prius
factam esse et motum, secundum quem
<pb n="[186r
factum est, possibile motum esse aut
moveri.
[Scotus:]Si igitur unumquodque mobilium
non movetur nisi postquam in sua po-
tentia erit, ut moveretur, necesse est,
ut ante transmutationem dictam
fuisset alia transmutatio et motus,
in quo fuit, possibile moveri aut
movere*.
Si igitur hoc, quod narravimus, quod omne motum
et omne movens necesse est, ut, antequam invenia-
tur movere et moveri in actu, ut inveniatur move-
re aut moveri in potentia, et posuerimus, quod ista
potentia et posse est novum, necesse est, quod ante primum
motum, quem posuimus primum, est alius motus,
per quem fuit post se praecedens primum motum,
qui positus fuit primus. Posse enim, quod praece-
dit motum fieri de novo necessario, sequitur
motum, sed iam posuimus ipsum primum, et hoc
est inconveniens. Et similiter accidit in transmuta-
tione, per quam fuit posse, si posuerimus ipsam esse
primam, scilicet quoniam sequitur, ut potentia ad ipsam
praecedat ipsam secundum tempus. Et quod ista poten-
tia sit facta ex transmutatione et quod apparet ex
hoc sermone, est quod necesse est, ut ante illum motum,
quod ponitur primum, est alius motus. Sed non sequitur
ex hoc, ut secundus motus succedat antecedenti statim,
sed sequitur, ut sequatur ipsum interpolatim,
scilicet quod inter illos sit tempus quietis, in
quo inveniebatur posse. Cum autem dixerimus,
quod possibile non exit in actum nisi per aliquid in
actu, scilicet per motorem, necesse est illos modos esse,
scilicet succedentes, scilicet quod nullum tempus sit extra motum,
et si esset in fine parvitatis. Motor enim non movet
ipsum nisi in tempore, in quo movet, et non ante
nisi quia ante non habebat dispositionem, qua
possibile erat ipsum movere. Et cum perfecta erat
in eo ipsa dispositio, tunc incepit movere. Et ista di-
spositio aut est in ipso motore aut in moto aut in
utroque. Et est aut quia motor non fuit et tempus fuit,
aut quia fuit, sed diminuebatur ab ipso dispositio,
per quam movet. Et hoc est aut propter aliquam dispositionem
in eo aut propter dispositionem ex moto aut sicut
distantia et impedimentum. Et istae tres dispositiones
forte deficiunt plures earum aut una in moto. Et
haec erit causa, quod motor non moveat. Ergo necesse
est, ut ipsum movere succedat motui praecedenti,
scilicet quod principium sui movere sit finis motionis antece-
dentis ipsum. Et movere istud praecedens aut fuit
in moto aut in motore aut in extrinseco, scilicet aut
generatio aut alteratio eorum aut in utroque aut
dispositio in altero eorum aut in utroque aut
appropinquatio in loco aut recessus impedimenti.
Ergo necesse est, quod ante transmutationem esset transmu-
tatio aut transmutatio non continua, per quam
transmutatum fuit possibile, ut transmutaretur, aut
transmutatio continua cum ea, per quam transmu-
tans fuit transmutans, postquam fuit in posse. Et
forte facit hunc modum, quia apparet ex secundo
condividente, quod post inducet. Et est, quod aliquis di-
cat, quod posse, quod praecedit primum motum, est anti-
<pb n="[186r
cum, secundum quod ponunt ipsum dicentes mun-
dum fieri, postquam non fuit in aliqua hora. Et forte
tacuit ipsum, quia non indiget eo in hac declaratione.

*[Vetus:] Si autem, quae sunt, praeerant motu
semper non existente, irrationabile
quidem videtur et abinde scientibus.
At vero magis ingredientibus hoc
necessarium est accidere. Si enim aliis
quidem mobilibus existentibus,
aliis autem motivis existentibus
aliquando quidem erit aliquid pri-
mum movens. Hoc autem, quod move-
tur aliquando, aliquando autem
nihil, sed quiescit, oportet ergo hoc
mutari prius. Erat enim aliquando
causa quietis. Quies enim privatio
motus est. Quare autem primam mu-
tationem erit mutatio prior.
[Scotus:]Et si in praeterito semper fuerit talis
dispositionis, sed non fuit motus,
apparebit ex isto ipso sermone, cum
fuerit consideratus ipsum non habere
modum. Et hoc apparet manifeste.
Et sequitur in ea magna improbabi-
litas, quando investigaverit quis
bene. Quoniam si illa, quae innata sunt
movere, et illa, quae innata sunt moveri,
sint et quandoque erit hic primus
motor et erit hoc motum et quando-
que non erit utrumque, sed quies, ne-
cesse est, ut in hac dispositione ante
illud sit transmutatio. Quies enim
aliquam habuit causam, nam quies
est privatio motus. Quapropter ne-
cesse est, ut ante primam transmuta-
tionem sit transmutatio praecedens*.
Quia hoc, quod posuit in hoc quaesito quasi funda-
mentum, super quod fundavit demonstrationem, est
hic esse, quod hic est primus motus et primum motum
et primum movens, verbi gratia motus caelestis primus,
et illud, quod movetur hoc motu et quod movet hoc
motu, ut declaratum est in septimo et tertio, scilicet quod
ante motum non est motus essentialiter, incepit
perscrutari, utrum motus, qui est huius dispositionis,
posset esse primus secundum tempus et secundum
naturam aut non posset esse nisi secundum natu-
ram tantum, scilicet quod semper fuit et erit. Deinde posuit
perscrutationem suam de hoc in rebus motis et
dixit, quod illud, quod movetur primo motu temporali,
si sit huiusmodi motus temporalis huius disposi-
tionis, necesse est, aut ut sit generatum aut aeternum,
scilicet quod semper fuit et erit. Sed motus eius primus fuit
temporalis. Si igitur fuit generatum, tunc ante pri-
mum motum temporalem fuit alius motus. Et sic
ille motus, qui fuit positus primus, non est primus
<pb n="[186v
nec tempore nec natura. Motus enim, ante quem
est motus, non est primus neque secundum tempus
neque secundum naturam, et si motum fuerit aeter-
num et primus motus, quo movetur, fuerit primus
in tempore, scilicet quod moveatur post quietem infinitam.
Necesse est, quod, cum motor sit aeternus et motum
sit aeternum et nulla causa sit agens, quod istum motum
sit quiescens in aliqua hora et motum in alia. Necesse
est, ut non quiescat et ut non moveatur, cum ean-
dem habent proportionem ad motum et ad priva-
tionem motus. Quapropter necesse est illic esse causam
agentem motorem, quod moveat, postquam non moverit,
et rem motam, ut moveatur, postquam non movebatur,
aut causam facientem utrumque. Et erit causa aut
per eius ablationem aut per eius absentiam. Et
quomodocumque fiat, necesse est, ut ante illum motum
positum primum motum sit alius motus. Et sic non
erit primus sicut fuit positus neque secundum tem-
pus neque secundum naturam. Ergo necesse est, ut
sit hic primus motus naturaliter, qui semper fue-
rit, et motum tale et motor talis, si non fuit secundum
tempus, et quod non sit hic motus primus alio modo,
quod est impossibile. Et similiter declarabitur, quod
semper erit. Et inducere hanc expositionem secundum
verba Aristotelis non est difficile. Immo ista expositio est,
qua potest esse verior. Et non debet aliquis di-
cere, quod primus motus temporalis est motus ge-
nerationis. Motus enim generationis non est motus,
sed finis motus. Et impossibile est, ut sit primus se-
cundum tempus aut secundum naturam. Nec motus,
cuius finis est generatio, est possibile, ut sit primus.
Nam iste motus est motus alterativus. Et primus
motus debet esse aeternus. Et est declaratum in ulti-
mo sexti, quod impossibile est, ut motus aeternus sit
nisi motus circularis.

*[Vetus:] Alia quidem movent singulariter,
alia autem et contrarios motus, ut
ignis quidem calefacit, frigefacit
autem non. Scientia autem contrariorum
videtur esse una. Videtur quidem
igitur et ibi aliquid simili modo esse.
Frigidum autem calefacit conversum
quodammodo et ambiens sicut
peccat voluntarius sciens, quando
e contrario utitur scientia. Si igitur
quaecumque possibilia sunt facere aut
pati aut movere aut moveri, movere
autem non penitus possibilia sunt.
Sed sic se habent et proxima alteru-
tris sunt, quare, cum proximantur,
movens aliud movet, aliud autem
movetur, et cum insit tamquam esse
hoc quidem motivum, aliud vero
mobile.
[Scotus:]Et quaedam movent singulariter et
quaedam movent duos motus in-
simul, verbi gratia quoniam ignis calefacit
<pb n="[186v
et non infrigidat. Cognitio vero exi-
stimatur esse duorum contrariorum
eadem. Sed apparet etiam illic ali-
quod simile hoc modo. Frigus enim
quandoque calefacit, quandoque re-
vertitur quoquomodo sicut sciens
peccat quandoque, quando utitur
sua scientia perverse. Sed non omnia,
quae possunt agere aut pati aut mo-
vere aut moveri necessario possunt
hoc. Sed quando fuerint talis dispo-
sitionis aut quando fuerint vici-
nantes sibi ad invicem, ita quod, quan-
do fuerint vicinantes sibi, hoc mo-
vebit et hoc movebitur, et cum
fuerint in illa dispositione, in qua
hoc innatum erit movere et hoc in-
natum est moveri*.
Cum posuit, quod causa quietis est alia a causa
motus et quod, cum fuerit positum aliquod motum,
postquam non movebatur, quod necesse est, ut auferatur
causa quietis et quod ablatio illius est transmutatio
aut sequens transmutationem, et est manifestum hic
esse aliqua, quae faciunt duo contraria insimul. Et
apparet in eis movere absque eo, quod praecedat ea
alius motus et sunt entia rationalia. Incepit decla-
rare hoc et nititur dissolvere quaestionem accidentem in
eo. Et dixit: Et quaedam movent, id est et apparet, quod quaedam
movent motu singulari tantum, scilicet uno duorum mo-
tuum contrariorum. Et quaedam movent duobus mo-
tibus insimul, scilicet in horis diversis. Illa autem, quae
movent motu uno tantum et non habent potentiam
ad contrarium, sunt illa, quae movent per virtutes na-
turales in eis, verbi gratia ignis, qui calefacit tantum et
non infrigidat, scilicet essentialiter, et nix, quae infrigidat
et non calefacit. Illa autem, quae habent potentiam
ad utrumque contrarium, sunt virtutes scientes, scilicet comprehen-
sive. Et hoc intendebat, cum dixit: Cognitio vero etc.,
id est virtutes autem rationales videntur ha-
bere posse ad utrumque contrarium. Et intendit hic
per hanc dictionem: existimatur concedi ab omnibus
aut a pluribus. Et quia virtutes naturales agunt
alteram contrariorum, et quandoque relicum per
accidens. Dixit: Sed apparet etc., id est sed in virtu-
tibus naturalibus est aliquod simile ei, quod invenitur
in virtutibus rationalibus de hoc, scilicet quod agunt utrum-
que contrarium, quia altera actio est virtutum na-
turalium per se et reliqua per accidens. In virtutibus
autem rationabilibus duae actiones contrariae sunt
essentialiter. Et cum notificavit, quod virtutes natu-
rales habent etiam hoc, dedit exemplum et dixit:
frigus enim etc. Et intendit hoc, quod dixit:
Revertitur. Hoc, quod calor existens in re, revertitur de
extrinseco in intrinsecum per frigus, ex quo accidet,
quod illud ens calefaciet modo accidentali.

Et hoc
intendebat, cum dixit: Quoquomodo. Et quia iste
modus transmutationis, scilicet qui est per accidens, fit
ex virtutibus rationabilibus sicut fit ex virtuti-
bus naturalibus, notificavit hoc et dixit quemadmodum:
<pb n="[187r
sciens etc., id est quod frigidum calefacere per accidens est
simile peccato artificis, quando erraverit circa contra-
rium vero. Et iste est ille, qui utitur sua scientia per-
verse, scilicet qui utitur sua scientia contrario ei, quo de-
beret uti. Et forte induxit hoc post illud, quod inten-
debat declarare de improbabilitate contingente
ponentibus omnia fuisse quiescentia tempore infi-
nito propter alterum duorum, aut ad declarandum,
quod si fuerit positum, quod omnia erant quiescentia.
Deinde inceperunt moveri, quod non sequitur in omnibus
hoc, scilicet ut causa motus sit alia a causa quietis et causa
motus illius causae sit aliud a causa quietis eius sicut seque-
batur in initio sermonis. Existimatur enim, quod hoc
non contingit nisi in motoribus, qui agunt alterum
contrariorum duorum tantum. In virtutibus autem,
quae agunt duo contraria insimul, non contingit,
ut causa quietis non sit causa motus, cum illud,
quod agit quietem in istis virtutibus, est illud, quod pro-
agit motum. Sed contingit hoc in quibusdam, cum
ille, qui ponit hunc sermonem, non possit ponere
omnia de genere virtutum, quae agunt contraria.
Et secundum hoc dedit responsionem ad hanc quaestio-
nem dicendo: Sed non omnia, quae possunt etc., id est
et ponens hunc sermonem et dans hanc rationem
non potest dicere hoc in omnibus rebus, cum
plures rerum non sint rationales. Sed plures rerum,
quae movent et moventur, non recipiunt movere et
moveri nisi cum fuerint in aliqua dispositione
ex extrinseco, et reperiuntur quiescere, cum fuerint
ex extrinseco in contrario illius dispositionis, in qua
erant, in qua movebantur et moventur. Et hoc inten-
debat, cum dixit: Sed cum fuerit talis disposi-
tionis etc., id est sed rerum naturalium res natu-
rales ea, quae sunt innata movere et moveri, postquam
erant, non movent aut moventur nisi aut quia di-
minuebatur ex eis dispositio, per quam hoc movet
et hoc movetur, aut quia distant ab invicem aut
quia illic est aliquod impedimentum. Cum igitur
utrumque eorum fuerit in dispositione, qua hoc movet
et hoc movetur, et fuerit propinquum unum alii
et non fuerit illic impediens, tunc necesse erit, ut
hoc movet et hoc moveatur. Sed adhuc remanet
eadem quaestio. Potest enim aliquis dicere, quod pri-
mus motor totius est ex habentibus virtutes ra-
tionales, et cum habentia virtutes rationales in-
cipiunt movere post quietem et quiescere post mo-
tum absque eo, quod deficiat dispositio, per quam hoc
movet et hoc movetur, et absque eo, quod deficiat ap-
propinquatio in tempore quietis. Et sic totum erit
quiescens per quietem istius motoris, et cum in-
ceperit totum moveri et erunt omnia moventia et mo-
ta extrinseca reducta ad talem motorem.

Secundum igitur
hanc expositionem forte dimisit dissolutionem istius
quaestionis usque post, cum aperte dicet hanc quaesti-
onem. Et secundum hanc expositionem est intelli-
gendum, sed non omnia, hoc, quod intelligitur de particula-
ri negativa et per hoc, quod dixit, sed cum fue-
rint talis dispositionis, quod intelligitur de particulari
affirmativa. Secunda autem expositio est, ut intelli-
gatur ex hoc, quod dixit, sed non omnia, hoc, quod
intelligitur de universali negativa. Et quasi dice-
ret, quod omnia possunt movere, postquam non mo-
verit absque eo, quod illic sit causa facta, quae sit cau-
<pb n="[187r
sa, si aliquid eorum, quae innata sunt movere, fue-
rit movens in actu, et eorum, quae sunt innata mo-
veri, fuerit motum in actu. Et secundum hoc sermo
eius erit universalis in omnibus virtutibus moti-
vis, scilicet rationalibus et irrationalibus. Et hoc est ma-
nifestum. Quoniam autem rationales non quiescunt
quandoque et moventur quandoque nisi propter re-
novationem transmutationum factarum in eis ex
extrinseco aut in anima aut in corpore, manifestum
est et prolixe loquetur de hoc post. Quando enim
animal movetur, postquam non movebatur, necesse
est, ut in eo sit aut appetitus, qui non erat, aut con-
cupiscentia. Et illa concupiscentia aut appetitus non
fuerit nisi per transmutationem praecedentem ab a-
liquo ente extra animam. Et hoc erit, quando illud
ens fecerit aliquam passionem in corpore eius, ex
qua fiet concupiscentia, quae non erat ante, aut
appetitus. Et ex comprehensione illius entis aut ex
passione suae comprehensionis ab eo accidet ei i-
maginatio et scientia et appetitus, qui ante non erat,
et concupiscentia motus, quae ante non erat. Si autem
posuerimus ipsum in omnibus suis dispositionibus
existentibus in ipso et extrinsecis in dispositione
quietis idem cum ipso in dispositione motus, tunc
necesse est, quod non sit dignius movere in aliqua
hora quam quiescere. Et sic aut non quiescet neque mo-
vebitur aut quiescet et movebitur insimul, quod est
impossibile. Quoniam cum proportio illius, quod
habet potentiam agendi duo contraria ad contra-
ria, fuerit eadem, non faciet alterum illorum. Et ideo
cum fuit impossibile in talibus istis virtutibus
eandem proportionem esse inter duas actiones con-
trarias, ideo impossibile fuit, ut essent extra ambo,
verbi gratia ut animal esset extra motum et quietem. Et quod
dicunt loquentes nostrae legis voluntatem depende-
re de actione entis novi in aliqua hora, ita quod illud
ens fiat apud praesentiam illius horae absque eo, ut fi-
at illic transmutatio, est sermo non intelligibilis. Vo-
luntas enim, cum fuerit ad inveniendum aliquod
ens aliqua hora, necesse est, ut in volente fiat in
illa hora concupiscentia in agente, quae non erat
ante. Et illa est causa propinqua ad agendum in il-
la hora et non ante. Et causa illius concupiscentiae
est praesentia temporis. Et praesentia temporis, quae non
erat ante, est transmutatio necessario aut sequens
transmutationem. Concupiscentia igitur facta per
praesentiam temporis est transmutatio extra transmu-
tationem. Ante igitur transmutationem, quae est po-
sita prima, est alia transmutatio. Et non potest homo
sanus fugere hanc fidem existimatione praesentiae.

*[Vetus:] Si igitur non semper motum est,
tunc manifestum est, quod non sic se
habebant sicut possibilia, hoc, quod
moveri, illud vero movere, sed opor-
tuit mutari alterum ipsorum. Necesse
enim in his, quae sunt ad aliquid
accidere, ut sicut duplum non est
nunc mutare duplum, sed non utrum-
que alterum. Erit ergo quaedam mu-
tatio prior prima.
<pb n="[187v
[Scotus:]Si igitur non fuerit semper mota,
manifestum est, quod non erant illius
dispositionis, in qua hoc poterat
movere et hoc moveri, sed alterum eorum
transmutatur. Necesse est enim hoc
sequi in eis, quae sunt in capitulo
ad aliquid, verbi gratia quod si hoc non fuerit
duplum istius et est modo, necesse
est transmutationem esse, et si non
in utroque, in altero. Quapropter ne-
cesse est, ut primam transmutationem
praecedat transmutatio*.
Si igitur non fuerint entia praeterita, quae semper
movebantur, sed in aliquo tempore fuerint quiescen-
tia aut finito aut infinito, manifestum est, quod in tem-
pore illius quietis non erant in dispositione, in qua
possibile erat, ut motor moveret et motum movere-
tur. Et cum ita sit et postea venerunt ad disposi-
tionem, in qua motor movet in actu et motum mo-
vetur in actu, manifestum est, quod illud impedimentum
iam ablatum est, ex quo necesse est, quod alterum eorum
aut utrumque transmutetur. Et hoc intendebat, cum
dixit: sed transmutatur alterum. Et cum posuit, quod
necesse est in motore et in moto, cum fuerint muta-
ta ex dispositione, in qua non fuit motus ad dispo-
sitionem, in qua est motus, quod necesse est, ut illi mo-
tori aut moto accidat transmutatio aut utrique
aut per accidens aut essentialiter, incepit declarare
hoc et dixit: necesse est enim etc., id est et hoc ne-
cesse est, quia motor et motum sunt in capitulo ad
aliquid. Et cum in aliquo tempore hoc non mo-
veret et hoc non movetur et post hoc moverit et illud
movetur, manifestum est, quod inter illa fuit facta re-
latio, quae non fuit ante, et omnis relatio sequitur
transmutationem. Ergo necesse est, ut ante transmu-
tationem positam sit aliqua transmutatio in motore
aut in moto aut in utroque aut in extrinseco,
verbi gratia quod sit illic aliquod impedimentum, quod aufertur
post. Et hoc intendebat, cum dixit: necesse est igitur,
ut sit transmutatio etc. Deinde dixit, quapropter
necesse est, ut primam transmutationem praecedat
transmutatio. Et haec demonstratio, quam induxit, est
universalis in omni motore, sive in virtute rationali,
sive in non rationali. Et hoc induxit nos ad exponen-
da verba eius sicut prius exposuimus. Et oportet
nos perscrutari in hoc loco, quid intendit per hunc
sermonem. Utrum intendit, quod motus secundum ge-
nus semper fuit, aut intendit hic esse motum aeternum
unum in specie. Est enim in hoc aliqua difficultas.
Quoniam si intendit declarare, quod motus non deficit
secundum genus in aliqua hora, existimatur, quod im-
possibile est ipsum continuari secundum genus, se-
cundum quemcumque modum fuerit positus. Sed sunt
positiones impossibiles et possibiles quaedam. Et
hoc, quod est possibile, est illud, quod necessario
sequitur ex istis propositionibus, quas posuit hic, scilicet
potentiam praecedere actum secundum tempus.
Et secundum hoc est illud, quod intendit de hac in-
tentione diminutum. Et ideo videmus Alfarabium
in suo libro de entibus transmutabilibus niti nu-
<pb n="[187v
merare modos, in quibus possibile est motum prae-
cedere motum alium, et hoc in motore et in moto.

Deinde declarasse, quis possibilis et quis impossibilis
et quod possibilis est necessarius secundum diffinitionem
motus. Et secundum hoc erit opus Alfarabii quasi
complementum ad illud, quod declaravit Aristoteles hic.
Licet Aristoteles fecerit illud, quod fecit Alfarabius in se-
cundo libro de generatione. In illo enim libro decla-
ravit, qualiter est impossibile omne motum praecedere
motum et quomodo est impossibile. Et sic sermo
eius in hoc libro est diminutus et complebitur post.
Aut dicamus, quod Aristoteles non intendit per hanc decla-
rationem declarare, quod impossibile est mundum esse
in aliqua hora extra unum motum, sed declarare,
quod mundus impossibile est, ut sit extra motum secun-
dum genus. Et quomodo invenitur omnem motum
praecedere modum, est alia quaestio. Et secundum hoc
videtur quasi intendere contradicere sermoni dicen-
tium motum deficere in aliqua hora, non probare
motum esse aeternum. Et forte etiam intendit per hunc
sermonem probare mundum esse semper secundum
hanc dispositionem, in quo est modo. Quoniam cum
posuerimus, quod ista ordinatio est naturalis et quod
impossibile est mundum habere aliam ordinatio-
nem praeter istam, scilicet quod omnes motus reducuntur ad
corpus caeleste et quod propinquitas corporis ad quasdam
res et sua remotio a quibusdam est causa, propter
quam quaedam moventur quandoque et quaedam
quiescunt quandoque et propter quam omnem motum
sequitur motus, et est declaratum, quod impossibile est
motum deficere in aliqua hora. Ergo manifestum est,
quod mundus semper fuit et erit in hac dispositione.
Quoniam si defecerit, non deficeret nisi per quietem,
non per mutationem ad aliam formam. Et cum
impossibile sit ipsum mutari ad aliam formam aut
quiescere, necesse est, ut motus corporum, quae sunt
aeterni motus, quae sunt semper in motu, sint in hac
dispositione semper in praeterito et in futuro. Quoniam
si quiesceret totum, nihil aliud esset causa quietis
eius nisi quies eorum. Quemadmodum causa mo-
tus eorum, quae moventur quandoque, et quietis eorum,
quae quiescunt quandoque, nihil aliud est nisi motus
eorum semper in propinquitate et distantia. Si igitur
possibile esset corpora caelestia quiescere, necesse est,
ut essent pars alterius mundi et ut essent hic alia
corpora, quae moverentur circulariter, quae essent causa
quietis istorum quandoque et motus istorum quan-
doque. Secundum hoc ergo possumus intelligere hunc
locum. Et quod apparuit mihi post longam perscruta-
tionem est, quod ex hoc, quod hic induxit, apparet motum
unum continuum primum aeternum esse, cum ad-
iunctum fuerit hoc, quod declaratum est hic, scilicet quod non
est hic motus primus novus illi, quod declaratum est
in septimo, scilicet quod si est necesse, ut in motis in loco sit
primum motum et primus motor, quod necesse est, ut
iste primus motor et istud primum motum semper
fuerint in hac dispositione, scilicet hoc movere et hoc
moveri. Quoniam si fuerit positum ipsum incipere
movere in aliqua hora, contingeret ipsum praecedere
motus prior motu illius et motus primus motu
illius et motorem priorem eo. Et sic hoc, quod fuit
positum, quod ipse fuit primus motor, non fuit verum.
Et cum hoc fuerit motor, qui semper movet, tunc
<pb n="[188r
erit hic motum, qui semper movetur, scilicet quod etiam est
aeternum, et si non contingeret, ut ante primum mo-
torem esset motor prior illo, scilicet si posuerimus illud,
quod movetur ab eo generari aut transmutari
aliquo modo transmutationis nisi secundum mo-
tum in loco. Et cum hic fuerit motum aeternum,
hic est motus aeternus. Et maxime cum adiunctum
fuerit his duabus propositionibus, hoc, quod appa-
ret sensui, scilicet quod omnes motus reducuntur ad motum
localem, quod iste motus est prior eis naturaliter,
et bene potest hoc apparere generaliter, scilicet hic esse
transmutationem continuam necessario. Quoniam
cum necesse est hic esse transmutationem primam
naturaliter et est impossibile transmutationem primam
esse in tempore, necesse est hic esse unam transmu-
tationem continuam, quae est causa in hoc, quod ante
omnem transmutationem est transmutatio.

*[Vetus:] Adhuc autem prius et posterius
quomodo erunt tempore non existente
aut tempus non sit motus. Si igitur
tempus est numerus motus aut motus
quidam est, siquidem tempus semper
est, necesse est motum perpetuum esse.
At vero de tempore extra unum simul
intelligi videntur omnes. Ingenitum
enim dicunt. Et propter hoc Demo-
critus demonstrat, tamquam impossi-
bilia omnia esse facta. Tempus enim
impossibile est esse factum. Plato
autem ipsum generat solus. Simul
enim ipsum cum caelo factum esse,
caelum autem factum dicit.
[Scotus:]Dictum est hic, quomodo potest
esse prius et posterius, si tempus non
sit, et quomodo erit tempus, si mo-
tus non sit. Si igitur tempus est nu-
merus motus aut alicuius motus,
tunc tempus, si fuerit aeternum, ne-
cesse est, ut motus sit aeternus. Sed vi-
demus omnes praeter unum con-
venire in hoc de tempore. Dicunt enim
ipsum esse non generatum, id est non
novum. Et per hoc declarat Demo-
critus impossibile esse omnia esse
generata. Dixit quia tempus est non
generatum. Plato vero generat ipsum.
Dicit enim ipsum generari cum caelo,
et quod caelum est generatum et novum*.
Cum declaravit, quod ex diffinitione motus apparet,
quod motus est aeternus, dicit, quod hoc idem etiam apparet
in tempore. Omne enim generatum necesse est, ut
suum non esse praecedat ipsum. Et quomodo potest
aliquis intelligere prius et posterius, si tempus non
sit. Tempus enim facit prius et posterius in rebus,
quae non moventur. In rebus autem, quae moventur
<pb n="[188r
prius et posterius, existit per se. Et cum posuit, quod
prius et posterius non erit, si tempus non fuerit,
et quod novum non erit, si prius et posterius non fue-
rint, sequitur ex hoc, quod novum non erit, si tempus
non fuerit. Et cum apparuit ei, quod novum non erit,
nisi tempus sit, et tempus non potest esse, nisi mo-
tus sit, per hoc, quod declaratum est, quod tempus
est numerus motus secundum prius et posterius,
incepit declarare, quod necesse est, si tempus sit aeternum,
ut motus sit aeternus, scilicet cuius tempus est numerus.
Et dixit: Si igitur tempus est numerus motus et ce-
tera. Et ista consecutio est manifesta ex diffinitione
temporis declarata in quarto istius libri et potest
declarari ex ipsa natura temporis. Est enim notum
per se, quod tempus aut est tempus motus aut sequi-
tur motum. Et dixit: Aut alicuius motus, quia non
curat in hoc loco, sive tempus sit motus sive nume-
rus alicuius motus. Et cum verificavit consecutionem
in hoc syllogismo, incepit inducere opiniones anti-
quorum et dixit: Sed videmus omnes praeter unum
etc., id est et sermo eius in hoc est intellectus per
se et apparet, quia antiqui percipiebant tempus
esse aeternum. Sed non percipiebant ipsum sequi mo-
tum. Et ideo dixit Democritus dando rationem, quod
impossibile est, ut omnia essent generata ex hoc, quod
tempus est una rerum et non est generatum. Et si
antiqui percepissent, quod tempus non esset extra mo-
tum, credidissent motum esse aeternum. Platoni
autem accidit contrarium, quod accidit antiquis. Con-
cessit enim tempus sequi motum caeli. Sed non con-
cessit ipsum esse aeternum, sed generatum.

*[Vetus:] Si igitur impossibile esse et intelligere
tempus sine ipso nunc, nunc autem
est medietas quaedam et principium
et finem habens simul, principium
quidem futuri temporis, finem prae-
teriti, tunc necesse est semper esse tempus.
Ultimum enim finiti accepti tempo-
ris in aliquo ipsorum nunc erit. Ni-
hil enim est accipere in tempore prae-
ter nunc, quare, quoniam est prin-
cipium et finis ipsum nunc, necesse
est in ipsius utraque esse semper tempore.
At vero si tempus est, manifestum est,
quia necesse est esse et motum, siquid
tempus est passio quaedam motus.
[Scotus:]Et etiam si impossibile est, ut sit tem-
pus aut intelligatur extra instans,
et instans est medium, et est principi-
um et finis, sed principium tempo-
ris futuri et finis temporis praeteriti,
necesse est, ut tempus sit aeternum.
Quoniam si fuerit acceptum ultimum
tempus, post quod non est tempus,
necesse est, ut sit in aliqua hora. Quoniam
impossibile est, ut in tempore sit aliquid
omnino, nisi instans etc., instans
<pb n="[188v
est principium et finis, necesse est, ut
ex utraque parte sit tempus. Et si ex
utraque parte sit tempus, manife-
stum est, ut motus sit etiam. Tempus
enim est aliquod accidentium motus*.
Cum declaravit, quod necesse est, si tempus sit, ut
sit motus, scilicet motus cuius numerus est tempus, in-
cepit declarare tempus esse aeternum et proposuit
ad hoc duas propositiones, quarum una est, quod in-
stans numquam invenitur, nisi in tempore, et quod
impossibile est tempus esse extra instans. Et causa
in hoc est, quia instans facit tempus. Et ideo qui
non percipit ad minus duo instantia, non percipit
tempus. Et ideo cum posuit, quod impossibile est tem-
pus esse extra instans, et cum positum est, positum
est tempus, coniunxit hic aliam propositionem, scilicet
quod instans est principium futuri et finis praeteriti.
Et ista propositio est manifesta per se. Instans enim
est aliquid, quod accipit intellectus pro differentia
inter praeteritum et futurum, scilicet inter prius et poste-
rius in motu. Et cum natura instantis est ista, mani-
festum est, quod impossibile est imaginari instans, quod
non est finis praeteriti et principium futuri. Et causa
in hoc est, quia nihil invenitur de tempore in actu
nisi instans. Et cum hoc impossibile est demonstra-
ri sicut demonstratur punctus, quia, cum demon-
stratur, transit statim, et nullus potest imaginari
instans esse principium futuri absque eo, quod sit finis
temporis praeteriti aut finem praeteriti absque eo, quod
sit principium futuri, nisi si existimetur tempus exi-
stere quasi lineam rectam. Et immorari in hoc est
superfluum. Et cum posuit instans esse principium
et finem, incepit declarare, quomodo sequitur ex hoc,
ut tempus sit aeternum, et dixit: Finis enim temporis
ultimi, post quod non est tempus, cum fuerit acce-
pta, necesse est, ut sit in quibusdam instantibus, id est
quoniam principium temporis, ante quod adversarius
dicit non esse tempus, necesse est, ut sit in instanti,
et similiter finis, postquam adversarius fingit non esse
tempus, necesse est, ut sit etiam in instanti. Et sic
necessario ante tempus erit tempus et post tempus
tempus. Deinde dicit: Impossibile est enim etc., id est et
necesse est, ut extremitas temporis sit in instanti,
quia impossibile est invenire ex tempore aliquid
in actu nisi instans. Et verificatio quaestionis est,
quoniam necesse est, si instans fuerit acceptum aut
demonstratum in actu sicut demonstratur punctus
aut non demonstratur. Si demonstratur, destruetur
natura temporis. Motus enim destruetur necessario.
Et si fuerit impossibile ipsum demonstrari nisi in
motu, necesse est, ut ante ipsum sit motus et post
ipsum sit motus. Et si non, tunc erit acceptum quiescens
et tunc erit quasi punctus non instans. Et universa-
liter omne, quod dividit motum, necesse est, ut ante
ipsum sit motus et post ipsum sit motus. Et cum
posuit, quod extremitas temporis, quod ponitur genera-
ri aut corrumpi, necesse est, ut sit in instanti, dixit:
Si igitur instans etc., id est si igitur extremitas
temporis, quod ponitur generatum et novum, scilicet quod ante
ipsum non est tempus, et instans est principium
temporis futuri et finis praeteriti, necesse est, ut ex
duobus terminatis ad ipsum componatur tempus.
<pb n="[188v
Et sic ante ipsum erit tempus et post ipsum erit tem-
pus. Deinde dicit: Si igitur fuerit, id est si igitur ex istis duobus
terminatis ad ipsum fuit tempus, manifestum est
etc., id est et cum declaratum sit, quod in duobus
terminatis cuiuslibet instantis sit tempus, et tempus
est consequens et inseparabile a motu, manifestum
est, quod in duabus partibus cuiuslibet instantis est
motus. Ergo motus est aeternus necessario. Et forte
scitur de hac demonstratione hoc, quod motus aeter-
nus est motus diurnus. Declaratum est enim in quarto,
quod tempus non sequitur primo et essentialiter nisi
hunc motum.

*[Vetus:] Eadem autem ratio est et de eo, quod
incorruptibilis sit motus. Sicut enim in
eo, quod fiat motus, accidit priorem
quandam esse mutationem prima,
sic hic posteriorem posteriori. Non
enim simul quiescit, quod movetur et
quod est mobile, ut quod comburitur et quod
combustibile est. Contingit enim com-
bustibile esse, quod non comburitur neque
motivum et movens.
[Scotus:]Et iste idem sermo dicitur in hoc, quod
motus non corrumpitur. Quoniam
sicut contingit dicentibus motum
generari, ut transmutatio aliqua
praecedat primam transmutationem,
ita contingit hic, ut aliqua transmu-
tatio sit post ultimam transmutatio-
nem. Quoniam aliquid cessare a mo-
tu et cessare ab hoc, quod innatum
est moveri, non sunt insimul, verbi gratia
ut comburatur et ut sit innatum com-
buri. Quoniam possibile est, ut sit inna-
tum comburi absque eo, quod combura-
tur, neque etiam aliquid cessare ab
hoc, ut sit innatum movere, et cessa-
re a movere erunt insimul*.
Id est et per illud, per quod fuit declaratum, quod pri-
mus motus est aeternus et non generatus, declara-
bitur ipsum non corrumpi. Quoniam sicut contingit
ex positione eius, quod primus motus sit novus, ut
non sit primus, sed ante ipsum sit transmutatio
prior, similiter contingit, si posuerimus, quod primus
motus corrumpitur, ut post corruptionem primi
motus sit motus, manifestum est, quod, si primus mo-
tus corrumpitur, quod post ipsum non erit motus,
quemadmodum non erat ante. Ergo si posuerimus
ipsum generari, erit ante motus, et si corrumpi, erit
post. Deinde incepit declarare, quomodo contingit, ut
post corruptionem primi motus sit alius motus,
et dixit: Quoniam cessare aliquid etc., id est quo-
niam si primus motus quieverit quiete, in qua im-
possibile erit, ut illud, quod movebatur, moveatur
post, necesse est, ut post quietem moti fiat in eo aliqua
dispositio, quae faciat ipsum non moveri post. Et ista
dispositio necessario est motus aut aliquid sequens
<pb n="[189r
motum. Et sic post primum motum erit motus, quod est
impossibile. Et similiter si cessaverit primus motor
a movere, continget, ut ante ipsum sit alius motor,
qui dedit ei dispositionem, per quam fuit impossi-
bile, ut moveret, postquam erat impossibile.

*[Vetus:] Et corruptibile igitur indigebit
corrumpi, ut corrumpatur, et huius-
modi corruptivum iterum posteri-
us. Et corruptio enim mutatio quaedam
est. Si igitur hoc impossibile est, ma-
nifestum est, quod est perpetuus motus.
Sed non aliquando quidem erat,
aliquando idem non. Et namque
hoc assimilatur sic dicere figmento
magis.
[Scotus:]Et etiam necesse est, ut corrumpens
corrumpatur, quando corrumpet,
et quod illud, quod corrumpit, istud cor-
rumpatur, etiam postquam corrum-
pit illud. Corruptio enim est aliqua
transmutatio. Et si hoc est impossibile,
declarabitur, quod motus est aeternus,
et quod non est quandoque et quandoque
non, et quod sermo dicentis hoc magis
assimilatur stulto*.
Cum declaravit, quod primus aut primi motus
necesse est, ut semper fuerint propter hoc, quod illud,
quod movetur illo motu, aut illa, quae moventur illis
motibus, si motus eorum fuerint novi absque eo, quod
praecederet eos motus, necesse est alterum duorum
aut illud, quod movetur illo motu, sit generatum
aut aeternum, et manifestum est, quod, si fuerit gene-
ratum, necesse est, ut ante primum motum sit alius
motus et ante illum alius. Et cum primus non erit,
non erit ultimus. Et si illud, quod movetur primo
motu, fuerit aeternum, et postea generaretur suus
motus. Postquam non fuit, necesse est, ut ante primum
motum sit motus et ante primum motorem sit mo-
tor, quod est impossibile. Et cum declaravit hoc, vult
declarare per istam viam, quod impossibile est, ut motus
ultimus sit ita, quod post illum non moveatur aliquid
per illam eandem viam, per quam declaravit, ut pri-
mus motus sit prior secundum tempus ceteris mo-
tibus. Illud enim, quod movetur hoc motu ultimo,
necesse est, ut sit aut aeternum aut corruptibile. Si cor-
ruptibile habebit corrumpens, et revertetur quaestio
de isto corrumpente, utrum sit aeternum aut habet
corrumpens. Si igitur est corruptibile, erit necesse,
ut sic procedat in infinitum, quod est impossibile. Ergo
necesse est, ut illud, quod movetur ultimo motu, sit
aeternum. Si igitur fuerit aeternum et motor illius sit
aeternus, revertetur quaestio in eo, qua de causa motor
aeternus et motum aeternum semper fuerint in hac
dispositione, scilicet hoc movere et hoc moveri. Et postea
cessaverunt a motu, postquam fuerunt in motu
tempore infinito. Ergo illic est necessarium, ut ante
primum motum et primam rem motam et primum
motorem sit motus prior et motor prior et motum
<pb n="[189r
prius, quod est impossibile. Sed tacuit hoc condividens
ultimum de duobus condividentibus, super quae
fundavit hanc demonstrationem, cum iam indu-
xerat ipsum in generatione motus. Et complevit
hic impositione eius, quod illud, quod movetur
hoc motu ultimo, est corruptibile, illud, quod abre-
viavit in positione eius, quod illud, quod movetur primo
motu, est generatum, scilicet quod ante generans est ge-
nerans, et proceditur sic in infinitum. Et ideo com-
plevit hunc sermonem dicendo: Et cum hoc fue-
rit impossibile, manifestum est etc. Deinde dicit: Et
etiam necesse est, ut corrumpens etc., id est et si
aliquis posuerit, quod illud, quod movetur ultimo mo-
tu, est corruptibile, et illud, quod corrumpet ipsum,
est corruptibile ab alio corrumpente. Et illud ab
alio procedetur sic in infinitum, quod est impossibile.
Ergo necesse est, ut illud, quod movetur ultimo mo-
tu, sit aeternum. Et cum fuerit motum aeternum et
motus aeternus, necesse est, ut motus illius sit in-
corruptibilis sicut fuit ingenerabilis, et si non, qua
de causa cessabit a motu illud, quod semper fuit
in motu. Et ista expositio est vera.

*[Vetus:] Similiter autem et dicere, quod aptum
natum esse est sic, et hoc oportet opinari
esse principium sicut videtur Empedo-
cles utique dicere, quod tenere et movere ami-
citiam in parte et discordiam inest
rebus ex necessitate, quiescere autem
medium tempus.
[Scotus:]Et sermo dicentium hoc magis assi-
milatur stultorum, et similiter eius,
qui dixit, quod sic debet currere natura
rerum, et qui existimavit, quod princi-
pium est illud, de quo diximus ipsum
esse, secundum quod fecit similitudinem
Empedocles de dominio amicitiae
et litis huius quandoque et huius
quandoque, quae movent res necessa-
rio. Et quies existit interim in
tempore*.
Id est et sermo dicentium, quod motus non fuit ante
et postea fuit, est similis sermonibus fictis. Et simili-
ter sermo dicentium, quod quies et transmutatio succe-
dunt sibi in omnibus entibus, et quod natura totius
entis moti facit hoc, non quia est aliquid, quod simul
causa illius est, scilicet sermo fingentium. Et similiter ser-
mo dicentium sermonem similem sermoni Empedo-
clis, quod principium, secundum quod est necessarium ad-
esse, aut principia contraria facit alterum contra-
riorum in aliqua hora, et non facit alterum absque
eo, quod illic non sit causa cogens ipsum ad hoc. Quia
principium non habet causam, est sermo similis etiam
figmento. Ex isto sermone etiam provenit, ut motus
sit sine motore. Et cum dixit: Et qui existimavit,
quod principium etc., et intendit naturales existi-
mantes, quod primum principium generans entia po-
ssibile est in eo, secundum quod est principium, simile
possibile est, scilicet sermoni Empedoclis, qui posuit pri-
ncipium entium amicitiam et litem secundum similitudinem
<pb n="[189v
amicitiae et litis existentibus in hominibus, scilicet quemadmodum
amicitia congregat homines, lis autem segregat.
Ita in entibus sunt etiam duo similia istis, scilicet amici-
tia naturalis et odium naturale ita, quod quandoque
movet alterum et quandoque relicum ad contra-
rium eius, ad quod primum movebat. Et quies est in
tempore, quod est inter has duas actiones contrarias
absque eo, quod illic sit causa cogens amicitiam agere
in una hora et litem agere in alia, cum sint prin-
cipia necessariae actionis et essentiae necessariae. Et iste
sermo est etiam similis figmento. Sequitur enim ex eo,
ut motus sit sine motore.

*[Vetus:] Fortassis autem et unum principium
facientes sicut Anaxagoras sic utique
dicerent: At vero nihil inordinatum
est eorum, quae natura et secundum
naturam sunt. Natura enim causa
omnis ordinationis est. Finitum
autem ad infinitum nullam rationem
habet. Ordinatio autem omnis ratio
est. In infinito autem tempore quiescere
et postea motum esse aliquando.
Huius autem neque unam differentiam esse,
quare nunc magis quam prius, neque
iterum aliam ordinationem habere
neque etiam necesse est opus aut enim
simpliciter se habet, quod est necesse.
Et non aliquando quidem sic, aliquando
vero aliter ut ignis, qui fertur sursum
non aliquando quidem sic, aliquando
non, aut rationem habet non simpliciter,
quare dignius est sicut Empedocles.
Et si aliter aliquis dixit sic se habere
in parte quiescere omne et moveri iterum.
Ordinationem enim iam quandam
habet huiusmodi, sed hoc oportet
dicentem non affirmare solum, sed
causam ipsius dicere et non apponere
in hoc neque velle dignitatem irra-
tionabilem, sed aut inductionem
aut demonstrationem ferre. Huius enim
non sunt causae positae neque in hoc erunt
amicitiae neque inimicitiae esse, sed huius
quidem congregare, illius vero di-
sgregare. Si vero determinetur, quod est in
parte, dicendum est, in quibus sic
sunt sicut quia est aliquid, quod
congregat homines amicitia et
fugiunt inimici ad invicem. Hic enim
supponitur et in toto esse. Videtur
enim in quibusdam sic. Quod autem est
et per aequalia tempora, indiget aliqua
<pb n="[189v
ratione. Omnino autem existimare
principium esse hoc sufficiens, quia
semper est aut sic aut sic, non recte se
opinari habet, in quo Democritus
reducit de natura causas, quod sic et pri-
us factum est. Ipsius autem semper
volunt principium quaerere dantes
in quibusdam recte, quod autem in omnibus
non recte. Et trigonum enim semper
habet duobus rectis angulos ae-
quales. Sed tamen est aliqua perpe-
tuitatis huiusmodi altera causa.
Principiorum igitur non est altera
causa, sed perpetua sunt.
[Scotus:]Et forte etiam qui ponunt princi-
pium unum sicut Anaxagoras, ra-
tiocinantur tali ratione: Sed nihil
omnino naturale aut currens cursu
naturali est sine ordine. Natura enim
est causa ordinis in omni, in quo est.
Et non est de actione naturae aliquo
modo, ut omnia sint quiescentia tem-
pore infinito et post moveantur quan-
doque. Et nulla differentia est in hoc
omnino faciens, quod motus sit magis
nunc quam ante. Et nullus ordo erit in
hoc aliquo modo, quod enim currit
secundum naturam aut erit uniusmo-
di ita, quod non sit quandoque tale et
quandoque tale, verbi gratia quod ignis ascen-
dit superius naturaliter absque eo,
quod quandoque est ascendens et quan-
doque non, aut si non fuerit semper
uniusmodi, conservabit aliquam
proportionem. Et ideo sermo Empe-
doclis est meior, scilicet quod totum quiescit
quandoque, deinde movetur. Iste enim
sermo facit aliquem ordinem. Sed
deberet dicens hunc sermonem non
esse contentus in dicendo illum nar-
ratione tantum, sed deberet dicere
rationem eius et non deberet aliquid
ponere sine aliqua ratione, sed aut
inductione aut demonstratione. Ista enim
posita non sunt causae nec istae etiam,
sed aliae res sunt per amicitiam aut
per litem. Et illa congregat et ista se-
gregat. Et si haec duo sint determina-
ta in aliquibus duobus diversis,
oportet dicere illa duo, quae sunt sicut
<pb n="[190r
est determinatum in hominibus,
quod illud, quod congregat eos, est amor,
et quod inimici sunt illi, qui fugiunt se
ad invicem. Ponit enim, quod in toto e-
tiam est talis cursus. Et dicunt, quoniam
hoc existit in quibusdam rebus, sed
hoc existere in temporibus aequali-
bus etiam indiget ratione verifican-
te illud et universaliter existimare,
quod principium sufficiens in hoc est,
quod semper talis est cursus, et quod semper
talis erit, non est rectum. Et hoc est
illud, ad quod reddidit Democri-
tus causas in natura, scilicet quod primus
fuit et non finxit. Et non oportet quaerere,
qualiter semper fuit principium. Et
hoc iudicium in quibusdam rebus
non est verum. Triangulus enim sem-
per habet angulos aequales duobus
rectis. Sed principium est ad hanc
rem aeternam. Principia vero non habent
alias causas et sunt aeterna*.

Cum destruxit sermonem dicentium, quod motus
incepit, postquam non fuit omnino, et corrumpetur
corruptione, postquam non erit motus omnino, et
sermonem dicentium ipsum quiescere quandoque
et quandoque moveri, et dixit, quod ratiocinatio illius in
hoc non est ratiocinatio, scilicet hoc, quod dixit, quod non
est quaerendum de principio, quare facit hoc in ali-
qua hora et non facit hoc in alia, quia quare est
quaerere causam et principium non habet causam,
quia est necessarium. Dixit: Et forte illi, qui ponunt
principium unum etc., id est et forte illi, qui dicunt
unum principium esse, et quod semper fuit quiescens,
et deinde incepit movere. Ratiocinantur etiam ex
hoc per rationem Empedoclis et est, quod in principio
non est quaerendum, quare, quia est necessarium in
esse. Et cum dixit, quod ratio Anaxagorae est, quoquo-
modo similis sermoni Empedoclis, sed debilior,
incepit declarare debilitatem sermonis Anaxago-
rea et dixit: Sed nihil omnino etc. et intendit
per ordinem, ut cursus eius sit uniusmodi aut mo-
dorum diversorum in temporibus determinatis,
et quod illud, quod est uniusmodi, sit per unam causam,
et illud, quod est modis diversis in temporibus di-
versis, sit per diversas causas, quae revertuntur etiam
in se circulariter. Deinde dicit et natura est causa ordinis.
Et ista est ratiocinatio, quod res naturales non sunt
extra ordinem. Illud enim, quod est causa ordinis, est
dignius ordine, nisi raro sit extra ordinem casua-
liter. Deinde dicit: Et non est de actione necesse etc., id est
quod in his duobus sermonibus sunt duo propinqua
vel contraria coniuncta fundamentis naturalibus,
quorum unum est, ut aliquid sit possibile tempore
infinito in praeterito et post exit in esse. Res enim qui-
escentes tempore infinito aut habent naturam, ut
moveantur aut non. Si igitur habent naturam, ut
moveantur, quando quiescunt, quiescunt violente.
<pb n="[190r
Et motus violentus et tempus motus violenti impossibile
est, ut sit maius quam tempus naturale, nedum quod sit
tempore infinito. Potentia enim illius, in quo est
potentia, exit in tempore infinito vicibus infinitis
necessario. Aliquando autem, quod est etiam extra
naturam, in hac opinione est ponere motum et mo-
torem existentia tempore infinito et motorem non
movere et motum non moveri et post incipere in
motu in aliqua hora absque eo, quod illic fuit causa,
per quam moveret in illa hora et non prius. Et ista
positio est similis positioni, quam ponunt loquentes
nostrae legis. Sed quia ponunt motorem movere vo-
luntarie, ideo videntur magis sustentari quam qui
ponit ipsum movere naturaliter. Naturalia enim
videntur habere ordinem terminatum, scilicet currere
eodem modo aut semper aut frequentius. Illa enim,
quorum principium est voluntas, videntur diversi-
ficari et non sequi eundem modum actus. Sed sicut
diximus, quod movens movetur, postquam non move-
batur, aut moveret, postquam non movebat, necesse
est tunc aliquam proportionem fieri inter ipsum et
motum, quae ante non erat. Et si non, non magis mo-
veret in hoc tempore posito quam in alio. Et si non, esset
alius sicut diximus nisi praesentia temporis. Imagina-
ri enim tempus est transmutatio sequens transmu-
tationem, scilicet imaginari praesentiam illius.

Et nos di-
cimus, quod voluntas, quia quaerit actionem volunta-
riam, quaerendum est, quemadmodum impossibile est,
ut voluntas nova dependeat de actione antiqua
et voluntas antiqua dependeat de actione nova.
Et nos dicimus, quod apparet et apparebit impossibi-
le esse, ut actio nova fiat per voluntatem antiquam,
nisi sit actio antiqua media. Voluntas enim non
postponit facere, quod intendit nisi propter existenti-
am alicuius intentionis in re intenta, quae non erat
in tempore voluntatis. Et si non, esset necesse, ut il-
lud, quod est voluntatum, esset cum voluntate. Cum
igitur posuerimus voluntatem esse, in qua possibile
est postponi voluntatum propter existentiam alicuius,
quod nondum erat, scilicet propter defectum alicuius causae
aut alicuius dispositionis, neque tempus neque aliud,
cum iam posuimus, quod ista voluntas est primulus
motuum, manifestum est, quod tunc voluntatum debet
esse cum ea. Si igitur posuerimus ipsam esse antiquam,
voluntatum erit antiquum, in quo igitur istorum duorum
fundamentorum possunt aliquid negare loquentes.
Fundamentum autem dicentes, quod voluntatum
non postponitur tempore voluntati nisi propter
hoc, quod aliquid deficit in voluntato, et est saltem
praesentia temporis, impossibile est, ut negetur ab
homine per suam intrinsecam rationem. Sed si negetur, erit
per extrinsecam. Secundum autem fundamentum
et est, quod ante istam voluntatem, secundum quod est prima,
non est transmutatio. Conceditur ab adversariis, scilicet
a loquentibus. Si igitur fuerit dictum, quod istud est
iudicium voluntatis novae in antiqua aut postponi
potest sine causa, dicemus interrogando non con-
ceditis, quod praesentia temporis est causa in essendo
voluntatum. Ergo hic est causa. Si igitur dixerint,
quod tempus etiam invenitur ex illa antiqua volunta-
te, revertetur quaestio super illos in factura illius tem-
poris. Tempus, quod fit, postquam non fuit, indiget
tempore, in quo fiat et per quod approprietur sua
factio et determinetur, et si non esset semper. Et hoc
<pb n="[190v
manifestum est per se. Et si fuerit dictum, quomodo
posset inveniri nova actio secundum hanc opinio-
nem ab antiqua voluntate, dicemus mediante mo-
to antiquo a voluntate antiqua. Istud enim motum
appropinquabitur alicui et distabit ab aliquo. Et
sic erit causa quietis et motus aliquorum cum hoc,
quod est aeternum. Et etiam si fuerit hic voluntas an-
tiqua, quae antecedit voluntatum novum sine media-
tione motus, necesse est, ut suum voluntatum non
postponatur ab eo donec desinat infinitum, et hoc
essentialiter, non accidentaliter. Quoniam qui ponit
voluntatum novum inveniri a voluntate antiqua
mediante motu, non contingit ei, ut voluntas prae-
cedat voluntatum tempore infinito nisi per accidens.
Et hoc manifestum est exercitantibus in cognitione
eius, quod est essentialiter, et eius, quod est accidentali-
ter. Et si in hac propositione non distinguatur illud,
quod est essentialiter, ab eo, quod est accidentaliter,
erit sophistica. Et ex hoc habuerunt loquentes no-
strae legis pro impossibili, quod in eodem subiecto suc-
cedant sibi facta infinita. Fingunt enim, quod si unum
generatum fuerit in eo, continget ipsum non esse, nisi praece-
dant ipsum facta infinita. Et dicunt, quod est impossi-
bile.

Nos autem dicimus, quod est impossibile essen-
tialiter, non accidentaliter, scilicet quod cum aliquod agens
fuerit, cuius esse non habet initium, continget, quod
actiones eius non habeant initium. Unde accidet,
ut ante quamlibet actionem eius sit actio, et ante
quamlibet actionem eius sint actiones infinitae, sed
per accidens, non quia quaedam sunt necessariae in
esse quorundam. Quoniam si ita esset, contingeret,
ut non inveniretur ex eis aliquid nisi post desitionem
infinitorum, quod est impossibile. Cum igitur lo-
quentes acceperunt loco eius, quod est per accidens,
illud, quod est essentialiter, dixerunt impossibile esse
facta non habere primum. Et est possibile per acci-
dens. Immo est necessarium ex hoc, quod ponere agens,
cuius esse non habet primum, est impossibile
essentialiter, ut actiones infinitae sint necessariae in
esse novam actionem. Et iam Aristoteles dixit hoc aperte
in quinto istius libri, cum fuit perscrutatus, utrum
motus habeat motum et generatio generationem.
Et similiter in secundo libro de generatione, cum perscru-
tatus est de finitate elementorum. Et verificatio
sermonis in agente volente est, quod agens et movens
universaliter est illud, ex quo provenit movere. Et
actio proveniens ex eo dicitur motus. Et movens,
quod est huiusmodi, est duobus modis. Movens, qui movet
absque eo, quod praecedat ipsum, appetitus aut volun-
tas aut desiderium aut quomodocumque volueris
appellare. Et hoc movere dicitur naturale. Et movens,
a quo procedit appetitus et voluntas ad moven-
dum, et dicitur actio voluntaria. Et est manifestum,
quod istud movens movetur primo a voluntato aut
ex imaginatione illius aut ex praesentia illius,
et iste motus dicitur appetitus. Omnis igitur mo-
tor, a quo praecedit appetitus ad movere, est motor
uno modo et movens alio modo. Et cum hoc sit po-
situm, dicamus, quod omnis voluntas nova movere,
quod sequitur ipsam a volente, est novum necessa-
rio. Et omnis voluntas antiqua movere, quod sequitur
ipsam a volente, est antiquum necessario. Quoniam
si fuerit novum, necesse est, ut istud movere praece-
dat appetitus ad ipsum infinitum. Quare igitur iste
<pb n="[190v
appetitus fuit causa motionis in aliqua hora et
non in alia, cum sit eiusdem dispositionis. Necesse
est igitur, aut ut ab hoc appetitu non proveniat
movere omnino aut ut proveniat ab eo semper
aut ut sit illic appetitus novus, qui est causa novi-
tatis motionis volentis ad voluntatum novum. Et
hoc contingit necessario ex hac positione, quod mo-
tus voluntatis a volente sequitur appetitum et
voluntatem volentis. Si igitur necesse fuerit hic esse
motorem antiquum vel voluntatem antiquam, ne-
cesse est, ut appetitus eius sit antiquus et suum mo-
vere sit antiquum et suum voluntatum sit antiquum
sine principio et sine fine. Quoniam si voluntatum
desierit, desinit voluntas. Et si desinit voluntas, desi-
net appetitus, quod non potest esse in volente antiquo
et voluntate antiqua. Et universaliter demonstratio
Aristotelis est universalis omni motori, qui ponitur prius,
sive fuerit positus per appetitum, sive non, scilicet quod
impossibile est, ut agat in aliqua hora et non in alia,
quia tunc erit illic motor prior ipso. Et quod dicunt lo-
quentes, quod voluntatum novum non postponitur a
voluntate antiqua, nisi quia voluntas antiqua pen-
det cum eo in hora terminata. Quoniam si appetitus,
qui facit movere, non pendet cum eo nisi in hora
terminata, necesse est, ut apud praescientiam illius
temporis sequatur, quod movere volentis sequatur appe-
titum voluntati. Appetitus igitur, qui facit movere,
est novus cum novitate temporis, et similiter move-
re. Et non est appetitus antiquus. Aut dicamus, quod
appetitus non fuit factum ante movere omnino ex
voluntate, scilicet ex se, aut fuit factum ex movere anti-
quo. Sed non operabatur in motu propter defectum
eius, quod necessarium est in motu. Et cum illud fuit
praesens post, scilicet tempus, tunc aget movens et movebi-
tur motum. Hoc igitur movere non sequitur volunta-
tem in illo tempore. Indiget igitur motore priore ipso,
qui facit illud, quod est necessarium in factura volunta-
ti. Et quaerendum est in novitate illius rei necessariae
eandem quaestionem: Utrum sit, scilicet ab agente volente
aut a non volente, et revertetur consecutio impossibi-
lis a principio. Et totum hoc est manifestum exercitato
in huiusmodi demonstrationibus et sano capiti et non impe-
dito a sermonibus sophisticae praecedentibus positis,
ut sint opiniones mundanae.

Deinde dicit: Et non est de actione
naturae etc., id est et non est natura innata facere
quiescere res naturales, in quibus est tempore infinito. Et
post movebuntur sine aliqua causa nova, quae facit eas mo-
veri tunc magis quam in alio tempore. Et hoc intendebat,
cum dixit: Et nulla differentia est in hoc omnino etc.,
id est et dicens hunc sermonem nullam differentiam dat
in entibus in dispositione quietis et motus, sed in
eadem dispositione sunt apud quietem et apud
motum, quod est valde inopinabile. Et hoc, quod
dixit, manifestum est de diffinitione naturae. Dictum
est enim naturam esse principium motus et quietis. Necesse
est igitur aut ipsam agere in alterum contrariorum
continue, scilicet in motu aut quiete, aut ut agat utrum-
que non continue, scilicet quietem quandoque et motum
quandoque. Continuatio enim in successione istarum
duarum actionum est ordinatio et cursus in eadem
dispositione. Et hoc intendebat, cum dixit: Aut
erit simplex etc., id est quod natura innata est in alte-
rum duorum, scilicet aut ut actio eius erit simplex et
una, scilicet quod faciet alterum contrariorum tantum, et
<pb n="[191r
hoc intendebat per simplex, aut faciet duo contraria
successive. Et intendebat declarare per hoc, quod sermo
dicentium, quod omnia erant quiescentia tempore infinito,
deinde movebantur, est sermo non naturalis. Hoc
enim non videtur esse de actione naturae. Necesse est
enim in actionibus naturae esse continuationem et
aeternitatem aut in agendo alterum contrariorum
tantum, verbi gratia ut motus ignis ad superius semper
et terrae ad inferius, aut in agendo duo contraria
successive sicut hoc, quod invenitur de generatione
et corruptione consequentibus motum solis et aliis
contrariis sequentibus istum motum. Et quia Em-
pedocles dicebat mundum generari quandoque et corrumpi
quandoque secundum continuationem, dixit, quod ser-
mo illius magis participat sermonibus naturali-
bus. Deinde dicit: Iste enim sermo etc., id est qui enim dicit
istum sermonem de mundo, scilicet ipsum moveri quan-
doque et quiescere quandoque, scilicet in temporibus de-
terminatis facit naturam habere aliquam ordinem,
in quantum agit illud, quod agit continue, licet
mutetur de contrario in contrarium. Et dixit ali-
quem ordinem, quia ordo completus est agere al-
terum contrariorum continue. Et cum dixit, quod iste
sermo magis communicat cum sermonibus natura-
libus, dixit post hoc, in quo egreditur ab eis. Et
dixit: Sed deberet dicens hunc sermonem etc.,
id est sed dicens hunc sermonem deberet dicere aliquam rationem,
per quam affirmaret ipsum, et aliquam causam, per
quam esset. Dicens enim hoc, deberet dare duo, scilicet
demonstrationem, quia aut propter quid aut utrumque.
Et hoc intendebat, cum dixit: Sed dicere causam etc.
Et oportet sicut dixit dicentem aliquem ser-
monem affirmare ipsum aut per demonstrationem
aut inductione non ponere ipsum sine aliqua ratione
et per hoc, quod dixit, non ponere ipsum possumus in-
telligere et non ponere ipsam opinionem. Et potest
intelligi et causam opinionis. Empedocles enim, cum po-
suit opinionem suam in hac intentione, ponere etiam debuit causam
opinionis. Deinde dicit: Ista enim posita non sunt causae.
Et intendit illud, quod posuit Anaxagoras, cum
dixit, quod intelligentia cepit distinguere mistum,
postquam non distinxerat ipsum tempore infinito,
et quod posuit etiam Empedocles de amicitia et lite
non sunt primae causae. Istae enim indigent causis.

Et quia causam, quam Empedocles dedit in hoc,
non est vera nec potest evadere ab obiectionibus,
dixit: Nec iste etc., id est nec Empedocles etiam
dedit causam veram in hoc, quod mundus quiescit
quandoque et movetur quandoque, cum dixit et causa
istorum duorum motuum contrariorum in mundo,
scilicet in congregatione et segregatione, partium est lis
et amicitia, scilicet quod amicitia congregat multa et facit
ea unum et lis segregat unum et facit ipsum multa.
Et cum dixit, quod Empedocles nihil induxit in hanc
causam, incepit dare corruptionem istius causae et
dixit: Et si haec duo etc., id est et si haec duo contra-
ria sunt determinata in se, necesse est, ut illa duo, in
quibus existunt ex rebus naturalibus, sint deter-
minata in se, cum impossibile est, ut contraria sint
in eodem. Quapropter oportet dicentem hunc ser-
monem determinare illa, in quibus existit lis, et di-
stinguere ea, in quibus existit amicitia sicut distin-
guitur hoc in hominibus. Et vocare deberet modum
entium, in quibus est amicitia, amicos, et in quibus
<pb n="[191r
est lis, inimicos. Sed hoc non potuit facere Empe-
docles in entibus, scilicet distinguere in eis istos duos
modos. Deinde, si distingueret, posset dare causam in hoc,
quod mundus totus congregatur quandoque et segre-
gatur quandoque nisi ita, quod inimici reverterentur
amici et amici inimici. Quod igitur fingit, falsum est et
extra naturam. Et intendebat per hoc, quod sermo eius
cum hoc, quod est ornatus, non bene sequitur simi-
litudinem quam deberet sequi. Lis enim et amicitia
non inveniuntur nisi in animalibus et praecipue rationa-
libus, non in eis, quae non sunt animalia. Empedocles
igitur assimilavit irrationalia rationalibus et iudi-
cavit ea eodem modo. Et fecit plus, quod non sequitur
similitudinem in omnibus accidentibus suis. Sermo igitur eius
cum hoc, quod est ornatus, non est perfecte ornatus.
Deinde dicit: Ponit enim etc. Ista est narratio rationis
Empedoclis. Deinde enim, quod lis et amicitia in quibusdam
rebus segregat et congregat, necesse est, ut talis sit
cursus in omnibus rebus. Natura enim partis et totius
est eadem. Et manifestum est, quod iste sermo est rhetoricus.
Et cum dedit rationem eius, incepit dicere, quod de-
beret dare ex causis concedendo hanc opinionem
et hanc rationem. Et dixit: Sed hoc esse in temporibus
aequalibus etc., id est sed hoc, quod posuit, quod isti
duo motus contrarii sunt in tempore aequali aut
quod tempus motus est aequale tempori quietis, in-
diget etiam ratione alia ab ista. Et dixit hoc, quia
res, in quibus existit amicitia et lis, scilicet res animatae,
non inveniuntur agere in temporibus aequalibus
ita, quod omnes homines sint tempore aliquo amici
et in alio tempore inimici ita, quod tempora inimicitiae
sint aequalia temporibus amicitiae. Hoc enim totum
non invenitur in suo exemplo. Et ideo deberet dare
aliam rationem aut alias rationes ab illis, quas
accepit ab hominibus. Et cum dixit hoc, quod dimi-
nuebatur ei in ipsa positione, dixit: Et universaliter
existimare etc., id est et universaliter existimare, quod
principium sufficiens in hoc est dicere, quod natura
eius est, quae dat agere res contrarias, non est sermo
rectus nec hoc, quod datur in hoc, sufficit in causa
istius positionis.

Deinde dicit: Et hoc est illud, ad quod fe-
cit redire causas in natura etc., id est et hoc, quod
dixit Empedocles in principio, cum quaesitum
fuit ab eo, quomodo agit res contrarias. Illud
idem dixit Democritus in contrarietate existente
in rebus naturalibus, scilicet quod accidit quaerere causam
in actione primi principii. Et hoc intendebat, cum
dixit, scilicet quod antecedens etiam est tale, id est quia in causa
praecedenti non dicitur plus in hoc, scilicet quod agit contra-
ria nisi hoc, quod talem habet naturam. Deinde dicit: Et non
oportet quaerere etc., id est et non oportet quaerere
causam actionis eius, cuius esse est necessarium.
Causa enim non debet quaeri nisi in eo, cuius esse
non est necessarium, id est quod non oportet quaerere causam
actionis entis necessarii. Et induxit antiquos ad
hoc, quia ponebant principium mundi esse aeternum
et mundum esse novum. Unde, cum quaerebatur
ab eis, quare inveniebatur mundus ab eo in tali
tempore et non in alio, cogebantur dicere illud
praedictum, scilicet quod non oportet quaerere in aeterno, quare
et non est sicut existimaverunt. Verumtamen oportet,
ut non detur causa in actione principii, quando a-
ctio eius fuerit aeterna. Si autem actio eius fuerit
nova, oportet, ut habeat principium in illa actione.
<pb n="[191v
Et cum narravit sermonem Democriti in hoc, in-
cepit notificare, quod iste sermo non est verus. Et di-
xit: Et istud iudicium in quibusdam rebus non est
verum etc., id est et sermo Democriti et sequentium
eius, quod res necessariae non debent habere causas,
est verus in quibusdam rebus, falsus in quibusdam.
Triangulum enim habere angulos aequales duobus
rectis est necessarium. Tamen habet causam. Res
vero necessariae, quae sunt principia, non habent causam.
Et si non, tunc principium haberet principium et
procederet hoc in infinitum. Et intendebat declara-
re, quod multa necessaria habent causas et quod princi-
pia aeterna, quorum actiones ponuntur novae sicut
actiones principiorum, non aeternorum, sunt dignio-
ra, ut habeant principia. Et sic primum principium
revertitur non primum. Et ideo antiqui dubitabant,
utrum principia corruptibilium sint corruptibilia
aut aeterna. Et cum ponebant illa corruptibilia, se-
quebatur ipsa non esse principia. Et cum pone-
bant ea esse aeterna, sequebatur omnia esse aeterna.
Et ideo cogebantur dicere illa vana. Cum autem
perscrutatus est secundum cursum naturalem de istis
rebus, vidit hic esse ens medium inter aeternum et
generabile et corruptibile, et quod quomodo est
aeternum et alio modo generabile et novum. Et est
corpus, quod movetur circulariter, quod est generabile
et corruptibile, quantum ad ubi et manens quantum
ad substantiam. Et sic dissolvebatur ab eo haec quaestio
ponendo hunc motum. Et fuit possibile, ut genera-
bile novum mediante aeterno sit causa rerum gene-
rabilium. Deinde dicit: Hoc igitur sic dictum in hoc et ce-
tera, id est iste igitur sermo sit sufficiens in hoc, quod de-
claratum fuit hic, scilicet quod sive fuerit motor, qui mo-
veat in actu, aut fuerit illic motor, sed non est mo-
tus, quod necesse est, ut non sit illic tempus omnino.
Et cum non fuerit tempus, non erit ens novum
omnino. Motus enim necessarius est in essendo tem-
pus. Et simile huic, quod dixit in tempore, apparet in
loco. Et ideo nullum potest generare tempus et lo-
cum, et si esset valde inverecundum.

*[Vetus:] Quod quidem igitur nullum tem-
pus erat neque erit, quando motus
non erat aut non erit tanta dicta sunt.
Contraria autem his non difficile est
solvere. Videbitur autem ex huiu-
smodi considerantibus contingere
maxime motum esse aliquando,
cum non esset omnino. Primum
quidem, quia neque una perpetua mu-
tatio est. Mutatio enim omnis
apta nata est ex quodam in quiddam,
quare necesse est omnis mutationiis
esse terminum contraria in quibus
fit in infinitum aut moveri nullum.
[Scotus:] Et non est difficile dissolvere illud
per quod contradicitur hoc. Illa autem,
ex quibus existimatur cum con-
sideratum fuerit de motu, possibile
<pb n="[191v
est quod motus sit quandoque ita quod
ante non fuit omnino sunt ista prima,
quia non erit transmutatio aeterna
omnino. Omnis enim transmutatio
est ex aliquo et in aliquid. Et ideo
necesse est, ut duo contraria, in quibus
est transmutatio, sint fines cuiuslibet
transmutationis. Et nihil movetur
sine fine*.
Cum complevit declarare hic esse motum unum
aeternum, vult etiam inducere dubitationes, quae
possunt induci super hunc sermonem. Et quaestio
sic com ponitur: Omnis transmutatio est ex aliquo
contrario in aliquod contrarium. Et si non, tunc mo-
tus esset ociosus et superfluus, scilicet si illud, ex quo est
motus, est idem cum eo, ad quod est motus. Et
contraria sunt finita. Et quod est inter ea est finitum.
Et omne quod est infinito est finitum, ergo omnis mo-
tus est finitus. Ideo dixit: Omnis transmutatio est
ex aliquo in aliquid, id est ex contrario in contrarium.
Deinde dicit: Et ideo est necesse etc., id est quoniam cum
posuerimus, quod motus est ex contrario in contrarium,
necesse erit, ut contraria sint fines transmutationis.
Deinde dicit: Et nihil movetur sine fine, id est quod cum posu-
erimus, quod omne motum movetur in contraria, contin-
get quod nihil movetur sine fine, quoniam si movetur
ad infinitum, movetur ad non contraria. Sed posi-
tum est, quod omne motum movetur ad contrarium.
Est ergo hoc inconveniens et forte intelligit per
hoc, quod dixit. Et nihil movetur sine hoc quod
si aliquid esset tale, tunc motus eius esset superflu-
us et ociosus. Erit haec quasi alia ratio ab ea, in qua
fuit dictum, quod omne motum movetur inter contra-
ria et forte ista ratio est sufficientior prima in mo-
tu locali. Contrarietas enim naturalis in loco non
est nota per se. Et ideo cum voluit Aristoteles declarare
in ultimo sexti, quod omnis motus rectus est finitus,
usus est loco a contrariis, postquam in declaratione
motus localis. Et usus est etiam declaratione
eius in motu locali alio a loco, scilicet quod illud quod impossi-
bile est ut sit, impossibile est ut incipiat fieri.

*[Vetus:] Amplius videmus quoniam possi-
bile est moveri neque quod movetur neque
habens in se ipso neque unum motum,
ut in inanimatis, quorum neque pars
ulla neque totum movetur, sed qui-
escens movetur quandoque. Conve-
nit autem aut semper moveri aut
nequaquam, siquidem non sit, cum non
sit motus. Multo autem magis hu-
iusmodi in animatis esse manifestum
est neque unus enim in nobis, cum
fit motus aliquando, sed quiescens
tamen movetur aliquando. Et
fit in nobis ex nobis ipsis motus
aliquando. Et si nihil extra moveat.
Hoc enim in inanimatis non videamus
<pb n="[192r
similiter, sed semper movet ali-
quid ipsorum exteriorum alterum.
Animal autem ipsum dicimus se ipsum mo-
vere, quare siquidem quiescit ali-
quando penitus immobile. Motus
utique fiet ex ipso et non ab extra. Si
autem iri animal hoc possibile est
fieri, quod prohibet idem accidere
et secundum omne, si namque in parvo
mundo ita sit et in magno, et si in
mundo sit et in infinito, siquidem
contingit moveri in infinitum et
quiescere totum.
[Scotus:] Et etiam videmus, quod possibile est,
ut moveatur illud quod non est mo-
tum neque in eo est motus omnino,
verbi gratia in non animatis. Videmus enim
istas res, quod nec pars rei movetur nec
totum, sed est quiescens. Deinde
movetur quandoque. Et esset necesse
aut ut moveretur semper aut ut non
moveretur in aliqua hora, si motus
non sit postquam non fuit. Et hoc
magis apparet in habentibus animas,
quandoque sumus quiescentes et nul-
lus motus existit in nobis omnino.
Deinde movebimur et fiet in nobis
ex nobismet ipsis principium mo-
tus, licet nullum extrinsecum mo-
veat nos. Hoc enim non invenimus
huiusmodi in vita carentibus, sed ista
semper non moventur, nisi ab aliquo
extrinseco alio. Vivum autem dicitur
movere se et ideo cum quandoque
sit quiescens complete, necesse est ut
fiat in eo quod movetur motus ex se
non extrinsecus. Et si hoc possibile est,
ut fiat in animalibus, quid igitur
prohibet, ut hoc sit in toto etiam, quoniam
si hoc est in mundo parvo est etiam in
magno? Et suae in mundo erit etiam
in infinito, si sit possibile ut infinitum
moveatur et quiescat secundum
totum*.
Id est: Et etiam videmus quaedam, quae moventur post-
quam non movebantur neque secundum totum neque
secundum partem, sed secundum totum et partes
quiescunt, deinde moventur. Deinde dicit et esset necessari-
um etc., id est et esset necessarium, si sit hic motor
aeternus et motus aeternus, ut non esset motus novus.
Motus enim novus debet habere motorem novum
immo. Et est necessarium, ut omne quod sentitur qui-
<pb n="[192r
escere, quiesceret semper et omne quod sentitur mo-
veri moveretur semper. Et cum induxit hanc quaestio-
nem, induxit etiam aliam manifestiorem prima et io
haec quod apparet in habentibus animas. Quaestio enim
in eis est difficilioris dissolutionis. Et dixit: Et hoc
magis apparet in habentibus animas. Et hoc scilicet
esse possibile, ut motus fiat, postquam erat sine
motu praecedenti est manifestius in habentibus animas
quam in carentibus. Videmus enim semina et anima-
lia quiescere sine aliquo motu, postquam moveban-
tur non ex motore extrinseco, sed ex se per princi-
pium existens in eis, ita quod existimatur, quod per hoc
principium quod est in eis possunt moveri quandoque
et quiescere sine aliquo extrinseco.

