X

ARBA YAYINLARI :73

Tarih/An Dizisi :28

BOZKURT
KEMAL ATATRK'N
Birinci Bask: stanbul, Austos, 1996
Altnc Bask: stanbul, Mays 1998
YAAMI

H.C. ARMSTRONG
Ayyldz Matbaaclk Ltd. ti. (0212) 482 15 06
Emil Lengyel'in Sunuu ile

ev. Gl AALI GVEN

ISBN 975-391-034-7 .
ARBA Aratrma Basm Yay. Tic. Mhrdar Cad. Akmar
Pasaj No: 70/29 B Kadky-stanbul Tel: (0216) 349 23 28
 TURKEY adl kitabn yazar olan Emil Lengyel, en yenisi
THE CHANGING MIDDLE EAST (Deien Ortadou) olmak
zere Ortadou hakknda pek ok yapta imzasn atmtr. Uzun tan kanmayan, ancak, isimlerini veremeyeceim
yllar "The New York Times" gazetesinde muhabirlik yapmtr.
u anda (1961) Fairlaigh Dickinson niversitesi Tarih
krssnde retim yesidir.
Burada kiisel bilgilerini hizmetime sunmak-
kadar ok saydaki dostlarma ve tandklarma ol-
duu kadar;
The Times
The Royal Institute of International Affairs
(Kraliyet Uluslararas likiler Enstits)
The Oriental School of Languages (Dou
Dilleri Okulu)
The Royal Central Asian Society (Kraliyet Or-
ta Asya Cemiyeti)'ne
verdikleri ok saydaki malzeme ve
gsterdikleri sonsuz iyi niyetten tr
teekkr borluyum.
H. C. A.
 Bu kitabn evirisi 3. Binyl'n afanda, Bilgiye Erime
Hakk ve zgrlne adanmtr.

YAZARIN NOTU

Bana BOZKURT'ta yer alan diyaloglarn gerek mi, yoksa Sarn bir kurda benziyordu.
hayal rn m olduu sorusu defalarca soruldu. Ve mavi gzleri akmak akmakt.
BOZKURT'taki tm alntlar ve diyaloglarn -kantlarn ok Yrd uurumun bana kadar,
kesin olmad ve fazla nem tamayan iki istisna dnda- her bi-
ri ya Mustafa Kemal'in kendi ifadesinden ya da doruluk ve eildi, durdu.
deerlerinin titizlikle snanp dikkatle tartld belgesel ya da Braksalar
szel kaynaklardan elde edilmitir.
ince, uzun bacaklarnn stnde yaylanarak
Doaldr ki, tm evirilerde olduu gibi, szcklerin sei-
minde bir para serbestiye bavurulmas olaan saylmaldr. ve karanlkta akan bir yldz gibi kayarak *
Kocatepe'den Afyon Ovas'na atlayacakt.
*

VI
Nazm Hikmet
Kurtulu Sava Destan'ndan.

EVRENN NSZ

Bozkurt, daha Mustafa Kemal'in salnda yaynlanan ilk

Atatrk biyografisidir. 1932'de yaynlandnda btn dnyada
olduu gibi Trkiye'de de byk yanklar uyandrm, smet
nn bakanlndaki bakanlar kurulu kararyla yurda girii
yasaklanmt. Menderes hkmeti dneminde Atatrk Aleyhine
lenen Sular Hakknda Kanun'un karlmasndan sonra (1951)

Vll
bu yasak adeta katmerlendi. Bu yzden olsa gerek, aradan geen herhangi mhim bir hadise zuhur etti mi, onun ikisini de,
bunca zamana karn Trkeye evrilmesi mmkn olmad. elencesini de bir tarafa brakp penesini hadiselerin zerine
atarak arslan gibi kkrediini de belirtip yazmay ihmal
Btn bunlar kitabn ilgi oda olmasn nleyemedi; etmiyordu. Atatrk kitab sonuna kadar dinledikten sonra;
ngilizce bilip de bir ekilde Bozkurt'a ulamay baaranlar kitab
okudular. Aralarndan bazlar Atatrk aleyhinde kulaktan kulaa 'Bunun ithalini menetmekle hkmet hataya dm.
yaygnlatrmaya altklar propagandalarna onu basamak Adamcaz yaptmz sefahati eksik yazm, bu eksiklerini ben
yaptlar. Bylece geen yllar iinde kitabn evresindeki sr ikmal edeyim de kitaba msaade edilsin ve memlekette okunsun!'
halesi geniledi, geniledi ve bugnk boyutlarna vard. diye latife etmilerdi." (2)
eviri faaliyetini bir sanat olmaktan te, bir misyon olarak
deerlendirdiimden, Trkiye'nin hl ilgi oda olmay Yalnzca bu szler bile Bozkurt'un evirisini hakl klmaya
srdren lmsz lideri hakkndaki bir biyografinin, toplumun yeter. Dahas, Mustafa Kemal'in szn tutup, kitaba ilikin kimi
yalnzca ayrcalkl kesimine zg bir oyuncak gibi kalmasnn dzeltmeleri yapt ve bunlarn Necmeddin Sadak'n
hakszlk olaca inancndaydm. Kimi zaman son derece kaleminden Akam gazetesinde yaynland (3) gznne
tarafgir, znel deerlendirmeleri barndrsa da, Bozkurt'un alndnda, bu "ltife"nin adeta "vasiyet" e dnt
evresindeki gizem emberinin krlmasnn Mustafa Kemal sylenebilir. -Elinizdeki kitabn sonunda bu dzeltmeleri
imgesine hibir ekilde zarar vermeyecei gibi, yazarn da teslim bulacaksnz- (4)
ettii yeteneklerini bir kez daha sergileyeceine inanyordum.
Son yllarda toplumsal dnm eksenin laiklik/eriatlk
Bu kitab yaynlamak konusunda bizi tevik eden bir baka atmasnda odaklanmas, Milli Mcadele gnlerinin ve
etken, Kl Ali'nin anlarnda Mustafa Kemal'in de bu kitabn Atatrk'n yeni bir gzle deerlendirilmesi modasn da balatt.
yaynlanmasnda bir saknca grmediine ilikin u paragraf znde olumlu bir gelimeydi bu. Ancak, sz konusu atmann
oldu: aktrlerinden kimi evreler, 12 Eyll dneminde doruuna
ulam ii bo "Atatrklk" kampanyas sonucu oluan
toplumsal bezginliin besledii unutkanlktan yararlanmaya
"Armstrong ismindeki mehur bir Trk dmannn yazd giritiler.
kitapta, Atatrk'n aleyhinde baz ksmlar vard ve bunun iin de
hkmet tarafndan memlekete sokulmas menedilmiti. te, kitab yaynlama kararmzdaki bir baka etken de,
Mustafa Kemal Atatrk'n, szleri zdeyileip kitaplara yazlan,
Atatrk merak etti. Kitab getirtti. Bir gece sofrada ge vakte heykelleri okul bahelerini, fotoraflar resmi dairelerin
kadar tercme ettirerek okuttu, dinledi. duvarlarn ssleyen siyasal bir kiilik olmaktan te, etten
Armstrong, Atatrk'n herkese malm olan ikisinden kemikten yaplm, zaaflar ve hatalar da olan bir insan olduunu
bahsediyor ve bunlara garazkrne mtalalarn da ilave anmsatmak. Dokunakl atlarla ocuk beyinlerine kaznmaya
ediyordu. Fakat bunlar sayp dkerken de, memleketin herhangi allan sahte Atatrk sevgisinin yerini, inanlmaz azmi ve
bir felketi veyahut memleketini ve milletini alkadar edecek tartlmaz cesaretiyle lkesini iine dt felketten

VIII IX
kurtarmay baarm, gnahlar ve sevaplaryla canl, gerek bir
Mustafa Kemal Atatrk'e duyulan aklc bir sevginin almas,
ancak bu ekilde mmkn olabilir. Bozkurt'un bu noktada ilevsel
olaca, yani lmnden bu yana ii boaltlan Atatrk imajnn
ete kemie brnmesini salayarak, Trkiye'nin nemli
dinamiklerinden birini oluturan Kemalizm'i tazeleyecei
inancndaym.
Tam da bu nedenlerden dolay aslnda Bozkurt'un eksiksiz
yaynlanmasndan yana olmakla birlikte, yazarn Atatrk'n ok
zel yaamna ilikin, kantlanmas olanaksz kimi iddialarna yer
verilmesinin, kitab evirmekteki amacma ters decei kansna
vardmdan, yaynevinin bunlarn karlmas ynndeki yeni topraklar aramak zere yollara dtler. Bunlarn arasnda, san-
kararn onayladm. Nitekim, Bozkurt'un yaynland gnlerde
Sunday Times, "Mr. Armstrong sanki elinde portatif bir mikrofon
olduu halde, Mustafa Kemal Paa'y otel odalarnda takip etmi,
hususi mklemelerini bile dinlemitir. Bu kitap mverrihler iin
mehaz diye kullanlamaz" diye eletiriyordu. (5) Eksiklii pek bir
boluk yaratmasa da, karlarak yerleri bo braklan kelimeler -
toplam bir paragraf bulmamakla birlikte- iin okuyucudan
anlay bekliyorum.
1 - Kitabn imdiye kadar yalnzca te birinin, kimi blmleri
de
atlanarak yaplan bir evirisi yaynlanm durumdadr. Bkz. Bozkurt,
ev. Peyami Safa. stanbul, 1955.
2 - Kl Ali, Atatrk'n Hususiyetleri. stanbul, 1955.
3-Akam, 7 Aralk 1932.
4 - Armstrong'dan Bozkurt, Mustafa Kemal ve iftiralara Cevap,
der. Sadi Borak. stanbul, 1955.
5 -a.g.e., s. 15.
X
GR
sa'dan sonra on nc yzylda Byk Kuraklk meydana gel-
di. in Seddi'nden Orta Asya'ya kadar btn topraklar susuzluktan
atlamayp kavruldu ve bu topraklarda yaayan kabileler srleri iin
caklarnn zerinde bir Bozkurt ba olan, Sleyman ah nderliin-
deki Osmanl Trkleri de vard.
Geni Mool suratlarndaki ekik gzleri ve hayvanca gleriy-
le, bu Osmanl Trkleri zalim ve ilkeldiler. En azndan vahi Orta Asya
topraklarnn usuz bucaksz steplerinde avlanan bozkurtlar kadar
acmasz ve gaddardlar. Gene de, gebe yaamlarnn sunduu
tehlikeler ve risklere kar, nderlerine kaytsz artsz boyun eecek
kadar disiplinliydiler.
Yzyllar boyu Gobi l'ne dein tm Sungaria (Cungarya,
Zhungaerpendi: Bugnk Sincan zerk Blgesi) ovalarnda karakl
adrlarn kurdular. Su ve otlaklarn ktlnn dayatmasyle, Sley-
man ah halkn batya g ettirdi. G halindeki Tatar kabilelerinin
kuzeyden bastrmas sonucu gneye yneldi ve Ermenistan zerin-
den Kk Asya'ya gelerek ada Tarih'in kapsamna girdi.
Sleyman ld ve yerine Erturul hkmdar oldu ve onun ard-
ndan Emir Osman ve Sultan Orhan geldi ve bundan sonra babadan
oula on sultan kua birbirini izledi. Hemen hepsi gaddar ve kindar,
ou da adaletsiz ve vahi olan bu sultanlar hkmdardlar; halkn
nderleri ve serdarlarydlar.
nlerinde can ekimekte olan imparatorluklar buldular: Yoz-
lam Seluklu mparatorluu, Badad ve Halifelerin ypranm
Arap mparatorluu ile khnemi Bizans. Bu imparatorluklar param-
XI
para edip fethettiler. talep etmekteydi.
Sleyman ah'n lmnden sonraki yzyl iinde, onun Birer akbaba kadar agzl olan Hristiyan Gler, byk bir
onuncu halefi olan Kanuni Sultan Sleyman, Adriyatik kylarndaki itahla imparatorluun sonunu gzlemekteydiler. Birbirlerinden e-
Arnavutluk'tan ran mparatorluu snrlarna ve Msr'dan Kafkas- kinerek de olsa, tohumlarn ektikleri akla ziyan Dnya Sava felaketi
ya'ya dek uzanan koskoca bir imparatorluu adalet ve dirayetle ncesinde, her birinin haset dolu gzleri, dierlerinin zerindeydi.
ynetmeye balamt bile. Macaristan ve Krm O'na bal prenslik- Bu glerden hibiri lkeyi igale cesaret edemedi. Kzl Sultan
lerdi. Avrupa hkmdarlar getirdikleri deerli armaanlarla huzuru- Abdlhamit Boazii'ndeki sarayndan kurnazca bir ulusu dierine
na karak, aralarndaki anlamazlklar konusunda Onun hakem- kar kullanrken, can ekimekte olan Osmanl mparatorluu da
liine bavuruyorlard. Ordular Dou'ya giden yol zerinde yer- yaamn bylece srdrmekteydi.
lemiti. Filosu tm Akdeniz'e egemendi. Kuzey Afrika 1877 'de btn bunlara bir son vermek kararna varan Rusya, sa-
hkmranln tanmt. stanbul Onundu. Btn bunlardan sonra va ilan etti ve stanbul'un onbe kilometre yaknna dek ilerledi.
dnya egemenliini elde etmek iin urat. 15 80'de Viyana kaplar- Disraeli'nin bakanlndaki Berlin Kongresi'nde tm Avrupa,
na dayand ve Hristiyan alemini kskvrak yakalamaya alt. Rusya'dan geri ekilmesini talep etti: Osmanl mparatorluunun
Baaramad ve lmnden sonra yozlama balad. Halefi Ayya toprak btnl korunmalyd.
(ikinci) Selim'di. Selim'in bir Ermeni uan pii olduu ve saltanat Drt yl sonra Ege Denizi'nin kuzeyindeki Selanik kentinde bir
kannn onunla deitii sylenir. Bir istisna dnda, ondan sonra ge- Trk olan Ali Rza ve kars Zbeyde'nin Mustafa adn koyduklar
len yirmi yedi padiahn her biri bir ncekinden daha da dejenere oullan dnyaya geldi.
idi. Ynetimi saray haremi, i olanlar ve hadm aalar ele geirdi.
yi bir nderden yoksun kalan Trkler, tm insanlkla ayn sraya gir-
di. Yaplarndaki elik doku yok olmutu. Enerjilerinden ve canll-
klarndan eser kalmamt. Soy ve ahlak asndan rmlerdi.
Egemenlikleri altndaki baml halklar, onlara bakaldrdlar. Yuna-
nistan, Srbistan ve Bulgaristan birbiri ardna bamszlklarn ilan
etti.
Muhteem Sleyman'n grkemli saltanatndan sonraki
yzyl iinde Osmanl mparatorluu mflis, meflu ve rm bir
hale gelmiti.
Bu imparatorluun artk datlmas gerektiine kani olan Hris-
tiyan gler, onu bask altna alp, cesaret edebildikleri paralarna el
koymaya baladlar. Krm' ve Kafkasya'y ele geiren Rusya,
stanbul ve Akdeniz'e alan yolu olan Boazlar zerinde hak iddia et-
meye balad. Fransa, Suriye ve Tunus'a el att. ngiltere, Msr ve
Kbrs' igal etti. Yeni ve genilemekte olan Almanya, dier rakiple-
rini saf d eder etmez lkeyi kendi bana ele geirme midiyle, tm
Avrupa'ya kar Sultan'n , yani II. Abdlhamitin yannda saf tuttu.
Bu uluslarn hepsi Osmanl'dan zel haklar ve ekonomik ayrcalklar

XII XIII
 NSZ

Emil LENGYEL

Gnein doduu topraklardaki Basra'dan Uzak Bat'da,

Marib'deki (Cezayir) Biskra'ya dek tm topraklar byk bir dur-
gunluun penesinde ylece uzanyordu. Bugn bu alan Ortadou
olarak adlandrlyor; fakat bir zamanlar ad Osmanl mparatorluu
idi. Halk ok eitli rklardan -Araplar, Rumlar, Ermeniler, Kartlar
ve Yahudiler- geliyor idiyse de, imparatorluun egemen snfn
Trkler oluturuyordu. Atalar yzlerce yl nce bir nc grubun kar
durulmaz enerjisiyle batya doru nlerine kan her eyi silip
sprerek, Orta Asya'nn derinliklerinden kp gelmilerdi.
Bunlar dnyann en byk su yolu olan Boazlar'n kysna
yerletiler ve buray, dnyay ynetmeye alacaklar
imparatorluklarnn bakenti yaptlar.
Osmanl Trkleri, Avrupa ktasnn byk su yolu olan Tuna bo-
yunca batya doru coup taarak saldrdklarnda, bir afet karsnda
batan aa dehete kaplm bir dnya ile karlatlar. Buradan
nemli bir stratejik nokta olan Viyana'ya ulatlar. Bu kent, Akde-
niz'le Baltk Denizi'ni birletiren kuzey-gney eksenindeki Amber
Yolunu dou-bat ekseninde kesen yol zerindeydi. Her gittikleri
yerde "Trk" ad nefretle anlyordu. Artk Bat, dizlerinin zerine
km, "Merhametli Tanrm bizi Osmanl'nn gazabndan koru!"
diye yalvarmaya balamt.
Osmanl mparatorluunun hkmdar, Allah'n yeryzndeki
glgesi olan Padiah idi. O ayn zamanda Sultan idi. Son olarak, Pey-
gamber Muhammed'in halefi ve devlet dini olan slam'n reisi olarak
XV
Halife unvann tayordu. Bylelikle hem dnyevi hem de ilahi olmayan halklarn yaad blgelere bamszlklar verildi.
gleri kiiliinde birletirmi durumdayd. Osmanl Sevres Antlamasyla Trkler yalnzca Boazlardan deil, ayn
mparatorluunun eksenini halk, ulusu deil, Padiah ile saltanat zamanda Akdeniz ve Ege'den de karlmlard. Trklere yalnzca
ailesi oluturuyordu. Ne ki, milliyetilik ann afanda Osmanl Anadolu'nun kn ayazndan ve yazn scandan kavrulan sarp
mparatorluu a d kaldndan, hanedanlar verimsiz iekler dalk arazisinin kk bir blm braklmt. Bacaklar ve kollar-
retmeye baladlar. mparatorluk halk kendisini kadercilie ndan yoksun olarak bu paralanm lke, ne kadar yaayabilecekti?
kaptrd ve tm sefaletinin nedenini kadere ykledi. Lakayd kitleler Artk bir lke olmaktan kma yolundayd.
vahim koulun penesinde kvranyordu: Hastalk, cehalet ve Bu sarsc olaylar karsnda Trkler'in tepkisi ne oldu?Kendi
yoksulluk. Devlet yozlap rdke, bata kuzeydeki dev lke Mslman inanlarnn tanrs olan Allah'n gznde insan neydi?
(Rusya) olmak zere, tm komular lkeyi trmalamaya baladlar. nsan bir toz zerresinden baka bir ey deildi. Yaam fani bir andan
Rusya'y scak denizlere ve ihtiama ulatracak tek stratejik deniz ibaretti; oysa mezar byk sonsuzluun eii anlamna geliyordu. O
yolu olan Marmara ve anakkale boazlan Trkler'in elindeydi. halde brakn Allah'n dedii olsun!
Bylece Osmanl ve arlk imparatorluklar arasndaki ekimeler, Ne var ki, "Bozkurt"un gr bu deildi. Ona Mustafa adn ver-
hemen her kuakta bir sava kacak ekilde kronik bir hal ald. Bu milerdi: Allah'n setii (savfet'ten:stfa edilmi, seilmi- ev.).
savalar Trk' ypratp dnyann "hasta adam"na dntrecekti. Selanik'teki Askeri Okul'da renciyken, matematik retmeni onu
Bylesine a gzl varislerle evrili iken, bu adamn cenazesi ne- kendisi kadar parlak olmayan Mustafalar'dan ayrmak iin Kemal
den kaldrlmad? nk bu miraslar, kskanlktan birbirlerini yi- Yetkinlik adn vermiti.
yorlar ve bir dierinin hasta devden koparaca parann kendisinin- Trkler iin tehlikelerle dolu yllar akp geti ve byk savalarn
kinden byk olacandan kayg duyuyorlard. Bylelikle birbirlerini a balad. Mustafa Kemal adamlar arasnda byk bir lider olarak
dengede tutuyorlar ve Osmanl mparatorluu da hayatta kalabiliyor- tannm bir asker oldu. 1919'dan itibaren balayan Trkler'in karanlk
du. yllarnda olanaksz olan, batmakta olan bir lkeyi kurtarma hedefini
Ardndan yirminci yzyln banda, sonraki kuaklarn "Birin- gerekletirmeye giriti. Eski Osmanl mparatorluu'nun dier mil-
ci" olarak adlandracaklar Dnya Sava patlak verdi. Trkler bu kez liyetlerinden deil, Trkler'den oluan bir ulustan baka bir ey iste-
kendilerini kurtaracak frsat yakaladklarn dndler. Ve kaderle- miyordu. Bylece devrim a balad: Devrim ve hepsinden nemli-
rini olaanst bir askeri beceriye sahip olan din, mert ve saldrgan si, dirili a.
ulusun -Alman Reich'nn- kaderiyle birletirdiler. Artk Trkler nef- Hastalk, cehalet ve yoksulluk topraklarnn, salk, bilgi ve bol-
ret ettikleri Ruslar'dan baka ngilizler ve Franszlarla da sava halin- lukla dolup taan Batl uluslara kar stn gelmesi mmkn myd?
deydi. Askeri yetkinliklerine karn Almanlar-sava kaybettiler ve Evet, bu mmknd. Mustafa Kemal kazand ve mucize gerekleti.
Osmanl mparatorluu da onlarla birlikte batt. Minnettar yurttalar ona Gazi sfatn verdiler. Bundan sonra
Son saat almt ve hasta adam lyordu. Paris'in banliylerin- Bat'nn doruluu snanm yntemlerini izlemek ynyle, yeni
den birinde -Sevres'de- Osmanl mparatorluu paralara blnd. cumhuriyetin temellerini kurarken, kendini Osmanl mparator-
En semiz lokmalar ngiliz ve Franszlarca paylald. Dier deerli luu'ndan miras kalan sprntleri temizleme amacna hasretti. Artk
paralar talyanlar ve Yunanllar'a datld. Gcn yitiren yurttalar onu Byk nder olarak adlandryordu.
Trkler'in elinden sklp alnan anl stanbul ve dnyann en Soyad kullanmay benimsemek, Batllama srecinin bir par-
byk su yolu olan Boazlar, uluslararas bir statye sokuldu. Eski asyd ve halk ondan Atatrk unvann kabul etmesini diledi. Henz
Osmanl mparatorluu'nun Araplarca meskun olan ksmlar Byk altmna bile gelmeden, bu dnyadan ayrld ve bedeni toprak altna
Devletler'in vesayeti altna alnd. Ermenistan ve Krdistan gibi Trk
XVI
xvII

defnedildi; ancak,. O lmemiti. Halk o Ebedi ef yaparak, O'na
lmszlk nitelii tevcih etti.
O'nun yardmyla uyuuk Trkler miskinliklerinden silkinip,
aln yazlar olan bu adamn misyonunu gerekletirmesinde, ona
yardmc oldular. Tanrnn seimi (Mustafa), Yetkin kii (Kemal),
Gazi, Byk nder, Atatrk, Ebedi eflerinin yolunu izlediler. Mus-
tafa Kemal bu yar mucizeyi nasl gerekletirebilmiti?
Atatrk tarafndan gerekletirilen bu byk dnm ortaya
koyabilmek iin izlenecek en doru yol, Osmanl mparatorluu ile
onun yaratt Trkiye Cumhuriyeti'nin dsturlarn karlatrmak
olacaktr. Osmanl mparatorluu'nda halk, "kader" derdi. Kemal'in
cumhuriyetindeyse, kaderciliin bu ii gemi dsturlar pek az iitil-
mekteydi. Nasl olduklarn sorduunuzda halk, "alyoruz" diye
cevap vermekteydi.
Badad Halifesi Harun Reid zamanndan bu yana Yakn
Dou'da Atatrk kadar gz kamatrc kariyere sahip bir baka lider
kmad. Yaptklar zaten yeterince muazzam iken, bir de efsaneler
araclyla iyiden iyiye putlatrld. Yalnzca bir spermen olmakla
kalmad, mitolojik bir kiilik de kazand. Gerek yaamda bir ok in-
sani hatalar olan biriyken, efsanelerde zaaflarla kirletilemeyen bir in-
san haline dntrld.
smi ylesine parlyordu ki, evresi Ortadou'nun her yerinden
gelip O'na, lkelerindeki reform hareketlerini ynetmesi ricasnda
bulunan kiilerle sarlmt; fakat btn bunlara kar O'nun deimez
cevab "Ben bir Trk'm, benim lkem de Trkiye'dir" oluyordu.
Yalnz Ortadou'da deil, Sahra'nn kuzeyinde ve gneyinde ol-
mak zere Afrika'nn yeni lkelerinde de Atatrkn taklitileri
kmaktadr. lk havarisi olan ran kral ehinah Rza Han Pehlevi,
uyruklarna gzlerini Bat'ya evirmelerini buyurduunda, O henz
hayattayd. ehinah yorgun ran topraklarnn yeni sanayiler, ada
konutlarla donatlmasn, halknn Batl giysiler giymesini emret-
miti. Ancak, ehinah Atatrk'n gl kiiliinden yoksundu ve
balatt geni reform hareketi tkezledi.
ran'n dou komusu olan Afganistan da, Atatrk'den esinlen-
di. ada dncelere sahip bir kral olan Amanullah da, Afganl-
lar'in babas olmaya hak kazanmak iin halkn batllatrma
XVIII
ynnde abalara giriti. Ancak, ne o liderlik konusunda yeterliydi,
ne de halk onu izleyecek beceriye sahipti. Bylece onun kaderi de
srgn edilmek oldu.
Arap dnyasnn yeni lkeleri de -Msr, Suriye, Lbnan, rdn
ve dierleri- batl ufuklar taramak zere gzlerini drt amlard.
Yeni nderlerinin brakt gsterili izler, bu lkelerin emalarnda
birbirine kart. Halklar, "Acaba bizim Atatrkmz bu mu" diye
sordular her defasnda. zellikle Ortadou'nun gbeindeki Suri-
ye'de potansiyel Atatrkler'in yaratt idiham korkuntu. Yzyln
ortasnda ok sayda "lkenin kaderi olan adam" ortaya kmt:
Hsn ez-Zeyn, Edib iekli ve dierleri. Ancak, hepsi de baar-
szla mahkum oldu.
Bundan sonra Nil topraklarnda Cemal Abdl Nasr dodu. Mil-
yonlar onu "Msr'n Atatrk'" olarak selamlad ve b da, geni bir re-
form hareketi balatt. Suriye ve Msr' birletirerek Birleik Arap
Cumhuriyeti'ni yaratt. Birok Arap bu olay gelecekteki daha byk
gelimelerin balangc olarak' kabul etti. Nasr da Araplar'n "Ebedi
efi olacak m? Bu sorunun cevabn tarih verecek .(1)
Bugn bile Afrika'nn uzun kuzey kys boyunca, uzak Bat
Mslmanlar'nn yaad topraklarda ayn soru iitilmekte: "Bu
adam bizim Atatrkmz m?" Akdeniz kysndaki yeni Mslman
lkelerden birinin, Tunus'un batl zihniyetli cumhurbakan Habib
Burgiba da Kemalist bir program hazrlamakla meguldr. Onun kur-
duu ve tam ad Nev Dstur olan Anayasa Partisi, Bat ideolojisinin
kokusunu tamaktadr. Daha da batda, Akdeniz ve Atlas Okyanusu
sularnn birbirine kart noktada yer alan ve bamszlna yeni
kavumu lkelerden biri olan Fas'ta u sralarda Mustafa Kemal'in
reformist siyasalarnn uygulanaca bir giriim balatld. Byk Af-
rika lnn gneyinde, zellikle Senegal ve Mali'de de Kemal'in
milliyeti program ok yakndan gzlenmektedir.
Mustafa Kemal'in ad bir darbmesel olmutur. Bu ad, yalnz
Trke'ye deil Arap diline de iyice yerlemi durumdadr. Bu ismin
tn, Trkler'in Babas kapsamn da amtr. Kuzey Afrika'daki
l 1970'de len Cemal Abdl Nasr, Andre Malroux'un deyiiyle, "Msr'n
Bonaparte'" olarak kabul edildii gibi, tm dnyann gznde siyasal eylemiyle
arap alemini sarsm ve etkilemi byk bir politikacdr da(ev.).
XIX
tooraklan araclyla Ba Afrika uygarkklanyle kurduklar lker- yucu, sonu ksmn bu kitabn 75. (LXXV) blmnde bulacaktr.
de Franszlar, merhum Mustafa Kemal'in ismini szlklerinde Trk Cumhurbakannn yaamnn bu son yllar, Trkiye'nin bir-
lmsz klmlardr. Ortadou'da "Herkl'n zorlu abasndan leme an temsil etmektedir. Attrk fiziksel rahatszlklar ve baz
bahsederken "C'est un travail d'Atatrk" deyiini kullanmaktad- baka nedenlerle gz nnden gittike uzaklamaktayd; bununla bir-
rlar. likte, neredeyse sonuna dek hkmetin iplerini kendi elinde tutmay
srdrd. Bu kitabn son blmleri Attrk'n d politikas, ekono-
Ancak bu ksa giriten sonradr ki, Mustafa Kemal'in yaptn
misi ve zel yaamna ilikin gerekten aydnlatc bilgiler sunmak-
kendi tarihsel balam iinde incelemek, ve bunu dier alardaki ve
tadr.
dnyann dier yerlerindeki byk reform hareketleriyle
Bedeni mezarn altna girmesine karn, Atatrk, lkenin reisi ol-
karlatrmak mmkn olacaktr. amzn nl tarihisi Arnold
may srdrd. Kurulan yeni partiler ve benimsenen yeni ideolojiler,
Toynbee u sralarda Rusya'nn Byk Petro'su ve Japonya'nn Mej
yeni zmler hazrlamak gereini dourdu. Gene de programlan ne
Restorasyonu ile Atatrk'n yapt arasnda bir karlatrma
olursa olsun, btn partiler Attrk'n mirasnn koruyucusu olduk-
almas yapmaya girimitir.
larn ileri srdler.'
Rusya'nn reformist ar' da muazzam bir transformasyon hare-
Kemal'in yerini tarih tayin etmitir. O, yalnz Trkler'in babas
keti balatarak halknn gzlerini batya evirmelerini salamaya
deil, dnyann geri kalan ksmnn byk blm iin de temel re-
almt. Bununla birlikte, ne o ne de halefleri bu hareketi tamamla-
formlarn esin kaynadr. Gerekletirdikleri, baka baarlar
may baaramadlar. Aslnda geni reform hareketlerinin uygulan-
lmede kullanlan bir gsterge haline'gelmitir. Yeni Trkiye'nin
masnda Rusya'nn Trkiye'ye gre byk avantajlar vard. Nfusu,
simgesidir, ama ayn zamanda Dou'nun kendi kendi yaratan Bat
bat uygarlnn yuvasnda, Avrupa'da younlamt. Trkiye ise
zihniyetli insannn dinamizminin de simgesidir.
doudayd. Rusya, doal kaynaklar asndan zengin olduundan
byle bir denemeyi mali olarak karlayabilecek gce sahipti. Rus
kylsnn devrim ncesi uyuukluu da, Trkler'in yaygn kaderci-
liine gre daha az kklyd.
Ondokzuncu yzyln altml yllarnn Japonya'sndaki Mej
Re'storasyonu'na gelince; bu hareket duraan bir feodal sistemi dina-
mik,bir sanayi ekonomisine dntrmt. Ne ki, Trkiye ve Japon-
ya arasndaki farkllklar da ok fazlayd. Byk restorasyon hareketi
baladnda, Japonya yklmaya yz tutmu bk lke deildi. Beri
yandan, Osmanl mparatorluu kn penesine dmt. De-
nizci bir ulus olan Japonlar, batk eilimlere tamamiyle aklard. te
yandan, Trkiye'nin dalk Anadolu arazisi Batl Dnya'mn iplikle-
riyle rlmemiti. Kemal'in Trkiye'sinin baars, Rusya ya da Ja-
ponya'nnkinden ok daha etkileyiciydi.
* * * *
H.C.Armstrong'un "Bozkurf'un yaamn aktaran yapt,
1932'de son bulur. Aslnda Atatrk, bir ,alt yl daha yaamtr. Oku-
XXI
XX
 BRNC BLM
I

Ali Rza ve Zbeyde Osmanl Trk'nn yoksullua dm, ge-

ne de onurlu olan basmakalp yaamn srdryorlard.
Evleri Yahudilerle dolu kk bir ticaret kenti ve Balkanlar'in
d ticaretini salayan bir liman olan Selanik'e tepeden bakan Trk
mahallesinin orta kesiminde, eski kale duvarlarnn yannda yer al-
yordu.
Ali Rza hibir derin inanc ya da dikkat ekici yn olmayan si-
lik bir adamd. Kk bir ocukken Srbistan snrndaki Arnavutluk
dalarndan gelmi, sonralar Selanik limanndaki Osmanl Dyun-u
Umumiye daresi'nde katip olarak bir i bulmutu. Trk hkmetinin
dier bin katibi gibi, o da iini coku duymakszn ve zel bir yetenei
olmadan, ylesine srdryordu. creti yetersizdi ve demeler sk
sk gecikiyor ya da yaplmyordu. Bu yzden yuva kurmak ve ailesi-
nin geimini salamak iin bo zamannda ticaret yapmak zorunda
kalmt.
Yaadklar sokak, asmalarn bir at gibi zerine rtt, arna-
vut kaldrml bir ara sokakt. st kat sokaa doru kma yapm
olan ev, olduka eskiydi. Trk mahallesindeki tm evler, daima ka-
pal duran kaplar ve dikkatle kafeslenmi pencereleriyle, kr. ve
sar gibi dururdu. Ne bir hareket, ne de bir yaam belirtisi olurdu. Ki-
mi zaman birka ocuk arbal bir tavrla sokakta oynar, ya da bir-
ka erkek kahvenin nnde pinekleyip, kahve ve sigara iip laflaya-
rak vakit geirirlerdi. Bunun d-nda, sokakta uyuuk bir sessizlik
hkm srerdi. Sk sk camie^giden bir hoca geer, ya da ekilsiz siyah
arafnn iinde evinden kan bir kadn kapy dikkatle kapar, yaln-
zca tek gzn akta brakan siyah peesiyle yzn rter ve gne
 altnda siyah bir hayalet gibi emeye doru szlrd. ilk olarak, Arap harflerini renmesi ve Kur'an'dan pasajlar okuya-
Her ev, komularna kar demir parmaklklar ve srglerle ko- bilmesi iin mahalle mektebine, ardndan da renci olarak iyi bk ge-
runmutu. Ahrdan biraz iyi durumdaki bu evlerde kadnlar, gz ka- lime gsterecei emsi Efendi Okulu'na gnderdiler.
matrc saraylarda yaayan zengin paalarn, ve hadraaalarnca
korunan harem ve gzdelerin yaad gemi ve l bir aa ait, ka-
pal ve kasvetli bir hayat sryorlard.
Ali Rza anszn ld. Kereste iinden de zaten pek para kazana-.
mamamt. Aile be kurusuz vaziyetteydi. Zbeyde evini kapatp,
Zbeyde de, dierleri gibi kapal yayordu. Mustafa doduun- Selanik yaknlarndaki Lazasan adl kyde iftilik yapan erkek kar-
da neredeyse otuzunda olmakla birlikte, ta yedi yandan beri arafa deinin yanna snd.
girmiti. ok seyrek ve ancak yannda biri olursa dar kard. Aile- Burada Mustafa'ya ahrlar temizlemek, inekleri otlatmak, kar
sinden ve komu evlerde oturan birka kadndan baka kimseyle galar kovalamak ve koyunlara gz kulak olmak gibi grevler veril
grmezdi. Olduka eitimsizdi, ne okuyabilir, ne de yazabilirdi; miti. Bu yaam sevmie benziyordu. Ak havada yaplan bu ar
ayrca, evi dndaki dnyada olup biten en sradan olaylar konusunda iler ona yaram, glenmi, salk ve dayankllk kazandrmt.
bile tmyle cahildi. Fakat bydke daha da ekingen, yalnz ve bamsz biri oluyor
Bununla birlikte, ailesine hkmeden oydu. Tahrik olunduunda du. ' .
gazaba dnebilen buyurganlyle mtehakkim tavrl bir kadnd. ki yln sonunda, Mustafa onbk yana geldiinde, Zbeyde
Tam bir kylyd. Babas Arnavutluk'un gneyinden kk bir ift- kzkardelerinden bkini,olunun okul masraflarn karlamas konu-
i, annesi de bir Makedonyal idi. Uzun boyu ve gl gvdesiyle, sunda ikna etti. Tarlalarda alt bu aylar boyunca yabanl ve dik-
mavi gzleri ve lepiska gibi san salanyle, grbz bir bedenin tm ha- bal olan olu zerindeki denetimini kaybetmi, ona szn geke-
yatiyetine sahipti. inden km olduu verimli topraklar gibi, basit mez olmutu; olunun bydnde sradan bk oban ya da iftlik
ve salam bk yaam anlay vard ve bir kylnn tm erdemlerine iisi olmasn da istemiyordu.
sahipti. Derin dindarlnn yan sra vatanperver ve tutucuydu. Bylece Mustafa Selanik'teki bk okula gnderildi. Artk byk
Yaamn basit gereklikleri karsnda keskin bk zekaya ve muhake- bk skntnn penesindeydi. Ak havada gekdii zgr gnlerin-
meye sahipti. den sonra yeniden disiplinli yaama hapsedilmiti. retmenlerine
Btn Trk kadnlar gibi btn yaamn erkek ocuuna hasret kar vahice davranyordu. Dier ocuklarla olan ilikilerindeyse
miti doarken len bir erkek ocuundan baka, ismi Makbule inat ve kendini beenmiesine davrandndan, sevilmiyordu. On-
olan bk kz ocuu daha vard. Mustafa'y snrszca martmasna larn oyunlarna katlmay reddediyor, kendisine karmaya kalkan-
karn, o bundan pek az etkilendi. Ak mavi gzl, kum rengi sal, larla da srekli dvyordu.
zayf, kemikli yapda, sessiz ve vakur bk ocuktu. Annesinin okama Gnn bkinde byk bk kavgaya kart. retmenlerinden bki,
larn doal bk ey olarak karlar, szne kar gelk ve her trl ceza onu srkleyerek kavgadan ayrrken tekmeler sayurararak kurtulma-
ya iddetle kar durarak, ona olan .sevgisini pek ender gsterirdi. Da ya altndan, sk bk dayak .yedi. fkeden lgna dnen Mustafa,
ha ok kendi bana, ar bal oyunlar oynayan, baka ocuklarla pek okuldan kat ve bk daha oraya dnmeyi kesinlikle reddetti.
ender arkadalk eden, anormal denebilecek derecede kendine yeterli
:
olan bk ocuktu.
Ali Rza, Dyun-u Umumiye'deki memuriyetinden ayrlm ve
n
kereste ticaretine balamt.M^stafa'nm tccar olmasn istiyordu. Bk kez daha Mustafa'nn sorumluluu Zbeyde'nk omuzlarna
Zbeyde ise, onun bk din adaM olarak yetimesininden yanayd. Onu yklenmiti. Kzkardei, Mustafa'nn baka bk okula gitmesi iin pa-
ra vermiyor, Mustafa'ysa ayn okula dnmeyi reddediyordu. Zbey-
de onun akln bana getirmeye altka,o, gitgide inatlayordu. Okuldaki ikinci ylnda retmenlerinden Yzba Mustafa, ona
fkelenip oluna bardka, o da annesine aynen karlk veriyor- sevgi ve .yaknlk gsterdi. Onu yardmc retmen yaparak, alt snfn
du. sorumluluunu Mustafa'ya verdi. Onu kendisinden ayrmak iin de,
Days da onu asker yapmay nerdi: Geimsiz bir ocuk olmas ikinci bir isim olarak ona Kemal ismini yaktrd. Bu tarihten sonra, 6
ticarette baarl olmasn engelleyecekti, en iyisi onu Selanik'teki artk Mustafa Kemal olarak tannacakt.
Askeri Mekteb'e gndermekti. Devlet okulu olmas nedeniyle, para Askeri Rdiye'de snavlarda gsterdii byk baarlar ve hatta
demek de gerekmeyecekti. Zekasn ortaya koyabilirse subay ka- dier ocuklara retmenlik yapmas sonucu hzl bir ilerleme gsterdi.
bilirdi; yok eer koyamazsa da, er olacakt. Her iki ekilde, gelecei Dier ocuklara bir eyler retmek, bylece stnln onlara
kurtulmu oluyordu. kabul ettirmekten ok holanyordu. Ayrca kendisinden daha baarl '
Zbeyde bunlar dinlemek bile istemedi; ama Mustafa kararm olan herhangi bir ocua kar giderek haince bir nefrete dnebilen
vermiti. Daysnn nerisine akl yatmt. Yan komularnn olu byk bir kskanlk da gsteriyordu. Hi kimsenin karsnda glgede
Ahmed daha yeni bir askeri mektebe girmiti ve gsterili niformas- kalmaktan holanmyordu. Herhangi biri onunla rekabete girise,
yle herkese caka satp duruyordu. Mustafa'nn hoca (din adam) ol- hemen kabalayordu. O en dikkat ekici kii olmalyd; aksi halde
maya niyeti yoktu. Esnaflk ise bir Trk'e deil, Rumlar, Ermeniler, ortamda hi bulunmamay tercih ediyordu.
Hristiyanlar, Yahudiler ve bunun gibi reayaya yarar bir iti. O asker Yzba Mustafa'nn dostluu ve korumas ona hibir ey sala-
olmak niyetindeydi; bir subay olmak', niforma giymek ve adamlar- mad. Bu dostluk salkszd. Bedenen ok gelimiti. Ondrdnden |
na emir vermek istiyordu. nce ocukluk an arkasnda brakt.
Hi kimseye haber vermeden; babasnn arkadalarndan emekli
bir -subay a gidip askeri okul yneticileri nezdinde kendisine kefil ol-
masn istedi. Annesinin kendisine engel olmasna frsat vermeden
snava girdi ve baarl oldu.
Askeri okulda kendi yerini bulmutu. Baarlyd, fakat hala sevi-
len bir ocuk olamamt On yedisinde Askeri
Rdiye'yi baanyle bitirdi ve Manastr'daki Askeri dadi'ye gnde-
Alngan yaradlda olduundan, eletirildiinde veya kaba ko- rildi.
numalara muhatap plduunda hemen krlyor, ters davranyordu.
Btn bunlar onun iine kapanmasna, kimseyle arkadalk kurama-
masna yol ayordu. Gene de, her zaman dikkat ekmek ve sradan ol-
mayan biri olarak sivrilmek arzusundayd.
Kavgaya hazr olmas yznden hibir ocuk onunla dalamay
gze alamyordu. Kendilerine katlmas iin uratklarnda ya da ne-
den byle davrandm sorduklarnda, hemen onlar tersliyerek:
"Ben sizler gibi olmak niyetinde deilim, ben nemli biri ola-
cam" diyor ve kendi yoluna gidiyordu.
Matematik ve tm askeri derslerde gsterdii stn zekas, geit
resmindeki yetenei okulda baarl olmasn salad.

KNC BOLM
III
Manastr yryen birliklerin tozlan ve grlts ile silahlarn
gmbrtsyle sarslyordu. Yunanistan Girit'i ele geirmiti. Trki-
ye sava ilan etti ve askeri birlikler cepheye kotular.
Gn byk zorluklarn ve mcadelelerin yaand, savalar ve
sava sylentilerinin her yana yayld gnlerdi. Osmanl mparator-
luu son nefesini vermek zereydi. Onun kvranan bedenine penele-
rinim geirmi olan ve birbirlerine hrlayan Hristiyan glerin her biri
ise, imparatorluun iri bir parasn koparabilmek iin hazr bekli-
yorlard.
mparatorluu yiyip bitiren bir baka g de honutsuzluktu.
Ynetsel rgtlenmesi tpk Osmanhlar'n onatnc yzylda parlak
gnlerindeki gibi Padiah'n evresinde toplanmt, fakat artk eli
aya tutmaz, khne bir hale gelmi rmt. Her yerde yoksulluk
ve yetersizlik, ve bunlarla birlikte honutsuzluk egemendi. Btn
gen insanlar reform yaplmas iin feryad etmekteydi.
Padiah, yani Kzl Tilki Abdlhamid, yabanclardan olduu ka-
dar uyruklarndan da korkuyordu. Tm yeniliki dnceleri yasak-
lamt; her trl reformu reddediyordu. Btn imparatorluu bir ha-
fiye ayle rmt; bylece nerede olursa olsun ne zaman kii bir
araya gelip konusa, konutuklarm gizlice dinleyip gizli polise rapor
eden biri oluyordu. Ortada ne zgrlk, ne de can gvenlii kalmt.
Hapishaneleri Trkler'le doldurmu, Hristiyanlar' toplu kyma
uratmt.
lke ayaklanma ve devrim ruhuyle doluydu; zellikle de "fesad
ateinin" her zaman scakln koruduu, tutumaya hazr olduu
Balkanlar'da ve Manastr'da. Yeni dnceler burada ortala
dklmt.
Mustafa Kemal genliinin verdii byk tutkuyla btn bun-
lar zmsedi. Tm Arnavutlar ya da Makedonyallar gibi o da ig-
dsel olarak her trl otoriteye bakaldryordu. Yrekten bir devrim-
ciydi. Kendini bir devrime nderlik eder, despotun egemenliine son
verir, lkeyi kurtarr ve temizlerken hayal ediyordu. Bu hayallerin
hepsinde, kendisini daima herkesin ba edii ve sayg duyduu bir li-
der olarak, daima merkezde gryordu.
Tatillerinde Selanik'e dnyor, fakat annesinin evinden olabil-
diince uzak duruyordu. Annesi Rodoslu hali vakti yerinde bir tccarla
evlenmiti. Mustafa Kemal bu evlilie kar olduunu ok kaba bir
dille annesine sylediinde aralarnda byk bir tartma kmt.
Bundan sonra da vey babasn tanmay ve onunla grmeyi reddet-
miti.
Selanik'deyken zamannn ounu ona Franszca reten bir
Dominiken tesisiyle geiriyordu. O uralar kendisi gibi Makedonyal
(Ohrili) ho ve utanga bir gen olan Fethi'yle arkadalk kurmutu.
Fethi*, Franszca'y gayet iyi biliyordu. Ele geirebildikleri tm dev-
rimci literatr birlikte, hrsla ve abucak okudular. Bunlar Voltaire,
Rousseau, tm Fransz yazarlar ve Hobbes'un ekonomi politii ile
John Stuart Mill'in yaptlaryd. Hepsi de yasaklanm yaynlard.
Bunlarla yakalanmalar hapse girmeleri anlamna gelecekti. Bu tehli-
ke, bunlar okumay daha da keyifli hale getiriyordu.
Mustafa Kemal, hitabet sanat altrmalar yapyor, dier askeri
rencilere tumturakl sylevler veriyordu. Bu sylevler Trki-
ye'nin, onlarn Trkiye'sinin yabanclarn penesinden ve Padiah'n
Jkokurhuluundan kurtarlmas gereini dile getirmekteydi.
zgrlk zerine makaleler ve denemeler kaleme alyor, uzun ve a-
teli iirler yazyordu.
Derslerinde Manastr'da Selanik Askeri Rdiyesi'nde olduu
kadar baarlyd. Dosyasna " Zeki fakat asabi ve samimi olunmas
imkansz bir gen" eklinde bir not dlmt. stanbul'daki Genel
* Fethi Okyar.
Kurmay Okulu'na (Harbiye) seildii resmi gazetede astemen
oluuyla birlikte duyuruldu ve oraya gnderildi.
IV
Yirmi yana gelmi olan Mustafa Kemal salam yapl, salam
karakterli, snrsz canlla sahip bir genti.
Hibir yaam deneyimi yoktu. Selanik yalnzca kk bir liman
kenti, Langaza bk ky, Manastr ise skc bk tara kentiydi. Kendisini
ayakta ve mazbut tutacak ilkelere ya da annesinin derin dinsel inan-
larna sahip deildi.
Kadnlarn hibirine ak olmad. Onlarla ilikileri duygusal ya
da romantik dzeyde deildi. Vicdan azab duymakszn abucak bi-
rinden brne geiyordu. tahn doyuruyor ve brakyordu. Bu ko-
nuda tam bir doulu gibi dnyordu: Cinsel itahn doyurmak
dnda, yaamnda kadnn yeri yoktu. Bylece kentin ehevi yaam-
na iyiden iyiye kendini kaptrd.
Anszn btn bu sefahatten tiksindi ve ayn enerjiyle okuldaki
almalar zerinde younlat.
Baars tmyle kendisine balyd. Trkiye'de her insan en alt
basamakta balayarak kendi yeteneiyle ykselmeliydi. Belirli bir
hakim snf, zengin ve soylu ailelerin ocuklarna zg okullar ol-
mad gibi, yalnzca babalar baarl veya soylu olduu iin hibk
ocua zel ayrcalklar verilmiyordu. Bu nedenle yeter zeka ve uy-
gun karatere sahip olduu takdkde, kyl bk aileden gelmesi Mustafa
Kemal iin bk engel oluturmamaktayd.
Mustafa Kemal btn snavlarn parlak bk baaryla verdi. Kur-
may Okulu'na seildi. Bu okuldaki dersleri de baaryla tamamlad ve
1905 Ocak'nda hzl bk terfiyle yzbala ykseltildi.
Greviyle politikay iyice harman etmiti. Manastr'dayken
dier ocuklar arasndan sivrilmiti. Kurmay okulundaysa kendisi gi-
bi zel olarak seilmi, yetenekli gen subaylarla evriliydi.
Bu genlerin hepsinin de devrimci olduklarn grd. Gerekten
deerli her gen subay, Padiah'in manen kerten bu despotizmine
ve yabanc milletlerin ak mdahalelerine bakaldryordu. Onlar
Osmanl mparatorluu'nn miraslarydlar ve bu mkas gz gre
gre yok ediliyordu.
retmenleri kadar, yksek rtbeli subaylarn ou da onlara
yaknlk duyuyordu. Gen meslektalarnn yaptklar ileri grmez-
likten gelmelerine karn, ne dncelerini aka ortaya koymaya ne
de onlara nderlik, etmeye cesaret gsterebiliyorlard.
Erkan- Harbiye Mektebi'nde, gizli toplantlarda siyasal
tartmalar yapan ve elden ele dolaarak okunan el yazmas tek.yap-
rakhk gazeteler datan Vatan adl devrimci bk cemiyet de bulunu-
yordu. Cemiyet, Trkiye'deki yaamn tm yerlemi kurumlarna,
olgularna saldryordu. Eski rejime, yani Padiah'n ehliyetsiz me-
murlarna, zorba ynetime ve tm zgrlk dnceleri bast-
rmasna kar iddetle hcum ediyordu. Hocalardan nefret ediyordu.
slam'n tm yeniliklerini engelleyen yapkan elini, halkn kann
emen camileri ve tekkeleri; akl d ve khnemi yasalar barndran
Kur'an'a dayal yasal sistemi lanetliyordu.
yeleri Padiah'n zorba ynetimine son vermek ve yerine halk
tarafndan seilmi bk parlamentoya dayal anayasal hkmeti getir-
mek; halk hocalarn elinden ve kadm pee ve haremden kurtarmak
iin ant ierek cemiyete giriyorlard. Trkiye, Padiah ve casuslarnn
elleriyle bouluyordu; damarlarna yeniliki dnce kan aktlmaz-
sa, Trkiye lecekti.
Mustafa Kemal de Vatan'a katld. Cemiyetin bror iin id-
detli makaleler, galeyana getiren ateli iirler yazmaya balad.
Tartmalarda olaanst keskin bir dille konumalar yapyordu.
Cemiyetin almalarndan Mektep Kumandam haberdard, fa-
kat ban br tarafa evirmeyi tercih ediyordu. Padiahn casuslar
da iin farkna vardlar, hatta saraya jurnal ettiler. Sultan tedirgin ol-
mutu. Byk bir olaslkla bu cemiyet fazla gelimemi, havai gen-
lerin iiydi; ne ki, bu genler gelecekte ordunun kurmay subaylar ve
generalleri olacaklard. Bu yzden Askeri Mektepler Mfettii
(Zlfl) smail Hakk Paa'ya* Vatan adl bu cemiyete bir son ver-
mesini emretti. smail Hakk, akademi mdrne uluorta svp saya-
rak, cemiyetin okul iinde hibir ekilde faaliyet gstermemesini
salamasn istedi.
Bunun zerine renciler Vatan ' okul dna tadlar. Ne ki,
bundan sonra cemiyet stanbul'da pek ok benzerleri gibi, tartma
yapmaktan teye geemeyen gizli cemiyetlerinden birine dnt.
Snavlarm tamamlayan Mustafa Kemal'in tayininin yaplmas-
ndan evvel, birka hafta bo vakti kalmt. Annesi artk ona dzenli
aylk gnderebildii iin mali durumu sradan bir subaynkinden
epeyce iyiydi. Vatan' m yaynlanmasn stlendi. Arka sokaklardan
birinde gazeteyi hazrlarken bro olarak kullanabilecei bir oda kira-
lad. Gizlice gelirken izlenmediklerinden emin olmak iin sk sk
dnp arkalarna bakan yelerin katld toplantlar iin eitli evleri diahn gvendii, yakn adamlarndand.
ve kahvelerin arka odalarn ayarlamay stlendi.
Gizlilik ve tehlike onu adeta canlandryordu. Devrimci
rgtlenme teknikleri, hcre oluturma, yeni yelerin sadakatini
snama yntemlerini, ifreler, parolalar, iaretler ve kar iaretler ile
antlar konusunda bilgi edinmeye balad.
Polis sust yakalamak iin srekli olarak onlar gzetlemek-
teydi. Henz bu ilere yeni balam kiiler olarak bilgiden ok evke
sahip olduklar iin, yakalanmalar hi de g olmad. Bir ajan provo-
katr cemiyetin iine szmay baarmt. Bu kii tarafndan saptanan
* Aslnda smail Paa: kinci Abdlhamid devri Mekatib-i Askeriyye
nazrlanndandr. (ev.)
10
yeni bir yenin kabul treni iin tm yelerin bir araya geldii bir
gnde polis eve baskn yapp hepsini yakalad.
Vatan'n dier yeleriyle birlikte Mustafa Kemal de stanbul'un
nl Kzl Zindan'na* kapatld. Durumu ok ciddi grnyordu. Po-
lisin elinde ona kar pek ok kant vard. Dierlerinden ayrlarak tek
bana bir hcreye kapatld. Gelecek karanlk grnyordu. Eer Pa-
diah onun tehlikeli olduuna kanaat getirirse, ortadan kaldrlabilir,
yllarca hapislerde kalabilir ya da srgn edilebilrdi. Ondan nce bir
ok kii Kzl Zindan'dan arkalarnda en ufak bir iz bile brakmadan
ortadan kaybolmulard.
Zbeyde, kzyle birlikte Selanik'ten onu grmeye geldi.
Grme iznini alamadlarsa da, ona bir miktar para gndermeyi
baardlar.
Haftalarca pis ve bceklerle dolu, dar bir hcrede kapal kald.
Tavana yakn bir yerdeki kk demirli pencere, hcrenin tek k ve
hava kaynayd. Hcre hapsi ruhunu karartm ve onu adeta
vahiletirmiti.
Gnn birinde hibir uyanda bulunulmakszn, hapishanenin ar-
kasndaki Harbiye Nezareti'nde smail Hakk Paa'nn brosuna
gtrld. Kirli hcrede geen haftalarna karn, iki askeri polisin
arasnda dimdik bir vcutla hazrolda duruyordu.
Paa bir sre oturup onu seyretti. Bu, eski rejimin bir paasyd;
sakall, giysileri bol ve biimsiz, tavrlar yava ve azametliydi. Pa-
Uzun sren suskunluunun ardndan, sonunda, "imdiye kadar
byk yeteneklere sahip olduunu gsterdin" dedi, "eer istersen, Pa-
diahmz efendimiz hazretlerinin hizmetinde olarak nnde gzel
bir gelecek var. Ama te yandan, kendinin ve niformann erefini le-
kelemi durumdasn. imdiye dek en kt hretli kiilerle birlikte
kumar oynayp iki itin, kt kadnlarla dp kalktn. Siyasete ve
Padiahnza kar vatan hainlerinin ykc propagandasna kartn.
Arkadalarn da ayn eyi yapmalar iin tevik ettin.
"Buna ramen Efendimiz merhamet gstermeye karar verdi.
* Bekiraa Bl olmal (.n.).
11
 Gen ve aklszsn. Gerekten kt olmaktan ok, dikbal ve heye-
' canlsn. - bilmiti. Ne Tanr'dan, ne bir kiiden ne de kurumdan ekinmeyen,
"am'daki bir svari alayna gnderileceksiniz. Gelecein tam bir devrimciydi. Onun iin resmi ya da kutsal olan hibir ey yok-
tmyle oradan kendisi hakknda gnderilecek gnderilecek raporlara tu. Hl genlik ateiyle yanmakla birlikte, artk amaz bir saknm
baldr. Artk btn bu Samalklar ve aptallklar bir yana brakp, ve souk kanl bir hesap yapma gcn sre iinde gelitirmiti. iir
askeri grevinizle megul olacaksn. Dikkat et; ikinci bir ansn olma- yazmay ve edebiyat brakmt. Eylem ve edebiyatn bir arda
yacak." yryemeyeceine karar vermiti. Aslnda edebiyat, irade ve kararl-
Ayn gece Mustafa Kemal, polis tarafndan Suriye'ye giden bir l zaafa uratyor, kiiyi yanl alanlara srklyor, eylem iin ge-
rekli olan zihniyetin kiide gelimesini engelliyordu. Edebiyat ar-
vapura bindirildi. Annesini ya da arkadalarn grmesine izin veril-
kasnda brakt ve bundan sonra ilgisini tmyle somut devrimci
memiti. rgtlenme ve pratik ayrntlar zerinde younlatrd.
Sekiz gnlk zorlu bir yoluculuun ardndan Beyrut'a kt ve
Lbnan dalarn atla geerek, am'daki alayna katld. Topran tohumlanmaya elverili olduunu anlad. Tpk
stanbul'da olduu gibi, buradaki gen subaylarn da hepsi honutsuz.
ve daha st rtbeliler ise, konuya yaknlk duyan kiilerdi. Aralarnda
Alaym, am'n gneyindeki dalarda yaayan ve devaml isyan Harbiye Mektebi'nden tand, eski bir arkada olan Mfid
halindeki Drziler'e kar bir sefer hazrl iinde buldu. Bu sefer, Ltfi'nin* ona yardma hazr olduunu grd. Kurduklar rgt sayca
Mustafa Kemal'in faal askerlik yaamnn ilk deneyimi oldu. Ancak, abucak byd ve bir anda Suriye'deki tm karargahlara yayld.
aslnda gerek bir asker iin pek de doyurucu bir grev deildi. lke, Mustafa Kemal de nemli bir konuma gelmeye balamt; ancak,
suyu ve yolu olmayan, dar ve'derin derelerle blnm, tmyle ksa bir sre sonra bouna bir aba iinde olduunu anlad. O, am'da
plak kayalklardan ibaret, kra bir araziden ibaretti. Drziler ise, bir devrim hazrlama abas iindeydi, ama aslnda bu mmkn deil-
arazinin her karn ok iyi tanyan, son derece vahi, yola gelmez di: Aslnda kk Trk kararghlarndaki subaylar devrim iin
dallard. hazrd, ne ki, yerel halk onlara dmand.
Trk birlikleri gnlerden beri sarp kayalklarda glkle ilerle- Arkadalar ona devrim olaynn merkezinin Balkanlar olduuna
mekteydi; ancak, ne dman yakalayabiliyor, ne de ona yaklaabili- dair malumat gndermi ve kendisini Selanik'e naklettirmenin bir
yordu. Drziler kesinlikle atmaya girmiyor; tehlikeyi hisseder et- yolunu bulmasn tavsiye etmilerdi.
mez hzla uzaklaarak dalyor; ardndan dik kayalklarda pusuya zin verilse de, verilmese de, Selanik'e gitmekte, durumu kendi
yatarak, gece gndz Trk birliklerini avlyorlard. gzleriyle grmekte son derece kararlyd. Suriye kylarndaki Yafa
Drziler'e bir ders vermek zere, Trkler'in yapabildikleri tek limann kumandan Ahmed Bey isminde bir subayd. Vatan'm ye-
ey, bo ve yoksu-l Drzi kylerini ve ekinlerini yakmaktan ibaret lerinden olan Ahmed, ona yardm etmeye hazrd. Gidiinde bir
kald. Bundan sonra k geirmek zere am'a dndler. glk kmamas konusunda birlikte bir plan hazrladlar.. .
Birka gnlne izin alarak Yafa'ya gitti. Orada uydurma bir
V sm ve tccar giysileriyle sahte katlar edindi ve Msr'a giden bir
gemiye binmeyi baard. Buradan Atina'ya, ardndan Selanik'e geti.
Seferden dner dnmez, Mustafa Kemal Vatan'm bir ubesini Ltfi Mfid Bey (sonradan Krehir meb'usu). Mustafa Kemal onunla am'da
kurmak iin ie koyuldu. Hapishanede geen haftalar ve Hakk karlamam, oraya ayn zamanda tayin edilmi ve birlikte gidip, ortak bir ev
'"tmulard. Aslnda, birka ay evvel Vatan olayndan dolay birlikte
Paa'mn tehditleri ne gzn korkutmu, ne de onu ylgnla dre- '"tuklanmlar ve Zlfl smail Paa'mn nne, ikisi birlikte karlmlard. (-n.)

12 13
Gittii her yerde honutsuzlua, gizli cemiyetlere ve devrim hazrl- Bir yl boyunca Mustafa Kemal tmyle sakin durdu. Padiahn
klarna tank oldu. polislerinin onu bir kez ele geirirlerse, bu defa gn n artk bir da-
Selanik'te dorudan annesinin evine indi ve bir sre tmyle ses- ha gremeyeceinin gayet ak biliyordu. Kendisini iine verdi. sleri
siz kald. Dncelerinde hakl kmt. Selanik, olaylarn gerek oriun mkemmel ve kendini grevine adam bir subay olduuna
merkeziydi. En nemli alt rtbeli subaylar burada toplanmaya ilikin raporlar veriyorlard. stanbul'daki yetkililer sonunda Sela-
balamt. Gerekten byk bir ey. hazrlanmaktayd. Annesi ve nik'deki casuslarn byk bir hata yapm olduuna ve bu gen su-
kzkardei araclyle Erkan- Harbiye Mektebi'nden kimi arka- bayn aptalca dncelerinden ve havailikten vaz geip akln bana
dalaryle temasa geerek, onlardan kendisine bir nakil ayarlama- aldna kanaat getirdiler
larm istedi. Fakat Mustafa Kemal Selanik'e gitmekte en az eskisi kadar ka-
Daha hibir ey yapmaya frsat bulamadan evvel, Padiah'n ha- rarlyd. Memleketinde byk olaylar hazrlanmakta iken, onun Suri-
fiyeleri onu tanmlard, istanbul'dan hemen yakalanmas iin emir ye'de, bir kede kalmas olanakszd. Harbiye Nezareti'ndekiler de
geldi. Polis Mdr muavini olan Cemil, Vatan'm stanbul'daki ye- dahil olmak zere, Vatan mensubu btn kurmay subaylar tanyor-
du. Mmkn olan her areye bavurdu. En sonunda Selanik'e nakline
lerinden biriydi. Birini gndererek tutuklama emrini iki gn sumen ilikin emirleri aldnda, olabildiince hzl bir ekilde, devrimin
alt edebileceini, ancak elinden daha fazlasnn gelemeyeceini be- merkezine kotu.
lirterek Mustafa Kemal'i uyard; hemen kentten ayrlmas gerekiyor-
du.
Bylece Mustafa Kemal snrdan kaak olarak Yunanistan'a ge- VI
erek oradan da gemiyle Yafa'ya gitti; ne ki, tutuklama emri ondan
nce Yafa'ya gelmiti bile. Gizli polis onu tehlikeli biri olarak mimle- Mustafa Keml nc Ordu kurmay heyetine gnderildi. Gre-
miti. Bu kez ona merhamet gstermeyeceklerdi. Mustafa Kemal'in vi, ksmen Selanik'de kalmasn, ksmen de tefti iin demiryolu bo-
Kzl Zindan'da ikinci bir ans yoktu. yunca yolculuk yapmasn gerektiriyordu.
Grevi emirleri uygulamak olan Ahmed Bey, onu gemide Selanik'teyken annesi ve kzkardeiyle kalyordu. Zbeyde'nin
karlad. Mustafa Kemal'e belgelerini ve niformasn getirmiti. durumu imdi gayet iyiydi; ikinci kocas, ona kentin merkezinde ko-
Hemen sonra onu gizlice gemiden indirdi, kentin dna kararak ok caman bir ev ve bir miktar para brakarak bir sre nce lmt.
hzl bir ekilde gneydeki Gazze'ye gnderdi. Bu snr boyunda Mustafa Kemal karargahta Erkn- Harbiye Mektebi'nden tan-
atma vard ve blgenin kumandan Mfid Ltfi'ydi. Osmanl d pek ok subayla karlat. Bunlarla Vatan'm yeni bir ubesini
mparatorluu'nun iinde bulunduu karmaa ve dzensizlik byle rgtlemeye altysa da, fazla bir baar salayamad. Onun anlatt-
bir aldatmacay mmkn klmt. klarn, tartmaya ya da kar olduklarn sylemeye kalkmakszn
Ardndan Ahmed Bey stanbul'a ortada bir yanllk olmas ge- dinlemekle yetiniyorlard. Ondan kukulanyor gibi bir halleri vard?
rektiini, Mustafa Kemal'in btn bu sre iinde Gazze'de olduunu Bazan bunlardan birka bir arada konuarak yrrken, yanlarna git-
ve hibir zaman Suriye'den ayrlmadn bildirerek bu konudaki yeni tiinde sanki bir hafiye ya da ajanm gibi, hemen susuyorlard. Bir
emirleri beklediini yazd. eyler evirdiklerinden emindi, ama onu aralarna almyorlard.
Haftalar sonra gelen yanttan sonra Mfid Ltfi de sz konusu En sonunda ilerinden biri sk skya gizlilik sz verdirerek ka-
sre iinde Mustafa Kemal'in kendisiyle birlikte olduunu teyit etti. pal kaplar ardnda, .olanlar ona da anlatt. Selanik'te byk bir dev-
Bu ekilde herikisi de tutuklama emirlerini hasr alt ettiler. rimci rgt bulunuyordu; ismi de ttihat ve Terakki idi. ehirde ok
sayda Yahudi vard; bunlarn ou talyan uyruklu ve talyan Mason
14 15
localarna'balyd. talyan uyruklar olarak, kapitlasyonlar ve .imti-
yaz antlamalar uyarnca Padiahn basksna kar kprunmaktalard.
Evleri polis tarafndan aranamyor ve yalnzca kendi konsolosluk
mahkemeleri nnde yarglanabiliyorlard.
lerinde Makedonyal Fethi'nin de bulunduu, Mustafa Ke-
mal'in ounu tand bir grup subay Mason olmutu. Mason loca-
larnn tm yntemlerini kullanarak ve korumas altna snarak tti-
hat ve Terakki'yi kurmulard. Yahudiler'in evlerinde gvenlik iin-
de toplanyor ve planlar hazrlayabiliyorlard. Hatr saylr balar
topluyorlard. Padiahn lkeden srgn ettii ve yabanc lkelerde
yaayan nemli siyasal mltecilerle sk bir temas halindeydiler.
ttihat ve Terakki Cemiyeti bir sredir Mustafa Kemal'i izlemek-
te ve snamaktayd. Artk onu da kendilerine katlmaya davet et-
milerdi.
Mustafa Kemal Vedata Locas'nda bir birader olarak rgte
katld. Kendisini holanmad bir atmosfer iinde bulmutu.
Katld loca, uluslararas Nihilist rgtn bir parasyd. yeleri micesine davranyordu. Bir keresinde Kafe Gnogno (Yonyo)'da
arasnda Yahudiler'in ezildii Rusya hakknda son derece kt, ama
bol bol para kazanmalarna izin verilen Viyana hakknda iyi szler
syleyen milliyetsiz kiiler vard. Bunlar adeta gizli yaayan,
salksz, st kapal szlerle konuan, srlarla dolu kiilerdi. Mustafa
Kemal, uluslararas finans ve uluslararas ykc yeralt rgtlerinin
ana yakalanm olduunun bilincindeydi, ama bunlarn tam olarak
ne tr insanlar olduklarnn tmyle anlayabilmi deildi.
Yahudiler'in uluslararas amalan ve sorunlarna kar hibir ilgi
duymuyordu. Masonlar'in ritellerine daha da az yaknlk duyuyor,
bunlardan alayla sz ediyordu. O, bir Trk't; Trk olmaktan gurur
.duyuyor, Trkiye'yi Padiahn ehliyesizliinden ve despotizminden
olduu kadar, yabanclarn penelerinden kurtarmakla ilgileniyor-
du.
Daha kts, bu ite sonradan gelenlerden olmasyd. ttihat ve
Terakki'yi kontrol eden kiiler, kendilerini Mason localarnn kar-
mak ritellerinin perdesi ardna gizlemekteydiler. Henz yeni
balam bir "birader" olduundan, ondan beklenen yalnzca emirleri
uygulamasyd. Oysa, onun yaradl, olay kontrol etmek, bu olmaz-
16
sa hibir ekilde olayn iinde yer almamakt. Sakin sakin emirlere bo- .
yun eecek biri olmak bir yana, her zaman son derece eletirel bir
kiilikteydi. Eletirileri son derece iddetli olduu gibi, kiilie
saygdan da uzakt. Fikirlerine kar kldnda, hemen
vahileiyordu. ttihat ve Terakki'yi yzeysel ve etkisiz bir rgt olarak
gryordu: ok fazla konuuluyordu, eylem ise pek azd. stanbul
Kurmay Okulu'ndaki som, dkme bir demir gibi salam, hevesli
renciden, artk elie dnerek glenen bir devrimci kmt.
Kuram deil, gerek olaylar istiyordu. Titizlikle planlanm eylem is-
tiyordu. ttihat ve Terakki iinde Ona ters gelen, hazmedilemeyecek
kadar fazla teorisyenlik faaliyeti olmasyd.
Liderlere sayg duymuyordu. Hepsiyle tartyordu: Enver acele-
ci ve savruk bir adamd; Cavid Selanikli bir Yahudi, bir dnmeydi;
Niyazi vahi ve dengesiz bir Arnavut, bir tr Garibaldi'ydi; bir Posta
memuru olan Talat ise, hantal bir ayyd. te, liderler de bunlard.
Mustafa Kemal onlarn hepsiyle tenezzlen konuuyordu. Hep-
siyle sanki onlar dershanedeki ocuklar, kendisi de retmenleriy-
oturmu, Cemal'in yurtseverliinden sz ediyorlard. Mustafa Kemal
alayc bir tavrla szlerini kesip, gerek byklk hakknda bir sylev
verdi. Ertesi sabah ayn trenle ie giderlerken karlat Cemal'e
onu nasl poplerlik peinde koan biri olarak grdn syleyip,
byklk hakkndaki tatsz szlerle dolu vaazini bandan sonuna dek
ona da tekrarlad.
Dier "birader" subaylar onun fikirlerinde inat ve alayc biri ol-
duunu dnyor, ondan holanmyorlard. Eletirileri daima ac ve
keskindi; stelik eletirilerini ekilir klacak mizah duygusundan da
yoksundu. Yahudiler ise ona hi gvenmiyorlard. Hibir zaman Ma-
sonluun st derecelerine ykseltilmedi. Cemiyetin lider evresinin
de dnda braklmt..
Evde de ayn derecede sorunlar yaratyordu. Eletirilerine ak
olduu tek insan Zbeyde-'ydi; ancak, bazan gururunu zedeledii an-
da ona kar bile souk ve hain olabiliyordu. .
Hi kimsenin, Zbeyde'nin bile kendi hareketlerine karmasna
izin vermiyordu. Bir keresinde rgt arkadalarndan birkan eve
getirmiti. Hizmetiler konumalarm iitmi ve Zbeyde'ye haber
17
 vermilerdi. Bunun zerine sessizce Mustafa Kemal'in odasna so-
kulmu, anahtar deliinden konuulanlar dinlemiti.
Gittikleri zaman, oluna iddetle kt. Mustafa Kemal onu ik-
na etmeye altysa da, bu konuda hibir ekilde anlaamadlar. O,
yalnkat inanlar ve deimez sadakatiyle eski kuaa mensup bir in-
sand; olu ise, ok az eye inanan ve hibir eye sayg duymayan
gen kuaa. kisi de fazlasyla fkelenmilerdi. Sonunda Zbeyde
oluna yardm etmeye karar verdi. Ne de olsa olu dnyay tanyan bi-
ri, evin reisiydi; hem kimbilir, belki de dncelerinde hakl olduu
yanlar vard. Aslnda onun haksz olduuna inanyor, fakat evi terke-
deceinden korkuyordu. Bylece kendi yarglarna aykr olmasna
karn,, ona yardm etti. Gene de tm kadnlar gibi srekli ikayet edi-
yor, hem Padiaha hem de dine kar komplo kurmann aptallk ol-
duunu syleyip duruyordu.
Bu anlamazlk Mustafa Kemal'e kararn verdiren etken oldu.
Ev yaantsnn kstlamalar cann skyordu. Evle olan balan, akra-
balarn gevezelikleri,.kadnlarn sonu gelmez dualar, kanlmaz
basklar sinirine dokunuyordu. likilerde karlkll gereksiz bulu-
yordu; her eyi almal, ama hibir ey vermemeliydi. zgrl ze-
rinde en kk bir kstlamaya bile gelemiyordu. Bedeli ne olursa ol-.
sun, daima kendi kendisinin efendisi olacakt. Bir oda kiralayarak ev-
den ayrld. Annesini sk sk ziyaret ediyordu; artk eskisi kadar birlikte
olmadklar iin de, onun szlerini daha ok dinlemeye
balamt.
Gndzleri askeri grevlerini grlmedik bir enerjiyle
srdryordu. Akamlar ise, yemek yemek ve dier rgt arka-
dalaryle arka odalarda toplant yapmak iin Kafe Yonyo'ya ya da
polis hafiyelerinin mtecesis gzlerine kar pancurlan skca rtl,
kaplar kilitli baz evlere gidiyordu. Burada mum ya da gaz lambas
altnda sigara ve iki ierek gece ge saatlere kadar oturuyor,
yaklaan devrim hakknda planlar kuruyorlard.
Mustafa Kemal toplantlara katlyor ye rgt iinde kalmaya de-
vam ediyordu. Ancak, zamanla gitgide daha az faal bir rol oynamaya
balamt. Liderler hala onu yakn evrelerine yaklatrmamaktayd-
lar. Hibir zaman alt dzeyde kalamazd. Ya idare etmeli ya da her
eyden vazgemeliydi.
18
Eskisinden de yalnz ve az konuan biri olmutu.
vn
Bunca zamandr konutuklar devrim, hibir uyar iareti ver-
meksizin, anszn evrelerinde patlayverdi. nceden hazrlanm bir
plan olmadan, eskisi kadar tez canl ye yabanl olan Niyazi, birka
adamn toplayp Resne dna, Gney Makedonya dalarna karak
hkmete meydan okudu. Enver de hemen bir devrim bildirisi yay-
nlayarak Dou Makedonya'da ayn eylemi tekrarlad. Hibir ey
hazrlanm ya da rgtlenmi deildi. ttihat ve Terakki'nin kendi i-
indeki faal yelerin says yz amyordu bile. Askeri birliklerin
alaca tavr da kesin olarak bilinmiyordu.
Mustafa Kemal sakin kalp, askeri grevlerini yerine getirmeyi
srdrd. Bylesine lgn ve planlanmam servene girecek kadar
gz kara bir kumarbaz deildi. Eer eyleme geecek olsayd, bu an-
cak belirli bir baar ans olan dikkatle hazrlanm bir planla gerek-
leirdi.
Ne ki, "lgnca serven" baarya ulat. Bunu izleyen birka
ayn tarihi, fantastik olduu.kadar kark bir ryay andryordu.
Bakaldran birka yz asker dalardayd. Bastrmak zere yollanan
birlikler de isyanclara katlyorlard. Askerler yllardr ihmal edilmi
ve aylklar denmemiti. Subaylar tarafndan ynlendirilen alaylar,
birbiri ardna ayaklanmay bastrmay reddediyorlard. Trkiye'nin
ilerinden gnderilen zel birlikler de ayn eyi yaptlar. Herkesin, en
bata da Cemiyet'in akn baklar nnde, Padiahn kudreti rzgar
nnde srklenen yapraklar gibi yok olmutu.
stanbul'daki Yal Tilki, ald seri bir kararla geri adm att ve
gemiteki kt ynetimin tm suunu evresindekilere ykleyerek
anayasal hkmeti ilan etti, hafiyelii kaldrd ve devrimcilere kucak
at. Niyazi ve Enver, kazandklar byk zaferden duyduklar byk
gururla dalardan indiler. Trk ve Hristiyanlar'dan oluan cokulu
kalabalklar sonunda kutsal kitapta sz geen bin yllk huzur devri-
nin (millenium) geldiine inanarak, sevin iinde onlar Selanik'de
karladlar.
19
 Devrimde kendisi gibi etkin bir rol oynamam dier Cemiyet
mensuplaryla birlikte Mustafa Kemal de onlar karlayanlar arasn
dayd. Enver, yeni anayasay Selanik'in ana meydannda bulunan
Olimpus Palas Oteli'nin balkonundan okudu. Arkasndaki subay gru-
bu arasnda, alt dzey ve nemsiz bir rgt yesi olarak sadece birka
kiiden baka kimsenin tanmad ve farketmedii Mustafa Kemal
de vard.
Abdlhamid'in son yirmi yldr srgne gndermi olduu poli-
tikaclar, bulunduklar yabanc lkelerden akn akn dnmee
balamlard. Bunlar arasnda prensler, eski sadnazamlar, her dzey-
den nazrlar vard. Gen subaylar dirsekleyip kenara iterek, ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin kontroln ele geirdiler ve iktidardan pay kap-
mak ve entrikalar evirmek zere stanbul'a dolutular. Niyazi, Ama-
vutluk'a dnd ve orada ldrld. Enver, askeri atae olarak Ber-
lin'e gnderildi. Mustafa Kemal Trablusgarp'deki Trk kararg-
hlarn denetlemek ve haklarnda rapor hazrlamak zere Kuzey Afri-
ka'ya gnderildi.
Kargaalklar kargaalklar izliyordu. Hibir ey yolunda gitmi-
yordu. Avusturya Bosna-Hersek'i ilhak etti; Yunanistan Girit'i ele
geirdi; Rusya tarafndan desteklenen Bulgaristan bamszln ilan
etti. erde tepki balad. Arnavutluk ve Arabistan'da ayaklanmalar
bagsterdi. Hristiyanlarca Mslmanlar, birbirlerine saldrmaya
balad.
Btn bu karmaann ortasnda yal Padiah destekleyenler i
bana geldi. stanbul'daki askerleri satn aldlar, hocalar halka
gnderip yeni yneticilerin Paris'ten getirdikleri yeni moda dnce-
lerinin dinsizlik olduunu, bunlarn Trk ve Mslman deil, Yahudi
ve Mason olduklannslam' ve hilafeti ykmak iin ibana geldikle-
rini sylettiler.
Din elden gidiyor kkrtmasyle taknlaan stanbul'daki asker
ayakland. Subaylarn ldrp ya da hapsedip slam dinine, Padiaha
ve slam halifesine ballklarn ilan ederek istanbul'u ele geirdiler.
Cemiyet yelerini yakalamaya baladlar.
20
Cemiyet, Makedonya'daki ordunun yardmna bavurdu. Eer
baarsz olurlarsa, Abdlhamid ve avenesi tm ktlkleriyle yeni-
den iktidara geleceklerdi. Makedonya'daki ordunun kumandam, bir
Arap ve Abdlhamid'in gzdelerinden olan Mahmud evket
Paa'yd. Bu, uzun boylu, kuru, hadmaas gibi kadavraya benzer bi-
riydi. Asker olarak parlak bir subayd, ancak, kumandan olarak mte-
redditti.
Ne yapmas gerektii konusunda duraksad. Kurmaylar arasnda
Trablus'tan yeni dnm olan Mustafa Kemal de dahil olmak zere
Cemiyet mensubu pek ok subay vard. Neredeyse onun isteine kar
olarak, Mahmud evket'i harekete gemeye zorladlar. Bylece . kinci
ve nc ordular stanbul zerine yrtt. nc kuvvet Birinci
Birleik Frka'dan oluuyordu. Frkada bir svari birliinin kumandan
olarak Berlin'den alelacele dnm .olan Enver ve kurmay bakam
olarak Mustafa Kemal de yer almt.
Kar devrimi ezip Abdlhamid'i tahttan indirdiler, Makedon-
yal Fethi'yi gardiyan yaparak Selanik'deki Alatini Kk'ne hap-
settiler .* Abdlhamid'in eli aya tutmaz ihtiyar kuzenini** tahta
karp Cemiyet'in iktidarn yeniden perinlediler.
Kamuoyu, Cemiyet'in iinden en ok Enver'i tanyordu. Byle-
ce Enver bir halk kahramanna dnt. Makedonya'da isyan bay-
ran amt ve imdi de ii tamamlamak zere nc kuvvetlere ko-
mutanlk ediyordu.
Enver'de bir parlt, canllk, gz alc bir meydan okuyu, nl
olma ynnde doal bir yetenek vard ki, bunlar onun hemen gze
batmasn salyordu. Onun yannda ask suratl, alayc ve ekingen
yapdaki Mustafa Kemal son derece silik kalyordu.
Bylece halk tarafndan farkedilmeyen ve liderler tarafndan da
istenmeyen biri olarak kald. Cemiyet onu herkesi eletiren fakat hi
kimseye boyun emeyen yetenekli, ancak, huysuz biri olarak mim-
lenmiti: Hi kimsenin 'sevmedii ve arkadasz, tek bana, kendini
beenmi, huysuz bir adamd. Bylece geri plana itildi ve askerlik
* Abdlhamid'in gzetim subayln Fethi (Okyar) den sonra, Salih (Bozok)
yapmtr. Salih, bu greve Balkan Sava ncesinde Selanik'de, sava sonucu bu
kentin kaybyla Abdlhamid'in lmne dek de, Dolmabahe Saray'nda srdrmtr
(.n). ** Sultan Besinci Mehmed Reat (1909-1918).
21
grevine geri gnderildi. yerde, zellikle ordu iinde honutsuzluk vard: bir eyler yapl-
malyd, hem de derhal!
Mustafa Kemal artk -yksek rtbeli bir subay olmutu. Erkn
VIII Harbiye'de almaktayd. Yetenekleri ve ehliyeti ynndeki hreti
Mustafa Kemal grevine btn enerjisiyle sarld. gdsel ola- gittike byyordu. Kararghta honutsuz olan ve sorun karmaya
rak bir askerdi: Adamlar iin evrede atl tatbikatlar, seminerler hazr durumda ok sayda subay vard. Bunlar Mustafa Kemal'i dinle-
dzenliyor, askeri tarih -Moltke ve Napolyon'un seferleri zerinde- meye, onun evresinde gruplamaya baladlar.
alyordu. Bu, yeni bir heyecan ve ykselme dnemiydi. Otuzundan Artk hali tavr bile deimiti. Merkezde olmak, szlerinin
nce Makedonya'da nc Ordu'nun kurmay bakan oldu. nemsenmesi, kendine gvenini artrmt. Her zamanki kadar kat ve
1910 da Ali Rza Paa'nn Fransa gezisinde yaveri olarak maiye- ezici olmakla birlikte, onu destekleyenlere kar daha anlayl, hatta
tine atand. nce birka gnlne Paris'e gitti ve ardndan yllk ma- gleryzl olmutu. Artk nemli biri ve bir hareketin nderi haline
nevralar izlemek iin Picardie'ye geti. Ali Rza, onun hakkmda-'ik- gelmeye balamt.
kate deer yetenek ve muhakemeye sahip olan, "ada yntemleri Durum artk stanbul'da Harbiye Nazr olan Mahmud evket
uygulamada etkin ve ak grl bir subay" olduu raporunu verdi. Paa'ya bildirildi. Adamn gayet iyi tanyordu ve Selanik ile Balkan-
Dnnde Selanik'deki subay okulunun bana getirildi. lar'daki huzursuzluun nasl bir tehlike arzettiinin farkndayd.
Okulu byk bir baaryla yeniden dzenlediyse de d Mustafa Kemal'i oradan uzaklatrmas gerekiyordu. Bylece onu
krklna uram ve honutsuz bk ruh hali iindeydi. gdsel ola- Selanik'deki 38 nci Svari Alay kumandanlna getirdi. Ancak, bu
rak bir asker olmakla birlikte Mustafa Kemal daima politikann zle- atama, durumda hibir deiiklik yaratmad. nk Mustafa Kemal,
mini duymaktayd; ne ki, politika.iinde kendisine yer yoktu. askeri grevlerini kusursuzca yerine getirmeye devam ediyordu ve
artk eskisinden de ok sayda subay onu desteklemeye balamt.
Devrim hibir eyi dzeltmemiti. Selanik'de Cemiyet'in adam-
lar olarak tand Enver, Talat ve Cemal artk ynetici konumuna Mustafa Kemal bir coup d'etat. (darbe) iin bir eylem plan haz-
gelmilerdi. Dnme bir Yahudi olan Cavid, Maliye Nazr 'yd. Mus- rlamaya koyuldu. Bir kez daha akamlarn kapal kaplar arkasnda
tafa Kemal hepsini kendinden aa gryordu. Onlar aslnda yneti- yaplan gizli toplantlarda geirmeye balad. Fakat bu kez denetim
cilie layk olmayan kk adamlard. Grlerini hi kimseden giz- kendisindeydi; kartlar ise artk iktidara gelmi olan Cemiyet men-
lemiyordu da. Hatta bunlar okulda ve topluluk arasnda savunmaktan subu eski devrimcilerdi. Siyasas, ierde daha etkin bir hkmet ile
ekinmiyordu. Byk Gler'in* eskisinden de a gzl olduklarn yabanclarn kovulmasndan oluuyordu. "Trkiye Trklerindir!"
sylyordu: Almanya'nn elleri Trkiye'nin grtlana sarlm du- onun sava lyd.
rumdayd. Maliyecileri yeni yeni ayrcalklar ve haklar elde etmiler- Hkmet ajanlar onun tehlikeli olduuna ilikin raporlar verdi-
di; halen Badad Demiryolu onlarn kontrol altndayd; nk Cavid ler. Cemiyet de onun cezalandrlmasn istedi. Mahmud evket Paa,
byk bir ihanet iinde, demiryolunu onlara peke ekmiti. En iyi onu askeri birlikleri hkmete kar ayaklanmalar yolunda tevik et-
Alman diplomatlar stanbul'da grev yapyordu. Trkiye yabancla- mekle sulad. Mustafa Kemal'in cevaplarn doyurucu bulmamakla
ra, zellikle de Almanlar'a satlyordu; Trkler kendi kendilerini d birlikte, tutuklanmas iin yeterli kanta sahip olmamas nedeniyle,
yardm ve mdahale olmakszn ynetmeliydiler. Trkiye'de her ey onu alay kumandanlndan uzaklatrmakla yetindi ve stanbul'a ge-
eskisi kadar ktyd: Maalar, idari organizasyon ve genel koullar tirtip Harbiye Nezareti'ne yerletirdi.
Abdlhamid dneminde ki kadar ktyd. Yoksulluk yaygnd; her Ona ne trl muamele edilmesi gerektiini hi kimse kestiremi-
* Dvel-i Muazzama (.n.) yordu. Mustafa Kemal'in korkusuzluu karsnda uyarlar ve tehdit-
22 23

