ARTV N VE BATUM GMENLER

(1877-1878 OSMANLI RUS SAVA INDAN SONRA)

Artvin And Batum Mgrants (1877-1878 Ottoman- Russian War

Period)

Dr. Muammer DEM REL*

Z
Kafkasya tarih boyunca devaml glere sahne olan blgelerden biridir.
lk a lardan itibaren Kafkasya Trk glerinin nemli gzerghlarndandr.
Osmanl Devletinin Rusya kar snda yenilgileri bu glere farkl bir yap
kazandrm tr.
93 Harbi (1877-1878 Osmanl-Rus Sava ) Kafkas blgesinden
Anadoluya yaplan ge yeni bir ivme kazandrm tr. Bu sava ta Kafkasya
blgesinde Trkler, erkezler, eenler, Abazalar, Da stanllar ve Acara
blgesinde ya ayan Mslman Grcler, aktif olarak Osmanl Devletinin
yannda sava a katlm lardr. Sava Osmanl aleyhine neticelenip Kafkaslar
yine Rusyann hkimiyetinde kalnca Mslman Kafkas toplumlar da
bunun ac neticesi ile kar la m lardr.
Artvin ve Batum halkndan bir ksm deniz yolu ile g ederken bir
ksm da kara yolu ile Erzurum ve Bayburt gibi yerlere ula m tr. Buralarda
yerle meler oldu u gibi daha ok gmenler Tokat, Amasya, Mu gibi
ba ka blgelere gitmi lerdir.
Deniz yolu ile g edenler Karadenizde sahil boyu ve i blgelerde
Hopada itibaren stanbula kadar iskan edilmi lerdir. stanbula ula an
gmenler bo arazi bulunan Anadolu vilayetlerine sevk edilerek
yerle tirilmi lerdir.
Bu gler tam anlamyla bir insanlk dramdr. Yollarda ekilen her trl
alk, sefalet, salgn hastalklar g edenlerin byk o unlu unu yok
etmi tir.
Osmanl Devleti, hem gler srasnda imknlar lsnde yol vastas,
ia e ve barnma gibi ihtiyalar kar lamaya al m hem de iskan srasnda
gmenlerin tam yerle ip retime geerek temel ihtiyalarn kar layacak
duruma gelene kadar ia e ve barnmalar ile ilgili ihtiyalarn kar lam tr.
Ayrca gmenlere yerle ecekleri arazi, ev, tohumluk, i gcn sa layacak
hayvanlar gibi yardmlar kar lksz yaplm tr.
Anahtar Kelimeler: Artvin, Batum, g, gmen, iskn, Osmanl
Devleti, Rusya.

*
Atatrk niversitesi Kzm Karabekir E itim Fakltesi Orta retim Sosyal Alanlar E itimi
Blm Tarih E itimi Anabilim Dal rt. yesi.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

ABSTRACT
Caucasus is one of the areas where migrations constantly occurred
throughout the history. From the antiquity, Caucasus is one of the routes of
the Turkish migrations. The Ottoman defeats toward Russia has attributed a
different structure to these migrations.
93 harbi (1877-1878 Ottoman- Russian war) provided new haste with
the migration from Caucasian area to Anatolia. During the war Turks,
Tchetchens Abkhasians, Circassians, the people of Daghistan and the
Muslim Georgians, who lived Acara area, joined the war on the side of
Ottoman Empire. When the war ended against Ottoman Empire, Caucasus
were regained by Russia, thus, the Muslim Caucasian people had to
encounter with the sad result.
Some of the people in Artvin and Batum migrated by sea and some of
them were able to reach some other places such as Erzurum and Bayburt.
Certain settlements occurred here and mostly these migrants went to other
areas such as Tokat, Amasya, and Mush.The migrants who went by sea
were settled along the coast line on the Black Sea region and in the inner
parts from Hopa to Istanbul. Those migrants who reached Istanbul were
settled by means of being transferred to the available Anatolian provinces.
Those migrations are absolutely a human tragedy in that famine,
poverty, and epidemic diseases, on the road, killed most of these migrants.
Ottoman state tried to meet both the needs such as transportation, food
and refuge, during these migrations, and the need of food and refuge of the
migrants during the settlement until they are able to meet their own needs.
Moreover, the field, house, seed corn, necessary animals were provided to
the migrants in an uncovered way.
Key Words: Artvin, Batum, migration, emigrant, settling, Otoman
state, Russia.

K afkasya, dnyada tarih ncesi devirlerden beri srekli glerin

oldu u yerlerin ba nda geldi i gibi blge nemli g gzergh
olma zelli ini de ta m tr. ok e itli etnik ve dini yapya
sahip olan Kafkas topluluklar, en acl g hareketlerini XIX. yzylda
ya am lar ve bir daha yer ve yurtlarna dnemeyecekleri ekilde g etmek
zorunda kalm lardr. Gerek Osmanl hkimiyetindeki blgelerde gerekse
Osmanl hkimiyeti d ndaki Kafkas blgelerinden Trk ve Mslmanlarnn
g ynleri her zaman Osmanl topraklar olmu tur. Artvin ve Batum blgeleri
Krm glerinden beri gmen kabul eden yerlerden iken 93 Harbinden sonra
blge g vermeye ba lam tr.
1877-1878 Osmanl Rus Sava nda Batum ve Artvin (Livane)in
savunmasnda Osmanl kuvvetlerinin nemli bir ksmn blge halkndan
olu turulan kuvvetler te kil etmi tir. Blge halkndan 5 tabur piyade ve 3 blk

TAED 40, 2009, 317-340

askir-i nizmiye svari kuvveti olu turulmu tur.1 Bu kuvvetlerin yakla k
mevcudu 2.500 - 3.000 ki idir.
Rus istilasna kar vatanlarn korumak zere Artvin ve Batum halkn
organize edip bu kuvvetlerin ba nda sava anlarn bazlar; Hazinedar zade
Osman, Yukar Acaral Ahmed, Tavatgerize Ali ve Hasan Beyler, Tuzcu o lu
rk sulu Tomas o ullarndan drt karde ve Ahskal Kavas Sleyman
A adr. Bu zatlarn kumandas altnda toplanan milis kuvvetleri Ruslarn
karadan ve denizden saldrlarn pskrtmeyi ba ardklarndan Livane ve Batum
blgelerine Ruslar girememi lerdir.2 Ancak Osmanl ordularnn, Rumeli
cephesinde Rus ordular kar snda ald a r ma lubiyetin bedelini, Batum ve
Livane blgesi halk da demek zorunda kalm tr. Sava n sonunda yaplan
Ayastefanos ve Berlin antla malarnda sava tazminat olarak Rusyaya do uda
bulunan Osmanl sanca Kars, Ardahan ve Batum verilmi tir.3
Kars ve Ardahan sancaklar sava srasnda Ruslar tarafndan i gal
edilmi blgelerdir. Batum sanca sava ta i gal edilmemi , antla ma gere i
Rusyaya terk edilmesi kar snda blge halk, i gali tanmayacaklarn ve i gale
kar silahla kar lk vereceklerini ilen etmi tir. Ancak Osmanl birliklerinin
Batum sanca n bo altma hazrlklarna ba lamas ile halk, direnme fikrinden
vazgemi tir. Ruslar, 7 Eyll 1878 tarihinde Batuma girmi lerdir.4
Batum sanca nn Rusyaya terk edilmesi ile Acara ve Livane Mslman
halkndan on binlerce ki i g iin yollara dklm tr. Ayastefanos
Antla masnn 21. maddesine gre Rusyaya braklan yerlerin halkna
bulunduklar yerde kalmak veya g etmek hususunda sene serbestlik
tannm tr.5 Berlin Antla masnda byle bir hkm olmamasna ra men Rusya,
1890 ylna kadar gleri serbest brakm tr. Bu tarihten sonra toplu gler,
Osmanl Devletinin Rusya nezdinde resmi giri imlerle mmkn olmu tur. 1893
ylnda g etmek isteyen Ardanutan 50 hane ve Livaneden 13 hanede 496
nfusun g edebilmesi iin Osmanl Hariciye Nezareti, Rusya nezdinde
giri imde bulunmu tur.6 1909 ylna kadar Rusya, blge halknn snr gei lerini
serbest brakt iin kk gruplarn diplomatik konu te kil etmeden g
edebilmi lerdir. Bu tarihten sonra snr blgesi ahalisinin gei lerinin Rusya