Et cum dixit,
quod dubitatio de hoc in rebus animatis est mani-
festior quam in rebus inanimatis, dedit causam
in hoc. Et dixit: Hoc enim non videtur etc., id est
et habentia animas sunt manifestiora in hoc, quia
videmus ea incipere moveri sine aliquo extrinseco
movente. Illa autem non moventur nisi quando
moverit ea aliquod extrinsecum. Videmus enim quod
motus qui fiunt in rebus carentibus anima, quod
sunt post motus, in motibus autem qui fiunt in haben-
tibus animas. Non videmus quod ante ipsos est mo-
tus extrinsecus. Et apparet ex hoc quod quaestio in
carentibus anima non ordinatur ex hoc, quod mo-
tus eorum sit a motore aeterno, sed quia in quibusdam
sentiuntur motus novi absque eo, quod in eis sentiatur
motus extrinsecus. Et videtur, quod si hoc est unum
eorum quod intendit per hunc sermonem, quod hoc non
est nisi de motibus per naturam, scilicet quae moventur
per se per declinationem, quae est in eis. Sed appa-
ret ex primo sermone quod est quaestio praedicta ex
hoc quod motus eorum fuerit a motore aeterno. Necesse
est enim ponere motorem aeternum esse. Et in hoc
conveniunt omnes, sed differunt considerantes in
hoc, utrum primus motor possit movere quando-
que et quandoque non, aut est impossibile. Sed est ne-
cesse ut semper moveat. Et forte Aristoteles intendit du-
os modos quaestionis. Et propalavit primum modum.
Et innuit secundum per hoc quod dixit: Et hoc apparet
magis etc. Apparet enim ex hoc sermone quod
quaestio contingens in hoc est eiusdem generis in
habentibus animas et in carentibus, sed est mani-
festior in habentibus, scilicet quod incipiunt moveri sine
aliquo motu, qui fiat in eis neque in toto neque in parte.
Deinde dicit: Hoc enim non videtur etc., id est et hoc ma-
gis apparet in habentibus animas, quia non vide-
mus motum in eis ex extrinseco manifeste, sicut
videtur in carentibus anima. Et hoc apparet magis
in carentibus anima, quia ista aut moventur violen-
te aut naturaliter. Et manifestum est, quod motor in eis,
quae moventur violente est extrinsecus. Et non accidit in
istis quaestio, scilicet ex modo hoc, scilicet ex quo accidit in
habentibus animas. In eis autem quae moventur
naturaliter accidit quaestio, si indigentia istorum ad
motorem extrinsecum sit maior quam indigentia haben-
tium animas. De motis enim naturaliter apparet, quod
non moventur nisi generentur in locis extraneis
aut patiantur violente quietem et post recedat vi-
olentans, et universaliter motor est generans in eis
aut afferens violentiam, ut declarabitur post. Et
ideo dixit: Sed semper movebitur ab aliquo extrin-
seco. Vivum autem dicitur movere se et utrumque
<pb n="[192v
in rei veritate, ut post declarabitur, indiget motore
extrinseco, sed est latentius in habentibus animas.
Et ista dicuntur mota ex se, illa autem non, quia ista
existimantur posse moveri et quiescere ex se, quod non
invenitur in eis, quae moventur naturaliter. Et cum
posuit hanc propositionem dicentem, quod in habenti-
bus animas fit motus sine motu praecedente, dixit:
Possibile est hoc in toto. Deinde induxit similitudinem
inter ea et dixit: Quoniam si hoc est in mundo
etc., id est quoniam animal quod movetur ex se assimi-
latur toti in hoc, quod totum movetur ex se, scilicet corpus
caeleste. Similitudo enim inter animalia et corpus
caeleste est, quoniam utrumque movetur ex se. Et quem-
admodum alii motus reducuntur in animali ad pri-
mum motorem, qui non movetur, ita est in mundo
magno. Et ideo dicitur, quod homo est mundus parvus
et iste sermo est rhetoricus, quamvis iudicium in ra-
dice non sit verum, scilicet quod motus novus sit in animali
sine motu praecedenti et non dat quod necesse est, ut
motus novus sit. Sed dat hoc esse possibile. Est igitur
quaestio super sermonem praedictum. Deinde dicit: Et si est
in mundo etc. Et dixit: Hoc contradicendo anti-
quis dicentibus mundum generari ex re infinita,
sicut plures dicunt in causa materiali, sicut Ana-
xagoras in misto. Deinde igitur quod si est possibile, ut
finitum moveatur secundum totum postquam non
movebatur omnino, possibile erit hoc in infinitum,
si est possibile ut infinitum recipiat unum motum in
omnibus suis partibus.

*[Vetus:] Hoc autem primum quidem quod dictum est non
eundem semper et unum esse motum,
qui est in contraria recte dicitur. Hoc
enim fortassis quidem necessarium
est, siquidem non semper unum et
eundem esse possibile est eiusdem et
unius motum. Dico autem sic, utrum neces-
sarium unius corde unus et idem so-
nus. Aut semper alter similiter se ha-
bente et movente, sed tamen quali-
tercumque se habeat. Nihil prohibet quae-
dam eundem esse, qui continuus et
perpetuus est.
[Scotus:] Dicamus igitur ad hoc: Sermo autem,
qui primo fuit dictus, scilicet quod motus
ad contraria non est semper idem in
numero, rectus est. Ergo dignius est,
ut sit necessarium, si motus eiusdem
rei non semper est possibile, ut sit idem,
scilicet verbi gratia utrum sonus eiusdem corde
sit idem aut semper mutatur una
post aliam. Licet corda sit eiusdem
dispositionis et licet moveatur sed
secundum utrumlibet istorum fue-
rit nihil prohibet ut sit hic unus
motus ex hoc quod est continuus et
aeternus*.
<pb n="[192v
Cum induxit has tres quaestiones, incepit disso-
lvere eas. Et primo de quaestione dicente, quod impossi-
bile est, ut inveniatur motus infinitus, quoniam omnis
motus est ex contrario ad contrarium. Et quia potest
aliquis respondendo dicere, quod licet motus sint
finiti, quia sunt ex contrario et in contrarium, tamen
non est remotum, ut continuatio et aeternitas sit in
eis ex iteratione inter contraria, scilicet iteratione infi-
nita. Et quia ista responsio non est vera, quia post
declarabitur in hoc tractatu, quod talis motus non
est unus nec continuus, dixit: Dicamus igitur ad
hoc etc., id est et intendit quando fuerit iteratus
et quasi dicat et ideo non oportet nos respondere hac
responsione in dissolutione istius quaestionis. Deinde
facit quasi dubitationem in hoc, scilicet utrum motus e-
iusdem rei iteratus inter duos fines sit unus mo-
tus continuus aut non continuus. Et dixit: Dignius
est igitur etc., id est et est dignius, ut sit necessarium
ut motus iteratus non sit unus motus, si non est
necessarium ut idem motum moveatur eodem mo-
tu, sed potest moveri pluribus motibus. Deinde dedit
exemplum de hoc et dixit: Verbi gratia utrum sonus etc.,
id est verbi gratia dicere utrum sonus eiusdem corde
super quam iteratur manus percutientis sine pau-
satione sit idem sonus aut plures. Et hoc intende-
bat cum dixit: Aut est semper unus post alium,
id est quod quilibet sonus eorum est alius ab altero, dum
percussio fuerit continua, quoniam non est dubium,
quod si percussio non fuerit continua, quod soni erunt plu-
res. Deinde dicit: Licet corda etc., id est et ista quaestio non
intelligitur nisi quando corda fuerit in tempore per-
cussionis in eadem dispositione fortitudinis. Et simi-
liter percussio et corda in hoc tempore appareat
moveri non quiescere. In tali igitur dispositione
dubitatur in motu corde ad duas partes oppositas,
utrum sit unus aut plures. Deinde dicit: Sed secundum utrum-
libet etc., id est et secundum utrumlibet istorum duorum
modorum fuerit dispositio de motu iterato, scilicet sive fuerit
unus sive non. Hoc non prohibet qui hic inveniatur unus
motus simpliciter propter hoc quod est continuus et aeter-
nus. Deinde dicit: Et hoc declarabitur post magis. Et in-
tendit cum locutus fuerit de motu continuo. Et
declaraverit ipsum esse motum diurnum.

*[Vetus:] Manifestum autem erit magis ex
his, quae posterius sunt. Moveri autem
quod non movetur nullum inconve-
niens est, si aliquando quidem sit
extrinsecus movens aliquando autem
non. Nihil enim aliud dubitabit
hic dicens, quapropter non semper
alia quidem quiescunt eorum, quae
sunt, alia vero semper moventur.
[Scotus:] Aliquid autem moveri postquam
non movebatur non est inopinabi-
le, cum positum fuerit, quod motus
illius est extrinsecus ab eo. Et non in-
tendimus hic quaerere quomodo sit
hoc, scilicet quomodo erit illud, quod movet
et illud quod movetur et est idem
<pb n="[193r
quandoque movens et quandoque
non. Dicens enim hoc non dubitat
nisi in hac intentione sola, scilicet quare
quaedam entia non sunt semper
quiescentia et quaedam semper
mota*.
Cum dissolvit primam quaestionem, incepit dissol-
vere secundam, in qua dictum fuit qualiter contin-
git, si hic sit motus continuus, ut quaedam rerum
moveantur quandoque et quiescant quandoque. Et
dixit: Aliquid autem moveri etc., id est quaestio autem,
in qua quaeritur qualiter plures rerum moventur,
postquam non movebantur non est difficilis ad
dissolvendum in rebus, quorum motor est extrinse-
cus. Notum enim est per se, quod causa in hoc est aut
absentia motoris aut distantia eius aut praesentia
impedimenti. Et quasi innuit in hoc quod dissolutio quaestio-
nis in hoc est quod corpora simplicia moventur ex
se. Et quia ista quaestio inducit quaerentem ad dicen-
dum quomodo provenit motus novus a motore
aeterno, quoniam cum motor extrinsecus movet,
ita quod moveatur necesse est, ut habeat motorem.
Si igitur illic motor fuerit extrinsecus, sicut fuit di-
ctum in septimo, contingit ut moveatur a moto. Et
illud motum etiam a moto et procedetur in infini-
tum aut invenietur primum motum, quod movebitur
ex se. Et quaeretur de illo si movet semper quomodo
inveniuntur quaedam habere motorem quandoque
et quaedam non. Et quaerere hoc est quasi extrinsecum
ab eo quod declaratum est, scilicet quod hic est motus aeter-
nus. Hoc enim quaerere est quaerere, quare omnia,
quae moventur, non moventur semper, et omnia quae
quiescunt non quiescunt semper. Et ideo dixit: Et
non intendimus quaerere etc., id est et quaerere quo-
modo inveniuntur motus novi est, quaerere quomodo
est possibile, ut in quibusdam rebus sit motor prae-
sens et motum praesens et tamen quandoque move-
tur quandoque non. Et non intendimus perscrutari
de hoc in hoc loco quasi debeamus respondere
ad illud. Ista enim questio est communis dicentibus, quod
motus est novus et dicentibus quod motus est anti-
quus. Sed dicentes quod motus est novus secundum
genus, postquam non fuit non possunt respondere
ad hanc quaestionem. Deinde dicit dicens enim hoc et ce-
tera, id est quare non dividuntur in haec duo tantum,
sed invenitur in eis aliquid, in quo succedunt sibi
haec duo. Et aliquid quod proprie habet alterum eorum,
scilicet quietem semper aut motum semper. Et intendebat
quod ista quaestio sit alia a praedicta cum in rei verita-
te non est nisi perscrutatio de causa eius, quod com-
prehenditur in istis tribus modis. Videmus etiam
quod quaedam entia moventur semper sine cessatione,
scilicet corpora caelestia et quaedam quiescunt semper, scilicet
terra super quam moventur haec corpora. Et quaedam
moventur quandoque et quiescunt quandoque. Et sunt
illa quae sunt sub corporibus caelestibus et supra
terram.

*[Vetus:] Maxime autem videtur tertium ha-
bere dubitationem, quod fit cum si
insit prius motus, quod accidens est in
animatis. Quiescens enim prius post
<pb n="[193r
hoc vadit movente exteriore nullo,
sicut videtur. Hoc autem falsum est.
Conspicimus enim semper aliquid
moveri in animalibus naturalibus. Hu-
iusmodi autem motus non alius ipsum
causa est, sed continens forsitan.
Ipsum autem dicimus ipsum movere se non
secundum omnem motus, sed secun-
dum locum. Nihil enim prohibet.
Magis autem fortassis necessarium est
in corpore quidem multos fieri mo-
tus a continente. Et horum quosdam
intellectum aut appetitum movere.
Illud autem totum iam animal movere,
quale contingit circa sonos sensibi-
les. Quid enim cum neque unus insit
motus, cum sit unum. Quaedam
surgunt animalia iterum. Sed namque
manifestum erit de his ex conse-
quentibus.
[Scotus:] Sermo autem tertius proprie exi-
stimatur esse locus dubitationis, scilicet
ut fiat motus qui non fuit ante. Et
est illud quod accidit in habentibus animas.
Animal enim primo quiescit et post
ambulat sine aliquo extrinseco mo-
vente ipsum secundum quod existima-
tur. Sed hoc est falsum. Semper enim
invenimus aliquid moveri in ani-
mali quod est naturale in eo. Et causa
motus istius animalis non est anima
eius, sed aer qui continet animal in
eo quod reputo. Et cum dicimus ipsum
moveri a se, non intendimus omni
motu sed motu locali. Nihil enim
removet, immo dignum est, ut sit ne-
cessarium, ut in corpore fiant plures
motus a continente, quorum qui-
dam movent voluntatem et appe-
titum. Et tunc ista movebunt animal
secundum totum. Verbi gratia hoc quod
accidit apud somnum, quoniam
licet dormiens non habet motum
sensus omnino, tamen animal non
expergefit a somno, nisi quia aliquis
motus est in eo, sed hoc etiam ap-
paret in sequentibus*.
Ista est tertia quaestio, sicut dixit. Et est locus dubi-
tationis in hoc, scilicet in ponendo possibile esse, ut mo-
tus fiat absque eo, quod in moto praecedat motus omnino.
Videmus enim animal, sicut dixit moveri post quietem
<pb n="[193v
quietem sine motu praecedenti sentito in eo. Et quia istud
dictum est valde sufficiens, ideo loquentes nostrae
legis posuerunt primum principium aeternum movere
per voluntatem possibilem. Et totum hoc est existi-
matio falsa, sicut dixit Aristoteles. Semper enim invenimus
aliquid moveri in animali quod est naturale in eo.
Et intendit per hoc alterationem, quae est in corpori-
bus animalis ex anima nutritiva per calorem na-
turalem, qui est in eo. Numquam enim cessat actio istius
caloris naturalis, cum enim cessat, tunc est mors.
Iste igitur est unus motuum, ex quibus non fugiunt
corpora animalium. Secundus autem motus est mo-
tus alterationis, qui fit ex continenti extrinseco. Et
ideo dixit: Et causa istius motus animalis etc.,
id est quod cum animal incipit moveri post quietem non
incipit, ita quod primus motor in hoc sit anima, ita
quod non praecedat in corpore eius aut in anima eius
alius motor.

Et dixit: Ut reputo, quia potest aliquis
fingere plures motus fieri semper in corporibus
animalium, qui non videntur esse causae in hoc quod
animal movetur post quietem. Et quia hoc nomen motus
est aequivocum et ista dubitatio non est de motu
locali, dixit: Et cum dicimus etc. Et ista du-
bitatio est propria motui locali, quia non invenitur
aliquid moveri ex se, nisi in motu locali. In ceteris
autem motibus motor est extrinsecus. Et cum dixit
in dissolutione istius quaestionis quod hoc, quod existima-
tur, quod animal movetur sine motu facto in eo. Non
est sicut existimatur. Sed causa motus eius post quie-
tem est haec quod aer continens ipsum extrinsecus
movet ipsum. Et incepit declarare quomodo sit hoc.
Et dixit: Et nihil prohibet etc., id est et necesse est, ut
principium motuum animalis sit ex continente, quia
nihil prohibet ut plures motus fiant in animali con-
tinente, immo hoc est necessarium. Et quia posuit quod
in corpore animalis fiunt plures motus ex conti-
nente, narravit quomodo accidit ex istis motibus
ut animal moveatur in loco. Et dixit: Quorum quaedam
movent etc., id est et hoc est ita quod in animali fiet
ab eo quod accidit sibi opinio voluntas et appetitus
ad motum aut ad expellendum nocumentum con-
tingens ex continente aut ad inducendum iuva-
mentum. Et intendit hic per opinionem aliquid com-
mune virtuti imaginative et rationali. animali enim
non accidit appetitus nisi ex imaginatione. Verbi gratia
quod cum patitur sitim imaginatur quam et appe-
tit eam et movetur ad illam. Et similiter cum pa-
titur famem et quando timet fugit. Et cum auferun-
tur appetitus quiescit aut cum accidit ei fatiga-
tio et appetit quietem. Et Aristoteles dedit exemplum in
somno. Quies enim animalis in somno est quies per-
fectissima, quae fit post motum. Et expergefactio ab
eo est perfectissimus motus post quietem perfectam.
Existimatur enim quod cum animal dormit, quod non
movetur omnino. Et cum expergefit quod, tunc inve-
nitur in eo motus quem non praecedit motus alius. Et
dixit: Verbi gratia etc. Et intendit motum actionis
virtutis nutritivae in cibo. Quando enim ista virtus
fuerit operata in nutrimento per calorem naturalem
humefaciet ex eo membra, quae sunt causa somni, scilicet
cor et cerebrum. Et tunc dormiet animal necessario.
Et cum actio virtutis nutritivae completur in cibo
et cessaverint vapores, qui fiunt ex digestione cibi,
<pb n="[193v
tunc expergefiet animal. Et post declarabit hanc in-
tentionem bene, sicut dixit.

*[Vetus:] Principium autem considerationis,
quod quidem est et de dicta dubitatione,
quare quaedam eorum, quae sunt ali-
quando quidem moventur, aliquando
quidem quiescunt iterum. Necesse
igitur ante omnia quiescere semper
aut omnia semper moveri aut alia
quidem moveri, alia vero quiescere.
Et iterum horum aut quae moventur
moveri semper, quae vero quiescunt,
quiescere semper aut omnia apta
nata sunt similiter moveri et quie-
scere aut reliquum amplius et tertium
est. Contingit enim alia quidem sem-
per eorum, quae sunt immobilia esse,
altera vero semper moveri, alia autem
cum utrisque accipere, quod quidem no-
bis dicendum est. Hoc enim habet
solutionem omnium dubitationum.
Et finis nobis huius negotii est.
[Scotus:] Et principium istius perscrutationis
est, quod dictum fuit in quaestione prae-
dicta, scilicet quare quaedam entia quan-
doque moventur et quandoque quie-
scunt. Dicamus igitur quod necesse est
aut ut omnia quiescant semper aut
ut omnia moveantur semper aut
ut quaedam moveantur et quaedam
quiescant. Et istorum etiam aut ut
illa quae moventur moveantur semper
et illa quae quiescunt quiescant semper
aut ut omnia sint innata eodem modo
moveri et quiescere aut tertium re-
manens. Possibile enim est ut entium
quaedam non moveantur semper et
quaedam moveantur semper, et quae-
dam in eis succedit utrumque, quod
oportet nos dicere. Per illud enim
dissolvetur questio contingens in
hoc. Et complebitur ista scientia, in qua
sumus*.
Cum declaravit necesse est, ut si motus aeternus
et dissolvit quaestiones contingentes in hoc, incepit
perscrutari de hoc per viam rerum motarum, quae
moventur ex se apud nos quandoque et quiescunt
quandoque, quoniam ex ista via poterit demonstra-
re motorem aeternum esse et motum aeternum et
hoc scito perficitur scientia de omnibus, quae moven-
tur et quiescunt. Scientia enim de motu non perfi-
citur, nisi cum fuerit declaratum, quomodo est
<pb n="[194r
cursus de hoc in omnibus partibus mundi, scilicet in
dispositione motus. Hoc enim scito perficitur cogni-
tio de motu. Et dixit: Et principium istius perscruta-
tionis etc., id est et principium perscrutationis, quae
continet scientiam de dispositione motus et quietis
in omnibus partibus mundi in novitate et antiqui-
tate, est ponere considerationem de hoc, scilicet de illo,
quod dictum fuit in quaestione praedicta. Et est quare
quaedam entia quandoque moventur et quandoque
quiescunt. Et cum dixit quod principium perscrutatio-
nis debet esse de hac perscrutatione. Et hoc erit
perscrutando universaliter de omnibus entibus,
quoniam habent dispositionem in hac intentione,
incepit dicere. Et dixit: Dicamus igitur etc., id est
et divisio, quae potest esse in entibus naturalibus in
hac intentione est talis, quae dividitur in tres partes
primo, quarum una dividitur in tres et sic erunt
quinque condividentia. Prima igitur pars trium par
tium est, ut omnia quiescentia semper. Secunda
autem, ut omnia sint mota semper. Tertia est media
inter haec duo, scilicet ut quaedam quiescant et quaedam move-
antur et hoc tribus modis, quorum unus est ut qui-
escentia sint semper quiescentia et mota semper
mota. Secundus ut illa quiescentia sint mota et illa
mota quiescentia, ita quod omnia entia moveantur
et quiescant quandoque. Tertius est, ut in entibus in-
veniantur tres modi, scilicet ut quaedam moveantur
semper et quaedam quiescant semper. Et quaedam mo-
veantur quandoque et quiescant quandoque ut visum
est de rebus. Divisio autem determinans hoc, est
dicere quod res una aut erit semper quiescens aut
semper mota aut quandoque quiescens et quandoque
mota.

Et istae tres divisiones imaginantur secundum
septem modos, scilicet aut ut omnia quiescant semper aut
ut omnia moveantur semper aut ut omnia recipi-
ant motum et quietem aut ut quaedam quiescant
semper et quaedam moveantur semper aut ut quaedam
moveantur quandoque et quiescant quandoque aut
ut quaedam quiescant semper et quaedam moveantur
quandoque et quiescant quandoque aut ut invenian-
tur in eis tres modi, scilicet quod quaedam moveantur semper
et quaedam quiescant semper et quaedam moveantur
quandoque et quiescant quandoque. Entia enim aut
erunt una res accepta et tunc disponentur per
unum istorum trium, scilicet aut per motum semper aut
per quietem semper aut per utrumque, scilicet per motum
quandoque et quietem quandoque aut dividentur
entia in duas partes aut in tres. Si igitur diviserimus
entia in duas partes, tunc divisio erit triplex, scilicet aut
ut altera pars sit semper in motu et altera semper in
quiete aut ut altera pars sit semper in motu et reliqua
quandoque in motu et quandoque in quiete aut
ut altera pars sit semper in motu et altera semper in
quiete aut ut altera pars sit semper in motu et reliqua
quandoque in motu et quandoque in quiete aut ut
altera pars fit semper in quiete et reliqua quando
que in motu quandoque in quiete. Si igitur entia fue-
rint divisa in tres partes, tunc quaelibet pars eorum
disponitur per unumquodque istorum trium, scilicet ut quae-
dam quiescant semper et quaedam moveantur et quae-
dam faciunt utrumque. Et sic condividentia erunt
septem. Sed Aristoteles contentus fuit in quinque. Et tacuit
partem dicentem, quod entia dividuntur in uno, quorum
unus est, ut altera pars quiescat semper et reliqua
moveatur quandoque et quiescat quandoque. Secun-
dum est ut altera pars moveatur semper et reliqua
faciat utrumque. Et non induxit de modis divisionis
<pb n="[194r
entium in duas partes, nisi unum modum tantum.
Et est ut altera pars quiescat semper et altera mo-
veat semper. Et forte fecit hoc abbreviando, quoniam
cum declaratum fuerit entia esse secundum tres
partes, scilicet quod quaedam pars semper quiescit et quaedam
semper movetur et quaedam facit utrumque, destruen-
tur aliae divisiones istarum enim divisionum semper
tres sunt falsae, manifestae per se, et quattuor ignote.
Tres autem falsae sunt, ut omnia sint semper quiescentia
aut ut omnia sint semper mota aut ut quaedam sint
semper quiescentia et quaedam sint semper mota.
Istae enim tres divisiones contradicuntur per sensum.
Quattuor autem sunt ignota. Et hoc quod quaerit,
hic declaratum est iam de potentia praedictorum,
sed ipse vult complere perscrutationem de eo in
hoc loco. Modus autem declarationis istius inten-
tionis de praedictis talis est. Declaratum est quidem
in septimo Aristotelis hoc esse primum motum in loco ex
se, ad quem perveniunt ceteri motus locales. Et est
manifestum per se quod ceteri motus inveniuntur per
sensum reduci ad motum in loco, scilicet ad corpus cae-
leste. Et cum hoc fuerit coniunctum ad illud quod
declaratum fuit primo in hoc tractatu, scilicet quod primum motum
est aeterni motus, erit necesse huius esse aliquod
quiescens aeternum super quod moveatur hoc pri-
mum motum et hoc motum aeternum, quod ut declara-
tum est non est illud quod videtur sensu moveri
semper, et est corpus caeleste et quiescens quod videtur
sensu semper quiescere et est terra. Et est illud quod
declaratum est ratione. Nihil enim est hic quod posset
convenire ei quod declaratum est ratione nisi istud.
Et forte illud quod videtur semper quiescere est pri-
mus motor istius motus. Et est illud quod post de-
clarabitur, sed istud non dicitur esse quiescens, nisi
aequivoce. Et propinquitas istius moti ad quaedam
quandoque et remotio eius a quibusdam quandoque
est causa tertiae divisionis, scilicet ut quaedam moveantur
quandoque et quiescant quandoque, sed in hoc tracta-
tu vult perscrutari a principio de istis propositio-
nibus et complere sermonem de hoc communi. Et quasi
illa quae generaliter praedixit vult modo distinguere
et determinare. Et posuit principium perscrutationis
de hoc in hac divisione in qua divisit eam in
septimo.

*[Vetus:] Omnia igitur quiescere et huius ra-
tionem quaere dimittentes sensum
infirmitas quidem intellectus est.
Et de toto aliquo et non de parte ambi-
guitas est. Neque solum ad phy-
sicum, sed ad omnes scientias,
ut est dicere et ad omnes opiniones
propter id, quod motu utuntur omnes.
Amplius autem de principiis impor-
tunitates, sicut in rationibus circa
doctrinas nihil sunt ad mathema-
ticum. Similiter autem et in aliis, sed
sic neque de eo, quod nunc dicitur ad
physicum. Suppositio enim est, quod natura
principium motus sit. Fere autem
<pb n="[194v
et dicere omnia moveri falsum quidem
est. Minus autem hic secundum
scientiam. Positum enim quidem est,
quod natur in physicis principium mo-
tus sit et quietis.
[Scotus:] Dicere autem omnia esse quiescen-
tia et quaerere rationem super hoc et
dimittere testimonium sensus in hoc
est debilitatio discretionis. Et dubi-
tatio in hoc est in toto, non in parte.
Et hoc etiam non solummodo con-
tradicit scientiae naturali, sed et
omnibus scientiis et omnibus opinio-
nibus. Omnia enim ista utuntur mo-
tu. Et etiam quemadmodum negare
principia, in mathematicis non est
contradicere mathematico. Et simili-
ter in aliis scientiis. Et similiter nega-
re hoc quod diximus modo non est con-
tradicere naturali. Fundamentum
enim positum est ei*.
Cum numeravit illos modos, vult modo declarare,
quis eorum est manifestae destructionis et quis non.
Et incepit a modo, qui est valde improbabilis. Et est
dicens, quod omnes res sunt quiescentes. Iste enim ser-
mo valde contradicit sensui. Et iste sermo est sermo
Zenonis. Et dixit: Dicere autem omnia esse quiescen-
tia etc., id est et qui ponit hoc facit opinionem vi-
ncere sensum. Apparet enim sensui plures res moveri
et motum esse. Et qui facit hoc scilicet quod quaerit rationes
quibus destruat illud quod apparet sensui est debi-
lis discretionis. Verae enim conclusiones non decla-
rantur, nisi a propositionibus et propositiones a
sensu. Et experimentum sermonum verorum non est
nisi ut conveniat sensatis non e converso, sicut isti
faciunt. Et cum posuit quomodo ista opinio est
contra naturam et quod causa positionis illius est de-
bilitas capitis, quia facit vincere res apparentes
res sensibiles aut sermones sophisticos accidenta-
les in res sensibiles veras, incepit notificare locum
in quo est dubitatio in hanc intentionem. Et dixit:
Et dubitatio in hoc etc., id est et dubitatio de motu
est in omnibus entibus, quoniam omnia entia mo-
ventur et qui dubitat de motu dubitat de princi-
pio motus. Et si de principio dubitat, dubitat de
omnibus entibus. Et cum dixit quod ista propositio
est extra naturam, incepit declarare quod ista opinio
cum hoc est extranea fundamentis naturalibus et
non naturalibus et quod est in fine improbabilitatis
et cum hoc non debet naturalis contradicere ei.
Naturalis enim non debet contradicere ei qui negat
sua principia. Hoc enim debet facere primus phi-
losophus aut dialecticus. Et iam dixit hoc in primo
tractatu huius. Et dixit: Et hoc non est solummodo
contradictio scientiae naturalis etc. Et intendit
per omnes scientias scientias voluntarias et artes me-
chanicas. Omnes enim istae utuntur motu. Et cum
motus destruitur, destruuntur omnia ista. Et cum
<pb n="[194v
dixit improbabilitatem quae est in hoc sermone, in-
cepit declarare quod non est de numero opinionum
falsarum, quas naturalem oportet destruere, quo-
niam non est contradictio essentialis. Et dixit: Et
etiam quemadmodum negare principia etc., id est
quoniam cum unum principiorum, quae ponit ar-
tifex huius scientiae est motum esse. Et nullus arti-
fex alicuius scientiae secundum quod est artifex illius
debet contradicere ei, qui negat principia illius
scientiae ut declaratum est in posterioribus. Verbi gratia quod
mathematicus non debet contradicere ei, qui negat
aliquod principium mathematicum, ut magnitudi-
nes dividi in infinitum aut punctum esse. Et in alia
scientia manifestum est quod naturalis non debet con-
tradicere ei qui negat motum esse. Deinde dicit: Fundamen-
tum enim positum etc., id est et motum esse est prin-
cipium in hac arte, quia qui negat motum negat
naturam. Dictum enim est in diffinitione naturae ipsam
esse principium motus et quietis. Et qui negat na-
turam, negat naturalia. Et qui negat subiectum ali-
cuius artis, nullum habet sermonem cum eo artifex
illius artis, cum non habeat principia per quae lo-
cuntur cum eo, quia negat principia ex quibus fun-
dantur contradictiones negationis subiecti.

*[Vetus:] Similiter autem physicum est motus.
Et dicunt quidam moveri eorum, quae
sunt, non alia quidem, alia vero non,
sed omnia et semper. Sed latere hunc
sensum nostrum, quos etiam quidem
non determinantes qualem motum
dicunt aut omnes non difficile est
contradicere. Neque enim augeri neque
diminui possibile est continue, sed
est et medium. Est autem similis ratio
huic de eo, quod est guttam conterere
apta nata et lapides scindere. Non
enim si tantum effoditur aut remo-
vit gutta et medium in medio tem-
pore prius, sed sicut navis tractus
est et guttae tot tantum movent. Pars
autem ipsorum in nullo tempore dan-
da est. Dividitur enim quod removetur
in plurima, sed nihil ipsorum motum
est seorsum, sed totum simul. Mani-
festum igitur est, quod non est necessa-
rium semper aliquid abire, quia di-
viditur diminutio in infinita, sed
totum aliquando abire. Similiter
autem est et in alteratione qualibet.
Non enim, si partibile in infinitum est, quod
alteratur propter hoc et alteratio, sed
velox fit sicut multotiens densatio.
Amplius cum infirmetur aliquid,
necesse est tempus fieri in quo sanabitur.
Et non in termino temporis mutari
<pb n="[195r
necesse autem in sanitatem mutari
et in aliud nullum, quare dicitur
continue alterari et multum in ma-
nifestis ambigere, in contrariis enim
alteratio est. Lapis quoque neque duri-
or fit neque mollior.
[Scotus:] Et fere sermo dicens etiam, quod omnia
moventur est falsus, sed minus exit
a natura. Natura enim est in rebus
naturalibus principium quietis si-
cut et motus. Et secundum hunc
modum non est res naturalis. Sed
quidam dixerunt quod entia mota non
sunt quaedam et quaedam non mo-
ta, sed omnia moventur et motus
eorum est semper. Sed hoc etiam ab-
sconditum est a nostro sensu. Et isti
homines et si non determinant
quem motum intendant aut si in-
tendunt omnes motus, tamen non
est difficile contradicere eis. Impossi-
bile est enim aliquid augeri aut di-
minui semper, sed interea est medi-
um, scilicet illud ad quod pervenit au-
gmentum et a quo incepit diminutio.
Et iste sermo est similis ei quod dicitur
de distillatione super lapides et di-
visioni lapidis planta. Posita
enim est quaestio similis praedictae si
igitur nos dissolverimus istam questio-
nem, statim dissolvemus hanc questio-
nem in qua sumus. Et bonus veri-
ficator dixit quod distillatio continua
perforat lapidem. Quaerendum est
igitur si acciderit ut lapis perforetur
hoc modo a centum guttis distilla-
tis quod non est necesse. Si guttae caden-
tes faciunt aliquam quantitatem,
ut medium fiat in medio illius. Sed
ita est de guttis sicut de motu na-
vis, scilicet quod aliquantulum guttarum
movet aliquam quantitatem. Pars
autem illarum non movet in tempo-
re omnino illam quantitatem. Illud
enim quod dividitur per distillatio-
nem dividitur in multas partes, sed
nulla illarum partium movetur per
se, sed insimul moventur manifestum
est igitur quod non est necesse ex hoc quod
diminutio dividitur in infinitum quo ex dimi-
<pb n="[195r
nuto recedat semper aliquid, sed
forte recedet ipsum totum. Et secun-
dum hunc modum est cursus de
alteratione etiam quaecumque altera-
tio sit, quoniam non est necesse si al-
teratum dividitur in infinitum, ut
propter hoc dividatur etiam alte-
ratio in infinitum, sed multotiens
erit subito sicut est congelatio. Et etiam
processus infirmi ad sanitatem de-
bet esse in tempore. Et non erit transmu-
tatio eius in extremo temporis. Et
transmutatio eius non erit nisi ad
sanitatem non ad aliud. Sermo igitur
dicentis in habente hanc dispositionem
quod semper alteratur, est dubitatio
in eo quod est valde manifestum.
Alteratio enim non est nisi ad contrari-
um. Et etiam lapis non fit magis du-
rus et magis mollis quam sit*.

Cum declaravit improbilitatem, quae est in sermone
dicentis quod omnia quiescunt, quod dicens hoc ne-
gat principia naturalium, incepit etiam declarare
errorem dicentis quod omnia moventur, et dixit: Et fe-
re sermo etc., id est et dicere etiam quod omnia mo-
ventur et negare quietem in entibus naturalibus
est falsum, sicut est falsum dicere quod omnia quie-
scunt. Sed minus exit a via naturali. Et ideo dixit:
Et fere id est fere est aequalis ei in falsitate. Deinde incepit
declarare quomodo conveniunt ista opinio et prae-
dicta in hoc quod non debet contradici naturali. Et
dixit: Natura enim etc., id est et causa in hoc quod sermo
dicentis quod omnia moventur est sermo non natura-
lis, sicut sermo dicentis, quod omnia quiescunt, est, quia
naturalis ponit naturam esse quasi pro fundamen-
to. Et dictum est in diffinitione naturae, quod est princi-
pium quietis sicut motus, quia igitur quies et mo-
tus accipiuntur in diffinitione naturae, ideo ponere
quietem et motum esse est fundamentum naturale.
Et naturalis non habet propositiones per quas possit
contradicere negantibus alterum istorum. Dicere
autem quod omnia moventur, est sufficientius quam
dicere quod omnia quiescunt, quia motus apud nos
est manifestior quiete. Quies enim est privatio et
motus est habitus. Et similiter illi qui fingunt quod omnia
moventur possunt habere aliquam rationem. Et est
quoniam quemadmodum sunt hic res motae quae
non apparent moveri, nisi in longo tempore sed
existimantur quiescere, ita non est remotum in re-
bus quae existimantur quiescere, ut apparet motus
earum in temporibus in quibus pertranseunt multae
vitae humanae. Et hoc intendebat cum dixit: Sed
quidam dicunt etc. Et cum dixit hanc opi-
nionem et rationem istorum hominum, dixit: Et isti
homines etc., id est et isti homines et si non deter-
minant qui motus absconduntur a sensu ita quod
non comprehenduntur ab ipso propter tarditatem
eorum, utrum sint quaedam genera motuum aut omnia
<pb n="[195v
tamen non est difficile contradicere eis. Et dixit hoc,
ut reputo, quia ista dubitato in motibus augmen-
tationis et alterationis est fortior. Existimatur enim
quod isti motus sunt continui, sed continuatio eorum
latet sensibus. Et ideo posuit contradictionem eorum
in his duobus generibus et dixit: Impossibile est
enim etc., id est et impossibile est ut aliquis fingat
quod motus contrarii continuantur ad invicem, immo
inter quoslibet duos motus contrarios est medium
quiescens. Et est illud ad quod pervenit alter duorum
motuum contrariorum et ex quo incepit reliquus
motus, quoniam inter augmentum et diminutionem
est medium. Et est illud ad quod pervenit augmentum
et ex quo incipit diminutio. Et cum dixit istam con-
tradictionem, incepit etiam dicere quod ista opinio est
similis opinioni ponentis quod res, quae sunt agentes
in potentia aut existentes in potentia sunt agentes
in actu aut existentes. Quiescens enim in actu est mo-
tum in potentia. Et deceptio in hoc est de genere
deceptionis in hoc alio. Qui igitur posuerit quod illud
quod est in potentia est illud quod est in actu et
non distinxerit inter ea, ponit quod omnis res semper
movetur. Et quia intendit declarare hoc, dixit: Et
iste sermo est similis ei etc., id est et qui dicit quod omnia
apud quietem moventur sed motus eorum latent in
sensum, est similis dicenti in distillationibus aquae
super lapidem, quod quaelibet gutta aquae habet ope-
rationem existentem in actu in illo lapide. Et simili-
ter etiam qui dicit in planta quae oritur in lapide
donec dividit illum, quod in qualibet parte temporis
in qua oritur dividit partem lapidis, donec comple-
atur divisio in illo tempore, in quo dividitur in ac-
tu. Et secundum hoc quando aliquid creverit secun-
dum quantitatem digiti in uno anno, augmentabi-
tur etiam in qualibet parte existente in actu partium
illius temporis. Pars existens partium illius digiti
in actu, ita quod digitus dividetur in partes in actu,
quarum numerus erit, sicut numerus partium in
quas dividitur annus, quod est impossibile.

Et cum
narravit quod sermo dicens quod res quae apparent mo-
veri post quietem in tempore quietis moventur
etiam, sed latent sensum. Est similis sermoni dicentis,
quod quaelibet guttarum aquae, quae operantur in lapi-
dem habent in illa operatione aliquam partem,
incepit narrare corruptionem istius sermonis. Et
dixit: Non enim est necesse etc., id est non enim est
necessarium quoniam una collectio guttarum opera-
tur in lapide primam operationem quae apparet in
actu in alio tempore, ut illae guttae faciant me-
dietatem illius operationis in medietate illius tem-
poris. Et dixit hoc, quia si operantur in medietate
illius temporis operabuntur in medietate istius
temporis medietatem illius passionis et in medie-
tate illius medietatis, medietatem medietatis. Et sic
in infinitum. Et cum ita sit, tunc non invenitur illa
nisi post desinentiam passionum infinitarum. Et iam
declaratum est hoc esse impossibile in quinto, scilicet ut
factio motus sequatur essentialiter alium motum.
Et ideo necesse est ut prima pars quae fit in actu
ex parte motus eius sit insimul ut post dicet. Et cum
narravit, quod non sequitur si congregatio guttarum
descendentium in illo tempore, in quo apparuit passio
illarum in lapide, facit aliquam passionem, quod non
sequitur ut quaelibet gutta earum operetur in illum
<pb n="[195v
lapidem. Deinde: Sed ita est de distillatione etc., id est
sed ita est de guttis quarum congregatio operatur
in lapide, sicut de multis hominibus, qui movent
navem, quoniam si quemadmodum unusquisque eorum
solus non movet navem et omnes movent ita, si con-
gregatio illarum guttarum operatur in lapide, non
sequitur ut quaelibet gutta operatur per se in lapi-
de. Et hoc intendebat cum dixit: Quod aliquantulum
etc., id est et quantitas terminata guttarum movet
quantitatem terminatam lapidis. Quemadmodum
numerus terminatus hominum movet navem ter-
minatam. Pars autem illarum guttarum non movet
in tempore omnino ex illa quantitate aliquid,
cuius proportio ad totam passionem sit sicut
proportio illius partis ad congregationem gutta-
rum operantium in lapide. Quemadmodum non mo-
vet unus hominum navem quam movebant omnes
in tempore omnino. Deinde dicit: Et illud quod dividitur
etc., id est quoniam illud quod dividitur per di-
stillationem a lapide, scilicet illud quod recessit ab eo
dividitur in multas partes, sed non quaelibet illarum
partium recessit per se ab aliqua parte illarum gutta-
rum. Sed omnes partes recedunt insimul a congre-
gatione guttarum determinatarum. Sequeretur enim
ut unaquaeque partium guttarum perforantium la-
pidem moveret, si quaelibet pars partis recedentis
recederet a lapide per aliquam partem partium guttarum.
Et si ita esset, tunc recederet aliqua pars lapidis per
primam guttam descendentem super illum. Et quasi
intendit innuere per hunc sermonem, quod licet illa passio
sit divisibilis tamen non sequitur, ut quaelibet pars
illius passionis fiat a quacumque parte guttarum
descendentium sicut posset existimari, immo illud
quod fit ex eo in actu fit subito. Et hoc intendebat
cum dixit: Sed simul moventur, et ratio super hoc
est illud quod dixit, scilicet quoniam impossibile est ut
passio manifesta, quae apparet in multis annis di-
vidatur per tempus illorum annorum, ita quod quae-
libet sensibilis illius temporis habeat panem
sensibilem illius passionis. Et hoc intendebat cum
dixit: Manifestum est igitur etc., id est manifestum
est igitur quod non est manifestum, si posuerimus quod
diminutio dividitur in infinitum, secundum quod est
transmutatio in tempore, ut apparuit in sexto, ut
recedat ex diminuto in tempore diminutionis aliquid
in actu in infinitum, quoniam secundum hoc con-
tingeret utrumquam diminutum consumeretur. Sed
nos videremus ipsum consumi secundum totum.
Et intendebat per hoc quod divisio, secundum hunc mo-
dum est finita in transmutatione, quae est in quanto
et in quale et in ubi, quoniam illa divisio infinita
motus, quae declarata est in sexto, est divisio in po-
tentia. Ista autem est divisio in actu. Et si divisio
infinita esset in actu, non inveniretur motus
generatus neque corruptus. Declaratum est enim,
quod id quod transmutatur, transmutabatur iam et
quod transmutatur, transmutatur semper.

Et intende-
bat per totum hoc quod si passio quae sit a guttis aquae,
divideretur in actu secundum divisionem partium gutta-
rum. Contingerit ut fieret a quacumque parte, cade-
ret super illum ex guttis aquae, se addicimus quod in
passione quae fit in lapide est quaedam pars, quae est
prima pars facta in actu. Et non fit a quacumque
parte in actu caderet super illum ex guttis, sed partes
<pb n="[196r
ex eis terminatae. Et si non, tunc quaelibet pars moveret
quodlibet. Et similiter in omni transmutatione. Et
secundum hunc modum est de alteratione, quacumque
alteratio sit. Non enim est necesse si alteratum divi-
ditur in infinitum, ut propter hoc dividatur etiam
alteratio in infinitum, scilicet in quantum fit ab alterante,
ita quod si imaginati fuerimus alterans alterare, con-
tinget ut illic sit alteratio. Et si non apparet sensui,
immo prima pars quae fit ex alteratione in actu
est determinata et alterans agens ipsum est deter-
minatum et si prima pars quae fit ex transmutatio-
ne non esset determinata. Et agens transmutans
ipsum non esset determinare virtutis, tunc omnia
sicut illi fingunt essent in continua transmutatione.
Et contingeret ut inter duas transmutationes sen-
sibiles non esset quies omnino. Deinde dicit: Sed multotiens
erit subito, sicut est congelatio, id est sed prima pars
in actu motuum, qui fiunt sive fuerit transmutatio
in loco aut in qualitate aut in quantitate sit, subi-
to id est in instanti non in tempore. Et si non, tunc ante
transmutationem esset transmutatio et non inve-
niretur transmutatio nova omnino. Et existimatur
quod totum hoc contradicit ei quod dictum fuit in
sexto, scilicet quod transmutatio non habet partem, quae sit
prima, sed omne quod transmutatur iam transmuta-
batur. Ioannes autem dubitavit in hoc loco. Et
expositores dubitaverunt in sexto in alteratione.
Et dixerunt, quod si prima pars fit in eis subito, non
sequitur tunc ut alteratio non habeat primum. Et
ipse concessit hic quod prima pars alterationis fit su-
bito. Dicamus nos quod prima pars quae fit ex motu
quodammodo est in actu et quodammodo in po-
tentia, quoniam secundum quod illud quod exit in a-
ctu est determinatum, secundum hunc modum est
indivisibile et secundum quod motus est continuus est
divisibilis et non est in eo primum naturaliter in a-
ctu, nisi quiesceret motum. Cum igitur consideravit
illic de motu secundum quod est continuus, dixit,
quod non habet primam partem. Et cum considera-
vit hic secundum quod est generatus, postquam non
fuit, et generatum est determinatae quantitatis, di-
xit quod habet primum. Deinde dicit: Et etiam processus aegri
ad sanitatem etc., id est et oportet secundum ser-
monem dicentem quod omnia moventur, ut aegritudo tran-
smutetur in sanitatem in tempore aegritudinis, ita
quod in eo existant contraria insimul. Omne enim tran-
smutatum transmutatur in tempore non in extremo
temporis, scilicet in instanti. Si igitur tempus, in quo aeger
transmutatur ad sanitatem non fuerit aliud a tempore,
in quo transmutatur de sanitate in aegritudinem con-
tinget, ut transmutetur ad sanitatem et infirmitatem
insimul. Et sic continget, ut in tempore sanitatis qui-
escat in sanitate et in tempore aegritudinis quiescet
in aegritudine. Et si non, tunc in sanitate movebitur
ad sanitatem et ad aegritudinem, quod est impossi-
bile. Et similiter contingit quod a de positione aegritu-
dinis moveatur ad sanitatem. Et ideo dixit: Et tran-
smutatio eius erit ad sanitatem et non ad aliud, id est
et necesse est ut res quiescat in eo ad quod est
transmutatio. Et si non, nihil moveretur ad finem.
Et manifestum est quod omnes sunt a contrariis et ad
contraria.

Deinde dicit: Sermo igitur etc., id est et intendit
pervalde manifestum illud cuius destructio est val-
de manifesta per se et ex praedictis per se autem, quia
<pb n="[196r
manifestum est apud nos hic esse res quiescentes
et motus factos post quietem ex sermone vero, quia
motus est ex contrario in contrarium et quod res de-
bent quiescere in contrariis, ad quae moventur et
ex quibus moventur. Et hoc intendebat cum di-
xit: Alteratio enim etc. Deinde dicit: Et etiam lapis etc.,
id est quod alteratio per quam generatur lapis est
transmutatio proveniens ad rem quiescentem. Et
est durities, verbi gratia lapis enim impossibile est, ut
fiat magis durus aut magis mollis. Dicamus igi-
tur quod est in motu continuo. Et omne hoc negat
intellecta prima et contradicit huic opinioni secun-
dum dialecticam, ut declararet ex eo intentionem
quae non erat nota. Et est quod non est hic motus con-
tinuus in rei veritate nisi motus localis, quia est
velocissimus motuum. Et hoc est ita, quia illud quod
augmentatur, verbi gratia digitaliter in uno anno, non
possumus dicere quod in qualibet parte temporis de-
monstrata inveniamus partem magnitudinis fieri,
sicut accidit hic in motu in ubi. Et causa in hoc est,
quia minima partium magnitudinis factarum est
determinata in intellectu in actu et quaelibet earum
fit in instanti cum sit indivisibilis in factione, unde
necesse est ut istae partes non continuentur in motu.
Nisi continuarentur in instantia adinvicem et etiam
non possumus dividere istas partes secundum numerum
partium temporis sensibilium, ita quod generatio ista-
rum partium continuetur per continuationem ge-
nerationis partium temporis, in quo dicimus rem
augeri digitaliter, scilicet ut sint non distinctae ab invicem.
Non enim potest aliquis fingere hic esse partes, quae
fiunt in actu non distinctae ab invicem, quarum esse
non comprehenditur a sensu. Terminus enim entis
in actu est ut sit tangibile, cum sit impossibile in-
venire corpus non tangibile et omne tangibile com-
prehenditur per sensum tactus. Ergo omne ens in
actu est comprehensibile. Et cum ita sit, sicut nar-
ravimus bene apparet, quod illud, quod dixit Alfara-
bius in principio sui libri de entibus transmutabi-
libus, scilicet quod de diffinitione motus in universali appa-
ret continuatio, est sermo non verus, sed non apparet
hoc, nisi in motibus localibus de quibus dicitur
hoc nomen motus principaliter. In aliis autem moti-
bus in quibusdam est possibile ut apparet continua-
tio, scilicet ut partes eorum inveniantur indistincte ab
invicem et in quibusdam non apparet hoc, quia
partes eorum non inveniuntur secundum illum mo-
dum. Et similiter illud quod dicit Alfarabius in prae-
dicamentis de diffinitione eius quod est agere et pati,
non est verum ex illa enim diffinitione apparet,
quod omnis actio et passio est continua, in qua attri-
buitur illa res actioni et passioni.

*[Vetus:] Secundum quod mutabile est, sed latuit
lapis deorsum latus aut manens
in terra, amplius autem terra et
aliorum unumquodque ex necessita-
te permanet quidem in propriis locis,
moventur autem ex his violenter. Siquidem
igitur quaedam ipsorum sunt in propriis locis,
necesse est neque secundum locum
omnia moveri. Quod quidem igitur
<pb n="[196v
impossibile moveri omnia sit aut
semper omnia quiescere. Ex his et
aliis huiusmodi sciet aliquis. At
vero neque alia quidem semper con-
tingit quiescere, alia vero semper mo-
veri, aliquando autem quiescere et
aliquando moveri nullum. Dicendum
autem, quod impossibile sit, sicut in di-
citis prius et in his. Videmus enim
in hisdem fieri dictas mutationes
et adhuc quoniam oppugnat ma-
nifestis dubitans neque augmentum
neque violentia motus est, nisi move-
bitur extra naturam quiescens pri-
us. Generationem igitur removet et
corruptionem haec ratio, fere autem
moveri fieri quoddam et corrumpi
videtur in rebus omnibus, in quod
quidem enim mutatur fit hoc aut
in hoc, ex quo autem mutatur corrum-
pitur hoc aut ab hinc.
[Scotus:] Et mirum est etiam, ut lapis in suo
motu tradatur ignorantiae in suo
descensu ad inferius aut in sua quie-
te super terram, ita quod non percipia-
tur. Et etiam terra et unaquaeque aliarum
rerum sunt quiescentes in suis lo-
cis propriis et mobiles ab eis vio-
lentae, si ergo quaedam res sunt in suis lo-
cis propriis, sequitur ut non omnia
moveantur ex istis igitur et aliis si-
milibus creditur, quod impossibile est
ut omnia moveantur semper aut
ut omnia quiescant semper. Neque
etiam est possibile ut quaedam sint
semper quiescentia et quaedam semper
mota, ita quod nulla res moveatur quando-
que et quiescat quandoque. Et dicendum
est in destruendo hoc, illud quod
diximus in destruendo illud quod
fuit ante dictum. Invenimus enim
modos transmutationis quos prae-
diximus fieri in eidem rebus. Et cum
hoc qui dubitat in hoc, non contra-
dicit in rebus manifestis, quoniam
si non movetur extra suam naturam
et ante erat quiescens, non erit hic
augmentum nec motus violentus.
Iste igitur sermo destruit generatio-
nem et corruptionem. Et fere destruit
<pb n="[196v
motum etiam. Omnes enim homines
opinabantur, quod generatio et corru-
ptio cuiuslibet rei est motus. Illud
enim ad quod transmutantur res
ipsum generatur aut id in eo. Et illud
ex quo transmutatur, ipsum corrum-
pitur aut ex illo*.
Cum destruxit sermonem dicentem, quod omnia mo-
ventur qui est similis sermoni dicentium, quod quaelibet
guttarum facientium aliquam passionem in lapide
habet aliquam passionem existentem in actu, sed
non comprehenditur a sensu et contradixit huic
sermoni secundum posse et destruxit ipsum etiam
ex hoc quod motus perveniunt ad contraria in quibus
debent quiescere et quod si hoc non esset oporteret
ut eadem res moveretur duobus motibus con-
trariis insimul et contradixit etiam ei tertia contra-
dictione, quoniam plures qualitates transmu-
tabiles videntur non recipere magis et minus,
unde necesse est quod illud no quiescat quando per-
venerit ad eas, incepit notificare impossibilitatem
et improbabilitatem et dixit: Et mirum est etc.,
id est et qui dicit quod quiescens existimatur moveri et
motum existimatur quiescere. Continget ei ut nullam
certitudinem habeamus in motu eius quod movetur
aut in quiete eius quod quiescit. Sed omne quod sen-
timus moveri potest esse eorum quae quiescunt. Et
omne quod sentimus quiescere potest esse eorum
quae moventur et sic quando sentimus lapidem mo-
veri de superiori ad inferius non habemus certitu-
dinem in hoc quod movetur sed forte non percipi-
mus quietem illius. Et etiam quando senserimus
ipsum quiescere inferius, non hebemus certitudi-
nem in hoc quod quiescit, quoniam forte movetur.

Deinde induxit quintam rationem et dixit: Et etiam
terra etc., id est et etiam manifestum est per se quod
nos videmus terram et alia elementa, scilicet aquam et
aerem moveri ad sua loca propria et movere et quie-
scere in eis naturaliter. Et si moventur ab eis, non
moventur nisi violente non naturaliter. Et cum no-
tum sit quod quaedam rerum quiescunt naturaliter in
suis locis propriis et quod moventur ab eis violente
et quod iste motus est contrarius quieti, necesse est ut
non omnia moveantur. Deinde dicit: Ex istis igitur et
aliis similibus etc. Et quia ista per quae contra-
dicit sermoni dicenti omnia moveri et sermoni di-
centi omnia quiescere sunt eadem cum eis per quae
contradicitur sermoni dicenti omnia dividi in duas
partes, quarum altera semper quiescit et reliqua
semper movetur, deinde ex istis igitur et aliis similibus
etc. Apparet enim hic esse plura quae moventur
quandoque et quiescunt quandoque. Et iste sermo potest
contradici etiam per illas contradictiones praedi-
ctas, scilicet sermo dicentis quod quaedam pars entium semper
movetur et reliqua pars semper quiescit, quia dicens
hoc negat quietem quae apparet in quibusdam enti-
bus quandoque et motum quandoque. Ista enim quae
nos sentimus moveri quandoque et quiescere quan-
doque, necesse est ut ponat dicens hunc sermonem
in alteram duarum partium in quas dividit omnia
entia, scilicet quod necesse est ei opinari ipsa esse in eis quae
<pb n="[197r
aut quaedam in istis et quaedam in illis. Et quocumque
modo sit ponit hic esse res quae videntur moveri
et in rei veritate quiescunt et videntur quiescere
et in rei veritate moventur, quoniam si istam partem
entium quae moventur quandoque et quiescunt quan-
doque, numeravit in eis quae moventur semper, ponit
quod quiescentium sunt quaedam quae apparent quie-
scere et moventur in tempore quietis apparentis.
Et si positum fuerit ipsum esse ex quiescentibus, tunc
ponitur quod quiescentium sunt quaedam, quae apparent
moveri tamen quiescunt. Et similiter si fuerit positum
quod quaedam sunt in quiescentibus et quaedam in mo-
bilibus, tunc ponitur utrumque. Et omnia ista univer-
saliter sunt positiones sophisticae. Nullam enim rationem
potest dicere dicens hunc sermonem, nisi assimilaverit sen-
sibilia vera sensibilibus falsis. Et est primum princi-
pium principiorum sophistarum, qui negant scientiam.
Et quod nullum verum comprehenditur, sicut dixit Epi-
curus et alii, quomodo autem mutabuntur contra-
dictiones dictae in duobus modis universalibus
contrariis ad sermonem qui est inter illos duos mo-
dos dicentem quod quaedam entia quiescunt semper et
quadam moventur semper. Non est difficile ei qui
voluerit considerare in hoc aliquantulum, quod
enim est universale ex illis contradictionibus prae-
dictis potest aliquis dicere ex eo huic opinioni par-
ticulari et quod est ex eis particulare non potest ali-
quis ex eo contradicere huic opinioni. Verbi gratia quo-
niam contradictio dicens quod si omnia moventur
sequitur, ut terra moveatur semper in suo loco pro-
prio non contradicit huic opinioni quia est particula-
ris. Et illa opinio est particularis. Contradictio autem
dicens quod motus sunt in contrariis insimul, si sunt
hic res quae moventur semper, est sermo communis
ad destruendum sermonem dicentis quod omnia mo-
ventur et sermonem dicentis quod illa quae existimantur
quiescere quandoque et moveri quandoque sunt sem-
per mota. Et hoc intendebat cum dixit: Et dica-
mus hoc in destruendo hoc etc.

Deinde dicit: Inve-
nimus enim modos transmutationis, id est et sensus
contradicit istis tribus opinionibus, scilicet dicentibus
omnia quiescere aut omnia moveri aut quaedam
moveri semper et quaedam quiescere semper. Non
enim invenimus sensu quod modi trium motuum fue-
rint in eadem re, postquam non fuerint. Invenimus
enim aliquid moveri in loco, postquam non move-
batur et alterari, postquam non alterabatur, et au-
gmentari postquam non augmentabatur. Deinde dicit:
Et cum hoc qui dubitat in hoc etc., id est quo-
niam si hoc non fuerint res quae moventur quandoque et
quiescunt quandoque, nihil erit hic quod moveatur
extra suam naturam, scilicet violente, quod enim mo-
vetur violente non movetur, nisi quies sit ei natu-
ralis. Et similiter non erit hic etiam augmentum, post-
quam non erat. Deinde dicit: Hoc igitur destruit genera-
tionem et corruptionem, id est sermo dicentis, quod nihil
movetur quandoque et quiescit quandoque. Et dixit:
Et fere destruit motum, quoniam cum generatio
fuerit erunt alii motus et quasi est finis eorum. Et
qui destruit finem, fere destruit ea quae sunt ante
finem aut quia in aliis motibus invenitur genera
tio et corruptio. Et ideo dixit: Omnes enim homines
opinantur etc. Et cum dixit quod omnis gene-
ratio et omnis corruptio est motus, dedit causam
<pb n="[197r
in hoc et dixit: Illud enim ad quod transmutatur
aliquid etc., id est et generatio est cum motu et
corruptio est cum motu, quia omnis transmutatio
est de aliquo in aliquid et transmutatio rei ad illud
ad quod transmutatur, est generatio illius rei. Et
transmutatio eius ex illo in quo erat est corruptio
illius rei, verbi gratia quod transmutatio rei ex albedine in
nigredinem est corruptio albedinis et generatio ni-
gredinis. Deinde dicit: Illud enim ad quod transmutatur
etc. Et dixit hoc, quia transmutationum quae-
dam est in ubi et quaedam in quale. Illud enim ad
quod est transmutatio in qualitate ipsum erit tran-
smutatum, verbi gratia quod illud quod transmutatur ex
albedine in nigredinem, erit nigrum. Illud autem
quod transmutatur de ubi in ubi, non erit ubi, sed
in ubi. Et hoc est ita, quia transmutationum quaedam
disponuntur simpliciter et quaedam secundum ad aliquid. Et ideo
dixit: Et illud ad quod est transmutatio aut erit i-
psum aut in eo. Deinde dicit: Et illud ex quo est transmuta-
tio etc., id est et illud ex quo est transmutatio autem
corrumpetur in se, id est in substantia illius aut in ali-
qua dispositione suarum dispositionum, verbi gratia quan-
do transmutatio fuerit de quali in quale aut cor-
rumpetur in suo ubi, ex quo transmutatur quando
transmutatio fuerit in loco.

*[Vetus:] Quare manifestum, quod alia quidem
moventur in alia, vero quiescunt ali-
quando, omnia autem velle quie-
scere aliquando, aliquando autem
moveri. Hoc iam copulandum est
ad antiquas rationes. Principium
autem iterum faciendum a nunc
determinatis idem est quod quidem in-
cepimus prius.
[Scotus:] Declaratum est igitur ex hoc quod quae-
dam res forte moventur et quaedam
forte quiescunt. Dicere autem quod omnia
quandoque moventur et quandoque
quiescunt, oportet modo habere sol-
licitudinem de ipso secundum ser-
mones praedictos et ponere principi-
um illius etiam de illis intentionibus
quas modo determinavimus, scilicet il-
lud idem principium a quo incepi-
mus prius*.
Cum narravit quod principium perscrutationis na-
turalis de motus depositione in hac intentione est
considerare de ipso in omnibus entibus numerando
primo omnes modos divisionis in entibus secun-
dum considerationem motus et quietis in eis et
novitatis et antiquitatis, incepit primo et determina-
vit illa divisiones. Deinde contradixit ex eis opi-
nionibus improbabilibus. Deinde revertetur ad id
quod primo intendit de perscrutatione, postquam
fecit rememorationem de illo quod declaratum est
de contradictione antiquorum in illis opinionibus.
Et dixit: Declaratum est igitur ex hoc etc. Et
hoc quod dixit manifestum est et non contradixi eis,
<pb n="[197v
sicut diximus, nisi ad confirmandum sermonem se-
cundum dialecticam, quoniam hoc non est proprium
huic arti. Deinde dicit: Dicere autem, quod omnia quandoque
moventur etc., id est quoniam hoc est ignoratum
naturaliter. Et est illud ex quo oportet perscrutari
et habere sollicitudinem circa ipsum. Et est utrum
omnia entia naturalia moventur quandoque et quie-
scunt quandoque aut invenitur in eis aliquid quod
semper movetur aut semper quiescit, quoniam hoc
quod quaedam quiescunt quandoque et moventur quan-
doque est manifestum per se, sed est quaerendum, utrum
hoc apparet in parte est possibile in toto aut
impossibile. Deinde dicit: Et habere sollicitudinem etc.,
id est et perscrutari de eo per illa principia qua decla-
rata sunt superius et innuit ea quae declarata sunt
in quinto, sexto et septimo de motu. Deinde dicit: Et pone-
re principium illius etc., id est ex illa divisione de-
terminante de positiones entium in motu et quiete.
Et cum dixit hoc, incepit iterare illam divisionem.

*[Vetus:] Aut enim omnia quiescunt aut omnia
moventur. Et si alia quidem quiescunt,
alia autem moventur eorum quae sunt.
Necesse est aut aliquando quiescere,
aliquando moveri aut alia quidem
semper quiescere, alia vero semper
moveri ipsorum, quod quidem igitur
non possibile sit omnia quiescere
dictum est prius. Dicemus autem
et nunc, si enim secundum veritatem
sic se habet, sicut quidam dicunt esse,
quod est infinitum et immobile, sed
non quod videtur secundum sensum,
sed moventur multa eorum, quae sunt.
Siquidem igitur est opinio falsa aut
omnino opinio et motus est et si phan-
tasia et si aliquando quidem sic vi-
deatur aliquando autem aliter. Phan-
tasia quidem enim et opinio motus
quidam esse videntur. Sed de hoc
quidem intendere et quaerere rationem,
quorum dignius habemus, quod ratione
indigere. Male iudicare est melius et
peius et credibile et non credibile et
principium et non principium. Simi-
liter autem impossibile est et omnia
moveri aut alia quidem semper mo-
veri, alia vero semper quiescere. Ad
omnia enim haec sufficiens est una
fides. Videmus enim quaedam aliquan-
do moveri, aliquando autem quie-
scere, quare manifestum est, quod impo-
ssibile sit omnia similiter quiescere
et omnia moveri continue. Ex eo quod
alia quidem semper moventur, alia
<pb n="[197v
vero semper quiescunt.
[Scotus:] Dicamus igitur quod omnia entia aut
erunt quiescentia aut omnia mota
aut quaedam quiescentia et quaedam
mota. Si igitur quadam sunt quiescen-
tia et quaedam mota, necesse est aut
ut quaedam sint quiescentia semper
et quaedam mota semper aut ut quaedam
quandoque quiescant et quandoque
moveantur aut ut quaedam quiescant
semper et quaedam moveantur semper,
et quaedam quandoque quiescant et
quandoque moveantur, quoniam au-
tem impossibile est, ut omnia entia
sint quiescentia iam dictum est su-
perius. Et nos dicemus etiam ipsum
nunc, quoniam in rei veritate esset,
sicut quidam dicunt quod totum ens
est infinitum et non motum. Sed hoc
non apparet sensui, sed videmus sen-
su, quod plures rerum entium moventur,
si igitur sit hic existimatio falsa et
universaliter existimatio erit hic
motus. Et similiter si fuerit hic ima-
ginatio. Et si fuerit hic existimatio
quandoque quod res est talis dispositio-
nis et quandoque e contrario. Existima-
tio enim et imaginatio existimantur
esse motus, sed perscrutari de hoc et
quaerere rationem in eo cuius scientia
apud nos est ita firma, quod non indi-
get ratione, est de opere eius qui non
potest distinguere inter nobilius et
ignobilius et inter certum et incertum
et inter principium et illud quod non
est principium. Et secundum hunc
modum impossibile est etiam, ut
omnia entia moveantur aut quaedam
moveantur semper et quaedam quie-
scant semper, quod enim sufficit in con-
tradicendo totum hoc universali
est unum certum. Et est quoniam quae-
dam entia videntur moveri quan-
doque et quiescere quandoque. Mani-
festum est igitur quod impossibile est, ut
quaedam quiescant semper et quaedam
moveantur semper. Quemadmodum
apparuit quod impossibile est ut o-
mnia quiescant semper aut ut omnia
moveantur semper*.

<pb n="[198r
Ista divisio quam hic incepit dicere iam praedicta
est. Et ipse tacuit duo condividentia, quorum unum
est ut omnia entia sunt duobus modis. Modus
qui semper movetur et modus qui quandoque mo-
vetur et quandoque quiescit. Altera autem pars est,
ut quaedam quiescant semper. Et quaedam alia mo-
veantur quandoque et quiescant quandoque. Verum
tamen sicut diximus sufficit in perscrutatione de
his duobus modis perscrutatio de modo dicente
quod quaedam moventur semper et quaedam quiescunt
semper. Et quaedam faciunt utrumque, quoniam cum
declaravit hunc modum esse destruentur isti duo
modi esse. Et cum induxit praedictas divisiones,
quas prius induxerat, secundum modum quem de-
terminavimus, incepit dicere illud, quod dicitur de
eis prius. Et vult addere in contradictione eorum
alia quae prius non dixerat. Et dixit: Quoniam autem
impossibile est etc., id est et dictum est quid existit
in eis de errore et modo erit dictum. Deinde dicit: Quoniam
si in rei veritate est etc., id est quoniam et si ratioci-
natio dicentis motum non esse, est simul ratiocinatio-
ni quae dicitur in rei veritate propter difficultatem
suae dissolutionis. Et est dicens quod ens non movetur,
quia opinatur quod ens est infinitum et quod infini-
tum impossibile est ut moveatur, quia non habet
locum in quo moveatur ut narravit in primo istius
libri de Melisso. Tamen ratio ista est contraria sen-
sui. Et hoc intendebat cum dixit: Sed tamen hoc
non apparet sensui etc., id est quod ista opinio contra-
dicit sensui. Et omnis opinio cui contradicit sensus
non est bona opinio. Apparent enim hic res
quae moventur in rei veritate et iudicat sensus prae-
cise eas moveri in rei veritate propter congrega-
tionem quinque sensuum in testimonio e contrario
ei quod apparet visui quod aliqua apparent moveri, sed
non moventur. Et ideo opinandum est quod quaedam
sensibilia sunt quae praecise iudicantur esse vera et
quaedam sunt quae praecise iudicantur esse falsa. Licet
sentiantur ut apparent in deceptionibus visus et
quaedam sunt ignota, donec surgat demonstratio,
sicut apparet de parvitate corporis solis, qui enim
nescit demonstrationem de magnitudine illius du-
bitat et dicit: Quoniam hoc forte erit propter remo-
tionem. Et forte est in rei veritate. Deinde induxit de-
monstrationem quam non induxit prius. Et est de
genere contradictionum falsarum opinionum, sicut
sermo dicentis nihil comprehenditur, ex quo sequitur
aliquid comprehendi. Et dixit: Si igitur est hic existi-
matio falsa etc., id est et ponens hanc opinionem
non potest evadere, quin ponat aliquid moveri, exi-
stimare enim hic nihil moveri est existimare postquam
non fuerit. Et existimare motum esse est falsum apud
eos. Et falsum potest transmutari ad verum et si fue-
rit existimatio aliqua falsa aut vera, postquam non
fuit erit motus, quoniam esse hanc existimationem
est generatio et omnis generatio est motus aut se-
quens motum.

Deinde dicit: Et similiter si fuerit hic imagi-
natio, id est et sequitur motum esse imaginationem esse.
Imaginatio enim est generatio. Et omnis generatio
est motus aut sequens motum. Deinde dicit: Et si fuerit hic
quandoque existimatio aliquid esse talis dispositio-
nis etc., id est et hoc apparet magis in existimatio-
nibus, quae mutantur in re secundum tempora, quo-
niam cum apud nos fuerit aliqua existimatio de
<pb n="[198r
aliquo, quod sit talis dispositionis in tali tempore
et alterius dispositionis in alio tempore. Mutatio
enim nostra de existimatione in existimationem est
transmutatio necessario. Et intendebat quod quia omnia
sunt quiescentia, contingit ut numquam mutentur
existimationes in eadem re, scilicet ut in eadem re non
existimentur existimationes diversae in tempori-
bus diversis, ita quod eadem existimatio sit de sorte
in domo aut exire a domo, quod est valde inopina-
bile et quia existimationem et imaginationem esse
motum aut sequi motum non est manifestum per
se, deinde existimatio enim et imaginatio existimantur
esse motus, id est aut sequi motum. Et quia omnes istae
rationes sunt probabiles et nulla fides est in eis,
nisi secundum quod propositiones sunt magis proba-
biles quam conclusio, non quia sunt manifestiores
conclusione apud intellectum, dicit: Sed perscrutari
de hoc etc., id est sed perscrutari de hoc
cuius scientia est manifesta per se. Et quaerere rationem
super illud cuius scientia apud nos est, ita certa
quod non indiget ratione, est de opere eius qui non
habet discretionem in distinguendo. Et cum com-
plevit contradictionem istius opinionis revertitur
ad contradicendum opinioni secundae et dixit: Et se-
cundum hunc modum etc., id est quod cum sit ma-
nifestum apud nos quod quaedam entia moventur quan-
doque et quiescunt quandoque. Et sumus certi quod ista
comprehensio non est ex fallatia sensus, ideo istud
principium sufficit nobis quod non moventur omnia
semper aut quiescunt semper aut omnia entia di-
vidi in duas partes, quarum una quiescit semper
et reliqua movetur semper. Et cum destruxit istas
tres divisiones praedictas, fecit rememorationem de
hoc et dixit: Manifestum est igitur etc., id est iam
igitur apparuit quod entia non dividuntur in duas
partes, quarum una quiescit semper et reliqua mo-
vetur semper. Quemadmodum apparuit quod impossi-
bile est, ut omnia sint quiescentia et omnia sint mo-
ta. Et omne hoc apparet ex hoc quod quaedam quie-
scunt quandoque et quaedam moventur quandoque.
Iste enim modus opponitur tribus modis prae-
dictis.

*[Vetus:] Reliquum vero considerandum est,
utrum omnia huiusmodi possibilia
moveri et quiescere aut quaedam qui-
dem sic, alia vero semper quiescunt,
alia vero moventur semper. Hoc au-
tem demonstrandum est a nobis.
Moventium quidem igitur et eorum,
quae moventur, alia quidem secun-
dum accidens movent et moventur,
alia autem per se, secundum accidens
ut quaecumque sunt in eo, quod sunt in
moventibus et in his quae moventur
et quae sunt secundum partem, alia
autem per se ipsa quaecumque non sunt
in eo, quod haec sunt in movente et quod
movetur nec quo pars aliqua ipso-
rum movet aut movetur, eorum autem
<pb n="[198v
quae per se, alia quidem a se ipso,
alia vero ab alio et alia quidem natura,
alia autem violentia et extra natu-
ram. Quodcumque enim ipsum a se
ipso movetur, natura movetur ut
quodlibet animalium. Movetur
enim ipsum animal a se ipso, quo-
rumcumque autem principium in ipsis
motus est hoc natura dicimus mo-
veri, unde animal quidem totum
natura ipsum se ipsum movet. Cor-
pus autem secundum quod est corpus,
contingit natura et extra naturam
moveri. Differunt autem secundum
qualem motum quod movetur eveniat
et ex quali elemento constet. Et eorum,
quae moventur ab alia, alia quidem
natura moventur, alia extra naturam
et natura moventur, ut terra deorsum
et ignis sursum. Amplius autem par-
tes animalium multotiens moven-
tur extra naturam iuxta positiones
et modos motus.
[Scotus:] Remanet nunc igitur considerare
utrum omnia entia sint talis dispo-
sitionis ut moveantur et quiescant
aut quaedam sint talis dispositionis
et quaedam quiescunt semper et quae-
dam moventur semper. Hoc enim est
quod oportet nos nunc declarare. Dica-
mus nos igitur quod moventia et mo-
ta movent et moventur quaedam per
accidens et quaedam per se. Per acci-
dens autem sicut omnia existentia
in motis aut moventibus et sicut
ea quae sunt quasi pars, per se vero
sunt omnia quae movent aut moven-
tur non quia existunt in motore aut
in moto nec quia pars eorum mo-
vet aut movetur, eorum autem quae
moventur per se quaedam moventur
ex se et quaedam ex aliis. Et istorum
quaedam naturaliter et quaedam vio-
lente et extra naturam, quod enim mo-
vetur ex se, movetur naturaliter si-
cut unumquodque animalium. Animal
enim movetur ex se et omne cuius
principium motus est in eo dicitur
moveri naturaliter. Et ideo animal
secundum totum naturaliter movet
<pb n="[198v
se, suum corpus autem possibile est ut
moveatur naturaliter et extra natu-
ram. Hoc enim diversatur secundum
motum, cui contingit ut moveatur
secundum ipsum et secundum ele-
mentum ex quo contingit ut consti-
tuatur. Eorum vero quae moventur
ex aliis quaedam moventur natura-
liter et quaedam extra naturam. Extra
naturam vero est sicut motus corpo-
rum terrestrium ad superius. Et mo-
tus ignis ad inferius et membra a-
nimalis etiam multotiens moventur
extra suam naturam propter modos
sue positionis aut propter partes
sui motus*.