NC BLM
LK
Mustafa Kemal politikay bir yana itti. Artk yaplmas ger,eken
bir ii vard. Kuzey Afrika'ya gidip talyanlar'la savamalyd.
Suriye ve Msr'dan geen uzun kara yolu dnda Trkiye'nin
Kuzey Afrika'yla balants kesilmiti. talyanlar denizin denetimini
ellerinde tutuyorlard; filolar anakkale Boaz'nn da ok yakn-
ndayd. Trk donanmas iki sava gemisi ve birka kruvazrden iba-
retti.. Bunlarn da kazanlar paslanm durumdayd; mrettebat orta-
dan kaybolmutu; gemiler yanyana Halic'in amurlu sularnda yle-
ce yatyordu. Askeri birlikleri gndermek olanakszd. Gitmek iste-
yen subaylar Afrika'ya kendi olanaklaryla gitmeliydi. Her gen su-
bay gitmeyi planlyordu. Enver derhal gitmiti bile. Paris'de askeri
atae olan Fethi de, Marsilya'dan bindii bir Fransz balk teknesiyle
oraya komu ve Tunus'da karaya kmt.
Mustafa Kemal dier iki arkadayla birlikte kara yolunu seti:
Demiryolu geen yerlerde trene binip, yolun kalan byk blmn
at srtnda ya da arabayla aarak, Kk Asya'dan aaya, Surze ve
Filistin'e gittiler. skenderiye'ye vardklarnda ngilizler'in Msr'
tarafsz ilan edip, snr kapattklarn grdler.
Mustafa Kemal fkeden kprd. Msr Trk egemenlik alam
iinde bulunan bir lkeydi; ngilizler'in burada hibir hakk olmad
*Dier iki subay, her ikisi de yzba rtbesinde olan Fuat (Bulca) ile Nuri (Con-
ker)'di (.n.).
26
halde, snn kapatarak Trk subaylarnn ve birliklerinin Trk toprak-
larnda yaayan Trkler'in yardmna komasn engellemek
kstahln gsterebilmeleri tam bir rezaletti.
Ancak, yaplabilecek hibir ey yoktu: Devam etmek zorun-
daydlar. arkada orada ayrlp, her birinin kendi bann aresine
bakmasna karar verdiler.
Mustafa Kemal bir Arap klna girerek batya ileyen hafif rayl
demiryolundaki bir trene bindi. Yalnzca birka kelime dnda Arapa
bilmedii gibi, ak renk salar ve mavi gzleriyle Arap'a benze-
miyordu da. Snr karakolundaki subay bir Msrl'yd. iskenderi-
ye'deki ngiliz kumandanndan Mustafa Kemal'in ekalini ve onun
tutuklanp kendisine gnderilmesine ilikin bir emir almt.
Msrl subay bir Mslmand ve tm Hristiyanlardan olduu gi-
bi ngiliz ve talyanlar'dan da -hi ayrm yapmakszn- nefret ediyor-
du. Tm yaknl ve sevgisi Trkler'den yanayd. Gene de ald
emirleri tmyle gzden uzak tutmas mmkn deildi. Mustafa Ke-
mal'in bir Trk olduundan emin olunca, mavi gzl bir baka yolcu-
yu tutuklayarak, Mustafa kemal'i dualarla uurlad.*
Mustafa Kemal Deme Liman'ndan 25 kilometre kadar ierde
yer alan Ayn el-Mansur'daki Trk karargahna doru yola koyuldu.
*Bu Msrl zabitle geen olay Kl Ali (Atatrk'n Hususiyetleri, stanbul, 1955)
yle aktaryor:
"Hududa yakn ve demiryolunun sonu olan Ahar Terkip istasyonuna yaklatklar
srada kontrol memuru Msrl zabit bunlar tevkif etmek istemi. Mustafa Kemal
Bey, zabitin hissiyat diniyesini kkrtacak szlerle ii aklamaya mecbur olmu.
Zabiti ikna etmi. Fakat Msrl zabit gene de:
"Oraya bir an evvel gitmesi lazm gelenler gitsin. Fakat vaziyetiniz o kadar nazar
dikkat celbetti hi olmazsa iinizden oraya gitmesine beis olmayanlardan birkan
bize teslim ediniz," diye ii pazarlk mevzuuna sokmu. Bu grmeler neticesinde
arnaar kafileye katlan Bingazili topu zabiti ile tfeki ustasnn ve bir de
Kahire'den kendilerine yol gstermek iin terfik edilen klavuzu teslime mecbur
olmular. Fakat Mustafa Kemal bunlarn ne yapp yapp kendilerine iltihak
ettirilmelerini Msrl zabitten rica etmi, Msrl zabit de: "Msterih olun kendi
atm ile onlar da mcahedenize yetitireceim," cevabn vermi. Hakikatten de
mddet sonra arkadalarn tekrar serbest brakp kafileye kavuturmu." (s.34).
27
 Kararghta ok iyi karland. Byk bir subay ktl ekilme-
sinden baka, bir nceki yl yapt incelemelerden tr blgeyi ve
halkn iyi tanmas onu daha deerli yapyordu. Binba rtbesine
ykseltildi ve kendisine Deme ynndeki blgenin kumandanl ve-
rildi. Karargh.Ayn-el-Mansur'dyd. Burada tm cephenin kuman-
dan olarak Enver de vard.
Donanmay arkalarna alan talyanlar, ky kentlerini ele geir-
mi ancak, ierilere sokulamamlard. Trkler talyanlar'n zerine
yrdler. Silahlanm tm Kuzey Afrika top.yekun Trkler'in ar-
kas'ndayd. Kutsal Sava, Cihad ilan edilmiti. Hocalar halk heye- '
canlandran Vaazlar vermekteydi. Libya'nn her yanndan, Sahra
l ve Kufrah Vahas'ndan kabileler Hristiyan igalcilere kar
Trkler'in, Mslman kardelerinin yannda yer almak zere toplan-
maktaydlar. Dinsel fanatiklikle tutuarak, Enver'i grmek zere ka-
rargha kouyorlard.
Enver, ilgi oda konumundayd. stanbul'daki Padiah ve tm
Mslmanlarn halifesinin temsilcisi olarak gelmiti. Snusi eyhi,
onu "birader" olarak aryor ve savalarn yolluyordu. Uzak
blgelerdeki Turesler ve Pessaniler bile gnlllerini gndermektey-
diler.
Ve Enver onlarla nasl iliki kurulmas gerektiini iyi biliyordu.
Yerleri hallarla, evresi ipek kumalarla sslenmi byk bir adr
kurdurdu. Burada byk bir debdebeyle eyhlerle grmeler yapyor
ve yerde bada kurmu oturan vahi Bedeviler'! dinliyordu. Dank
durumdaki adamlar krk kiilik gruplar halinde adrlara koydurup,
onlara yemek piirip ilerini grecek birer kadn tahsis etti. Her gruba
Trk subay verdi. Bedeviler'e iyi para veriyor, onlar besliyor ve
lenlerin dul karlarna armaanlar yolluyordu. Sonsuz bir sabr, efkat ve
tkenmez bir enerjiyle, onlara sava esini vermeye alyordu. Btn
bunlarn bir sonucu olarak talyanlar.kyya ivilendiler ve bir adm bile
ilerleyemedler.
Mustafa Kemal, Enver'le srekli temas halindeydi. Enver'den
bir ya bykt, ama rtbe olarak onun astyd.
ki adam bir trl geinemiyorlard. Devaml olarak kavgaly-
dlar. Her ikisinin damarlarnda da kavgac Arnavut kan dolayordu.
28
lcisi de gururlu, alngan ve irade gcne sahip kiilerdi. kisinin de
muhalefete ya da eletiriye tahammlleri yoktu. Ve her ikisi de zinin-
se[ ve fiziksel olarak korkusuz ve dndn aka syleyen
jciilerdi. Ama aralarndaki ortak noktalar bundan ileri gitmiyordu.
Enver daima ok byk projeler, son derece geni ihtiraslardan esin
alyordu. Byk dnceler onu adeta bylyor, kendine ekiyordu.
Ayrntlar, somut gerekler ya da rakkamlar onu asla ilgilen-
dirmiyordu.
Mustafa Kemal ise temkinliydi. Parlaklk onu ihtiyatl olmaya
sevk ediyordu. Byk, belirsiz dnceler onu heyecanlandrmyor-
du. Hedefleri snrlyd ve bunlan ancak uzun ve dikkatli incelemeler
ve hesaplamalardan sonra belirliyordu. Olgular ve rakkamlan kesin
olarak saptyordu. Ne Araplar, ne de baka yabanclarla iyi ilikiler
kurma konusunda istekli olmad gibi, yeteneksizdi de. O bir i
Trk't, Trk olmaktan da gurur duyuyordu; dnyann geri kalann
ise aa grmekteydi.
Selanik'deki ilk gnlerinden beri Enver'den holanmamt.
imdiyse ona kar nefret duymaya balamt; bunu aka gster- j
mekten de geri durmuyordu. Nefreti kskanlkla beslenmi, ac- j
lamt. Mustafa Kemal her zaman en iyisi, en iyi asker olduuna i
inandrlmken, Enver'den daha byk olmasna karn, imdi onun !
peinden srkleniyordu. Daima Enver kumandanken Mustafa Ke- i
mal onun ast konumundayd. ,.. '
k adrnda maiyetinde dalkavuklarla yaayan, evkle parlda-
yan, gsterili, kibar ve ekici Enver'in gznde, gri yz, alayc
tavrlar, ters szleriyle Mustafa Kemal, adeta ziyafetteki kafatas gi-
biydi. Bedevilerin cesaretini kryordu. Her plan eletiriyordu. Her
projeye dudak bkyordu: Tavr daima kusur bulucu ve eletireldi,
ama hibir zaman ii itaatsizlik noktasna vardrmyordu.
Zaman ilerledike ilikileri daha da glemeye balad. An
scak altnda kayalarla evrili arazide pusuya yatma ve atl saldrlar-
dan ibaret olan bu usan verici atmalar, en gl karakteri bile
yaratabilirdi. Hepsinin sevimli ve ho bulduu Fethi, aralarndaki
akl kapatmaya altysa da baaramad.
Mustafa Kemal kendi kampnda kalmaktayd. Kk bir ad-
rda, adamlar kadar zorlu koullarda, basit bir biimde yayordu.
29
Elencelere gitmeyi ya da Enver'in maiyetinin bir paras olmay ke- 10-uvazryle anakkale Boaz'nn hemen azndaki blokaj ap
sinlikle reddetmekteydi. gemiti. Dman sava gemileri peindeyken, Ege Denizi'nde do-
lanp urada ya da burada ortaya karak bir liman bombalyor, ya da
Savan birinci ylnn sonunda, pek az sonu alnabilmiti. tal- bir nakliye gemisini batryordu. Ulusal bir kahraman haline gelmiti
yanlar kyya yeni birlikler kartmlar, kumsalda kendilerine siper- ama bu yiitlik gsterilerinin genel yenilgi zerinde hibir etkisi ol-
ler kazmlar, ama daha ileri gidememilerdi. Trkler ve Araplar da muyordu.
onlar siperlerinden skp atamamlard. stanbul yarallarla dolup tamt: Hastahaneler, kiliseler, cami-
Anszn ve yine nceden uyarmakszn 1912 Ekimi'nde Karada ler, evler hep onlarla doluydu. lke batan aa dzensiz mlteci ka-
sava ilan etti. Tm Hristiyan Balkan devletleri, tarihlerinde ilk kez labalklarnn oluturduu kamplarla dolmutu. Yiyecek organizas-
olmak zere, birletiler ve Trkiye'ye saldrdlar. Trk hkmeti tal- yonu tamamen ortadan kalkmt. Binlerce insan kolera ve tifsten
ya ile alelacele bar yaparak Trablusgarb'e acil emirler gnderdi: lyordu; binlercesi de alk ve souktan. Politikaclar hl iktidar
Trk birlikleri Msr'a ekilmeliydi; lke bamsz ilan edilmiti. Su- kapmak iin aralarnda az dala yapmakla meguldler. Ksacas
baylarn hepsi mmkn olduu kadar abuk eve dnmeliydi. ortada olaylar denetim altna alabilecek ya da ynlendirebilecek is-
Dman kapdayd. Trkiye kendini tmden yok olma tehlike- tikrarl bir hkmet kalmamt.
siyle kar karya bulmutu. Mustafa Kemal byk bir kay gy le ailesinden haber almaya
alyordu. Selanik'den gelen pek ok gmeni buldu. Ona kentin
byk bir zorbala uradn anlattlar: Yunanllar yakalayabildik-
leri tm sivil Trkler'i ldrmler evredeki tm ky ve kasabalar
X da yamalamlard. Sonunda annesini ve kzkardei Makbule'yi
mlteci kamplarndan birinde buldu.
Kumanday devreder etmez Mustafa Kemal yola koyuldu. En Bir oda kiralayarak onlar stanbul'a getirdi. Zbeyde altmnn
ksa yol olduunu dnd iin Fransa'ya getiyse de, burada daha stndeydi. Geen yllarla imanlamt, gzleri de iyi grmyordu.
ksa yolun Avusturya ve Romanya'dan getiine karar vererek Selanik'den kalar srasnda Makbule'yle birlikte alk ve souk-
ynn deitirdi ve Karadeniz'e indi. Srekli yardm grd iin tan ok ac 'ekmilerdi. Yal kadn bu sre iinde hzla kocant.
daha Aralk'n ilk haftasnda stanbul'a ulamt bile. Olunu grmek onu fazlasyle memnun etti. Onun kendilerini
Her eyi karmakark bir halde buldu. Trk ordular tm snrlar- stanbul'a gtrmesine sessizce boyun edi; ama orada hi huzur bu-
da ezilmiti. Kuzeyden Srplar kontrolsz bir biimde ilerlemilerdi. lamad. Btn gn boyunca odadaki divana bada kurup oturuyor,
Gneyden saldran Yunanllar Selanik'i ele geirmiler, yirmibe bin ne arkaya sallanarak Allah'a dua ediyordu. Selanik kafir Yunanl-
tutsak almlard. Bulgarlar stanbul'a doru ilerleyerek, toplaryle lar'n elindeydi, akrabalar katledilmiti; evi elinden gitmiti; sahip
kentin sadece 25 kilometre dndaki atalca'da bulunan istihkmlar olduu her eyi kaybetmiti: Tam anlamyle mahvolmutu.
dvmeye balamlard. Bakentin birka kilometre d ve Bulgar- Ailesini yerletirir yerletirmez Mustafa Kemal Harbiye Nezare-
lar'ca kuatlm olan byk Edirne istihkamlar haricinde Trkler ti'ne durumunu bildiren bir yazryle bavurdu. Gelibolu yarmadasnn
Avrupa'dan sprlp atlmlard. darald boazda, Anadolu kysnda yer alan Bolayr nlerindeki
istihkm hattn tutan tmenin kurmay bakanlna atand. Bu ok
Tm bu felaket ortasnda bir tek aydnlk nokta vard. Rauf* is-
nemli bir mevkiydi. Bulgarlar buradan hcum edecek olurlarsa
minde gen bir deniz subay, kumandan olduu yal "Hamidiye" Boazlar'n kontroln ele geirerek Asya'dak topraklara giden yo-
*RaufOrbay(.n.) lu aabilir ve stanbul'un d dnyayla balantsn kesebilirlerdi.
30 31
 HARTA: Balkan devletlerinin 19I2-1913"deki I.Balkan Harbi'ndeki hcum
hatlarn gsteren harita.
NOT: AA veBB olarak iaretlenen hatlarn aras Trkiye'nin Avrupa toprak-
larnn 1911'deki konumunu gstermektedir. CC iaretiyle stanbul arasndaki kk
alan ise, savatan sonra bu topraklardan Trkiye'ye kalan ksm gstermektedir.
32
Mustafa Kemal, General Sava Savof komutasndaki Bulgar bir-
lilderinin. saldrsndan hemen nce Bolayr'a ulaabildi.
Buradaki istihkmlar elli yl nceki Krm Harbi srasnda ngiliz
mhendislerin ina ettii hattn alelacele onardan kalntlarndan iba-
retti. Bulgarlar hatta hi durmakszn saldryorlar, Trkler'se inat
bir sabrla bu hatt tamir ediyorlard. atmalar son derece iddetli
cereyan eden bu atmay, sadece tm cephelerde geerli bir atekes
bu atmay durdurabildi. .
Bundan sonra olaylar hzla geliti. Byk Devletler bir bar kon-
ferans yaplmas arsnda bulundular. Balkan Devletleri stanbul
dnda Avrupa'daki tm Trk topraklarnn aralarnda blmeleri
iin kendilerine verilmesini talep ettiler. Bulgarlar da Edirne'nin der-
hal kendilerine teslim edilmesinde srarlyd.
Trkler kendi aralarnda blnmlerdi. Titrek bir ihtiyar olan
Sadnazam Kmil Paa'nn nderliindeki bir grup, her ne pahasna
olursa olsun, bartan yanayd. Dierleri, zellikle de gen subaylar
hibir yerin teslim edilmemesini istiyorlard. Ayaklanmalar, politi-
kaclarn entrikalan, kaos alm yrmt ve ortada olaylara yn ve-
rebilecek hibir g bulunamyordu.
Btn bu kargaann ortasnda Enver Trablusgarb'den dnd.
Hi zaman kaybetmedi. ttihat ve Terakki Cemiyetini toplantya
ard, gen subaylar evresine alarak bir heyet-i vkela toplants
.srerken Bb- Ali'ye girdi.* Kendisini durdurmaya alan Harbiye
Nazn Nazm' vurdu, Kmil Paa ve dier nazrlan rvolveriyle ko-
valayarak Cemiyet'ten Talat ve Cemal'in yan sra Sadnazam yapt-
klar Mahmud evket Paa ile birlikte kontrol ele geirdi.
Hibir ekilde zaafa izin vermedi. Politikaclarn bir kesimi ona
muhalifti: Onlar ast. Ayaklanmalar bastrd ve Balkan Devletle-
ri'yle ban grmelerine girmeyi kesin ekilde reddetti Ancak, Bul-
garlarn kuatmas altndaki Edirne'yi kurtarmak nndeki temel' so-
run olarak henz duruyordu. Dmana mevzi deitirtmek iin byk
bir manevra planlad. Bu, kendisine gre ok iyi bir pland: Hali'ten
donanmay karp Ege'ye gnderecek, donanmann ate gcnn
desteindeki Onuncu Ordu birlikleri B olay ir'in biraz kuzeyindeki
*230cakl913: Babali Baskm (.n.)
33
ah Kuyu'ya* kacak; Bolayr birlikleri dmana hcum edince, patlak verdi. Bulgaristan Srbistan ve Yunanistan'a saldrd; ancak,
arky birlikleri de dman sa cenahtan yakalayacakt; bundan sonra yenik derek snrlarna dnmeye mecbur oldu. Eski mttefikler
iki kol birleerek kuzeye doru en ksa yoldan geerek Edirne'ye Trkler'i unutmu, lgnca birbirlerinin boazna sarlmlard.
gidecekti. Bu harekat dman artp bozguna uratacak ve onlar Enver bu frsat karmad. Yerinde bir cesaretle, ve sava ilan et
atalca hatlanyle Edirne'den vazgemeye zorlayacakt. meksizin, bulabildii tm kuvvetleri yola kartt. Bunlar geride kalan
Sava gemilerinden birinde yaplan bir kurmay toplantsnda birka kk Bulgar birliini ezerek ilerlediler ve doru Edirne'ye
Mustafa Kemal de hazr bulunuyordu. Eletirilerinde ok acmasz girdiler, nc birliklerin svari kumandan olarak, bando alnr, bay
davrand: Askeri istihbarata gre arky'e hakim tepeler Bulgar- raklar dalgalanr ve yerli halk zeytin dallaryle yolunu sslerken, En-
lar'ca ele geirilmiti ve bu koullarda yaplacak bir kartma son de- ver at stnde Edirne'ye "Muzaffer" sfatyle girdi.
rece tehlikeli olacakt. Bolayr birliklerinin Bulgarlar' srp kar-
mas olanakszd. Bunu yapacak olurlarsa i hatlara sahip olan f
dman, karlarna son derece stn kuvvetler karabilirdi. Plan iyi Kente giren asker kollarndan birinin kurmay heyetinde Enver'in f
gibi grnyordu ama, ayrntlar zerinde iyi allmamt; pratik bu gsterisi yznden kapld tiksinti ve fke iinde, kendi kendine f
geerlilii yoktu. homurdanan, az tannm ve dikkat ekmeyen biri olarak, Mustafa }
Enver'in can skld. Komutan kendisiydi. Mustafa Kemal'e da- Kemal de yer almaktayd.
ha az konumasn belirterek, sadece kendisinden isteneni yapmasn
syledi. ;
Harekat planland ekilde yrtld. Bolayr birliklerinden iki
kolordu 8 ubat'ta afak vakti .saldrya geti. Mustafa Kemal de bu
saldn birliindeydi. Bir on kilometre kadar ilerlediler ve ok kaln bir
sis tabakas karsnda durmak zorunda kaldlar. Bulgarlar sol yandan
sokularak ate atlar. Kolordulardan biri yarld ve geri ekilmeye
balad; Mustafa Kemal'in kurmay bakan olduu ikincisi de sa-
vaarak geri ekilirken glerinin yarsn kaybetti. arky'e kart-
ma yapmaya balayan Onuncu Ordu, Bulgarlar'ca yakaland ve alt
bin askerine kayp verdirilmi olarak yeniden gemilerine dnmek zo-
runda kald.
Harekat tam bir baarszlkla sonulanmt. Bir ay sonra Edirne
dt ve Enver'in nderliindeki hkmet, Kmil Paa ve hkme-
tince nerilen bar artlarnn aynn imzalamak zorunda kald.

Mustafa Kemal stanbul'a dnd. Yenik ve bitkin den Trkiye,

yaralarn sarmaya alyordu. Dmanlar onun brakt toprak-
larn paylam konusunda ekiiyorlard. Anszn aralarnda sava

* arky olmal; bundan sonraki yazmlan byle olacaktr (.n.).

Zbeyde: Mustafa Kemal'in annesi

34 35

XI
Mustafa Kemal bir kez daha isiz olarak, annesi ve kzkardeiyle
birlikte istanbul'dayd. Edirne'nin alnndan sonra kaymakamla
ykseltilmiti.
Tatmin olmam, ancak, belirgin hedeflere sahip biri olarak aa
grd ikinci snf politikaclarla yemden ahbabha balamt. Fa-
kat artk devir deimiti. Yeni hkmet gl ve salamd. Talat, En- deildi: Hi kimse ona yardm etmedii gibi, onu dinleyen de yoktu;
ver ve Cemal -Mahmud evket ldrlmt- l bir bir ynetim
kurmulard ve lkeyi son derece baskl bir biimde idare ediyor-
lard. Eski eteler ve hizipler tmyle datlmlard.
Politikaclar Mustafa Kemal'i aralarnda grmeyi eskiden ol-
duundan da az istiyorlard. Siyaset sahnesinin tmyle dnda
braklmt. Selanik'deki cemiyetten eski arkadalar onun ok ileri-
sine gemilerdi. Talat ve Cemal kabinedeydi. Enver ise uluslararas
bir kiilik haline gelmiti. Harbiye Nazryd. Bir sultanla evlenmiti
ve Boazii'ndeki bir sarayda ihtiam iinde yayordu. Tm
Mslmanlar Halife-Sultan'n bayra altnda btnletirmek;
Trke konuan btn halklar Trkiye evresinde birletirmek ve stanbul'daki yaamla balan koparlmt; askeri ataelik mevkii
bylece Osmanl mparatorluu'nn byk zaferlerini yeniden can-
landrmak gibi son derece byk projeleri vard. Almanlar onu mtte-
fikleri olarak gryorlard.
Mustafa Kemal ise devaml homurdanan ve ho olmayan tavrlar
sergileyen alt rtbeli bir subaydan baka bir ey deildi. l ynetim
ve ttihat ye Terakki Cemiyeti'nce sevilmeyen biri olmas dolaysyle
son derece kt bir tan olarak kabul ediliyordu.
Enver'le tartmt. Sadece Cemal onun hakknda iyi eyler
sylyordu, bunun nedeniyse her ikisinin de Almanlar'a duyduu or-
tak nefretti.
Byk projelerini gerekletirmek iin Enver ilk adm olarak or-
dunun yeniden dzenlenmesi gereine karar verdi. Bu ii hayata ge-
irmek zere Prusyal General Liman von Sanders'i davet etti.
Haberi duyduunda Mustafa Kemal, kapld korkun fkeyle
homurdanmaya balad. Tm politikaclarn bana bela kesildi.
Aka ya da gizli olarak, "birader" subaylarn yakalayp konuarak,
gsterili sylevler vererek, hepsinin durumu protesto etmek zere
36
birlemeleri gerektiine ikna etmeye alt.
"Almanlar'n orduyu, yaammzn temelini denetlemelerine
izin vermek lgnlk olur" diyordu, "Biz Trkler kendi iimizi kendi-
miz grmeliyiz. Bu i iin bu Prusyah'nn arlmas milli bir hakaret-
tir."
Cemal'le grp konuyu onunla tartt. Enver onu grmeyi
reddettiinde de, ona ac bir mektup yazd.
l ynetim onu bir ba belas olarak gryordu. Tehlikeli
kimsenin onunla yapacak ii yoktu.
Gene de ba belasnn biriydi. En iyisi yoldan ekilmesi ola-
cakt.
Fethi eli olarak Sofya'ya gitmiti. Mustafa Kemal'le o, eskiden
beri iyi arkadatlar. Mustafa Kemal de Sofya'ya gitmeliydi. Askeri
atae olarak atand ve grevim tanmlayan belgeyi bir an evvel Fet-
hi'ye gtrme emrini ald.
Mustafa Kemal Sofya'daki grevini bir srgn olarak kabul etti.
profeyonel bir asker iin gerekten etkin grev 'yapabilme olanam
salamyordu. Yaplacak ne i varsa hepsini mkemmelen yapyor-
du. Bulgar Bakumandan Kitcheff ve Genelkurmayyla arkadalk
ediyor, tren ve tatbikatlara katlyor ve gzlemlerini Fethi'ye rapor
ediyordu.
En iyi arkadann Bolayr'dan. kendi kolordusunu pskrtm
general olan Sava Savoff'un olmas, Mustafa Kemal'in kendine zg
bir ynn gstermekteydi. Rakip "birader" subaylardan ve politi-
kaclardan nefret ediyordu; cesur bif dmana ise sayg duyuyordu.
Sava Savoff, Bolayr nlerinde eine az rastlanr bir yiitlik gster-
miti. Bu yzden Mustafa Kemal Sofya'ya gidince onu arayp bulmu
ve onunla yakn arkadalk kurmu'tu.
Ancak, yapacak pek az ii vard, bunlar da sevdii eyler deildi.
Hibir ey yapmadan oturacak trden bir adam deildi. te olsun,
elencede olsun bir eyle megul olmak, yapt ie btn g ve dik-
katini vermeliydi. Yapacak ok az i varsa, bu kez ilgisini elencede
younlatryordu. Askeri ataelik konumu ona bir diplomatn ayr-
' 37
calk ve muafiyetlerinin yan sra bir askerin apknlklar iin de
frsatlar salamaktayd. Grevinin avantajlarn her iki ynden d<b bol
bol kullanmaktayd.
Bir retmenden dzenli olarak ald derslerle balo danslarn
rendi ve bundan sonra nerede ve ne zaman frsat bulursa, ama hep
resmi geitteymicesine, dimdik dans etmeye balad. Kabul salon-
larna girip kmaya da balam ve Sofya hanmefendileriyle flrt
ederek bir sosyete apkn olmaya almsa da bu hanmefendiler
onu fazlasyle acemi bulmulard. Mustafa Kemal zeki ve yksek
mevkie sahip bir subayd, ama hepsi o kadar... Trklerden hibir za-
man holanmam olmalarnn yan sra, Mustafa Kemal ne yakld, sszlat.
ne de ekici bir erkekti. Tavrlar idi: Ya kasvetli ve donmu gibi bir
yz taknarak azametli bir tavrla dimdik yryor, ya da ters trs ko-
nuuyordu. Ne havadan sudan sohbet edebilme yeteneine sahipti, ne
ho bir apknd, ne de hanmefendilere dalkavukluk etmeyi beceri-
yordu. Kk flrt oyunlarnn bazlarndan pek bir ey anlamyor-
du.Her hanmdanxtobra dobra kendisiyle yataa girmesini talep edi-
yordu; eer reddedilecek olursa, ona olan ilgisini kaybediyor, fakat
hemen ardndan, yine dobra dobra, bir baka hanma ayn soruyu soru-
yordu. Ksa bir sre iin, ipek gibi yumuak sal bir gen kza, Gene-
ral Kovatev'in kzna ak olur gibi oldu, ama kz ona hi yz verme-
di.
Ksa srede bu hanmlar onu, tatl dilli, nazik, yumuak bal bir
Trk olan Fethi'nin tam tersi olarak geleneksel Trk tipinde, kaba bir
erkek olarak mimlediler. Dans ediine ve salon adabn renme a-
balarna glyorlard. Onu mthi bir baars olarak kabul edip, he-
men unuttular.
Alngan ve duyarl biri olan Mustafa Kemal eskisinden de kibirli
davranmaya, onlardan uzak durmaya balad. Kendisini tm kalbiyle
sevmedii halde arzusundan yararlanarak ona eziyet ve ikence eden,
ona dudak bken ve onu kendi kahraman olarak kabul etmeyecek
olan bu sosyete hanmlarnn nezaket kurallarndan ve gevezelikle-
rinden nefret etmeye balad.
Mustafa Kemai -zellikle hrmetkar davranan
- ve bakentin hafifmerep kadnlaryla ilikilerinde efc Q<,a ra-
hatt. Bunlarla birlikte kahvelerde, ve .evlerde iiyor, sabahlara
38
kadar sren cmbler yapyordu. Karsna oturacak herhangi biriyle
saatler boyunca oyun oynuyor, zar atyordu. Btn kt alkanl-
klar stste ym, boazna kadar bunlara batmt. Sefahatin her
trlsn deniyordu. Bunlarn bedelini ilikiyle bulaan bir hastala
yakalanarak ve saln bozarak dedi. Btn bunlara tepki olarak
tm kadnlara kar inancn kaybetti ve imdilik kaydyle kendi bal
kald.
Bu arada ar ar akan zamanla birlikte Dnya Sava da yak-
layordu. Srbistan snrnda Aridk ldrld. Btn byk uluslar
savaa girmiti. Bulgaristan tarafsz kald ve Sofya bir l gibi
Mustafa Kemal Sofya'da kendi kendini yemekteydi. Pek ok
Trk gibi o da Trkiye'nin hangi tarafn kazanacan grene dek bek-
leyip daha sonra karar vermek zere tarafsz kalmasnn en aklc tu-
tum olacan dnyordu.
Fakat karar verilmi ve Trkiye savaa girmiti. Btn dier su-
baylar gibi Mustafa Kemal de savan birka hafta iinde bitecei
kansndayd. Bu haftalar da akp gemekteydi. Sabrszlktan deliye
dnmt. Yllardr bu i iin eitimin ald ve alt halde frsat-
lar elinden kayp gitmekteydi. Enver'e telgraf ekip bir kumandanlk
istediyse de, nazik fakat kesin bir dille kendisine ihtiya duyulduu
yerde, Sofya'da kalmas gerektii emrini ald. Yine telgraf ekti, an-
cak, bu kez yant alamad. Arkadalarna gnderdii mektup ve me-
sajlardan da hibir sonu kmyordu; Fethi de ona yardm edemiyor-
du.
Haftalar aylara dnt. 1915 ubat'na gelinmiti bile. Mustafa
Kemal, olaylarn dnda kalmaktansa izinsiz olarak Sofya'dan ayr-
lp sava iin grev almaya karar verdi. stanbul'dan onu greve
aran emir geldiinde, eyalarn toplamt ve yol planlarm haz-
rlamaktayd.
XII
Enver stanbul'da deildi. Ruslar'a kar savaacak bir orduyu
ynetmek zere Kafkaslar'a gitmiti. Yerine vekaleten Topal Hakk
Paa * bakyordu. Enver'in zel ekimeleri, onu hibir ekilde ilgi-
* Levazm reisi.
39
lendirmiyordu. En iyi subaylara, hem de hemen ihtiyac vard. ngiliz- annda, "Liman von Sanders'de st dzey bir askerin btn zellikleri
var. ou zaman anlaamyoruz, fakat bir kere emrini verdii zaman,
ler iki kez sava gemileriyle Boazlar'dan gemeye almlard. onlan en uygun ekilde yerine getirebilmem iin beni tmyle serbest
Alnan tm istihbarat, Gelibolu'ya karma yapmak zere Msr'da brakyor" demiti.
byk bir ordu hazrladklarn gstermekteydi. Liman von Sanders
de byk bir hzla bu saldrya kar koyacak yeni bir ordu hazrlama
abasndayd. Kahire ve Atina'daki tm haber kaynaklarndan, ngilizler'in
Hakk Paa, Mustafa Kemal'in politikadan uzak durduu srece saldrmak zere olduu haberi gelmekteydi. Msr'da seksen bin
ok yetenekli bir subay olduu yolundaki sicilini biliyordu. Telgrafla kiilik bir ordu hazrd; byk bir filo da harekete hazr bir ekilde
onu ard ve Liman von Sanders'e tavsiye etti. General de Mustafa emirlerini bekliyordu.
Kemal'e Gelibolu yarmadasndan gney kesimindeki birliklerin ku- Von Sanders, zm ok g bir sorunla kar karyayd. Geli-
mandasn verdi. bolu yarmadasnn ky eridi yaklak seksenbe kilometre uzun-
luundayd. Arazi dalkt ve evrede, tm mevkie hakim ok sayda -
tepe vard. ngilizler seksen bin askerini bu seksenbe kilometrelik
Von'Sanders'in ortalama Trk subay konusunda olduka olum- ky eridinin herhangi bir yerine karabilir, hakim tepelerden birini
suz dnceleri vard, ama ksa srede Mustafa Kemal'in ortalamann ele geirip onu yarmadadan srp karabilir, bylece stanbul'a gi-
stnde olduunu takdir etti. Hi kuku yok ki, geinilmesi g biriy- den yolu aabilirlerdi.
di, szn saknmyordu; dncesini dile getirirken ters ve haindi.
Bir keresinde Alman generale Almanya'nn nihai baars hibir Von Sanders'in altm bin askeri vard. Bunlar yirmier bin
ekilde kesin olmadna gre, Bulgaristan'n taraz kalmakla son kiilik gruba ayrd ve her bir grubu yanmada boyunca yerletirdi.
derece yerinde davranm olduunu sylemiti. Bir baka frsatta da, ngilizler'in ne zaman ve nereden gelecei tmyle belirsiz olduu
Alman genel kurmaynn canicesine ar ve dikkatsiz olduuna iaret iin, oturup beklemekten baka are yoktu. Hangi grup stn dman
etmiti. Fakat bir asker olarak grevini ok iyi yapyordu. Dncele- kuvvetlerinin saldrsna urayacak olursa, takviye kuvvetleri onlara
rinde berrak ve kararlarnda kesindi. Kanlarn daima somut gerek- yetiinceye dek, iki gn kadar dayanmas gerekecekti.
lerle desteklemekteydi. Rusya cephesinden dnen Enver, hi zaman kaybetmeden Mus-
Her iki erkek de, son derece kibirli olduu iin, von Sanders'le . tafa Kemal'in yerine bakasn koymak zere emirler gndermiti.
sk sk ve iddetli fikir ayrlklarna dyorlard. Bununla birlikte, Emirlere uymak zorunda kalan Von Sanders, duyduu znty
Mustafa Kemal bir Prusyal bak asna ve tavrlarna sahip olduu Mustafa Kemal'e aka belirterek, onun Maydos'daki ihtiyat 19 ncu
iin, von Sanders onu gayet iyi anlyordu. Kat, patavatsz ve marur- Tmeni'nin kumandanlna atandm bildirdi. Bunun yan sra, asl
du; fakat hepsinin tesinde, o birinci snf bir savayd. ngiliz hcumunun nerede gelecei belli oluncaya dein, tmenini
Onu "Muhteem bir asker...bir nder" olarak deerlendiren von yerletirecei yer konusunda ihtiyatl olmas emrini verdi.
Sanders, Mustafa Kemal'e ok gveniyordu. Enver'in emirlerinden dolay kzgn olmakla birlikte, Mustafa
Mustafa Kemal de, yabanclara, zellikle de Enver'in getirdii Kemal, von Sanders'in kendisine gvendiini anlamt. Kendisine
mdahaleci Almanlar'a kar duyduu nefrete ramen, von Sanders'e gvenen, onu destekleyen ve kendisinin de sayg duyduu bir stn
sayg duymaktayd. Alman'n cesur ve becerikli bir asker olduunu nezdinde ald kumandanlk, Mustafa Kemal'e adeta yeni bir kiilik
kazandrd. Her zamanki ikayeti ve huzursuz halinden eser bile kal-
teslim etmiti.
mamt. Kendini olanca gcyle iine verdi. Potansiyel olarak iinde
Onun herhangi biri hakknda pek ender olarak olumlu szler barndrd tm g ve yetenek kendilerini ortaya koyuyor-
syledii gznne alnrsa, kendisi iin allmadk bir cmertlik
41

801
lard.Tmeni, biri iyi duramdaki Trk, kalan da son derece zayf du-
rumdaki iki Arap alayndan olumaktayd. Birka hafta iinde asker-
lerim birinci snf bir askeri kuvvete dntrd. Arazi zerinde ince-
lemeler yaparak, tm olaslklara kar farkl planlar hazrlad.
25 Nisan Pazar gn, ngiliz saldrs balad.Hafif bir sis denizin
zerini kaplamt. Sisin tesinde byk bir dalga halinde -sava ge-
mileri, destroyerler ve nakliye gemilerinden oluan- elik bir filo
kayp gidiyordu. Bir kesimi yarmadann kuzeyindeki Bolayr'a
saldrd. Bu aslnda, asl hcum noktasn saklamak iin yaplan bir
askeri hileydi; ancak, von Sanders'i yanltmaya yetti. Bir baka hileli
saldr da gneye yapld.
SI
42
.NGLZLERN LERLEME SINIRI 1915 GELBOLU SEFER HARTA-
Asl hcum ise merkezden geldi. Saldr birlikleri Avustralyal-
lar'dan olumaktayd. Bu saldrnn hedefi Kaba Tepe'ye kartma
yapp Maydos vadisine doru ilerlemek ve ardndan dnp, tm mev-
kie hakim olan ve Mustafa Kemal'in kampnn yaknlarndaki, Conk
Bayr adiyle tannan tepeleri ele geirmekti.
Gl bir aknt, karma gemilerini kuzeye doru srklediin-
den, Avustralyallar, yanllkla Arburnu'na ktklarnda, kendileri-
ni Conkbayr tepesinin sarp uurumlarna varan eteklerindeki dar
ky eridinde buldular.
Mustafa Kemal'in bu olanlardan haberi yoktu. En iyi alay olan
57nci Alay'na sabah saat 5:30'da gnlk bir altrma manevras
yaptrmak zere, Conkbayr yokuuna gitmesini emretti. Tepeye
trmand srada, tepeden aa kaarcasna inen Trk mfrezelerini
grd.
"Nereye gidiyorsunuz?" diye bard.
"ngilizler karma yapt. Biz sahil boyunca yerletirilen nc
kuvvetleriyiz. ekilmek zorunda kaldk."
"Nereye ktlar?"
"Arburnu'na."
"Snglerinizi takp geri dnn!" emrini verdi.
Birka dakika sonra sa yanndaki 9 ncu Tmen'den dman
hakkndaki haberleri dorulayan" ve sol cenahlarn kapatmak iin bir
tabur isteyen bir haber geldi.
Mustafa Kemal hemen durumun muhasebesini yapt. Von San-
ders'in saldrnn yarmadann kuzey ucundaki Bolayr yaknlarna
yaplacana inandn biliyordu. Fakat tm mevkie hakim olan asl
yer, Conkbayr'yd. Gelen haberler arttka, byk bir kuvvetin tam
nnde kartma yapmakta olduu, ve hedeflerinin de Conkbayr'n
ele geirmek olduu aa kt. Anszn ve adeta igdyle, Conk-
bayr'n kendisinin savunmas ve derhal harekete gemesi gerek-
tiini anlad. Emirleri bekleyemezdi; dakikalar saylyd. Napol-
yon'un "Vitesse, vitesse, toujours vitesse'' (Srat, srat, daima srat)
eklindeki dsturu onun her zaman kullanmaktan holand bir deyi
olmutu.
"Fiekleriniz kurunlu mu yoksa bo mu?" diye sordu.
43
"Kurunlu" diye cevap verdi bir kurmay binba. "O halde derhal yola
kn ve mmkn olduu kadar abuk Conk-bayr'na ulamaya
bakn."
Elinin altnda yalnzca kk lekli bir harita vard. zerinde
Arburnu bile gsterilmemiti. Bir elinde bu harita, dierinde bir per-
gel ve kendisine klavuzluk eden bir askerin eliinde, iki yz adam-
yla tepeye kotu. Zemin amurluydu, bodur allarla kaplyd ve derin
dere yataklaryla yarlmt. Adamlar ona ayak uyduramyor-
lard.Tepeye vardnda, yannda sadece birka asker kalmt. Tam
aasnda, 400 metreden uzak olmayan son bayrn yar yolunda,
Avustralyallar'in nc kollarnn ilerlemekte olduunu grd.
Alay kumandan adamlarn araziye dikkat etmeleri konusunda
uyarmak iin bir miktar arkada kalmt. Mustafa Kemal en yakn-
ndaki st rtbeli askere seslendi:
"Bulabildiin kadar asker topla, ilerle ve dmana saldr" emrini
verdi.
57 nci Alay birlikleri rzgardan ve srekli trmantan tkenmi
bir halde tepeye ulatka, hepsini bizzat yeniden dzenledi ve ileriye
srd. Bir topu bataryas yetiti. lk topun yerletirilmesi iini kendisi
yapt. Srekli ate altnda lgnca bir enerjiyle almaktayd.
Emirler gelmeden, sorumluluu kendisi stlenerek ikinci alay da
ard, ate hattna srd. Bunu da yeterli grmedi. nc ve son zirvesindeki mevkilerinde sadece egemen kiiliinin gcyle tutabi-
alay da ate hattna gnderdi.
htiyatl olmas konusundaki emirleri hie saymt.. Sorumlu-
luu kendi zerine-alarak, tm ordu ihtiyatlarn dorudan savan ii-
ne srmt; elde bir tek yedek bile kalmamt. Asl saldrya kar
koyduuna inanyordu. Eer yanlmsa ve'asl hcum bir baka yer-
de yaplyor idiyse, bu hatas byk bir felakete yol aacakt. Fakat,
yanlmamt. gds onu hakl kartacakt. Ama onun igdle- dein, o zamana kadar ele geirdiklerini tutmakta kararlydlar.
rinden hibir zaman kukusu olmamt.
O gn arpmalar, bazan coup taarak, bazan azalarak btn
gn boyunca srd. Avustralyallar da yolunun te ikisini katetmi
durumdaydlar. Trkler hzla tkenmeye yz tuttular; 57 nci Alay'in
byk bir blm mha edilmiti. ki Arap alay kargaa halinde ve
her an bozulma eilimindeydi; ancak, Avustralyallar da bitap
dmt. Her iki taraf iin de ekstra be yz asker, atmann o anda latan sonu gelmez kurun sesleri; patlayan arapnellerin sinirleri bo-
44
kazanlmasn salayabilirdi.
Karanlk ktnde, tepe hala Trkler'in elindeydi; Avustral-
yallar ise, hemen biraz aada tepenin yamalarna tutunmulard.
Ancak, Mustafa Kemal beklemedi. Karargahn doruun birka
metre gerisindeki kayalarn arkasna kurdurtarak btn gece ve ertesi
gn, Avustralyallar' tepeye iyice yerlemelerine frsat vermeden de-
nize kadar srebilmek iin durmamacasma hcum zerine hcum
dzenledi. Baarszla urayan her hcumun ardndan, bir yenisini
hazrlad. Adamlarna cesaret vermek zere srekli ate hattnda bu-
lunuyordu. Onlarn dinlenmeleri ve scak yemek yiyebilmelerini
kiisel olarak ayarlyor ve sarslmaz enerjisiyle onlara rnek oluyor-
du. Ne ki, Avustralyallar' durdurmay baard halde, dan etein-
den onlar denize srmeyi baarmas mmkn olamyordu.
Conkbayn'mn doruk izgisi stanbul'a giden yol zerinde a-
nakkale Boaz'na hakim kilit bir mevkiydi. Boazlar ve stanbul
dt takdirde Trkiye'nin Almanya'yla balants kesilecek ve
bara zorlanabilecekti. Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan byk
bir olaslkla ngilizler'e katlacaklard. Bunlarn salayaca psiko-
lojik etki, dnya apnda olacakt. Rusya yolu alacak ve Rusya'ya
silah ve yiyecek gnderilebilecekti.
Avustralyallar'n saldrlar ile bu dehet verici olaslklar aras-
nda-ask yzl, kararl hali ve yorgun Trkleri'ni Conkbayr'nn dar
len Mustafa Kemal duruyordu.
XIII
Hibiri dierini geriletememi olan Avustralyallar ve Trkler,
siper kazmaya baladlar. Avustralyallar ilerlemeyi baarncaya
Trkler ise, dman durdurmakta en az onlar kadar kararlydlar.
Bundan sonraki birka hafta siper savann yol at byk
skntlar ve gerginliklerle dolu geti: Siper kazma; dman mevzile-
rine ulamak iin "san yollan" ve tneller ama; tehlike karsnda
gergin bir durumda tm hassalaryla tutulan nbetler; bedenin srekli
tutulmu durumda kalmasna yol aan koullar; dmann kafay pat-
zan patrtlar; karanlkta iki cephe arasnda kalan sahipsiz mntkada
45
dikenli telleri onarmann getirdii byk korku; saldrmak iin grup- olmuyordu. Adamlarna rnek olacak ekilde, zerinde ince ince
lar halinde bir tnelde beklemenin zdrab; dmann sngler ve el allm bir atlganlkla hareket ediyordu.
bombalaryla yapaca ani dehet verici saldrnn daha da zdrab ve- Bir keresinde, yeni kazlm bir siperin dnda oturuyordu. Bir
rici bekleyii; dar siperlerde ve yeraltnda yabanl, souk elik ve ngiliz bataryas sipere ate at. Toplar menzili bulduka arapneller
lm, uygarlktan uzak, ac eken bedenler ve etrafa salan arapnel- gitgide daha yaknlara dmeye balad; vurulmas matematiksel ola-
lerle gelen lm... rak kesindi. Kurmaylar sipere girmesi iin yalvarmaya baladlar.
Ve btn bunlarla birlikte kavurucu bir yaz sca geldi. Su son "Hayr" dedi, '.'Saklanmak adamlarm iin kt bir rnek olacakt-
derece ktt. Gne kayalk, kra tepeleri yakyor, hepsini scaktan r." lgisiz ve souk kard bir tavrla kurmaylaryle konuurken, bir si-
kpkrmz kesilmi bir toz ynna dntryordu. Hatlar arasnda gara yakp gayet sakin onu iti. Bu arada aada siperin gvenlii
l bedenler ryordu. Kocaman, mavi sinekler havay doldur- altnda duran adamlar, bylenmi gibi onu seyrediyorlard.
mutu. Onbinlerce sinek ar ve saknmh davranlarla, bu yiyecee Dman toplar bir baka hedefe yneldiler. Patlayan arapnellerin
sokulmutu. Ve sineklerin ardndan dizanteri, barsak iltihab hastal- tozlarna bulanm da olsa, Mustafa Kemal'e yine bir ey ol-
klar ile birlikte milyonlarca bit geldi. Her iki tarafn da dayanma mamt.
gc neredeyse tkenme noktasna gelmiti. Bir baka olayda da, Gelibolu'ya dnerken bir ngiliz ua oto-
Btn bunlar olurken, Mustafa Kemal bir an bile brakmamt. mobilini batan aa tarad. Bombalar arabann nnde ve arkasnda-
Kendini gl ve mutlu hissediyordu. Tam yerini bulmutu: Sa- ki yolda patlad; bir tanesi de n cama arpp ofr ldrd, fakat
vayordu! ok az uyuyordu; uyku ihtiyac yokmu gibi grnyor- Mustafa Kemal'e hibir ey olmad.
du. Adamlarn acmaszca, hatta lgnca ileri sryordu; bununla Zaman zaman eline bir tfek alp siperden darya uzanyor,
birlikte, son derece souk kanlyd. Kararlarn matematiksel bir ke- Avustralya siperlerindeki belirli bir hedefe dikkatli ve telasz birka
sinlikle alyor, emirlerini kesin surette veriyordu. at yapyordu. Ak alanlarda adamlarna Cesaret vermek iin yava
Sandaki 9 ncu Tmen'in kumandan Alman General Herr Kan- yava hareket ediyor, ksa menzilde "bile, dman avclar onu vur-
nengeiser, onun yetenei karsnda akna dnmt. Mustafa Ke- may baaramyorlard.
mal'i "berrak fikirli ve etkin" olarak tanmlyordu: "Her eye kendi Kesinlikle ve tmyle hibir kurunun ona rastlamayacana
bana karar veriyor. Ne istediini gerekten ok iyi biliyor." inanmt. Bu inan, ona olaanst bir korkusuzluk alamaktayd.
Srekli olarak ate hattndaki dier subaylar ve askerlerle ko- Haziran'da dman hatlarnda zayf bir nokta kefetti. Eer bu-
nuuyor, bylece ilk elden bilgiye sahip oluyordu. Araziyi incelemek ray amay baarrsa, tm Avustralya siperlerini tahrip edebilir ve
iin sk sk siperlerden kyor, hatta daha da tehlikeli olan yapp, onlar tepeden geri ekilmeye zorlayabilirdi. 28 Haziran gn iin bir
nc kolun da tesine geerek, tehlike blgesine gidiyordu. Mays'ta saldn planlad. Saldrya, cepheye yeni gelen yaman bir birlik olan 18
yaplan bir atekeste llerin toplanmas urasnda, bir avu kyafe- nci Alay nclk edecek ve tmenin geri kalan onu destekleyecek-
tiyle toplayclar arasna karm, bylece Avustralyallar'n siperle- ti.
rini bizzat gzetleme imkann elde etmiti. Hi ara vermeksizin 26 Haziran gn, artk Harbiye Nazr ve Bakumandan
kk saldrlar dzenlemeye devam ediyordu; 'hcum annda adam- yardmcs olan Enver, Gelibolu cephesine bir ziyaret yapt. nerilen
lar harekete geirmek zere orada oluyordu; kimi zaman saldrda bu hcumu iitir iitmez derhal kar kt. Bu saldry aklszca plan-
bizzat en nde yer alyordu. Kendisini bir an brakmad gibi, birlik- lanm bir hcum olarak deerlendiriyordu. Mustafa Kemal'in
lerinin moralinin gevemesine de izin vermiyordu. yksek otoritenin onayn alm olmas gerektiini syledi; nk o,
.. Tekrar tekrar ate altna girmekten geri durmuyordu. Kendini hi adamlarn anlamsz hcumlarda harcamaya her zaman hazrd. Mus-
saknmyor, adamlarnn kar karya kald tehlikeleri onlarla pay- tafa Kemal, iki makineli tfein ele geirildiini rapor etmiti, ama
layor, ama evresindeki tm adamlar ld halde, ona hibir ey kendisi bu rapora inanmamt; bu yzden nce makineli tfekleri ve
tutsaklar grmek istedi.
46 47

GELBOLU SEFERNDE MUSTAFA KEMAL
Mustafa Kemal byk bir fkeye kapld. Yine Enver! Ucuz poli-
tika araclyle iktidar kapan, ie yaramaz kk zppe Enver! Her . yeni bir tr karma botu getiren pek ok nakliye gemisi Msr ve Yu-
eye burnunu sokan ve her eyi istismar eden Enver! Hemen istifasn
gnderdi.
Liman von Sanders onu istifasn geri almaya ikna etti. Alman ge-
neral en iyi tmen kumandann kaybetmek istemiyordu. Mustafa Ke-
mal'i beeniyordu. Mustafa Kemal gibi, o da profesyonel bir askerdi
ve Enver'in o prltl yetersizliine kar derin bir tiksinti duyuyordu.
Enver'in mdahalesinden o da hi holanmamt.
Enver vetosunu geri ald. Hcum balatld. Sonu tam bir
baarszlkt. 18 nci Alay tmyle imha olundu. Hazrlklar tamam-
lanmamt ve kurmay heyetinin almalar son derece kt yapl-
mt.
Mustafa Kemal suu Enver'in mdahalesinde buluyordu. Enver,
19 ncu Tmen'i ziyaret edip, askerlerini cesaretlerinden dolay kut-
lad, ancak, baarszlktan Mustafa Kemal'i sorumlu tuttuunu da
aka belirtti.
48
Mustafa Kemal tekrar istifa etti. Liman von Sanders de tekrar isti-
fasn geri aldrmaya altysa da, bu kez kararndan dndremedi.
Kurmay bakan Kazm'dan Mustafa Kemal'i ikna etmesini istedi.
Kazm telefonla Mustafa Kemal'i arad.
Kazm nazik bir dille "Durumu nasl gryorsunuz? Bu durumda
ne yapmak gerek? Ne dnyorsunuz?" diye sordu.
"Size bundan nce durum hakknda ne dndm ve ne
yaplmas gerektiini defalarca sylemitim, fakat dinletemedim."
diye sert bir ekilde cevaplad Mustafa Kemal bu soruyu. "imdi geri-
ye yaplacak bir tek ey kalyor."
Bu cevaba kzan Kazm, "Peki, nedir o?" diye sordu.
"Elinizdeki tm birlikleri benim kumandama verin.
"Hepsi bu kadar m?" diye alayc bir karlk verdi Kazm, "Fakat
hepsi size ok gelmez mi?"
"Az gelir!" cevabn veren Mustafa Kemal telefonu kapatt.
Sonunda Liman von Sanders -Enver de stanbul'a dnm ol-
duundan- Mustafa Kemal'i kalmaya ikna edebildi.
XIV
Temmuz'un sonlarnda ngilizler'in bir baka byk saldrya
hazrlandklar renildi. Yeni birlikler ve askerleri karaya kartan
nan adalarndaki casuslar tarafndan grlmt.
Trkler ellerindeki tm kaynaklardan bulabildiklerince askeri
yarmaday takviye etmek zre bu cepheye gnderdiler. Ancak, Ni-
san'da olduu gibi, Liman von Sanders yine saldrnn tam olarak ne-
reden ve ne zaman geleceini bilemiyordu. Bu nedenle de, birliklerini
hareket halinde tutmak mecburiyetindeydi. Mevzilerini kesin bir
ekilde oluturamyordu.
Saldr 6 Austos gecesi balatld. Hedef, Hocaimen* olarak
bilinen tepenin doruuydu. Buras Conkbayr'nn kuzeyinde ve
onunla balantl bir tepeydi. Mustafa Kemal'in elindeki siperlerin
sa cenahnn biraz tesindeydi. Tepenin etekleri ingiliz mevzileriyle
doluydu, ama doruk alnmamt. ngilizler doruu ele geirecek olur-
larsa, trn Conkbayr'm ate altnda tutarak Trk savunmasn ol-
* Kocaimen olmal; metinde bundan sonra yer alan yanl yazmlarn tm dzeltildi
(.n.).
49
d gibi kertebilir ve btn yarmadaya egemen olabilirlerdi. Liman von Sanders, dman saldr hattn grp tehlikeyi an-
ngilizler'in plan, Avustralyallar hattnn sol kolunun dorudan lamt. Maydos'daki iki yedek alayn doru Kocaimen'e gnderdi
Kocaimen'e iddetle saldrmas, dier yirmibe bin kiilik kuvvetin Bolayr ve Anadolu kysndaki her askere Suvla'da ngilizler'e kar
Suvla Koyu kumsalnn sekiz kilometre kadar yukarsndan karaya koyma emrini verdi. O srada Suvla'da yalnzca binbe yz kiilik bir
kartlarak ierilere sokulmas ve hepsinin bir arada yarmaday en- jandarma taburu mevcuttu.
sesinden yakalayarak Trkler'! pskrtmek yoluyle anakkale 7 Austos'ta ngilizler btn gn boyunca Suvla nnde dinlen
Boaz'nn ve dolaysyle istanbul yolunun amalar eklindeydi. diler. Oysa ilerlemi olsalard, hibir glkle karlamadan, yollar
Bir hafta ncesinden beri byk bir gizlilik iinde, her gece zerindeki pek kk direni birliklerini kolayca ezecek ve muhare
Avustralyallar hattnn aasnda, Mustafa Kemal'in mevzilerinin beyi .tmyle kazanabileceklerdi.
nnde yeni birlikler karaya kartlmakta ve byk bir ustalkla a- 8 Austos sabah afak vaktinde, ngilizler Kocaimen etekleri
lan derin hendeklerde gizlenmekteydi. ne saldrdlar. ngiliz kuvvetlerinin bir kanad Kocaimen'e ve dier
6 Austos gecesi mehtap yoktu. Derin karanlkta Avustralyal- kanad da Conkbayr'ndaki Mustafa Kemal'in siperlerine saldr
lar'n arkasndan hareket eden alt bin kiilik bir kuvvet, birbuuk ki- rken, iki tepe arasndaki boaz, saldrnn odak noktasn oluturmak
lometre kadar sahilden ilerledikten sonra, ierilere doru yneldi ve tayd.. atmalar son derece iddetli oldu. Yeni Zelandallar
kuru dere yataklarndan yryerek, dorudan Kocaimen tepesine Conkbayr'nn doruunda bir mevzide futundular. Kar saldrya
ilerledi. afakta, dorua varmalar bekleniyordu. geen Mustafa Kemal pskrtld. Kurmaylar panie kaplmt; e
Haberi alan von Sanders, derhal Mustafa Kemal'in tmeninin kilmekten, mevzilerin kaybedildiinden, yenilginin kan
epeyi uzanda, sa yannda mevzilenen Kannengeiser'e, kumandas lmazlndan sz ediyorlard.
altndaki 9 nc Tmen'le Kocaimen'e yaplan saldry durdurmas Mustafa Kemal soukkanlln korumaktayd. Hi telasz,
emrini verdi. ate hattna girdi. Tutumu, sarslmaz cesareti ve kararllyle evre-
Kannengeiser, g arazi koullar altnda olabildiince hzl ha- sindekilere ilham verdi. Adeta bir metanet antyd. Adanlan pein-
reket ederek saat 04:30'da dan tepesine ulat. Solgun sabah den geldiler. ngilizler ne boazda, ne de Kocaimen'de daha fazla
nda yaklak 300 metre aada yava yava ve zorlukla tepeye ilerleyememilerdi, fakat Conkbayr'ndaki mevkilerini korur
trmanmakta olan dman kolunun ban grd. Yannda yalnzca mulard.
yirmi adam vard. Onlara ate amalar emrini verdi. yi hazrlanm
bir direni karsnda olduklarn dnen ngilizler, ilerlemekten vaz O gece ge saatlerde von Sanders Mustafa Kemal'i artt. Mus-
getiler. Yorgundular; Trk ileri kollan onlara kar salam bir dire- tafa Kemal gelip Alman'la Anafarta kynn arkasnda bulutu. Ge-
nie girimilerdi: Karanlkta sendeleyerek yrm, kaym ve son neral gitgide artan iddetli bir fke iersindeydi: Bolayr'dan gelmesi-
derece derin, sivri kayalarla, fundalklar ve talarla dolu dere yatak- ni emrettii birlikler henz gelmemiti; kumandanlar Fevzi uyuuk
larna yuvarlanmlard; btn gece korkun scakta, susuz yol ve yeteneksizdi; onu grevden almt. Suvla cephesi, tam anlamyle
almlard: Dinlenmek onlar ok rahatlatacakt. savunmasz kalmt. O gn oraya bizzat gitmi ve tkenmi durum-
Btn gn dinlendiler. Bu arada Trkler de -Kannengeiser ar daki bir tabur jandarmadan baka kuvvet olmadn grmt. ngi-
yaralanmt- istihkmlarn hazrlayp siper kazarak mevzilerini lizler'i ilerlemekten ve yarmadann lkeyle balantsn kesmekten
salamlatrdlar. Sol cenahtan da Mustafa Kemal elindeki kuvvetten alkoyacak hibir engel yoktu. Btn gn boyunca araclyla yeni
mmkn olduu kadar ok askeri takviye amacyle oraya yetitirme- birliklerin gnderilmesi iin telefon ve telgraf mesajlar yollam, an-
ye alyordu. cak hibir sonu alamamt. Suvla'daki ngilizler'in ilerlemeye
Bu arada Suvla'daki pek byk bir kar koymayla karlama- balayacaklar ynnde iaretler Vard; birka saat iinde saldrya
dan karaya kartlm ve evreye datlm olan kol da dinlenmek- gemeleri muhtemeldi. Bunu imdiye kadar neden yapmadklarn
teydi. yalnzca Tanr bilirdi ya! Durum gerekten kritikti.

50 51
 "Btn birlikleri bu cephede birletirmeye karar verdim ve
umarm bu yeni birliin komutasn siz alrsnz" dedi.
Mustafa Kemal duraksamad gibi, soru da sormad. Kendisine
verilen bu sorumluluk ve eline geen bu byk frsat, karakterin.de yer
alan tm olumlu ynleri aa karmt. Grevi skunetle devrald,
dikkatle planlarn hazrlad ve hemen ardndan mthi bir enerjiyle
grev yerine kotu.
Talih her zarrianki gibi onunla birlikteydi. Bolayr'dan beklenen
birlikler sonunda gelmilerdi. yi bir yryle 45 kilometre yol
almlard. Fevzi'yi yenik dren, zaman ve mesafe olmutu. Bu
adanlan hi kimsenin daha hzl getirmesi mmkn deildi; ama par-
say toplayan Mustafa Kemal olmutu!
Yedek kuvvetler gelir gelmez Mustafa Kemal ok ksa bir mola
yerdirip, ardndan saldr iin onlar yeniden dzenledi. Bu saldr,
ngilizler'in durdurulabilmesinde tek umuttu; savunma mevzileri
hazrlamak iin hi vakit kalmamt.
O'gece ngilizler de hazrlk yapmaktalard. ngiliz Bakuman-
dan S ir an Hamilton oraya gelmi ve derhal ilerlemeleri emrini ver-
miti. lerleme 9 Austos sabah afakla birlikte balatlacakt.
ki saldr da ayn anda balatld. ki taraf arpmalarn durmas-
na dein boaz boaza dvtler; fakat Trkler mevzilerini korudu-
lar. ngilizler ilerleyemediler. Suvla nndeki mevkiler korun-
mutu.
Bu arada Conkbayr ve Kocaimen tepelerindeki arpmamda
srmekte ve imdi bir taraf dieri karsnda stnken, az sonra dier
taraf avantajl .duruma gemekteydi. Trkler Kocaimen'de ngiliz-
ler'i biraz tepenin aalarna doru srmlerdi. ki tepe arasndaki
boaza sngleriyle koan bir Hintli ve ngiliz kolu, Trkler'i kova-
layp onlar tedeki tepenin eteine srerlerken, ngiliz filosu top-
larnn yanllkla atrate sonucu, kendi adamlarna ar kayplar
verdirmi ve onlar geri ekilmeye mecbur etmiti. Yeni Zelandallar,
Conkbayr'nda ele geirdikleri mevkii biraz daha geniletmilerdi.
Buradan Trk hatlarn ate altnda tutuyorlard. Onlar yerlerinden
skmek iin yaplan tm kar saldrlar baarszlkla sonu-
lanmt.
Trk 19 unc Tmeni'nin kurmaylar bir kez daha panike ol-
mulard. Mustafa Kemal'i telefonla arayarak, adamlarnn yorgun
dtn, onlar bir kez daha saldrya sevkedemeyeceklerini;
52
dmann korkun top ateinin hibirinde moral brakmadn ve pa-
nik kacana dair belirtiler bulunduunu bildirdiler.
"Endie etmeyin," cevabn veren Mustafa Kemal'in telefondaki
sakin ve telasz sesi kurmay subaylarna cesaret verdi. "Sadece be-
nim burada, Anafarta cephesindeki durumu dzene sokmam iin yir-
mi drt saat dayann, yeter. Ksa bir sre iinde yannzda olacam ve
o zaman her eyi yoluna koyarm."
Akam saat 8:00'de Mustafa Kemal Conkbayr'na dnmt.
Keif amacyle evrede bir gezi yapt. ki kez pusudaki dman asker-
leri, zerine ate at. Adamlarnn dikkat etmesi yolundaki ricalarna
karn, hava kararnca Yeni Zelanda mevzilerine iyice yaklap arazi-
yi dikkatle kontrol etti ve yine hi acele etmeksizin ve saklanmaya ge-
rek Buymadan sakin sakin yryerek geri dnd. Bu incelemeden Ye-
ni Zelandaliar'in Conkbayr'ndan atlmamalar halinde, savan
kaybedileceini anlamt.
Btn geceyi hazrlklarla geirdi. Von Sanders ona Anadolu ya-
kasndaki 8 inci Tmen'i gndermiti. Adamlarn siperlerin iine
birbirlerine olabildiince yakn duracaklar ekilde yerletirdi: Yakn
temasn onlara cesaret vereceini dnyordu. Aralarnda glerek,
neeli bir ekilde dolap, onlara moral verdi. Yine mutlulukla dol-
mutu; savayordu.
"Tela etmeyin evlatlarm," dedi, "Hi acele etmeyin. En doru
an seeceiz, o zaman ben en ne kacam. Snglerinizi takm ve
keskinletirmi olarak siz hazr beklerken elimi kaldrdm
grdnzde, peimden gelin."
Yaln Trk askerinin ruhunu.yepyeni bir cesaretle atelemiti.
Hepsi de onu cehenneme kadar izlemeye hazr durumdayd.
Kar tarafta, dman mevzilerindeyse yeni ordunun iki acemi ta-
buru, yani 6 nc North Lancashire ile 5 nci Wiltshire taburlar yorgun
fakat deneyimli Yeni Zelandallarn yerini alyordu.
afaktan nce kullanlabilecek durumdaki btn Trk toplan
atelenerek dman mevzileri youn bir ate altna alnd. Sabaha
kar 3:00'de Mustafa Kemal siperlerden kt, yryerek ilerledi. n-
gilizler ate at. Bir kurun saatini paralad, fakat kendisine gene bir
ey olmad. Yaralanm olsayd, hcum asla gerekletirilemeyecekti.
Adamlar o takdirde parmaklarn bile oynatmay reddedeceklerdi.
Top at kesildi. Bir an iin Mustafa Kemal, adeta gl bir lider
figr olarak, tek bana, ayakta durdu. Hemen sonra bir elini kaldrp
53
 ver'in ulusal bir tehlike oluturduunu ve lkeye zarar vereceini
sylemiti.
Dndnde kamuoyunu kendi grlerine doru ynelmi ola-
ileriye atld. Yabanl naralar atan Trk piyadesi, kar, durulmaz bir rak buldu. Savaa kar duyulan coku azalmaya yz tutmutu. Al-
sng denizi halinde dalga dalga onun ardndan trmanmaya balad. mflar'a kar ise ar dzeyde bir nefret belirmiti. Trkler ve Al-
ki ingiliz taburunu ezip getiler. North Lancashire taburu bozuldu ve manlar arasnda sk sk yinelenen tartmalar ve tatsz olaylar kyor-
kamaya balad; Wiltshire taburuysa, son askerine kadar sngden du. Trkiye, dev Alman makinesinin nemsiz bir paras durumuna
geirildi. Trkler tepenin eteklerinden aaya doru, denize kadar dmt. Sava kim kazanrsa kazansn, faturasn Trkiye'nin
her eyi ezip getiler. ngiliz sava filosu, zerlerine bombalar deyecei dncesi, yaygn bir kan haline gelmiti. Btn Alman
yadrd. Dev arapneller ve demir paralar saana, toprakta koca- subaylarn karp, lke dna srmek gibi lgnca bir komplo bile
man delikler ayordu. Geri ekildiler ve siper kazdlar, ancak, hazrlanmt.
Conkbayr tepesini temizlemilerdi. arpma kazanlmt. Almanlar'in yardmyle Enver kendisini diktatr ilan etmiti.
Ona kar da byk bir antipati akm balamt. Kendi yandalar ve
Artk paala terfi etmi olan Mustafa Kemal.sonraki ay bo- ttihat ve Terakki Cemiyeti ile kavgalyd. Ona ynelik pek ok entri-
yunca, Anafarta Cephesine kumanda etti: arpmalar temelde siper ka evriliyordu. Srekli suikast tehlikesi altndayd. Yannda gl
bir eskort olmadan dar kmyordu. Ya da arabasn sn hzla
sava olarak cereyan etmekteydi. srdryordu.
.ngilizler sadece iki kez daha Suvla'dan saldrya getiler. Her Mustafa Kemal grlerini gizlemeye gerek grmyordu. Arka-
ikisinde de arpmalar son derece youn ve iddetliydi. Her iki da olan Cemal, Suriye'deydi; bu yzden artk Sadrazam konumuna
arpmada da Mustafa Kemal elindeki son ihtiyatlar, hatta atsz ka- gelmi olan Talat' grmeye gitti. Mustafa Kemal'i gleryzle karla-
lan 'svarileri ve jandarmalar dahi sava'a. srmek zorunda yan Talat, onun Harbiye Nazr olmak iin sahip olduu niteliklerini
kalmt.Her iki arpmada da Trker'e zaferi kazandran ve yar- sralamasn dikkatle, hatta bu dnceyi onaylyormucasna dinle-
mada ile stanbul'u kurtaran, eldeki by bir avu asker ile Mustafa Ke- di. O gittikten sonraysa, onun bu olaanst kendini beenmie ve
mal'in olaanst kiilii olmutu. garip dncesine grltl kahkahalar atarak gld. Birisi Mustafa
Kemal'e Talat'n ona gldn syledi. Bu,onun onurunu yaralad
Aralk 1915'de, ngilizler yar terkedip, yarmaday boalttlar. ve onu lgnca fkelendirdi. Talat' hibir zaman balamad.
Trk kuvvetleri sadece devriye grevini yrtecek miktara indirildi Bu kez Sofya'dayken birlikte olduu* Hariciye Nazr Vekili**
ve Mustafa Kemal de stanbul'a dnd. Halil'e gitti. Halil ona, Almanlar'a kar nefretiyle tannan Hariciye
Nazr Nesim*** ile bir grme ayarlad.
* Halil Bey, 15.8.1914'de savam patlak vermesinden hemen nce, Bulgaristan'n
Mihver'e katlmasn, Romanya'nn tarafsz kalmasn salamak amacyla, o srada
XV Dahiliye Nazr olan Talat Bey'le birlikte Sofya ve Bkre'e gitmi, Sofya'da ancak
Mustafa Kemal kendi nemine duyduu byk bir inanla dop- birka gn kalmt. Bu anlamda, Halil Bey'le Mustafa Kemal'in Sofya'dayken
dolu olduu halde stanbul'a geldi. Artk o da hesaba katlacak biri ol- birlikte olduu ifadesi yerine"tant" szcn kullanmak daha yerinde
mutu. Gazeteler onu "Boazlarn ve Payitahtn Kurtarcs" olarak olacaktr, (.n.)
** Aslnda Meclis-i Meb'usan Reisi olan Halil Bey (Mentee), bu grevi 24 Ekim
selamlamaktayd. Askeri bir ne sahip olmutu. Eskisi gibi grmez: 1915'de aseleten almt. Grevi daha nce ve vekaleten Sadrazam Sait Halim Paa
den gelinemezdi. Politikaclara artk kendisini dinletebilecekti. Bu yrtmekteydi. (Bkz. Halil Mentee'nin Anlan, s. 55) (.n.) *** Giritli Ahmed
aalk adamlara kendi grlerini benimsetecekti. ktidarda o da sz Nesimi Bey, ttihat ve Terakki'nin hariciye nazrlarndandr. Burada yazar,
sahibi olacakt. Hl politikaclar aalk bulduunu aka belirti- Hariciye Nazn mstean olan ve Atatrk'n anlarnda "terbiyeli ve haluk" biri
olarak tanmlad kiiyle Halil ( Mentee) Bey'le kartrm olmal. nk
yordu; ancak, politika, kar koyamad bir gle kendisini ekmeye Mustafa Kemal'in grt nazr, Nesimi deil, Halil Bey'dir (.n.)
devam ediyordu.
Trkiye'yi yalnzcaTrkler'in kontrol etmesi gerektiini srarla 55
savunmutu; greve getirilseler bile Almanlar'in sadece hizmet et-
mek zere kullanlmalarn tavsiye etmiti; btn o yetersizliiyle En-
54
 Mustafa Kemal grmeye gittiinde, Nesim meguld ve ii bi-
tene dein onu bekleme odasnda bir hayli bekletti. Sonunda onu
arttnda, Mustafa Kemal gerekten olduka fkelenmi bir hal-
deydi. Nazra, Erkan- Harbiye'nin hazrlad iyimser raporlarn ger-
eki olmadn; her eyin ok kt durumda olduunu, Trkiye'nin
ke doru hzla ilerlediini; Enver'in yetersiz olduunu ve btn
bunlar bildii iin nazrn kendisinin yaklamakta olan sonun sorum-
luluunu bizzat almas gerektiini dobra dobra syledi.
fkelenen Nesim, en .az onun kadar kaba bir tavrla Mustafa Ke-
mal'in yanl yere geldiini belirtti. Bir subay olarak, bu trl grleri
varsa Harbiye Nezareti'ne gitmesi daha uygun olacakt.
Mustafa Kemal, buna Harbiye Nezareti'ne gitmesinin Alman-
lar'a gitmek demek olaca karln verdi; her eyi onlar kontrol
ediyorlard ve esasen bir sre nce kendisinden kurtulmaya
almlard. Ve byk bir fkeyle nazrn ofisinden kp gitti.
r?
Kendisini tpk eskisi gibi dlanm hissediyordu.' Hi kimse on-
dan holanmyordu. ylesine keli ve sivriydi ki, hibir resmin iine
. uymuyordu. Her zaman kibirli ve vakurdu; hi.kimseyle uzlamaya
yanamyor, herkesin kendisine gelmesini, fikirlerini benimsemesini,
kesinlikle ona boyun emesini bekliyordu. Hi kimseyle uzlamak
iin en ufak bir aba bile gstermiyordu.
Durumdan honut olmayan ve rahat kaan Mustafa.Kemal,
grlerini her frsatta sert bir dille savunmaktan kanmad. stanbul,
kk adamlarn yrtt komplo ve entrikalarla alkalanyordu.
Enver ve Almanlar'm muhalifi olduundan, ismi muhaliflerin evir-
dii ilerde anlmaya balad.
Ne ki, Mustafa Kemal bu olaylarda grev almayacak kadar zeki
ve ihtiyatlyd.
Bu komplo hazrlklarndan biri iyiden iyiye olgunlamt bile.
Grltc, geveze biri olan Yakup Cemal*adnda bir adam, kiisel ki-
ninden dolay Enver'i ldrmeyi planlamakta ve yerine Mustafa Ke-
mal'i geirmekten sz etmekteydi. Aslnda alt rtbeli birka subayn
dncesiz bir ekilde hazrlam olduklar baya bir komploydu.
Enver yeterince kant elde edinceye dein bekledi; ardndan Mustafa
Kemal'e ve dierlerine bir uyar olsun diye, Yakup ve arkadalarn
astrd* Ele geirebilmi olsayd, Mustafa Kemal'i de astrmaktan
* Aslnda Yakub Cemil olmal, ttihad ve Terakki'nin en naml
"silahor"ndandr.
56
kanmayaca kesindi; ancak, onun da bu komploya katldna
ilikin hibir kant yoktu.
.Enver, Mustafa Kemal'i bir babelas olarak gryordu. Onun
stanbul dnda olmas en iyisiydi. Bylece onu mmkn olduu ka-
dar uzaklara, Kafkaslar'dak 16 nc Kolordu kumandanlna ve ard-
ndan da, merkezi Diyarbekir'de bulunan 2 nci Ordu kumandan vekil-
liine atad.
XVI
stanbul'dan Ankara'ya yz kilometrelik tek hatl bir demir-
yolu iliyordu. Buradan itibaren Mustafa Kemal Kafkaslar'a kadar bir
altyz kilometre-daha uzanan yoluna at stnde ve otomobille devam
etti.
Bu uzun ve son derece yorucu bir yolculuktu. Yollar bozulmu ve
yllardr onarm grmemiti, pek ok yerde hanlar bile yok ol-
mutu.
Ankara'nn kendisi Anadolu'nun ortasnda plak bir yaylann
zerinde, kk ve ilkel bir kr kasabasyd. tesinde, douya doru
birka verimli vadi dnda hi kimsenin yaamad usuz bucaksz -
kasvetli, kra ve yabanl- bir arazi uzanyordu. Yazn scaklk son de-
rece yksek, knsa souk daha da fazla acmaszd.
Mustafa Kemal grev yerine ulatnda, Trk birliklerini
tmyle darmadank bir halde buldu. Bir ncek yl Enver nl dev
hayallerinden biri olarak'Rus ordusunun kanatlarn evirerek ekil-
me yollarna saldrmay ve onlar Kafkaslar'dan geriye srmeyi plan-
lamt. Bunun iin Erzurum'da byk bir ordu toplayarak kendisi de
kumanday bizzat almak iin stanbul'dan gelmiti. Teorik olarak
plan mkemmeldi; ancak, mesafe ve mevsimin pratikteki ayrntlarn
grmezlikten gelmiti. Bylece Trk birlikleri yksek da geitle-
rinde Ocak aynn iddetli kar frtnalarna yakalanmt. Birlikte yola
kan yzbin kiiden ancak oniki bini geri dnebilmiti. Yalnzca bir
blgede Rus devriye kollan biraz snabilmek iin gruplar halinde bir-
birlerine sarlm halde donarak lm otuz bin Trk'n cesedini bul-
mulard. Bunlar Anadolu alaylarnn askerleri, Trk ordusunun
gzdesiydiler.
O zamandan beri de Kafkas cephesi gz ard edilmiti. Her adam
ve her silah anakkale sava iin gerekliydi. Ruslar kara ve demir-
yollar ina etmek, kazanlarn salamlatrmak ve lkenin idaresini
ele almak suretiyle yava da olsa hi durmakszn ilerlemilerdi. Van,
57
Bitlis ve Mu'la birlikte byk Erzurum kalesini ele geimilerdi. Ne ni yeniden dzenledi ve hi durmakszn, birlikleri yeni bir ruhla can-
ki, o zamana dein temel abalar Alman cephesi zerinde youn- landrma mcadelesi verdi.
lamken, artk Trkiye'nin kalbine yneltecekleri byk bir Kurmay bakan Albay smet* adnda biriydi; kumandan muavi-
saldrnn hazrlna girimilerdi. Rus bakumandan Grandk Ni- ni de General Kazn Karabekir'di.
kola, hazrlklarla bizzat ilgileniyordu. smet yetenekli ve deneyimli bir kurmay subayd: Solgun yzl,
Mustafa Kemal, kumandas altndaki Trk birliklerinin pek zayf ksa boylu, muntazam ve salam yapl bir adamd; kk bir kafas ve
bir direnme gcne sahip olduunu grd.Yiyecek, mhimmat, tfek kanca burnu vard; biraz sard ve bir sarn durgun tavrna sahip bir
ve top sknts iindeydiler. Yrtk prtk niformalar giyiyorlard. adamd. stikrarl davranlar, snrsz sabr ve snrsz da-
Moralleri ok ktyd. Tm donanmlar alnp rplmt. Ordu yamkllyle bro ilerinde, rutin ilerde ve ayrntlarla baa kma-
mteahhitleri szlemelerinden yararlanarak alp rpmak ve zengin da bir uzmand. Emirleri Mustafa Kemal'in her zaman talep ettii gi-
olmakta subaylarla ibirlii kurmulard. Levazm hizmetleri gibi bi, tam bir etkinlikle yerine getirmekteydi.
salk hizmetleri de tam anlamyle durmutu. Askerlerin urad bu Kazm Karabekir'se, onun tam anlamyle zttyd: Yava alan
ihmal, binlercesinin dizanteri, tifs ve alktan lmesine yol ayor- bir beyne sahip fakat sadk, gayretli, yetenekli ve adamlar tarafndan
du. sevilen, uzun boylu ve yapl bir adamd.
Mustafa Kemal, btn bunlar o tredi, kendini beenmi lafa- Her ikisi de ok drst insan, sert ve disiplinli birer amir ve ener-
zann, Enver'in tehlikeli yetersizliinin bir baka kant olarak deer- jik kiilerdi; her ikisi de Mustafa Kemal'i reisleri olarak benimsemi
lendirdi. Btn bu pislii temizleme iini kendi stne ykt iin En- ve ona byk bir hayranlkla balanmlard.
ver'e lanet ederek, sarslmaz enerjisiyle kendisini iine verdi. Gene de, kendisinin ve kurmaylarnn btn abalarna karn
Yitirilecek hi zaman kalmamt. Ruslar'm 1917 ilkbaharnn Mustafa Kemal, bahar yaklatnda Ruslar'n ilerlemesi halinde, on-
sonlarna doru saldracan hesaplyor ve gerekten kkten nlem- lar durduramayacan anlam durumdayd.
ler alnmayacak olursa, hibir glk ekmeksizin Trk mevzilerini Fakat, talih Mustafa Kemal'i bir kez daha kurtaracakt. Her ey
aacaklarn gryordu. tersine dnmt. Rusya'da ihtilal yaklayordu. Bu sinsice ilerleyi,
Acilen stanbul'daki Genel Kurmay'a durumu betimleyen ve da- Rus ordularn kemirmekteydi. Ordu disiplini gevemiti. Bozguncu-
ha fazla ihmalin yol aabilecei tehlikelere iaret eden bir telgraf e- luk ve firar yaygnlamt. Grandk Nikola, Moskova'ya arld ve
kerek, donanm, mermi, ila ve asker gnderilmesini istedi. bahar saldrs ertelendi.
Hibir cevap alamaynca, dorudan doruya Harbiye Nezare- 1917'nin ilkbahar ve yaz aylar boyunca Rus ordular ksm
ti'ne, Enver'e, hem son derece ksa ve ters, hem de rahatsz edecek de- ksm dald. Kk paralara ayrlp, rzgarn nndeki yaprak mi-
recede ak seik .bir biimde durumu bildiren bir telgraf gnderdi. sali, yok olup gitti.
Buna da bir cevap alamamt. Kafkas cephesi ok uzaklardayd; En- Mustafa Kemal, derhal ilerledi; ancak, birliklerinin durumunun
ver ve genel kurmay ise baka planlarla meguldler. Mustafa Ke- hala ok zayf olmas ve Ruslar tarafndan rgtlenmi olan Ermeni ve
mal'i ve telgraflarn grmezden geldiler. Grclerin topraklan uruna iddetle arpmay srdrmeleri sonu-
cu, ok ar hareket edebiliyordu. Van, Bitlis ve Mu'u geri alp Ba-
Korkun bir fkeyle, Enver'e, onun yeteneksizliine ve Alman tum'a doru yneldi.
yardmclarna sverek Mustafa Kemal elindeki malzemeyi en iyi O blgede tehlike gemiti. Dman gitmiti; fakat daha tede,
ekilde deerlendirebilmek iin ie koyuldu. gneyde yeni bir tehlike domutu, ingilizler, Suriye yolundan yeni
Ordu mteahhitlerine ve hrszlk eden subaylara kar acmasz- bir saldr hazrlamaktaydlar.
d. Onun kiiliini yanl deerlendiren bir iki kii, onu da yamadan stanbul'dan gnderilen acil emirler, Mustafa Kemal'in elindeki
pay almaya davet etti. Cevab, hrszlk edenleri astrmak ya da falaka- tm asker ve silahlaryle birlikte Suriye cephesine atandn bildiri-
ya yatrmak oldu. Tembel ve yetersiz planlara kar da, ayn ekilde yordu.
acmaszd. Alaylar yeriden oluturup, salk ve levazm hizmetleri-
* smet nn
58 59