1
Mahmud Celaleddin Pa a, Mirt-i Hakikt, 1-2-3, (Hazrlayan: smet Miro lu), stanbul, 1983,
s.372.
2
Muvahhid Zeki, Artvin Vilyeti Hakknda Malumat-i Umumiye, 1927, s. 193.
3
Mahmud Celaleddin Pa a, a.g.e., s.579 ve 697.
4
Nedim pek, Kafkaslardan Anadoluya Gler (18771900), On Dokuz Mays niversitesi
E itim Fakltesi Dergisi, Say:6, Samsun, 1991, ss.110111.
5
Mahmud Celaleddin Pa a, a.g.e., s.580.
6
pek, Kafkaslardan Anadoluya Gler, ss.112113.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

tarafndan yasaklanmasyla gler daha da zorla m tr.7 1900l yllarda Batum

ve Artvinden gler, azalm sa da durmam ve Birinci Dnya Sava na kadar
devam etmi tir.
1828-1829 Osmanl-Rus ve 1853-1856 Krm Sava larndan sonra
Ruslar, Krm ve Kafkas Mslman toplumlarn Osmanl topraklarna ge
zorlarken8 93 Sava ndan sonra Artvin ve Batumlularn gn engellemeye
al m lardr.9
Toprak kayplar ile ba layan Trk ve Mslmanlar gler, Osmanl
Devleti tarafndan te vik edilmi ve gmenlere ia e, barnma ve yerle meleri
konusunda her trl destek sa lanm tr. Padi ah II. Abdlhamid, 93 Gmeni
olarak adlandrlan Artvin ve Batum gmelerine kar Mslmanlar koruyup
sahip olmas gerekti i inancyla hareket etmi tir. Ayrca gmenlerin sa layaca
i gc Anadoluda bo arazilerin ekonomiye kazandrlmas bakmndan ve
gmen kitlelerin, Anadolu nfusunun Trkle tirilmesi ynnden nemsenmi tir.
Mslman olan gmenleri Trkten ayr d nmeyen Sultan II. Abdlhamid,
Anadolu nfus yapsn Trkle tirmeyi hedefledi ini aka ifade etmi tir:
Devletimiz hudutlar dhiline ancak kendi milletimizden olanlar ve bizimle
ayn dini inanlar payla anlar kabul edebiliriz. Trk unsurunu
kuvvetlendirme e dikkat etmeliyiz. Muhaceret yalnz milli kudreti artrmakla
kalmayacak ayn zamanda mparatorlu umuzun iktisadi kudretini de
fazlala tracaktr. Rumelide ve bilhassa Anadoluda Trk unsurunu
kuvvetlendirmek arttr.10
Sultan II. Abdlhamid, hem ekonomik ynden lkenin kalknmasna
katk sa layacaklarna olan inanc hem de milli duygulardan dolay yaknlk
duydu u gmenlerin nakil, geici barnma ve isknlar gibi meseleleriyle
yakndan ilgilenmi tir. dare-i Umumiye-i Muhcirin Komisyonu kurulmu , bu

7
BOA(Ba bakanlk Osmanl Ar ivi), DH.SYS, 4/1.
8
Kemal H. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), stanbul, 2003, s.110.
9
Livaneden Osmanl topraklarna g etmek isteyen ve mahalli Rus idareciler tarafndan
engelleme ile kar la an halk, temsilcileri vastasyla Osmanl Hkmetine mracaatnda:
Batum dahilinde Livane kazasndan bin yz haneyi mtecaviz muhacirinin hicret azminde
bulunduklar halde mahalli hkmeti tarafndan muhalefet olundu u kaydyla bildirmi lerdir.
BOA, DH.MKT, 1377/10; Balkesir Manyas ve Gnenin kylerinde iskn edilen Batum
gmenleri, g ederken Rus yetkililer tarafndan engellemeler yapld n u cmlelerle ifade
etmi lerdir: grlen hamiyet ve sadakat-i kmile abd-i kemineleri muhcerete dahi sevk
ederek Rusya memurlar ise bunun nn almak iin tedbir-i adideye te ebbsle hatta emlk ve
arazimizin furuhatna da sret-i mmnaat gsterp ol bbdaki hukuk ve msadet-i ahdiyeden
bile mahrum brakm , alka-i vataniye dahi tedbir-i mezkreye yardm etmekde bulunmu iken
ihls ve sadakat-i marze ahval ve esbb-i maniaya galabe eyleyub BOA, Y.PRK.AZJ, 9/21.
10
Sultan Abdlhamit, Siyasi Hatratm, stanbul, 1984, Dergah Yaynlar, s.73.

TAED 40, 2009, 317-340

komisyona ba l olarak stanbulun bir ok yerinde alan hesap, iskn, sevk ve
shhiyle ubeleri ile muhcirlerin her trl sorunlar kar lanmaya ve isknlar
yaplmaya al lm tr. Bu komisyonu yeterli grmeyen Sultan II. Abdlhamid,
Yldz Saraynda ve kendi ba kanl nda Umum Muhcirin Komisyonu adyla
yeni bir komisyon daha te kil etmi tir. Bu komisyonun grevleri, gmelerin
iskn ve ia eleri ile ilgili genel kararlar almann yan sra, Anadoluya sevk
edilecek olan muhacirlerin iskn mahallerini tespit ederek gerekli tedbirleri
almakt.11
Artvin ve Batum (Acara) blgesi gmenleri, resmi Osmanl belgelerinde
daha ok Batum muhacirleri olarak yazlm , bazen de Livane, Acara, Hopa,
Ardanu gibi geldikleri yerler itibaryla yazlm tr. Bundan dolay bu blge
gmenlerini Artvin ve Batum olarak ayrtmak ok do ru netice vermeyebilir.
Bunun nedeni Batumun sancak olmas ve Artvin (Livane)in oraya ba l bir
kaza olmasndan dolaydr. Doksan gmeni olarak anlan Artvin ve Batum
gmenleri, gnmzde kendilerini Artvin gmeni olarak ifade etmektedirler.
Gmenler kken itibaryla Trk ve Grc olmakla beraber tamam Mslman
olup bugn Trk kimli i ile anlmay benimsemi lerdir.
Artvin ve Batumdan gelen on binlerce gmen, stanbul ve Anadoluda
e itli yerlerde iskn edilmi lerdir. skn yerlerinin tmn tespit etmek mmkn
de ildir. Belgelere yansyan iskn yerleri belirlenebiliyor. Buralarn belgelere
yansmas ancak bir problem kmas ile veya gmenlerin yerle tirildi i yerde
yeni bir mahalli idare biriminin kurulmas zerine olmu tur. Baz vilyet
salnamelerinde gmenlerin yerle tirildikleri yerler liste halinde verilmi tir. 1302
tarihli Bursa vilayeti salnamesi bunun en iyi rne idir.
Artvin ve Batumda g, Ruslar blgeyi i gal etmeden nce ba lam tr.
7 Eyll 1878 tarihine kadar Batumdan Trabzona g edenlerin says 5.500a
ula m tr. Di erleri de mal ve mlklerini sattka g yollarna d m leridir.
Osmanl Hkmeti, gmenlerin nakli, ia e ve di er i lerinde her trl
yardm hususunda seferber olmu tur. G edenler, Batum limanndan Trabzona
limanna idare-i mahsusa vapuru tarafndan nakledilmekteydi. Kitle halindeki
gmenlerin naklinde idare-i mahsusa yetersiz kalm ve limana gelenler geri
dnmek zorunda kalm tr. Bu durumun nlenmesi iin stanbuldan Mevrid-i
Nusret, Asir, Selimiye, Muhbir-i Server ve Mecidiye vapurlar gmen nakli iin
tahsis edilmi tir.
Trabzona sevk edilen gmenlerin ihtiyalarn kar lamak zere
Trabzon Vilayeti Mektubi Kalemi Mmeyyizi ve ane-i Muhacirin Komisyonu

11
Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Ankara, 1994, s.68-74.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

yesi Emin Hilmi Efendi grevlendirildi. Batumda gmen i lerini dzenlemek

iin Batum Konsoloslu u ( ehbenderli i)na Rfk Efendi tayin edilmi , Batum
genlerin dzenli yazlmas iin de bir ktip ye tayin edilmi tir.
Artvin ve Batum gmenlerinin saylar konusunda kesin bir rakam
vermek imknsz olmakla birlikte belgelerin sundu u rakamlara gre on binlerce
oldu u anla lmaktadr. 1878 ylnda Batum sanca ndan 40.000 gmen
harekete gemi tir. lk etapta bunlardan 29.000i iskn mahallerine
nakledilmi lerdir.12 Bu gmenlerden yakla k 20.000i Trabzon ve Samsun
(Canik) taraflarna g ettirilerek Samsun ve Sivasn baz kazlarnda iskn
edilmeleri kararla trlm tr. Ancak gmelerin Samsun sanca ile Sivas
vilyetinin baz kazalarna yerle tirilmesi mmkn iken mahalli idarecilerin
gerekli tedbirleri almamasndan dolay ubat 1880 tarihine kadar iskn
edilmemi lerdir. Bu gmenler bir buuk seneden beri peri an olmu lar ve
sefalet ya am lardr. Bu gmenlerin her trl ihtiyalarnn kar lanmas ile
yerle tirilmeleri konusunda gn ba lamas ile mahalli yneticilere gerekli
talimatlar hkmet tarafndan verilmi oldu u halde mahalli yneticilerin lakayt
davranm lardr. Bunun zerine stanbul Hkmeti tarafndan gmenlerin
durumlarnn dzeltilmesi iin mahalli yaneticilere defa atla emirler verilmi tir.13
1878 ylnda ba layp on binlerle ifade edilen g hareketi, 1882de de
ayn yo unlukta devam etmi tir. 1880l yllar boyunca kitleler halinde gler
devam etmi tir. Bu kitle glerine birka rnekten biri, 25 ubat 1882 (13 ubat
1297) tarihinde Muhacirin Komisyonundan Mabeyn-i Hmayuna gnderilen bir
yazya gre, bir hafta iinde Batumdan stanbula 3.000 kadar gmen gelmi ,
bunlarn barnma ve iskn iin sevk edilme masraflarnn kar lanamam tr.
Buna ra men Rsmt Emanet-i lisinden haftalk verilen 19.000 kuru tahsisat
bu hafta yarya indirilmesi ikayet edilerek artrlmas istenmektedir.14 1886
ylnda Artvinden 1.300 haneden fazla ve Batumdan 600 hane kadar halk,
Osmanl Hkmetine, g etmek istediklerini bildirmi lerdir.15 1887 ylnda
Batumdan birka bin Mslman gmenin hareket etmi veya etmekte olduklar
hkmete bildirilmi tir.16 Artvin Murgul halknn o unlu u peyderpey g
etmi tir. Haziran 1888 tarihinde Murgul halkndan g eden 500 nfus
Arhaviye, 550 nfus da Kenise iskelesine gelmi ve peyderpey g etmekte
olduklar Lazistan Mutasarrfl ndan alnan bilgiye dayanarak Trabzon Valisi
tarafndan 3 Haziran 1888 (22 Mays 1296) tarihinde Dhiliye Nezaretine

12
pek, Kafkaslardan Anadoluya Gler, s.111.
13
BOA, Y.EE, No: 44/124.
14
BOA, .DH,No: 68035.
15
BOA, DH.MKT, 1377/10, 3 Kasm 1886 (5 Safer 1304).
16
BOA, DH.MKT, 1442/69.