Cum declaravit quod impossibile est ut motus pri-
mus sit, si motus aeternus non fuerit, scilicet ut primus
sit aeternus et si non, non erit primus et declaratum
est de dissolutione quaestionum contingentium, quod
necesse est ut ista perscrutatio sit universalis, ita
quod cognoscatur quomodo est dispositio omnium
entium in hoc, scilicet in motu et quiete, incepit perscru-
tari de hoc a principio et iterare perscrutationem
de rebus declaratis prius. Perscrutatio enim de
eis in hoc loco est magis propria. Et istae res quan-
do fuerint adiunctae ei quod declaratum est in primo
istius tractatus, apparebit quod est hic motus et quod
est hic unus motus aeternus et sunt sicut diximus
duae propositiones, quarum una est quod omne mo-
tum habet motorem. Secunda quod omnia quae mo-
ventur in loco reducuntur ad rem motam per prin-
cipium existens in ea non motum omnino. Et primo
incepit perscrutari de prima propositione dicente,
quod omne motum habet motorem et fecit rememo-
rationem de hoc, quod declaratum est in principio
quinti de divisione motoris et moti ad illud quod est
per se et ad illud quod est per accidens. Et narra-
vit primo de modo modorum divisionum entium
in motu et quiete. Vult quaerere in hoc loco et Ari-
stoteles quia primo processit in doctrina istius intentionis
de motu, scilicet in declarare motum aeternum esse, ita
quod est res manifesta ex suis sermonibus in congrega-
tionibus tractatuum suorum, vidit quod ista doctrina
est diminuta. Et ideo iteravit ipsum, quia quidam
expositores ignoraverunt hoc. Et opinati sunt quod
illud quod declaratum est in principio septimi est
superfluum. Et ideo absciderunt illud a suis libris.
Et quia ista est intentio eius, incepit dividere dispo-
sitiones entium in motu et quiete de illo quod est
ignotum ex eis. Et dixit: Remanet igitur etc.,
id est et quia manifestum est per se quod non omnia en-
tia quiescunt neque moventur nec quaedam moven-
tur semper et reliqua quiescunt semper, cum quae-
dam videantur quiescere quandoque et moveri quan-
doque. Remanet igitur perscrutari de hoc, scilicet utrum
est possibile, ut omnia moveantur quandoque et qui-
escant quandoque, ut sentitur in quibusdam aut
sunt aliqua, in quibus hoc est impossibile, scilicet quae
<pb n="[199r
semper moventur aut quae semper quiescunt. Et ideo
non curavit de duobus modis quae dantur intelligi
a dinumeratione, scilicet ut entia sint duobus modis. Mo-
dus qui semper movetur et modus qui quandoque
movetur et quandoque quiescit aut ut omnia sint
duobus modis: modus qui semper quiescit et mo-
dus qui quandoque movetur et quandoque quiescit.
Et cum distinxit illud de quo intendit perscrutari,
incepit dividere motorem et motum. Et dixit: Dica-
mus igitur etc., id est quod quaelibet istorum, scilicet motores
et mota est aut per se aut per accidens, erunt igitur
quattuor: motor per se et motor per accidens et mo-
tum per se et motum per accidens. Et incepit distin-
guere illud quod est per se ab illo quod est per accidens,
quia illud quod est per accidens decipit in perscruta-
tiones quando fuerit admistum cum eo quod est per
se. Et utitur in hoc quod dixit per accidens in principio
divisionis accidentis quod dicitur universaliter posuit
enim ipsum oppositum ei quod est per se quod dicitur ge-
neraliter.

Deinde divisit illud quod est per accidens
in illo, quod est per accidens quod dicitur principaliter
et illud quod movetur per suam partem quod dicitur se-
cundario. Et dixit: Per accidens vero, id est illud quod di-
citur principaliter est, sicut esse quod existit in moventi-
bus et motis, id est quod illud quod movetur per accidens est
omne quod dicitur moveri quia est in moto. Et hoc est
duobus modis, modo qui est impossibile ut moveatur
omnino, ut anima in corpore, et modo qui est possibi-
le ut moveatur, ut homines sedentes in navi et simi-
liter etiam motor per accidens est illud quod est in
motore, sicut rubedo suae est in igne quod est combu-
rens per accidens. Et cum divisit illud, quod est per
accidens generale in illud quod est per accidens prin-
cipaliter et in illud quod movetur per suam partem
quod dicitur secundario, dedit exemplum de hoc. Et di-
xit: Et illud quod est quasi pars, id est quod illud quod move-
tur per accidens quod dicitur generaliter. Quoddam est
per accidens quod dicitur principaliter et quoddam se-
cundario. Et est illud quod movetur per partem, scilicet
illud cui attribuitur movere aut moveri propter par-
tem, verbi gratia sicut dicimus in illo cuius manus move-
tur ipsum moveri. Et similiter accidit in motore sicut
dicimus. Iste homo percussit istum, licet non percussit
cum nisi manu. Et cum descripsit duos modos eius
quod est per accidens generaliter, incepit describere
illud quod est per se quod opponitur ei. Et est illud
quod principaliter dicitur per se per negationem duo-
rum modorum eius quod est per accidens. Et fecit
hoc, quoniam illud quod est per accidens est no-
tius illo quod est per se. Et ideo accidet in quibusdam
locis describere habitum per negationem privatio-
num et dixit: Per se autem etc., id est moventia
autem et mota per se sunt illa, quae movent aut mo-
ventur neque per accidens neque per partem. Et ac-
cepit in descriptione eius quod est per se, negationem
duorum modorum eius quod est per accidens genera-
liter. Et cum distinxit illud quod est per se ab il-
lo quod est per accidens. Et intendit considerare in
eo quod est per se, incepit dividere ipsum. Et dixit:
Et illa quae moventur per se quaedam moventur ex
se et quaedam ex alio, id est et eorum quae moventur per
se non per accidens neque per partem, quaedam mo-
ventur per principium existens in eis, ut habentia
animus. Et quaedam moventur ab aliquo extrinseco
<pb n="[199r
ut carentia animalibus. Deinde divisit ista duo et
dixit: Et istorum quaedam naturaliter etc. De-
inde incepit declarare quod animal secundum quod
movetur ex se est motum naturaliter et dixit: Quod
enim movetur ex se etc. Et cum narravit quod animal
movetur naturaliter quia movetur ex se, dedit causam
in hoc et dixit: Animal enim movetur ex se etc.
Et potentia istius sermonis est similis tali modo.
Animalia moventur ex se et quod movetur ex se
movetur a principio in eo et omne quod movetur
per principium in ipso movetur naturaliter, quoni-
am omne quod movetur per principium in eo mo-
vetur per naturam. Dictum est enim in diffinitione
naturae, quod est principium in re per quod move-
tur et quiescit, unde necesse est, ut illud quod mo-
vetur per principium in ipso moveatur per naturam.
Diffinitiones enim convertuntur necessario cum dif-
finito.

Et cum declaravit quod animal movetur na-
turaliter, dixit: Et ideo animal secundum totum na-
turaliter movet se, id est et cum dicimus, quod animal
movetur naturaliter. Intendimus quod anima movet
corpus per suam naturam et corpus movetur per
suam naturam ab ea, sed movetur secundum quod est
corpus suo motu naturali. Et ideo dixit: Corpus
autem suum est possibile ut moveatur naturaliter
et extra naturam, id est quod cum movetur a sua anima
naturaliter movetur quandoque naturaliter et quan-
doque extra naturam. Motus autem eius secundum
quod est animal est naturaliter, cum non moveatur
secundum quod est animal nisi ab anima et anima
movet corpus naturaliter. Et dedit has omnes ratio-
nes, quia potest aliquis dicere quod motus corporis
ab anima, verbi gratia ad superius est motus extra na-
turam, cum moveat ipsum e contrario suo motu
naturali. Corpus enim animalis innatum est move-
ri ad inferius, sed tamen quia anima animalis est
forma sui corporis naturaliter, necesse est ut mo-
tus eius a sua anima sit naturaliter, sed si fuerit
inventum aliquod motum per principium in eo, ita
quod in suo corpore non sit principium contrarium
motui animae, tunc illud motum erit motum natu-
raliter et simpliciter, scilicet per animam et per corpus,
ut declaratum erit de corpore caelesti. Et cum di-
xit quod possibile est, ut animal moveatur naturaliter
et extra naturam, dixit: Hoc enim diversatur etc.,
id est et causa in hoc quod corpus animalis quando-
que movetur ab anima ipsius naturaliter et quando-
que extra naturam, est diversitas partium ad quas
movet anima est magna ad illa partes locales ad
quas movent elementa. Si igitur contingit quod anima
movet corpus ad partem ad quam movetur cor-
pus secundum motum elementi dominantis in ipso,
tunc motus corporis ab anima erit naturaliter et
tunc coniungentur in eo naturalitas ex motore et
moto, verbi gratia quod quando animal movetur ex se de-
scendendo, tunc motus eius erit naturalis. Si autem
motus eius erit e contrario motui elementi, tunc
motus corporis ab anima erit non naturalis, verbi gratia
quando homo saltat in sursum. Et cum declara-
vit quod illud quod movetur ex se movetur naturali-
ter non violente nisi si consideratus fuerit motus
sui corporis in respectu quorundam motuum animae,
incepit notificare etiam quod in eo quod movetur ex
alio inveniuntur isti duo modi scilicet motum naturaliter
<pb n="[199v
et motum extra naturam. Et dixit: Et illa quae mo-
ventur ex aliis etc. Et intendit per illud
quod movetur naturaliter motum lapidis ad infe-
rius et motum ignis ad superius. Et posuit ista mo-
veri ex aliis, quia ista non moventur ex se, donec
moveantur ex aliis ut declarabitur post. Et inten-
dit per illud quod movetur extra naturam motum
istorum ad contrariam partem debitam, verbi gratia si-
cut dixit motum corporum terrestrium ad superi-
us et motum ignis ad inferius. Deinde dicit: Et etiam ani-
mal multotiens etc. ac si diceret. Corpus autem
eius possibile est ut moveatur naturaliter et extra
naturam. Et intendit per situm modum motus. Et
intendit per partes motuum superius et inferius.

*[Vetus:] Et maxime moveri a quodam quod
movetur in his quae extra naturam
moventur. Est manifestum propter id quod ma-
nifestum est ab alio moveri. Postea autem
quae sunt extra naturam. Eorum autem,
quae sunt secundum naturam ipsa a se
ipsis sunt, ut animalia. Non enim hoc
est inmanifestum, si ab aliquo move-
antur, sed quomodo oportet acci-
pere movens ipsum et quod movetur.
Videtur enim quod ibi sit accipiendum
sicut in navibus et in non natura
existentibus. Sic et in animalibus esse
divisum movens et id quod move-
tur, et sic omne ipsum se ipsum mo-
vet. Maxime autem dubitatur reli-
quum dicere ultimae divisionis. Eorum
enim quae moventur ab alio, alia qui-
dem extra naturam posuimus mo-
veri, alia autem relinquuntur contra
poni, quia natura. Haec autem sunt,
quae dubitationem afferunt, ut a quo
moventur ut levia et gravia. Haec enim
in oppositos locos violentia mo-
ventur. In proprios autem leve
quidem sursum, grave autem deorsum
natura.
[Scotus:] Et in rebus quae moventur extra
naturam apparet proprie quod illud
quod movetur, movetur ab aliquo,
quoniam in illis quae moventur ab
aliis manifestum. Deinde post illa quae
moventur extra naturam, illa ex illis
quae moventur naturaliter quae mo-
ventur ex se, ut modi animalium. Non
enim latet de istis moveri ab aliquo,
sed quomodo oportet determinare
in animalibus motorem a moto. Vi-
detur enim fere quemadmodum in
<pb n="[199v
navibus et in aliis quorum const-
itutio non est naturalis. Ita et in ani-
malibus motor distinguitur a mo-
to. Et secundum hunc modum erit
ipsum secundum totum movens
se, sed illud in quo est dubitatio pro-
prie est illud quod remanet de divi-
sione praedicta. Diximus enim quod eo-
rum quae moventur ex aliis quaedam
moventur extra naturam, ponendum
est igitur quod quaedam moventur na-
turaliter. Et ista faciunt dubitare si
moventur ab aliquo. Verbi gratia levia et
gratia. Ista enim moventur ad duo
loca opposita violente et moventur
ad sua loca propria. Leve vero ad
superius naturaliter, grave autem ad
inferius naturaliter*.
Cum divisit motorem et motum in illud quod est
per se et in illud quod est per accidens, incepit con-
siderare in modis eorum quae moventur per se. Et
perscrutari, utrum omne motum eorum habeat mo-
torem aut non. Et est quaestio, de qua perscrutatus
est in principio septimi. Cum sit prima quaestio de
qua debet perscrutari, ille qui vult quaerere, utrum
hic sit motus aeternus. Et fecit hoc, quia voluit de-
clarare dispositionem in hoc de corporibus simpli-
cibus sermone proprio. Ista enim fecerunt dubitati-
onem in hoc, quod omne motum habet motorem. Et
iteravit omnia praedicta quibus est usus in decla-
rando hanc quaestionem, quia voluit incipere per-
scrutationem a principio de illis rebus praedictis
et complere sermonem in eo. Omne enim quod fuit
declaratum de eo fuit decisum in locis diversis
et modo vult congregare illud et complere perscru-
tationem de illo. Et quia prius divisit illa quae mo-
ventur per se in tres modos, in motum violente et
motum naturaliter. Et divisit ea quae moventur na-
turaliter in duo, scilicet in habentia animam et in ea quae
moventur per declinationem, scilicet per gravitatem et
levitatem, incepit dicere in quibus istorum ap-
paret motum habere motorem et in quibus latet.
Et dixit: Et in rebus quae moventur extra naturam etc.,
id est et cum res motae sunt tribus modis, manifestum
est quod illa quae moventur violente et extra naturam,
sicut terra ad superius et ignis ad inferius, moven-
tur ab alio, scilicet manifestum est in istis quod motor in
eis aliud est a moto.

Deinde dicit: Post illa quae moventur
etc., id est et post ista apparet hoc in eis quae mo-
ventur naturaliter ex se, sicut in modis animalium,
scilicet quod motor in eis apparet esse aliud a moto. Et dicit
deinde post ista, quia ista intentio magis apparet
in eis quae moventur violente et post ista apparet
in animalibus. Nullus enim dubitat quod animal mo-
vetur ab anima et quod anima est motor et corpus
est motum. Et ideo dixit: Non enim latet etc.,
id est et in hoc modo dicimus quod motor differt a moto,
quia non latet aliquem in animalibus quod corpora
sua moventur a principio existente in ais alio ab
00r
eis, sed latet de eis hoc quomodo est existentia
motoris in eis, scilicet utrum est distinctus ab eis e con-
trario eis, quae moventur a motore extrinseco, scilicet quia
in istis apparet manifeste quod motor est distinctus
a moto. Et intendit per hoc expergefacere homines
ad appetendum quaerere de partibus animae. Et di-
xit: Videtur enim fere quod quemadmodum in navi-
bus etc., et est intelligendum hic per distinctio-
nem, distinctionem in esse, non distinctionem in diffi-
nitione. Motorem enim in animalibus esse distinctum a
moto per diffinitionem est manifestum per se, sed
est ignotum utrum distinguatur aut non distinguatur
nisi per accidens. Et hoc intendebat, cum dixit: Sed
quomodo oportet determinare etc., id est determi-
nare qualis est dispositio motoris ex immoto. Et cum
dixit quod de hoc est perscrutandum in animalibus,
dedit dubitationem quae facit credere quod motor in
animalibus potest distingui secundum esse. Et dixit:
Videtur enim fere etc., id est et hoc est dubium, quia
potest aliquis dicere quod forte ita est in dispositione
motoris ad motum in animalibus, sicut in rebus
artificialibus quae moventur per principium in eis.
sicut in navibus et in aliis artificialibus, quoniam
cum dixit hoc reversus est ad distinguendum illud
quod est manifestum de animalibus. Et dixit: Et se-
cundum hunc modum etc., id est et secundum hanc
opinionem de animali, scilicet ipsum componi ex moto-
re et moto, quorum utrumque distinguitur a reliquo
naturaliter. Intelligendum est quando dicimus ani-
mal movet se secundum totum, id est secundum quod com-
ponitur ex motore et moto. Et non ita quod motor et
motum sint in eo idem in actu. Deinde dicit: Sed in eo in quo
est dubitatio proprie est illud quod remanet ex
divisione, id est et dubitatio non est, nisi in tertio modo.
Iam enim divisimus ea quae moventur essentialiter
et diximus, quod quaedam moventur violente et quaedam
naturaliter. Et eorum quae moventur naturaliter quae-
dam videntur moveri ab aliquo alio et sunt anima-
lia. Et in quibusdam latet hoc et sunt corpora sim-
plicia. In istis enim non apparet alietas motoris
a moto, sicut apparet in habentibus animas. Immo
in eis non est alietas omnino. Et sunt, sicut dixit
grave et leve. Ista enim inveniuntur moveri ad sua
loca naturalia ex se et ad loca opposita suis locis
naturalibus ex aliis, verbi gratia quia lapis ad inferius
movetur per se naturaliter. Et ad superius per vio-
lentiam et e contrario ignis. Et hoc intendebat cum
dixit: Et illa enim moventur ad duo loca opposita
duobus suis locis naturalibus. Et moventur natura-
liter ad sua loca propria.

*[Vetus:] A quo autem manifestum non est,
sicut cum moveantur extra natu-
ram. Et namque ipsa a se ipsis ponere
impossibile est. Animalis enim hoc
est et animatorum proprium. Et facere
et stare posse ipsa secundum se ipsa.
Dico autem sic, si ambulandi causa
est ipsi et non ambulandi, quare si
est in ipso sursum fieri, igitur mani-
festum est, quod in ipso et est deorsum.
Irrationale est autem uno motu
00r
moveri solum a se ipsis, siquidem
ipsa se ipsa moveant.
[Scotus:] A quo autem moventur non est ma-
nifestum in eis, sicut est manifestum
quando moventur extra naturam.
Dicere enim ea moveri ex se impossi-
bile est. Hoc enim est proprium ani-
malibus et est proprium habentibus
animas. Et si ita esset, tunc esset possi-
bile eis quiescere ex se. Et dico, verbi gratia
quod si aliquis est causa sui ipsius in
ambulatione est etiam causa sui
ipsius in dimittendo sui ambulatio-
nem. Et ideo si ascensus ad superius
est ex ipso igne. Manifestum est quod
descensus ignis etiam ad inferius
est ex ipso igne. Et dicere etiam quod
res quae moventur ex se uno motu
tantum non est de ratione si mo-
vent se*.
Id est in corporibus autem simplicibus non appa-
ret ipsa moveri a motore alio a moto, sicut appa-
ret hoc in eis quae moventur ab extrinseco. Deinde dicit:
Dicere enim etc., id est et non possumus etiam di-
cere in eis quae moventur a principio in eis addito
ei quod movetur ex eis absque eo quod indigeant causa
extrinseca, sicut dicimus in eis quae moventur ex
se quod moventur a principio in eis sine indigentia causae
extrinsecae, sicut est dispositio in habentibus animas.
Hoc enim impossibile est. Deinde incepit declarare,
quomodo est impossibile. Et dixit: Quoniam hoc
non est nisi in animalibus, scilicet quae moventur a prin-
cipio in eis sine indigentia causae extrinsecae. Deinde
dedit rationem super hoc, et dixit: Et si ita esset etc.,
id est verbi gratia si ignis esset causa in se per quam
posset moveri sine indigentia causae extrinsecae, tunc
per istam causam posset quiescere sine indigentia
causae extrinsecae. Res enim in qua est causa quae potest
moveri sine indigentia causae extrinsecae, sicut animal
in quo est anima, per illam potest quiescere. Deinde dicit:
Et dicere etiam etc., id est et dicere in eo quod mo-
vetur per principium in eo sine indigentia alicuius
extrinseci quod movetur uno motu non est secundum
rationem. Principia enim quae sunt huiusmodi inna-
ta sunt movere motibus diversis.

*[Vetus:] Amplius quomodo contingit con-
tinuum aliquod et naturale se ipsum
movere. Secundum enim quod unum
est continuum non tactum est. Sed
sic impossibile est, sed secundum quod
dividitur sic hoc quidem aptum
natum est facere, illud autem pati. Neque
ergo horum nullum ipsum se ipsum
movet. Conscita enim sunt, nec aliud
continuum nullum, sed necesse est
dividi movens in unoquoque ad
00v
id quod movetur, sicut in inanimatis
videmus, cum moveat hoc aliquod
animatorum.
[Scotus:] Et etiam quomodo est possibile, ut
aliquid continuum naturaliter con-
venientium moveat se ipsum. Secun-
dum enim quod est unum continuum,
non contiguum est irreceptibile pas-
sionum, et secundum quod est segrega-
tum erit tale quod quiddam eius est in-
natum recipere, et quiddam agere.
Nullum igitur istorum movet se ipsum,
cum sit conveniens neque aliquod
omnino continuum, sed necesse est,
ut motor in quolibet eorum sit di-
stinctum a moto, sicut videmus in
carentibus anima quando moverit
illa aliquod habentium animas*.
Cum declaravit quod illa quae moventur naturaliter
non moventur per principium in eis, quia non mo-
ventur ex se, induxit etiam secundam declarationem,
per quam declarat quod illa etiam non moventur
per principium in eis. Et abbreviatio eius quod dicit, est
et quia illa quae moventur per principia in eis, ne-
cesse est ut dividantur secundum diffinitionem in
motorem et motum, et ut non sint idem secundum
diffinitionem et essentiam. Motor enim debet esse
distinctum a moto aut secundum diffinitionem et
esse insimul, sicut illa quae moventur ab extrinseco
aut secundum diffinitionem tantum, sicut est dispo-
sitio in habentibus animas. Anima enim quae est
motor in eis distinguitur a corpore quod est motum
secundum diffinitionem, licet non distinguatur secun-
dum esse, scilicet quod impossibile est animam esse sine cor-
pore, quia impossibile est animam esse sine corpo-
re, nisi aequivoce et quia corpora simplicia sunt una
secundum diffinitionem. Et nullum eorum potest di-
vidi in motorem et motum. Necesse est ut non sint
mota ex se, nisi esset possibile ut motor esset ipsum
motum. Si igitur aliquis dixerit quod sunt corpora
simplicia composita ex materia et forma, quorum
utrumque est distinctum secundum diffinitionem a
reliquo. Dicemus ad hoc quod prima materia non est
existens in actu et illud quod movetur ex se debet
dividi in motorem et motum in actu, quoniam illud
quod est in potentia neque movetur neque movet
si igitur lapis. Verbi gratia moveretur ex se contingeret,
ut esset movens et motum eodem modo secundum
formam, quoniam non est existens in actu nisi se-
cundum formam, quod est impossibile. Deinde dicit: Et etiam
quomodo est possibile etc., et intendit per con-
tinuum illud quod est unum non per continuitatem.
Et intendit per conveniens illud quod est consimilium par-
tium, cuius diffinitio partis et totius est una scilicet il-
lud quod non est diversae substantiae.

Deinde dicit: Secundum
igitur quod est continuum etc., id est quod res continuae
secundum quod sunt continuae non contiguae, impossibi-
le est ut recipiant passionem, id est motum ex se, cum
non dividantur in motorem et motum, nisi essent
00v
continuae copulatae secundum continuitatem. Et dicit
hoc, quia illud quod movetur ex se aut erit divisibile
secundum diffinitionem in motorem et motum aut
erit divisibile in partes secundum continuitatem,
sicut quod congregatur ex aliquibus quod est continuum
secundum continuitatem. Omne igitur quod movetur
ex se aut erit distinctum aut divisibile secundum diffi-
nitionem aut secundum quantitatem scilicet partes. Et
cum corpora simplicia non dividantur altero modo
istorum, sequitur quod non moveantur ex se omnino.
Deinde dicit: Et secundum quod est segregatum etc., id est illa
autem quae dividuntur aut secundum diffinitionem
aut secundum quantitatem, possibile est ut dividan-
tur in motorem et in recipientem motum. Et cum
posuit quod res continuae consimiles, impossibile est ut
moveantur ex se. Nihil enim movetur per illud per
quod movetur res, non movet se, nisi secundum illud
quod est non consimilis, scilicet secundum quod dividuntur
in motorem et motum. Deinde : Nullus igitur istorum etc.,
et ista est conclusio quam intendit per hunc
sermonem. Et iste sermo sic componitur: Corpora na-
turalia sunt consimilium partium simplicium, et illa
quae sunt consimilium partium simplicium, impossibi-
le est ut moveant se, ergo corpora naturalia non mo-
vent se. Et cum dedit conclusionem induxit terminum
medium istius conclusionis, et dixit: Cum sit conve
niens etc., id est cum ista sint convenientia et nullum
conveniens movet se. Et quasi incepit primo et verifi-
cavit maiorem propositionem, scilicet quod impossibile est ut
aliquod moveat se secundum quod est unum continuum,
sed secundum quod est segregatum discretum. Deinde
induxit conclusionem et post induxit syllogismum, scilicet
utramque propositionem minorem et maiorem. Cum
dixit: Cum sit conveniens et nullum aliquod secundum
quod est continuum movet se, id est cum corpora natura-
lia sint continua. Et nullum unum continuum movet se.
Et cum declaravit quod non moventur ex se, incepit
declarare quod necesse est ut moveantur ex aliis. Et di-
xit: Immo necesse est etc., id est et cum sit decla-
ratum quod non moventur ex se, sequitur necessario
ut moveantur ex aliis extrinsecis. Et hoc intendebat
cum dixit: Et motor in quolibet eorum sit distin-
ctus a moto in quolibet eorum. Deinde dedit exemplum
in hoc. Et dixit: Sicut invenimus in carentibus anima
etc., id est quod motor in eis est necessario extrinsecus,
sicut motus lapidis ad superius ab homine.

*[Vetus:] Sed si accidit hoc semper moveri
ab aliquo fiet utique manifestum di-
videntibus causas. Es autem et in
moventibus accipere, quae dicta sunt,
alia quidem enim extra naturam.
Horum ipsa motiva sunt, ut vectis
non natura gravis motivus est, alia
vero natura, ut actu calidum moti-
vum est potentia calidi. Similiter autem
et in aliis huiusmodi est et mobile au-
tem similiter quod natura potentia quale
aut quantum aut ubi est, cum ha-
beat principium huiusmodi in se ipso,
non secundum accidens. Erit enim
01r
idem et quale et quantum, sed alterum
alteri accidit et non secundum se est.
Ignis autem et terra moventur ab
alio violent quidem cum extra
naturam. Natura autem cum ipsorum
actus potentia sunt.
[Scotus:] Sed et sequitur in istis si moventur
naturaliter, ut semper moveantur
ab alio. Et hoc apparet dividendo
causas. Et debemus accipere in mo-
toribus etiam illas intentiones quas
diximus quae sunt mota extra natu-
ram, verbi gratia quoniam sagitta magna
velle movere lapidem, non est na-
turale, et quaedam naturaliter, verbi gratia
quod calidum in actu movet calidum
in potentia. Et secundum hunc mo-
dum est dispositio de aliis similibus.
Et similiter etiam illud, quod move-
tur naturaliter, est illud quod est in
potentia quale aut quantum aut
ubi. Cum principium quod est tale fue-
rit in eo non accidentaliter. Idem enim
potest esse quale et quantum, sed
alterum aut erit in altero per accidens
non per se. Ignis igitur et terra mo-
ventur ex alio aut violente, quando
moventur extra naturam aut na-
turaliter, quando moventur ad
suas actiones quas habent in po-
tentia*.
Cum declaravit quod illa quae moventur naturaliter
quae sunt carentia animalibus, scilicet corpora simplicia
non moventur ex se, fuit necesse ut moverentur
ex aliquo extrinseco. Omne enim motum ab aliquo
necesse est autem ut motor sit in eo. Et tunc erit motum
ex se aut extra illud. Et forte hoc non sequitur, nisi
cum declarabitur quod omne motum habet moto-
rem. Et quod nihil movet se ita quod motor sit ipsum mo-
tum. Cum igitur declaravit, sicut diximus quod illa
quae moventur naturaliter et carent animalibus non
movent ex se, dixit: Sed sequitur in istis etc.,
id est et sequitur ex sermone praedicto ut non moveantur
nisi ab aliquo extrinseco, cum non moveantur a
principio in eis. Deinde incepit declarare hoc alio
modo. Et dixit: Et hoc apparet dividendo causas etc.,
id est et apparet etiam quod ista, quae moventur na-
turaliter et non animata, sunt mota naturaliter ab
aliquo extrinseco dividendo causas in suas primas
species. Deinde accipiemus similia illis in motori-
bus. Moventia enim sunt unus modorum causarum.
Et intendebat quod, quia causae dividuntur primo in du-
as partes, quarum una est ut sint causae secundum
violentiam, secunda ut sint causae secundum na-
turam, necesse est ut moventia dividantur in has
01r
duas partes. Et hoc intendebat cum dixit: Et de-
bemus accipere etc., id est et debemus dividere
etiam moventia in istos duos modos in quos di-
visimus causas secundum naturam et extra naturam.
Deinde dicit: Quaedam enim moventur extra naturam etc.,
et hoc intellectum est per se. Deinde dicit: Et quaedam
naturaliter etc., id est et quaedam moventia movent
per suam naturam, sicut calidum in actu quod habet
naturam movendi illud quod est calidum in potentia,
ut faciat calidum in actu. Deinde dixit: Et secun-
dum hunc modum etc., id est et aliae virtutes acti-
vae, quae habent naturam facere ea quae sunt in po-
tentia sibi similia in actu.

Et cum dixit motorem
secundum naturam, incepit dicere de moto secun-
dum naturam, et dixit: Similiter etiam etc., id est et
quemadmodum illa quae moventur naturaliter
sunt illa in quibus natura est movere aliquid et
ad aliquid donec faciat illud in actu. Ita etiam illud
quod movetur naturaliter quod est in potentia
aliqua intentio praedicamentorum decem, verbi gratia
ut sit in potentia quale aut quantum aut ubi. Et cum
omne, quod est in potentia motum, est illud, in cu-
ius natura est recipere aliquod praedicamentorum x.,
sequitur quod motor naturaliter sit omne, quod potest
movere illud quod est in potentia aliquod praedi-
camentorum decem, ut faciat illud praedicamentum
in actu. Et ideo dixit: Necesse est esse in hoc quod mo-
tum naturaliter sit hoc quod principium movens sit.
Et dicit: Cum habeat principium etc. Et dicit
hoc, quoniam res movetur ab alio essentialiter.
Cum igitur movetur ab aliquo essentialiter, tunc
movetur ab eo per suam naturam. Et cum mo-
vetur accidentaliter, non movetur ab eo per suam
naturam. Deinde declaravit hoc, et dixit: Idem enim est qua-
le et quantum, id est et exemplum eius quod movetur per
accidens, est ut aliquis motor moveat aliquid quod
est in potentia, verbi gratia quale. Et cum facit ipsum
quale in actu, sequitur illud habere quantum quod
prius non habebat, verbi gratia quod quando aqua mo-
vet aerem ad frigus, sequitur illud minorem quantitatem.
Et similiter etiam forte movet aliquid in quantitate
essentialiter et sequitur illud qualitas per accidens,
verbi gratia ex quo nutritur animal. Multotiens enim se-
quitur quantitatem, in eo aliqua quantitas. Et di-
xit: Idem enim fit quale et quantum, id est ab eodem
motore. Et cum ita sit, necesse est, ut alterum sit
ab eo essentialiter et alterum accidentaliter, scilicet quod
si quantitas fuerit ab eo essentialiter, qualitas erit
accidentaliter et e converso et ideo dixit: Sed alterum
eorum est in altero per accidens, id est sed alterum eorum
sequitur necessario ut inveniatur ab illo agente
uno per accidens. Unum enim agens non habet
naturam largiendi, nisi unum tantum. Et cum de-
claravit quod omne quid in quolibet praedicamento
movetur naturaliter ab eius motore extrinseco na-
turaliter, cum fuerit in sua potentia ut moveatur
naturaliter ad illud, verbi gratia ad quale et quantum et
ubi, posuit quod illud, quod movetur accidentaliter et vi-
olente, est illud movetur e contrario illi quod in sua
potentia est, ut moveatur et similiter est de illo quod
movet, conclusit ex hoc quod terra et ignis et alia cor-
pora simplicia habent istos duos modos, ut mo-
veant et moveantur habent enim virtutem natu-
ralem et violentam, scilicet accidentalem. Et dixit: Ignis
01v
igitur et terra etc., id est quod ista moventur violente
quando moventur per virtutem violentam, quae est
in eis. Et moventur naturaliter quando moventur
ab eo quod generat ipsa. Et intendebat declarare
ex hoc sermone, quod motus corporum naturalium in
loco est in rei veritate ab eo quod generat ipsa, sicut
alia accidentia quae inveniuntur generari in re per
generationem ipsius et quod ista sunt magis dignio-
ra esse de numero eorum quae moventur ab extrin-
seco quam de numero eorum quae moventur per princi-
pium in eis et quod nulla est contradictio in eis impo-
nendo illa moveri naturaliter et ab extrinseco, cum
plura generabilium naturalium generentur natu-
raliter ex extrinseco. Et cum declaravit in istis quod
necesse est, ut numerentur in eis quae moventur ex
extrinseco, et iam posuit ea moveri naturaliter, de-
claravit secundum quot modos dicitur in eis moveri
naturaliter cum eo quod movetur ex extrinseco, cum
apparet in primo aspectu quod omne motum ex extrin-
seco movetur violente.

*[Vetus:] Quoniam autem potentia esse mul-
tipliciter dicitur, haec autem causa
non esse manifestum, a quo hu-
iusmodi moveantur, ut ignis sursum
terra deorsum. Est autem potentia
aliter addiscens sciens et habens iam sci-
entiam et non considerans. Semper autem,
cum simul activum et passivum
sunt, sic fit aliquando actu, quod est
potentia, ut addiscens ex potentia
esse alterum fit potentia. Habens enim
scientiam non considerans potentia
sciens est quodammodo, sed non
sicut ante addiscere, cum autem
sic habeat, si aliquid non prohibe-
at, operatur et considerat aut erit
in contradictione ignorantia. Simili-
ter et hoc se habet in physicis. Fri-
gidum enim potentia est calidum, cum
autem mutetur iam ignis est, ardet
autem nisi aliquid prohibeat et im-
pediat. Similiter autem se habet et
circa grave et leve. Leve enim fit ex
gravi, ut ex aqua fit aer. Haec enim
potentia primum. Et iam leve opera-
bitur mox, nisi aliquid prohibeat.
Actus enim levis est alicubi et sursum.
Prohibetur autem cum in contra-
rio loco sit. Et hoc similiter se habet
in quanto et quali. Et tamen hic quae-
ritur, quare moveantur in ipsorum
locis gravia et levia. Causa autem
est, quod apta nata sunt in esse.
Et hoc est levi et gravi esse. Hoc quidem
01v
sursum, illud autem deorsum duci.
Potentia autem est leve et grave mul-
tipliciter, sicut dictum est, cum enim
sit aer aqua quodammodo poten-
tia et leve et cum aer est potentia.
Contingit enim per impedimentum
non sursum esse, sed si auferatur im-
pediens agit et semper sursum fit.
Similiter autem et quale et in actu esse
mutat. Mox enim considerat sciens,
nisi aliquid impediat. Et quantum
extenditur, nisi aliquid prohibeat.
Sustinens autem et prohibens movens est, sicut
movens. Est autem sicut non , ut columnam
evellens aut lapidem removens aut
a vase aquam, secundum accidens
enim movet, sicut repercussa spera
non a pariete mota est, sed a proiiciente.
Quod quidem igitur nihil horum
moveat se ipsum manifestum est, sed
motus habet principium non mo-
vendi neque faciendi, sed patiendi.
[Scotus:] Et quod illud est in potentia, dicitur
multis modis. Haec fuit causa, ut il-
lud ex quo moventur ista et similia
est non manifestum, verbi gratia quod ignis
movetur ad superius et terra ad in-
ferius. Et addiscens est in potentia
sciens alio modo ab eo secundum
quem illud quod habet scientiam,
sed non scit est sciens in potentia. Et
illud quod est in potentia, forte erit
in actu, quando fuerit semper con-
gregatum agens et recipiens. Verbi gratia
quod addiscens erit sciens ab eo cuius
scientia in potentia erat aliud in po-
tentia. Quod enim habet scientiam,
sed non scit est sciens in potentia
quoquomodo. Sed iste modus po-
tentiae non est ille modus in quo erat
prius antequam addisceret. Cum
igitur fuerit in hac dispositione, aget
suam actionem. Et sciet, tunc nisi ali-
quid impediat. Et si non contingeret,
ut esset in opposito scientiae, scilicet igno-
rantiae et secundum hunc modum
currit dispositio de rebus naturali-
bus etiam. Frigidum enim est in
potentia calidum. Et cum fuerit
transmutatum erit, tunc ignis et comburet
02r
nisi aliquid impediat. Et similiter
est de gravi et levi etiam. Ex gravi enim
generatur leve, verbi gratia ex aqua aer.
Primo enim erat tale in potentia. Et
tunc fiet leve et faciet statim suam
actionem nisi aliquid impediat. Actio
enim levis est, ut sit in aliquo ubi et
superius. Impedimentum autem acci-
dit ei quando fuerit in contrario
loci eius et secundum hoc est cursus
in quantitate etiam et in qualitate, quamvis
hic debet quaeri, scilicet quare levia mo-
ventur ad unum locum et similiter
gravia. Et causa in hoc est, quia sunt
nata ut sint in aliquo, ubi et essentia
gravis et levis est ista. Illud dubita-
ri inferius et istud superius, sed leve
et grave in potentia sunt multis mo-
dis sicut diximus. Aqua enim, dum
est aqua, est in potentia levis quo-
quomodo. Et cum fuerit aer, possi-
bile est, ut impediatur, quin sit superi-
us. Sed si illud impedimentum au-
fertur, statim auget suam actionem
et erit semper superius. Et secundum
hunc modum transmutatur quale e-
tiam ad illud quod est in actu. Sciens
enim statim sciet nisi impediatur.
Illud autem quod aufert impedi-
mentum quoquomodo est motor
et quoquomodo non est motor. Verbi
gratia quod si aliquis homo auferat colu-
mnam fulcientem pondus aut aufe-
rat lapidem positum super utrem in
aqua, tunc movebit ista sed per acci-
dens. Quemadmodum pila quae a pa-
riete reflectitur non movetur a pa-
riete, sed a proiiciente. Manifestum
est igitur quod nullum istorum movet
se, ita quod in eo sit principium motus
ut moveat aut ut agat sed ut reci-
piat actionem*.

Cum declaravit quod lapis et universaliter corpora
naturalia simplicia non moventur ex se, cum non
dividantur in motorem et motum et quod propter
hoc necesse est, ut motor eorum sit extrinsecus et
declaravit quod motor eorum est extrinsecus cum hoc
quod sunt mota naturaliter et quod hoc in eis est per po-
tentiam naturalem quae est in eis ut moveantur ad
sua loca propria, sicut potentia existens in re ge-
nerata in substantia ad recipienda alia praedicamen-
ta, scilicet quod motor in eis est naturalis et extrinsecus
02r
et quod hic hoc quod moventur in loco provenit eis a
generante, sicut provenit qualitas propria et alia
accidentia, vult declarare quod latentia motoris isto-
rum essentialiter est propter mistionem potentiae
quam habet accidentaliter cum potentia quam
habet essentialiter. Et ideo habet duos motores
motorem accidentaliter et motorem essentialiter.
Et ideo motor qui est essentialiter admiscetur cum eo
qui est accidentaliter, ita quod existimatur quod ista mo-
vent se. Et hoc intendit declarare in hoc capitulo. Et dixit:
Et quia illud quod est in potentia etc., id est et non
est manifestum illud movens ex quo moventur
essentialiter corpora simplicia, quia potentia ad
motum dicitur duobus modis, quorum unus est
de potentia essentiali quae est in materia ex qua
generata sunt et est naturalis. Alius autem est de
potentia violenta quae est accidentalis. Deinde dedit
exemplum et dicit: Et potentia violente etc.,
verbi gratia quod ignis movetur etc., id est et exemplum
potentiae essentialis, quae non exit in actum, nisi a
motore essentialiter est potentia quae est in igne ut
moveatur ad inferius cum revertitur terra et po-
tentia, quae est in terra ut sit ignis et, ut moveatur
ad superius, quae est similis potentiae quae est in ad-
discente, ut sit sciens. Exemplum vero potentiae quae est
accidentalis est potentia quae est in ipso igne quan-
do impeditur a motu ad superius. Et potentia quae
est in ipsa terra ut moveatur ad inferius quando
impeditur. Et ista potentia est similis potentiae quae
est in sciente, quando non scit et est violenta
et quia altera istarum est essentialis et altera acci-
dentalis assimilavit essentialem potentiae quae est in
addiscente, ut fiat sciens. Et potentiam accidentalem
ei quae est in sciente quando non utitur scientia
propter aliquod impedimentum. Et hoc intendebat
cum dixit: Et addiscens est in potentia etc., id est
et addiscens antequam addiscat, dicitur esse sciens
in potentia.

Alio modo ab eo quo dicitur in eo quod
habet scientiam in tempore in quo non utitur sua
scientia quod ipsum est sciens in potentia. Prima enim est
de genere potentiae essentialis, secunda vero de
genere potentiae accidentalis. Et ideo potentia essen-
tialis indiget in hoc quod exeat in actum agente
essentialiter. Secunda autem non indiget agenti in
hoc quod exeat in actum nisi per accidens, quoniam
non est in potentia nisi propter impediens aut propter
defectum subiecti in quo agit. Verbi gratia quoniam
ignis est comburens in potentia quando non inve-
nit materiam quam comburat. Cum igitur inve-
nit materiam quam comburat, tunc fit comburens
in actu sine indigentia motoris extrinseci. Et simi-
liter ignis habet duas potentias potentiam essen-
tialem et est potentia quae est in corpore ex quo
generatur. Et potentiam accidentalem et est poten-
tia quae est in igne quando impeditur. Et ista secun-
dum quod est accidentalis indiget motore acciden-
tali e contrario primae potentiae et cum ita sit, quae-
stio igitur dicens, utrum ista corpora simplicia
moveantur in loco a motore extrinseco aut ex se.
Distinguendum est in responsione ad illam, quoni-
am motus qui est in potentia naturali et est poten-
tia quae est in re ex qua generatur corpus simplex
in quo invenitur motus necessario indiget motore
essentialiter. Et est illud quod est extrinsecum, scilicet
02v
generans. Generans enim est illud quod dat corpori
simplici generato formam suam. Et omnia accidentia
contingentia formae, quorum unum est motus in
loco. Et ideo cum forma fuerit completa in eo, com-
plebitur ubi suum debitum et alia accidentia nisi
aliquid impediat. Potentia vero ad motum quae ac-
cidit inveniri in corpore simplici, quando impeditur
in tempore suae generationis, quin moveatur ad su-
um locum naturalem ab alio impedimento, quan-
do generatur in loco extraneo aut quando exit a
suo loco naturali ab aliquo extrahente, non indiget in
hoc quod exeat in actum motore extrinseco essentia-
liter, cum sit potentia accidentalis. Et cum ita
sit et illud quod movetur essentialiter est illud in
quo est potentia vera ad motum, scilicet potentia rece-
ptionis motus, tunc illud quod movetur in rei
veritate hoc motu est materia, ex qua generatur
corpus simplex. Verbi gratia quod aer qui est in potentia
ignis et superius est illud quod movetur in rei ve-
ritate et essentialiter ad superius quando fit ignis.
Et cum distinxit potentiam accidentalem a poten-
tia essentiali, incepit proprie dicere potentiam essen-
tialem. Et dicit: Et illud quod est in potentia forte erit in
actu etc., id est et proprium est potentiae essentiali-
ter, ut non fiat in actu nisi propter motorem essen-
tialem et quod non venit ad actum nisi quando con-
gregantur duo, scilicet recipiens et agens. E contrario
potentiae accidentali quae non indiget ad hoc quod
exeat ad actum motore extrinseco, nisi per accidens,
et est recessus impedimenti. Et dixit: Forte, quoniam quando-
que congregatur agens et recipiens et nullus fit motus.

Deinde dedit exemplum potentiae essentialis natu-
ralis, et dixit. Verbi gratia quia addiscens fit sciens id est ab
eo quod est in potentia vera facit ipsum scientem
in rei veritate. Deinde dicit: Illud enim quod habet scientiam
etc. id est ille enim qui est sciens quando non uti-
tur sua scientia dicitur esse sciens in potentia alio
modo ab eo quo dicitur in addiscente esse sciens in po-
tentia antequam addiscat, scilicet quoniam illa est poten-
tia accidentalis et ista est potentia essentialis. Deinde
dicit: cum igitur fuerit talis dispositionis etc.,
id est et quando sciens fuerit sciens in actu, tunc non
indiget in sua actione motore extrinseco in actu,
sed aget sua actione nisi aliquid impediat. Et
si aliquis diceret quod si sciens quando non utitur
sua scientia est sciens in potentia eo modo quo
dicimus in addiscente esse sciens in potentia. Con-
tingeret ut sciens quando non utitur sua scientia
esset ignorans, sicut addiscens qui est sciens in po-
tentia. Et hoc intendebat cum dixit: Et si non con-
tingeret etc. Et cum declaravit quod potentia
dicitur duobus modis, scilicet de potentia accidentali
et essentiali. et quod accidentalis non indiget motore
extrinseco nisi per accidens, incepit notificare quod
potentia quae existit in lapide ad superius est de
hoc genere, scilicet accidentalis. Et cum ita sit, tunc ista
non movetur ex se scilicet essentialiter. Et dixit: Et secundum
hunc modum etc., id est et secundum modum du-
arum potentiarum quae existunt in addiscente et
sciente, inveniuntur iste duae potentiae in corporibus
simplicibus naturalibus etiam. Quemadmodum enim
discens est sciens in potentia et cum fuerit sciens
in actu operabitur sua scientia nisi aliquid impedi-
at. Similiter corpus quod est in potentia ignis aut cali-
02v
dum aut motum ad superius, cum fiet ignis in a-
ctu fiet superius in actu, nisi aliquid impediat. Deinde
dicit: Et similiter est de gravi et levi, scilicet quod potentia in eis dicitur
duobus modis dictis in addiscente et sciente. Et quod
illud ex quo generatur grave et leve est potentia
gravis autem levis in rei veritate et cum exiverit de
potentia in actum erit leve in actu aut grave in actu
nisi aliquid impediat. Et hoc intendebat cum dixit:
Quandoque enim generantur ex gravi etc. Et po-
tentia vera quae est actio levis, scilicet motus ad superius
est in gravi in actu quod est leve in posse. Et intendit
per totum hoc, quod cum potentia vera quae est ad mo-
tum istorum corporum fuerit in eo, ex quo generan-
tur. Et ista potentia non exit in actum nisi a generan-
te et agente grave aut leve necesse est ut motor isto-
rum corporum simplicium, scilicet gravis aut levis sit ge-
nerans non quod movetur ex se. Deinde dicit: Et impedimentum
accidit ei etc., id est et gravi et levi accidit ut
impediantur ab ubi quod deberent habere a generante
ea eo modo, secundum quem habent alia accidentia
quando generatum fuerit in loco extraneo. Et
impeditur illic aliquo impedimento. Et hoc intende-
bat cum dixit: Et secundum hunc modum est de
quanto et quali, id est quemadmodum potentia quae est
ad quantum et quale quae sunt propria generato
est in materia ex qua generatur, ita est de ubi pro-
prio. Et quemadmodum quantum et quale exeunt
de potentia in actum a generante, ita est de ubi quan-
do generatum fuerit non in suo loco naturali.

Deinde dicit:
Quamvis hoc etc., id est et cum fuerit dictum quod motus
ad superius corporis levis et corporis gravis ad in-
ferius fuerit a generante. Quaerendum est ab aliquo quare
motus levis est ad contrariam partem ei ad quam
movetur gravis et quare omnes partes gravis mo-
ventur ad eundem locum. Et similiter omnes partes
levis. Dicendum est ad hoc quod hoc fuit in eis natura-
liter. Et perscrutatur de hoc in libro secundo Caeli et
Mundi. Et cum opposita fuit ei haec quaestio, dedit
responsionem ad illam secundum quod pertinet ad hunc
locum. Et dixit: Et causa in hoc est etc., id est et cau-
sa in hoc quod moventur ad loca opposita, scilicet grave et le-
ve est, quia sunt nata, ut sint in locis propriis, scilicet quod esse
eorum non completur, nisi essendo in illis locis, sicut
completur per alia accidentia et propria sequentia
substantiam uniuscuiusque eorum. Et ideo dixit: Et essentia
gravis et levis est ista, scilicet quod essentia gravis et levis fa-
cit, ut leve ubicetur superius et grave inferius. Et haec
ubicatio aut collocatur in diffinitione gravis et levis
aut est actio intentionis, quae collocatur in diffinitione
eorum. Leve enim et grave describuntur per hanc a-
ctionem. Et hoc declarabitur etiam in Caelo et Mundo.
Et cum complevit omnia ista reversus est ad facien-
dum rememorationem de praedictis, et dixit: Sed grave
et leve in potentia sunt multis modis, sicut diximus,
id est quoniam dicentur per potentiam naturalem passi-
vam et violentam quae erit quando impeditur ab aliquo.
Deinde dicit: Aqua enim etc., id est aqua enim, dum est aqua,
est in potentia naturali levis et cum fuerit aer, erit
levis in actu, nisi aliquid impediat, ita quod non agat acti-
onem levis et sic invenietur in ea potentia violenta
et ista, sicut diximus distinguitur a vera potentia, quo-
niam ista est violenta et illa naturalis. Deinde dicit: Secundum
hunc modum etc., id est et illud quod est in potentia
aliquod quale cum transmutatum fuerit de potentia
03r
in actum, tunc illud quale aget suam actionem, nisi
aliquid impediat, sicut addiscens, quando fuerit sciens.
In actu aget enim actionem discentis nisi aliquid im-
pediat. Et similiter aqua cum fuerit aer aget acti-
onem aeris, nisi aliquid impediat, id est ubicabitur su-
perius. Deinde dicit: Illud autem quod aufert impedimen-
tum etc. Et intendit quod istud est movens per
accidens non essentialiter. Deinde dedit exemplum et
dixit: Verbi gratia si aliquis homo etc., id est verbi gratia si
aliquis homo aufert columnam sustentantem pon-
dus, tunc ille homo movebit illud pondus ad infe-
rius et cadet illud ponderosum ad inferius per ac-
cidens. Et similiter quando aufert lapidem positum
super utrem inflatum, ille homo dicitur movere illum
utrem per accidens. Et dicitur movere per accidens,
quia ista potentia est violenta, scilicet potentia impedi-
ta. Deinde dicit: Quemadmodum pila etc., id est quemad-
modum quando proiiciens proiecit pilam ad pari-
etem et reflectitur ab eo, non dicitur quod paries mo-
vet illam illo motu reflexo per se, sed proiiciens. Et
paries si dicatur movere dicitur per accidens. Et
ita dicitur illud quod aufert impedimentum mo-
vere lapidem per accidens et quod generat ipsum
movere ipsum essentialiter. Et cum complevit hanc
declarationem fecit rememorationem de hoc. Et di-
xit: Declaratum est igitur etc., id est declaratum est
igitur quod nullum corporum simplicium naturalium,
scilicet quod terre et ignis et ceterorum movet se propter
hoc quod in eo est principium quo moveat se, et hoc
essentialiter non accidentaliter. Sed in eo est essen-
tialiter principium receptionis, ut moveatur ab ex-
trinseco non principium actionis, nisi per accidens.

*[Vetus:] Si igitur omnia, quae moventur aut
natura moventur aut extra naturam
vel violentia et quae vi et extra naturam
omnia a quodam et ab alio, eorum
quae natura iterum quaecumque a se i-
psis moventur ab aliquo moventur
et quae non a se ipsis ut levia et gravia
aut enim a generante et faciente le-
ve et grave aut impedientia et pro-
hibentia solvente, omnia ergo quae
moventur ab aliquo alio utique
movebuntur. Hoc autem dupliciter,
aut enim non propter se ipsum est
movens, sed propter alterum quod mo-
vet movens aut propter se ipsum.
Et hoc aut movens ex se primum post
ultimum aut per plura media, ut baculus
movet lapidem et movetur a manu
mota ab homine. Hic autem non
amplius est quo ab aliquo moveatur.
Utrumque igitur movens dicimus et
ultimum et primum moventium secundum
magis primum. Id enim movet ulti-
mum sed non hoc primum. Et sine
quidem primo ultimum non mo-
03r
vebit. Illud autem sine hoc, ut ba-
culus non movetur, nisi moveatur
ab homine.
[Scotus:] Et cum omnia mota aut moventur
naturaliter aut extra naturam et vi-
olente et omnia mota violente et
extra naturam moventur ab ali-
quo et alio. Et ea quae moventur na-
turaliter et ex se moventur ab alio eti-
am. Et similiter ea quae non moventur
ex se, ut gravia et levia moventur aut
ex transmutante et agente leve aut
grave aut ex auferente impedimen-
tum. Necesse est igitur, ut omnia mo-
ta moveantur ab alio. Et hoc duobus
modis. Motor enim aut non per
se movet motum, sed quia aliud
movet ipsum ita quod ipse moveat per
se. Et iste motor aut erit primum post
illud aliud aut erit medium plus
quam unum. Verbi gratia quod baculus mo-
vet lapidem et movetur a manu et
manus ab homine. Homo autem non
movetur ab aliquo. Et nos dicemus
in omnibus eis movere, scilicet in primo
et postremo, sed primum est dignius.
Primum enim movet postremum, et
non postremum primum. Postremum
igitur non movet sine primo. Primum
vero movet sine postremo, verbi gratia quod
baculus non movetur, si manus non
moverit*.
Existimatur quod capitulum praedictum ante proxi-
mum intendit, quod Aristoteles intendit per ipsum, quod omne
motum habet motorem. Et ideo dimisit Themisti-
us declarationem eius quae est in principio septimi
et contentus est in hac declaratione hic. Et opina-
tus est eam esse magis certam quam prima, cum
illa quae est illic est signum. Ista autem existimatur
esse inductio. Et videtur quod inductio non sufficit in
hoc et maxime apud ponentes hic esse aliquid quod
movet se, sicut ponit Plato. Et videtur mihi quod ipse
intendit per hanc declarationem hic dissolvere quae-
stionem accidentem in propositione dicente, quod omne
motum habet motorem ex motis simplicibus. Ista
enim apparent moveri per se, cum fuerint extra
sua loca naturalia et sunt simplicia non divisibilia,
scilicet quod motor in eis est ipsum motum.

Ista igitur quia
faciunt dubitare in hac quaestione secundum quod
Aristoteles dixit in principio septimi. Ideo incepit illic. Et
demonstravit hanc propositionem, scilicet quod omne mo-
tum habet motorem. Sed non dissolvit illic quaestio-
nem accidentem in eis ex his simplicibus. In hoc
autem loco dissolvit illam questionem et declaravit
quod ista moventur ab extrinseco et quod non moventur
03v
ex se nisi per accidens. Et sic complevit sermonem
suum in hoc, quod omne motum movetur ab aliquo.
Et ipse post perfectae perscrutabitur de hoc, scilicet decla-
rando, quod impossibile est ut aliquid moveat se. Et
dicit: Et cum omnia etc., id est et cum declaratum
sit quod cum omne motum aut movetur violente aut
naturaliter et illa quae moventur naturaliter aut
moventur ex se, scilicet habentia animas, aut erunt cor-
pora gravia et levia, et iam apparuit in istis tribus
modis moveri ab aliquo alio. Illa autem quae mo-
ventur violente et gravia et levia moventur a mo-
tore extrinseco. Alia autem moventur a motore exi-
stente in eis, ergo necesse est ut omne motum
moveatur ab aliquo alio. Et intendebat quod ista pro-
positio declarata est hic perfecte, cum quaestio, quae
accidit in ea ex corporibus gravibus et levibus
sit dissoluta. Et demonstratio facta sit de ipsa in
principio septimi, non quia inductio qua utitur
hic sit sufficiens in hoc. Inducti enim in qua non
percipitur quod praedicatio est essentialis non dat cer-
titudinem naturalem, licet inducantur in ea omnia
particularia. Et cum verificavit hanc propositio-
nem et est quod omne motum movetur ab alio, ince-
pit declarare quod illa quae moventur in loco reducun-
tur ad aliquod motum ex se et dixit: Et hoc duobus
modis etc., id est et cum declaratum sit quod omne
motum habet motorem et est manifestum quod mo-
tores sunt duobus modis aut quod motor movet
motum, quia aliud extrinsecum movet ipsum aut
quia motor movet non quia aliud movet ipsum.
Et ista propositio est manifesta per se. Deinde in-
duxit aliam propositionem et dixit: Et iste motor
etc., id est et omnis motor aut erit primus motor,
quia movet postremum motum, scilicet motum sequens
aut erit illic medium inter primum motorem et inter
postremum motum et istud medium aut erit unum
aut plusquam unum. Et intendit per primum moto-
rem illud quod non movet, quia aliud movet ipsum,
sed per se. Et per medium illud quod movet quia
aliud movet ipsum. Et ideo praedixit quod omnis mo-
tor aut movet per se aut per aliud. Sunt igitur tria
primus motor, et medius motor quod est motum, et
postremum motum quod non movet omnino, verbi gratia
quod baculus movet lapidem et manus baculum et
homo manum. Deinde dicit; Homo vero etc., id est homo
vero in hoc exemplo est primus motor. Et intendit
per hominem virtutem moventem manum hominis,
et medius motor est manus et baculus, et postremum
motum est lapis. Deinde dicit: Et nos dicimus in eis etc.,
et intendit in primo medio. Et hoc intendebat
cum dixit scilicet postremo. Deinde dicit: Sed dignius est pri-
mum, id est sed dignius est movere primum. Deinde dicit: Ipsum
enim movet postremum, non postremum primum,
id est quoniam primum non indiget secundo, ut sit mo-
tor secundo, sicut secundum medium indiget ut sit
motor primo. Et ideo medium non est motor in actu,
nisi per primum. Primum igitur est primus illo secundum
naturam et secundum causam, secundum naturam
autem, quia cum aufertur aufertur medium. Et
cum fuerit, non sequitur ut sit medium, sed cum
fuerit medium, sequitur quod primum sit necessario.

*[Vetus:] Si igitur necesse est omne quod movetur ab
aliquo moveri. Et hoc aut ab eo, quod
03v
movetur aut ab alio aut non. Et si
quidem ab alio, quod movetur, necesse
est aliquid esse movens, quod non sit
ab alio primo. Si autem huiusmodi
est primum, non necesse est alterum.
Impossibile est enim infinitum abi-
re movens et quod movetur ab alio
ipsum. Infinitorum enim est nihil
primum. Si igitur omne, quod mo-
vetur ab aliquo movetur, primum
autem movens movetur non quidem
ab alio, necesse est primum a se ipso
moveri.
[Scotus:] Si igitur est necessarium, ut omne
motum moveatur ab alio et ut mo-
tus eius sit ab alio aut ita quod non sit
motum aut ita quod sit motum et si
motus eius fuerit ex alio moto, ne-
cesse est hic esse primum motorem
qui non movetur ab alio. Et si non,
sequitur si primum fuerit huiusmodi ut
postremum sit necessario. Impossibi-
le enim est hoc procedere in infinitum
hoc quod motum sit motum semper
ex alio. Infinita enim non habent
principium omnino. Si igitur omne
motum movetur ab alio et primus
motor movetur, sed non movetur
ab aliquo, sequitur necessario ut
moveatur ex se*.
Cum posuit quod omne motum habet motorem et
posuit secundo, quod omnis motor aut movet, quia
aliud movet ipsum, aut movet, quia ipsum mo-
vet et movetur, et posuit tertio, quod motor est duo-
bus modis, primus et medius inter primum et ipsum
motum, et posuit quarto quod primus motor prior est
naturaliter medio, vult congregare istas duas pro-
positiones in duobus syllogismis hypotheticis, quo-
rum unus est divisus et alius continuus et con-
cludere ex hoc illud quod intendit concludere. Et est
quod moventia quae moventur in loco reducuntur ne-
cessario ad motum ex se quod est primum moventium
quae moventur et dixit: Si igitur est necessarium etc.,
id est si igitur est necesse quod omne motum habet
motorem alium a se in esse, ut declaratum est in
septimo et completum in hoc tractatu, necesse est
ex hoc, ut omnis motor qui movetur aut mo-
vetur ex se aut ex motore extrinseco, et motor ex-
trinsecus aut movet ita quod movetur aut movet et
non movetur, sed impossibile est ut moveatur a
motore extrinseco, qui non movetur. Ergo necesse
est ut moveatur a motore et moto. Et ipse dimi-
nuit a syllogismo divisio unum extremum trium,
scilicet ut moveantur ex se, quia hoc intendit declarare.
Et similiter diminuit destructionem alterius partis
04r
et est quod illud quod movetur ab extrinseco, impossi-
bile est ut moveatur a motore, qui non movetur,
nisi per accidens, sicut fuit dictu in auferente im-
pedimentum et generante in rebus naturalibus.
Et cum conclusit ex hoc syllogismo quod illud quod
movetur ab alio necesse est, ut moveatur a motore
qui movetur, induxit syllogismum hypotheticum
continuum, cuius antecedens est pars verificata ex
duabus partibus syllogismi divisivi. Et dixit: Et si
motus eius est ab alio qui movetur etc. Deinde
dicit: Et si non sequitur etc., id est et istud est necessa-
rium, quia cum postremum fuerit, sequitur ut primum
sit. Et si non sequitur, cum primum fuerit, ut po-
stremum sit. Deinde dicit: Impossibile enim est etc., id est
et cum manifestum est per se expositis, quod cum
primum non fuerit, non erit postremum nec medium,
quoniam medium non movet sine primo. Dicamus
quod impossibile est, ut media procedant in infinitum,
immo necessarium est ipsa pervenire ad motum quod
movetur ex se non ab aliquo extrinseco. Deinde ince-
pit declarare modum istius consecutionis et di-
xit: Infinita enim non habent primum, id est et cum
posuerimus quod media sunt infinita, scilicet quod motum mo-
vetur semper ab alio extrinseco et illud aliud etiam
movetur a motore quod movetur etiam ab alio
extrinseco, tunc impossibile erit illa media habere
primum. Et cum primum non fuerit, non erit po-
stremum, quoniam cum extremum esse sequitur,
primum esse sicut diximus. Manifestum est quod cum
primum non fuerit, sequitur quod postremum non sit.
Et cum declaravit, quod necesse est in rebus, in quibus
inveniuntur plures motores, ut in eis sit primum
motum ad quod reducuntur, incepit declarare quod
istud motum primum debet esse motum ex se. Et dicit:
Si igitur omne motum etc., id est et cum posueri-
mus quod omne motum habet motorem. Et posueri-
mus quod primus motor necesse est, ut moveatur quan-
do movet in loco, quia est corpus. Necesse est ut mo-
veatur ex se, id est per principium existens in eo, cum
sit impossibile, ut moveatur a motore extrinseco
quod est contra positum.

*[Vetus:] Amplius autem et hic ipsam eandem
rationem est aggredi. Omne enim mo-
vens aliquid quidem movet et ali-
quo movet, aut enim se ipso movens
movet aut ab alio ut homo ipse aut
baculo aut ventus proiecit, quia
aut ipse aut lapis quem movit. Im-
possibile autem movere est, si non
ipsum id movente et agente quo mo-
vet, sed siquidem ipsum se ipsum
movet, non necesse est aliud esse,
quo movet sed se ipsum movet. Si
vero sit alterum id, quod movet, est
aliquid, quod movebit non quodam alio,
sed se ipso aut in infinitum abibit.
Si ergo quod movetur movet, necesse
est stare et non in infinitum ire. Si enim
baculus movet eo, quod movetur a
04r
manu et manus movet baculum, si
autem et hanc aliud movet et hunc
alterum aliquod movens, cum
autem aliquo moveatur semper alterum,
necesse est prius se ipsum mo-
vens. Si enim moveatur quidem hoc
non aliud autem movens ipsum
sit, necesse est ipsum se ipsum movere,
quare et secundum hanc rationem,
quod movetur aut mox ab ipso
movente movebitur aut venit ali-
quando in huiusmodi.
[Scotus:] Et possibile est etiam hoc idem de-
clarare secundum hunc modum.
Motor movet aliquid et per aliquid.
Motor enim aut movet aliquid per
se aut per aliud, verbi gratia quod homo aut mo-
vet se aut per baculum, et occurrit a-
liquid ut ipse ventus aut lapis
quem elevat ventus. Et impossibile
est, quod moveat illud per quod movet
sine eo, quod movet se. Sed si aliquid
movet se non est necesse, ut cum eo
sit aliquid aliud per quod movet
et si aliquid aliud sit per quod movet,
necessario erit illic aliquid movens
etiam non per aliquod sed per se. Et
si non, procederetur in infinitum. Si
igitur motum movetur ab aliquo,
necesse est ut hoc cesset et non proce-
dat in infinitum baculus, si movet
movetur a manu et manus movet
baculum. Et si manus movetur ab
aliquo alio, tunc movens baculum
erit aliquid aliud. Si igitur fuerit hic
semper aliquid aliud, quod movet per
aliquod necesse est, ut aliquid sit
prius quod movet se. Si igitur hoc
movetur et non ab alio, sequitur
necessario ut ipsum moveat se, secun-
dum igitur hunc modum etiam se-
quitur necessario, ut illud quod
movetur aut movetur ex motore
sui sine medio aut veniet post ad
talem motorem*.
Iste est modus declarationis alius a primo, sed
non differt a prima declaratione, nisi in modo uten-
di quibusdam propositionibus non in se ipsa. In pri-
ma enim declaratione posuit quod motor est duobus
modis, primus scilicet et medius et quod medius non mo-
vet sine primo. Deinde declaravit ex hoc quod medii
impossibile est, ut procedant in infinitum. Et cum
04v
primus non fuerit, non erit postremus. In hac autem
declaratione posuit, quod omne quod movet aliquid
aut ipse per se, id est sine instrumento, aut per instrumen-
tum. Et ista propositio est in loco primae proposi-
tionis in qua dictum fuit in prima declaratione,
quod omnis motor aut est primus aut medius inter
motorem et motum, scilicet postremum. Et manifestum est
quod illa propositio et ista sunt duae secundum modum,
sed eaedem secundum subiectum. Deinde posuit se-
cundo, quod illud per quod movet motor non movet
sine motore, id est quod instrumentum non movet sine eo
quod movet instrumentum. Et ista propositio est in
hac demonstratione loco illius, in qua dictum fuit
in prima declaratione, quod medium impossibile est
ut moveat sine primo. Et sunt, sicut diximus, eaedem
in subiecto et duae secundum modum.

Deinde cum
coniunctum fuerit huic, quod motor qui movet ita quod
movetur aut ab extrinseco aut ex principio in eo
est illud per quod movet motor concluduntur duae
conclusiones, quarum una est quod primus motor qui
movetur movetur ex se. Et secunda quod primus mo-
tor non movetur omnino. Et ideo necesse est ut non
sit corpus. Et declaratio inducitur sic: Si sunt hic mo-
ventia quae moventur ex aliis ex extrinseco, necesse
est ut perveniat ad motorem qui movetur ex se aut
ad motorem qui non movetur omnino neque ex se
neque ex alio, quoniam si non pervenerint ad haec
duo tunc erunt instrumenta infinita. Et cum fuerint
instrumenta infinita, non erit illic motor qui utatur
eis, quod est contra positum. Si igitur posuerimus in
hac demonstratione quod omnis motor qui movetur
ab extrinseco est instrumentum, concludetur ex hac
demonstratione quod est necesse ut hic sit motum ex
se in loco. Et tunc ista conclusio erit eadem cum conclu-
sione primae demonstrationis. Et si posuerimus quod omnis
motor qui movetur ex extrinseco aut ex principio
in eo est instrumentum, concludetur hic esse primum
motorem qui non movetur omnino. Et ista est alia
conclusio ab ea quam conclusit in prima demonstra-
tione. Et nos perscrutabimur quam istarum intendit
Aristoteles concludere in hac demonstratione et dixit: Et
possibile est declarare etc., apparet ex hoc quod
illud quod intendit declarare per hunc sermonem
est illud quod declaravit in prima declaratione, scilicet quod
moventia quae moventur in loco reducuntur ad mo-
torem, qui movetur ex se. Et possibile est, ut in hoc
sermone sit aliquis pertransitus et erit conclusio isti-
us demonstrationis primitus hic, quod moventia quae mo-
ventur in loco reducuntur ad motorem qui non mo-
vetur essentialiter ex se. Et sequitur ex hoc aliquid
quod movetur ex se esse, scilicet compositum ex corpore
per quod movet, scilicet instrumentum et ex hoc motore
qui non est corpus. Corpus enim impossibile est, ut mo-
veat in loco sine eo quod movetur essentialiter. Et cum
narravit, quod possibile est declarare illud quod prius de-
claravit per aliam declarationem, incepit proponere
propositionem istius declarationis secundae et dixit:
Omnis motor etc., id est omnis motor movet aliquod
necessario aut per se aut per aliud, id est per instrumentum.
Et hoc manifestum est ex hoc per quod exposuit sermo-
nem suum, cum dixit: Motor enim aut movet aliquid
per se aut movet per aliud. Si igitur intellexerimus per
aliud aliquid distinctum a motore, tunc motum ex
se collocatur in eo quod movet per se non per aliud.
04v
Et tunc ista demonstratio inducet nos ad motum ex
se. Et si intellexerimus ex motu per aliud numeratio-
nem tantum, tunc illud quod movet per se non per
aliud, est motor qui non movetur omnino. Motum
enim ex se componitur ex motore et moto. Motor
igitur qui est in eo movet motum prius per se, scilicet
corpus. Et movet illud quod est subprimo moven-
te mediante alio, quod est primum motum. Verbi gratia quod
anima in animali est movens per se, cum movet
corpus animalis sine medio, id est sine instrumento. Et
movet illud quod est extra corpus animalis per in-
strumentum quod est corpus animalis, sed exemplum
eius sonat magis secundum primam expositionem.
Et hoc est quod dixit, verbi gratia quod homo, id est aut movet a-
liquid per se aut per baculum. Hic igitur posuit illud
per quod movet distinctum a primo motore et po-
suit motorem per se illud quod non indiget instru-
mento extrinseco. Et secundum hoc ista declaratio
concludet illud idem quod prima declaratio conclusit.
Deinde dicit: Et proiicit aliquid aut ipse ventus etc.,
et istud est exemplum confirmans hunc intellectum.
Et intendit quod ventus aliquando movet aliquid per
se. Et quandoque movet aliquid mediante lapide
quem elevat et potest aliquis quaerere de vento, utrum
sit de numero eorum quae moventur ex se aut de
numero eorum quae moventur naturaliter et simili
ter quaerere de motu ferri ad magnetem, utrum ferrum
in hoc motu movetur ex se aut ex alio. Et est ma-
nifestum quod ventus est de genere eorum quae moven-
tur naturaliter, cum non movetur nisi a generan-
te ipsum.

Et in hoc loco induxit exemplum large. Et
similiter ferrum est quoquomodo de numero eorum
quae naturaliter moventur, cum non movetur a
generante, nisi per alterationem quam acquirit me-
diante aere a magnete. Et ideo quando complexio
magnetis transmutatur non attrahit, sicut accidit
ei quando confricatur cum aliis ut dicitur. Et hoc
manifestum est in lapide qui non attrahit paleas
donec calefiat. Et cum posuit quod motor est duobus
modis, scilicet qui movet per se et motor qui movet per
aliud id est per instrumentum, posuit secundam pro-
positionem. Et dixit: Et impossibile est ut moveat etc.,
id est et impossibile est ut illud, per quod movet
motor, moveat sine illo quod movetur ex se. Et hoc
demonstrat quod ipse ponit motum per se de genere mo-
toris per se, scilicet sine instrumento. Deinde narravit quod mo-
tor per se praecedit naturaliter motorem per aliud
et dixit: Sed si aliquid fuerit quod moveat se etc.,
id est et illud quod movet per se si ponatur esse, non
sequitur ut motor per aliud sit, sicut sequitur cum
motor per aliud fuerit ut motor per se sit. Et ista
est dispositio prioris naturaliter. Et cum posuit
has duas propositiones, incepit concludere illud
quod intendebat concludere. Et dixit: Si igitur fue-
rit aliquid aliud etc., id est si igitur fuerit positum
hic aliquis motor, qui movet quia aliud movet ipsum.
Et illud aliud movet quia aliud movet ipsum,
etiam necesse est ut ibi sit aliquid quod movet, non
quia aliquid aliud movet ipsum ex extrinseco, sed
quia ipsum movet se ipsum. Et impossibile est, ut mo-
ventia quae moventur ex aliis procedant in infinitum.
Deinde induxit exemplum de hoc et dixit: Si igitur mo-
tor movetur ab alio, necesse est ut hoc cesset et non
procedat in infinitum, id est si igitur motor movetur
05r
ab alio motore et tunc movet ipse. Et ille alius mo-
tor etiam est talis, scilicet quod non movet, nisi moveatur
ab aliquo extrinseco, necesse est ut hoc cesset. Et non
procedat in infinitum. Deinde dedit exemplum et dixit:
Baculus enim etc., id est si igitur hic est semper
aliquid aliud quod movet, necesse est ut hic sit pri-
us aliquid quod movet se. Verbi gratia quod si baculus
movet lapidem et non movet ipsum donec movea-
tur et manus etiam non movet, nisi moveatur ab
aliquo alio, tunc ille qui est baculi motor in rei ve-
ritate est aliquid aliud a manu. Manus enim et
baculus in hoc sunt in eodem ordine. Et hoc inten-
debat cum dixit: Si igitur movet manum aliquid
aliud, tunc movens baculum erit aliquid aliud, id est
praeter manum. Deinde dicit: Si igitur hic est aliquid aliud,
id est aliud motor praeter manum, necesse est ut hic sit
aliquid prius quod movet se, id est necesse ut hic sit
motor prior naturaliter manu qui movet se. Et iste
est homo. Et quod est tale in rei veritate est calor
naturalis. Et hoc est necesse, quoniam iam posuit
quod cum illud per quod est movere fuerit, necesse
est ut primus motor sit. Et cum primus motor fue-
rit impossibile, est ut moventia quae moventur pro-
cedant in infinitum. Et dixit: Si igitur hoc movetur
et non movetur ab alio aliquo sequitur necessario
ut ipse moveat se. Adversarius enim aut concedet,
quod iste primus motor movet et non movetur, aut
ponet, quod non movet, nisi moveatur, si igitur concesse-
rit primum. Hoc est quaesitum si non concesserit, tunc
necesse est ut concedat primum motorem entium
esse qui movet se. Et ideo dixit: Post secundum igitur
hunc modum etc., sequitur ergo necessario
ex hoc ut omnem motum aut movetur a moto per
se aut reducitur ad talem motum.