Ermeniler'le grmeler yapp sorunlar zme balamas ve
snrlar belirlemesi emirlerini vererek, kumanday Kazm Karabe-
kir'e devreden Mustafa Kemal, Suriye'ye gitmeden nce aceleyle
stanbul'a geti.
XVII
Yeni tehlike kuaklan Mezopotamya ve Suriye'ydi. Hindis-
tan'dan getirdikleri orduyle ngilizler Badad' ele geirmiler, Mu-
sul'a doru ilerliyorlard. Filistin ve Suriye'ye saldrmak zere
Msr'da bir ordu hazrlamaktaydlar. lerlemeleri durdurulmal,
Badad geri alnmalyd.
Alman Genel Kurmay, Enver'in acil ricas zerine, adna uygun
decek "Yldrm" gibi bir ordu kurmak zere General von Falken-
hein'i yollad. Yldrm ordularnn genel merkezi Halep'de olacakt;
bu ordular ok byk lde Alman subaylaryle pekitirilecekti.
Mustafa Kemal, 7 nci Ordu'nun kumandanlna atand.
Fakat durumdan honut deildi. Denetimin Almanlar'da ol-
masn iddetle protesto etti. Liman von Sanders'le ok iyi gein-
miti; fakat bu dik bal, inat ama olaanst derecede yetenekli
Trk'e nasl davranacan hi bilemeyen von Falkenhein'le an-
lamas olanakszd. Dier yollar deneyip baarsz olan Alman,
Mustafa Kemal'e armaan olarak altn paralarla dolu bir kutuyu
gnderecek kadar budalayd. Mustafa Kemal kutu iin resmi bir mak-
buz hazrlayp gnderdikten sonra, altnlar geri yollayp makbuzunu
da geri istedi.
Halep'deki ilk kurmay toplantsnda Enver ve 4 nc Ordu ku-
mandan Cemal'le Mustafa Kemal, von Falkenhayn ve bir ok Alman
subay da hazr bulundu.
Mustafa Kemal eletirel ve hrn davranyordu. Von Falken-
hayn'n planlarn, zellikle de Badad'a yaplacak saldr ile Svey
Kanal zerine balatlacak sefer hakkndaki planlarn hi yerinde
bulmuyordu. Her ikisinin de baarszla urayacana inanyordu.
Alman, Mustafa Kemal'in tutumu ve eletirilerine ierlemiti. Al-
manlar'a dman olan Cemal, burada Mustafa Kemal'e arka kt.
Anlamazlklar ylesine sklat ve derinleti ki ki, Mustafa Ke-
mal kumandanlktan istifa etti. Enver ve Falkenhayn onu istifasn geri
almas iin ikna etmeye altlar. Reddetti, hatta halefini belirleyerek,
kumandasndaki orduya bu konuya ilikin bir bildiri yaynlayacak
kadar ileri gitti. Falkenhayn, itaatsizlii yznden Mustafa Ke-
60
mal'i cezalandrmak niyetindeydi; fakat Enver onu yeniden Diyarbe-
kir'deki eski kumandanlna atad. Mustafa Kemal gitmeyi reddetti.
Durumu kurtarmak ve disiplini korumak iin, Enver, Mustafa Ke-
mal'e sresiz hastalk izni verdi.* Mustafa Kemal'in paras yoktu;
Cemal onun atlarn satn alnca Mustafa Kemal stanbul'a dnmek
zere trene binebildi.
Enver ile Mustafa Kemal arasndaki ekime doruuna ulamt
Mustafa Kemal, gl bir konumda olduunun farkndayd. Enver
ise, hibir ekilde yerinden emin deildi artk. ATmanlar'a ve ona kar
duyulan genel dmanlk havas her gn biraz daha arlayordu.
Mustafa Kemal ise artk byk bir ne sahip, yksek rtbeli bir su-
bayd. Eer Enver -Almanlar tarafndan hazrlanan planlar uygula-
may ve bir Alman'a boyun emeyi reddetti diye- Mustafa Kemal'i
cezalandrmaya kalkarsa, bu kamuoyunda bir frtnaya yol aabilir ve
Mustafa Kemal'i milli bir kahramana dntrebilirdi.
Mustafa Kemal stanbul'da bir sre. annesi ve kzkardeiyle,
kentin arkasndaki tepelerde bir banliy olan Beikta'taki Akaretler
Caddesi 76 numaral evde oturdu; fakat daha nce de olduu gibi, aile
yaam ona ekilmez gelmeye balamt. Selanik'dekine bezer
kanlmaz kstlamalar onu rahatsz ediyor, bouyordu. Devaml dr
dr eden, t veren, eletiren, gevezelik eden, fakat daha da kts,
zerine titreyip, evreyi telae veren, btn ilerine burnunu sokan
kadnlarla evrili olmaktan nefret edivordu.
Her eyde,
yaamn en kk ayrntlarnda bile tmyle zgr, prangasz ol-
malyd.
Halic'e ve Fatih ynne bakan Pera Palas'ta bir oda tuttu. Burada
gnlerini daha ok kendi bana, abus bir ehreyle keyifsiz geiriyor-
du. Bununla birlikte, eskisi gibi, her frsatta Enver'i ve Alman deneti-
mini ktlemekten geri durmuyordu. Sava ve Almanlar'a kar nef-
ret gitgide daha da arttka, Enver'e kar olan bir dizi subay ve politi-
kac Mustafa Kemal'in evresinde toplanmaya balad. Bakentte ve
isiz olarak kalmak iin. korkun ve tehlikeli biriydi. 1918 baharnn
balarnda, Trk Veliahd Vahideddin'in Almanya'ya resmi bir ziya-
ret yapmas planlanmt. Enver, Mustafa Kemal'e de bu heyette
grev verdi. Bu onu bakent dnda tutmann iyi bir yolu gibi
grnyordu. Ayrca byk Alman makinesini ibanda grmesi,
* Mustafa Kemal'in izni sresiz deil, bir aylkt. (Bkz.: Kl Ali, Atatrk'n
Hususiyetleri, s.44) (.n.).
61
onu Almanya'nn bykl ve kanlmaz zaferi konusunda da ikna
edebilirdi.
XVIII
Mustafa Kemal yapacak daha iyi bir ey bulamad iin bu gre-
vi kabul etti. aydr grev d kalmt. Hibir ey yapmadan otur-
mak, onun iin ikenceden farkszd. imdilik hibir deiiklik umu-
du da grnmyordu. stanbul, her zamanki entrikalar ve komplolarla
kaynyordu, fakat hepsi de ikinci snf kk adamlar tarafndan ger-
ekletirilen deersiz eylerdi: Onlardan uzak duruyordu. Sava ma-
kinelerinin denetimini elinde tutan Enver, iktidarn srdryordu.
Kendi nnde alacak bir ufka ilikin ise, hibir belirti yoktu. Alman
cephesini grmek ve Alman Genel Kurmayyla tanmak ilgin olabi-
lirdi.
Balangta bu kararndan dolay piman oldu. Heyetin hareke-
tinden iki gn nce Mustafa Kemal, Veiahd Vahideddin'e, saraynda
resmi olarak takdim edildi. Duvarlarna dou kilimleri aslm bir
odada, evresindeki frakl saray hizmetkrlar ayakta bekleir ve
fsldarken, dik arkalkl rahatsz bir sandalyede Veliahd bekledi.
Vahideddin odaya girdi. Kendisine hi yakmam bonjurunun*
iinde, yorgun yzl ve uzun eneli, kara kuru, sevimsiz bir adamd.
Brokar kumala kaplanm bir kanapeye oturdu, hizmetkrlarnn se-
lamlarm kabul ettikten sonra, yorgun bir tavrla gzlerini kapad. ki
kez gzlerini byk bir abayla ap bo bo baktktan sonra, uyukla-
maya balad. Mustafa Kemal, onun yarm akll olduu sonucuna
varmt.
stasyonda, sivil giysileri iinde gelen Veiahd, merasim ktasn
doulu bir'selamla ellerini alnna gtrerek tefti etti. Btn askeri
onur duygular ayaa kalkan Mustafa Kemal, bu durumdan dolay
duyduu kzgnl merasim grevlisine ilettiyse de, kendi iine bak-
mas uyarsn ald. Rtbesinin geici feriklikten mirlivala indiril-
diini, arabasnn trene en uzak blmde brakldn ve dier kur-
maylarn kiisel eyalar ve bavullaryle doldurulduunu grd.**
Durumdan yaknacak olduunda yine hakaret dolu terslemerle yz
* Sabah giysileri (.n.)
** Rtbesi indirilmi olan Mustafa Kemal deil, Vahideddin'dir; esasen veliahd bu
nedenle niformasna giymeyi reddetmitir. Baknz Atatrk'n Hatralar (Falih
Rfk Atay'n derlemesiyle), s.39 (.n.).
62
yze geldi.
Kendisine adeta alt rtbeli bir subay muamelesi yaplyordu.
stlerine kar yac, alt mevkidekilere karyse zorba olan saraydaki
btn o nc snf parazitlerin sevimsiz halleri onu fkeye
bouyordu. Veliahdn bo surat ve alk gzleriyle, trenin penceresi-
nin nnde durup evrede bulunan kalabaln cokun tezahratna
yorgun argn bir tavrla karlk vermesine baktka, byle bir grevi
kabul etmek budalaln gsterdii iin esef ediyordu. Bu durum, gu-
rurunu incitiyordu. O, bir Trk't ve bir Trk olmaktan gurur duyu-
yordu. Trkiye'nin Avrupa'da byle sarsak bir veliahdn
bakanlndaki bir heyetle temsil edilmesinden utan duyuyordu.
Bununla birlikte, bir yaver gelip Veliahdn onunla kendi vago-
nunda grmek istediini bildirdiinde, tren Trk snrlarm henz
gemiti.
Mustafa Kemal koridordan geerken gergin ve sinirli idi. Veli-
ahdn vagonuna girdiinde, sarayda grd bir aya ukurdaki sar-
sak ihtiyarn yok olduunu grp aalad. Onun yerinde, kendisine
cin gibi zeki gzlerle bakan gayet canl bir adam oturuyordu.
Altm yl boyunca Vahideddin, Abdlhamid'in boyunduruu
altnda, sarayda oturmutu. Eski Padiah onu sevdii ve eitimini
stlendii halde, Vahideddin'i de hafiyelerine srekli olarak izlet-
mekten geri kalmamt. Btn bu yllar boyunca srekli bir bask alt-
nda yaamt. En kk bir hatas, politikaya kar en ufak bir ihtiras
ya da ilgisinin olduunun farkedilmesi halinde, tamamen ortadan
kaldrlabilir ya da mr boyunca kilit altnda tutulabilirdi. Bylece
bir maske olarak miskin, bitkin bir hal-tavr benimsemiti. Bu maske
altnda, aslnda zeki bir beyin ve ne istediini gayet iyi bilen bir irade
gizliyordu.
Tek bir dncesi vard: Padiah olabilmek. Enver, Talat ve Ce-
miyet onu atlayp, kuzeni Abdlmecid'i padiah yapmak istiyorlard.
Enver ve Talat'tan nefret etmesine karn, eski padiaha kar olduu
gibi, bu ikisine ve evresine doldurduklar hafiyelere kar da, son de-
rece ihtiyatl davranyordu. stanbul'dayken Mustafa Kemal'e kar
hesapl bir aldrszlk kisvesi taknmt.
Trendeyse onu iten bir tavrla kabul edip, daha nce yakndan
tanma frsat bulamad iin zr diledi ve kumandan olarak gster-
dii baarlardan tr onu kutlad. Syledii bu ho ve nazik szlerle
gururunu ylesine okad ki, Mustafa Kemal derhal yumuad.
arabuk yakn ve samimi bir dostluk gelitirdiler ve Mustafa
63
 Kemal, Veliahda gven duymaya balad. Her ikisinin Enver ve Ta-
lat'a duyduklar nefretten baka da ortak noktalar da vard. Btn
yolculuk boyunca sren itenlikli konumalar onlar birbirine yak-
latrmt.
Mustafa Kemal sonunda bir frsat yakalamt. Tahttaki Padiah
hasta bir adamd ve ok yaamayaca kesindi. Vahideddin de zayf
bir adamd. Ksa bir zaman iinde tahta karak Padiah ve Baku-
mandan olaca kukusuzdu.
Vahideddin'in zerinde tesirini imdiden kurmalyd. Ancak bu
ekilde tahtn arkasndaki g olabilecek, en tepeye trmanarak iste-
dii iktidar ele geirebilecekti. lk yaplacak i, Vahideddin'e Al-
manya'nn sava kazanamayacan, Alman ittifaknn budalaca bir manlar'n ok baarl gibi grnmesine karn, kiisel gzlemleri so-
serven olduunu ve Enver'le Alman taraftarlarnn def edilmesi ge-
rektiini kantlamakt.
Btn Almanya turu boyunca Mustafa Kemal ok dikkatli bir
ekilde eletiriler yapt. Genel Karargahta Hindenburg tarafndan ka-
bul edildiler. Yal Feldmareal Suriye cephesi de dahil olmak zere
btn durumu son derece iyimser bir bakla yorumlad. Sonradan
Mustafa Kemal, Vahideddin'e btn bunlarn bo laflardan ibaret^ol-
duunu, nk Suriye cephesine ilikin ayrntlarn doru olmadn larn def ederek, Mustafa Kemal'i sa kolu olarak yanna alp, idareyi
kiisel olarak bildiini anlatt.
Daha sonra, onlara zellikle byk bahar taarruzu hazrlklarna
ilikin daha ayrntl bilgiler verecek olan Ludendorff u ziyaret ettiler.
Mustafa Kemal onun szn keserek:
"Saldn baarl olduu takdirde, ulamak istediiniz hat neresi-
dir?" diye birdenbire sordu.
Feldmareal, bu gen subayn artmacal sorusundan gafil av-
lanm bir halde genel geer bir cevap verdi:
"Biz genellikle bizim iin kati olan bir noktay hedefleriz. Bir
sonraki adm, koullara baldr."
"te!"dedi Mustafa Kemal, askerlik konularna tamamen ya-
banc olan Vahideddin'e, "Alman Genel Kurmay bile hedefini bilmi-
yor ve ilerleyebilmesini ansa brakyor. Burada temelden bir
yanllk var."
Kayzer tarafndan verilen bir akam yemeinde ampanyay ol-
duka fazla karmt. Yemekten sonra'bir ara Hindenburg'u yannda
grnce, azametle ona dnd:
"Ekselans" dedi, "geen gn Veliahd Vahideddin Efendi Hazret-
leri'ne Suriye cephesi hakknda arz ettiiniz bilgiler olduka yanlt.
l 64
Bunu biliyorum, nk oradaydm; o gn bahsettiiniz svari tmeni
sadece kat zerinde var. Gene de, aramzda kalmak zere, tmen var
imi gibi kabul edersek, planladnz bu byk taarruzun hedefinin
ne olduunu syleme nezaketinde bulunur musunuz?"
Hindenburg bir sre o iri kym vcuduyla bu kstah gen adam
aalayarak szd. Onu ve sorusunu duymazlktan gelerek, Mustafa
Kemal'i susturmak iin ona bir sigara ikram etti.
Bat cephesinin sadece bir kesimini heyete gstermek iin ok
dikkatli bir tur hazrlanmt. Vahideddin'i brakan Mustafa Kemal
kendi bana bir grup Alman subayyla birlikte siperleri geip hattn
nneki bir aata bulunan izleme mevkiine trmand. Geri
dndnde Vahideddin'e bu ok dikkatli dzenlenen turdan, Al-
nucu kt bir durumda olduklarn anladn syledi.
Mustafa Kemal, Vahideddin'i her frsatta, hatta Kayzer'in ken-
. diine bile mnasebetsiz sorular sormaya tevik ediyordu. Amac hep
aynyd; kendi szlerini Vahideddin'e teyit ettirmek; Almanlar'in
baarsz olduklarn ona kantlamak onu Enver ve Alman yardak-
bizzat ele geirmek gerektiine ikna etmek.
Almanlar'a duyduu nefreti hibir ekilde gizlemiyordu. Her
yanda Trk olmaktan duyduu gururu ve Trkiye ile Trkler'e duy-
duu inanc dile getiriyordu.
Bir keresinde, Trkiye aleyhine konuan birinin szlerine kulak
misafiri olup lgnca bir fkeye kaplmt. Bir baka defa, bir akam
yemeinde, Alsas Valisi Trkler'in Ermeniler'e kar davranlarm
eletiriyordu. Vahideddin eletiriye cevap vermeyi Mustafa Kemal'e
brakt. O da masada karsnda oturan valiye saldrd.
Gelecekteki Trk padiahyla bu ekilde konumaya nasl cesa-
ret edebilirdi? Ermeniler hakknda ne biliyordu ki? Trkiye, Alman-
ya'yla ittifaknda kendi karlarndan bile feragat etmiti; Ermeniler
Trkiye'yi mahvetmek iin komplolar kurarken, bir Alman vilayeti-
nin valisi olarak, Almanya'nn mttefikine kar Ermeniler'i nasl sa-
vunabilirdi? Zor zaptettii lgnca bir fkeye kaplmt.''
Bu ani hcumdan sersemleyen vali aceleyle zr diledi. Bununla
tatmin olmayan Mustafa Kemal, bir bozkurt gibi tylerini kabartarak
hcumu srdrd.
Ac bir alayclkla, "Buraya Ermeniler'i tartmaya deil, Al-
65
manya'nn gerek durumu hakknda fikir edinmeye geldik" dedi.
"Grdklerimiz de bizi yeterince fikir sahibi etti."
Seyahatin sonlarna doru yaklaldnda, Mustafa Kemal he-
define ulamak iin gittike daha fazla bask yapmaya balamt. So-
nunda bir gn, Berlin'deki Adlon Oteli'nde Vahideddin'den zellikle
samimi olarak konumasna izin vermesini istedi.
"Eer siz de uygun grrseniz," dedi Mustafa Kemal, "yaamm
sizinkiyle birletirecek bir ey nermek istiyorum."
Vahideddin szne devam etmesi iin ban sallad.
"Bir ordunun kumandasn almay talep edin. Btn Alman
prensleri ordulara kumanda ediyor. Trk veliahd da kumanda etmeli.
Enver'in bunu nermemesi erefinizi ayaklar altna almas anlamna
gelen bir hakarettir. Sonra da, beni hametmeabn kurmay bakan
yapn."
"Hangi ordunun kumandasn alaym?" diye sordu Vahideddin.
"Beincinin" cevabn verdi Mustafa Kemal; bu ordunun
stanbul ve evresindeki blgelerin denetimini elinde bulundur-
duunu ve herhangi bir siyasal bunalmda belirleyici bir etken ol-
duunu dnyordu.
"Beni reddedecekler" dedi Vahideddin.
"Hi farketmez! Onlara mcadele edecek bir kiiliinizin ol-
duunu, grmezlikten gelinemeyeceinizi gstermi olursunuz"
karln verdi Mustafa Kemal.
"stanbul"a dner dnmez," dedi Vahideddi, "bunu dne-
ceiz."
htiyat, Vahideddin'in en belirgin zelliiydi. Altm yllk saray
yaamndan sonra ar ihtiyatl olmaktan doan bir kas tembelliin-
den nuzdaripti. Mustafa Kemal'den, onun iddetli, srarc kiiliin-
den rkmt. Enver'e kar kullanmak iin ondan yararlanabilirdi,
ancak, kendisini bu tayfun gibi adamn ellerine brakmayacakt. Da-
has, saray yaam Vahideddin'in iliini kurutmutu. Vahideddin bir
korkakt.
66
XIX
Dn yolculuunda Mustafa Kemal gelecee ilikin planlar
yapmaya balad. Veliahd onu dikkatle dinlemiti. Ancak, stanbul'a
henz varmlard ki, Mustafa Kemal ciddi bir biimde hastaland.
Sofya'da karlat arlatan bir hekimin kendisini tedavi etme-
sine izin vermi ve henz iyileememiti. O zamandan beri de kendisi-
ne hi dikkat etmemiti. Kendisini hi esirgemeden fiziksel ve zihin-
sel abaya srm, etkin hizmette yorulmak bilmeden almt. Bu
sre iinde zaman zaman kendisini ok fazla ikiye ve lgnca sefa-
hate de vermiti.
Hastalk imdi bbreklerine vurmutu. Bir ay boyunca tarifsiz
aclar iinde yatakta kvrand. Sonunda doktorlar onu nce Viya-
na'ya, ardndan bir kr iin Karslbad'a gnderdiler.
Youn acyle birlikte gelen hastalk, iinde bulunduu duygusal
depresyonla el ele vermi, bylece Mustafa Kemal'in umutsuzluun
gayya kuyularna batmasna yol amt. Btn bunlar getiindeyse,
artk ilgi ve enerjisini yitirmi durumdayd. Temmuzda Padiah'n
ldn ve Vahideddin'in tahta karldn duydu. Bu haber bile
eyleme gemesi ynnde onu gdleyemedi.
stanbul'dan geriye dnmesini tleyen ok sayda mektup al-
yordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin muhaliflerinden olan izzet
Paa, Padiah'n yaver-i ekremi olmutu; Enver'den bakumandan
vekili unvan geri alnmt; Vahideddin dilerini gstermeye
balyordu.
Yeni Padiah'a bir kutlama telgraf gndermek dnda, Mustafa
Kemal herhangi bir eyleme girimek iin kendisini ok bitkin hisset-
mekteydi. BM zzet Paa'dan olmak zere, arkadalarndan daha acil
mektuplar almaya balad. Hl ok hasta olduu halde, olaanst
bir abayla geriye dnme karar ald ve stanbul'a doru yola kt.
Yolda, o sralarda ok yaygn bir bulac hastalk olarak btn Avru-
pa'y kasp kavururken binlerce insan ldren spanyol gribine yaka-
land. 1918 Temmuzunun sonlarnda stabul'a vardnda hl bitkin
ve hastayd.
Mustafa Kemal cesaretini hibir zaman yitirmemi; souk-
kanlln ve metanetini korumutu. Onun itici gc, inanlmaz ener-
jisiydi. Tekrar stanbul'a geldiinde dostlar ve dmanlarnn
67
arasnda kendisini toparlad. Sratle iyilemeye balad. Eski tutku-
laryla birlikte kendisi de canland. Artk Padiah olduuna gre, Va- milerdi. Henz hibir riski gze alamayacak kadar temkinliydi.
hideddin'le yapm olduklar projeleri mutlaka hayata geirmesinin Mustafa Kemal, darda braklmalyd.
gerekli olduuna karar verdi. Mustafa Kemal, o an delice bir fkeyle sarsld: Enver yine onu
Yeni Padiah onu byk samimiyet gsterileriyle kabul etti. Va- yenmiti: Vahideddin onu terketmi, Enver'e dnmt; btn o
hideddin'in bu tavrda onun sigarasn yakacak kadar -ki, bu Trk gzelim tasarlar boa gitmiti; o an iin yapabilecei hibir ey kal-
adetlerine gre neredeyse hrmektarane bir nezaketin belirtisidir- ileri mamt artk, fakat rakiplerinden eninde sonunda cn alacakt.
gitmesi, Mustafa Kemal'i'serbeste konumaya tevik etti.
Eski tasarsn etraflca at. "Felket tam nmzdedir," dedi: Enver de hibir riske girmiyordu. Mustafa Kemal'i mmkn ol-
Padiah ordunun denetimini ele almalyd; Enver ve Almanlar ikti- duu kadar abuk stanbul dna karmaya karar verdi. ki hafta son-
darda olduu srece, Padiah yalnzca bir ad, bir kukladan ibaret kala- raki Cuma gn selamlk merasiminden sonra, Padiah, Mustafa Ke-
cakt; Enver'i azletmeli ve Almanlar lkelerine gndermeli, Mustafa mal'i artt. lerinde birka Alman generalinin de bulunduu
Kemal'i kurmay bakam yapmal ve Trkiye'yi yzyze olduu adamlaryle evrili olarak, onu son derece scak bir tavrla kabul etti.
ykmdan kurtarmalyd; Alman ittifakndan ekilmeli ve -ok ge ol- Onu Almanlar'a "te Mustafa Kemal Paa" diye tantt, "kendisi
madan- bir an evvel ayr bir bar anlamas yapmalyd. stn yetenekli ve gvenimi kazanm bir subaydr."
"Sizinle ayn grleri paylaan baka subaylar da var m?" diye Mustafa Kemal'e dnerek, "Zatalinizi Suriye'ye kumandan ta-
sordu Vahideddin. yin ettim" dedi. "Bu cephe hayati nemi haizdir. Bir an nce oraya git-
"ok sayda, efendim" cevabn verdi Mustafa Kemal; bununla menizi istiyorum ve sizi bu eyaletin dman eline gememesini sala-
birlikte Vahideddin hibir szvermedi. makla grevlendiriyorum. Size verdiim bu grevi byk bir baar-
kinci grmelerinde de Mustafa Kemal daha fazla bir ey elde yla yapacanzdan eminim." Ve huzurundan kmas iin ona izin
edemedi. nc grmedeyse, grlerini daha da iddetle savun- verdi.
du. Onun huzurundayken kendini bunca zamandr hedefledii nokta- Bekleme odasnda, ilerinde Almanlar'in da bulunduu bir su-
ya son derece yaklam hissediyordu. Eer Vahideddin'i ikna etmeyi bay kalabal vard. Mustafa Kemal odadan dar karken Enver'le
baarrsa en tepeye ulaacakt; tutkuyla istedii gce kavuacakt; o karlat. Padiahn emirlerinin arkasnda kimin olduunu gayet iyi
zaman da Enver'i, o lanet olas Enver'le btn avanesini kova- biliyordu.
cakt. Bir an iin durdu, ona bakt.
Sultan' ikna etmek iin konutuka heyecan byyor, tutkulu "Bravo Enver" dedi sonunda. "Seni tebrik ederim. Sen kazandn.
hatta meydan okuyan bir hal alyordu. Vahideddin cevap vermeye Benim bilgilerime gre, Suriye'deki ordu yalnzca ismen vardr. Beni
balad. Deil protokol, nezaket kurallarn bile bir tarafa brakan oraya gndermekle benden mkemmel bir intikam alm oluyor-
Mustafa Kemal, konumasn srdrp Padiah'n sesini'bastrd. sun."
Szlerini tamamladnda Vahideddin biraz fkeli bir tonda, kelime- ki rakip birbirlerini szdler. Neeyle glen Enver ufak tefek,
lerin zerine basarak, unlar syledi: evik, gs nianlarla donanm, ocuk yzl, zarif ve kstaht.
"Ben btn dzenlemeleri Enver ve Talat Paa hazretleriyle Mustafa Kemal daha uzun ve olgun, yz ask ve esmer renkliydi,
yaptm." Sonra da onun huzurundan kmasna izin verdi. kalar byk bir fkeyle dolu olan gzlerinin zerinde atlmt.
Gerek uydu ki, Enver, Pdiah' tehdit etmiti. Vahideddin, O srada odann bir kesinde duran bir Alman generali yksek
enitesi ve badanman olan Damad Feria Paa'yla grm, on- sesle:
dan akl almt. Enver ve ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle derhal "Trk birlikleri hibir ie yaramaz. Bunlar sadece kamasn bi-
mcadeleye girecek kadar gl olmadna ve Mustafa Kemal'in bu len hayvan srleridir. Dorusu onlara kumanda eden hi kimseye
konuda ona yardm edecek kadar taraftan olmadna karar ver- gpta etmem" diyordu.

69
 Mustafa Kemal imek gibi Alman'a doru dnd, gzleri Deraa kavandan batdaki denize doru bir yan demiryolu hatt ku-
kzgnlkla alevlenmiti, tm vcudu bu fkeyle titriyordu. rulmutu. Solda ise, 4 nc Ordu, Hicaz demiryolunu tutuyordu.
Mustafa Kemal Kafkasya'daki birliklerin durumunu kt bul-
"Ben de bir askerim" dedi. "'Bu orduya kumanda ediyorum." Sesi mutu. Buradakiler ise, acnacak haldeydiler. Alaylarn ou kat
Trkler'e plan tutkulu inancyla titreyen bir trampet gibi tnlyordu. zerindeki mevcudunun yzde onundan azna sahipti. Tmyle ih-
"Trk askeri asla kamaz. Geri ekilme sznn ne demek-olduunu male uram, giysileri perian, bitlenmi, yiyecek, hatta sk sk su
bile bilmez. Siz, generalim, eer Trk askerlerinin kotuunu ktlyla olan askerlerin binlercesi dizanteriden ve ln kavurucu
grrseniz, bunu ancak kendiniz kaarken grm olmalsnz. Kendi sca altnda alk ve susuzluktan lyordu. Maneviyat diye bir ey
korkaklnzn suunu Trk askerine yklemeye nasl cesaret edersi- kalmamt. Sadece zor kullanlarak siperlerinde tutulabiliyorlard;
niz! makineli tfekler yerletirilmi kamyonlardaki muhafzlar asker ka-
Tam bir lm sessizliine brnen bekleme odasnda bulunan aklarn grdkleri anda vurmalar emrini alm, devaml olarak
herkes onun sesindeki tutku ile sarslmken Mustafa Kemal dimdik hattn gerisinde devriye geziyorlard; gene de kaaklarn says siper-
.yrd, Enver'in yanndan geerek kt, saray terketti. lerdeki askerlerin saysndan daha oktu.
ngilizler Trkler'in tam karsnda bir siper hatt kurmulard;
XX byk bir saldrya hazrlandklar belliydi; birlikleri taze, din ve is-
tek dolu askerlerden oluuyordu; rgtlenmeleri, donanmlar ve
shhiye hizmetleri mkemmeldi; bol miktarda kumanyalar, cephane-
Mustafa Kemal, Suriye cephesine vardnda Austosun sonu leri, toplarnn yan sra mekanize nakliye imkanlar ve ok sayda
yaklamt. Nablus'daki* karargahnda bulunan yksek kumandan uaklar vard. Trklerdeyse hepsi hepsi sekiz uak ve iki usavar
Liman Vn Sanders'e -Falkenhein baharda Almanya'ya dnmt- vard.
grevi hakknda rapor sundu. Liman Von Sanders onu tekrar Mekke Emiri Hseyin'in olu Emir Faysal'a bal Araplar, ngi-
grdne memnun olmutu. Sonra btn cepheyi kapsayan bir ince- lizler'e katlmt. "ngiltereli"nin T.E.Lawrence'in kumandas alt-
leme gezisi yapt. nda, lden yaptklar srekli aknlarla demiryolu, telgraf ve telefon
Trkler'in, Filistin'i boydan boya aarak, Yafa'nn onbe kilo- hatlarn kesiyor, kprleri uuruyor, Trk konvoylarn ele geiri-
metre kuzeyinde kalan bir noktadan, ky eridindeki dzlkte bulu- yor, iletiim^ kesintiye uratyor ve btn bu yaptklanyle Trk'bir-
nan kumsala kadar, rdn nehri ve Cda dalarndan Hicaz demiryo- liklerinde gvensizlik duygusunu yerletiriyor ve yerel halk da isya-
lu ile Maan l arasnda kalan araziye dek uzanan byk bir hat bo- na kkrtyorlard.
yunca siper iine yerletirildiklerini grd. Bu hat, gneyden kuzeye, Mustafa Kemal, bu korkun kemekei bir tr rgtlenmeye
Suriye'ye uzanan belli bal btn yollan kapsyordu: Hicaz demiryo- dntrebilmek iin bir kez daha lgnca ie koyuldu; ama bir arada
lu Medine'den balayp Maan lnden geerek Deraa'daki kavaa hastaland. Bbrek rahatszl nksetmiti. Her raporun ngilizler'in
ve am'a gidiyordu. Rayak'ta yeni alan bir hattan ikinci bir demir- taarruza hazrlandn gsterdii eylln ilk iki haftas boyunca Nab-
yolu kuzeye, Halep'e gidiyor ve Toros dalarn aarak Trkiye'ye lus'daki* karargahnda aresizce yatakta kalmaya mecbur oldu>
dek ulayordu. 17 Eyll'de asker kaa bir Hintli avu 22 nci Kolordu hattna
Mustafa Kemal, 7 nci Odunun kumandasn Fevzi Paa'dan dev- snarak, byk taarruzun 19 Eyll gn kydan balatlacan ihbar
rald. Fevzi, Erkan- Harbiye reisliine atand iin stanbul'a dnen etti.
gvenilir, yal bir askerdi. 7 nciOrdu, Trk hattnn merkezinde yer Refet bu haberi Mustafa Kemal'e iletti. smet ve Ali Fuad
almaktayd: Miralay smet ve Miralay Ali Fuad'n kumandasndaki arld. Refet bu ihbarn doru olduuna inanyordu. Bu memlekette
iki kolordusu vard. Sada, Miralay Refefn kumandasnda kyya yldr ngilizler'le arpmaktayd, artk onlarn usullerini iyice
kadar uzunan mevzileri tutan 22 nciKolordu ile birlikte 8 nciOrdu yer renmiti.. Deneyimli bir subay olan Ali Fuat da ayn fikirdeydi.
alyordu. 7 ve 8 nci ordular arasnda, bu orduya levazm-salamak iin
* Rayak olmal; age., s.66 (.n.).
* Baalbek olmal: a.g.e.., s.66 (.n.)
71
70
smet ve Mustafa Kemal de onlarla-gr birliine varp, haberi Li-
man von Sanders'e ilettiler.
Ne var ki, Alman, onlarn fikrine katlmad. Hintliler'in bir hile
olarak karlarna yerletirildiklerine, asl saldrnn batdan, demir-
yolundan geleceine inanmaktayd; ve en iyi birliklerini o yne
srd. Hintli'nin ihbarnn doru olduuna inanan Mustafa Kemal,
glkle yatandan kt. Sanclar hala devam ettii gibi atei de
vard; scak boucuydu: Fakat iradesi hastalktan bile glyd, srf
cesaretiyle ayakta durabiliyordu. Elindeki olanaklarla tm hazrl-
klar tamamlad ve btn kumandanlarn da hazr olmalar iin
uyard.
19 Eyll gece yars, smet dmann youn bombardmana
baladn haber vermek iin telefonla onu arad.-
afakta ngilizler saldrya geti. 7 nci Ordu'yu gl bir cephe
saldrsyla oyalayp, asl taarruzlarn 8 nci Ordu zerinde youn-
latrdlar. Trk hatlarnn sa kanadn ap, kyya doru ilerlediler;
22 nci Kolorduyu ve 8 nci Orduyu tmyle temizlediler; az kalsn Li-
man von Sanders'i de yakalayacaklard. Trkler'in yan cenahn geri-
ye pskrtp, onlarn kuzeydeki ekilme hattnn nn kestiler.
Mustafa Kemal, ordusunu rdn Nehri'ni arkasna ahp evire-
rek, bu iddetli hcumdan kurtard, ama adamlar bitmiti. Panie
kaplarak daldlar.
Beinci gn toplayabildii tm askerlerini kiisel idaresine ala-
rak, rdn'e geirmeye hazrland.
Btn ayrntlarla bizzat ilgileniyordu. Birliin byk blm
nehri getiinde, kendisi de onlar izledi. Birka dakika sonra, art-
larm yakalayan 11 ne. ngiliz svari tugay atlaryla nehre indikle-
rinde, onu ok az zaman farkla ellerinden karmlard. 4 nc Trk
ordusu demiryolunun yukarsna doru ekiliyordu. Glerinden arta
kalanlar Deraa istasyonuna ulamak zere ssz le doru srd. ;
Arka ve yan cenahlardan dman onlarn peinden gelmekteydi:
ki kez artlar tek sra halinde yrrken dman tarafndan yaka-
lanp, ou imha edildi. Yry kollarn makineli tfekle tarayan,
nakliye aralaryla toplan bombalayan ngiliz uaklar devaml ola-
rak stlerinden geiyordu. Her tarafta sonsuz bir kargaa hakimdi; si-
lahlarn, cephaneleri, tfeklerini, hayvanlar ve vagonlar terkedip
lgn bir ekilde kendini gvenceye almaya alan askerler, srler
halinde kouuyorlard. Ular tutan Lawrence'in adamlar, ilerin-
deki btn o Arap canavarlyla, srden ayrlp dalan askerleri
ldryor, st balarn soyup alyor, askerlerin organlarn kesiyor-
HARiTA (S.83) 1918 SURiYE SEFER HARTASI
73
NOT- BU KARTTA BASKIDAK BOZUKLUK NEDENiYLE KIS ALMITIR. HOMS VE HAMA'YI IER01
RAYAK VE HALEP ARASINDAK BLGE, HARTADA GZKMEMEKTEDR. BKZ. GENEL HARB *
 "Btn sorumluluu ben zerime alyorum" dedi Mustafa Ke-
lard. mal. Ve dmanla tm atmalarn durdurulup, Halep'e doru genel
Btn bu kemeke iinde, bir avu adamn, kiiliinin gcyle ekilme emrini ieren bir bildiri yaynlad.
bir arada tutan Mustafa Kemal, hemen evresindeki askerlere cesaret En nden gidip Halep'in on mil kuzeyindeki yeni hatt bizzat
vererek dimdik ilerlemekteydi. hazrlatt. Bu hat, byk Toros dalarnn arasndaki tek sarp geitten
Deraa'dan hi beklemeksizin ayrlarak, am demiryoluna doru doruca Trkiye',ye uzanan biricik yolun zerindeydi. Yan taraflar
ylesine hzl bir ekilde ekildi ki, ngilizler onlarla temas kaybet- gvenliydi. Ne asker kaaklar ne de dman kolay kolay geemezdi.
ti. Arabistan, Filistin, Suriye Trkler'in sadece fatih ve idareci olarak el-
am'da durdu. Liman von Sanders ona Rayak'ta yeni bir hat kur- lerinde bulundurduklar Arap lkeleriydi. Buralar kaybedilebilirdi.
mas emrini verdi. smet'i am'da brakp Ali Fuad' yanna alarak ie Ama burada, bu yeni hat zerinde Trk ocuklarn arkalarn kayalara
koyuldu, ancak, hemen sonra ky kentleri halknn dmandan yana vererek, dman kendi lkelerinden, Trkiye'den uzak tutmalar
olduklar, ngilizler'in Beyrut'a girdii ve Rayak'ta kurulan bir hattn iin savatracakt. Burada anavatan iin son nefeslerini verinceye
dman tarafndan evrildii haberleri geldi. dein arpacaklard.
Dalm birlikler hatta ulatka bunlar yeni alaylar halinde
Mustafa Kemal durumu arabuk muhakeme etti. Birliklerin rgtlyor ve askerlere yepyeni bir ruh alayarak onlar dzene soku-
maneviyat tamamen kmt. Yalnz Trk askerleri deil, yksek yordu. Padiaha Enver ve etesinin uzaklatrlmas, yeni bir hkme-
rtbeli subaylar bile canlarn kurtarmak iin kayorlard. Panii dur- tin kurulmas ve kendisinin Harbiye Nazr yaplmas taleplerini ie-
durmak iin tm giriimleri boa kmt. 4 nc Ordudan bir kolordu ren bir telgraf ekti.
kumandann kaarken'zor durdurmutu. Telgrafna hibir karlk gelmediyse de, Enver, Talat ve Ce-
Kumandan karsna alarak, "Kuruna dizilmen gerekirdi" dedi, mal'in Karadeniz yoluyle yurtdna katklar, Rauf ile Fevzi
"fakat sana ikinci bir frsat vermek istiyorum. Rayak'taki* Ali Fu- Paa'nn da iinde yer ald yeni bir hkmet kurulduu haberi
ad'in kumandasnda yerinizi aln ve elinden geleni yapn." ulat*
Kumandan selam verdi. Ertesi sabah gitmiti. Cepheden yine Lawrence'den, Araplar vastasyla Mustafa Kemal'e ayr bir
kamt. bar anlamasnn n grmelerinin balatlmas iin Trk hkme-
tine arln koymas ynnde bir neri geldi. Mustafa Kemal bunu
Yksek kumanda dzeyindeki bu duygusal kntye tank ol- reddetti. Savaacakt. O tehdit altnda kalr kalmaz, dierleri gibi ka-
duktan sonra, Mustafa Kemal erleri ya da alt rtbeli subaylar kuruna acak bir korkak deildi. Mevzilerini iyice salamlatrmak iin hi
dizdirmeyi gereksiz grd. durmakszn alyordu.
Yaplacak bir yeniden rgtlenme iin zamana gereksinim ol- Balangta Halep halk sakin ve sessizdi. Ama ngiliz nc bir-
duunu anlamt. ngilizler henz biraz uzaktaydlar ve hemen gele-
cekleri de yoktu. Tm Suriye'den vazgeerek bir an evvel yz kilo- likleri yaklatka dmanca ve acmaszca davranmaya baladlar.
metre tedeki Halep'e kadar geri ekilmeli ve kuzeyde Trkiye'ye gi- Mustafa Kemal, kentin merkezindeki Baron Oteli'nde kalyor-
den yollan kapsayan yeni bir savunma hatt oluturulmalyd. du. Birkeresinde yannda .ofrnden baka kimse olmakszn** oto-
Derhal Liman von Sanders'e gitti. * zzet Paa hkmeti (14 Ekim 1918-11 Kasm 1918) Bahriye Kurmay Bakan
olan Rauf (Okyar) Bey. Bahriye Nazn olarak kabinede yer alyordu. Ancak,
"Plannz gayet makul" dedi Alman, "ancak, bu emri ben vere- Fevzi Paa kabinede deildir. Dahiliye vekili olarak eski Sofya Sefiri Fehi Bey
mem. Ben yalnzca bir misafirim. Byk bir felaket olmakszn Os- bulunmakladr. Mtakcre kabineleri iin bkz. Sina Aksin, istanbul Hkmetleri
manl mparatorluu'nn en byk dilimlerinden birini dmana ve Milli Mcadele, 1976 (.n.),
brakmann sorumluluunu stme alamam. Bu karar vermek, siz ** Aslnda yannda Tahsin Bey, Yaveri Cevat Abbas Bey de vardr. Yalnz
.Trkler'e, memleketin sahiplerine kalm bir meseledir." denmesinden kast koruyacak askeri bir kuvvet bulupmad olmaldr. Atatrk'n
Hatralar., s.69 (.n.).
* Baalbek olmalyd;age., s.67 (.n.). 74
75
mobiliyle dairesinden dnerken evresi bir sokak kpei srs gibi
hrlayarak ona barp aran bir gruh tarafndan sarld. Elindeki
krbala onlar uzaklatrd; kendisini izlemeleri zerine onlara para Trkiye yenilmiti, ancak, artk bu cephenin tek kumandan ve
eskisi kadar gzpek ve hrn olan Mustafa Kemal, dman hatt-
ve silah sz vermek zorunda kald. ndan ileriye geirmiyordu. Dmanla yaplar bar grmelerinde
Ertesi sabah korkun bir patrt duyup oteldeki odasnn balkonu- en ufak ayrnty be uzun uzun tartyordu. Her eyi her frsatta erte-
na kt. Otelin nndeki sokaklar tehditkar bir kalabalkla dolmutu. liyordu. ngilizler skenderun'u igal etmek isteyince buna kar koy-
At stnde doudaki lden gelen Araplar kente dblumulard. du ve oradaki karargaha direnme emrini vererek saldn tehdidimde b&
Kaybedilecek hi zaman kalmamt. Kenti bolatarak Kit- lundu.
ma'daki karagahn kaldrp, kurduu yeni hattn gerisine nakletti ve Sadnazam zzet, gnderdii telgraflarla ona nce ettir sonra rica
yaklamakta olan taarruzu karlamaya hazrland. ederek ngilizler'e yolu amasn istediinde, "Merhamet dilenme-
26 Ekim gn dmanla temas kurmak zere hzla ilerleyen ilk meliyiz. Eer bunu yaparsak, toptan yok olacaz" karln ver-
ngiliz nc birlikleri grndler. ki Hintli alay olan Jodipore ve di.
Mysore svari birlii Hari Tan ky yaknlarnda Mustafa Kemal'in Kurduu hat glendirmeye devam etti. Subaylarn yanlarnda
hattna saldrdlar. silah ve cephaneleriye birlikte adam toplayp eteler kurmalar iin
Mustafa Kemal doruca kye gidip ate emrini bizzat verdi. Ce- dalara gnderdi. Dmann Trkiye'ye girmesini bir ekilde engel-
saretlerini yeniden kazanm olan Trkler ok iyi savatlar. Hintliler leyecekti: En kt olaslklar gznne alarak, gerektii takdirde
ar kayplara urayp daldlar ve takviye istediler. Trkler yaklak dalarda gerilla sava vermek zere hazrlklar yapyordu.
onbe kilometre kadar kuzeyde nceden hazrlanm mevzilerine e- stanbul'da yeni bir hkmet kurulmutu *, Fethi, Rauf ve Fevzi
kildiler. Paa, hepsi kabinedeydiler **. smet, Harbiye Nezareti
Her iki taraf da bekleyi halindeyken, stanbul'dan hkmetin .mstearlna atanmak iin stanbul'a arld ***. Mustafa Kemal
Mondros'ta bir atekes imzalad haberi geldi. terkedilmi ve bir kenarda unutulmutu. Buna ok kzyor, ancak elin-
den hibir'ey gelmiyordu.****.
Btn Almanlar'n derhal Almanya'ya dnmeleri talimat veril- Anszn zzet telefonla arad.***** Padiahla tarttn ve istifa
di. Adana'daki bir otelde Mustafa Kemal, Liman von Sanders'den etmeye karar verdiini syledi. Bir ngiliz dostu olan yal Tevfik
gney Trkiye'deki tm birliklerin kumandasn devrald. Paa Sadnazam olmutu. zzet, Mustafa Kemal'in biran nce dnme-
ki erkek bir masada karlklk oturmaktaydlar. Devir teslim sini istiyordu. Yardmna ihtiyac vard.
merasiminin formalitelerini yerine getirmilerdi. Mustafa Kemal
artk ev sahibiydi; Liman von Sanders artk onun st olma konumunu * Birinci Tevfik Paa Kabinesi (l l Kasm 1918-12 Ocak 1919). (.n.)
** Yeni kabinede bu U isim de yer almamt. Ilml Tevfik Paa kabinesi,
yitirmiti: O artk Mustafa Kemal'in konuuydu. Abdlhamid dnemindeki Padiah kabinelerine benzer niteliktedir. Bu nedenle
Bu mutlak yenilgi saatinde, birbirlerine syleyecek fazla bir ey- dirayetli askerlerin bu kabinede yer almas zaten mmkn deildi. Bu konuda
leri kalmamt. Her ikisi de cesur erkekler, metin ve deneyimli asker- ayrntl bilgiler iin bkz. Sina Aksin, a.g.e. (.n.)
lerdi; her ikisi de hassas ve marur kiilerdi. Birbirlerine kar ifade *** Byle bir arnn yapldn, zzet Paa'nn Sadnazaml dneminde, Rauf
Bey'e syledii anlalyor. Sz geen mevki, Genel Kurmay kinci Bakanl
etmekte glk ektikleri derin bir sayg beslemekteydiler. idi: 3. Ordu kumandan olan Miralay smet Bey, 24 Ekim'de Harbiye Nezareti
Veda ederken "Ekselans," dedi Liman von Sander sonunda, "Sizi mstearlna atand. Aksin, a.g.e., s.75 (.n.).
Anafartalar'daki kumandanlnzdan beri tanyorum. Yeteneklerini **** ilk Mtakere kabinesinin Bahriye Nazr olarak Rauf, Mustafa Kemal'i
zi en batan beri farkedebildiim iin kendimle gurur duyuyorum. Bu stanbul'a armas iin zzet Paa'ya srekli bask yapyor, ancak Paa, byk bir
olaslkla Vahideddin'in emriyle bahaneler bulup ii savsaklyordu; Aksin, a.g.e.,
sre iinde sk sk anlamazla dtmz oldu, gene de iyi birer s. 74-75 (.n.).
dost olduk u andaki tek avuntum, kumanday sizin yetkin ellerinize ***** Atatrk'n Hatralar adl kitapta, zzet Paa'nn Mustafa Kemal'i "makine
brakyor olmamdr." ' bana ard", yani telgraf araclyla arad ifadesi yer alr (.n.).
76
.77

DRDNCBLM
XXI
Mustafa Kemal stanbul'a vardnda, Mtareke birinci ayn
doldurmutu bile.* Bu sre iinde dmann her eyi sahiplenmi ol-
duunu grd; ngiliz sava gemileri Boaz'dayd; payitaht anak-
kale Boaz ve Trkiye'nin btn elverili mevkileri batan aa
ngiliz birliklerince ele geirilmiti. Fransz birlikleri; kentin istanbul
yakasnda, Fransa'nn Sengalli ve Zenci birlikleriyse Galata dayd-
lar. talyan birlikleri Pera'y ve demiryollarn tutmulard. Muttetk '
subaylar polisi, jandarmay, liman denetliyor, kentlerdeki istihkam-
larn boaltlp silahtan arndrlmasna ve ordunun terhisine onculuk
ediyorlard.
Osmanl mparatorluu un ufak edilmiti: Msr, Suriye, Filistin,
Arabistan gitmiti; Trkiye'nin kendisi de muzaffer ve kibirli
dmann demir yumruu altnda aresiz durumdayd; hkmet ark
darmadan edilmiti.
ttihat ve Terakki Cemiyeti yok olmutu: Enver, Talat ve Cemal
baka lkelere kamlard; Cavid ve dierleri saklanmt. Abdlha-
mid saltanatnn yal paalarndan ve ngilizlerle dostluuyle tannan
Tevfik nderliinde kurulan, zayf hkmet, dmann emirlerim te-
vekklle yerine getiriyordu.
Ne' ki. dmann g gsterisi Mustafa Kemal'i korkutmamt.
Dmana direnmeye "hazrd, onunla her nokta hakknda tek tek
mnakaa ve mcadele etmekte kararlyd; ancak, hi kimseden destek
bulamad. Her snftan Trk, artk tkenmiti, ilerinde direnme veya
savama istei kalmamacasna yenik dmlerdi. Moral ve t-ziksel
adan kkn, ilerinde direni ya da canllk kalmam bir *
Mustafa Kemal'in istanbul'a var tarihi 13 Kasm 1918'dir. Mtareke zerinden iki
hafta gemitir.
78
halde, muzaffer Mttefiklerce kendi kaderlerinin kararlatrlmasn
uysalca bekliyorlard: Mevcudiyetlerine izin verilmesi iin aciz bir
halde yalvaryorlard.
Mustafa Kemal doruca zzet'e gitti, zzet'i kzgn ve bunalm
bir halde buldu. Dmann gelmesinden nce Enver ve Talat bir ge-
miyle Karadeniz'e kamlard; onlarn gitmesine memnuniyetle izin
vermiti. Padiah onu paylam, onlar yakalayp ngilizler'e teslim
etmi olmas gerektiini, ngilizlerle iyi geinmek zorunda olduk-
larn sylemiti. Kendisi de Enver ve Talat'n alak kiiler olabile-
ceini, ancak, onlarn birer Trk olduu cevabn vermiti; Trkler'i
yabanclara teslim etmeye, Padiah'n emri zerine bile olsa, ortak
olamazd; bu yzden de istifa etmiti.
Mustafa Kemal onu tekrar grevine dnmeye ikna etmeye alt.
Duygularn paylayordu, ancak, onun bir kenarda kalmaya, yenilgiyi
byle korkakasna kabul etme frsatn bu kabineye vermeye hakk
yoktu: Bu, Trkiye'nin sonu anlamna gelirdi. mparatorluu can-
landrmaya ya da Arabistan ve Suriye'deki kayplarn herhangi birini
bile geri almaya almann anlam .yoktu: Osmanl mparatorluu
lmt. Bunu bylece kabul etmek gerekiyordu. imdi asl yap-
lmas gereken, Trkiyelyi kurtarmakt.
Gl bir hkmet kurmalar gerekiyordu. zzet, o yal sarsak
Tevfik'i indirip yeniden Sadnazam olmalyd. Onu, Mustafa Kemal'i
de, Harbiye Nazn yapmalyd. Beraberce dmann karsna geip,
onurlu bir ekilde Trkiye'den geri kalan kurtarmaya almak gere-
kiyordu.
Mustafa Kemal, zzetle birlikte bir parti kurmak iin almaya
koyuldu. Politikayla birkez daha ili dl olmutu. Siyaset sahnesin-
de, iktidara ulamay urrian orta dzey isimlerden oluan birdzine
kadar grupla karlat: ngiliz mandas yanls bir parti, Amerikan
mandas yanls bir dier parti, ngiliz Muhibleri (dostlar) Cemiyeti,
Fransz Muhibleri Cemiyeti, talyan Muhibleri Cemiyeti adlarn alan
bu, gruplarn hepsi de, d yardm olmakszn hibir ey yaplamaya-
ca varsaymndan yola klarak kurulmulard.
ok ksa bir sre boyunca dnd bir Amerikan ibirlii
dncesi dnda, Mustafa Kemal'in hibir d yardmn yararna
inanc yoktu: Trkler ya kendi kendilerini kurtaracaklar ya da yok ola-
caklard.
Politikaclar ona kulak vermeye balamt: Artk benzersiz bir
konumdayd. Enver'in gidiiyle rakipsiz kalmt. Trkiye'deki tek
79
baanf kumandan olarak tannyordu. ngilizler'! anakkale'den
srp atm ve onlarn skenderun'u almalarna kar kmt. Pa- yeleri, Enver'in dostlardr; kalanlanysa korkaktr. Aralarnda gl
diah'n bir yakn olarak tannyordu. Almanlar'a ve ttihat ve Terakki
Cemiyeti'ne srekli olarak muhalefet etmiti. Hepsinden de te, O,
Enver,Talat, Cemal gibi, kendi bann aresine bakmak iin ka-
mamt.
Gnlerce politikaclara kendi dncelerini benimsetmek iin
abalad. Meclis-i Meb'usan'da onlarla tartarak uzun saatler har-
cad. ou onun grlerini benimsemi gibi grnyordu. Tevfik
hkmetine kar bir gven oylamas yaplmas gndeme geldi.
Tartmadan nce Mustafa Kemal bir toplant odasnda, kalabalk bir
milletvekili topluluuna cesaretlerini gstermeye ve ngilizperver
Tevfik kabinesini indirerek gl bir hkmet kurmaya zorlayan
uyarc ve tehditkar bir konuma yapt.
Gven oylamasnn sonucunda baarl olacandan emindi.
imdiden kendini Harbiye Nazn olarak farz ediyordu. Bundan sonra
iktidar ele geirmesi olduka kolay olacakt.
Tartmay dinlemek zere dinleyici locasna gitti. Oylamay
ezici bir ounlukla Tevfik kazand. Mebuslar Mustafa Kemal'den ve
onun dncelerinden rkmlerdi. Mtehakkim paadan korkuyor-
lard. Onun ihtiraslarndan kukulan vard. Direni ve baarszlk so-
nucu mahvolma konusundaki kararll, onlara sama grnyor-
du.
Mustafa Kemal fkeden bembeyaz bir halde politikaclara lanet-
ler okuyarak telefona kotu ve Padiah'tan bir grme talep etti.
Aslnda dndnden bu yana Saray'dan uzak kalmaya dikkat et-
miti. Bir grmenin ayarlanabilecei cevabn.ald. Bir haftay bek-
leyerek geirdi.
Sonunda Vahideddin haftalk resmi tren olan Cuma se-
lamlndan sonra, onu kabul etti. Onu grmekten dolay memnuniye-
tini ifade ettiyse de tutumu samimi deildi. Bu tutum Mustafa Ke-
mal'in gzn korkutmad ve dorudan doruya konuya girdi: Zat-
ahane dmann karsna kmak zere gl bir hkmet olutur- lar yaynlad. Bunlar, Abdlhamid'in hal'i srasnda sarayda bulun-
mal, onlara eitmicesine muamele etmeli ve yenilginin byle kor-
kak ve rkeke toptan kabulne bir son vermeliydi; zat- ahanenin bir
tek sz bile milli cesareti glendirecekti.
"Gl bir hkmette beni Harbiye Nazr yapn" dedi Mustafa
Kemal, "O zaman Trkiye'yi kurtarabilirim. Fakat bu mebusan
80
datlmal; mebuslarn yans vatan haini, ttihat ve Terakki Cemiyeti
karakterde bir kii bile yoktur."
Vahideddin onun szn keserek, "Sizin ordu zerinde byk et-
kiniz var" dedi. Padiah olduundan beri gittike daha cesur ve mte-
hakkim bir tutum gelitirmiti. "Ordu bana bal m?"
"Dneli ok ksa bir sre oluyor efendim. Bilmiyorum" dedi
Mustafa Kemal; bu soruya amt.
Vahideddin sanki uyuyormu gibi gzleri kapal oturuyordu. Bu
gerek dncelerini Abdlhamid'den gizlemek istedii zaman
taknd tavrn aynyd.
"Zat- ahanenin erinde ordunun sadakatsizliine dair deliller mi
var?"
Ksa bir aradan sonra, sorusunu "Ordu bana bal m ve'gelecekte
de balln srdrecek mi?" diye bezginlikle tekrarlad Vahided-
din.
"Bal olmadna ve olmayacana inanmak iin hibir neden
gremiyorum" dedi Mustafa Kemal ihtiyatla.
"O halde ordu zerindeki etkinizi bana sadk kalmas ynnde
kullanacanza gveniyorum" dedi Vahideddin.
Mustafa Kemal hakkndaki kararn ok nceden vermiti: e
yarar trden, tutkulu ve etkili, ama iktidar verilirse tehlikeli olabile-
cek ve idaresi zor bir adam. Enver'e kar yararl olabilirdi; imdiyse
ordu konusunda yararl olabilir.
Ar gz kapaklarnn altndaki ihtiyatl baklaryle, nndeki
ince, esmer yzl kumandana bakyor, ball ve desteinden nere-
ye kadar emin olabileceini kestirmeye alyordu.
Ertesi gn Vahideddin Meclis-i Meb'usan' feshetti ve enitesi
ve ba danman olan Damad Ferid'i sadrazam yaparak idareyi biz-
zat eline ald.* Bu yapt byk bir frtna kopard. Herkes onu lanet-
liyordu. Bir gazete onun Abdlhamid'e yazd mektuplardan para-
mutu ve Vahideddin'in Kzl Sultan hesabna nasl alaka iler ve
hafiyelik yaptn kantlamaktayd.
Yeni hkmette Mustafa Kemal'e hibir mevki verilmemiti,
* Sz konusu fesih 21 Aralk 1918'de yapld; Damad Ferid'in sadnazam oluu ise 4
Nisan 1919 tarihinde gerekleti, (.n.)
81
ama Padiah'm bu eyleminin sorumluluu ona ykleniyordu. Pa- runlara kafa yormay,
diah'n arkasnda onun olduu syleniyordu. Tevfik'in gven oyla-
mas yoluyle Mec!is-i Meb'usan'n datlmasn salamaya Mustafa Kemal'in, kolunu omzun atmak ve onu okayc isimler-
almt: Vahideddin, hususi dairesinde kendisiyle bir saat boyunca le armak yoluyla, aka efkat gsterdii tek. insan Arifti. Bu
zel grme yapmt. Mustafa Kemal srf kendi kar iin yaknlk, Mustafa Kemal'in dmanlarnn, ikisinin birer sevgili ol-
alyordu. nderlik ..iin ona gvenenleri bile ou artk ondan duunu iddia etmesine yol amt. Kimileri de, Arifin Mustafa Ke-
uzaklamt. O, bir pheliydi. " mal'e neredeyse ikizi kadar benzemesi nedeniyle aralarnda bir akra-
Ve Vahideddin'in hkmetinde de yeri yoktu. Zayf, korkak ve balk olduuna kanilerdi. Gzleri, ba biimi ve duruu Mustafa Ke-
inat Vahideddin bir sabit fikre saplanmt: Taht ve Trkiye bir Ve mal'inkiyle aynyd. Askeri olan her eye kar onunla ayn igdye,
ayn eydi; yaplmas gereken tahtn ve kendisinin emniyetini sala- ayn alayc gre sahipti; ancak, onun alaycl daha az cesur ve ha-
mak olmalyd, bylece Trkiye'yi de kurtarm olacakt. Bunu .yap- karetmizdi. Dahas, Arif de Mustafa Kemal'in irade gcnden hi-
mak iin dm.anla ittifak yapmal ve ona titizlikle itaat ederek iyi^ ni- bir iz bulunmad gibi, Mustafa Kemal'e neredeyse kpeke bir
yetlerini kazanmalyd. Dmana .hakim olan ngilizler'di; sayg ve ballk gsteriyordu.
Mslmanlar"in halifesini, yan kendisini mttefikleri olarak kabul O gnlerde Mustafa Kemal mahrem duygu ve dncelerini
etmek iin her trl nedene sahip olan ngilizler'den destek almalyd. yalnzca Arife ayordu. Trkiye'nin alaltlmasn seyretmek onu
Gl bir hkmet ya da herhangi bir direni giriimi gibi dncele- lgnca fkelendiriyordu: Payitahtn sokaklarnda ngiliz ve Frans-
rin, k hzlandrmak anlamna geleceine inandndan, akldan zlar'n mirne tutumda dolat,gayri Mslimlerin Trk kadnlar-
geirmenin bile yanl'olduunu dnyordu. Enitesi ve en ok na sarkntlk edebildii bir Trkiye'ydi bu. Ne yazk ki, tmyle are-
gvendii kii olan Damad Ferid, bu siyasada onunla sonuna kadar sizdi. Hemen eyleme geecekti gemesine, ama nasl bir eylemin ger-
hemfikirdi. ekletirilebileceine ilikin hibir fikri yoktu. Bundan da te, srekli
gzetim altndayd. ngilizler'in her yerde casuslar vard. Mcadele
ruhu gsteren herkesi tutukluyorlard. Duygularn gizleyip iini ka-
XXII vuran nefretin korkun ateini gstermemesi gerekiyordu; aksi halde
o da tutuklanabilirdi
Mustafa Kemal iin hibir yer kalmamt. Her taraftan dirsekle-
nerek kenara itilmiti. Hibir taraftan yoktu. Hi kimseyle alsam-
yordu. Yine ylesine keliydi ki, hibir tertibin iine sumyor- Ancak, haftalar geip de, 1919'un ilk aylar geldiinde bir
du. deiiklik kendisini gsterdi. Dmann lke zerindeki basks
gevemeye balamt. Ordular terhis edilmi, geri ekilmeye
stanbul'un banliylerinden biri olan isli'de kk bir ev kira- balamt. talya'da, Fransa'da ve ngiltere'de ciddi i bunalmlar
lad. Burada politikaya ya da toplumsal ilikilere karnukszn, sakn patlamt. Dnya Sava'nn olaanst gerginliinden sonra, sa-
bir hayat srmeye balad. Sk sk annesini ve kzkardeini grmeye van galibi olan lkelerin hepsinde tepki hareketlerinin ilk iaretleri
gidiyordu, ama onlarla, birlikte oturmaya eskiden olduu gibi reddedi- ortaya kmt. Paris'te tilaf devletlerinin temsilcileri Almanya'yla
yordu. Kendi iine kapanmt. pazarla dalmlard; Trkiye'ye ayracak hi vakitleri yoktu: Bar
Pek az dosu ve yalnz bir tane samimi arkada vard: Miralay anlamasnn erevesi bile henz izilmemiti.
Arif. . Danmanlar Lloyd George'a, "Trkiye'yi kendi haline brakn"
Arif Almanya'da eitim grm, yetenekli bir kurmay subayd. demilerdi, "otomatikman paralanacaktr. Biz de paralan sonradan
Mustafa Kemal'den daha genti'. Birbirlerini Selanik ve Manastr'da- blrz."
ki okul gnlerinden bu yana tanyorlard; Suriye'de, Balkanlar'da ve stanbul'da mttefik devletlerin temsilcileri srekli olarak ve
Gelibolu'da birlikte arpmlard. Mtareke'den sonra yakn bir aktan aa kavgalayor, her biri en gzde mevkii ya da ticari avari-
dostluk gelitirmilerdi. Ortak zevkleri vard; her ikisi de asken so-
82 83
taj ele geirmeyi tasarlayarak, Trkler'e yaltaklanyordu. larmdan emin deildi. Gereksiz hibir riske girmiyordu. Yzeyde
Trkler arasnda yeni bir umudun ilk zayf kprdanlar yer yer bakldnda yenilgiyi kabullenmi ve Padiah ile Damad Ferid'in si-
kendini gstermiti. Bu zayf umut , direniin ve Trkiye'yi par- yasalarna raz olmu gibi bir hali vard.
alanmaktan kurtarmann belki de mmkn olduu inancyd. Bununla birlikte, ngilizler ondan kukulanyorlard. smi, yaka-
stanbul'un iinden bunu gerekletirmek olanakszd. Pa- lanp Malta'da bir tecrit kampna gnderilmesi gereken tehlikeli kim-
diah'la ittifak halindeki ngilizler son derece iddetli ve salam ve selerden oluan bir listede yer alyordu.
bask oluturmulard; fakat lkenin i blgelerinde, Anadolu ili'deki evinden ayrlp, Pera Palas'daki Halic'e bakan eski
dalarnda bir eyler yapmak mmknd. odasna tand. Hl hastayd. Son derece meyustu. Yz izgilerle
dolmu, solgun, pek az paras kalm, st ba eskimi, topuklar
Bakentte, dman denetimi altnda bulunan depolardan silah ve anm, Arif haricinde dostu kalmam, ngilizler gibi Trkler'in de
cephane alarak Anadolu'ya gndermek ve insanlarn toplanp plan- kukuland bir kii olarak somurtkan bir ehreyle, dermansz, umut-
larn yaplabilecei gizli merkezler oluturmak zere bir sr yeralt suz bir halde gelecee ynelik planlar yapmakszn, amaszca ya so-
rgt kurulmaya balad. kaklarda dolayor ya da bir kahvede saatlerce oturup kalyordu.
Yksek yerlerdeki devlet memurlar bunlara destek veriyorlard.
smet, Harbiyet Nezareti mstearyd. Fevzi Erkan- Harbiye Reisiydi.
Fethi Dahiliye Nazryd. Balkan savanda Hamidiye'nin naml
kumandan Rauf, Bahriye Nazr idi*. Hepsi de Mustafa Kemal'in ar- '
kadalanyd ve ayn ama iin gizlice almaktaydlar.
Anadolu'nun bir sr yerinde, birka yiit adam direnii rgtle-
yecek komiteler kurdular. Mustafa Kemal'in kumanday devretme-
den evvel, gneyde kurmu olduu rgt biimlenmeye balad. Her
yerde eski ittihat ve Terakki ubeleri tekrar rgtlenmeye balad.
Yukarda, Kafkasya snrnda, dou illerinden ok uzakta, emrindeki
alt^yenilgi grmemi tmeniyle Kazm Karabekir Mttefik denetim
subaylarna engeller karmaya balam, ordusunu datmay ya da
terhis etmeyi reddediyordu.
Ne ki, btn bunlar ngilizler' kendilerini ezip yokedecei bek-
lentisiyle, ekingenlik iinde yaplan ilk zemin yoklamalarndan iba-
ret kalyordu.
Casuslar ve ajanlar -ki, her Osmanl gayrimslimi, Trk
komularndan intikam almak istedii ve bilgi karlnda para ald
iin, bunlardan ok sayda vard- tehlikeyi ngilizler'e haber verdiler-
se de, onlar tehlikeli olduuna inandklar birka kiiyi yakalayp Be-
kiraa'da hapsetmekten baka bir ey yapmadlar. Bunlar kurtamak
iin yaplan bir komplo aa karld ve durduruldu.
Bu komploda Mustafa Kemal'in de parma vard, fakat aa
karlamad. htiyatl ve sakin bir ekilde yeni gizli rgtlerin hepsiyle
iliki halinde olmakla birlikte, hibirine katlmad. Baarl olacak-* Bu
nazrlar, Mtareke'nin ilk kabinesi olan zzet Paa'nn hkmetinde yer almlar, bir
daha ayn makama getirilmemilerdi.(.n.) 85
84

BENC BLM
XXIII
Anszn talih Mustafa Kemal'e bir kez daha gld.. Liman von
Sande'rs'in de belirttii gibi, byk bir kumandann en temel nite-
liine sahipti -Talih ve yine talih. Byk bir kumandann ikinci nemli
nitelii de vard onda: Talihini yakalayp kullanma yetenei.
Padiah ve ngilizler, Anadolu'daki ilk direni hareketlerinin bir
an nce denetim altna alnmas gerektiine karar vermilerdi. Pa-
diah'n temsilcisi olarak birinin gidip orduyu silahlarn brakmaya,
birliklerini datmaya ve yer yer harekete geen yerel- ttihat ve Terak-
ki ubelerinin toplantlarn durdurmaya ikna etmek zere durumu
yerinde ele almas gerekiyordu.
Padiah Mustafa Kemal'i grevlendirmek istiyordu, ingiliz as-
keri yetkilileri buna kar ktlar; O, tehlikeli ve yetenekli biriydi.
skenderun konusundaki tutumunu unutmamlard. ngiliz Yksek
.Komiseri de ayn fikirdeydi.
Ne ki, Sadnazam Damad Ferid, ona kefil olmaya hazrd. "Ana-
dolu'daki tm sorunlarn sebebi" diyordu, "hibir ekilde halktan
kaynaklanan duygular deil, o mel'un ttihat ve Terakki Cemiye-
ti'nin, Enver'in habis etesinin kurnazca evirdii dolaplardr.
Trkler bar istemektedirler. Mustafa Kemal, cemiyetin sadece is-
men yesidir; gerekte onun en kararl muhalifi olarak tannr. lke
apnda byk bir hreti vardr. Efendi bir adamdr. Kendisine gve- olmas nedeniyle vurgulanmas gerekiyor, (.n.).
nilebilir. Gnderilecek en uygun kii odur."
ngilizler'in onun hakkndaki karar tutuklanp Malta'ya m,
yoksa Padiah'n temsilcisi olarak Anadolu'ya m gnderilecei
arasnda gnlerce gitti geldi. Sonunda Damad Ferid, ngilizler'i ikna
etti. Mustafa Kemal tutuklanacaklar listesinden kartld. Padiah'n
yaveri idi. imdi de Kuzey Blgesi (9 ncu Ordu) Umum Mfettilii
ile Dou illeri Umum Valilii'ne atanyordu. inde bulunduu tehli-
kenin farknda olmamakla birlikte, Mustafa Kemal neriyi ald da-
kikada arad frsat yakaladm farketti. inde bulunduu bnah; Fevzi paalardan renmiti (.n.).
mdan, ylann deri deitirmesi gibi kurtuldu; salyle birlikte eski
86
canllna kavutu. Amacn saklayarak ve Arif'inkinden baka kim-
senin grlerine gvenrrieksizin, Damad Ferid'in kendisine verdii
talimat yrekten benimsemi grnerek, plan yapmaya koyuldu. Pa-
diah'n temsilcisi olarak, Anadolu'daki Trkler arasnda bir destek
bulaca kuku gtrmezdi. Onlar ngilizler'den kurtarmak iin
gnderilmi olduunu syleyerek direnii rgtleyecekti; sonunda
Trkiye'yi kurtarma frsat elindeydi.
Talimatnamesinin bir nshasn almas, bylece daha geni yet-
kiler elde etmesi saland.* Harbiye Nezareti'nde smet ve Fevzi'yle
bir ifre hazrladlar ve ajanlar zerinde karara vardlar.**
Bundan sonra hi zaman kaybetmedi. Annesine veda etmek iin
Akaretler caddesindeki eve kotu. Zbeyde'nin gzleri neredeyse ta-
mamen kr olmutu. Yal parmaklan titreyerek olunun yzn
okad, pt, kendisinden her ayrlnda yapt gibi biraz alad ve
onu dualarla uurlad. Bu kez Zbeyde'ye bile tasarlarndan ve
umutlarndan sz amamt.***
Ayn akam bir yolcu vapuruna bindi; artk Karadeniz sahiline
gitmek iin Boaz'dan denize almaya hazrd. Yanna Arifi ve 3
nc Kolordu kumandan olarak Sivas'a atanan Albay Refet'i
almt.
Rauf onlar yolcu etmek iin vapura geldi ve Paris'deki Mttefik
konferansnda Yunanllar'n izmir'i igal etmek zere asker kar-
masna ynelik bir karar aldklar haberini verdi.**** Dmann
Trkiye'yi lme mahkum ettii apak ortadayd. Tek umut,
dmapla bar grmelerinde deil, direnmedeydi.
Ayn gn, gece yans Sadrazam ngiliz Yksek Komiserliinin
temsilcisine acil bir grme talebinde bulundu. Padiah'n fikrini
*Atama kararnde u ifade yer almaktadr. "Dokuzuncu Ordu Ktaat
Mfettilii'ne ait vezaif yalnz askeri olmayp, mfettiliin ihtiva eyledii
mntka dahilinde ayn zamanda da mlkidir." (a.b..). Mlki yetkilerinin Mustafa
Kemal'in Erkan- Harbiye ikinci Reisi Kazm Paa'dan bizzat istemi ve elde etmi
** Mustafa Kemal, Harbiye Nezaretinde fsmet'le deil, Fevzi-ve onun.yerine
Erkn- Harbiye reisliine tayin olunan Cevat Paalarla grmt. zmir'e
Yunanllar'n karlaca haberinin alnmasndan az sonra gerekleen bu
grmede. Mustafa Kemal yeni reisten baz taleplerde bulunmu ve aralarnda zel
Bir ifre kararlatrmlard. (Atatrk'n Hatralar, s.120). smet'le ise, bundan
birka gn evvel onun evinde grmt, (.n.).
*** Kentten ayrlmadan nce yapt ilerden biri de, Bekiraa Bl'nde tutuklu
arkadalarn ziyaret etmesinin yan sra, Padiah'la da sontir grme yapmak
olmutu (.n.)
**** Aslnda, Rauf Mustafa Kemal'i grmeye evine gitmi, onun hareketine izin .
verilmeyecei ya da vapurun batrlaca haberini vermiti. zmir'in igalini
Mustafa Kemal daha nce, Harbiye Nezareti'ndeki temaslar srasnda Cevat ve
87
 Refet, Mustafa Kemal'in tam zddyd. k, zarif bir svari zabi-
tiydi. Cesaretiyle byk bir n yapmt. Selanik devriminde Make-
donya jandarmasna nderlik etmi ve ngilizler'e kar Gazze'yi
uzun bir kuatma sresince baaryla savunmutu.Ksa boylu, evik,
her zaman iyi giyimli, pahal deriden yaplm izmeleri her zaman
88

Refet.

deitirdiini syledi: Mustafa Kemal'in Anadolu'da mesele kar-

mak niyetinde olduunu gsteren yeni bir ihbar alnmt. Mustafa
Kemal ne pahasna olursa olsun durdurulmalyd.

Onun hemen durdurulmas ve geriye getirilmesi yolunda bir tali-

mat gnderildi; ancak, Mttefik gal rgt son derece karmak
uluslararas kskanlklar yznden delik deik bir haldeydi. Yolcu
gemilerini ngilizler, Franszlar ve talyanlar'n her biri ayr ayr de-
netlemekteydiler: Kara ve deniz kuvvetlerinin grevleri son derece
belirsizdi. Emirler nce ertelendi ve sonunda bir kenarda unutuldu.
Mustafa Kemal sadece birka saat farkla kurtulmutu.
Bu yolculukta Mustafa Kemal hi ekinmeden duygu ve
dncelerini ortaya koydu. Hi durmakszn konuuyor, grlerini,
tutkularn, planlarn anlatyor, iini dkyordu. Refet ise dinlemek-
teydi.
parlak cilal, niformas iyi kesimliydi. Genellikle konuurken ban
oynatp ellerini sallar, gzlerinin ii gler, bu haliyle kk bir erkek
ocuunu andrrd.
Ama bu defa oturmu dinliyordu. Bu aresiz servende Mustafa
Kemal'in gz alc yeteneklerinin, bir nder olarak niteliklerinin
farkna varmt. Yabanclara kar direnii rgtlemek konusundaki
kararllnda tamamiyle beraberdi onunla. Ama dinledike hepsinin
ardnda Mustafa Kemal'in bencilliinin ve ne pahasna olursa olsun
iktidar eline geirme konusundaki kararllnn da farkna varyor-
du. Mustafa Kemal'in yannda yer almaya karar verdi, ancak, onu her
zaman gznn nnde bulunduracakt.
Zorlu bir yolculuun ardndan, 19 Mays 1919'da frtnal bir ha-
vada Karadeniz'in Samsun limanna ktlar.

XXIV

Samsun, ngiliz birliklerinin elindeydi. Bir ngiliz istihbarat su-

bay, Mustafa Kemal'in tm yaptklarn inceden inceye soruturu-
yordu. Yerel Rum ve Ermeniler, onun her hareketini, temaslarn hat-
ta telefon grmelerini bile rapor ediyorlard. Trkler onunla ko-
numaktan neredeyse korkuyorlard.
Bir bahane bularak karargahn Havza'ya, ardndan da olduka i
kesimde ve Trkiye'nin dousuyle batsn birletiren anayolun
kavak noktasnda bulunan bir kasabaya, Amasya'ya tad.
Burada hi deilse o mel'un ngilizler'den kurtulmutu. Mustafa
Kemal derin bir nefes alp ie koyuldu.
Alt aydan beri stanbul, muzaffer mttefiklerin topuklar altnda
inim inim inlerken, kendini tutmak, hibir ey yapmadan oturmak zo-
runda kalmas onu son derece kzdrmt. Alt aydr, Padiah'n ye
Damad Ferid'in nderliinde ngilizler'in ayaklar dibinde srnen
ve onlara yaltaklanan politikaclar ve devlet adamlarn seyretmek zo-
runda kalmt. Bir Trk olmaktan duyduu gurur, derinden rsele-
miti. Dilerini bileyerek, byk nefretini biriktirerek, elinden hibir
ey gelmeden oturmutu.
Artk harekete geecekti. Kasvetli eylemsizlik aylarndan
olaanst bir enerjiyle syrld. Dmana ve menfur ngilizler'e
kar direnmek! Evet, direni'i rgtlemesi gerekiyordu. lk i, ordu-
nun desteini salamakt. Amasya'dan btn lkedeki grev
bandaki subaylara, rapor vermeleri iin telefonlar edip telgraflar
89
gnderdi.
Durum olduka akt: Trkiye yenilmi ve dermansz kalmt;
askeri direni iin etkin bir gc kalmamt. Anadolu'da drt, Avru-
pa'da, stanbul'un kar kysnda bir kolordusu bulunuyordu. Bun-
lardan drd yalnzca iskelet halindeydi: Kararghlarn kurmaylar
kalm arria askerler datlm ve silahlar depolarda toplanp ngiliz-
ler'e devredilmiti. Sadece douda, Diyarbekir'de Kazm Karabe-
kir'in kumandas altndaki kolordu hala duruyordu. Fakat zmir yak-
nlarndaki dalar istilac Yunanllar'a direnmek iin yemin etrrii gerilla
eteleriyle doluydu. Rauf, Bahriye Nazr l'ndan istifa edip bu eteleri
rgtlemeye balad.*
Mustafa Kemal kolordu kumandanlarnn desteini almas ge-
rektiini anlamt. Refet'i Sivas'tan geri ard. Ankara'daki 20 nci
kolordu kumandan ise Ali Fuad't. Kendisiyle grmek zere Ali
Fuad' da Amasya'ya ard. Ali Fuad gelirken Rauf'u da beraberin-
de getirdi.
Toplant gizli oldu. Arif konuulanlar kaydetti. Mustafa Kemal
grlerini aklad. Hepsi de tek umudun direnite olduunda an-
latlar. Ortaklaa bir eylem plan tasars hazrladlar. zmir civarnda
Yunanllar' durduracak ve oyalayacak daha fazla sayda ete kurmalar
gerekiyordu. Bunlar da kullanarak, eski ordu erevesinde yeni bir
milli ordu tekil etmeliydiler. lkede boydan boya asker ve silah
toplayacak yerel merkezler oluturulmalyd. Btn bunlar ok g
olacakt. ok dikkatli davranmalar gerekiyordu, aksi halde ngilizler
daha balangta onlar ezebilirlerdi. Padiah'tan ve merkezi
hkmetten hibir ekilde yardm alamayacaklard. Btn lkede
halk bitip tkenmiti ve yeniden ayaklandrlmalar kolay olmaya-
cakt.
Direni iin.kurulan tm dank rgtler bir tek merkezin denetimi
altnda toplanmalyd: Batdakilerin hepsine Ali Fud, douda-'
kilerin hepsine de Kazm Karabekir kumanda edecek, Mustafa Kemal
de merkezde olacakt.
"Bundan baka" dedi Mustafa Kemal, "Padiah ve merkezi
hkmet dman elinde bulunduu iin, bizim burada, Anadolu'da
geici bir hkmet kurmamz gerekiyor."
Mustafa Kemal, siyasete deinir deinmez, dierleri duraklad ve
ondan kukulanmaya baladlar. Devrimci grlerinden haber-
* Rauf askerlikten 27 ubat'la istifa etmiti. Nazrl ise bundan da nce, 11
Kasm'daki kabine deiikliiyle zaten sona ermiti, (..n.)
90
.darlar. Rauf, Halife-Padiah' ya da stanbul'daki merkezi hkmete
zarar verebilecek her eye karyd. Ali Fuad kurnaz ve ihtiyatlyd,
ayrca Mustafa Kemal'i kendi st olarak grmeye henz hazr deil-
di. Refet, Mustafa Kemal'den kuku duyuyordu. Mustafa Kemal'in
tutkularn, devrimci dncelerini, tm geleneksel ballklara kar
mutlak saygszln aa koyan gemideki konumalarn hat-
rlamt.
Mustafa Kemal onlar kazanmak iin tm ikna gcn kulland.
Onlarn desteini almas hayati nem tayordu. Rauf ve Ali Fuad
grlerini benimsedi. Refet hala duraksyordu: Anadolu'da ayr bir
hkmet oluturulmasnda hibir yarar grmyordu. Dncelerine
aykr olmakla birlikte, sonunda o da raz oldu.
Tm Trkiye'yi temsil etmek zere Sivas'a arlacak delege-
lerden oluacak bir kongrenin.mmkn olduu kadar abuk topla-
masna karar verdiler. Diyarbekir'den Kazm Karabekir, Edirne'den
Cafer Tayyar ve Konya'daki kumandan* ektikleri telgraflarla bu
kararlara katldklarn bildirdiler. Mustafa Kerrial, mcadelenin ilk
raundunu kazanmt. Ordu liderleri artk yanndayd.
Derhal lkeyi harekete geirmeye koyuldu. Kyleri gezdi, me-
murlara heyecanl sylevler verdi, ordu datld iin isiz kalan su-
baylar toplad. Her frsatta ve her yerde mel'un ngilizler'e kar dire-
nii va'z etti: Dman Trkiye'yi, onlarn memleketlerini, paralara
blerek mahvedecekti; Samsun evresinde bir Rum devleti kurmay
planlyorlard; evredeki tm kyler Rum Patriklii'nin ajuniaryle
doluydu; ngilizler'in elinde tutsak olan Padiah aresizdi: Padiah,
Mustafa Kemal'i onlar kurtarmas iin gndermiti: Fakat onlar,
Trkler, kendi kendilerini kurtarmalydlar; oturup dardan yardm
beklemenin hibir yarar yoktu; yeni milli orduya silah ve gnll as-
ker vermeleri, direnmeleri gerekiyordu; nk kendilerini ykmdan
kurtarmann ve oluk ocuklarnn namusunu korumann yegane yolu
buydu.
Kylerinde bir komite oluturmalar ve direni merkezi haline
getirmeleri iin her kyde temsilciler atad.
Bu ok zor bir iti. Halk yorgun dm, son derece ezilmi bir
haldeydi. Btn umutlarndan vaz gemilerdi. Direni, hatta protesto
dncesi bile tmyle yok olmutu. Ykc savalar ve srekli yenilgi
yllarndan sonra alka bir uyuuklua gmlmlerdi. Heps'i-nin
tek istedii sakin yaamlarn srdrmek ve tarlalarn ekmek iin
* Cemal Paa: Aksin, a.g.e., s.427 (.n.).
91