TAED 40, 2009, 317-340

bildirilmi tir. Bu gmenlerin zmit ve Bursa taraflarna nakledilmeleri iin
hkmetten vapur gnderilmesi talep edilmi tir.17
Batum ve Artvin gmenleri, Anadolunun hemen her yerinde iskan
edilmi lerdir. Hopadan itibaren sahil boyu g eden Artvin ve Batum
gmenleri getikleri Rize, Trabzon, Giresun, Ordu, Samsun, Sinop ehir ve
kylerinde uygun yerlerde mahalli yneticiler tarafndan yerle tirilmi tir.
Hkmetin talimat do rultusunda Orta Karadeniz blgesinde Amasya, Tokat ve
Sivas blgelerinde gmenler iskan edilmi lerdir. Artvin ve Batum
gmenlerinin bir ksm ise devletin tahsis etti i gemilerle do rudan do ruya
stanbula getirilmi lerdir. Gmenler, Muhacirin skn Komisyonu tarafndan
stanbulda uygun yerlere yerle tirilmi veya uygun di er vilayetlere iskn iin
gnderilmi tir. stanbula gelen gmenler Adapazar, zmit, zmir, Yalova,
Bolu, Bursa, Eski ehir, Balkesir, anakkale blgelerine yo un bir ekilde iskn
edildi i gibi Anakaradan Akdeniz blgesinde Adanaya kadar yerle tirilmi tir.
Rumeli gmenlerinin de yo un bir ekilde gelmesi ile stanbul ve
Marmara blgelerinde kesif bir gmen nfus olu mu , bunlarn ihtiyalarnn
kar lanmas ve isknlar problem olmu tur. Bundan dolay 1887 ylndan
itibaren Artvin Batum gmenleri stanbula gelmeden Anadolunun e itli
yerlerine ynlendirilmeye ba lanm tr. 1887 ylndan Batumdan gelmekte olan
gmenlerin Samsun iskelesine karlarak, gmenlerin muvafakatlerinin
alnmas ile iskn edilmek zere Mamretlaziz ve Sivas vilayetlerine
gnderilmeleri iin Trabzon vilayetine gerekli talimat verilmi tir. Ayn talimat
Tiflis Konsoloslu una ( ehbenderli i) da verilmi ve talimatn yerine getirildi i
cevab yazlm tr.18
Artvin Batum gmenleri, Rusyaya yakn Erzurum, Van gibi do u
blgelerinde nadiren yerle tirilmi tir. Do u blgelerinde yerle tirilecek uygun
arazi bulunamamasndan ziyade bu gmenlerin Sivas, Amasya, Tokatn
batsnda iskn edilmeleri konusunda Rusyann Osmanl Devleti nezdinde
yapm oldu u giri imler etkili olmu tur.19

17
BOA, DH.MKT, 1331/84.
18
Muhacirin Komisyonu Ba kanl nn 13 A ustos 1887 (11 A ustos 1303) tarihinde Dahiliye
Nezaretini uyarmas ile Hariciye Nezaretine yazlan yazda; Muhacirin tarafndan Batumda
ke ide olunan bir telgrafname mealine nazaran bunlarn Batumdan hareket etmi veya etmek
zere bulunmu olduklar anla ilub Dersaadete gelmeleri ise caiz olamayaca ndan bu hale
mahal kalmamak zere muhacirin-i merkmenin muvafakatlar vechle Samsun iskelesine
ihralar in Batum ehbenderli ine tebli at-i seria icrs lzum gsterilmi i bu muhacirlerin
Samsuna vrdleride lcelel iskn Mamretl-aziz ve Sivas vilayetlerine sevk ve i ramlar
talimat bildirilmi ve verilen cevapta Batum ehbenderli gerekli tedbirleri ald bildirilmi tir.
BOA, DH.MKT, 1442/69.
19
Karpat, a.g.e., s.112.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

Karadeniz Blgesinde skn

Artvin ve Batum gmenleri Hopa, Arhavi ve di er takip eden
limanlardan vapurlarla stanbul veya iskn edilecekleri blgelere sevk
edilmi lerdir. Gmenler, Kara deniz sahili boyunca uygun yerlerde
yerle tirilmi lerdir.
Batum rksu gmenlerinden bir ksm hemen snra yakn Hopa ve
Pazar (Atina) kazalarnda iskn edilmi lerdir. rksu gmenlerinden 700
hanenin Trabzon vilayeti dhilinde isknna Mays 1879 tarihinde ba lanm tr.20
Ayn ylnda Trabzon ehir merkezine gelen g kafilesi, geici olarak Akaabat
nahiyesinin Suva (Akyaz) kyne yerle tirilmi ler ve daha sonra Orduya
gnderilmi lerdir.21
1 Temmuz 1886 tarihi itibaryla Ordu kazas dahilinde toplam1034
hanede 4254 nfus Batum rksu Grc gmeni iskn edilmi tir. Bunlardan
Ordu kazasnda 393 hanede 1575 nfus, Per embe nahiyesinde 224 hanede 932
nfus, Ulubey nahiyesinde 67 hanede 355 nfus, Habsamanada 119 hanede 517
nfus, Bolamanda 231 hanede 875 nfus iskn edilmi tir.22
Batum gmenlerinden 62 hane Giresunun Piraziz ilesinde Tepeveren
kynde iskn edilmi tir. Yeni kurulan bu kye devlet tarafndan cami yaplm ,
ancak bu cami frtnadan yklm tr. 1888 ylnda Tepeveren kyndeki
gmenler, camii yeniden in a edecek gleri olmad ndan devlet tarafndan
yeniden caminin in a edilmesini talep etmi lerdir.23 Bu kyn ad Tepe ky
olarak de i tirilmi tir.
Batumdan gelen bir gmen kafilesi geici olarak ayr ayr olarak
Pirazizin Cindi ve Elmal kylerine yerle tirilmi ve daha sonra Karaa a isimli
yere iskn edilmi lerdir. 1894 ylnda Karaa a ky kurulmu tur.24
Batum gmenlerinden 30 hanelik bir kafile, Pirazize gelerek
Armutukuru mevkisinde iskn edilmi ler ve gmenlere yeterli arazi tahsis
edilmi tir. 1907 ylnda Armutukuru yeni bir ky olarak te kil edilmi tir. Ancak
Armutukuru gmenlerinin nfus defterleri Pirazizin Buzat ky ile birlikte
tutulmakta oldu undan vergi ve askerlik i lerinde zahmet ektiklerinden
defterlerinin yeni kylerine evrilmesi iin 21 Ocak 1911 (8 Kanun-i sani 1326)

20
pek, Kafkaslardan Anadoluya Gler, s.111
21
Sleyman Erkan, Krm ve Kafkasya Gleri (1878-1908), Samsun, 1993, (Doktora Tezi), s.196.
22
Erkan, a.g.e., s.197.
23
BOA, DH.MKT, 1530/8.
24
BOA, DH.MKT, 116/9.

TAED 40, 2009, 317-340

tarihinde Trabzon Valili i vastasyla hkmete mracaat etmi lerdir. Dhiliye
Nezareti bu iste i uygun bulmu tur.25
Batum gmenlerinden bir kafile Samsunun Termede iskn edilmi tir.
Bu kafilenin akrabalarndan bir ksm Kr ehire iskn edilmi tir.26
Tokat vilayetinin zellikle Turhal ilesinde 93 Artvin ve Batum gmeni
oka iskn edilmi tir. Batum gmenlerinden bir kafile Turhaln
Dazmanederesi denilen yerinde 15 hanede 52 nfus iskn edilmi tir.
Gmenlerin evleri yaplm ve yeni bir ky kurularak Sultaniye ky ismi
verilmi tir. Bu kye Hamidiye isminin verilmesi talep edilmi ise de kye yakn
bir yerde Hamidiye adyla ba ka bir ky oldu undan Sultaniye ad verilmi tir.27
Hamidiye ky de gmenlerin yerle tirildi i bir yerdir.
Niksarn Hori kyne Batum gmeni iskn edilmi tir.28
Amasya Gm hacky kasabasnda Beylikayr blgesinde bo bulunan
arazi zerine Rumeli, Krm ve Batum gmenleri iskn edilmi tir. 1 Aralk 1891
(19 Te rin-i Sani 1307) tarihinde Beylikayr Gm hackyn mahallesi olarak
te kil edilmi tir. Gmenler iin evler hemen in a edilmi tir.29
1888 ylnda Artvin (Livane) gmenlerinden 13 hane Merzifon
kasabasnda iskn edi mi ve yerle tirildikleri yerde bir mahalle te kil edilerek
Hamidiye mahallesi ad verilmi tir. Di er yerlerde oldu u gibi burada da evleri
yaplm tr.30
1888 ylnda Batum gmenlerinde bir kafile Amasya Merzifonda
Miriayr denilen yerde yerle tirilmi ler, ancak daha sonra burasnn mera
oldu u gerekesi ile gmenler buradan karlmaya al lm tr. Gmenlerin
ikyeti zerine gerekli tahkikatn yaplmas iin 2 Ekim 1888 tarihinde Sivas
vilayetine talimat verilmi tir.31
Samsun Vezirkpr ilesi Yurtda kyne, bugn Artvin Borka
ilesine ba l Kaynarca (Devishel) kynden gen bir kafile Grc gmen
iskn edilmi tir. Yurtda kyne yerle en Tahir Efendinin bir karde i de
Sinopun Erfelek ilesinde yerle tirilmi tir. Bu ailenin nc karde i Kaynarca
kynde kalm tr.32