*[Vetus:] Iuxta autem haec dicta et si inten-
dentibus contingent eadem haec, si
vero ab eo quod movetur, movetur
omne quod movetur aut hoc re-
bus inerit, sed secundum accidens,
quare movet quod quidem movetur,
non tamen propter id quod move-
tur ipsum aut non, sed per se. Primum
quidem igitur si secundum accidens
non necesse est movere, quod move-
tur. Si autem hoc est, manifestum est,
quod contingit aliquando nihil moveri
eorum, quae sunt. Non enim necessa-
rium est accidens, sed contingens non
esse. Si igitur ponamus possibile esse,
nullum impossibile accidit, falsum
autem fortassis. Sed motum non esse,
impossibile est. Ostensum enim hoc
prius est, quoniam necesse est semper
motum esse.
[Scotus:] Et hoc idem sequitur, si posuerimus
considerationem secundum hunc
modum, quoniam si omne motum
05r
movetur a moto, tunc necesse est aut
ut hoc accidat rebus per accidens,
ita quod res et si non movet, nisi
moveatur sed tamen non quia mo-
vetur aut ut non sit ita. Sed hoc
est essentialiter. Primo vero si fuerit
per accidens, non sequitur necessa-
rio, ut motor moveatur et si ita fue-
rit. Manifestum est quod est possibile in
aliqua dispositione ut nullum ens
moveatur et hoc erit per accidens. Non
igitur est necessarium, sed potest quin
sit. Si igitur nos posuerimus illud
quod est possibile quod non sit, nullum
sequitur impossibile, sed forte fal-
sum, sed defectus motus ita quod nul-
lus motus sit est impossibile. Iam
enim declaravimus quod necesse est ut
semper sit motus*.
Cum iam declaravit, quod primum motum in mundo
debet esse motor, per quem movetur motum ex
se, primum non motum omnino neque accidentaliter
neque essentialiter, quoniam si fuerit motum altera-
tio istorum modorum, non erit motor primus, ince-
pit declarare declaratione propria, quod impossibile
est ut sit motum per accidens, sicut est dispositio
in motoribus et motis ex se quae sunt hic, scilicet genera-
bilibus et corruptibilibus. Et dixit: Et hoc idem
sequitur, si posuerimus etc., id est quod primus motor
totius non movetur per accidens, sicut est disposi-
tio in animalibus, quae sunt hic. Deinde dicit: Quoniam si
omne motum etc., id est quoniam si omne motum
movetur a motore, qui movetur necesse est aut ut
motus existens in motoribus accidat motoribus
per accidens, ita quod cum aliquid moverit et mo-
vebitur non movebit secundum quod movebitur, sed
hoc fuit in eo per accidens. Et tacuit illud quod
sequitur ex hoc, quoniam fuit manifestum. Et est
quod si moverit quando movet est in eo per accidens,
necesse est ut sit hic motor cui non accidat hoc et
maxime primus. Deinde dicit: Aut ut non sit ita, sed hoc
est essentialiter, id est aut ut moveri motoris non est per
accidens sed essentialiter, ita quod motor in eo quod
est motor non movet nisi moveatur. Deinde dicit: Primo
vero etc., id est et si hoc fuerit necessarium in mo-
vere motoris in hoc quod motor moveat et si posuerimus
motorem talem moveri per accidens, sicut est dispo
sitio in anima cum animato. Et cum non est, necesse
ut movere istius motoris sit semper et necessario, sed
possibile est ut in aliqua hora non moveat. Deinde dicit: Et
si fuerit ita manifestum est etc., id est et si moveri
primi motoris totius est necessarium in suo movere
et si fuerit motum per accidens, manifestum est quod possi-
bile est, ut iste motor primus non moveat. Et si hoc
fuerit possibile et motus omnium entium sit a primo
motore, possibile est in aliqua hora, ut nihil moveatur.
Deinde incepit declarare quomodo sequitur hoc et dixit:
Quod enim est per accidens non est necessarium etc.,
id est cum posuerimus, quod iste motor non movet, nisi
05v
moveatur et posuerimus ipsum moveri per accidens,
possibile est ut aliqua hora veniat in qua non move-
bitur, quod enim est per accidens non est semper neque
necessarium. Et cum fuerit possibile, ut non moveatur,
erit possibile, ut non moveat, cum sit ita quod suum
moveri est necessarium in suo movere. Deinde dicit: Et si
posuerimus quod est possibile etc., id est et si posueri-
mus illud quod est possibile ut non sit, non sequitur
falsum impossibile, sed falsum possibile. Et ex falso
possibili, non sequitur impossibile, ut dicitur in Ana-
lecticis. Deinde dicit: Sed defectus motus etc., id est sed
defectus motus in aliqua hora, qui sequitur ex hac
positione est impossibilis. Declaratum est enim in
principio istius tractatus, quod est hic motus aeternus
semper. Illud igitur quod est possibile, scilicet quod primus
motor est possibile quod non moveat in aliqua hora
est impossibile. Et illud ex quo sequitur impossibile,
est impossibile. Et est quod primus motor non movet
nisi moveatur per accidens et quia non recte est
impossibile ut ponatur quod primus motor movetur
essentialiter. Et hoc est manifestum ex praedictis, ta-
cuit hanc divisionem et est per destructionem eius com-
plebitur demonstratio.

*[Vetus:] Et rationabiliter sic accidit: Tria enim
necesse est esse, quod movetur et movens
et quo movet, quod quidem igitur
movetur, necesse est moveri. Movere
autem non necesse, sed quo movet
et movere et moveri. Communicat
enim hoc simul et secundum idem
esse ei quod movetur. Manifestum
est enim in moventibus secundum
locum. Tangere enim necesse est ad in-
vicem, sicut usque ad aliquid. Movens
autem sic sicut, quod esse non quo mo-
vet immobile, quoniam autem vi-
demus ultimum, quod moveri quidem
potest. Motus autem principium non
habet, quod movet et movetur quidem
ab alio autem, sed non a se ipso, sed ra-
tionabile est, ut dicamus, necessarium
tertium esse, quod movet quidem, cum
sit immobile, unde Anaxagoras re-
cte dicit intellectum impassibilem
firmans et immixtum esse, quoniam
quidem motus principium ipsum
esse facit, sicut enim utique solum
movebit, cum sit immobile et im-
perabit, cum sit immistus.
[Scotus:] Et de necessitate sequitur hoc: Necesse
est enim tria esse, motum et motorem
et per quod movet, motum autem
necesse est ut moveatur, et non est
necesse, ut moveat illud autem per
quod movet motor necesse est, ut
05v
moveat et ut moveatur istud etiam
transmutatur. Et cum hoc est con-
iunctum cum moto et hoc manife-
stum est in motoribus in loco, quia
necessario sunt contracta in aliquo
spatio, quod autem movet, non quia est
illud per quod fit movere, non mo-
vetur omnino. Cum igitur inveni-
mus postremum et est illud quod
movetur, sed in eo non est principi-
um motus et invenimus aliquid
quod movetur, sed non ex alio, sed
ex se et est primum non ratione, ne-
cesse est ut tertium etiam sit. Et est il-
lud quod movet et non movetur.
Et ideo Anaxagoras etiam bene di-
xit, cum dixit quod intelligentia non
movetur neque recipit passionem. Nec
admiscetur cum alio, cum posu-
erit ipsam principium motus. Secun-
dum enim hunc modum solum erit
motor, scilicet ut sit non motum. Et secun-
dum hunc modum erit dominans, scilicet ut
sit non admistum*.
Id est et recte sequitur hoc, scilicet ut primus motor non
moveatur omnino neque per se neque per accidens
ex hoc quod dicam. Deinde incepit inducere propositiones
quibus utitur in hac declaratione et dixit: Necesse
est enim etc., id est manifestum enim est per se quod
in rebus quae attribuuntur motui sunt tria gene-
ra, scilicet motor, et illud per quod movet motor, et est
illud quod sequitur motorem, et motum. Verbi gratia in
animali, quoniam motor est anima, illud autem per
quod movet iste motor est musculus aut calor na-
turalis, qui est in lacertis. Motum autem est corpus.
Deinde incepit dicere propria uniuscuiusque istorum ge-
nerum trium. Et deinde motum autem necesse est ut mo-
veatur etc., id est motum autem quod est tertium
non est necesse ut moveat quando movetur, sed
forte movet et forte non. Et sequitur ex hoc quod po-
stremum motum in mundo nihil movet omnino. Et
si non, procederetur in infinitum. Et cum dixit illud
quod est proprium postremo motori, incepit dicere
illud quod est proprium ei per quod movet primus
motor, scilicet instrumento. Et dixit: Et illud per quod mo-
vet necesse est, ut moveat et ut moveatur, id est et pro-
prium est ei per quod movet motor ut moveat et
ut moveatur in simul. Deinde incepit declarare quod neces-
se est in hoc ut moveatur quando movet et dixit.
Hoc enim etiam transmutatur, quoniam hoc non
movet, nisi quando primus motor movet ipsum,
necessario sequitur ut quando movet moveatur.
Deinde dicit: Et cum hoc est coniunctum cum moto etc.,
id est et cum hoc apparet quod illud per quod mo-
vet primus motor, movetur quando movet postre-
mum motum, quia tangat illud postremum motum.
Et hoc manifestum est in eis quae moventur in loco.
06r
Apparet enim quod motum non transfertur nisi transferatur
cum eo coniunctum per aliquod spatium. Et dixit, quod
hoc apparet in motis in loco, quoniam illud per
quod alterat primum alterans existimatur in pluri-
bus non alterari, sicut manus mortificatur median-
te rete piscis rachada vel rabada noti. Et sicut sol ca-
lefacit aerem mediantibus corporibus caelestibus et dicit ali-
quod spatium et non dixit totum spatium, quia apparet
quod instrumentum per quod fit movere forte associa-
tur moto usque ad finem motus. Et forte associatur
ei per aliquod spatium, sicut corda quae dirigit sa-
gittam et manus quae proiicit lapidem.

Et cum in-
duxit propria postremi et medii, induxit proprium
primi. Et dixit: Illud autem quod movet etc.,
id est et est proprium ei quod movet per se, non quia
movet per aliud hoc, ut non moveatur omnino.
Et intendit hanc dispositionem esse in primo moto-
re totius. Et hoc nititur declarare ex hoc sermone.
Et cum posuit hanc conclusionem positione, ince-
pit declarare quomodo sequitur a propriis moti
et eius per quod movetur cum eo quod est proprium etiam
primo secundum quod est primus motor totius et di-
xit: Cum igitur invenimus etc., id est et cum in-
venimus postremum in mundo et est motum separa-
tum a motore, cum sit proprium huic ut non mo-
veat. Et invenimus illud per quod est motus istius
postremi moti pervenire in mundo ad motum ex
se, scilicet a motore in eo quod est primum et principium
totius. Et primum secundum quod est primum, non
debet esse prius eo quod est post solummodo secun-
dum diffinitionem, sed secundum esse et diffinitio-
nem e contrario dispositioni in motore, per quem moven-
tur mota ex se, scilicet generabilia et corruptibilia, ne-
cesse est ut iste motor sit separatus a moto omni-
no, non sit motum omnino et ut sit separatus a mo-
to, quoniam cum aliquid fuerit compositum ex duo-
bus oppositis quorum utrumque existit per se et
alterum eorum fuerit separatum a reliquo, necesse
est ut relicum sit separatum, verbi gratia quod si terra et aqua
sunt separata in misto et utraque earum existit per
se, scilicet quod neutrum est necessarium in esse alterius. Et
aqua fuerit abstracta a terra in aliquo loco, necesse
est, ut terra sit abstracta ab aqua in aliquo loco,
sunt enim duo extrema et medium. Cum igitur
alterum extremum fuerit, necesse est ut aliud sit.
Et similiter est de primo motore cum mediis et po-
stremo moto. Media enim licet sint lura eandem habent
naturam, scilicet illud per quod fit motus. Sunt igitur in
secundo ordine sequente primum motorem. Et mo-
tum est in tertio ordine. Si igitur non fuerit dictum
quod primus motor necesse est, ut sit existens per se,
non sequitur ex hoc quod postremum movetur et non
movet hoc, quod primum moveat et non moveatur
et ideo addidit illis duobus propriis, quod posuit
quod primum et principium, secundum quod est prin-
cipium, est separatum in esse non in diffinitione. Cum
igitur posuerit ipsum esse separatum in esse cum
illis duobus propriis motis moti et eius per quod
fit motus, declarabitur tunc tertium proprium quod
est quaesitum in primo motore. Et non sufficit in hac
declaratione quod primus motor sit separatus in esse,
quoniam potest aliquis dicere, licet sit separatus in
esse, tamen est mistum cum eo quod movetur ab
eo tali mistione quod non potest evadere cum move-
06r
atur cum motu moti, sicut si aliquis dixerit quod ele-
menta numquam inveniuntur nisi mista. Cum igitur
fuerit positum proprium postremi et est ipsum esse separatum
a motore, tunc verificabitur proprium primi princi-
pii secundum quod est motor, at principium, scilicet quod non
movetur et si etiam fuerit positum proprium postre-
mi et non positum proprium principii, non
complebitur demonstratio, sicut fecit Themistius
in sua expositione. Et vocavit quaesitum tertium, quia
est tertium eorum quae posuit ex propositionibus,
non quia est tertium trium generum, sed est primum eorum.
Et postremum est tertium motum, et secundum est
medium aut media. Et quia Anaxagoras fuit pri-
mus eorum qui invenit hoc proprium de primo
principio dixit: Et ideo Anaxagoras etc., et
intendebat per hoc, quod dixit, non recipiens pas-
sionem non alterabile nec transmutabile. Et intendit
per non mistum non corpus neque in corpore. Deinde dicit:
Secundum igitur hunc modum, solum erit motor, id est
secundum igitur hunc modum erit motor ultimus, scilicet
ut non sit motum aliquo modo transmutationum
est et quod universaliter non admiscetur materiae. Deinde
dicit: Et secundum hunc modum erit dominans, id est do-
minans res passivas generabiles et corruptibiles.
Nam si esset in materia pateretur a rebus, quas
movet et sic contingeret transmutatio et corruptio
et non esset motor aeternus.

*[Vetus:] At vero si non secundum accidens,
sed ex necessitate movetur movens,
nisi autem movetur non utique mo
vet, necesse est movens, si movetur
aut sic moveri, quod sit secundum eandem
speciem motus aut secundum alte-
ram. Dico autem quod calidum et ipsum
calefieri, et sanans et sanari, et ferens et
ferri, aut sanans ferri, ferens autem augeri,
sed manifestum, quoniam impossibile
est. Oportet enim usque ad individua
dividentes dicere, ut si aliquis docet
geometrizare et doceri geometri-
zare idem est, aut si poriiciat proiici
secundum eundum modum proie-
ctionis, aut sic quidem non est, sed
aliud ex alio genere, ut quod fertur
augeri. Hoc autem augens alterari
ab altero. Hoc autem alterans secun-
dum alterum quendam moveri
motum, sed necesse est stare. Finiti enim
sunt motus, iterum autem in idem
reflectere et alterans dicere ferri idem
facere est. Et si mox dicat ferens ferri
et docens doceri, manifestum est enim,
quod movetur et a superius movente quod
movetur omne et magis a priori
moventium. At vero hoc impossibile est.
Docens enim accidit addiscere, quorum
06v
hoc quidem non habere. Illud autem
scientiam habere necessarium est.
Amplius autem his magis irrationa-
bile est, quoniam accidet omne motum
esse mobile. Siquidem ab eo, quod mo-
vetur, movetur omne, quod movetur, erit enim
mobile, sicut si aliquis dicit, quoniam
sanativum et sanans sanabile erit
et aedificativum aedificabile aut mox
aut per plura. Dico autem sic, si mo-
bile quidem ab alio est omne moti-
vum, sed non secundum eundum mo-
tum mobile, quo movetur proximum,
sed secundum alterum, ut sanativum et discipli-
nativum, sed hoc ascendens perve-
niet aliquando ad eandem speciem,
sicut diximus prius. Hoc quidem
igitur horum impossibile, aliud autem
figmentum est. Inconveniens enim est
alterum ex necessitate augmentatum
esse.
[Scotus:] Et postea si motor non movet per
accidens, sed necessario, et si non mo-
vetur, non movet, sequitur necessario,
si motor movetur ut moveatur aut
illo eodem modo quo movet aut
alio. Verbi gratia aut ut calefaciens ipsum
calefaciat ipsum, sanans ipsum sa-
netur, et ipsum transferens transfera-
tur, aut ut transferatur sanans et sa-
netur transferens, aut ut augmentetur.
Sed hoc manifestum est quod hoc est
impossibile. Necesse est enim, ut divi-
sio perveniat ad individua, verbi gratia
quod qui scit geometriam alicuius rei
addiscit geometriam illius eiusdem
rei et quod proiicit aliquid, proiicitur
illo modo proiectionis aut ut non
sit secundum hunc modum, sed unum-
quodque movetur secundum unum-
quodque generum, verbi gratia ut transfe-
rens augmentetur, et augmentans
alteretur ab aliquo, et alterans istud
moveatur alio modo. Sed si fuerit
ita continget ut motus cesset. Modi
enim motus sunt finiti. Si autem aliquis
dixerit, quod hoc reciprocatur, ita quod al-
terans transferatur, tunc erit sermo
illi similis, si dixerit de principio
quod transfertur et sciens addiscit. Ma-
06v
nifestum est enim quod omne motum
etiam movetur a motore superiori
et maxime moventium, sed hoc est
impossibile. Necesse est enim ut
docens addiscat illud de cuius quo-
dam non habet scientiam, et de quo-
dam habet scientiam. Et magis in pro-
babile etiam est hoc, quod sequitur ex
hoc, ut omne quod innatum est movere
sit innatum moveri, si omne quod
movetur moveatur a motore moto.
Hoc enim est simile sermoni dicenti,
quod omne quod innatum est sanare, est in-
natum sanari. Et omne quod est innatum
aedificare est innatum aedificari, aut
primo aut per plura media. Verbi gratia
quod omne quod innatum est movere, in-
natum est moveri ab alio, sed motus
quo innatum est moveri secundum
ipsum, non est motus, secundum
quem innatum est moveri suum com-
par, sed alius motus, verbi gratia quod illud
quod innatum est aedificari innatum
est doceri, sed si ascenderis ex hoc
ad principium in aliqua dispositione
veniet ad illum eundem modum,
sicut diximus superius. Quoddam
igitur huius quod diximus hic est im-
possibile et quoddam fictum. Et hoc
est improbabile dicere, scilicet quod illud
quod est innatum alterare necessa-
rio innatum est augeri*.

Cum posuit quod si fuerit necessarium in hoc quod mo-
tor moveat ipsum moveri et est necesse, si hoc fue-
rit ita ut moveri sit in eo aut essentialiter aut ac-
cidentaliter et destruxit quod moveri sit in eo accidentali-
ter, vult igitur hic destruere secundum condividens
quod est, quod moveri sit in eo essentialiter. Et dixit: Et po-
stea etc., id est et post hanc declarationem praedi-
ctam, scilicet quod necesse est hic esse motorem qui non mo-
vetur accidentaliter, si fuerit motum essentialiter. Et
omnis motor non movet, nisi moveatur necesse est,
ut motor moveatur illo modo motus quo movet
aut alio modo motus. Et hic est syllogismus hypothe-
ticus continuus, cuius consequens dividitur in duo
opposita. Deinde dedit exemplum de hoc quod dixit et
dixit: Verbi gratia etc., id est et exemplum eius quod mo-
tor movetur illo modo motus quo agit est, ut ca-
lefaciens calefiat quando calefacit, et sanans sanetur
quando sanat, et transferens transferatur quando
transfert. Et exemplum eius quod movetur alio modo
motus a modo quo agit, est ut sanans transferatur
et tunc sanet, scilicet quod translatio sit necessaria in sana-
tione eius, et transferens etiam moveatur alio modo
motus, verbi gratia augeatur. Et cum induxit istos duos
07r
modos quasi consequens in hoc syllogismo, incepit
destruere eos. Et dixit: Sed manifestum est hoc esse
impossibile, scilicet duos modos esse in simul. Deinde incepit
destruere alterum modum. Et est, quod motor movetur
necessario illo modo motus quo agit. Et dixit: Ne-
cesse est enim ut divisio perveniat etc., id est et est
impossibile, ut transmutans transmutatum transmu-
tetur modo transmutationis, secundum quam transmu-
tat, quoniam cum diviserimus transmutationem,
quousque perveniamus ad individua quae sunt in
modo illius transmutationis, continget ut idem sit
transmutatum et transmutans eodem modo. Verbi gratia
quod cum nos diviserimus transmutationem et transmu-
tatum in tres transmutationes, quae sunt alteratio,
augmentatio, diminutio: et translatio. Et diviserimus
unam earum in suas proprias species, verbi gratia ut
dividamus qualitatem in sua propria genera. Et
accipiamus ex eis unam speciem, verbi gratia formam
quae est in animato secundum quod est animatum
et acceperimus ex istis sanitatem. Et acceperimus
ex istis unum individuum quod agat et patiatur. Con-
tinget ut sanans quod est medicus, verbi gratia sanetur, quod
est valde improbabile, scilicet ille qui sanat a febre sa-
netur ab ea quando sanat. Et similiter si acceperi-
mus aliquod individuum individuorum formarum
quae sunt in anima, verbi gratia sciens geometriam. Con-
tegit enim ut sciat aliquid de geometria et addiscat
in simul. Verbi gratia ut sciat mensuram trianguli et ad-
discat ipsam in simul. Et cum destruxit primam di-
visionem, et est ut moveatur modo motus, quo mo-
vet, deinde dicit: Aut ut non sit ita etc., id est aut dispo-
sitio moventium non erit talis, scilicet ut moveantur illo
modo motus quo movent, sed unumquodque moven-
tium movet genere motus alio a genere, quo mo-
vetur, verbi gratia ut transferens augeatur, et augmentans
alteretur, et alterans moveatur alio motu. Deinde dicit: Sed
se hoc fuerit id est sed continget ex hoc pervenire ad
motorem qui non movetur, genera enim motuum
quibus moventur motores sunt finita. Verbi gratia quod si
transferens transfert quando alteratur, et alterans
alterat quando augetur, sequitur necessario ut au-
gmentans augmentetur non ita quod transmutetur.
Cum nullum hic sit genus quantum motus et se-
cundum hoc non omnis motor movetur neque illo
modo quo movet neque alio modo et quia aliquis
potest dicere quod possibile est ut hoc reciprocetur,
scilicet transferens transferat cum alteratur, et alte-
rans quando augmentat, et augmentans quando
transfertus. Et sequitur ex hoc primum impossibile,
quod est, ut idem transferat et transferatur eodem modo.
Et sanetur secundum quod sanat.

Dixit: Si autem dixe-
rit aliquis etc., id est ex ista positione sequitur ut
res moveatur eo modo quo movet, sicut sequitur
ex prima positione et in nihilo differunt, sed in pri-
ma res alterat quando alteratur sine medio. Hic
autem cum medio et idem est impossibile sive aliquid
moveat aliquid secundum quod movetur illo modo
motus cum medio aut sine medio. Et quia consecutio
ista non apparet, nisi quando fuerit positum quod mo-
ventia quae moventur secundum hunc modum, ne-
cesse est ut reducantur ad primum motorem qui est
causa in inveniendo motum in eis. Et sine ipso non
moverent. Dixit: Manifestum est enim quod omne mo-
tum etc., id est et necesse est quod in istis sequatur im-
07r
possibile praedictum, et est aliquid moveri illo modo
motus quo movet, quia manifestum est quod omne
motum cuiuscumque generis sit generum motus, si
movet quando movetur, non movetur, nisi a moto-
re qui est ante ipsum. Et hoc intendebat per motorem
superiorem. Et dixit: Et maxime a primo moventium,
quoniam cum moventia moventur ex aliis, postre-
mum eorum non movet, nisi per motorem qui est an-
te ipsum, scilicet qui movet ipsum. Et similiter istud secun-
dum non movet, nisi per tertium quod est ante ipsum.
Et omnia non movent, nisi per primum motorem. Si
igitur posuerimus, verbi gratia quod generans generat quan-
do alteratur et alterans alterat quando transfertur,
sequitur necessario, ut transferens sit principium isto-
rum motuum. Et motor istius motus est primus mo-
tor. Et similiter illud quod movetur ab eo. Et cum
ita sit et posuerimus ut transferens quod est primum,
verbi gratia transferat quando generatur et generatum
non potest esse, nisi quando transferens fuerit, quo-
niam ita fuit positum, sequitur necessario, ut transfe-
rens non sit transferens, nisi transferatur, sed quia
impossibile non apparet in hoc loco bene immoto in
loco. Existimatur enim, quod motor in loco movet se,
induxit modum motus, in quo apparet impossibi-
le sequens hanc propositionem universaliter et di-
xit: Sequitur enim ut sciens addiscat etc., id est se-
quitur enim ex hac positione, ut primus motor, verbi
gratia in alteratione ut sciens doceat idem numero.
Et addiscat ipse in simul, ita quod qui docet angulos
trianguli esse aequales duobus rectis addiscat de-
monstrationem eius, quando docet ipsam. Sequitur
enim hoc ut idem sciatur et ignoretur in simul.
Addiscere enim est secundum ignorantiam et docere
secundum scientiam. Et deinde dicit: Et magis improba-
bile est etc., id est et universaliter qui dicit, quod motor
non movet, nisi secundum quod movetur sequitur ei
inconveniens quod contingit dicenti, quod sanans non
sanat nisi secundum quod sanatur. Deinde incepit dice-
re, quomodo contingit hoc inconveniens et dixit:
Aut ex primo aut per media plura uno, id est aut ex
primo quando movetur illo modo motus quo mo-
vet, si autem posuerimus quod movetur alio modo
motus ab eo quo movet veniet idem impossibile,
scilicet movere per medium. Et iste sermo et praedictus sunt
idem et eadem demonstratio, sed induxit primum
in forma demonstrationis et secundum in forma
ducentis ad improbabile. In hac enim positione a-
dunata sunt haec duo, scilicet impossibilitas et improba-
bilitas.

*[Vetus:] Non ergo necesse est semper moveri,
quod movetur ab altero et ab hoc quod
moveatur, stabit ergo quare etiam
a quiescente movebitur quod mo-
vetur primum aut ipsum se ipsum
movebit. At vero si oporteat conside-
rare, utrum causa motus et principi-
um motus sit ipsum se ipsum movens
aut quae est ab alio. Illam omnes po-
nunt, ipsum enim quod per se est causa
semper prior est eo quod est secundum
alterum et cum ipsum sit.
07v
[Scotus:] Non igitur est necessarium, ut motum
moveatur ab aliquo semper, ut istud
aliud moveatur, cessabit hoc igitur.
Et primum motum aut movebitur
a quiescente aut ipsum movebit se.
Si igitur est necessarium considerare
quod istorum duorum est causa et princi-
pium motus, utrum illud quod mo-
vet se aut illud quod movetur ab
alio. Quilibet enim homo festinat
ad ponendum hoc. Illud enim quod
per se movet in aliqua dispositione
semper est causa prima eius cuius
transmutatio est in illa dispositione
etiam*.
Id est et cum declaratum est quod impossibile est, ut
aliquid moveatur ab aliquo extrinseco moto et sic
in infinitum, sed necesse est ut hoc cesset, sicut de-
claratum fuit prius apud primum motum, quod non
movetur a motore extrinseco moto. Deinde dicit: Primum
igitur motum aut movebitur a quiescente etc.,
id est necesse est igitur, ut primum motum in loco
moveatur a motore qui non est innatum movere
aut moveatur a motore, qui movet se, ut intendit
Plato secundum suam positionem, quod omnis motor
de necessitate movetur. Deinde dicit: Si igitur necesse est
considerare etc., id est et si necessarium est in hac
perscrutatione considerare, quod istarum rerum mota-
rum est dignius ut ponatur primum, utrum illud
quod movetur ex se aut illud quod movetur ex
alio extrinseco. Quilibet enim homo convenit no-
biscum in hoc quod illud quod movetur ex se est di-
gnius, ut sit primum principium quam illud quod
movetur ex alio etc. Dixit: Quilibet homo fe-
stinat ad ponendum hoc, dedit causam in hoc. Et
dixit: Illud enim quod per se movet etc., id est et
hoc manifestum est omnibus et concessum eis, quo-
niam illud quod per se est in dispositione, per quam est
movens semper est causa praecedens illud per
quod aliud est in illa dispositione, scilicet per quam est
movens et dixit hoc, quoniam si hoc est necessa-
rium in hoc quod aliquid moveat, ut moveatur, tunc
motor qui habet in se istam dispositionem est di-
gnior ut sit motor quam illud quod habet hanc dispo-
sitionem ex alio.

*[Vetus:] Quare hoc considerandum est acci-
pientibus alterum principium. Si
aliquid movet ipsum se ipsum quo
modo movetur et secundum quem mo-
vet modum, necesse igitur omne quod mo-
vetur esse divisibile in semper di-
visibilia. Hoc enim ostensum est
prius in pluribus de natura, quod omne
quod movetur per se continuum est. Impossi-
bile igitur est ipsum movens se ipsum
penitus movere ipsum se ipsum. Fertur
07v
enim utique totum et fert et secundum
eandem loci mutationem. Unum cum
sit et individuum specie et altere-
tur et alteret, quoniam doceret utique
et doceretur simul et sanaret et sana-
retur secundum eandem sanitatem.
Amplius determinatum est quod move-
tur mobile. Hoc autem potentia est
quod movetur non autem actu, quod
autem est potentia in actum vadit,
est autem motus actus mobilis imper-
fectus. Movens autem iam actu est,
ut calefacit calor et omnino generat
habens speciem, quare simul et idem
secundum idem calorem erit et non ca-
lorem. Similiter autem et aliorum unum-
quodque, quorum movens necesse est
habere univocum. Hoc quidem er-
go movet, id autem movetur ipsum
se ipsum movens.
[Scotus:] Oportet igitur considerare nunc de
hoc incipiendo alio modo, scilicet si aliquid
movet se qualiter movet et quomodo. Di-
camus igitur quoniam necesse est,
ut omne motum dividatur in divi-
sibilia, hoc enim declaratum est pri-
us in nostro sermone de summis de
natura. Omne enim motum per se est
continuum. Et impossibile est, ut illud
quod movet se, moveat se secundum
totum, quoniam tunc secundum
totum transferret et transferretur eo-
dem modo translationis. Et est unum
indivisibile in sua specie et tunc idem
alterabitur et alterabit. Et sic sciet et
addiscet in simul. Et sanabit et sana-
bitur eadem sanatione. Et iam deter-
minavimus etiam quid intendimus,
cum dicimus quod aliquid movetur
secundum, quod movetur et est quod in po-
tentia movetur et non in actu. Et il-
lud quod movetur semper nititur
ad perfectionem. Et motus est perfe-
ctio non completa ei quod innatum
est moveri. Et motor autem iam exi-
vit in actum, verbi gratia quod calefaciens est
calidum. Et universaliter est illud
quod iam habet formam. Et sic idem
in eodem modo erit calidum et non
calidum in simul. Et secundum hunc
08r
modum est de qualibet aliarum re-
rum motarum quorum motor est
univocum secundum formam*.

Cum declaravit, quod omne motum in loco reduce-
tur ad motum ex se et quod illud quod sequitur de
hoc in motis postremis particularibus, sequitur si-
militer in motis primis universalibus sine fuerit
unum sive plura et declaravit, quod necesse est, ut mo-
tor per quem movetur motum ex se primum non
moveatur omnino neque essentialiter neque acciden-
taliter et declaravit quod idem impossibile est ut mo-
veat et moveatur eodem modo, vult perscrutari de
moto ex se secundum quod est motum ex se quomodo
movetur et a quo movetur. Et intendebant hoc,
quoniam videbatur Platoni quod motum ex se com-
ponitur ex moto et motore qui movet se. Et ideo
dixit: Oportet nos nunc considerare etc., id est
intendit per hoc illud quod movetur ex se, quod ma-
nifestum est esse motum. Deinde dicit: Dicamus igitur quod
necesse est etc. Et intendit per hoc illud quod
declaratum fuit prius, scilicet quod omne motum est corpus
et quod omne corpus dividitur in corpora divisibilia
semper et quod impossibile est corpus dividi in indi-
visibilia, sicut dicunt Platonici. Et cum dixit, quia est
continuum, innuit causam quae facit motum esse con-
tinuum. Motus enim, quia est continuus fuit necesse,
ut subiectum eius sit de natura continui et non de
natura discreti. Et cum posuit hanc propositionem
dicentem, quod omne motum est divisibile, sequitur
ut omne motum sit corpus, sive ponatur movere
se aut moveri a motore. Et cum verificavit hanc
consecutionem et iam declaraverat quod impossibile
est, ut idem secundum quod est corpus moveat se, ita
quod moveat se et moveatur eodem modo, posuit etiam
hanc propositionem, et dixit: Et impossibile est ut
illud etc., id est et iste sermo intellectus est praedictus
dicto, scilicet quod impossibile est quod aliquid moveat, secun-
dum quod movetur et hoc est in motis et moventibus
quae dicuntur univocae et dixit hoc, quia hoc non
est impossibile, nisi in motoribus quae sunt corpora
aut virtutes in corporibus. Et ideo existimavit Pla-
to, quod mota ex se moventur a motoribus abstractis,
scilicet quia ponebat quod movens se est abstractum et
quod abstractum est movens se. Sed si hoc fuit ita,
tunc motus et movere illic dicentur aequivoce cum
motu qui est hic. Et error contingit Platoni ex hoc
quod opinabatur, quod primus motor in corpore, qui
movetur ex se non est corpus. Et est vera opinio. Et
opinatus est cum hoc, quod omnis motor sive fuerit
corpus sive non, non movet, nisi moveatur uno modo
motus dicto univoce et fuit impossibile apud ipsum,
ut motor qui est corpus moveat se. Et similiter qui
est virtus in corpore, et tunc conclusit ex hoc quod anima
non est in corpore et quod est aeterna, cum moveat se. Et
hoc esset verum, si anima moveret se essentialiter et
moveret se motu proprio abstractis, scilicet ut intellectus
et intellectum in ea essent idem, ut declaratum est de
primo motore et de ceteris motoribus abstractis,
sed iste motus dicitur aequivoce cum motu qui est a
motoribus, qui sunt corpora aut virtutes in corpo-
ribus. Et omne hoc manifestum est exercitantibus
se in istis scientiis.

*[Vetus:] Quod autem non contingat ipsum
08r
se ipsum movere sic quod utrumque mo-
veri ab utroque ex his manifestum est.
Neque enim erit primum movens
nullum, sed alterum alterum movebit,
quod enim prius est, magis est causa
movendi contento et movebit ma-
gis. Dupliciter enim movere erat, a-
liud quidem quod ab alio movetur
ipsum, aliud autem a se ipso. Proxi-
mus autem est quod longius est ab eo,
quod movetur principio quam medium.
Amplius non necesse est movens mo-
veri, nisi a se ipso secundum accidens
ergo contramovet alterum. Accipie-
bat igitur contingere non movere,
ergo erit aliud quidem quod mo-
vetur aliud autem movens immo-
bile. Amplius non necesse est movens
aliquid contramovere, sed aut im-
mobilem aliquid movere necesse est
aut ipsum a se ipso moveri. Siquidem
semper necesse est motum esse. Ampli-
us autem dum movet motum et movebi-
tur utique, quare calefaciens calefit.
[Scotus:] Necesse est igitur, ut illud quod mo-
vet se sit quiddam motor et quiddam
motum. Et apparet ex hoc, quod dice-
mus, quod illud quod movet se, non
movet ita quod utraque pars eius mo-
vetur ab utraque parte. Tunc enim
neutra pars erit motor primus cum
utraque pars moveat se, quoniam
ut sit causa motoris illud, quod est
prius, est dignius quam ut sit causa
motionis consequentis. Et suum mo-
vere ad illud est magis. Movere autem
fit duobus modis, quorum unum
est ut motum moveatur ab alio, et a-
lius est ut moveat per se. Et illud quod
est remotius a moto est propinquius
principio. Et etiam non sequitur ne-
cessario, ut motum sic moveat, si mo-
tum ex se non fuerit per accidens
movet utrumque eorum reliquum, ergo
possibile est, ut utrumque eorum non
moveat alterum, ergo eorum unum
erit motum tantum et alterum mo-
tor non motum. Et etiam non est ne-
cessarium ut motor revertetur et mo-
veatur, sed est necessarium, ut sit
08v
aliquid quod moveat et non moveatur
aut aliquid, quod movetur ex se si
est necessarium, ut semper sit motus.
Et si non, tunc moveretur motu quo
moveret et sic calefaciens calefieret*.
Id est et cum motum ex se impossibile est, ut mo-
veat se ita quod motor in eo sit motum idem, necesse
est ut sit compositum ex motore qui non movetur
et ex moto, quoniam si motor in eo fuerit motum,
tunc ipsum erit primum motum ex se. Et revertetur
quaestio, utrum motum in eo sit motor aut quidam
est motor, qui non movetur et quidam motum.
Et est manifestum, quod motor a quo movetur motum
per se non est corpus, quoniam si esset, corpus non
moveret, nisi moveretur, si Aristoteles igitur esset conten-
tus in hac declaratione de dispositione, motus ex
se esset sufficiens in hoc quod intendit. Sed quia aliquis
potest defendere Platonem dicendo, quid prohi-
bet quod utraque pars moti ex se moveat reliquam,
ita quod motus eius sit quasi reciprocatus in se, di-
xit: Et apparet ex hoc quod nos dicemus etc. Et
intendit essentialiter et non accidentaliter. Deinde dicit:
Tunc enim etc., id est sed cum hoc fuerit positum
sequitur, ut neutra earum sit primum motum ex
se.

Deinde dicit: Cum utraque moveat se etc., id est et sequi-
tur ut utraque earum non sit primum motum, quo-
niam utraque earum est dignior, ut sit causa eius
quod est se movere se ipsum quam ut sit causa se mo-
vere aliud, quoniam si movere aliud est consequens
mediante se movere se ipsum et est praecedens et ratio
est e contrario. Et est quoniam utriusque earum movere
se ipsum est se movere aliud. Prior igitur duarum
motionum est movere aliud et consequens et poste-
rius est movere se, quod est e contrario ei quod mo-
vetur ex se. Deinde dicit: Et motio iam fuit duobus modis
etc. Et demonstrat destructionem istius positio-
nis, scilicet ut duo mota aut plura utrumque eorum mo-
veat reliquum essentialiter. Ex hoc quod declaratum
est quod motum quod invenitur in eis quae moventur
in simul quae sunt duo et plus: est duobus modis,
quorum unus est motum quod movetur ab alio
et alterum motum quod movetur per se. Et est illud
ad quod perveniunt mota ex aliis. Et illud quod
est remotius a postremo moto. Et est illud quod est
propinquius principio quod est motum ex se, est
dignius movere quam propinquius ei. Et secundum
hoc erit impossibile ut utrumque duorum motorum
moveat reliquum essentialiter. Tunc enim utrumque
erit motum et motor in simul eodem modo et non
erit illic primus motor primum motum ex se, nec
postremum motum nec media. Et totum hoc est e
contrario ei quod positum fuit de dispositione in lo-
co, sed quia hoc non prohibet hoc esse per accidens,
scilicet ut illud quod movet per se accidat ei ut move-
at aliud, dixit: Et etiam non sequitur necessario etc.,
id est et cum in motis quae sunt huiusmodi, scilicet
quorum utrumque movet reliquum essentialiter non
fuerit motum ex se, non sequitur, ut motum eorum
moveat aliud. Hoc enim non est necesse, nisi in me-
dio, quod est inter motum ex se. Et postremo motum
quod non movet ut declaratum fuit prius et cum
omne hoc est sicut narravimus, tunc non est possi-
08v
bile ut utrumque eorum movea, utrumque nisi per ac-
cidens et quod utrumque eorum sit motum ex se et hoc
est e contrario ei quod posuit adversarius. Deinde dicit: Ergo
possibile est etc., id est et cum utrumque eorum non
movet reliquum nisi per accidens, possibile est ut
neutrum moveat reliquum, ita quod ex ambobus non
fiat motum ex se, nisi per accidens. Et adversarius
ponit quod motum ex se movet se essentialiter et sem-
per. Deinde induxit conclusionem, quae demonstrata est
prius. Et dixit: Alterum igitur erit motum etc., id est et
cum motum ex se non potest componi ex dua-
bus partibus, quarum utraque moveat reliquam,
sequitur necessario ut componatur ex duabus partibus,
quarum altera est motor tantum non mota et alia
mota tantum. Deinde dicit: Et etiam non est necessarium
etc., id est et etiam non est necessarium, ut motor
non moveat, nisi revertatur et moveatur a se, et
tunc moveat, sive moveat se per medium aut sine
medio. Contingit enim ut calefaciens calefiat se. Et
cum hoc est impossibile, necesse est si motus est
semper, ut sit hic primus motor qui non movetur
et motum ex se. Et si non contingeret, sicut dixit quod
calefaciens calefaceret se et tunc calefaceret aliud quod
est impossibile.

*[Vetus:] At vero nec primo ipsum se ipsum
movet, nec una pars nec plures mo-
vebunt ipsum se ipsum, unumquod-
que enim totum si movetur ipsum a
se ipso aut ab aliquo quae sunt ipsius
movebitur aut totum a toto. Siquidem
igitur in movendo aliquam partem
est ipsum a se ipso hoc utique erit pri-
mum ipsum se ipsum movens. Separa-
tum quidem enim hoc movebit
ipsum se ipsum totum aut non. Si
autem totum a toto movetur secun-
dum accipiens utique movebitur haec
ipsa a se desa, quare si non sunt ne-
cessaria accipiantur quae non moven-
tur a se ipsis. Totius ergo aliud mo-
vebit cum immobile sit, aliud autem
movebitur. Solum enim sic possibile
est aliud aliquid ipsum mobile esse. Ampli-
us siquidem tota ipsa se ipsam mo-
vet. Hoc quidem movebit ipsius,
aliud vero movebitur, ergo totum
quidem b. a. a se ipso movebitur et a
b. a.
[Scotus:] Et impossibile est etiam, ut nulla pars
eius quod primo movet se nec plures
una moveat se ipsam, quoniam ipsum
totum si movetur ex se aut movetur
ab aliqua parte suarum partium
aut ipsum totum movetur a se ipso
toto. Si ergo movetur ita quod aliqua
09r
pars eius movetur ex se, tunc illa
pars est primum quod movet se ipsum,
quoniam ista pars singulariter mo-
vet se ipsam. Illud autem secundum
totum non et si illud totum move-
tur a se ipso toto, tunc ista, scilicet partes
etiam movent se per accidens. Et si
hoc non est necessarium neque pona-
tur eas non moveri ex se, tunc igi-
tur quiddam totius movet et non
movetur et quiddam movetur et
etiam si aliquid secundum totum
movet se. Et quiddam est motor et
quiddam motum a. b. ergo movetur
ex se et ex a*.
Ista est declaratio in qua sustentatus est Aristoteles in
hoc quod motum ex se componitur ex motore qui non
movetur et ex moto, non ex moto et motore, qui
innatus est movere se, ut Plato dicebat. Exposito
res autem, scilicet Themistius et Alexander inducunt
demonstrationem super hoc alio modo, existiman-
do ipsam esse breviorem et certiorem demonstra-
tione Aristotelis, dicunt enim quod motum ex se non potest
evadere a quinque partibus contradicentibus, scilicet
aut dividitur in duas partes motorem non motum
et rem motam, aut ut totum moveat se, aut ut utra-
que pars moveant utramque, aut ut pars moveat to-
tum, aut ut totum moveat partem. Et ducunt ad
inconveniens in omnibus eis eadem via et est, quia
motor est ipsum motum. Dicunt enim quod si totum mo-
vet, totum erit movens idem cum moto, quod est im-
possibile. Et si pars moverit totum, tunc eadem pars
erit in eo motor et motum. Et similiter si utraque pars
moverit utramque partem, tunc utraque earum move-
bit se. Non enim est differentia inter hoc quod aliquid
moveat se cum medio aut sine medio. Et similiter
dicunt, si totum moverit partem sequitur, ut totum
moveat se. Et totum hoc est error et deceptio. Primo
enim decipiuntur peccantes in hoc quod existimant,
quod divisio qua utitur in hac declaratione est divi-
sio in contradicentibus et quod demonstratio comple-
bitur quando quattuor contradicentia destruentur.
Et remanebit quintum quod est, quod motum ex se com-
ponitur ex motore non moto quod non est corpus.
Et ex moto quod est corpus. Et non est sicut existima-
verunt, quoniam cum posuerimus quod impossibile
est ut motum sit ipse motor, tunc necesse erit ut mo-
tum ex se dividatur in duas partes, scilicet in motorem
qui non movetur et in rem quae movetur tantummo-
do.

Sed quia Aristoteles vidit quod sunt hic alii modi ab his
duobus modis et potest aliquis existimare, quod motum
ex se forte est secundum aliquem eorum, incepit destruere
eos ad confirmandam suam demonstrationem. Et
ideo induxit in unoquoque eorum conclusionem quam
induxit in prima demonstratione. Et si demonstratio
eius esset fundata super modum contradictionis, non
induceret conclusionem, nisi semel. Et quia existimatio
magis apparens est, quod utraque pars moti ex se mo-
vet reliquam secundum reciprocationem, incepit
destruere hoc dicendo quod hoc aut erit essentialiter aut
09r
accidentaliter. Et si fuerit essentialiter, continget ut
non sit in eis motum ex se. Et etiam, ut aliquid mo-
veat se secundum quod movetur. Et cum destruxit
duas divisiones, destructum erit, ut illud quod mo-
vetur ex se sit tale. Expositores autem, cum destru-
xerunt divisionem quae est essentialiter, existimaverunt
quod positio esset destructa. Et hoc est secundum pec-
catum. Et hoc etiam quod dicunt quod si totum movetur
a parte, continget ut illa pars quae movet moveatur
essentialiter, immo sequitur etiam ut illa pars move-
atur ex se. Necessarium est ut destruatur ista positio,
dicendo quod quaestio revertitur in hoc quod movetur ex se quo-
modo movetur, et contingit etiam quod illud quod fuit positum mo-
tum primum, non sit primum motum. Et etiam totum mo-
veri a parte est per accidens. Responsio igitur remane-
bit in modo qui est per accidens ipsum esse. Impossi-
bile est enim in rei veritate de modo, secundum quem
pars movet partem, cum nullo modo imaginatur, quod
pars movet totum, nisi per accidens et remotius est i-
maginari quod totum movet partem essentialiter. Non
est igitur utendum istis duobus modis, donec di-
vidantur, sed esse essentialiter et accidentaliter, sicut fecit
Aristoteles. Sed hoc non fecit in his duobus modis neque
habuit curam de eis, cum nullus existimet in pri-
mo moto ex se quod pars illius movet totum aut quod
totum movet partem, cum pars movens debet
distingui a parte mota secundum esse aut secundum
diffinitionem. Et cum ita fuerit, tunc motum ex se
dividetur in duas partes, in motum ex se et motum
a moto ex se, et tunc non imaginabitur quod pars mo-
vet totum aut quod totum movet partem nisi per ac-
cidens. Et quia isti duo modi, qui sunt per accidens,
sunt manifesti non habuit curam de eis Aristoteles, sed
habuit curam destruere eos, in quibus non bene
apparet eos esse per accidens, sicut fecit in parti-
bus quae movent se ad invicem et imponendo, quod
quaelibet pars movet se in quo dixit, quod si motum
ex se fuerit tale, continget, ut illae partes moveant
se per accidens. Aristoteles igitur non utitur istis modis,
nisi eis, in quibus latet eos esse per accidens. Et
sunt illi modi, de quibus potest aliquis existimare
quod aliquis eorum est motum per se. De eis autem,
de quibus apparet accidentalitas, non habuit cu-
ram Aristoteles et sunt quod totum movet partem aut quod pars
movet totum. Si igitur aliquis dixerit quod Aristoteles debet
destruere istos duos modos, scilicet totum movere partem
et partem movere totum, secundum quod sunt per ac-
cidens, dicemus ad hoc quod Aristoteles dimisit eos propter
hoc, quod accidentalitas est manifesta in eis. Et non
voluit destruere, nisi eos in quibus accidentalitas
non est manifesta per se cum hoc, sicut diximus
quod nullus existimat, ut motum ex se sit tale, scilicet de eis
in quibus accidentalitas est manifesta per se.

*[Vetus:] Quoniam autem movet aliud quidem
quod movetur ab alio, aliud autem
cum sit immobile et movetur, ali-
ud quidem movens, aliud autem
nihil movens ipsum se ipsum, mo-
vens necesse est ex immobili esse. Mo-
venti autem et ad huc ex eo quod
moventur, non movnete autem ex
09v
necessitate, sed qualiter evenit. Sit
enim a. movens quidem, immobile
autem b., quod movetur ab a. et
movens, quod est in quo, est c. Hoc
autem quod movetur quidem ab
ipso b., non movens autem nullum.
Siquidem enim et per plura media veniet in
c. sit per unum solum. Omne igitur
a. b. c. ipsum se ipsum movet, sed si
aufero c. a. b. quidem se ipsum move-
bit, a. quidem enim movens, b. ve-
ro quod movetur, c. autem non mo-
vebit ipsum se ipsum neque penitus
movebitur. At vero nec b. c. movebit
ipsa se ipsam sine a. b. enim movet
in eo, quod movetur ab alio, non quia
a sui ipsius aliqua parte a. b. igitur
solum ipsum se ipsum movet. Neces-
se est itaque ipsum se ipsum movens
habere movens, immobile autem
et quod movetur non aliud movens
ex necessitate. Contacta autem utra-
que adinvicem sunt aut altero alterum.
Si igitur continuum est movens, quod
enim movetur necesse est, continuum
esse. Manifestum est, quod totum ipsum
se ipsum movet, non eo quod ipsius ali-
quid huiusmodi sit, ut ipsum se ipsum
aliquid sit movere, sed totum mo-
vet ipsum se ipsum. Quod autem mo-
vetur movens, quo ipsius aliquid
est movens et quod movetur, non
enim totum movet neque totum
movetur, sed movet quidem a. b.
autem tantum movetur, sed tamen
c. ab ipso b. non impossibile est.
[Scotus:] Et quia aliquid movet aut ita quod
moveatur ab alio aut ita quod non
moveatur et aliquid movetur aut
ita quod moveat aut ita quod non mo-
veat omnino, necesse est ut illud quod
movet se sit ex non moto, sed est mo-
tor et ex moto, sed non necessario
est motor, sed currit secundum utrum-
libet. Sit igitur a. motor sed non mo-
tum, et. b. motum ab a. et movens c.,
et c. moveatur ex b. et nihil moveat
omnino, quoniam cum ad hoc per-
veniemus cum mediis pluribus uno
ponatur unum medium tantum esse
09v
a. b. c. igitur totum movet se, sed si
abstulerimus c., remanebit. a. b. mo-
vens se. A. enim est motor et b. motum
et c. non movet se, immo non erit o-
mnino motor, neque b. movebit se sine
a., b. enim non movet, nisi quia mo-
vetur ab alio non a parte aliqua
ipsius, a. b. enim solum movet se.
Necesse est igitur ut illud quod mo-
vet se habeat in se motorem, sed est
non motum et motum, sed est non
motor alicuius necessario dum utrum-
que convenit cum reliquo aut dum
utrumque convenit cum reliquo tan-
git reliquum. Si igitur motor fuerit
continuus, motum vero necessario
est continuum. Manifestum enim est,
quod tota res erit movens se, non quia
quiddam ipsius est tale, scilicet movens
se, sed tota res movet se, sed est motum
et motor, ita quod quidam eius est mo-
tor et quidam est motum. Non enim
ipsum secundum totum movetur neque
ipsum secundum totum movet, sed
movet secundum a. et movetur secun-
dum b. tantum*.

Cum declaravit quod moti ex se quaedam pars est
motor, qui non movetur et est forma et quaedam
pars movetur, vult declarare quod omne motum ex
se primum et essentialiter componitur ex parte quae
movet tantum et ex parte quae movetur et quod
pars mota non est de necessitate propter hoc, ut
sit motor alterius partis. Sed in quibusdam motis
ex se erit motor, scilicet in eis quae sunt non prima et in
quibusdam non erit, scilicet in primis. Et intendebat de-
clarare per hoc, quod necesse est ut in motis ex se, in qui-
bus sunt plura uno moto sit motum ex se primum,
quoniam si pars mota esset semper motor, contin-
geret ut motum ex se divideretur in plures partes
duabus. Ipse igitur ponit has partes esse finitas.
Et declarat quod motum primum ex se in talibus com-
ponitur ex motore et moto tantum. Et cum voluit
declarare hoc, incepit dividere modos motoris et
dixit: Et quia aliquid movet etc., id est et quia mo-
tor est duobus modis aut motor, qui non movetur
omnino quando movet et est illud ad quod inducit
nos sermo aut motor qui movetur, quando movet
illud autem quod movetur et tunc movet non est
necesse semper, ut sit motor, sed forte erit motor et
motum, et forte erit motum non motor alicuius rei. Ne-
cesse est ut motum ex se componatur ex motore non
moto et ex moto, sed quod non de necessitate est mo-
tor. Et hoc est quod est motum ex se primum, scilicet quod
non movetur a sua parte. Illud autem quod move-
tur ex se propter aliquam partem ipsius, sicut est
dispositio in animali secundum totum et primum
10r
motum in eo est motor necessario, sicut calor na-
turalis qui est motum et motor in animali necessa-
rio, quoniam cum fuerit separatus a membris quae
moventur corrumpetur. Hoc igitur est illud quod
intendebat declarare in hoc sermone, scilicet quod motum
ex se componitur ex duabus partibus tantum,
quarum una est motor tantum et alia motum
et quod motum ex se continuum. Naturaliter si primi-
tus non fuerit tale, necessario est in eo motor ta-
lis. Et cum dixit hoc, dedit exemplum de litteris.
Et dixit: Si igitur a. etc., id est si igitur motum ex
se est compositum ex motore, qui non movetur, scilicet
a. et ex motore qui movetur ex a. plus uno, verbi
gratia ut sit compositum ex a. et b. e c., a. autem mo-
vebit b. et non movetur, et b. movet c. et movetur
ab a., et c. movetur ex b. et nihil movet.

Deinde dicit: Quo-
niam cum ad hoc perveniemus etc., id est et si-
ve istud motum ex se compositum ponatur componi
ex motis et motoribus multis, ita quod primus motor
movet, postremum motum cum pluribus mediis aut
cum uno medio, in hoc quod intendimus declarare,
scilicet quod in omni moto ex se tali est motum ex se pri-
mum, quod componitur ex duabus partibus tantum
et quod illud est motum ex se non aliqua alia pars par-
tiumque sunt in illo. Deinde dicit: Ponatur igitur esse per
unum medium tantum, id est et cum nulla differentia
est in hoc, quod ponatur movere cum pluribus medi-
is finitis aut cum uno medio. Ponatur movere cum
uno medio, scilicet ponatur componi ex tribus, medium
enim unum existit in tali numero. Deinde dicit: A. b. c. igitur
totum movet se, id est et cum posuerimus quod movens
se movet partem postremam ipsius, scilicet a. manifestum
est quod illud ex se motum componitur ex a. et b.
et c. Verbi gratia quod musculus est motum ex se. Et compo-
nitur ex tribus, scilicet ex corpore musculi et est postre-
mum motum, et ex calore naturali qui est motor et
motum qui transit in nervis, et anima movente quae
est forma in illo calore naturali. Deinde dicit: Sed si igitur
abstulerimus c. etc., id est sed si abstulerimus c.
ex hoc moto ex se, quod componitur ex a. b. c., tunc
remanebit illud, quod componitur ex a. b. motum
ex se. Et cum dixit quod illud remanens com-
positum ex a. b. est illud quod in rei veritate mo-
vet se, dedit causam in hoc et dixit: A. enim est mo-
tor etc., id est et sequitur necessario ut illud, quod
movet se sit compositum ex a. et b., quia a. est mo-
tor, cum sit necessarium ut movens se habeat
motum et b. est primum motum ab a., c. autem non
est motum, quod est necessarium inveniendo motum
ex se, scilicet quia c. non est pars quae movetur ab eo.
Et hoc intendebat cum dixit: Et c. non movet se
et. c. non est illud quod movet se nec est motum
quod est in illo quod movet se. Cum sit de-
claratum quod illud quod movet se, componitur
ex duobus, scilicet a. et b. et c., forte non erit motor o-
mnino. Et remanebit residuum motum ex se, scilicet
illud quod componitur ex a. et b.

Deinde dicit: Neque b. c. etiam
movet se sine a., id est neque possumus etiam dicere quod
b. et. c. est illud quod movet se sine a. Et intendebat
concludere divisionem, quoniam non possumus di-
cere, quod illud quod ponitur ex a. et b. et c., est illud
quod movet se, quoniam si aufertur c., remanebit
a. b. movens se. Neque etiam possumus dicere hoc in
solo a., a. enim non movetur sine b. neque in solo, b.
10r
sine a., quoniam necesse est, ut b. habeat motorem,
remanet de necessitate ut illud de quo dicimus mo-
vere se sit compositum ex a. et b. Et cum narravit
quod b. non est movens se, dedit causam in hoc et
dixit: B. enim movet, quia movetur etc., id est et
b. non est motum ex se, quia positum fuit moveri
ex alio, scilicet ex a. non ab aliqua parte in ipso,
quoniam si moveretur ab aliqua parte in ipso, tunc
illa pars esset movens se. Deinde dicit: Quoniam a. b. so-
lum est illud, quod movet se, id est quoniam illud quod
componitur ex a. b. est illud quod est necesse,
ut moveatur ex se. Et intendebat quod, b. non fuit po-
situm in positione dividi in parte, quae est motor
non motum et in parte quae est motum, sed posui-
mus a. motorem et b. motum. Et cum posuit omnia
ista, dedit conclusionem. Et dixit: Necesse est igitur
etc., id est declaratum est igitur ex hoc quod illud, quod
est motum ex se in rei veritate componitur ex mo-
tore qui non movetur et ex primo moto, iam igitur
conclusit illud quod intendebat declarare. Et est quod mo-
tum ex se componitur ex duabus partibus, scilicet ex
motore non moto et ex moto quod non movet de
necessitate. Deinde dicit: Dum convenit utrumque reliquo
aut tangit ipsum, id est quod non sequitur, ut motum
moveat de necessitate, dum movetur a suo motore.
Ista enim concomitantia erit ex duobus, in primo
autem moto erit dum fuerit convenientia inter ipsum
et motorem, in medio autem dum tangit tertium.
Medium autem necesse est, ut tangat corpus. Pri-
mus autem motor necesse est ut conveniat. Deinde dicit:
Si igitur motor fuerit continuus etc., id est si igitur
primus motor est de natura continui, quia est in
continuo in rei veritate quod est motum. Manifestum
est quod totum est in toto continuo moto, non in quo-
dam eius, quoniam non posuimus ipsum propter
suam continuitatem cum aliqua parte eius, sed
cum toto. Et cum ita sit, motum ex se est motor
secundum totum, sed non eodem modo, sed motum
propter a. et motum propter b. Et dixit: Si motor
fuerit continuus, quia primus motor non est virtus
in corpore, ita quod diceretur continuum propter na-
turam continui cum ipso, scilicet corporis. Deinde dicit: Sed est
motum et motor etc., id est non continuum, scilicet quod
in eo est motor et motum in simul, sed est sicut d.
movens secundum a. et movetur secundum b.
tantum.

*[Vetus:] Dubitationem autem habet si au-
ferat aliquid quis ab ipso a. si conti-
nuum sit movens quidem immo-
bile autem aut ab ipso b. quod mo-
vetur. Reliqua ergo movebit ipsius
a. aut ipsius b. movebitur. Si hoc est,
non erit quae primo movetur a se ipsa
quae est a. b. remota enim ab a. b. ad
huc movebit se ipsam reliqua a. b.
aut potentia nihil prohibet utrum-
que aut alterum quod movetur divisi-
bile esse actu aut indivisibile, si autem
dividatur non etiam habens est ean-
dem potentia, quare nihil prohibet
10v
in divisibilibus potentia primum
unum esse. Manifestum igitur ex
his, quoniam est primum movens
immobile, sive enim hoc stet mox
in id quod movetur quod ab aliquo
movetur immobile primum, sive in
quod movetur quidem ipsum autem
se movens et stat utrobique. Accidit
primo movens quod movetur im-
mobile in omnibus esse.
[Scotus:] Et quaeritur in hoc, si ex a. si fuerit conti-
nuum et est motor non motum aut
ex b. quod est motum diminuatur ali-
quid, utrum illud quod remanet
ex a. sit motor et illud quod rema-
net ex. b. sit motum, quoniam si hoc
fuerit, tunc. a. b. non erit primum mo-
tum ex se, quoniam ex a. et b. aufere-
tur aliquid et reliquum movet se. Di-
camus igitur ad hoc, quod non est ino-
pinabile ut utrumque aut alterum, scilicet
motum sit in potentia divisibile in
actu aut non, sed si fuerit divisum,
tunc natura eius non erit illa eadem
natura. Et ideo non est inopinabile,
ut in divisibilibus sit in potentia a-
liquid primum. Apparet igitur ex
hoc, quod primus motor non est motum,
quoniam si motum cessabit et mo-
vetur ab aliquo pervenietur ad pri-
mum motorem qui non movetur
et si perveniatur ad motum, sed istud
movet se et facit ipsum quiescere. Se-
quitur ex illo modo et ex isto in si-
mul ut primum in omnibus motis
sit non motum*.
Cum declaravit quod motum ex se componitur ex
motore non moto et ex moto quod non movet de
necessitate et quod si movens inveniatur compositum
ex pluribus uno moto, necesse est ut dissolvatur in
motum ex se primum, scilicet in illud, cui est proprium, ut
primum motum in ipso non moveat de necessitate.
Motum enim ex se, quia est duobus modis modo,
scilicet in quo primum motum a primo motore movet
de necessitate. Et modo in quo primum motum
nihil movet de necessitate, incepit dubitare de hoc,
scilicet in motum primum ex se esse. Potest enim aliquis
dicere quod non est possibile, ut primum motum per se
sit neque primus motor, quoniam motum est continu-
um per se. Et motor etiam est continuus, quia est in
continuo. Et continuum dividitur semper in divisibi-
lia et ideo dixit: Et quaeritur de hoc etc., id est et quae-
ritur in hoc quod diximus, scilicet quod movens se primum est
quod componitur ex motore non moto et ex moto
10v
indivisibili, id est non motore tali modo. Potest enim
aliquis dicere quod si ex motore qui non movetur si
motor sit de natura continui, quia est forma conti-
nui diminuatur aliquid aut ex moto cum de ne-
cessitate sit de natura continui aut ex motore. Si
accidit ei continuitas remanebit residuum motum
ex se et sic non erit hic movens se ipsum primum
neque motor primus. Et hoc intendebat, cum dixit:
Quoniam si hoc fuerit etc.

Deinde dedit solutionem
et dixit: Dicamus igitur ad hoc etc., id est dicamus
igitur solummodo quod non est remotum ut utrumque
sit divisibile in potentia in infinitum. Si utrumque fue-
rit continuum aut alterum, scilicet motum si non fuerit
positum quod motor est de natura eius cui accidit con-
tinuitas. Et est materialis ut declaratum est in actu
aut est impossibile. Deinde dicit: Sed ut dividatur etc.,
id est et est impossibile, ut motum dividatur in actu in
infinitum. Et similiter motor, quoniam tunc divisio
perveniet ad hoc quod eorum natura corrumpetur,
verbi gratia quod si primum motum ex se fuerit ignis iste
demonstratus et a quo auferemus partem et postea
aliam et postea aliam, perveniemus ad talem quantitatem,
quae si dividatur corrumpetur ignis, cum minima
quantitas ignis sit determinata. Et similiter est de
animali anuloso ex quo, si divisa fuerit, aliqua pars
remanebit residuum non motum ex se. Et cum ista
divisio non procedat in infinitum, manifestum est
hic esse motum ex se primum et motorem primum.
Et tale motum esse posuit pro principio in principio
septimi ad declarandum quod omne motum habet mo-
torem. Deinde dicit: Et ideo non est inopinabile etc., id est
et ideo non est impossibile, ut in divisibilibus in po-
tentia sit aliquid primum, licet secundum quod est in
potentia non sit in eis primum, sed est necesse hic
esse primum et si non esset motus. Et dixit in moto-
re, quoniam primi motores apud ipsum sunt duobus mo-
dis, scilicet motor materialis, id est qui constituitur per rem
motam. Et hoc est in rebus generabilibus et corru-
ptibilibus et motor non materialis. Et hoc non di-
citur continuum, nisi per accidens. Continuitas enim
essentialiter est impossibilis in omni moto primo,
quoniam est non corpus. Non enim loquitur in hoc
loco, nisi in moto ex se simpliciter, in moto autem ex
se quod est impossibile esse in toto primus motor.
Manifestum est quod non dicitur continuum omnino,
quia non movetur neque essentialiter neque acciden-
taliter. Et hoc non accidit, nisi in motoribus qui con-
stituuntur per rem motam ab eis, sicut in animali-
bus animalium. Principia autem prima quae sunt in
motis ex se aeterna, motor in eis non est divisibilis
nec essentialiter neque accidentaliter. Deinde dicit: Apparet
ex hoc igitur etc., id est et cum manifestum sit quod
motum ex se non potest dividi in infinitum, mani-
festum est quod in motis ex se est talis motor, scilicet qui non
movetur omnino. Deinde dedit modum ex quo apparet
hoc et dixit: Quoniam si motum cessabit etc.,
id est si movetur ex se non ex alio. Et hoc intende-
bat cum dixit: Cessabit et omne motum moveret
ab aliquo pervenitur in hoc moto ex se ad moto-
rem qui non movetur, quoniam si componitur ex
pluribus uno moto. Necesse est pervenire ad moto-
rem, qui non movetur et quia tale non est medium in-
ter motorem qui non movetur in eo et inter motum.
Et ideo dixit cessabit cito. Deinde dicit: Et si perveniatur ad
11r
motum etc., id est et si motum positum non movet
se, sed pervenit ad movens se ut prius declara-
tum fuit. Et omne movens se est in eo motor,
qui non movetur, sequitur necessario ex illo
moto et ex isto, ut hic sit primus motor qui non
movetur et quasi diceret. Et quia omne motum non
fugit alterum istorum, scilicet quod aut erit motum ex se aut
ex alio. Et motum ex alio pervenit ad motum ex se.
Et motum ex se habet motorem, qui non movetur,
sequitur ex utroque modo, ut omne motum habeat mo-
torem qui non movetur, id est quod omnes motus reducuntur
ad talem motorem aut ad unum aut ad plures
uno. Et dixit: Est illud quod movet se et facit ipsum
quiescere, quia iam accepit in descriptione moti
ex se, quod est illud quod habet quiescere ex se. Et in
hoc differt motum ex se secundum suam opinionem a
motibus corporum simplicium, cum ista existimen-
tur moveri per se.

*[Vetus:] Quoniam autem oportet motum
esse et non deficere, necessarium est
aliquid esse, quod movet primum, sive er-
go unum sit aut plura et primum mo-
vens immobile est.
[Scotus:] Et quia motus necesse est, ut sit sem-
per et numquam deficiat, sequitur
necessario ut sit hic aliquis primus
motor sive unum sive plura et quod
primus motor non sit motum*.
Cum declaravit in sexto, quod est impossibile quod
motus aeternus sit nisi circularis. Et declaravit in
principio septimi, quod omne motum habet motorem.
Et postea declaravit in illo tractatu, quod mota moven-
tia se ad invicem in loco reducuntur ad motum ex
se. Et declaravit in principio istius tractatus quod num-
quam motus deficiet neque in praeterito neque in fu-
turo. Sequitur ex hoc quod primum motum ex se ad
quod reducuntur omnes motus ex se in loco sit
aeternum et si non esset possibile motus deficeret
in aliqua hora, cum ipsum sit causa illius et quod
propter hoc necesse est ut sit hic unus motus aeter-
nus. Et est ille secundum quem movetur istud mo-
tum primum. Deinde dicit: Post hoc quaestiones contingen-
tes in hoc. Et vidit quod necesse est iterare perscruta-
tionem de motu in hoc tractatu et complere ser-
monem de hoc quibus usus est in sexto et septimo.
Et universaliter vidit quod melius est congregare illud
totum et declarare quod rem anet ad declarandum
de dispositione entium in motu et quiete. Et declara-
re quis motus sit iste motus et utrum motor illius
sit in materia aut non materia. Et incepit divide-
re entia in omnes dispositiones quae possibile est
ut existimetur esse secundum ipsas in motu et in
quiete. Et postea dissolvit quaestionem contingentem
in hoc quod omne motum habet motorem ex moti-
bus corporum simplicium. Et declaravit quod ista non
moventur ex se. Deinde declaravit quod omnia moventia
quae moventur in loco reducuntur ad motum ex
se. Et postea declaravit quod motum istud et motor com-
ponitur ex uno moto et ex primo motore qui non
movetur et cum complevit hanc declarationem
perfecte et est illa quam declaravit in septimo non
11r
perfecte, quoniam illic non declaravit quod primum
motum debet componi ex motore, qui non move-
tur et ex primo moto. Reversus est etiam ad illud
quod declaravit in principio istius tractatus, scilicet quod
nulla est hora in qua deficit motus ad concluden-
dum illam eandem conclusionem quam conclusit in
principio istius tractatus, ex hoc quod declaratum
fuit in eo quod motus numquam deficit. Et ex illo quod
declaratum fuit in septimo, scilicet quod moventia quae mo-
ventur in loco reducuntur ad motum ex se, quoniam
illa conclusio perfectius apparebit hic. Cum ser-
mo de propositionibus super quas fundata est de-
claratio est perfectior in hoc tractatu. Et conclusio
est quod est hic motus unus aeternus et quia omnia
ista sunt, sicut narravimus reversus est ad primam
propositionem quam verificavit in principio istius
tractatus et dixit: Et quia motus etc., id est et cum
declaratum sit quod omnia moventia, quae moventur
reducuntur ad primum motum ex se, quod componitur
ex primo moto et ex motore, qui non movetur et
iam declaratum est quod in nulla hora deficit motus,
necesse est ut primus motor ad quem reducuntur
alii motus sit aeternus et sit absolutus ab omni trans-
mutatione et ut motum ab eo etiam sit absolutum
ab omni transmutatione, nisi a motu in loco et si-
ve ille motor qui est talis fuerit unus aut plures.
Et fuit necesse, ut ipse non quiescat a movere nec
illud quod movetur ab eo a motu, quia est causa
motuum. Et demonstratum est quod motus numquam
deficit. Et si ille motor in aliqua hora non moveret,
tunc deficeret motus. Et fuit necesse etiam ut non
sit transmutabile neque essentialiter neque accidenta-
liter, quoniam si ita esset tunc esset motor prior il-
lo. Et cum manifestum sit aeternum esse motorem
et motum ab eo aeternum, quoniam si non esset aeter-
num, tunc motor moveretur ab eo per accidens.
Et sic esset illic motor prior illo, ergo necesse est ut
sit hic motus aeternus, utrum autem iste motor est
unus aut plures. Perscrutandum est in alia sci-
entia.

*[Vetus:] Unumquodque igitur perpetuum esse
immobilium quidem moventium,
nihil nunc ad rationem, quoniam
autem necessarium est aliquod esse
immobile quidem ipsum ab omni inte-
rius mutatione. Et simpliciter et secun-
dum accidens. Motivum autem alte-
rius manifestum est et hoc conside-
rantibus, sic autem si aliquis velit
in quibusdam contingens quod sit ali-
quando et non sine generatione et
corruptione. Fortassis est necessarium,
si aliquod impartibile aliquando
quidem est, aliquando autem non sine
mutatione, aliquando quidem esse,
aliquando non esse. Et si principiorum
quidem immobilium motivorum
autem quaedam aliquando quidem
esse aliquando autem non esse, contingat
11v
et hoc sed nequaquam omnes
possibile est. Manifestum enim est, quod
causa quaedam ipsa se ipsa moventi-
bus inest ipsius quod est aliquando quidem
esse, aliquando autem non esse, ipsum
quidem enim se ipsum movens ne-
cesse est omnem magnitudinem ha-
bere. Si nihil movetur impartibile,
movens autem nec una necessitas est
ex dictis. Ipsius igitur aliquando
quidem fieri aliquando quidem
corrumpi et hoc esse continue, nulla
causa est. Immobilium quidem non
semper aut eorum quae sunt nec iterum
semper quidem hoc moventium.
Horum autem altera, ipsius autem
semper et continuum. Nec unumquod-
que immobilium semper causa est, nec
omnia. Hoc quidem enim sic se ha-
bere perpetuum et ex necessitate est.
Omnia enim infinita et non simul omnia
sunt, quae sunt.
[Scotus:] Utrum autem unumquodque moven-
tium quae non moventur, sit aeternum
non est intrans modo ad propositum,
quoniam autem necesse est, ut sit hic
aliquid quod in se non sit motum.
Et sit absolutum ab omni transmu-
tatione simpliciter et per accedens
quod movet aliquod aliud declara-
bitur hoc modo, ponatur igitur hoc
esse possibile in quibusdam ut sit
quandoque et non sit quandoque sine
generatione et corruptione. Dignius
est enim illud quod non dividitur
quando fuerit quandoque et non fue-
rit quandoque, ut esse cuiuslibet talis
aut non esse sit necessarium, ut sit si-
ne transmutatione. Ponatur igitur
quod possibile est, ut quaedam principia
etiam quae sunt non mota, sed sunt
moventia sint quandoque et quando-
que non sint, sed non est possibile ut
omnia sint talia. Manifestum est enim
quod hic est alia causa eorum quae mo-
vent se in esse eorum quandoque et non
esse eorum quandoque. Omne enim quod
movet se necesse est ut habeat ma-
gnitudinem, cum illud quod non
dividitur non movetur motor autem
11v
non sequitur aliquo modo ut ha-
beat magnitudinem. Causa vero in
hoc quod quaedam generantur et quaedam
corrumpuntur et hoc esse perpetuum
non est unum eorum quae sunt non
mota, sed non sunt semper in esse. Ita-
que illa moveant se semper et per hoc
moveant alia. Quod enim est tale
nec non unum huius neque omnia e-
runt causae rei perpetuae continuae. Ista
enim dispositio secundum quam sunt
ista sunt aeterna necessaria. Ista autem
omnia sunt infinita, sed non omnia
existunt in simul*.