ihtiya duyduklar tek ey, barn devamyd.
Fakat*Mustafa Kemal'i dinledike yava yava uyanmaya
baladlar, izmir'den Yunanhlar'n kyleri yaktklar ve Trkler'i
toptan katlettikleri haberleri geliyordu. Mustafa Kemal, zavall dene-
bilecek kadar lgn olan kzgnlk korlarn krkledike, adeta
yaama dndler. Btn kylerde parlayan nefret alevi, halk yeni bir
enerjiyle harekete geirdi. Memurlar son ferde kadar, onun yannda
yer aldlar. Mustafa Kemal pnlarn evklerini derinletirip, daha fazla
ky harekete geirmeleri iin evreye gnderdi.
Amasya'dan ayrlp douya, Erzurum'a gitti. Burada ii daha ko-
layd. Kafkaslar'da, lkelerindeki devrimden sonra Ruslar'n
boaltm olduu topraklarda ngilizler snrlar Trkiye'ninkiyle
akan bir Ermeni Cumhuriyeti kurmulard. Yeni cumhuriyete,
bar antlamas Trkiye'ye kabul ettirildii zaman Erzurum civar-
ndaki dou vilayetlerinin Ermeni Cumhuriyeti'nin bir paras ola-
cana dair sz vermilerdi.
Blgenin Trk ahalisi iin bu, yok edilmek anlamn tayordu.
Ermeni egemenlii altnda yaamaktansa savamaya, yenilgi halinSe
lmeye yemin etmilerdi. Dahas Kazm Karabekir ve kumandas-
ndaki dzenli ordunun el altnda olmas, onlara gven veriyordu;
ngilizler ise ok uzaklardayd.
Hevesle Mustafa Kemal'i dinliyorlard. Gittii her yerde.halka
umut ve eylem konusunda yeni bir heyecan alyordu. Bayrak altnda
toplanan eit eit insann oluturduu kalabalk, hepsi de yrtk
prtk giysiler iindeki bir sefiller topluluuydu. Bir onba, Ankara
ddaki bir kyden yz adam toplam, onlar eiterek Ankara'da-
ki kumandana gtryordu. Birok yerde ngiliz ve Franszlar'n
elindeki depolara basknlar yaplyor, silahlar tanarak kullanma
hazr halde dalarda saklanyordu.
Mustafa Kemal, Erzurum'dan ordu kumandanlarna silahlarn
ngilizler'e devrini geciktirmelerini ve adamlarn bayrak altna
armalar husununda Padiah adna emirler gnderdi. Sivil yetkili-
lere de gnlllerin toplanmas, zmir'in igaline kar protesto top-
lantlarnn dzenlenmesi, vergilerin toplanmasnn geciktirilmesi ve
hali vakti yerinde tccarlardan msadereler yaplmas hususlarnda
talimatlar gnderdi.
Bu etkinliklerin haberi stanbul'a ok abuk ulat. ngilizler mi-
silleme yapmakla tehdit ediyorlard. Padiah byk bir fkeye kapl-
mt: Direni budalalkt; hibir yarar olmad gibi, yalnzca Mtte-
92
fikler'in Trkiye'yi tmyle ezmesine yola aacakt; kendisi, Mustafa
Kemal'i Anadolu'ya direnii durdurmas iin gndermiti ve imdi
Mustafa Kemal onun ismini kullanarak direnii krklemeye
balamt. Byle olacandan kukulanmt zaten. Hemen Mustafa
Kemal'in durumu aklayan bir rapor vermek zere geri dnmesini
emretti.
Mustafa Kemal, emirleri alr almaz telgrafhaneye gidip, Pa-
diah'a uzun, acil ve kiisel bir telgraf ekti. Telgrafnda hkmdar ve
halknn nderi, Padiah olarak gelip, yabanc dmana kar halkna
nderlik etmesi iin ona yalvard. Btn gece boyunca cevap iin ma-
kine banda bekledi.
afak vakti, dnmesi iin tartma kabul etmez bir emir geldi.'
Mustafa Kemal bunu kesinlikle reddetti.
Telgrafla, "Millet bamszln kazanmad srece Anado-
lu'da kalacam" cevabn verdi.
Padiah onu hizmetinden azletti ve lkedeki tm askeri ve sivil
yetkililere, onun emirlerini uygulamay reddettiini bildirdi. Mustafa
Kemal de ordudaki grevinden istifa etti.
Kendisini destekleyenleri ve ordu kumandanlarn yanna
ard.
"Artk yollarmz ayrlyor," dedi. "Eer daha ileriye gideceksek,
bunu yalnzca kendimize gvenerek yapacaz. Merkezi hkmet bi-
ze kar. Bu, i sava anlamna gelebilir. Byk tehlikeleri gze almak
ve byk zverilerde bulunmak zorundayz. Bir kez balaynca hi
kimse geri dnmemeli, hi kimse geriye bakp pimanlk duyma-
mal.
"Kararnz vermeniz ve bir lider semeniz gerekiyor. Baar iin
bir ey ok nemli, bata bu hareketin nderi olacak bir tek kii olmal,
tek bir lider.
"Eer beni seerseniz, benim yazgm paylamak zorunda ola-
caksnz. Ben, artk bir sivilim. Beni bir asi olarak ilan edecekleri ke-
sin. Tek artm var, o da emirlerimi sizin askeri kumandannzmm
gibi harfiyen uygulamanzdr."
Hepsi de yola devam karar ald. nderleri olarak Mustafa Ke-
mal'i setiler ve artn kabul ettiler; kendileri de Padiah'a zarar vere-
cek hibir ey yapmama artn kotular.
O da bunu kabul etti.
"Padiah dmann elindedir ve kt kiiler tarafndan ynlendi-
93
rilmektedir,".dedi. "Bizim Padiah efendimizin evresindeki kiilerle zulmu Ruslar' nne katp Kafkaslar'a dek srerek ilerlemiti. Tm
ve dmanla mcadele etmemiz gerekiyor." dier Trk ordular yenilirken, o baarsn ayn ekilde
Mustafa Kemal iin, verdii szler, daima amaca ulamak iin srdrmt.
kullanlan ve pek az yerine getirilen aralar olmutu. ri yapl, zihinsel ve hareket yetenei asndan yava, son dere-
Bylece eldivenini yabanc dmann" ve Padiah'm yznde ce disiplinli olmasna karn nazik, yaln ve drst, sznn eri, ig-
aklatmt. dsel olarak tutucu ve bir gelenek a olarak eski tip ve askerleri
arasnda olaanst popler bir kumandand. steseydi liderlii ele
* * * alabilirdi, fakat bu tr bir hrs yoktu.
Tereddt etti. Daha nce Mustafa Kemal'e onu ve Rauf u destek-
Mustafa Kemal kongre iin arlar gndermiti bile. leyeceine sz vermiti. Padiah'a ve merkezi hkmete sadakatiyse,
onu tutuklama konusundaki emirleri uygulamaya zorluyordu. Mus-
Tm blgelere telgrafla, "lke tehdit altndadr," demiti. "Mer- tafa Kemal'den ne ald emirleri ne de ikilemini gizledi.
kezi hkmet artk ilevlerini yerine getiremeyecek durumdadr Va-
tanmzn bamszl, ancak milletin iradesi ve gcyle korunabilir. Artk mcadele iki kiilik arasndayd: Metin ve.drst Kazm ile
Yollan ye aralar tartmak zere Sivas'ta bir kongre toplanmas ka- zeki ve karsnda durulamaz Mustafa Kemal arasnda. Kazm' ikna
ran verilmitir. Her blge temsilcisini gnderebilir. Tam bir gizli- etmek iin Mustafa Kemal tm yreini ortaya koydu. Daha nce hi
lik iinde hareket edilmelidir." yapmam olduu tatl tatl dil dkmek ve tartmak yolunu seti.
Baarsz olduu takdirde tmyle silinecekti. Ne olursa olsun, yaka-
Bununla birlikte, kendi konumu tam olarak belirlenmemiti. Bu lanp Malta'ya srlmek, ya da belki aslmak zere Padiah'a ve ngi-
Kongre toplanncaya dek, hibir resmi grevi yoktu: O imdi yetkisiz lizler'e gnderilmemekte kararlyd. Kzl Zindan'daki o gnlerinin
bir sivildi. Geleneklerin ezici arl ve yasal hkmet, onun ans gnln bulandryordu. lmek, kukusuz bundan iyiydi.
karsndayd. Bir ok kentteki sivil yetkililer emirlerini uygulamay Kazm' ikna edemezse, kamak zere Arifle anlamt; eer keye
reddetti. Ancak, ordu kumandanlan, genel olarak subaylar ve direnii sktnlrlarsa lene dek arpacaklard. Hibir zaman sa ele geiri-
rgtlemekte olan tm yeni merkezler onun yannda yer alyordu. lemeyeceklerdi.
Gene de, bir tr resmi dayanaa sahip olmas gerekiyordu. Sahip olduu tm ikna yeteneini ortaya koydu ve Kazm'la
Kazm Karabekir'e danarak, askeri liderleri ve evre blgelerdeki dier tarafn bak asn kullanarak tartt. Hepsinin sadk olmas
delegeleri Erzurum'da bir konferansa davet etti. gerektiini kabul etti; fakat bu sadakat Trkiye'ye ynelik olmalyd;
Onu bekleyen grev ok gt. Gelenlerden bir ou grlerine Padiah ve merkezi hkmet yabanc dmann elinde rehin durum-
kar olduu gibi, onun sahip olduunu varsayd yetkiye de kar dayd. Bu yzden iktidar halka gemiti; btn g halkn elindeydi
kyordu. Yzlerce kk hesap yznden blnm durumdayd- ve halk kendi kendini kurtarmalyd; stanbul'dan gelen emirler asl-
lar. Srekli bir sabrla onlann eitleriymi gibi aralarna kansan Mus- nda Padiah'tan deil, ngilizler'den geliyordu ve yasal deildi; tek
tafa Kemal, onlara kendi grlerini benimsetmek iin abalad; adm yasal g, u anda toplant halindeki, konferans delegelerinin yetkisin-
adm kiisel liderliini kurumsallatrmaya balad, ancak hala kuku deydi ve toplanr toplanmaz Sivas'taki Kongre'ye devredilecekti.
ve kt niyetle kar karyayd. Vasat zekal Kazm' bir felsef ve siyasal bir labirentin iine sok-
Tartmalarn ortasnda stanbul'daki merkezi hkmetten tu. Ardndan bir yolda olarak ona yalvard ve sonra da kendisine ver-
Kazm Karabekir'e Mustafa Kemal'i tutuklamas ve konferans dur- dii destek szn hatrlatt.
durarak delegeleri evlerine gndermesi yolunda talimat geldi. Kazm Karabekir kararn ok zor verdi, ama bir kez karar^yerdik-
Gelecek, Kazm Karabekir'in ellerinde duruyordu. Trkiye'de ten sonra da ne deitirecek ne de dnecekti. Mustafa Kemal'in, Ra-
tek dzenli askeri g onun kumandasndayd. 1917'de Mustafa Ke- uf'un ve Halk'm yannda yer almay tercih etmiti.
mal'in Kafkas ordusunu ona teslim ediinden sonra, maneviyat bo- Mustafa Kemal'in nderliini kabul eden ve merkezi hkmet-
94 95
ten kendilerine kar gelen emirler yznden fkelenen konferans de-
legeleri, "igale ve yabanc mdahalesine kar direnii rgtlemek;
merkezi hkmetin yetersizlemesi ya da istenmemesi halinde devlet
ilerini yrtmek zere geici bir hkmet kurmak" konusunda gr
birliine vardlar.
Yaklamakta olan Sivas Kongresi'nden nce kararlarn uygula-
mak ve grlerini belirginletirmek zere bir yrtme kurulu seti-
ler. Mustafa Kemal'i bakan ve Rauf'u da onun yardmcs olarak be-
lirlediler. Mustafa Kemal'i ayrca Erzurum delegesi setiler.
XXVI
Sivas'taki kongreye Trkiye'nin her blgesinden temsilciler
katld. Delgeler klk deitirmi olarak, da yollarndan ve gecenin
rts altnda gizlice geldiler. Merkezi hkmet durdurulmalar ko-
nusunda emniyet kuvvetlerini uyarmt. Mustafa Kemal'in kendisi
bile tutuklanmaktan birka saat farkla kurtulabilmiti. Dzenli birlik-
lerin olduu Erzurum'da ve Sivas'ta gvendeydi, ancak, bir grup jan-
darma tutuklamak zere yolda onu bekliyordu. Zamannda uyar-
lmas sonucu yolunu deitirip dalardan geerek, gven iinde
Sivas'a ulamt.
Delegelerin berrak bir hedefleri yoktu. Hibir sonu vermeyen
sonsuz tartmalara giriyorlard. ou ngilizler'e kar silahl mca-
delenin imkansz olduunu dnyordu. Merkezi hkmete kar
koymak ya da i sava tehlikesini gze almak taraftan olan pek az kii
vard.
Mustafa Kemal hi de karakterinin bir paras olmayan sonsuz
bir sabrla srekli olarak onlar ikna etmek iin ura veriyordu. ste-
dii zaman karsndakini eken tatl ve hosohbet biri olabiliyordu.
Her eyin bu kongredeki baarsna bal olduunun farkndayd. De-
legelerin arasnda oturup saatlerce onlarla tartt, ve konutu; kh fel-
sefi tartmalar yaparak, kh onlar peisra srkleyen mthi bir
evkle konuarak yorucu muhalefeti szcklerinin seli altnda bodu.
Trkiye'yi kurtarmak onun greviydi ve bu misyona duyduu inan,
ona olaanst bir belagat kazandrmt.
Tpk Erzurum'da olduu gibi, yava yava kiisel nderliini
herkese kabul ettirdi. Muhalefet mensuplar teker teker onun grle-
rini benimsemeye balad; ne ki, byk ounluk hl ona kar
kukuyla bakyordu. Onun fazlasyla kendine oynadn dnen
96
Rauf ve Kazm bile Kongre bakanlna adayln koymamas ko-
nusunda onu ikna etmeye alyorlard.
Btn bunlar hibir eyi deitirmedi. Son derece kesin ve yu-
muamak bilmez bir kararllkla kendi yoluna devam ediyordu. Ber-
rak fikirlere sahip olduu iin, ne istediini gayet iyi biliyor ve dolam-
basz ekilde hedefine yryordu. Kendisine gvenmeyenler bile
bysne kaplmt. Kiiliiyle Kongre'ye egemen olmutu.
Ve stanbul'daki dmanlar yine ona yardm etmilerdi. Oturu-
mun ortasnda Malatya Valisi Ali Galib'e gelen bir telgraf toplanty
bld. Malatya, Sivas'n tam gneyinde, Krtler'in yaad bir
blgeydi. Gelen emir Ali Galib'e Krt airetlerinden zorunlu olarak
toplayaca askerlerden oluan bir kuvvetle Sivas' basp Kongre de-
legelerini tutuklamasn bildiriyordu. Padiah Krtler'in dinsel fana-
tizmine ve ballklarna gvenebilecei kansndayd.
Kongre fkeyle ayaa kalkt. Krt airetlerine onlar tutuklama
emrini vermek, barda taran son saldrganlk rneiydi! Mustafa
Kemal'den Malatya'ya askeri kuvvet gndermesini istediler. Musta-
fa Kemal bir svari alayn son sratle Malatya'ya gnderdi. Gnderi-
len kuvvet, Krtler'i hazrlksz yakalayp ezdi ve Ali Galib'i tutuk-
lad.
Bundan sonra Mustafa Kemal herkesi nne katp srkledi. On-
da, kk bu: fkeyi dev bir nefrete dntrebilen bir hatibin gc
vard. Yakalad bu frsat ok iyi kullanmt. Delegeler, liderliine
olumlu tepki verdiler. Kongrenin halkn sesini dile getirdiini bildir-
diler. Yabanclara kar direni iin tam ittifakla oy verdiler. Uruna
savatklar bar koullarnn taslan hazrlayp "Misak- milli"
adyla yasalatrdlar. Misak- milli, dman tarafndan kabul edilme-
dii srece, kesinlikle bar yapmayacaklarna dair ant itiler.
stanbul'daki merkezi hkmetten bamsz olarak, geici
hkmet grevini yapmas iin aralarndan bir yrtme kurulu seti-
ler. Mustafa Kemal'i bu yrtme kurulunun bakan yaptlar.
Ali Galib'le yaplan yazmalar ele geirilmi ve Krt hcumu
emrini Damad Ferid'in verdii kukuya yer brakmayacak ekilde
kantlanmt. Kongre, stanbul'a gnderdii ltimatomla Damad Fe-
rid'in azledilerek hi vakit kaybedilmeksizin Meclis-i Meb'usan se-
imlerinin yaplmas gerektiini bildirdi.
Hibir yant gelmeyince, Mustafa Kemal ii ele ald. Askeri yet-
kililere telgrafhaneleri ele geirip, stanbul'un lkenin geri kalan
blmyle ilikisini kesmelerini, vergilerle tm yazmalar kendisi-
97
 ne iletmelerini ve gerekli olan yerlerde sivil memurlar gvenilir
kiilerle deitirmelerini emretti. leik bir cephe gsterme arzusu kendini gstermiti. Sanki partiyi Pa-
Padiah, Damad Ferid'i azledip, yerine deersiz bir adam olan diah kazanm, Mustafa Kemal'se kaybetmi gibi grnyordu
Ali Rza "yi getirmek ve seimlerin yaplmasn emretmek yoluyle geri Fakat Mustafa Kemal hareketsiz kald. Kararn vermiti. Bunu
adm att. Yaplan seimler, yeni Meclis-i Meb'usan'da Kongre de- deitirmedii gibi, ne duraksad ne de tereddde dt. Bildiinden
legelerinin byk bir ounluk elde etmesini salad. amayacakt. Yabanclara kar silahl mcadele tek umuttu: Pa-
Kongrenin kendisi de lkenin daha merkezi blgesinde yer alan diah' tanyordu: Vahideddin ngilizler'e kar kuvvet kullanmak ce-
Ankara kasabasna tand: Mustafa Kemal Erzurum meb'usu seil- saretini asla bulamayacakt; dahas, bunun stanbul'dan baarlmas
di. hemen hemen imkanszd. ngilizler orada tm denetimi ellerinde tu-
Yeni seilen meb'uslarn ou, bir n grme iin Ankara'ya tuyorlard.
geldiler. lk toplantda, Meciis'in stanbulda bulunduuna gre, stanbul'daki Meclis'in baarszla urayacana inanyordu.
Kongrenin artk kendisini feshetmesi gerektii gr kendini Meb'uslann hepsinin dnp geleceinden ylesine emindi ki, onlarn
gsterdi. yokluunda kendisini Meclis bakan setirmeye alt; bylece bu-
Mustafa Kemal, her iki dnceye de iddetle kar kt. Kongre, nalm ortaya ktnda onunla baa kma gcne sahip olabilecekti.
Meclis-i Meb'usan'n ne halde olaca iyice anlalana kadar varln Baaramad, ama sonsuz bir enerjiyle silahl direnii hazrlamak, as-
srdrmek zorundayd. stanbul'a gitmek dncesine gelince, bunu ker ve silah toplamak, askeri eitimi ynetmek ve rgtlemek yoluyla
budalalk olarak deerlendiriyordu. basksn srdrd.
"Yabanclarn basks altnda olacaksnz" dedi. "ngilizler halen
denetimi ellerinde tutuyorlar. Mdahaleler, hatta byk ihtimalle tu- XXVII
tuklamalarla yzyze kalacaksnz. Meclis burada, zgr ve bamsz
olabilecei Ankara'da kalmal."
Meb'uslar byk bir keyif iinde stanbul'da toplandlar. Pa-
Bu kez yenilgiye urad. Meb'uslarn hepsi de yasal olarak seil- diah'a bir ballk mesaj yollayarak 1920 Ocak balarnda ie koyul-
mi olmaktan mutlu, artk asi olarak deerlendirilmek yknden kur- dular. ,
tulmu bir halde, yasal hkmdarn. Pacliah'n onay altnda Payi- Fakat hi de kadirbilir bir ruh hali iide deillerdi. Onlar Trki-
taht'taki grkemli Meclis binasnda oturmakta kararllard. ye'nin haklarn savunmak iin oradaydlar. Eskisi kadar drst ve
stediini elde edemeyen Mustafa Kemal, meb'uslarn grevleri yrekli olan Rauf'un nderliinde Pudiah'n ya da ngilizler'in dik-
ve eylem izgilerini etkilemeye altysa da, onlar Mustafa Kemal'in tatrlk giriimlerini reddettiler. ngilizler tm emirlere kaytsz
mdahalesine ve kendilerinin st olduu yolundaki varsaymna artsz itaati talep ettiler; meb'uslar bu talebi umursamadlar. Mtte-
kar koydular. Eski kskanlklar ve honutsuzluklar canlanmt. fik kumandan Harbiye Nazr'nn azlini talep etti; Padiah da bu tale-
be katlnca meb'uslar durumu protesto ettiler ve bir tepki olmak zere
Mustafa Kemal balarn Rauf'un ektii meb'uslarn byk bir Erzurum Kongresi'nde hazrladklar Misak- milliyi Meclis'ten ge-
sevin iinde stanbul'a akn etmelerini alayc bir glmsemeyle sey- irip yaynladlar. Bu belge onlarn kabul edecekleri bar ilkelerini -
rediyordu. saptanan belirli snrlar iersinde zgr ve bamsz bir Trkiye- ortaya
.Konumunu olduu gibi korumakta kararlyd. Bu aptalca oyunun koyuyordu. Bu, muzaffer dmana ve igal ordusuna dpedz bir
bir paras olmayacakt. Ankara'da hemen hemen yalnz bana kald. meydan okuyutu.
Eylem oda Ankara'dan stanbul'a, liderlik de Mustafa Kemal'den ngilizler hibir ey yapmaynca, olaylarn her yerde lehlerine
Rauf'a kaymt. lkenin her kesiminde, Ankara'da, hatta orduda Pa- gelimekte olmasndan cesaret alan meb'uslar daha da dikbah oldu-
diah'a ve merkezi hkmete kar bir yaknlama, Trk'n Trk'le lar. Kuzey Suriye'deki Trkler, Franszlar'a saldrp onlar
savamasndan kanma ve yasal hkmdarn vesayeti altnda bir- pskrtmlerdi; Antep ve Urfa'daki Fransz kararghlar
98 kuatlmt; ngilizler ordularn terhis ettike Kafkaslar'dan,
99
Krm'dan ve Anadolu'dan tmyle ekilmeye balamlard.
Btn memlekette Trkler igal ordusunun emirlerine boyun Konya'da Padiah'n adamlar Mustafa Kemal'in gndermi ol-
duu subaylarn ayak trnaklarn sktler, sonra da onlar atlarn
emeyi reddetmeye balamt. Tefti subaylar szlerinin dinlenme- ayaklarnn altnda inettiler. Mustafa Kemal'in adamlar, Kon-
dii ve kimi yerde saldrya uradklarna ilikin raporlar yolluypr- ya'daki olayda ba ekeni vurarak lerini aldlar.
lard; silahlar teslim edilmiyor, birlikler arlp eitime alnyor,
Mtareke artlarna uyulmuyordu. Bir grup Trk, anakkale'deki * Padiah, Mlicilere yaknlk gsteren tm memurlarn azlede-
bir cephanelie baskn yapp Fransz muhafzlar ve silahlar kapp rek sadk uyruklarna Ankara'daki vatan hainlerine kar koymalar
gtrmler, ne ki yakalanp cezalandrlmalar mmkn ol- iin pek ok irade yaynlayarak, ve son olarak da, dinsel bir trenle
mamt. yaynlad iradeyle Mustafa Kemal ve evresindekileri yasa d ilan
ngilizler cezalandrma konusunda iddetli ve ibretlik bir eylem edip, onlar ldren kiinin kutsal bir grevi yerine getirmi olacam
yapmaya karar verdiler; ancak, lkenin i kesimlerinden son ngiliz ve hem bu dnyada hem de teki dnyada dllendirileceini bildire-
birlikleri de ekilmekte olduundan, askeri eylem olana sadece rek onlar idama mahkum etti.
stanbul'da vard. 16 Mart'ta stanbul'u resmen igal ettiler, Rauf,
Fethi ve dier nde gelen Milliciler -artk onlara bu ad veriliyordu- de Haber Ankara'ya kn souunun hl hkmn srdrd bir
dahil olmak zere, pek ok meb'usu tutuklayp Malta'daki bir tecrit bahar akamnn ge saatlerinde ulat. Mustafa Kemal kentin
kampna gnderdiler ve Meclis-i Meb'usan' kapattlar. dndaki tepelerden birinde kurulmu, kasvetli bir bina olan Ziraat
stanbul'daki nde gelen btn Trkler saklandlar ya da Anado- Mektebi'nin salonunda oturmaktayd. Binann tesinde rnek bir
lu'ya katlar. Harbiye Nezareti'nde smet ve Fevzi, kadn yazar Hali- iftliin kalntlar uzanyordu, ancak, uzun yllarn ihmali sonucu
de ve kocas Adnan derhal kap Ankara'ya koanlar arasndayd. ok bakmsz bir haldeydi.
Padiah, darbesini ikinci kez indirdi. Asilerin iini bitirmeye ka- Pencerenin kenarnda oturuyordu. Yannda kocas Adnan'la bir-
rarlyd. Mtareke artlar ve Mttefik kontrol onun dzenli ordular likte Halide Edib, Ali Fuad vard. smet baka bir pencereye yas-
kullanmasn yasaklyordu. Harbiye Nazr Sleyman evket lanm, dar bakyordu.
Paa'ya** "Hilafet Ordusu" ad altnda, gayri resmi bir ordu kur- Gne batmt ve boz bir aydnlk, aada uzanan muazzam,
masn emretmiti. Artk bu orduyu dualaryle kutsayarak asilerin' plak Anadolu ovasn yava yava rtmekteydi. Mangaldaki
zerine gndermesinin zaman gelmiti. kmrlerin st kllerle kaplanmt ve hi kimse onlar kartrmaya
Btn Trkiye'deki din adamlarn halka seslenmeye ard. davranmyordu. Salonun uzak keleri koyu bir karanla
Uyruklarnn Halife ve Tahtn yannda olmalar iin ikna etmek zere gmlmt. - .
kylere bile hafiyelerini gnderdi. Dierleri alak sesle haberlerden sz ediyorlard. Bazan biri, ba-
Halk her tarafta bu arya kulak verdi. Dank gruplar halinde zan teki sanki tehlike -Padiah'n bir hafiyesi ya da kutsal bir kati
Padiah adna ayaklandlar. Bir ucundan dier ucuna btn Trkiye, amacyle gelen fanatik bir dinci- orada duruyormucasna dnp
korkun bir i sava karabasanna doru lgnca komaya balamt. anszn arkalarna bakyorlard. Onlar lme mahkum edilmi, top-
Kasabalar kasabalara, aileler ailelere, karde kardee, baba oula lum dna atlm kiilerdi. Bu dnce zerlerine byk bir arlkla
dmt. Hibir uyar iareti vermeksizin ayaklanmalar kh orada, kmt.
kh burada anszn alevlenmeye balad. Padiah'n adamlar da bun- Haberlerin hepsi de ok ktyd. Yunanllar getikleri yerleri
lar krklyordu. Mustafa Kemal'in taraftarlarysa ayaklanmalar yakarak, insanlar katlederek ve lkeyi ele geirerek ilerlemekteydi-
acmasz bir gaddarlkla bastryordu. Trk Trk' ldryor, ler. Franszlar da gneyde hatn saylr bir basan elde etmilerdi. Pa-
talyor, kamlyor, ikence ediyor, asyor, hatta karde kavgasnn diah'n ajanlar douda Krtler'i bakaldrmaya tevik ediyorlard.
lgn nefretiyle birbirlerini armha geriyorlard. sava her yan kuatm, onlara doru yaklamaktayd. in iin ya-
* Akta (.n.) nan bir ate gibiydi: Hibir iaret vermeden yeni yeni yerlerde, bir
** Sleyman efik Paa (.n.) urada, bir burada hi durmakszn parlyordu. Bolu'da yeni bir ayak-
100
101
lanma ba gstermiti. ok hzl bir ekilde yaylmt. Asiler Anka- sert bir'sesle konutu. Ankara'nn Bozkurf'u homurdanmt.
ra'nn hemen birka kilometre dnda bulunuyorlard. Merkez Ku-
mandanlj'ndaki telgraf balantlar saysz kereler kesilmiti.Halk- Ayaa kalkt. Dvecekti. aresizliin penesinden kurtul-
la grmeler yapmak zere gnderilen iki subay talanm, hapse mutu. Capcanlyd, ii cokuyle titriyordu Bu ruh hah butuncday
atlm ve sonra da vatan hainleri gibi aslmak zere istanbul'a yol- sard ve dierlerini de yeni umutlarla doldurdu.Oncelkle derhal
lanmt. Ayaklanmay bastrmak zere gnderilen bir tmen elaeleri ortadan kaldracak bir lamba getirilmesini istedi. Art m, '
datlmt. Hendek'e gnderilen 24 nc Tmen pusuya drlm kurmaylarnn, emirlerini uygulayacak birilerinin artlmasn! em-
ve imha edilmiti. retti' Birinin de mangaldaki snm atei canlandrmasn emretti.
Hilafet Ordusu baarya ulamak zereydi. zmit'in denetimi Decekti. Trkiye'yi her eye ramen kurtaracak, onu byk ve
elindeydi. Bursa kentinin nndeki BGHAR (?) igal edilmiti. Kon- zgr klacakt.
ya, Adapazar ve birok baka kent, Padiah'tan yana olduklarn ilan
etmilerdi. Kendi birlikleri ve taraftarlar arasnda bile muhalefet
vard. Samsun'daki 15 nci Tmen, Ankara'ya sadk kalmamt.
Kazm karabekir tedirgindi ve dou vilayetleri bamsz bir eylemden
sz etmeye balamt. zmir nlerindeki tepelerde bulunan dzensiz
eteler de son derece gaddard. stelik denetimden km durum-
dayd. Bunlarn nderlerinden olan erke Edhem, bamsz bir
hkmdarm gibi davranyordu. Bir bozgunculuk dalgas her tarafa
yaylmt. Daha o. gn Ankaral hanmlardan oluan bir heyet mekte-
be, onu grmeye gelmiti.
"Erkeklerimiz ldrld," demilerdi. "ngilizler stanbul'da di-
ye neden bu kez Ankara'da ehit edilelim. Brakn stanbul kendi
bann aresine baksn. Bu sava, mitsiz bir sava. Bizim savaa
deil, bara ihtiyacmz var."
Bir koltua gmlm olan Mustafa Kemal, kuruni paltosunu
omuzlarna sarm, astragan kalpan alnna emi, enesi gsnde,
yz kl renginde ve izgili, baklar ifadesiz, sessiz ve hareketsiz
oturuyordu. O, ordusu olmayan bir kumandand: Para, g ya da ikti-
dar aralarndan baka herhangi birine sahip olmayan bir geici
hkmetin bakanyd. Oysa, Trkiye'yi yabanclardan kurtarp
bamsz ve byk bir lke yapmak iin ne gzel planlar yapmt.
Ama lke imdi i savala paralanmt ve hl yabanclarn pene-
sindeydi. Uruna mcadele ettii her ey, btn o gzel planlar kle
dnmt. Kendisi de, idama mahkum edilmi ve bana dl kon-
mu bir asiden baka bir ey deildi.
Darda karanlk bastrmt. Akasya aalarnn tesinde, bat-
daki dalarn koyu glgelerinin zerinde uzanan gkyznde, ok al-
akta yeni ayn gm hilali grnyordu. Aadaki iftlikte, byk
boz kurtkpei, Karaba aya doru uluyordu.
Mustafa Kemal bu sesle kendine geldi, bir kurt gibi silkindi ve
102 103

ALTINCI BLM
XVIII
Mustafa Kemal srtn duvara vererek dvt. Sk sk hasta olu-
yordu: Bbreklerindeki sorun zaman zaman byk aclar ekmesine,
sk sk atelenmesine yol ayordu. Yaam srekli tehlike altndayd.
Ankara evresindeki kyler birer birer Hilafet Ordusu'na katlmaya
balamti. Her an Ankara'da da ayaklanma balamas ya da Mek-
tep'e anszn bir baskn verilmesi olasl vard. Bu durumda kuku-
suz hepsi lin edileceklerdi. Bir nbeti, gece evrede pheli birileri-
nin dolatn haber vermiti. Ertesi sabah, byk beki kpei Kara-
ba zehirlenmi olarak bulunmutu. Mustafa Kemal ve Arif, giysilerini
karmadan uyuyorlard: Arif akamlan uyuyor ve Mustafa Ke-
mal'in uyuduu, sabahn erken saatlerinde nbet bekliyordu.
Aadaki avluda, dizginleri hazr, eyerlenmi ve sadece kolanlarnn
sktrlmasn bekleyen atlar, o an gelecek bir mahmuz darbesiyle
Sivas'a doru yola koyulmak zere hazr bekliyorlard. Halide rvol-
ver kullanmay renmiti; Adnan yannda zehir bulunduruyordu:
Halifenin adamlarnn yakaladklar insanlarn tmne yapt iken-
ceye maruz kalmaktansa zehiri kullanmay yeleyecekti.
Bir an bile geveme frsat bulamadan olaanst bir gerilimle
yaayan ypranm, yorgun ve hasta durumdaki Mustafa Kemal, ana
salonun bir kesindeki masasnda, bir lambann san altnda so-
runlar tartarak, raporlar dinleyerek ve emirler vererek btn gn
boyunca ve gecenin ge saatlerine dek alyordu. Gelen telgraflar
hep aynyd: Kentlerin birbiri ardna Hilafet Ordusu'nun eline getii;
her yanda yenilgiye urand bildiriliyordu. Sk sk koyu bir kahve
istiyor ve ardndan kltablalar izmarit ynlaryla doluncaya dek
saysz sigaralarn birbiri ardna yakp, hrsla iiyordu.
Mustafa Kemal'in arkasnda siyahlar giyinmi, elleri arkasnda
104
duran smet btn gece boyunca bir aa bir yukar geziniyor, kh
pencereden dar bakyor, kh bir konuda akl danmak zere Mus-
tafa Kemal'in masasna gidiyordu. Pek ender oturuyordu. Bir baka
odada da Fevzi btn ciddiyetiyle i bandayd.
Mustafa Kemal keye sktrlm soylu bir kurt gibi
dvyordu. Ne soru sordu, ne de merhamet gsterdi. Padiah'in
adamlarndan her eline geeni idama mahkum etti. Milliciler baarsz
olursa ne yapacan soran bir Amerikal generale sert bir tavrla u
cevab vermiti:
"Yaam ve bamszl iin en byk fedakarl yapan bir mil-
let baarsz olmaz. Yenilgi demek, milletin lm demektir.
Fakat millet lmemiti, o, milletin hayatta olduunu biliyordu.
Millete duyduu bu inan onu saryor, sarsyor, her kelimesinde, her
emrinde ya da sylevlerinde canl bir yrek gibi atyordu. Milliyeti-
lerin ruhlarn yepyeni bir evkle ayaklandrmt.
Onlara bu hareketi ya kazanacaz ya da yok olacaz, diyordu ve
karlk olarak nlerindeki tm engelleri silip sprmek iin kollarn
svayan milliyetiler tarafndan lgnca alklanyordu.
Yunanllar'n ilerleyiini durdurdular. Padiah taraftarlarnn
birbiriyle balantsz bakaldrlarn acmaszca ezip, Ankara'y teh-
likeden kurtardlar. Mara'a byk bir saldr yapp Fransz karar-
gahndaki askerleri ldrdler ve ellerine geirdikleri Ermeniler'i
yok ettiler. Krtler'i ezdiler.' Konya yaknlarndaki demiryolu evre-
sindeki talyan mfrezelerini temizlediler. Eskiehir'deki ana demir-
yolu kavanda bulunan ngiliz karargahna saldrp onlar denize
dknceye dein kovaladlar. Anadolu'da ellerine geirebildikleri
tm Mttefik subaylarn tutukladlar ve onlar Malta'ya srgn edi-
len meb'uslar kurtarmak iin rehine o.larak kullandlar.
stanbul'un igali, tutuklamalar, Meclis-i Meb'usann zor yoluy-
la kapatlmas, Padiah'in ve stanbul hkmetinin ngilizler'in yan-
nda yer almasna ilikin haberler kylere dek ulamt. Padiah ve
merkezi hkmet yanls tepki ortadan kalkt; milli gurur kendini or-
taya koydu; kamuoyu minicilerden yana kayd; bozgunculuk eilimi,
yerini fkeli bir evk dalgasna brakt. Her Trk artk ngilizler'in de-
netimi altnda olduu srece stanbul'da hibir ey yaplamayacan
anlamt. Padiah'a ya da merkezi.hkmete gvenmek yararszd.
Mustafa Kemal haklyd: Kendilerini yalnzca kendileri koruyabilir-
lerdi. Silahl direnile Trkiye'yi yabanc dmandan kendileri kur-
tarmalyd.
105
 Her snftan ve dzeyden kadn ve erkek gnll olarak cepheye
kotu: Kyl kadnlar silah ve cephane tadlar; iyi ailelere mensup
kadnlar hemirelik yapp niforma diktiler. Her biri tek tek Mustafa
Kemal'e sayg duyuyor ve gveniyordu.
Hilafet Ordusu'ndaki askerlerin ou firar etti; kalanlar da sa-
vamay ve kendi nderlerini ldrmeyi reddettiler. stanbul'dan tu-
tuklanmadan kamay baarabilen meb'uslar, kurmaylar, paalar,
nazrlar, zengin-yoksul siviller ellerinden geldii kadar hzla kentin
evresindeki ingiliz inzibat hatlarndan klk deitirerek gizli yollar-
dan geip, Ankara'ya kouyorlard.
Mustafa Kemal, Ankara'da yeni bir parlamentonun oluturul-
masna ilikin bir bildiriyi yaymlamt bile.
Kam olan meb'uslar, Meclis bakanyle birlikte stanbul'da
kapatlan Meclisi Ankara'da yeniden atlar ve yaynlanan bildiriyi
teyit ettiler.
Bu yeni seimde meb'us olan kiiler Ankara'ya sava ruhuyla
dopdolu bir halde kotular. Kendilerine Byk Millet Meclisi adn
verdiler ve kendilerinin Trkiye'nin yasal olarak kurulmu hkmeti
olduunu ilan edip, Mustafa Kemal'i tam ittifakla Meclis Bakan
setiler.
Daha dn yalnz ve terkedilmi olan Mustafa Kemal artk taraf-
tarlarla evrelenmi, kabul gren bir lidere dnmt.
Meclis bakan olarak, Fransa Cumhurbakanndan gelen bir
mesaja gururla u cevab verdi:
"Ankara'daki Byk Millet Meclisi, payitaht yabanclarn elinde
kald srece Trkiye'nin kaderine hkmedecektir.
"Meclis, lkenin ynetimini ele alacak olan bir Yrtme Kurulu
atamtr.
"Padiah ve hkmet dmann elinde olduundan, oradan gele-
cek tm emirler geersiz ve hkmszdr. Milletin haklarna tecavz
edilmitir.
"Trk milleti sakin olmakla birlikte, bamsz egemen bir devlet
olma hakkn yeniden kazanmakta kararldr. Drst ve onurlu bir
bar yapmay arzu etmektedir, fakat bunu yalnzca kendi gvenilir
temsilcileri araclyla yapacaktr."
Bunlar, savan daha yeni parampara ettii, i savan halen
ypratmakta olduu, dman tarafndan igal edilmi bir lkenin gei-
106
ci hkmetinin yeni seilmi bakannn berrak bir ekilde dile getir-
dii kstah ifadeleriydi. Bu kstah szlerin tek dayana byk bir
inant.
Ve bu byk inanla birlikte, Mustafa Kemal'de olaanst bir
gurur, Trkiye'den ve Trk olmaktan duyduu gurur -gemiindeki
muazzam tarihiyle hkmedici bir rktan duyduu gurur- vard. Al-
manya'da yapld gibi Trkler'in kmsendiini duymak onu
mthi fkelendiriyordu. Lord Grey'in Trkler hakknda stn bir
varln, yksek hogrl korumaclyla kaleme alnm sylevi
ona okunduunda lgnca bir fkeyle patlad; sesi infialle sertlemi
ve ykselmiti.
"Onlar, o ngilizler bizim onlar kadar gl olduumuzu yalanda
renecekler! Bize kendi eitleri olarak davranacaklar! Onlara asla
boyun emeyeceiz. Uygarlklarn balarna geirinceye dek, son
ferdimize kadar onlara kar koyacaz!"
XXIX
Paris dnda, Bar Konferans masasnda memurlaryla evril-
mi olarak debdebeyle oturan ve be yz gazetecinin gnbegn izle-
dii Mttefik devlet adamlar -Bakan Wilson. Lloyd George, Cle:
menceau: dnyann geleceini kararlatryorlar, ar talimatlarn
sanki birer tanr imiler gibi tm dnyaya bildiriyorfard.
Gene de, huzurlar kamt. Trkiye'de allmadk bir eyler
oluyordu.
"Neler oluyor?" diye soruyorlard birbirlerine tedirgin bir halde.
"Trkiye, Dnya Savafnda yenildi. Trkiye artk bitti?'
Mustafa Kemal'in anakkale'de biraz varlk gstermi bir gene-
ralken, artk Trkiye'nin ierlerinde bir yerde, dalarda yaayan, Pa-
diah'a bakaldran bir asi, tatsz bir servenci olduunu iitmiler-
di.
Danmanlarnn basksyla, Sevr Antlamas ad altnda bir
bar antlamas hazrlayp, koullarn ilan ettiler.
f
Sevr Antlamas'nn artlarnn ilan ani bir etki yaratt. Kabul
edilecek olursa bu antlama, Trkiye'yi lme mahkum edecekti.
zmir hari, Anadolu TrkJer'e braklmt, ancak, yaamlarnn
her ayrnts kayt altna alnmt. Gelirleri sk bir ekilde denetlene-
107
ekti. Trk ordusunu datmak ve yeni gnll kuvvet ve jandarmay
kontrol etmek, vergileri toplamak, gmrkleri, orman korucularn, kendini gsteren tepki hareketlerinin seline kaplm, srkleniyor-
polisi denetlemek ilerini stlenecek komisyonlar kurulacakt. Szde lard. Hepsi ordularn terhis etmiti. talya bir Bolevik devrimi kas-
egemenlik haklan kendilerinde brakld halde, bu kaytlarla rgasna srklenmiti; Fransa'nn Suriye sorunundan kafasn kald-
Trkler'in elleri ayaklar balanm olacakt. racak hali kalmamt ve hala Almanya'dan fazlasyla ekiniyordu;
Helal st emmi her Trk derhal milliyetilerin safna geti. Be byk darbeler yemi olan Britanya mparatorluu rlanda'daki i sa-
yz yldan beri onlar egemen bir halk olmulard; hibir zaman kle va, Mezopotamya ve Hindistan'daki ayaklanmalar ve Afganistan'la
olmamlard, eski kskanlklarn unuttular, saflarm sklatrdlar sava yznden temellerinden sarslyordu. Amerika bu ie karmay
ve bir btn halinde Mustafa Kemal'in peine dtler. Yllardr ha- reddetmiti. Mttefiklerin Trkiye'ye gnderecek bir tek askeri bile
yal ettii eyler sonunda gerek olmutu. kalmamt. Savamal veya kamalydlar ve savaacak ne istekleri,
ne de gleri kalmt.
Mustafa Kemal hazrd. Bir sava hkmeti kurdu -Bekir Sami, stanbul'daki mttefik ordusu birka bin askere indirilmiti.
Adnan, Fevzi bata cephane .ve levazm rgtlemek zere milli Kent, oklan dklm bir kirpi kadar korunmaszd. Mttefik kuman-
mdafay organize edeceklerdi. smet ise Erkan- Harbiye Reisi ol- dan ka srasnda gerekli tahliye iin tm hazrlklar yapmt: Bel-
mutu. Rauf, Fethi ve dier nde gelenler Malta'daki ngiliz hapisha- geler yaklm, depolar ve cephaneler tahrip edilmi, kprler atlma-
nesinde skp kalm durumdayd. ya hazr halde maynlanm, nakliye aralar her an harekete hazr
ekilde Hali'te bekletiliyordu.
Gneydeki yerel halk Pozant'ya saldrm ve Franszlar' ekil- Mustafa Kemal zaferi kazanmt. O ve Trk milleti galip mtte-
meye ve bir atekes imzalamaya mecbur etmilerdi. fikleri pl prtlaryla birlikte Trkiye'den kap dar etmeyi baar-
Douda Kazm Karabekir snr Ermeniler'den temizleyip mann ok yaknndalard.
gvenli hale getirmiti. Eldeki btn adamlarn toplanmas emrini verdi. ngiliz sava fi-
O srada Mustafa Kemal stanbul'a yaklap evresini ablukaya losu zmit nlerinde toplanan Trk birliklerine ate at. Bu onlar
alma emrini verdi. zmir nlerindeki Yunanllar ile istanbul ii ve ev- durdurmak iin yeterli olmad. Zayf savunma hattn datp
resindeki Mttefik gler dnda, Trkiye'de artk dman ordusu stanbul'a yrmeleri ve Mttefik ordusunun nn kesmeleri yaln-
kalmamt. zca bir gn meselesiydi.
Avrupa yakasndan Cafer Tayyar, emrindeki Trk birliklerine i- Paris'deki konferans masasnda Bakan Wilson, Lloyd George
lerleme emri verdi. Anadolu yakasndaki Ali Fuad, zmit'e hcum ve Clemanceau aresizlikle evrelerine bakmyorlard. Sonunda ne
edip, Padiah taraftarlarnn ileri karakollarn nne katp kovalad olduunu anlayabilmilerdi: O asi liderin, o tatsz servencinin, Mus-
ve ingilizlerle karlat. tafa Kemal'in nderlii altndaki Trkler, Mttefikler'! Trkiye'nin
Sadece gney sahilini tutmu olduklarn gren Ali Fuad, dzen- dna atmak zereydiler.
siz svarilerini dosdoru onlarn Boaz cenahn sarmaya gnderdi. Bir avu pejmrde klkl Trk, Muzaffer Mttefikler'i koval-
Svariler hcum edip Mttefik Bakumandannn kararghndan yordu!
yalnzca birbuuk kilometre uzakta, suyun te yakasndaki kyleri Her ne pahasna olursa olsun, buna bir son verilmeliydi! Bylesi-
yaktlar. stanbul ve Mttefik gal ordusu olarak adlandrlan kuvvet ne bir felaket her eyi kartrabilir, baka yerlerde de ayaklanmalar
ve Muzaffer Byk Devletler'i temsil eden Mttefik Yksek Komi- kkrtabilir, dnyann yeni dzenine ilikin btn o gzel planlarn
serlii saldrya tamamen ak kald. zmit nlerindeki ngiliz birlik- bozabilirdi. Her ne pahasna olursa olsun, durdurulmas gerekiyordu!
leri Trk kuvvetlerinin nn almak iin ok zayft. Ama nasl?
Mttefikler aciz iindeydiler. Paris'teki devlet adamlar eski zor- Konferans masasnn muhteem dekoru iinde aresizlikle bir-
lu kararlarn uygulamak iin ellerinde hibir g kalmadn an- birlerine bakyorlard.
lamlard. Her biri, tm Avrupa lkeleri, byk bir savan ertesinde
Yanlarnda sessiz, makul, her zamanki sevimlilii iinde Yunan
108
109
Babakan Venizelos oturmaktayd. Yaamnda bir tek temel amac
vard: Yunanistan' Anadolu'nun zengin sahil eridini de kapsayan ve
bakenti Konstantinopolis olan bir imparatorlua dntrmek.
. Bir Giritli'ydi, ve bir Giritli'nin inatlyle bu tek ama uruna
yirmi yldr urap duruyordu. Srbistan ve Bulgaristan'la birlikte
1913'de Trkiye'ye saldrarak Balkan Birlii'ni kurmutu. Dnya
Sava'nda Yunanistan' muzaffer mttefiklerin yannda yer almaya
zorlamt.
Sevimli tavrlar, halim selim yz, gzlkleri, hepsi ona ocuk-
su bir yalnlk havas veriyordu, ama o her eyi kurnazca hesaplayp
yarglyor ve ylece ilerliyordu.
izmir'de en iyi Yunan birliklerinden oluan byk bir ordu top-
lamt. ngiliz ve Franszlar'dan savatan arta kalan cephane ve le-
vazmlar satn alp Yunanllar' silahlar, toplar, kamyonlar, en iyi
nakliye aralar ve shhi malzemeyle donatmt'. En iyi subaylar z-
mir'e gndermi ve birlikleri kendi imparatorluk dlerinin peine
dmeleri yolunda esinlemiti.
Aklc bir dle karlk - Yunahlann, Trkiye'nin Asya ve Av-
rupa topraklarndan daha fazla pay almas gibi- Yunan ordusunu
Mttefiklerin tasarrufuna vermiti. imdi Yunanllar'a ilerleme emri
verecek ve Trkler'i bar antlamasn imzalamaya zorlayacakt.
Wilsn, Lloyd George ve Clemenceau, hi dnmeksizin bu
neriyi kabul ettiler; ona adamlarn abucak eyleme geirmesi ve
kendilerini Trkler'den kurtarmasn tenbih ettiler.
gerisine pskrttler ve stanbul'a Anadolu yakasndan yaklaabile-
cek tm birlikleri uzaklatrdlar.
Ana kuvvet ise, Anadolu'yu kuzeyden gneye keserek ilerleyen
demiryolu ile Eskiehir ve Afyon'daki ana kavak noktalarn ele ge-
irmek hedefiyle, iki koldan ilerlemekteydi. Demiryoluna giden yo-
lun yarsnda durup siper kazmalarna ilikin emir aldlar: Mttefikler
onlarn daha fazla ilerlemelerini istememiti. Dalarn tepesinde,
balant salayacak hibir yol yokken yeni bir hat kurmak zorunda
brakldlar. Burada alt ay boyunca kalp, konumlarn pekitirdi-
ler.
1920 sonbahar balarnda durum artk belirginlemiti. stan-
bul'da Padiah ve merkezi hkmet hl asilere kar tehditler savu-
ruyorsa da olduka etkisizdi. Mttefikler de kentteki bir avu birlikle
neredeyse eit dzeyde etkisizdi. evrelerindeyse, onlar koruyan,
her tarafta tek korunma areleri olarak Yunan birliklerinden oluan
bariyer duruyordu.
Dzensiz birliklerden siper hizmeti grecek bir blk brakan
M%ustafa Kemal, tm dzenli birliklerini Anadolu'nun gerisindeki
dalara ekti.

Mustafa Kemal adamlarn arp stanbul'a hcum etmeleri

iin topladnda Yunanllar ilerlemeye balamt. 23 Haziran
1920'de ileri harekat balad. Btn cephelerde kolay zaferler kazand-
lar. Gerekte Mustafa Kemal'in yalnzca birka dzenli birlii vard;
birka alay yeniden dzenleyecek zaman ancak bulabilmiti ve bun-
lar da son derece zayp donanml, top ve nakliye aralarndan yoksun,
gdasz kalm askerlerden olumaktayd. Elindeki kuvvetlerin geri
kalan dzensiz ete kuvvetlerinden ibaretti. Gayet iyi durumdaki Yu-
nan ordusuna kar direnmeleri mmkn deildi.
Bir Yunan ordusu Trakya'ya.yrd, l nci Kolordu'yu, kuman-
dan Cafer Tayyar'la birlikte kuatp ele geirdikten sonra Edirne'ye
girdi ve stanbul'un Avrupa yakasndaki tm blgeyi Trk birliklerin-
den temizledi.
Bir dier ordu, zmir'in kuzeyinden ilerleyip Trkler'i zmit'in
110
II

YEDNC BLM
XXXI
Utanlacak bir yenilgiye urayp geriye ekilen Trkler hznl
bir d krklna kaplmlard. Dzenli ordudaki askerler firar et-
meye balad. Kylerde o bilinen bar lklar ykseliyordu. Anka-
ra'da politikaclar sorumlularn, yani Bat cephesi kumndanlnda-
ki Ali Fuad ile btn sorunlarn; sebebi olarak Mustafa Kemal'in
ban istiyorlard. Bir karamsarl| jfalgas lkeyi batan aa kap-
lamt. Kederli, bezgin ve cesaretlerlknlm Trkler, yine her ne pa-
hasna olursa olsun bar ve kader'e kar bu ie yaramaz mcadeleye
bir son vermeyi istiyorlard.
Mustafa Kemal bu yenilgi ve karamsarln karsnda bile souk
kanlln ve> metanetini kaybetmedi. Kendisi de devaml olarak
byk bir evkle yer deitiren byk karamsarln arasndaki mca-
deleyle yzyzeydi; fakat kendisindeki duygu kasrgalar d olaylar-
dan kaynaklanmyordu: Bunlar onun iinden gelen duygulard. Sk
sk yolunda giden olaylara bile tepki gsteriyor ve bylece
baarszlk ona yeni bir g kazandryordu. imdiyse yenilgi ona,
daha byk bir aba iin gerekli olan cesareti vermiti.
Byk Millet'Meclisi toplantlarn dknt haldeki-Ziraat mek-
tebi'nin dershanelerinden birinde yapmaktayd. Mustafa Kemal hi
duraksamakszn onun kann imek iin baran grltc meb'us- ahlandrd.
lann karsna dikildi.
nlerinde durduu srada, bakmak iin hi de etkileyici biri
deildi; bir kalabalk iinde dikkati ekmiyordu. Mavi gzleri ve do-
nuk ifadesiyle orta boylu bir adamd; yz yorgun ve krklarla dolu
duygularn belli etmedii zamanlarda olduka saf ifadeliydi.
Ancak, konumaya balar balamaz amata kesildi. O'nn
kiilii kendini kabul ettirmiti. Gndelik konumalarda bir para
112
bouk ve ksk olan sesi, nlayan ve berrak bir nitelik kazanmt, tut-
ku ve gle, grevine ve kendisine olan inancyla dolmutu.
Meb'uslarla durumu tartt. Onlar tehdit etti. Mantksz olduk-
larn syledi: Trk ordusunun henz Yunanllar'a kar hazr ol-
madn dnemiyorlard; yenilgiden Padiah taraftarlarnn su-
lanmas gerekiyordu; onlar eski ordunun datlmasna, silah ve
mhimmatn dmana teslim edilmesine gz yummulard; i sava
balatmlard; meb'uslar mantkl ve sabrl olmal, ona yeniden
dzenleme yapmas iin zaman tanmalydlar.
Bylece ilerindeki gururu uyandrarak onlara yeni bir umut
alad. Artk dava belirginlemiti: Yunanllar'la yaplacak topye-
kun bir sava. Doru, Yunanhlar'n arkasnda ngilizler vard, ama bu
destek sadece manevi dzeydeydi. ngilizler bu savata etkin bir rol
oynamayacaklard.
"Sizler" diye haykrd, "Sizler Trksnz! Daha dn uyruunuz
ve kleniz olan bu Yunanhlar'n karsnda boyun mu eeceksiniz?
Buna inanamam! Birlein ve hazrlann; o zaman zafer bizim ola-
caktr."
Muhalefet yava yava yok oldu. Byk Millet Meclisi, son
meb'usuna kadar onun yanndayd.
lkenin her yerine ayn mesaj gnderdi. Dinmek bilmez bir
sabrla ordu kumandanlarn daha fazla asker ve silah toplamaya ve
dzenli orduyu geniletmeye evketti.
Bunlardan kendisine ok ge olmadan bar yapmasn tavsiye
edenlere dudak bkt: Onlar birer korkakt.
Fransz hkmetinin bir temsilcisine olduka kstah bir tavrla,
"Suriye ve Arabistan' alabilirsiniz" diyordu, "Ancak, Trkiye'den
uzak durun. Biz her ulus gibi kendi snrlarmzdan bir kar fazlasn
istemiyoruz, ama bu snrlardan bir kar azna da raz olmayz."
Kollarn kavuturmu bezginlikle kaderlerine boyun emeye
hazr bekleyen Trkler'i sarsmaz bir inatla yeniden direnie doru
XXXII
imdi de ierden yeni bir tehlike bagstermiti. O zamana
dek zmir civarnda Yunanllarla yaplan mcadele, eldeki pek az
dzenli ordu ihtiyatlaryle birlikte (kuva-y seyyare denilen-.n.)
113
 dzensiz eteler tarafndan yrtlmt.
Bu eteler her tr toplumsal tabakadan gelen insanlardan -Yu-
nanllarca evlerinden srlp karlm kyller, ekiya, sabkallar, bamsz kalmakta o kadar kararlydlar.
asker kaaklar, yurtseverler- olumaktayd. Disiplinden, niforma-
dan ya da dzenden yoksun bu kuvvetler, yalnzca belirli kiileri
nderleri olarak kabul ediyordu. Ani basknlar vermek ve dalardaki
kararghlarna ayn derecede aniden geri ekilmek eklinde zetlene-
bilecek, dman tedirgin eden fakat kalc bir askeri zafer salama-
yan bir gerilla sava veriyorlard.
ete liderlerinin ba erke Edhem'di Edhem, hafif top ve ma-
kineli tfeklerle donanm byk bir kuvveti biraraya getirmiti. Bu
kuvvete "Yeil Ordu" adn vermiti. Kararghn Ktahya'da kur-
mu, hatta yar yarya kavrayabildii bir Bolevizm dncesinin ifa-
de edildii makaleleriyle dolu bir gazete bile yaynlamaya
balamt.
Yunan saldrlarna kar koyan, i sava ezen, Ankara'y asiler-
den kurtaran ve Ankara hkmetini kabul ettiren hep bu Yeil Ordu
idi.
Edhem etkisini Ktahya'dan batan a'a btn lkeye yayg-
nlatrmt. Ankara'dan bamsz davranarak vergileri toplamaya,
erzak ve at istemeye, sivil memurlara emirler vermeye ve bunlara
uyulmaynca muhataplar cezalandrmaya balad. nsanlar lme
mahkum ettii bile o.ldu ve vatan haini olarak kabul ettii kimselere
kent dndaki dalarda ikence ettirdi. Kyllere insafszca bask
yapt. Hesap vermek zere Ankara'ya arldnda, kendisinin
bamsz eylemde bulunma hakkna sahip olduunu ileri srd. Ksa
zamanda tpk ortaadaki kimi feodal baronlar gibi, bir haydut dik-
tatr haline gelmiti.
Dzensiz kuvvetler, blgedeki tek kuvvet olduu srece yapla-
cak hibir.ey yoktu; Edhem gitgide daha kibirli ve dikkafal oldu.
Ancak, yeni dzenli ordu smet ve Fevzi'nin hnerli ellerinde
hzla geliiyordu. Dzensiz kuvvetlerle her noktada eliki ortaya
kmt: Subaylar ete reisleriyle anlamyordu; srekli bir ekime
halindeydiler. Dzenli birimlerdeki askerlere hem az maa deniyor-
du, hen de kat bir disiplin uygulanyordu. Bunlar srekli olarak Ed-
hem'in iyi para denen ve yamaya izin verilen hasbelkader olutu-
rulmu ordusuna katlmak zere birliklerinden kayorlard. Dzenli
birliklerin subaylan bunlarn geri gnderilmesini talep ettiinde ete
reisleri onlar brakmay reddediyorlard: Dzenli ordu nderleri e-
114
teleri kendi ilerinde eritmekte ne denli kararlysalar, eteler de
Bu eliki artk hzla doruuna kmaya balamt. Ali Fuad,
Bat cephesinin kumandanyd. Tm planlan ve dzenlemeleri ete-
lerin varlna dayanmaktayd. Emrindeki dzenli birlikler ancak
zayf bir birletirici g olarak kullanlabilirdi. Askeri bak as bir
gerilla savas, bir ete reisininkine dnmt. Hatta bir eteci gibi
giyiniyor ve omuzuna asl tfekle dolayordu. Edhem'le ok
yakn bir iliki halinde alyordu, ama aralarnda karakteri gl
olan ve asl kumandan Edhem'di.
Ekim'de, Erkan- Harbiye Reisi olan smet'in tavsiyesine kar
Edhem'in tavsiyesine uyan Ali Fuad, Yunanllar'a. kar bir hcum
balatt ve iddetli bir yenilgiye urad.
Mustafa Kemal radikal bir deiiklik iin en uygun zamann gel-
dii kararna varmt. eteler ezilmeli ve dzenli ordu idareyi ele al-
malyd. Ali Fuad'n yanl zamanlanm hcumunu bir bahane ola-
rak kullanarak, yerine smet ve Refet'i geirdi. Edhem'e de smet'in
kumandas altna girdiini bildirdi.
Edhem reddetti. smet'i st olarak k.abul etmeyecekti. Kendisi-
ne karlmasna izin vermeyecekti. Adamlarna Ankara'ya gidecek
olursa, "Mustafa Kemal'i Meclis'in kapsnn nnde asacan"
syleyip vnecek kadar ileri gitti.
Mustafa Kemal, Edhem'i Ankara'ya davet etti. Mustafa Ke-
mal'in otomobiliyle -kentteki tek otomobil- kente girdi ve bir dv
horozu gibi kabararak Mustafa Kemal'in dairesine kt.
Ankara sokaklar gibi, dairenin bekleme odas da Edhem'in
gsleri ve belleri apraz fiekliklerle kaplanm, feslerinin zerine
sank sarm ve tfeklerini ellerinde, atee hazr tutan vahi suratl e-
tecileriyle dolmutu. Ayaklarnda yemenileri, kentin skklarndaki
kaldrm talarnda yryleri tpk vahi hayvanlarn yumuak pen-
elerinin sessiz yryne andryordu.
Mustafa Kemal ve Edhem birbirlerini szdler. Ethem iri kym,
dev gibi bir adamd. Onun nnde Mustafa Kemal ufak tefek hatta na-
hif grnyordu; fakat aslnda bir ok benzerlikleri de vard. Her ikisi
de ayn solgun beyaz simaya, gn nda griye dnen ayn souk,
ak renkli gzlere ve ayn sabit ifadeye sahipti. 'Her ikisi de yrekleri-
nin derinlerinden tereddt ve acma nedir bilmez birer asiydi. Her ikisi
de buyurgan, itaat edilmeye alkn, iktidar sahibi olmak ve kumanda
etmekte kararl kiilerdi.
115
 Konuu iin kahve ve sigara emreden Mustafa Kemal, olduka
okayc bir muameleyle Edhem'i Trkiye iin en iyisinin dzenli or- gittikleri takdirde, smet sorumluluu omuzlayabilirdi; ayrca Ed-
dunun kontrol ele almas olacana ikna etmeye alt. Edhem uz- hem'in siyasal taraftarlarndan uzakta olmas daha yerinde ola-
cakt.
lamay reddetti. O ve adamlar mcadelenin en ar ykn
tamlar, Yunanllar'a cesaretle kar koymular, ngilizleri Yolculuk srasnda Edhem daha ok kukulanmaya balamt.
yldrmlard. Bu sre boyunca rahat rahat stanbul'da oturmu ve Eskiehir'de dzenli birliklerle sarlacakt. zerine kapanmakta olan
imdi son dakikada mcadeleye katlm olan smet'in ya da Fev- tuzan elikten dilerini hissetti. Kimseye sezdirmeden trenden at-
zi'nin ne kmasna izin vermeyecekti. Dahas, bu Trkiye'nin ya- layp adamlarna katld.
rarna da olmazd: En iyisi etecilerin savamasyd. ngilizler'in des- Artk bir muhalif olmutu. Ne ekilde olursa olsun, gcn mu-
tekledii Yunanllar'a kar durabilecek bir dzenli ordunun kurula- hafaza edecekti. Eer Ankara hkmeti onu istemiyorsa, o da baka
bilmesi imkanszd. yere giderdi. nce Padiah'la ardndan da Yunan, kumandanlaryla
Konutuu srece Mustafa Kemal'i seyretmiti; ondan kuku- grmeler yapmaya balad. Ktahya'daki dzenli orduya mensup
lanyordu.Tehlikeyi sezinlemede bir vahi hayvan kadar atik, bir Trk birliklerinin evresini sarp onlar datt ve evlerine yollad.
tuzaa drlp drlmediini anlamaya alyordu. Kabzasnda Ankara'dan gnderilen memurlar azletti ve gelen emirlere uymay
ldrd her adam iin bir entik att, gm kakmal en sevdii reddetti. Son olarak kendisini Umumi Milli Kuvvetler Kumandan
tabancas, tetii ekilmi, kullanmaya hazr halde elinin altnda duru- olarak ilan ederek Byk Millet Meclisi'ne u mesaj gnderdi:
yordu. Mustafa Kemal tabancann zerindeki elin kprdann grd "lkenin sava srdrecek hali kalmamtr ... zzet Paa
ve hi hareket etmeden bekledi. ki adam saldn ann kollayan iki bakanlndaki heyete bar grmelerini srdrmeleri iin gereken
bozkurta benziyordu. artlar salanmaldr.... Ben milletin ve askerlerin arzusunu dile getir-
"Gelin, trene binelim" dedi Mustafa Kemal. "Eskiehir'e gidip mekteyim." *
smet'le konualm. Hepimiz iin uygun olan bir zm bulabili- Mustafa Kemal cevaben ona u mesaj gnderdi: "imdiye dek
riz. sizinle hep eski bir dost olarak konutum. imdiden sonraysa bir
nemli bir glkle kar karyayd. Edhem'in elinin altnda du- devlet bakan olarak davranacam."
ran tabancann tehdidi, onu hi mi hi etkilemiyordu, ancak, Pa- * Telgrafn asl yledir: Ankara'da Byk Millet Meclisi Reisliine Birer kopyesi
diah'm zzet Paa bakanlnda gnderdii heyetin Yunanllar'a cra Vekilleri Heyetine, Afyon'da 12 nci Kolordu Kumandanlna Eskiehir'de
kar tm Trkler'in birlemesi iin stanbul ve Ankara hkmetleri Garp Cephesi Kumandanl' Konya'da Cenup Cephesi Kumandanli'na: Bu
arasnda atekes grmeleri yaplmas konusunda getirdii neri ka- israf ve ihtiraslarla dolu artlar altnda millet ve devletin artk harbe tahamml
fasn kartrmt. Meclis neriye olumlu bakyordu ve Padiah le- kalmamtr. stanbul'dan gelen ve tevkif edilen Sulh Tavassut Hey'etinin muvafk
hinde bir akmn canlanmas sz konusuydu. ve msait artlar altnda geldikleri muhakkak olduuna gre, bu heyetin serbest
braklarak sulh konumalarnn abuklatrlmasn btn asker ve millet efradna
Meb'uslar, pek ounun desteini alm olan Edhem'e de ok tercman olarak bildiririm. ,
olumlu bakyorlard. Yapt her ey iin onu vyorlar, ete sa-
vann tek zm yolu olduuna inanyorlard. Mustafa Kemalin Ankara'da toplanan Meclis'in ne ekilde toplandn tabii hepimiz biliyoruz. lk
"kurmay subaylarna ve askeri hkmetine" ierlemekteydiler. An- icraati de bu fakir milletin srtndan kendilerine senede U yz bin ksur lira tahsisat
kara'da ok sk kullanlan bir sz vard: "Mustafa Kemal hepimizin yapmalar olmutur ki, senede ilerinde yz liray bir arada gren pek azdr. imdi
bol bol dalkavuklukla meguldrler. Gelen yksek heyetin hemen istanbul'a adesi
dmelerini ilikletecek. Ama biz bunu kabul etmeyeceiz. Biz, Ed- maruzdur.
hem'in niformasn giyeceiz." Mustafa Kemal'in kendisini askeri
bir diktatr olarak benimsetmekte kararl olduunu, buna engel ola- Seyyar Kuvvetler Ktahya ve Havalisi Kumandan
cak tek kiinin ise Edhem olduunu ak ak sylyorlard. Edhem
Mustafa Kemal eteleri zmenin honutlukla karlanmaya-
Bkz. Yunus Nadi, erkez Ethem Kuvvetlerinin haneti, Sel Yay., Atatrk
can anlamt. O ve Edhem, smet'le bulumak zere Eskiehir'e
Ktphanesi, istanbul, 1955, s.91 (.n.).
116
117
 smet'e gezici birlikleri ezme emrini verdi. Refet'in kumandas- larla savamak zere Ankara'da, Mustafa Kemal'in nderlii altnda
ndaki dzenli ordu Ktahya'y ele geirip Edhem'i pskrtt. etele- birletiler.
rin boyunduruu altnda yaadklar kabustan kurtulmak iin btn
kyller gezici birliklerin imhasna katlp yardm ettiler.
Mustafa Kemal'den almaya yemin eden Edhem, adamlar- Mustafa Kemal kaybedecek zaman olmadn aka gryor-
ndan bazlaryla birlikte Yunanhlar' katld. Trkler'in kendi ara- du: Yunanllar byk bir taarruza hazrlanmaktayd. Onlara kar ko-
larnda dvtklerini gren Yunanllar hazrlksz olmalarna karn yacak bir askeri g oluturmas gerekiyordu.
taarruz ettiler. Afyon'u ve hemen nlerindeki demiryolunun bir Son hzla almaya balad. Olaanst bir konsantrasyon gc,
blmn ele geirdiler. smet kumandas altndaki dzenli birlikle- ayrntlar son hzla kavrama ve istedii an onlar anmsayp yerinde
riyle, nn'nde kar hcuma geti ve Yunanllar' geri pskrtt. Bu kullanabilme yetenei, temel olgular zerine de berrak bir muhake-
yeni direni karsnda aalayan Yunanllar, eski hatlarna ekildiler meye sahipti. Birlikte alt kimseler yorgunluktan tkeninceye
ve 1921 bahar aylarnn tamam ve yazn ilk aylar boyunca byk bir dein, hi dinlenmeden ve uyku uyumadan saatlerce durmakszn
taarruzun hazrlklarn tamamlamak zere burada hareketsiz alyor, gene de yorulmuyordu.
kaldlar. Okumad, mektup ya da kurye gndermedii ya da bildiriler
hazrlamad zamanlar, yeni ordunun rgtlenmesi konusunda
almak zere Fevzi'nin yannda oluyordu, iki adam tam birbirleri-
nin zttyd: Mustafa Kemal olaanst younlam enerjisiyle her-
kesi eyleme geiren, kah ok neeli,'kah bunalml bir ruh halindeydi.
XXXIII Fevzi ise durgun ve kat, az konuan, arka planda kalan, genellikle
ktmser, mert ve gvenilir ve dierinin zerinde ol'duka byk et-
nn Meydan Sava'nda Kemalistler ilk askeri zaferlerini ka- kisi olan bir kiilie sahipti.
zanmlard. Umutlan yeniden dirilmeye balamt. Ellerindeki malzeme olduka zayf, ikinci snf nitelikteydi: Sa-
Haberler iyiydi: Kazm Karabekir Ermenistan' igal etnii, va tutsaklndan dnm isteksiz askerler, eski top ve tfekler, nak-
Kars' alarak glerini Bolevikler'le birletirmiti. Rusya para ve si- liye imkanlar olarak da kan arabalar ve kyl kadnlar vard. Btn
lah gnderiyordu. ngiltere, Rusya ve Trkiye'nin ortak dmany- bunlardan birinci snf bir sava gc yaratmak zorundaydlar. Bu
d.Yunanistan hzla orduya sramakta olan kyasya siyasal tartma- olaanst glkler karsnda Mustafa Kemal'in gevemesi. Bir an
lar yznden ypranmaktayd. Venizelos ve yandalar Atina'dan iin bile olsa mmkn deildi.
karlmlard. Bundan baka politikaclarla da baa kmas gerekiyordu. Yeni
ngiltere, Fransa ve talya, Trk-Yunan Saya'na son vermek ni- seilmi mebuslar, kendi hak ve yetkileri konusunda son derece
yetindeydi. Yunanistan ve Trkiye'ye arabuluculuk yapmay nerdi- kskantlar. Kuramsal olarak, asl ynetici onlard. Mustafa Kemal,
ler ama Yunanistan'n bu neriyi reddetmesi zerine Mttefikler de onlara tekrar tekrar unu sylyordu: "Byk Millet Meclisi, halkn
bu savata tarafsz olduklarn ilan ettiler. Bu sava dorudan doruya vcut bulmu halidir. Btn yetkiler yalnzca ve kesinlikle halka ait-
Yunanistan'la Trkiye arasnda bir meseleydi. Fransa, Ankara'ya tir." Ne ki, onlar gene de aslnda kendilerine ait olan yetkileri Mustafa
yardm szleri getiren gizli haberciler, gnderiyordu. talya da onlara Kemal'in sk sk gasb ettiini dnyorlard. Ona kar kukuluydu-
silah satmaya balamt. Afganistan ve ran'dan delegeler ttifak lar. Onlarn kukularn gidermek iin Mustafa Kemal'in elinde ku-
nerileriyle gelmiti. Hindistan ve Msr'da Trkiye'ye yardm konu- rumsallam bir devletin iinde yksek bir konum gibi, yzyllk ge-
sunda byk bir Mslman propaganda faaliyeti balatlmt. lenek ve adetlerin salayabilecei imtiyazl bir mevkii de yoktu. An-
kara'da her ey henz ok yeni ve hamd. Mustafa Kemal'in elindeki
Trkler de birletiler. sava sona erdi: Hilafet ve Yeil ordu- tek koz, kendi yetenei ve kiiliinden ibaretti.
larn her ikisi de ortadan kaldrld. stanbul'da Padiah'n evresin-
deki birka yal politikac dnda, Trkler'in hepsi igalci Yunanl- En kk bir eyi elde edebilmek iin bile toplantlarna kat-
118 19
imas, onlarla tartmas ve onlar ikna etmesi gerekiyordu. Top-
lantlar srasnda sabr ve kontroln muhafaza ediyordu; yaknlar-
na ise zaman zaman nemsiz dzeyde de olsa bu aralksz muhalefet
ve eletiri selinin onu nasl lgnca fkelendirdiini yanstacak ekil-
de sk sk patlyordu.
Bir akam Meclis oturumundan sonra ge saatte rnek iftlie
dnd; meb'uslar o gn her zamankinden.de fazla glk
karmlard. Kurmaylar holde atein yannda toplanmlard, ieri ve mulak fikirler oluuyordu. Konumak bu mphem dnceleri
girer girmez Mustafa Kemal politikaclarn fesatl yznden kas-
rga gibi patlad: Demokrasi ok kiinin, ama zihni karmakark, aptal
kiilerin ynetimiydi; tek salkl hkmet tarz tek adamn mutlak
hkmranlyd.
Anszn Halide Edib'e dnp, "Siz ne dnyorsunuz?" diye
bard. Onun kuramsal dzeyde bir demokrat olduunu, tm dik-
tatrlere kar olduunu biliyordu.
"Ne demek istediinizi tam anlayamadm" cevabn verdi Halide
Edib.
"Ne demek istediimi size aklayacam" diyen Mustafa Ke-
mal'in kzgnlktan gzleri kurunilemi, kalar aa sarkm, e-
nesi sklmt; tavrlar tehdit edici bir hal almt. "Demek istiyorum
ki, herkese ne diyorsam yaptracam, herkes emirlerimi yerine geti-
recek. Hibir ekilde eletiri ya da t almayacam. Kendi yolumu
izeceim. Herkes, tabii siz de, ben nasl istersem, hi soru sormadan,
kesinlikle yerine getireceksiniz."
Yapacak i olduu srece, bu Mustafa Kemal'in her ann alyor-
du; hibir ey onu iinden alkoyatnyordu. biraz hafifledii zaman
tedirginlii ve huzursuzluu byyor ve astlanyla uramaya
balyordu.
te o zamanlar, Arif ve bir iki dier arkadayle birlikte, kat
oynuyor sabahlara dek srecek iki nbetine girmek zere ortadan
kayboluyor; kadnlarla eleniyordu.
Bu gibi elencelere smet ve Fevzi asla katlmyorlard. Onlar
Mustafa Kemal'in yaamnn bu parasna-ait deillerdi. Her ikisi de
ahlaki adan arbal ve geleneki aile babalarydlar. zellikle
Fevzi'nin gl, eski moda grleri vard. Karsna araf giydiriyor
ve ailesindeki kadnlara ka-g uygulatyordu. Olduka sofuydu ve
azna kesinlikle iki koymazd. smet de, o da Mustafa Kemal'inii-
120
ne gmld bu sefahat alemlerini olduu kadar, alem arkadalarn
da onaylamyorlard.
zellikle bu dnem, Mustafa Kemal'in artc konuma kapa-
sitesini gsterdii dnemlerdi. Gnlerce kelimeleri yutulmu, kesik
konumalarla sessiz kalyordu. Ardndan hibir uyarda bulunmaks-
zn, sonu gelmez bir szck seliyle hi aralksz saatlerce konuuyor-
du.
Kimi zaman kafasnda, zlmekte olan mineraller gibi mphem
somut gereklere dntryordu. Dinleyicilerini amaszca kar-
mak kavramsallatrmalarla ve sama sapan szlerle saatlerce skar,
onlardan grlerini sylemelerini ister, ama daha azlarn aar a-
maz szlerini kesip, kendisi devam ederdi.
Kimi zamansa, kartlarn ikna etmek isterdi. Kartlarn pes et-
tirip bunaltncaya dein hi durmamacasna konuurdu. Bylesi bir
konumaya akam yemeinden hemen sonra saat dokuz gibi balard.
Sabah saat bete kartlar bezgin bir kabullenie kendilerini terket-
miken o hl din ve tartma heyecanyla dolu olarak szn
srdryor olurdu.
Zaman zaman elenmek iin konuurdu. Bir elinde kehribar tes-
bihiyle oynard. Ara sra ama, pek ender olarak bir az dolusu altn
dolgusu dii gstererek alak sesle kahkahalar atard. Genellikle bu
ruh hali iindeyken yznde alayc bir glmseyile konuurdu. Ka-
rakterlerin i yzn kavramadaki garip yeteneiyle, dostlarn ol-
duu kadar dmanlarn da didik didik eder, onlar btn o gsterili
elbiselerinden soyup, eksiklerini baya plaklklar iinde ortaya se-
rinceye dein brakmazd.
Bu didiklemeden kimse kurtulamamt: Kurumlu kozmopolitan
Refet'in kendini beenmilii; Halide Edib in iradeden yoksun, laka
duygusall; Adnan'n ar titizlii bir asker olduunu sanan Bekir
Sami'nin bir katip masasna daha uygun olaca; byk bir adam oy-
namaya. kalkan Kazm Karabekir'in sadece keman -onu da ancak
kt dzeyde- alabilecei*, hibiri elinden kaamamt. Btn bu
kiiler, devrimin en zor ilk gnlerinden beri onun yannda yer alan
dostlaryd.
O kabul gren btn ideallere ve ahlak kurallarna hakaretle du-
dak bkyor ve bunlar ayaklar altna alyordu: Ahlak kurallar ona
* Yazar burada ngilizce'deki "play" kelimesi ile bir sz oyunu yapm (.n.)
121
 gre, ikiyzllerin maskesinden veya budalalarn lgnlndan
baka bir ey deildi; ideallerse azdaki plerden ibaretti.
Bu parlak ama, onu yumuatacak lml bir mizah unsurundan
yoksun*olduu iin fazlasyla keskin bir hiciv yeteneiydi. Onu iyi
duygular hissedebme ve insanlara, ideallere ya da kurumlara sadk
kalma yeteneinden yoksun biri olarak gsteriyordu. Onu insandan
ok hayvana benzetiyordu: Gl, duygu ya da vicdandan yoksun,
kendi hayvani arzulan dnda tm ahlak kurallarna veya klavuz il-
kelere boveren bir kurt L
XXXIV
Mustafa Kemal ilk bata btn kurmaylaryla birlikte rnek ift-
likte kalmt. Sonradan telgrafhaneye yakn olmak iin istasyon
mdrnn evinde bir odada kajmaya balad.
Dier insanlar mektup ya da mlakati nasl kullanyorsa, o da
telgraftan o ekilde yararlanyordu. stanbul'daki sadrazama gnder
dii protesto telgrafnda olduu gibi, Sivas'taki bir kolordu kuman
danna gnderdii emirlerini ieren telgrafnn da yz kelime
uzunluunda olmas onun iin son derece sradan bir eydi. Ald ce
vap kadnn arkasna yine yz kelimelik bir baka telgraf yazmas
di olaand. . rahatszl onu srekli yokluyordu. Ankara evresindeki bataklklar-
Bu evde, Karadeniz kysnn gneyindeki dalardan gelen Laz-
lar tarafndan korunuyordu. Bunlar uzun bykl ve bir kedi kadar e-
vik, yabanl, gz kara adamlard. Grev esnasnda kaslarak evin
nnde bir aa bir yukar yrrlerdi. Grevleri bitince Mustafa Ke--
mal'in onlara vermi olduu koyunlara bakmak iin dalara giderlerdi.
Onlara iyi para veriyor, zel ayrcalklar salyordu. Kazaklarn
giydiklerine benzeyen yrtmal siyah stlk ve uzun izmelerden
oluan giysilerini aln ve onlar Osman Aa adnda, tannm bir laz
ekiyasrin kumandas altna vermiti. Onlarn kesin sadakatine
gveniyordu; ayrca bunlar Mustafa Kemal'in teatral zevklerini de
tatmin ediyorlard.
Bununla birlikte aslnda gzler nnde, aleni bir ekilde, hi me-
rasimsiz yayordu. Evin iinde almyorsa, ellerini cebine sokup
karlat'sivil ya da asker herkesle konuarak yrmek, onun. iin
vazgeilmez bir alkanlkt. Meclis'e gittii zaman Bakan kol-
tuunda oturduu pek enderdi, bunun yerine dier meb'uslain aras-
122
nda bir srada oturmay tercih ederdi.
evresindeki kiilere sk sk ve genellikle haksz yere homur-
danr ya da yaknrd. Astlarna minnettarln pek ender olarak, o da
istemiye istemiye gsterirdi. inde bulunduu ruh hali, bak asn
belirledii iin uzak durulmas gereken bir insand; nazik olmaktan
ok krcyd ve eer sinirliyse olaanst krc ve ekilmez olurdu.
Grn de son derece deikendi. Birgn gen ve yaam dolu iken,
ertesi gn on ya ihtiyarlam, krm ve yorgun grnd olur-
du.
Sonralar yazn scak ve tozlu, kn amurlu ve slak olan Anka-
ra'y yaanmaz bulup, kentin yaklak alt kilometre dndaki plak
bir yokuun zerinde bir ky olan ankaya'da kagir bir baevi tuttu.
Evin arkasnda Osman Aa ve Laz muhafzlar iin bir baraka yapt-
rd. Burada eyadan ve dzenli yemekten yoksun olan bekar bir aske-
rin her trl konfordan uzak yaamn sryordu.
Doktoru ona sakin yaamasn, almay ve ikiyi azaltmasn ve
birinin bakm altnda dzenli bir yaam srmesi gerektiini dur-
makszn yineliyordu. Sadece metaneti sayesinde ayakta durabiliyor-
du: Enerjisi ve temiz bir yaam srm ailesinden tevars ettii
salam bnyesi bile bu sonsuz zorlanmaya dayanamazd. Eski bbrek
dan kaynaklanan stmaya yakalanmt.-
Bedenini tan bir iflastan kurtaran ey. Fikriye Hanm'n gelii
oldu. Gnll hemire olarak orduya katlp Ankara'ya gelen Fikriye.
stanbul'dan uzak bir akrabasyd. Mustafa Kemal onu grr grmez
hemen kendi evine yerletirdi.
Uzun. ihtizazl kirpikleri: derin kahverengi gzleri ve beyaz, oval
yzyle bu narin, krlgan, sessiz ve kibar gen kz, hain dnya
gr ve lgnca sren iki alemleriyle bu etin adan iin olduka
garip bir ev arkada olacakt.
Fakat gen kz ona konforu getirdi. Evin evresindeki tepelerden
bir bahe ayrtp aalar diktirdi ve bir uca da eski zaman paalarnn
yazlar Boazii'nde yaadklarna benzer ve kk ina ettirdi.
Kkn drt bir yannda aada usuz bucaksz uzanan yeil ovalara
bakan pencereleri vard.
ats olan bir baheye benzeyen ortadaki salona, ovalarn tozla
kapland ve keskin n gzleri kamatrd scak yaz aylarnda
fskiye altrlan mermerden bir havuz yaptrd.
123
 Mustafa Kemal de, pencerelerinden antik alardan kalan kale-
nin aasnda.plak bir tepede toplam Ankara'y uzaktan grebil- demesi delik kk bir odayd. Bk kede portatif yata duruyor-
dii bir oday kendisine alma odas yapt.
Gen kz, alma odasn Trk ve ran hallaryla dedi. Musta- rtlm bk masa duruyordu.
fa Kemal'e Snusi eyhinin gnderdii deerli kl ile kamalar du-
varlara ast. Mustafa Kemal, bir gn Trkiye'ye hkmedeceinden
neredeyse emin olarak, slam tarihi ve toplumsal sorunlar hakknda
kitaplar okumaktayd. Fikriye, alma masasnn hemen zerine
ast kare eklindeki yeil uhadan bir bezi, birtakm mistik iaretlerle
kaplamt. Hibir inanc olmayan Mustafa Kemal, bu iaretlerin
deeri konusunda son derece kat bir batl inanca kaplmt.
Fikriye onun tm ihtiyalarn gzetiyordu. Hasta olduu za-
manlarda ona bakyordu. Trk ve doulu olduu iin, onun hem met-
resi, hem de klesiydi. Kendinden tam bir vazgeile her eyi veriyor,
karlnda hibir ey talep etmiyor, sadece onun dizinin dibinde
oturmak ve ayann altnda inenmek hakkn istiyordu.
Bir sre iin Mustafa Kemal'i adeta zaptetti. Onu tahrik etmiti.
Ama Mustafa Kemal ok ksa bir zaman iinde ondan da bkt. Eski
kadnlarna, iki meclisine ve iskambil kartlarna gittike daha sk
koar olduka, Fikriye zdrap veren bir kskanlkla kendi kendini
yemeye balad. Kendisine kar souk davrandka, Mustafa Ke-
mal'i daha da ok seviyordu.
XXXV
Mustafa Kemal ve Fevzi, Ankara'da alrken, uzakta, cephede
olan smet, Yunanllar' durdurabilmek iin gcn son snrlarna
dek zorlayarak Afyon ve Eskiehir nlerinde istihkamlar kurduruyor-
du. Yunanllar birlikler toplamakta, top ve uak saysn artrmakta,
srekli baskn ve keif uularyla onun hattn incelemektelerdi; ok
daha iyi donanmlara ve ak bir saysal stnle sahip olduklar ke-
sindi.
Temmuzun ilk haftasnda, smet hazrlklarn daha tamamlya-
madan saldrya getiler. Hepsini nlerine katarak pskrtp Ktahya
ve Afyon'a dein her yeri zaptettiler ve Eskiehir'e doru ilerlemeye
baladlar. Burada onlara tm Bat Anadolu'nun anahtarn verecek
olan demiryolu kava vard.
Kararghndan epece uzakta, Eskiehir'in ardndaki Karacabey
124
kynde smet onlar bekliyordu. alma odas, duvarlar kirli,
du. Pencerenin kenarnda hasr rgl bk sandalye ile st haritayla
smet genellikle ve bir sar skuneti iinde sessiz tavrlaryla
dzgn ve istikrarl davranrd. imdi iinde bulunduu gerilimse asl
kiiliini ele veriyordu. Yz gergin ve krmt. Her zamanki gibi
bk er niformas giymiti, sanki kuruyup da ekmi gibi, daha da ufak
tefek grnyordu. Gnlerdk deliler gibi alt iin son derece yor-
gundu. Mustafa Kemal'deki olaanst canllk bkikimi onda yoktu,
dolaysyle bk raporu okurken, ya da bir harita zerinde alrken
yorgunluktan sk sk uykuya yenik dyordu.
Hayati bk kararn alnmas gerekiyordu. Yunan bklikleri kol-
dan Eskiehk'e doru ilerlemekteydi. Hedefleri kenti ve Trk ordu-
sunun ana blmn kuatmakt. Yaplmasn emrettii tm kar ta-
arruzlar baarszla uramt. Kenti boaltp genel bk ricat emri mi
vermeliydi, yoksa mevkiinde mi tutunmalyd?
Bir trl karar veremiyordu. Sinirli sinirli elleri arkasnda bk
aa bk yukar dolayordu. Ara sra bir kurmayn arp fkeyle
halyordu.
Bu bir Herkl abasyla toplanp bk araya getirilebilmi byk
silah ve mhimmatn pe atlmas demekti; bu sivil halk Yunanl-
lar'in gaddarlna terkederek hayati nemdeki stratejik bk noktann
dmana braklmas anlamna geliyordu; bu, onun birinci snf bk
yenilgiyi kabullenmesi demekti.
Kendi bana karar veremiyordu. Mustafa Kemal'i bekliyordu.
Ankara'dan derhal gelmesi iin telgraf ekmiti. Karar, Mustafa Ke-
mal vermeliydi. smet'in bk zamanlar sylemi olduu u szler
doruydu:
"Asl patron Mustafa Kmal'dk. Bizler yalnzca onun yardm-
claryz."
Mustafa Kemal hi vakit kaybetmedi. Aceleyle oraya geldi. So-
rumluluk karsnda ne duraksad ne de yan izdi. Derhal idareyi ele
ald. Olaanst bk akl ve kiilik sahibiydi, ismet omuzlarndan ar
bir ykn kalktm hissetti. smet'in sahip olmayp, Mustafa Ke-
mal'de olan, iler ister iyi, ister kt gitsin, adamlarna cesarete ve ey-
kn* yetenei alama ve kendilerine gvenmelerini salama zellii
nedeniyle, hava yepyeni bk cesaret ruhuyla canlanmt.
125
 Raporlar dinledi, haritay inceledi, zerindeki bayraklarn yerle-
rini deitirdi, hesap yapt. Yz sertlemiti; ifadesizleen gzlerin-
den ne. dnd belli olmuyordu. Tamamen nndeki sorun zerin-
de younlamt. Liman von Sanders Suriye'den genel ricat kararn
ona brakt zaman Suriyeli Araplar'n'.yaad, Trk olmayan bu
topraklardan yaz gemiti. imdi geri ekilme emrini verirse, Trle
topraklarn ve burada yaayan kadn-erkek Trk nfusu, oralar
yakp ykacak, tecavz edecek olan milli dmana brakm olacakt.
Fakat bunlarn onun karan zerinde etkisi olmad. O, bunu askeri bir
mesele olarak deerlendiriyordu. Eer Eskiehir'de kalp savaacak
olurlarsa Trk ordusunun ana kuvvetleri yok olabilirdi.
Anszn gayet ksa bir ekilde, "Eskiehir'i boaltn" dedi. "Ge-
nel bir geri ekilme emri ver. yz kilometre geriye, Sakarya nehri-
ne dein ekil ve oradan Ankara'ya uzanan yeni bir cephe hazrla. Bu,
dmann iletiim hattnn uzamasna, pek ok yeni glkle retle birbirlerinin stne atldlar. Bu saldrda, taraflann hibirinde
karlamasna yol aacak, bize de toparlanmamz iin zaman ka-
zandracaktr." Kararlarn birka bayran yardmyla harita zerin-
de aklad.
Yeni bunalmla mcadele etmek zere derhal Ankara'ya kotu.
Kent halkn doudaki dalara kamak zere toplanrlarken buldu.
Meb'uslar da gene byk bir kargaalk iinde baryor, sorumlu-
larn kellesini istiyorlard.
Bir kez daha onlarn karsna dikildi. Bu kez onlardan kendisini
bir diktatrn btn yetkileriyle Bakumandan yapmalarn istedi.
Ondan kuku duyan Meclis, duraksad. Mustafa Kemal pazarlk et-
meyi reddetti. Eer Trkiye'yi kurtaracaksa, ynetimi tmyle ele al-
malyd. Meclis nihai egemenliini korumak zere belli baz kaytlar
koyarak, bu talebi kabul etti.
Mustafa Kemal derha tm ynetimi ele ald. Korkun bir ener-
jiyle yeni savunma hattn oluturmak ve ilerlemekte olan Yunanl-
lar' karlamak zere tm hazrlklarn tamamlad. Bu srada attan
dmesi sonucu kaburga kemiklerinin krlmas, iki gn* yatakta kal-
masna neden oldu. Eski bbrek sorunu onu kayglandryordu; Tem-
muz sca son derece etkiliydi; fakat onu hibir ey durduramazd-
Byk bir enerjiyle comu olarak herkesi savaa srd, ardndan da
Sakarya Irmann gerisinde hazrlklar yaplan cepheye yolland.
126
.XXXVI
Sakarya Irma, tpk bir kar aknt yznden sahilde knlan ve
kansan byk dalgalar1 gibi krlarak karmakank dme benzeyen
birbiri stne dizilmi bir da. silsilesinin bulunduu dalk bir blge
arasndan akyordu.
Yunanllar, 24 Austos 1921 gn afak vakti, Ankara yolunun
iki tarafnda yer alan Trkler'in son savunma hattnn tam stnde bu-
lunan bu tepelere ar bir top ateiyle ilk hcumu balattlar.
Trkler gibi Yunanllar da, kendilerini mutlak bir lgnln
cokusuna kaptrm bir halde sngleri ellerinde, pervasz bir cesa-
ahlaki stnln izi bile yoktu: ki taraf da kaltsal bir nefretin kiniyle
dopdoluydu. Trkler vatanlar uruna savayorlard. Yunan ordu-
sunun yars ise, yerel Rumlardan, yani vatan hainleri olarak idama
mahkum edilmi Trk uyruklarndan olumaktayd. Ayn ekilde on-
lar da, yenildikleri takdirde btn umutlarm yitireceklerinden,
yaamlan ve lkleri uruna tm yrekleriyle arpyorlard. Siper-
lere girmeyi reddeden bir Yunan alay, kendilerine yetien tmen kur-
maylaryla birlikte makineli tfek atei altnda kalp yok edildiler. Bir
Trk taburu sava alannda kararszlk gsterince, liva kumandan si-
perden km, tabancasn ekip miralayn kafasn uurup, kamakta
olan taburu durdurmutu, ancak, bu arada kendisi de Yunan kurun-
lanyla parampara olmutu. Bir tmen askerlerinin drtte n kay-
bederken,, bir dieri tmyle yok olmutu. Sekiz tmen kumandan,
sng savanda ldrlmt.
Birbirini izleyen ondrt gn boyunca Austos gneinin kavuru-
cu sca altnda, levazm hizmetlerinin de kmesiyle su ktl
balam ve asker tayn bir avu danya dm olmasna karn, Yu-
nanllar hl pervasz bir taknlkla saldrmay, Trkler de etin bir
Avunmayla mevkilerine tutunmay srdrmlerdi.
Alagz Kynn az tesindeki Trk hattnn gerisinde bulunan
karargahtaki odasnda Mustafa Kemal tedirgin bir tavrla bir aa bir
yukan y'iniyordu. Kuruni kaputu omuzlarnda, yz kl renginde ve
Sergindi. Kaburga kemikleri ona hl ac verdii iin hafife topall-
'yordu.
Giysilerinde zerinde olarak ok az uyuyordu; ara sra yemek yi-
yordu. Aralksz seller halinde akan raporlan dinliyor, masaya iliti-
haritaya dalarak derin derin dnyor, gelen son haberleri
197
 deerlendirip planlar yapyordu.
Geceleri bir gaz lambasnn altnda, Yunanllarn nereden ve kapasitesini biliyordu. Alagz'deki odadan muharebeyi yrten ve
nasl saldracaklar ve kendisinin nasl daha evvel harekete geip on-
lar durduracana ilikin tm olaslklar yksek sesle dnerek ha-
ritadaki bayraklar hareket ettiriyor, bylece savan gidiini yeniden
gzden geiriyordu. Ara sra Arif'i artyor ve ona ayrntlarla ilgili
baz sorular soruyordu. Arif kumandanlarn ounu ve araziyi ok iyi
tanyordu. Mustafa Kemal'e ikiz kardei kadar benzeyen yzn
onun omuzunun stnden eerek, rnein "X ky m? On kilometre
kuzeyde. Solunda iki tepecik var" diyordu.
"O alayn kumandan m? Aptal ama tam bir asker, adamlar da
deneyimli askerler. Top tfek eksikliinden korkulan da yok. Cepha-
neleri bittii zaman kumandan da erler de sngleriyle savaacak-
lardr."
Sonra Mustafa Kemal yeniden tm olaslklar yksek sesli
dnerek hazrlanrken bir aa bir yukar gezinmeye balyordu. "Fevzi Paa sizinle grmek istiyor, efendim" dedi ve kt.
Durum kritikti. Sakarya'da yenilecek olursa, uzaklara, doudaki
dalara kadar geri ekilmesi ve Ankara'dan vazgemesi gerekecekti.
Bu, Trkiye'nin sonu demekti. Bu sava, elde kalan son umuttu. Yu-
nanllar bir kanat harekatna girimi bulunuyorlard; onlar evirmeyi
baarmalar tehlikesi vard. Yunanllar'a arkadan saldrmal myd,
yoksa geri ekilmesi daha m iyi olacakt? Kendisine derhal onbin as-
kerin gnderilmesini emredebildii Gelibolu'daki gnlerini zlemle
hatrlyordu. imdiyse, her bir askeri ok dikkatli kullanmas gereki-
yordu. Hibir riski gze alamazd.
Dahas, savan gerek ynetimi ondan 'Dilarn, hatta mfre- dzenleyerek oturdu. Lambann altnda yz son birka gnn
zelerin kumandanlarna gemiti.Yedekteki bilka birlik dnda,
imdilik savan sonulan zerinde hibir etkide bulunamyordu.
Tmyle paralanm haldeki arazide, vadilerin kelerinde, tepeler-
de, da geitlerinde bazan btn bir alay, bazan sadece bir onbayle
birka askerden ibaret birimler, kh yenerek, kh yenilerek bireysel
savalarn srdrmekteydiler. Karar verme yetkisi yzbalarn, ast-
subaylarn, hatta avu ve onbalarn elinde kalmt.
Gene de, elinde kalan bir avu ihtiyatiyle de olsa, muharebeye
.hl Mustafa Kemal hkmediyordu. O uyaran ve coku veren
kiiliiyle, Trk ordusuna diini skma ve mevkiini brakmama cesa-
reti alyordu. Zaman zaman mevkie hakim bir tepe kaybediliyor, ye-
nilgi kesin grnyor, Trk hatt bozuluyor, atlyor, fakat her defas-
nda en kritik anda ve en kritik noktada Mustafa Kemal yardma
128
kotuu iin krlmyordu. Arazinin her santimetre karesini ren-
miti; birliklerinin her birinin deerini, hatta her tabur kumandannn
egemen olan, Mustafa Kemal'di.
Srekli dvmekle geen ondrt gnn ardndan, muharebenin
sonucu hala belirsizdi. Fakat Mustafa Kemal, kritik ann ok yakn ol-
duunun bilincindeydi. Bir-taraf ya da dier taraf tkenecekti. zerin-
deki bask ok ard.
Odasnda topallayarak bir aa bir yukar geziniyordu. Herkese
ve her eye kfrediyor, lanetler yadryordu. Yksek sesle, durumu
tekrar tekrar gzden geiriyordu. ok ge kalmadan geri ekilmeyi
mi emretmeliydi? Yoksa mevkide tutunmay m?
Gece yava yava kyordu. Saat iki olmutu. Telefon ac ac
ald. Bir subay ieri girdi, topuklarn hzla vurdu, onu selamlad:
Telefon odasnda ahizeyi kulana koyan Mustafa Kemal, otur-
du. Laz muhafzlar ve kurmaylar evresinde toplanmaya balam,
cesaret edebildikleri kadar yanna sokulmular, kaygdan beyaz-
lam yzlerle konulanlar dinlemeye alyorlard.
Mustafa Kemal sesini ykseltmi, "Ne diyorsun?" diye soruyor-
du. "Durum bizim lehimize mi, dedin? Yunanllar glerinin sonun-
dalar. Genel bir ricat hazrlndalar."
Byk bir keyifle glerek ahizeyi yerine koydu ve dnp odasna
gitti. Bir sre oturup bayraklarn yerlerini deitirip, yeni batan
gerginliini ortaya koyuyordu: Yanaklar ekilmiti, gzlerinin ev-
resinde kocaman koyu halkalar olumutu.
Sonra emirlerini bildirdi. "Yunan saldrs duraklyor, geri eki-
lecekler. nisiyatifi ben alacam. Btn yedek birlikler buradan ku-
zeye srlecek"dedi; bahsettii yeri harita zerinde gstererek, "ve
burada dmann ekilme hatt sktrlacak."
Sonra dnd ve kahve getirmeleri iin seslendi. Keye
kstrlmlk duygularnn yaratt gerilimle yine -kahveyi getiren
avu, Lazlar, kurmaylar dahil- herkese kfretti ama sesine yeni, yu-
muak bir ton yerlemiti.
Yunanllar bir hafta daha dayandlar, fakat artk hzlar kesil-
miti.
129
 Mustafa Kemal cephedeydi. Bir kere daha tam yerini bulmutu:
Savayordu. Eskisi gibi askerlerin arasnda, siperlerdeki zorlu
yaam sryor, hibir nlem almadan, dar, ate hattna kyor,
evresindeki btn askerler ld zaman bile yaralanmadan kurtul-
may baaryordu.
Yirmi ikinci gn, Yunanllar Sakarya Irma'nn kar kysna
ekilip dinlenmek iin durdular, ilerledikleri hat boyunca nlerine
kan her yeri sistemli bir ekilde yakp .ykyorlard. Bylece arka-
larnda ikiyz elli kilometrelik bir l brakmlard.
Arkalarndan son hzla Mustafa Kemal geliyordu, ancak, ksa
srede durmak zorunda kald. Trk ordusu ypranm ve bitmi bir
haldeydi.Etkili bir g olmaktan kmt. nsanst bir abayla bir-
ka alay toplayp yeniden dzenledi. Gnlerce dmanla temas kes-
memek iin yol ald'. Yunanllar' temmuzda yola kp ilerledikleri
ve Eskiehir'le demiryolu hattn kuatan siperlerinde yakalamay
baard. Onlarn karsnda bir hat oluturup siper kazlmasrve bu-
rasnn korunmas emrini verdi ve kendisi Ankara'ya kotu.
SAKARYA SEFER SIRASINDA MUSTAFA KEMAL
130
SEKZNC BLM
XXXVII
Ankara'da halk sevinten lgna dnmt. Ev eyalarn top-
lam, doudaki dalara kamaya hazr bir vaziyette, top seslerini din-
lemilerdi. Artk gvendeydiler. Mustafa Kemal'i trenlerle
karladlar. Ona bir Mslman iin en byk onur olan Gazi
unvann verdiler. Onun mutlak egemenliini tandlar.
Bu alk tufanna yabanc lkeler de katldlar. Rusya ve Afganis-
tan'dan. Hindistan ve Amerika'dan, hatta Fransa ve talya'dan kutla-
ma telgraflar geldi.
Ancak, Mustafa Kemal asla hayallere kaplmad. Evet, alklan-
may seviyordu. Kamuoyunun nnde gsterile geit yapmaktan,
hayranlk oda olmaktan, halkn kahraman haline gelmekten ok
holanyordu. Egemen ve buyurucu olmakta kararlyd; ancak, gene
de muhakemelerinde soukkanl, pratik, salamd. Gereklerin fark-
ndayd. Yunanllar'n ilerleyii durdurulmutu. Trkler, ilk gerek
zaferlerini kazanmlard. Muhtemelen askeri stnlk tersine
dnmt; ancak, Sakarya, kati zafer deildi. Srtlarn duvara da-
yam haldeki Trkler, yok edilmekten kl pay kurtulmulard. Bi-
razck daha direnebilselerdi, Yunanllar galip geleceklerdi. Yunan as-
keri, Trk askeri kadar cesur ve yrekli olduunu gstermiti. Taarru-
zu hemen balatmak hi de aklc olmayacakt. Trk ordusu bunun
iin fazlasyla hrpalanm durumdayd. Kendisi levazm hizmetlerini,
ar zayiat telafi etmek, yeni top ve tfekler bulmak yoluyla bir
btn olarak orduyu en temelden dzeltinceye dein, Yunanllar'n
hcumunu nlemek zorundayd. Btn bu iler haftalar, belki de aylar
alacak ve zafer, askeri rgtlenme ve savaa olduu kadar sivil halkn
yiitlii ve dayanma gcne de bal olarak kazanlabilecekti.
Derhal ie koyuldu. Mustafa Kemal, smet ve Fevzi'nin destei
ve artc bir enerji ve ustalkla, gece gndz ordudaki yeniden
dzenlemeyi srdrd. Silahlar, toplar, cephane ve makineler bul-
131
 malyd. Fransa'yla uzlat ve Fransz temsilcisi Franklin-Bouillori'la
gizli bir antlama imzalad. Antlama uyarnca Fransa, Suriye cephe-
sindeki seksen bin Trk tutsa serbest brakt ve krkbin askerlik do-
nanm verdi. Fakat bu bile yeterli deildi. Moskova'dan dn ald
parayla talya ve Amerika'dan silah satn ald. Askere ihtiyac vard,
daha, daha da ok askere! Daha geni halk tabakalarn askere ard;
adam bulmak iin btn kasaba ve kyleri tarad.
Bu ar, skc, etin bir iti. Hazrlk aylar birbirini kovaladka frsat bulursa ilerinden herhangi birini tereddtsz asacan
inanlmaz abalar ve sevin patlamasn kanlmaz bir tepki izledi.
Halk batan aa sava yorgunuydu. Kyller topraklarn ilemek
ve sakin yaamak uruna bar iin yeniden feryat etmeye
balamlard. Yunanllar gr menzilinden kmt ya! Artk kayg- riti. Bu mdahaleye duyduu kzgnlk iindeki mstebidi bsbtn
lanmaya ne gerek vard? Savaa son vermenin zaman gelmiti. Artk
yorulmulard.
Muhalefet de kendini gstermiti. Sakarya nlerindeki tehlike
annda^ Byk Millet Meclisi'ndeki politikaclar Mustafa Kemal'e
diktatr yetkilerini vermilerdi. imdi,.baar anmdaysa, iktidarlarn
geri istiyorlard. Her tarafta kark oyunlar oynanyordu. Subaylar hi-
zipler oluturmaya ve siyaset tartmaya balamlard. Kendisini Bu-
haraEmiri ilan etmi olan Enver,T.rkiye'ye dnmeyi umut ediyordu.
Emirin danman olarak Afganistan'da bulunan Cemal de geri
dnmek niyetindeydi. Mustafa Kemal'e ittifak nerisinde bulunduu
bir mektup gndermiti. Bunlarla balant halindeki ttihat ve Terakki
Frkas yeraltndan rgtlenmeye balamt. Yunanllar'a kar bir
k taarruzu isteyen orduda huzursuzluk balam, honutsuzluk
mrltlar homurtulara dnmeye balamt.
En dengeli muhakemeye sahip olan kimseler bile Mustafa Ke-
mal'e, henz ans varken, elde edebildii en iyi koullarla derhal
bar yapmasn salk veriyordu.
Ne ki, Mustafa Kemal hibirine kulak asmad. Hakl olduuna
kani olarak, korkusuzca bildii yolda devam etti. Yunanllar' sava
alannda yenecekti. Hi duraksamad. Canlanmas iin halk
drtkleyerek, lkenin her yerinde lgnca bir fkeyle abalad.
Kiiliindeki gizli kvlcmn gcyle, halk dermanszlndan ve ret eden annesinin tiz ve mtehakkim haykrlanyla dolmutu. Mus-
dt derin canszlktan kurtarp .ateledi. Enver ve Cemal'le ilgili
olarak yapaca hibir ey yoktu. Subaylar arasdaki hizipleri ve siya-
seti ezdi: Bir darbe giriimi nedeniyle yirmi be kiiyi astrd. Orduyu
penesine ald; efendisini derhal tanyan ordu, itaat etti.
Malta'da.tutsak olan dier mebuslarla birlikte Rauf ve Fethi de
ingilizlerce serbest braklp Ankara'ya dnmlerdi. Balangta
132
tm kalpleriyle Mustafa Kemal'i desteklediler, fakat Mustafa Kemal
gittike daha fazla sertletike, onlarn honutsuzluu da artt. Politi-
kaclar Rauf 'un nderliinde Mustafa Kemal'e muhalefet etmeye
baladlar..Onun kinciliinden ve mutlak iktidar konusundaki tutku-
sundan rkmekteydiler. Kendilerine kar taknd alayc tutuma ve
aka yapt tersliklerine ierliyorlard. Acmasz olduunu ve eer
dnyorlard. Bu yzden onun iktidarn kstlamak peindeydi-
ler.
Onlarla uzlamaya yanamakszn, iddetli bir mcadeleye gi-
ayaklandrmt. Hakim olan kendisiydi ve yle de kalacakt.
Bu gerilim altnda sinirleri ypranm ve hrnl artmt. Evde
de huzur bulamyordu. Annesi stanbul'dan gelmi ve,ankaya'da
onunla birlikte yaamaya balamt. ok yal ve hrnd. Artk
gzleri neredeyse tamamen grmyor, btn gn boyunca bir
kedeki divana kyl usul bada kurup oturuyordu. En byk zev-
ki ona Arnavutluk'un gneyindeki, doduu kyden yeni haberler
verebilen Yunan tutsaklarla konumasna izin verilmesiydi. Aksi tak-
dirde,, dnceleri Selanik'e ve Mustafa Kemal'in kk bir ocuk ol-
duu gnlere doru kayyor, dalp gidiyordu.
Fikriye hl Mustafa Kemal iin evi ekip evirmeye devam edi-
yordu, ama bir sredir olduka hasta ve sinirliydi. Doktorlar onun ve-
reme yakalanm olmasndan kayglanyorlard;
Bir zamanlar Fikriye onu yattrabilirdi,'fakat artk onun uak-
lar, yemekler, sama sapan konulardaki amaszca gevezeliklerinden
iyice gna getirmiti. Bir kadn olarak da onu artk heyecanlandr-
myordu. Zayf ve aresiz olmas, onu fkelendiriyordu. Sk sk hi
nedensiz ikayetlere balyor ve gz yalarna bouluyordu. Onunsa
bu tr eylere harcayacak ne zaman ne de duygusu vard. anka-
ya'daki evi Fikriye'nin sonu gelmez yorucu ksrkleri ve ondan nef-
tafa Kemal'in evlenmesini, hem de iyi bir izdiva yapmasn istiyor-
du. Yal kadn, Fikriye'nin hatalarn bulup onu eletirmek iin hi
birfrsat karmyordu.
Dahas, en az olu kadar mtehakkim ve kibirli olan Zbeyde,
Mustafa Kemal kendisine muhalefetin szn ettike fkeden
kpkrmz kesiliyordu. Onun olu Seilmi kii deil miydi? Ona
133