25
BOA, DH. D, 85/10.
26
BOA, DH.MKT, 1551/112.
27
BOA, .DH, 1323/1312.Z/8.
28
BOA, DH.MU , 11-2/22.
29
BOA, . D, 112/6710.
30
BOA, .DH, No.85102, 8 Haziran 1888 (27 Mays 1304).
31
BOA, DH.MKT, 1555/43.
32
Bu bilgiler Vezirkprnn Yurtda kyne yerle mi ailelerden elde eilmi tir.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

1886 ylnda Kastamonu Aknyeri kynde 40 hane Batum Grc

gmen iskn edilmi tir. ankrnn kazasnda iki ayr yere Batum Grc
gmeni iskn edilmi ve yeni kurulan kylere Hamidiye ve Osmaniye adlar
verilmi tir.33
Artvin gmenlerinden bir grup gn ilk yllarnda o tarihte Amasya
sanca na ba l olan orumun Mecitzne ba l eyhler kyne iskn
edilmi tir. 1898 ylnda gmenlerin yerle tirildi i araziye mtegallibe tarafndan
tecavz edilmeye ba lanm tr. Gmenlerin ikayeti zerine hkmet, bu
zorbalarn def edilmeleri iin gerekli tedbirleri alm tr.34
Batum gmelerinden 9 hanede 36 nfusluk bir grup orum sanca nn
Hseyinabad nahiyesi dhilinde iskn edilmi tir. 1 Ocak 1910 tarihinde
gmenlerin yerle tirildi i yerde ky te kil edilerek eski ad olan Be iktepe ismi
verilmi tir.35
stanbul Blgesinde skn
Gmenlerin byk bir ksm asl vatanlarndan koptuklarnda do rudan
stanbula ynelmi lerdir. Bu ynelmede kendi istekleri oldu u kadar devletin
gmenleri barndrmak ve iskn mahallerine merkezden sevk etmek iin
ynlendirilmesi de etken olmu tur. Gn ba lamas ile do rudan do ruya
stanbula gelmi olan Artvin Hopa Grc36 halkndan 38 hane37 1880 (H.1297)
tarihinde Padi ah ferman ile (b irde-i Seniyye) stanbulda o zaman Kartal
kazasna ba l olan Alem da nda Atik Valide Sultan vakflarndan olan korulu a
iskn edilmi lerdir. Bu iskn yapld srada koruluk, Evkf-i Hmyn
idaresinde idi. BU koruluktaki 4.400 dnm arazi, gmenler arasnda taksim
edilmi tir. Yeni kurulan kye Sultan II. Abdlhamitin adna izafeten Hamidiye
ad verilmi tir.38 Evlerini in a ederek yerle mi olan gmenler, arazilerini
artrmak iin orman kesmeye ba lam lar, ormanlarn harap olmasn nlemek
isteyen Hazine-i Hassa yetkilileri tarafndan oradan kaldrlarak Bursada uygun
bir araziye yerle tirilmek zere nakledilmeleri karala trlm ve padi ah iradesi
de karlm tr. Bu nakletmeyi kolayla trmak iin gmenlere Hazine-i
Hassadan 300 lira kadar bir akenin verilemesi de teklif edilmi tir. Gmenler,
iskn edildikleri yerde emek sarf ederek yerler am ve zerinde ziraat
yaptklarndan bahsederek ba ka bir yere nakledilmelerine raz olmam lardr.
Gmenler, vaktiyle hkmet tarafndan kendilerine verilmi olan 4.400 dnm

33
Erkan, a.g.e., s.216.
34
BOA, Y.EE, 134/36.
35
BOA, .DH,1478/1327. Z/20.
36
BOA, DH. D, 120/4, 27 A ustos 1911 (14 A ustos 1327).
37
BOA, Y.Mtv, 78/200.
38
BOA, DH.MKT, 191/44.

TAED 40, 2009, 317-340

arazinin kesin tahsisinin yaplmas ve am olduklar 3.000 dnm arazinin de
kendilerine verilmesi ile cami ve mektebin de Hazine-i Hassa tarafndan
yaplmas halinde tm ykmllklerini yerine getireceklerine sz vermi ler,
hatta bir a a dahi kesmeyeceklerine dair senet imzalam lardr. Bb-i lide
toplanan Meclis-i Mahsusta gmenlerin uygunsuzluktan vazgemedikleri ve
Bursaya gnderilmeleri hakknda ferman (irde-i seniyye) bulundu undan
zaptiye marifetiyle karlmalar Padi aha teklif edilmi tir. Sultan II.
Abdlhamid, muhacirlerden hi birinin ma dur olmasna raz olmad ndan
nakledilmelerine msaade etmemi tir. Ancak bu arada ormanlar korunmas iin
korulukta daimi bir karakol hane yaplmas hususunda 21 A ustos 1893 (9
A ustos 1309) tarihinde Padi ah tarafndan hususi bir irde karlm tr.39
Yaplan karakolda grev yapan jandarma ve daimi korucular vastasyla
gmenlerin orman kesmeleri nlenmi tir. Daha sonra gmenler, kom u
iftliklere zarar ve ziyan vermeye ba lam lardr. Bundan dolay 1911de yeni bir
ikyete konu olan gmenlerin yeniden nakledilmeleri gndeme gelmi se de
ma dur olacaklarndan vazgeilmi tir. Hkmet, 27 A ustos 1911 tarihinde ky
ikiye blerek iki ayr ky idaresi ile gmenleri kontrol etme yoluna gitmi tir.
ttihat ve Terakki Hkmeti, ky ikiye ayrrken II. Abdlhamide
husumetinden dolay kyn adn da de i tirerek kylere padi ah Sultan Re adn
ismine izafeten A a Re adiye ve Yukar Re adiye isimlerini vermi tir.40 Bu
kyler bugn mraniye ilesine ba l Re adiye Mahallesi ve caddesi olarak
isimlerini devam ettirmektedir.
stanbul ile kazasnn birok yerine ok miktarda Artvin ve Batum
gmeni yerle tirilmi tir. ile Avc korusunda meskn ve gayri meskn birok
yerde gmen yerle tirilmi tir. ile Avc korusuna Batum gmenlerinin ilk
hangi tarihte yerle tirildikleri bilgisine ula lamamakla birlikte daha sonra akraba
ve hem erilerini takiben buraya gmen gelmeye devam etmi ve burada iskn
edilmi lerdir. Son Batum gmenleri alk ve sefalet problemleri nedeniyle
belgelere yansm tr. 1887 ylnda gelen ikinci kafile Batum gmenleri 120
hane, 443 nfustur. Kervansaray imam imzas ile Dahiliye Nezaretine
gnderilen dilekede, bu gmenlerin fevkalade bir surette sefalet iinde ve
peri an olduklar ve mahalli hkmetin gerekli yardm yapmad belirtilerek
daha ncekilerine yapld gibi bunlara da yiyecek ve tohumluk yardmnn
yaplmas istenmi tir.41 Bunlara yetecek kadar yiyecek ve tohumluk yardmnn
yaplmas iin Sadaret makamndan gerekli izin istenmi tir.42 Avc koru olduka

39
BOA, . HUS, No: 15 / 1311.S./52.
40
BOA, DH. D, 120/4, 27 A ustos 1911 (14 A ustos 1327).
41
BOA, DH. MKT, 1459/12, 26 Ekim 1887 (14 Te rin-i evvel 1303).
42
BOA, DH. MKT, 1501/9.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

geni bir alan olup daha sonra bu blgede birka ky kurulmu tur. Avc korusu
blgesinde kurulan kylerde Batum gmenleri iskn edilmi lerdir. Bu arada
gmenlerin yerle tirildi i Avc koru adyla da bir ky kurulmu tur.
Avc korusunda gmen iskn edilen kylerden biri de zl kydr.
Bu kye yerle tirilen Batum gmenleri arasnda hastalk km tr. Sultan II.
Abdlhamide gmenlerin hastalk ve durumlar hakknda bilgi ula nca derhal
tedavi hizmetlerini Saraydan sa lam tr. Muhta olanlara da tlmak zere yz
lira, Sarayda grevli binba lardan smail Bey ile gndermi , ayrca tedavi iin
Saray eczanesinden ila ve gerekli tbb malzeme, Saray doktorlarndan bir
doktor, bir cerrah ile bir eczac gnderilmi tir. Saray doktorunun yerinde yapm
oldu u inceleme sonucunda verdi i rapora gre, hastalarn tedavisine itina
gsterilmi olmasna kar n, muhacirler evlerini henz in a etmekte
olduklarndan yiyecek olarak sadece msr ve bu daydan ba ka bir eyleri yoktur.
Gmenlerin kylerine yakn bir yere nakledilerek gerekli yiyecek yardmnn
yaplmas gereklidir. Padi ah, 22 Ekim 1888 (16 Safer 1306) tarihinde raporda
belirtilen ihtiya ve tedbirlerin alnmas iin hkmete emir (irde-i seniyye)
vermi tir.43 Dhiliye Nezareti, Saraydan resen verilen emir (irde-i hususiye)
zerine gerekli i lerin yaplmas ve masraflarn kar lanmas ynnde
ehremaneti ve Muhacirin Komisyonu Riyasetine talimat vermi tir.44
Batum gmenlerinden 15-20 hane kesin isknlarnn yaplncaya kadar
mahalli hkmet yetkilileri tarafndan geici olarak ilenin Korucu kynde
yerle tirilmi lerdir. Bu gmenler ayn kyde Erenler Mezarl ve Dani mend
mevkilerinde kyllerin tapulu arazilerini i gal etmi , arazi zerinde yeni evler
in a ederek yerle mi ve ziraat yapmaya ba lam lardr. Arazisi i gal
edilenlerden birisi askerlik grevini yapmakta olan Mustafa isimli bir gentir.
Askerden gelen Mustafa, gmenlerin arazilerinden karlmas iin hkmete
ikyette bulunmu tur. Hkmet, bu i galci gmenlerin tapulu arazilerden
karlmas ve ba ka bir yerde iskn edilmeleri kararn alm tr.45 Erenler
mezarl civarnda bir ky olu tu u anla lmaktadr. Bugn ile ilesine ba l
Erenler adyla bir ky mevcuttur.
Batum gmenlerinin iskn edildi i ilede ayn blgede birbirine yakn
Hamidiye, Safvetiye ve krezli adlaryla ky kurulmu tur. Bu kyler birbirine
yakn olup ayn yerden gelmi gmenlerin iskn edildi i kylerdir. Bu kyler
yeni kurulmu kyler oldu undan Mslman gmenlerin ibadet edecek camileri
yoktur. Bu kye mekteple birlikte bir cami yaplmas iin muhacir vekilleri

43
BOA, .DH, No: 86430.
44
BOA, DH.MKT, 1558/35, 25 Ekim 1888 (13 Te rin-i evvel 1304).
45
BOA, DH.MKT, 1566/77, 20 Kasm 1888 (16 Rebiylevvel 1306).