Cum declaravit quod necesse est, ut sit hic motum
ex se aeternum compositum ex motore qui non mo-
vetur ex moto aeterno, deinde utrum autem unumquod-
que etc., et intendit animas animalium quae sunt
hic. Istae enim animae movent et non moventur et quae-
stio in eis est existens. Plato enim dicit, quod omne
movens se est aeternum et anima apud ipsum est ae-
ternum et quia ista perscrutatio magis pertinet ad
perscrutationem de anima, dixit quod non intrat modo
sermonum hunc. Et intendit quod ista perscrutatio est
alia ab illa. Et in libro a quo extraxit verbum Aristoteles
invenit talem litteram. Si autem unumquodque mo-
ventium quae non moventur fuerit aliquod aeternum,
non intrat hunc sermonem, id est quaerere autem utrum
una animarum sit aeterna aut omnes sunt generabi-
les et corruptibiles, non pertinet ad hunc locum. Et
hoc est quasi melius, quoniam quaedam partes animae
videntur esse generabiles et corruptibiles. Sed dubi-
tatur in eis in motore qui dicitur intellectus. Et in
libro Themistii invenimus loco istius, quoniam autem
omne aeternum movet ita quod non movetur non intrat
hunc sermonem. Et est tertius sermo a praedictis. Deinde
dicit: Quoniam autem necesse est etc., id est quoniam au-
tem necesse est, ut sit hic motor qui non movetur abso-
lutus ab omni transmutatione simpliciter, scilicet essentialiter
et accidentaliter, qui movet aliquid aliud semper. Et
est primum motum ab ipso ut declaratum est a praedictis
et declarabitur etiam hoc modo. Et intendebat per hoc
quod dixit. Aliquid aliud quod in se non movetur motorem,
qui non movetur qui est altera duarum partium mo-
ti ex se. Et intendit per hoc quod dixit absolutum ab
omni transmutatione quod non accidit ei aliquis mo-
dus transmutationis nec generatio nec corruptio
nec alteratio nec augmentatio nec diminutio nec
motus localis. Et cum dixit simpliciter et per accidens,
forte intendit per simpliciter illud quod est commune
ei quod est essentialiter et occidentaliter. Transmutatio
enim simpliciter dividitur in essentialiter et acciden-
taliter. Et secundum hanc expositionem dixit: Reme-
morationem de altero duorum modorum in quos
dividitur transmutatio simpliciter, et tacuit reliquum,
scilicet propalavit modum qui est per accidens et tacuit
modum qui est essentialiter. Et forte intendit per simpli-
citer essentialiter. Transmutatio enim simpliciter est
essentialis cum sit transmutatio, vera transmutatio
autem non simpliciter est accidentalis. Simpliciter
12r
enim dicitur de transmutatione in substantia,
non simpliciter vero de transmutationibus cetero-
rum praedicamentorum. Et intendit per hoc quod
dixit, quod movet aliquid aliud, partem quae est primum
motum quod est secunda pars primi moti ex se. Et
cum voluit hoc declarare alio modo a praedicto
dixit: Ponatur igitur quod hoc sit possibile in quibus-
dam etc., id est et ponatur quod quaedam istorum mo-
ventium quae non moventur inveniantur quandoque
et quandoque non, non secundum modum quod ge-
nerantur quandoque essentialiter aut corrumpuntur
cum non sint corpora, sed secundum quod esse et non
esse eorum sequitur illud quod generatur et corrum-
pitur essentialiter. Et cum narravit quod hoc possibi-
le est poni in quibusdam motoribus, qui non mo-
ventur, incepit narrare quod hoc impossibile est ut
sit in omnibus, scilicet ut sint generabilia et corruptibi-
lia per accidens. Et dixit: Sed non est possibile etc.,
id est sed si posuerimus omnia moventia quae non mo-
ventur esse talia non erit possibile. Deinde incepit de-
clarare qualiter est hoc impossibile in omnibus et
dixit: Manifestum est enim etc., id est apparet enim
ratione quod necesse est, ut sit hic aliquid movens se
ita quod ipsum sit causa in hoc quod quaedam moventia
se movent quandoque et quandoque non. Et hoc erit
secundum diversitatem suae dispositionis ad ea in
propinquitate et remotione tantum, scilicet in loco. Et
quia ista positio non potest esse in eo quod movet
se, nisi sit corpus, quod enim non est corpus non mo-
vetur, dedit causam propter qua fuit ista positio
possibilis, scilicet ponere quod primum moventium se est
movens se aeternum et dixit: Omne enim movens
se etc., id est et quasi dicat et diximus quod principium mo-
ventium istorum quae sunt quandoque et quandoque
non debet esse movens se semper, scilicet compositum ex
motore qui non movetur aeterno et ex moto ab
ipso aeterno, quoniam si posuerimus causam istius
esse motorem aeternum sine moto aeterno, non posse-
mus dicere quomodo erit causa eius quod est quan-
doque et deficit quandoque. Si igitur dixerimus quod
movet se erit hoc possibile, quoniam tunc erit cor-
pus et secundum suam propinquitatem et remotio-
nem a re erit causa ut agat in ipsam dispositiones
contrarias. Et hoc est causa propter quam inserit
hoc in hoc loco.

Et ideo dixit: Motor autem non est
necesse aliquo modo ut habeat magnitudinem. Et
intendit quod est motor et non motum. Omne enim cor-
pus non movet in loco, nisi moveatur ut positum est
in septimo. Et cum narravit quod necesse est, ut sit hic
aliquid movens se semper quod sit causa in esse ea quae
movent se quandoque et non in esse quandoque. ince-
pit notificare consecutionem in hoc et dixit: Causa
autem in hoc est quod quaedam etc., id est et quia est
manifestum per se quod mota ex se quae sunt hic, quaedam
generantur et quaedam corrumpuntur. Et hoc inveni-
tur semper in eis. Non possumus ponere causam
esse in hoc aeternam unum eorum quae moventur ex
se et non sunt perpetuae causae. Deinde dicit: Ita quod ista mo-
veant se semper, id est ita quod ponamus quod unum eorum
quae movent se aut plura uno moveant se semper.
Et propter hoc movent alia secundum continuitatem
et perpetuitatem. Deinde dicit: Quod enim est tale etc.,
id est et necesse est cum generatio et corruptio eorum
quae sunt apud nos perpetuae sint, ponere motum ex
12r
se semper, quoniam nullum eorum quae moventur
ex se quae sunt generabilia et corruptibilia nec omnia
possunt esse causa rei perpetuae continuae. Deinde dedit
causam, propter quam fuit necesse, ut ista genera-
bilia et corruptibilia non sint quaedam causae quo-
rundam, sicut potest aliquis dicere, verbi gratia quod homo
generatur semper ab homine et equus ab equo.
Et dixit: Ista enim dispositio etc., id est et impossi-
bile est ut ista dispositio perpetua sit in eis propter
unum eorum. Unumquodque enim eorum est corru-
ptibile et non est etiam possibile, ut hoc sit in eis
ex se ipsis, scilicet ut quaedam sint causae quorundam essentia-
liter. Causae enim quae sunt essentialiter de necessita-
te sunt finitae et in simul et ista non sunt talia. Et
hoc intendebat cum dixit: Ista autem omnia sunt
infinita et non sunt in simul, quoniam autem ista
sunt perpetuae generationis et corruptionis. Mani-
festum est propter hoc quod declaratum est hic,
quod est hic motus primus aeternus qui continet to-
tum. Et hoc apparet etiam per se, quoniam si esset
possibile, ut homo generaretur a non semine hominis,
tunc de necessitate ille homo diceretur homo aequi-
voce cum isto homine, quoniam quando materia
fuerit diversa, diversabitur et forma. Et si non, non
essent hic materiae propriae neque formae propriae, et
tunc quodlibet generaretur a quolibet et in quod-
libet. Et tunc universaliter materiae essent otiosae et
superfluae, quoniam si esset possibile ut homo gene-
raretur a terra, sicut vermis, tunc aut esset necessa-
rium aut in maiori parte aut in minori parte. Et
si esset necessarium, tunc homo non generaretur
ab homine omnino. Et si esset in maiori parte, tunc
homo generaretur ab homine in minori parte. Et
si hoc esset casualiter, hoc esset in minori parte, scilicet
casu, tunc eadem species inveniretur natura et ca-
su et quod fit casu semper est oppositum ei quod fit na-
tura. Et etiam si ita esset, tunc comparatio et respe-
ctus causarum ad causata non esset. Et sic auferetur
natura necessarii. Et etiam declaratum est quod illud
quod fit casu fit a causis inventis propter aliquam
causam naturalem et in maiori parte quando impe-
diuntur ab inveniendo causatum ab eis, quod non
est innatum fieri ab eis. Et cum ita sit, necesse
est, si homo generaretur casu, ut generetur a causis
quae fuerunt propter aliquam speciem et impedie-
bantur a generatione illius speciei, et ideo causae
eius quod est casu non sunt terminatae. Et cum ita sit,
esset possibile ut homo generaretur ex semine asi-
ni aut semine equi. Et universaliter ex infinitis ma-
teriis. Et ideo nulla species invenitur casu, sed illa
quae inveniuntur casu, sunt monstruosa non natura-
lia.

Et totum hoc manifestum est per se, sed diximus
ista contra negantes hoc esse manifestum per se,
sicut Avicenna qui dicit possibile esse hominem ge-
nerari a terra, sed convenientius in matrice. Et iste
sermo ab homine qui dat se scientiae est valde fa-
tuus. Si igitur dicatur quod non apparet ex istis ge-
nerabilibus quod sunt aeterna nisi secundum praeteritum
et demonstratio non complebitur, nisi ponantur aeter-
na in praeterito et in futuro. Dicemus ad hoc quo-
niam cum declaratum sit quod impossibile est ut de-
ficiant in praeterito in finito, declarabitur quod est
impossibile in eis ut deficiant in futuro, quoniam
si deficerent in futuro deficerent in praeterito infinito.
12v
quoniam illud in quo est potentia infinita non est
determinatum magis ad unum tempus quam ad
aliud. Et si deficerent in praeterito non essent nunc,
ergo impossibile est ut deficiant omnino. Si igitur
aliquis dixerit quod cum declaratum sit de natura
istorum quod numquam deficiunt genere, quid indigent
motore et moto, quae non deficiunt secundum indi-
viduum et si indigent hoc de necessitate, quomodo
dicamus ad hoc quod ista indigent motore extrinse-
co, ut largiatur eis esse nedum perpetuitatem, quo-
niam si ista non haberent causam primam in mo-
tu, tunc non essent. Et si essent, esset possibile ut de-
ficerent, quoniam quaedam essent, tunc causae quo-
rundam per accidens. Et quod est per accidens non
est semper nec necessarium, quomodo autem indigent
de necessitate motore ex se extrinseco, qui sem-
per moveat aut qui continet totum. Dicamus quod
mota non generabilia manifestum est quod indigent
apud generationem moto ex se. Generatio enim in
eis non est ex se ipsis, scilicet quod quia quaedam non gene-
rant quaedam, et ideo esse istorum non fuit perpetu-
um, in generabilibus autem generans propinquum est
in ipsis. Et ideo fuit aeternum, scilicet quia generans in
istis non dat, nisi principium generationis. Deinde
dimittit generabile quousque perficiatur sua gene-
ratio. Necesse est ut sit hic complens illud generatum
ex se per principium, quod est in eo et conservans
ipsum. Et hoc erit largiendo calorem similem calori
quem largitus est primus generans aut conservan-
do illum calorem per quem generatum fuit gene-
ratum ex se, quoniam quemadmodum motum in
loco hic ex se indiget motore extrinseco, ita est in
generabilibus ex se. Et cum ita sit, necesse est, ut
non compleatur generatio alicuius eorum quae ge-
nerant se, nisi sit illic generans extrinsecum praeter
generans propinquum, quod est in ipso genera-
to per quod generatum fuit generatum ex se, scilicet quod
dedit principium generandi. Et quia generans ex-
trinsecum est alterans necessario, necesse est secun-
dum quod sequitur ut alteratio eius sit alteratio tem-
perata, scilicet similis calori naturali per quem completur
illud ens, necesse est ut alterans cum alterato non
sit in eodem situ in toto tempore crementi, sed quan-
doque appropinquatur ei et quandoque removetur ab
eo ita quod generatum acquirat ex hoc unum calorem
in forma in toto tempore sui crementi. Et cum ita
sit necesse est, ut alterans appropinquetur quando-
que alterato et removeatur quandoque ab alterato.
Et cum ita sit, erit motum in loco. Et omne motum in lo-
co reducitur necessario ad motum ex se. Ergo neces-
se est ut extra ista generabilia sit motum ex se
aut unum aut plura uno, quod semper movet. Et non
sequitur ex hoc ut appropinquetur et removeatur,
sed secundum quod agit duo contraria in simul, scilicet
generationem et corruptionem. Cum igitur decla-
ratum sit, quod ista indigent in sua generatione moto
ex se extrinseco. Et posuerimus quod generatio istorum
est aeterna necesse est, ut istud motum ex se quod est ne-
cessarium in generatione eorum et corruptione ut
sint aeternae ut sit semper. Et si non, indigent motore
priori ipso et sic in infinitum. Et cum declaravit hoc,
iteravit ipsum ad rememorationem et dixit:

*[Vetus:] Manifestum igitur, quia quamvis
12v
milies quaedam principia immobi-
lium quidem moventium autem
et multa ipsa se ipsa moventium cor-
rumpuntur, alia autem fiant. Et hoc
quidem immobile. Et aliud quod mo-
vet alterum, alterum autem hoc, sed ni-
hilominus est aliquid quod continet extra
unumquodque et quod est causa eius, quod est.
Alia quidem esse, alia quidem non,
et continuae mutationis. Et hoc qui-
dem his. Hoc autem aliis causa mo-
tus sunt.
[Scotus:] Manifestum est igitur, quod si essent
hic principia innumerabilia, scilicet prin-
cipiorum quae movent et non moven-
tur et plura moventium se corrum-
puntur, deinde generantur. Et istud
quod non est motum istud
et aliud movet aliud. Hoc non face-
ret aliquo modo, nisi esset hic aliquid
quod contineret etiam hoc in una-
quaque rerum, quod est causa in esse quo-
rundam et non esse quorundam. In
hac transmutatione continuatur ita
quod hoc sit causa motus istorum
et ista sunt causa motus aliorum*.
Dicit: Manifestum est igitur, quod si fuerint hic principia
finita ex moventibus, quae non moventur et ex motis
ex se, quae componuntur ex istis principiis, quae non
sunt corpora et ex primis corporibus motis ab eis,
quorum quodlibet corrumpitur. Deinde revertetur ipse
et movent se ad invicem, scilicet ut quaedam generent quae-
dam, ita quod motor in eis non moveatur ab alio sed ex
se. Verbi gratia quod istud moveat illud, ita quod non moveatur
ab alio. Et iste motor moveatur ab alio et sic in
infinitum. Verbi gratia scilicet ut Socrates generet Platonem ex
se. Et Plato generetur a Cicerone. Et Cicero a Vir-
gilio et unumquodque istorum in hoc motu movetur
ex se et sic in infinitum. Manifestum est quod hoc non
erit neque est possibile alio modo ab eis, secundum
quod possibile est ponere, quod hoc est motum ex se, quod
continet ista ex extrinseco quod est causa in esse quo-
rundam istorum. Et in non esse quorundam secun-
dum continuitatem et perpetuitatem, ita quod motor
aeternus sit causa motus istorum quae moventur ex
se generabilium et corruptibilium secundum perpe-
tuitatem. Et erunt ista causae aliarum rerum quae movent
et cum dixit: Et quasi istud quod non est motum etc.,
id est et istud demonstratum ex istis movet hoc
demonstratum et est non motum ab alio sed ex se. Et
aliud etiam ab isto movet aliud ab illo. Et sic erit in in-
finitum. Impossibile est ut ista sint, nisi ponatur hic ali-
quod motum ex se continens omnia ista aliquo modo
continentiae. Et hoc intendebat cum dixit: Non fa-
ceret hoc aliquo modo etc. Et intendit alio modo
ab eis, secundum quorum unum imaginatur hic esse
motum ex se continens omnia. Immo necesse est
13r
imaginari motum ex se continens ex aliquo modo
continentiae et nos iam declaravimus modum con-
tinentiae quem innuit. Et non dimisit ipsum non di-
stinctum, ut mihi videtur, nisi quia manifestum est
per se, quod si ista mota ex se generabilia et corrupti-
bilia non essent determinata et continuata a moti-
bus corporum caelestium, non essent nedum ut con-
tinuaretur esse in eis. Et ideo si positum fuerit to-
tum generari, contingeret ut esset pars alterius
mundi. Et modus generationis istorum quae movent
se ad invicem per accidens. Es quia sunt quasi in-
strumenta per quae movent corpora caelestia, scilicet quod
homo non dat in generatione hominis nisi illud
quod est quasi instrumentum. Et corpora caelestia
sunt quasi artifex. Et virtutes informativae quas vo-
cat Aristoteles virtutes animae in libro de animalibus. Fi-
unt etiam a corporibus caelestibus et tu bene scis
quod non de necessitate debet instrumentum esse in-
finitum, sed necesse est si fuerit hic artifex qui opera-
tur per instrumentum generabilia et corruptibilia
et semper operatur aut sint hic instrumenta infini-
ta et etiam quando Socrates generat Platonem, et
Plato Ciceronem, tunc Plato non generat Cice-
ronem propter generationem eius ex Socrate, sed propter
voluntatem eius, scilicet quia proiicere voluit semen in
illam feminam. Socrates enim generare Ciceronem est per
accidens, ergo illud quod loquentes nostrae legis
existimaverunt esse impossibile. Iam apparuit esse
necessarium. Et erraverunt in hoc, quia acceperunt
illud quod est essentialiter loco eius quod est acci-
dentaliter. Et existimaverunt esse impossibile illud
quod non est impossibile, scilicet quod causas esse infinitas
est impossibile essentialiter et possibile acciden-
taliter.

*[Vetus:] Siquidem igitur perpetuus motus est, perpe-
tuum erit et movens primum si unum est. Si
vero plura, plura et perpetua, unum au-
tem magis quam multa et finita quam infi-
nita oportet existimare. De his enim
concedentibus semper finita magis
accipienda sunt. In his, quae sunt
natura oportet finitum et melius si
contingat esse magis. Sufficiens au-
tem est unum et finitum quod primum
immobilium cum sit perpetuum
erit principium aliis motus.
[Scotus:] Et si motus fuerit aeternus, tunc pri-
mus motor erit aeternus si fuerit u-
nus. Et si fuerint plures, non tunc
aeterna erunt plura uno, sed melius est
opinari ipsum esse unum non plures.
Hoc enim complebitur per tria. Et si
fuerint plures melius est opinari
ipsos esse finitos quam infinitos. Con-
tingentia enim cum sint eadem
oportet esse melius habere finitos.
Res enim quae sunt per naturam opor-
13r
tet ut accipiatur in eis pars finita
et melior in eo quod est possibile et un-
de sufficit. Et prima rerum quae non -
moventur, erit aeterna et principium
motus in aliis rebus*.
Cum declaratum sit quod necessario est hic motus
aeternus quod necessario erit hic motor aeternus et
motum aeternum et quia non apparet hic, utrum sit
unum aut plura, sed hic tantum apparuit quod necesse
est, ut sit hic motor talis, incepit considerare, quid est
dignius ponere in hoc loco. Ista enim perscrutatio
propria est metaphysicae et dixit: Et si fuerint plu-
ra uno etc., id est et si iste motor qui declaratus fuit
esse aeternus si fuerit unus aeternum erit unum, et
si plures aeterna erunt plura. Deinde dicit: Sed dignius est opi-
nari etc., id est ut mihi videtur et est dignius opi-
nari quod iste motor est unus, quia esse sensibile, scilicet mun-
dus complebitur per tria, scilicet per motorem aeternum
et motum ab eo et per motum non moto-
rem. Et ista complebuntur per unum et cum com-
plebitur per unum melius est, ut inveniatur per unum
non per plura. Deinde dicit: Et si fuerint plura dignius
est cetera. Deinde dedit causam in hoc. Et dixit: Contin-
gentia enim etc., id est quoniam si illud quod con-
tingit in mundo a positione istorum principiorum,
ut sint finita et esse infinita sit idem, tunc ponere
ea esse infinita est superfluum et extra naturam. Et
intendebat per contingentia apparentia hic, scilicet illa
quae cogunt nos ponere hic esse principia aeterna et
quasi dicit, quoniam quando illa quae apparent hic
perficiuntur ponendo principia aeterna sive finita
sive infinita, tunc melius erit ponere ea finita. Illud
enim quod perficitur per finitum melius est ut in-
veniatur per finitum. Deinde dicit: Et unum sufficit, id est et u-
num motum ex se semper sufficit in reddendo causas
eorum quae apparent hic. Ponendo enim hoc, tunc
res motores habebunt principium aeternum, et tunc
istud principium mediante moto aeterno erit princi-
pium rerum quae moventur quandoque et quiescunt
quandoque. Semper et per hanc positionem complebitur
hoc esse. Et si non esset difficile, immo impossibile
ponere aeternum esse principium generabilis et cor-
ruptibilis.

*[Vetus:] Manifestum autem ex his, quia
necesse est esse aliquod unum et perpetu-
um et primum movens. Ostensum
enim est quoniam necesse est motum
semper esse et continuum esse. Et namque
ipsum semper continuum est, sed
consequenter esse non est continuum.
At vero continuus est et unus est.
Unus autem, qui ab uno movente
est et ab uno quod movetur. Si enim
quiddam aliud et aliud movebit
non continuus, totus est motus, sed
consequenter. Igitur ex his sciet ali-
quis esse aliquid primum movens immobile.
[Scotus:] Et apparet ex hoc quod nos dicemus
13v
etiam quod est necessarium, ut motor
primus sit unum aeternum, iam igi-
tur declaravimus esse necessarium
quod motus sit semper. Et si motus fue-
rit semper, necesse est ut sit continuum
semper. Aeternum enim est continuum.
Successivum autem non est continu-
um, sed si fuerit continuum erit unus.
Et unus motus erit ab uno motore
et ab uno moto, quoniam si movet
successive, tunc ille motus non erit
continuus. Existis igitur erit homo
certus hic esse aliquod primum non
motum*.
Ista est alia declaratio quod primus motor est unus.
Et dixit: Declaratum est quod necesse est etc., id est iam
declaravimus, quod necesse est, ut sit hic primus motor
perpetuus moti aeterni. Et manifestum est quod cum
posuerimus hic esse motum aeternum quod movetur
motu perpetuo, necesse erit ut motus istius moti sit
motus continuus non successivus. Motus enim suc-
cessivi, licet sint in eodem moto tamen non sunt con-
tinui nec dicuntur esse perpetui, cum quandoque sit
in eis quies. Deinde dicit: Sed si fuerit continuum erit unus
motus. Et hoc est notum per se. Deinde dicit: Et unus motus
est qui provenit ab uno motore. Deinde dedit causam in
hoc et dixit, quoniam si movet successive etc.,
id est quoniam si unum motum movetur a pluribus
uno motore successive, tunc ille motus non erit con-
tinuus. Deinde dicit: Ex istis igitur etc. Et intendit per
primum, primum omnium moventium, id est et si fuerint
hic alia moventia ab eo quae non moventur, tunc
illa moventia sequuntur ipsum, quoniam motus eo-
rum sequuntur motum illius primi qui est velocissimus
motuum.

*[Vetus:] Et iterum considerans in principia
moventium esse quidem igitur quae-
dam eorum,quae sunt quae aliquan-
do quidem moventur aliquando
autem quiescunt, manifestum est.
Et propter hoc factum manifestum
est, quia non omnia moventur neque
omnia quiescunt. Nec alia quidem
quiescunt semper, alia autem semper
moventur, quae namque sunt utrobique
et potentiam et habentia sunt ipsius.
Alia quidem aliquando moveri, alia
quidem quiescere demonstrantur
his, quoniam autem haec quidem
manifesta sunt omnibus. Volumus
autem et demonstrare et duorum u-
tramque naturam, quoniam sunt alia
semper immobilia, alia autem quae
fiunt semper moventur. Procedentes
autem in hoc et ponentes omne quod
13v
movetur ab alio moveri. Hoc autem
esse immobile aut quod movetur et quod
movetur aut a se ipso aut ab alio
movetur, semper deveniemus in hoc
accipere aliam eorum quae moventur
est principium quod movetur quidem,
quod ipsum se ipsum movet omnium
enim immobile. Videmus enim et
manifesta esse huiusmodi quae mo-
vent ipsa se ipsa, ut animatorum et
animalium genus. Hoc quidem et
opinionem attulerunt quod nequaquam
contingat motum fieri cum non
sit omnino propter id, quod in his
videmus contingere. Immobilia enim
cum sint aliquando moventur
iterum sicut videtur.
[Scotus:] Et erit certus in hoc etiam, quando
consideravit principia motuum.
Manifestum est enim quod entium quae-
dam quandoque moventur et quan-
doque quiescunt. Et per hoc fuit de-
claratum quod non omnia moventur
neque omnia quiescunt, sed quaedam
quiescunt semper et quaedam moven-
tur semper. Illud enim quod habet u-
trumque et habet potentiam ut movea-
tur et ut quiescat. Declarat ista. Et quod
habet talem dispositionem manife-
stum est cuilibet. Et intendimus de-
clarare etiam naturam utriusque duo-
rum modorum, scilicet quod quaedam entium
semper non moventur et quaedam
semper moventur et incepimus in
hoc. Et posuimus, quod omne motum
movetur ab aliquo. Et quod istud aut est
non motum aut motor et ex se mo-
tum aut ex alio semper. Et perveni-
mus ad hoc quod mota habent princi-
pium motum quod movet se. Et princi-
pium omnium est illud quod non
movetur et nos invenimus visibili-
ter aliqua talia et sunt illa quae mo-
vent se. Verbi gratia genus habentium a-
nimas et genus modorum animalium.
Ista igitur faciunt existimare quod for-
te possibile est, ut fiat motus sine eo
quod ante fuit omnino, quia nos invenimus
quod hoc accidit in istis. Sunt
enim quandoque non mota, deinde
14r
moventur secundum quod existimantur*.
Quia viae, per quas ivit Aristoteles in declarando quod hic
est motum aeternum et quod non movetur, sunt duae,
quarum una est probando, quod motus est aeternus,
secunda autem est ex consideratione de motis
ex se quae sunt hic et processit per hanc viam, post-
quam declaravit, quod hic est motus aeternus quan-
do consideravit de natura eorum quae moven-
tur apud nos quandoque et quiescunt quando-
que et iam declaravit prius motorem non motum esse
per hoc quod motus aeternus est et vult nunc notifica-
re quod homo erit magis certus in hoc, quando con-
sideraverit in natura eorum, quae moventur ex se quae
sunt hic. Quoniam quando homo consideravit in
motibus particularibus, qui sunt in hoc mundo,
inveniet eos reduci ad motum ex se. Et ideo neces-
se est, ut ita sit in toto.

Hic autem vult facere re-
memorationem de illa via, ex qua declaratur etiam
quod totum habet primum motorem, qui non movetur
et quod motus est in moto aeterno et e contrario primae
viae. In prima enim probavimus ex motu aeterno mo-
torem esse, qui non movetur, hic autem probabimus
quod motus aeternus est ex hoc quod motor qui non mo-
vetur est. Et cum istae duae viae fuerint coniunctae,
tunc firmior erit scientia. Et ideo dicit: Et homo erit magis cer-
tus etc., id est sicut fecimus superius. Deinde dicit: Quoniam
cum manifestum sit etc. Deinde dicit: Et ideo illud
quod habet utrumque etc., id est ex illis enim quae
videmus moveri ex se quandoque et quiescere quan-
doque. Scivimus quod in entibus sunt quaedam quae mo-
ventur semper et quaedam quae numquam moventur,
quia non habent naturam ut moveantur et cum
hoc fecit, scilicet quia consideravit in hoc de motis ex
se, fecit rememorationem. Et dixit: Et quia illud quod
habet talem dispositionem est manifestum cuilibet,
id est aliqua esse quae moventur ex se et quiescunt ex se.
Deinde dicit: Et intendimus etiam etc., id est et hoc intellectum
est per se. Deinde dicit, quomodo fecit hoc. et dixit: Et po-
suimus quod omne motum etc., id est quoniam cum
consideravit de natura eorum quae moventur hic,
fuit declaratum quod omne motum habet motorem.
Et cum consideravit de natura ipsius motoris vi-
dit, quod iste motor non potest fugere aliquam trium
dispositionum, scilicet aut ut moveat et non moveatur,
aut ut moveat et moveatur ex se aut ut moveat et
moveatur ex alio. Et fuit necesse quod istud quod mo-
vetur ex alio perveniat ad motum ex se per moto-
rem qui non movetur, sequitur ut principium omnium
sit huius, scilicet motum ex se a motore, qui non move-
tur. Et quia istas propositiones non accepit, nisi ex
motis ex se quae sunt hic et apud considerationem
de istis cum hoc quod inducunt nos ad quaesitum fa-
ciunt nos etiam dubitare in primo principio quod for-
te possibile est ut quiescat, quia ista quandoque qui-
escunt et moventur quandoque. Dixit: Et nos videmus
aliqua etc., id est et sicut sequitur ut omnia habeant
principium ex se motum. Et hoc quod apparet de
istis motis ex se qui sunt hic. Alii enim motus redu-
cuntur ad istos. Similiter etiam faciunt dubitare in
primo moto, quoniam cum apparet quod ista moven-
tur sine motu praecedenti, sed post quietem perfectam,
fuit possibile ut hoc esset etiam possibile in primo
moto.

14r
*[Vetus:] Hoc autem oportet accipere quoni-
am secundum unum motum ipsa
moventur et quod secundum hunc non
proprie. Non enim ex se ipso est cau-
sa, sed insunt alteri motus natura-
les animalibus, quos non movent
per se ipsa, ut augmentum et decremen-
tum et respiratio secundum quos mo-
vet animalium unumquodque quie-
scens et cum non movetur a se ipso
motum. Horum autem causa continens
est et multa eorum, quae insunt, ut
quorundam alimentum est. Dum
enim decoquitur, dormiunt disgre-
gato autem surgunt et movent se
ipsos, cum primum principium
sit extra, unde non semper moventur
continue a se ipsis. Aliud enim est
movens et id quod movetur et mu-
tans unumquodque moventium. In
omnibus autem his movetur pri-
mum movens et causa ipsum se ipsum -
movendi a se ipso secundum accidens
tamen. Mutat enim corpus locum,
quare et quod in corpore, cum sit et necesse
est mutans se ipsum.
[Scotus:] Sed debemus facere, quod ita motor
essentialiter non moveat, nisi uno
motu et quod ipse movet isto motu, non
quia est primum, quoniam non est causa
ex se, sed in animalibus sunt alii mo-
tus naturales, qui non sunt ex illo.
Verbi gratia augmentum et diminutio et an-
helitus. Et istis motibus movetur quili-
bet modorum animalium sine eo quod
movetur ex se, sed etiam quiescit. Et causa
istorum motuum est illud quod conti-
net ipsum et multa advenientia suo
corpori. Verbi gratia nutrimentum in animali-
bus quibusdam, quoniam cum dige-
ritur dormiunt et cum distinguitur
expergefiunt et movent se. Et primum
principium est extra, ideo non mo-
ventur semper ex se continue. Motor
enim illorum est aliud ab eo quod est
quando moventur et laborant secun-
dum unumquodque moventium et
in omnibus istis movetur primus
motor, qui est causa eius quod moveant se
ex se, sed motus eius erit per accidens.
14v
Corpus enim mutat suum locum. Et
ideo mutat locum illud quod est in
corpore et quod est in universo mo-
vens se*.
Id est et non est opinandum quod primus motor in
istis movet pluribus motibus ex se. Unus enim mo-
tor non movet essentialiter, nisi uno motu. Et hoc est
quod invenitur in istis motis, scilicet habentibus animas,
quod unus motor in istis movet pluribus motibus est
per accidens. Et hoc intendebat cum dixit: Et hoc
quod movet isto motu non est ita quod est primum,
id est opinandum est quod unus motor istorum, scilicet qui non
moventur non movet essentialiter, nisi uno motu.
Et hoc quod movet istis pluribus motibus in eis
quae sunt apud nos, non est ita quod ipse prima causa
sit in istis pluribus motibus, quoniam si esset causa
prima istorum motuum, tunc non moveretur, nisi uno
motu necessario. Ab uno enim non provenit essen-
tialiter, nisi unum motum, sed multa intrant ipsum
per accidens quae abscindunt motum eius. Et alia
quae sunt causa in hoc quae faciant motum post qui-
etem. Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam non
est causa ex se etc., id est et causa in hoc quod prima
causa in hoc quod habentia animas, quae sunt hic mo-
ventur quandoque et quiescunt quandoque non est
ex se, id est quod ista causa non est causa propter quam mo-
ventur ex se. Sed alia causa ex rebus continentibus
ex extrinseco facit in animalibus motus naturales.
Et illi motus erunt causae ut motor per quem moven-
tur ex se moveat quandoque et quandoque non mo-
veat.
Deinde dedit exemplum motuum et quomodo acci-

dit ex eis hoc et dixit: Verbi gratia augmentum etc.,
id est verbi gratia hoc quod accidit animali in suo corpo-
re de motu augmentia nutrimento et de motu di-
visionis a rebus extrinsecis et a defectu nutrimen-
ti etiam. Et hoc quod accidit ei et de motu in qua-
litate apud anhelitum. Anhelitus enim est in animali-
bus ad infrigidandum calorem naturalem et tem-
perandum ipsum. Motus igitur anhelitus dat anima-
libus qualitatem. Deinde dicit: Ex istis igitur motibus etc.,
id est in istis motibus, scilicet augmento diminutione
et alteratione movetur animal sine eo quod move-
atur ex se sed etiam quiescens. Deinde dicit: Et causa istorum
motuum etc., id est et causa istorum motuum, qui
sunt in animali non ex se est corpus continens et
illa quae intrant suum corpus. Et intendebat quod causa
istorum motuum sunt res distinctae ab animali aut
extrinsecae aut intrinsecae. Deinde dedit exemplum mo-
ventium intrinsecus cum sint latentiora et quo-
modo erunt causae quietis eius quandoque ex se et
motus eius quandoque ex se. Et dicit: Verbi gratia nutrimen-
tum in quibusdam animalibus etc., id est verbi gratia
nutrimentum adveniens corpori animalis in qui-
busdam animalibus, scilicet quae innata sunt dormire.
Nutrimentum enim cum advenit corpori istius a-
nimalis et operatus fuerit calor in ipsum ascendet
ab ipso vapor humidus ad caput et cor. Et sic gra-
vabitur animal et laxabuntur instrumenta motus,
ita quod quiescet in loco et dormiet. Et cum nutrimen-
tum fuerit digestum, tunc membra animalis moven-
tia alleviabuntur et expergefiet animal et movebi-
tur ex se in loco. Et cum ita sit tunc primus mo-
14v
tor animalis in loco et faciens ipsum quiescere non
est motor, qui est in eo qui non movetur, scilicet per quem
movetur ex se. Sed primus motor in eo est illud ex-
trinsecum aut illud adveniens corpori. Et hoc inten-
debat cum dixit: Et primum principium est extrin-
secum. Deinde dicit: Et ideo non movetur semper etc.,
id est et quia corpus animalis movetur ab extrinseco,
ideo non movetur semper ex se continue. Et si non
necesse esset secundum quod est motum ex se aut mo-
veretur semper et continue, cum unus motor si-
cut dictum est non movet nisi uno motu tantum.
Deinde dedit causa propter quam fuit animal huiusmodi
in abscisione sui motus et dixit: Motor enim illius
erit aliud etc., id est et causa in hoc quod motor qui
non movetur in istis movet quandoque et quando-
que non, est, quia non est primus motor in hoc motu, sed
primus motor in istis est aliud extrinsecum, quan-
do movetur et transmutatur iste motor ab illo ex-
trinseco secundum naturam cuiuslibet eorum quae
movent ipsum, scilicet quod si natura eius facit ipsum qui-
escere quiescit. Et si natura eius facit ipsum move-
re movebit.
Et cum declaravit quod primus motor qui

non movetur in hoc motu movetur ab extrinseco,
incepit declarare modum quo movetur et dixit: Et
in istis omnibus etc., id est et in istis motis ex se
omnibus generabilibus et corruptibilibus movetur
primus motor in eis, per quem moventur ex se a
rebus extrinsecis, sed motus ab eis non est essen-
tialiter sed accidentaliter. Motus autem eius est ac-
cidentaliter licet sit indivisibilis, quoniam consti-
tuitur per subiectum, scilicet per corpus. Et ideo accidit
ei moveri quando corpus movetur et omne quod
movetur, quia est in moto est motum per accidens.
Et hoc intendebat cum dixit: Corpus enim mutat
suum locum etc., id est et causa in hoc quod iste motor
movetur per accidens, est, quia constituitur per cor-
pus et sic transfertur per accidens per translatio-
nem corporis omne quod est in corpore, licet sit
motor. Et debes scire quod hoc non est sicut translatio
partis cum translatione totius, sed sicut albedinis
cum translatione subiecti. Cum sit declaratum quod iste
motor, non est corpus cum moveat et non moveatur.
Et ideo dixit: Et quod est in universo motor conservan-
do se a partibus quae sunt in corpore, licet hic et
ille moveantur per accidens. Et debes scire quod
non intendebat quod motus eius qui est per accidens,
scilicet motoris qui non movetur in animali a causis ex-
trinsecis est motus eius in loco propter motum sui
subiecti scilicet corporis. Sed intendebat quod motus eius
a causis extrinsecis est propter motum sui subiecti
ab eis non in loco, scilicet ut augmentetur aut alteretur
est sicut motus eius in loco a motu sui subiecti, scilicet
corporis. Videtur enim quod manifestum est hic quod omnis
motor in subiecto movetur per accidens propter
motum sui subiecti deferentis ipsum, scilicet in loco, utrum
autem omne quod movetur in loco per suum subie-
ctum transmutetur per transmutationem sui subie-
cti, scilicet transmutatione alterativa non transmutatione
in loco nondum est declaratum. Cum enim hoc fuerit
declaratum, declarabitur quod illud non transmutabi-
tur ab extrinseco non movebitur ex motu sui sub-
iecti in loco, licet appareat ex verbi Aristotelis futuris
quod ipse ponet, quod omne quod non transmutatur ab ex-
trinseco per accidens non movetur ex suo corpore
15r
per accidens ut patebit post. Et forte Aristoteles tacuit
complementum demonstrationis quam intendit hic,
quoniam est manifestum, quoniam cum verifica-
tum fuerit ex hoc quod omne motum ex se quod quiescit quando-
que et movetur quandoque movetur ab extrinse-
co. Et est declaratum quod primum ex se nihil est extra
ipsum, sequitur manifeste in secunda figura quod
primum motum ex se non quiescit omnino. Et erit
ista demonstratio alia a praedictis, quoniam illud
quod hunc sequitur sermonem quod apparet esse com-
plementum istius demonstrationis idem apparet
cum demonstratione praedicta et patet ex suis ver-
bis in principio istius capituli ipsam esse aliam de-
monstrationem a praedicta.

*[Vetus:] Ex quibus est scire quia si aliquid est
immobilium quidem moventium
et ipsorum quae secundum accidens
moventur, impossibile est continuum
motum moveri, quare siquidem ne-
cesse est continue motum esse aliquid.
Oportet primum movens immobi-
le et non secundum accidens, si det si-
cut diximus in his, quae sunt, esse in-
cessabilis, quidem et immortalis motus et ma-
nere quod est ipsum in se ipso et in eodem. Prin-
cipio enim manente necesse est et omne
manere, quod continuum est ad prin-
cipium. Non est autem idem move-
ri secundum accidens a se ipso et ab
altero, ab altero quidem enim idem et eo-
rum, quae sunt in caelo quibusdam
principiis quaecumque sed plures ferimus
motus. Alterum autem corruptibili-
bus solum.
[Scotus:] Ex hoc igitur erit homo certus, quod si
aliquid fuerit ex eis, quae non moven-
tur sed movetur etiam per accidens,
impossibile est ut motus sit aeternus,
et ideo si fuerit necesse ut motus sit
aeternus, necesse est ut primus motor
sit qui non movetur neque per acci-
dens, sed necesse est, sicut diximus
superius ut in entibus sit aliquis
motus qui non cessat. Et quod remane-
at ipsum etiam in eadem dispositio-
ne, quoniam cum principium re-
manserit totum necessario remane-
bit, cum sit continuum cum prin-
cipio. Et aliquid moveri per accidens
ex se aut ex alio non est idem. Illud
enim quod movetur ex alio inveni-
tur etiam in quibusdam principiis
rerum quae sunt in caelo, scilicet ea quae trans-
15r
feruntur modis translationis pluri-
bus uno. Aliud autem invenitur in
corruptibilibus tantum*.
Id est ex hoc igitur quod apparuit in motoribus non
motis quae sunt in animalibus, scilicet quae sunt mota per
accidens erit homo certus in hoc, quod si aliquid po-
natur movere totum et ponatur, cum hoc moveri
per accidens, sicut animae animalium quod motus to-
tius non erit aeternus. Deinde dicit: Necesse est igitur ut sit
primus motor etc., id est et cum declaratum sit
quod ista moventia mota quandoque moventur et quan-
doque non moventur per accidens. Est necesse sicut
diximus, si unus motus est continuus qui non cessat
ut motor illius sit non motum per accidens. Et intende-
bat per hunc sermonem, ut videtur dissolvere quaesti-
onem contingentem ex istis motis ex se quae qui-
escunt quandoque et moventur quandoque, quoniam
cum declaravit quod motor in istis est motor per ac-
cidens. Et demonstravit quod primus motor totius non
est motum nec accidentaliter nec essentialiter dis-
solvetur ex hic duobus quaestio contingens ex his
in primo moto ex se. Ista enim existimantur quie-
scere et moveri sine eo quod motor in eis moveatur o-
mnino. Et cum apparuit quod motor in eis movetur
per accidens et fuit demonstratum quod motor totius
non movetur per accidens, dissolvetur quaestio con-
tingens ex istis in motu totius. Et potest intelligi
ex hoc sermone quod est demonstratio per se sicut
diximus. Deinde dixit: Et quod remaneat ens ipsum etc.,
id est et necesse est ut sit hic primus motor non trans-
mutabilis unus qui sit causa quod mundus remane-
at idem et secundum eandem dispositionem. Princi-
pium enim et cum remanserit unum, tunc illud
cuius est principium, scilicet totum remanebit necessario,
cum totum sit continuum cum eo, scilicet cum parte
ipsius non generabili neque corruptibili, scilicet cum primo
moto ab isto principio, quoniam si ista pars conti-
nua cum eo fuerit generabilis aut corruptibilis,
tunc mundus non remanebit idem. Et erit illic prin-
cipium prius ipso, cum necesse sit ut motus sit
ante motum inventum ab eo. Et intendebat decla-
rare quod cum fuerit verum quod totum ens est eiusdem
dispositionis essentialiter necesse est, ut hoc sit a prin-
cipio, quod est principium per se non propter aliquod
accidens. Et si posuerimus quod istud principium mo-
vetur per accidens et fuerit iste motus necessarius
in ipso movere continget, ut aliquid sit essentialiter
in aliqua dispositione a principio quod est principium
per accidens quod est impossibile.

Deinde dicit: Et aliquid
moveri per accidens etc. Et dixit hoc, quia forte
aliquis potest dubitare in hoc quod dixit. Apparet
enim quod ipse ponit istud principium movens non mo-
tum, non quia alteratur nec quia augmentatur ex
extrinseco neque quia movet se in loco per accidens,
sicut accidit animabus animalium, quia constituuntur
per primum subiectum quod movent, sed istud princi-
pium non constituitur per subiectum quod movetur ab
ipso, sed est e converso, scilicet quod permanentia subiecti
est secundum illud. Et hoc patebit perfecte cum fue-
rit declaratum quod iste motor non est in materia. Cum
igitur posuit, sicut dixit quod istud principium non mo-
vet se in loco per accidens. Et apparet in quibusdam
principis aeternis hoc quod moventur ex aliis modo
15v
accidentali. Et sunt corpora caelestia in quibus inve-
niuntur motus plures uno, sicut est dispositio in plane-
tis erraticis. Motor enim cuiuslibet stellae ex eis, scilicet
qui est proprius unicuique eorum et est ille, qui movet
illam motu ab occidente in orientem movetur per
accidens a maiori motore in primo moto maximo.
Et est motor a motu orientali, quoniam orbes istorum
omnium sequuntur maxime orbem in hoc motu, verbi gratia
quoniam orbis solis movetur a suo motore proprio
ab occidente in orientem, scilicet suo motu proprio annuo.
Et movetur suus motor a suo motore maximo motu
diurno. Et sic accidit quo motori proprio moveri per
accidens a maximo motore totius ex hoc quod movet
suum motum proprium ab eo quod est orbis solis,
quia igitur invenitur in motoribus qui sunt in cor-
poribus caelestibus aliquid quod movetur ab alio
hoc modo accidentali non ex se. Ideo fecit hanc exceptio-
nem. Et debet intelligi ex hoc quod moventia quae sunt
hic sunt illa quae moventur ex se et ex aliis per accidens,
scilicet ex motu sui subiecti, id est primi moti ab eis. Et hoc est,
quia motor constituitur per primum motum ab ipso,
scilicet quia motor est in eo forma et motum materia. Et est
acceptum in diffinitione formae, secundum quod materie ac-
cipiuntur in diffinitionibus formarum. Et hoc est
id, de quo dicitur moveri per accidens in rei veri-
tate. Motum autem in corporibus caelestibus non con-
stituitur per subiectum ipsius. Et ideo non movetur
per motum subiecti moti ab ipso hoc modo
accidentali, quod autem eorum habet subiectum quod move-
tur ex alio motore proprio. Dicitur quod ille motor
proprius movetur per accidens, scilicet ex hoc quod suum
subiectum movetur ab alio, quia accidit ei, scilicet mo-
tori proprio quidam modus movendi et est quia
subiectum eius movetur ab alio non quia [i]pse mo-
vetur per motum sui subiecti, sicut est dispositio in
motoribus qui sunt hic. Et ideo dicetur in eis mo-
tor per accidens. Et dicetur aequivoce, scilicet in illo quod
movetur per subiectum acceptum in sua diffinitio-
ne et per subiectum quod non habet introitum in sua
dispositione. Et ista dispositio est diminutio in mo-
tore corporis caelestis cui accidit ut suum motum
moveatur ab alio. Et ideo perfectior moventium est
movens motu diurno, cum non accidat sibi hoc.
Secundum hoc igitur est intelligendus iste locus hic
et sustentatus est in hoc sermone super hoc, quod mo-
ta ex se quae sunt hic sunt mota ex se per accidens,
cum motor in eis non sit primus motor. Et motum
ex se essentialiter non invenitur, nisi in corporibus
caelestibus et ideo ista fuerunt aeterna et illa genera-
bilia et corruptibilia. Si igitur fuerit inventum in
motis ex se motum per accidens, scilicet quod accidit mo-
to ex se essentialiter scilicet ut moveatur, non quia in sua
natura est motum ex se per accidens, sicut est di-
spositio in motis ex se per accidens quae sunt hic.
Et ideo accidentalitas operatur in esse istorum, scilicet
quod moveri per accidens non operatur in eo quod est
motum ex se essentialiter. Et hoc est illud in quo
motor est primus motor.

*[Vetus:] At vero si aliquid est semper huiusmo-
di movens quidem aliquid, immo-
bile autem ipsum et perpetuum, ne-
cesse est aliquid et primum quod mo-
15v
vetur ab hoc perpetuum esse. Et autem
hoc manifestum quidem et ex eo, quod
non est utique generatio et corruptio
et mutatio aliis, nisi aliquid move-
at illud, quod movetur. Immobile
enim quidem motum eundum semper
movebit eodem modo et secundum
unum motum, sic ergo nihil ipsum mu-
tans est ad id quod movetur. Quod
autem movetur ab eo, quod move-
tur quidem, quod ab immobili move-
tur, iam propter id, quod aliter et aliter se
habet ad res non eiusdem res erunt
motus causa, sed propter id, quod in
contrariis locis aut speciebus sit.
Contrario se habebit quod illorum mo-
vebitur unumquodque etiam aliquan-
do quidem quiescens, aliquando
autem moveri, manifestum igitur
factum est ex dicitis, quod secundum
principia dubitavimus, quod igitur
non omnia aut quiescunt aut mo-
ventur aut alia quidem semper mo-
ventur, alia semper quiescunt, sed
quaedam aliquando quidem, aliquan-
do non. Huius autem causa
manifestissima nunc est, quoniam
alia quidem ab immobili moventur
perpetuo, unde semper mutantur. A-
lia autem ab eo quod movetur et
movet antiquitate. Et hoc necessari-
um est mutari. Immobile enim sicut
dictum est, sic simpliciter et similiter
et in eodem permanens, unum et simpli-
cem movebit totum.
[Scotus:] Et hoc declarabitur post. Primo au-
tem, quia hoc impossibile est alio modo,
ut sit generatio et corruptio et trans-
mutatio aliarum, nisi sit hic aliquid
quod movet et movetur, quod enim
non movetur semper movet eodem
modo, quia istud non transmutatur
omnino in respectu moti. Motum
autem ab alio quod movet quia sit
in dispositionibus diversis in respe-
ctu rerum, ideo non erit causa eiusdem
motus, sed quia erit in locis aut for-
mis contrariis, ideo largitur per suum
motum res contrarias. Et quandoque
erit quiescens et quandoque motum.
16r
Et ex hoc etiam apparet illud in quo
dubitabamus prius, scilicet quare non omnes
res moventur aut omnes quiescunt
aut sunt divisae in duas partes. Qua-
rum una est motum semper. Et alia
quiescens semper. Sed sunt hic res
quae moventur quandoque et quiescunt
quandoque. Causa enim in hoc est ma-
nifesta. Et est quod quaedam res moventur
a non moto aeterno et ideo moventur
semper et quaedam non moventur,
nisi a moto transmutabili. Et ideo
necesse est etiam ut sint transmuta-
bilia. Illud autem quod est non motum,
quia est sicut diximus simplex et per-
manens in eadem dispositione mo-
vet uno motu simplici*.
Nititur in hoc sermone inducere causam, propter
quam fuit necesse, ut primum motum a motore non
transmutabili sit aeternum et motum in loco. Et est e
converso ei, quod declaratum est in principio isti-
us tractatus, scilicet quod ex probatione essentiae istius mo-
ti fuit probatum primum motorem esse. Et ex hoc
apparet ei illud quod quaesivit in principio, scilicet hoc
quod quaedam res moventur semper et quaedam inve-
niuntur in utraque dispositione et quaedam non mo-
ventur semper. Et causa in hoc est conclusio praedi-
ctorum, quoniam cum declaratum est hic esse mo-
torem aeternum et motum ab eo aeternum, vult in
hoc sermone inducere ex hac conclusione, scilicet hic esse
motorem aeternum causam, propter quam fuit motum
aeternum et res quae moventur quandoque et quiescunt
quandoque, secundum quod est consuetudo in hac scientia,
scilicet procedere de posterioribus ad priora in primo.
Et post dare de prioribus causam posteriorum. Et
ideo incepit hic a priori quod demonstratum est ex
posterioribus in dando causas posteriorum. Et est
motor qui non movetur et dixit: Si igitur fuerit
hoc aliquid etc. Et hoc est conversum praedicti,
in praedicto enim processit de posteriori ad prius.
Declaratum enim fuit hoc, scilicet quod hic est motus aeter-
nus necesse est, ut sit hic motum aeternum et quia
his est motum aeternum, necesse est ut sit hic motor
aeternus hic autem intendit conversum, scilicet quia est
hic motor aeternus necesse est, ut motum ab eo sit
aeternum et si non, tunc suum movere non esset ae-
ternum.

Deinde dicit: Et hoc declarabitur post, primo autem etc.,
id est et hoc apparet etiam ex positione eius
quod est naturam moventem esse huiusmodi, scilicet non motam.
Et ex positione etiam eius quod est mota esse genera-
bilia et corruptibilia. Sequitur enim ex his duobus
ut illic sit motum aeternum medium inter hunc mo-
torem qui non movetur et inter mota generabilia
et corruptibilia, quod movetur ab illo primo motore
et moveat ista. Et cum dixit hoc, incepit inducere
modum ex quo patet hoc. Et dixit: Illud enim quod
non movetur etc., id est et causa in hoc est quod illud quod
non movetur neque essentialiter neque accidentaliter
non movet, nisi uno motu semper et eadem dispo-
16r
sitione. Deinde dedit causam in hoc et dixit: Quia numquam
transmutatur etc., id est ex hoc quod declaratum
est, scilicet quod non est motum per accidens, id est ex moto ab
ipso, sicut accideret si primum motum ab eo esset
generabile et corruptibile, sed intendebat, quod cum
posuerimus quod iste motor est non motum per acci-
dens et quod motor generabilium et corruptibilium est
motum aut essentialiter aut accidentaliter, sequitur
ex hoc ut primum motum ab isto motore non sit
generabilis et corruptibilis. Et quod cum fuerit po-
situm motum aeternum moveri ab hoc motore qui
non movetur in loco, erit possibile in hoc moto ut
sit causa generabilium et corruptibilium secundum
propinquitatem eius et remotionem ab eis. Et erit
necesse ut ipsum sit primum motum ab illo motore
qui non movetur. Et hoc intendebat cum dixit: Mo-
tor autem etc., id est quod motor qui movetur a mo-
tore non moto contingit ei necessario, ut sit in di-
versis dispositionibus de rebus, quas movet, scilicet in
propinquitate et remotione. Deinde dicit: Quoniam non erit
causa eiusdem motus, id est et impossibile est ut iste
motor motum sit causa unius motus tantum, sed
diversorum motuum propter hoc quod motor qui mo-
vetur, erit in locis diversis et dispositionibus diver-
sis. Et sic aget idem duo contraria, verbi gratia quod quan-
do sol fuerit in tropico hiemali habebit respectum
ad illa quae sunt sub tropico aestivali in dispositione
contraria ei sed quod erit in tropico aestivali. Deinde dicit: Et pro-
pter hoc etc., id est et propter propinquitatem et remo-
tionem, verbi gratia quoniam sol quando fuerit sicut dixi-
mus in tropico aestivali, tunc largitur cuilibet enti-
um transmutationem contrariam transmutationi
quam largitur ei quando fuerit in tropico hiema-
li. Deinde dicit: Et si quando erit quiescens etc., id est et
sic acquiritur ens quodlibet ex motore aeterno qui
movetur ut quandoque moveatur ab eo, scilicet quando
fuerit propinquum et quandoque quiescat, scilicet quan-
do fuerit remotum. Et declaravit quomodo sequitur
necessario, ut primum motum, quod movetur a moto-
re, qui non movetur, sit aeternum et quomodo sequitur
ex hoc, ut sit causa motuum contrariorum. Apparuit
ei ex hoc illud de quo quaesiverat primo. Et est quare
quaedam entia moventur quandoque et quiescunt quan-
doque et quaedam moventur semper et quaedam num-
quam. Et dixit: Et apparet etiam ex hoc etc., id est
ex praedictis igitur apparet illud in quo dubitabamus
primo et est, quod non omnes res moventur neque omnes
quiescunt. Et causa in hoc est quod ista etiam non divi-
duntur in duos modos tantum, quorum unus est mo-
tum semper et alius quiescens semper, sed sunt hic a-
liqua quae moventur quandoque et quiescunt quando-
que, et aliqua quae moventur semper et quiescunt semper,
et quod causa in toto declarata est nunc ex hoc sermone.
Et est quod quaedam moventur a motore aeterno qui non
movetur et ideo ista moventur semper. Et quaedam mo-
ventur a motore moto. Et ideo contingit etiam ut ista
moveantur quandoque et quandoque quiescant et quaedam
numquam moventur. Et est motor aeternus de quo
diximus esse motorem uno motu tantum. Et hoc in-
tendebat cum dixit: Istud autem quod est non
motum etc., id est ens autem quod est non motum mo-
vet eodem modo uno motu simplici, quia est sim-
plex non compositum, id est non habens naturam. Iam
igitur apparent hae tres dispositiones cum suis causis.
16v
Et est quod quaedam eorum numquam moventur et
causa eius est, quia est simplex non compositum
et quod quaedam semper moventur et causa illius est,
quia moventur ab hoc motore simplici et quaedam
quae moventur quandoque et quiescunt quandoque.
Et causa illius est quod motor eorum movetur et debes
intelligere hic per motum et quietem omnes trans-
mutationes compositas et de motu aeterno motum
localem tantum. Et debes scire quod secundum hunc
modum possibile est ut motus novi fiant a moto-
re non moto, scilicet mediante moto aeterno. Et ideo qui
posuit principium aeternum et primum motum esse
novum non potuit dissolvere quaestionem acciden-
tem in hoc, sicut accidit loquentibus nostrae legis.

*[Vetus:] At vero aliud facientibus principi-
um magis erit de his manifestum.
Considerandum enim est, utrum esse aliquem
motum perpetuum contingit esse aut
non. Et si contingit, quis hic et quis
est primus motuum. Manifestum est
enim, quoniam siquidem necessari-
um est semper motum esse. Primus autem
est et continuus secundum quem
primum movens movet. Et hunc
motum quidem necessarium est
unum et eundem esse continuum et
primum.
[Scotus:] Deinde hoc apparebit manifeste
magis considerando alio modo. Con-
siderandum est enim utrum sit possi-
bile quod aliquis motus sit continuus
aut non. Et si hoc fuerit possibile quis
motus est iste et quis motus est pri-
mus motuum. Manifestum est enim
quod si fuerit necesse ut motus aeter-
nus sit. et fuerit aliquis motus de-
monstratus primus et continuus,
necesse est ut primus motor moveat
hoc motu qui est necesse ut sit unus
et continuus et primus*.
Dixit: Et hoc apparebit etc., id est ex perscrutatio-
ne de hoc, scilicet quis motus est iste motus, quoniam si
apparebit demonstratus in mundo, tunc sensus con-
veniet demonstrationi. Et est sicut diximus manife-
stius, scilicet quoniam tunc verificabitur modus, qui est
causa in quiete quorundam entium quandoque et
in motu eorum quandoque. Et ipse sicut dixit
perscrutatur hic de duobus, scilicet quis motus est iste
motus et quis motus est primus motus motuum
sensibilium. Manifestum est sicut diximus quod si fue-
rit hic motus primus continuus, quod primus motor
debet movere hoc motu. Cum primus motus ne-
cesse est ut sit a primo motore et perscrutatus est in sex-
to quis motus est qui potest esse infinitus. Sed hic
complebit perscrutationem bene de hoc. Deinde dicit: Ma-
nifestum est enim quod si fuerit necesse etc., id est et
necesse est perscrutari de primo motu quis motus
16v
sit, quoniam manifestum quod si fuerit necesse ut sit
hic motus aeternus continuus oportet considerare
quis motus sit ille qui potest esse continuus, quo-
niam necesse est ut iste motus sit primi motoris, id est
quoniam cum declaratum sit quod est hic motus pri-
mus continuus demonstratus, necesse est ut ille
motus sit ille quo movet primus motor.

*[Vetus:] Tribus autem existentibus motibus
alio quidem secundum magnitu-
dinem et alio secundum passionem
et quodam alio secundum locum,
quem vocamus loci mutationem.
Hunc necessarium est esse primum.
Impossibile enim est augmentum esse
alteratione non praeexistente, quod
ergo augmentatur est quidem tamquam
simili augmentetur est autem tam-
quam dissimili. Contrarium enim
alimentum dicitur contrario ab
hoc, fit omne quid fit simile si-
mili. Necessarium igitur est alteratio-
nem esse in contraria mutatione. At
vero si alteratur indigebit esse alte-
rans et agens ex potentia calido a-
ctu calidum. Manifestum igitur quod
movens non similiter se habet, sed
aliquando quidem proprius est a-
liquando autem longius ei, quod al-
teratur. Hoc autem sine loci mutati-
one, non contingit esse. Necesse
est et loci mutationem semper esse
primum motuum et in loci mutatio-
ne si est alia quidem prima, alia vero
posterior prima. Amplius autem o-
mnium passionum principium est
raritas et densitas, et grave namque et
leve, et molle et durum, et calidum
et frigidum. Densitates videntur et
raritates esse quaedam. Densitas au-
tem et raritas congregationes et dis-
gregationes sunt, secundum quas
generatio et corruptio dicitur sub-
stantiarum, quae autem congregantur et disgregan-
tur, necesse est secundum locum mutari. At
vero sed eius quod augmentatur et
decrementum patientis mutat secundum
magnitudinem locum.
[Scotus:] Dicamus igitur quod, cum motus
sunt tres, scilicet in magnitudine et in
passione et in loco et necesse est ut
17r
iste sit primus motuum, impossi-
bile est enim augeri sine alterari. Augmen-
tabile enim potes dicere ipsum au-
geri per simile et potes dicere ipsum
augeri per dissimile. Nutrimentum
enim dicitur esse contrarium ad con-
trarium. Et non continuatur in omni generante,
nisi simile cum simili, necesse est igi-
tur ut transmutatio ad contrarium
sit alteratio, sed cum fuerit altera-
tio, necesse est ut aliquod alterans
sit quod extrahit illud quod est in po-
tentia calidum in calidum in actu
et manifestum est quod dispositio mo-
toris, tunc non currit eodem modo,
sed forte quandoque erit propinqui-
or alterato et quandoque remotior.
Et hoc non potest esse sine translatione.
Si igitur sit necessarium, ut motus
aeternus sit, sequitur necessario ut
translatio aeterna sit primus motu-
um. Et si aliqua translatio est prior
et alia posterior, necesse est ut prior
sit aeterna et etiam principium omni-
um passionum et densitudo et rari-
tas. Gravitas enim et levitas, et mol-
lities et durities, et calliditas et frigi-
ditas existimantur esse modi densi-
tudinis et raritatis. Et densitudo et
raritas sunt congregatio et segrega-
tio per quas dicitur substantia ge-
nerari et corrumpi et quod congrega-
tum est aut segregatum, necesse
est ut mutet locum. Et etiam augmen-
tatum et diminutum mutant locum
secundum magnitudinem*.
Cum promisit perscrutari quis motus sit, iste mo-
tus continuus et quis motus sit primus motus,
quoniam necesse est ut sit unus, incepit perscrutari
de hoc, scilicet quis motus sit primus motus et dixit:
Dicamus igitur etc., et intendit per motum in
magnitudine motum augmenti et diminutionis.
Iste enim motus declaratus est esse in quantitate. Et in-
tendit per motum in passionem motum alterativum.
Deinde dicit: Necesse est ut iste primus motuum, id est mo-
tus in loco et posuit motus tres secundum quod declara-
tum est in quinto. Deinde incepit demonstrare quod motus
localis praecedit alios, quoniam necesse est ut omne
quod alteratur aut augmentatur aut diminuitur
ut prius transferatur. Et non apparet de natura
translati quod necesse est ut alteretur aut augmente-
tur nisi per accidens. Et incepit in hoc demonstrare
hoc in motu augmenti et dixit: Impossibile est enim
aliquod augeri sine alteratione et cum dixit, quod
17r
augmentabile et diminuibile necesse est, ut alteratio
praecedat illa, declaravit hoc et dixit: Augmentum enim
potest dicere etc., id est et necesse est ut augmen-
tabile alteretur et tunc augebitur quodammodo
a simili et quodammodo a contrario, id est quoniam
nutrimentum per quod fit augmentum quodam-
modo est simile et quodammodo contrarium. Et
cum dixit hoc de nutrimento, dedit causam in
hoc et dixit: Nutrimentum enim dicitur esse contra-
rium ad contrarium etc., id est est enim concessum quod nihil agit
in aliquod nisi contrarium et quia nutribile agit in nu-
trimentum, necesse est in nutrimento sit aliqua
pars contraria et quia nutrimentum copulatur in
postremo cum nutribili, necesse est ut in eo sit aliqua
pars similis. Et hoc innuebat cum dixit: Et non
copulatur in omni generato etc.

Et cum de--
claravit quod nutrimentum est contrarium et quod trans-
fertur de contrarietate in similitudinem, scilicet de con-
trario in contrarium et transmutatio quae est in con-
trariis est alteratio, conclusit ex hoc quod nutrimentum
alteratur et tunc auget. Et dixit: Necesse est ut trans-
mutatio de contrario in contrarium sit alteratio.
Deinde dicit: Sed cum fuerit alteratio necesse est ut sit
aliquod alterans. Et hoc manifestum est per se. Deinde
manifestavit hoc et dixit, quod extrahit illud quod est
in potentia etc., id est et necesse est ut alterans sit extra
alteratum et aliud ab eo, quoniam alterans est illud
quod extrahit rem de potentia in actum in quali-
tate secundum quod alterat, verbi gratia quoniam facit illud quod
est in potentia calidum et frigidum, calidum in actu
et frigidum. Et impossibile est ut illud quod est in
potentia calidum aut frigidum, fiat calidum in actu
et frigidum in actu, nisi transmutans sit calidum in
actu et frigidum in actu. Deinde dicit: Et manifestum est quod
dispositio motoris etc., id est et quia primum al-
terans quod non alteratur non alterat semper sed quan-
doque, necesse est ut non habeat se cum alterato in
eadem dispositione, sed quandoque appropinquetur
ei et alteret et quandoque removeatur et non alteretur,
et propinquitas et distantia non est nisi per transla-
tionem, ergo translatio praecedit naturaliter altera-
tionem, scilicet quod cum utraque fuerit in actu. Deinde
alterans alteravit, postquam non alterabat, necesse
est ut alterum moveatur in loco aut alterans aut alteratum
at utrumque. Si autem alterum fuerit generatum aut u
trumque et posuerimus hoc esse causam eius quod quan
doque alterat et quandoque non, manifestabitur quod
translatio debet praecedere eodem modo, cum alte-
ratio etiam praecedat generationem. Generatio enim
aut est alteratio aut sequitur alterationem. Et cum
declaravit quod translatio praecedit istos duos motus
dixit: Si igitur fuerit necessarium ut motus continuus
sit etc., id est et hoc quod dixit bene sequitur, quo-
niam cum fuerit necesse, ut sit hic motus aeternus, et
motus aeternus est primus, et motus primus est translatio,
necesse est si fuerit hic motus aeternus, ut sit hic
translatio aeterna et quia translatio quaedam est prior circula-
ris, et quaedam posterior, scilicet recta, dixit. Et si qua trans-
latio est prior etc., id est et apparet etiam ex hoc
sermone in hoc loco, quod si translatio fuerit duobus
modis, scilicet prior et posterior, quod prior est aeterna et
ista prioritas, sicut diximus, declarabitur hic eo
modo secundum quem sequitur ut translatio sit
aeterna et quia aliquis potest dicere quod forte
17v
transmutatio, quae est in substantia est prior aliis
motibus, quia praedicamentum substantiae est prius
aliis praedicamentis, incepit declarare etiam quod mo-
tus localis praecedit transmutationem in substantia,
quae dicitur generatio et corruptio. Et dixit: Et etiam
principium omnium passionum etc., id est et etiam
principium omnium qualitatum apud antiquos est
densitas et raritas. Existimant enim quod omnes primae
qualitates sunt gravitas et levitas, et mollities et
durities reducuntur ad istas duas qualitates. Exi-
stimatur enim quod grave est densum quodammodo, et leve rarum quo-
dammodo. Et similiter existimatur quod durum est densum et mol-
le rarum. Et similiter calidum existimatur esse rarum
et frigidum densum. Et haec non est opinio Aristotelis, sed
intendebat declarare quod hoc commune est duabus
opinionibus, scilicet opinioni Aristotelis qui dicit quod principia
transmutationis sunt qualitates quattuor, scilicet callidi-
tas et frigiditas et humiditas et siccitas. Et opinioni eorum
qui dicunt quod principium omnium qualitatum est
densitas et raritas. Et sunt illi qui dicunt partes esse
atomos. Et cum ponit quod fundamenta qualitatum apud
istos sunt densitas et raritas. Deinde: Et densitas et raritas sunt
congregatio etc., id est et densitas et raritas secundum
opinionem istorum est congregatio et segregatio par-
tium. Et sunt modi secundum quos dicunt substan-
tias generari et corrumpi illi qui concedunt substan-
tias generari et corrumpi. Dicebant enim quod gene-
ratio individui est congregatio partium. Et corru-
ptio est segregatio illarum et quia omnia ista re-
ducuntur ad segregationem et congregationem. Et
congregatio et segregatio videntur esse in lo-
co, dixit: Et quod congregatur aut segregatur necesse
est etc., id est et cum ita sit, necesse est ut motus
localis praecedat omnes transmutationes secundum
hanc opinionem, et secundum opinionem veram, de-
dit aliam rationem in augmentabili a praedicta et
dixit: Et etiam augmentabile et diminuibile mutant
locum secundum magnitudinem, id est ut mihi videtur
quod augmentabile, necesse est quod nutrimentum trans-
feratur ad ipsum et tunc augebitur. Et similiter di-
minuibile necesse est, ut transferatur ab eo aliqua
pars eius et tunc diminuatur et secundum hoc mo-
tus idem praecedit motum augmenti et diminutionis.

*[Vetus:] Amplius et hic considerantibus erit
manifestum, quod locimutatio prima
est. Primum enim sicut in aliis sic et in
motu dicetur utique primum multipha-
rie. Dicitur autem primum quo non exi-
stente no erunt alia. Illud autem sine
reliquis et tempore et secundum substan-
tiam, quare quoniam motum quidem
necessarium est esse continue, erit utique
continue aut continuus aut quia
consequenter. Magis autem quae continuus
et dignius est motum continuum quam conse-
quenter esse dignius autem accipimus semper
in natura esse, si sit possibile. Possibile
autem est esse continuum, monstrabit autem
17v
posterius. Nunc autem hoc super ponatur et
hunc nec unum aliud possibile est, est sed
aut locimutationem, necesse est ergo
locimutationem esse primum nec
una necessitas est nec augmentari nec
alterari quod fertur nec iam ferri nec cor-
rumpi. Horum autem nec unum con-
tingit nisi continuus sit, sed quem mo-
vet primum movens.
[Scotus:] Et apparet etiam quod translatio est
primus motuum considerando hoc
modo. Primum enim quemadmodum
dicitur multiplex in aliis rebus ita
etiam dicitur in motu. Primus enim
dicitur illud quod cum non fuerit non erit
alia et potest esse extra alia et dicitur
illud quod est prius in tempore aut
in essentia, quia igitur est necessarium
ut motus sit aeternus et non est aeter-
nus, nisi aut quia est continuus aut
quia est successivus et est dignius,
ut sit continuus quam ut sit suc-
cessivus et melius. Et opinabamur
quod illud quod est secundum naturam
est melius, si est possibile. Et possibile
est ut sit continuus. Et hoc declara-
bitur post, sed nunc ponatur quod im-
possibile est ut alius motus sit con-
tinuus, nisi localis. Sequitur igitur
necessario ut translatio sit primus
motuum. Translatum enim non est
necesse ut moveatur alio motu o-
mnino neque secundum augmentum
neque secundum alterationem neque
ut generetur neque ut corrumpatur,
sed impossibile est ut aliquis istorum
motuum sit, nisi sit motus localis
secundum quem movet primus
motor*.
Cum declaravit quod motus translationis praece-
dit naturaliter alios motus, et non solum praecedit na-
turaliter, sed tempore etiam et substantia, incepit
declarare quomodo sequitur ut praecedat secundum
tempus et incepit notificare primo secundum quot
modos dicitur prius et dixit: Et apparet etiam etc.,
id est quod translatio est primus motuum inducendo ra-
tiones secundum quas dicitur primum in motibus. Et de-
monstrando quod motus translationis dicitur prior
secundum unumquodque eorum. Deinde incepit induce-
re modos secundum quos dicitur quod motus praece-
dit motum et dixit: Primum enim quemadmodum
dicitur etc., id est primus enim sicut dicitur in aliis
rebus de pluribus uno, ita etiam in motu dicitur
18r
de pluribus uno modo. Et intendit secundum omnes
modos secundum quos dicitur prius et posterius
in omnibus rebus aut secundum plures dicitur pri-
us et posterius in motu. Deinde dicit: Enim prius
etc., id est et prius dicitur in aliis rebus et in moti-
bus multis modis. Dicitur enim prius secundum
naturam et est illud quod cum non fuerit non erit
secundum et cum fuerit non de necessitate erit
secundum, verbi gratia unum et duo, quia quando unum
non fuerit duo non erunt. Et si unum fuerit, non
tamen sequitur ut duo sint. Et intendit quod iam de-
claratum est quod talis est dispositio motus localis ad
ceteros motus. Et post declarabitur, scilicet quod cum alii
motus fuerint erit motus localis et cum motus
localis fuerit, non sequitur ut alii motus sint.

Deinde
incepit dicere secundum modum prioris et dixit:
Et dicitur prius tempore et essentia, id est secundum causam.
Deinde dicit: Quia igitur est necessarium, ut motus sit aeter-
nus, id est et motus est etiam aeternus aut quia est u-
nus continuus, ut declaratum est de motu conti-
nuo aut quia componitur ex motibus successivis,
scilicet quorum unus est ante alium et unus post alium
ita quod finis praecedentis sit cum principio consequen-
tis. Deinde dicit: Et est dignius ut sit continuus etc., id est et
est manifestum quod dignius est et melius quod motus
aeternus sit unus et continuus quam ut sit successi-
vus. Aeternitas enim est continuatio essentialiter
et in successivo accidentaliter. Deinde dicit: Et nos opinamur
etc., id est et cum melius est ut motus aeternus sit con-
tinuus et nos opinamur quod omne quod provenit
a natura semper est melius inter possibilia. Deinde dicit:
Et possibile est, ut sit continuus, id est et cum posue-
rimus quod illud quod provenit a natura est melius
inter possibilia. Et motus aeternus est melius ut sit
continuus. Et possibile est ut motus localis sit con-
tinuus, sequitur quod motus localis in quo invenitur
aeternitas sit continuus. Et cum non fuit mani-
festum hic quod sola translatio est continua, dixit: Et
hoc declarabitur post, id est sed accipiamus hoc pro
vero in hoc loco, scilicet quod nullus motus est continuus in
rei veritate nisi motus localis. Et cum ita sit,
necesse est ut motus localis sit etiam primus in tem-
pore. Et abbreviatio istius sermonis est talis. Si est
melius ut motus aeternus sit continuus et melius
in omni possibili est illud quod est naturaliter, ne-
cesse est ut motus aeternus sit continuus. Si igitur
motus aeternus continuus sit translatio tantum,
necesse est ut motus aeternus sit translatio. Et si mo-
tus aeternus est prior secundum tempus, necesse est
ut translatio sit prior secundum tempus. Et similiter
debet esse prior secundum naturam et secundum causam.
Et cum descripsit primo prius secundum naturam, incepit decla-
rare ex praedictis et ex hac descriptione, quod iste mo-
tus, scilicet localis est prior secundum naturam et dixit:
Necesse est igitur ut translatio sit prima etc., id est
necesse est igitur ut motus localis sit prior naturaliter
ceteris motibus. Non enim est necesse ut translatum
moveatur alio modo motuum, sed alii motus non
possunt esse sine motu locali. Motus igitur localis
cum non fuerit, non erunt alii motus. Et cum alii
motus fuerint, erit motus localis. Et non sequitur
quod cum motus localis continuus fuerit ut alii mo-
tus sint. Et hoc intendebat cum dixit: Et impossi-
bile est ut aliquis istorum motuum etc.