muhalefet eden bu domuzlar da kim oluyordu? Olunu yattrmak
yerine, onu fiekliyor ve kartlarna saldrya gemesi ynnde
kkrtyordu.
Mustafa Kemal ok fazla iiyordu. ki onu kamlyor, enerji
veriyor fakat asabiyetini de artryordu. Hem zel hem de sosyal
yaantsnda alayc, acmasz ve haindi. Enkk bir eletiri
karsnda bile alevleniyordu. Onu ikna etme ynndeki.fm abalan
en bandan kesip atyordu. En kk bir muhalefetle karlasa bile
byk bir hrsa kaplyordu. Ne hibirine gveniyor ne de onlarla
ibirliine yanayordu. Bir keresinde, bir politikac ona zararsz bir
tavsiyede bulunduu zaman, onu kabaca kovmutu, hkmetin sayg
.deer bir yesi, onaTrk hanmlarnn topluluk iinde dans etmeleri-
nin grlmemi olduunu syleyince, Kuran' suratna frlatp elinde
bir sopayla onu odasndan kovalamt. Bununla birlikte, btn bunlar
ona byk bir askeri taarruz hazrlamak, Yunanllar' ezmek ve ard-
ndan bar koullarn Mttefikler'e dikte ettirmek olan en belirgin
hedefini unutturmuyordu. Bunda baarszla urarsa, Trkiye'nin
ve kendisinin sonunun gelecei muhakkakt.
Dierlerinin barl' ve diplomatik aralar denemesine kar
deildi, fakat sonu alabileceklerine hi inanmyordu. Fethi'nin Paris
ve Londra'ya gitmesine izin verdi. Baaramad, hatta terbiyesizce
muameleye maruz kald zaman, Mustafa Kemal bu baarszla
byk altndan glmt.
Bu arada insafszca, bir elik kadar gl olarak hazrlanrken,
1921 k, yerini 1922 baharna brakm ve yine yaz gelmiti.
XXXVIII
Sonunda, Anadolu yaylasnn ovalarnda scan hl bu-
naltclm srdrd ve her soka ve patikay tozlara bulamaya cokusu da tmyle snp gitmiti.
devam ettii austos sonlarnda, Mustafa Kemal hcum etmeye karar
verdi. Ayn 26'sn taarruz tarihi olarak belirledi.
lk hafta, kurmay bakan olarak Fevzive muharebe kumandan
olarak smet'le birlikte sava alanndaki ordunun ynetimini doru-
dan ele ald ve derhal saflar sklatrarak en basit erin bile kendi
kiiliini hissetmesi ve bir eylerin ok yaknda olduunun bilincine
varmasn salad. Snrsz bir zen ve ustalkla, gizlilik ve bu anlam-
da baar iin her ayrnty tek tek hazrlad. Bir futbol turnuvasnn
134 ..
dzenlenmesini emretti. Finali seyretmek iin birlikleri ziyaret etti,
oradaki tm kumandanlarla tant, emirlerini bildirip kuku uyand-
rmadan Ankara'ya dnd.
Belirledii tarihten bir hafta evvel, Trkiye'nin tm dnya ile
ilikisi kesilmi ve bir devrim olduu sylentisi yaylmt.
Ayn 24'nde, 26 Austos gecesi yaplacak bir ay partisi iin da-
vetiye bastrd, evinin evresindekilere megul olduunu bildirip, yeni
emirlere dein hi kimsenin eve yaklamasna izin verilmemesini
emretti. Gecenin tam ortasnda, kurmaylaryla birlikte cephe hattnn
gerisindeki karargaha doru hareket etti. Fikriye'yle annesi bile gi-
diinden haberdar olmamlard.
Trk taarruz kuvvetleri, bir sredir Afyon nnde top-
lanmlard. Yunanllar'] kuzey ekmek iin birka seyyar birlik Es-
kiehir'e artma saldrs yapmak zere hazr bekliyordu. Yunan ku-
mandanlar yaklamakta olann niteliine dair en ufak bir kuku bile
duymuyorlard. Kendi aralarnda ekimekle meguldler. Lond-
ra'da grmeler ilerliyordu ve Yunan hkmeti, ngiltere'nin
yardmyla savamaya gerek kalmadan bara ulaacan umut et-
mekteydi. Yunan Bakumandan General Hacianestes'ti. Bu adam,
birtakm garip kuruntulara kaplmt: Kendisinin aslnda l ol-
duunu ya da camdan yapldn, bu yzden de kolayca krlabile-
ceini dnyordu. Bu nedenle bir sabah bacaklarnn krlabilecei
korkusuyle yataktan kmay reddetmiti. Bir zamanlar iyi bir asker
olmakla birlikte, artk dengesiz ve ksmen deli olmutu. Btn za-
mann birliklerinden uzakta, zmir kahvelerinde ackl bir durumda,
bombo oturarak geiriyordu. Kumandanlk ona, Atina'da iktidar iin
ekien ve cepheye ayracak zamanlan olmayan politikaclarn entri-
kalarnn bir sonucu olarak verilmiti. Memurlar ve subaylar srekli
olarak deitirilmiti; gelen her yeni grup, bir ncekinden daha da yoz
ve ie yaramaz kyordu. Ynetsel hizmetler tmyle bozulmutu.
Siperlerdeki Yunan askerleri yiyecek, para, niforma ve mhimmat
sknts iindeydiler. Tpk ulustaki r'bi, Yunan askerlerindeki sava
Sonunda Mustafa Kemal -biri hari- tm ayrntlar planlam,
hazrlanmt. , btn inanlara, btn tanrlara kar alayc
olan Mustafa Kemal'in batl inanlan son derece glyd. Kaderden
ve Talihten korkuyordu. Maskotu olarak Halide Edib'i yanna al-
malyd; daha nce de sonu vermiti. Halide Edib imdi Kon-
ya'dayd. Ona telgrafla derhal gelmesini bildirdi. Son zamanlarda pa-
sifist szleriyle ve savan ktlne ilikin sonu gelmez tartma-
135
laryla'onu kzdrmt. Yine de onun yaknnda olmasn istiyordu.
Bilinmeyen'i kzdracak en ufak bir ihmal ya da hata riskini gze ala- sini kuatp onu nne katp srerek, hi tutsak almadan, btn o katli-
mazd. Halide Edib karargha ulatnda, artk baarsndan emin- amlarn ve yakp ykmalarn cn almak zere, dman acmaszca
di. ldryorlard. Svarileri durduran tek etken, atlaryla kendilerinin
kan ter iinde bitkin dmesi sonucu mola verip dinlenme zorunlu-
Muharebe saati yaklarken, bir sava bildirisi yaynlad: luunda kalmalar oluyordu.
"Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz' dir, leri!" On gn iinde Yunanllar denize doru yz kilometrelik yolu
26 Austos sabah saat drtte, Trkler Afyon'a ve Yunari mevzi- aarak gemilerine binip gittiler. Ve Trkler muzafferane, kyya
lerinin'anahtar konumundaki Dumlupnar'a saldrdlar. Akam ol- ulatlar. Fakat dman ile aralarna deniz girmiti.
duunda, Yunan ordusunu yarya blerek ve gerideki gleriyle irti- Anadolu dmandan temizlenmiti: Bu bir mucizeydi, ama Yu-
batm keserek, byk bir iddetle dman yarp gemilerdi bile. nan ordusu-gene kamt.
XXXIX XL
Yunan ordusu bozulmutu. Subaylarn her biri kendi cannn der-
dine dm, cann kurtarmaya bakyordu. Yiyecee ve cephaneye Dmann peindeki Trkler'in ardndan bakumandanlk karar-
a, honutsuz, evini zlemi, gnlsz savaan Yunan askerleri elle- gah ve dman karmamalar iin askerlerini uyaran, planlar yapan
rinden geldii kadar hzla zmir'e ve denize doru kamaya balad. Mustafa Kemal geliyordu. Anadolu yaylasnn bittii ve zmir'e dek
Tmenler yok olmu, alaylar blnm ve tm ordu dzensiz bir ulaan yumuak, verimli ovalar ile ky boyunca uzanan zengin top-
srye dnmt. Trk svarilerinin srekli saldrlaryla engelle- raklarn balad yerde durup bekledi.
nen bu geri ekili, tam bir bozgun ve korkun bir kabus haline gel- Buras Yunan ordusunun gelmesinden nce gr aalarla ay-
miti. rlarn, en rmaklarn toprayd; zm ve incirlerin yetitii ve mutlu
Disiplinsiz silahl ynlar, yaylann kayalk ovalarn aarak, kylerin bulunduu bir bolluk toprayd. Artk her yerde dehet ege-
pelerinde siperler ve dikenli teller, tfekler, cephane, niformalar, mendi; bir zamanlar kylerin olduu yerlerde imdi evlerin yapkan
toplar, mhimmat ve tehizat-, adrlar -ve her yerde gzleri klleri, balardaysa ocuklarla tecavz edilmi kadnlarn bedenleri;
gkyzne dikilmi fantastik grnml l bedenler- brakarak Trk kadnlarnn intikam ateiyle ldrd, birliinden uzak
katlar. Sinekler , akbabalar ve sokak kpekleri, lleri bulmularth dm Yunan askerlerinin cesetleri; yanp kl olmu cesetlerin da-
bile. Yakc gnein altnda, byk toz bulutlar iinde ilerleyen as- yanlmaz kokusu; meyve bahelerinde gmlmeden kalm ller-
kerlerin zerinde, onlar izleyen svarilerin zerinde, l bedenlerin den yaylan pis kokular vard.
zerinde -hareket eden ya da duran her eyin zerinde- krmz bir toz Fakat btn bu dehet verici grntlerin karsnda Mustafa Ke-
kmesi birikiyor, boazlar yakyordu. mal tmyle kr, sar ve hissiz gibiydi. Ne canlarm kurtarmak iin
Bozguna uram silahl sr, yerel Hristiyanlarla birlik olmu, yalvaran Yunanllar, ne ellerinde zalimlerin listesiyle gelen ya da
kimi zaman geri ekiliini rt bas etmek, daha ok da kaytsz bir al- hakkn almak iin alaan Trkler'in hibiri ondan yaknlk bulabili-
ma duygusu ve yabanl, ykc bir nefretin etkisiyle, nlerine kan yordu.
btn Trkler'i yal, erkek, kadn, ocuk demeden ldryor, kyleri Ona bir kyn ardndan gelen toz bulutunun, Yunan ordusunda
yakyordu. fahielik eden bir Trk kzn talayarak ldren Trk kadnlarnn ne-
Trk birlikleri onlarla temas kaybetti. Kimi Yunan birlikleri bir- den olduu, ya da bir Yunanlnn armha gerildii ve bir bakasnn
leip dndkleri ve iddetle hcuma getikleri iin Trkler daha ihti- para para edildii sylendii zaman, yabanl bir hazla homurdan-
yatl ilerlemek zorunda kalyorlard. Onlara tek yaklaabilen kuvvet, yordu. Kesinlikle kendini ne acma ne de herhangi bir duyguya kapt-
svarilerdi. Kh asker srlerinin arasna dalarak, kh ynn evre- ryordu. Bunlar savan, onun sanatnn olaan, kanlmaz sonu-
laryd. Onun szlnde et, kan ve ac ya da duygular ve insanlar
136
137
deil, gerekler, corafi olgular, haritalar, hcum saatleri, yrye
geen kollarn says, asker ve tfeklerin miktar vard.
- Btn bunlarn arasnda o, kendini olaanst derecede sekin-
lemi olarak gryordu. Birlikleri artk izmir'deydi. Telgraflar
btn dnyaya onun zaferini, Yunan ordusunu denize dktn ve
onu gndermi olan Byk Devletler'in nlerine attn duyuruyor-
du. Artk onun olaanst zaferinin saati gelmiti. Dnyann gzleri
onun zerinde odaklanmt. zmir'e Muhteem Zaferin Kahraman
olarak girecekti. imdi durmu, sahnenin hazrlandna dair iareti
gelecek bekliyordu.
Uak'tan Yunan ordular kumandan General Tricoupis -Hacia-
nestes bir sre nce grevden alnmt- ile yardmcs Dionis'in ele
geirildikleri haberi geldi. Mustafa Kemal onlarn kentin belediye da-
iresindeki karagahna getirilmesini emretti.
Onlar ayakta, bir yannda smet, dier yarnda Fevzi olduu hal-
de, saygyla karlad. Ellerini skt, sigara ve kahve ikram etti ve tm
gereksinimlerinin karlanp karlanmadn sordu. Bu adamlarn
btn o kitlesel ykmlarn ve gaddarlklarn yaplmasn emretmi ol-
malar hi nemli deildi; onlar askerdiler, onun askeri rakipleriydiler
ve bu yzden de sayg grmeleri gerekiyordu.
Souk, ak mavi gzleriyle srekli olarak onlar izliyordu. On-
lar tanmak ve mcadele ettii bu adamlar anlamak ve deerlendir-
mek istiyordu.
Grdklerinden d krklna urad.Karsndaki adamlar yor, geliyordu. Yunanllar Anadolu'dan kovulmulard geri, ama,
hasta grnlyd; giyinileri grgsz bir gsterii ele veriyordu. Avrupa'nn gneyinde, denizden stanbul'a saldrmak zere haz-
Yazglarndan dolay sylenip duruyorlard. Her eyden yaknyor-
lard. Hatta bir ara birbirleriyle grltl bir az dalana girimilerdi.
Onlarla muharebeyi tartt. Tricoupis bir hcumu anlatrken,
Mustafa Kemal onu karlamak zere ne yapmay dndn
gste/di. Fakat Yunan generallerin ilerini, bir asker olarak yeterince
bilmedikleri anlalyordu. Kendi standardnda olmayan adamlarla
savam olduunu grmesi de onu d krklna uratmt. cokuyla, afaktan gece ge vakitlere dek, alma odasnn stndeki
"Her neyse" dedi onlardan ayrlrken, "sava bir ans oyunudur.
Siz eliniz'den geleni yaptnz. Sorumluluk Talih'e aittir. Kendinizi
zntye kaptrmayn."
Onlar gittikten sonra, alayc bir glle smet'e bakp omuzlarn
silkti. Kt kumatan dokunmulard.
138
zmir'den her eyin hazrlandna ilikin daha ayrntl haberler
geldi. Son birka kilometreyi defne dallaryla sslemi bir dizi ara-
bann en banda olduu halde geti. Btn cadde ve sokaklarn ke-
narlar sevinle haykran, gz ya dken, dua eden, dizleri zerinde
Yunanllar'n korkusundan onlar kurtard iin Tanr'ya kreden
insanlarla doluydu.
zmir'in kaplarnda bir svari alay kllarn ekerek onun ev-
resini aldlar. Kendisine elik eden svarilerin atlan srayp oynar ve
kaldrm talarnda kvlcmlar karrken, belleri kll adamlarn te-
zahratyla birlikte dar sokaklardan, kapal arnn sarslan kemerle-
rinin altndan geerek ar ar kente girdi.
Dman! Rhtmdan bir ta atm kadar bile uzakta olmayan ce-
hennemi toplaryla dev gibi ykselen fakat hibir ey yapamadan a-
resizce demir atm bekleyen Mttefik sava gemileri ite oradayd-
lar.
Karargh olarak seilen eve giden Mustafa Kemal'in yznde
alayc bir ifade vard. Onlarn gszlnde kendi gcnn
bykln gryor olmalyd.
XLI
Karargh binasnda byk bir tela balamt bile. Kurmaylar
bir ieri bir dar kouturuyor, emir erleri, mesajlar, telgraflar gidi-
rlanyorlard. Trk ordusu derhal yeniden dzenlenerek kuzeydeki
tehlike noktasna gnderilmeliydi. Dmann elinden yeni kur-
tarlm, harabe halindeki blge bir dzene sokulmal ve gereksinim-
leri karlanmalyd. Yabanc glerin -ngiltere, Fransa, Amerika ve
talya- temsilcilerinin de icabna bakmak gerekiyordu. Bin bir dert,
onun acil kararlarn bekliyordu.
Mustafa Kemal kendini derhal bu ilere verdi. Amansz bir
bir odada sadece birka saatlik uykuyla yetinip, emirler verip bildiri-
ler hazrlayarak alt.
nc gn, grevli emir subay gelip Gazi'ye bir hanmn ken-
disini grmek istediini bildirdi. Bu, gen bir hanmd; hibir akla-
ma yapmyor, onu grmek konusunda srar ediyordu. Emir subaynn
konutuu srada hanm ieri,girdi. Kendisini tantt; ismi Latife
139
Hanm'di.
Mustafa Kemal oturduu yerde bir an dondu. Kzmt. alma
odasna izin almakszn girilmesine alkn deildi. Sonra, gelen han-
m yle bir szp emir subayn bir iaretle gnderdi ve hanmdan
oturmasn rica etti. Bu hanmda, onu yerli kadnlarn ve Anadolu
kyl kadnlarnn hepsinden farkl klan bir yn vard.
Onu dikkatle inceledi. Son birka gndr yaad onca
glkten sonra, bu hanm gzne pek ho grnmt. Yznn patrtsndan uzakt. Bornova tepelerinin en stnde, balar ve bahe-
irin yuvarlakln belirginletiren Trk usul ba tuvaleti istisna edi-
lirse, stnde ok k ve zarif Avrupa tarz giysiler vard. Peesizdi,
koyu renk gzl; gen ve taze ciltli olan bu kzn kesinlikle ucuz bir
kadn olmad, iyi bir aileye mensup olduu apakt. Belirgin bir
otoriter havas vard, emir vermeye alkn olduu anlalyordu.
Mustafa Kemal'in alt gibi, kadnlarn gizli bir cinsellik
artran baklaryla deil, bir erkein dierine bakna benzer kz arzuluyordu. Bir iki gn iinde ona ak oldu -siyah salar, glen
ekilde, ona dosdoru bakyordu. yi aileye mensub bir Trk kznn
bu kadar zgrce hareket etmesi ve konumas son derece olaan
dyd. Hl ondan bir eyler istiyordu. Mustafa Kemal'in kafas
karmt. Bu kz kendisinden ne istiyordu? Onun iin ne yapabilirdi?
Scak eyll sabahnda alma odasnn camlar ak duruyordu.
Ara sra silah sesleri, adam ldren askerlerin bouk, acmasz
haykrlar ve kurbanlarnn canhra feryatlar duyuluyordu. Dar-
da, Trk askerlerinin sokaklarda ve rhtmda gizlenmi Yunanllar'
aradklar, tpk Yunanllar'n kendi igal gnlerinde yaptklarna
benzer bir srek av tm hzyla devam ediyordu.
Mustafa Kemal bir an dinledi. Sonra omuzlarn silkti; Yu-
nanllar'n gitmesi gerekiyordu; artk Trkiye'de bir tane bile Hristi-
yan va,tan haini kalmamalyd; bir yol dieri kadar doruydu; ller
sorun yaratamazd ve eer ngilizler, Franszlar ve Amerikallar sava
gemilerinden olan biteni grebiliyorlarsa, gzel! Ne farkederdi?
Efendi kendisiydi. Artk onlar Trkiye'ye karamazlard. Bir kur-
may, kentin Hristiyan kesiminin eitli yerlerinde yangnlarn
baladn bildirmek zere ieri girdi; grne gre bu yangnlar krmaya alt. Deneyimlerinin'kendisine kazandrd tm kurnazl-
kundaklarn iiydi; itfaiyeye ait btn su borular para para edil-
miti; kiliselerin mahzenlerinde gizlenmi ok miktarda cephane
vard; bu yzden infilak ve yangnn yaylmas tehlikesi sz konusuy-
du.
Kurmay kt ve Mustafa Kemal dnp kza bakt. Ricas, ok
yalnd. Babas zmir'in en tannm armatryd. Paris ve Biar-
140
ritz'den anne ve babasn orada brakarak henz dnmt. zmir'in
gneyindeki Bornova tepelerinde, hizmetileri de olan byk bir evi
vard. Kendisine bro olarak setii kent iindeki bu ev ok grltl
ve konforsuzdu. O ve kurmaylar, konuklan olarak onun evine gelir-
lerse, kendilerine iyi bakldndan emin olabilecekti.
Mustafa Kemal kabul etti ve onun evine tand. Bu ev onun iin
ok uygundu. Her taraf sessizdi. Kentin pis kokusundan, grlt
lerle evrili olarak zmir'e, liman ve denizden oluan olaanst pa-
noramaya tepeden bakyordu.
Kiisel konforu iin her ey salanmt. Ev bakml, hizmetiler
ve yemekler iyiydi. Hepsinden iyisi de, kzn varlyd. ok becerik-
liydi, emirleri ksa ve kesindi ama btn otoritesine karn, o gene de
zarif ve kadns kalabiliyordu. Onu cezbetmiti. Mustafa Kemal bu
siyah gzleriyle, ufak tefek ve narin, kah ok neeli, kah marur,
mzikal bir Trke konuuyormucasna yumuak sesiyle Latife'ye
lgnca, tutkuyla ak olmutu. Kz olacak yatayd, buna karn
akll ve bilgiliydi de.
Son yllarda, yaamnn gerektirdii meakkatlerle-iyice yorul-
mu olduundan, kendini yal hissetmeye balamt. Son birka haf-
tadr sinirlerini yattrmak iin eskisinden ok daha fazla iki imiti.
Artk brakmt. kiye gerek duymuyordu. Genlii tekrar geri gel--
misti. Kan, gene damarlarnda delice akmaya balamt. Canl ve
yaama sevinciyle dopdoluydu.
Ve Latife de bu duygulara karlk verdi. Ona duyduu hayranlk
apakt. O bir kahramand, lkesinin kurtancsyd.
Hi vakit kaybetmedi. Kendi anlad biimde dolaysz, iddetli
ve vahice sevitiler. Son derece yumuak ve batan karc davranan
Latife, onun okamalarna karlk veriyor ama kendisini tmyle tes-
lim etmiyor, daima Mustafa Kemal'i tatminsiz ve onun akndan
kukulu bir halde brakp kayordu. Mustafa Kemal onun iradesini
klar kullanarak Latife'nin yurtseverlii ve kahraman hakkndaki fi-
kirlerinden .yararlanmaya alyor, ancak, deneyimleri yanl olduu
iin bu aba boa gidiyordu.
141

imdiyse, yepyeni bir eyle kar karyayd: Terbiyeli, zgr, lar'n sava gemileri gze arpyordu.
kendine hakim, Bat'da renim grm, Batl dnceleri zmse-
mi, entellektel dzeyde iliki kurabilecek yetenekte, geici bir cin-
sel ilginin tesinde onu eken, bir e ve yardmc olacak kapasitede bir
kz vard karsnda. Ve btn bunlarn yan sra yumuack ve mis ko-
kulu, arzu uyandrc, gzel ve batan karcyd. Onu ldrtm, rzgar gllerin ve yaseminlerin baygn kokularn tayordu.
ayaklarm yerden kesmiti. Tutumutu adeta, ilk kez ak oluyor-
du.
Fikriye'nin zmir'e gelmek zere yola kt haberini ald. Bu
haber onu fkelendirmiti; evet, onun bir zamanlar kendisi iin nemli
olduu doruydu; ama niye hl ona yapp kalmt? Ondan
bktn anlamas gerekirdi; kendisi ondan nefret ettiini ok iyi bili-
yordu; o, yolunun stnde bir engeldi; ne Fikriye'nin ne de bir
bakasnn yolunun zerine kmasna izin vermeyecekti; eer huy-
suz ve sadakatsiz bir kadn olsayd onu kovmas ok daha kolay olur-
du, ne ki, o her zaman sadk ve iyi huyluydu; ama gene de gitmesi ge-
rekiyordu.
Ona ok iyi hizmet etmiti; yaknmayacan biliyordu; onu bol
parayla Paris ya da Mnih'e gnderecekti; orada tedavi olmas, iyi va-
kit geirmesi ve iyilemesini salayacakt.
Onu kafasndan uzaklatrd ve arabuk Bomova'daki eve, L-
tife'ye dnd. O, kendisine aitti. Daha fazla beklemeyecekti. Btn
142
bu kalar, bir kadnn kurnazca oyunlarndan ibaretti. Onu derhal, o
gece elde edecekti.
Akam yemeinden sonra, st kattaki salonun verandasnda yan-
yana durmular manzaray seyrediyorlard. Her biri talarla evrili
setler halinde kk bahelere blnm tepeler altlanndanki denize
doru dik bir yoku halinde uzanyordu. Zeytin aalaryla balar
arasnda yaklan' kamp atelerinin klar yldzlar gibi parlamaya
balamt.
Aalarnda zmir kenti uzanyordu. Hristiyan semtlerindeki
yangn yaylmt, alevleriyle evleri yalayarak kentin bir ucunu silip
sprmekle meguld. Akam karanlnda, kent kpkrmz bir kor
gibi yanyordu. Kh cephane depolarnn havaya umas sonucu infi-
lakler oluyor; kh rzgarn alevleri flemesiyle ahap bir ev tutuuyor
, yanyor ve az sonra da kyordu. Yangnn gzleri kamatran par-
lak nda,-limandaki ktalarn dalgalar halinde ak,ve bunlarn
tesinde de, yine gz kamatrc kta kpkrmz grnen Avrapal-
"Bu bir iaret" dedi, Mustafa Kemal yangn gstererek; "Trki-
ye'nin vatan hainlerinden, Hristiyanlardan ve yabanclardan temiz-
leniinin, Trkiye'nin Trkler'e ait oluunun bir iareti."
Baheden gecenin btn o yumuak, tatl sesleri iitiliyor, ik bir
Latife'yi kendisine ekti ve pt. Yzn pleriyle rtp onu
neredeyse kucanda tayarak, yaverinin yatan hazrlam olduu
odaya getirdi.
Kz buna cevaben aniden ondan uzaklat. "Anlamyorsunuz,"
dedi. "Sizi seviyorum, ama metresiniz olamam. Evlenin benimle, o
zaman sizin olacam."
"Evlilik nedir ki" diye cevaplad Mustafa Kemal onu, "Sakall bir
hocann syledii birka bo sz! Bu ok ey deitirir mi? Ayrca
Trkiye iin yapacaklarm bitirmeden evlenmemeye yemin et-
mitim. Sana ihtiyacm var. Sana imdi ihtiyacm var."
"Ben de yeminliyim" dedi gen kz, "Evlenmeden kendimi kim-
seye vermeyeceim. Benim artm bu. Ben de yeminime sizin kadar
sadm."
Aadaki byk yangnn pencereleri ve tavan, krmzya bo-
yad odada, kar karya durmu birbirlerine bakyorlard -erkein
parmaklan ona sarlmak zere uzanmt, kz ise marur ve mtehak-
143
kim, ylece dikiliyordu. Bylesine reddedilmeyeli ok uzun zaman
gemiti. Gene de, kzda onu zorla almasn engelleyen bir ey vard.
.Buyurgan, inat, kendini arzularnn heyecanna terketmeye alkn
biri olarak, red cevabiyle kz onu ldrtmt. Byk bir fkeyle ken-
disini dar att, kp gitti. Sabahleyin odas botu. Kentteki karar-
gahna geri dnmt.

DOKUZUNCU BOLUM

XLI1

Latife'nin heyecanl bekleyiine karn, haftalarca bir haber

kmad. O, Mustafa Kemal'e tapyordu. Onu en kk bir derdinden
kurtarmak uruna gzlerini, hatta yaamn verebilirdi; ancak, ngil-
tere ve Fransa'da renim grd iin Batl dnya grn ren-
miti: Erkeinin, onun sahip olduklarna sayg gstermesi gerekiyor-
du. Gene de yeterince akllca davranp davranmadndan emin
olamyordu. Yanl davranm ve onu sonsuza dek kaybetmi de ola-
bilirdi. Zaman geip de hibir haber kmaynca, eski ilgi alanlar olan
hukuk almalar ve Fransz edebiyat incelemelerine geri dnd ve
zmir evresinde saylar binleri aan gmenlere yardm etmeye
balad.

Mustafa Kemal de ok sk alyordu. Bornova tepelerindeki

evi kafasndan silip atmt. Korkun bir bask altnda yayordu. Kh
Bursa'dayd, kh hayati nemde kararlar almak zere Ankara'ya gi-
diyordu. Az uyuyordu: sinirlerini gevetmek iin gene ar iki ime-
ye balamt.
lke, askeri bir bunalmn eiindeydi ve o, yaamnn en nemli
kararn almak zorundayd. Yenilmi olmakla birlikte, Yunan ordusu
zmir'den deniz yoluyle savumay baarmt. Atina'dan gnderilen
taze kuvvetlerle istanbul'un az tesinde, Trakya'da yeni bir ordu ku-
ruluyordu.
Mustafa Kemal'in donanmas yoktu. Dmanla karadan temasa
gemeliydi. Ekliklerini onlar yakalamak ve yeniden biimlendiril-
melerine frsat vermeden ezmek zere acilen kuzeye gndermiti.
Yol, anakkale Boaz'ndan geiyordu. anakkale'de birliklerini
Avrupa yakasna brakmayan ve Yunanllar'la aralarnda bir engel
144 145
olarak duran bir ngiliz kuvvetiyle kar karya gelmiti. Sorun orta-
dayd: Yunan ordusu Trakya'da tahkimat yapyordu; ngiliz gal or-
dusu yolu tutuyor ve aralarnda bir duvar gibi dikiliyordu.
Ankara'ya dnen Mustafa Kemal her zaman yapt gibi, kararn
vermeden nce btn olaslklar tartarak durumu gzden geirmek-
teydi. Artk bekleyemezdi. Zamann hayati nemi vard. Yunanllar
birliklerini dzene koymadan ve siperlerini kazmadan evvel, onlar
ezmesi gerekiyordu.
Yunanllar! Onlar dvp hamura dntrebilirdi; ama ngiliz-
ler! Bu bir baka meseleydi.
Zafer sarhohu ve guruyla dolu olmalarna karn,Trk birlik-
leri yorgun, paavraya dnm giyssileriyle ve cephane sknts iin-
de, byk silahlardan ve mekanize sava imkanlarndan yoksun du-
rumdayd.
ngiliz birlikleri lkeye almt, subaylar deneyimli, mevzile-
riyse gl ve iyi tahkim edilmi durumdayd. Arkalarnda byk
toplarla donanm sava gemilerinden oluan muazzam bir armada ve
uaklar, onlarn da arkasnda btn kudreti ve ihtiamyle Britanya
mparatorluu duruyordu.
ngilizler savamaya niyetlenecek olurlarsa, Trklerin yenilgisi
kesindi. Fakat acaba savamak niyetinde miydiler? Yoksa blf m
yapyorlard. Btn sorun bunun anlalmamasndayd.
Fransz ve .talyanlar, ngilizler'in blf yaptn sylyorlard. ceine inanyordu.
Ruslar da yle; fakat onlara pek gvenilmezdi. ngiliz gazeteleri sa-
vaa, Lloyd George'a kar feryat ediyorlard. Lloyd George sa-
vamakta kararlyd, ama pek ok kii artk onun sonunun geldiini
ve ngilizler'in onun peinden gitmeyeceini ileri srmekteydi. Bura-
da durumu belirleyecek etken, ngiliz kumandan Sir Charles Har-
rington'n tutumu olacakt. Sz konusu olan, onunla kendisi arasnda-
ki zeka savayd. Uzaklarda, Anadolu dalarndaki Trk, tam bir dik-
tatrd; elinde kazand zaferden lgna dnm , vatan ve varln melerini; eer mmkn olursa yryp geerek ngiliz mstahkem
srdrmek iin savaan bir ulus vard. stanbul'daki rlandal ise, du-
rumundan pek emin deildi; ismen bir Mttefik ordusunun kuman-
danyd; kumandas altndaki ngiliz birlikleri de olduka iyiydi, an-
cak, Fransz ve talyanlar onu desteklemeyeceklerdi. Ayrca ngilte-
re'nin de onu destekleyeceinden emin deildi. Hibir byk lk
uruna savamyordu; tek amac, kendisini ve askerlerini mmkn
olan en az adam ve prestij kaybyla iinde bulunduklar korkun ve
hatal kmazdan karabilmekti.
146
ki kumandann karakteri de, oynamak zorunda olduklar rollere
son derece uygun dyordu. Trk, elik iradeli ve azimliydi. Bu sa-
vata ya Trkiye ve kendisini kurtaracak ya da yok olacakt. Rakibini
incelemiti. Londra'ya gnderirken Trk istihbaratnn yakalayabil-
dii ok sayda telgrafn okumutu; stanburdakiTrk gzlemciler-
den, gnderdii mektuplar ve hakkndaki raporlar almt. Harring-
ton'n bir askerden ok, bir diplomat olduunu anlamt. Birliklerini
savaa raz edebilirdi ancak onlarn cesaretini pekitiremezdi. yi bir
kurmay subayd; zeki, salam grl ve nazikti; fakat ne bir kumar-
baz, ne de bir bunalm dnemi nderi olamazd. Hibir zaman byk
risk gerektiren o byk karar almas mmkn deildi.
Mustafa Kemal kararn verdi. Danmanlarndan kimisi, yenilgi
riskine girmeden, derhal bm yapmasn istediler. ounluksa id-
detle derhal saldnya geip Inglizler'i bir kenara itmesinden, Yunanl-
lar'a yetiip, onlar Atina'ya dek kovalamasndan yanayd. Mustafa
Kemal, en belirgin deerlerinden biri olan soukkanl muhakemesi
sayesinde, birinin bo vngenliini ve dierinin iradesizliini dik-
katle tartt.
Karar bar aleyhinde oldu. Bu durumda, istedii koullan elde
etmesi kesinlikle olanakszd. Koullan grmek deil, onlar kabul
ettirmek istiyordu. Yunanllar' imdi yakalayacakt. Harrington'n
son dakikada metanetinin tkeneceine ve onun gemesine izin vere-
Bir "yetenek testi" uygulamaya karar verdi. ki bin kiilik bir
svari birliinin ngiliz hatlarna doru ilerlemesini emretti. Svariler
sert bir ekilde durduruldular; durum ciddi grnyordu.
ans yldzna gvenip kumar oynamas gerekiyordu. Zayf ira-
deli bir rakibe kar ie yaramas mmkn olan bir hile, bir ruse de gu-
erre* uygulamay deneyecekti. Piyadesinin silahlar ters evrilmi
halde ve dosta, barl davranarak ngiliz mevzilerine doru ilerle-
mevkilerini ilevsiz brakmalarn emretti.
Tehlike bykt. Her iki tarafta da birliklerde sinirler gergindi.
Bir kurun, bir yanl anlama, verilecek fevri bir emir sava balata-
cak ve Trkiye ngiltere'yle savaa girmi olacakt.
Ancak, bir tek kurun bile atlmad. Siperlerdeki ngiliz askerleri
ne yapacan bilmez bir halde akn, kalakalmt: Aldklan emirler
olduka mphemdi: Ate etmeksizin ya da g kullanmakszn
* Sava hilesi (.n)
147
Trkler'! durdurmalar istenmiti. Trkler'se ne duruyor ne de sa-
vayorlar; sadece ilerleyilerini srdryorlard. Durum olduka kri-
tik bir noktaya gelmiti: Trkler dikenli tele yaklamlard; ngiliz
kumandana "Dur" emri geldii zaman, teli amaya balamlard bile:
Bir atekes yaplmt.
Franszlar doruca Mustafa Kemal'e bir temsilci, Msy Frank-
lin-Bouillon'u gndermilerdi: Fransa, ingiltere'yle kacak bir sa-
van, Bolevik Rusya'nn da Trkiye'ye katlmasyle yeni bir dnya
sava felaketini alevlendirebileceinden korkmutu. Franklin-Bou-
illon, savaa yol aabilecek tm olaslklara son vermek niyetiyle gel-
miti: Mttefikler ve ngilizler adna her sz vermeye hazrd:
Mttefikler, Yunan ordusunun Trakya'dan karlmas ve Trki-
ye'nin Avrupa topraklarnn geri verilmesi konusunda tm sorumlu-
luu stleneceklerdi: Savatan deil, sava tehdidinden bile kana-
bilmek iin her eyi, Mustafa Kemal'in tm isteklerini yapmaya
hazrdlar.
Ve Mustafa Kemal ltfen, onunla bir anlama yapt. Gerekte,
tm istediklerini elde etmiti. Bu tam bir zaferdi. Bu sonucu elde ede-
bilmek ona belki elli bin askere ve aylarca srecek bir savaa mal ola-
cakt. Ve eer yenilirse, ok daha kt eylere mal olabilirdi. ngiliz-
ler'in blf baarszlkla sonulanmt. dan boya aarak,paldr kldr zmir'e gelip hemen Bornova'ya kt.
Birliklerine durmalarn emretti ve smet'i General Harring-
ton'la grmek zere Mudanya adl kye gnderdi.
Mudanya'da Mttefikler Yunanllar'n Trakya'dan geri
dndrlmeleri ve zaman geldiinde stanbul'dan ve tm Trki-
ye'den ayrlmalar konusunda anlamaya vardlar.
Mustafa Kemal galip gelmiti. Sakarya dnm noktas olmutu:
zmir, gsterili bir baaryd: Bu ise, gerek zaferdi. Onun zaferiydi,
onun cesareti, kararll, hneri ve muhakemesiyle bu gdadan, do-
nanmdan yoksun perian, ordu Yunanllar' kovalam, Britanya
mparatorluu'na kendi koullarn kabul ettirmi ve tm Avrupa'nn
gzn korkutmutu.
Artk ierde ve darda, kendi koullarn dikte edecekti.
XLIII
Sonunda huzur bulunca, dnceleri Latife'ye ve onun zmir'in
zerinde, Bornova tepelerindeki bahelerle evrili evine kayd.Her
zaman az sk ve gizlilie eilimli biri olduundan bu
148
baarszlndan hi kimseye szetmemiti. Ankara'daki samimi
dostlar ve sofra arkadalar, birbirlerini drterek kkrdyor ve bu ko-
nuda kaba akalar yapyorlard; Gazi'nin kadnlar zerindeki baars-
n bir kez daha yinelediini sylyorlard.
ankaya'daki ev sessizdi. Fikriye gitmiti. Bir kr iin Mnih'e
gitmesi gerektiini syledii zaman alam, yalvarm, gitmemek
iin direnmiti. Ona kar nazik davranm, onu teskin etmi, ona para
vermi, gitmesi iin ne mmknse yapmt. Kendisine bir mesaj
gnderen gen kadna, cevap vermemiti. Yaamnn bu sayfasn
artk kapatmak niyetindeydi. Geri dnmesini istemiyordu; ancak, ge-
ne de onu zlyordu.
Annesi artk yataa dmt. Onunla konumaya karar ver-
di. Yal kadnn Latif e'yi nasl karlayacan merak ediyordu. Fik-
riye'yle olan ilikisine iddetle kar koymutu. Mustafa Kemal,
salam bir evlilik ve bir aile kurmak iin Latife'yi ok uygun buluyor-
du.
Her zamanki gibi, kararm tm olaslklar tartarak yava yava
verdi ve ardndan bir kasrgann hz ve iddetiyle, geriye bak-
makszn ve pimanlk duymakszn harekete geti. Hi kimseye ne-
reye'gideceini sylemeden otomobilini ard, lkenin yansn boy-
Latife st kattaki salondayd. Merdivenleri koarak trmand.
"Evleneceiz" dedi, "Hemen, imdi!". Geldiinin bildirilmesini
beklememi, herhangi bir aklama ya da giri yapmay gerekli
grmemiti. "Derhal, hi gecikmeden, tren ya da davet yapma-
dan."
Bir despot olarak emirler vermiti. Gen kz onu evvelce reddet-
miti. O zaman istediini elde etmeyi baaramamt. Gen kz evlilik
hakkndaki duygularn, ekingenliini kendisine zorla kabul ettir-
miti, ama artk istediini elde edecek ve iradesini ona kabul ettirecekti.
Onun bu ani gelii ve ani nerisi yznden, gen kz bir an akn
kald. Birka saate ihtiya vard. Mustafa Kemal sabrszlkla raz ol-
du.
. afaktan hemen sonra hazrlanmas iin uyarmak zere geri gel-
di. Onu alelacele sokaa kard, yol stnde rastlad ilk sakall ho-
cay yakalayarak onlar hi gecikmeden, formaliteye gerek kalma-
dan, hemen orda, sokakta evlendirmesini istedi.
Bundan sonra bile, durumu kimseye amad. zmir evresindeki
149
harab olmu blgeleri Latife'yle birlikte doj^t. Arkadalan ve yakn
dostlar, ancak resmi bir grmeye giderken Latife'yi de yannda
gtrmesinden sonradr ki, Gazi'nin bir zevce Aldn anladlar.
Kimisi alayla dudak bkt. Kimisi bu izdivacn baarszlkla so-
nulanaca kehanetinde bulundu. Dierleri evliliini bir hanedan
kurarak bir kral ya da padiah olma arzusuna yordular. Sadece annesi
ve Trkiye'nin basit kyl halk bu evlilie sevinmiti.
ONUNCU BLM

XLIV

Olaanst saygnlnn yaratt k huzmesinin ortasnda,

nnn doruunda, tek bana Mustafa Kemal duruyordu. Buras ki-
birli yaradlda bir insan iin olduka tehlikeli bir yerdi. .
Trkler galip gelmiti. Dmann -yani ngilizler, Franszlar,
talyanlar ve Yunanllar'n- artk onlarla savaacak gc tkenmiti.
Kendi aralarnda kapmakla meguldler. Aralarndaki ittifak,
dmanla dnmt. ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan halklar-
ndan hibiri Trkiye'de neler olduunu bir nebze bile umursamyor-
du. Trklerle savamak iin artk bir adam ya da bir at, hatta bir kuru
bile harcamaya niyetleri yoktu. Bedeli ne olursa olsun, bar istiyor-
lard.
Mustafa Kemal yaklaan bar grmelerinde tek etkili silah
olarak, yzbin perian, ancak kazananncaya, ve aksi halde lnceye
dein savamakta kararl Trk askerinden ibaret kk ordusunu
gryordu.
. Evet, stanbul'da hala birka dman birlii olduu doruydu,
ama onlarn kalmasna imdilik tahamml edebilirdi. Tedirgin edici
de olsalar, aslnda tmyle etkisizdiler. Sadece gz yumulduu iin
orada kalabiliyorlard; Trakya da elinde olduuna gre -Refet'i Yu-
nanllar'dan teslim almas iin acilen blgeye gndermiti bile- rehi-
ne olarak kullanlmalar bile mmknd. Uygun bir frsat bulduu an-
da onlar kuatabilir veya sktrabilirdi.
Artk Trkiye'nin kabul edebilecei bar artlarm bildirmesi-
nin zaman gelmiti. Bu koullar, Misak- Milli'dekilerle aynyd.
Trkiye, yabanc mdahalesi olmakszn, kendi snrlar iinde
bamsz bir egemen devlet olmalyd.

Daha kk apl bir adam olsayd, taleplerini rahata genilete-

151
150
bilir, yeni tutkularla krklenebilir, fetih ryalar grmeye balayabi- baycan Elisi, heyet onuruna bir akam yemei verdi. Yemekten son-
lirdi. nk tm slam lkelerinden, Hindistan, Afrika, Malay Dev- ra general, Bolevizm'in Bat'nn baskc milletleri ve ezilmi
letleri, Rusya, Afganistan, ran ve in, hatta Hristiyan Macaris- baml milletler temasn ileyen ve Trkiye'yi kurtulu mcadelesi-
tan'dan bile kutlama mesajlar, onur kllar, vg telgraflar ne katlmaya aran uzun bir konuma yapt.
yayordu: Her insann ban dndrmeye yetecek kadar ar Mustafa Kemal ayaa kalkt. Szleri ksa, hatta sertti: "Artk ne
vgler birbirini izliyordu. Dnyadaki tm baml uluslar yeni bir ezen, ne de ezilen var" dedi. "Sadece kendilerinin ezilmesine izin ve-
umutla kprdanmaya balamt. Bat'ya kar dmanln kme- renler var. Trkler bunlarn arasnda deildir: Trkler kendi kendileri-
letii her yerde insanlar kendilerine yeni bir savunucu bulduklarna ni koruyabilirler; brakn dierleri de aynn yapsn."
inanarak, yepyeni bir umutla Mustafa Kemal'i grmeye geliyorlard. Ne Trkiye'yi bu samalklara srkleyecek, ne de kendisinin
Avrupa'nn tm kudretine galip gelmi olan bu Mslman kuman- Bat karsnda Dou'nun, Hristiyanlk karsnda Mslmanln,
dan, kendilerinin beyaz adamdan ve Hristiyandan kurtulua doru efendilerin karsnda ezilen milletlerin ampiyonu yaplmasna izin
ilerleyilerinin ncs olarak gryorlard. Sovyetler onu s- verecekti.
ktryordu. Afganistan, askeri ittifak neriyordu. Hintliler, Suriyeli-
ler ve Msrllar yardmn istiyorlard. Her taraftan Bat'ya kar "Bizim bir tek ilkemiz var: Tm sorunlar Trkiye'nin bak as-
Dou'nun ampiyonluunu yapmas iin davetler geliyordu. ndan deerlendirmek ve Trk karlarn korumak."
Fakat, her ne kadar vgye baylyor, btn bu dalkavukluu ka- Trkiye'yi kendi milli snrlar iinde, kk, kaynam bir mil-
na kana iiyor, sahnenin en ortasnda kurumla geziniyor olsa da, Mus- lete ve^mreffeh bir devlete kavuturacakt.
tafa Kemal her zamanki aklcln, sa duyusunu ve berrak hedefler Fakat bu snrlar iinde tek sz sahibi, kendisi olacakt. Bu yeni
saptama alkanln korudu. Hibir hayale kaplmad. Trkler'in Trkiye'yi yaratacak ve dzene koyacak, ona baar ve gnenci geti-
neler yapabiceini tam olarak biliyordu. mparatorluk ya da yeni top- recek tek kiinin kendisi olduuna inanyordu.
raklar fethetmek ryalarn gerekletirme'k gibi bir servene girme-
yecekti. Osmanl mparatorluu lm ve gmlmt. yi ki de on-
dan kurtulmulard, nk gerek Trkler'in kemiindeki ilii emi- XLV
yordu. Be yz yldr Trkler Irak'ta, Arabistan'da ve Afrika'da
dvmler ve lmlerdi; hibir kazanlar olmakszn Padiahlar
tarafndan arszca smrlmlerdi: Artk yetmiti! Osmanl mpara- Byk askeri baars, vgler ve ordunun alklan bile Mustafa
torluu'n diriltmeye filan kalkmayacakt. Kemal'i smet ve Fevzi ile birka yakn dostu dnda, onu evreleyen
Ona gelenlerden bzlarna, "Hepimiz, btn Mslman kar- kumandanlarn, politikaclarn ve eski dmanlarnn onu bir trl
delerimizin zgr olmasn dileriz. Ancak, dileklerimizin tesinde kendi stleri olarak benimsemeyileri gereine kr etmemiti. Pek
onlara hibir ekilde yardm edemeyiz" cevabn verdi. ou ona kar kiisel bir nefret duyuyordu. Yabanc dman yenil-
dikten sonra artk hibirinin egemen konumunun srmesine izin ver-
Meclis'te de unlar syledi: "Ben ne btn slam milletlerinin meyecekti. ktidar iin mcadele etmesi gerekiyordu, onlar da kuku-
birliine, hatta ne de Trk halklarnn birliine inanyorum. Her biri- suz kar koyacaklard. Meclis onu yaklaan Bar Konferans'na
miz kendi ideallerine sahip olma'hakkna sahibiz, ancak, hkmeti- ilikin durumu ve dzenlemeleri tartmak zere iki kez Ankara'ya
miz gereklere dayanan belirli bir politika izlemeli ve bir tek amala, armt. Onu gzlerinin nnde bulundurmak istediklerinin fark-
doal snrlar iindeki milletinin bamszln ve yaamn koruma ndayd. Onu, askeri tehlikeyi savuturmak iin geici olarak diktatr
amacyla almaldr. Ne duygusallk ne de yanlsama, siyasamz et- yapmlard. Muzaffer kumandann srekli diktatre dnmesine
kilememelidir. Dleri ve hayaletleri bir yana braklm! Gemite izin vermemekte kararlydlar.
bunlar bize ok pahalya mal olmutu."
Onlara kar hazrlklyd. Bir akam her zamanki sakin tavr,
Bolevikler'e daha da aka red cevab verdi. Moskova'dan Uk- iinde Halide Edib ona dedi ki:
raynal General Frunze'nin bakanlnda bir heyet gelmiti. Azer-
152 153
 "Bantan sonra dinleneceksiniz Paam; ok zor bir mcadeleden
ktnz."
"Dinlenmek mi, ne dinlenmesi?" dedi Mustafa Kemal yrtc bir
tavrla. "Yunanllar'dan sonra birbirimizle dveceiz; birbirimizi
yiyeceiz."
"Bu, gerekten gerekiyor mu?"
"Muhaliflerime ne buyurulur?" diye bard Mustafa Kemal.
Gzlerini kzgn olduu zamanlardaki gibi ksm, baklarna
meum bir parlt yerlemiti. "Onlar halka lin ettireceim. Hayr!
Dinlenmeyeceiz. Birbirimizi ldreceiz" diye szne devam etti,
sesi hafiflemiti, "Dahas, bu mcadele sona erdii zaman, her ey ok
skc olacak. Yeni bir heyecan bulmamz gerekecek."
Ankara'ya hemen dnmesinin imkansz olduu haberini gnder-
di; askeri grevleri onun zmir'de bulunmasn gerektiriyordu.
Bavekil Rauf ile bir dizi politikac onun peinden gitti. Onun
grlerini renmek niyetindeydiler.Yeni Trkiye'de hkmet ne
olmalyd? Ankara'da iktidar sahibi geici bir hkmet vard. stan-
bul'daysa, sadrazamlar ve nazrlaryla Halife-Sultan, ama bu
hkmetin sadece ismi kalmt. ounluk Padiahn anayasal bir
hkmdar olarak Mustafa Kemal'in de ilk sadnazam olarak birbirine
kaynatrlmas grnden yanayd. Bu konuda Mustafa Kemal'in btn bunlar keye skm bir halde savaan bir adamn teorileri
grleri neydi acaba?
Fakat o, dncesini bir sr olarak kendisine saklad. Anayasal
Padiah'n sadnazam olmak gibi bir niyeti yoktu.Kendi grleri son
derece kesin ve devrimci nitelikteydi. Yabanc dmanlar gider git-
mez Saltanat, Hilafet, Osmanl mparatorluu'nn btn fazlalklar
gibi, onlarn peinden gitmeliydiler. Btn o eski yararsz debdebe-
siyle modas .gemi samalklaryla tarihin derinliklerine gmlme-
liydiler. O, Cumhuriyeti ilan edecek ve bu deiiklik klf altnda ken-
disi tam yetkili ynetici olacakt. Bundan sonra da Trkiye'yi btn
ayrntlaryla yeniden biimlendirecekti. Fakat imdilik ihtiyatla ha-
reket etmek ye niyetlerini gizlemek zorundayd. Muhalefetin
gcnden henz emin deildi.Trkler'in hepsi tutucu ve dindard. Ordu
ona balyd geri, ama Padiah ya da Halife'ye hcum etmesi ha-
linde, askerler bile ona kar direnebilirdi. Ordusuz, o bir hiti.
Rauf kukuluydu. Sorularnda srar ediyor, Bar Konferans'nn
ayrntlarnda konunun saptrlmasna engel oluyordu. Mustafa Ke-
mal zaman kazanmak iin, onunla Ankara'da grmeyi ve dnce-
lerini ona orada aktarmay kabul etti.
154
Ankara'da bir iki sofrasnn evresinde bir araya geldiler. Refet
eskisi kadar konukand, her zamanki gibi diliyle olduu kadar kafas
ve elleriyle de devaml gevezelik ediyordu. Moskova'daki bir diplo-
matik grevden henz dnm olan Ali Fuad ve Rauf da oradaydlar.
1919'da Amasya'daki ilk toplantda Mustafa Kemal'le birlikte olan
ayn kiilerdi. O zaman kendilerinden destek istemiti. Her de
nemli eyler yapm olan nemli adamlard.
Karlarnda gcnn ve prestijinin fazlasyla farknda, baars-
ndan emin, iradesini zayflatacak pimanlk ya da herhangi baka
duyguya, kararlarn karmaklatracak hibir balantya yer verme-
dii iin sert ve gl olarak, meum ve kuruni baklariyle Mustafa
Kemal oturmutu. Kendi muhakemesine, yeteneine ve talihine duy-
duu olaanst inanc da ok glyd. Hibir tereddd yoktu:
Planlarn gizlemek iin onlara kaamak cevaplar verecekti. Fakat
hibir kukuya kaplmadan ve acmaszca ne kadar zn sre bekle-
mesi, hangi silah kullanmas gerekirse gereksin ve bedeli ne olursa
olsun, istediini elde etmekte son derece kararlyd. Mustafa Kemal
artk Amasya'da desteklerini rica eden kiiden ok farkl biriydi.
Rauf ve Refet, Mustafa Kemal'in dncelerinden haberdard-
lar. Onun tm bu devrimci grlerini iitmilerdi. Ne ki, gemite
iken, artk Mustafa Kemal bunlar geree dntrebilecek kudrete
sahip durumdayd. Bunu yapacak myd? Yoksa ou zaman
grld gibi, ateli devrimci iktidara geldii zaman, temkinli bir
yneticiye mi dnecekti?
Bunu renmeliydiler; btn gelecek buna balyd. Rauf hi za-
man kaybetmedi, hibir kurnazla bavurmakszn dorudan doru-
ya konuya girdi.
"Bazlar sizin saltanat ve hilafeti ilga etmeye niyetlendiinizi
sylyorlar. Bu doru mu Paam?" diye sordu!
Mustafa Kemal ihtiyatla, "ncelikle bu konuda sizin grleri-
nizi renmek isterdim" dedi.
Her ikisi de salam karakterli, her ikisi de tutkularnca ynlendi-
rilen bu iki kii arasnda, ortak dmanlar olan Yunanllar'n gidiiy-
le, kanlmaz olan rekabet artk balamt: Hibir eye bal olma-
yan devrimciye kar tutucunun; szde diktatre kar anayasal
hkmet, y anlsnn, her eyi kknden skp atmak ve yok etmekte
kararl kiiye kar, gelenee ve istikrarl gelime yanls arasndaki
ekimeydi bu.
155
 Rauf.
"Babam ve ben" dedi Rauf, "Padiah'n ekmeini yedik. u anda
Padiah tahtnda oturan vatan haininden, Vahideddin'den sz etmi-
yorum elbette. O gitmelidir ve yerini yeni Padiah almaldr. Fakat be-
nim gibi her gerek Trk, Halife Padiaha baldr. Biz, hkmdara
arka kmalyz. Bundan baka, devlet iinde hibir uyruun gz di-
kemeyecei kadar yksek ve ulu bir makamn bulunmas da zorunlu-
dur. O dakikada, btn Trk halknn duygularn ifade ediyordu. Re-
fet bu gre katld. Ali Fuad, Moskova'dan henz dnd ve duru-
mu yeterince bilmedii mazeretini beyan ederek ekimser kald.
Mustafa Kemal kaamak cevap verdi. Eylem zamannn henz gel-
mediini anlamt. Beklemesi gerekiyordu.
"Bunu tartmak iin bir neden gremiyorum" dedi; Rauf belir-
gin bir cevap iin bask yapnca da: "ileri srdnze benzer bir ni-
yetim yok. Esasen yarn Meclis'te bu konuya ilikin bir aklama ya-
pacam."
Dier tatmin olmu bir halde konuyu kapattlar ve afak
sknceye dek keyifle iki itiler. Ertesi gn Mustafa Kemal sz ver-
dii gibi, Meclis'te konuma yapt.
156
XLVI
Mustafa Kemal ileri biraz ardan almas gerektiini farket-
miti. Muhalefet, beklediinden de glyd. Ya frsat yakalamak
iin beklemeli ya da bu frsat kendisi yaratmalyd. Bunun iin bek-
lerken, olaylar tam da onun istedii dorultuda geliti.
Refet'in evindeki toplantdan bir hafta sonra ngilizler, Pa-
diah'n bar artlarm tartmak zere Lozan'a bir heyet gnderme-
ye, ayn ary Ankara'daki Meclis'e iletmeye ardlar. Bu, ok
dncesizce yaplm bir hatayd:
Sonuta byk bir infial yaratt. Birka kiisel yanda dnda,
artk her gerek Trk Vahideddin'den nefret ediyordu. O, Trkiye'yi
mahvetmek isteyen ngilizler ve Yunanllar'n yannda yer alm olan
bir vatan hainiydi. Vahideddin ve Lloyd George, ite gerek ulusal
dmanlar bu iki kiiydi. Ve bir vatan haini olmas dolaysyla, Vahi-
deddin'e olan nefretleri iki kat iddetliydi.
ar gelir gelmez byk bir fke l ykseldi. stanbul'da
Padiah'n adamlar dvld. Padiah' desteklemi olan gazeteci Ali
Kemal, mttefik polis gcnn gzleri nnde gpegndz kentin
belli bal klplerinin birinden srklenerek karld, zmit'e
gtrld ve talanarak ldrld. Padiah'n hizmetlileri, nazrlar,
hatta sadrazam sokaa adm atmaktan ekinir oldular.
Ankara'da Meclis toplanm, meb'uslar prhiddet bakyor-
lard. Bu stanbul hkmeti de neydi? Trkiye'yi kurtarmak iin ne
yapmt? O modas gemi yal budala, Sadrazam Tevfik Paa,
ary imzalama hakkn nereden almt? O ve tm kabinesi kpek-
lerden, dm insanlardan, vatan hainlerinden ve stanbul'daki dal-
kavuk padiahn anak yalayclarndan oluuyordu. Trkiye'de
yalnzca bir tek hkmet vard, o da kendilerinin Byk Millet Meclisi
hkmetiydi.
Mustafa Kemal, zamann geldiini, hemen harekete gemesi ge-
rektiini, aksi takdirde hibir zaman baaramayacan anlad.
Meb'uslan Vahideddin'i yurtdna srmeye, hatta belki Saltanat'
kaldrmaya ikna edebileceini grd. Hilafete saldrma riskini gze
almayacakt: Bu en yoksul kylye varncaya dein tm halkn dinsel
duygularn incitebilirdi, ve bu konuda hibir ekilde destek bula-
can da sanmyordu.
Btn meb'uslarn fkeli lklar atarak tarttklar bir srada,
Meclis'teki hengamenin ortasnda Mustafa Kemal ieri girdi ve Mec-
157
 lis'ten kendisini dinlemesini istedi; Saltanat'la Hilafet'in birbirinden ceiniz i. Ama ne olursa olsun bu gerekleecektir; bu arada baz-
ayrlmasn ve saltanatn ilga edilerek Vahideddin'in yurtdna larnn kafalar kesilse dahi.."
srlmesini teklif etti. Diktatr emirlerini vermiti. Saygdeer bakan ayaa kalkt ve
Btn fkesine ramen, Meclis son derece hayati bir karara konutu: "Efendiler," dedi, "Gazi bize meseleyi bizim ele
doru srklendiini anlad. Meb'uslarn heyecan bir anda snd, aldmzdan ok farkl bir bak asndan izah etti."
teklifi tartmaya baladlar. Meb'uslar tehlikeden kurtulmak iin aceleden birbirlerini ite ka-
Mustafa Kemal elindeki kartlarnn bir ksmn gstermiti. ka Meclis'e bu nerinin yasalatrlmasn tavsiye etmeye kotular;
Henz baarszl kaldrabilecek kadar gl deildi. Kiisel taraf- Saltanat kesinlikle Hilafet'ten ayrlmalyd; Saltanat'n kesinlikle il-
tarlarndan seksen kiinin de desteiyle, derhal bir oylama yaplmas- ga edilmesi ve Vahideddin'in lkeden karlmas artt. Uzun giysi-
nda srar etti. Meclis teklifi zel Adalet Komisyonu'na havale etti. lerinin eteklerini kavuturarak, bu zincirsiz bozkurt zerlerine atla-
madan nce savuabilmek iin katlar.
zel komisyon ertesi gn topland. Hukukularla din adamlar
ndan olumutu. Saatlerce tekdze bir havada, Saltanatn Hilafetten
ayrlmas konusunu tarttlar. Bakan, uuan cbbesi ve uzun sakal- Meclis, tasary grmek iin hemen oturuma geti. Tartmaya
lanyla, marur bir din adamyd. Sakall hocay bir dier sakall hoca, baladlar. Mustafa Kemal, Meclis'in genel havasnn kendisine kar
uzun ve can skc konumalaryla bir hukukuyu dieri izliyordu. Es olduunu anlamt. Bir ah evvel oylamaya geilmesini sala-
ki belgelerden, Kur'an ve eriat'in ok derin tefsirlerini yapyorlard. malyd.Her ne pahasna olursa olsun kazanmas artt. Kiisel taraf-
Badad ve Kahire halifelerinin gemie gmlm tarihlerinden tarlarn toplant salonunun bir tarafna toplad ve derhal ak oylama-
yzlerce rnek gsterdiler. Arapa kelimelerin anlamlarndaki her bir ya geilmesini istedi. Kimi meb'uslar tasarnn ad okunarak oylan-
nans tartarak uzayp giden saatler boyunca bu minvalde konutu
lar, konutular. Her nokta zerinde kl krk yararcasna durup yaln masn talep etti. Mustafa Kemal buna kar kt. Taraftarlar si-
cmleleri karmak savlarla dattlar ve tartmann iyice tadn lahlyd; ilerinden bazlar her eyi yapabilecek karakterdeydi; emir
kardlar. - alrlarsa silahlarn hi duraksamadan kullanacaklar kesindit
"Meclis'in oybirliiyle kabul edeceinden eminim" dedi. Sesin-
Kuruni niformas iindeki Mustafa Kemal, bir kede, sinirleri den bir tr tehdit seziliyordu ve taraftarlar da ellerini bellerine
bozulmu fakat ses karmadan onlar seyrediyor, atlmak zere olan atmlard. "Ellerin kaldrlmas yeterlidir."
yabanl bir bozkurt gibi gergin oturuyordu.
Bakan bir gz Mustafa Kemal'de, tasary oylamaya koydu.
Komisyon teklifin karsndayd. Bir yesi bile teklifin lehine ko- Birka el ykseldi.
numamt. Kaybedecekti.
"Oybirliiyle kabul edildi" dedi Bakan.
. Ne ki, daha ilk raundda kaybetmeyi gze alamazd. nemsiz ey- Bir dzine kadar neb'us protesto etmek iin uralarn stne
ler hakknda yaplan bu amasz, sonu gelmez tartma onu
kzdrmt. Sinirleri iyice bozulmaya balad. Bu rnalumat-furu bu- frladlar. "Bu doru deil, ben karym!" Dierleriyse, "Otur yerine!
dalalar srs, l bir kurumun yozlam yapsn destekleyecek ma- Kes sesini! Domuz!" diye barp slk aldlar; birbirlerine svp
teryal bulmak iin kelimelerle oynarken, Gazi, egemen olarak kendisi saydlar.
btn gn oturup bekleyecekmiydi? Tam bir velvele kmt. Mustafa Kemal'den gelen iaret zeri-
Anszn btn kontroln kaybetti. fkeden titreyerek, homur- ne, Bakan btn bu grlty bastrmak iin bararak kararn tek-
rar etti.
danarak bir masann zerine srad ve toplanty durdurdu."Efendi-
"Trkiye Byk Millet Meclisi'nin oybirliiyle ald karar so-
ler, Osmanl Sultan egemenlii halktan zorla almtr," dedi, "ve halk nucu Saltanat ilga edilmitir"* diyerek oturumu kapatt. Mustafa Ke-
imdi zorla onu geriye alyor. Saltanat Hilafe'ten ayrlmal ve
kaldrlmaldr. Bu gre katlr ya da katlmazsnz, bu sizin bile- 1 Kasm 1922 (.n.)
158 159
 mal taraftarlaryla evrilmi olarak Meclis'den ayrld.
Bunun arkas abucak geldi. Be gn sonra Refet, Harrington'n
burnunun dibinde yaplan bir darbe ile stanbul'un denetimini ele ge-
irdi ve Padiah hkmetini fesh etti.
Padiah birka gn dayand. Sonra Harrington'a bir haberci
gnderdi. Bu adam, Vahideddin'in maiyetinden hl gven duyduu
tek kii olan Saray orkestrasnn efiydi.
ef, yal ve sarsak biriydi. ngiliz ordusu kararghna byk bir
gizlilik iinde gelmiti. Vahideddin herhangi bir yazl belge vermeyi
reddettii iin, elinde hibir ey yoktu ve Bakumandandan baka hi
kimseyle grmeyeceini sylyordu.
Sonunda Harrington onu kabul etti. Korkudan titreyen ve kekele-
yen yal ef, getirdii mesaj g bela aktarabildi: Zat- ahane, Pa-
diah hazretleri iyi kalpli ngiliz generalinin ve ngiliz hkmetinin
korumasn byk bir arzuyla istirham etmekteydi: Zat- ahaneleri,
yaamnn tehlikede olduundan emindi: Zat- ahaneleri mmkn
olduu kadar abuk kamaya karar vermiti.
ki gn sonra ngilizler'e ait bir ambulans, sarayn arka kaplar-
ndan birinin nnde durdu. Yannda olu, bir bavul ve bir anta
tayan bir harem aas olduu halde, Vahideddin darya kt.
O sabah hava olduka kapalyd ve hafif yamur iseliyordu.
Bir ngiliz emir subay ambulansn arkasndaki ahap merdiveni
indirdi. Bir elinde skca kavrad emsiyesiyle, Osmanl mparator-
luu'nn sonuncu Padiah, tm Trkler'in hkmdar, Grand Seig-
neur (Byk Efendi), Dnyann Deheti olan adam, ahap merdiven-
leri trmanmaya alt. emsiye kapya taklm, ieri girmemekte di- diah'm yurt dna karlmasyla lkede yasal bir hkmdar kal-
reniyordu. htiyar adam zayfa emsiyeyle mcadeleye girimiti,
gittike hrnlayor ve huzursuzlanyordu: Islanaca iin emsiyeyi hafta iinde karar verilecekti. Halk, yreinin derinliinde tutucuydu.
kapamak ve onu brakmak istemiyordu. Bir ngiliz subay emsiyeyi
elinden ekip ald ve yal adam merdivenlerden karp kapy riiminde bulunduu dakikada ona kar kacaklard. Devrimci re-
stne kapatt. Ambulans hareket etti.
skelelerden birinden bir motor son hzla yola kt. Bir ngiliz sa-
va gemisinde, ngiliz Filosu Bakumandan olan Amiral, Padiah'
hkmdarlara yarar bir trenle karlad.*
Anszn bir feryat iitildi: Vahideddin telala gverteye
* 17 Kasm 1922 (.n.)
160
dnmt; kendisine bir gen kznki gibi tiz sesiyle lklar atarak
bir eyler syleyen hafem aasna kfrediyordu; harem aasnn
tad valiz ortadan kaybolmutu; neredeydi?
Sonunda valiz motorda bulundu.Vahideddin iini kontrol etti.
Her ey yerli yerindeydi; rahat bir nefes alarak kamarasna dnd; va-
lizde muhteem altn kahve takmlaryla toplama frsat bulabildii
mcevherleri bulunuyordu.
Bir saat sonra Vahideddin bir ngiliz sava gemisinin iinde, ira-
desiz, gevek ve dehete kaplm yal bir adamn sonuna ulamak
zere, Trkiye'den uzaklam bulunuyordu.
Yeeni Abdlmecid, onun yerine btn Mminlerin Halifesi ol-
du, ne varki, elinde hibir dnyevi g ya da makam brak-
lmamt.
XLVII
Mustafa Kemal kazanmt, fakat yalnzca dar snrlar iinde bir
kazant bu. Muzaffer kumandan olarak prestiji ve Vahideddin'e
kar duyulan genel nefret, onu daha ykseklere tamt. Padiah ve
Saltanat ortadan kalkmt.
Fakat bu arada dersini de almt. ktidar elinde tutabilmesinin
tek yolu, onun her santimetresi iin mcadele etmesinden geiyordu.
Asker ya da politikac olsunlar, meb'uslar ona karydlar. ou ona
gvenmiyor ve ondan ekiniyordu; pek ou da ondan kiisel olarak
holanmyordu.
Yabanc igalcilere kar savata, yannda yer almlard. im-
diyse onu yneten, hatta nder olarak pek az kabul ediyordu. Pa-
mamt. Yeni Trkiye'nin hkmet biimine bundan sonraki birka
Meclis bir tr anayasal monariden yanayd. Diktatr olmak gi-
formlarnn en lmls bile bir frtna koparacakt.
Kararn ar ar verip hazrlandktan sonra, darbesini ancak
emin olduu zaman indirmek, onun alkanlyd. Padiah'a kar
eyleme gemekte acele etmi ve henz hazr olmadan elini gster-
miti. Artk oturmal ve bu kez plan iyice dnerek hazrlamalyd.
Rauf'la ittifak yapabilirdi, ne ki, bu en iyi ihtimalle sadece anayasal
hkmetin ismen bakam olmas anlamna gelecekti. Bunu deneme-
161
 ye hi niyeti yoktu. O, diktatr olacakt.
ra byk bir saygyla davranyor, fikirlerini ve dileklerini dikkatle
O srada onlar zorlayabilmiti, ama bunun pek bir anlam yoktu. dinliyordu.
Ordu imdilik kendisine sadkt, fakat ksa bir sre sonra, ilerdeki Onlara "Cemiyetinizi datmayn. Yabanc dman gitti, fakat
bar ve yoksulluk gnlerinde zaferleri unutulacakt. Bir avu yanda sava henz sona ermedi.lke vatan hainleriyle dolu. Cemiyetinizi
revolverleriyle yannda hazr bekliyorlard, ama Meclis'i ve milleti geniletin; beni destekleyin bana itaat edin. Birlikte olursak, yeni
sonsuza dek korkutarak durdurmas mmkn deildi. Trkiye'yi -kannz pahasna geri aldnz Trkiye'nizi- ierdeki ve
Zor'dan baka bir eye sahip olmas gerekiyordu. Silah olarak si- dardaki tm dmanlarn saldrlarna dayanabilecek kadar salam
yasal bir sava makinesi yaratmalyd; byle bir makine elinde hazr temeller zerine kurabiliriz. Sizler, Halk Frkas'm oluturacaksnz.
bekliyordu zaten. Btn sadk Trkler'i cemiyetinizin ats altnda toplayn. Trki-
Rauf ve Refet'le birlikte 1919'da yaratt yerel direni komiteleri ye'yi ynetecek olan sizler, yani halk, yani Halk Frkas'dr" eklinde
(Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri) zamanla tm aklamalar yapt.
lkeyi saran byk bir rgtlenmeye dnmt. Bu cemiyetler, Yu- Kafasndaki devrimci dnmlerden sz etmekten zenle
nanllar' ve ngilizler'! srp karan ve Trkiye'yi zafere gtren kand: Bu yaln, sadk, tutucu ky halkn, zellikle dine yaplacak
Milliyeti rgtn belkemiini oluturmutu. bir hcumdan sz etmesi, fazlasyle rktebilirdi. Zaman ve firsatjl-
Cemiyet hl varln koruyordu. Bu askeri bir rgtt. Hl verdii srece, bu insanlar kamlayacak konumalar yaprnaktfgV
ateli bir yurtseverlikten esinleniyordu. Cemiyet, Bakumandan ola- ri durmad.
rak dorudan onun emri almdayd. Cemiyetler, onun isteklerini memnuniyetle kabul ettiler.
Bu rgt sk disiplinli ve dorudan kendi denetimine bal bu- Kyller son ferdine kadar'onun yanndayd. Ona ballk yemini etti-
lunacak ve Trkiye'nin gerek yneticisi olacak bir partiye ler. Halk Frkas'na* katldlar -ve kyllerin ball, makul bir
dntrmeye karar verdi. Ona "Halk Frkas"* adm verecekti. Parti cret denmesi artiyle, sadk bir ordunun varl anlamna geliyor-
yneticilerinin maalarndan ayr bir gelirleri olmas, kendi alan- du.
larnda g ve memuriyete atama hakk bulunmas gibi zel ayrcal- Bylece kiisel nfuzunu yerletiren Mustafa Kemal, halkn
klar olacakt. Bir kasaba ya da kydeki Halk Frkas komitesi, resmi duygularn sezerek, cemiyetin salam desteini alm.ve temsilcile-
dairelerde grev yapmak zere kimin belediye bakan, muhtar, rini de atam olarak dmanlaryla hesaplamak zere Ankara'ya
imam, mal mdr, polis, cpostac, p, gndeliki kadn olarak dnd.
altrlmas gerektiine karar verecekti. Bylelikle komiteler kiisel
olarak kendisine balanm olacaklard; kendi baars ya da
baarszl onlar da dorudan etkileyecekti. XLVIII