TAED 40, 2009, 317-340

Mehmed ve brahim imzalar ile Padi aha mracaat etmi lerdir. Padi ah II.
Abdlhamid, bu kylere mekteple birlikte bir adet cami yaplmas iin hkmete
emir vermi tir.46 Mekteple birlikte caminin yapm iin bu kyde iskn edilen
gmenlerin devlete verdikleri senelik 6.000 kuru r vergisinin iki senelik
muafiyeti, gmenlerin bedenen al malar ve devletin 5. 000 kuru ba lamas
ile tamamlanaca hesab karlm tr. Gmenlerin istekleri do rultusunda vergi
muafiyeti ve maliyenin istenilen mebla demesi iin Padi ah ferman (irde-i
seniyye) karlm tr.47
Ekim 1887 tarihinde Artvinden stanbula gelen 9 hane 43 nfus
Muhacirin Komisyonu tarafndan 28 Mays 1889 tarihinde ilede Avc korusu
civarnda Heciz kalas yaknnda iskn edilmi lerdir. Artvin gmenlerinin
yerle tirildi i bu yere Orhaniye ky ismi verilmi tir. Gmenler iskn
edildikleri yere gelip kalacaklar paskalarn (baraka) yaparak oturmaya
ba ladklarnda ziraat mevsimi sona ermi tir. Kendileri henz ziraat yapamayan
gmenler, ancak civar halkn yiyecek yardmlar ile hayatlarn srdrm lerdir.
K geldi inde ancak kendi ihtiyalarn kar layabilen yerli halk yardm
edememi tir. Dokuz hanenin reisleri, 4 Aralk 1889 (22 Te rin-i sn 1305)
tarihinde ia e yardm iin mahalli hkmete dileke vermi tir. Dilekeye parmak
basanlar; Heciz kalas yaknnda meskn Orhaniye karyesi muhacirlerinden
Yusuf bin Ahmed, Hasan bin Mehmed, Mehmed bin Ahmed, Feyzi bin Abdi,
Hasan bin Ali an, Mehmed bin Yusuf, Yusuf bin Hasan, Hasan bin Mustafa ve
Mustafa bin Alidir. Gmeler, yeni ziraat mevsimin rnlerinin alnabilece i
sre olan sekiz aylk, nfus ba na aylk bir kile (25 kilo) msr olup toplam 344
kile (8.600 kilo) msr istemi lerdir. 4 Mart 1890 (12 Recep 1307) tarihli Padi ah
ferman (irde-i seniyye) ile gmenlerin istedi i miktar msrn kendilerine satn
alnarak verilmesi hkmete emredilmi tir.48
stanbulda Rumelifeneri nahiyesine Batum gmeni iskn edilmi tir. Bu
gmenlerden erif ve Osmann ocuklarnda 1890 yl sonunda iek hastal
km tr. Tedavi edilmeleri iin Dahiliye Nezareti gerekli tedbirleri alm tr.49

Marmara Blgesinde skn

stanbula gelen gmenler ncelikle yakndan ba lamak zere daha ok
Marmara blgesinde iskn edilmi lerdir. Trkiyede gmen iskn edilen en
nemli yerlerden biri zmit blgesidir. ok sayda Artvin ve Batum gmeni
zmit ehir, kasaba ve kylerine yerle tirilmi tir. 93 Batum gmenlerinden

46
BOA, .DH, No: 96055, 21 Mays 1892 (12 evval 1308)
47
BOA, DH.MKT,54/22.
48
BOA, .DH, No:91704.
49
BOA, DH.MKT, 1476/80.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

zmit Kar yakada Akhisar isimli yerde yerle tirilmi , bu yeni kye Mamure ad
veri mi tir. Mamure kyne 1887 ylnda bir cami yaplm tr.50 zmit
Karamrsel kazasnda uygun olan arazi zerine Batum gmenleri yerle tirilmi
ve yeni kurulan bu kye Suludere ad verilmi tir. Suludere kynde de cami
olmad ndan 1889 ylnda cami yaplm tr.51 Yeni yerle im yerlerine cami
yapmnn devlet yaz malarna konu olmas, gmenlerin camileri in a edecek
maddi gc olmamasndan dolay devletten in aat masraflarndan bir ksmnn
kar lanmasn istemelerinden kaynaklanm tr. Cami yapm ile ilgili finansman
istekleri genellikle kabul edilmi tir. zmitte irin sulhiye kyne Batum
gmenleri iskn edilmi tir. Yerle tiklerinde evlerini in a eden gmenlerin
evleri Mart 1888 tarihinde yanm tr.52
Artvin ve Batum gmenlerinden Adapazar blgesine birok gmen
kafilesi yerle tirilmi tir. 1881 ylnda Batumdan gelen Grc muhacirler
Adapazar Karasu53 ilesinin A yunluk/A onlak adyla anlan mevkiinde iskn
edilmi lerdir. Bu yeni olu turulan mahalle bir saat mesafedeki Kaldrayak
kyne ba lanm tr. 29 A ustos 1889 tarihinde Padi ah iradesi ile mahalle
Kaldrayak kynden ayrlarak Abdurrahman Pa a ky adyla yeni bir ky
te kil edilmi tir.54
Batum gmenlerinden 110 hane Karasunun Hasanderesi ky ve
civarnda iskn edilmi tir. Bu gmenlerden 30 hane Hasanderesi ky iinde
ky halk ile kar k yerle mi olup kalan 80 hane, kyden ayr ve uzak bir
arazide yerle mi tir. Bu 80 hane daha sonra kendilerinin ayr bir ky olarak te kil
edilmelerini istemi lerdir. 2 Ocak 1889 (21 Kanun-i evvel 1304) tarihinde kan
Padi ah ferman ile ayr ky ve muhtarlk olarak te kil edilmi tir.55
1890 ylnda Sinop sanca Karasu nahiyesi Kuzuluk mevkiinde Batum
gmeni yerle tirilmi ve yeni kye Fahriye ad verilmi tir. Fahriye ky
sakinlerinin isknndan 15 yl gemesine ra men nfusa kaydedilmemi ler ve
erkekler askere alnmam lardr. zellikle askere gidememekten rahatsz olan
gmenler hkmete mracaat ederek nfusa yazlmay ve askere alnmay talep
etmi lerdir. 1904 ylnda Fahriye kynde bulunan Batum gmenleri 37 hane ve
77 erkek nfustan ibaretttir. 28 Mays 1904 (15 Mays 1320) tarihinde karlan
Padi ah ferman (irde-i seniyye) ile gmenlerin istekleri kabul edilmi tir.56

50
BOA, DH.MKT, 1395/36.
51
BOA, . DH, No. 88196.
52
BOA, DH.MKT, 1500/115.
53
O tarihte Kastamonu vilayeti Sinop sanca na ba l Karasu nahiyedir.
54
BOA, . D, 97/ 5771.
55
BOA, . D, 94/5583.
56
BOA, . DH, 1423/1322.R/9.

TAED 40, 2009, 317-340

 1879 ylnda Adapazar Karasunun Gll adl yerinde Batum Grc
gmenleri iskan edilmi ve yeni kurulan kye Gll ad verilmi tir. Gerze
nahiyesinde de bir kafile Grc gmen iskn edilmi ve burada kurulan kye
Numaniye ad verilmi tir.57
nebolu kazas Abana nahiyesinde Batum Grs gmen iskn edilmi ve
yeni kurulan kye Hamidiye ad verilmi tir.58
1903 ylnda Akyaznn Karaburak, Ahmedler, Gcek ve Bkdere
kylerine Batum gmenleri iskn edilmi tir.59
Dzce blgesinde Haraderesi isimli yerinde 28 hane Batum gmeni
yerle tirilmi tir.60 15 Nisan 1901 (2 Nisan 1317) tarihinde burada yeni ky te kil
edilmi ve Haradere ky ad verilmi tir.61
Batum gmenlerinden Biga (anakkale) sanca na ba l Ezine kazasna
gidip yerle enler olmu tur. lk gmen kafilelerinden olduklar anla lan Batum
gmenlerinden 51 hanelik bir kafile, 1879 ylnda Ezine kazas dhilinde
Pnarba ve Dervi pa a iftli inde yerle tirilmek istemi lerdir. Ancak bu arazi
hazineye ait bir arazi olmayp ahs elinde i letilen vakf arazi oldu undan
gmenlerin iskn iin gerekli izin verilmemi tir.62
Umumi g srasnda Biga kazasnn an nahiyesi ile Edremit (Balkesir)
kazas Avniye nahiyesi snrlar iinde Sazak blgesinde iskn edilen Batum
gmenleri, yerle tirildikleri arazinin ziraata elveri li olmad ndan muhta
durma d m ler ve Avniye nahiyesi snrlar iinde Derealan mevkisinin
kendilerine verilmesini talep etmi lerdir. Gmenlerin iste i hkmet tarafndan
uygun grlerek gere inin yaplmas iin 29 Nisan 1894 (17 Nisan 1310)
tarihinde Bursa vilayetine talimat verilmi tir.63
1883 ylnda 40 hane ve 20 hane olarak ayr iki kafile halinde gnderilen
Batum Grc gmenleri Yalovada yerle tirilmi tir.64 Batum gmenlerinden
Hoca Ahmed Efendi takmndan 40 hane Yalovann narck ilesinde Gzdede
ky yaknnda bulunan Tuz alan isimli araziye yerle tirilmi tir. 21 Temmuz
1888 tarihinde burada yeni ky kurularak Te vikiye ismi verilmi tir.65