18r
*[Vetus:] Adhuc tempore prior est, perpetuum
enim contingit solum movere secundum
hunc, sed in uno quidem aliquo
habentium generationem locimuta-
tionem necesse est posteriorem esse
motibus. Post ipsum enim fieri pri-
mum est alteratio et augmentum,
sed locimutatio iam perfectiorum mo-
tus est, sed alterum necesse est, quod mo-
vetur secundum locimutationem
prius quod et generationis causa erit
his quae fiunt nec fit, ut generatio
eius quod generatur, quoniam vi-
debitur utique generatio esse pri-
ma motuum, propter id quod fieri o-
portet esse primum. Hoc autem in
uno quolibet eorum quae fiunt sic
se habet, sed alterum necesse est pri-
us aliquid moveri his quae fiunt,
cum et ipsum non fit et hoc alterum
prius, quonim autem generationem
impossibile est esse primum. Omnia
enim essent, quae moventur corru-
ptibilia. Manifestum est, quod nec con-
sequentium motuum nec unus pri-
us est. Dico autem consequenter
motus augmentum, postea altera-
tionem decrementum et corruptio-
nem. Omnes enim posteriores gene-
ratione sunt, quare si non est gene-
ratio prior locimutatione, nec aliarum
una locimutatione.
[Scotus:] Et etiam est primus in tempore. Se-
cundum enim aeternitatem tantum
potest moveri hoc motu, sed indivi-
duum quodcumque quod habet gene-
rationem, habet motum localem, post
omnes motus necessario. Non enim
generatur, nisi postquam est altera-
tio et augmentum. Motus autem lo-
calis est motus perfectionis, sed ne-
cesse est, ut aliud ab eo moveatur ante
motum translationis, quod est causa in
generatione generabilium absque eo
quod ipsum generetur, verbi gratia quod gene-
rans est causa geniti. Et si non esset
ita existimaretur quod generatio esset
primus motuum, quoniam necesse
est ut primo generetur, sed licet dispo-
sitio sit talis in individuo unoquoque
18v
generabilium. Tamen necesse est,
ut sit hic aliquid prius generabili-
bus quod moveatur et in se semper
existat et sit non generatum. Et hoc
etiam habet aliquid aliud prius
ipso, quia igitur est impossibile ut
generatum sit primum, quoniam
tunc omnia mota essent generabilia
et corruptibilia. Manifestum est quod
nullus motuum consequentium
est prior, scilicet augmentum et alteratio
et diminutio et corruptio. Omnia e-
nim ista sunt post generationem. Et
generatio non est prior translatione.
Ergo nullus modorum transmuta-
tionis est prior translatione*.
Cum declaravit quod motus propter quem inveni-
tur aeternitas in motibus est motus localis et mo-
tus aeternus est prior tempore ceteris motibus ge-
nerabilibus et corruptibilibus, necesse est ut motus
localis sit prior tempore ceteris motibus et quia
accidit in hoc quaestio ex animalibus ambulantibus
in quibus motus localis est posterior secundum tem-
pus aliis motibus, incepit dicere hic et dissolvere
quaestionem et dixit: Et etiam est primus in tempo-
re, id est et etiam motus localis aeternus est prior in tem-
pore aliis motibus. Deinde dicit: Per aeternitatem enim etc., id est
quoniam per aeternitatem existentem in hoc motu
potest moveri hoc motu, scilicet motu priori tempore
ceteris motibus. Et cum dixit quod motus translatio-
nis est prior omnibus motibus in mundo secundum
tempus et secundum naturam, scilicet in mundo maiori,
dixit.quod est e converso in mundo minori, scilicet in homine
et in animalibus et dixit: Sed unum individuum etc.,
id est sed hoc individuo demonstrato moto ex se ge-
nerabili et corruptibili est e contrario ei quod est
in mundo. Motus enim localis in individuis motis
ex se generabilibus est postremus motuum. In homine
enim et animalibus motus localis est postremus,
cum non ambulet, nisi postquam perficitur per
motum augmenti et alterationis et ante ista est mo-
tus generationis.

Deinde dicit: Motus enim localis est mo-
tus perfectionis, id est non invenitur in animali, nisi post-
quam perficitur in creatura. Et cum dixit hoc
potest et aliquis dicere quod forte ita est de mundo
magno, sicut de parvo, scilicet quod motus generationis in
eo est prior et localis posterior in tempore et in na-
tura dixit: Et necesse est ut aliquid aliud moveatur
etc., id est sed impossibile est hoc esse in moto ex se ge-
nerabili, ita quod non sit hic motum ex se motu loca-
li praecedenti hunc motum in generatione qui est causa
in isto esse semper generabilia continue, secundum
quod declaratum fuit prius et secundum quod apparet
etiam hic, scilicet quod motus localis praecedit essentialiter
generationem. Deinde dicit: Verbi gratia quod generans etc., id est sicut
invenitur in animalibus generantibus, scilicet quod gignens
est causa geniti propter translationem. Et dixit hoc,
quia manifestum est quod translatio gignentis praece-
dit generationem suam. Translatio autem quae prae-
18v
cedit generationem non gignentium est translatio
mundi magni generantis totum et conservans ipsum.
Et cum ita sit, manifestum est quod translatio est po-
sterior in animali generato motu generationis per
accidens. Et ideo dixit post: Et si non esset ita etc.,
id est et si translatio praecederet de necessitate genera-
tionem gignentis, tunc existimaretur quod generatio
esset primus motuum, quoniam apparet in istis quod
generatio est primus motuum in eis. Deinde iteravit
hoc confirmando et dixit: Sed licet hoc sit in indi-
viduo etc., id est sed licet hoc accidat in individuo isto-
rum generabilium tamen non accidit hoc in omnibus
generabilibus, id est quia declaratum est quod motus lo-
calis praecedit naturaliter motum generationis et
quod necesse est, ut ante generationem sit aliquid
translatum ex se. Et si non, non esset generatio omnino.
Si igitur omne translatum ex se esset generatum, tunc
generatum haberet causas infinitas. Contingeret
enim ut ante translatum per se esset aliquod transla-
tum per se et sic in infinitum. Deinde dicit: Et istud habet
aliud prius ipso, id est et necesse est ut istud motum,
scilicet translatum ex se non generabile neque corruptibi-
le habeat aliquid prius ipso. Et est illud quod mo-
vet ipsum et non movetur. Deinde dicit: Et quia impossibile est etc.,
id est et quia impossibile est ut motus generationis sit prior natu-
ra et tempore aliis motibus, quoniam ita esset, tunc mota
ex se, scilicet in loco omnia essent generabilia et corruptibi-
lia. Et si ita esset, non inveniretur generabile et corrupti-
bile ut declaratum est. Deinde dicit: Manifestum est igitur etc., id est
et cum generatio non sit prior, manifestum est quod
nullus aliorum motuum qui sequuntur generationem
potest esse prior natura et tempore, scilicet motus alte-
rationis et diminutionis et corruptionis, quoniam
generatio praecedit istos. Et considerandum est
quomodo generatio praecedit istos motus. Omne enim
quod generatur secundum opinionem Aristotelis necesse
est ut alteretur. Et ex hoc existimatur quod alteratio
praecedit generationem, sed quia nos videmus quod
omne quod alteratur ante fuit generatum. Et ex hoc
existimatur quod dispositio in istis est circularis. Et
quod neuter istorum motuum praecedit alterum, quo-
modo igitur dixit Aristoteles quod generatio praecedit alios
motus praeter localem, quoniam in augmento et di-
minutione et corruptione manifestum est eos esse
posteriores generatione. Et si etiam non invenitur
in istis proprium prioris secundum naturam, omne
enim generabile est augmentabile et diminuibile
et corruptibile et omne augmentabile aut corru-
ptibile aut diminuibile est generabile. Dicamus
igitur quod consideratio prioris et posterioris in hoc
loco est, sicut consideratio prioritatis et posteriori-
tatis in praedicamentis in quibus est motus. Substan-
tia enim, quia est prior naturaliter ceteris praedica-
mentis ipsum cum aufertur, auferuntur alia prae-
dicamenta et cum fuerit non sequitur, ut sint alia
praedicamenta secundum quo substantia est prior eis.
Et si sequitur ut sint in substantia ex natura mate-
riae et praecipue natura quantitatis, manifestum est
quod via ad esse substantiae est prior via ad esse alio-
rum praedicamentorum et intelligo per viam motum generationis
unius cuiuslibet praedicamentorum, secundum igi-
tur hunc modum dixit Aristoteles quod motus generationis
praecedit alios motus. Et quod motus alterationis
praecedit generationem per accidens, scilicet secundum quod
19r
formae elementorum sunt qualitates aut qualitates
sequuntur eas. Et cum posuit quod motus generationis
praecedit alia praedicamenta, dixit: Generatio non
est prior translatione etc., id est et cum generatio est
prior ceteris motibus. Et translatio est prior gene-
ratione, manifestum est quod nullus modorum motus
est prior translatione.

*[Vetus:] Omnino autem videtur quod fit imper-
fectum et in principium iens, quarum
generatione posterius, natura prius
est. Ultimum enim locimutatio omnibus
inest, quae sunt in generatione, unde
alia quidem omnino immobilia sunt
viventium propter indigentiam
organi, ut plantae et multa genera
animalium. Perfectis autem inest,
quare si magis inest locimutatio
magis comprehendentibus naturam
et motus hic primus aliorum erit
secundum substantiam.
[Scotus:] Et universaliter manifestum est,
quod generatum est diminutum. Et sem-
per currit ad principium. Et sic posterius
in generato est prius in natura. Et
translatio est postremum eius quod inve-
nitur in generato. Et ideo quaedam
viva non moventur omnino propter
privationem instrumenti, verbi gratia plan-
tae et plura genera animalium. Imper-
fectis autem est, cum igitur transla-
tio non invenitur, nisi in eis quae ha-
bent maiorem partem in natura, ne-
cesse est ut iste motus etiam essentia-
liter sit primus ceteris motibus*.
Ista est alia declaratio quod translatio est prior aliis
motibus et dixit: Et universaliter etc., id est et uni-
versaliter manifestum est, quod omne generatum est
diminutum et omne diminutum movetur ad prin-
cipium semper quod est complementum et finis, scilicet quod
est prius aliis principiis. Et manifestum est per se
quod generatum est diminutum, quoniam si non esset
diminutum non moveretur ad complementum. Deinde
dicit. Et sic posterius etc., id est et necesse est igitur, ut
omne posterius secundum tempus in generatione
sit prius secundum naturam. Et cum verificavit
hanc propositionem, dixit: Et translatio est postre-
mum etc., id est sequitur igitur ex his duabus propo-
sitionibus, ut translatio in generato sit posterior
secundum tempus aliis transmutationibus et prior
in natura. Omne enim posterius secundum tempus
ingenerabili ex rebus quibus perficitur est prius
in natura et translatio est talis, ergo sequitur in
prima figura ut translatio sit prior natura aliis mo-
tibus. Deinde dicit: Et ideo quaedam viva non moventur,
id est et quia translatio est prior secundum perfectionem
aliis motibus, ideo animalia quae non sunt perfecta
19r
non transferuntur, id est quoniam cum fuerint dimi-
nuta et careant instrumento quo sit translatio, ideo
carent translatione. Et similiter in plantis. Animalia
vero perfecta habent instrumenta et translationem.
Deinde dicit: Cum igitur translatio etc., id est et cum
translatio non invenitur, nisi in eis quae sunt perfe-
ctiora rerum naturalium, necesse est ut iste sit mo-
tus perfectior aliis motibus, et perfectius est prius
in natura, ergo iste motus est primus motuum. Et
hoc posuit sic. Translatio est rei perfectioris, et quod
est rei perfectioris est perfectius, ergo translatio est
perfectior aliis motibus. Deinde declaravit ex hac con-
clusione causam eius quod translatio existit in anima-
libus perfectis. Et haec est demonstratio causae tantum.
Deinde accepit posterius et declaravit per ipsum prius.
Et fuit demonstratio per signum et est, quod transla-
tio est prior, quia est in priori, in hoc igitur sermone
sunt tres demonstrationes, scilicet causae et esse.

*[Vetus:] Propter hoc et ob hoc nequaquam
substantiam mutat eius quod mo-
vetur motuum in eo quod fertur. Secun-
dum enim hunc solum non mutatur
esse sicut eius quod alteratur quale,
eius autem quod augetur et decremen-
tum patientis quantum.
[Scotus:] Et non propter ista tantum est pri-
or, sed propter hoc etiam quia est in-
ter alios motus talis, quod non remo-
vetur illud quod movetur secundum
illud a substantia sua. Iste enim so-
lus non transmutat ipsum omnino
in sua essentia, sicut transmutatur
apud alterationem secundum qua-
litatem et apud augmentum et di-
minutionem secundum quantita-
tem*.
Ista est tertia declaratio, quod translatio est primus
motuum et fundatur super duas propositiones,
quarum una est quod illud quod movetur secundum
translationem non distat a sua substantia apud
suam transmutationem, scilicet quod non accidit ei, tunc in
sua substantia transmutatio quae cogat ipsum exi-
re a sua substantia, cum illud quod movetur non
transmutatur nisi tantum in ubi et non sequitur ex
mutatione ubi, mutatio substantiae moti, quod non
contingit in aliis motibus, scilicet quod in aliis motibus
accidit moto transmutatio in sua substantia, sicut
in motu alterationis et augmenti, scilicet quod alteratum
mutatur in sua substantia aut appropinquatur mu-
tationi. Cum alteratio sit via ad corruptionem.
Et similiter in augmento cum contingit ab eo ut
res diversetur in quantitate. Et cum hoc intendi-
tur erit via ad corruptionem et cum declaratum
sit quod illud quod movetur hoc motu non transmu-
tatur in sua substantia, quod non accidit in aliis mo-
tibus, et coniunxerimus huic secundam propo-
sitionem et est, quod motus in quo motum non trans-
mutatur in sua substantia omnino aut si transmutatur,
19v
nihilominus transmutatur unus est melior, quia est
propinquior naturae. Cum non faciat rem transmu-
tari a sua natura, sequitur ex duabus quod translatio
est perfectior motuum et quod est perfectius est pri-
us in natura, ergo translatio est prior in natura.
*[Vetus:] Maxime autem manifestum est quod
movens ipsum se ipsum maxime
hunc movet proprie secundum lo-
cum. Et etiam dicimus hoc esse eorum,
quae moventur et hoc esse moventium
principium et primum est in his,
quae moventur ipsum se ipsum mo-
vens.
[Scotus:] Et manifestum est, si se proprie hoc mo-
tu movet prima intentione. Et dici-
mus quod primum principium in mo-
tis et motoribus est illud, scilicet illud quod
movet se*.
Ista est quarta declaratio quod translatio est primus
motuum naturaliter. Et fundatur super tres propo-
sitiones, quarum una est quod motum ex se non in-
venitur, nisi in hoc motu. Nihil enim est alteratum
ex se nec alterat ex se, nisi per accidens. Secunda
autem est quod motum ex se est principium rerum mo-
tarum. Tertia vero est quod motus qui invenitur in
primo motu est primus motuum. Et dixit prima in-
tentione, quoniam accidit ei per accidens quando-
que, ut moveat illud quod movetur ab ipso alio modo
motuum, sicut accidit animalibus quae moventur in
loco, scilicet quod corpus calefit. Animal enim in tali motu,
scilicet alteratione movetur ex se, sed non primitus sed
mediante motu locali. Et augmentatum etiam non
existimatur augeri ex se sed per accidens.

*[Vetus:] Quod quidem igitur motuum loci-
mutatio prima sit, manifestum ex
his, quae autem locimutatio pri-
ma est nunc demonstratum est. Simul
autem et quod nunc et prius suppositum
est, quod contingit quendam motum
esse continuum et perpetuum mani-
festum erit eodem modo.
[Scotus:] Apparet igitur ex hoc quod translatio
est primus motuum, quae autem trans-
latio sit prima declaratum erit nunc.
Et manifestabitur cum hoc per hanc
eandem viam illud quod posuimus
positione in hoc loco et prius, scilicet quo-
niam possibile est ut aliquis motus
sit continuus et aeternus*.
Dixit: Declaratum est igitur ex omnibus istis de-
monstrationibus, quod translatio est primus motuum
natura et tempore. Et ista propositio erat prius ac-
cepta pro natura. Et declaravit ipsam hic et quia
translatio est duobus modis, recta et circularis. Et
fuit declaratum quod motus aeternus est continuus
et accepit pro vero quod motus continuus est motus
19v
localis, ex quo declaravit quod motus localis est prior
motuum secundum tempus, incepit hic declarare
et quaerere in quo motu invenitur continuatio, per
quod declarabitur quod translatio sit continua et quae
translatio in veritate est prima. Et ideo dixit: Quae
autem translatio etc. Et dixit hoc, quia nondum
est declaratum, nisi hoc, scilicet quod translatio simpliciter
est prior. Deinde dicit: Et manifestabitur cum hoc per hanc
eandem viam id est per hunc modum considerandi. Et
intendit per prius illud, quod dixit in sexto, scilicet quod
motus circularis solus potest esse aeternus, sed illic
non complevit perscrutationem de hoc. In initio vero
tractatus istius et ante hunc sermonem, non solum-
modo declaravit possibile esse, ut sit hic motus con-
tinuus, sed declaravit quod necesse est, ut sit hic motus
continuus. Ex hoc ergo sermone quem nititur de-
clarare apparent duo, quorum unum est illud quod
prius posuit, scilicet quod possibile est ut sit hic motus con-
tinuus aeternus, secundum autem est quis motus
sit motus continuus quem declaratum est esse aeter-
num necessario. Et hoc declarabitur, quando decla-
rabit quod motum possibile est esse continuum.

*[Vetus:] Quod quidem igitur aliorum motu-
um non unum contingit continuum
esse ex his manifestum est. Omnes
enim ex oppositis in contraria sunt
motus et mutationes, ut generatio-
nis quidem et corruptionis esse et non
esse termini sunt. Alterationis autem con-
trariae passiones, augmento et decre-
mento, aut magnitudo aut parvitas,
aut perfectio magnitudinis aut imper-
fectio. Contrarii autem sunt qui sunt
in contraria, quod autem non sem-
per movetur secundum hunc mo-
tum quo movebatur prius necesse
est primum quiescere. Manifestum
autem est, quod quiescit medio in con-
trario mutans. Similiter autem et in
mutationibus opponuntur enim ge-
neratio et corruptio simpliciter, et
singularis singulari. Quare si impossi-
bile est simul mutari oppositis, non
erit continua mutatio, sed medium
erit ipsarum tempus. Nihil enim dif-
fert contrarias aut non contrarias
esse secundum contradictionem mu-
tationes. Si solum impossibile est si-
mul eidem inesse. Hoc enim ad rationem
utile non est. Nec si non necesse est qui-
escere in contradictionem nec est mu-
tatio quieti contrarium. Non enim
quiescit fortassis, quod non est. Cor-
ruptio autem in non esse est, sed si medium
est tempus, non erit mutatio continua.
20r
Nec enim in prioribus contrarietas
utile fuit, sed non contingere simul
esse, non oportet autem turbari quod
idem pluribus erit contrarium, ut
motus et statui et motui, qui est in con-
trarium, sed hoc solum est accipere
quod opponitur quodammodo et mo-
tui et quieti motus contrarius, sicut
aequale et mensurabile excellenti et
ei quod excellitur. Et quidem non con-
tingit simul oppositos nec motus
nec mutationes esse.
[Scotus:] Dicamus igitur quod apparet impossi-
bile esse aliquem motum aliorum
esse continuum ex hoc sermone. Mo-
tus enim et omnes modi transmuta-
tionis sunt de opposito in oppositum.
Verbi gratia quoniam duo termini genera-
tionis et corruptionis sunt esse et non
esse et duo termini alterationis sunt
duo contraria et duo termini augmenti
sunt magnitudo et parvitas aut
perfectio et diminutio magnitudinis
et quae sunt ad partes contrarias sunt
contraria, et quod numquam movetur
motu demonstrato et fuit ante ne-
cessario quiescens. Manifestum est
igitur quod transmutatum quiescit quan-
do pervenerit in contrarium. Et secun-
dum hunc modum est de modis
transmutationum. Corruptio enim
et generatio sunt opposita simplici-
ter. Et quae sunt in unoquoque indivi-
duo sunt opposita eis quae sunt in
alio. Et ideo si non fuerit possibile ut
aliquid transmutetur in simul duo-
bus modis transmutationis oppo-
sitis, impossibile est ut transmuta-
tio sit continua, sed necesse est ut in-
terea sit tempus. Non enim est diffe-
rentia inter hoc quod modi transmuta-
tionis contradictorii sint contrarii
aut non contrarii. Dum hoc solum
sit impossibile in eis, scilicet ut in simul
existant in eodem, hoc enim non in-
digetur in hoc sermone, nec etiam
indigetur hoc, scilicet quod non est necessa-
rium, ut generatio sit in contradicto-
riis, nec hoc etiam quod transmutatio
est contraria quieti, quod enim non
20r
est, dignum est ut non sit possibile
ut quiescat. Corruptio autem indu-
cit ad non esse, sed illud quod in-
digetur in hoc sermone est hoc so-
lum, scilicet utrum inter ea sit tempus,
quoniam si hoc fuerit, impossibile
erit ut transmutatio sit continua.
Indigentia enim nostra in primis
duabus rebus non fuit ad contra-
rietatem, sed ad hoc quod impossibile
est, ut existant in simul. Et non debe-
mus peccare propter hoc quod idem
erit contrarium pluribus, verbi gratia quod
motus est contrarius quieti et con-
trarius motui qui est ad contrarium,
sed oportet nos considerare in hoc
solo, scilicet quomodo uno et non
quodammodo alio. Motus igitur
et quies opponuntur motui contra-
rio, verbi gratia quod aequalitas et temperamen-
tum super abundantiae et diminu-
tioni et quod impossibile est ut sint in
simul neque duo motus oppositi
neque duo modi transmutationis
oppositi*.

Intendit in hoc sermone declarare quod, motus successivi,
qui inveniuntur in eodem moto. Qui sunt idem gene-
re et diversi specie non sunt continui. Et hoc in quattuor
transmutationibus. Et ipse incepit declarare hoc in
tribus illorum, cum sit manifestius in eis, scilicet in al-
teratione et in quantitate et in substantia quae dicitur
generatio et corruptio. Et fundat suum sermonem
super quattuor propositiones. Quarum prima est
quod omnis motus istorum est de opposito in opposi-
tum. Secunda autem est quod illa, quae sunt de oppo-
sitis in opposita, sunt opposita. Tertia est quod idem
motum quando movetur motibus oppositis, necesse
est ut inter eos sit tempus. Quarta vero est quod mo-
tus inter quos est tempus, non sunt continui, ex
quo semper necessario est quod omne motum aliquo
istorum motuum trium secundum successionem, im-
possibile est ut motus eius sit continuus. Et propo-
sitio dicens quod inter omnes duos motus oppositos
eiusdem moti est tempus. Est talis, quod possibile est
quandoque ut in illo tempore sit illud motum quie-
scens et quandoque impossibile, scilicet in motu generatio-
nis et corruptionis, ut post declarabitur. Et quomo-
documque sit consecutio est eadem. Haec est igitur
summa huius capituli expositio. Dixit: Et apparet
quod impossibile est etc., id est quando fuerit positus mo-
tus esse unius moti. Dicens enim hunc sermonem
aut ponet quod istud motum quod est continui motus
movetur altero duorum motuum oppositorum, verbi
gratia augmentatione tantum aut diminutione tantum
aut ponet quod est continui motus propter hoc quod
movetur duobus motibus oppositis secundum con-
tinuationem. Et incepit primo destruere primam
20v
intentionem dicendo: Isti enim motus etc., id est et inten-
dit per hoc tres demonstrationes tantum, in mo-
tu enim locali non apparet contrarietas sicut ap-
paret in istis. Et post declarabit hoc. Et cum nar-
ravit quod transmutatio in istis tribus est de opposito
in oppositum, incepit dicere opposita in unoquo-
que eorum et dixit: Verbi gratia quoniam duo termini etc.,
id est verbi gratia quoniam opposita in generatione et cor-
ruptione quae terminant istos duos motus sunt esse
et non esse. Generatio enim est de non esse in esse,
corruptio vero de esse in non esse. Et intelligo hic
per non esse, non esse simpliciter, sed non esse alicu-
ius, scilicet non esse huius generati vel huius corrupti.
Deinde dicit: Et duo termini alterationis sunt duo contra-
ria, id est et duo termini motus alterationis sunt duo
contraria inter quae fit iste motus, ut album et ni
grum in coloribus, et calidum et frigidum in tangi-
bilibus, et alia contraria existentia in modis istorum mo-
tuum, quae declarata sunt in septimo istius libri. Illic
enim declaravit in quo genere qualitatum inveni-
tur iste motus. Et cum induxit opposita, quae sunt
in generatione et corruptione et alteratione, indu-
xit etiam ea quae sunt in motu quantitatis et di-
xit Et duo termini augmenti et diminutionis etc.,
id est et duo termini oppositi in augmento et diminutio-
ne sunt magnum et parvum. Et est ita sicut dixit,
quoniam res naturales habent magnitudines ter-
minatas. Minimus igitur homo est terminatus na-
turaliter et similiter maximus. Si enim magnitudi-
nes rerum non essent terminatae, tunc magnitudines
non haberent perfectionem quaesitam in natura per
motum augmenti. Manifestum est enim per se, quo-
niam quemadmodum non quaelibet actio fit per quamli-
bet qualitatem, scilicet per quamlibet formam, ita est
manifestum per se esse impossibile ut quaelibet actio
entium sit per quamlibet magnitudinem, sed una-
quaeque actio actionum propriarum cuilibet enti ha-
bet qualitatem propriam et quantitatem propriam,
sicut igitur actio hominis non potest provenire ni-
si a forma hominis. Ita impossibile est ut actio e-
ius proveniat nisi a sua magnitudine. Magnitudo
igitur hominis est terminata naturaliter et simili-
ter sua forma et similiter in unaquaque rerum
naturalium.
Deinde dixit: Aut perfectio aut

diminutio magnitudinis, id est in motu augmenti et di-
minutionis. Et cum declaravit quod impossibile est
quod isti motus sint continui aeterni secundum quod sunt
idem motus, cum sint de contrario in contrarium,
et de opposito in oppositum, et quod est tale est finitum.
Et potest aliquis dicere forte quod continuatio in eis est
propter translationem ipsius moti de alio motu in
motum oppositum ei in illo genere ita quod interim non
sit quies. Verbi gratia ut alteratum moveatur de albedi-
ne in nigredinem, deinde de nigredine in albedinem,
ita quod non in medio sit quies et sic in infinitum. Di-
xit respondendo: Et illa quae sunt in partes contrarias
sunt contraria, id est et non est dicendum quod motus op-
positi istarum rerum sint continui. Motus enim qui
sunt ad partes oppositas sunt oppositi et intendit
per partes oppositas contraria in alteratione. Deinde
dicit: Et quod non movetur semper fuit etc., id est et
omne quod movetur motu qui habet principium
et finem. Et antequam movebatur erat ens, necesse
est ut moveatur post quietem non post motum. Et
20v
si prius movebatur motu contrario posteriori. Et
dixit hic quod omnis motus desinens non desinit, ni-
si quando aufertur potentia ab eo, in quo fuit trans-
mutatio. Et hoc erit quando illud fit in actu. Et omne
quod est in actu est quiescens necessario, quoniam
si moveretur esset in potentia. Et si esset in potentia,
tunc motus non finitur, quod est contra positum.
Et haec declaratio communis est duobus motibus,
scilicet alterationis et augmenti. In transmutatione au-
tem generationis et corruptionis non apparet alie-
tas duorum motuum ex quiete moti inter eos, cum
illud quod transmutatur hoc motu transmutatio-
nis non est aliquod demonstratum in duobus ex-
tremis motuum. Et ideo processit in hoc per aliam
viam communem aliis transmutationibus. Et est,
quoniam inter omnes duos motus oppositos est
tempus necessario. Et cum ita sit, dixit: Et secundum
hunc modum etc. Et intendit per modos trans-
mutationis transmutationes residuas. Et dixit: Quod
generatio et corruptio sunt opposita simpliciter, quia
opponuntur sibi secundum esse et non esse. Deinde dicit:
Et quod est in unoquoque individuo etc., id est et gene-
ratio existens in aliquo individuo est opposita cor-
ruptioni existenti in illo eodem individuo, id est quoni-
am impossibile est ut generatio et corruptio insi-
mul sint in eodem individuo in eodem tempore,
ergo inter illos est tempus necessario. Et cum po-
suit quod istae duae transmutationes sunt oppositae, di-
xit: Et ideo si non fuerit possibile etc., id est et cum
fuerit positum quod duae transmutationes oppositae
sint continuae sine aliquo tempore interposito. Con-
tinget necessario ut idem transmutetur duabus
transmutationibus oppositis in simul, quoniam si
motus de albedine in nigredinem sit continuus cum
motu de nigredine in albedinem, tunc illud quod
movetur de albedine movetur ad albedinem, secun-
dum igitur quod movetur de albedine dimittit eam
et acquirit nigredinem et secundum quod movetur
ad albedinem dimittit nigredinem et acquirit albe-
dinem, ergo in eadem dispositione acquirit eandem
partem albedinis et dimittit illam. Et movetur etiam
duobus motibus contrariis in simul quod est impossi-
bile. Et similiter accidit in generatione et corruptione
et in aliis transmutationibus ab eo et in motu lo-
cali. Demonstratio enim communis est omnibus
transmutationibus. Et cum duo motus non fuerit
insimul, sequitur quod inter eos sit tempus necessa-
rio et ista demonstratio non debet intelligi, nisi in
eodem moto quod movetur duobus motibus con-
trariis habentibus principium et finem, non in mo-
tibus successivis qui sunt in pluribus motibus, si-
cut motus cordarum apud percussionem earum o-
mnium neque in duobus motibus, quorum alter est
perfectio alterius in eodem moto, quoniam inter
omnes istos non est tempus neque aliquis eorum
est motus perfectus, scilicet habet principium et finem.
Finis enim motus naturaliter non est motus, sed
quies. Et similiter principium motus est ex non mo-
tu, nisi sit per accidens.

Secundum hoc igitur est in-
telligenda ista demonstratio et quia ista declaratio
est communis omnibus transmutationibus, prima
autem propria transmutabilibus quae recipiunt quie-
tem, dixit: Non enim est differentia etc., id est et in
ista demonstratione non indigetur ponere duas
21r
transmutationes contrarias esse, sicut fuit factum in pri-
ma, sed tantum indigetur in ea hoc, scilicet quod impossibile
est, ut contradictorie opposita sint in simul. Deinde dicit:
Neque indigetur in eo etiam, id est et ista demonstratio
non indiget illo quod acceptum fuit in prima, scilicet quod in
eodem existunt duo contraria in simul neque e-
tiam indigetur in hac demonstratione illo tertio
posito in prima, scilicet quod quies est contraria motui.
Deinde dedit causam in hoc et dixit: Quod enim non est
etc., id est et causa in hoc quod ista transmutatio non per-
venit ad quietem, est, quoniam transmutatio quae
est corruptio pervenit ad non ens. Et non ens non
dicitur quiescere nec transmutari nec esse contrarium.
Et omnia ista erant accepta in prima demonstratio-
ne. Deinde dicit: Sed illud quo indigetur in hoc sermone etc.,
id est illud enim quod indiget declaratione in hac
demonstratione universali est hoc unum solum, scilicet
quod inter omnes duas transmutationes oppositas
quocumque modo sit modorum transmutationis est
tempus. Hoc enim verificato verificabitur impossi-
bile esse duas transmutationes oppositas esse con-
tinuas. Deinde dicit: Nostra enim indigentia in hoc etc.,
id est et iste duae demonstrationes differunt, quia demon-
stratio qua utitur hic in hoc quod duae transmutatio-
nes oppositae non sunt continuae non inducit ad hoc
quod duo contraria existant in eodem in simul, sed
ad hoc quod impossibile est ut duo opposita sint in
simul, scilicet ens et non ens, quoniam duo prima, scilicet duo
opposita, de quibus dictum fuit in hac demonstra-
tione, quod ea esse in simul est impossibile, scilicet impossi-
bile ad quod induxit ista demonstratio non fuit hoc,
scilicet duo contraria existere in eodem in simul, sed duo
contradictoria existere in simul, scilicet ens et non ens.
Et quia in prima demonstratione fuit acceptum quod
transmutationes oppositae sunt contrariae ad invicem,
et quod quietes quae sunt inter eas sunt contrariae etiam,
et contingit in hoc quaestio, utrum unum contrarium
habeat plus uno contrario, cum sit famosum quod
unum contrarium non habet nisi unum contrarium,
incepit dissolvere hanc questionem et dixit: Et non
debemus peccare etc., id est et non debemus decipi in
hoc quod posuimus sermonem dicentis quod contingit
nobis ut idem habeat duo contraria, quoniam iam
posuistis quod uterque duorum motuum oppositorum
est contrarius reliquo et quod quies ex qua incepit
uterque motuum est contraria ipsi motui et sic
motus habebit duo contraria, scilicet motum et quietem.
Deinde dedit responsionem in hoc et dixit: Sed non de-
bemus considerare in hoc solo et non in alio. Et ista
quaestio accidit in pluribus. Et ideo non est conside-
randa in hoc loco solo. Deinde dicit motus igitur et quies
opponuntur etc., id est non enim est est impossibile di-
cere quod motus est contrarius quieti et motui, sicut
dicitur quod aequale est contrarium magno et parvo et
mediocre est contrarium intenso et diminuto. Et intende-
bat per hoc notificare quod possibile est idem habe-
re plura uno contrario aut quando contrarietas
quae est inter ea non est maxima, sicut media quae
sunt inter contraria aut quando idem habebit
plura contraria diversis modis. Et ista est disposi-
tio motus. Modus enim secundum quem motus
est contrarius motui est alius a modo secundum
quem motus est contrarius quieti. Et aequale est
contrarium magno et parvo secundum hoc quod
21r
contrarietas quae est inter aequale et non aequale est
una. Et similiter videtur esse in omnibus mediis cum
extremis. Deinde dicit: Et quod impossibile est ut sint insimul
etc., id est non enim indigetur in hac declaratione po-
nere contrarium habere unum contrarium, sed hoc
tantum indigetur, scilicet impossibile esse duos motus
oppositos existere insimul.

*[Vetus:] Amplius in generatione et corruptio-
ne penitus inconveniens esse vide-
bitur, si factum mox necesse est cor-
rumpi et nullo tempore permanere.
Quare ex his utique fides fit aliis.
Physicum enim est similiter se habere
in omnibus.
[Scotus:] Et etiam malum est omni modo exi-
stimare de generatione et corruptione,
quod res quando generatur necesse est
ut corrumpatur statim et non rema-
neat tempore omnino. Et ex hoc erit
certitudo de hac intentione in ali-
is partibus. Cursus enim necesse est
in illis omnibus eodem modo*.
Id est et inopinabile est existimare quod motus gene-
rationis est continuus cum motu corruptionis, ita
quod generatum non habeat esse omnino nisi in po-
tentia, quoniam si isti duo motus essent continui,
tunc non haberet generatum esse in actu. Omne
enim existens in actu est in tempore, scilicet demonstrato
et tunc natura ageret otiose et quia quando homo
intelliget hoc esse impossibile in generatione statim
intelligit ipsum esse impossibile in aliis transmuta-
tionibus dixit: Et per hoc erit certitudo etc., id est et
per cognitionem istius intentionis in generatione erit
certitudo cognitionis eius in aliis transmutationi-
bus, quoniam natura currit in entibus eodem modo,
scilicet quod finis esse non est corruptio, quoniam omnis
motus est via ad generationem aut in substantia aut
in qualitate aut in quantitate. Et si motus contrari-
us continuaretur, destrueretur generatio.
*[Vetus:] Quoniam autem contingit quen-
dam infinitum unum esse continu-
um et hic est circularis. Dicemus enim
nunc omne autem quod movetur
quod fertur aut circulariter aut secun-
dum rectitudinem aut secundum
mistum. Quare si nec horum alter con-
tinuus est nec utrisque possibile est
esse continuum. Quod autem fertur
secundum rectum et finitum non fe-
ratur continue manifestum est. Refle-
ctitur autem reflectibile autem se-
cundum rectum secundum contra-
rios movetur motus. Contrarius enim
secundum locum est qui est sursum
ei qui est deorsum, et qui est ante ei,
21v
qui est retro, et qui est sinistram
ei, qui est ad dextram. Loci enim con-
trarietas hae sunt. Quis autem est
tinus et continuus motus, prius dif-
finitum est, quia qui est unus in uno
tempore et in differenti secundum
speciem. Tria enim erant quod moventur,
ut homo aut deus et quando ut
tempus, et tertium in quo. Hic autem
est locus aut passio aut species aut
magnitudo. Contraria autem diffe-
runt specie et non unum sunt, sed
loci sunt hae dictae differentiae. Signum
autem est, quoniam contrarius mo-
tus est, qui est ab a. ad b. ei, qui est ab
ipso b. ad a. et quia stant et repau-
sant ad invicem, si simul fiant. Et in
circulo similiter, ut qui est ab a. in b.
ei, qui est ab a. in b. Stant enim quam-
vis continui sint. Et si non fiat refle-
xio propter id, quod contraria se ad in-
vicem corrumpunt et prohibent. Sed
non qui est in latus eis quidem est
sursum.
[Scotus:] Et nos declarabimus modo, quod pos-
sibile est ut sit hic motus infinitus
unus et continuus. Est enim aut to-
tius translati aut circulariter. Et dica-
mus quod omne est translatum aut cir-
culariter aut recte aut motu misto.
Si igitur alter istorum non fuerit con-
tinuus, impossibile erit ut composi-
tus ex ambobus sit continuus. Et
manifestum est quod translatum per line-
am rectam finitam non movetur con-
tinue. Revertitur enim recte. Et quod re-
vertitur recte movetur duobus mo-
tibus contrariis. Motus enim in lo-
co ad superius est contrarius motui
ad inferius. Et motus ad anterius est
contrarius motui ad posterius, et mo-
tus ad sinistrum est contrarius mo-
tui ad dextrum. Isti enim sunt modi
contrarietatis in loco. Et iam deter-
minavimus prius quis motus sit
unus continuus. Et diximus quod est
motus qui est eiusdem rei in uno tem-
pore. Et in eo quod diversatur secun-
dum formam, scilicet secundum speciem
illa enim per quae complebitur hoc
21v
sunt tria, motum scilicet verbi gratia homo aut
deus, et quando verbi gratia tempus. Et
tertium est illud in quo est motus
scilicet locus aut passio aut forma aut
magnitudo. Contraria autem diffe-
runt secundum formam et non secun-
dum naturam. Et illi modi quos di-
ximus differunt secundum locum.
Et signum est quod motus de a. ad b.
est contrarius motui ex b. ad a. est,
quia contradicunt sibi et resistunt
quando fuerint in simul. Et simili-
ter est etiam cum fuerint in circulo,
verbi gratia de motu ab a. versus b. et de
b. versus a., quoniam resistunt et con-
tradicunt sibi. Si igitur fuerint conti-
nui non habebunt reversionem ne-
que reflexionem, quoniam contraria
sunt se corrumpentia et sibi resisten-
tia et motus ad latus non resistit mo-
tui ad superius*.

Cum declaravit quod impossibile est ut transmuta-
tio in qualitate aut in quantitate aut in substan-
tia sit motus continuus in infinitum, vult in hoc
capitulo declarare quod hoc etiam impossibile est, ut
sit, nisi in motu circulari tantum ad unam partem,
non in recto neque in eo qui revertitur super unam
lineam rectam aut circularem. Et dixit: Et nos decla-
rabimus etc., et intendit per totum translatum mo-
tum in quo illud quod movetur occupat totum
locum. Deinde dicit: Dicamus igitur quod omne translatum etc.,
et ista propositio est manifesta per se. Sed de

motu misto ex duobus motibus intelliguntur duo
quod ambo sint actu aequaliter, scilicet aut quod alter motus
sit victus et alter vincens sit medius inter duos mo-
tus, sicut motus qui est per lineam curvam. Et hoc
videtur magis intendere in hoc loco. Et primam in-
tentionem intendebat in primo de Caelo et Mundo.
Et possunt intelligi ambae. Deinde dicit: Si igitur alter etc.,
et hoc est manifestum per se in motu composito
ex duobus motibus, verbi gratia quod si fuerit impossibile ut
motus rectus sit infinitus, impossibile erit ut cur-
vus aut gyrativus sit infinitus. Si autem intellexeri-
mus per compositum secundam intentionem, tunc
difficile comprehendetur in ista demonstratione,
quoniam si vincens est ille in quo impossibile est,
ut sit infinitus. Manifestus est, ut iste modus isto-
rum impossibile est ut sit infinitus, si autem vincens
est ille in quo est, impossibile esse privationem fini-
tatis. Existimatur quod non apparet in eo hoc quod
dixit Aristoteles, scilicet quod si alter fuerit impossibile ut sit infi-
nitus, impossibile erit hoc in composito. Simplices
enim motus in quibus impossibile est hoc sunt in
hac mistione in potentia, in mistione autem secun-
dum primam intentionem sunt in actu. Et ideo dif-
ficile possunt adaptari sua vocabula huic modo mistio-
nis, nisi coniungatur ei ad fundamentum. Et est, quod
omne quod est in potentia aliquid necessario exibit
22r
in actum. Et si non, tunc natura ageret otiose, tunc
igitur verificabitur nobis quod impossibile est, ut mo-
tus mistus ex recto et circulari sit infinitus. Et si po-
suerimus quod circularis est vincens, quoniam erit fi-
nitus in potentia in quantum habet in se in poten-
tia motus recti. Et propter latentiam istius inten-
tionis diximus quod prima expositio est manifestior
et cum declaratum fuit in sexto quod impossibile est
ut motus rectus sit infinitus. Et potest aliquis di-
cere, quoniam forte infinitas est possibilis in eo se-
cundum reflexionem moti in eodem spatio finito
vicibus infinitis. Dixit: Et manifestum est quod transla-
tum per lineam rectam etc., id est et manifestum est quod
translatum super lineam rectam finitam eundo et
revertendo non movetur uno motu sed duobus
motibus contrariis.

Deinde declaravit, quomodo sunt
contrarii. Et dixit: Motus enim in loco ad superius
etc., id est et necesse est, ut duo motus quibus move-
tur unum motum in eodem spatio secundum rever-
sionem sint contrarii, quoniam si alter motus fue-
rit ad superius reliquus erit oppositus ei, quoniam
ad inferius. Et si ad inferius reliquus erit ad superius
et si ad anterius reliquus erit ad posterius et si ad
dextrum reliquus erit ad sinistrum aut e converso
et hoc fuit necessarium, quoniam dimensiones cor-
porum sunt tres: longitudo, latitudo et profundi-
tas. Extrema longitudinis dicuntur superius et in-
ferius, latitudinis dextrum et sinistrum et profun-
ditatis anterius et posterius. Et debes scire quod iste
partes sunt distinctae in natura in homine. Et simi-
liter in mundo, sed in homine sunt manifestae per
se, in mundo autem per demonstrationem et quia
manifestum est quod isti sunt modi contrarietatis in
loco, dixit: Isti enim sunt modi contrarietatis in lo-
co. Et cum conclusit, quod isti duo modi sunt com-
positi, incepit declarare quod duo motus oppositi non
sunt unus, ad concludendum quod duo motus qui
sunt huiusmodi, scilicet secundum reversionem non sunt unus
et dixit: Et iam determinavimus prius, id est motus qui
est unius moti et in uno tempore et in eadem spe-
cie, id est non diversa duabus differentiis oppositis.
Deinde declaravit haec tria: Et dixit: Illa enim per quae
complentur haec sunt tria etc., et intendit quod locus
est genus, in quod est motus translationis et passio
est genus, in quam est motus alterationis. Et for-
ma est natura in quam est motus generationis et
corruptionis. Et magnitudo est genus in quod est mo-
tus augmenti et diminutionis. Et intendit per deum
aliquod corpus caeleste, sicut erat tunc famosum.
Et cum posuit quod unus motus est ille qui non di-
versatur, neque secundum rem motam neque secundum
tempus neque secundum formam, scilicet speciem, dixit:
Contrarii vero differunt secundum formam etc., id est
et cum declaratum sit quod motus reflexi sunt con-
trarii. Et motus contrarii differunt secundum for-
mam et naturam. Et unus motus non differt a se se-
cundum formam. Sequitur ex hoc in secunda fi-
gura quod duo motus reflexi non sunt unus. Et cum
posuit quod motus reflexi non sunt unus propter hoc
quia sunt contrarii, notificavit in quo genere dif-
ferunt secundum formam. Et dixit: Illi autem modi
quos diximus etc., id est et illi motus reflexi quos
diximus qui sunt aliqui trium modorum, quos di-
ximus differunt secundum formam oppositam in
22r
loco scilicet superius et inferius aut dextrum et sinistrum
aut ante et retro.

Et quia una propositionum quas
posuit in hoc sermone est, quod motus qui sunt a pun-
ctis oppositis sunt contrarii et hoc est manifestum
in motibus qui sunt super dimensiones rectas et
latet in eis qui sunt super dimensiones circulares.
In circularibus enim existimatur quod motus in eis non
invenitur in partibus oppositis sex praedictis, scilicet
dextrum et sinistrum etc., incepit declarare hanc
propositionem et notificare quomodo invenitur con-
trarietas in eo et dixit: Et signum eius quod motus etc.,
id est et signum eius quod motus qui sunt ex locis op-
positis sunt contrarii sive fuerint in spatiis rectis aut
rotundis est, quia resistunt sibi, scilicet quoniam impossi-
bile est, ut unum motum moveatur secundum ea si-
mul, verbi gratia ponatur magnitudo recta a. b. linea,
et unum motum moveatur quandoque ex b. ad a.,
quandoque ex a. ad b. , dico quod isti duo motus sunt
oppositi, quia resistunt sibi. Et impossibile est ut idem
motum moveatur hic duobus motibus in simul. Et
similiter est, si posuerimus lineam a. b. esse arcum
circuli sive semicirculum, sive maiorem sive mino-
rem. Sed quaeritur hic et dicitur, quomodo motus
ex a. ad b. et ex b. ad a. sunt contrarii quando fue-
rint in dimensione circulari. Et ipse iam declaravit in
Caelo et Mundo quod motus circularis non est contrari-
us motui circulari, quoniam si contrarietas esset in
circularibus motibus, contingeret ut corpora mo-
ta circulariter motibus oppositis essent contraria,
sicut corpora simplicia quae moventur motibus re-
ctis contrariis, scilicet aqua et ignis. Et cum ita sit, con-
trarietas igitur in qua communicatur hoc corpus
circulare et rectum debet intelligi sic, scilicet duo motus
quibus impossibile est aliquod corpus moveri in si-
mul, non duo motus in quibus est necesse ut mo-
tum secundum alterum sit contrarium moto secun-
dum reliquum. Secundum hoc igitur debet intelligi
contrarietas in hoc loco. Et cum declaravit quod isti
motus sunt contrarii hoc modo, scilicet quia resistunt
sibi in uno corpore et corrumpant se ad invicem,
et declaravit ex hoc impossibile esse ut motus com-
positus ex eis sit continuus et dixit: Si igitur fue-
rint continui etc., id est si igitur posuerimus quod isti
duo motus sint continui, sequitur ut neque habeat
reflexionem neque revertantur, quoniam contraria
sunt directio et reversio et contraria destruunt se
ad invicem, et illa quae sunt talia non continuantur.
Deinde dicit: Et motus ad latus etc., id est et motus con-
trarii sunt illi quae sunt in eadem oppositione. Illi
autem qui non sunt in eadem oppositione non sunt
contrarii, sicut motus ex dextro ad sinistrum, cum
moto ab inferiori ad superius. Et hoc quod dixit est
manifestum per se. Et isti non sunt contrarii, quoni-
am non est impossibile ut idem motum moveatur
istis motibus, scilicet ut moveatur ad superius et ad
dextrum in simul, scilicet quod ex istis sit motus compo-
situs. Et ex motibus contrariis non componitur unus
motus.

*[Vetus:] Maxime autem manifestum est, quod
impossibile est esse continuum, qui est in re-
ctitudine motum, quia reflexibi-
le necesse est stare non solum in recto,
22v
sed si secundum circulum feratur.
Non enim idem est et ferri in circulo
et circulum. Est enim aliquando
quod movetur continuum, aliquando
quidem in idem veniens, unde
motum est reflecti iterum, quod
autem necesse est stare fides est, non
solum in sensu, sed in ratione. Prin-
cipium autem hoc est. Tribus enim
existentibus principio, medio et fi-
ne. Medium ad utrumque est et unum
numero. Ratione autem duo. Am-
plius autem aliud est quod est poten-
tia et actu, quare et rectitudinis, quae
infra sunt terminorum quaelibet. Si igitur
potentia quidem medium est, actu
autem non est, nisi dividatur, sic et
stans iterum inceperit moveri.
Sic autem principium medium fit et
finis actu. Principium quidem po-
sterioris, finis autem principii. Dico
autem ut si fertur a. et stet in b. et ite-
rum feratur in c., cum autem conti-
nue feratur neque factum esse neque ab-
esse possibile est a. secundum b. signum.
Sed solum esse in ipso nunc, in tem-
pore autem nullo propter id, quod
non ipsum nunc est divino ipsius. Si
autem adesse aliquid concedat et
abesse semper stabit ad id ad quod
fertur, impossibile enim est a. simul adesse
in b. et abesse in alio, ergo et alio si-
gno temporis est. Tempus itaque erit
quod est in medio, quare quiescit a. in b.
Similiter autem in aliis signis est. Ea-
dem enim ratio est in omnibus, cum
autem congruat a., quod fertur ipsi b.,
medio et fini et principio, necesse est
stare propter id, quod duo facit, si-
cut utique et si intellegeret se ab a. si-
gno quidem a. b. fuit principio in
c. aut affuit, cum perficiat et fiet.
[Scotus:] Et hoc apparet magis, scilicet quod impossi-
bile est ut motus per lineam rectam
sit continuus ex hoc, scilicet quod illud
quod reflectitur necesse est quod quiescat.
Non solummodo illud movetur quod
movetur secundum lineam rectam,
sed etiam illud quod movetur per
circulum. Non enim est eadem inten-
22v
tio aliquid moveri circulariter et ali-
quid moveri per circulum. Forte enim
movetur eundo super ipsum et for-
te cum pervenerit ad illum locum,
a quo incepit moveri revertitur et
homo certus est, quoniam talis mo-
tus necesse est, ut quiescat non sensu
tantum sed ratione. Et hoc est princi-
pium illius, quoniam hic sunt tria
principium et medium et postremum.
Medium apud utrumque extremorum
est utrumque. Et est in numero unum et in
respectu duo. Et illud quod est in po-
tentia est aliud ab eo quod est in actu.
Et ideo quodcumque punctum imagina-
veris inter duo extrema est medium
in potentia. Et non est in actu, nisi quando
diviserit illam. Et quando cessaverit
quiescens apud illum punctum,
deinde inceperit moveri, tunc enim
medius punctus erit principium
et finis, principium postremi et finis
primi. Verbi gratia quod a. moveatur et quiescat
apud b., deinde movetur ad c. cum
autem moventur secundum continua-
tionem. Impossibile erit ut a. sit in
b. aut separetur ab ipso, sed erit in eo
tantum in instanti non in tempore
omnino. Et instans non dividit to-
tum, scilicet lineam. Si igitur aliquis po-
suerit, quod cum a. transfertur erit b.
separabitur ab eo, tunc erit quiescens.
Impossibile enim est ut a. sit insimul
in b. et separetur ab eo, ergo hoc erit
in duobus punctis diversis tempori-
bus, ex quo sequitur ut a. quiescat
in puncto b. Et similiter in aliis pun-
ctis, quoniam ratio est eadem in o-
mnibus quando autem a. motum
utitur b. quod medium est pro prin-
cipio et fine, necesse est ut quiescat,
quia ponit ipsum duo, sed quia inci-
pit a puncto a. separatur a princi-
pio et sic in puncto c., cum complet
suus motus quiescat*.

Quia declaratio praedicta fundatur super hoc quod illud quod
movetur et post reflectitur super lineam rectam non
est motus continuus, est declaratio universalis o-
mnibus quattuor transmutationibus. Et cum in-
cepit declarare hoc de moto in loco et quia decla-
ratio propria est magis perfecta et magis manifesta
dixit: Et hoc apparet magis etc., id est et apparet
23r
magis quod impossibile est, ut motus continuus aeter-
nus sit super lineam rectam secundum reflexionem
et reversionem ex hoc, scilicet quoniam omne quod
reflectitur, necesse est ut quiescat inter duos motus,
scilicet ut habeat quattuor dispositiones, duos motus
et duas quietes. Et quia hoc non solummodo de-
claratur in moto super dimensionem rectam, sed in
moto super circulum, dixit: Non solummodo illud
quod movetur super lineam rectam etc., id est et hoc
quod diximus non tantum declaratur in eo quod
movetur super lineam rectam, sed in eo quod mo-
vetur super circulum. Et quia illud quod movetur
super circulum movetur duobus modis, quoniam
aut perficit circulum aut movetur in eo super arcum,
deinde revertitur super illum eundem arcum ad
contrariam partem. Et alter istorum modorum est
possibilis et reliquus impossibilis, scilicet reverti super e-
undem arcum, distinxit istos duos modos et dixit:
Non est enim eadem intentio etc., id est immo ista in-
tentio declarabitur in eo quod movetur super circu-
lum quando movebitur super illum motu circula-
ri, scilicet ire et reverti, non enim est eadem intentio ali-
quid moveri circulariter, et aliquid moveri per cir-
culum, id est et diximus motus circularis, id est attributus
circulo, quoniam non est eadem intentio aliquid
moveri motu attributo circulo, secundum quod est su-
per circulum tantum. Et aliquid moveri super totum
circulum. Et dixit hoc, quoniam illud quod movetur
super circulum uno motu et ad unam partem dici-
tur moveri circulariter in rei veritate illud autem
quod movetur in eundo et redeundo super circulum
movetur motu attributo circulo. Et hoc intendebat
cum dixit: Circulariter. Motum igitur uno circulo
super circulum uno modo dicitur moveri circulariter. Et
motum super circulum eundo et revertendo non di-
citur moveri circulariter sed per circulum. Deinde dicit: For-
te enim movetur etc., id est forte enim aliquid move-
tur et est delatum super circulum. Et dicitur moveri
in eo circulariter et forte quando pervenerit ad
locum, quo incepit moveri reflectitur. Et tunc dici-
tur moveri per circulum. Et cum exposuit intentio-
nem quam intendebat et distinxit illa in quibus
manifestabitur hoc, incepit declarare et dixit: Et
homo erit certus etc., id est et homo erit certus quod illud
quod movetur eundo et revertendo habet duas
quietes, sensu et ratione. Et dixit hoc, quoniam appa-
ret sensui, quod omnia mota eundo et revertendo ha-
bent duas quietes. Et hoc manifestum est in eis quae
moventur motu voluntario, scilicet animalibus. Et in eis quae
moventur naturaliter istis duobus motibus, ut pulsus.
Medici enim fingunt comprehendere sensu duas
quietes, scilicet in fine systoles et diastoles. Et quaeret ali-
quis si sit manifestum sensui, quod omne motum quod
reflectitur quiescit, tunc uti sermone in declaratione
eius est superfluum.

Dicamus igitur ad hoc quod hoc
quod apparet sensui est testimonium illi quod appa-
ret rationi, sed illud quod apparet sensui non sufficit
in hoc, quod omne tale motum quiescit, cum non sit re-
motum quod plura talia mota sint, quorum quies non
comprehenditur sensu. Et sic esset possibile existima-
re ipsa non quiescere. Cum igitur causa fuerit data
in hoc scilicet causa faciens quietem, tunc declarabitur
quod omne tale motum quiescit necessario. Et possumus
dicere quod sensus sufficit in hoc, scilicet in esse. Et
23r
praecipue hoc quod apparet quod duo mota aequalis ve-
locitatis quando alterum movetur reflectendo et al-
terum recte. Apparet sensui quod rectum incedit veloci-
us, ut post dicit Aristoteles et secundum hoc ratio data
hic erat causa in hoc esse tantum. Et sic scientia
huius erit magis certa, quoniam scire aliquid esse
cum sua causa erit certius scientia, quae est in sen-
su tantum. Et cum dixit, quod hoc non tantum apparet
sensu sed ratione, id est demonstratione, incepit et di-
xit: Et hoc est principium illius etc., id est et quia in his
duobus motibus, scilicet eunte et reflexo sunt tria, scilicet
principium et medium. Et est illud quod est inter du-
os motus. Et istud medium est unum numero et duo
ratione. Necesse est ut iste motus sint duo. Motus
enim continuus non habet medium quod sit unum nu-
mero, scilicet in actu sed potentia. Deinde induxit aliam
declarationem et dixit: Et est etiam illud quod est in
potentia etc., id est et omne motum. Super lineam re-
ctam secundum quod movetur super ipsam motu finito
necessario describit in ea duo puncta in actu, scilicet pun-
ctum ex quo movetur et punctum ad quod movetur et nul-
lum punctum describit in actu inter haec duo pun-
cta, nisi quiesceret in medio. Et hoc intendebat cum
dixit: Et non est in actu etc., id est et motum non descri-
bit punctum in actu inter duo puncta inter quae mo-
vetur, nisi diviserit magnitudinem, super quam mo-
vetur et quieverit in medio. Si igitur revertatur in
motu ad contrariam partem, a qua movebatur, tunc
punctus medius quem scribit in actu erit princi-
pium motus et finis. Erit enim finis primi motus
et principium secundi motus. Et hoc intendebat cum
dixit: Et non est in actu etc., id est et incepit moveri, id est
ad contrariam partem ei ad quam movebatur.
Deinde dicit: Tunc igitur medium erit principium et finis,
id est tunc igitur punctus medium quem describit in
actu erit principium et finis et sive motum quieve-
rit in puncto medio. Deinde reversum est ad motum
ad contrarium illius partis aut quieverit in fine
spatii. Deinde reversum est ad contrarium illius par-
tis. Describit igitur punctum in actu quod est princi-
pium et finis insimul, scilicet principium postremi motus
et finis primi. Et cum dixit hoc dedit exemplum.
Et dixit: Verbi gratia etc., id est Verbi gratia ponere quod a. moveatur
ex c. ad b. et quiescit in b., scilicet quod facit b. esse pun-
ctum in actu, deinde reversum est et movetur ex
b. ad c., tunc igitur b. erit finis primi motus et prin-
cipium secundi.

Deinde dicit: Cum autem movetur secun-
dum continuationem etc., id est et illud quod movetur
continue impossibile est ut superponatur alicui et
ut separetur ab eo, quoniam tale est super magni-
tudinem in tempore, quoniam dividit magnitudi-
nem in actu. Et ideo quiescit necessario inter duos
motus. Et non est in instanti et illud quod est con-
tinui motus est super magnitudinem in instanti non
in tempore omnino. Deinde dicit: Et instans non dividit,
id est et motum, cum fuerit in instanti non dividet ma-
gnitudinem in actu. Deinde dicit: Si igitur aliquis posuerit
etc., id est si igitur aliquis posuerit quod aliquod motum
fuerit super aliquid in actu, deinde separetur ab eo,
tunc continget necessario ut quiescat in illo. Deinde dedit
rationem super hoc, quia est conversum positi et
dixit: Impossibile enim est ut a. sit insimul in b. et
separatum ab eo, id est et hoc fuit ita, quoniam impossibile
est,ut motum sit in extremo magnitudinis. Deinde
23v
separetur ab eo ad contrarium illius partis ad quam
movebatur in uno instanti, verbi gratia quod a. ivit ex b.
ad c. et fuit super c., deinde movetur ab eo ad b.
in uno instanti. Deinde dicit: Hoc enim erit in duobus pun-
ctis diversis, id est ut cum fuerit impossibile, ut aliquod
motum sit super extremum alicuius magnitudinis
et reflectatur ab eo in eodem instanti, tunc instans
in quo fuerit super illud extremum est aliud ab eo
in quo separetur. Deinde dicit: Ex quo sequitur ut a. qui-
escat super punctum b., id est et cum instans in quo
motum super extremum magnitudinis est aliud ab
instanti in quo separatur ab eo. Et est declaratum
quod inter quaelibet duo instantia est tempus. Necesse
est ut motum quiescat super extremum magnitudi-
nis, quoniam in quolibet tempore aut corpus mo-
vetur aut quiescit. Deinde dicit: Et similiter est in aliis pun-
ctis etc., id est et similiter est de aliis punctis acceptis
in tempore, scilicet instantibus, quoniam ratio est eadem
in eis. Et intendit ut mihi videtur in hoc quod inter
quaelibet duo eorum est tempus. Declaratum
est enim quod instans non sequitur instans. Et potest
intelligi sic. Et similiter de aliis punctis imaginatis
super lineam, quoniam cum motum descripsit unum
eorum in actu, tunc quiescit necessario, sive posue-
rimus quod iste punctus est in extremo lineae aut in
medio. Et ideo dixit post: Cum autem a. motum
utitur medio etc., id est et cum imaginaverimus quod
motum utitur aliquo puncto medio magnitudinis
pro fine primi motus et principio secundi motus
sequitur necessario, ut quiescat, sicut est dispositio
in puncto qui est in extremo magnitudinis. Ratio
enim in omnibus punctis est eadem. Deinde dicit: Quoni-
am ponit ipsum duo etc., id est quoniam motum cum
fuerit reflexum super duo opposita, tunc faciet finem
primi motus et principium secundi motus. Et impossi-
bile est ut duo in actu sint in uno instanti. Instans
enim est in potentia nedum ut duo opposita sint
in eo. Deinde dicit: Sed quia incepit ex puncto a. etc., id est
et necesse est ut quiescat, quoniam cum inceperit
moveri, incipiet a puncto in actu et cum finitur
descripsit punctum in actu. Ergo sequitur ut quie-
scat. Quemadmodum non incepit ex puncto nisi illud
quod erat quiescens antequam inciperet.

*[Vetus:] Unde ad dubitationem hoc dicen-
dum, habet enim dubitationem
hanc. Sit enim quae est e. ei, quae est z.
aequalis et a. feratur continue ab ex-
tremo ad c. Similiter autem sit a. in
b. signo et d. feratur a. z. extremo
ad i. regulariter et velocitate simili
ipsi a. ipsum d. ante veniet in i. quam a.
in c. prius enim movens et discedens
primum venire necesse est. Non
ergo affuit a. in b. et abfuit ab eodem.
Unde posterius sit, si enim simul non
posterius esset, sed necessitas erit stari,
non enim ponendum est cum a. affuit
secundum b. ipsum d. moveri a. z.
ultimo. Si enim affuit a. in b. erit et
23v
abesse et non simul, sed erit in decisione tem-
poris et non in tempore. Hoc ergo
impossibile est sic dicere et in conti-
nuo, sed in reflectente necesse est sic dice-
re. Si enim qui est z. feratur ad ipsum
d. et iterum reflectens deorsum feratur
in ultimo in quo est d. et fine et princi-
pio utetur uno signo duobus, unde
stare necesse est. Nec simul affuit z. in d.
et abfuit ab ipso d. Ibi enim simul esset
et non esset in eodem nunc.
[Scotus:] Et ideo oportet nos ratiocinari per
hoc in dissolutione quaestionis. Est
enim locus dubitationis, quoniam
si spatium h. est aequale spatio z. et
a. movetur continue de extremitate
h. ad b. ad h. revertendo et in simul
fuit in puncto b. et c. movetur de
extremitate, z. aequaliter et in eadem
velocitate, tunc c. incedit citius ad
g. quam a. ad h. Illud enim quod
incedit in processu, necesse est ut in-
cedat citius, a. igitur non fuit in b.
et separabitur ab eo in simul, et si-
militer fuit diversum, quoniam si
esset in simul non diversaretur, sed
necesse est ut quiescat. Ergo non o-
portet ponere quod cum a. fuit in b.
movebatur a. ab extremo b., quo-
niam si a. fuit in b. et separatum
ab eo, et hoc impossibile est esse insimul,
quoniam positum est quod hoc fuit in
differentia temporis non in tempo-
re, manifestum est igitur quod in con-
tinuo impossibile est ut hoc dicatur,
in reflexo vero necesse est ut hoc di-
catur scilicet quies, quoniam si quando
a. movetur fuerit extremum b. finis
et principium, tunc uno puncto u-
tetur pro duobus. Et ideo necesse est
quiescere non ita quod insimul prove-
niat ad b. et recedat a. b., et si non tunc
illic insimul esset. et non esset in eo-
dem instanti*.
Cum declaravit quod illud quod movetur recte
quando reflectitur necesse est, ut quiescat et non
continuetur suus motus, vult dissolvere quaestionem
ex hoc in qua dicitur quare duo mota aequalia in
velocitate quando moventur insimul per duo spa-
tia aequalia et incipiunt insimul moveri sed cum
alterum pervenit ad medium spatii reflectitur ad
extremum ex quo incepit moveri et reliquum directe
24r
procedit ad finem. Quare motum quod non reflectitur
pervenit ad finem spatii antequam reflexum per-
veniat ad locum in quo incepit, licet duo spatia sint
aequalia, dicendum est igitur ei qui hoc quaerit, quo-
niam motum reflexum quiescit. Et hoc intendebat
cum dixit: Et ideo oportet nos ratiocinari etc.
Deinde incepit dicere quaestionem et dixit: Est enim
in hoc locus dubitationis etc., id est quoniam cum
posuerimus a. moveri ad b., deinde reflecti ab eo
ita quod in uno instanti fuit in puncto b. et recessit ab
eo, tunc non debet c. incedere ad g., antequam a.
ad h., et cum c. incedit ad g., antequam a. ad h.,
continget quod a. non existet in b. et fuit separatum
insimul, quoniam si ita esset, tunc non diversaretur
motus eius a motu c., sic igitur est intelligendus
iste locus. Et ideo videtur mihi quod aliquid est diminutum
a verbis Aristotelis in libro, quoniam secundum quod inveni-
tur in libro non inducitur in forma syllogismi inducen-
tis ad inconveniens et ideo sic debet legi. Et in illa
eadem velocitate necesse est ut prunetus c. ad
g. et a. ad h. sit insimul, sed non sunt insimul, quo-
niam c. citius incedit quam h. ad. g. Deinde dicit: Non igitur
oportet ponere etc., id est sed qui ponit motum conti-
nuum esse ponit quod esse a. in. b. et separationem
eius ex b. revertendo est in differentia temporis in-
iivisibili non in tempore, quod est impossibile, er-
go ille motor non est continuum. Et hoc intendebat
cum dixit: Manifestum est igitur in continuo quod est
impossibile hoc dicere, scilicet motum reflecti. Deinde dicit: Illud
autem quod reflectitur etc., id est quod motus non est
continuus et quod quiescit. Deinde dedit causam in hoc
et dixit: Quoniam sicut a. movetur, tunc extremum
b. erit finis et principium etc., id est quod cum punctus
fuit in actu divisit tempus in duo. Et ideo fuit tempus
inter ea. Deinde dicit: Et si non esset illic etc., id est et si non, tunc
a. esset in b. in actu, et non esset in eodem instanti
et instans non esset nisi in potentia.

*[Vetus:] At vero olim solutio non danda est.
Non enim contingit dicere quod secun-
dum d. sit ipsum z. in decisione. Non
affuit nec defuit. Necesse est enim in
finem venire quod actu est et non poten-
tia. Quae quidem igitur sunt in me-
dio potentia sunt. Haec autem actu
et finis est quidem deorsum. Princi-
pium autem sursum est et motivum
similiter. Necesse est ergo stare reflectens
in recto. Non ergo contingit motum
continuum esse et perpetuum in re-
cto. Eodem autem modo obviandum
est et ad interrogantes Zenonis rationem.
Et volentes si semper medium tran-
siri oportet. Haec media autem infinita
sunt. Infinita autem impossibile est transi-
re aut sicut ipsam habeat rationem.
Quidam aliter interrogant volentes
similiter moveri et medietatem
prius numerare unumquodque si sit
24r
medium. Quare abeunte totam infi-
nitum accidit numerare nume-
rum. Hoc autem confitentur esse im-
possibile.
[Scotus:] Et non oportet dicere illam solutio-
nem in praedicta quaestione prius,
quoniam possibile est dicere quod motum
erit super c. h. aut super b. in loco
differentiae temporis, ita quod non fuit
in ipso neque separatum ab eo. Illud
enim quod est in actu non in poten-
tia necesse est pervenire ad finem.
Et puncta quae sunt in medio sunt in
potentia ista autem sunt in actu. Et
est finis ab inferiori et principium
a superiori. Et similiter etiam est de
motibus. Necesse est igitur ut refle-
xum super lineam rectam quiescat.
Impossibile est igitur ut in linea recta
sit motus continuus aeternus et se-
cundum hunc modum debemus
opponere sermoni Zenonis dicentis,
quod illud quod pertransit spatium
necesse est semper pertransire medie-
tatem, sed medietates sunt infinitae
et infinita non possunt pertransiri.
Impossibile est ergo illud spatium
pertransiri aut qui hoc dicit alio modo,
sicut alii dicunt, quod necesse est, dum
homo movetur ut numeret medie-
tates unam post aliam et tunc cum
pertransit totam medietatem, tunc
numerat numeros infinitos. Et ma-
nifestum est quod hoc est impossibile*.
Cum declaratum sit hic de motu, quoniam non
facit in magnitudine super quam movetur pun-
ctum in actu, nisi cum quieverit et tunc non opor-
tet dissolvere quaestionem Zenonis in motu per illam
dissolutionem per quam fuit dissoluta in sexto. Deinde
dicit quoniam impossibile est dicere etc., id est quoniam im-
possibile est dicere quod motus quando pervenerit ad
extremum magnitudinis, quae est c. h. aut b. per-
veniat ad ipsum in differentia temporis indivisibili,
scilicet in instanti itaque quod non fuit in extremo magnitu-
dinis. Deinde separatur ab eo. Deinde dicit: Necesse est igitur
ut perveniat ad finem etc., id est et cum motum mo-
vetur super magnitudinem finitam in actu, ne-
cesse est ut perveniat ad extremum magnitudinis,
quod est punctum in actu et finis motus. Puncta au-
tem quae sunt inter principium et finem magnitudi-
nis sunt in potentia, cum magnitudo dividatur
secundum illa potentia non in actu. Punctus autem
qui est finis magnitudinis est in actu. Et est finis
primi motus et principium secundi. Verbi gratia finis
24v
motus ab inferiori ad superius et principia motus
a superiori ad inferius. Deinde dicit: Et similiter est etiam
de motibus, id est et hoc necesse est in omnibus moti-
bus finitis.

Deinde dicit: Necesse est igitur ut reflexum etc.,
id est manifestum est igitur ex dando causam in hoc,
quod motum describit punctum in actu super magni-
tudinem. Et est magnitudinem esse finitam in actu,
quod necesse est ipsum quiescere. In sermone enim de-
dit causam quod causa quietis in extremo magnitu-
dinis, est, quia describit in ea punctum in actu. Hic
autem dedit causam in hoc, quod describit super ipsum
punctum in actu. Et est magnitudinem rectam esse
finitam in actu. Et ideo dixit: Ergo necesse est ut re-
flexum etc., id est manifestum est igitur hoc esse neces-
se in omnibus suis causis propinquis et remotis.
Deinde dicit: Impossibile est igitur, ut super lineam rectam
sit motus continuus aeternus, id est quoniam motus
eius quod movetur super lineam rectam est finitus
quia linea recta est finita et reflexum quiescit in-
ter motus. Et quod quiescit in suo motu, non move-
tur continue. Et cum dixit quod non oportet con-
tradicere Zenoni per illam contradictionem praedi-
ctam in sexto, cum illa sit secundum sermonem,
non secundum rem, reversus est ad narrandum quod
secundum hunc modum dissolvitur illa questio. Et
est quod dum motum movetur non dividit magnitudi-
nem in actu, scilicet super quam movetur. Deinde dicit: Quoni-
am illud quod pertransit spatium necesse est etc.,
id est et quaestio est talis, quoniam omne quod pertransit spa-
tium necesse est quod antequam pertranseat totum
spatium pertranseat medietatem. Et necesse est ut
antequam pertranseat illam medietatem pertran-
seat medietatem illius medietatis et sic in infinitum,
quoniam cum magnitudo dividitur in medietates
infinitas, necesse est ut illud quod pertransit totam
magnitudinem antequam pertranseat illam pertran-
sibit magnitudines infinitas. Et cum ita sit, contin-
get ut motum pertranseat in tempore finito magni-
tudines infinitas quod est impossibile. Deinde dicit: Aut qui
dicit alio modo etc., id est aut qui inducit quaestionem
alio modo, dicendo quod qui movetur per aliquod spa-
tium potest numerare medietatem illius spatii ante
illud spatium et medietatem illius medietatis ante
aliam medietatem et sic in infinitum. Ex quo con-
tingit quod si aliquis homo pertransiverit per aliquod
spatium ut numeret numeros infinitos, quod est im-
possibile. Et cum dixit: Ut numeret medietatem
post aliam, intendit numerare medietates quae con-
sequuntur se ad invicem, sicut numerans numerat
unitates quae consequuntur se ad invicem sed quia
medietates sunt infinitae sequitur numerare nume-
ros infinitos. Et iste modus impossibilis est alius
a praedicto et est manifestior. Et non potest contradi-
ci secundum sermonem per contradictionem dictam
in sexto. Illic enim fuit dictum quod si pertransit me-
dietates infinitas necesse est ut pertranseat eas in
temporibus infinitis. Et cum posuit hanc quaestionem,
incepit dissolvere eam et dixit:

*[Vetus:] In primis igitur quidem rationibus
solvimus per id quod tempus infini-
ta habet in se ipso. Non enim in-
conveniens est, si in infinito tempore
24v
infinita pertransit aliquis. Similiter
autem infinitum utique in longitu-
dine est et in tempore, sed haec solu-
tio ad interrogantem quidem suffi-
cienter se habet. Interrogabat enim si
infinito tempore infinita transire
atque numerare contigit, ad rem au-
tem et veritatem non sufficienter.
Si enim aliquis dimissa magnitu-
dine et interrogaverit si in finito
tempore contingit infinita transire.
Interroget ab ipso tempore eadem.
Habet enim tempus infinitas divi-
siones, non adhuc sufficiens erit
haec solutio, sed verum dicendum est
quod quidem diximus in rationibus.
Si vero aliquis continuum divi-
serit in duo media hic uno signo
tamquam duobus utitur facit enim
ipsum principium et finem. Sic autem
facit numerans qui et in media est divi-
dens. Sic autem dividente non erit
continua neque linea neque motus. Con-
tinuus enim motus continui est.
Incontinuo autem sunt quidem in-
finita media, sed non actu sed poten-
tia. Si vero faciat actu, non faciet con-
tinuum, sed stabit. Quod quidem in
numerante media manifestum est
quod accidit, unde enim signum est ne-
cesse ipsi numerare duo. Alterius qui-
dem enim finis medii, alterius autem
et principium si non unum nume-
ret continuum, sed duas medietates.
Quare dicendum ad interrogationem,
si contingit infinita transire aut in
tempore aut in longitudine, quia est
quidem sic, est autem non sic. Actu enim,
cum sint non contingit, potentia
autem contingit. Qui autem con-
tinue movetur secundum accidens
infinita transivit. Simpliciter autem
non. Accidunt enim lineae infinita me-
dia esse, substantia autem altera et
esse.
[Scotus:] Dicamus igitur ad hoc quod in praete-
ritis sermonibus dissolvimus hanc
questionem, cum diximus, quo-
niam in tempore sunt partes infini-
tae, non enim inopinabile ut aliquid
25r
pertranseat res infinitas in tempore
infinito. Et infinitum eodem modo
existit in longitudine et tempore, sed
ista responsio sufficit in hac quaestio-
ne. Quaestio enim est, utrum sit possi-
bile in tempore finito pertransire et
numerare res infinitas. Secundum
autem rem et in rei veritate non suffi-
cit, quoniam si homo diviserit lon-
gitudinem et dimiserit quaerere, utrum
sit possibile in tempore finito pertran-
sire res infinitas. Deinde quaesivit
hoc in ipso tempore. Nam tempus
habet differentias infinitas, tunc
ista responsio non erit sufficiens. Sed
oportet nos dicere, verum et est illud
quod prius diximus, scilicet quod cum a-
liquod dividens diviserit continu-
um in duo media, tunc utetur hic
eodem puncto pro duobus. Facit
enim ipsum principium et finem.
Et similiter facit qui numerat aut qui
dividit medietates. Cum igitur
diviserit aliquid hac divisione non
erit continuum, sive fuerit linea sive
motus. Motus enim continuus est
continui et in continuo ipso certae
sunt medietates infinitae non secun-
dum actum sed in potentia, cum
igitur posuerimus medietates in a-
ctu, tunc non erit continuum sed ne-
cesse est, ut quiescat. Et hoc sequitur
manifeste in eo quod numerat medie-
tates. Et necessario enim numerat idem
punctum pro duobus, quoniam
erit finis alterius duarum medieta-
tum et principium alterius medie-
tatis, sed non numerat continuum
pro uno sed pro duabus medieta-
tibus. Et ideo respondendum est quae-
renti, utrum sit possibile pertransire
res infinitas aut in tempore aut in
longitudine sic, quoniam quodam-
modo hoc est possibile et quodam-
modo impossibile, in actu autem est
impossibile, in potentia vero possibi-
le, quoniam illud quod movetur
continue per accidens pertransit res
infinitas, simpliciter vero non. Acci-
dens enim est quod accidit lineae ut
25r
essent medietates infinitae, secundum
autem suam essentiam non*.