Planlarn yapt ve bir yurt gezisine kt. Her yerde alklarla
karlanyordu: Gazi, Vatann Kurtarcs olarak selamlanyordu.
Kahramanlarm grmekten dolay halk sevinten lgn gibi onu se-
lamlyordu. Bir ynetici olarak idealdi: Gl bir erkek ve baarl bir
kumandan; kaba olmas ve sefih bir yaam srmesi durumu deitir-
miyordu, halk onu anlayla karlyordu.
lkede dolatka, tasarlad rgtn kalntlarn da bir araya latrlmamt; stelik Mustafa Kemal hl bakan konumundayd.
getiriyordu. Her yerde duruyor, direni komitesini artyor ve onla-
* M. Kemal Halk Frkas adnda siyasi bir parti kurulmas ynndeki
fikrini aklyor. 7 Aralk 1922 (.n.)
162
Mustafa Kemal hcumu meb'uslarn dokunulmazlnn kaldr-
lmasna ilikin bir kanun teklifiyle balatt. Hemen ardndan, gazete-
ler zerinde uygulanacak sk bir sansr ve toplantlarn polis deneti-
mi altna alnmas yoluyle daha etkili olan ikinci darbeyi indirdi.
Meb'uslar kanun teklifini fkeyle kaldrp attlar ama sansr ya da po-
lisiye eylemi engellemek konusunda yapabilecekleri hibir ey yok-
tu. Hl sava hali iindeydiler ve hkmet biimi henz karar-
Yurt gezisinin nemini anlamlard; neyin peinde olduunu biliyor-
* 8 Nisan 1923 Dokuz umdenin belirlenmesi ve Halk Firkas'nn ku
rulmas. (c.n.)
163
 lard; bir frsatn bulduu anda ilerinden ona muhalefet eden herkes-
den intikam alacann farkndaydlar; onun henz tabanndan emin
ve ok iddetli bir eyleme gemeye hazr olmadn, fakat ayn za- nmadan sylediler; kendilerinin onay alnmadan onun asla Lozan'a
manda onu durdurmay baaramayacaklarn anladlar.
Farkl bir cepheden saldrdlar. Mustafa Kemal, Bar Konfe-
rans konusundaki tm dzenlemeleri kendi eliyle yapmt. ok
kiinin protetosuna karn, Trk heyetinin bakan olarak smet'i
gndermi ve ona kiisel olarak talimatlar vermiti. Hkmet ve mec-
lis yok saylmt.
Konferans kasmda balamt. Bandan itibaren iler ok kt
gitmiti. Mttefik delegasyonlarna Lord Curzon egemen durum-
dayd. O ve smet, her noktada ters dyorlard. Curzon marur ve
kibirli, byk bir yksek vali, debdebeli bir brokrat olarak, yanlarna
ltfen, geliyor ve Trkler'e artlar dikte etmek istiyordu. smet ise,
dik bal, sar ve kaln kafalyd. Her ikisi de inatyd, btn o k,
haftalar boyu birbirleriyle tarttlar ve kavga ettiler. Bu arada dier
delegeler de bir zme ulaabilmek iin uraarak evrelerinde
dnp duruyorlard. ubat'ta hibir sonuca ulamayan konferans ke-
sintiye urad ve smet, Ankara'ya doru yola kt.
Mustafa Kemal iin, Konferans'ta salanacak baar son derece
nemliydi. Bir baarszlk, kendi askeri zaferlerinin deerini glge-
leyebilirdi. smet'le bulumak zere alelacele Eskiehir'e gitti, ondan
son haberleri ald ve geriye birlikte dndler. Ankara'da Bavekil Rauf
ve meb'uslarn ou protokol kurallarnn gerektkdii gibi, onlar
istasyonda karlamadlar.
Mustafa Kemal byk bir fkeyle Rauf'u artp, ondan bir a-
klama yapmasn istedi. Rauf, smet'i karlamak istemediini syle-
di; bavekil olan smet deil, kendisiydi. smet Lozan'a kendisine hi
danlmakszn gnderilmiti. Dahas, Mustafa Kemal vekillere
danmadan gidip smet'i karlamak hakknda sahip deildi; bu dav-
ran anayasaya aykryd; bu davranla smet'in faaliyetleri hakk-
nda Meclis'in kararn nceden etkilemi oluyordu. Protesto etmek
iin bavekillikten istifa etti. O andan itibaren, smet'in dman ve
Mustafa Kemal'in muhalifi olmutu.
Meclis saldrya gemek zere Rauf'un arkasnda toplamaya
balad. Dokuz gn boyunca Bar Konferans hakknda grld. Baka hibk frka yok, sadece Halk Frkas vardr."
st kapal olarak Mustafa Kemal'in Mudanya'da ngilizler taraf-
ndan oyuna getirildiini, o srada Atekesi kabul etmemesinin ve
stanbul'a yrmeye devam ederek koullarn sng zoruyle kabul
ettirmesinin, hatta gerekirse Atina'ya kadar gitmesinin daha iyi ola-
164
can ileri srdler. smet'e gelince, zavall sar smet'in diplomasiyi
tam tahmin ettikleri gibi, beceriksizce yrttn szlerini sak-
. gnderilmemesi gerekiyordu; ona ne sayglar ne de inanlar vard;
bir kumandan olarak iyi olabilirdi, geri hayatnda hibir muharebe
kazanmam, stelik Eskiehir'i de Yunanllar'a terketmiti; bir dip-
lomat olarak ise tam bir felaketti; her eyi karmakark etmiti. Onun
hakknda bir gensoru hazrlamlard ve Konferans tamamlamas
iin bir bakasn gndermek niyetindeydiler.
Sahip olduu tm feraset ve nfuzu kullanan Mustafa Kemal,
gensoru oylamasn oyalamaya alt. Akll da olsa, aptal da olsa,
ismet onun adamyd; emirlerini harfiyen yerine getiriyordu. Lozan'a
dnmesi ve bu kez baarmas gerekiyordu; Lozan bir zafer, onun zaferi
olmalyd.
Meb'uslardan bazlarn Rauf'un aslnda Lozan'a kendisi gitmek
istedii iin kiisel krgnlklardan tr istifa ettiini syleyerek,
onun aleyhine kkrtt. Dierlerine szler verdi; kimilerini de tehdit
etti; kiisel taraftarlarn toplam, hazr bekliyordu.
Gensoru oylamas geri brakld. smet bu zor ii baarmaya az-
metmi olarak Lozan'a dnd. Mutlaka baarmalyd. Lozan'da
baarszlk demek, Mustafa Kemal'in prestijinin sonu demekti:
Baarszlk Mustafa Kemal'in yan sra kendisinin de sonu demekti.
Bu arada Mustafa Kemal gece gndz demeden, Halk, Frkasnn
rgtlenmesi iin urayordu. Zaman ok azd. Bir bunalmn eiin-
deydiler. Meclis tehlikeyi anlam durumdayd. Elinin altnda byle
bir aygtla, Mustafa Kemal bir mstebide dnecekti. Ona, yeni par-
tinin bakanlndan istifa etmesi konusunda ricac olarak bir heyet
yolladlar; heyet hibir siyasal partinin ba olmamas gerektiini ileri
srd; Devlet bakan olarak tarafsz ve partiler st kalmalyd.
Mustafa Kemal heyete hcum etti. "Size katlmyorum. Siz siya-
sal frkalarn birinin bakanlndan sz ediyorsunuz. Oysa Devlet
iinde yalnz bir tek siyasal frka var. Birleme esastr. Rakip frkalar,
rakip teoriler olmayacaktr. Benim iin bu tek frkann, Halk
Frkas'nn ve Devletin bakan olarak kalmak bir onur meselesidk.
Bu cevap, Meclis'e kar ak bir meydan okuyutu. Gerilim art-
maya balad. Mustafa Kemal'in eski yoldalar, son drt yln kara
165
 gnlerinde onun yannda yer alan kiiler, imdi ondan uzaklayor ve
Rauf'un nderliinde ona kar birleiyorlard.
Rahmi, Adnan, drt byk askeri paa, yani Kazm Karabekir,
Refet, Ali Fuad ve Nureddin, Trkiye'deki btn nemli isimler onun
karsndayd. evresinde yalnzca smet ve Fevzi, kiisel taraftarlar
ve sofra arkadalarndan oluan] .,; yeni kurulan Halk Frkas
bakanlar vard, ordfl>e halk arasndaki kiisel prestiji de sahip .ol-
duu en nemli avantajd.
Meclis'teki ykclk artt. Meb'uslar birbiri ardna Rauf'a katldlar.
Mustafa Kemal'i aktan aa eletiriyorlard. Diktatrle, hele
hele Mustafa Kemal'in diktatrlne kesinlikle boyun emeye-
ceklerdi. Onu ok yakndan tanyorlard. O, ynetmeye uygun biri
deildi; onlar zafere gtrd iin diktatr olma hakkna sahip ola-
mazd.Iyi bir asker! Evet ama, bundan te deil! Gvenilebilecek
trden biri deildi -kindar, gaddar, kt mizal ve fantastik devrimci
dncelerle dolu biriydi. Byle birinin ynetimi altnda hi kimse
gvenlikte olamazd. Ayrca Mustafa Kemal kimdi ki, byle bir kudreti
gasb etmek istiyordu? Zaferi kazanmak iin onlar da ellerinden
geleni yapmam, myd? Ermeniler'i bozguna uratp Rusya'y bir
antlama yapmaya zorlayan Kazm Karabekir deil miydi? Mustafa
Kemal tehlikeden tamamen uzak, Samsun ve Sivas'ta Padiah'n ya-
veri gibi davranp, siyaset yaparken, zmir civarnda Yunanllar'a
kar direnii rgtleyenler Refet ve Rauf deil miydi?
Mustafa Kemal'in Meclis'te sahip olduu ounluk yava yava
erimeye balad. Aznla dmeden nce yeni partisinin kuru-
luunun yetiecei umuduyle Meclis'i feshetti ve yeni seimleri
yaptrd.
Yeni Meclis, eski ykclk ve dmanlklarla ald. Onun emir-
leri dorultusunda oy kullanmyordu. Meclis'te bir baretmenin
haylaz snfyla konutuu tarzda konutuu zaman, onu dinlemeyi
reddediyorlard.
Kaybedilecek hi zamann kalmad akt. Ajanlarndan Halk
Frkas'nn hzla gelimekte olduuna ilikin raporlar alyordu. Fev-
zi, ordunun son askerine varncaya dein bir btn olarak onun yan-
nda olduunu garanti ediyordu; askerler maalarn ve taynlarn
aldklar ve iyi muamele grdkleri srece ne yaptna aldrmaya-
caklard. En byk muhalifleri olan Rauf, Kazm Karabekir, Ali Fuad
ve Nureddin u srada tesadfen Ankara dndaydlar. smet, Bar
166
Konferans'ndaki grevini parlak bir baaryla gtryordu: Trkler
talep ettikleri hemen her eyi elde etmi durumdaydlar. Son dman
birlikleri, Harrington'la birlikte, kuyruklarn toplayp stanbul'u
boaltmlard. Parltl basan projektrleri, bir kez daha baarl ku-
mandana, Mustafa Kemal'e evrilmiti. Muhalifleri daha da glen-
meden nce, Yeni Trkiye'nin gelecekteki hkmet biimine karar
vermenin tam srasyd. Cumhuriyeti ilan edecek, kendisi de cumhur-
bakan ve yasal nder olarak seilecekti.
Ancak, zgr bir oylamada Meclis bunu asla kabul etmeyecekti.
Meclis'i bu kararlan almaya kendisinin sevk etmesi gerekiyordu.
Kk bir siyasal entrika tasarlad; bir bunalm yaratacak ve bundan
yararlanacakt.
Zaman kaybetmedi. Hkmet yelerim ankaya'daki evinde bir
akam yemeine davet etti. Gelecekteki ynetim biimi hakknda, tek
tek her bakann Meclis'e kar sorumlu olduu ve srekli olarak
meb'uslann eletiri saana ile mdahalelerine maruz bulunduu
mevcut sistemin yetersizlii hakknda uzun uzadya tarttlar.
"Meclis'e bir lkenin bu ekilde ynetilemeyeceini gstermeli-
yiz" dediinde epeyce iki imi bulunuyordu; "Siz Heyet-i Vekile,
yneten siz olmalsnz. Meb'uslar imdi yaptklan gibi size rahata
mdahale edememeliler."
Bakanlarn her biri bu gre katld. Hepsi de meb'uslann bitip
tkenmeyen eletirilerine ve denetimine karyd.
"Yarn hepinizin istifa etmenizi istiyorum" diye szne devam
etti. "Meclis'ten ynetimi devralmasn ve hkmeti kurmasn iste-
yeceim. Teklifleri ne olursa olsun, yeniden grev almay reddetme-
niz ve ileri elinizden geldii kadar gletirmeniz gerekiyor. Bundan
sonra Meclis'in nasl bir karklk iine deceini birlikte seyrede-
ceiz. Greceksiniz, ok ksa zamanda, hepimizin geri gelmemizi is-
teyeceklerdir."
Ertesi gn hkmet istifa etti ve Meclis yeni bir hkmet kurmak
iin almalara balad. Rauf'un muhalefet liderlerinin olmay ne-
deniyle, meb'uslar kendi aralarnda anlaamyorlard. Kulis yapyor-
lar, tartyorlar ve sonuta her biri kendisi ve arkadalarnn karlar
dorultusunda oy veriyorlard. Mzakereler yaplyor, nutuklar eki-
liyor ve kavgalar sryordu. Ortalk tam bir anababa gnne dnm
ama hkmet hl kurulamamt.
ki gn sonra Mustafa Kemal, bu kez birka yakn arkadan
167
 akam yemeinde sofra bana toplamt. Aralarnda smet, Fevzi ve koullar altnda hkmet kurmann imkansz olduunu anlamalsnz: Bu
Kemaleddin de vard. Bu kargaay onlara anlatrken glmsyordu.
Plan yrmt, hkmet hl kurulamamt. Meclis'te entrika ve hkmet deil, kaostur.
kavgadan baka bir ey yoktu. Meb'uslar yumruk yumrua gelmek "Sistemi deitirmeliyiz. Trkiye'nin Cumhuriyet olmasna, banda
zereydiler. bir Cumhurbakan olmasna karar verdim."
Anszn, "Buna bir son vermenin tam sras" dedi, "Yarn Cum- Meclis bu ani bildiri karsnda akna dnd. Yetkilerini Mustafa Ke-
huriyeti ilan edeceim. Bu, btn glklerin aresi olacak." mal'e sadece geici bir bunalm zmek zere bir hkmet kurmas iin
devretmilerdi. Oysa yeni bir ynetim biimi ilan ediyordu. Ne olursa olsun,
Dierlerinin gitmesinden sonra btn gece boyunca, afak onun kararm kabul edeceklerine nceden rza gstermilerdi: Artk kabul et-
sknceye kadar smet ve Mustafa Kemal pturup, Trkiye'yi cumhu-
riyete dntrecek olan bildirgeyi hazrladlar. mekten baka areleri kalmamt.
Meb'uslarn yzde krk oylamaya katlmad halde Trkiye'yi Cum-
huriyete dntrecek olan smet ve Mustafa Kemal'in hazrlam olduu-
Kk entrika planlad gibi yrmt. Meclis tam anlamyla tasan yasalat ve Mustafa Kemal ilk cumhurbakan seildi.*
fel olmutu. Birbirlerine dik dik bakp svgler yadran ve her an
bir dierinin grtlana sarlmaya hazr hale gelen meb'uslar, kk Bu oylamayla Mustafa Kemal yasal egemen olmutu. Artk babakann
gruplara blmlerdi. Kemaleddin'in yeni kabineyi kurmak yetkisini ve bakanlarn atama yetkisine sahip olan Cumhurbakanyd. Ayrca Ba-
vermek zere Mustafa Kemal'in davet edilmesine ilikin nergesini kanlar kurulunun, Meclis'in ve Halk Frkas'nn da bakanyd. Bundan
sevinle karladlar. baka Bakumandan'd ve orduyla halk avucunda tutmaktayd.
Hkmet yanls gazeteler -dierleri sansrle susturulmutu- btn
Mustafa Kemal, ankaya'daki evindeydi. lk davete gitmedi; ta Trkiye'de Cumhuriyet'in ilanndan kaynaklanan sevin konusunda ateli
ki Meclis kendisine bir hkmet kuramadn belirtip, genel bakan
olmas iin ikinci bir ary gnderinceye dek, yerinden bile kprda- makaleler yaynladlar. Gerekteyse, Trk kyls ve kasaba halk iin bu
mad. O zaman dahi, kararlarnn tartlmamas kouluyle gitmeyi olay kahvelerde bir sohbet konusu olmaktan pek teye gememiti.-Neredey-
kabul etti. se alk snrnda yaamaktaydlar. lgi alanlar yaamn temel glkleri,
tarlalar, hayvanlar, kk dkkanlar, vergi memurlarnn rvetilii,
Meclis'in giri blmnde, yeni kabineyi oluturmalar iin se- oullarnn askerden sa dnp dnmeyecei ve yallklarnda kendilerine
tii arkadalarn toplad -btn muhalifleri darda brakmt- ve bakp bakmayaca, kzlarnn iyi bir kocaya varp varmayaca gibi konu-
toplant salonuna girip, krsye kt. lard. Kanlarnn drdr, onlar iin Ankara'daki Meclis'in tm mzakerele-
Bir sre' aasnda dizilmi meb'uslara bakt, yz gergin, rinden ok daha gerekti. Kahramanlar, Mustafa Kemal ister Padiah ister
meum ve askt, biraz da alaycyd: Aadaki bu kk adamlara, Cumhurbakan olsun, bar devam ettii, yeterli yiyecekleri, yaayacaklar
kendisine dilerini gstermi olan bu farelere hkmeden gl bir ve uyuyacaklar bir yerleri olduu srece, onlar iin hi farketmeyecekti.
kiilik. Kendi anlamazlklarnn iddetinden, onunla mcadele ha-
linde olduklarm bile unutmulard. Kafalarn kaldrm ona bak-
yorlar, sessizce bekliyorlard. XLIX
Sonunda, "Bu meseleyi halletmem iin beni ardnz" dedi.
"Meseleyi aslnda kendiniz yarattnz. Bu bunalm, kesinlikle geici Mustafa Kemal, batan beri hedefledii tam yetkili konuma hemen he-
bir sorundan kaynaklanmyor. Bu, aslnda hkmet biimimizdeki men ulamt. Siyasal silah, Halk Frkas her kasabada, her kyde
temel bir hatadan kaynaklanyor. Meclis hem yasama hem de rgtleniyordu. Ordu, dorudan onun emrindeydi. Penesiyle devle-
yrtmeyi stlenmi durumdadr. Her biriniz, her bir meb'us" diye tin tm mekanizmasn kavramt. Ancak, asl mcadele henz
srdrd szlerini, "hkmetin her kararm oylamak, her hkmet nndeydi.
dairesine el atmak ve her alan etkiniz altnda tutmak istiyor. Efendi- Arkadalarna her zaman Trkiye'den dini skp atacan kesin olarak
ler, hibir bakan bu koullar altnda grev almay kabul edemez. Bu
*29Ekiml923(.n.)
168
169

belirtmiti. eriat hakknda konuurken, ses tonu kesin ve iddetli bir hal al-
yordu. Ona gre eriat, halkn cokun ruhunun stn rterek kabuklatran
souk ve yapkan bir lavd. Kendisi bu kabuu soyup bir kenara atacak ve
halkn volkanik enerjisini serbest brakacakt, eriat, siyasal yapya nfuz et-
mi bir zehirdi. O, devleti bu zehirden temizleyecekti,. eriat ortadan kalk-
madka, Trkiye'yi canl, ada bir ulusa dntrmesi mmkn deil- larydlar ve Mustafa Kemal'i ok iyi tanyorlard. Bu i artk nezaket
di.
"Be yz yldr Trkiye'nin medeni ve ceza kanunlarn," diyordu, "bir
Arap eyhinin kurallar ve teorileri ile ie yaramaz hoca nesillerinin tefsirleri
belirledi."
"Anayasann biimine,-her Trk'n yaamnn ayrntlarna, yiye-
ceine, kalkma ve yatma saatlerine, giysilerinin ekline, ocuklar dourtan
ebenin iine, okulda ne reneceine, geleneklerine, dncelerine, hatta en
mahrem alkanlklarna dek her eyi belirliyor.
"eriat, yani bu ahlak yoksunu Araplarn teolojisi, kokmu bir.
slam'n ldeki Bedeviler'e uygun olmas mmknd. Ancak, ada Ve
ilerici bir Devlet'in onunla hibir alverii olamazd. "Allah'n sz ha!"
eriat yoktu ki. Bu, yalnzca din adamlaryla kt yneticilerin halk bala
dklar zincirlerden bir tanesiydi.
"Dinin yardmna gereksinim duyan bir ynetici zayf iradeli demektir.
Hi bir korkak, ynetici olamaz."
Ve hocalar! Onlardan nasl da nefret ediyordu. Halkn nafakasn -mide-
lerine indiren tembel, aylak hocalar. Onlar birer erkek gibi almalar iin
camilerden ve tekkelerden skp atacakt.
Salam bir aaca dolanan bir sarmaa benzeyen eriat, Trkiye4 hin
boazndan ekip alacakt.
Bunlar devrimci bir tutku ve nefretle savunduu grlerdi. Ama bun-
lar ne dereceye kadar uygulamaya geirebilecei konusunda kukuluydu.
Kasaba ve kylerde yaayan Trkler, dinlerine hl sk skya
balydlar. Dindar ve tutucu olduklarndan, her trl deiime karydlar.
Hocalar tarafndan kkrtlrlarsa, fanatikleebilirlerdi. Din, onlarn yaam
kumalarnn en temel rgsyd. O skme, tm dokumay mahvedebilirdi.
Dinlerine el uzatld zaman sessizce kabullenecekler miydi, yoksa direne-
cekler miydi?
Mustafa Kemal bu konuda kukuluydu. htiyatla hareket etmesi gereki-
yordu. Bir gazeteci kendisine yeni Cumhuriyet'in dini olup olmayacan
sorduunda, kesin bir cevap vermekten kanmt. Halk Frkas'nn siya-
sasnn genel erevesini hazrlarken, dinden hi sz etmedi. Konuya ilikin
hibir genel teblii yaynlamad. Halkn bu eski ballndan vaz geeceini halk hkmete kar uyanyorlard. Mustafa Kemal'in dinsel kurum
umarak, srasn beklemeye karar vermiti.
170
L
Ne ki, muhalifleri ona bekleyecek zaman tanmadlar. Oyuna
gelerek yar yarya malub edilmi olduklarndan, onun yerine iyiden
iyiye yerlemesine izin vermeye cesaret edemezlerdi. Onun eski dost-
snrlarn amt: Ne parlamenter mcadelelerin ne de szel siyasal
oyunlarn bir nemi kalmt. Yerine bir kere yerleir yerlemez, der-
hal aralarndan bir ounu asacan ya da srgn edeceini biliyor-
lard.
Mustafa Kemal'in islam' ykaca ve Halife'yi sreceine
ilikin bir sylenti lkeye yaylmt bile. Son birka ay boyunca, siya-
sal muhalifleriyle yapt mcadelede, elindeki kartlar birden fazla
kez ortaya koymutu. Abdlmecid, Halife olarak seildii zaman,
Mustafa Kemal trenin tam olarak yaplmasna izin vermemiti. Mec-
lis yeni Halife'nin makam ve yetkilerini grmeye balad srada
Mustafa Kemal tartmay ksa kesti. "Halife'nin" dedi, "makam ya
da yetkisi yoktur, mevkiine sadece ismen sahiptir."
Abdlmecid kendisine ayrlan tahsisatn artrlmasna ilikin bir
mektup gnderdiinde, Mustafa Kemal ona acmaszca u cevabi ver-
miti; "Makamnz, Hilafet, tarihsel bir yadigardan baka bir ey
deildir. Varln merulatrc hibir yn yoktur. Sizin sekreterle-
rimden birine mektup yazmaya cesaret etmeniz mnasebetsizlikten
baka bir ey deildir."
Kars peesiz dolayor, erkek
gibi giyiniyor ve Ankara'daki kadnlar erkeklerle eit haklar talep et-
meleri iin kkrtyordu.
Ankara'daki yneticilerin menfur ve dinsiz olduklar sylentisi
dolamaya balad.
Camilerde, pazar yerlerinde vaaz veren hocalar ve derviler,
171
 ve kurallara kar saygszca hareket ettiini, kutsal eylere hakaret et-
tiini duyuluyorlard. Karikatrler ve brorler okullardan dervi tek-
kelerine kadar yaylmt.
Muhalifleri, bu yndeki propaganday tevik ettiler. Kente
adamlarn gnderdiler. Ankara'dan ayrlp, stanbul'daki Halife'nin
, Abdlmecid'in evresinde toplandlar. Tabanlarnn son derece
salam olduunu var sayyorlard. Mustafa Kemal'in Halife'ye do-
kunmaya cesaret edebileceini hi sanmyorlard.
Ne ki, Abdlmecid hilekr biri deildi. Elli yalarnda, resim
renimi alm, kitaplarn ve bahesini ok seven, yaln, drst,
gzel grnl,-sakin bir adamd. Boazii'ndeki saraynda, gen-
liinden bu yana yaln bir yaam srmt. Dili uzun stanbullular bi-
le onun-hakknda kt bir dedikodu karamamlard.
Fakat Vahideddin'in kandan sonra Meclis tarafndan Halife,
Allah'n Yeryzndeki Glgesi* seildiinde, bu grevi son derece
ciddiye almt. Byk Padiah-Halife'lerin geleneklerine yeniden
hayat vermiti. Halefi gibi sradan bir araba kullanmak yerine, her Cu-
ma gn bir svari blnn eliinde Fatih Sultan Mehmed'in kine
benzer beyaz bir ata binerek ihtiamla Halic'i geiyor, halkn tezah-
rat arasnda Selamlk merasimi iin Ayasofya Camii'ne gidiyordu.
skdar'daki byk camie gidecei haftalardaysa, muhteem giysi-
leri iinde ondrt ift krekinin ektii saltanat kaynda, kyda bi-
rikmi byk kalabalklar selamlayarak, yz milyon Mslmann
bakam olduu bilincinin yaratt vekarla Boaz' geiyordu. Ziya-
retileri, elileri ve diplomatik heyetleri saraynda, bir krala
yakacak debdebeyle kabul ediyordu.
Abdlmecid muhteris biri deildi; siyasal iktidar peinde olma-
masna karn, Trkiye'deki tm honutsuz unsurlar bir mknats gibi
kendisine ekiyordu. Can vermi Osmanl mparatorluu'nn btn
dkntleri, din adamlar, hocalar ve ulema, isiz kalm saray erkan,
eski rejimin mazul subaylar, artk bakent olmak ayncahru yitirmi
stanbul'un gayri memnun halk onun evresine t.
Son olarak da, Mustafa Kemal'in siyasal muhalifleri olan Rauf,
Adnan, Refet ve Kazm Karabekir geldiler. Abdlmecid'i Trki-
* Zllullahi fi'elem (.n.)
172
ye'nin meruti hkmdar yapmak istiyorlard, kendileri de onun ba-
kanlar olacaklard. Saygn, gvenilir ve bilgili olan bu zat, bu mevki
iin idealdi: Hem sivil hem dinsel yetkileri elinde tutacak, ne ki, muh-
teris ya da gl karakterli olmad iin bakanlaryla bir atmaya
girmeyecekti.
Ve bdlmecid, btn arzularna ve eilimlerine kart olmakla
birlikte, kendisini bir anda Mustafa Kemal ve Ankara'ya kar muha-
lefetin merkezi ve maas olarak buluverdi. Ankara'nn fkeyle
krtnn karsnda'sakin, kltrl, iyi terbiye
alm bir beyefendi vard. _
LI
Mustafa Kemal tehlikeyi grmt. Halk ondan nefret eden
stanbul'un dmanca ortamnda, Halife'nin evresinde ve en gl
muhaliflerinin nclnde kendisine kar monarik ve dinci bir ha-
reket biimlenmekteydi. lkede ona -kar ve dinsel fanatizm
ynnde propaganda gittike yaygnlayordu; halk dinsel liderleri
olarak Halife'ye byk sayg duyuyordu. Bu iki olgu rgtlenir ve
birletirilecek olursa, yenilgisi kanlmazd.
Bu durumla nasl baa kacan bilmiyordu. ok erken hareke-
te geerse, kendisini havaya uuracak bir barut fsn atelemesi
mmknd. ok bekleyecek olursa da, yenilgiye urayabilirdi.
Nasl harekete gemesi gerektii konusunda dnrken, Talih
bir kez daha yardmna kotu: ngiltere onun eline birkez daha silah
vermiti. ki Hintli Mslman olan Aa Han ile yal ve saygn Emir
Ali, Hindistan Mslmanlar adna Halife'nin saygnlnn korun-
masn talep eden bir protesto mektubu gndermeye karar verdiler.
Bu mektup Ankara'daki hkmete ulamadan nce, stanbul basn-
nda yaynland.
Bu, Mustafa Kemal'in arad frsatt. Aa Han'n yksn
kefetti; Hindistan'da tannm bir-Mslman'd; smailiye mezhebi-
rinin lideriydi; ngiltere'de yayor, ngiliz yar atlar yetitiriyor,
ngiliz giysileri giyiyor, ngiliz politikaclar ve elileriyle yakn dost-
luk ediyordu; ngilizler Dnya Sava boyunca Hindistan Mslman-
173
 larmn lideri olarak sivrilmesi iin zenli bir propaganda almasyla zi'yle sorunu tartt, ihtiyatl soruturmalar yapt, alt rtbeli subaylar-
onun saygnln ykseltmilerdi; onu Padiah'a ve Dou'daki Trk la erlerin duygularn renmeye alt. Halife'yi yurt dna
propagandasna kar kullanmlard. kard, dini Devlet'ten ayrd ve Trkiye'yi laik bir Cumhuri-
"Aa Han" dedi Mustafa Kemal, "bir ngiliz ajandr." Bu yet'e dntrd takdirde ordu ne yapacakt? Askerler onu destek-
propaganday yrtmek kolay oldu. Yunanllar'la birlikte lemeyi reddedecekler miydi?
Trkiye'yi ykmay baaramayan hilekr ve kurnaz dman ngiltere, Karar veremiyordu. Btn gece boyunca sel gibi akan szckler-
Hilafet'i desteklemek ve bylece Trkler'i iki dman kampa blmek le, btn olaslklar teker teker gzden geirerek, ikircimli, kh bir
iin Hintli Mslmanlar ve Aa Han' kullanarak, yeni entrikalara eye karar vermiken, kh tekine ynelerek, fikir deitirerek, du-
girimiti. raksayarak konutuu geceler birbirini izliyordu. Bu srada onu gren
Meclis byk bir fke kasrgasna kapld. Konumaclar hocala- bir yabanc, onu rahatlkla bir geveze ve cesaret ya da iradeden yok-
ra, din adamlarna, muhalefet liderlerine, Hilafet'e, Halife'ye lanetler sun, dirayetsiz bir adam olarak deerlendirebilirdi.
yadrdlar ve Cumhuriyet'e kar her trl muhalefetin, srgn edil- Anszn kararn verdi. Harekete geecekti. Ordu onu destekle-
mi Padiah'a gsterilecek yaknln vatana ihanet olarak deerlen- yecekti.
dirilecei ve lmle cezalandrlacana ilikin yasay geirdiler.
Baz meb'uslarn Hilafet'in Trkiye iin diplomatik deerinden, Ayn hzla kelimelerden eylemlere geiverdi. Daha nce ne ka-
sz etmeleri zerine, Meclis yuhalayarak onlar krsden indirdi. Bu- dar gevezeyse, artk o kadar suskundu; hedefi, karar veremedii za-
nu izleyen sessizlikte Mustafa Kemal onlara dnd. "Trk kyls manki kadar belirgindi; kendisi zayf olduu zamanki kadar zorlu ve
yzyllardr Hilafet uruna, slam uruna, hocalar ve benzerleri uruna glyd. Dmanlarn amansz bir iddetle ezdi. Kararszlk hafta-
savap lmedi mi?" larnn onda yaratt keye kstrlmlk duygusu, ykc bir devrimci
"Artk Trkiye'nin Hintliler'i ve Araplar' bir yana brakp ken- iddette patlak vermiti.
dine bakmasnn, onlarla ilikiyi kesmesinin, slam'n nderlii rol- ncelikle muhaliflerinin gzn korkutacakt. Kart olan bir
nden kendini kurtarmasnn zaman gelmitir. Trkiye, kendi kendine meb'us Meclis'te ok fazla konutu; ayn gece evine dnerken yolda
bakabilecek durumdadr. Hilafet yzyllardr kanmz emmitir." ldrld. Diyanet vekili Halife Jehine bir konuma yapt. Mustafa
Bu propagandann btn lke apnda yaylmasn salad. Sz Kemal, bunu tekrarlad takdirde onu asmakla tehdit etti.
konusu mektubu yaynlam olan stanbul gazetelerinin ba yazarlar Rauf'u Halk Frkas genel kurulu nne kmas iin
yargland. Dava hakkndaki yazlar, yerel Halk Frkas ubelerince stanbul'dan artt ve onu Cumhuriyet'e ve Cumhurbakan'na
ve hkmet yayn organlarnca yaynland. Bayazarlarla birlikte ballk gstereceine dair yemin etmeye zorlad; aksi takdirde parti-
Abdlmecid de, kurnaz ve ahlaksz ulusal dmann, ngiltere'nin ca- den ihra edilecekti. stanbul valisine gnderdii acil talimatla Abd-
susu olarak alaklardan ve vatan hainlerinden biri olarak tantld. Imecid'in btn o yararsz debdebesine derhal bir son verilmesini em-
Mustafa Kemal'e kar balatlan dinci propaganda ortadan silin- retti; Cuma namazna gitmek istiyorsa,.bunu normal bir arabaya bine-
di. lkede byk bir fke homurtusu ykselmiti: Mustafa Kemal rek yapmalyd, muhafz birlii datlacak, saltanat kay bir kenara
ulusu kurtarmalyd. braklacak, Halife'nin ayl minimuma indirilecek ve taraftarlarna
ehirden ayrlmalar uyars yaplacakt. stanbul'da, Ankara'daki ik-
tidara meydan okuyacak bir dinsel lider olmamalyd.
Mustafa Kemal gven iinde eyleme geebileceinden hala
kukuluydu. Ordudan emin olmalyd. Onsuz aresizdi. zmir yak-
Ilmllardan bazlar, kendisinin Halife olmasn Mustafa Ke-
nlarnda yaplan yllk tatbikat izlemeye gitti. Gnlerce smet ve Fev-
174 175
 mal'den rica ettiler; Hindistan ve Msr'dan gelen heyetler de ayn
srada bu dilei tekrarlyorlard. Bu, byk bir mevkiydi; arkasnda bir devlet haline gelmelidir."
gelenek, saygnlk ve uluslararas bir platform vard. Mustafa Kemal Tasan hi tartlmadan kabul edildi. Bir saat iinde Mustafa Ke-
gereken btn zelliklere sahipti: Muzaffer bir kumandan, bamsz mal, eski devletin zerine kurulmu olduu temellerin tmn skp
bir Mslman halkn lideri, Mslman dnyasnda en gze arpc atmt.
kiilikti. Bu ricalarn onu batan karmas olasl vard. Ayn gee stanbul valiliine Abdlmecid'in afak skmeden
nce Trkiye dna karlmas gerektii emri gnderildi.
Sabrszln gsteren bir jestle bu neriyi reddetti. Ak Vali bir polis ve askeri birlik eliinde gece yans, protokol hie
grl, belirlenmi -hedeflere sahip biri olarak bykl, kendisi- sayarak, Allah'n Yeryzndeki Glgesi'ni, Halife'yi birka para
nin ve lkesinin snrlarn bilmesinde yatyordu. . . eyasnn bulunduu valiziyle birlikte, yolculuu iin birka lira vere-
Heyetten birine souk bir ifadeyle, "Benden Halife olmam isti- rek alel acele bir arabaya bindirip svire'ye gemesi iin snra
yorsunuz; Halife olarak emirlerimin dinlenip dinlenmeyeceini bile- gtrd.
cek durumda msnz? nk eer dinlenmezse, bir maskara durumu- Trkiye'nin hibir yerinde ne bir gsteri, ne de bir protesto, ya da
na deceim" diyerek, onlara iddetle arkasn dnd. direni oldu. Mustafa Kemal galip gelmiti.
Hilafetin Trkiye'ye uluslararas bir g verdiine inanan
meb'uslara yantn da smet arachyle verdi: "Eer dier LII
Mslmanlar bize yardm ettiyse, veya hl yardm etmek istiyorlarsa
bu, hibir gc olmayan rm bir lee, Hilafet makamna sahip ol- Mustafa Kemal artk egemendi, fakat uruna onca aba harcad
mamzdan kaynaklanmamaktadr. Bunun tek nedeni, bizim, iktidar eline geince, onu elinde tutamad. Bu, ksmen kendisinden,
Trkler'in gl olmamzdr." ksmen de koullardan kaynaklanmt.
Baars bu ak grllnde yatyordu. Byklyse, he- Hasta ve yorgundu. Bbreklerindeki hastalk srekli olarak
definin snrlar zerinde temellenmiti. nksediyordu. Ary krletmek iin, onu hrn ve sinirli yapan iki-
ye ba vuruyordu. Son alt yl boyunca, savamann zihinsel
uyarcl onu ayakta tutmutu. imdi, baar saatindeyse gevemi,
Sonunda hazrd. Meclis fkeliydi; halk ve ordu yabanc dmanla adeta snmt. Depresyon nbetleri onu aresizliin kara kuyular-
onun mttefiki Halife'ye homurdanyordu. Muhaliflerini iddet na atyor, kendine, grevine ve talihine olan inancn tketiyordu.
yoluyla .yldrm, hyanet-i vataniye kanunuyla azlarn "Dman yendim; lkeyi fethettim; fakat halk fethedebildim
balamt. mi? Bu, en g olan" diyordu.
3 Mart 1924'de Meclis'e, Devlet'in laikletirilmesi ve Hlife'nin zel yaam da ona hi huzur vermiyordu. evresinde gvenebi-
yurtdna karlmasna ilikin bir yasa tasars sundu. lecei, iindeki gizli ben'i aabilecei, bylece i huzuruna ka-
.Heyecan iindeki meb'uslara, "Ne pahasna olursa olsun" dedi, vumasn salayacak bir tek kii bile yoktu.
"Cumhuriyet korunacaktr. u anda tehdid altndadr. Osmanl mpa- Annesi lmt. ki yl ankaya'da yaam ve ardndan Anka-
ratorluu km temeller zerine kurulmu, atlak bir yapdr. Yeni ra'nn iddetli iklimi yznden saln yitirmiti. Latife hava
Cumhuriyet salam temeller ile salkl, bilimsel bir yapya sahip ol- * Zbeyde Hanm'n zmir'de vefat ettii dorudur. Ancak, bu olay, Byk
maldr. Halife ve dier Osmanoullar gitmelidir. Modas gemi Zafer'den sonra Mustafa Kemal'in zmir'den Ankara'ya dnn izleyen
gnlerde Zbeyde'nin hem iklimin yumuakl, hem de byk olaslkla
dinsel mahkemeler ve kanunlar, ada bilimsel kanun ve mahkeme- mstakbel gelinini tanmak arzusundan kaynaklanan zmir yolculuundan
lerle deitirilmelidir. Dinsel mektepler yerlerini laik resmi okullara hemen sonra, oraya var izleyen birka gn iinde olmutu. Annesinin
brakmaldr. Devlet ve din ayrlmaldr. Son olarak, Cumhuriyet laik lm zerine zmir'e gelen Mustafa Kemal, cenazeden birka gn sonra
Latife Hamm'la evlendi, (.n.)
176
177
 deiminin iyi gelecei dncesiyle onu zmir'e gtrmt. Annesi Srekli kavga ediyorlard. Latife bir politikacyd. Devlet iinde
orada lmt.* Mustafa Kemal sonuna dek iini ona dkmt. kadnn konumu hakknda en belirgin ve gelikin balamda zgr
Ona gvenmi, onunla dertlemi, onun basit, ama hikmet- dolu dncelere sahipti. Her iki cinsin eit hak ve frsatlara sahip olmas
tlerini dinlemiti. Kendisini eletirmesine izin verdii tek kii oy- gerektiine inanyordu. Mustafa Kemal diktatrle doru gittike
du. Onu, sadece kendisi olduu iin seven tek insann arnesi olduunu
daha ok yaklatka, siyasal anlamda anayasaya aykr edimleri ne-
biliyordu. Baarl olup olmamasn umursamyordu. ok kt bir
baarszla urasayd bile, onu ayn derecede sevmeye devam eder- deniyle onunla gittike daha ok atmaya balad. Muhaliflerine
di. Annesini zlyordu. yaknlk duyuyordu. Politikada kendi izgisini oluturdu ve Mustafa
Kemal'e ynelik muhalefete ilikin birtakm ihtiraslar gelitirmeye
Ya Latife? Evlilikten sonraki ilk birka ay boyunca adeta cennette balad. zel yaamlarnda olduu gibi, sosyal yaamlarnda da onu
yaamt. Ona lgnca akt. Onu refikas olarak srekli yannda eletirmeye balad. ine ve kararlarna mdahale etti.
bulundurmaktan byk zevk alyordu. Onun kendisi iin hazrlad Kadnlarla yapt toplantlarla yetindii srece, Mustafa Ke-
dzenli ev yaamndan ok mutluydu.
mal'in bir itiraz yoktu; her ikisi de gl, iradeli, sert ve altta kalmaz
Fakat btn bunlar abucak geti. Kadnlar, ona gre sadece kiilerdi. O da, kendisi gibi zeki^ hazr cdvap ve keskin dilliydi. O da
zevk vermeye yarard. Latife, bir ok kadndan yalnzca biriydi/Mus- en az kendisi kadar eletiriye tahammlszd. Onlar yumuatacak ve
tafa Kemal'in ateli ak sadece ehvetten ibaretti ve hzla sogudu. bir arada tutabilecek bir ocuklar da yoktu.
Ak souduka, bir kez daha bekar yaam srdrmeye balad. Kavgalar artt. Ev, anlamazlklarndan doan patrtyla dol-
Yaamnda kadnlar yalnzca arzi olarak yer alyordu. Cinsellik du.
dnda onlara gereksinme duymuyordu. Evin dzenli yaam onu si- Mustafa Kemal sonunda karar verdi: Latife gitmeliydi, hem de
nirlendiriyordu. Srekli onunla birlikte olan kadn, onu rahatsz etme-
ye balyordu. derhal.
zel ilikileri konusunda daima sessiz ve ketum olduundan, bu
Bir keresinde "zgr olmak, kendi yaamm yalnz bama sre- sorunu kimseyle tartmad. Boanma belgesini kendisi hazrlayp
bilmek iin," demiti, "daima yalnz yaamay istemiimdir." imzalad; Meclis'e, gazetelere ve eliliklere bu boanmay duyuran
en akrak arkadalaryle sigara dumanyla dolu odalarda gece ksa bir mesaj gnderdi ve Latife'ye evden, ankaya'dan derhal ayr-
boyunca imelerini, boyal kadnlar arzu ediyordu. lmasn emretti. Ardndan-.da, alkn olduu yaama, yani sigara du-
nsan doasndan'kaamaz. Gemii onu tpk iek hastalnn manyla dolu odalarda, lakaplar "klhan beyleri" olan iki arka-
brakt iz gibi damgalyordu. Mustafa Kemal eski arkadalarna, dalaryla ve boyal kadnlaryla uzun gecelerine geri dnd.
kadnlarna ve elence ortamna geri dnd.
Kuramsal olarak gelikin zgr dnceye sahip, ada bir
kadn olmakla birlikte, Latife bir harem kadn kadar da kskant. Sa-
dakatsiz olduu iin ona bard, iki imesine kar koydu, arka-
dalarn uzaklatrd.
Latife'nin ailesi de Ankara'ya gelmiti. Kendileri iin zel haklar
ve imtiyazlar talep ettiler, sonunda dayanlmaz bir yk haline geldik-
lerinde, Mustafa Kemal byk bir fkeyle onlar zmir'e geri gnder-
di. Latife bu kararna kar kt.

178 179
 LIII
Mustafa Kemal'in yaama dair btn tavr ve hareketleri
deimiti. Artk eskiden hep yapt gibi ne halkn arasna karyor,
ne de elleri ceplerinde, rastlad herkesle sohbet ederek ar ar ge-
bu arkadalkta muh- ziniyordu. Artk ie dnk, kapal ve ulalmas zor biri olmutu.
temelen hibir kt yan yoktu, ancak, insanlar naho eyler sylyor- Biri beceriksizce hazrlanan ve baarya ulaamayan bombal,
lard. ikincisi de yemeine koyulan zehir yoluyle olmak zere onu
ldrmek iin iki giriim ortaya karlmt. Zehir onu neredeyse
ldrecekti; bu yzden iddetli aclar ekerek, byk bir aba sonun-
da yaama dnebilmiti.
Son derece kukucu biri oldu. Yannda Laz muhafzlar olmadan
asla dar kmyordu. Evini batan aa projektrlerle tehiz ettirdi
ve zel izni.olmayan hi kimsenin evin evresine dahi yaklatrlma-
Bkncaya dek birlikte yaad ve sonra Mnih'e gnderdii mas talimatn verdi. ankaya'dan Ankara'ya inecek olduunda, alt
Fikriye, geri dnd. Doulu ve Trk olan Fikriye, ona her eyini ver- kilometrelik yolun iki yan sngl askerlerle koruma altna alnyor-
mi, efendisinin diledii gibi inemesi iin kendisini onun ayaklar du. Bir lokantaya hatta bir dostunun evine gidecekse, lokanta ya da
altna atmt. Mustafa Kemal 'siz yaamn, onun iin hibir anlam eve silahl sivil ya da resmi elbiseli polisler nceden geliyorlard.
yoktu. ki yl boyunca Mnih'te kalmt. imdi sessizce geriye, an- smet gibi hkmet yeleri ya da kendisinin birka taraftaryla
kaya'ya dnyordu. Kalmasna izin vermesi iin yalvard. Oysa Fik- "klhanbeyleri" dnda, pek kimseyle grmyordu.
riye'yi insafszca kovdu. Ertesi gn gen kadn, kendini vurmu ola- Her zaman yalnz bir adam olmu, bir mnzevi gibi, tek bana
rak evin aasndaki kayalklardan birinde bulundu. Btn Trkiye hareket etmiti. Hi kimseye gvenmemiti. Kendisininkiyle ters
onun lmne yas tuttu. olan fikirleri dinlemezdi.
Tm eylemleri, kiisel karlarnn en alaka itkisiyle deerlendirir-
di. Olaanst kskant. Zeki ya da yetenekli bir adam, bertaraf edil-
mesi gereken bir tehlikeydi onun gznde.

Nadiren iyi ve nazik bir

ey sylerdi, o zaman bile szlerinde hafif bir alayclk sezilirdi. Hi
kimseye venmezdi. Hibir yakn dostu yoktu. Arkadalar zevkle-
rine araclk ederek ve kibirliliini besleyerek onunla birlikte iki ien
zararl, kk adamlard. Bir beki kpei gibi tehlikelere kar onu
koruyan smet, ordunun ona bal kalmasn salayan Fevzi ve bir
avu nc snf meb'us -ki bunlar, Meclis'in deersiz ve ie yara-
maz yeleriydi- dnda, Kurtulu Sava'nn kara gnlerinde onu
desteklemi olan btn deerli kiiler, artk onun karsnda yer al-
yorlard. Bunlardan biri onu desteklese bile, bir bahaneyle onu kendi-

180 181
sinden hemen uzaklatryordu.
Bir frtna kopmak zereydi. Mustafa Kemal'in ayann altnda-
ki zemin yava yava kyordu. Yaklaan depremin belirsiz
gmbrts gibi honutsuzlukla inleyen Trk halknn sesi duyulma-
ya balamt, smet, Fevzi ve casuslar onu bu tehlike konusunda
uyardlar.
Metin, mlayim ve tembel Trk kyls ve kasabals, pek az
eye ihtiya duyan, yaln bir dnya grne sahip, saygl, canayakn
insanlard. Pek ok yoklua ve gle hi yaknmadan katlanrlard
ama, onlarn bile bir dayanma snr vard. Bu snr da^almt.
Trkiye yknt halindeydi. Savata, geni alanlar yaklp
yklmt. Her yerde yoksulluk vard ve halk bunun nedenini bilmek
istiyordu. Savalar srasnda onlara dmandan kurtulur kurtulmaz
eriilecek refahn altn gnlerine ilikin gzel vaatlerde bulunul-
mutu. Trkiye'yi kurtarmak iin canlarn dilerine takp sa-
vamlard. Yunanllar' ve yabanclar lkeden karmlar, ingilte-
re'ye ve kapitalistlerine, haklarnda ne dndklerini bir gzel
gstermilerdi. Artk zgrdler. Her eyin ok daha iyi olmas gere-
kiyordu; fakat her ey daha ktyd, onlar da Abdlhamid'in idare-
sindeki eski rejim gnlerinde olduklarndan daha kt artlar altnda
yayorlard.
O gnlerde insann karn gayet iyi doyar, kendisine ttn ve kah-
ve, ocuklarna tatl, karsna yeni bir elbise alacak kadar para kazana-
bilirdi. Akamlar huzur iinde bir kahvehanenin nndeki meydanda
bulunan aacn altnda oturabilir, akam namaz iin camiye gitme
zaman gelene kadar sakin sakin haberleri tartabilirlerdi.
Bugnse yiyecek bulmak bile zordu. Fiyatlar inanlmayacak ka-
dar yksekti. Para ok ktt ve bulunduu zaman bile, dkkanlarda
yalnz lks mallar deil, zorunlu ihtiya maddeleri bile bulunmad
iin satn alma gc yoktu. ocuklar yrtk prtk giysiler iindeydi.
Karlan yemek yapacak yiyecei bulmak iin kleler gibi alyordu.
Vergiler daha da arlam, vergi memurlar daha da a gzl ol-
mulard. Savalar bittii halde, btn gen erkekler askere alnmt.
iftlikler ve evler yklmt, hl da onarlamyordu. Saman bulun-
madndan hayvanlar lmt. Kuraklk yznden ekinleri kuru-
182
mu ve ellerinde tohumluk bile kalmamt. Yaam, hayatta kalmak
iin srdrlen ok ar, meakkatli bir mcadeleye dnmt.
Btn Trkiye, kllerin iindeydi: Kyler yanm, tarlalar ve balar
mahvolmu, yollar yklmt. Bu topraklarda daha nce kimsenin
grmemi olduu bir yoksulluk ve ihtiya hkm sryordu. .
Aslnda bunun nedeni, olaanst tketici bir savan ardndan
sonra kanlmaz olan ekonomik gerilemeydi; ancak, Mustafa Ke-
mal'in muhalifleri, yani politikaclar ve din adamlar bunu kulland-
lar. Honutsuzluk bayram ykselttiler. Halkn fkesini kkrttlar.
"Size yardm etmek iin hkmet ne yapyor?" diye soruyorlard.
"Askerleri tamak iin demiryolu mu? Ankara'y mamur etme abas
m? Kendilerine her eyiri en iyisini ve bol para ayrmalar, aralarnda
kavga etmeleri ya da atalarndan kalan eski ve gzel gelenekleri
deitirmek iin bildiriler yaynlayp yasalar kartmalar m? Bun-
larn size ne yarar var?"
"nsanlar" diyorlard, "eski zaferler ya da reformlar ve bildirilerle
geinemezler. Ekmee, tohumluk budaya, srlara, koyuna, ku-
rakla kar sulama imkanlarna, iftliklerini iletmek ve dkkanlar-
n doldurmak iin paraya ihtiyalar var. Dinsiz kuramlaryla, bu Al-
lahsz hkmet ve her eyi tepe taklak eden deiiklikleri, ite onlarn
btn istedikleri bunlard."
Homurdanmalar ve inlemeler arttka, Mustafa Kemal'in Meclis,
iindeki muhalifleri gene yreklenmilerdi. Ordunun honutsuz ol-
duu, baz kylerde Halk Frkas ubelerinin tahrip edildii, bir ok
yerde kyllerin vergi demeyi reddettii ve vergi memurlarm
dvdkleri syleniyordu.
Bir sredir politikaclar olduka ihtiyatl davranyor, muhalefet-
lerini gizliyorlard. Artk eletirilerini ok daha aka dile getirmeye
baladlar. Lozan'dan dndnden beri Bavekil olan smet'e
hcum ettiler. Bu hcuma misilleme yaplmad grlnce,
hkmetin btn icraatine ilikin bir gensoru nergesini gndeme
aldlar. nergenin tartmas, smet'e ve dolaysyle efendisi Mustafa
Kemal'e ynelik iddetli bir kinin tezahrne dnmt. Ko-
numaclar birbiri ardna krsye kp "lkenin ekonomisi ve mali-
yesi cinayet derecesinde bir karmaa iindedir" diyorlard. "Btn
183
 bunlar smet'in hatasdr." gibi bir ikisi dnda, hepsi siyasal adan kukulu kiilerdi. lkeden
ayrlan Hristiyanlarn yerini dolduracak kapasitede tek bir Trk bile
Trk Liras dyordu; kredi kaynaklar ortadan kaybolmutu. yoktu. smet ne yabanc uzmanlar lkeye davet ediyor, ne de eitim
Trkiye'de hi sermaye kalmamt. smet de yenisinin gelmesini en- grmek zere Trkler'i yurtdna gnderiyordu. Fabrikalar ve snai
gelliyordu. Sermayeye sahip tek unsur olan yabanc bankerlerle giriimlerle zenginlemi Trkiye hakknda konuup duruyor, ancak,
grmeyi reddediyor, onlar svglerle kovuyordu. smet hkmet- hibir yapc i retemiyordu. Yol aaca etkiyi anlamadan, yasalar
te kald srece hi kimse Trkiye'ye bor vermezdi. Byk zmir li- Meclis'ten geiriyor, stnkr yaplm bu yasalar da lkede ticaret
man yknt halindeydi ve yeniden ina etmek iin iki yldr hibir ey adna geriye kalm olan unsurlar da bozuyordu. Olaanst boyut-
yaplmamt. stanbul, kastl bir iflasn iine srklenmiti, nede- lardaki cehaleti iinde, bu sar, ufak tefek kurmay subay, her eyi bil-
niyse, gemite Ankara'ya kar olmasyd; bu yaplan samalkt. diini dnyordu. Bu arada Trkiye can ekiiyordu.
Yeni ticari yasalar, gmrk vergilerine getirilen ek ykler, akla ziyan
ykleme-boaltma ve liman nizamnameleri btn ticareti durdur-
mutu. Trkiye'de kalm olan birka tccarn hepsi de ilerini ka- LIV
patyordu. smet yaratm olduu ve aslnda sermaye bulmak iin ya-
rarlanlabilecek tekelleri armaan olarak, kiisel dostlarna peke smet hakkndaki gensoru nergesinin reddedilmesi kl payyla
ekmiti. salanabildi. smet fkeden lgna dnmt, ne ki, Mustafa Kemal
smet'in Trkiye iin, salkl bir kola sarlm ve onu rtene ankaya'da kalm ve gensoru olayna hi mdahale etmemiti. Mu-
dek kannn akn durduran bir turnike gibi engelleyici olduunu be- halefet gittike cesaretini artrmt. Rauf'un nderliinde
lirttiler. Grevinden ayrlmalyd, hem de derhal. stanbul'da Selanikli Yahudi Cavid'in evinde toplanarak "Terakki-
Hcumlarnda byk hakllk pay vard. Kendilerininkine ben- perver Cumhuriyet Frkas" ad altnda, yeni bir parti kurdular.
zer savalardan sonra yoksulluk kanlmazd, ne ki diktatr, yani Srgn edilen Halife'nin evresinde toplanm olan tm muhalifler
Mustafa Kemal ile yardaks, yani smet, bu durumu daha da ile eski ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kalntlar, onlara katld.
ktletirmilerdi. Her ikisi de askerdiler. Ekonomi veya maliye Mustafa Kemal yandalarnn ou da onlarn tarafna geti: Parti
^hakknda en ufak bilgileri bile yoktu. Mustafa Kemal genliinde Ro- programlarn yaynladlar; burada anayasal bir hkmet ve diktatr-
usseau ve John Stuart Mili okumutu ama mali konulara ne bir eilim, ln her trne direnmeyi savundular. Ne ki, Mustafa Kemal hl
ne de yaknlk duymutu. Bu konu onu skyordu. Bu konularla ankaya'daki suskunluunu korumaktayd.
uramay memnuniyetle smet'e brakmt. Ve smet'in konuya Siyasal partilerdeki muhalefet aclayordu. Sinirler en kk bir
ilikin bilgi ve eilimi, Mustafa Kemal'inkinden bile daha azd. Ko- krtmayla alevlenecek kadar gergindi.
nuyu bir stanbul bankasnda alan ortalama bir Levanten memur Ankara, kra bozkrlarn ortasnda yer alan virane bir kyden
kadar bile bilmiyordu. baka bir ey deildi. Ne elence ne de rahatlama imkanlarna sahipti.
Uzaklarda, Anadolu lnn ortasndaki Ankara'da, Trkiye'yi Ankara'da yaam, evredeki arazi kadar kasvetli ve konforsuzdu. Sa-
dnyann tm ekonomik yaamndan koparm olan smet, kendi ye- va srerken, meb'us ve subaylarn cankurtaran yurtseverlik atei ol-
teneinden olduka emin bir haldeydi. Mustafa Kemal'e mali konu- mutu. Sava sona erince hepsi de srdkleri yaamn kt koullarn
lar kendisinin ele alacana dair sz vermiti. Maliye Vekaleti'ndeki ok iddetli hissetmilerdi. Hepsi de stanbul'un lks ve tatl yaam-
odasnda konuya kendisi kadar yabanc olan astlanyla maliye ve eko- na alkndlar. Ankara'da tek yaplacak i ve tek elence yolu, politi-
nomi hakknda ok bilmie tartyordu. Bu alanda egemen olan kayd. Politikaclar btn gn burun burunaydlar. Birbirlerinden
Rumlar ve Ermeniler gitmilerdi. Selanikli Yahudiler'den olan Cavid uzak durma imkanlar yoktu. Sinirler olaanst gerilmiti.

184 185
 Mustafa Kemal'in taraftarlar bir bir elden gidiyordu. Ne mu- ksa bir sre daha onu korumay srdrd. Sonra kenara ekildi.
haliflerini ne de yandalarn denetimi altnda tutamayan bir dik- Osman muhafzlk binasnda polise kar barikat kurdu. Laz ava-
tatr iin bu, tehlikeli bir durumdu. Sokaklarda, tahta kurusu dolu nesi lgn bir halde ayaklanp, Mustafa Kemal'i karmaya kalkt-
otellerde, dknt lokantalarda ekimeler ve kavgalar oluyordu.
Muhalefet vatan hainleri ve Padiah taraftarlar eklinde ad- lar.Arka kapdan bir otomobile binerek doru Rauf'un istasyon yak-
landrlyordu. Onlar da Mustafa Kemal'in yandalarndan, bir nlarndaki evine snan Mustafa Kemal'i birka dakika farkla elle-
mstebidi destekleyen kabadaylar etesi olarak adlandrmak yo- rinden kardlar. Aceleyle Osman'n yardmna kotular. anka-
luyla intikam alyorlard. ya'ya askeri birlikler gnderildi; byk bir atma oldu: Osman, ken-
disini ele verdii iin Mustafa Kemal'e sverek ld ve Laz avanesi
Meclis'te iddet sahneleriboy gstermiti. Tabancalar eki-
liyordu. Halil adnda bir albay* Ismet'i itham etti. "Klhan- de datld. Haberler Karadeniz sahilinde yayld ve Lazlar Mustafa
bey"lerden biri tarafndan Meclis krssnn nnde vuruldu;** Kemal'den almaya yemin ettiler-. Hikaye renildike Ankara'da
polis "klhanbeyi"ni yakalamaya cesaret edemedi. ve btn Trkiye'de Mustafa Kemal aleninde bir kzgnlk ba gster-
di.
Bir baka meb'us, Ali kr, Mustafa Kemal'e ynelik bir
hcuma nclk etti. Gerekten son derece gl ve kindar bir ko- Bunun zerine Mustafa Kemal uzlama yolunu bulmaya alt.
numacyd. Laz muhafzlarn reisi olan Osman Aa, Ali Krsal kesimde yaayan halk memnun etmek iin aar vergisini
kr'nn icabna bakmaya karar verdi. kaldrd, fakat bu da halk yiyip bitiren yoksulluk iinde ksa srede
unutuldu gitti. Son olarak, smet'i azledip yerine Fethi'yi baba-
Osman bir eteci ve Karadeniz kysndaki Giresun kasa-
basnn belediye bakanyd. 1920'de Hristiyanlar'a kar kanla getirdi.
vahice muamelesinden dolay kt bir hret kazanmt. Yu- smet'ten iyiden iyiye bkmaya balamt. Kk adam artk ki-
nanllar'n zmir'deki mezaliminin cn almak iin, be yz birli ve rahatsz edici olmutu. Davranlaryla herkesi kendisinden
kiiyi soukkanllkla kuruna dizdii syleniyordu. Zhrevi bir soutmutu. Orudaki sert amir tavrn Meclis'te de srdryordu.
hastala yakalanmt. Hastalk beynine sirayet etmi, bu yzden Meclis'e, hkmet dairelerine ve astlarna kar son derece otoriterce
ldrmekten zevk duyar olmutu. Vahi ve zalimdi. Cumhur- hkmediyordu. ok inat olmutu. Mali konularda cahil, siyasette
bakannn muhafzln yapmas, Ankara'da uzun zamandr yetersiz olduu anlald halde, herhangi bir konuda t almaya bi-
byk bir skandal olarak deerlendirilmekteydi. le tahamml edemiyordu.
Ona bu emri Mustafa Kemal'in verip vermedii bilinmiyorsa Dahas, Mustafa Kemal'in zel yaamna karmaya, arka-
da, Osman Aa harekete gemiti. kr'yle dostluk kurdu, an- dalarna kar kmaya ve "klhanbeyler"e dmanln aka or-
kaya'nn mtemilatndan olan evine yemee davet etti, orada taya koymaya balamt. Birka kere de, Latife'yle bir olup ona kar
yardmclaryla birlikte Ali kr'y boazlayp cesedini kayal- cephe almt.
klara attlar.
lkedeki btn dertler gz nne alnrsa, bir deiikliin herkesi
Ceset bulunduunda, herkes ayaa kalkt. Meclis Osman 'in rahatlataca akt. Mahcup, karsndakini memnun edici tavrlar ve
tutuklanmasn istedi. Kendisinin emir kulu olduunu syleyen Laz, hibir eyin bozamayaca mlayimliiyle Fethi, herkese sevilen _ bir
Gazi'nin korumas altnda olduunu iddia etti. Mustafa Kemal sadece
kiilikti. Fethi'yi Bavekil yapmaya karar verdi.
* "Deli" lakapl Halit Paa olmal (.n.) ** Sz Muhalefet bu karan bir dn olarak deil, kendilerine ait bir zafer
edilen kii Kel Ali (etinkaya) 'dr. (.n.). olarak alglad. Bu kez bizzat Mustafa Kemal'e saldrdlar.
Onu ezmekte ve lkenin ynetimini kendileriyle paylamaya
zorlamakta kararlydlar. Meclis'e Cumhurbakannn yetkilerini
186 187

epeyce kstlayan bir yasa tasars sundular. Oturum ok hararetli geti
ve tasar yalnzca kk bir farkla reddedildi.
Bu, Mustafa Kemal iin kritik bir dnemdi .Btn memleket sa-
va sonras tepkisi iinde ve gcenikti. Lazlar ayaklanmaya hazrlan-
yorlard. Halk Frkas disiplinli yapsn yitirmekteydi. Devrann
dndn dnen pek ok yanda onu terkederek Rauf'a
katlmt.
Bavullarn toplayp onu terkederek stanbul'a dnen sevgilile-
rinden birisi, yznde alayc bir glle, "O bitmitir, foutu, tken-
mi; artk ie yaramaz" demiti.
Orduya gvenemezdi. Dou blgesinde hocalar vaazlarnda ona
kar bir kampanyay kkrtyorlard; Nasturiler^ayaklann ve ngil- Balarnda din adamlar olduu halde Peygamberin yeil sancan
tere Musul hakknda btn saygnln temelinden sarsm olan bir
ltimatom vermiti.
Fethi.
188
LV
ankaya'daki evinde Mustafa Kemal bezgin, hasta, irete dalm
ve sarho halde, suskun bekliyordu. Halkn dmanca duygularyla
ilikilerdeki hakimiyeti elinden kayp gidiyor, dostlar onu terkedi-
yor, dmanlar devaml ona saldryordu. Tmyle tkenmi gibi
grnyordu. Muhalifleri, iinin bittiinden emindi.
Anszn ran snrndaki yksek dalarda yaayan kabileler,
Krtler ayakland. Nakibendi dervilerinin kaltsal reisi olan eyh
Said, "Kahrolsun Ankara'nn gavur hkmeti! Yaasn Padiah ve
Halife! "lyle alldk ayaklanmay balatt.
Krtler ilkel ve ar derecede dindar olan yabanl dallard.
aarak slam' kurtarmak ve gavur Trkler'i mahvetmek zere ilerle-
meye baladlar.
ki ay iinde Trk kararghlarn tmyle yerle bir ettikleri Har-
put ve Mamuret'1-Aziz blgesini ellerine geirdiler ve byk Diyar-
bekir kentini tehdit etmeye baladlar. Btn Krdistan ayaklanmaya
katld. Trkiye'nin tm Dou vilayetleri tehlikedeydi, Yeni Trkiye,
bu darbenin altnda sersemlemi ve temellerinden sarslm haldeydi.
Devlet ve millet, hayati tehlike altndayd.
ki ielerini ve kadnlarn bir kenara iten Mustafa Kemal,insi-
yki olarak doruldu. Tehlike ve eylem zorunluluu onu greve
aran bir trampet gibiydi. Sava ve idare edilmesi gereken askerler
vard. indeki tm gizli enerjiyle comutu.
Uyuukluunu silkip att. Hemen ie giriip, egemenliini yer-
letirdi. Milletine seslendi: Trkiye tehlikedeydi: byk d dman,
ngiltere para ve silah salayarak Krtler'i desteklemekteydi.
ar zerine her Trk silaha davrand. Genel honutsuzluk, si-
yasal muhalefet, dinci direni tutan bu yurtseverlik ateinin alevleri
iinde yanp kl oldu. Trkiye'nin her kesiminden, her snftan ve
trden erkekler ve kadnlar yardm nerisi ve ballk bildirisi ieren
telgraflar ektiler. Trkiye tehlikedeydi. Onu yalnz Gazi kurtarabi-
lirdi.
189
 Mustafa Kemal bir kez daha tek egemendi: Emirler veriyor,
ynetiyor ve denetliyordu/
Ba eken krk alt asi Diyarbe-
kir'in byk meydanmda asld. Aslanlarn sonuncusu asl eleba,
eyh Sait'ti. Kendisini lme mahkum eden mahkemenin bakanna
dnd:
"imde size kar bir kin yok" dedi. "Siz ve efendinizi Allah la-
netledi. Sizinle olan hesabmz Kyamet Gn'nde greceiz."
Mahkeme bakan' glmsedi. Ad Ali'yi: Kel Ali olarak tann-
yordu. Adamlar daraacma yollarken yzne ilitirdii tebessm-
yle dikkati ekiyordu. Tipik bir Mustafa Kemal taraftaryd:
nansz bir adam, bir sefih, zgr dnceli ve materyalist bir adam;
ancak, bunlarn yan sraTrkiye iin alan bir yurtseverdi de.
Krtler de memleketleri iin lyorlard, fakat mcadeleleri ayn za-
manda din ve inan urunayd ki, bunlar yalnzca elik gibi bir iradey-
le baa klabilecek, byk lklerdi. Henz yreklerdeki duygular
tahrip edememilerdi.
Bir ba iaretiyle cellata grevini yapmasn emretti! "Kyamet
Gn" ha? Aslm Krtler'in seiren vcutlarn seyrederken omuz-
larn silkti. Ardndan telgrafhaneye giderek, Mustafa Kemal'e ey-
hin ldn ve ayaklanmann sona erdiini bildiren b/r/telgraf ek-
ti.
LVI
Bundan sonra Mustafa Kemal, Trkler'e ve siyasal dmanlar-
na dnd. Ona gre byk ya da kk, -resmi ya zel olsun, her tr
190
muhalefet kiisel bir ekimeydi. Ne hibir eyi unutur, ne de
balard. Hepsinden intikamn alacakt.
Meclis'i toplantya ard ve meb'uslara hitaben bir konuma
yapt. Artk canlanmt. Gndelik konumasndaki o ar ve can
skc hava yok olmutu. Genellikle bouk, ksk olan seildikten uzak
sesi bir trampet kadar belirgin, nlamaya balamt. Bu adamlarla
nasl ba edebileceini iyi biliyordu. Onlara bu yoldan ve istedii gibi
nfuz edecekti. Kah onlar ineleyerek kzdryor, kah son meb'usa
kadar hepsi kendisiyle birlikte barmaya balayncaya dein onlarn
yurtseverlik duygularyla oynuyordu.
Muhalefet liderlerini ve zellikle Rauf'la drt askeri kumandam
itham etti. Elinde hepsinin aleyhinde nemli kantlar vard. te,
Kazm Karabekir'den eyh Said'e yazlm bir mektup erindeydi, bu
hi kukusuz basit bir mektuptu, ama Trk kumandanyla bu Krt asi
arasnda baka yazmalar olup olmadm bilmeleri mmkn m di-
ye sordu, mektubu elinde tutarak. Meb'uslarn unu unutmamas ge-
rekiyordu; Kazm Karabekir've Ali Fuad ayaklanmadan sadece .iki
hafta nce, Krtler'le arpacak olan birliklerin kumandanlndan
istifa etmilerdi. Makamlarn terketmiler, Meclis'e dnmler, Ra-
uf'un nderlii altnda muhalefetin geri kalan ksmyla birlikte
hkmete kar byk bir kampanya balatmlard. Hkmet,Krt
isyanna hazrlksz yakalanmt. Bunun sorumlusu da muhalefetti.
Fakat durumu daha da ktletiren nokta, diye srdrd szleri-
ni, btn bunlarn arkasnda ngiltere'nin oluuydu. ngiltere,
Krtler'i Trkiye'yi yaralamak iin daha nce de kullanmt; Dnya
savanda da Trkiye'yi arkasndan vurmalar iin kkrtmak zere
Lawrence ve Noel'i gndermiti; Sevr Antlamasnda onlara
bamsz bir devlet sz vermiti. Bu sefer de blgede airetleri silah-
landran ve kkrtan casuslar ele geirilmiti.
ngiltere Musul'u ve onun petroln istiyordu. Musul'un ve Irak
petrolnn anahtar da Krtler'di. Bu gizli faaliyetlerle ngiltere,
Trkiye'nin Musul'dan vazgeirmeye alyordu. eyh Said Pa-
diah-Halife'nin, vatan haini Vahideddin'in uruna savaa girmemi
miydi? ngiltere'yle o yal dalkavuk arasndaki balanty herkes.bi-
liyordu. Ve muhalefet liderleri Cumhuriyet'i paralamak ve, onlarn
Trkiyesi'ni mahvetmek zere bu eteye katlmlard.
191
 kurmay subay, acmasz ve sert anri, yani smet'i geri ard.
Onlar vatan hainiydiler ve lkenin her yerinde halk ayakland-
rmak iin almlard. Krtler, yenilgiye uratlmt, ama Trkiye
hala ciddi bir tehlikeyle kar karyayd. Bu tehlike ierden geliyor- Liderleri bu defalna elinden karm olabilkdi, ama taraftarlar ac
du. lkenin bunlardan temizlenmesi gerekiyordu. ekeceklerdi. Bu ile stiklal Mahkemelerini grevlendirdi. Mahke-
meler kanl hkmlerle kurduklar dehet egemenlii altnda btn
Btn bunlar ou hayal rn olan zayf kantlard ve ancak o Trkiye'yi taradlar. Zamansz bk jest, st kapal bk eletiri ya da ki-
ann cokusu iinde ve meb'uslar ayaa kaldran Mustafa Kemal'in mi nemsiz kurallara uymama gibi eylemler yznden bile insanlar
kiilii sayesinde yeterli olmutu. Bylece Meclis vatan haini avna daraalarna gnderdiler.
balad, muhalefet partisini datt. Liderlerinden Rauf, Rahmi, Ad- Yarglar geveyecek olduklarnda Mustafa Kemal onlar tehditlerle
nan ve Halide Edib gibi bazlar lkeyi terketmilerdi bile. uyaryordu. O, tam yetkili diktatrd ve iktidar, iindeki
Mustafa Kemal'in talebi zerine Meclis, Trkiye'yi kurtarmak yn ortaya karmt. Ankara'nn Bozkuft'u fkeyle ka-
iin Takrir-i Skun Kanunu ile anayasay askya alp tm iktidar, tam barmt. Trkiye'ye damgasn basmt.
yetkili olarak, ona teslim etti. Meb'us dokunulmazl kaldrld.
Basn sk bir sansre tabi tutuldu. Hkmet aleyhinde bir hareket ya
da szl eletirinin vatana ihanet olacana karar verildi. stiklal Mah-
kemeleri Trkiye'yi temizleyeceklerdi, hem de cierhal. LVII
Mustafa Kemal, muhalefet liderlerinin mahkeme nnde yarg-
lanmalarna karar verdi. Bavekil Fethi, hkmetin dier yeleri ile Uygun frsat beklemek zorunda kalan Mustafa Kemal, byk
Gazi'nin taraftarlarndan pek ou buna karyd; muhaliflerin ou
muhaliflerini ele geirmekte hala eskisi kadar kararlyd. Kendisi
kendi dostlaryd; aralarndan pek ou rnein Rauf, Kazm Karabe-
kir, Trkiye'ye byk hizmetleri dokunmu byk adamlard; vatana igdsel bir komitacyd ve komitaclarn zihniyetlerini gayet iyi bi-
hanet ettiklerine dair kantlar ok zayft, siyasal bk manevra iin ye- liyordu. Vatan ile ttihat ve Terakki Cemiyeti'ndeki deneyimleri ona
terliydi belki, ama bk hukuk mahkemesi iin yetersizdi; olaylar bu devrimlerle kar devrimlerin aralarn ve tekniklerini gayet iyi
kadar ileriye vardrmann hi de akllca bir siyasa olmayacan retmiti.
sylediler. . ini bitkecek"bir kar devrimden kl pay kurtulduunun fark-
Mustafa Kemal, Halk Frkas genel kurulunu bu sorunu tartmak ndayd. Yenilmi olsayd, Yeni Trkiye'nin tahrip edileceine inan-
zere toplant yapmaya ard. Genel kurulda kar grler eit yordu. Karlat herkesten kuku duymakla, hepsine hakaret et-
gteydi. Tartma bk kavgaya dnt, yeler tabancalarn ekip mekle bklikte, o tanmlanamaz kiilie, Trkiye Halk'na ve ondan
birbklerine dorulttular; Fethi iradesiz bir vatan haini olarak ad byk bk ulus yaratma konusundaki grevine olan fanatik, iddetli
landrlp muhalefeti rndan kartacak kadar zayf davranmakla inanc hala korumaktayd.
suladysa da, ou kii de ondan yana kt. ^ ~ " Grevi kadar egosu konusunda da tam bk fanatik kesilmiti. "Ben
Mustafa Kemal kendi taraftarlar blnmeden gerek muhalifle- Trkiye'yim" diyordu. "Ben'i yok etmek, Trkiye'yi yok . etmek
rinin boazn skmasnn henz imkansz olduunu grmt. Daha demektk." Sanki "Ben Tanr'nn Olu'yum" der gibiydi.
uygun bir frsat kollamalyd. En ufak bk kar devrim ihtimalini yok etmek konusunda son de-
Fakat artk ne tereddtle, ne serbest brakmakla, ne de yarm ya- rece kararlyd.
malak nlemlerle oyalanacakt. Fethi'yi bavekillikten azledip, kat
193
192
 Oyundaki btn unsurlan tanyordu. Trkiye'de bu hep ayn ol- Mustafa Kemal Padiah'tan miras kalan bu sistemi gelitirmi ve da-
mutu. Ortada eitim grm bir orta snf yoktu. Birka yetenekli in- ha da yaygnlatrmt.
san dnda, btn Trkler cahil ve bnd. Her eyin kt olduu za- Polisi daha da tetik olmas konusunda uyard. Dmanlarna
manlarda bile sakin sakin otururlar, hi yaknmadan ac ekerlerdi, kar daha fazla kanta ihtiyac vard. Bu kantlan onlar bulmalydlar.
ispanyollar ya da rlandallar gibi igdsel birer devrimci deillerdi. Mustafa Kemal, ann ortasnda acmaszca avn bekleyen zehirli
Fakat becerikli ve vicdansz liderlerce kolayca kandrlrlar ve gzleri bir tr boz rmcek gibi, muhaliflerini bekliyordu.
kapal onlarn ardna derlerdi. Bu yzden dikkatini liderler zerinde Bekledii frsat ok ksa zamanda yakalad. zmir'e resmi bir zi-
toplamal ve onlar susturmalyd.
yaret yapmak zereydi. Oraya varmasndan iki gn nce polis,
Ona ynelik tehlike halktan deil, yalnzca nemli muhaliflerin- pheli yakalad. Mustafa Kemal'in gemesi gereken sokan zerin-
den geliyordu. Eer Fethi'nin geveklii olmasayd, kantlar yeterli deki bir evde hazr durumda bombalar, suikast planlar ve Meclis'teki
de olsa yetersiz de olsa, hepsini yarglatacak ve astrm olacakt. Rauf Sait Hurid* adh muhalefete mensub meb'uslardan birini sulamaya
ve bir ikisi kamay baarmlard, evet, ama, geri kalanlarn ona kar yarayacak mektuplarla birlikte ele gemilerdi.
mcadeleyi yeraltnda srdrecekleri kesindi. Son birka aydr byk
kentlerde ve zellikle stanbul'da gizli cemiyetler kurulmutu. Eski Mustafa Kemal darbesini indirmekte gecikmedi. Polis, her eit
ttihat ve Terakki ubeleri yeniden rgtlenmiti. Eski eteler i kt muameleler, ikence, falaka veya baka yollara bavurarak mu-
bandayd. halefet liderlerine, yani drt askeri kumandan ve zellikle Enver'in
etesine mensup olan eski ttihat ve Terakki liderlerinin herhangi biri-
Hepsinin arkasndaki kiinin Enver ve Talat'n arkada ve ttihat
ve Terakki'nin eski Maliye Nazr olan Selanikli Yahudi Cavid ol- ne su isnat edilmesini salayacak yeterli kant bulmak zorun-
duundan emindi. Dou Masonlarndan dostlar ve uluslararas ban- dayd.
kerlerle olan ilikileriyle bu ufak tefek, tombul Yahudi, en bata he- Polis iini yapt. lkedeki tm muhalefet liderleri tutukland ve
sab grlmesi gereken kiiydi. Perde arkasndaki beyin, oydu. onlar yarglamak zere bir stiklal Mahkemesi kuruldu.
Onun iinin bittiini dnmlerdi. Yanldklarn, cellatm il- Mustafa Kemal dilerini skarak yarglara "Bu kez hibir hata
miini boyunlarna geirerek gsterecekti. Hepsini ele geirmeliydi, istemiyorum. Bu, bir son olmal" diyordu.
en bata da Cavid'i. Eer bunu o yapmazsa, onlar kendisini yok ede-
ceklerdi. Onlar ldkten sonra, kendisi artk en byk ve gven iinde Yarglama iki aamada yapld: mir'de yaplan ilkinde nemsiz
olabilecekti. tutuklular yargland. Mahkeme heyeti muhakeme usullerini ya da
Ne ki, o an iin ii ardan almal, vazgemeli ve frsat kolla- kantlar hi umursamadan hepsini ast.
mahyd. dam mzekkereleri, imzalamas iin ankaya'daki evine
gnderildi. plak'bir tepenin zerinde kmelemi evlerden oluan
Yzndeki boz maskenin gerisinde fkesini ve gelecekteki ni- Ankara'nn grlebildii bir masada oturuyordu. Arkasndaki duvar-
yetlerini saklayarak ankaya'ya geri dnd. Muhalefet/haerlerini da Fikriye'nin onun iin ast garip iaretlerle dolu yeil rt duru-
yarglatmak konusundaki niyetinden'vazgemi^gibLgrunyordu. yordu.
Gerekteyse i bakayd. Eskisi kadar becerikli, usta komplocu, dam mzekkelerinin arasnda Arif'inki de vard. Mustafa Ke-
acmasz ve inat nefretinin balamazhyla kendi srasnn gelme-, mal'le mnakaasndan sonra muhalefete katlmt. Tek dostu,
sini bekliyor, planlarn hazrlyordu. Trkiye'yi gizli polis, casuslar, Bamszlk Sava'mn kara gnleri boyunca, o Padiah tarafndan
sivil polisler, ajan provokatrlerden oluan geni bir sistem kaplad. *Ziya Hurit olmal (.n.)
194 195
 lme mahkum edilmiken Samsun'da, Amasya'da, Erzurum'da ve
Sakarya'da hep yannda ve ona sadk kalan Arif; bu odada birlikte
kat oynad ve iki itii
iradesini yumuatacak hibir anya ya da duyguya yer yoktu
LVIII
Yarglamalarn ikinci ksm Ankara'da gerekletirildi. Du-
rumalar Boleviklerden rnek alnarak byk bir siyasal gsteri gibi
hazrlanp sahneye kondu.
Rauf ve Rahmi gibi kam olanlarn dnda btn muhalefet li-
derleri sank sandalyelerinde oturuyordu. Kaanlar da gyaben yarg-
landlar.
Mahkeme bakan Kel Ali'ydi. Yal bir skoyal'nn yumu'ak
vekarna sahip, nazik bir beyefendi grnmndeydi. Gerekteyse,
en byk vnme vesilesi olarak, yedi bin Yenieriyi ldrten
II.Mahmud'dan sonra en ok sayda adam kendisinin asm olmasn
gsteren bir alak ve kana susam, ihtiyar bir vicdanszd. Yardm-
clar Kl Ali adnda terbiyesiz, kabaday bir zorba ile bir savcyd.
Her de Mustafa Kemal'inyakn evresine 'dahildiler ve ondan
idam karar verme emrini almlard.
Kel Ali davay adalete uymak ynnde en ufak gayre^sterme-
den yrtt. Sanklara, savunmalarnda kendilerinejfaram edecek
bir avukat bulma izni verilmedi; acmasz bir zorbala maruz kald-
lar; savunmadan ok nce Kel Ali gazetelere sanklarn sulu olduu
ve daraalarnn hazrland eklinde demeler verdi. Soruturma
aamasnda kantlarn incelenmesi ynnde hibir giriim yaplmad.
196
Sulananlarn, Mustafa Kemal'e kar olduklar ve onun lm halin-
de iktidar ele geirmeye alacaklar akt. Ama sulandklar sui-
kast giriiminde hibir rol oynamam olduklar da ayn derecede or-
tadayd.
ddianame, Trkiye'nin son yirmi yllk tarihinin bir zetinden
oluuyordu. Enver ve sank sandalyesindeki dostlarnn ve zellikle
Cavid'in nasl iktidar gasb ettikleri ve onu nasl suistimal ettikleri,
Almanlarla ittifak yaparak Trkiye'yi Dnya Sava'na, ve bu anlam-
inde. da ykma nasl srkledikleri; Gazi grevinde kalp muzaffer dma-
na kar durmay seerken hepsi paalarn kurtarmak iin Mtare-
ke'de nasl Trkiye'den kap yabanc lkelere sndklar; ve son
olarak da hepsinin Gazi'nin byk eserine kar nasl inatla muhalefet
ettikleri uzun uzun anlatlyordu.
Hakimlerin ya biri ya teki, kh Ah" kh dier Ali, birdenbire Ga-
zi'nin stn nitelikleri -onun fevkalade ileri gr, derin yurtsever-
lii, olaanst dehas, tm soylu eylemleri, hayret verici cesareti,
vb.- zerine tumturakl sylevler vermeye balyorlard. Ardndan
bunlar, sank sandalyesinde oturan muhaliflerinin rezil ve alak ka-
rakterleriyle karlatryorlard.
Mahkeme iini ok iyi yapt; gazeteler de durumalar yaynlad-
lar. Mustafa Kemal gklere kartld. Sanklar alak vatan hainleri
olarak tehir edildiler. Drt askeri paann kiilikleri alenen param-
para edildi, dnyann gzleri nnde karalandlar; ordudaki nfuz-
lar tuzla buz edildi ve toplum yaamnn dna itildiler. Ardndan,
.Gazi'nin soylu karakterini ve mfik yreini gstermek zere, bir
ltuf olarak, serbest brakldlar.
Yzndeki yumuak tebessmle Kel Ali kalanlarn hepsini gayet
nazik bir tavrla, lme mahkum etti.
LIX
Kel Ali, idam mzekkerelerini ankaya'ya bizzat gtrd. Mus-
tafa Kemal de onlar bekliyordu. dam mahkumlarnn tehlikeli ol-
duuna eskisinden de ok inanyordu. Yarglamann bandan beri
beraatleri iin pek ok ynden giriimler yaplmt. New York, Paris,
197
Berlin'deki gl Yahudi rgtleri affedilmeleri iin mektuplar ve Bir yandan "Neelenmeliyiz. Yaamalyz, canl olmalyz" diye
telgraflar gndermilerdi. Viyana ve-Berlin'deki Rothchilds banker- barrken bir yandan da yakalad bir hanmla fokstrot yaparak
lik kurumlan da dahil olmak zere, bir dizi byk finans kuruluu, btn salonu dolayordu.
ngiliz ve Fransz hkmetleriyle her iki lkedeki basn, Cavid'i kur- Davetliler teker teker onu. izledi. Dansettiler -etmeyenleri de Ga-
tarmak zere btn nfuzlarn kullanmalar iin seferber etmiti. zi kalkmaya zorlad. Birbirlerini skca yakalayp sallandlar ve
Fransz Sarraut, Cavid iin kiisel bir ricada bulunmak zere Anka- bkldler, dndler, fokstrot yaptlar -bu konuda pek de usta ol-
ra'ya gelmiti. Sarraut, Dou Farmason locasnn tannm bir ismiy- madklar iin- birbirleriyle bol bol arptlar. Gazi tout a fait civi-
di. Mustafa Kemal'e meslekteki bir mason birader olarak bavur- lises dedii iin, zenci mziine ayak uydurmaya ve kendilerini
mutu. Mustafa Kemal'in ekindii tm gler bu komplocularn ar- gstermeye alrken, alkn olmadklar bu akam kyafetleri iin-
kasnda olduklarn gstermilerdi: Haris peneleriyle yabanc ban- de terlediler ve bunaldlar.
kerler ve yabanc hkmetler, yabanclardan altn alarak el altndan Gece ilerledike .herkes daha ok elenmeye balamt. Bol iki
onun iktidarn paralamaya alan gizli cemiyetler. vard: rak, bira ve kibar Trk sosyetesinde de rigueur olan tatl am-
Bunlar renmek kararlln daha da glendirmiti. Tutuklu panya.
lar almalyd, hem de derhal. dam mzekkerelerini imzalad. He smet ve Gazi Trk hanmlarndan oluan bir et duvarnn zerin-
men Ankara'ya gtrlmeli ve idamlar ayn gece infaz edilmeliy den elenceli bir sz dellosuna girimilerdi. Orkestra dinlenmek
di. . . \ iin susmutu. Herkes onlarn kadnn zihin kartrc kntlarnn
Her eyin yerli yerince yaplmasn istiyordu. Ayn gece anka- boyutlar hakkndaki akalarna glmekten yerlere yuvarlanyordu.
ya'da bir balo verecekti. Herkes orada olmalyd -Kel Ali, hakimler, Baka bir odada Kazm Paa'yla mlayim bir tavrla poker oyna-
hkmet yeleri, eliler, btn nemli kiiler, btn gzel kadnlar yan Kel Ali'nin yanna sendeleyerek gelen bir ift "klhanbeyi" ona
gelmeliydi. Davetiyeler elden veya telefonla son hzla datlmalyd. bir eyler sylediler.
Herkes davete icabet etmeliydi. Btn Ankara bu olay kutlamaly- Partnerlerini son hzla salonda dndrerek, dans aralarnda onla-
d. ra iki ikram eden Gazi, performasnn doruundayd.
Hariciye Vekili Tevfik Rt bardayd. Siyah, yal salarn
Balo sessizlik iinde balamt. Davetlilerin ou gelmiti. bann gerisine yatrmaya alyordu. Ara sra kaln, zencilerinkine
Mustafa Kemal uzun boylu, zayf ve salksz grnl bir adam benzeyen dudaklarn aprdatyor, kocaman baa ereveli
olan Meclis Bakan Kazm Paa'yla birlikte balo salonuna girdi. gzlnden tecesssle etraf gzetliyor, bir tand grdnde
Londral bir terzinin onun iin diktii kusursuz akam giysisinin iin- vahi bir nara eliinde elini sallyordu.
deki Mustafa Kemal, bir kede bir diplomatla konuuyordu. "Dans et!" diye seslendi Gazi ona. "Dans et! Herkes dans etmeli."
Davetliler ihtiyatla onu izliyorlard.' Gazi'nin ruh hali an- Sarsak bir ekilde yryen Rt, Suphi Bey'i grp onu pmeye
lalncaya kadar parmaklarnn ucuna basarak yrmeleri, alak sesle alt ve yine sendeleyerek bara dnd.
konumalar gerekiyordu; eer ehresi ask, neesiz olursaxmlarn "Dansetmek, ha! Tabii ki, kendisi de dans edebilirdi. Paa hakl-
neeli olmalar kendileri iin olduka tehlikeli olacakta Dzgn dav- yd. Tm uygar ada uluslar dans ederdi. Dans etmek uygar bir top-
ranmadklar takdirde, Ankara'nn Bozkurt'u ok tatszlaabilirdi. lum olmann iaretiydi. Dans! Elbette o da dans edebilirdi."
Fakat Gazi ok keyifliydi. Bu arbal bir resmi davet olmalyd. Salon cokuyla vahilemi, sigara dumanyla bulutlanm, sar-
Herkes keyfine bakmalyd. Bu, byk bir neeyle ilerleyen elenceli ho nefeslerden kan alkol kokusuyla arlamt.
bir gece olmalyd.