57
Erkan, a.g.e., s.215.
58
Erkan, a.g.e., s.216.
59
BOA, A.MKT.MHM, 526/25.
60
Osmanl devrinde (1902) Dzce, Kastamonu vilayetine ba l bir kazadr.
61
BOA, .DH, 1382/1318.Z/25.
62
BOA, Y.A. HUS, 164/13.
63
BOA, DH.MKT, 230/72.
64
BOA,Y.PRK.KOM, 4/24,Yalova nahiyesi idare heyeti tarafndan gmenlerin iskn ve bo yerle
ilgili Karamrsel Kaymakaml na 14 Eyll 1883 (2 Eyll 1299) tarihinde verilen rapor.
65
BOA, .DH, No.85658.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

Osmanl devrinde g hareketi, Birinci Dnya Sava na kadar devam

etmi tir. 1914 ylnda Batumdan stanbula bir gmen kafilesi gelmi tir. 30
nfusluk Batum gmenleri, 17 Temmuz 1914 tarihinde Blbl vapuruyla
Yalovann narck ilesinde alca kynde iskn edilmek zere Koru ky
iskelesine karlm tr. Burada imdiye kadar kar la lmayan kt bir olay
meydana gelmi ve gmen kafilesi karaya kt srada Koru kynn Rum
halk topluca ta larla saldrm lardr. Saldr kar snda gmenler zorlukla geri
gemiye bindirilerek korunmu tur. Bu saldrya kar an Rumlar tutuklanarak
mahkemeye sevk edilmi tir.66 Bu Batum gmenlerinin bu civarda iskn edildi i
tahmin edilmektedir.
Bursaya ilk gmen kafileleri 1878 ylnda ula m tr. Gelen gmenlere
barnmalar iin acil olarak adrlar da tlm tr.67 Muhacirlerin isknlar, ia eleri
ve sair i lerine bakmak zere Bursa skn-i Muhacirin Memurlu u kurulmu tur.
1878 gmenler Bursaya gelmeye ba laynca bu greve brahim Nafik Efendi
tayin edilmi tir.68 30 Mart 1896 tarihinde bu greve Nazif Bey tayin edilmi tir.69
Bundan nce oldu u gibi bundan sonra daha dzenli olarak gmenlerin ia e ve
barnmalar temin edilmi , evleri in a edilmi ve i lerini kurup kendi geimlerini
temin edinceye kadar maddi yardm devlet tarafndan srdrlm tr.
Bursa blgesinde gmenler, devlet arazilerine, zel mlkiyetten
i lenmeyen araziler satn alnarak, i e yaramaz ormanlk alanlar gibi yerlere iskn
edilmi lerdir. Bazen de muhacirler kendileri bo bulduklar alanlara yerle mi ler,
mahalli idareciler bu yerlerden karmak istemi lerse de hkmet, buna msaade
etmeyerek bulunduklar yerlerde iskn edilmelerini sa lam tr.
Bursa vilayeti, Artvin ve Batum gmelerinin en ok yerle tirildi i blge
olmu tur. Bursada ehir merkezinde, merkez kaza, negl, Gemlik, Pazar ky,
Orhaneli (Atranos), Mustafa Kemal Pa a (Kismasti) ve sair kaza merkezleri ve
kylerinde Artvin ve Batum gmeni iskn edilmi tir.
1879 (H.1295) senesinde Batum gmenlerinden 60 hanelik bir gmen
kafilesi Bursa ehrine gelmi ve Yldrm Bayazt Camii civarnda bahe ve tarla
iinde bulunan hane ve evreleri, 12.500 kuru a satn alnarak gmenler
yerle tirilmi tir. Bu mebla ile gmenlerin aylk idareleri H.1296 senesi
muhacirin tahsisatndan mahsup edilmek zere Bursa vilayeti tarafndan
kar lanm tr. Batum gmelerinin burada iskn edilmeleri konusunda Padi ah

66
BOA, DH.EUM.5. b., 80/10.
67
BOA, DH. MKT, 1323/103.
68
BOA, Y.PRK.KOM, 3/30.
69
BOA, .DH, No.63559.

TAED 40, 2009, 317-340

izni (irade-i seniyye), bir mahzr ve mazerret olmas durumunda ba ka uygun
bir yere yerle tirilmeleri artyla km tr.70
125 nfus Batum gmeni, Bursann mahallelerinden Araba Yata
mahallesine yerle tirilmi tir. Bu gmenlere mahalli hkmet tarafndan 14 Arlk
1887 (2 Kanun-i evvel 1303) tarihinde yemeklik ve tohumluk yardm
yaplm tr.71
Bursa Yldrm mahallesinde Batum gmenleri iskn edilmi tir. 1885
ylndan bu mahallede 110 hanede 385 nfus Batum ve Rumeli gmeni
mevcuttur.72
Merkeze ba l Gzde, atal tepe ve Dere kazk kyleri ortasnda bulunan
bo araziye iki ky kurularak 80 hane Batum gmeni yerle tirilmi tir. Yeni
kurulan bu kylere Osmaniye ve Orhaniye isimleri verilmi tir. Osmaniyeye 50
hane ve Orhaniyeye 30 hane yerle tirilmi tir.73 Bu kyler civarnda da gmen
yerle tirilmi ve yeni kurulan kye evketiye ky ad verilmi tir.74
Derekazk ky yaknnda bo bulunan Gvuralan isimli yere 24 hane
Batum gmeni iskn edilmi tir. Yeni kye Sadbd ad verilmi tir. Kye
yerle tirilen gmenlerin ev in as ii 12 dnm, ziraat yapmalar iin 48 parada
260 dnm arazi, hayvanlarn otlatmak iin 7 dnm mera, 500 dnm baltalk
orman ve kyn ortasnda cami, mektep in a etmek ve ky meydan iin 2
dnm araz tahsis edilmi tir.75
1890 ylnda Uluda n (Ke i da ) Bursa tarafnda Elmaukuru ve
So ukpnar mahallerine Batum Grc gmeni yerle tirilmi tir.76 Yeni kurulan
bu kylerin birine Sleymaniye, di erine Cihangir ad verilmi ve imam ile
muhtarlar tayin edilmi tir.77
1892 ylnda Bursa merkez kazaya ba l Kavun deresinde Cevizlik adl
mahalde Batum gmenleri iskn edilmi ve yeni kurulan kye Sultaniye ad
verilmi tir.78
Bursa merkez kazada bo bulunan Kara slah adl yere 50 hane Batum
gmeni iskn edilmi tir. Yeni kurulan kye Kara slah ad verilmi tir.

70
BOA, . D, 63/ 3666, 5 Mart 1883 (21 ubat 1298).
71
BOA, DH.MKT, 1471/37.
72
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar- 1303, s.78.
73
BOA, DH.MKT, 1506/94, 1888(1305).
74
BOA, DH.MKT, 1546/54, 1888(1306).
75
BOA, DH.MKT, 281/65, 6 Kasm 1893 (25 Te rin-i evvel 1310).
76
BOA,HH.THR, 468/18.
77
BOA, . D, 6270; Erkan, a.g.e.,s.185.
78
BOA, . D, 6610; Erkan, a.g.e.,s.185.s

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

Gmenlere hane ba na ev yapmalar iin yakla k 600 metre kare (800 zira) ve
ziraat yapmalar iin 91 dnm arazi taksim edilmi tir.79
Bursa Cebel-i Atik nahiyesinde bulunan Kar slah mevkisinde
Arazderede 52 hanede 450 nfus Batum gmeni yerle tirilmi tir. Bu gmenler
1894 ylnda bulunduklar yerden karlmak istenmi lerdir. Gmenler, ma dur
olacaklarndan hkmete itiraz dilekesi vermi lerdir. 80
Bursa vilayetinde Bayazt ayr mevkiinde Batum gmenleri
yerle tirilmi tir. Gmenler, 1901 ylnda yoksul kalm lar ve hkmetten
tohumluk bu day yardm talep etmi lerdir. Gerekli bu day yardm harman
mevsimine kadar bor olarak verilmi tir.81
negl ve evresinde daha ok Batum ve Artvin gmenleri
yerle tirilmi tir. negl kazasnn meskn mahalle ve kylerinde gmen iskn
edildi i gibi o unlukla bo arazilere, hazine-i hassaya ait arazilere ve hatta
baltalk ormanlara yerle tirilerek yeni mahalle ve kyler kurulmu tur.
negl kazas Hamidiye mahallesinde 167 hanede 603 nfus Rumeli ve
Batum gmeni iskn edilmi tir.82
Batum gmenlerinden 88 hanede 325 nfusluk bir kafile neglde bo
araziye yerle tirilerek yeni bir ky kurularak Hayriye ky ad verilmi tir.83
Cami ve mektebi bulunmayan Hayriye kyne 1894 ylnda masraflar Hazine-i
hassa tarafndan kar lanarak cami ve mektep in a edilmi tir.84
neglde 40 hane Batum gmeni Padi ah emlaki olan G yol adl
yerde Padi ah izni ile iskn edilmi lerdir. 1901 ylnda bu gmenlerin
akrabalarndan otuz ksur hane gmen daha gelmi tir. Bu akraba gmenler,
emlk-i hmayun arazilerinden Yorlu pnar mevkiinde yerle tirilmi lerdir.85
Baz gmenler hkmet tarafndan iskn edilmek zere gnderildikleri
yere gitmeyerek hem erilerinin bulundu u negl evresinde ormanlk alanlara
yerle mi lerdir. Ahska ve Batum Grc gmenlerden 19 hane, Yakack adl
yerde yerle mi lerdir. Burada ormanlara ok fazla zarar verdiklerinden
karlmak istenmi ler, ancak bunu kabul etmemi lerdir. Bursa vilayeti, bunlarn
gvenlik kuvvetler zoruyla karlmalar iin 1894 ylndan stanbul