Cum narravit quod responsio praedicta in quaestione
Zenonis non sufficit, incepit narrare modum ex quo
illa responsio non est sufficiens. Et primo iteravit il-
lam responsionem et dixit: In sermonibus enim prae-
teritis, id est et illa solutio non sufficit, quoniam nos di-
ximus illic in responsione ad sermonem dicentis,
quod si motum pertransit spatium contingit ipsum per-
transire spatia infinita in tempore infinito. Diximus
hoc, scilicet quod si pertransit spatia infinita pertransit ea
in temporibus infinitis, tempus enim in quo est mo-
tus dividitur in infinitum, sicut dividitur magnitu-
do per quam est est motus. Et hoc intendebat cum di-
xit: Dissolvimus quaestionem etc. Et cum dixit con-
tradictionem qua contradixit illi quaestioni. Demon-
stravit diminutionem quae est in illa contradictione,
quoniam cum dictum fuit in quaestione, quod si mo-
tum pertransit spatium, sequitur ut pertranseat spa-
tia infinita in tempore finito, non intenditur in ea
ad extruendum ipsum pertransire spatia infinita, sicut
oporteret, sed dictum fuit respondendo quod si pertran-
seat spatia infinita pertransibit illa in temporibus
infinitis non in tempore finito, sicut dictum fuit in
quaestione. Et in hoc videtur quasi concedere possi-
bile esse pertransire spatia infinita ex hoc quod di-
xit quod pertransit ea in temporibus infinitis. sed hoc
in se est impossibile, scilicet pertransiri spatia infinita. Sed
si hoc fuerit concessum responsio erit vera et hoc
intendebat cum dixit: Quoniam non est impossi-
bile etc., id est responsio autem praedicta illic, scilicet quod si per-
transeat spatia infinita pertransibit ea in temporibus
infinitis est vera, quoniam non est impossibile per-
transire spatia infinita in temporibus infinitis. Verbi
gratia sed ista responsio sufficit etc., id est sed responsio prae-
dicta in sexto est sufficiens quantum ad quaestionem.
Dicens enim hanc quaestionem quaerit, utrum est possi-
bile pertransire aut numerare in tempore finito res
infinitas. Et cum dictum fuit ei hoc esse impossibi-
le, dixit: Quod illud quod pertransit spatium pertransit
res infinitas in tempore infinito, et ad hoc fuit di-
ctum quod illud quod pertransit spatium, si pertransit
infinita, pertransit ea in temporibus infinitis, quo-
niam si componitur spatium ex infinitis spatiis ne-
cesse est, ut tempus in quo pertransit spatium com-
ponatur ex temporibus infinitis. Et ideo ista con-
tradictio sufficiens est quantum ad quaerentem, sed
secundum rem in se non est sufficiens. Et ideo dixit:
Secundum autem rem et in rei veritate non sufficit.
Et cum dixit quia non est haec questio sufficiens,
deinde dedit causam in hoc et dixit: Quoniam si
homo diviserit etc. Et intendit per differentias in-
stantia. Et intendit quod quaestio remanet, si quaerens di-
miserit illud quod existimavit sequi ad motum, scilicet
quod motum pertransit spatia infinita in tempore in-
finito et mutaverit quaestionem ad tempus. Quaerendo
quod tempus in quo motum movetur componitur ex
temporibus infinitis, cum dividitur per instantia
infinita. Et motum movetur per totum spatium in
toto illo tempore, ex quo contingit ut motum per-
transeat res infinitas, quoniam pertransit tempus
et spatium quod est impossibile. Infinitum enim numquam
25v
definit neque pertransitur, si hoc igitur fecerit quaerens,
tunc responsio prima non erit sufficiens in dissolu-
tione istius quaestionis. Et hoc quod dixit manifestum
est, quoniam illic accepit pro possibili pertransire
spatia infinita.

Et cum declaravit quod responsio prae-
dicta non sufficit secundum rem ipsam, dixit: Sed
oportet nos dicere verum etc., id est et responsio suffi-
ciens in hoc est illud quod declaratum est, scilicet quod spa-
tium super quod movetur, motum est idem in
actu et continuum et indivisum motum enim non
dividit spatium in actu, nisi quando describit in eo
aliquod punctum in actu. Et si postquam describit
aliquod punctum in actu movetur utetur, tunc illo
puncto pro principio et fine. Et erit necesse ut quie-
scat necessario inter duos motus. Motum igitur se-
cundum continuationem non dividit magnitudinem
in actu, ergo magnitudo est una. Et non sunt illic
medietates infinitae, nisi in potentia, ergo motum
non pertransit medietates infinitas in actu in tem-
pore infinito et est illud quod est impossibile. Pertran-
sire autem medietates finitas in potentia in tempo-
re finito in actu non est impossibile sed est necessa-
rium. Deinde dicit: Et similiter facit qui numerat etc., id est et
qui num erat partes spatii non numerat eas nisi
dividendo illud in actu in partes aequales. Et cum
hoc fecerit, tunc numeratio erit finita necessario
et tunc dividetur res in partes finitas numeratas.
Divisio enim in partes aequales terminat continuum
et numerat ipsum. Divisio vero quae non terminat
ipsum est divisio in qua maius semper dividitur in
minus. Deinde dicit: Cum igitur fuerit aliquid divisum
hac divisione etc. Et intendit divisionem quae est in
actu. Deinde dicit: Motus enim continuus est continui, id est
et causa in hoc est, quoniam continuatio motus est
propter continuationem magnitudinis. Cum igitur
magnitudo dividatur necesse erit ut motus divida-
tur necessario et non remaneat continuus, quia ma-
gnitudo quae est causa continuationis illius non re-
manserit continua. Deinde dicit: Et in continuo certe etc.
Et hoc quod dixit demonstratum est in principio
sexti, sicut est declaratum in tertio, quod impossibile
est ut in continuo sint partes in actu infinitae. Deinde
dicit: Cum igitur posuerimus medietates in actu etc.,
id est et cum posuerimus medietates spatii super
quod movetur motum esse in actu, tunc motus non
remanebit continuus et unus, sed necesse erit ut
motus quiescat apud quamlibet medietatem. Deinde
dicit: Et hoc necesse est etc., id est et hoc bene apparet in
eo qui numerat medietates spatii, scilicet qui divisit il-
lud in actu. Qui enim dividit magnitudinem unam
et continuam in actu in duas medietates et medie-
tatem in duas medietates utitur uno puncto pro
principio et fine, unde sequitur ut motus eius non
sit continuus. Sed queritur hic, quoniam cum mo-
tum diviserit magnitudinem in duas medietates
in actu quiescendo in ea.

Deinde diviserit illam me-
dietatem in duas medietates quiescendo etiam, tunc
sequitur etiam si medietates sunt infinitae, quod motum
numquam perveniet ad extremum magnitudinis
sed pervenit, ergo magnitudo non dividitur in ma-
gnitudines infinitas, quoniam si dividitur, tunc quae-
stio Zenonis remanet, sicut dicunt quidam nostri
socii. Et responsio ut mihi videtur in hoc est, quod
motum antequam dividat magnitudinem in duas
25v
medietates. Dividit illam medietatem in partem aequa-
les, id est potentia. Et sunt aequales sibi, unde necesse est
ut magnitudo consumatur per hanc divisionem ut
declaratum est, quoniam cum diviserit medieta-
tes residuas dividet etiam eas per hanc divisionem
aequalem et sic consumetur magnitudo necessario.
Divisio igitur magnitudinis secundum medietates est
divisio per accidens, et divisio quae est secundum me-
dietates quae non finiuntur est divisio, cum qua
non coniungitur divisio quae facit finitatem neque in
potentia neque in actu, scilicet divisio quae est secundum
partes aequales. Ista enim divisio consumit magni-
tudinem sive fuerit potentia sive actu. Cum igitur
divisio quae consumit magnitudinem fuerit coniun-
cta cum divisione, quae non consumit ipsam, acci-
det divisioni quae non consumit magnitudinem, ut
consumet eam. Et ideo accidit deceptio ex mistione
eius quae est per se cum eo quod est per accidens.
Et hoc manifestum est fatenti veritatem. Deinde dicit: Et
ideo oportet respondere etc., id est et propter hoc quod
diximus non oportet respondere querenti, utrum
sit possibile ut motum pertranseat de tempore
in quo movetur aut de magnitudine per quam mo-
vetur per medietates infinitas responsione simplici.
Sed dicetur ei quia quodammodo est possibile et
quodammodo impossibile. Secundum autem quod illae
medietates sunt existentes in actu est impossibile,
secundum autem quod sunt in potentia est possibile, scilicet
ut motum pertranseat res infinitas in potentia,
non in actu. Deinde dicit: Motum enim secundum continua-
tionem etc., id est et quia accidit ut spatium finitum
unum in actu continuum possit dividi in res infini-
tas. Et ideo accidit moto pertranseunti illud spatium
pertransire res infinitas non essentialiter et primo.
Et hoc intendebat cum dixit: Simpliciter vero non.
Deinde dicit: Accidens vero accidit lineae, id est et quando mo-
tum pertransit lineam non pertransit medietates in-
finitas, quia divisio lineae in medietates infinitas
est ei per accidens. Et hoc intendit cum dicit: Est enim
per accidens, id est quod hoc non est ei secundum quod est
una non discreta. Sed si fuerit, erit secundum quod est
multa, quoniam diffinitio et essentia eius secundum
quod est linea quaerit finitatem. Et innuit hoc quod dictum
est in diffinitione lineae, scilicet linea est cuius ultima sunt
duo puncta.

*[Vetus:] Manifestum autem est et quoniam
nisi aliquis faciat temporis divisio-
nes signum prius et posterius. Semper
posterioris rei erit simul esse et non
esse. Et idem simul esse et non esse. Et quando
fuerit non esse, signum igitur utrisque
commune est et primo et posteriori
et idem et unum numero. Ratione
autem non idem est. Huius enim ens fi-
nis, illius autem principium est.
Res autem passionis posterioris est.
Sit enim tempus, in quo est a. c. b.,
res in quo d. hoc in a. quidem tem-
pore album, in b. autem non album
26r
in c. ergo album et non album. In
quolibet enim ipsius a. verum est
dicere album. Si in omni tempore hoc
erat album et b. non album c. autem
quod est in utrisque, non ergo dicendum est
in omni sed praeter ultimum nunc
in quo est c. hoc autem iam posteri-
us est. Et si fiebat non album et si cor-
rumpebatur album in a. omnino,
tunc factum est et corruptum est in c.,
quare album aut non album primum
in illo c. verum est dicere aut cum fa-
ctum est non erit aut cum corru-
ptum est erit aut simul album et non
album erit. Et omnino esse et non esse
necesse est. Si autem quod erat prius in
non esse necesse est fieri, cum est et
cum fit, non est, non possibile est esse
in atoma tempora dividi tempus.
Si enim in a. tempore d. fiebat album
factum aut simul est album et est in altero
individuo tempore habito aut in b.,
si in a. fiebat enim erat in b. autem erat ge-
neratione, oportet esse aliquid me-
dium. Quare et tempus erat in quo
factum est. Non enim eadem ratio in
atoma dividentibus, sed ipsius
temporis in quo fiebat factum est in
ultimo signo, cui nihil est habitum
nec consequenter est. Sed indivisibilia
tempora sunt consequenter. Manife-
stum autem est, quia si in a. toto tem-
pore fiebat non plus est tempus, in
quo factum est et fiebat quam in quo
fiebat solum omni, quibus quidem
igitur aliquis tamquam propriis
crederet rationibus hae et huiusmo-
di quaedam sunt.
[Scotus:] Et manifestum est quod si homo non po-
suerit punctum temporis distinguens
inter prius et posterius posterioris
rei in re, semper tunc idem erit ens
et non ens. Et cum est ens, non est ens.
Punctus enim qui est ambobus et
continuus priori et posteriori est idem
in numero, sed in respectu non est idem.
Est enim finis illius et principium isti-
us, in passione vero semper est postremae
passionis. Sit igitur tempus a. b. et pas-
sio c. Et haec passio sit in toto tempore
26r
a. album, et in tempore b. non album,
in tempore igitur c. erit album et non
album, quoniam in quocumque loco
fuerit acceptum in a. dicetur vere
quod in eo est album, quoniam in hoc
toto tempore fuit album et in b. est non
album et in c. est interim. Non ergo o-
portet concedere quod est in instanti in-
simul, sed in instanti quod est finis et est
illud in quo est b. et hoc est postremum.
Et si etiam efficitur non album et cor-
rumpitur album in toto a., tunc illud
non fit aut corrumpitur, nisi in b. et
ideo igitur si fuerit album aut non al-
bum, tunc primo erit verum dicere
hoc in eo. Et si non quando fit aliquid
non est illud. Et quando corrumpitur
est illud a quo transmutatur. Aut
erit necesse ut insimul sit album et
non album et universaliter tale esse
et illud non esse. Et si illud, quod est nunc
et non fuit ante necesse est ut generetur*.

*Et illud quod generatur non est illud
apud generationem, ergo impossibi-
le est ut tempus dividatur in tempo-
ra indivisibilia, quoniam si fuerit c.
in tempore a. erit album. Deinde insi-
mul erit album, est igitur album in
alio tempore indivisibili, sed est con-
sequens, scilicet in tempore b. et quia est in
a., tunc non fit album, in b. vero fu-
it album, unde necesse est ut interim
sit aliqua generatio. Et ideo necesse
ut etiam sit tempus in quo fuit ge-
neratio. Et ista ratio non contingit
eis qui non dicunt partes indivisibi-
les in puncto enim qui est finis et
desitio temporis, in quo generatur
res. In eo est efficitur res generata et ens
ita quod omnino non sit consequens
tempora autem indivisibilia sunt
successiva. Manifestum est igitur quod quan-
do aliquid in toto tempore a. gene-
ratur, tunc illud tempus in quo ge-
neratur non est in quo fuit addens
toti tempori in quo generabitur tan-
tum*.
Cum declaravit quod differentia inter contrarios
motus temporis est tempus, vult narrare etiam quod
differentia temporis quae distinguit inter motus pri-
ores et posteriores, secundum quod illud ad quod est
26v
motus aut e converso, scilicet differentia temporis sit
distinguens inter prius quod est illud ex quo est mo-
tus. Et posterius ex ipsis motibus est aliquod indi-
visibile et quod modo est e contrario illi quod fuit in
motibus contrariis, quoniam scientia eius est com-
plementum sue intentionis. Et dixit: Manifestum est quod
si homo etc., id est et manifestum est per se quod, si homo
non posuerit instans distinguens inter prius et po-
sterius temporis ex motibus et consequentibus mo-
tus posteriores aut inter prius secundum illud ex
quo est motus. Et inter motus ad quos posterius
semper est dignum habere proportionem. Et posue-
rit ipsum tempus et indivisibile continget ei, ut ali-
quid sit ens et non ens in eodem tempore. Et hoc
intendebat cum dixit: Et quod necesse est ut idem sit
ens et non ens. Deinde dicit: Et cum est ens, non est ens,
id est et contingit hoc poni ut cum aliquid ponatur esse
non erit ens. Deinde dicit: Punctus enim est ambobus etc.,
id est et diximus, quod necesse est ut in tempore accipia-
mus aliquid tale, quia tale instans quod est in tem-
pore est simile puncto in linea. Et est commune prio-
ris et posterioris ex rebus quas diximus: Et est in-
divisibile in se. Et si sit divisibile in respectu eius quod
est ante et in respectu eius quod est post. Est enim
finis eius quod est ante et principium eius quod est
post et est dignius quod attribuatur ei quod est post,
scilicet posteriori, scilicet qualitati quae fit ex transmutatione,
quam ut attribuatur transmutationi priori. Et hoc fuit
ita, quoniam principium passionis quae fit a trans-
mutatione est aliquod ens. Et transmutatio est non
ens et quia dignius est attribui enti quam non enti.
Ideo dixit: In passione vero etc., id est et passio digni-
us est attribui passioni posteriori quae fit quam attri-
bui transmutationi praecedenti, scilicet instans quod est prin-
cipium essentiae passionis quae fit.

Et cum narravit
quod si non fuerit positum quod tempus motus est aliud
a tempore rei in quo perficitur motus per instans
quod distinguit illa secundum quod est indivisibile, sequitur
ut aliquid sit ens et non ens insimul. Deinde dedit exem-
plum de hoc ad notificandum quomodo provenit
ista consecutio et dixit: Sed sit igitur tempus etc.,
id est sint igitur tempora, in quorum utroque est trans-
mutatio et in altero est perfectio transmutationis
duo tempora a. b. et sit qualitas quae est in eo al-
bedo, scilicet c. et sit tempus a. illud in quo c. fuit album.
Et tempus illud, in quo c. fuit non album id est transmu-
tatum in albedine. In tempore enim transmutationis
verum est, dicere quod res transmutata non
est illud ad quod transmutatur, quoniam si
aliquid transmutetur in aliquid necesse est, ut non
sit illud. Et cum posuit quod in tempore transmuta-
tionis non albi in albedinem, vere dicitur in toto illo tem-
pore esse non album, et in illo tempore, in quo est
album in actu necessario dicitur in eo toto tempo-
re ipsum esse album, dixit: In tempore igitur a.
erit album et non album etc., id est et cum
fuerit positum quod differentia inter haec duo tempora
est divisibilis, tunc ista differentia erit pars utriusque
temporis. Et cum hoc fuerit, necesse erit ut istud tempus
quod est differentia sit pars utriusque temporis, scilicet com-
mune inter illa, id est necesse est ut c. sit in b. insimul,
et sic erit album et non album. Et cum hoc sit im-
possibile, oportet ponere quod finis motus et princi-
pium perfectionis motus est in re indivisibili. Et hoc
26v
intendebat cum dixit: Non igitur oportet conce-
dere etc., id est non igitur oportet concedere quod c. est
in tempore communi istis duobus temporibus,
quoniam contingit ut in eo sit insimul album et non
album, sed oportet ponere quod in instanti indivisibili,
quod distinguit inter duo tempora pervenit finis mo-
tus et est album, scilicet c. et principium sui esse album.
Deinde dicit: Et hoc est postremum, id est illud quod fit ex trans-
mutatione. Finis enim transmutationis est posterior
transmutatione. Et ipsi rectius est, sicut dixit attri-
buere instans. Et cum narravit quod tempus motus
generati est aliud a tempore suae essentiae et quod necesse
est, ut distinguatur per aliquod indivisibile, incepit
narrare etiam quod necesse est ut tempus generati di-
stinguatur per aliquod indivisibile a tempore suae
corruptionis. Et quod si fuerit divisibile continget ut
res sit generata et corrupta insimul. Et dixit: Et si sit
album et corruptum etc., id est et si aliquid esse album
et ipsum transmutari ab albedine sunt contraria,
necesse est ut tempus in quo dicitur ipsum esse al-
bum sit aliud a tempore in quo dicitur ipsum trans-
mutari ab albedine, id est ipsum incipere corrumpi. Et
si non contingeret ut in illa hora in qua fuit aliquid non sit a-
liud, verbi gratia in hora in qua fuit album, non sit album.
Illud enim quod transmutatur de albedine non est
album. Et contingit etiam ut cum corrumpitur, id est
quando transmutatur de albedine sit illud tunc.
Et sic erit ens in tempore sue corruptionis. Et inten-
debat per totum hoc notificare, quod cum sit hoc
impossibile ut tempus generationis rei sit tempus
sue essentiae impossibile est ut illud quod distinguit
inter ea sit tempus.

Deinde dicit: Si igitur illud quod est nunc
et non fuit prius necesse est, ut generative etc. id est et
cum aliquid fuerit modo ens quod ante non fuit,
necesse est ut generatur antequam sit ens in actu. Deinde
dicit: Et quod generatur dum generatur non est illud
quod generatur, id est perfecte. Et hoc est manifestum,
quoniam si apud generationem esset, tunc genera-
retur illud quod generatum iam est perfecte. Et inten-
dit quoniam necesse est ut tempus generationis
sit aliud a tempore essentiae illius generati. Et cum
declaravit quod instans in quo incepit generari necesse
est, ut sit aliud ab instanti in quo est generatum in
actu ita quod utrumque eorum sit aliquod indivisibile,
dixit: Impossibile est igitur ut tempus dividatur etc.,
id est et cum tempus generationis sit aliud a tempore
essentiae generati. Et differentia inter ea est aliquod
indivisibile impossibile est ut tempus componatur
ex temporibus indivisibilibus, scilicet ut tempus genera-
tionis sit aliquod indivisibile et similiter tempus
essentiae generati et quod duo tempora essent contigua.
Deinde dicit: Quoniam si c. fuerit in tempore etc., id est quo-
niam si c. quod est in loco albi fiat in tempore a. album
et fuerit tempus. a. indivisibile, deinde fuerit album
in alio tempore indivisibili tangenti tempus a., scilicet
consequenti, et sit tempus b., tunc ipsum esse album
et non album est in duobus temporibus indivisibi-
libus, quorum alterum sequitur secundum, id est tangit
ipsum. Deinde dicit: Et quia in tempore a. non fuit album
etc., id est et cum in tempore. a. indivisibili non fuit
album, quoniam tunc non fuit album et in tempore
indivisibili b. fuit album, necesse est ut inter haec duo
tempora transmutetur de non albo in album. Deinde dicit:
Et ideo necesse est ut sit tempus in quo fit generatio,
27r
id est et cum necesse est ut transmutetur et generetur
inter duo tempora indivisibilia, scilicet instans in quo
transmutabile fuit non album et instans in quo fu-
it album, necesse est ut inter duo tempora indivi-
sibilia sit tempus in quo est transmutatio. Omnis
enim transmutatio inter duo constantia est in tempore,
ut declaratum est. Ergo instans non sequitur instans.
Et cum induxit impossibile quod sequitur ex hac in-
tentione dicentibus tempus componi ex temporibus
indivisibilibus scilicet instantibus, dixit: Quod istud impos-
sibile non sequitur non dicentibus hoc. Dixit: Et ista
ratiocinatio non contingit etc., id est et istud impossi-
bile praedictum non contingit nobis, quia punctus
temporis indivisibilis quod nos ponimus esse fi-
nem generationis in eo dicimus aliquid fieri in a-
ctu generatum etc., id est quod ipsum punctum ponimus esse prin-
cipium essentiae generati, ita quod non ponimus ipsum
sequi punctum in quo erat non generatum. Ex quo
contingeret nobis ut ex consequentibus esset tem-
pus, id est quoniam cum nos posuimus quod inter omnia
duo instantia est tempus, ideo sermo noster convenit
rei. Deinde dicit: Manifestum est igitur quod cum res fuerit
in toto tempore a. etc., id est et manifestum est igitur
ex eo quod diximus, quod res non perfecte est in actu
in tempore addito tempori suae generationis. Sed
existit perfecte in tempore indivisibili, id est in fine illi-
us temporis.

*[Vetus:] Rationabiliter autem intendenti-
bus et ex his videbitur alicubi hoc
idem accidere. Omne enim quod
movetur continue, si a nullo perhi-
beatur. In quod quidem venit secun-
dum locimutationem et in hoc fere-
batur prius, ut si in b. venit et ferebatur
in b. et non cum proxime erat, sed
mox sicut incepit moveri quidem
enim magis nunc quam prius. Simi-
liter autem et in aliis, quod igitur
ab a. fertur in c., cum in c. veniet
iterum, veniet in a., cum continue
movetur, cum ergo ab a. in c. fere-
batur. Tunc enim a. fertur secundum
motum, qui est a. c. et e converso. Qua-
re similiter contrarii sunt. Contrarii
enim sunt et secundum rectitudinem.
Similiter autem et ex hoc mutatur,
in quo non est. Si igitur hoc impossi-
bile necesse est stare in c., non ergo
unus motus est ab a. in c. et e con-
verso. Redditus enim statui non est
unus.
[Scotus:] Istae enim sunt ratiocinationes de qui-
bus homo debet esse certus, quoniam
sunt convenientes de suis simi-
libus. Si autem posuerit considera-
27r
tionem de hoc secundum dialecti-
cam, sequitur hoc idem aliis modis
quos narravimus. Dicamus igitur
quod omne motum secundum conti-
nuationem, nisi aliquid occurrat
ei illud ad quod est transmutatum
ad ipsum movebatur in primo. Verbi
gratia quod si a. fuit ad b. ad ipsum fuit
motus eius in primo. Et non solum
modo intendit ad ipsum quando
fuit prope ipsum, sed intendebat
illud a principio motus. Non enim
est illic causa, propter quam sit di-
gnius, ut nunc intenderit in ipsum
magis quam primo. Et similiter in aliis.
Et illud quod transfertur ex a., siquando
pervenerit in b., revertatur ad a. si
movetur secundum continuationem,
tunc quando movebatur de a. ad
b. in illo etiam tempore movebatur
ad a. motu qui est ex c. secundum
igitur hoc movetur duobus moti-
bus contrariis in simul. Isti enim
duo motus secundum rectitudinem
sunt contrarii. Et cum hoc contin-
git ut transferatur ab eo in quo non
est, id est in quo non fuit. Et cum
hoc sit impossibile, necessario quie-
scit tunc. Et sic motus non erit unus
motus, in quo enim interponitur
quies non est unus*.
Id est istae igitur demonstrationes sunt illae de quibus
debet homo habere certitudinem, quoniam conve-
niunt rebus. Et intendit per convenientes ipsas esse
essentiales et primas. Et innuit per hoc quod dictum
est de translato reflexo, quia cum reflectitur de-
scribit punctum in actu. Et cum describit punctum
in actu quiescit. Ista enim ratiocinatio est propria
translato. Et intendit per dialecticam sermones ve-
ros, qui componuntur ex accidentibus universali-
bus non propriis. Et manifestum est quod illa ratiocina-
tio quam induxit est universalis. Fundatur enim
super duas propositiones. Quarum una est quo-
niam transmutatum est in potentia illud ad quod
transmutatur in postremum et sive fuerit propin-
quum sive remotum, necesse est quod in sua transmu-
tatione amittat partem successive post aliam illi-
us a quo transmutatur. Et acquirit successive partem
illius quod transmutatur, ergo illud ex quo trans-
mutabatur. Et illud ad quod transmutatur sunt oppo-
sita necessario. Et utrumque illorum est in parte trans-
mutati alia a parte, in qua est reliquum. Sed sunt non
determinata in se neque apud nos. Et hoc universa-
le est et commune omni transmutato. Et cum fuerit
coniunctum huic quod aliquid est transmutatum de
eodem in idem motu suo continuo, continget
27v
ut illud ex quo transmutatur sit illud ad quod
transmutatur, ex quo contingit ut illud quod amittit
per transmutationem, illud idem acquirat, quod est
impossibile. Et ista propositio est communis et non
propria. Et universaliter manifestum est istam pro-
positionem esse logicam. Propositio enim dicens
quod duo opposita non possunt congregari insimul
est communis pluribus una scientia et dicens quod
illud ex quo est transmutatio et ad quod est trans-
mutatio sunt opposita est communis secundum sub-
iectum et secundum praedicatum, subiectum enim est
commune omni transmutabili, praedicatum autem est
de accidentibus omnibus entibus. Et ideo videtur
intendere per sermones dialecticos duos modos,
scilicet demonstrationes quae componuntur ex accidenti-
bus communibus pluribus una arte aut demonstrationes
quarum praedicata sunt propria dialecticae. Rebus enim dialecti-
cae utimur duobus modis aut secundum instrumen-
tum est magis proprium aut fundamentis posi-
tis eo modo, secundum quem aliqua res utitur eis,
quae declarata sunt in alia.

Et dixit: Dicamus igitur
quod omne motum secundum continuationem etc. Et
intelligendum est hic de moto naturaliter aut vo-
luntarie non de moto violente. Et hoc manifestum
est in utroque moto. Et dixit: Nisi aliquid occurrat,
quoniam si aliquid occurrerit quod impediat ipsum ab eo
quod est naturale ei, tunc non movebitur continue
ad illud quod primo movebatur quasi diceret. Et cum
translatum transferatur de primo principio ad illud
ad quod transfertur postremo, necesse est ut motus
eius ad illud sit continuus nisi aliquid impediens
occurrat illi. Hoc igitur quod dixit, nisi aliquid oc-
currat, non est exceptio ex illo quod res movetur ad il-
lud, ad quod pervenit in postremo, sed est exceptio
eius quod motus est continuus. Illud enim quod mo-
vetur naturaliter semper movetur ad illud, ad quod
pervenit in postremo, sive occurratur ei sive non.
Deinde dicit: Et non solummodo intendit ad illud etc. Et
dixit hoc, ne aliquis dicat, quod illud quod movetur
secundum continuationem ex a. ad b. et ex b. ad
a. reflectendo non movetur in primo de b. ad a.,
sed movetur ad a., quando pervenit ad b. Et ideo
dixit respondendo, quod cum posuerimus quod isti duo
motus sunt unus, tunc motus non erit solum ad
postremum finem, quando ei appropinquat, sed a
principio cum nulla sit illic causa cogens ut mo-
tus sit ad illud ultimum, quando ei appropinquat
magis quam quando est remotum. Deinde dicit: Et similiter est
de illis, id est de aliis motibus praeter motum localem.
Ista enim demonstratio communis est omnibus. Et
cum declaravit quod de primo movetur illud quod
movetur ab illo a quo movetur ad illud ad quod
movetur et reflexum movetur de eodem in idem,
contingit necessario, si fuerit positum quod motus eius
quod movetur istis duobus motibus est unus ut
moveatur duobus motibus contrariis insimul. Deinde
dicit: Transfertur enim ab eo in quo non est, id est et transla-
tum secundum naturam non transfertur, nisi ab eo
in quo est ad illud in quo non est. Si igitur posueri-
mus quod aliquid transfertur ad illud a quo transfer-
tur, continget ut transferatur ab eo in quo non est,
quod est impossibile. Deinde dicit: Et cum sit impossibile
quiescet, id est et cum istud impossibile sequitur ex hoc
quod posuimus, quod transmutatum non quiescit quan-
27v
do movetur istis duobus motibus contrariis, ergo
necesse est ut quiescat, ergo motus non erit unus
et continuus. Omnis enim motus in quo interponi-
tur quies non est unus aut continuus.

*[Vetus:] Amplius et ex his manifestum est
universaliter magis de omni motu.
Si enim omne quod non movetur
aliquo dictorum motuum et quie-
scit aliqua oppositarum quietum,
non enim erat alius praeter istos. Quod
autem non semper movetur secun-
dum hunc motum. Dico autem qui-
cumque sunt alteri specie et non si ali-
qua est pars totius necesse est pri-
us quiescere secundum oppositam
quietem. Quies enim privatio mo-
tus est. Si igitur contrarii motus sint,
qui sunt secundum rectitudinem,
simul autem non contingit movere
contrarios, quod ab a. ad c. fertur non
utique fertur simul ab ipso c. ad a.,
quoniam autem non simul fertur,
movebitur autem secundum hunc
motum, necesse est prius quiescere
ad c. Haec enim opposita est quies,
quae est ab ipso c. motui. Manifestum
igitur est ex his, quae dicta sunt,
quoniam non est continuus motus.
[Scotus:] Et hoc apparet magis in omni motu
ex hoc sermone etiam, quoniam si
omne motum non movetur, nisi ali-
quo istorum motuum praedictorum,
necesse est ut quiescat quiete oppo-
sita illi motui quo movetur. Nullus
enim est motus hic praeter illos. Et
motum non movetur semper isto
modo motus, scilicet motibus diversis in
specie neque est etiam aliqua pars
totius moti, ergo necesse est, ut pri-
us quiescat quiete opposita motui.
Quies enim est privatio motus. Si
igitur motus recti sunt contrarii
et est impossibile ut moveatur aliquid
duobus motibus contrariis insimul,
tunc illud quod transfertur de a.
ad c. impossibile est ut insimul trans-
feratur ex c. ad a. et cum non mo-
vetur istis duobus motibus contra-
riis insimul et movetur hoc motu.
Necesse est ut quiescat antequam
moveatur ad c. Ista enim quies est
28r
opposita motui ex c. et declaratum
est enim ex hoc quod diximus quod
iste motus non est continuus*.
Ista est alia declaratio propinqua primae. Et funda-
tur super duas propositiones, quarum una est, quod
omne motum quod movetur uno motu motuum
finitorum diversorum secundum speciem necesse est,
ut moveatur a quiete opposita illi motui, scilicet a quie-
te quam habet in illo a quo movetur, ut declara-
tum est in quinto. Secunda autem est: Quod omne
quod movetur duobus motibus oppositis, necesse
est ut singulariter moveatur eis, cum sit impossi-
bile moveri insimul. Et ex his duabus propositioni-
bus sequitur, quod omne motum duobus motibus
oppositis necesse est, ut moveatur utroque motu post
quietem. Istae igitur duae demonstrationes conveni-
unt in propositione dicente, quod impossibile est ut
duo motus contrarii sint insimul. Et differunt in se-
cunda propositione, in prima enim demonstratione
fuit acceptum, quod si duo motus oppositi fuerint con-
tinui, necesse erit ut duo motus oppositi sint insi-
mul. Et postea fuit dictum: Et cum non sint conti-
nui necesse est ut inter eos sit quies. In hac autem
demonstratione fuit dictum quod cum sit impossibi-
le ut duo motus oppositi sint insimul, necesse est ut
uterque motus sit per se.

Deinde coniunctum fuit
huic quod omnis motus unus per se incipit a quiete
contraria et dixit: Si omne motum movetur etc., id est
dicamus igitur quod si omne motum non movetur in
eodem tempore nisi altero duorum motuum oppo-
sitorum, quibus innatum est movere necesse est ut
in illo, ex quo incepit moveri sit quiescens quiete
opposita motui, ut declaratum est in quinto. Deinde incepit
declarare istam consecutionem et dixit: Nullus
enim motus est hic praeter illos id est et hoc est neces-
sarium, quoniam in illo tempore in quo est positum
moveri altero illorum duorum motuum non inveni-
tur moveri alio motu praeter illud unum motum.
Deinde dicit: Et motum non movetur semper isto modo mo-
tus etc., id est et cum motum non movetur in eodem
tempore, nisi altero duorum motuum oppositorum.
Et motum non semper movetur altero motuum op-
positorum diversorum in specie neque iste motus
quo movetur est pars totius, id est pars motus totius,
necesse est ut motum sit prius quiescens. Et hoc
quod dixit manifestum est per se, quoniam omnis
motus qui non est pars motus neque est perpetuus,
necesse est ut incipiat post quietem. Motus enim
non sequitur motum, nisi quando secundus fuerit
perfectio primi non oppositus ei aut hoc continget
per accidens, sicut illuminatio domus per candelam,
quae sequitur motum candelae et cum posuit has
propositiones, incepit congregare hoc et inducere
exemplum in hoc quod intendit declarare et di-
xit: Si igitur motus recti etc., id est si igitur motus qui
sunt super unam lineam rectam ad partes contra-
rias sunt contrarii. Et est impossibile, quod aliquid mo-
veatur duobus motibus contrariis insimul et non
moveatur altero semper, necesse est ut translatum
quiescat inter duos motus, verbi gratia quoniam si transla-
tum impossibile est ut moveatur super lineam a.
c. ex a. ad c. et ex c. ad a. simul. Et moveatur u-
28r
troque istorum motuum per se et in tempore proprio,
necesse est ut istud translatum quiescat in a. ante-
quam moveatur ab eo ad c., et quiescat in c. ante-
quam moveatur ab eo ad a. Quies enim in a. est
opposita motui ex a. ad c., et quies in c. est oppo-
sita motui ex c. ad a. et quasi d. Et cum impossibile
sit ut duo motus oppositi sint insimul, et si non, tunc
alter eorum esset perfectio alterius, tunc necesse est
ut inter eos sit quies necessario. Et non est alter eo-
rum perfectio alterius.

*[Vetus:] Amplius autem et haec ratio magis
propria est his quae dicta sunt. Simul enim
corruptum est non album et factum est
album. Si igitur continua est al-
teratio ad album et ex non albo, et
ex albo ad non album, non manet
autem in aliquo tempore, simul enim
corruptum est non album et factum
est album et factum est non album.
Trium enim rerum idem erit tempus.
Amplius si continuum tempus est
et motus, sed consequenter est, quo-
modo ergo erit ultimum idem contrario-
rum, ut albedinis et nigredinis.
[Scotus:] Et etiam iste sermo est magis conve-
niens quam praedictus et est ut insi-
mul corrumpatur non album et fiat
album. Cum igitur alteratio fuerit
continua ad album et ex albo et hoc
non durat aliquo tempore, tunc in
simul corrumpitur non album et sit
album. Deinde fit non album. Unum
igitur tempus erit tribus. Et etiam
non sequitur, si tempus est continu-
um, ut motus sint continui sed suc-
cessivi. Et si non qualiter erit idem po-
stremum contrariorum duorum,
verbi gratia postremum albedinis et postre-
mum nigredinis*.
Cum ista declaratio quam complevit est de pro-
positionibus remotioribus a natura eius de quo
consideratur quam propositiones quas nititur di-
cere in hac demonstratione et dixit: Et etiam iste
sermo etc., id est et etiam iste sermo quem modo vo-
lumus dicere est convenientior praedicto. Deinde indu-
xit sermonem et dixit: Et est quoniam insimul cor-
rumpatur etc., id est contingit enim hoc, quoniam ponimus
ut motus contrarii sint continui, verbi gratia quod motus de
non albo in album, et de albo in non album sint
continui, contingit ut in eodem instanti corrumpatur
non album et fiat album. Et sic in eodem instanti e-
rit aliquid ens et non ens. Et quia super istud impossi-
bile est sustentatus in praeterito, in hac demonstra-
tione induxit impossibile maius, propter quod itera-
vit hunc sermonem. Et dixit: Cum igitur alteratio
28v
etc., id est cum igitur posuerimus, quod alterationes
contrariae sunt continuae, verbi gratia alteratio ex non
albo in album, et ex albo in non album et posueri-
mus quod album non durat tempore, continget neces-
sario ut in eodem instanti corrumpatur non album
et fiat album et corrumpetur album ad non album.
Et sic ista tria contraria erunt in eodem instanti
quod est impossibile et valde inopinabile et quia iste
omnes demonstrationes sunt fundatae super hoc quod
motus contrarii impossibile est, ut sint continui,
quoniam necesse est ut interveniat eos quies. Et
apparet de natura eorum quod impossibile est, ut sint
continui. Et si sit positum quod inter eos non est quies,
continuatio enim non est in eis nisi ex tempore tan-
tum, illi autem impossibile est ut sint continui cum
sint contrarii et dixit: Et etiam non sequitur etc., id est
et etiam si concesserimus quod inter motus contrari-
os non est quies et quod tempus duorum motuum est
continuum, non sequitur si tempus sit unum ut mo-
tus contrarii sint continui. Deinde induxit causam in hoc
et dixit: Et si non quomodo erit idem postremum etc.,
id est et necesse est ut duo motus contrarii non sint
continui, quia continua sint illa, quorum ultima
sunt idem, sed ultima contrariorum non sunt idem,
cum sint contraria, verbi gratia nigredines et albedines,
quorum ultima impossibile est ut sint idem.

*[Vetus:] Qui autem est circularis est unus
et continuus, nullum enim impossi-
bile continget, quod enim ex a. mo-
vetur simul movebitur in a. secun-
dum eandem positionem, in quod enim
veniet et movebitur in hoc. Sed non
simul movebitur per contrarios nec
oppositos. Non enim omni, qui est in
hoc ei, qui est ex hoc contrarius est nec op-
ponitur, sed contrarius quidem est ei quod
est in recto. Hic enim contrarius est
ei, qui est secundum locum, ut secun-
dum diametron, distat enim plurimum.
Oppositus autem est qui est secundum
longitudinem, quare nihil prohi-
bet continue moveri et nullum tem-
pus deficere. Circularis enim motus
ab eodem in idem. Rectus autem ab
eodem in aliud. Et siquidem est in
circulo nequaquam in eisdem est, si
vero secundum rectitudinem est
multotiens in eisdem est. Quidquid
igitur in alio semper et in alio fit con-
tingit moveri continue, qui vero
multotiens in eisdem non contingit,
necesse enim est simul contrarios, qua-
re nec in semicirculos nec in alia cir-
culatione neque una contingit conti-
nue moveri. Multotiens enim eadem
moveri convenit et contrarias mutari
28v
mutationes. Non enim copulat pri-
ncipii finem. Qui autem est circulari-
ter copulat et solus est perfectus.
[Scotus:] Motus autem circularis est unus
et continuus. Non enim sequitur ex
hoc aliquo modo impossibile, quo-
niam illud quod movetur ex a. mo-
vetur ad a. eadem intentione. Illud
enim ad quod pervenit ad illud eti-
am movetur, sed non movetur duo-
bus motibus contrariis insimul neque
oppositis. Non enim omnis motus
ad aliquid est contrarius ei, qui est ab
illo neque oppositus, sed contrarii
sunt illi, qui sunt recte. Isti enim sunt
contrarii secundum locum, verbi gratia il-
li qui sunt secundum diametrum qui
maxime distant. Oppositi autem sunt
illi qui sunt in eadem longitudine.
Et ideo non est remotum quod ille mo-
tus sit continuus et numquam cesset
omnino. Motus enim circularis est
ab aliquo loco ad illud eundem lo-
cum, motus autem rectus est de lo-
co ad aliud et motus etiam in eadem
revolutione non erit illud quod
movetur secundum illum, nisi in
eisdem locis omnino. Illud autem
quod movetur motu recto erit in
eisdem locis multotiens. Motus igi-
tur in quo illud quod movetur erit
in loco post alium potest esse conti-
nuus. Motus autem in quo illud
quod movetur erit in eodem loco
multotiens non potest esse continu-
us, quoniam necesse est ut illud quod
movetur secundum illud moveatur
duobus motibus oppositis insimul.
Et ideo impossibile est ut aliquid mo-
veatur in semicirculo aut in alio ar-
cu omnino secundum continuatio-
nem. Continget enim necessario ut mul-
totiens moveatur eisdem motibus
et ut transmutetur modis transmu-
tationis contrariis, quoniam finis
non coniungitur cum principio, in
circulo autem est infinitum et est so-
lus perfectus*.

Cum declaravit quod nullus motuum rectorum est
continuus et perpetuus et quod impossibile est ut ex
pluribus uno motu eorum componatur unus continuus
29r
et perpetuus, vult declarare quod motus circularis in
hoc est e contrario recti et quod ille solus potest esse
continuus et perpetuus. Cum non accidant ei illa
impossibilia quae accidunt ex positione eius quod mo-
tus rectus est continuus neque aliud impossibile. Et
illud, ex quo non accidit impossibile est possibile. Et
dixit: Motus autem circularis etc., id est motus autem
circularis potest esse unus et continuus et perpetu-
us. Nullum enim impossibile accidit ex hoc. Deinde de-
dit causam in hoc et dixit: Motum enim in eo est
ex a. et ad a. prima intentione, id est illud enim quod
movetur circulariter movetur ad illud idem, ad quod
movebatur, id est ad illud punctum, quoniam non re-
vertitur super illam eandem lineam, super quam mo-
vebatur ad contrariam partem illi ad quam mo-
vebatur, sicut accidit illi quod movetur super lineam
rectam. Deinde dicit: Ad illud enim ad quod pervenit mo-
vetur, id est locus enim ad quem perveniet illud quod
movetur super circulum, ex ipso movetur super
ipsum. Et ideo contingit, ut iste motus sit perpetuus.
Deinde dicit: Sed non movetur duobus motibus contrari-
is insimul nec oppositis, id est causa in esse hoc possi-
bile, scilicet ut quod movetur super circulum moveatur
ad locum ex quo movebatur est, quia non accidit
ei in hoc ut moveatur duobus motibus contrariis
insimul et universaliter oppositis, sicut accidit hoc
ei quod movetur recte et postea reflectitur. Deinde
dedit causam in hoc et dixit: Non enim omnis mo-
tus etc., id est et causa in hoc quod illud movetur
circulariter movetur ad illud idem, ex quo moveba-
tur ita quod non accidit ei moveri duobus motibus
oppositis insimul, est, quoniam non omnis motus
ad aliquid est contrarius motui qui est ab illo neque
oppositus, quoniam hoc non contingit, nisi in mo-
tu recto, scilicet ut motus ad aliquid sit contrarius mo-
tui ab illo aut oppositus. Et causa in hoc est, quo-
niam illud ex quo est motus rectus et ad quod est
sunt loca contraria. Et causa in hoc est, quia contra-
ria sunt, sicut describuntur, illa quae maxime distant.
Et maxima distantia non invenitur nisi in linea re-
cta. Deinde dicit: Verbi gratia duo extrema diametri, id est quoniam
in circulo non inveniuntur duo magis distantia quam
haec duo et in rei veritate maxima distantia non
consideratur inter duo loca, nisi secundum quod sunt
contraria in se. Et quia in sphaera nihil est tale, nisi cen-
trum et circumferentia, necesse est ut maxima distan-
tia inter duo loca naturalia contraria sit distantia,
quae est inter centrum et circumferentiam, sed ipse
non indiget hac declaratione in hoc loco, cum non
sit necessaria in hoc quod intendit hic. Quemadmodum
non indiget declarare hic, quod cum corpus circula-
re movetur non mutat locum secundum totum neque
est in eo punctus in actu, a quo incepit et ad quem
pervenit et utitur loco eius illo quod movetur su-
per spatium circulare, cum sit manifestius in hoc
loco.

Deinde dicit: Oppositi vero etc., id est et alia causa est e-
tiam, scilicet quoniam motus contrarii non sunt, nisi mo-
tus qui sunt in eadem longitudine secundum refle-
xionem. Deinde dicit: Et ideo non est remotum etc., id est mo-
tus autem super circulum non est reflexus. Et ideo
non est remotum ut iste motus sit continuus et per-
petuus. Deinde dicit: Et motus etiam circulariter etc., id est et
illud quod movetur motu circulari non erit in eodem
loco secundum reversionem ad illud. Motus autem
29r
in quo illud quod movetur perveniet ad locum post
aliud sine reversione ad locum ex quo movebatur,
possibile est ut sit motus continuus. Deinde dicit: Motus
in quo illud quod movetur eodem loco multotiens,
impossibile est ut sit continuus, id est motus in quo illud
quod movetur erit in eodem loco secundum refle-
xionem et reversionem, impossibile est ut sit conti-
nuus. Et motus in quo illud quod movetur erit in
eodem loco multotiens non secundum reflexionem,
possibile est ut sit continuus, quoniam illud quod
movetur secundum reflexionem necessario quiescit.
Et illud quod non movetur secundum reflexionem
non est necessarium ut quiescat. Deinde dedit causam
propter quam est impossibile, ut illud quod pervenit
in eundem locum ecundum reflexionem moveatur
continue et dixit. Quoniam necesse est ut illud quod
movetur hoc motu moveatur duobus motibus
oppositis in simul, ut declaratum est in praedicto
sermone. Deinde dicit: Et impossibile est ut aliquid movea-
tur etc., id est et hoc non accidit in reflexo super lineam
rectam secundum quod est reflexum super lineam rectam,
quoniam hoc accidit etiam in reflexo super lineam
circularem aut sequitur semicirculum aut super
aliud arcum aut maiorem aut minorem. Deinde dicit: Ne-
cesse est enim ut moveatur multotiens eisdem mo-
tibus, id est et causa in hoc est, quoniam illud quod mo-
vetur reflexe non movetur uno motu, sed necesse
est, ut moveatur multotiens motibus eisdem in spe-
cie et diversis in numero pluribus. Deinde dicit: Et ut trans-
mutetur modis transmutationis contrariis, id est et ne-
cesse est ut illud quod movetur reflexe moveatur
modis motuum contrariis et transmutationes con-
trariae, impossibile est ut sint eaedem. Deinde dicit: Quoniam
finis non coniungitur cum principio etc., id est et causa in
hoc est, quoniam punctus qui est finis et punctus
qui est principium in motu non circulari sunt duo
ratione et subiecto et non coniunguntur ad invicem,
scilicet ita quod sit idem in subiecto principium, scilicet unius
motus et finis alterius. Et hoc intendebat
cum dixit: Quoniam finis non coniungitur cum princi-
pio. Motus autem qui est super circulum punctus
qui est in eo principium idem est cum fine, scilicet quo-
niam sunt unum subiecto et duo ratione. Finis igi-
tur in eo est coniunctus cum principio, in circu-
lo enim nullus est punctus naturaliter, id est actu qui
sit principium aut finis. Et cum fuerit imaginatus
in circulo, tunc erit principium et finis. Extremitates
vero lineae rectae sunt duo puncta in actu.

*[Vetus:] Manifestum est autem ex hac divi-
sione, quoniam non contingit alios
motus esse continuos. In omnibus
enim accidit per eadem moveri mul-
totiens, ut in alteratione per media
movere et in ea quidem, quae est quan-
titatis secundum medium magni-
tudinis, et in generatione et corruptio-
ne similiter. Nihil enim differt pau-
ca aut multa facere, in quibus est
mutatio nec medium ponere aliquid
aut auferre, utrobique enim accidit
29v
per eadem moveri multotiens. Ma-
nifestum igitur ex his est, quod nec phy-
siologi dicunt bene omnia sensibilia
moveri dicentes semper omnia mo-
veri. Moveri enim semper necesse est
secundum aliquem horum motuum.
Et maxime secundum illos est alte-
rari. Fluere enim dicunt semper
et corrumpi. Adhuc autem et ge-
nerationem et corruptionem altera-
tionem dicunt. Ratio autem nunc
dicta est universaliter de omni motu,
quod nec secundum motum con-
tingit moveri continue extra quam
in circulo, quare nec secundum alte-
rationem nec augmentum. Quod qui-
dem igitur nec infinita sit muta-
tio nec una nec continua extra cir-
culi motum sint nobis haec dicta.
[Scotus:] Et apparet ex hac divisione, quod im-
possibile est ut alii motus sint conti-
nui. Continget enim, ut in omnibus
istis iterentur motus, verbi gratia in alte-
ratione erit iteratio inter duo extre-
ma et in quantitate erit iteratio in
magnitudinibus, quae sunt in me-
dio et in generatione et corruptione
similiter. Non enim est differentia in
hoc quod re in quibus est transmuta-
tio sint multae aut paucae, neque in hoc
ut in medio ponatur aliquid aut
auferatur. Contingit enim utroque
modo ut idem iteretur. Declaratum
est igitur ex hoc quod de loquentibus
in naturis non bene dixit qui dixit
omne sensibile semper moveri, quo-
niam necesse est ut non moveantur,
nisi altero istorum motuum. Et di-
gnior motuum in hoc apud eosdem
alteratio dicere. Omnia enim semper
currunt et diminuuntur. Et posuerunt
generationem et corruptionem esse
alterationem. Et declaratum est hoc
universaliter in omni motu, scilicet quod im-
possibile est ut aliquid moveatur
omnino secundum continuationem
nisi in motu circulari. Et ideo impossi-
bile est ut moveatur secundum con-
tinuationem in alteratione aut augmen-
to. hoc igitur dicimus, quoniam
29v
nulla transmutatio est infinita et
continua nisi motus localis circu-
laris*.
Et apparet ex ista divisione causarum contraria-
rum existentium in moto recto et circulari quae reno-
vent continuationem a recto et dant ipsam circula-
ri. Deinde dicit: Contingit enim in istis omnibus etc., id est con-
tingit enim si ceteri motus ponantur perpetui ut
ceteris motibus sit perpetuitas propter iterationem
in qua est quies necessario. Deinde dicit: Verbi gratia etc., id est si-
cut quies quae est apud iterationem inter duas ex-
tremitates quae sunt duae passiones contrariae, verbi
gratia album et nigrum.

Deinde dicit: Et in quantitate etc. Et
intendit per quantitatem motum augmenti et
diminutionis, id est et sicut quies quae est apud itera-
tionem existentem in hoc motu, scilicet quando magnitu-
dines naturales perveniunt ad finem naturalem,
deinde incipiunt diminui, quoniam inter istos du-
os motus est tempus in quo est quiescens, ut de-
claratum est, et dixit: In magnitudinibus quae sunt
in medio, quoniam iteratio non est nisi in medio.
Quod est inter duos motus oppositos. Deinde dicit: Et in ge-
neratione et corruptione similiter, id est quod inter eas est
iteratio quae est causa quietis. Deinde dicit: Et nulla est diffe-
rentia etc., id est et nulla est differentia in hoc quod
sequitur inter hoc, quod alii motus praeter circularem
quando iterantur transeant bis per partes medias
inter duas extremitates, ut illae partes mediae sunt pau-
cae aut multae, id est quoniam necesse est ut per quamli-
bet earum pertranseat bis in duobus motibus.
Et similiter non est differentia inter hoc quod medium
sit esse aut divisio essendi. Et dixit hoc propter ge-
nerationem et corruptionem. Deinde dicit: Declaratum est
ex hoc igitur etc., id est et ex hoc etiam declaratum
est aliud ab eo quod intendimus declarare. Et est quod
sermo antiquorum dicentium, quod omnia sensibilia
semper moventur, falsus est. Deinde dicit: Necesse est enim
etc., id est quoniam qui ponit entia semper moveri ne-
cesse est ea ponere semper moveri aliquo istorum
motuum sensibilium aut pluribus uno. Sed decla-
ratum est quod impossibile est ut aliquis istorum sit
semper. Ex quo apparet error sermonis antiquorum.
Deinde dicit: Et dignior motuum etc., id est et apparet ex ser-
mone eorum quod motus alterationis est, qui est ma-
gis dignus, ut secundum ipsum sint entia in trans-
mutatione perpetua. Deinde induxit rationem eorum
super hoc et dixit: Dicunt omnia enim fluunt, id est et
ratiocinantur super hoc dicendo quod nos videmus
entia semper in fluxu. Et ideo accidit eis consumptio.
Et haec est causa propter quam animatum indiget
cibo. Et erraverunt in hoc, quia acceperunt transmu-
tationem quae est in potentia, in actu. Et loquentes
nostrae legis sequuntur antiquos in hoc et dicunt,
quod accidentia non remanent per duo tempora, sed
sermo antiquorum currit cursu naturae. Sermo vero
loquentium nostrae legis est vanus quia non cogun-
tur ad dicendum hoc, nisi quia volunt defendere fun-
damenta facti, quia existimant quod lex non defenditur
nisi per illa fundamenta. Deinde dicit: Et posuerunt genera-
tionem et corruptionem esse alterationem, id est et an-
tiqui posuerunt generationem et corruptionem esse
de genere alterationis. Et cum dicunt alterationem
esse perpetuam, intelligunt alterationem et generationem
30r
et corruptionem. Et cum complevit hoc fecit rememo-
rationem de omnibus declaratis et dixit: Et decla-
ratum est hoc universaliter etc., id est et sermo eius in
hoc est manifestus.

*[Vetus:] Quod autem motuum circularis
sit primus manifestum est. Omnis enim
motus secundum locum, sicut dixi-
mus prius, aut in circulo aut in recto
aut mistus est. Hoc autem necesse est
priores esse illos, ex illis enim consti-
tutus est. Recto enim circularis sim-
plex enim et perfectus magis est. Infini-
tum enim non est rectum ferri. Sic
enim infinitum non est, sed nec
si esset moveretur utique nihil,
non enim fit impossibile. Transire
enim infinitum impossibile est, infi-
nito autem recto reflectens quidem
compositus est et duo sunt motus,
non reflectens autem imperfectus
et corruptus est. Prius autem et na-
tura et ratione et tempore est perfe-
ctum imperfecto, corruptibili au-
tem incorruptibile. Amplius prior est
quem contingit perpetuum esse non con-
tingenti. Circulare quidem igitur per-
petuum contingit esse, aliorsum au-
tem neque locimutationem neque alte-
rum neque unum contingit perpetu-
um esse, statum enim oportet fieri. Si
autem status est, corruptus est motus
prior.
[Scotus:] Et manifestum est quod motus circu-
laris est primus motuum localium.
Omnis enim translatio sicut diximus
prius aut est circularis aut recta
aut mixta. Mistam autem necesse est
ut praecedant illae duae ex illis enim
existit et ut rectam praecedat circu-
laris, quia est simplex et perfecta, quoniam
impossibile est ut aliquid moveatur
per lineam rectam infinitam. Non
enim aliquid huiusmodi infinitum
neque etiam si esset, esset aliquid quod
moveretur per illud, quod enim est
impossibile, non erit. Et pertransire in-
finitum est impossibile. Motus autem
per lineam rectam finitam si reflecta-
tur erit compositus et erunt duo
motus. Et si non, erit diminutus et
corruptibilis et in natura et in ratio-
30r
ne et in tempore praecedit perfectum
diminutum, et incorruptibile corru-
ptibile et etiam motus qui est potest
esse aeternus praecedit motum in quo
est hoc impossibile. Et motus circula-
ris est possibile ut sit aeternus alii ve-
ro non, neque corruptibiles neque alii
modorum cessantium est possibile
ut sint aeterni cessatio enim est neces-
saria in eis. Et cessatio non est nisi cor-
ruptio motus*.
Cum declaravit quod impossibile est, ut aliquis mo-
tus sit unus et continuus, nisi motus circularis.
Et iam declaraverat quod translatio praecedit alios mo-
tus. Et promisit declarare quod translatio circularis est
prior recta, incepit declarare hoc et dixit: Et mani-
festum est quod motus circularis etc., id est et manifestum
est quod motus circularis est prior natura et diffini-
tione et tempore motu recto. Deinde dicit: Omnis enim trans-
latio dicunt diximus etc., id est et hoc quod diximus
manifestum est. Et causa in hoc quod omnis translatio
simplex est aut circularis aut recta, quia simplices
dimensiones sunt istae duae et motus mistus est, sicut
motus super lineam gyrativam aut curvam.
Ista enim linea componitur ex recta et circulari.
Deinde dicit: Et mistam necesse est ut praecedant illae duae, id est
et necesse est ut motum compositum praecedant illi
motus componentes, quoniam esse illius est propter
illos. Et hoc manifestum est. Et cum declaravit quod
modi motuum in loco sunt tres, duo simplices et
unus compositus, et declaravit quod compositus est
posterior simplicibus, incepit declarare quod circula-
ris est prior recto, id est, quoniam motus circularis
est prior recto natura et tempore, quoniam mo-
tus circularis est perfectus et motus rectus est di-
minutus et perfectum praecedit diminutum. Ex quo
sequitur necessario ut motus circularis sit prior
recto.

Et quia iste syllogismus fundatur super duas
propositiones, quarum una est quod motus circula-
ris est perfectus, et motus rectus est diminutus,
secunda est quod omnia de quorum unum est dimi-
nutum relicum perfectum, et perfectum est prius
diminuto. Et ista propositio est manifesta. incepit
verificare minorem, et quia circularem motum est
perfectum fere manifestum est per se, incepit decla-
rare quod motus rectus est diminutus. Et dixit: Quia im-
possibile est ut aliquid moveatur super lineam re-
ctam infinitam, id est et necesse est ut motus super line-
am rectam sit diminutus, quoniam si esset comple-
tus necesse esset, ut esset talis, quoniam in eam non
posset fieri additio. Cum haec sit diffinitio comple-
ti et si motus rectus esset completus, necesse esset
ut linea super quam movetur esset completa, scilicet linea
recta. Et si ita esset, esset infinita, quoniam si aliqua
linea recta est completa, in qua non potest additio fieri,
necesse est ut sit infinita. Deinde incepit declarare
quod impossibile est ut alique linea recta sit infinita,
ut concludat quod motus rectus non est completus sed
diminutus. Et dixit: Quoniam nihil est aliquid tale
infinitum, id est et talem lineam, scilicet infinitam impossibile
est ut sit, ut declaratum est in tertio istius libri. Et si
30v
aliqua linea esset infinita, impossibile esset ut super
illam esset motus infinitus. Deinde dicit: Impossibile enim
non erit etc., id est et est impossibile ut motus infinitus
sit, licet concedamus lineam infinitam esse, quoni-
am motus super lineam rectam est ad aliquid ter-
minatum, scilicet illud ad quod perveniet postquam per-
transit magnitudinem super quam movetur et si non,
tunc motus esset otiosus, tunc ergo necesse est, si
motus infinitus sit ut compleatur post pertransitum.
Et quia infinitum pertransiri est etiam impossibile
motus impossibile est, ut sit infinitus. Et ista demo-
nstratio est propinqua ei qua utitur in ultimo sex-
ti. Et quia posuit hoc, quod si motus rectus est perfe-
ctus, debet esse infinitus. Et infinitum potest intelli-
gi secundum rectitudinem et secundum reflexionem
super eandem lineam finitam, et iam destruxit, ut
motus infinitus sit secundum rectitudinem, incepit
destruere etiam, ut sit secundum reflexionem et di-
xit: Motus autem super lineam rectam finitam etc.,
id est et non debet aliquis ponere quod motus super
lineam rectam finitam est infinitus secundum ire et
redire in infinitum. Nam iste motus est compositus
ex duobus motibus, quorum uterque est finitus
in quem potest additio et diminutio, ergo non est
completus. Deinde dicit: Et si non reflectetur, erit diminu-
tus et corruptus, id est et cum declaratum sit, quod im-
possibile est, ut motus rectus sit infinitus et est de-
claratum quod motus reflexus non est unus motus,
remanet ut unus motus rectus sit finitus non re-
flexus. Et motus finitus est diminutus et corrupti-
bilis, quia in eo potest additio, scilicet quia invenitur
perfectior ipso. Et cum verificavit illam propositio-
nem minorem induxit maiorem et dixit: Et in natu-
ra et in ratione et in tempore etc., id est et manifestum
est per se quod perfectum est prius diminuto natura
et ratione et tempore. Et intendit per rationem diffi-
nitionem. Motus enim circularis accipitur in diffi-
nitione motus recti, quoniam motus rectus est ille,
qui est a medio et ad medium. Et medium non in-
venitur nisi in circulari. Deinde dicit: Et incorruptibile prae-
cedit corruptibile. Et haec est quasi alia declaratio quam
post complebit. Et cum complevit hanc declara-
tionem, incepit inducere aliam quam innuit per hoc
quod dixit: Et incorruptibile praecedit corruptibile
et dixit: Et etiam motus qui potest esse aeternus
etc., id est quoniam solus motus circularis est possibi-
le, ut sit aeternus ut declaratum fuit prius. Ceteri
autem motus cuius cessatio est corruptio mo-
ti neque alii modorum motuum apud quorum
cessationes non corrumpitur motum, possunt esse
aeterni, quoniam manifestum est quod motus cessat, id est
quiescit in eis. Et quies est corruptio motus neces-
sario, in eis autem in quibus cessatio est corruptio
moti, manifestum est. Et ideo non ratiocinantur per
istos esse corruptibiles, sed induxit rationem de his
qui sunt in loco.

*[Vetus:] Rationabiliter autem accidit circu-
larem unum esse et continuum et non
rectum. Eius enim, qui est in recto
determinatum est et principium et
finis et medium, et omnia haec habet in
se ipso. Quare est unde incipiat quod
30v
movetur et ubi finiet, iuxta enim
terminos quiescit omne aut unde
aut ubi. Circularis autem in determinati
sunt, quid enim magis quilibet terminus
his, qui sunt in linea. Similiter enim unum-
quodque et principium et medium et
finis est. Quare semper sunt quaedam
in principio et in fine et non aliquando
sunt, unde movetur et quiescit quo-
dammodo sphaera, eundem enim con-
tinet locum. Causa autem est, quod omnia
haec acciderunt centro. Principium enim
et medium magnitudinis est et fi-
nis. Quapropter id quod est hoc ex-
tra circulationem est. Non est quod
fertur ubi quiescat. Sic enim semper fertur
circa medium sed non ad ultimum.
Propter ipsum autem hoc in moven-
do semper quiescit quodammodo
totum et movetur continue. Accidit
autem conversive et namque mensu-
ra motuum est locimutatio, primam
necesse est ipsam esse. Omnia enim
mensurantur primo et quia prius
mensura aliorum est. Amplius et re-
gularem contingit solum circularem
esse. Quae enim in recto eunt a princi-
pio irregulariter feruntur ad finem.
Omnia enim quanto quidem distant
plus a quiescente feruntur velocius,
circularis autem solius nec princi-
pium nec finis in ipso aptum natum
est esse, sed extra.
[Scotus:] Et recte contingit, ut motus circula-
ris sit unus et continuus non mo-
tus rectus. In recto enim principium
est terminatum et finis et medium.
Et omnia ista sunt existentia in eo.
Et ideo possibile est ut motum inci-
piat in eo ab aliquo loco et non com-
pleatur suus motus. Omne enim quod
movetur super ipsum quiescit apud
extrema, aut ubi incepit aut ex quo
est. In circulari vero ultima sunt non
terminata, quoniam in circumferen-
tia non est locus, qui sit dignior ut
sit extremum quam alius. Quilibet
enim eodem modo est principium
et medium et finis. Et ideo motum
super ipsum semper est in principio
31r
et in fine. Et non est in altero eorum
in aliquo tempore. Et ideo sphaera mo-
vetur et quiescit quodammodo, quia
tenet eundem locum. Et causa in hoc
est, quia omnia ista accidunt centro,
quia est principium magnitudinis
et medium et finis, et ideo quia est
extra circumferentiam, ideo circulus
non habet locum in quo quiescat
postquam pervenerit ad illum, quia
semper movetur circa medium et non
ad ultimum. Et ideo totum permanet
semper, cum sit quiescens quodam-
modo et moveatur secundum conti-
nuationem. Et contingit in hoc mo-
tu aliquid et suum conversum mo-
tus enim circularis quia est mensu-
ra omnium motuum necesse est ut
sit primus. Omnia enim mensurantur
per primam mensuram. Et quia est
primus est mensura aliorum motuum.
Et etiam motus circularis solus est
possibilis, ut sit aequalis res enim quae
moventur recte diversantur in mo-
tu ex principio ad finem. Omnia e-
nim quando magis removentur a
quiescente tanto velocius moven-
tur in motu autem circulari non est
principium naturale neque finis,
sed extra ipsum in quo est motus
recte*.

Cum declaravit quod motus circularis est prior re-
cto ex duobus, scilicet quoniam motus circularis est
perfectus, rectus autem diminutus et etiam quia
motus circularis potest esse continuus et perpetu-
us, rectus autem non, et in praeteritis declaravit causam
propter quam fuit possibile ut motus localis esset
perpetuus. sed illic dedit causam remotam, incepit
hic dare causam propinquam, ut compleat illud quod
intendit declarare, quoniam motus circularis est
perpetuus et continuus et dixit: Et recte contingit
hoc etc., id est et causa propter quam necesse est, ut mo-
tus circularis sit continuus e contrario recto est,
quoniam in recto est principium terminatum natu-
raliter et finis et medium, scilicet quod ista tria sunt in eo
in actu. Et causa in hoc est quia motus rectus est
super magnitudinem rectam et magnitudo recta est
finita. Et habet naturaliter duas extremitates ter-
minatas et medium. Deinde dicit: Et ideo incepit motum in
eo etc., id est et propter hoc necesse est ut omne quod
movetur super magnitudinem rectam habeat duas
quietes naturaliter. Quietem scilicet in initio magnitu-
dinis a quo movetur et quietem in fine. Deinde incepit nega-
re hoc a magnitudine super quam est motus circularis
et dixit: In circulari vero ultima non sunt termina-
31r
ta, id est in circulari vero non est punctus in actu qui
sit principium et finis, quoniam in circumferentia
non est locus qui naturaliter sit dignior ut sit prin-
cipium quam ut sit finis quicumque locus sit in circumfe-
rentia circuli. Deinde dicit: Quilibet enim eorum movetur
eodem modo etc., id est omnis enim punctus imagina-
tus in circulo possibile est, ut ponatur principium
magnitudinis et finis et medium. Deinde dicit: Et ideo mo-
tum super ipsum semper est in principio etc., id est et
ideo illud quod movetur super corculum potest i-
maginari in quolibet puncto in principio et in fine
et in medio, quoniam potest imaginari ille pun-
ctus principium arcus alicuius et finis alterius et
medium alterius. Deinde dicit: Et non est in aliquo eorum
in aliqua hora, id est et numquam erit in circumferentia
circuli in puncto qui sit solummodo principium aut
solummodo finis quod non accidit in magnitudine re-
cta. Et debes scire quod istae causae quas dedit hic quo-
dammodo sunt naturales et quodammodo mathe-
maticae. Accidit enim causis mathematicis, scilicet propin-
quis in mathesi, ut sint causae primae plurium rerum
naturalium, sicut accidit scientiis sub alternantibus
cum subalternatis, sicut arithmetica musica et geo-
metria et aspectiva, quoniam cum diversitas duo-
rum extremorum longitudinis recte est prima causa
in hoc quod contrarietas existit in locis. Necesse est
ut illud sit prima causa in esse primos motus con-
trarios, quia est in locis contrariis et quia finitas
dimensionis recte est prima causa etiam in esse mo-
tus rectos. Et est finita necesse est ut motus recti
sint finiti. Et quia in circulari non est extremitas in
actu neque universaliter punctus in actu, necesse est
ut in eo non sint loca contraria neque dimensiones
finitae. Et cum ita sit necesse est ut motus eius sit
unus et continuus et perpetuus, cum motum super
ipsum non moveatur ad loca contraria. Et existima-
tur quod ista causa quam dedit Aristoteles hic non solummodo
dat, quod sit possibile motum circularem esse perpetuum.
Immo quod sit necessarium. Sic igitur debet intelli-
gi iste locus.

Et cum declaravit quod in circulo non
est punctus in actu qui sit principium aut finis aut
medium et quod quilibet punctus in eo est in potentia
haec tria puncta, scilicet principium et finis et medium,
narravit quod ista est causa propter quam sphaera est in-
separabilis ab eodem loco et quodammodo est quie-
scens et quodammodo mota et dixit: Et ideo sphaera
movetur etc., id est et quia spera movetur circa gibbo-
sitatem centri et in convexo, non est punctus in a-
ctu, necesse est ut sphaera sit in eodem loco numero,
et in pluribus locis secundum formam, ut declaratum est
in sexto. Et hoc intendebat cum dixit: Quoniam
sphaera movetur et est quiescens quodammodo, quia
non mutat locum alium numero, id est secundum sub-
iectum et materiam. Et est mota, quia mutat loca
diversa secundum formam, non quia sphaera sicut
existimatur movetur secundum partes et quiescit
secundum totum. Ponere enim corpus motum secun-
dum partes et quiescere secundum totum est impossi-
bile, immo tota sphaera et omnes partes moventur,
sed totum movetur in locis diversis secundum for-
mam tantum. Et partes moventur in locis diversis
secundum formam et subiectum. Deinde dicit: Et causa in
hoc est, quod omnia ista accidunt centro, id est et causa in
esse ista propria in spera est centrum. Et potest
31v
intelligere per centrum, centrum mathematicum scilicet
punctus. Et potest intendere centrum naturale. Et est
corpus sphaericum super quod movetur corpus cir-
culare. Sphaera enim dividitur naturaliter in duas par-
tes in centrum et circumferentiam. Si igitur voluit
centrum mathematicum sic intelligenda est haec lit-
tera. Est enim principium magnitudinis et medium
et finis, id est punctus enim qui est centrum sphaerae est
principium, eo quod lineae rectae aequales ex eo exeun-
tes a circumferentia proveniunt ad circumferentiam
et est finis, quia omnes lineae a circumferentia exe-
untes proveniunt ad eum. Est autem medium eo
quod distat eque ab omnibus partibus. Et haec est ex-
positio Themistii. Si autem intellexit centrum na-
turale, tunc per principum magnitudinis, vult
principium esse secundum materiam et per finem, id est
ultimum, quia circulare movetur circa ipsum. Deinde
dicit: Et ideo quia est extra circumferentiam etc., id est et
quia centrum est principium et finis. Et haec sunt causae
quietis motus, centrum autem non fuit in ipsa cir-
cumferentia sed extra. Ideo non habuit circulus locum pro-
pter quem quiescat, id est eo quod circulus movetur circa fi-
nem non ad eum. Et quia finis eius permanens in
eodem loco est, ergo permanens eodem modo, et mo-
ta continue alio modo. Mota quidem eo quod non per-
venit ad finem, quiescens vero eo quod finis est quie-
scens. Et universaliter si principium et finis et medium
in his est idem convenit utrumque fieri. Deinde dicit: Con-
tingit autem in hoc motu hic et eius conversum etc.,
id est quod sit primus eo quod est mensura omnium mo-
tuum et e converso, scilicet quod sit mensura eo quod est pri-
mus. Dicit autem hoc, quia necesse est et quod mensura
sit primum et quod primum sit mensura. Et in hoc lo-
co revertitur ad intentionem in qua prius incepe-
rat, scilicet ipsum esse primum et est tertia declaratio. Deinde
induxit quartam probationem et dixit: Amplius
motus circularis etc. Amplius aliter potest proba-
ri, quod solus motus circularis potest esse continuus
cum e quae distet a fine ad quem movetur, scilicet a me-
dio. Quae autem rectae moventur non aequae distant
a fine in omnibus partibus longitudinis, unde quae
naturaliter moventur recte, velocius moventur quan-
do appropinquant fini. Et hoc est quod voluit dicere.
Quanto enim distant a quiescente etc., id est quanto
enim distant a loco in quo quiescentes erant et appro-
pinquant ad locum ad quem moventur tanto ve-
locius moventur. Deinde dicit: In motu autem circulari etc.,
in motu autem circulari non est principium na-
turale neque finis naturalis, sed principum et finis
eius sunt extra magnitudinem secundum quam fit
motus, scilicet in medio et magnitudo circumdat ipsum
existente ipso eodem, scilicet centro.