198 199
 lam, koltukta szp kalmt. Sovyet Bykelisi onu grm ve
Alt kilometre tede, Ankara'da, byk meydan bir dzine kadar ofrne grdklerini unutarak derhal oradan uzaklamasn emret-
park lambasnn beyaz yla aydnlatlmt. evresinde ve sokak- miti. Bu lkede, bk adam hendee yuvarlanp yatarken grnce dur-
larda byk bir kalabalk toplanmt. mak tehlikeliydi. Hzla'uzaklarlarken ileri kendi akna brak-
Lambalarn nda, hapishanenin ta duvarlarnn aasnda mann en dorusu olacan dnyordu.
tahtadan yaplm on bir gen duruyordu. Her birinin altmla papaz- Polis Mdr infazlarn tamamlandn bildirmiti. Daraa-
larn ayin cbbelerine benzer beyaz elbiseleri iinde, elleri 'arkadan larnda sallanan bedenlerin seyirmesi durmutu.
bal, boazlarnn evresinde bir ip bulunan birer adam duruyordu: '' Mustafa Kemal bkaz yrd ve bk pencereden dar bakt. Yz
Mustafa Kemal'in siyasal muhalifleri lmek zereydiler. Bozkurt ask ve donuktu; ak renk gzleri ifadesizdi; hibk yorgunluk alame-
dilerini gstermiti. ti yoktu. Akam giysileri balonun balangcndaki kadar kusursuz-
Austos scanda gece ok ard. Hi rzgar yoktu ve ara sra du.
kan lgn bir esinti ak Anadolu yaylasnn sert, kuru havasn afak skyordu. Gne, btn gn boyunca aada uzanan
tayordu. Az sonra sabah olacakt. Tepede, gkyznde Samanyolu kavrulmu, kahverengi ovalarn zerinde kpkrmz ve scak, ylece
muhteem prltl'kavisiyle salnyordu. Orion'un Klc yeryznn yerleip kalacakt.
siyahlnn hemen zerine aslm gibi grnyordu. Yukarda antik Hakaret dolu bk ifadeyle balo salonuna, sapsar kesilmi kadnla-
kalenin eteklerinde bir iki crcr bcei ve uzaklarda havlayan bir so- ra, tkrkler saarak konuan adamlara bakt.
kak kpei dnda, byk bir sessizlik hakimdi.
Onlar "kullanlacak kpekler ve aralar" olarak adlandryor-
Byk sessizlikte her biri lme mahkum bu insanlar srayla hal-
ka hitaben konuma yapyorlard. Biri ezberden bk sik, dieri bk dua du.
okuyor, bir bakas sadk bk vatan evlad olduunu haykryordu. Ve Sonunda en bykt. Dmanlar srlm, datlm ve
Cavid, yaam, glmeyi ve kadnlar olduu kadar iktidar da sevmi aslmlard.
olan bu Yahudinin yz aslmt. Muhakeme srasnda Kel Ali ile /Teklifsiz dostlarna, yakn evresine seslenerek iki, iskambil
savcnn tehditlerine pabu brakmam ve savunmasn srasnda katlar istedi. Gne iyice ykselinceye dein kavga ederek, e-
uzun bir konuma yapmt. Sonunun iyice yaklat u anda kork- kierek onlarla poker oynad ve kazand. Artk alma odasna gidip
muyordu. Trkiye'sini adalatrma ve Trkler'! byk bir ulus yapma gre-
"Kardelerim beni balamanz istemek zorundaym" dedi. vine balama zaman gelmiti.
"Zamannda kimi hatalar yapm olabileceimi Jcabul ediyorum; u
dm yanl gene geirmi olabilirim. Gerei sylemek gere-
kirse, daha nce hi pratiim lmadrbu konuda. Daha nce hi byle
bk durumda bulunmamtm" dedi ve dudaklarnda hafif bk glmse-
meyle yiite ld.
ankaya'da davetlilerin ou ayrlmt. Odalar darmadankt
le gibi kokuyordu. Yzleri sapsar, stler] baiarTperian durumdaki/
birka kadn hl dans ediyordu. Orada burada kollar birbirlerinin
omuzunda, azlar salyal, perek oturan bkka kii vard. Tevfik
Rt kmt. Yolun bkaz yukarsnda arabasn bk hendee yuvar-
200 201
 gn bir denek de balanyordu.
Karlnda mutlak bir itaat ve yalanm bir makinenin ilek -
liiyle Mustafa Kemal'in tm isteklerini yasalatracak dorultuda
oy kullanmas bekleniyordu.
Buna karn, ister meb'us isterse sadece bir ky muhtar ol SUR.
byk ya da kk herhangi bir yenin itaatsizlii, iini kaybetmesi,
toplum yaamndan dlanmas ve ihtiyaca dmesi, hatta belki al-
ktan lmesi anlamna gelecek olan, partiden ihra edilmekle ceza-
ONBRNC BLM landrlyordu.
Parti, ynetimi her ynden denetleyen igal ordusuna, Meclis'te-
LX ki meb'uslar becerikli, dzenli ve itaatkar kumandanlara, bakanlar ise
yalnz bakumandan olan Mustafa Kemal'e kar sorumlu olan kur-
Mustafa Kemal artk mutlak diktatrd. Muhalifleri ve dman- maylara benziyorlard. Trkiye halknn ynetimde hibir sz hakk
lar aslmlar ya da srgn edilmilerdi. Trk halk uysal ve ita- yoktu.
atkrd.
Devletteki btn iktidar oun elinde toplanmt. Kendisinin ya- Mustafa Kemal, seimler ve parlamento prosedryie halk
ratt ve bakan olduu parti, Halk Frkas, hem hkmeti hem de hkmeti biimini semiti geri, ama ynetim, mutlak bir ekilde
hkmetin ynetim aralarnn tamamn oluturuyordu. En kk hkmettii bylesi bir makine arachyle gerekleiyordu.
kydeki en nemsiz memur ve katipten, bavekile dek Trkiye'de Ayrntlara karmyordu; fakat adam araclyla egemen-
makam sahibi ya da elinde iktidar bulunan herkesin parti yesi olmas liini kurmutu. Bu , her gece ankaya'da durumu ona rapor edi-
gerekiyordu. ubeleri, her nemli konuda genel merkezle temasn yor ve emirlerini alyordu. Halk Frkas genel sekreteri ve yetenekli,
srdrmek ve emirlerini yerine getirmekle birlikte, temelde zeki bir Yahudi olan Ziya Saffet ona gnn nemli olaylarnn ve parti
hkmetin yerel dairelerine kar sorumluydular. Askeri izgide bir almalarnn bir zetini veriyordu. Fevzi ordunun, smet de
disiplin ve rgtlenme iinde ve Mustafa Kemal'e kar tereddtsz hkmet dairelerinin almalarn bildiriyorlard.
bir itaat halindeydiler. Saffet bilgi ve haber topluyor, smet gnlk ileri dzenliyordu,
. Mustafa Kemal bakanlar frkann iinden seiyordu;, bir muha- Fevzi ise ordunun honut, sadk ve etkin olmasndan sorumluydu.
lefet partisi olmadndan bunlar bakandan ok daimi memurlara ben- Onlarn zerinde byk saygnlyla, uyarc enerjisi ve gl
ziyorlard. kiiliiyle Mustafa Kemal ykseliyordu: Cumhurbakan, Meclis
Meclis'e girecek mebuslar da frka iinden semekteydi. Bakan, Halk Frkas ile Bakanlar Kurulunun bakan ve Bakuman-
Grnte, Meclis halkn zgr oylaryla seiliyordu. Gerekteyse, dand.
muhalefet adaylarnn katlmasna izin verilmiyor, bylece sadece
Mustafa Kemal'in onaylad kiiler seilmi oluyordu. LXI
Meb'uslann maalar yksekti. Aylklanfi3nl5aka, soruturma
komisyonlarnda ya da zel kurullarda alanlara ayr bir denek de
veriliyordu. Bir meb'usun herhangi bir ticaret iine girmesine de izin
veriliyordu. Her yl drt be ay izin yapabiliyor, ayrca kendisine
dorudan Mustafa Kemal'in denetimi altndaki parti fonlarndan dol- 203
202
 rencilerinin iyiliini isteyen bir retmen gibi, o da zor kullanyor-
Gce inanyordu; "Ancak kll el, hkmdar asasn tutabilir" du.
eklindeki Tatar ataszn iar edinmiti. Acmaszd, nk kendi- LXH
sine ve grevine bir fanatiin duyabilecei kadar youn bir inan du-
yuyordu. ncelikle, balatm olduu ykm almalarn tamamlamaya
Grevi, Trkiye'yi gnenli, uygar ve zengin bir lkeye giriti. Trkiye'yi rm gemiinden koparmalyd; btn moloz-
dntrmekti. lar temizlemeliydi. Siyasal yapsn tamamen deitirmiti bile; mo-
"Bu lkeyi adna lyk bir hale getirmeliyiz" diyordu. "Kendi uy- nariyi cumhuriyete dntrm, bir imparatorluu kk bir lke-
garl iinde en iyi olan vermeliyiz, fakat ayn zamanda tm dier ye indirmi, dinsel bir devleti laikletirmi, Halife-Padiah' kovmu
uygarlklardan en iyi olan da almalyz.... Trkiye szcn btn ve Osmanl mparatorluu'yla balanty tmyle reddetmiti.
anlamlaryla uygar bir lke olmaldr." Artk bir btn olarak halkn zihniyetini -onlar gemilerine ve
doulu terbiyelerine balayan eski dncelerini, ahkanklklarn,
Derhal ie koyuldu. Halk gelecein temeli haline getirmesi gere giyinilerini, tavrlarn, adetlerini, konuma tarzlarn, yaamlarnn
kiyordu. \ en mahrem ayrntlarn- deitirmeye girimeliydi. Bu, siyasal
yapy yeniden kurmaktan ok daha zor olacakt. Kendisi de "Dma-
"Her byk hareket diyordu, "temelim, btn g ve
na galip geldim, lkeyi feth ettim. Halk fethedebilir miyim?" eklin-
bykln asl kayna olan halkn derin maneviyatnda ara- deki szleriyle, bu gl dile getirmiti.
maldr."
Fakat Trkiye halknn maneviyat byk bir bedbinliin altnda
ezilmi ve yzyllardr devam eden kt ynetimin pisliiyle kap- Fes kaldrlmalyd. nk fes, Osmanl ve Mslman ormann
lanmt. resmi damgasyd.
Trkler hemen annda tepki vermediler. En bata serbest kalm Mustafa Kemal'in eylem izgisi kendine zgyd. iddetli bir
ve gelime peinde koan bir milletin ruh patlamas grlmedi. Ken- muhalefetin doacan biliyordu. Dorudan doruya her Trk iin
dilerini yok olmaktan kurtarmak iin kalktklar Bamszlk Sa- en derin anlamda kklemi uyum duygusuna darbe indirmekteydi.
va'nda olaand bir aba harcamlard. Baarmlard. Son dere- htiyatla hareket etti. Muhafzlarna siperli kasketler giydirdi. tiraz
cede yorgun, cahil ve durgun haldeki bu halk, artk bar iinde grmeyince btn ordunun bunlar kullanmas iin genelge yaymla-
yaamak ve ynetilmek istiyordu.Kendi kendisini ynetmek ya da yarak, kasketin gne ve yamurda eski fese gre ne kadar avantajl
eitmek abasina girmek istemiyordu. olduunu anlatacak danmanlar gnderdi. Askerler kaskete itiraz et-
mediler.
Mustafa Kemal grevini baarmak iin, halk eitmesi ve
gdlendirmesi gerektiini grmt. yiliksever bir ynetici ol- Artk ordudan emin olarak, halk da festen dndrmeye giriti.
malyd. Bir baretmen rencilerine nasl davranyorsa, o da halk- Karadeniz kysna bir seyahat yapt, Kastamonu'da bir halk toplats
na aynen yle davranmalyd. Onlar da renciler kadar ocuksu ve dzenledi ve kendisi bu toplantya bir apkayla .katld.
saftlar. Kendisinin deerli ve kalc bir esere dntrebilecei kadar Halkn aknlktan soluu kesilmiti. Amerika Birleik Devlet-
yumuak ve biimlendirilebirir olduklarna inanyordu. leri Bakan ya da ngiltere Kral mahkum elbisesiyle halk iine
retmekten, bilgi vermekten, aklamaklar/ retmen rol oy- ksayd, lkelerinde ayn etkiyi yaratrlard. Sradan bir Trk iin
namaktan zevk alyordu, ikna etmeyi baaramad takdirde, yine apka, canavarln damgas, iren, melun Hristiyanlarn ve ya-

204 205
 banclarn simgesiydi.
Mustafa Kemal fiziksel anlamda olduu kadar zihnen de korku-
suzdu. Fes yerine apka giymek ve halk toplantsna byle katlmak,
rahatlkla maskaralk olarak deerlendirilebilirdi. Kalabalk onunla Nureddin Paa'y Meclis'ten ihra etti. lkenin drt bir yanna
alay edebilir, ona glebilirdi. Fiziksel iddetle karlamaktan kork- askeri birliklerle beraber stiklal Mahkemeleri gnderdi. Bunlar
mad gibi, alay edilmekten de ekinmiyordu. yzlerce Trk' ast, kuruna dizdi ve dayak cezasna arptrd.
Direni snd. Her Trk kendine bir apka bulmak iin saa sola
"Eer uygar bir halk olacaksak" dedi, "uygar, ululararas kabul
grm giysileri giymeliyiz. Fes, cehaletin simgesidir." Yolculuk et- koumaya balad. Evvelce sadece Hristiyanlarn kulland ve im-
tii her yerde, bandaki apkasyla ayn szleri va'z etti. Ama baarl di onlar da lkeden kartlm olduklar iin, apka bulmak hi kolay
olamad. Kamuoyu ok halindeydi. apka giymi olan birka adam olmuyordu.
ylesine sekin ve azametli kiilerdi ki, sonunda halk'fesine geri zmir civarndaki bir kyn halk, lke dna karlm bir Er-
dnd. meni'nin kapal duran dkkannda ok byk miktarda kadn apkas
bulunduunu kefettiler. Tyleri, kurdeleleri btn o ssleriyle bir-
Halk ikna etmekte baard olamayan Mustafa Kemal, zora likte, kaptklar bu kadn apkalarn kafalarna geirdiler.
bavurmaya karar verdi. Eer apkay kendi iradeleriyle giymiyorlar- Eski melon apkalar, eski moda hasr apkalar, kanlarnn bece-
sa, zorla giyeceklerdi. riksizce diktii kuma apkalan, arabuk Avusturya'dan ithal edilen
Emirleri zerinde parlamento hemen fesi yasaklayan ve fes giy- apkalar, ksacas tccarlarn siperli apka olarak bulabildikleri, Ga-
menin su oluturacan bildiren bir yasa kard, iki gn sonra her zi'nin emirlerine uyan, onlar hapishanelere dmekten, dayaktan ve
kentte ve her kyde, polis sokaklarda fes giymi insanlarn bandaki ceilatn ilineinden koruyacak olan, kenarl ne buldularsa balarna
fesleri toplad. Kar koyan, hatta szlananlar hapse atld. giydiler.
Btn lkeden byk bir fke homurtusu ykseldi. Pazara gelen Fes yok olmutu; tehlikeli fes, ortadan .kaldrlmt. Trkiye'de-
kyller, fesleri kafalarndan ekilip alndnda kar koydular. Eve ki herkes artk apka giyiyordu.
ba ak, bir Mslman iin utan verici bir durumda dnmek zorun-
da kalmak - bu ok gurur kinci bir eydi- istemiyorlarsa, korkun fi- Mustafa Kemal, bu gerei dnya apnda duyurmak iin, yakn
yatlarla o nefret ettikleri apkalardan satn almalar gerekiyordu. arkada Edib Servet'i delege olarak Mekke'deki slam Konfe-
rans'na yollad. Bu konferansa. Orta Asya'dan, Afrika'dan, Arabis-
Kar koydular. O melun apkalar almayacaklard. Sivas'ta, Er- tan'dan, Hindistan'dan ve Malezya'dan temsilciler katlmt. ou
zurum 'da, Mara'ta ve dier bir dzine kentte, galeyan halindeki ka- ar fanatik Mslmanlard; hepsi sofu, Peygamberin takipisi,.
labalklar memurlar taladlar. Hocalar da onlar kkrtyorlard; bu, Kur'an'n her harfine sadk Mslmanlard
Ankara'nn eytani hkmetinin mukaddes dinlerine kar bir baka
saldryd; Kur'an ve Peygamber kenarl bal yasaklamt. Mec- Edib ksa boylu, iman ve krmz yzl bir adamd. Uuan ye-
lis'te nl kumandan Nureddin Paa da apkay protesto eden bir ko- rel giysili bu yabanl adamlarn karsna gnlk bir kostm ve melon
numa yapt. apkayla kt. Gene de, Mustafa Kemal'in byk saygnl sayesin-
de Edib Servet'i ldrmeye kalkan olmad gibi, saldrya bile
Mustafa Kemal'in mfik retmen rolnden acmasz despot uramad.
rolne gemesi pek hzl oldu. ^--
"Devrimler dklen kanlar zerinde ykselmelidir^ dedi.
"Dklen kanlar zerinde temellenmeyen bir devrim, kalc olmaya Ardndan Mustafa Kemal ilgisini din zerine younlatrd. Bu
caktr." ' hl devlet makinesini tkayan bir unsurdu. slam, hl devlet dini ko-
numundayd. "Btn sorunlar, dinin devlet iinde kt kullanm-
206 ndan kaynaklanmaktadr.... Hkmranln desteklemek zere dine
gereksinim duyan biri, zayf bir adamdr" dedi ve Devlet'in laikleti-
. 207
 rilmesini emretti.
"Dinsel inan, kiisel bir konudur" diye devam etti; "Cumhuri-
yetin her vatanda kendi inancna kendi karar verir."
Bununla birlikte aktan aa hakaret etmekten geri durmu-
yordu. Onun gznde gidipi ' ya sahtekr ya da saf
ve her iki durumda da ie yaramaz olduunu aka ortaya koyuyor-
du.
Mustafa Kemal'in grleri Halk Frkas'nn inanlaryd.
Bylece hakaret etmek son moda, kurallarna "uymak ise
aklszlk hatt biraz da tehlikeli bir davran olmaya balad. Erkek-
ler artk camiye gitmiyordu. Dinin modas gemiti.
Bundan baka dervi tarikatleri ve tekkeler vard. Bunlar gitme-
liydi. Btn zengin mlkler ve toprak onlara aitti. Bunlar ekirgeydi;
retken bir toplumun srtnda yk olan tembel kiilerdi. Her eyden
tehlikeli olan da, herhangi bir irtica hareketinin belkemiini olutur-
ma ihtimali olmasyd; Krt ayaklanmasyla olan balantlar bilini-
yordu.
Meclis'ten bir gece iinde kartlan bir yasayla, Mustafa Kemal
tekkeleri kapatt, tarikatleri datt, dervileri sokaklara dkerek
almak, aksi halde alktan lmek zorunda olan sradan insanlara
dntrd ve sahip olduklar tm zenginlikleri Devlet eliyle msa
dere ettirdi, ^ duu yllk bir raporunda yazlanlardan sadece genel izgileri karta-
Mustafa Kemal, Trk devletinin tm dinsel temelini ykm,
halknn inan erevesini deitirmiti.
LXIII
Ksmen temizledii bu zemin zerinde, Mustafa Kemal yeni bir
bina ina etmeye balad. slam dinine dayanan eski yasalar ile eri
at'in emirlerine uygun belirlenen toplumsal yaam ortadan
kaldrmt. ^^'
Bundan sonra Avrupal uzmanlar ararak AlmarTicaret, tal-
yan Ceza ve svire Medeni kanunlarn hemen hemen aynen kabul et-
ti. Bunlar hukuki yapnn tamamn deitirdiler. svire yasas, ok
208
elilik ve haremi yasaklayarak eskiden kocalarna ait bir mlk ya da
kle durumundaki kadnn konumunda kkten dzenlemeler yapmak
yoluyla ailenin yapsnda ve mlkiyet haklarnda devrimci bir
dnm yaratt: Kadn artk zgr bir vatanda ve birey olmutu.
Ardndan, Trkiye'nin batan aa Trk olmas iin almaya
koyuldu. Manastr 'da devrimden bahsettii gnlerden beri,
stanbul'daki Harbiye Mektebi'nde Vatan' rgtlendii zamandan
beri, bu onun hi vazgemedii amacn, dncelerinin temelini, ya-
banclara kar direniinin temelini oluturmutu: "Trkiye,
Trkler'indir."
Bir gazeteciyle yapt grmede, "Bizim ilkemiz Asya ve Av-
rupa iin de ayndr: Her ikisinin de en iyi ynlerini alacaz, fakat
bamszlmz da koruyacaz. Her eye yalnzca Trk karlarn
gz nne alarak, Trk gr asndan bakacaz" diyordu.
Birbirini izleyen bir dizi yasa ve dzenlemeler yardmyla Trki-
ye'de her eyin Trk olmasn emretti.
Dil Arapa ve Farsa, yabanc kelimelerle doluydu. Bunlar elen-
meliydi. Tatarca (sic! -.) dilin temeliydi. Eski kitaplardan, belgeler-
den ve trklerden Tatarca szckler bulunmal, canlandrlarak ya-
banc kelimelerin yerine geirilmeliydi.
smet ve Fevzi, Trkeciliin Mustafa Kemal'den de ateli savu-
nucusu oldular. smet bu konuda o kadar ileri gitti ki, Meclis'e sun-
bilen meb' uslar, sylevinin ayrntlarndan hibir ey anlayamad-
lar.
Kur'an ve ncil Trke'ye evrildi ve camilerdeki tm dualarn
Trke icra edilmesi emri verildi. Eski Trkler'in Bozkurt'unun re-.
simleri yer alan pullar bastrld.
Yabanc okullarn, zellikle misyonerlerin ilettikleri okullarn
cesaretlerini krmak gerekiyordu. Btn ilkretim Trk okullarnda
yaplmalyd. Kalan yabanc okullarda dine ynelik herhangi bir
alma yaplmamalyd. Belirli bir oranda Trk retmenleri
altrmal ve Trk renci almallard.
Ticarette de, ayn ekilde, her firma nemli oranda Trk serma-
yesi, yneticileri ve memurlar bulundurmal, Trk harflerini kullan-
mal, yazmalarn ve hesaplarn Trke yapmalyd.
209
 Doktorluk, hukukuluktan tekerlek imalatl, oyuncak
yapmclna varncaya dek pek ok meslek Trkler dndakilere ka-
patlmalyd. Ar ithalat vergileri ve kotalar yabanc mallarn giriini
azaltacak ve Trk mamullerinin kullanmn zendirecekti. Halk
Trk mallan satn almaya tevik etmek, Manchester bezi yerine yerli
uha, yabanc ay yerine Bursa'nn papatya ay kullanmn zendir- Uyarc evk, zgrlk sava ve iktidar mcadelesi, baarnn ya-
mek iin kampanyalar dzenlendi.
"Trkiye yalnz Trkler'indir" slogan, resmi siyasa haline gel-
miti.
Bundan baka Mustafa Kemal gndelik yaam balamnda bi-
reylerin yaamna btn yapsal deiikliklerden de daha iddetli bir '
etki yapan yzlerce nemsiz deiiklik de yapt. Cuma gn haftann
tek yasal tatil gn yapld. Eskiden Mslmanlar iin Cuma, Yahudiler
iin Cumartesi, Hristiyanlar jin de Pazar gn tatil gnyd.
Konuma dilinde tanma, karlama, stleri selamlama ve ast-
lardan selam alma gibi duumlarda kullanlan ifadeler deitirildi.
"Selam" yasakland; dairelere gelen ziyaretilere bir sayg iareti ola-
rak kahve ikram kaldrld; selam vermek zere apkann batan di. Onlara nclk bile edememiti: Semi olduu gelime yolunun
karldktan sonra ne kadar kaldrlaca belirlendi; tokalama eski
l temennann yerini ald. "N
Mustafa Kemal metrik sistemle Gregoryen takvimini kabul etti.
Eskiden saatler gnein durumuna gre deiirken, bundan byle ge-
ceyansndan itibaren balayan deimez saat kullanlacakt.
Btn bunlar Avrupa'dan alm olduu halde Avrupallar'dan
daha da ileri gitti. Sokaklarda dilenmeyi yasaklad; deliye, sakata ve
garip insanlara glmeyi cezai meyyideyi gerektiren bir su olarak
belirledi; evlenecek iftlere evlilik ncesinde salk raporu alma zo-j
runluluu getirdi. Dinsel bir tren ya da ayin olarak evlilie hibir
inanc yoktu, ama onun Devlet'e kar mukaddes bir fiziksel grev
olarak ilevine inanyordu.
LXIV
Yetenekleri asndan Mustafa Kemal bir askerdi, igdsel a-
210
dan bir eitici, eilimleri asndan da politikacyd. Baarl birer po-
litikac olan dier askerler gibi, o da ok gemeden politikay ve yne-
timin gndelik rutinini son derece skc bulmaya balamt. Bitmek
bilmez konumalar ve zayf birtakm uzlamalar, onu kzdryordu.
vanlna dnvermiti.
Dahas, d krklna uramt. Kendisinin btn dnyada her
uygarln en iyi yanlarn seerek, bunlar birka emirle ve yasayla,
gelimek ve refaha ulamak iin hazr bekleyen dipdiri bir ulusa be-
nimseteceini hayal etmiti.
Yasalarn birka zeki adamn almasyla yerletirilemeye-
ceini, bir halkn maneviyatndan yzlerce yln birikiminden
szlen abalarla evrilerek oluabileceini dnememiti. Kltrn
ihtiyalardan sonra geldiim, Dounun sefaleti ve yoksulluu iinde
yaayan bir halkn varlklarm artrana ve yaam standardn ykselt-
me arzusu duyuncaya dein. Batl dnceleri ve yntemleri benim-
semesinin mmkn olmadn bilmiyordu.
Trkler onun zorlayc gayretine, bekledii yant vermemiler-
her santimetresinde onlan drtelemek zorunda kalmt.
Ankara'y, Trkiye'ye yarar bir bakent yapmaya karar ver-
miti. Verilen onca de karn, bakent olarak bu darmadank
kk, krsal kasabay semiti. Doal olgular bile ona kar ibirlii
halindeydi. Kent, kn bir balk ynyd, yaznsa kurak ovalar
lnde kra bir kayalk evresine dalm tozlu ve bakmsz birka
kulbeden ibaretti. Her yerde stma vard.
Btn bunlarn stesinden gelebilirdi. lkeyi fethedecekti. Bir
savaa girer gibi evkle ie koyuldu. Yabanc uzmanlar artt: Ber-
lin'den Profesr lansen ve Viyana'dan Profesr Oerley'den, geni ve
ferah caddeleri, heybetli binalaryla byk bir kent plan hazrlama-
larn istedi. Onlarla birlikte planlar zerinde alt. Meclis, emirleri
zerine, gereken denei kartt. Mteahhitleri ve inaatlar hzl
almalar konusunda srekli uyard. Milyonlarca aa'dictirdi.Yol-
lar yapt, bataklklar kuruttu, stmay ortadan kaldrd. Ksa bir za-
man iinde on milyon pound harcamt.
Ancak, yeni kent planland gibi bymedi. Profesr lansen'in
211
 planlad ltra modern evler, iklime uygun dmedi: Bu hasis top-
rakta aalar kurudu. lkeyi fethedebilseydi bile, halk fethedebile-
cek miydi? Trkler de pek az gayret ve coku gsteriyorlard. Yerlile-
rin oturduu semtler ve evre kylerde insanlar yoksul kulbelerinin
iinde skm, eskiden olduu gibi yaamakta devam ediyorlard.
Mustafa Kemal'in tasarlam olduu kent, kulbeler arasnda
birka gzel binann bulunduu ucuz bir sra iine dnmt. dolu olabiliyordu. Bir gn ihtiyar bir adam gibiyken, ertesi gn din
naat srmekte olan bir otelin, mimarnn merdivenleri unut-
mu olmas nedeniyle bir trl tamamlanamamasna ilikin bir hikaye
bile anlatlyordu. Mustafa Kemal burada da halkn iradesini gz
nne almamt.
Mustafa Kemal yava yava ilerin zerindeki denetimini
gevetiyordu. Gittike daha fazla ankaya'ya ekildi; kendisini d
aleme kapatp yakn dostlar ve kadnlar ile birka hkmet grevlisi
dnda kolay ulalmaz ve ender grlebilen biri oldu. Hkmetin
gndelik ileriyle uramayJsmet'e brakt.
Ve smet, bu ufak tefek, sar kurmay subay, byk bir hevesle,
eline geirebildii kadaryla iktidar skca kavrad. Canskc ve titiz,
diktatrce davranan tipik bir brokratt. Krtasiyeyi ve rutini seviyor
ve uzun sre grevde kalan her devlet memuru gibi, sahip olduu yet-
kiler ve mevkii konusunda gittike daha fazla kskanlayordu.
LXV
ankaya'da Mustafa Kemal hkmdarln kurmutu. Dnya
gr Douluydu, yaam garip ve lgncayd.
Artk krkyedi yana gelmiti ve fiziksel olarak orta yan baz
alametleri grlmeye balamt. Ar iki imekten imanlamaya mekte olduu rnek iftlie giderdi.
balamt. Neredeyse renksiz denebilecek ak renkli salar azalma-
ya ve alnndan geriye doru almaya balamt. Zaman zaman yor-
gunluktan yznn sapsar olduu, ekildii ve izgilerle dolduu
oluyordu. Gzlerinde her zaman kat, ie ileyen bir bak vard. Bu
bak gzlerine yapay olarak devaml, sabit bir bak ve bir tehdit ola-
rak yerletirene kadar epey uramt. Pek ender olarak gevedii za-
manlar, yzn ender rastlanan bir ekicilikle ldatan bir glmse-
me beliriyordu. Tebessm kuruni bir alacakaranlkta aniden boulan
212
bir lamba misali hzla kayboluyor ; erkek, bir kez daha hain, mte-
hakkim, mesafeli ve tehditkar grnmne brnyordu.
Salk durumu da ok deikendi. Bazan geceler boyu uykusuz-
luk ekiyordu. Depresyon nbetlerine tutuluyordu; eski bbrek soru-
nu ona iddetli aclar veriyordu. Ama yine birdenbire canl ve hayat
ve salkl grnebiliyordu.
Bununla birlikte, sinirsiz canllnda hibir azalma belirtisi yok-
tu. Kimi zamanlar raporlar isteyerek, hkmet dairelerinin ilerine
ayrntl mdahalelerde bulunarak, bakanlar artarak, Meclis top-
lantlarna katlarak, emirler yadrp insanlar ie srerek olaanst
bir enerjiyle, durmakszn alyordu. Bir keresinde Milli inklap Ta-
rihinin tamamm gzden geirdii bir sylev vermiti*. Sylevi haz-
rlamas yedi gecesinin tamamn almt; okumasn da alt gn arka
arkaya tm mesai saatleri boyunca tamamlayabilmiti. inde gerili-
mi azaltacak bir satr bile mizah olmayan ve kendisine yardm etmi
olan herkese kar eletirilerle dolu bu skc, tatsz hitabe, kendi kari-
yerinin bir savunmasyd. Yalnzca son birka saat boyunca, yorgun
meb'uslann uyank kalma mcadelesi verdikleri srada, sesini o
uzayp giden yeknesaklktan karp biraz ykseltmiti.
Ardndan drt gn boyunca ankaya'da inzivaya ekildi; kim-
seyle grmeden iki iip, kat oynayarak btn bu sre iinde ge-
ceyi ve gnn byk blmn mahrem dostlar, yani "yakn evre-
si" ve kadnlaryla geirdi.
Byle gecelerin ardndan, ya da uykusuzluktan sapsar ve rahats-
z olduu zamanlarda, afak vakti bir ata atlayp bir vadide ina ettir-
Bu iftlik, yaamnn tadyd. Onun iin son model makineleri, en
iyi, dll boalar ve domuzlan, hayvan yemlerini ve gbreyi getirti-
yordu. Toprak sahibi bir soylu rolnden ok byk tad alyordu.
Fakat aslnda rnek iftliin tesinde, zeri ekinlerle kapl verimli
bir toprak, tarmla refaha ulaan Trkiye hayalini gryordu.
Kooperatiflerin, kyllere bor verecek tarmsal bankalarn kurul-
mas, tohumlarn datlmas iin emirler verdi. Sulama projeleri, ye-*
15-20Ekiml927C.H.F. nn kinci Kurultay (.n)
\ 213

ni yollar, yeni demiryollar ve en yeni makinelerin tantld sergiler
yaplmasn planlad.
Btn hatalarna ve egoizmine karn, bu adam bir yurtseverdi.
Sylediklerinin ve yaptklarnn ou mantksz, gerek d, hatta ap-
talla varacak bir manaszlktayd, ama eserine ve bunun baarsna
ihtirasla inanmaktayd. Fakat parann olmay, halknn ataietcbn-
lann alktan lme snrndan biraztyukarda sefalet iinde yaamalar-
na yol aan yoksulluu, onu durduran etkenlerdi. rnek iftliinde
her eyi istedii gibi tasarlayp yaratabiliyor ve kendisi baard an
btn Trkiye'nin bir gn ulaaca snn gzleyebiliyordu.
ok deimiti. Daha azametli ve can skc olmutu.
1921 'de hibir eye sahip olmamakla vnmt: Sahip olduu
her eyi milletine-vermiti; eli ak davranmt. Ama artk cimri-
lemeye, eli sk olmaya balamt. Para konusunda agzl davran-
yordu. ounluu an derecede rk ve gvenilmez nitelikteki ti-
cari ilere katlyordu. Kt gecelerinden sonra, kendini kt hisset-
tii zamanlar hrn, inat davranyor, fikirleri de ounlukla ocuk-
a oluyordu.
Scak bir yaz sabah yine iftlie gitmiti. O gn an derecede
hrnd. Su sknts ekiliyordu. Bir rezervuara sahip olmas gerek-
tiine karar verdi, hem de derhal. Msy Yencke neredeydi? Yencke,
Gazi'nin inaat ilerinin ounu yapm olan Holtzman'n ajanyd.
Yencke, stanbul'dayd! Bir an nce'buraya gelmeliydi!
Msy Yencke trenle yapt yolculuktan sonra, otuz alt saat
iinde Ankara'ya ulatnda, derhal bir rezervuar yapma emrini ald.
Ne kadara mal olacakt?
Yencke bir hesap kartt; bu ok pahal idi; azaltmas gerekiyor
du. Yencke miktarda srar etti. Mustafa Kemal fkelenmeye
balamt. -
Daha nce svire'de bu tr bir ey grm olan biri "Cenevre
Gl eklinde bir rezervuar yaptrn" dedi.
Mustafa Kemal bu fikri ok tuttu. Hrnl kayboluverdi:
Kukusuz, fikir mkemmeldi, fakat, glet Cenevre Gl'nn deil,
Marmara Denizi'nin bir modeli olmalyd; ve kendisimde'onun
karsnda, kzgn yaz gnei altnda, evresinde bulunanlara yurtse-
214
verlik zerine bilgece ve derin anlamlar ykl sylevler verme
frsatn bulmalyd.
"Marmara Denizi modelinde bir rezervuar yapn" diye emretti,
"Ve llerin tam olarak doru olmasna dikkat edin."
Msy Yencke emri yerine getirdi. Bu, ok byk bir paraya mal
oldu. Mustafa Kemal onunla pazarlk etti. Buna ramen, rezervuar ilk
verilen maliyet fiyatnn iki katna kmt.
Bu, gereinin kusursuz bir modeli olmutu. Buradan inekler ve
koyunlar su iiyor, kavun karpuz tarlalar sulanyor ve kendisi de ou
gnler byk bir zevkle onu seyrediyordu.
LXVI
Mustafa Kemal yaamn adeta su geirmez blmlere ayrmt.
Bir tarafta smet, Fevzi, Maliye vekili Abdl Haki* ve alanlar
vard. Dierindeyse yakn evresiyle kadnlar. Bir tanesi alma ve
Devlet grevlerine aitti; dieri elence ve kibrini tatmin etmeye yan-
yordu.
iki taraf birbirinden ayn tuttuu srece evrede bar hkm
sryordu. Fakat ksa bir sre sonra hanerler yine ekiliyordu.
Yakn evresinden, "Gazi'yi bunalm, uykusuz, afaa kadar
iki itikten sonra, sapsar bir yzle hasta bir halde iftlie giderken
grnce korkuyorum. Avrupa'ya gitmekten ya da yolculuktan bah-
settii zaman da korkuyorum. Onsuz bizi yaatmazlar" diyordu.
"Uyurken onu inceliyorum, iyi olduundan bylece emin olabi-
liyorum. nk biliyorum ki, o lrse hepimiz leceiz. smet!le
Fevzi bizi asacaklar."
Ne ki, Mustafa Kemal .onlar birbirlerinden uzak tutuyordu.
Byk Trkiye'ye ilikin tatkularnda,ve hayallerinde mahrem dost-
larnn hi yeri yoktu.
.* smet nn hkmetlerinde' eitli kereler Milli Mdafaa ve Maliye ve-
killikleri yapan AbdBalik (Renda) Bey olmal (.n.)
215
 Bunlar birinci snf serseriler ve nc snf asalaklarn
salksz karm olan kaba ve baya bir evreydi. Aralarnda yzleriyle afakta sendeleyerek kp gitmelerini tyleri rpererek
Ali (Daraac Hakim) ile kabaday tavrl Ali; elenceli bir seyrederdi; ardndan ya iinin bana dner ya da atn isteyip sabah
ivesi olan grltc ve zampara bir erke; tam anlamyla bir alak rzgrnda rnek iftliine giderdi. .
olan kfrbaz ve hilekar bir gazeteci ile ayk olduunda iyi bir ticaret zel yaam herkese biliniyordu, ama bunun yalnzca onu biraz
kafasna sahip olduu halde sarhoken az ok bozuk, zenciye ben- daha popler yapmaktan te bir etkisi olmuyordu. Trkler incelikten
zeyen biri vard. Bunlardan baka, bir dizi nemsiz asker de bulunu- uzak arkllard ve Mustafa Kemal'i ok iyi arlyorlard: O, kendile-
yordu: rnein, Selanik'de Emniyet Mdr muavini olan ve Suri- rinin ideal lideriydi; zalim, sefih, kaba ve kinci olabilirdi, ama btn
ye'den geldii zaman Mustafa Kemal'i Abdlhamid'in hafiyelerin- bunlara ramen o gl ve kararlyd; o, bir asker-hkmdar ve fatihti.
den kurtaran Cemal; o srada onunla Suriye'de bulunan Mfit Ltfi; Temel kusuru, btn ulusun kusuruyla aynyd. Zamparalk, her za-
Trablusgarb'de ona hizmet eden Nuri* de bu evrede yer alan kiiler- man atalarnn en eski iftihar vesilelerinden biri olmutu. Onun bu
di. grbz, erkeke kusurunu, klbka erdemlere tercih ederlerdi.
Kadnlarna gelince, bunlar zavall ucuz yaratklard. Yalnzca Tek adama dayanan bir ynetim daima byk lde can gven-
onu tatmin etmek iin oradaydlar. Latife gittiinden beri hibir kad- lii tehlikesini de beraberinde getirir. Yakn dostlarnn tehlikeli
na balanmamt. kiiler olmas nedeniyle, Mustafa Kemal'in pek de mazbut olmayan
zel yaam erevesinde bu tehlike daha da byyordu; yar sarho
adamlarn arasnda kacak bir mnakaada hemen silahlar ekiliyor-
Mustafa Kemal kendisine iltifat edilmesinden holanyordu. du; bir kaza kurunu, ani fkeyle atelenebilecek bir silah bir gece Ga-
Yakn dostlar da yadrdklar vglerle ona istediini veriyorlard.
zi'nin lmesiyle sonulanabilirdi. O zaman Trkiye'ye ne. olacan
Onlarn takn vglerinden, klece hizmetlerinden, kendisine
hikimse tahmin bile edemiyordu.
bamllklarndan bir tr haz duyuyordu. Karamsar olduu zamanlar
onlarn abartl, tapnmaya benzer sayglar kendisine bir kuvvet ilac Tehlike bir akam aka kendini gsterdi.
gibi tesir ediyordu. yi olduu zamanlar da, onlar kendisini gklere Saat ok geti. Akam yemei sona ermiti. Biri muhafz iterek
karttka, her zaman hazr olan alklaryla eleniyordu. salona girdii zaman, Mustafa Kemal, ierdeki odada yaknlarndan
Bir tanesi, "O, Dnyann ve btn Tarihin En Byk Askeri'dir" birkayla kat oynamaktayd.
diyordu. Kap ald. ~ Ali ieri girip, apkasn kard.
Beriki de, "O, bir gnetir" diyordu geri kalmamak iin, "Bir Odann havas sigara dumanyla arlamt. Alman firmasnn
Gne ki dnyay doldurur ve yaamlarmzn en ufak noktasn bile salad elektrik titrek ve kararszd. Ali dikkatle odaya gz gez-
aydnlatr." dirdi; en uzak kede oturan Mustafa Kemal hala kmldamamt. Bir
Mustafa Kemal onlardan ruh halini srekli takip etmelerini iste- gznde eskisinden de belirgin hale gelen kayma, onu daha korkun
miti. Eer kendisi huzursuzsa, onlar zgn olmalydlar. ve tehditkr gsteriyordu. Oturmas iin bir sandalye gsterdi.
Glmsyorsa, neelenmeliydiler. Onlarla yerde izmaritler, masalar- Oda sessizdi. Ali utan iindeydi. smetle mnakaa etmiti.
da para ve iskambil katlar salm, sigara dumanyla dolu odalarda Kendisi ve bir arkada iin hkmette bir grev istemiti. smet ise
iki iip kat oynard. reddetmi, bu klhanbeylerden hibirinin kendi iine karmasna
izin vermeyeceini ak ak sylemiti.
_C_ounlukla onlarn kanlanm gzleri, solgun * Bu olay Salih Bozok'un anlarnda izlerken, sz konusu kiinin Ali
* Nuri Conker (.n). etinkaya, yani Kel Ali olduunu gryoraz.,Grlyr ki, Amstrong iki
Ali'yi sk sk birbirine karitnyor. (.n.).
216 217
 Ali, smet'in konuma tarzna ieri emiti. Mustafa Kemal'e,
kendisi ortadan kalkacak'olursa, smet'in derhal onun yerine gee-
sa kkn aasnda el dememi halde uzayp giden san ovalan ge-
ceini ima etti.
risinde brakarak, yolculuk etmek, yaam ve halk grmek istiyor-
smet sard, ama bu szleri aka duydu. Kendi bana Musta du.
fa Kemal'in teklifsiz dostlarnn icabna bakamayacan bildiin
Hastayd da. Kalp kriziyle birlikte iki kez baygnlk nbeti geir-
den, Mustafa Kemal'e ikayet etti. O da Ali'yi serte kendisine gelme
miti. Srekli ve ok miktardaki ikinin etkileri ortaya kyordu.-
si iin uyard. <
Doktoru onu artk ikiyi azaltmas gerektii konusunda uyarm ve
Ali, cesaretini toplamak iin iki ierek gelmiti. Saygsz bir bir hava deiiminin iyi gelebileceini sylemiti.
tarzda bacaklarn ayrarak oturdu. Birisi ona iki verdi. Odadakilerin
Hepsinden nemlisi, de, etkinliini yitirmeye baladn an-
erefine kadeh kaldrd ve ikiyi bir dikite iti. Ardndan masann
lamt. ankaya'da kendisini lkeden fazlasyla soyutlamt. Halkla
karsnda oturan Mustafa Kemal'e hitap etti. smet'ten yaknd.
smet'e svp sayd. Kendisi ve arkada iin kabinede birer bakanlk temasn kaybetmi durumdayd; devlet ileri zerindeki denetimini
istedi. fazlasyla gevetmiti; daha nce olduu gibi kamuoyunun gznde-
ki saygnl snmeye balamt.
Mustafa Kemal hrsla ona dnd ve kendi iine bakmasn, politi-
ou kii onun sadece grnte lider, saygnln yitirmi biri
kadan uzak durmasn emretti.
olduunu; Bozkurt'a azlk taklarak susturulmu olduunu ve an-
Ali ok sarhotu. Eli pantalonunun arka cebine gitti, fakat hzl kaya'ya zincirlendiini;-asl ynetenlerin smet ve bakanlar ol-
bir atc deildi. duunu bile sylemeye balamlard.
Tabancasn ekmesinden nce, dierleri onun stne atldlar.
Sandalyesi ile birlikte arkaya devirdiler, onu darya, salona srkle-
Canland ve silkindi: Hi kimsenin kendi yerini gasp etmesine
diler; haykrarak, homurdanarak onu tekme tokat dvdler.
izin vermeyecekti. O merkez, denetleyen g ve btn herkesin
Btn bu hengame iinde, bu aalk kavgann patrts iinde, stnde ykselen reis olmalyd. Hi kimse onunla yanyana durmay
Mustafa Kemal kmldamakszn oturdu. Sonra aniden kapya kt. bile aklna getirmemeliydi: O, en byk olmalyd.
Sesi salonda nlad:
Sahneye dnmeye karar verdi; tm dikkatleri toplayacak bir
"Tabancasn aln ve buradan defedin." dnle yine sahne klarnn altna girecekti: stanbul'a gidecekti:
Yz ask ve vcudu sramaya hazrlanm gibi gergin, ona Burada, Padiah'm sarayndan uzun zamandr tasarlad kkl bir
doru yrd. Ali dehete kaplm bir halde srnerek kapya kadar reformu balatacakt. Trkede kullanlan Arap harflerini Latin alfa-
ulat ve kendini dar an. besiyle deitirecek, bylece tm Trk yaznnda, Trkler'in birbiri
Mustafa Kemal btn gece ok keyifliydi. Tehlike, baa arasndaki tm yazl iletiimde kkl bir devrim yaratacakt. Trki-
klmas gereken adamlar ve sahnenin tam ortasnda egemen bir ye'deki tm dnceyi temelinden deitirecekti.
adam: te, yaam buydu! Milletin yzde onu bile okuma bilmiyordu. Karmak Arap yazs
ylesine gt ki, okuma yazma din adamlaryla birka entellekte-lin
, LXVII tekelinde kalmt; bu, Trkler'in adeta bir duvarla Bat'dan ayr-
lmasna, karmak Arap dncesi ve Fara'nn yapaylyla ellerinin
kollarnn balanmasna yol amt; dil ylesine girift bir hale gel-
Mustafa Kemal, ankaya'daki yaamdan, bu yaamn usandrc
miti ki, Trkeyi renmenin gerektirdii byk abay, pek az ya-
tek dzeliinden bkmaya balamt. Sadece ksa bir sre iin bile ol-
banc gze alabiliyordu; pek az Trk herhangi bir Bat dilini renebi-
218 Mydrdu.
219
 Mustafa Kemal'in byk bir hayali vard. Kolunun bir hareketiyle yordu. Platformun zerine konulmu sandalyelere,. smet ve hkmet
btn bu sorunlar yerle bir edebilirdi. Btn halkn eitimsizlerle yeleri ile Meclis Bakan Kazm ve onun yannda da Mustafa Kemal
eitimlileri, din adamlaryla hammallan yeniden okula gnderecekti; dizilmiti. Platformun dier ucunda bk kara tahta ile bir kutu tebeir
hepsinin okumay ve yazmay renmesi gerekiyordu. Bilginin mu- duruyordu.
azzam giri kapsn nlerine aacak ve bu kapdan baaryla geme- Mustafa Kemal ayaa kalk. En iyi giysilerinden birini giymiti;
leri iin onlara nclk edecekti. zerinde bir redingotla sabah kyafeti vard; ayn zamanda en iyi ruh
hali iindeydi. Dinleyicilerine neden hepsini buraya davet ettiini be-
Hazrlklara balad. zel ve sosyal yaamnda daha mazbut ve lirten ksa bir aklama yapt; Arap yazsnn glkleri ve dezavan-
edebli davranmaya balad. Yakn evresiyle kadnlarna daha az va- tajlanyla Latin alfabesinin avantajlarn anlatt. Sonra kara tahtann
kit harcad. kiyi ve kat oynamay azaltt ve daha fazla uyumaya zerindeki yeni alfabenin noktalarn, engellerini ve balantlarn
balad. Sal dzeldi.Yine ibanda ve yine mutluydu. aklayarak nasl kullanlacan bizzat yazarak gsterdi.
Byk bir titizlikle Bat dillerinin alfabelerini inceledi: 1924'de Dinleyicilerden rastgele iki kiiyi arp yeni alfabenin nasl
Baku'deki bir konferansta Sovyet Cumhuriyetleri Orta Asya'daki kullanacan bk kez daha aklad ve tahtaya adlarn yazmalarn is-
tm Tatarlar'n kullanmas iin Latin alfabesini benimsemiti. Mus tedi.
tafa Kemal onlarn sistemini rendi. Dil uzman profesrleri getirtti ok iyi bk retmendi: Ak, kesin ve rencileri zerindeki ha-
ve onlarla birlikte Trkiye'nin ihtiyalarna uygun Latin harflerinden kimiyetinden emin, onlarn beceriksiz abalarna kar akac ve
oluan bir alfabe hazrlad. Mustafa Kemal bu harfler zerinde usta-
lancaya dein, her gn saatlerce alt. ; alayc.
.Dinleyiciler btn dikkatleriyle derse katldlar. Her birinin
Artk hazrd. 1928 ylnn yaz tatilinde hkmet, Ankara'nn to- gzel bk le uykusu ekiyor olaca btn o scak, uyku verici le-
zundan ve scandan ayrlp stanbul'a Boazii kysna tana-
cakt. den sonra saatleri boyunca hibiri ne kestirdi, ne de dikkatinin
dalmasna izin verdi. Bunu yapann ba derde gkebilkdi. Gazi'nin
stanbul halk lkenin Kurtarcsn, Gazi'yi selamlamak iin verdii talimatlar adeta yutarcasna dinlediler; akalarna ve alaylar-
kitleler halinde sokaklara akt. 1919'dan beri kente gelmemiti. Bay- na grltl kahkalar attlar.
raklarn dalgaland, toplarn selam atlar ve kalabaln sevin
gsterileri yapt sokaklardan muhteem bir trenle ar ar geip,
Boazii'ne indi ve Dolmabahe'deki Padiah sarayndaki ikamet- Btn stanbul, yeni yazy renmeye koyuldu. Mustafa Kemal
gahna geldi. kara tahtas ve tebekleriyle yolunun stndeki kentlileri ve kylleri
artp ak alanlarda dersler verdii, daha nce hi yaz yazmam
insanlara kendi adlarn yazdrd byk bk lke turuna kt.
Alldk alma tazn srdrd: Dikkatli hazrlklar, iyi seil- abalar, stanbul gibi lkenin her yerinden ses getkdi. Bu fikk,
mi bir frsat ve tiyatrovari bir balang; ardndan retmen roln tm ulusun houna gitmiti: Zenginliin ve refahn altn anahtar ite
oynayarak ikna abalan, gzellikle yola getiremedii takdirde in- buydu. Yeni yaznn renilmesi her eyin nne gemiti. Byk bk
safszca zor kullanarak, drterek harekete geirme. heyecan halinde, btn lke okullara akt. Kyller, obanlar,
Tm sosyeteyi sarayda verdii .bir konferansa davet etti. Balo sa- hammallar, esnaf, gazeteciler, politikaclar, hepsi ayn dzeyden
lonunun bir kesine bir platform ve sandalyeler konuldu. Dinleyici-' balayp renme abasna gkimilerdi. Genci, yals camilerde,
ler arasnda meb'uslar, memurlar, st dzey din adamlar, gazeteciler, kahvelerde, meydanlarda ellerinde bk ta tahta ve kalem ya da bk par-
yazarlar, retmenler, sosyete hanmlar ve varjkl tccarlar bulunu- a tahta ve tebek, oturmu byk A'lar ve B'ler yazyor, yksek sesle
220 221
 heceliyor ve byk bir ar ballkla ayrntlar tartyordu.
smet'in onu yan istihzayla adlandrd gibi, Mustafa Kemal
"Ba. retmen "di. Halk tevik ve sevk etti. En iyi sonucu ald
kiilere dller verdi. Yeni yazda ustalaanlara memurluklar vaad etti.
Baaranlarn nne alan muhteem gelecei anlatt. Dans part-
nerleri, elindeki dilekeyle bir meb'us, derdini anlatan bir ky muh-
tar, ksacas yanna bir vesileyle yaklaan herkesi snavdan geirme
frsatn hi karmad. Bir keresinde bir balonun ortasnda dans
brakp bir tahta ve tebeir istedi ve ders verdi. Ondan sonra yeni yaz
konusundaki baarszln cezaya, mevki kaybna hatta yurttalktan
karlp srgn edilmeye yol aaca bir tarih belirledi. Mahkumlar
cezalarn tamamlasaiar bileLatin harfleriyle okuma ve yazmay
renmedikleri srece serbest braklmayacaklard.
lkeyi bir batan dierine gezerek, her gn ve her gece uzun saat-
ler boyunca artc enerjisiyle halkna ders vererek alt. Bir kere
daha toplumun odak noktas olmutu. Her gz yine onun zerine di-
kilmiti. Sahneyi ele geirmiti.
Lxvra
Bu srekli abalama sradan bir insan ypratabilir^!, ama
Mustafa Kemal kesinlikle gevemedi, i biter bitmez, derhal mahrem
dostlarn toplayp eskisi kadar lgnca olmasa bile yine iki ve oyunlu
yaamna balad.
Sarayda resepsiyon verildii geceydi. Dinleyicilerine saatlik
ders fazla gelmiti, fakat Mustafa Kemal yaam doluydu. Akam
yemei ve oyun oynamak iin iki diplomat davet etti.
Bir masada onlarla oyun oynuyordu, mahrem dostlar evrelerini
alm, iki ve sigara ierek oturuyorlard. Ara sra kadnlardan biri
ieri giriyordu. Mustafa Kemal olanlarn farkna bile varmyordu.
Kendini oyuna kaptrmt.
Her zamanki gibi kazanyordu. Ortaya srlen para yksekti;
kazan yn hzla ykseliyordu. Siyah gece, gnn ilk klarnda
erirken hl oynuyorlar ve hl Mustafa Kemal kazanyordu.
222
Yzleri solgunlam ve yorgun dm diplomatlar gitmek
zere ayaa kalktlar. Mustafa Kemal gerindi. Kendini oyuna
ylesine kaptrmt ki, gecenin sona erdiini bile fark etmemiti.
Eski Padiah hareminin bulunduu odalarn stndeki tirizlerle
blnm pencereye doru yrd. Yznde hibir yorgunluk
belirtisi yoktu. Gzleri her zamanki atkn ifadesiyle bakyordu.
Aada, birka yldzn lgn yla beneklenmi Boazii
simsiyah, prltl akyordu. Karda, Anadolu kys, afan aldatc
gri nda siyah grnyordu. Balk filosu Karadeniz'e doru,
yoluna gidiyordu. Simsiyah suyun sessizlii iinde kreklerin
skarmozlarda kard gcrty, adamlarn konumalarn rahata
iitebiliyordu. Bir halat ekerken hep birlikte baran adamlarn
sesini duyabiliyordu.
Masaya dnd. Bir sre kazand paralara bakt. Bir el
hareketiyle hepsini bir araya yp, masann ortasna getirdi.
"Size ait olardan aynn" dedi, "ve geri aln."
Bu Boaz'daki Padiah sarayndaki Doulu hkmdarn
jestiydi.
Diplomatlara iyi geceler dileyip alma odasna geti.
Programda erkenden klacak bir eitim turu ve daha nce de
tamamlamas gereken bir sr i vard. .
LXDC
Mustafa Kemal yan yarya i bana geerek, lkeyi gittike* daha
fazla reformlara doru sryordu. Btn sanatlar
adalatnlmalyd. Din adamlar, ihsann resmedilmesin! drt yz
yldr yasaklamlard. Kendi heykellerinin yaplmasn emretti.
Ankara'da plak modellerle alacak karma bir sanat okulu at.
Bat mziini yerletirmek istiyordu. Trkler'in Araplar'dan
rendikleri genizden gelen, kedi sesine benzer yksek sesten
vazgeilmeliydi. En son kan Viyana valslerini, son moda zenci
cazn ve fokstrotu lkeye getirtti.
223
 Herkesi -bakanlar, meb'uslar ve brokratlar- bunlarla dans yasas hazrladlar. Her yl bir haftalna her hkmet grevlisinin
etmeye mecbur etti. Dans etmek, uygarln ltyd. Eer gen yerini bir ocuun ald ve devletin ocuklar tarafndan ynetildii
adamlar mahcup brlftalde bir kenarda duracak olurlarsa, onlara bir ocuk Bayram tesis ettiler.
partnerler buluyor ve dans bizzat ayordu. yi ailelere mensup gen
adamlara nasl iyi bir kavalye olacaklarn reten; ritm duygusuna
sahip olan ve kekelemeyen gen kzlara da dans partneri olmay ve Mustafa Kemal, bir kez daha Halk Frkas'nn ve devletin faal
sohbet etmeyi reten okullar at. bakan olarak almalarna hz verdi. Her konuda raporlar hazrlatt;
bakanlar, meb'uslar, daire bakanlarn artt; tm kontroln
Bir ok yetim kz manevi evlat olarak benimsedi. Kimileri
dudak bkp kt yaktrmalar yaptlar, ama onlar grm olan kendisinde olmas iin btn kararlarn nne getirilmesini talep
dierleri, bunu gerek anlamda yurtseverce bir jest olarak etti.
deerlendiriyorlard. Bu kzlar iyi bir Trk olmann ilk art olarak Muhalefetle karlat. ankaya'da kendisini soyutlad aylar
usta birer dans olmay reniyorlard. boyunca, smet devlet ynetiminde gittike daha fazla sz sahibi
olmutu. leri Mustafa Kemal'e devretmeye yanamad.
Trk danslarnn da adalatrlmasna karar verdi. Zeybek,
balo salonlarnda oynanacak ekilde uyarlanmalyd. Fakat zeybek, smet ne MustafaKemal'in zekasna ne de dehasna sahipti. ou
yabanl dallarn bir kamp atei evresinde, baklar azlarnda bakmlardan an derecede aptal ve cahildi. Kafas ve deneyimi olan
olduu halde yaptklar tehlikeli bir oyun olduundan bir iki hi kimsenin dmeyecei hatalara dyor, fakat hibir ekilde
partisinden sonra balo salonunda oynanmak iin pek uygun bir oyun tavsiyelere kulak asmyordu. Ona gre tavsiye, muhalefet demekti;
deildi. hemen eziyordu. ktidar, kendi yeteneklerine kar onda byk bir
inan yaratmt. Eskiehir nlerindeki siperlerdeki halim selim dn
Dans konusunda Gzr yalnzca bir kere tereddde dt*. Yoksa
Bat uygarl onu yanltm myd? vermez kumandan gitmi, yerine geimsiz ve dogmatik bir buyurgan
gelmiti. Sal ve onunla birlikte tabiat da bozulmutu.
Mustafa Kemal uzun zamandan beri, yalnz kadnn kurtuluunu Yabanclardan nefret eden bir ar milliyeti olarak grlerinde
deil, fakat ayn zamanda onlarn tm devlet ilerinde yer almalarn iyiden iyiye katlamt. Ne ki, kesinlikle drstt, ayn zamanda en
da salamaya azmetmiti. .az Mustafa Kemal kadar srarc, dik bal ve kararl olmutu.
Onlar peelerini karmalar ve ortala kmalar iin tevik Dndklerini sylemekten ekinmiyordu. Mustafa Kemal'i devlet
etti. Yerel seimlerde oy kullanma hakkn verdi ve genel seimler bakan olarak kabul etmekteydi ama. ona yrtme erkini geri
iin de bu hakk vereceini vaad etti. Halk Frkas'nda ye olarak, vermeye yanamyordu. lkeleri yle zetlenebilirdi:
erkeklerle ayn dzeyde yer almalarn salad. Hukuku ve doktor "Gazi temsil etmekle birlikte, Devlet'i asl yneten hkmet-
olarak yetimelerine yardm etti. Ankara'da iki kadn, hakim olarak
atandlar. Drt kadn, stanbul belediye meclisi yesi olarak tir."
seildiler. Bu szn Gazi ksaca yle yantlad:
Kzkardei Makbule ve en gzde manevi evlad Afet, ona " Ben ynetiyorum "
yardmc oldular. Onlarla birlikte, sosyal hizmet okullar at. ki adam arasnda srekli bir geimsizlik vard. Zaman zaman
ocuklarn altrlmalarnn, meyhane, kahvehane ve denetimsiz kavgaya dnen bu anlamazlkta, Fevzi aralarna girerek bar
sinemalara alnmalarnn yasaklanmasna ilikin bir ocuk haklar salamaya alyordu. Mustafa Kemal, 1930 yaznda hkmetin
stanbul'a tanmasn emretti; smet ise btn bakanlarna
* Byk ve uygar bir Batl devletin nl bir diplomatnn, zarif bir Ankara'da makamlarnda kalmalarn emretti: Mustafa Kemal
partnerin nerisine karn dansedemediini grmt. dardan dnen tm diplomatik temsilcilerin, raporlarn doru
224 225
kendisine getirmelerini emretti; smet ise onlara raporlarm bal
olduklar dairelere vermelerini emretti. Mustafa Kemal birinin
Maarif Vekili olmasn istedi; smet ise eitimsiz ve kaba biri
olmasna ramen bir baka adayn zerinde srar etti. Mustafa Kemal,
hkmete ilikin raporlarn dorudan kendisine gnderilmesini
emretti; smet ise bu raporlarn ancak kendisinin araclyla
gnderilebileceinde srar dr etti.
Yakn evresi ve Mustafa Kemal'in mahrem dostlar da siyasete
ve devlet ilerine burunlarn sokarak gerilimi artrdlar. smet onlarn
mdahalelerine iddetle kar koydu.
Mustafa Kemal, muhalefet edilmeye alkn deildi. smet'siz
yapamazd, fakat smet'in dikbal, azametli gveni, katl ve Amerikallar Trk kkenliydi.
sarl Mustafa Kemal'i ileden kartacak kadar sinir
bozucuydu.
LXX
1930 yaznda, aralarndaki geimsizlik dorua trmand. Paris
Bykelisi olan Fethi, tsmet'n ynetimi altndaki Trkiye'nin
felakete doru srklendiini belirttii bir protesto mektubu
gndermiti. Hazine bombotu; orduya haftalardr maa
denemiyordu; hkmet hi sevilmiyordu. Gazi'ye yapt bir
ziyarette konuyu tekrar amt.
O yaz Mustafa Kemal tatilini stanbul'un biraz dnda, zmit
Krfezi kysndaki bir ky olan Yalova'da geiriyordu. Yalova'y
birinci snf bir sahil beldesi yapmak, o ylki hobisiydi. Yeni yollar
yaptrm, tren seferlerini slah etmi, bir otel yaptrm ve Roma
hamamlarn onanmt.
stanbul'un elit tabakasnn Yalova'ya gelmesini tevik etmek
iin bir balo verdi. Olaanst neeli bir balo olmutu; bol miktardaki
tatl ampanyayla rak, baloyu daha da canlandrd; herkes dans etti.
Davetliler gittikten sonra Mustafa Kemal smet, Fethi ve birka
dostunu kendisine katlmak zere bulunduu odaya artt.
226
ok keyifli bir ruh hali iinde bulunuyordu. Btn uygar
uluslarn kkeni olan Turan ya da Trk soyundan geldiine ilikin en
gzde teorisini aklamaktayd. Bilimadamlarmn Trkler'in
Japonlarla ya da baz karanlkta kalm in kabileleriye akraba
olduklarna ilikin son bulgularn ince bir alayla rtmt. Son
derece ar, ciddi bir dille, rencilerinin bulunduu bir snfta ders
veren birdilbiiim uzman gibi ara sra iki parman akana
dayayarak ngilizler'in Trk soyundan geldiini aklad. Kent
ehrinin ad, Takent'le ayn kkten geliyordu. ngiltere'deki pek ok
nehre verilen Ouse (uz-.) ad, Karadeniz kysnda yaam olan bir
Trk kabilesinin adndan alnmt; Fr Anszlar, Almanlar, hatta
Dinleyicileri onu birer rencisiymicesine sessizce oturmu
dinliyorlard. ou ona tamamen inanyordu. Aralarndan bazlar
onun gaibten haber verme gcne sahip olduuna bile inanmaktayd.
Herhangi biri onun fikirlerine ters dmeyeli ok uzun zaman
olmutu. evresini kendisini pohpohlayan, abartl vgler dzen
minnettar ve hayran bir grup temelinde soyutlandndan, zaman
zaman ayaklarnn yere basmak zorunda olduunu unutmas ok
doald. Bir Kahin haline gelmiti -ve kahinlerin ou gibi sk sk en
ykc yavan szleri ortaya koyuyordu- ve bazan, tpk o akamki gibi
en anlamsz szleri syleyebiliyordu. Kahin sama sapan
konuuyordu.
Konuma konular genelleti. Siyasete ve hkmetin belirli
faaliyetlerine kayd. Hava gerginlemi, tartma iddetlenmiti;
eletiri olarak sert szler sarfediliyordu.
"Bu sorunlar niin Mecs'in nne gtrmyorsunuz?" diye
sordu Gazi.
"Hkmet Meclis'in ne iinde ne de dnda tartlmasna izin
vermiyor" cevab verildi.
Gazi, smet'e dnd, ancak,.kk adam bu sze kar kendini
savunmad.
"Buras siyaset yaplacak yer deil" dedi birdenbire.
"Eletirilerinizi ya da sorulamz doru yerde, yani Meclis'te
cevaplayacam. Fethi ya da bakas, byle yapacak birini bulursanz,
227
 anayasal bir muhalefet rgtleyim ve karma karn" dedi. Bu, fkeli
bir meydan okumayd.
O gittikten sonra Mustafa Kemal kalp konumay srdrd.
lkede pek ok eyin yolunda olmad ve honutsuzluun artt verebilirdi; darda dosta birlikte yemek yemeliydiler; her ikisi de
akt. Bir muhalefet partisi, emniyet sbab ilevi grebilirdi. Bu
smet'e de iyi bir ders olacakt; artk bsbtn azametli biri
olmutu.
Dahas, bu halknn eitimine ynelik byk eseri iin de ileri bir
adm olacakt. Bir muhalefet partisi kuracakt. Bu partiye "Serbest
Cumhuriyet Frkas" adn verecekti.
Parlamentoda muhalefetin varl, kat mutlakyeti anayasal bir
hkmete dntrecekti.
Bu denemeyi bizzat kendisi ynetecekti.
LXXI
Mustafa Kemal deneyini zenle hazrlad. Trkler'in siyasal
anlayn, halkna olan inancnn doruluunu ilk kez gerek
anlamda sulayacakt.
ou kii, zellikle yabanclar, halkn yalnzca kendi setii
adaylara oy vermek zorunda olmas nedeniyle, son alt yldr yaplan
seimlere glp geiyordu.
Kendisi de bu seimleri, semenlerin oy'verme alkanl
edinebilmeleri iin bir tr altrma olarak gryordu. Bu seimler,
halkn kendi sorumluluklarn stlenmesi gereken zaman geldiinde,
kendi temsilcilerini seme ve kendi kendisini ynetme hazrl idi.
Serbest Cumhuriyet Frkas'n Meclis'teki tannm meb'uslara
kurdurdu ve bakan olarak da, Fethi'yi seti. Halkn bu partiye
katlmasn istediinin bilinmesini salad. Kzkardei Makbule ile '
yaknlarndan bu partinin ilk yeleri oldu.
ngiliz sistemini inceledi ve uygun buldu. Fethi ve smet ile
partilerinin ileri gelenlerine ayrntlar hakknda dersler verdi;
228 '
Meclis'te ve btn lkeyi dolaarak yapacaklar siyasal toplantlarda
her iki parti birbirlerine hcum etmeliydi; mesai saatleri dnda
dostluklarn srdrmeliydiler; Meclis'te Fethi, smet'e istedii
kadar svp sayabilirdi ve smet de ona ayn iddetle cevap
Trkiye'nin iyilii iin alyorlard.
Sonunda hazr olunca, denemenin zmir'de balatlmasn
emretti. Fethi konuma yapmak iin oMya gitti.
Program hazrland gibi yrmecH. Yerel gvenlik grevlileri,
toplanm olan kalabal datt, Fethi*nin yandalarn tutuklad ve
kendisine de toplant yapma izni vermedi.
Ertesi gn smet ve durumu denetlemek zere Gazi de zmir'e
gittiler. Gazi, Fethi'ye btn imkanlarn salanmas iin emirler
verdi, toplantya dinleyicilerin katlmn salad, hatta alklanmas
iin akaklar bile tuttu.
Kent halk ve memurlar aknlk iindeydiler. Bu, onlarn btn
deneyimlerinden farkl bir eydi: Hibir hkmet bir muhalefete izin
vermemiti; muhalefetin tevik edildii daha nce kesinlikle
grlmemiti; muhalefeti susturmak memurlarn greviydi, halk
hkmeti onaylamasa bile susmak zorundayd; bu yenilik, yalnzca
hkmetin sonunu hazrlamak anlamna gelebilirdi.
Baz irkin gsteriler oldu. Gazete idarehaneleri taland ve
yakld. Pek ok gsterici dvld, pek ou tutukland, bir tanesi de
vuruldu. Polis ve memurlardan her, iki taraf da gzetmeleri
isteniyordu. Btn bunlar, siyasete ilikin sahip olduklar
dncelere kesinlikle tersti.
kinci adm, Ankara'daki Meclis'te atld. Sahne yine zenle
hazrlanmt. Bu, parlamenter bir hkmetin nasl ileyeceini
gsteren bir derse benzemeliydi. Bakanlk krssnde
"Baretmen" olarak olay idare eden Mustafa Kemal oturuyordu.
Serbest Frkaclar, Fethi'nin nderliinde hkmete iddetle
hcum ettiler. Alt yldr lkeyi Halk frkas ynetiyordu: Sonu,
ekonomik ve mali knt nedeniyle tam bir felaketti; lkenin
gelirinden ok daha fazlasn ie yaramaz yollara, gereksiz
demiryollarna ve belediye parklar gibi pahal oyuncaklara
229
harcamlard; kiisel- mali karlar iin devlet tekelleri
yaratmlard; ihracat tamamen durmutu; Trk Liras piyasada deer
LXXH
kaybetmekteydi; sermayeye ihtiya vard ama kimseye gven
veremedikleri iin, sermaye de bulamyorlard; yabancjart
grleri yznden, bu durumun sorumlusu smet'ti: Kat siyasas, Meclis'teki kargaa darda nelerin olabileceinin bir
srekli yapt hatalar nedeniyle, smet btn .lke genelinde gstergesiydi.
yaygnlaan bu bunalm ve honutsuzluun tek nedeniydi; lkeyi Genel seimler yaklamt. Hkmet on yldr basn zerinde
bataa srkleyen smet ve hkmetinin kendilerinden menkul sk bir sansr uygulam, konuma zgrln de btnyle
yanlmazl ve cehaleti olmutu. kstlamt. Mustafa Kemal, yeni partiyi kurmak iin her ikisini de
smet ayn hararetle iddialara cevap verdi Meclis'teki ekime kaldrd ve bu seimlerde semenlerin istedikleri adaylara oy
gittike kzyordu. Halk Frkas yllardr eletirilmemiti.Buna kar vermekte zgr braklmalarna ilikin emirler verdi.
koydu. Hakaretler edildi. Tehditler .savruldu. Kel Ali ayaa frlad. Sanki kaynayan bir kazan devirmiti. Balangta birka mrlt
" Hyanet-i Vataniye anlamna .gelen bu szleri dinleyecek duyuldu; bir iki gazete cesur bir ka makale yaynlama riskine girdi;
miyiz?" diye haykrd. Fethi'yi iaret ederek, "te Mondros bir iki konumac hkmeti eletirmeye cesaret etti. Polis hibir
Mtarekesi'ni imzalayan adam" dedi, ve bu kez smet'i gstererek eyleme girimeyince, mrltlar homurtulara dnt, homurtularsa
devam etti, "Ve ite Lozan Antlamas'n imzalayan adam. Bu byk bir yaknma kkremesine.
iradesiz vatan haini ile bu yurtsever arasnda bir seim yapmak Boyutlar ve iddetiyle Mustafa Kemal'i artan
szkonusu olabilir mi? Fethi bavekilken Krtler ayakland.
Ayaklanmay smet bastrd."
Mustafa Kemal'in gzetimi altnda hem smet, hem de Fethi
kendilerine den rolleri hayranlk uyandracak bir baaryla
oynuyorlard. Meclis'ten kolkola, konuup glerek kyorlard.
Fakat aldklar talimatlar, G^jjnin titiz tenbihlerini tamamen
gz ard eden taraftarlar, yukardaki krsden onlar izlediini
unutarak yumruk yumrua geldiler. Tabancalar ekildi; kavgalar
edildi; meb'uslar dostlaryla dinleyiciler ayrmak zorunda kald; hl
fkeli olduklar halde bara ara, mnakaalarn srdrmek zere
ismet
kahvelere ve lokantalara koutular.
Aasmdaki bu kzgn velveleyi denetleyemez ve etkileyemez
bir durumda bakanlk krssnden seyrederken, Mustafa Kemal,
bunun ne istedii ne de bekledii sonu olmadn farketmiti.