79
BOA, DH.MKT, 274/39.
80
BOA, .DH, 1344/1314. L/10, 1 Nisan 1897 (20 Mart 1313).
81
BOA, A.MKT.MHM, 515/25, 15 Ekim 1901 (2 Te rin-i evvel 1317).
82
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar-1303, s.84.
83
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar-1303, s.85
84
BOA, DH.MKT, 196/75.
85
BOA, A.MKT. MHM, 517/17

TAED 40, 2009, 317-340

Hkmetinden izin istemi tir.86 Akbetleri hakknda herhangi bir bilgiye
ula lamam tr. Ayn tarihte Yakackn yan sra Pazaralan, Tuzla ve Kozpnar
adl yerlere de Batum ve Ahska gmenleri yerle mi tir. Di er yerlerde de
orman alanlarn kran gmenler mahalli hkmetle problem ya am lardr.87
Eyll 1888 tarihinde Batum gmenlerinden bir kafile Bursa negl
kazasnda Uylakderesinde Padi ah emlakinden olan Hilmiye kyne
yerle tirilmi tir. Bu kye iskn edilenlerden dris Efendi ile aban A a, Giresun
Pirazizde iskn edilmi olan baba, anne ve karde lerinden olu an 3 hanede 16
nfusun Hilmiye kyne gelmesi ve emlk-i hmayuna yerle tirilmeleri
konusunda Hazine-i hassadan izin istemi lerdir. Bunlarn gelerek yerle melerine
6 Mart 1889 tarihinde izin verilmi tir.88 Haziran 1890 tarihinde Hilmiye
kyllerinin akrabasndan Osman Efendi ve lyas A a aileleri ile gelerek
kyllerin eski sakinlerinin de rzas do rultusunda yerle mek istemi ler, ky
ihtiyar heyetinin dilekesi ile birlikte Hazine-i hassa idaresine mracaat
etmi lerdir. Gerekli izin verilerek bu iki hane de Hilmiye kynde iskn
edilmi lerdir.89
Batum gmenlerinden 18 hanede 87 nfus neglde Kad kynde, 63
hane 234 nfus Hasan Pa a kynde, 41 hane 173 Murad Bey kynde nfus
iskn edilmi tir.90
neglde Hazine-i hassa arazisi zerine Batum muhaciri iskn edilmi ve
kurulan kye Padi ahn ismine izafeten Hamidiye ad verilmi tir. Bu kye daha
sonra da gmenlerin akrabalar gelerek bo bulunan arazilerde
yerle tirilmi lerdir.91
Bursann Gemlik kazasnn mahalle ve kylerinde ok sayda gmen ve
zellikle Batum gmeni iskn edilmi tir. Batum gmenlerinden Murat Bey
kabilesinden 200 hanede 1.000 kadar nfus, Gemlik kazasnda Sultaniye kyne
yerle tirilmi tir. Bu gmenler bir hayli yerler aarak her cins hububattan ziraat
yapm olmalarna ra men bir dane bile zahire alamam lardr. Bu yerin ziraata
elveri li olmad nn anla lmasyla Gemlik kaymakaml tarafndan gmenler
civar kylere taksim edilerek yerle tirilmi ler, ancak 1881 ylndaki
ziraatlarndan da rn alamam olduklarndan a bi ila kalm lar, Gemlik
kaymakaml , gmenlere yetecek kadar zahire yardm yaplmas iin Bursa
vilayetine mracaat edilmi se de ciddiye alnp yardm yaplmam tr. A,

86
BOA, DH.MKT, 232/53.
87
BOA, YA.Res,72/26; Erkan, a.g.e., s.186.
88
BOA,HH.THR, 468/13, 1889(1306).
89
BOA,HH.THR, 468/26.
90
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar-1303, s.84-85.
91
BOA,HH.THR, 468/25.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

peri an ve aresiz bir vaziyette kalan gmenler temsilcileri vastasyla, Rusya

Bykelili ine mracaat edip geri asl vatanlarna dnmek istediklerini
bildirerek yardm edilmesini istemi lerdir. Rusya Bykelili i, vaatler yaparak
gmenleri gei tirmi tir. Konu stanbul hkmetine intikal edince Bursa vilayeti
skn Memuru tahkikat iin blgeye gnderilmi ve derhal gmenlerin zaruri
ihtiyalarn kar layacak kadar zahire temin edilerek da tlm tr. Gmenlere
de gerekli nasihatler yaplarak geri gmekten vazgemeleri sa lanm tr.92
Gemlikin Selimiye kynde 73 hanede 290 nfus Batum gmeni
iskn edilmi tir.93 Ancak gmenlerden 30 hanesinin yerle tirildi i yer yksek
oldu undan geimlerini sa layamam lardr. Gmenlerin durumunu dzeltmek
isteyen Mabeyn katiplerinden Emin bey, ky yaknnda ve ziraata elveri li
iftli ini vermi tir. Emin bey, bu iftlik zerinde kurulan kye mekteple birlikte
bir cami in a etmeyi de taahht etmi tir. Yeni kye Hayriye ad verilmi tir.94
Batum gmenlerinden 95 hanede 330 nfusluk bir kafile Gemlik
kazasnda uygun bo araziye iskn edilmi ve yeni kye Hamidiye ad
verilmi tir.95 Bu kye yaplacak caminin masraflarnn devlet tarafndan
kar lanmas iin 30 Aralk 1886 (18 Kanun-i evvel 1302) tarihinde Padi ah izni
km tr.96
Gemlikin Adliye kynde 50 hanede 175 nfus, Feyziye kynde 105
hanede 335 nfus, kriye kynde 81 hanede 253 nfus, Haydariye kynde 59
hanede 225 nfus, hsaniye kynde 25 hanede 233 nfus, Te vikiye kynde 32
hanede 230 nfus, Aldere kynde 19 hanede 71 nfus, Pirgece kynde 9
hanede 29 nfus, So anayr kynde 12 hanede 43 nfus ve kaza dhilinde
mahalle ve kylere mteferrik olarak 643 hanede 2.390 nfus Batum gmeni
iskn edilmi tir.97
Bursa vilayeti Pazarky kazasnn Hamzaali blgesinde Batum
gmenleri yerle tirilmi ve burada kurulan kye eski ad olan Hamzaali ismi
verilmi tir.98

92
BOA, Y.PRK.KOM.3/30, Hdavendigar vilayeti muhacirin memuru brahim Nafikin 28 Kasm
1881 (16 Te rin-i sni 1297) tarihli raporu; BOA, Y.PRK.KOM.3/36, ayn memurun 24 Aralk
1297 (12 Kanun-i evvel 1297) tarihli raporu.
93
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar-1303, s.82.
94
BOA, .DH, 1316/1312 Ra./42, 25 Eyll 1894 (13 Eyll 1310); DH.MKT, 187/2.
95
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar-1303, s.83
96
BOA, .DH, No. 80084.
97
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar-1303, s.82-83.
97
BOA, Y.PRK.AZJ, 9/21.
98
BOA, .DH, 1354/1315. Z/33, 21 Mays 1898 (9 Mays 1314).

TAED 40, 2009, 317-340

 Bursa vilayeti Yeni ehir kazas znik (nahiyesi)de Elma ukuru
blgesinde 24 hanede 71 nfus Batum gmeni iskn edilmi tir. Ev ve di er
yapacaklar binalar iin yer verildikten sonra nfus ba na onar dnm tarm
arazisi da tlm tr. 14 Kasm 1888 tarihinde yeni kurulan kye Sultaniye ad
verilmi tir.99
Bursa vilayeti Orhaneli (Atranos) kazasnn anak adl blgesinde 12
hanede 46 nfus Batum gmeni yerle tirilmi ve yeni kurulan yerle im yerine
Osmaniye ky ismi verilmi tir.100
Mustafa Kemal Pa a (Kirmasti) kazasnn Karapnar kyne 92 hanede
337 nfus Batum gmeni iskn edilmi tir.101

Ege Blgesinde skn

Balkesir (Karesi) vilayetinin birok yerine Batum gmeni yerle tirildi i
grlmektedir. 1880 ylnda Karesi vilayetinin Manyas nahiyesinin Sultaniye,
Do aky, Kalfa, Maya kyleri ve Gnen nahiyesinin Ayvack, iftlik alan, E ki
dere, Balc, Dzman, Baba yaka kylerine Batum gmenleri iskn edilmi tir. 102
Di er blgelerdeki gmelere mahalli mal sand ndan uygun miktarda
kar lksz yardm yapld ve 4-5 sene tm vergilerden muaf tutuldu u halde103
Balkesir blgesindeki gmenlere yaplan yardmlar ertesi yl geri talep edilmi
ve msr ve bu daydan r vergisi alnm tr. Bu kyler gmenleri, temsilcileri
vastasyla 13 ubat 1884 (15 Rebiylahir 1301) tarihinde hkmete mracaat
ederek di er blgelerdeki gmenlere yaplan uygulamann kendilerine de tatbik
edilmesini istemi lerdir.104
1887 ylnda stanbuldan Karesi vilayetine 38 hane Batum gmeni
iskn iin gnderilmi tir. Bu gmenlerin 9 hanesi iskn edilmi ve di erleri
Ekim 1887 tarihine gelindi inde henz yerle tirilmemi lerdir.105
Aydn vilayeti Seferihisar kazasnda kprler aml adl yerde
Batum gmenleri yerle tirilmi ve burada yeni bir ky te kil edilmi tir. Bu kye
hsaniye ismi verilmi tir. Gmenlerin evleri devlet tarafndan in a edilmi tir.106

99
BOA, . D, 93/5556, 14 Kasm 1888 (2 Te rin-i sni 1304).
100
BOA, .DH, 1322/1312. Z/19, 10 Mays 1895 (28 Nisan 1311).
101
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar-1303, s. 81.
102
BOA, Y.PRK.AZJ, 9/21.
103
BOA, .MV., No.9218, 22 Muharrem 1269 (05 Kasm 1852).
104
BOA, Y.PRK.AZJ, 9/21.
105
BOA, DH.MKT, 1458/73.
106
BOA, . D,65/3795, 10 A ustos 1883 (29 Temmuz 1299).