*[Vetus:] Quod autem secundum locum mu-
tatio primus motuum est. Testantur
omnes quicumque de motu fecerunt
memoriam. Principia enim ipsius
tradiderunt secundum huiusmodi
moventibus motum. Disgregatio
enim et congregatio motus secundum
locum sunt. Sic enim movetur concor-
dia et discordia. Haec enim disgregat,
31v
illa autem congregat. Ipsorum autem
intellectum dixit Anaxagoras disgre-
gare moventem prius. Similiter autem
et quicumque huiusmodi quidem
nec unam causam dicunt propter
id, quod per vacuum moveri dicunt.
Et namque hi secundum locum
moveri natura dicunt. Motus au-
tem propter vacuum locimutatio
est et sicut in loco. Aliorum autem
motuum nec unum inesse primis
corporibus, sed ex his quae sunt exo-
pinantur utique, augmentari enim
et corrumpi et alterari congregatis
et disgregatis atomis corporibus di-
cunt. Eodem autem modo quicum-
que propter densitatem aut rari-
tatem dicunt generationem et corru-
ptionem, congregatione et disgre-
gatione hoc ponunt. Amplius autem
et praeter hos animam causam fin-
gentes esse motus. Ipsum enim se
ipsum movens principium esse di-
cunt eorum, quae moventur. Move-
bit autem animal et omne animatum,
movetur secundum ipsum motum,
qui est secundum locum et proprie
autem moveri dicimus solum quod
moventur secundum loci motum. Si
autem quidem quiescat in se ipso,
sed augetur aut decrementum pa-
tiatur aut alteretur, contingit quo-
dam moveri. Simpliciter autem mo-
veri non dicimus. Quod quidem
igitur semper motus erat in omni
tempore erit et quod est principium
perpetui motus. Adhuc autem quis
motus primus et quem motum per-
petuum contingit solum esse. Et pri-
mum movens, quod immobile sit di-
ctum est.
[Scotus:] Quoniam autem motus localis
sit primus motuum testantur omnes,
qui aliquid dixerunt de motu in li-
bro, attribuunt enim principia eius
his qui hoc motu moventur separare
autem et congregare sunt motus lo-
cales, sic autem opinati sunt litem
et amicitiam movere haec enim separat.
Illa vero congregat. Anaxagoras
32r
autem dicit de intellectu qui est pri-
mus motor ipsum separare et discer-
nere. Similiter autem se habent et qui
non concedunt aliquod agens hu-
iusmodi, sed dicunt omnia moveri
per vacuum, illi autem dicunt na-
turam moveri localiter. Motus enim
propter vacuum est motus localis.
Impossibile est enim quod aliquis alio-
rum motuum sit in primo, sed in his
quae generaliter fiunt a primo. Di-
cunt enim augmentum et alteratio-
nem fieri in congregatis et separatis
corporibus indivisibilibus. Et simi-
liter dicunt generationem et corru-
ptionem fieri ex spissitudine et rari-
tate. Hoc enim ordinat in congrega-
tione et separatione. Et similiter alii
ponentes animam causam esse mo-
tus. Dicunt enim illud quod movet
se ipsum esse principium motuum.
Animalia autem et quicquid habet
animam movet se ipsum localiter,
aliter si dixerit aliquid moveri hic
primo apprehendet anima ipsum,
scilicet tantum moveri in loco quiescens
aut ab hoc motu, et si continue au-
getur aut diminuitur aut alteratur
dicetur moveri sic. Simpliciter autem
non dicetur moveri dictum est, quo-
niam motus simpliciter fuit et erit to-
to tempore et principium motus ae-
terni quid sit aut quotus, aeternus qua-
lis sit et quis motus qui solum po-
test esse aeternus quid sit et quod primus
motor sit immobilis*.
Cum declaravit quod motus circularis est prior re-
cto et iam prius probaverat motum primum esse
motum rectum, similiter vult hic notificare motum
localem priorem esse ceteris motibus inducens te-
stimonium super hoc, quod omnes dicentes motum gene-
rari secundum varietatem eorum omnes coegit na-
tura dicere motum localem priorem esse ceteris mo-
tibus. Et hoc est: Quoniam autem motus etc., id est quo-
niam omnes dicentes fieri motum ponunt motum
localem priorem esse ceteris motibus. Ipsum enim
esse coegit eum ad hoc.

Deinde dedit causam et dixit:
Attribuunt enim etc., id est dicunt enim principia omnium
motuum moveri motu locali aut dicunt principia
omnium motuum movere hoc motu primo, quod
enim dicunt principia agentia dicunt primam mo-
tionem horum principiorum esse localem, qui autem
dicunt omnia ex se moveri, scilicet naturalia dicunt ipsa
primo hoc motu moveri. Et cum dixit, quod omnes di-
32r
centes mundum generari dicunt motum localem
priorem esse, incepit inducere opinionem Empedo-
clis dicens: Separatio enim et congregatio etc., id est
Empedocles enim ponit motum localem priorem
ceteris motibus eo quod separatio quam dixit fecisse
litem. Et congregatio quam dixit fecisse amicitiam
in generatione mundi et eius corruptione sunt, scilicet
motus locales. Similiter Anaxagoras dixit motum
localem priorem esse omnibus motibus. Dixit enim
intellectum incepisse discernere partes consimiles
quae sunt iuxta suam opinionem, elementa et extrahe-
re illa a misto. Discretio autem est separatio, sepa-
ratio autem motus localis. Deinde dicit: Et similiter se ha-
bent et qui non concedunt etc., id est et similiter se ha-
bent negantes causam agentem incipientem gene-
rare mundum. Et innuit Democritum et alios. De-
mocritus enim opinabatur elementa quae dicebat
corpora atoma esse et infinita per se moveri per-
manere in quo sunt, quibus involutis generabatur
ens. Sic ergo dicit motum localem priorem esse aliis.
Deinde dicit: Illi enim dicunt naturam moveri localiter, id est
et si isti non dicunt causam agentem quae aliquando
incepit movere elementa mundi aut partes eius
ad generationem, ponunt tamen has partes prius
moveri eo quod sunt, quod autem movetur eo quod est
in vacuo movetur localiter. Deinde dicit: Impossibile enim
est quod aliquis aliorum motuum sit in primo, id est hoc
autem dicunt eo quod nullus motus praeter localem
potest numerari in motibus primis, sed in his quae
a primis generantur. Deinde notificavit quomodo isti,
scilicet secta de moventi reducunt omnes motus ad lo-
calem qui est primus et dixit: Augmentum enim etc.,
id est dicunt autem augmentum et diminutionem et
alterationem accidere rebus ex compositione atomo-
rum, quae fit per congregationem et separationem,
id est ut mihi videtur quod illi opinantur hoc fieri sequen-
tes amplitudinem foraminum et stricturam. Ampli-
tudo autem et strictura est separatio et congregatio.
Deinde dicit: Similiter dicentes generationem et corruptio-
nem fieri et spissitudinem et raritatem, id est et similiter
qui dicunt elementum esse unum aliquod corporum
simplicium aut aliquid medium inter illa et faciunt
ex hoc omnia alia generari secundum spissitudinem
et raritatem. Dicunt etiam motum localem priorem
esse ceteris motibus, densari et rarificari sunt mo-
tus locales. Et hoc est quod voluit dicens. Haec enim
ordinant in congregatione et separatione, collocant
enim densitatem et raritatem in genere congrega-
tionis et segregationis et separationis.

Deinde dicit: Et si-
militer alii facientes animam etc., id est et similiter qui
dicunt principium motuum esse animam et opinati
sunt animam se ipsam movere dicunt primum mo-
tuum esse localem. Et innuit ut videtur Platonem, id est
qui opinabatur principium motuum esse animam
et ipsam se ipsam movere et ideo dixit: Animalia au-
tem et quicquid habet animam movent se motu
locali. Et cum dicit quod omnes antiqui conveniunt in hoc
quod motus localis est primus motuum. Et si differunt
in modo, innuit rationem dialecticam, quae iuvat in
hoc quod ipse est primus motuum, scilicet quod motus localis
est notior omnibus motibus et dixit: Amplius si
dixeris aliquid moveri etc., id est amplius ex hoc nomine
simpliciter motus non intelligitur, nisi motus localis
cum hoc nomen motus dicatur de motu locali et de
32v
aliis secundum prius et posterius et simpliciter et
secundum determinationem. Horum autem de qui-
bus nomen dicitur secundum prius et posterius et sim-
pliciter et secundum determinationem illud de quo dici-
tur prius est causa eius de quo dicitur posterius.
Ideo dixit: Quiescens autem ab hoc motu etc., id est et
nomen motus ab eo quod localiter movetur dicitur
simpliciter. Si autem fuerit quiescens in loco quamvis
augeatur et diminuatur et alteretur aut moveatur
aliis pluribus motibus non dicimus ipsum simpli-
citer moveri sed cum determinatione, ut si dicatur
ipsum moveri secundum alterationem aut augmen-
tationem, sicut hoc nomen ens quod dicitur de
substantia et de aliis praedicamentis cum determi-
natione, unde substantia prior est omnibus praedi-
camentis. Et cum complevit totum hunc sermonem,
induxit summatim omnia, quae praecesserunt quod habentur
in sermonibus demonstrationis, sicut conclusio in ora-
tionibus. Et dixit: Dictum est quod motus etc., id est mo-
tus continuus quem probavimus esse et principium
motus aeternis, quid sit, scilicet quoniam non corrumpitur
et motus aeternus quis motus sit, scilicet motus circula-
riter. Et motus quis solus potest esse aeternus, id est et
declaravimus cum hoc quod motus circularis est ae-
ternus hic, quod ipse solus potest esse aeternus, sunt enim
duae questiones aut vult quoniam cum sit decla-
ratum motum esse. Et hoc necesse est. Et sit declara-
tum quod aliquis motuum sensibilium potest esse aeter-
nus solus. Declarabitur quod hic motus sensibilis sit
aeternus, scilicet motus corporalis caelestis inter omnes
alios motus et quod motor primus est immobilis ne-
que per se neque per accidens.

*[Vetus:] Quod autem necesse est impartibi-
le esse nec habere magnitudinem.
Dicemus primum de prioribus
ipso opponentes. Horum autem u-
num quidem quod impossibile est nul-
lum finitum movere secundum in-
finitum tempus. Tria enim sunt, quod
movetur, movens, in quo tertium tem-
pus. Haec autem aut sunt infinita omnia
aut omnia finita sunt aut quaedam
aut duo aut unum. Sit igitur a. mo-
vens, quod autem movetur b., tem-
pus infinitum, in quo est c., ipsum
d. igitur motus moveat aliquam
partem ipsius b., quod est in quo est
e., secundum aliquam partem ipsius
c., quod est in quo est z., non ergo in ae-
quali ipsi c. Impossibile enim maius
quare non est infinitum tempus,
quod est ipsius z. sic itaque ipsi, d. appo-
nens auferam ipsum a. ipsi c. ipsum,
b. tempus autem non auferam, sem-
per removens aequale. Infinitum enim
est tempus, quare omnis a. totam
b. movebit in finito tempore ipsius
32v
c. non ergo possibile est a. finito mo-
veri nihil secundum infinitum mo-
tum. Quod quidem igitur non con-
tingit finitum in infinito moveri
tempore manifestum est.
[Scotus:] Nunc autem volumus hoc proba-
re hunc motorem impartibilem esse
non habentem magnitudinem immo-
bilem determinantes prius quaedam
quae praecedunt hanc propositionem.
Quorum unum est motorem finitum
tempore infinito moveri impossi-
bile esse. Sunt enim tria, motor, scilicet
et quod movetur, et in quo fit mo-
tus, scilicet tempus. Haec autem tria aut
omnia infinita aut omnia finita
aut quaedam sit. Quaedam sit ut si
dicas duo aut unum, sit ergo a.
quod movet et b. quod movetur et
tempus infinitum c. et moveat d.
pars eius partem eius quae est h., non
ergo movebit illud in tempore aequali
c. cum maius debet moveri et lon-
giori tempore non erit, ergo tunc tem-
pus finitum. Sit ergo tempus in quo-
d movet h. tempore z., si ergo addi-
derimus, a. consumemus a., et si ad-
diderimus h. et consummabimus h.
b., tempus autem si diminuerimus
semper aequaliter non consummabi-
tur est enim infinitum. Necesse est er-
go quod totum a. moveat totum b. in
tempore finito, c. ergo finitum erit.
Impossibile est ergo aliquod infini-
tum moveri motu infinito, unde
manifestum est finitum moveri ali-
quid tempore infinito impossibile
esse*.
In hoc capitulo vult hic declarare quod motor pri-
mus non est in materia, sed subsistens per se. Et hoc
si ante declaratum sit hoc prius declarabitur. Di-
xit ergo: Nunc autem volumus declarare hunc mo-
torem esse immobilem neque per se neque per accidens
neque est potentia in corpore, quod intendit pro-
bare. In praedictis enim probatum est ipsum esse non
corpus neque mobile per accidens, sed haec proba-
tio est magis propria in qua probatur ipsum esse ex-
tra materiam. Deinde inducit ea quae se habent sicut
propositiones ad habendam certitudinem de hac
quaestione. Et dixit: Determinantes prius etc., hoc
autem dicit eo quod declaratum est corpus infinitum
esse impossibile esse, sed iam declaratum est mo-
torem infinitum esse et tempus infinitum esse. Vult
33r
ergo probare eius esse est esse huius motoris. Et deinde sit
igitur a. motor, et quod movetur b. etc., id est dico ergo
quod impossibile est motorem finitum movere tempore infinito,
verbi gratia sit a. quod movet et b. quod movetur et c. tem-
pus infinitum. Et accipiamus partem motoris qui est a. et illa
pars sit d. et moveat partem eius quod movetur, scilicet b. et illa
pars sit h. et haec potentia est possibilis eo quod motor qui
est potentia in corpore potest dividi.

Deinde dicit: Non ergo mo-
vebit illud etc., id est d. ergo non movebit h. in tempore ae-
quali tempori c. infinito, in quo a. movet b., cum. d. sit pars
a., potentia autem partis minor sit potentia totius. Et maius
totum est. Et quod maius est movet tempore longiori. Haec enim
propositio verificata est in pluribus locis, ut in fine septimi.
Deinde dicit: Non ergo erit tempus infinitum, id est non ergo d. move-
bit h. tempore infinito, in quo positum fuerat quod a. quod
est totum movens movebit b. quod est totum mobile. Deinde
dicit: Sit igitur tempus in quo d. movet h. tempore z. etc.,
id est et cum proportio temporis z. ad tempus c. sit composita
ex proportione d. ad a. et ex proportione h. ad b., quia
tempus utriusque motus sequitur proportionem motoris ad mo-
bile quod in eo movetur proportio autem d. ad a. est finita,
quia d. multiplicatum consumit a. et proportio h. a. b. est
finita, quia h. etiam consumit b. et omnis proportio composita
ex duabus proportionibus finitis, est finita necessario. Pro-
portio ergo temporis z. ad tempus c. est finita, z. igitur con-
summabit c., c. aut est infinitum ut positum est primo quod est incon-
veniens tempus, ergo c. necessario est finitum. Deinde dicit: Impossi-
bile est ergo aliquid infinitum etc., id est posito ergo quod mo-
tor finitus non potest movere aliquod infinitum nec aliquod
finitum tempore infinito. Manifestum est finitum non posse move-
re tempore infinito. Dicit autem hoc, eo quod si finitum move-
ret magnitudinem infinitam moveret in tempore infinito,
sed quod corpus finitum moveat corpus infinitum patet per se
ipsum esse impossibile. Potentia enim motoris necesse est super-
are potentiam mobilis in quam est, sed notandum est quod propositiones
conditionales, quas posuit Aristoteles hic, sunt propositiones verae
de corpore caelesti, cum posuit quod potentiae motivae e-
ius sunt formae in materia. Quapropter actus eius non perficietur,
nisi iunctis partibus illius materiae secundum propinquitatem ter-
minatam. Huius autem quod est huiusmodi potentia totius
potentia, maior potentia partis et est divisibilis per di-
visionem partis materiae. Si ergo partes materiae fuerint fi-
nitae et potentia erit finita, si vero potentia sit infini-
ta, partes sunt infinitae. Omne autem corpus est finitarum partium,
actio enim ipsius est finita. Haec omnia sequentur necessario
ex hac propositione, scilicet quod corpus caeleste est forma in materia.
Differunt sive accidens in eis posuerit verum aut falsum.
Omnis enim positio quae exigit destructionem huius consequen-
tiae est falsa, sicut omnis enim positio quae exigit destructio-
nem huius consequentiae si lapis volat habet alas
est potentia falsa. Et si impossibile sit lapidem volare si-
militer quae ponit in caelo aliquam positionem ex qua sequitur
destructio huius consequentiae, scilicet quod si caelum habeat par-
tes, necesse est quod potentia partis differat a poten-
tia totius. Et si sit impossibile est ipsum habere partes, nedum
si posuerunt habere tres in actu. Et quanto magis est
ponere ipsum esse impossibile secundum quod possibilis est forma
existens in materia.

Amplius cum omne compositum ex ma-
teria et forma invenimus ipsum habere actum finitum,
diximus finitatem actionis provenire aut ex par-
te formae aut ex parte materiae, sed forma non potest
dici finita. Restat igitur quod finitas est ex finitate mate-
riae et si sit actio aliqua infinita necesse est ipsam
esse aut in materia finita aut formae existentis in
33r
materia qua posita sequuntur inconvenientia quae
Aristoteles intulit. Item omni formae existenti in mate-
ria contingit divisibilitas vel possibilitas, scilicet poten-
tia dividendi ex parte materiae, scilicet inest potentia di-
visibilitatis. Posita ergo aliqua forma cui non
accidit divisibilitas, haec procul dubio non erit in ma-
teria, quod enim denudatum est a compositione et
factum esse est substantia una simplex, sicut simplex
huiusmodi. Haec enim propositio est convertibilis, scilicet
quod simplex caret potentia et quod caret potentia
est simplex. Potentia enim est causa compositionis
alicuius ex duabus substantiis. Si illa substantia est
una in actu et potentia illa erit simplex. Huiusmodi
autem sunt corpora caelestia simplex autem, ut de-
claratum est non movetur ex se, nisi quod movet
esset primum quod movetur corpora, ergo caelestia
sunt materiae simplices et formae eorum, sunt formae
non in materiis. Habito ergo patet eorum error, qui
obiciunt Aristoteli, quod in corporibus caelestibus impossi-
bilis est divisibilitas quam Aristoteles posuit in sua de-
monstratione. Et est possibilis in eis in quantum po-
sita sunt ipsa esse formas in materiis. Impossibilis
vero in quantum sunt simplicia. Et formae eorum non
sunt in materiis. Isti ergo sic se habent, sicuti cum
in syllogismo ducente ad inconveniens obiciunt illa-
tionem aut quod sequitur ex illatione esse verum et
dicunt syllogismum peccare, quia pluribus accidit
modernis philosophantibus, qui solis libris Avi-
cennae contenti sunt in sua philosophia et maxime
quae vir ille transtulit ab Aristotele in libris suis. Huiusmodi
videntur esse demonstrationes Aristotelis in prima facie
non sunt autem in veritate, unde libri huius viri
potius faciunt a sapientia recedere quam ipsam largi-
antur et universaliter. Dico hoc non solum Avicennae
proprium esse sed et omni qui visus est loqui de hu-
iusmodi non observans viam Aristotelis opinans in eis quae intel-
ligitur in primo aspectu ipsa esse demonstrationes Aristotelis, si-
cut saepius contingit Galieno. Et mox incipit contradicere
ei nesciens ipsimet in veritate contradicere. Et sicut ac-
cidit Alfarabio in hoc quod opinatus est quod illa via
quam ipse Aristoteles intendit ad aeternitatem motus est
illa quam imposuit libro suo de entibus transmu-
tabilibus neque solum in hoc accidit huic viro hoc,
cum Aristoteles sed et in arte demonstrativa in qua ipse
incedit alia via quam Aristoteles opinans illam esse veram
aut errans in scientia Aristoteles. Et nos iam declaravimus
hoc in commento nostro super Posterioribus. Et di-
ximus quaedam de huiusmodi in nostris quaestio-
nibus.

*[Vetus:] Quod autem infinita omnino ma-
gnitudine non contingat infinitam
esse potentiam ex his manifestum
est. Sit enim plus potentia semper
aequale in minori faciens tempore,
ut calefaciens aut dulce inferens
aut proiiciens et omnino movens,
necesse est ergo et a finito quidem
infinitam habenti potentiam pa-
ti aliquid patiens et plusquam
ab illo. Plus enim est infinita potentia.
At vero contingit tempus non esse nullum, sit enim
33v
in quo est a. tempus, in quo infini-
ta vis calefacit aut depellit, in quo
autem quae est a. b. finita quaedam
ab hanc maiorem semper accipiens
finitam veniam aliquando ad id
quod in a. tempore motum erit. Ad
finitum enim semper addens excel-
lam omne finitum et auferens deficiam
similiter, in aequali ergo tempore
movebit infinita ipsi finite. Hoc au-
tem est impossibile. Nullum itaque
finitum contingit infinitam habere
potentiam.
[Scotus:] Quoniam autem impossibile est
omnino in magnitudine finita esse
potentiam infinitam ex hisdem, sic
quia maior potentia agit aequaliter
in tempore minori. Verbi gratia calefacit
aut sanat et universaliter movet, ne-
cesse est ergo finitum cum potentia
eius sit finita agere in passibile ma-
iorem passionem quam quod finitam. Infi-
nitum est maius est, non autem hu-
iusmodi potest esse tempus. Si enim
a. sit tempus in quo potentia in-
finita calefacit aut elevat et in tem-
pore a. agit illam eandem actionem
potentia finita. Accipientes enim
semper potentiam maiorem ac finitam,
necesse est aliquando pervenire ad
quod moveat in tempore a., augen-
tes enim semper finitum superat
omne terminatum. Et diminuentes
semper diminuitur similiter movet,
ergo finitum in tempore in quo in-
finitum movet quod est impossibi-
le, non ergo finiti est potentia infi-
nita*.
Cum declaravit impossibile esse quod motor finitus
moveat aliquod finitum tempore infinito et hoc
quod dicimus motor finitus intelligimus motorem
finitum potentia et magnitudine, sed hoc quidem
quod motor cum fuerit corpus sit finitae magnitudi-
nis iam probatum est in tertio, quod autem sit fini-
tae potentiae cum sit corpus finitum hoc nondum ma-
nifestum est, vult illud hic probare. Cum enim ha-
buit quod omnis corporis potentia est finita et ad-
iunxit huic propositioni quam prius probavit, scilicet
quod habens potentiam finitam non potest movere
corpus finitum tempore finito, habebit quod hic mo-
tus cuius tempus ut demonstratum est, est infini-
tum non potest fieri a corpore neque potentia in
corpore existente. Et dixit: Quoniam autem impossibile
33v
est omnino etc., id est quoniam autem impossibile est
in corpore composito ex materia et forma quod forma
eius agit actione infinita ex hic patebit. Potentia
enim hic dicta intelligenda est potentia activa, po-
tentia enim dupliciter dicitur, activa scilicet et passiva. Deinde
incepit inducere propositiones quibus conatus
est hoc probare et dixit: Sic quod maior potentia etc.
Sit ergo nobis primum tamquam notum per se quod ma-
ior potentia agit actionem aequalem actioni mino-
ris potentiae in tempore minori tempore in quo a-
git minor illam actionem.

Deinde dicit: Necesse est finitum
etc., id est cum igitur maior potentia agit actionem
aequalem actioni potentiae minoris in minori tem-
pore, necesse est in aequali tempore ipsam agere actio-
nem maiorem quam minorem, unde necesse est quod cor-
pus, cuius potentia est finita, cum egerit in id
quod natum est suscipere actionem eius, ut cum
infrigidaverit aut calefecerit agat in aliquo tempo-
re actionem multo maiorem actione corporis fini-
ti in idem passibile in illo tempore. Deinde dicit: Non autem
huiusmodi potest esse tempus, id est corpus autem cuius
potentia est infinita non agere potest actionem aequa-
lem corporis finitae potentiae in tempore omnino,
sed in instanti quod est impossibile. Omnis enim
transmutatio ut demonstratum est, est in tempore.
Deinde incepit hoc declarare et dixit: Si enim a. fuerit
tempus etc., id est si enim posuerimus aliquod tempus
ut a. in quo potentia infinita agit actionem finitam,
ut calefacere aut elevare aut universaliter movere
et posuerimus quod in hoc eodem tempore, scilicet a. agit
potentia infinita illam eandem actionem. Hoc enim
possibile est continget quod finitum et infinitum agant
eandem actionem in eodem tempore quod est im-
possibile. Si enim maius in minori tempore facit
actionem maiorem quanto magis agit in minori
tempore actionem illud quod est infinitae potentiae.
Deinde narravit quomodo potest inveniri potentia fini-
ta agens in illo tempore posito in quo egit poten-
tia infinita actionem aequalem illi actioni et di-
xit: Accipientes enim semper etc., id est et hoc possibile
est, scilicet si posuerimus potentiam infinitam quae agit
in tempore aliquo actionem finitam. Et inveniamus
potentiam finitam quae in illo eodem tempore agat
illam eandem actionem, scilicet aequalem illi, eo quod si po-
suerimus potentiam finitam quae agit in illo tempo-
re actionem minorem illa quam in eo agit infinita po-
terimus augere potentiam finitam continue. Et sic
augmentabitur actio eius in illo tempore, sic ergo
continuae facientes perveniemus ad hoc quod agat a-
ctionem aequalem illi actioni in illo tempore, verbi gratia
sit b. potentia infinita et c. actio eius et a. sit tem-
pus huius actionis et sit d. potentia finita, quae
agit in illo tempore partem c. ut quartam aut quin-
tam partem, multiplices ergo d., ita quod proportio
totius magnitudinis ad d. sit sicut proportio par-
tis b. ad c., manifestum est necesse esse, quia illa
magnitudo c. in tempore a. in quo b. quod est po-
tentia infinita agit, in eodem ergo tempore agit
potentia finita et infinita. Nec potest aliquis dice-
re numquam perveniri addendo in magnitudine fi-
nita ad magnitudinem finitam agentem in illo tem-
pore actionem quam agit magnitudo infinita. Pos-
sumus enim semper addere super magnitudinem,
quousque actio eius actionem superet quamcumque
34r
determinatam posuerimus. Posito ergo quod actio
terminata est infinita in tempore terminato pote-
rimus augere illam magnitudinem terminatam quae
deficit in illo tempore actionem augere illam in tan-
tum quod agat illam in illo eodem tempore.

Et hoc est
quod dicit: Necesse est aliquando invenire etc., id est ad-
dentes enim continue super finitum augmentabitur
actio eius ita quod superabit quamcumque actionem
terminatam posuerimus, sicut si continuae diminu-
entes illud deficiet eius quacumque actione
terminata posuerimus. Et intendit per hoc dicere
quod illud quod sequitur additio continue est simile
ei quod sequitur diminuendo. Non autem voluit
possibile esse magnitudinem crescere in infinitum,
sicut est possibile ipsam diminui in infinitum. Di-
ctum est enim in tertio huius libri quod aliter se ha-
bet in hoc additio et diminutio. Participant autem
in hoc quod hic intendit, scilicet quod si aliqua magnitudo
ponatur terminata cuius actio est terminata. Et a-
lia magnitudo minor illa cuius actio est minor po-
terimus augere minorem in tantum quod adaequabitur
maiori in actione aut superet illam. Et similiter po-
terimus in tantum diminuere maiorem quod aget a-
ctionem aequalem minoris et minorem, et hoc scilicet in
eodem tempore. Et ipse distulit illationem huius de-
monstrationis ad finem huius libri. Haec autem de-
monstratio multipliciter potest fieri et formari, po-
test enim sic. Hic motor habet actionem infinitam,
omne autem corpus aut potentia in corpore non
habet infinitam actionem. Hic ergo motor non est
corpus, aliter autem formatur sic. Si actio haec quae
est infinita est corporis aut potentiae corporeae et a-
ctio haec non est, nisi potentiae infinitae talis et omne
corpus est finitum, necesse est corporis finiti esse
potentiam infinitam. Deinde destruetur consequens
sic. Non autem corporis finiti est potentia infinita
et sequitur oppositum antecedentis, scilicet quod actio haec
non est corporis neque substantiae corporeae. Aristoteles
autem perfecit hanc demonstrationem in fine hu-
ius libri, in propositione autem assumpta hic qua
dicitur quod omnis corporis est potentia finita. Dubi-
tari potest, utrum contineat corpus caeleste aut non.
Si enim continet corpus caeleste, tunc corporis caele-
stis erit potentia finita, cuius autem est potentia
finita est corruptibile. Similiter dubitatur de pro-
positione qua utitur in declaratione huius quod omnis
corporis est potentia finita qua, scilicet dicitur quod si esset
potentia infinita contingeret quod motus esset in in-
stanti. Dicit enim aliquis, ut quid Aristoteles dicit conse-
quens esse si potentia corporea habet actionem
infinitam ipsam agere non in tempore et non est se
sequens, si actio infinita sit potentiae non corporeae
quod agat non in tempore. Prima quidem quaestio
valde difficilis est et multum scrupulosa. Et Alexan-
der in quibusdam suis tractatibus respondens dicit
corpus caeleste adeptum fuisse aeternitatem a sui mo-
tore qui non est in materia, sed hoc ergo erit ali-
quid quod potest corrumpi et tamen numquam cor-
rumpetur. Et haec Platonis est opinio, scilicet aliquid aeter-
num esse quod potest corrumpi. Aristoteles autem in fine
primi libri de Caelo et Mundo probavit impossibile
esse aeternum cui insit potentia ad corruptionem.
Ioannes autem grammaticus hanc sibi retinuit
quaestionem contra Peripateticos in eo quod opinatur
34r
quod mundus sit corruptibilis et generabilis. Et haec
dubitatio est fortior omnibus dubitationibus quae
possunt accidere hic maxime.

Et Aristoteles expresse di-
cit in secundo de Caelo et Mundo quod caeli est potentia
finita ubi reddit causam quare non insunt caelo
stellae maiores his quae insunt illi. Si enim dicit hoc
esset fatigaretur, audiens autem Avicenna verba
haec Aristoteles qui iam audierat verba Alexandri, opina-
tus est duplex esse necessarium. Necessarium scilicet ex
altero contingens et possibile ex se ipso et necessari-
um ex se necessarium quidem ex alio, ut caelum
necessarium vero ex se, ut motores caeli nos autem
dicimus quod ex vi verborum Aristotelis in hac demonstra-
tione apparet quod potentia eius passiva, scilicet susceptiva
motoris est finita, sicut enim actio infinita non est
formae in corpore, sic passio infinita non est formae
in corpore, scilicet composito ex materia et forma. Omnis
enim formae est potentia finita sive sit activa sive
passiva, cum sit divisibilis per divisibilitatem cor-
poris et omne corpus sit finitum. Et si posset esse
quod potentia in corpore composito ex materia et
forma susciperet motionem in infinitum, tunc infi-
nitum esset maius infinito. Idem enim corpus sensi-
bile quanto maius fuerit, tanto tempus in quo
suscipit motionem a suo motore erit maius, si ergo
aliquod corpus posuerimus huiusmodi, scilicet quod susci-
peret motionem infinitam, tunc quod maius est
debet suscipere motionem longiori tempore.
Et sic infinitum suscipiet infinitum, quod est
impossibile. Ex hoc ergo patet corpus caeleste
non componi ex materia et forma et ipsum esse sim-
plex et quod forma ipsius non habet subsistere per
ipsum et quod ipsa est qui movet ipsum et quod in ipso
non est forma materialis omnino. Dubitabit ali-
quis ex hoc quod dictum est in libro de Caelo et Mun-
do ipsum, scilicet esse neque grave neque leve et ipsum ha-
bere naturam quae est huiusmodi quod nos illic decla-
rabimus. Et similiter declarabimus illic verbum Aristotelis
quo dixit caelum habere potentiam finitam. Du-
pliciter enim potentiae motivae possunt dici infinitae
aut quia actio earum numquam cessat aut quia
motio earum est tante velocitatis quod non invenitur
magis, scilicet quod illud quod ab his movetur velocius
movetur omni mobili. Quod autem aliqua potentia sit
infinitae motionis secundum hunc modum impossi-
bile est ut motus posset fieri in instanti, scilicet quod aliqua
potentia sit quae infinitam facit velocitatem in ipsum
quod movetur, quanto enim maior fuerit motor, tan-
to motio eius erit velocior, motores igitur sive ma-
teriales fuerint sive non materiales secundum hunc
modum conveniunt in hoc, quod motio eorum sit fi-
nita, unde corpora caelestia excedunt se invicem in
velocitate quamvis motores eorum sint non in ma-
teria. Ergo secundum hunc modum dixit caeli poten-
tiam esse finitam. Et quod si inessent isti stellae plures
aut maiores aut destrueretur motus eius aut
tardaret, sed hoc diligentius manifestabitur in suo
loco. Et haec dubitatio est maxima dubitationum quae
accidunt in hac scientia. Et non mihi determinata
nisi cum grandi labore et in tempore vitae meae non mo-
dico. Ad secundum autem questionem, qua quaeri-
tur ut quod si posuerimus actionem infinitam in corpo-
re, sequitur quod motus sit non in tempore. Et non sequi-
tur, si posuerimus actionem infinitam esse potentiae non
34v
incorporeae. Sic respondentes dicimus, quod si posuerimus
actionem propriam esse corporis, sequitur insit
ei potentia infinita. Si autem posuerimus alicuius
non corporis, tunc potentia illius non potest dici fi-
nita aut infinita. Finitum enim et infinitum solum de
corporibus dici possunt. Et sic sola actio illius dice-
tur infinita, si autem potentiam infinitam posueris
in corpore, sequitur quod motio eius sit non in tempore
quod est impossibile, si vero illam posueris non in
corpore, tunc non dicetur finitum aut infinitum eo
quod non est corpore, non ergo sequitur quod sit mo-
vens non in tempore cum in his non potest intel-
ligi una potentia maior alia, eo quod non sunt corporeae
potentiae maius enim et minus solius est quantitatis,
unde si dixerimus eas esse in corporibus, tunc actio
earum erit proportionalis scilicet quod proportio potentiae
motivae ad potentiam motivam est, sicut proportio
velocitatis motus ad velocitatem existentibus autem
non in corpore non est proportio. Cum proportio
solius est magnitudinis ad magnitudinem eorum
quae insunt magnitudini eo quod insunt ei. Et haec ma-
nifesta sunt per se revertamur ergo ad verba
Aristotelis.

*[Vetus:] Nec infinitum finitam, sed tamen con-
tingit in minori magnitudine plu-
rimam potentiam esse, sed adhuc
magis in maiori plurimam. Sit igitur
in quo est a. b. infinitum, sed b. c. ha-
beat potentiam aliquam, quae in ali-
quo tempore movet ipsum d. in tem-
pore in quod est e. z. Si autem iam ipsi-
us b. c. duplam accipio in medio
movebit tempore ipsius e. z. sit e-
nim eadem proportio quare in z. t. mo-
vebit, ergo sic accipiens semper a. b.,
quod nequaquam transibo, tempore
autem dato semper minorem accipiam.
Infinita ergo potentia erit. Omne enim
finitam excellit potentiam. Omnis autem
finitae potentiae necesse est finitum esse
et tempus. Si enim in quodam
tali maior in minori quidem, deter-
minato autem movebit tempore secun-
dum conversionem proportionis, in-
finita autem omnis potentia sicut magnitu-
do et multitudo est et excellens omne
finitum.
[Scotus:] Neque infinitum habere virtutem
finitam est possibile, licet in minori
magnitudine potest inesse maior
potentia, tamen cum hoc fuerit
dignius erit quod in maiori sit maior.
Sit ergo a. b. infinitum in b., c. igitur
est potentia quam movet d. in ali-
quo tempore, sit ergo illud tempus
34v
h. z. b. c. ergo duplicatum movet in
medietate temporis. h. z. proceda-
mus sic igitur. Et sit illud tempus
z. t., cum ergo sic processerimus
semper numquam proveniemus ad
consummationem a. b. de tempore ve-
ro posito semper accipiemus mi-
nus, sic igitur erit virtus infinita.
Necesse est enim cuiuslibet potentiae
finitae tempus etiam esse finitum.
Nam si haec potentia movet in hoc
tempore, quae maior est illa movet
in tempore minori illo, sed tamen
illud tempus est determinatum cu-
ius processus est e converso. Virtus
autem est infinita eo modo quo nu-
merus. Magnitudo vero quae exce-
dit omne determinatum*.
Cum declaravit quod in magnitudine finita im-
possibile est esse potentiam infinitam, vult nunc
e converso dicere, scilicet quoniam in magnitudine infi-
nita non potest esse potentia finita. Dicendo neque
infinitum habere etc., id est et sicut in magnitudine fi-
nita non potest esse potentia infinita, ita etiam e
converso in magnitudine infinita non potest esse
potentia finita, sed finitum finito et infinitum in-
finito, sed quia in hoc ducit ambiguitatem. Hoc
quod in corpore maiori invenitur potentia minor et
in minori maior, dixit: Licet in minori etc. Hoc
enim facit dubitare aliquem, cum posset dice-
re, cum in minori corpore invenimus mino-
rem potentiam, quid igitur prohibet in infini-
to eo quod est minus maiore in esse potentiam
ea quae inest finito eo quod est minus, sed hoc non
potest stare, quia cum continue duplicaverimus
maius corpus cuius potentia est minor pervenie-
mus ad corpus, cuius virtus est maior minoris cor-
poris et quia infinitum semper potest duplicari, ideo
potentia eius debet esse maior cuiuslibet corpo-
ris, immo non est aliqua comparatio inter illas et
potentias infinitorum corporum, unde dixit: Quasi sol-
vens tamen cum hoc fuerit etc. Deinde litteris exem-
plificat, posito quod corpus infinitum habet potentiam
finitam. Similiter minori corpori inesse maiorem po-
tentiam eiusdem videlicet speciei et dixit: Sit ergo
a. b. infinitum etc., id est sit ergo magnitudo infinita
a. b. et de infinito a. b. summemus aliquam partem
ut b. c. ponendo quod in hac parte est potentia quae
movet illud mobile quod movet infinitum corpus
in aliquo tempore. Et illud mobile quod, scilicet movetur
ab infinito corpore et idem a parte illius sit d. Deinde dicit:
Sit ergo illud tempus h. z. et universaliter quidem di-
cere, quia manifestum est quod b. c. quod est pars a.
b. movet in maiori parte temporis eo in quo to-
tum a. b. movet d. cum potentia a. b. sit maior poten-
tia a. b. c., postea. d. b. c., ergo duplicatam etc., quia
iam probatum est, quod maior motor idem movet mobile
in minori tempore et quod temporis ad tempus pro-
portio est, sicut motoris ad mobile.

Post hoc dixit:
35r
Procedamus sic ergo etc., id est et cum hoc modo
processerimus in duplicatione illius partis, scilicet quod du-
plum duplicetur, e hoc duplum sic duplicetur, con-
stat quod necesse est pervenire ad magnitudinem aliquam
quae moveat d. in tempore minori eo in quo mo-
vetur a magnitudine illa infinita, cuius potentia est
finita. Ponatur igitur nos pervenire ad illam ma-
gnitudinem, cum infinita magnitudo non consu-
matur per suas duplicandas partes. Tempus vero
diminuitur semper parte duplicata. Et illud tempus
sit h. z., et hoc voluit dicere his verbis, cum er-
go sic processerimus etc., id est duplicatio quidem per
b. c. debet esse aliqua pars a. b., quia numquam
per duplicationem partis a. b. perveniemus ad a.
b. consumendum, cum sit infinitum. Deinde dicit: De tem-
pore vero posito etc., id est et cum talis duplicatio
semper sit possibilis et impossibile est ad tempus per-
venire minus illo posito in quo a. b. movet d. per
aliquod spatium, scilicet magnitudo infinita cuius vir-
tus est finita. Post dixit: Sic igitur erit virtus infini-
ta, id est ex quo sequitur quod in infinito corpore sit po-
tentia infinita quod est contra positum. Deinde dicit: Neces-
se est enim etc., id est haec quidem virtus est infinita,
quia tempus in quo movet semper minoratur in
infinitum. Tempus vero potentiae finitae est
finitum, cum moveat tempore in quo minor non potest
movere. Et hoc intendebat cum dixit: Nam si haec po-
tentia etc., id est et hoc necesse est nam si aliqua potentia movet
aliquid in aliquo tempore. Potentia quae est maior
illa movebit in minori tempore illud idem, sed quia
excessus est determinatus, necesse est pervenire
ad tempus determinatum in parvitate, id est quod in mi-
nori illo aliquid non potest movere. Et intendit per
hoc, quod dixit e converso quod si maior magnitudo
fuerit dupla minoris erit tempus motionis illius
huius medietas, cum communicant quidem re-
versim, sed est converso. Post dixit: Virtus autem
est infinita eo modo quo numerus, id est potentia au-
tem quae est in hoc corpore infinito posito, scilicet quod est infi-
nitum erit infinita, quia crescit per crementum cor-
poris. Cum autem crementum corporis est infini-
tum constat quod et virtus etiam in infinitum est.
Quare virtus est infinita. Deinde dicit: Magnitudo vero
etc. haec vero magnitudo est infinita, cum habe-
at infiniti diffinitionem. Est enim maior omni ma-
gnitudine terminata.
*[Vetus:] Est autem et hoc demonstrare. Acci-
piemus enim quandam potentiam
eadnem genere ei, quae est in infini-
ta magnitudine, infinita magnitu-
dine existente, quae mensurabit, quae
est in infinito finitam potentiam.
Quod quidem igitur non contingit
infinitam esse potentiam in finita
magnitudine. Nec finitam in infini-
ta ex his ostensum est.
[Scotus:] Hoc quidem aliter potest declarari
sic ponendo, quod aliqua potentia eiusdem
generis illius potentiae quae est in
magnitudine infinita. Sic ergo erit
35r
potentia in quantitate potentiae fi-
nitae in infinito, quoniam autem
impossibile est potentiam infinitam
in finita esse magnitudine aut po-
tentiam finitam esse in infinita ma-
gnitudine manifestum est*.
Dicit: Et hoc idem possumus ostendere alia via
cum enim posuerimus infinitum corpus in quo
sit virtus infinita. Possibile erit ponere virtutem e-
iusdem generis cum illa prima virtute et ei aequa-
lem in magnitudine finita et sic potentia quae est
in corpore finito, erit aequalis potentiae quae est in
corpore infinito quod est impossibile. Virtus enim
eiusdem generis, quae corpori inest maiori maior exi-
stit, quanto magis quae est in infinito corpore, erit
maior illa quae est in finito. Et cum ostendit haec
duo, fecit de eis mentionem. Et dixit: Quoniam au-
tem impossibile est etc. Et haec conversio non facit
ad propositum declarandum, sed tamen ostendit
illud ut ex eo acquiratur, quoniam est causa pro-
pinqua.

*[Vetus:] De his autem quae feruntur bene
se habet dubitare quandam dubi-
tationem primum. Si enim quod
movetur omne movetur ab aliquo.
Quaecumque non ipsa se ipsa movent,
quomodo moventur aliqua con-
tinue non contingente movente, ut pro-
iecta. Si autem simul movet et a-
liud aliquid movens, ut aerem, qui
motus movet, similiter impossibile
est primo non contingente nec mo-
vente moveri, sed simul omnia moveri
et quiescere, cum primum movens
quiescet, et si facit sicut lapis, ut mo-
vere quod ferrum movet, necesse est
hoc quidem dicere, quod primum mo-
vens facit possibile movere aut ae-
rem huiusmodi, aut enim aquam
aut aliud aliquod tale, quod aptum
natum est movere et moveri, sed non
simul pausat movens et quod mo-
vetur, sed quod movetur quidem
simul cum movens quiescat. Mo-
vens autem ad hoc est, unde move-
tur cum alio habitum et in hoc ea-
dem ratio est. Pausat enim cum
minor potentia in movente sit ha-
bito, finis autem quiescit, sed cum
non amplius faciat primum mo-
vens secundum quod movetur so-
lum. Hoc autem necesse est simul
pausare. Movens quidem autem
35v
quod movetur totum et motum.
Hoc quidem in contingentibus ali-
quando quidem moveri, aliquando
autem quiescere fit motus et non
continuus, sed videtur aut enim con-
sequenter est eorum quae sunt aut
tangentium est. Non enim unum
est movens, sed habita ad invicem
sunt, unde et in aere et in aqua fit
huiusmodi motus, quoniam di-
cunt quidem alia. Impossibile autem
aliter est opposita solvere, nisi dicto
modo, aut simul omnia moveri fa-
cit et movere quare et quiescunt.
Nunc autem unum aliquod quod
movetur continue a quolibet non
enim a se ipso.
[Scotus:] De eis autem quae localiter moven-
tur, bonum est prius inducere quan-
dam dubitationem. Nam si omne
quod movetur ab aliquo movetur,
scilicet dum illud a se non movetur quo-
modo quaedam continue moventur
sine eo quod contingant motorem, verbi
gratia quod proiicitur aut quod sagit-
tatur. Et si motor moveat cum hoc
etiam aliud, ut aerem. Et cum hoc
non movet tamen impossibile est
ipsum moveri, nisi primum tangat
aut moveatur, immo necesse est simul
omnia moveri et simul quiescere,
cum primus motor quieverit si-
militer. Et si etiam facit sit facit la-
pis, scilicet magnetes. Verbi gratia quoniam il-
lud quod movet lapis quod est
ferrum movet, id est attrahit ferrum a
quo movetur et sic movet hoc autem
debet concedi de necessitate, scilicet quod
primus motor est qui hoc facit. Verbi
gratia qui movet aerem cum fuerit
huiusmodi aut aquam aut aliud quod
innatum est movere et moveri,
sed non debet simul quiescere
ab hoc quod moveat et moveatur,
immo cessat ab hoc moveri quod
moveatur cessante eius motore a
movere. Et post remanet movendo,
unde unum movet aliud sibi succedens
et procedit istud aliud etiam hoc
eodem processu. Motus autem illius
35v
quiescit cum virtus movendi di-
minuitur in successione paulatim.
Et ultimo cessat quando motor pae-
nultimus pervenerit ad hoc quod ni-
hil agat, sed solummodo movetur.
Hoc autem necessario fuit simul, scilicet
motorem quiescere a movere et mo-
tum a moveri et ipse motus omni-
no. Hic quidem motus est motus
qui fit in eis quae possunt aliquando
moveri aliquando quiescere et non
est continuus, sed videtur motor
enim non est unus sed sunt quae
succedunt sibi invicem, unde talis
motus non fit nisi in aere aut in a-
qua, quia quibusdam qui attribuit
successioni et ab ea denominatur,
sed praedictae quaestiones aliter quam nar-
ravimus, non possunt solvi. Succes-
sio autem facit omnia ea movere et
moveri, unde oportet quod quiescant,
sed nos videmus unum idem con-
tinue moveri, quare necesse est ipsum
moveri ab aliquo. Movetur enim
ab uno eodem*.

Haec quomodo ut dixit auctor est. Si omne quod
movetur, movetur ab aliquo motore, quare quae-
dam mobilia moventur cum motor illorum sit in
quiete. Ex hoc enim sequitur alterum duorum aut
quod aliquid moveatur sine motore aut quod motor cum
sit corpus moveat aliquid absque eo quod movea-
tur et sive eo quod tangat illud quod movetur aut
dicatur quod primus motor potest movere non con-
tinue. Quae autem inducunt hanc quaestionem sunt
illa quae proiiciuntur aut sagittantur. Videmus enim
lapidem protectum moveri, cum manus quae mo-
verit iam quiescit. Similiter de sagitta et corda. Hanc
quidem quaestionem opponet illis propositionibus,
quibus usu est in praedicta declaratione, scilicet omne
motum habere motorem et ipsum non movere, ni-
si cum moveatur cum sit corpus. Et super hoc
fundabit prius hoc quod voluit declarare, scilicet quod
iste motor non est corpus. Et quia etiam contradi-
cit huic quod ostensum est, quoniam primus mo-
tor continue movet. Et ideo dixit: Quomodo quaedam
continue moveantur etc. Post dixit: Et si motor mo-
vet etiam cum hoc aliud, ut aerem. Et cum hoc
movetur, movet, id est et si aliquis dixerit quod huius causa
est, quod motor in huiusmodi movet cum illo quod
movetur ab illo aliud quod movet illud motum quan-
do primus motor cessat, verbi gratia quando manus mo-
vet lapidem movet cum illo aerem, quare accidit
quod cum manus etiam non movet lapidem statim
succedit ei aer in movendo lapidem. Deinde aer
in movendo lapidem movet etiam eodem motu a-
lium aerem cum lapide, unde accidit quod secundus
aer movet lapidem primi quiescente. Motus ergo
36r
lapidis videtur quasi continuus cum fiat successive
a pluribus. Successio quidem non cessat quousque
motus cesset. Post hoc dixit: Tamen impossibile est
ipsum moveri, nisi primum tangat aut moveatur,
immo necesse est etc., id est sed huiusmodi solutio ni-
hil aliud est quam mutare quaestionem de lapide
ad aerem aut aquam. Et universaliter ad illud quod
cum primo moto movetur a primo motore. Quae-
rendum est enim etiam de aere, quare post quietem
manus remanet aerem movere lapidem cum non
moveat lapidem, nisi moveatur nec moveatur, nisi
manus moveat. Oportet igitur omnia omnino quie-
scere, quando primus motor quiescit et moveatur
cum ipse moveat. Et hoc voluit cum dixit: Immo
necesse est simul omnia moveri et simul quiescere.
Cum primus motor quieverit, id est aer aut corda aut
his similia. Post d. similiter est et si etiam facit, sicut fa-
cit lapis, scilicet magnetes etc., id est similiter emanet quae-
stio. Manus enim non movet illud proiectum, nisi
movendo prius aerem, ut dicamus quod lapis magne-
tis attrahet ferrum quod ponitur ultra primum fer-
rum mediante attractione eius d. primum ferrum.
Deinde dicit: Hoc autem debet concedi de necessitate, scilicet
quod primus motor est qui hoc facit, id est sed oportet
nos concedere de huiusmodi mobilibus primum
motorem esse causam motus eorum omnium de
primo ad ultimum, quod autem est consideran-
dum est quomodo sit causa eorum motus.
Hoc quidem ut dixit auctor concedendum est
cum huius mobilium motus sequatur in veloci-
tate et tarditate potentiam primi motoris et eius
debilitatem. Ex quo possumus scire primum moto-
rem esse causam huius motus de initio ad finem.
Deinde innuit modum, quo huius motus potest
fieri exemplificando et dixit: Verbi gratia qui movet ae-
rem cum fuerit huiusmodi aut aquam aut aliud
etc., id est verbi gratia quod primus motor ut dicas. Manus mo-
vet aerem aut aquam et universaliter medium quod
innatum est movere et moveri. Post dicit: Cum fue-
rit huiusmodi, id est cum fuerit eo modo quo est me-
dium, scilicet quia exigitur ad hoc quod simplicia corpora
moveantur in illo. Ostensum est enim quoniam,
nisi medium esset numquam lapis neque aliquod
simplicium corporum moveretur neque naturaliter
neque secundum violentiam. Hoc autem perfecte
declarabitur in tertio Caelo et Mundo. Deinde dicit: Sed
non debet simul quiescere ab hoc movet et mo-
veatur, id est sed de motu horum simplicium partium
e converso est ei quod est de rebus mobilibus ter-
minabilibus figuram habentibus. In partibus enim
simplicium corporum passibilium non oportet, ut
simul cesset idem a movere et a moveri, sicut acci-
dit hoc in partibus corporum terminabilium figu-
ram habentium et in corporibus contactis quae si-
bi adhaerent invicem, scilicet habentibus figuram.

Post
dixit: Immo cessat ad hoc quod moveatur cessate eius
motore a movere et ad hoc remanet movendo, id est
sine eo quod moveatur et hoc, quod auctor dicit, ma-
nifeste videtur sensu in motu aquae a lapide proie-
cto in illam. Videmus enim partem quae sequitur la-
pidem moveri undique. Deinde transfertur motus
ab illa parte ad partem consequentem. Deinde de
illa ad aliam quousque cesset. Partes vero aquae non
simul moventur, sicut simul moventur partes figura-
36r
ti corporis. Et hoc patet in circulis qui in aqua fi-
unt quando lapides cadunt in e. Si igitur huius
motus esset similis motui in rebus mobilibus ter-
minabilibus, oporteret omnes partes aeris et a-
quae simul moveri de prima usque ad ultimam
et expelli in omnibus partibus mundi in tantum
quod in totum fieret inundatio aut corpus intraret
corpus quod est impossibile, sed haec corpora ab ex-
trinsecis recipiunt densitatem et raritatem et reci-
piendo densitatem quasi recipiunt aliquam pene-
trationem in suis partibus. Nam si non reciperent
penetrationem aliquam, oporteret etiam quod motus
eorum omnium simul esset, ita quod ultimus terminus
mundi expelleretur etiam. Et si istae partes perfectae
penetrarent se invicem, tunc non moverentur de a-
qua, nisi quantum possidet corpus quod cecidit in illa.
Est igitur quasi medium inter esse spirituale et cor-
porale, secundum ergo naturam spiritus accidit in
partibus aliqua penetratio, unde vidimus diversos
motus non impediri a se invicem in aqua, secundum
vero corporeitatem expellunt se invicem, ita quod ex
eis duobus existimatur quod motus in eis est qui trans-
fertur per se. Et lapis proiectus de necessitate transf-
ertur per translationem illius partis quae defert mo-
tum et cessat illa cessante. Illa quidem pars non est
eadem, nec ille motus etiam fit simul in pluribus
partibus, sed fit quasi successive et secundum trans-
lationem de una parte in aliam, ut accidit eis in qui-
bus calor transfertur de una parte in aliam. Et uni-
versaliter motus sagittae in aerem similis est multum
motui navis in unda quae portat eam, qui existima-
tur esse unus, cum sit motus successivus per un-
dationem quae sit in aqua. Et aliis undatio fit in ae-
re. Manifestum est ergo quod causa huius, quod istae partes
non omnes simul moventur, est penetratio quae acci-
dit eis invicem, secundum enim hunc modum assi-
milatur eidem qui movetur ab initio spatii usque ad
finem quod movetur per se. Aqua enim et aer talem
habent naturam quod cum accipiunt principium mo-
vendi ab alio moventur per se, secundum vero quod
illa penetratio non est vera, cum sit illic expulsatio
accidit quod motus expellentis et expulsi sunt simul.
Causa autem huius omnino est quia haec corpora
carent figura et parte et multum vicinantur in natu-
ra nature materiei. Sic igitur debet intelligi motus ho-
rum simplicium humidorum et quoniam different
in hoc a siccis et habentibus terminum et figuram.
Post dixit: Unde movet aliud sibi succedens etc., id est et
quia motus partium horum corporum non fiunt si-
mul, quando movent etiam se invicem, accidit quod
motus in eis sit tali modo, quod succedant sibi invicem
et sequantur se invicem et non moventur simul. Deinde
dicit: Motus autem quiescit cum virtus movendi di-
minuitur etc., id est motus autem istarum partium ideo
quiescit, quia virtus motiva non cessat diminui et
deprimi in illis partibus quae movent se invicem suc-
cessive. Adeo quod in ultima parte non remanet movere,
sed solummodo moveri secundum enim quod intrat, a-
liud non habet, nisi virtutem qua moveatur tantum,
secundum vero quod intrat movet, quare non sequitur,
quod movere et moveri incipiant simul nec etiam quod omne
quod movetur ex eis moveat.

Nam si hoc esset o-
mnino totus mundus expelleretur et ideo dixit: Et in
ultimo cessat, quando motor penultimus pervenerit
36v
ad hoc quod nihil agat, id est et ille partes cessant a motu,
quando illud quod movetur quod sequitur pars quie-
scens non potest movere neque agere sed solummodo
movetur. Haec enim virtus non cessat diminui in parti-
bus quae moventur adeo quod cesset. Et tu debes scire,
quoniam haec expositio nostra non intelligitur ex
expositione Themistii in hoc loco, unde videtur no-
bis quod etiam nos non intelleximus perfecte hunc
locum, nisi apud laborem nostrum circa expositionem
huius libri. Et cum narravit modum secundum
quem movent se invicem huiusmodi mobilia quae non
actu sunt distincta nec sunt partes rei terminatae et
figuratae, incepit etiam narrare qualiter sit de mobi-
libus quae figuram habent et terminum et dixit:
Hoc autem necessario fuit simul, scilicet motorem quie-
scere a movere et rem motam a moveri et ipsum
motum omnino, id est quod non accidit in corporibus hu-
midis carentibus figuris. Huius autem causam iam
praediximus post hoc dixit. Hic quidem motus est
talis motus qui fit in eis quae possunt aliquando
moveri aliquando quiescere, id est et talis motus num-
quam potest fieri in corpore caelesti, hoc enim cor-
pus semper moveri innatum est. Haec vero aliquan-
do moventur aliquando quiescunt. Post hoc dixit:
Et non est continuus, sed videtur, id est et iste motus, scilicet
motus lapidis in aere sive aqua non est vere con-
tinuus, cum tamen sensui videatur continuus.
Deinde dedit causam quare caret continuatione et di-
xit: Motor enim non est unus sed sunt aliqua quae
succedunt sibi invicem, id est huius autem causa est,
quoniam motus continuus non potest esse, nisi uni-
us motoris et unius moti in his autem motor non
est unus, sed plura quae succedunt sibi invicem ta-
li modo, quod unus movet post alium successive unam
rem motam. Et quia talis successio est propria eis
quae moventur in corporibus humidis simplicibus
dixit: Unde talis motus non sit nisi in aere aut in
aqua. Deinde dicit: Et quibusdam attribuitur successioni
et ab ea denominatur, id est et iste motus est qui a qui-
busdam hominibus attribuitur successioni, id est dicunt
successionem esse causam illius, scilicet successionem parti-
um aeris expulsi in loco, cum prima pars aeris
quae expellitur a proiiciente ex pellat partem aeris
successive et succedit ei in illo loco. Et sic secunda
tertiam et tertia quartam et unaquaeque caedit praece-
denti et propter hoc appellant huiusmodi motum
successivum opinantes successionem esse causam mo-
tus illius quod proiicitur in aere aut in aqua. Et post
hoc dixit: Sed praedictae questiones aliter quam prae-
narravimus non possunt solvi, id est sed illa quaestio
quam praediximus de motu non solvitur dicendo
successionem esse causam huiusmodi motus. Et uni-
versaliter nec alio modo quam praediximus. Post
dedit causam quare non potest solvi per suc-
cessionem et dixit: Successi autem facit ea omnia
movere et moveri unde oportet quod quiescant, id est suc-
cessiva enim videntur movere se invicem et moveri
insimul, quapropter dicitur insimul quiescere, quod non
accidit in partibus aeris successivis. Deinde dicit: Sed nos
videmus unum idem continue moveri, quare neces-
se est ipsum moveri ab aliquo, id est sed iam probatum
est aliquid esse quod continue movetur, quare
oportet quod moveatur ab uno motore, ex praedictis
anima patet, quoniam eius quod a pluribus movetur
36v
motus non est continuus. Et ex hoc declaratur omnis
quod stellarum motus non est in medio. Nam si esset,
non esset continuus. Post dixit: Movetur enim ab
uno eodem, id est non enim movetur, nisi ab uno eodem, scilicet
cuius motus est continuus.

*[Vetus:] Quoniam autem in his quae sunt,
necesse est semper motum esse conti-
nuum, hic autem unus est. Necesse
autem unum esse alicuius magni-
tudinis. Non enim movetur impar-
tibile et unius ab uno, non enim erit con-
tinuus, sed habitus alter alteri et
divisus. Movens igitur si unum est
aut cum movetur movet aut im-
mobile est. Siquidem movetur con-
sequi oportebit et mutari ipsum, si-
mul autem moveri ab alio, quare
stabit et veniet in ipsum moveri
ab immobili. Hoc autem non necesse
est commutari, sed semper poterit
movere, infatigabile enim est hoc
movere et regularis hic motus est
aut solus aut maxime. Non enim
habet mutationem neque unam mo-
vens, oportet autem neque quod mo-
vetur iuxta illud habere mutatio-
nem, quatinus similis sit mo-
tus.
[Scotus:] Et quia necesse est, ut semper in eis
quae sunt sit motus continuus, continua
autem sunt unita. Et oportet etiam
quod sit alicuius magnitudinis. Quod
enim non habet magnitudinem,
non movetur et quod sit unius et in
uno. Nam si esset aliter, non esset
continuus, sed successivus et divisi-
bilis motor autem, cum sit unus
aut movet et movetur aut non mo-
vetur, et siquidem movetur sequitur ipsum
transmutari propter ipsum transmutari ab
aliquo, necesse est quod hoc cesset et perve-
niat ad aliquid quod moveat absque
eo quod moveatur quod enim est
tale non transmutatur cum eo quod
transmutat, sed potest semper mo-
vere, cum in tali modo movendi
non est fatigatio. Et talis motus so-
lus est aequalis et est dignior in hoc
ceteris motibus. Motor enim nullum
habet modum transmutationis. Et
oportet quod neque quod movetur propter
37r
hoc habeat transmutationem ut
motus sit consimilis*.
Dicit: Et sicut pater in motu continuatio, quoniam
debet esse unius motoris, sic patet de illo, quoniam
debet esse unius moti. Et quasi dicat et quia manifestum
est motum esse continuum, motus autem non est
continuus nisi corporis, quoniam quod non est cor-
pus non movetur, ut in sexto declaratum est. Et hu-
ius corporis, si est motus continuus, necesse est ipsum
esse unum, sicut oportuit hoc in motore, ex quo
sequitur quod motus continuus sit unius moti et uni-
us motoris. Nam si hoc non esset, non esset conti-
nuus sed successivus et multus. Et hoc voluit intel-
ligi per hoc nomen divisibilis. Deinde dicit: Motor autem
cum sit unus etc., id est et cum sit manifestum, quo-
niam motus continuus debet esse unius moti et u-
nius motoris. Motor autem cum sit unus, necesse
est quod sit primus et cum sit primus, impossibile est
ipsum moveri neque per se neque per accidens. Et pa-
ter quoniam motus qui fit a motore talis est conti-
nuus. Et motus qui inest rei motae est verae continu-
us. Post dixit: Quod enim est tale non transmutatur
cum eo quod transmutat, id est et huiusmodi motor, scilicet
in quo non est transmutatio aliqua non transmu-
tatur per accidens ex illo quod ab ipso transmutatur,
ut accidit primo motori in animalibus. Iste enim trans-
mutatur per transmutationem subiecti in loco, scilicet
anima animalis quae movet ipsum et etiam mutat
se ab eo quod movet illam secundum finem. Deinde dicit:
Sed potest semper movere etc., id est et quia iste motor
non movetur, cum movet ideo, non accidit ei fati-
gatio in sua motione, quod non accidit motoribus
qui cum movent moventur. Causa enim fatigatio-
nis nihil aliud est quam haec quod motor movetur quando
movet hoc quidem provenit, quia est in materia.
Post dixit: Et talis motus solus est aequalis, scilicet digni-
or ceteris motibus etc., id est et iste motus est dignior
aliis motibus aequalitate hac, videlicet ratione, quia
inaequalitas non accidit, nisi propter hoc quod motori
accidit quidam modus transmutationis, quare ali-
quando vigoratur aliquando debilitatur. Sed iste
motus omnino caret transmutatione, ergo motus
eius est aequalis simpliciter. Post dixit: Et oportet
quod neque quod movetur propter hoc ab hoc habeat
transmutationem ut motus sit consimilis, id est et quia
iste motus est continuus aequalis oportet etiam
quod illud quod movetur hoc motu nullo modo trans-
mutetur ut motus eius sit aequalis et consimilis.
Cum enim illud quod movetur transmutatur ali-
quo modo transmutationis ab illo a quo movetur,
accidit ei etiam inaequalitas motus, unde vidimus
Aristotelem opinari quod corpus caeleste non potest ex se se-
cundum suam naturam recipere transmutationem
et quod causa eius est quia non componitur ex mate-
ria et forma et quod est necessarium ex se non ex a-
lio, ut Avicenna dixit. Veruntamen necessitas est in
ipso modo recipiendi, in motore vero modo
agendi.

*[Vetus:] Necesse est autem aut in medio aut in
circulo esse. Haec enim principia sunt,
sed citius moventur proxima mo-
venti. Huiusmodi autem est totius
37r
motus, ibi ergo est movens.
[Scotus:] Igitur necesse est aut quod sit in medio
aut in circumferentia. Haec enim sunt
duo principia, sed illud quod ma-
gis appropinquatur motori est ve-
locius in motu. Et sic est de motu
totius. Motor ergo est illic*.
Quia iste motor, de quo iam declaratum est ipsum
esse non est in materia, non restat dicere, nisi ipsum
esse in illis locis, in quibus effectus eius apparet
et maxime in loco in quo motio eius aequaliter par-
titur per omnes partes illius quod movetur ab il-
lo, et quia non est hic, nisi medium aut circumferen-
tia, actio autem eius magis apparet in circumferen-
tia, et etiam motio eius magis est illic aequalis quam motio
eius in alio circulo, ideo attribuitur illi loco, unde omnes
leges conveniunt in hoc, quoniam deus habitat in
caelo. Post dixit: Haec enim duo sunt principia, id est prin-
cipia totius secundum quod totum est sphaericum, medi-
um quidem est principium, secundum quod super ipsum
est motus. Circumferentia vero, quia ex illa est ini-
tium motus. Et declaratum est in libro de motibus
animalis secundum locum, quoniam omne quod
movetur habet corpus quiescens circa quod volvi-
tur et quod virtus quiescentis debet esse firmior vir-
tute illius quod movetur. Et si aliter esset totum ex-
pelleretur, existentia ergo mundi hic duabus vir-
tutibus perficitur, scilicet virtute quietis et virtute moven-
di quae est contraria illi. Videtur igitur hoc intelle-
xisse per duo principia. Deinde dicit: Sed illud quod magis
appropinquat motori est velocius, id est et quia neces-
se est quod partes rei motae quae magis sunt veloces,
sunt illae quae magis appropinquantur motori. Par-
tes autem velocissimae ceterarum quae sunt in sphaera
totius sunt maximi circuli qui sunt in ea. Necesse
est quod iste locus sphaerae sit propinquior ceteris moto-
ri, partium autem propinquarum proportio ad
illum dignior est proportione aliarum ad illum. Et
cum sit ita, constat quod sit illic, id est et sic est de motu
totius, scilicet quod quanto magis appropinquatur moto-
ri, tanto erit velocius. Motor igitur est in partibus
velocioribus totius, scilicet in circulo maximo orbis ma-
ximi qui facit diurnum motum. Hanc autem appro-
pinquationem debemus intelligere secundum esse,
non secundum locum. Quod enim non est in corpo-
re non est in loco. Et quasi innuit per hoc, quoniam
principium movendi ex nobiliori, scilicet ex medio sphaerae
quae est maximus circulus. E hoc manifestum est sen-
sui, quoniam motio corporis sphaerici a suo medio est
melior et nobilior.

*[Vetus:] Habet autem dubitationem, si con-
tingit aliquod quod movetur mo-
vere continue, sed non sicut impel-
lens iterum et iterum in consequenti
esse continue aut enim ipsum opor-
tet impellere aut trahere aut utrum-
que aut alterum aliquod aliud ab a-
lio, sicut olim dictum est in his quae
proiiciuntur. Si autem divisibilis
37v
est aer aut aqua movet, sed non si-
cut semper motus, utrobique autem
non possibile est movere unum esse, sed ha-
bitum. Solus itaque continuus est,
quem movet immobile. Semper enim
similiter se habens et ad id, quod
movetur similiter se habebit et con-
tinue.
[Scotus:] Sed est hic quaestio difficilis. Mo-
tor quidem potest movere con-
tinue et non secundum idem secun-
dum quod expellit unum post aliud.
Et sic continuatio eius est successio,
ad quod est dicendum quoniam
necesse est aut quod semper expellat: aut
attrahat: aut agat utrumque aut a-
gat aliud cui succedit unum post
aliud, ut diximus superius in re pro-
iecta. Aer enim, quia est aptum ut
dividatur similiter aqua movent
per suum motum semper modis
diversis, sed impossibile est secundum
utrumque modum, quod motus sit unus
sed successivus continuus igitur
est solus qui movetur ante moto,
quoniam cum semper sit eodem
modo. Et ideo etiam apud illud
quod ab illo movetur est eodem
modo continue*.
Vult declarare in hoc capitulo, quoniam ex ipsa
continuatione motus sequitur, quod iste motor non sit
corpus, sicut oportet etiam quod sit unus. Et quod illud
quod movetur ab illo sit motum unum. Motor enim
corporeus, quia non movet, nisi expellendo aut at-
trahendo aut utrumque agendo. Attrahens autem
et expellens non eodem modo se habent, circa illud
quod movetur in initio expulsionis aut attractio-
nis et in fine, scilicet in propinquitate et remotione. Mo-
tor ergo qui est corpus non est consimilium dispo-
sitionum apud illud quod movetur motus ergo ab
illo non est continuus. Et dixit: Sed est haec questio
difficilis. Motor quidem potest movere continue,
scilicet motor qui non est corpus potest movere conti-
nue, id est motu continuo vero et hoc non sic procedit
in statu movendi, sicut procedit corpus, quod movet
aliquid expellendo unum post aliud, id est expulsione
post aliam, quod enim innatum est sic movere, non
movet continue in rei veritate, sed secundum sensum,
veruntamen successive movet. Et hoc intendebat
cum dixit: Et sic continuatio eius est successio, id
est et continuatio eius quae videtur sensu est successio
vera. Deinde incepit solvere hanc questionem, scilicet quoni-
am impossibile est aliquem motorem qui movet con-
tinue movere et dixit: Ad quod est dicendum, quo-
niam necesse est aut quod semper expellat aut attra-
hat aut agat utrumque, id est quoniam necesse est po-
37v
sito quod motor sit corpus et quod movet motu continuo,
quod semper expellat unum post aliud aut quod semper
attrahat aut quod aliquando expellat, aliquando at-
trahat, et hoc etiam semper. Post dixit. Aut agat ali-
ud cui succedit etc., id est aut quod motor cuius motus exi-
stimatur esse continuus, sit plusquam unum qui mo-
vebunt rem motam successive, ut diximus de motu
lapidis. Expellentis enim modi isti sunt, scilicet aut quod se-
paretur ab expulso et rem aneat expulsum in mo-
tu aut quod non separetur ab illo. Post dixit: Aer enim quia est
aptum ut dividatur etc., id est et motus qui fit per expulsio-
nem in qua expulsum non separatur ab expellente,
non est continuus. Fit enim aut in aere aut in aqua,
sed quia aer et aqua multum sunt apti ad divisionem
et passionem, ideo movent per suum motum illud quod
in eis movetur motu inaequali, sed diversimode apti-
tudo enim in eis ad divisionem et passionem non est
eodem modo in omnibus suis partibus. Et videtur
quod hic sermo communis est omnibus qui in medio
moventur sive expellens separetur ab expulso sive
non. Et cum dedit causam qua motus expulsi non
est aequalis dixit: Sed impossibile est secundum utrum-
que modum etc., id est et corpus movere corpus motu
aequali in rei veritate impossibile est, sive motor sit
unus ex initio motus usque ad finem sive plures,
ut accidit in motu lapidis. Nam cum posuerimus
virtutem motoris in transmutabilem, similiter virtu-
tem illius quod movetur, impossibile est hoc poni
in illo medio in quo fit motus propter diversitatem
partium in aptatione, quare necesse est quod status
motoris apud illud quod movetur diversificetur in
motu. Post induxit conclusionem quam inten-
dit. Deinde inducet causam qua motus illius
quod movet et non movetur sit aequalis et est con-
traria illi et dixit: Continuus igitur solus est qui mo-
vetur a non moto. Deinde dedit causam in hoc et
dixit: Quoniam cum semper sit eodem modo etc.,
id est motus autem qui fit a motore qui non movetur
est continuus et unus, quia motor eodem modo
se habet ad rem motam, cum sit immobilis et in
transmutabilis. Motor vero qui movetur non eodem
modo se habet, quia movetur et ideo non aequali
motu movet.

*[Vetus:] Determinatis autem his manifestum
est, quod impossibile est primum movens
et immobile habere aliquam magni-
tudinem. Si enim magnitudinem
habet necesse est aut finitam ipsam
esse aut infinitam. Infinitam autem
quidem non contingit magnitudi-
nem esse ostensum est prius in phy-
sicis. Quod autem finitam impossi-
bile est infinitam habere potentiam
et quod impossibile est a finito moveri ali-
quid secundum infinitum tempus
demonstratum est nunc. Primum
autem movens perpetuum habet
motum et in infinito tempore. Mani-
festum itaque est, quoniam indivisibile
38r
et impartibile est et nullam habens
magnitudinem.
[Scotus:] His ergo distinctis manifestum est
quod primus motor qui numquam
movetur, non potest habere magnitudi-
nem omnino, quoniam si haberet
necesse esset ut esset finita aut infi-
nita. Et iam declaravimus in sermone
nostro naturali, quoniam impossi-
bile est magnitudinem esse infinitam.
Et nunc declaravimus quoniam fi-
nitum non potest habere virtutem
infinitam. Et quod finitum non potest
movere tempore infinito, sed primus
motor movet motu aeterno tempore
infinito. Ergo manifestum est ipsum
esse indivisibilem et impartibilem
et nullam habere magnitudinem*.
In hoc capitulo induxit conclusionem, quam a primo
intendit, quoniam cum induxit propositiones quae
necessariae sunt ad hoc et solvit questiones quae ac-
cidunt in illis propositionibus quibus usus est,
concludit, quoniam primus motor de quo declaratum
est ipsum non moveri non habet corpus, id est non ha-
bet formam in materia et dicit: Manifestum est quo-
niam primus motor qui numquam movetur non
potest habere magnitudinem, id est et cum iam osten-
dimus quod omnis corporis finiti actio est finita.
Et similiter omnis virtutis in corpore et quod primi
motoris actio est infinita, manifestum est quod primus
motor non habet magnitudinem omnino. Post di-
xit: Nam si haberet magnitudinem etc., id est nam si
hoc non est verum, contradictorium eius erit
verum, scilicet quod habet magnitudinem. Et posuit
hoc quasi antecedens et dixit: Et si habet magnitudi-
nem, necesse est quod sit finita aut infinita. Deinde
destruxit utramque partem consequentis, ut conse-
quente destructo destruatur antecedens. Et dixit:
Et iam declaravimus in sermone etc., id est in tertio
tractam huius libri. Illic enim declaravit, quoniam
omne corpus est finitum. Deinde dicit: Et nunc declaravi-
mus etc., id est et si est corpus finitum constat quod vir-
tus eius est finita, in corpore enim finito non potest
esse virtus infinita. Post dixit: Sed primus motor
movet motu aeterno tempore infinito, id est ergo virtus
eius est infinita. Et cum sit manifestum, quoniam
omnis corporis virtus est finita, et quod primi motoris
virtus est infinita, concluditur in secunda figura
primum motorem non esse corpus nec virtus in
corpore.
Novae translationi de physico auditu et veteri ab
Averroi Cordubensi commentate. Summi Aristote-
lis philosophi ex stragyraraeciae oppido Nicoma-
chi medicinae artis professoris filii. Deo favente finis
impositus est.
</body>
</text>
</TEI>

Averroes' Commentary To Aristotle's

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Averroes' Commentary To Aristotle's

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Averrois Commentarium Magnum in Aristotelis Physicorum

Prologue (chunks 1-3) translated by Theodorus Antiochenus

<div type="subdivision" n="8">

<div type="subdivision" n="9">

<div type="subdivision" n="10">

<div type="subdivision" n="11">

*[Vetus:] Similiter autem quaerunt et quae sunt

<div type="subdivision" n="13">

<div type="subdivision" n="14">

<title type="structure" rend="2" n="449">Textus/Commentum [10]</title>

*[Vetus:] Aut solvere litigiosam rationem, quod

<div type="subdivision" n="16">

<div type="subdivision" n="18">

<div type="subdivision" n="19">

<div type="subdivision" n="20">

<div type="subdivision" n="21">

<div type="subdivision" n="22">

<div type="subdivision" n="23">

<div type="subdivision" n="24">

<div type="subdivision" n="25">

<div type="subdivision" n="26">

<div type="subdivision" n="27">

<div type="subdivision" n="28">

<div type="subdivision" n="29">

<div type="subdivision" n="30">

<div type="subdivision" n="31">

<div type="subdivision" n="32">

<div type="subdivision" n="33">

<div type="subdivision" n="35">

<div type="subdivision" n="36">

<div type="subdivision" n="37">

<div type="subdivision" n="38">

<div type="subdivision" n="39">

<div type="subdivision" n="40">

<div type="subdivision" n="41">

<div type="subdivision" n="42">

<div type="subdivision" n="43">

<div type="subdivision" n="44">

<div type="subdivision" n="45">

<div type="subdivision" n="46">

<div type="subdivision" n="47">

<div type="subdivision" n="48">

<div type="subdivision" n="49">

<div type="subdivision" n="50">

<div type="subdivision" n="51">

<div type="subdivision" n="52">

<div type="subdivision" n="53">

<div type="subdivision" n="54">

<div type="subdivision" n="55">

<div type="subdivision" n="56">

<div type="subdivision" n="57">

<div type="subdivision" n="59">

<div type="subdivision" n="60">

<div type="subdivision" n="63">

*Si igitur alterum contrariorum sufficit, reliquum est

<div type="subdivision" n="64">

<div type="subdivision" n="65">

<div type="subdivision" n="66">

<div type="subdivision" n="67">

<div type="subdivision" n="68">

<div type="subdivision" n="69">

<div type="subdivision" n="70">

<div type="subdivision" n="71">