231
230
 yaknmalar,lkenin her kesiminden ve her snftan adeta adad.
Az tkal olan Trk halk, on yldr sessiz ve itaatkr oturmutu. Ama
artk dili zlmt. Bu, sonunda honutsuzluunu dile getirebilen
ulusun kkreyiiydi. Baz yerlerde denetim altna girmeyen bir
iddetle patlak veriyordu. ' ~
Tccarlar ve esnaf yaknmaktayd: Hi sermaye ve kredi yoktu
ve smet ile onun sekter siyasas iktidarda kald srece olmayacakt
da; sonular dnlmeden an'szn konan vergiler krlarn yiyip memurlar eskiden olduundan daha a gzl ve hoyratt; kurakla
bitirerek ticareti tehlikeye sokmutu; memurlar eskisi kadar
yiyiciydi; eskiden hi deilse kime rvet verilecei bilinirdi, artk
btn memurlara vermek gerekiyordu; dncesiz ve ahmaka
hazrlanm yasalarla ve hkmetin ticarete daha da sinir bozucu
nitelikteki mdahaleleriyle nasl baa kabilirlerdi ki, tmyle iflasa
uramlard.
Armatrlerin, ihracatlarn, ykleme-boaltma irketlerinin ve
mavnaclarn da benzer ikayetleri vard. Limanlar iin kt
planlanm dzenlemeler onlar iflas ettiriyordu; gmrk ve pasaport
memurlar krtasiyeci ve yiyiciydi; btn bu hrszlklar,
belirsizlikler, glkler ve srekli deien yasalar yznden hibir
gemi Trk limanlarna uramaz olmutu. Btn gemiler Atina'ya
gidiyorlard, istanbul, zmir, Trabzon gibi bir zamanlar son derece
ilek ve gelikin olan btn limanlar imdi bombotu; ticaret
tamamen durgunluk iindeydi.
Bankalar ve byk ticarethaneler de uyar sinyalleri veriyordu:
Hkmetin tutumu onlar iflasa srklyordu; ok msrifti; ulusal
gelir dmekteydi; gelirin te birinden fazlas savunmaya
harcanyor, en ok gzetilmesi gereken ey olan lke apndaki
yeniden tekilatlanma zorunluluu ihmal ediliyordu; sermaye hayati
bir gereksinmeydi. Ancak dardan salanabilirdi;smet yabanc
borlara srt evirdii srece ticari bir canlanma iin hi ans yoktu;
yabanc kart duygularn gstermeye ve eski borlar demeyi
reddetmeye devam ettii srece, hibir d sermayedar Trkiye'ye
gven duymayacakt.
Hkmet memurlar arasnda da derin bir honutsuzluk vard:
Maalar az, demeler dzensizdi; geim koullar eskisine gre iki
kat arlamt; Avrupa standardlarnda yaamalar ve
232
giyinmelerinin yan sra drst olmalar da bekleniyordu; ancak,
dk maalarn destekleyebilecek ek ilerde almalar
yasaklanmt; btn bunlar ok mantkszd.
iftiler ve kyllerin yaknmalar daha da acyd; kendilerine
dn para, tohum, yol, makine ve sulama vaad edilmiti -hibirini
alamamlard; yllk kuraklk onlar mahvetmiti -hkmet
yardm etmemiti; aslnda vergiler eskisinden de ar, vergi
kar hibir birikimleri olmadan, hayvanlardan biraz daha iyi
yaayarak alktan lme snrnda mcadele ederken, btn bu yeni
dncelerin -Cumhuriyet, yeni giysiler, yeni vakit geirme yollar,
yeni konuma ve yazma yollar- onlara ne faydas oluyordu? Tarlalar
botu; topraklar sszd; yeni fikirler deil, yiyecek istiyorlard.
Yaknmaya her snftan kadnlar da katld:Yiyecek, giyecek,
yakacak, kira, hepsi ok pahalyd ve ellerine artk daha az para
geiyordu; Cumhuriyet onlara zgrlklerini vermiti; zgrlk
alktan lmek demekse, zgrln ne yarar vard? Durumlar Pa-
diah'm zamannda olduundan ok daha ktyd. Mustafa
Kemal'in denemesini hayata geiren lml, halim selim, mlayim
Fethi'nin ardnda ticaretin durgunlamasndan ve tarmn
mahvolmasndan yaknan ve Mustafa Kemal'in reformlarna arp
kalarak kar koyan binlerce honutsuz unsurdan oluan bir kitle
topland. Bunlara eski rejime ve Padiah'a zlem duyan din adamlar,
ve derviler, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kalntlar ve Mustafa
Kemal'in 1926'da ezdii muhalefetin paay kurtarabilmi unsurlar
da katld.
Btn lke yeni ve tehlikeli bir ruhla ayaa kalkmt. Btn
yaknmalara karn, o zamana dein herkeste Gazi bata olduu
srece her eyin dzeleceine ilikin genel bir inan ve gz kapal bir
iman egemen olmutu.
Yaknma ve eletiri kkreyii, ulusun kitle psikolojisini etkile-
mekteydi. Gazi'ye olan bu iman, bu krkrne yerleik inan yok
olmaya balyordu. Bu yok olursa, onunla birlikte Trkiye
Cumhuriyeti'nin istikrar da gidecekti. Bu inan, zerine gelecein
ina edildii temeldi.
233
 Gazeteler smet ve adamlarna ynelik kiisel hakaret
kampanyasna baladlar. Mustafa Kemal'in ad tenis topu gibi
oradan oraya frlatlyordu; artk kutsal bir figr olmaktan kmt.
Ona kar ihtirasl politikaclar ya da devrimciler deil, honutsuz
vatandalar tarafndan bir ok suikast planlan yaplmaya
balamt.
Pek ok yerde ciddi sorunlar ba gsteri!?. *zfiHr'de
komnistlerce rgtlenen incir iileri grevini genel bir ayaklanma
izledi. Fransz snrnda, gneyde Ermeni devrimcilerin parma olan
ve silahl Krtler'in de yardm ettii bir ayaklanma kmt. Btn
ran snr boyunca Krtler yine yakp ykp ldrerek
bakaldrmalard, Salib Paa'nn kumandasndaki onbe bin kiilik
Trk kuvvetleri onlar keye sktrp ezmenin ok g olduu
kamsmdaydlar.
Bir ok yerde Trk kylleri vergilerini dememiler, vergi
memurlarn tartaklayarak kylerinden kovmulard. ttihat ve
Terakki Cemiyeti ubeleri ve eski muhalefet yer altnda rgtlenmeye
balamt. Din adamlar ve tarikatier eski rejime dnmek iin
almalar yapyorlard. Polisler, askerler, jandarmalar ve kamu
hizmeti alanlar arasnda da honutsuzluk ve sadakatsizlik
yaygnd.
Son olarak, tehlike Menemen kasabas evresinde ok ciddi bir
ayaklanma eklinde uyan sinyali verdi:
Menemen, zmir'in gerisindeki zengin topraklardayd. 1930
Aralk aynn sonlarnda, Dervi Mehmed namnda bir eyh,
kendisinin Trkiye'yi Mustafa Kemal ve Cumhuriyeti'nin kara
dinsizliinden kurtarmak zere yeryzne gelen Mehdi olduunu
ilan etti.
Menemen'in arsnda; vaaz vermeye balad ve byk bir kitle
onu dinlemek iin oraya akn etti. Kubilay adnda bir subay oradan
geiyorken, konumaya mdahale etmeye alt. eyh ona kendi
iine bakmasn syledi. eyhi stne kt platformdan indirmeye
kalkt. Mritlerinin yardmyla eyh, kendisini seyreden btn ka-
saba halknn alklar arasnda onu kskvrak yakalayp kr bir
trpanla ar ar keserek ban gvdesinden'ay irdi.
Vali, polisi harekete geirdi: Kalabalk onlar kovalad.
234 .
Jandarmay artt ama onlar da ok zayft. 4 nc Svari alaynn
birliklerini artt: Askerler halka ate amay reddettiler.
Kuru otlarn tutumasna benzer bir hzla ayaklanma abucak
yayld. Derviler aylardr her yerde taraftar toplamak iin
almlard. Din adamlaryle dervilerin nderliinde Konya'dan
Antalya'ya, zmir ve Bursa'ya dek yaylan geni bir blgede, kyller
hkmet memurlarn kovdular. Kadnlar isyanclar alkladlar.
Erzurum ve Sivas'tan isyann oralarda da patlayacan gsteren
iaretler olduuna dair haberler gelmekteydi.
Krtler vahice savayorlard; "Krebe Divn- Harbi" diye bir
mahkeme icad etmilerdi: Yakaladklar btn Trkler'i bu
mahkemede alelacele yarglyor ve vahice kesiyorlard.
Trkiye ve Cumhuriyet tehlikedeydi.
LXXIII
Bakanlk krssnden Meclis'teki kargaay seyrettii gibi
lkedeki kargaay seyreden Mustafa Kemal, bu deneme iin
zamann henz erken olduunu grmt. Halk, henz hazr
deildi.
"Baretmen", anlamsz ndeyilerde bulunan Kahin, Ankara
ve Yalova'da pahal hobilerle vakit geiren, Boazii'nde yakn!
dostlar ve sradan kadnlarla iki iip oyun oynayan adam ortadan
kayboluverdi.
Diktatr, gl penesini kard ve bir kere daha tm lkeyi
kskvrak yakalad. Bozkurt dilerini gstermiti. Vahi, acmasz bir
toprakta, vahi, ilkel bir halkn yneticisiydi. Gl ve vahi
olmalyd.
Skynetim ilan etti, basn zerindeki sansr yeniden
yrrle koydu ve konuma zgrlnn btn kaplarn kapatt.
Hkmeti eletiren tm gazetelerin editrlerini iddetle
cezalandrd.
smet'le arasdaki anlamazla son verdi. Bu acmasz, sert
kk adama, kat kurmay subaya, buyurgan amire ihtiyac vard.
235
 Trk birliklerine Krtler'in zalimce ezilmesi emrini gnderdi; li-
derlerini asacak ve hapse atacak, geri kalann da blge dna
sreceklerdi. Gneydeki ayaklanmay ezdi ve yakalanabilen btn
Ermeniler'i srd. zmir'deki asileri cezalandrd ve komnistleri yok
etti. Ona suikast planlayan kiileri Halic'in zerindeki Galata
. Kprs'nde astrd.
Mustafa Kemal
Menemen'e
askeri
birlikler
gnderdi.
Askerler binlerce Trk' yakaladlar ve alelacele kurulmu
skynetim mahkemeleri, asilerin ele balarndan yirmi sekizini,
eyh Mehmed'in Kubilay' ldrne denk bir vahilikle ast ve
kalanlarn da hapse att.
Snrlar temizlendi, ayaklamalar bastrld. ikayet kkreyii,
birdenbire kesildi. Halk, ordu, polis, jandarma, memurlar -her snftan
btn kadnlar ve erkekler- efendilerinin kim olduunu anladlar.
Sknet ve emniyet gibi, idareyi ele alan gl adam hakkndaki eski
kr iman da bir kez daha kendini gsterdi.
236
LXXIV
Mustafa Kemal ynetimi artk bizzat ele almaya karar verdi.
ncelikle gerek durumu iyice renmeliydi: Bunlar imdiye kadar
evresindekiler tarafndan kendisinden gizlenmiti.
Bir yurt gezisine kt. Halkyla kiisel ilikiye girip, kiisel
saygnln pekitirdi, her snftan insann dertlerini dinledi ve
arelerini arayp buldu.
Koullarn beklediinden de kt olduunu grd ve
yolculuktan kesin baz tasarlarla birlikte dnd.
Onun diktatrl, iyicil, eitici, yol gsterici nitelikteki
diktatrl, u an iin mmkn olan tek hkmet biimiydi.
Bir muhalefet partisinin varl sz konusu olamazd. Partiyi
kapatt. Fethi, zavall gleryzl, iradesiz Fethi istemeden kopard
frtnadan kamak iin mmkn olduu kadar sessiz bir ekilde
toplum yaamnn dna kt.
Mustafa Kemal bundan sonra Halk Frkas'na dnd. Parti yalnz
hkmetin bir arac deil, ayn zamanda sorumluluklar konusunda
halk eitme arac da olmalyd. nce iyi bir temizlik gerekiyordu.
Meb'uslarn ounluu fazlasyle yalyd. ubelerin ou etkisiz ve
laka durumdayd.
Mustafa Kemal partinin genel sekreteri olan Saffet'i azletti.
Seimlerin yaplmasn emretti ve yeni Meclis'te ii, zanaatkar ve
esnaftan doksan meb'us ile kendi buyruu altnda hkmeti eletirme
yetkisine sahip olacak bir dzine meb'usun girmesini salad.
Milletine duyduu inan, uyarc iman eskisi kadar glyd.
Hazr oluncaya dek halkn eitecekti. Halkn baarya
gtrecekti.
1932 baharnda "Fakat" diyordu, "imdilik brakn da halk
siyasetin dnda kalsn. Brakn tarm ve ticaretle megul olsun.
lkeyi on ya da onbe yl daha ben ynetmeliyim. Ondan sonra belki
aka konumalarna izin veririm."
237

ONKNC BLM
SONU
Mustafa Kemal hayatiyetle dopdolu ve dipdiri, Trkiye'nin tek
adamyd.
O , steplerde yaayan Tatarlarn bir geri dn, bir anakronizm,
ilkel ve vahi gce sahip biri, dnyaya gelmesi gerektii adan ok
ge dou bir liderdir.
Tm Orta Asya'nn g srasnda domu olsayd, Bozkurt
sanca altnda ve bir Bozkurt'un yrei ve igdleriyle Sleyman
ah'm yannda at koturuyor olurdu.
Askeri dehas ile duygularn, ballk ve ahlki deerlerin zay-
flatamad acmasz kararllyla, lkeleri feth eden, kentleri yakp
ykan ve seferleri arasndaki bar dnelerini zevk ve safa alemleriyle
dolduran vahi aknclarn banda bir Timurlenk veya Cengiz Han
olabilirdi.
Oysa o, l paralarm budayp, kk ve yoksul bir tarm
lkesini indirgedii can ekien bir imparatorluun varisi olarak
dodumutu.
Ucuz siyaset tuzaklarna, kk reformlara, bn ve ar kanl bir
halk eitme zorunluluu gibi rutin ilerin tuzana dm durum-
da.
Bir imparatorun zihniyetiyle kent dnda, kk ankaya
kyndeki evinden hkmediyor: O, sabah giysileri iinde silah olarak
bir kara tahta ile bir de tebeir paras tayan ilkel bir reistir.
Bykl bilgisinde ve imkanlarnn snrlarnn farknda
238
olmasnda yatyordu.
Her eyden ok, o byk nancnda -bu halkn muhteem
geleceine olan inancnda- bykt.
"Btn uluslar tanyorum," diyordu, "Onlar bir halkn
karakterinin rlplak kald bir anda, sava alannda, ate altnda,
lmn eiindeyken inceledim. Trk milleti, yemin ederim ki,
milletimizin manevi gc btn dnyannkinden stndr...
"Yrmeyi reninceye ve yolu tanyncaya dek milletinin
elinden tutup ben ynlendireceim. Ancak-ondan sonra kendi bana
karar verebilir, kendi kendisini ynetebilir. O zaman benim eserim de
tamamlanm olacaktr."
Bu belki yanlg iindeki bir lgnn haykrdr.. Belki de, iyiyi
ve doruyu ina .etmek zere Evrenin Byk Mimarndan esinlenmi
birinin sesidir.
O, Diktatrdr. Gelecek onun gl avular iinde
uzanmaktadr. Eer bu eller gever, titrer ve baaramazsa, her eyi
mahvedecek kadar gl olsa da, eer. ina edemezse, o zaman
Trkiye lecektir.
Ailesi, dostu olmayan yalnz bir adam olarak, Trkiye'nin.
halkn sahip olduu tm zel mlklerinin ve iktidarnn varisi
yapmtr.
O, Trkiye'de bir daha kesinlikle bir Diktatr ortaya kmasn
diye Diktatr olmutur.
SON
239'
240 EPLOG (SONSZ)

Sahne bir Trk da kynn halk-odasyd. Dan kayalk

Trkiye (1910'da Osmanl) Haritas
yamacna yapm olan kyn toprak evleri vadinin retken
foprana doru bakyordu. Kyn erkekleri Batl konuklarla
tanmaya ok istekliydiler; ve akamn alaca karanlnn kehnbar
Dnda, sorular birbirini kovalyordu. Trkiye'nin d
politikas tartlmaktayd.
Grubun en ok konuan yesi olan yal adam, kendi harp anlan
konusunda cehalet karanlna gmlm bu konuu aydnlatmaya
alan tipik bir Trk't. Yal adam Moskofla -Turkler'n Rushr a
verdii isim- saysz kez savamt. Yzyln banda Kuzey
Afrika'daki Trablus lkesinde arpmt. akn konuk,
Trkiye'nin o gnlerdeki dmanlarnn Moskoflar deil, italyanlar
olduunu sylemek iin araya girdi. Hararetle itiraz etti yal adam, o
savata da Ruslar'a kar savayorlard.
Ardndan kuzeydeki menfur komuyla arpt^savalar
sralamaya balad. Onunla bu yzyln banda Balkanlar da
arptn syledi. Osmanl mparatorluu o srada Srplar
BulJrlaV Yunanllarla sava halindeydi -tarih kitaplarnn
yazdna gre- ama yal Trk ve komularna gre dman
Moskof'tu Dnya Sava srasnda Kafkasya dalannda ve
ovalarnda arpm olduklar gerekten de Ruslar di.
Anlatmnn burasna geldiinde yal'adam, sesinin tonunu
ykseltti. Byk Kurtulu Sava'nda Mustafa Kemal m kumandas
altnda, da Ruslar'la savamt. O savataki Moskoflar ise
kukusuz, Yunanhlar'd. Bununla birlikte, onun ve okuma yazma bil-
meyen kyllerin gznde talyanlar'rn, ingilizler'm, Yunanllar m
ve dier dmanlarn hepsi Moskoflar'd.
yleyse bu, ulusal ruhun iine ilemi bir Trk geleneiydi.
Moskoflar yeryznn altda biri byklnde, anakara llerinde
bir lkeye sahip olmular, ama gene de nemli deniz ve ticaret
vollanna -gneyin scak denizlerine- bir k noktalar olmad iin.,
bu toprak onlara yetmemiti. Tek k yollan olan Boazlar
Trkler'in elindeydi: Moskoflar pek ok kez bu su yolunu
Osmanhlar'n titrek ellerinden ekip almaya almt. Rusya,
241
. binlerce penceresine karn bir tane bile kaps olmayan bir kbus En iddetli olan da, iki yakn komu olan Trkler ve Yunanllar
kk gibiydi. arasndaki nefretti. Hali'deki Rum Ortodoks Kilisesi'ndeki kutsal
Mustafa Kemal, "D politika hibir zaman inan nesnesi haline emanetleriyle, Hellen kltrnn mirasyla kinci Roma olarak
getirilmeyecektir" diye ilan etti. Gene de, yal kylnn savaa dair adlandrlan stanbul evresinde odaklam eski Dou Roma
tanklnda kendini ortaya koyduu gibi, Trkiye'nin Rusya'ya mparatorluu'n ezenler, Osmanl Trkleri'ydi. Bizzat Kemal'de
kar tutumu, tam da byle bir inan nesnesine dnmt. Yunanhlar'da byk aclar veren derin yaralar amt.
Byk Sava'tan sonra Batllarn gznde Trk, hl Bununla birlikte, Kemal artk btn dier samalklarla beraber
"tanmlanamaz" durumdadr. Mustafa Kemal, Trkiye'nin tm bunun da frlatlp atlmas gerektiini anlamt. Balkan
enerjisini l imparatorluun pisliklerini temizlemeye ve Yarmadas'nn artk sava ve nefretin simgesi olarak kalmaya takati
Cumhuriyet'i kurmaya hasretmiti. Bunun iin yabanc sermayeye ve yoktu.Trkiye gibi Balkanlar'daki komularnn da bara ihtiyac
teknik yardma ihtiyac vard. Batllarn gznde, bat snrlar vard. Balkanlar'n Valhalla' *sndaki l cengaverler ruhani
boyunca dman lkelerinden oluan bir cordon sanitaire (gvenlik gzlerini dikip Trk'n bundan sonraki eylemini aknlkla bekliyor
kua) tarafndan buzlu, geni topraklarna kapatlm olan Rusya da olmalydlar. 9 ubat 1934'de Kemal'in delegesi Yugoslavya,
"tanmlanamaz" nitelikteydi: O da gemiin plerinden kurtulmak Romanya ve Yunanistan'la birlikte Balkan Pakt'n imzalad.
ve tarm lkesini sanayilemi topraklara dntrerek yeni bir Antlamada "Karlkl anlay ve uzlama ruhundan hareketle"
uygarlk kurmak zorundayd. "Uluslararas toplumdan tard edilmi deniyordu, "Balkanlar'da barn srekliliine katkda bulunmak
bu iki "serseri" bu nedenlerle birbirlerinin kucana atld. Rusya, o arzusunda birleen" imzac delegeler Balkan snrlarn
gnlerde Kemal'in Trkiye'sine mali ve teknik yardm elini uzatan koruyacaklarn karlkl olarak garanti ediyorlard. Bu, Balkan
tek lkeydi. Atatrk'e bir ekonomik model salayan da Sovyetler'in Antant'nn balangcyd. Kemal, Balkanlar'n adnn artk barla
Be Yllk Plan oldu. Komnizmden hi yararlanmamakla ve birlikte anlmasnn gerektiine karar vermiti.
Trkiye'nin cenin halindeki kendi soluna ok kat davranmakla Trkiye'nin ayn zamanda Asya uluslaryla olan snr
birlikte, Trkiye'nin d politikasn deitirdi. Onun salnda ekimelerinden kaynaklanan d politika sorunlar da vard.
Moskoflar, Trkiye'nin dman deillerdi. Ne ki, Atatrk'n Kemal'in temsilcisi 7 Temmuz 1937'de Afganistan, ran ve Irak'la
lmnden sonra Trkiye geleneksel politikasndan dnd. Ancak, Saadabad Pakt'n imzalad. "Antlamay akdeden taraflar,
Rusya da artk zayf ve Trkiye'nin dostluuna muhta bir lke dierlerinin i ilerine mdahale etmekten kesinlikle kanan bir
deildi. siyasa izleyeceklerini kabul ederler." Taraflar ortak snrlarnn
Kemal'in ynetimi srasnda dier temel siyasa deiiklikleri de dokunulmazlna sayg gstereceklerinde ve ortak karlarn
yapld. Yzyllardr Osmanl mparatorluu o "mel'un yarmada"y, ilgilendiren btn uluslararas anlamazlklarda karlkl olarak
Balkanlar' kan ve gzyalarna boarak ynetmiti. Trkler, nefret danmada bulunacaklarnda anlamlard.
edilen ve kanl tiranlard, ancak, kk bir aznlktlar. te yandan, Kemal'in en byk eseri, Trk Boazlar'nn statsnde
parya konumundaki Srplar, Bulgarlar, Romenler ve dier bir ok meydana getirdii devrimci deiiklik olmutu. Bu su yolu, Osmanl
millet, mazlum ounluu oluturuyordu. Osmanl mparatorluu yenilgisinin hemen ertesinde Trkler'in elinden alnarak, uluslararas
varln srdrmek iin yzyllar boyunca Balkan uluslarn bir komisyona teslim edilmiti.
birbirinin zerine salarak bl ve ynet politikasn kullanmt. 1930'larn ortasnda, deiiklik iin uygun zaman gelmiti.
Balkanlar'n adn ktye karacak ekilde burada uzun yllar devam Kemal, savaa hazr birliklere olan acil ihtiyac anlamt. An
eden kan ve atein sebebi buydu.
* Valhalla: skandinav mitolojisinde, lm savalar evi (.n.)
242 243
milliyetilik, artk yaamn lkesi iin feda etmesinin .insann
kendisini en soylu ifade tarz olduunu i^eri srerek sava ycelten
yeni bir biim -faizm- almt. Yeryznn en duyarl blgelerindeki
saldrgan uluslar, anlamazlklar krklemekteydiler. Antlamayla
bal olduklar ykmllkleri korumak zere, Japonlar in'e ait
topraklar igal etmilerdi. Amalar Dou Asya'nn denetimini ele
geirmekti. Ardndan 1935'de talya, Dou Afrika'daki son bamsz
lke olan Etyopya'y igal etti. Ertesi yl spanya'da mcadele
halindeki iki gcn, sa ve sol cephelerin fiziksel ve ideolojik
silahlarn snadklar bir zemine dnecek olan i sava patlad.
spanya Sava kinci Dnya Sava'nm kostml provasn
oluturdu.
Kemal, gsz olmas halinde, gidiatn Trkiye'yi kamlaz onun da kr noktalar vard. lkesinde yalnzca Trkler'in
olarak girdabn iine srkleyeceini anlad. Artk Trkiye'nin kendi
cankurtarannn, Boazlar'm denetimini geri almasnn zaman-
gelmiti. O gnlerde uluslarn nce istediklerini kapp, sonradan
konumalar adettendi. Ama Kemal, nce konumaya karar verdi.
Boazlar sorunun zmek zere bir konferansn toplanmasn
istedi. Konferans 1936'da svire'nin Montreux kentinde topland ve
hl yrrlkte olan yeni bir antlama kaleme alnd. Su yolunun
denetimi ile birlikte zerinde istihknVkurma hakk, Trk hkmetine
devredildi. Yeni antlama savata ve barta gemilerin Boazlar'daki
gidi gelilerini de dzenledi. Bu eski ve yeni Trkiye hakknda ok
ey anlatan bir rnekti.
O gnlerde, pek az lke sahip olduklarndan honut
grnyordu; Trkiye'nin olaanst kayplarn kabullenebilecek fikirleri, global bir siyasas da var myd? Evet vard, ve o dnemde
lke says ise daha da azd. Buna ramen, Kemal yalnzca Trk top-
raklarn istiyordu -ne daha ok, ne daha az. O, "Trkler'in Babas"
(Atatrk) olarak adlandrlyordu, "Ortadou'nun Babas" olarak
deil.
Kukusuz, bazan neyin Trk olduu ve neyin olmad bir yorum
sorunu olmuyor deildi. rnein, Kemal ad skenderun Sanca
olan, ayn zamanda Hatay olarak bilmen, Anadolu'nun Dou
Akdeniz'e yan-tropik iklimli uzantsnn, Trk topra olduunun
kabul edilmesini salad. "Bu blge ve evresindeki yzlerce
kilometrelik alan Osmanllar'a aitti. mparatorluun lmnden
244
sonra, bu blge Fransz Mandas altnda yeni kurulmu bir Arap lkesi
olan Suriye'yle birletirilmiti. Kemal, blgede yaayan halkn
ounluunun Arap deil, Trk olduuna ve buradaki nfusun da
kendi ulusuna katlmas gerektiine inanyordu. Araplar ve Franszlar
ise, tersine inanmaktaydlar. Kim hakl, kim hakszd? Sonu olarak,
sorun Atatrk'n istedii biimde zld. kinci Dnya Sava yak-
layordu ve Franszlar'n Trkler'in dostluuna ihtiyac vard.
Trkiye onlara Bat Asya'nn l'espace fatal paras olarak
grnyordu, yle ki, bu paraya sahip olmak bir savan sonucunun
belirlenmesine yardm edebilirdi. Bylece Kemal, nemli bir liman
kenti olan skenderun'la birlikte Hatay' elde etti.
Kemal'in blgesel sorunlar konusundaki tavr aklcyd, ancak,
bulunmasn istedii halde, halkn her ferdi Trk deildi.
Anadolu'nun dou snrlarnda yaayan ve bir Farsa diyalekti
konuan inat dallardan oluan bir rk olan Krtler'i Trk olarak
varsayyordu. Onlar "da Trkler'i" olarak adlandryor ve sert
ynetimine kar ayaklandklar zaman onlar iddetle bastryordu.
Hatta Irak Krall'ndan, snra bitiik bir toprak parasn, bu "da
Trkleri"ne ait olduu gerekesiyle talep etti, ancak, almay
baaramad. Gene de Trkiye'nin, Ortadou'nun en zengin petrol
yataklarndan birine sahip olan Irak'daki Musul blgesinde bu dilin
konuulmasndan yararlanmas mmkn olduu halde yapmad.
Aslnda, duraan bir dnyay seyretmeye alkn Ortadou
gneinin altnda, Kemal'in siyasalar yepyeni bir eydi. Daha geni
zellikle dnyann o blmnde bunun olmas ok ilginti.
Yaamnn sonlarna doru Kemal yle diyordu: "Tm dnya tek bir'
vcut ve uluslar da onun organlar olarak dnlmelidir. Hibir
zaman 'Dnyann uzak.kelerindeki sorunlara aldrmam,' dememiz
mmkn deildir. Tersine, bu sorunlar bizim ilgi odamz olmaldr
... Ebedi bar salamak iin uluslararas nlemler alnmaldr.
Yeryznn her parasnda sefaletin yerini refah almaldr. Byle bir
dnyann yurttalar hasetten, nefretten ve hrstan zgr
olacaklardr."
"Tek dnya" teriminin kullanm alanna girmesinden ok nce,
245
Mustafa Kemal onun zn tanmlamt.
II
nl bir yazar ve Atatrk olan Halide Edib, "Bat
Anadolu'nun uzak kelerinde komular >ve akrabalarnn
cesetlerinin bulunduu evlerinin klleri zerinde otururken,
Avrupa'nn bir lke mi, yoksa bir insan m olduunu g bela
renmilerdi" diye yazmt. Fakat onun Trkiye'deki saysz
dertlerin sebebi olduunu biliyorlar ve tekrar tekrar sylyorlard:
"Zavall Trk kyls Avrupa denen adama, ne yapt ki, bize byle
eziyet ediyor?"
Mustafa Kemal'in lkesinde mcadele ettii, ite bu tr bir
cehaletti. Ynetimi zerine ald zaman, Trkiye'nin 40.000
kynde yalnzca 350.000 ocuk okula gidiyordu. Osmanllar'n
zamannda Standard okul, camilere bal olan medrese idi. amurla
kapl tepelerde oyulmu maaralar "okul" olarak hizmet verir ve
ocuklar plak demede otururlard. Kullanlan retim
donanmlar basit, her eyden "nenlisi de, ucuzdu. Bu donanmlar
lekeli, eski bir Kur'an, alktan lmek zere bir retmenle
deneinden ibaretti. retmen, Kutsal Kitap'tan bir cmle; bir sure
okur, ocuklar da hep birlikte tekrar ederlerdi. Yeterince ykses sesle
baramayanlar denei kafasna yerdi. renciler Trk, okunanlar
ise anlamadklar bir dil olan Arapa idi. '
Cumhuriyet Trkiye'sinin ynetiminde ikinci adam olan smet
nn, Atatrk' Profesr olarak adlandmyorken, dierleri ona
Baretmen adn veriyorlard. Kemal, "Halk eitimi" demiti,
"devletin en verimli ve nemli grevidir." Ardndan ok anlaml bir
ekilde unu eklemiti: "Gerei iine ileyen baklarla incelemeli
ve deney dnyasnda onu iyice kavramuyz."
Bilginin yalnz salk ye^olluun der^ayni zamanda ulusal
yceliin de kaplarn aanken, cehaletin hastalk ve yoksullua yol
atn sylemiti. En tannm reformlarndan olan apka reformu
bile aslnda onun halkn eitimine ynelik derin ilgisinin bir
tezahryd. Trkler'i feslerini brakmaya zorlay, onun eitsel ok
tedavisinin bir parasyd. Aslnda bir adamn kafasnn stne ne
246
giydiiyle deil, kafasnn iindekilerle ilgileniyordu.
Kemal'in Trkiye'sinde eitim yolunu tkayan ok sayda engel
vard. Onun sahip olduu ulus retmen ve rencilerden deil,
ynetici ve cengaverlerden olumaktayd. Her zamanki gibi, byk
bir acele iinde, ancak lmnden sonra tamamlanacak olan. bir
eitsel reform program hazrlad. Ky enstitleri evresinde
odaklasan bu program benzersizdi. Balangta saylar pek azkeri,
ksa srede sayca bydler. lkenin btn stratejik blgelerinde
kurulan bu enstitlerde kk ocuklar eitmek zere, daha byk
yataki zeki ocuklar renim gryorlard.
Sistemin ileyii byleydi. Be yllk ilkrenim dneminden
sonra zeki ocuklardan oluan gruplar retmen eitimine
seiliyorlard. Seilenler yine be y boyunca renim grecekleri
ky enstitlerine gnderiliyorlard. Olaan mfredatn yan sra en iyi
retim yntemleri, hfzshha ilkeleri ve iftilik reniyorlard.
Mezuniyetlerinden sonra, ok amal ilevler grmek zere
kylerine dnyorlard. Birinci ilevleri, ocuklara retmenlik yap-
makt. Ayn zamanda, yetikinlere de rnein, bir adam deilse,
"Avrupa"nn ne olduuna ilikin ve buna benzer faydah bilgileri
veriyorlard. Eitmenler yine hijyen ve gelikin iftilik yntemleri
konusunda bilgiler veriyorlard.
Halkn ve devletin ortak abalaryla okullar da ina edildi.
amurdan yaplm sarya bakan kuruni ve son derece kasvetli eski
okullarn tamamen ztt, beyaz hatta ekici grnml bu yaplar,
yeni a temsil ediyorlard. Bu okullar adalama aralar ve
byk ulusal emein simgeleriydiler. Okullar genellikle birka kye'
birden hizmet veriyorlard; evre kylerden ocuklarn bu okullara
ulaabilmeleri iin yollarn yaplmas gerekiyordu. Onbe yl iinde
ky enstitlerinden mezun olan 3.000 eitmen, ina edilen 10.000
okulda grev yapmaya balamt bile. Bu gerekten de tm eski
sistemi atrdatan bir programd.
Hem yksek retim hem de yetikinlerin eitimi, Kemal'in
dikkatini ynelttii konulard. Entellektel elitin neminin
farkndayd. Ulusal adalama sreci iinde eitim grm kiiler,
bir tr elektrik santral olarak ilev greceklerdi. Arad frsat ona,
Orta Av rupa'd aki oto riter eilim, zellikle de Hitler
. 247
Almanya'sndaki karanlk alara dn salad. Almanya'da ulamayan dncelerde kaybetmek zere kasvetin zehirleyici
nc Reich, akln deil adalenin, spermenin ayd. Hitler boluuna atarak kahvelere gitmeyi srdryordu. Kemal, yal
1933'de iktidara geliinden hemen sonra unu ilan etmiti: "Alman nfusun eitimine ilikin abalarnn sonucu konusunda d
anavatan ok fazla bilgiye sahiptir ve bu onun fiili sramalarna krklna uram myd? Uramt, nk o daima aceleciydi;
engel olmaktadr. Bizim asl ihtiya duyduumuz ey, rade, rade ve sabrsz bir insand. Daha az sabrsz davranm olsayd, gen kuan
gene rade'dir!" Alman bilimi, lke dna ge baladnda, Kemal iindeki canlanma ona cesaret verebilirdi. Bu, aslnda yeniden
gmen profesrlere lkesini at. Yabanc profesrlerin yardmyla diriltilmi Trkiye'nin en byk umudu ve Mustafa Kemal'in de en
stanbul'da bir Tp Fakltesi kurdu, Ankara'da bir Siyasal ve Sosyal byk baarsyd.
Bilimler Okulu oluturdu ve mhendislik, tarm ve ticaret zerin
eitim verecek okullar at. Ayn zamanda dier uluslarn yaratc
retim yeteneklerini de lkesine ekti. III
Okul sralarnda oturmak iin fazla yal olanlarn eitim
sorunlarn grmezlikten gelmedi. Bat Anadolu .kylsnn Kemal'e gre, Batnn bir sembol de fabrika bacalarndan tten
Avrupa'nn bir insan olduunu dnmesini istemiyordu. Kafasnda dumand. Kendi pamuunu elbiseye ve kendi demir filizini elie
bu dncelerle, btn lkede halkevleri ve daha kk yerleim dntrmeyi baanncaya dek, Trkiye mstemleke kleliinden
birimlerinde de halkodalarn kurdu. Bu toplumsal merkezler eitli kurtulamayacakt. Osmanl imparatorluu kyl bir imparatorluk
etkinliklere ynelik olarak almaktaydlar. Bazlarnn yetikinlere olduu iin zayft ve yalnzca makine bir ulusu
okuma, yazma ve hesap retme imkanlar vard. Halk odalar ve zenginletirebilirdi.
evlerinde gazeteler ve kitaplar mevcuttu. Bu merkezlerdeki radyolar Kemal dmenin bana getiinde, Trkiye resmi kaytlara gre
krsal kesim halkna ok daha geni ufuklar at. Daha byke olan 65.246 "snai kurulua" sahipti. Ne yar ki, snainin tamamnda
halk evlerinde dispansenne-yzme havuzlar vard. Kemal, bunlar yzden fazla ii altran kurulu says yalnzca t. Trk, hibir
araclyle kahvelerin aptallatrc etkilerini ortadan kaldrmay zaman makinelere hizmet etmeyecekti.Trk tccar ve
umuyordu. Nihai olarak, renme, okuma, spor yapma cokusunun sermayedarlarnn says gerekten ok azd. Byle aalk iler
salayaca doyumun, halkn geleneksel kadercilik ve uyuukluunu Ermeniler'e, Rumlar'a ve Yahudiler'e braklmt. Yurtdnda
andracan umuyordu. aratrma yapan eitimli Trkler bile, onlara ok skc bir bilim
Gen kuan eitilmesi alannda Mustafa Kemal'in olarak grnen ekonomiyle hemen hi ilgilenmiyorlard.
honutluunun iyi bir nedeni vard. Gen, merakl bir kuak, yalnz Bunun nedeni, gelenein Doulu dnce tarznda sald derin
Trkiye'deki olaylarla deil tm dnyayla ilgilenen yeni bir kuak kklerdi. Eski olan her ey, saygdeer atalar tarafndan
yetimeye balamt. Bunlarn kimisi .hkmet hizmetine kutsallatrlmt ve bu yzden de iyiydi. Gnein altnda oturup
alnabilirdi, ve dierleri de eitme grevine balayacaklard.Yine dinlenmek bu kadar keyifliyken, evrede kouturup durmann ne
bunlarn bazlar Rum ve Ermeni aznlklarn girmeleriyle braktklar yarar vard? Kaderciliin vekar ve skuneti Doulu yaama
boluklar doldurarak tpeaTTsermayedar ve "entellektel"ler derinlemesine nfuz etmiti. Ayn zamanda, her yerde hazr ve nazr
olacaklard. yi eitimlrTrk profesyonelleri, ulusun entellektel vergi memurlarnn zel dikkatine yol amasndan dolay da, ticaret
ufkunu deitirmeye baladlar. krsz bir urat.Yeni moda dnceler eytan iiydi. Elektrik
Bununla birlikte, daha yal kuan, Batl bir ate zerkedilmi da eytan iiydi, mum ise cennetin armaanyd.
Vaadedilmi Yeni Trk lkesi'ne doru ynlendirilmeleri kolay Ne var ki, Kemal, yalnz aydnlanmak iin deil, enerji kayna
olmuyordu. Eski zaman adamlarnn ou, kendilerini hibir sonuca olarak kullanmak iin de elektrik istiyordu. Bu adan, da lgnca bir
248 249
 acele iindeydi. Fakat Trkiye bu yepyeni yolda sermayeyi, teknik
yntemleri ve bu nclk itkisini nereden salayacakt? Osmanl Kemal'in Trkiye'si zel ve kamusal giriimin bir karm olan yeni
mparatorluu "sanayi", nakliye ve kamu hizmetleri iin fonlar temel bir tr melez ekonomi yaratt. Kemal'in Devletilik adn verdii bu
olarak d kaynaklardan salamt. Kukusuz, faizler fahi, sistem, lkesinin anayasasnda yerini ald.
kazananlar da yabanc efendiler oluyordu. Kemal, Osmanl Dyn-u Trkiye'nin israf engellemesi ve en temel projeler zerinde
Umumiye daresi'nin ileyiine ainayd.Yabanc borlar, devlete younlamas gerekiyordu. Bu, nceliklerin saptamas ve planlamay
sokulan mdahale hanerleri ve yabanc denetiminin aralaryd: gerektirmekteydi. Son birka yldr Kemal, Sovyet Rusya'nn cesur
Msr, bu yzden bir ngiliz smrgesine dnmt. Kemal, bu giriimim, Piatiletka, Be Yllk Plan operasyonunu dikkatle
tarihi srecin yeniden balamasn istemiyordu. Ayrca, iflas etmi gzlemlemiti.
durumdaki Trk'n, Batl yabanc sermayeyi elde etmesi zaten Sovyet Be Yllk Plannn belirli baz zellikleri Kemal'e ekici
mmkn deildi. gelmemiti. Rusya ar sanayi zerinde younlamt. Kemal'in,
Yabanc sermayeye ulaamadna gre, Trkiye'nin halkn giyeceini retecek makinelerin retilmesini bekleyecek vakti
sanayilemesini balatmak iin yerli sermaye bulmak mmkn yoktu. Paavralar iindeki halkn giydirmek ve midelerine daha fazla
myd? Trkiye'de baz zengin insanlar vard; fakat bu varl yiyecek girmesini salamak iin acele ediyordu. Bylece tketim
kendine zg yatrm alanlarna yneltiyorlard. Trk varsl parasn maddelerinin. retimine ve tekstil, pamuk, suni ipek, kat,
ya altna ve emlake yatryor, ya da hisse senediyle oaltyordu, ama kimyasallar, gbre ve evlerle fabrika binalar iin imento retimi
ounlukla Bat'daki gvenilir yabanc hisse senetlerine yatrmay yapacak hafif sanayiye ncelik verdi. Ayrca elektrik santrallerini,
tercih ediyordu. Sanayi iin gerekli sermayenin elde edilmesi demir dkmhanelerini ve maden filizi rafinerilerini de gelitirmek
imkanszd. Bunun yan sra, atalar elik fabrikalarna ya da kimyasal istiyordu.
fabrikalara hi^atnm yapmamlard ve baba iin iyi olmayan, oul Mustafa Kemal.Trkiye'nin ekonomik gelimesine ilikin
iin de ktyd. yleyse, Trkler'in Baba's makineleri altracak dncelerini kaleme ald; yazdklar unlard: "Trkiye, daha
paray nereden bulacakt? yksek yaam standardn salayacak sanayileri gelitirmelidir."
Bunun iin bir yol, ve aslnda biricik yol olarak hkmet destei Ayn zamanda, ileri derecede sanayilemi lkelerin kusurlarndan da
grnyordu. Bir lke ne kadar yoksul olursa olsun, devletin kaynak- kanmak istiyordu. Ulusu stn imtiyazl ve dk imtiyazl
lar bireylerif kaynaklarnn toplamndan daha boldur. En yoksul blgelere ayrlmamal ve bu yzden de sanayiler tm lke yzeyine
lkelerde bile vergi gelirleri vardr. yleyse brakn da Trkiye yaylmalyd. Karteller ve trstler gibi dev oluumlarn douunu
retsin, daha ok reterek daha az tketsin ve art deeri yeniden izlemek de istemiyordu; anlamazlklar arabuluculuk ve hakemlik
retime dndrsn. Yoksul bir lkenin sanayilemesinin tek yolu kurumlar araclyle zlmeliydi, lokavt ve grevlerle deil. "Tm
buydu. lke bir tek ekonomik birim gibi ilemeliydi."
leri hkmetin balatmas gerekiyordu. Ayrca, yeni lk yabanc borcu, Sovyetler'den ald 18 milyon dolarla elde
sanayilerinin bir puna sahip olup, iletmesi de gerekiyordu. etti. Bu, Ruslar'n da uluslararas ekonomik alandaki ilk giriimiydi.
Bununla birlikte, bir iktisat olmad ve iktisada zel bir ilgi Yllar sonra yabanc lkelere trilyonluk borlar ve teknik yardm
duymad halde, Kemal, ilere balatmak iin zel giriim nerecek duruma geleceklerdi. Kemal de, Ruslar'dan teknik yardm
drtsnden daha gl bir manivela olmadn bilecek kadar bu ald ve bu yine Sovyetler'in tarihinde ilk rnei oluturdu. Kemal,
kasvetli bilimden anlyordu. Kemal'in gzlerini diktii nokta olan lkesinin ilk Be Yllk Plann'n 1934'de yrrle koydu. Ruslar
Bat laissez faire, braknz yapsnlar dncesiyle, zenginlemiti. tarafndan tantlan bir arac kullanan ilk lke Trkiye'ydi. Fakat
Mali kaynaklardan yana yoksul ama tutumdan yana varsl olan uras' unutulmasn ki, Kemal ne bir komnist hatta ne de bir
250
251
sosyalistti; bu konudaki dncelerini aka belirttii gibi, o aslnda halk almaya sevketme gcne sahip olmasn da salyordu. Fakat
bir anti komnistti. Fakat dogmatik biri deildi ve kelimelerden sahip olduu bu coku, halknn onda olaanst bir g olduuna
korkmuyordu. Devletilik ona Trkiye'nin zel koullarna en uygun ilikin inancna karn, mucizeler yaratmasn salayamad.
sistem olarak grnmekteydi. rnein, Trkiye'nin kk kylerden ibaret olan grntsn
lk Sovyet borcundan yl sonra byk lekli sulama deitirip, resimli kitaplardaki Normandiya'ya benzemesini
projelerini ieren Drt Yllk Tarm Plann balatt. Hkmeti de, salayamad. Ve Anadolu yaylalarn Almanya'nn rgtl sanayi
elindeki byk llerdeki ekilmemi tarm alanlarn devlet blgesi olan Wupperthal gibi bir yere dntremedi. Ve lkesinde
iftliklerine ve kyller iin kk toprak mlklerine dntrd. yaayan tm insanlara Avrupa'nn bk adam deil, bk kta olduunu
Trkiye'nin toprak reformu ilerlemekteydi. retemedi. Halkna kar olduu gibi, zamann ar akna kar da
Kemal'in lmnden sonra, halefleri ikinci bir Be Yllk Plan sabrszd, ama'bu konuda da elinden bk ey gelmedi. Gene de, kendi
balattlar ve bir sanayi bankas kurdular. Birleik Devletler'in ve istedii kadar hzl olmasa da ,bir balang olarak gayet iyi
Birlemi Milletler'in yardmyla, Trkiye byk bir ekonomik denebilecek dzeyde Trkiye'nin yaam standardlarn ykseltme
gelime programn uygulamaya giriti. srecini balatt. Klavuz mealelerin ateini tututurdu; bugn bu
sayede yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin eski kentlerinin bazlarnda
yeni semtler kuruldu ve bugn lkede bu sayede sanayi olutu. Fakat
IV hepsinden te, bugn bu sayede beyinleri gemiin rmcek
alarndan temizlenmi yepyeni bk Trk kua var.
"Ve Musa Moab ovalarndan Nebo dana doru trmand, "Dman yendim" demiti. "lkeyi fethettim, fakat halk
Jeriko'ya tepeden hakan Pisgah tepesine kt. Ve Tanr Dan'a kadar fethedebilecek miyim?" Kendine gre kukular vard. Milyonlarca
tm Gilead topraklarn gsterdi." Trk' sel gibi iddetle akan enerjisinin nne katp harekete
- Trkler'in Musa's Mustafa Kemal'di. Aralk 1934'de, geirmeyi umuyordu. Harekete gemedikleri zaman d krklna
Trkler'in kendilerine verilen isimlere ek olarak aile adlar almasna urad. Trkiye milyonlarca Kemal'den oluan bk lke deildi.
ilikin bir yasa kt. Halk Kemal'e kendileri ve gelecek kuaklar iin Byle dkrklna uraynca, kendisini yllarca sosyal
Trkler'in Baba's olmasn, Atatrk adn kabul-etmesini istedi; yaamdan soyutlard. Bu sre iinde ara sra kapal yaamndan kp,
nk o halkn Moab'a, Nebo dana ve Pisgah tepesine dek sesini tm lkeye yayan cihaz olan Trkiye Byk Millet Meclisi'nde
karmt. Atatrk de unlar sylemiti: "Kendi ayaklan zerinde ex cathedra (tam yetkiyle) boy gsterdi. eitli konularda konutu,
durabilecei ve yolu rendii zamana dek, halkm elinden tutup ben ama en nl mesaj, eserini srdrme grevini Trk genliine
gtreceim. Ancak ondan sonra kendileri iin iyi olan seebilirler devrettii konumas oldu. Bu hitapla, lkesinin genliini
ve kendi kendilerini ynetebilirler. O zaman eserim tamamlanm reformlarnn bekisi olarak atad. Ve bundan sonra, lkeyi tepeden
olacaktr." . trnaa dikkatle inceleyip yapaca baka bir ey kalmadn
Halk 2 Mart 1935'de bakan ve nderi olarak gene onu seti. grd.
Bylelikle onu seme ansn sovkez kullanm oluyorlard. Baka Kemal yaamn yazlar Ankara'nn dndaki bk semtte, klar
seecekleri yoktu nk o ve yalnzca o, kendilerinin Byk Bursa civaryla stanbul'da bir tr emeklilik konumunda srdrd.
nder'iydi. Bunu halk da biliyordu, kendisi de. ankaya'daki ba evi, bakentin yaklak alt kilometre dnda, o
Mustafa Kemal Atatrk, byk bk heyecanla alyordu ve bu gnlerde kent kalabalklarndan uzak ve egzotik bk byye sahip,
ona dehet verici bir irade gc ile olaanst bir kavray prlts aalkl bir tepede yer alyordu. Ve kuzeyin souk rzgarlar.
salyordu. Bu, onun bakalarnn farkedemedii eyleri alglama ve
252 253
 enlikleriyle kutland. Ne Osmanl mparatorluu'nn eski
Anadolu yaylasn kaplad zaman, o da ovalara, Bursa bakentinin ne de btn Trkiye Cumhuriyeti'nin halk, Trkler'in
yaknlarndaki kaplcalaryla nl Yalova'ya iniyordu. stanbul'da, Babas'nn ne kadar hasta olduunun farkndayd. Oysa,
Boazii zerinde, Pera semtinin kuzeyinde bulunan eski Padiah Boazii'ndeki o muhteem sarayda, Dolmabahe'de O, yataa
Saray, Dolmabahe'ye ekildii de oluyordu. Bu saray, ahane bir dmt. ok zayflam,- iskelete dnm, yiyeceklerini
lksle donatlm olarak 1850'lerde yaplm ve esiz taht odasyla sindiremez hale gelmiti. Sarlk olmutu; tedavisi imkansz bir
btn Avrupa'ya nam salmt. hastaln dehet veren dedikoducu belirtileri, vcudunu sarmt.
Bu demir adam, Kemal, zel yaamnda yabanl drtlerine kar Doktorlar bu belirtilere vascular spider adn verirler -yani damar
direnmeyi baaramayan, zayf bir adamd. Ak yaam olduka genilemesi. Kemal karacier sirozuna yakalanmt.
aykryd ve zorlu bir ikiciydi. "Klhanbeyleri" adn verdii en Son ve lmcl belirti, sonun habercisi oldu. Bu, zihinsel
dostlanyle evrilmiti. Sevdii alkoll iki eidi pek azd. Trkler'in uyuukluktu. Bilinsizleti, 10 Kasm sabah, dokuzu be gee
zmden damtarak yaptklar ulusal ikiyi, raky severdi. Yine Mustafa Kemal Atatrk teki dnyaya gt. . Bu trajik olayn
ilek, muz, mandalina ve kirazdan yaplan egzotik Trk likrlerini de haberi, Trk halknn zerinde bir bomba gibi patlad; milyonlarcas
severdi. Bununla birlikte Bat ikilerini de tmyle reddetmezdi. alayarak, kendilerini yerlere atarak sokaklara aktlar. Dolmabahe
Kadnlarla ilikilerinde kendi ahlak kurallarn uygulard. Onlar Saray'nn taht odasnda duran Kemal'in naam, banda
kullanr ve sonrajrlatr atard. nn uluslararas n, erkeklii, ho bekleyen drt ordu kumandan koruyordu. stanbul kentinin drt bir
grnm, delici baklar uzaktan yakndan btn kadnlar yanndan, halk sarayn yaldzl kaplarndan geip, cenazenin
kendise-ekerdi. Atee koan pervaneler gibi, ona doru koarlard. bulunduu taht odasna doru akyordu. zdiham lyesine byk ye
Yalnzca bir kere evlilik bana girdi. Karsnn ismiyle daha nceki kar konulmazd ki, cenazeye sayg ziyaretinde bulunmak iin
blmlerde karlamtk. Heyecan verici, Batllam ve zengin gelenlerden birka kii ciddi bir biimde'ezildi. Artk Trkler'in
birkadn olan karsnn ad, Latife Hanm'd. Onu cilveyle batan Babas hayatta deildi ve tm ulus kendisini ksz kalm gibi
karm, sonra da kendisini ona vermemiti. Bu, byk fatihin bana hissediyordu.
ilk kez geliyordu. Latife onu en yksek-creti demeye mecbur etti. Daha sonra naa Kemal'in yaratt bakente, Ankara'ya
Kemal zorunlu olarak, onunla evlendi. nakledildi; cenaze kortejine bir ok ulusun temsilcileri katld. En
Bununla birlikte, evlilie yattan biri deildi. Kemal'in kaldrd byk ada lider olarak tanmland. Trk hkmetinin resmi
eriat yasasna gre, bir adamn karsn boamas kadar kolay hibir aklamasnda, "Ulus, retmenini, byk efini ve insanlk en byk
ey yoktu. Erkein yapaca tek ey, "Seni bouyorum" szlerini evlatlarndan birini kaybetti" deniliyordu.
tanklarn gz nnde yksek sesle kez tekrarlamaktan ibaretti. Birka yl sonra Cumhuriyet Trkiye'sinin bakentine hakim bir
Ve O, Mustaf^JKernal, Trkiye'nin byk batllatrcs, Latife'yi tepede Kemal Atatrk'n naa iin ok byk bir mozole ina edildi.
Dounun eski yasalarruyarnca boad. Yllar sonra pimanln dile
getirdiinde artk ok gexolmutu. Trkler buray yalnz lkelerinin en byk evladnn kabri olarak
deil, ayn zamanda ulusun yeniden douunun, Atatrk'n eserinin
Kendisini tmyle igdlerine terkederek pervaszca yaad. bir simgesi olarak grmektedirler.
Yaama kar duyduu babok hazlar ve kaderini ayartmak iin duy-
duu kar konulmaz itki, onun intihara benzer yaam tarzn
aklamaktadr. Ona gre sorun tehlikeli yaamak, aksi halde hi
yaamamakt. Bu tr yaamn ok uzun-srmeyecei akt.
1938'in Cumhuriyet Bayram -29 Ekim- stanbul'da donanma
255
254
 V uygun aday olarak kabul edildi. Trkiye Byk Millet Meclisi onu
lkenin ikinci cumhurbakan seti.
Ardndan haleflerinin a geldi. Atatrk'n en yakn silah ve kinci Dnya Sava nn'nn bakanlnn ikinci ylnda
iktidar arkada, kendisinden ya kk olan smet nn'yd. patlak verdi. Alman Reich' o zamana kadar Balkanlar'a iyiden iyiye
Hem bir asker, hem de devlet adam olarak, smet iyi bir ad yapmt. nfuz etmi ve etkisi Trkiye'nin snrlarna dein uzanmt.
Osmanllar dneminde, yirminci yzyln bandaki Balkan Trkiye'nin savataki rol her zaman bir anlamazlk konusu
savalarnda sivrilmiti. Padiahlar imparatorluunun lmcl olmutur. Mttefik Gler'in bu konudaki grleri birbirinden
yaralar ne o zamanki adyla smet Paa*'nn, ne de dier sekin farklyd. ngilizler, Trkiye'yi Mttefikler'in tarafnda savaa
askerlerin suuydu. ekmek isterken, Amerikan hkmetinin bu konuda biraz tereddtl
smet Dnya Sava'nda ngilizler'le hayati nemdeki Suriye davrand grlyordu. Hemen hemen sava sresince Almanlar
cephesinde savamt. Daha sonra tm ordularn kumandan blarak Trkiye'den ok daha gl lkeleri birka gn iinde istila
ok daha nenili bir grev,getirildi. "Bozkurt" Padiah'm Hali'deki edebilmilerdi.Acaba Trkiye'yi boyun emeye zorlasalard ne
sarayndaki dalkavuklar etesine kar kt zaman, Mustafa olurdu? Bu durumda, btn heybetli petrol ktsyla Ortadou
Kemal'e ilk katlanlardan oldu. O srada imparatorluun bakenti, Almanlar'n ellerine debilirdi. Naziler'in ihtiyac olan bir tek
mttefiklerin Trkiye'yi paralama giriimlerine kar milli bir hammadde varsa, o da petrold. Bu yzden Trkiye'nin tarafsz
devrim balatabilecek olan. Trkler'e kar kaplar kapal tutan kalmasna izin vermek ve bylelikle Almahlar' Ortadou'nun petrol
muzaffer mttefiklerin denetimi altndayd. kuyularndan uzak tutmak daha iyi Olmaz myd?
Mttefiklerin gznden kamay baaran smet, servenli bir smet nn ncelikle Trkiye'nin karlarn gzetmek
yolculukla Kemal'in kararghna ulat. stanbul'da bir er giysisi durumundayd. lkesi, Birinci Dnya Sava'nda dier uluslardan
iinde gizlice ayrlmt. Sonunda Mustafa Kemal'in -sonradan ismi ok daha uzun sre savamt. Trkiye iin bu sava aslnda
Ankara'ya evrilecek olan- Angora'daki karargahna kadar 1912'deki ilk Balkan Sava ile balam ve Mustafa Kemal'in
ulaabildi. Daha-o zamanlar, smet Paa'nn Trkiye'nin yeniden Ynanhlar'a kar kazand nihai zafere dein on yldan fazla devam
diriliinde nemli bir rol oynayaca belliydi. etmiti. Ardndan acl bir sre olan, Doulu despotizmi Batl bir
Ynanhlar'a kar yrtlen askeri operasyonlarda gerekten de Cumhuriyete dntrebilmek iin yeniden yaplandrma ve gelime
nemli bir rol oynad. En tehlikeli cephe olan Bat cephesinin dnemi gelmiti. Trkiye, yenilgi nedir bilmez nc Reich'e kar
bakumandanyd. Dmann en byk yenilgilerinden biri olan duracak kadar gl myd? Bir sava alan haline gelmesi, onun
zaferi, nn kasabasnda kazanmt ve Trkler aile ad kullanmaya karna olur muydu? Bu, Trkiye'nin her iki tarafa da stratejik
baladnda ad General smet nn oldu. hammaddeleri satarak byk krlar etmesi iin en iyi frsat deil
miydi?
Cumhurbakan Kemal, smet Paa'y bavekili yapt. yi bir Trkiye savaa katlmad. Bununla birlikte, yaral devin dize
pazarlk olarak n kazand nemli uluslararas konferanslarda getirilmesinden hemen nce Almanya'ya kar sava ilan etti.
Trkiye'yi temsil etti. smet'in iilerinde oynad rol, zerine nn'nn lkesi bylelikle Birlemi Milletler'in ilk yeleri arasna
Kemal'in devasa glgesi dt iin pek az bilinmektedir. katlmaya hak kazand.
Kemal'in, dier bir ok kiiyle olduu gibi, smet'le de geimsizlii Rusya kinci Dnya Sava'nn muzafferleri arasndayd.
olmutu; Atatrk'n son ylnda smet nn babakan deildi. Zaferin gel gitsel dalgasyla ykselen Rusya, scak denizlere olan
Makamn devralma sorunu ortaya ktnda, nn bu konuma en daimi susuzluunu gidermek iin bir giriimde bulunmayacak ve
*smet Bey (.n.)
257
256
 Boazlar'a alan kapy zorlamayacak myd? Sovyetler Birlii'nin ve yetenekli bir siyasal lider, ancak, merhum Atatrk'n
yapt da bu oldu. Dou ve Bat devlerinin arasnda souk sava kvlcmndan ve yaratc insann prltsndan -yoksun biri olarak
balamt. Cumhurbakan smet nn, lkesini byk bir grnmektedir.
maharetle Bat kampna evketti.
. Trk liderleri yine Atatrk adna konuuyorlard.Bu kez
12 Mart 1947'de Bakan Harry S.Truman, devrimci nitelikteki . muzaffer Demokrat Parti'nin basndaydlar. "Biz Kemalist gelenein
Amerikan siyasasn ilan etti: Totaliter rejimler zgr halklara gerek varisleriyiz" demekteydiler, "ve Ebedi ef'in "ruhu,
uluslararas barn temellerini kertecek ve bu anlamda Birleik admlarmzda klavuzluk edecektir." Trkiye'nin nc
Devletler'in gvenliini zedeleyecek ekilde bask yapmaktaydlar. cumhurbakan, Kemal'in Be Yllk Plan'mn sorumluluunu
Trkiye ve Yunanistan, agzl Sovyetler'e kar birer ileri verdii eski bir bankac olan Celal Bayar'd. Babakan, iddetle Bat
karakoldu. Birleik Devletler, Ruslar'a kar durmalar iin bu yanls bir toprak sahibi olan Adnan Menderes'ti. Her ikisi de
lkelere yardm edecekti. "Truman Doktrini" domutu. Kemal'in okulunun parlak rencileriydiler.
Grdmz gibi, Atatrk Sovyetler'le iyi ilikiler iindeydi. Ynetimdeki yerini salamlatrma sras Demokrat Parti'ye
Bu dnemde hayatta olsayd, acaba "Moskoflar"la iyi komuluk gelmiti. Ebedi ef'in admlarn izledii iddiasyle, muhalefeti
ilikilerini srdrr myd? Ya da, Trkiye'nin Rusya'yla Kemal'in vasiyetine sadakatsizlik olarak deerlendirdi. Cumhuriyet
ilikilerinde ve dnyadaki g dengeleri iinde setii yerde bir Halk Partisi ve basna kar sk nlemler ald. Bunun yan sra,
deiiklik yapar myd? Kemalizh'in kimi temel ilkeleri bu dnemde yeniden gzden
Trkiye artk zgr dnyann bir siperiyken, acaba kendisi zgr geirildi. Ekonomik sorunlarda, zgr giriim her eyin stne kt.
myd? Kemal'in kendi eseri, Cumhuriyet Halk Partisi'nin kendisi, Saysz sanayi kurulular zelletirildi. Kemal'in devletilii
siyasal alanda bir tekeldi. Lord Acton, "ktidar yozlar, mutlak glgelendi.
iktidarlarsa mutlaka yozlar" demiti. Cumhuriyet Halk PartlsTde^ Btn bu sre boyunca Trkiye, lkenin savunmasn
iktidara, ve aslnda mutlak iktidara yenik dmt. ktidar, yalnzca glendirmek iin Birleik Devletler'le ibirlii yapt. Oniki yl
sahip olduu nem iin yrtlyordu. Parlamentodaki Trk iinde Amerika Trkiye'ye yaklak milyar dolar aktt. Hkmet
kamuoyunu dile getiren nderler ve basn, Kemal adna, siyasal sanayileme srecini hzlandrmakta Ebedi ef'in izinden gittiini
sistemde bir deiiklik yaplmas iin hkmeti uyarmaya baladlar. ileri srd. Ne ki, lkenin bu hzlandrlm tempoya hazrlkl
Parlamentodaki bir grup milletvekili Demokrat Parti'yi kurdu. olmad akt. Fiyatlar ykseldi, enflasyon balad, parann deeri
Trkiye artk iki ana siyasal partiye sahipti. dt. Bir Amerikan iktisats, "Trkiye'nin iflasna giden yol"
. Demokrat Parti artk gerek Kemalist siyasalarn temsilcisinin diyordu, "dolar banknotlaryla denmektedir."
kendisi olduu iddiasnda bulundu. Kart olan Cumhuriyet Halk lkenin byk kentlerinde d krkl ald yrd.
Partisi, buna byk bir iddetle kar koydu. Sonunda, 1950'deki Mtehakkim Demokrat ynetimine kar en iddetli muhalefeti
Byk Millet Meclisi seimleri zgr bir ekilde yapld. Trk gsteren, merhum Kemal'in mirasn emanet ettii Trk genliiydi.
semenleri kanaatlerini yanlgya yer brakmayacak ekilde dile Atatrk'n vasiyeti adna Ankara'da ve stanbul'da rejime kar
getirdiler. Demokrat Parti seimi Cumhuriyet Halk Partisi karsnda harikulade gsteriler yaptlar.
byk bir ounlukla kazand. Bylelikle Kemal'in lmyle Trk Ardndan, anszn darbe geldi. 27 Mays 1960'da askeri bir cunta,
halknn elinden tutan ve byk ulus yaratcsnn eserini Cumhurbakan ve Babakan da dahil olmak zere nde gelen bir ok
srdrmesine yardm eden nn'nn oniki yllk rejimi son yesini tutuklad Demokrat Parti'yi iktidardan indirdi ve yeni
bulmutu. Geriye bakldnda, smet nn deneyimli bir diplomat hkmet olarak ynetime geti. Cunta'nn bakan Trk ordusunun
258
259
eski genel kurmay bakan olan General Cemal Grsel'di. Azledilen
politikaclarn, Kemalist gelenee ihanet ettikleri gerekesine standardlaryd,
dayanarak mahkemede yarglanmalarn salad. Grsel, "Bizi Ve onun hakknda dnyann dncesi nedir? Tarih, onun
harekete geken," diyordu, "Mustafa Kemal'in ruhu ve eylemleri ol- Trkiye'nin gizil gcn ortaya kartm olduunu teslim
mutur." etmektedir. Ayrca, onun hipnotik gce sahip ve korkusuz, olaand
Bylece Trkiye'deki tm siyasal gruplarn esin kaynaklarnn ve ok byk bir adam, melekle eytann bir karm olduunu da
Atatrk olduunu savunmaya devam ettikleri grlyordu. Bu biliyordu. Dnya sahnesinde grld zaman, Ortadou'da yalnzca
C.H.P. ve D.P. iin olduu kadar, kendilerine "Milliyetiler Birlii" bir hanedan vard ve o, bir ulusa -Trkiye'ye- ihtiya duymutu.
adm veren ovenist grup ya da dinsel deerlerinden ilham aldn Douyu incelemi ve grdklerinden holanmamt: Gemiin
ileri sren "Kutsal Nur" grubu da olsa, hi deimeksizin, ilerici, batana saplanm lkeler, gemiMlikin bo hlyalar, bedenin ve
tutucu veya irtica yanls dier tm partiler iin de geerliydi. zihnin rahatszlklaryle rm hasta^ve tembel bir dnya.
' Trkiye iin, Cumhuriyet'in kurucusu tarafndan kendisine Ardndan Baty incelemi ve bundan da ok holanmamt..
emanet edilen hedeflere doru yrmesinin byk bir zorunluluk Gene de, halkn daha ok yemek yiyecei, okula ve ilaca sahip olduu
halini ald gittike daha da belirginlemiti. lke, byk bir ve daha uzun yaad ve daha gl olduu iin, Bat daha uygun bir
meseleyle kar karyayd: Trkler'in Babas'mn halefliine layk tercih olarak kabul edilebilirdi. Mustafa Kemal, zayf bireylerden
kiiyi nereden bulacaklard? gl bir ulus yaratlamayacan ve bir/ulusun hastalk, cehalet ve
yoksullukla boutuu srece gl-oimayacan biliyordu.
Mustafa Kemal'in Batda zellikle sevmedii nokta, uluslara-
VI
rasnda.yaratt vahi rekabetti. Bu rekabet bir ulusu dier uluslarn
zararna olarak, mmkn olann snrlarna hatta snrn tesine sevk
Kemal, kendi yaptklarn nasl deerlendirmiti? Ve ada ediyordu. O, Trkiye'sinin yok edici olmasn deil, yaratc olmasn
dnya Atatrk'n tarihsel roln nasl deerlendirmektedir? istiyordu. Batnn en byk uluslarnn bile, -kendilerini dier
amzda Ortadou'nun en baarl lideri olan Mustafa Kemal, uluslardan stn -hem de ok stn- grdkleri iin, kendi
kendisini baarl biri olarak grmemekteydi. Onu zamansz lmne alarndan daima soylu olan amalarla da olsa, .sk sk yok edicilie
srkleyen pervasz yaam, belki de onun kendine ynelik kiisel yneldiklerini grmt.
honutsuzluunun bir ifadesiydi. Kendi tarihsel rolnn ve adnn Trkiye'nin bakalarndan daha iyi olmasn deil, kendi
btn dnyada nlenmi olduu gereinin farknda myd? Bu ger- apnda -daha tesinde deil- iyi -olmasn istiyordu. Osmanl
eklere tmyle vakft -alakgnll biri deildi. Ancak, ayn imparatorluu dnyay ele geirmek peine dp, gvenliini
zamanda Cumhuriyet Trkiye'sinin kk bir lke olduunun ve benimsedii son areye balayarak devaml daha ileri gitmi ve
kendisinin devler anda yaamad gereinin de farkndayd. bundan sonra yine gvenliini gvenceye almak iin ilerlemeye
Byk skender, Jul Sezar ve Napolyon'un dnya imparatorluklar devam etmek zorunda kalmt. Padiahn egemenliine ne olduunu
anda yaam olsayd, bylesine d krklna kaplmazd. grmt, ve o, lkesi iin, Trkler'in yaad Trkiye'nin gven
adaTrkiye'yi yaratt ve baka hi kimsenin Ortadou'da iinde ve mreffeh olmasndan baka hibir ey istememiti.
bylesine kalc bir by yaratamayaca bir gerek olmakla birlikte,
o, gerek grevinin byk imparatorluklar kurmak ve dnyay
dnme uratmak olduunu hissediyordu. Ona, baarl
olamadn dndren, yine kendisinin olaanst ykseklikteki
260
261
 EK: KRONOLOJ

1288 Osmanl Trkleri'nin Sungarya yaylalar ve^fobi l'nden

gelileri

1453 29 Mays stanbul'un Trkler'ce fethedilii

1517 Sultan Selim'in halife oluu
1520 Muhteem Sultan Sleyman: Osmanl mparatorluu'nn
dorua ulat dnem 1528
Sleyman'n Viyana kuatmas 1700-1800
Rusya'nn ykselii 1821 Yunan ayaklanmas
1876-1909 II. ABDLHAMD'in saltanat
1876 Bulgar ayaklanmas
1877 Rusya'nn Trkiye'ye sava.ilan: Edirne'nin kuatlmas ve
zapt: Ruslar Ayastefanos'ta.
1878 BERLN KONGRES

1881 Mustafa Kemal'in Selanik'de dnyaya gelii

1882 ngiliz birliklerinin Msr'a kmas
1889 lk Ermeni olaylar. Bunu 1894 1896, 1915 ve!920'de
Trkiye'deki Ermeniler'in varlna tmyle son verecek olan
dierleri izleyecektir. 1889 Almanya'nn Trkiye'nin
hmisi olmas. Kayzer'in Sultan
Abdlhamid'i ziyareti 1897 Girit Ayaklanmas.
Trkler'in Prens Konstantin
kumandasndaki Yunanllar yenmesi 1903 Mustafa
Kemal Manastr Askeri Okulunda 1905 Mustafa Kemal
stanbul Erkan- Harbiye Mektebi'nde.
263
1906 Selanik'de ttihat ve Terakki'nin kuruluu balca milliyetileri tutuklayp Malta'ya srgn edii.
1908 Mustafa Kemal Selanik'de 3 nc Ordu Kurmay heyetinde 1920 23 Nisan Byk Millet Meclisi'nin Ankara'da toplanmas.
1908 ttihat ve Terakki Cemiyetinin Devrimi 1920 22 Haziran Yunan ordusunun hcumu. 1920 Temmuz
1908 Bulgaristan'n bamszln ilan edii Yunanllarn stanbul evresini milli kuvvetlerden temizlemesi.
1909 stanbul'da .T.Cemiyetine kardevrim giriimi ve ezilii. 1920 Sonbahar Kazm Karabekir'in Ermeniler'i ezmesi. 1920
Abdlhamid'in hal'i ve hapsedilmesi. Kasm Bolevikler'in Wrangel'in Beyaz Rusya ordusunu
1910 Mustafa Kemal tatbikat izlemek zere resmi grevle yenmeleri. 1920 KasmVenizelos'un Yunanistan'dan
Fransa'da.
srlp . Kral
1911 Trablusgarb'de talyan Trk Sava. Konstantin'in arl
1912 Ekim lk Balkan Sava: Karada, Srbistan Yunanistan ve 1920 Aralk Kuvve-i Seyyare ile sorunlar. Mustafa Kemal'in onlarn
Bulgaristan, Trkiye'ye kar. ezilmesi emrini vermesi.
1913 Ekim ikinci Balkan Sava: Yunanllara Srplar'a ve Romenlere 1921 11 Ocak nn Meydan Muharebesi
kar Bulgarlar. Trklerin Edirneyi geri al. Mustafa Kemal
Sofya Askeri Ataesi. 1921 10 Temmuz Byk Yunan Taarruzu
1921 19 Temmuz Yunanllar'n Eskiehir'i zaptetmesi
1914 DNYA SAVAI
1921 25 Temmuz Trkler'in Sakarya Irma'nn dousuna ekilii.
1915 ubat ngilizler'in denizden anakkale'ye hcumu.
1921 5 Austos Mustafa Kemal'i olaanst yetkilerle bakumandan
1915 8 Austos Mustafa Kemal'in Anafartalar kumandanlna
getirilii. olmas. 1921 14 Austos Sakarya Meydan
1916 Mustafa Kemal'in Kafkasya ordusuna atanmas. 7 AC Orduya Muharebesi.
nakli ve istifas. 1921 20 Ekim Franszlarn Trkler'le yapt gizli Ankara
1917 Mustafa Kemal Veliaht ile birlikte Almanya'da. Antlamas.
1918 Mustafa Kemal'in Suriye'deki 7 inci Orduya tayini. 1922 26 Austos Mustafa Kemal'in Yunanllar'a Byk Taarruzu ve
. Zaferi.
1918 30 Ekim Trkiye ve Mttefikler arasndaki ATEKES
1922 9 Eyll Trkler'in zmir'e girii
1918 Kasm: Mustafa Kemal'in stanbul'a dn
1922 Eyll Trkler'in anakkale'de ngilizlerle kar karya gelii.
1919 15 Mays Yunanllar'n zmir'i igali
1922 29 Eyll Mudanya Mtarekesi. 1922 l Kasm Saltanatn
1919 19 Mays Mustafa Kemal'in Kuzey Ordusu umum mfettii
ilgas
olarak Samsun'a k. 1919 23
1922 17 Kasm Padiah'in stanbul'dan ayrlmas
Temmuz Erzurum Kongresi 1919 13
Abdlmecid'in Halife oluu.
Eyll Sivas Kongresi 1922 21 Kasm Lozan Konferans'nn balamas.
1919 Aralk Franszlar'n Suriye'yi ngilizlerden devral. 1923 24 Temmuz Lozan Antlamas.
1920 28 Ocak stanbul'da Meclis'in al ve Misak- Milli'yi kabul 1923 2 Ekim Yabanc birliklerin Trkiye'den
edii. tamamen kartlmalar.
1920 16 Mart Mttefiklerin stanbul'u igali ve belli
265
264
1923 13 Ekim Ankara'nn bakent olmas.
1923 29 Ekim Trkiye Cumhuriyeti'nin ilan. Mustafa Kemal'in
Cumhurbakan olmas. A Almanya 22, 45, 107, 109,
1924 3 Mart Hilafetin Kaldrlmas. Trkiye'nin laikletirilmesi.
Abdlhalik (Renda) 216
1925 Mart Krt ayaklanmas Abdlhamid II, XII, XIII, 6,
1926 Temmuz Mustafa Kemal'e kar zmir suikast. Mustafa 10,20,21,22,63,78,81,
Kemal'in muhalefeti ezmesi- 171, 172,173,174,175,
1926 Yaz apka Reformu. Alman, talyan ve svire kanunlarnn 177,216
kabul. Abdlmecid 63, 161
1928 3 Kasm Latin alfabesinin benimsenmesi Acton(Lord) 258 Adana
1929 kinci Krt isyan 76 Adapazar 102 Adlon
Oteli 66 Adnan (Advar)
1930 Austos Fethi nderliinde Serbest Frka'n muhalefet 100, 108,
denemesi. Menemen ayaklanmalar. 172,192 Adriyatik XII
1931 Mustafa Kemal'in yine yeniden ynetime dnmesi. Afganistan XVIII, 109, 118
1932 Mustafa Kemal'in yeni siyasas 131, 152,243 Afrika 26,
152,207,241 Afyon 111,
Bundan sonraki gelimeler iin: 117, 118, 124,
bkz.: Epilog (S nsz) 136
Aa Han 173, 174 Ahar
Terkip 27 Ahmet Bey 13,
14 Ahmet Nesimi 55, 56
AlagzKy 127, 129 Ali
196,216,217,218 Ali
Fuad Paa 70,71,74,
90,91, 101, 112, 115,
155,156,166,191 Ali
Galip 97 Ali Kemal 157
Ali Rza XIII, 1,2,3 Ali
Rza Paa 22,98 Ali kr
186 Alman Ticaret Kanunu
208
266
DZN
253,257 Alsas 65 6 nc
Nort Lancashire Tb.
53, 54
Akaretler 61, 87 Akdeniz
XII, XV, XVII,
XIX, 136
Aksin (Sina) 75, 77
Amanullah XVIII Amasya
90, 92, 155, 196 Amber
Yolu XV Amerika 109,
131, 132,
139,205, 252 Amerikan
Mandas 79 Anadolu XVII,
XX, 31, 51, 57, 84, 86, 88,
93, 100, 105, 107, 110, 111,
134, 137, 140,
184,200,223, 244,254
Anadolu ve Rumeli Mda-
faa-i Hukuk Cemiyeti
162
Anafarta 51,53,54,76
Ankara 57, 90, 92, 98, 103,
104, 105, 106, 114, 115,
116, 117 119,123, 125,
126, 127, 128,132, 138,
145, 146, 149,153, 154,
155, 157,164, 169;171,
172,173,174, 178, 179,
181,183,184, 185, 186,
189,193,195,198,206,
211,220, 224, 235; 253,
256,259
267
Antalya 235
Antep 99
Arabistan 20, 75, 78, 79,
113, 152, 207
Arbunu 43,44 Arif
(Miralay) 82,83,85,
87, 90, 95, 103, 120, 128,
179, 195
Armstrong, H. C. XX; 218
Arnavutluk XII, 1,2,20,
133
Asya 110 Aar Vergisi
187 Atina 4,11,
118,131,135,
145
Atlas Okyanusu XIX
Avusturya 20, 30, 207
Ayasofya 172 Ayn el-
mansur 27, 28 Azerbaycan-
153
B Bonaparte XIX, 22
Baalbek 70,74
Babli 33
Badad XI, XVIII, 60, 158
Badad Demiryolu 22
Balkan Pakt 243
Balkan Sava 21,84
Balkanlar 1,7, 13
Baltik XV
Baku 220
Baron Oteli 73
Basra XV
Bar Konferans 153, 163
268
Bat Anadolu 124,248
Bat Asya 245 Bat Bulgaristan XII, 35, 45, 110
Cephesi 112, 115,256
Bayar (Celal) 259
Bekiraa 11,84,87,95,97,
102, 108, 118,121 Bekir
Sami 108, 121 Beinci
Wiltshire Tb. 53, 54 Berlin
20,21,66, 198 Berlin
Kongresi XIII Beikta 61
Beyrut 12,74 Biarritz 141
I. Balkan Harbi 32 1.
Dnya Sava 257 1.
Kolordu 110 Birlemi
Milletler 257 Biskia XV
Bitlis 57,59 Boazii XIII,
36, 123, 172,
220, 223,254 Boazlar
XII, XVII Bolayr
31,33,34,37,42,
51,52 Bolu, 101
Bornova 142, 142, 145,
148, 149
Bosna-Hersek 20 Bozkurt Conk-Bayn 43,44,45,49,
XVII, XX, 193,
198, 209, 219, 238, 256 Cumhuriyet Bayram 254
Bozok, Salih 21,218 C.H.F. 214,224,225,230,
Britanya 109, 148
anakkale 80, 100, 107, 145
Buhara 132
anakkale Boaz XVI, 26,
Burgiba, Habib XIX Bursa 31,45,50,78,145
102, 145, 210, 235, anakkale Sava 57
254, ankaya 123,133, 149,
167, 168, 177, 179,180,
Bkre 58 Byk
181, 185, 186, 189, 194,
skender 260 Byk
195,198,200,203,212,
Petro XX
213,218,219,215,253
c atalca 30,34
erke Ethem 102, 114,
115, 116, 117,118
Cafer Tayyar 91, 108, 110
iekli, Edip XIV
Cavid 17,22,78, 1.84, 185,
in 152,227,244
194, 197, 198, 200
in eddi XI
Cemal 17,22,24,33,36,
55,61,63,75,78,80,91, ocuk Bayram 225
216
Cemil (Polis Md. Mua.) 14 D
Cenevre 214 Cenevre Gl
214 Cengiz Han 238 Cenup Damad Ferid 68, 81, 82, 85,
Cephesi 117 Cevat Abbas 86, 87, 89, 97, 98 Deli
Bey 73 CevatPaa 87 Halit Paa 186 D.P.
Cezayir XV 258,259,260 Deraa 70,73
Clemenceau 107, 109, 110 Derne 27,28 Dervi
Mehmed 234 Dionis 138
51,53,54 Cda Da 70 Diyarbekir 57,61,90,91,
189, 190
Dolmabahe 22,255
237, 258, 260 Dolmabahe Saray 21
Curzon 164 Dou Akdeniz 244
Dou Asya 244 Dou
Makedonya 19
269
 9ncuOrdu 86
9ncuTmen 43,46,50
4ncOrdu 60,71,73,74 4
nc Svari Alay 235
Dumlupmar 136 Dyn-u
Umumiye l, 2, 250
E Fessaniler 28
Edip Servet 207 ' Edirne
30,33, 34, 35, 36, 91, 110
Ege XIII, XVII, 31, 33
57 nci Alay 44
Emir Ali 173
Emir Faysal 71
Emir Hseyin 71
Emir Osman XI
Enver 17,20,21,22,24,25,
26, 28, 29, 30, 33, 34, 35,
36,39,40,41,47,48,49,
54,55,56,57,58,60,61,
62, 63, 64, 65, 66, 67, 68,
69, 74,-78, 79, 80, 81, 86,
132,194, 195, 197
Ermenistan XVI, 118
Erturul XI
Erzurum 57, 92, 94, 96, 98,
196, 206, 235
Erzurum Kongresi 99
Eskiehir 105, 111,116,
117, 124,130,164,165,
225
Etopya 244
270
Garibaldi 17 Gazze 14,88
F Gelibolu 31,40,42,47,48,
82, 128 George, Lloyd 83,
FalihRfk 62 107, 109,
Falkenhein 60,70
Fas XIX
Fatih 61, 172
Fethi 7, 16,21,26,37,38,
39, 75, 77, 108, 132,134,
187,192,194, 226,228,
229,237 Fevzi Paa
51,52,70,75,
77,84,87, 100, 105, 108,
114, 116,119,120,124,
Hakk Paa 13
129, 131, 134, 135, 153,
166, 181, 168, 174,203,
209,215,225 Fikriye
Hanm 123, 124,
133, 135, 142, 149, 180,
195
Filistin 26, 60, 70, 75, 178
Franklin-Boulon 132, 148
Fransa XII, 22, 30, 83, 106,
109, 118, 131, 132, 139,
145, 148
Fransz Mandas 244
Fransz malbler Cemiyeti
79
Frunze 152 Fuat
(Bulca) 26
G
Galata 78
Hari Tan Ky 76 Harput
189 Harrington, Charles
146,
147, 148, 160, 167
110,146,157 Gilead 252 HarunReid XVIII Hatay
Girit 6, 20 Giresun 186 244,245 Havza 89 Hendek
Gobi l XI Gregoryen 102 Heridil XX, 1-25 Hicaz
Demiryolu 70, 71 Hilafet
Takvimi .210 Grey 107
Gney Makedonya 19 Ordusu 102, 104,
Grsel, Cemal 260 106,118 Hindistan 109,
118, 131,
H 152, 173, 176, 207
Hindenburg 64, 65
Hiyaneti Vataniye Kanunu
Hacianestes 138
176
Hobbes 7 Hocaimen (Koca
Halep 70, 75
Hali 26,33,61,236,243, imen)
49,50,51,52,54
256 Halide Edip 100,
Holtzman 214 Hsn
101, 120,
ez-Zeyn XIX
121, 135, 136, 153, 192,
246
Halil Bey 55,186 Halk I
Frkas 162, 163, 165,
Irak 152, 191,243,245
166,169, 170, 174, 175,
188, 192, 202, 203, 208
Hamidiye 30, 84 Hamilton, Anadolu III kinci
Dnya Sava 257 kinci
an 52 Harbiye 13 Harbiye
Ordu 21,57 ngiliz
Mektebi 209 Harbiye
Muhibler Cemiyeti
Nezareti 11,15,23,
79 ngiliz Yksek
24
Komiserlii
. . 271
. 88
ngiltere XII, 118,135, 139,^
145, 146, 148, 173, 182,
188, 191
nn Meydan Sava 118 123,133,139,142,145, 146,
ran XII, XVIII, 118; 124,
152,189, 243 rlanda 109
skenderiye 26,27
skenderun 77,245
skenderun Sanca 244
slam Konferans 207 smet
(nn) 59,70,71, 73, 74, 77,
84, 87, 100, 101, 108,
114,115,116, 117,118, 120,
124, 125, 131, 134, 135, 148,
153, 163,164, 165, 166, 168,
169, 174, 176, 181, 183, 184,
185, 186, 187, 199,
203,209,215,218,219,
221,222,225,226,227,.
228,230,231,232,234,
235,246,256,257,258
spanya 244 svire
177,214,244 svire Medeni
Kanunu 208
smail Paa 10,11 smail
Hakk Paa 10, 11 stanbul
XII, XIII, 8, 11, 14,
15,17,19,20,21,22,23, 24,
28,30, 32, 33, 34, 36,
39,41,45,49,56,57,58,
59,60,61,62,66,67,76,
272
77, 78, 83, 84, 91, 92, 94, .
95, 97, 98, 99, 100, 102, .
105,106,108,109,110,
111,1*6,117, 118, 122,
Jansen (Prof.) 211
147,154,157,160, 167, 172,
174, 175, 177,
184,185,188,194,209,
214,220,221,224,225,
226,243,253,254,255, 259
stanbul Hkmeti 157
stikll Mahkemeleri 190, Kafe Gnogno (Yonyo) 17,
192, 193, 195, 207 talya
25,83,109, 118, 131,
132, 139, 244 talyan
Ceza Kanunu 208 talyan
Muhibler Cemiyeti . 79
ttihat ve Terakki 15, 16, 17,
19,20,23,36,55,67,
68,78,80,81,84,86, 132,
185, 193, 1.94, 195,
233,234
zmir 90,92, 102, 107,110, Kastamonu 205
111,113, 135, 136,137, 138,
139, 140, 141, 142, 143, 145,
148, 149, 166, 174, 177,178,
184,186, . 195, 207,
229,234,235, 236 zmit
102,108,109,111,
157
zmit Krfezi 226 zzet Paa
67,75,77,79,
84,116, 117 198,199, 200, 230
Kemaleddin 168
J Konstantinopolis 110 Konya
91,101, 102, 105,
117,135,235, Krebe
Japonya XX Divn- Harbi 235 Ky
Jodipore Svari Birlii 76 Jul Enstitleri 247 Kbrs XV
Sezar 260 Kl Ali 27,61, Krm XII,
100 Krm Harbi 33 Krehir
K 13 Kitcheff 37 Kitma 76
Kubilay.234,236 Kufrah
Vakas 28 Kuvay Seyyare
18 113 Kuzey Afrika XII, XIX,
Kafkas Cephesi 57 20,
Kaskasya XII, 71 Kahire 25,26, 28 Kuzey Suriye
27,41,58 Kamil Paa 33, 34 99 Kk Asya 26
Kanuni S. Sleyman XIII Krdistan XVI, 189
Karaba 102 Karacabey 124 Ktahya 114, 117, 118, 124
Karadeniz 30,75,79, 87,
89, 122, 186, 187,205, L
275
Kara Tepe 43 Karslbad 67 Langaza 8
Latife Hanm "l39, 141, 142,
Kaunengeiser (Gnr.) 46, 50 143, 145, 148, 150,-177,
Kayzer 65 Kazm 49,221 178,179,187,254
Kazm Karabekir 59, 84, 90, Lavvrence, T.E. 71,73,75,
91,92,94,191,192,223, 191
Lazasan 3 Libya 28
227
Kazm Paa 87,198,199 Londra 134,135, 147
Kel Ali 186,190,196,197,
273
198, 199,200,230
 Lozan 157, 164; 165,183 Menderes, A. 259
Lozan Antlamas 230 Menemen 234,236
Lbnan XIX, 12
Mezopotamya 60
Msr XII, XIX, 13, 26, 27,
M 30,40,41,60,78, 118,
176,250
MaanGl 70 Macaristan Mili, John Suart 71, 184
XII, 152 Mahmut II 196
Misak- Milli 97, 99;-151
Mahmut evket Paa 21, Moltke 22
23, 24, 33,36 Makbule
Mondros 7.6
2,31,224,228 Makedonya Mondros Mtarekesi 230
2,21,22,88 Malatya 97
Moskova 59,60,132, 152,
Malay 152 Malezya. 207 155,156
Mali XIX
Montreux 24
Malroux, Andre XIX Malta
Mustafa (Kemal) XIII,
85, 86, 100, 106, 108,
XVII, XVIII, XIX, XX,
132
XXI, 2,3,4,5, 7, 8,9, 10,
Mamuret'l Aziz 189 11. 12, 13, 14, 15, 16, 17,
Manastr 5, 6, 7, 8, 92 18, 19,20,21,22,23,24,
Mahchester 210 Mara 25,26,27,28,29,30,31,
105,206 Marmara Boaz 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39,
XVI Marmara Denizi 214, 40.41,43,44,45,46,47,
215 Marsilya 26 Maydos 48,49,50,51,52.53,54,
41,43,51 Meclis-i Mebusan 55.56,57,58,59,60,61,
80, 81, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68,
82, 97, 98, 105 69,70,71,73,74,75,76,
Medine 70 Mehdi 234 77,78,79,80,81,82,83,
Mehmet Reat V, 21 84,86,87,88,89,90,91,
Meiji XX Mekke 207 92, 93, 94, 96, 97, 98,'99,
274 100, 101, 102, 104, 105,
106,107, 108, 109, 110,
111,112, 115,116, 117,
118,119, 120, 121, 122,
123, 124, 125, 127, 128,
129, 130, 131, 132, 133,
140, 141, 143, 145, 146, N
147, 148, 149, 150, 151,
152, 153, 154, 155, 156, Nablus 70,71 Napolyon
157, 158,.159, 161, 162, 43,260 Nasr XIX Nazm
163, 164,165, 166,167, Paa 33 Nebo Da 252
168, 169, 170, 171, 172, NewYork 197 Nev Dutur
173, 174, 175, 176, 178, XIX Nikola 58, 59 Niyazi
179, 180,181,182,183, 17, }9, 20 Noel 191
184, 185, 186, 187,189, Normandiya 253 Nurettin
190, 192, 193, 195,197, 166 Nurettin Paa 206,207
198, 199,200,201,202, Nuri (Conker) 26,216
203, 204, 205, 206, 207,
208,209,210,212,214, O
215,216,217,218,220,
221, 222, 223, 224, 225, Olimpus Palas Oteli 20
226, 227, 228, 229, 230, Ohri 7
231,233,234,235,236, 15 inci Tmen 102
237,238,241,242,243, Oetiey(Prof) 211
245,247,249,250,251. 11 nci ng. Svari Tugay
252, 253, 254, 255,258, 73
259, 260 18 nci Alay 47,48
Mudanya 148,164 19ncuTmen 41,48,52
Muhammed XV 12 nci Kolordu 117
Musa 252 Onuncu Ordu 34
MusaMoab 252 Orhan (Sultan) XI
Orion 200
Musul 60, 188, 191,245
Orta Asya XI, XV, 179,
Mu 57, 59
MfitLtfi 13, 14, 216 207, 220, 228 Ortadou
Mnih 142, 149, 186 XX, 245, 260 Osmanaa
Mtareke 78,82,84 122,123, 186
Mttefik Yksek Komiser- 275
lii 108
Mysore Svari Birlii 76
Osm. mp. XVI, XVIII, 14
Ouseuz 227
P Srbistan XII, l, 35, 110
Pangalt 8
Paris 20, 83, 87, 107,108,
109, 134, 140, 142,197,
224
Pera 8,78, 142, 254
Pera Palas 61,85
Piatiletka 251
Picardie 22
Pisgah Tepesi 252,
Pozant 108
R Salip Paa 234
Rahmi 166, 192, 196 . Sanders, Liman Von 36, 40,
Rauf (Orbay) 30, 75, 77, 84,
87, 91,95,96, 97,98, 99,
100, 108, 132, 133,154,
156, 161, 162, 164, 166,
167, 172, 175, 185, 187,
191, 192,194, 196
Rayak 70,71,74
Refet 70, 71, 87, 88, 90, 91,
118,121, 151,155,156,
157,160,162,166,177
Reisch 257
Resne 19
Rza Han XVIII
Rodos 7
Roma 216
Romanya 30,45, 243
276
Rothchilds 198 Sevr XVI, XVII, 191
Rousseau 7,184 Sevr Antlamas 107 T
Rum Ortodoks Kilisesi 243, Sincan XI
Tahsin Bey 71
Rusya XII, XVI, XIX, 45, Sivas 87,90,91,94,95, Takrir-i Skn 192
131, 148, 152, 166, 242 122, 166,206, 235 Talat (Paa) 17,22,23, 36,
Rt 199 Sivas Kongresi 96 55,63,64,68,75,78,79,
Sofya 37, 38, 39, 55, 67,75, 80, 194
' S 112 Tanr Dan 252
Sovyet Rusya 220,251, Takent 227
Saadabat Pakt 243 257, 258 Terakki Perver Cumhuriyet
Saffet 237 SungariaXI Frkas 185
Sahra 28 Suphi Bey 199 Tevfk Paa 77,78,79, 80,
Sait Halim Paa 55 Suriye XII, XIX, 12, 13,26, 82,157
Sakarya 126, 127, 128, 130, 55,59,60,64,69,70,72, Tevfik Rt 200
131,132,148,196 75,78,79, 82, 109, 113, Timurlenk 180,238
216, 245, 256 Topal Hakk Paa 39,40
Samsun 89, 102, 166, 196 Suvla Koyu 50, 51, 52, 54 Toros Dalar 70, 75
Sleyman ah XI, XII Toynbee, Arnold XX
41,42, 43,48,49, 50, 51, Sleyman evket Paa 100 Trablus 241
53, 60, 70, 71, 73, 74, 76, Snusi 28 Trablusgarp 20,21,25,30,
86, 126 Svey Kanal 60 33,216
Sarraut 198 Trakya 110, 145, 146,
Savof, Sava 33, 37 Tricoupis 138
8 nci Ordu 70,73 Truman Doktrini 258
8 nci Tmen 53 ah Kuyu 34 Tuna XV
Selanik XIII, XVII, 1,3,4, am 12, 13,70, 74 Tunus XII, XIX, 26
7,8, 11, 13,15, 19,20. arky 34, Turegle 28
21,22,23,24,29,30,31, emsi Efendi Okulu 3 Trkiye 9, 10,45,65,68,
64,82,88,216 eyh Mehmed 236 75,77,78,79, 87,91,94,
Seluklu mp. XI eyh Said 189, 190, 191 96,103,107,108,109, -
Selim II XII ili 82,85 . 118, 132,135,148, 151,
Senegal XIX 153,154,162..168, 169,
Serbest Cumhuriyet Frkas 170, 172, 174,175, 176,
228, 229 177, 183, 184,191,192,
277
 197,202,209,213,214, Voltaire 7 ARDA
226, -229, 232, 235, 239, W
240, 243, 245, 247,253, TARH ANI-DZS
257,258, 260 Wangherheim 24,25
T.C. XVIII ANADOLU NKILABI "Ayc Arifin Anlan" '
Wilson 107, 109, 110
T.B.M.M. 106, 113, 117, Wupperthal 253 BRAHM TEMO'NUN ANILARI
119,157, 159 257 MAHMUT EVKET PAA'NIN GNL
Y AHMET RIZA BEYN ANILARI
U
Yakup Cemil 56 Yafa 13, ANADOLU BADAT DEMRYOLLARI
Urfa 99 14, 70 Yalova 226, 235, Dr. Murat ZYKSEL
Uak 138 254 7nciOrdu 70,73 ANADOLU'DAK AMERKA '
Yencke 214,215 Yeil
Ordu 114, 118 Yeni Dr. Uygur KOCABAOLU
Zelanda 53 20 nci DOMAYAN HRRYET
3 nc Kolordu 87 nc Kolordu 90 24 nc
Ordu 15,21,22 nc Hasan AMCA NZAMYE
Tmen 102 22 nci
Reich 248,257 rdn XIX, Kolordu 70, 73 KAPISI VE YARIDA KALAN HTLAL
70 rdn Nehri.73 ' Yugoslavya 243 Hasan AMCA
skdar 172 Yunanistan XII, 6, 14, 20,
PAA KAZIMN SERVENLER
35,45, 110,243,258
V Yunus Nadi 117, 118 KEMALZM VE S'LAM DNYASI
skender GKALP ve Franois GEORGEON
Vahideddin 61,62,63,64, Z
MUSUL ve KERKK OLAYI
65,66,67,68,77,80,81,
82, 99, 157, 158, 160, Ziraat Mektebi 101, 112' Blent DEMRBA
161,191 Ziya Hurit 195 Ziya KIRPINTI
Vatan 9, 10,11,12,13,14, Saffet 203 Zbeyde Fazl AHMET
15, 193, 209 Hanm XIII, 1,2,
Van 57, 59, 3,4,11,15,17,31,87, LTF FKR BEYN GNL
Vedata Locas 16 133,177 KAML PAA'NIN ANILARI
Venizelos 110, 118
TTHAT TERAKK NE D
Viyana XII, XV, 16,67,
198,223 ' Leskovikli Mehmet RAUF

278
 Sadrazam ve Harbiye Nazn
NAZIM PAA'NIN ANILARI
MEVLANZADE RIFAT'IN ANILARI MAHMUT EVKET PAA'nm
TTHATILARIN GURBET MACERALARI
Arif CEML BEDEV, GNL
LAVRENS, ARAP, TRK
Orhan OLOLU ALYE
DVANA HARB- RFS Dr.
RET BEY'N HATIRALARI
FLSTN RCATI
MEHMET TEVFK BEY'N ANILARI 1-2 cilt
TEKLATI MAHSUSA
Dr. P. STODARD CEML
ZEK'NN ANILARI SEKSEN
YILLIK HATIRALARIM . Cemil
TOPUZLU SEYAHATNAME
irvanl Ahmet Hamd Efendi
BALKAN SAVALARI
Leon TROK
BATI TRAKYA SORUNU
Blent DEMRBA
BOZKURT
H.CARMSTRONG
HAYBER'DE TRK CENG
Kuuba$ EREF BEY.

ARDA