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

Afyonkarahisarn Ba e me kynde 12 hanede 55 nfus Batum

gmeni iskn edilmi tir.107

Di er Blgelerde skn
Konya vilayeti Ak ehir kazasnn Arabac divan kyne Batum
gmenlerinden bir kafile iskn edilmi tir. Bu kye yerle tirilen gmenlerden
vergi istenilmesi zerine 11 Eyll 1888 (30 A ustos 1304) tarihinde hkmete
ba vurmu lardr.108
Konyann umra demiryolu istasyonu civarnda Knk isimli yerde
Batum gmenlerinden 26 hane iskn edilmi tir. Gmenlere hatra olmas iin 2
Ekim 1911 (19 Eyll 1327) tarihinde bu yere Batum ky ismi verilmi tir.109
Diyarbakr Erganide Kars ve av at gmenleri iskn edilmi , daha
sonra 1883 ylnda ikinci bir kafile daha Erganide iskn edilmi tir. Bu iki
kafileye da tlan razi elit olmad ndan niza konusu olmu tur.110
Batum gmenleri iskn iin Adanaya gnderilmi tir. Aradan zaman
gemesine ra men kesin yerle tirilmeleri yaplmad ndan gmenler, 11 Mays
1893 (29 Nisan 1309) tarihinde Sadrazaml a mracaat etmi lerdir. Bu
ikyetlerinde Adanada bo devlet arazisi bulunan Handere blgesinde iskn
edilmeleri talebinde bulunmu lardr.111
Artvin gmenlerinden 26 hanelik bir kafile iskn iin Malatya112
Do an ehir ilesi Srg nahiyesinde yerle tirilmi lerdir. Yeni te kil edilen kye,
Padi ah Mehmed Re adn adna izafeten Re adiye ky isminin verilmesi 13
Kasm 1910 tarihinde Padi ah tarafndan uygun bulunmu tur.113

Sonu
18771878 Osmanl Rus Sava nda Rus saldrlarna kar vatanlarn
sonuna kadar savunarak i gali kahramanca durduran Artvin ve Batum halk,
sava n sonunda hak etmedikleri bir sonuca katlanmak zorunda kalm tr.
Do uda Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnn, sava tazminat olarak Rusyaya
verilmesi ile Artvin ve Batum ehir ve kyleri i gale u ram tr. Artvin ve
Batumun Rusyaya verilmesi ile oluk ocuk yediden yetmi e on binlerce halk,

107
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar-1303, s. 86.
108
BOA, DH.MKT, 1542/90.
109
BOA, .DH,1489/1329. L/5.
110
Erkan, a.g.e., s.196.s.213.
111
BOA, DH.MKT,38/44.
112
Malatya, Mamretlaziz vilayetine ba l kazadr.
113
BOA, .DH,1484/1328.Za/17.

TAED 40, 2009, 317-340

anavatan saydklar Osmanl topraklarna do ru yollara dklm tr. Osmanl
Devleti, Trk Mslman halkn anavatana gn te vik etmi , gmenlere g
srasnda nakil, ia e ve barnma yardmlar yapm tr. Gmenlerin iskn devlet
meselesi olarak ele alnm , hem hkmet hem de Saray seferber olmu tur.
Hazine- hassaya ait araziler gmelerin iskn edilmesi iin tahsis edilmi tir.
O gnn artlarnda g ba l ba na byk bir eziyet idi. Gmenleri
yollarda alk sefalet, hastalk ve dolaysyla lm beklemekteydi. Bula c
hastalklar gmenler arasnda kol gezmekte oldu undan, gmenler, gittikleri
yerlerde de hastalk yaym lardr. Baz iskn yerlerinin ziraata elveri li
olmamasnda dolay bir ksm gmen kafileleri a ve sefil kalarak peri an
olmu lardr.
Artvin ve Batum gmenleri, Trabzonda itibaren Anadolunun hemen
her blgesinde ve stanbulda uygun yerlerde iskn edilmi lerdir. Gmenlerin
yerle tirildi i yerlerin tamamn tespit etmek imknszdr. nk isknlarn
tamam resmi yaz malara yansmam tr. Artvin ve Batum gmenleri,
Trkiyenin hemen her yerine da lm durumdadrlar.
al kan ve azimli Artvin ve Batum halk, yerle tirildikleri yerlerde
kendilerine tahsis edilen arazilere ilave olarak orman ve meralardan tarm alanlar
aarak Anadolunun ekilebilir alanlarnn geli mesine nemli katk
sa lam lardr. Bylece Anadoluda tarmsal retimin artmasnda etken
olmu lardr. Nadiren yerle tirildikleri ehirlerde de orta snf i gcne
katlm lardr.
1885-1912 yllar arasnda Osmanl devletinde genelde retim, zellikle
tarmsal retim artm tr. Fiyatlar sabit kalm , altn rezervleri o alm ve
yatrm artm tr. Ayrca giri imci bir orta snf olu mu tur. 1880 ylnda
stanbulda kurulmu olan Ticaret Odasnn kaytlarnda bu ehirde oldu u kadar
lkenin di er yerlerinde de Trk Mslman giri imci bir toplulu un ortaya
kt ve 1880den 1890a kadar saylarnn giderek artt ve zenginle ti i
grlm tr. Bu i adamlarnn bir blm gmenlerden olu mu tur. stanbul ve
di er ehirlerdeki kentsel geli im de byk lde do rudan Trk gmenlerin
aknna ba lyd. Gmenlerden varlkl olanlar, o zamana kadar
Gayrimslimlerin istihdam edildi i Osmanl brokrasinin st kademelerini
doldurmaya ba larken, daha yoksul olanlar ehir ve kylerde retimin alt
katmanlarnda yerlerini alm lardr.114

114
Karpat, a.g.e., s.120.

TAED 40, 2009, 317-340

 ! " #! $ "% &

KAYNAKA:
BOA (Ba bakanlk Osmanl Ar ivi), Y.EE, No: 44/124.
BOA, DH.MKT, 1459/12; 1501/9; 1323/103; 116/9; 1331/84; 1377/10;
1377/10; 1395/36, 1442/69; 1442/69; 1458/73; 1471/37; 1476/80; 1500/115;
1506/94; 1530/8; 1542/90; 1546/54; 1551/112; 1555/43; 1558/35; 1566/77;
191/44; 196/75; 230/72; 232/53; 274/39; 281/65; 38/44; 54/22; 187/2.
BOA, A.MKT. MHM, 517/17; 515/25;526/25.
BOA, DH.EUM.5. b., 80/10.
BOA, DH. D, 120/4; 120/4; 85/10.
BOA, DH.MU , 11-2/22.
BOA, DH.SYS, 4/1.
BOA, . DH, 1423/1322.R/9; 1316/1312 Ra./42; 1322/1312. Z/19;
1323/1312.Z/8; 1344/1314. L/10; 1354/1315. Z/33; 1382/1318.Z/2; 1478/1327.
Z/20; 1484/1328.Za/17; 1489/1329. L/5.
BOA, . DH, No. 88196; 80084; 63559; 85102; 85658; 68035; 86430; 96055;
91704
BOA, . HUS, No: 15 / 1311.S./52.
BOA, . D, 63/ 3666; 112/6710; 93/5556; 94/5583; 97/ 5771; 65/3795; 6270;
6610.
BOA, .MV., No.9218).
BOA, Y.A. HUS, 164/13.
BOA, Y.EE, 134/36.
BOA, Y.Mtv, 78/200.
BOA, Y.PRK.AZJ, 9/21; 9/21; 9/21; 9/21; 3/30.
BOA, Y.PRK.KOM.3/30; 3/36; 4/24.
BOA, YA.Res,72/26.
BOA, HH.THR, 468/13; 468/18; 468/25; 468/26.
ERKAN, Sleyman, Krm ve Kafkasya Gleri (1878-1908), Trabzon, 1996.
PEK, Nedim, Kafkaslardan Anadoluya Gler (18771900), On Dokuz
Mays niversitesi E itim Fakltesi Dergisi, Say:6, Samsun, 1991, s.110
111.
PEK, Nedim, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Ankara, 1994.
KARPAT, Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914), stanbul, 2003.
Mahmud Celaleddin Pa a, Mirt-i Hakikt, 1-2-3, (Hazrlayan: smet Miro lu),
stanbul, 1983.
Muvahhid Zeki, Artvin Vilyeti Hakknda Malumat-i Umumiye, 1927.
Salname-i Vilyet-i Hdavendigar- 1303.
Sultan Abdlhamit, Siyasi Hatratm, stanbul, 1984, Dergah Yaynlar.

TAED 40, 2009, 317-340