slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

Dmakn En Zor Yl:

ehrin Moollar Tarafndan gali (658/1260)
Harun Ylmaz*

The Hardest Year of Damascus: The Invasion of the City by the Mongols (658/1260)
Following the invasion of Baghdd in 656 (1258), the Mongols headed further west
in Muslim lands. At the time, Ayybids controlled Bild al-Shm while Mamlks
ruled in Egypt, having put an end to Ayybid domination ten years earlier. The
Mongols massacres and usurpation, especially when they captured Aleppo, cau-
sed great fear and anxiety throughout the region. Therefore, many of the cities in
the region, including Damascus, the most important centre of Bild al-Shm, sur-
rendered to the Mongols without any resistance. The Ayybid dynasty collapsed
with the Mongols invasion of Damascus, a city which remained in Mongol hands
for about eight months until they were defeated by the Mamlks in the battle of
Ain Jlt. The Mongol invasion led to significant changes in religious, scientific
and economic life in Damascus, and changed the political and military structures
in the city. The invasion of Damascus caused basically three major developments:
High tension in Muslim-Christian relations and the attempt to establish a new
social order; building relations with scholars (ulam) through appointments to
teaching positions, and the reorganization of positions themselves; and finally the
migration of people, including scholars, from the city due to insecure conditions.
This article deals with the developments that took place in Damascus during the
Mongol invasion and the following restoration period, with a special reference to
their influence upon the scholarly community of the city.
Key words: Damascus, Ayybids, office of chiefqd, Mongols, ulam.

Giri
Nreddin Mahmud Zengnin 569 (1174) ylnda vefatndan sonra mey-
dana gelen iktidar mcadelelerinden zaferle kan Selhaddn-i Eyyb,

* Yrd. Do. Dr., Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi (harun.yilmaz@marmara.edu.tr).

SAM, stanbul 2017

71
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

ksa srede Zenglerin idaresindeki btn topraklar kontrol altna alarak

Bildam ve Msrda yaklak yzyl srecek Eyyb hkimiyetini kurdu.
Eyybler genel olarak, banda aileye mensup bir sultann bulunduu,
g ve otoritelerine gre belirli blge veya ehirleri kontrol eden melik-
liklerden olumaktayd. Bu durum melikler arasnda bitmek bilmeyen sa-
valara, g ve iktidar mcadelelerine sebep olmaktayd. Dier kk e-
hirler bir yana Kahireyle birlikte devletin en nemli merkezi olan Dmak,
Selhaddinin hkimiyetine girdii 570 (1174) ylndan Moollarn ehri ele
geirip Eyyblerin Dmak koluna son verdii 658e (1260) kadarki yaklak
seksen be ylda on drt melik tarafndan idare edildi.1
Eyybler uzun yllar kendi i mcadeleleriyle urarken varlklarn
tehlikeye drecek ciddi bir d tehditle karlamadlar. Komular olan
Hallar her zaman nemli ve canl bir tehdit unsuru olmaya devam etti.
Bununla beraber Selhaddn-i Eyybnin 583te (1187) Kuds fethiyle so-
nulanan savalarn ardndan artk eski glerini kaybetmilerdi. Kuzeyde
ise Seluklular ile zaman zaman asker arpmalar meydana gelse de bu m-
cadele hibir zaman niha bir savaa dnmedi. Fakat VII. (XIII.) asrn orta-
larna gelindiinde Eyyblerin ykmna sebep olan iki nemli olay yaand.
lk olarak Msra ynelik VII. Hal Seferi meydana geldi. Hallar ile m-
cadeleden zaferle kan Eyyb sultannn Memlk birlikleri 648de (1250)
el-Melikl-Muazzam Turan ah ldrerek Msrdaki Eyyb hkimiyetine
son verdiler ve Memlkler adyla bilinen Trk Devletini kurdular. kinci
olarak ise dou slam corafyasn kasp kavuran Moollarn Bildama
saldrlar balad.
Moollar Bildama girdiklerinde Dmak Eyyblerin o dnemki en
nemli meliki el-Melikn-Nsr Ysuf un (1236-1260) hkimiyetinde bu-
lunmakta, yine onun kontrolnde bulunan Halepte nibi Turan ah grev
yapmaktayd. Hama ve Humus gibi Bildamn dier ehirleri Eyyb ai-
lesinden baka meliklerin kontrolnde olmasna ramen yine el-Melikn-
Nsr Ysuf u metb tanmaktaydlar. Badatn 656da (1258) Moollar ta-
rafndan igal edilmesiyle Eyyb hkimiyetindeki Bildam Mool tehdi-
diyle kar karya kald.
Moollarn Bildam igali Eyyblerin ykl gibi nemli siyas
ve asker sonular dourduu kadar zellikle blgenin merkezi olan
Dmakta din, ilm ve sosyal alanlarda birok gelimeye sebep oldu.
ana balk altnda ele alnabilecek olan bu gelimeler ve igalin sona

1 Eyybler dnemi Dmak meliklerinin bir listesi iin bk. een, Salahaddinden
Baybarsa Eyybler, s.272.

72
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

ermesinin hemen ardndan ehirde yaananlar, sebepleri ve sonular iti-

bariyle VII. (XIII.) asrda Dmaktaki din, ilm ve sosyal yapya k tuta-
cak niteliktedir.

I. Moollarn Bildam gali ve Dmak nlerine Gelileri

Eyybler uzun sredir yaklamakta olan Mool tehdidinin farknday-
dlar. Moollarn doudaki slm beldelerinde mslmanlara kar giritik-
leri katliam ve yama haberleri bir sredir bata Dmak olmak zere b-
tn Bildamda konuulmakta ve yakndan takip edilmekteydi.2 Nitekim
Dmak Meliki en-Nsrn Moollar ile olan ilikileri takip edilecek olursa
onun daha Moollar Bildama gelmeden ok nce onlarla iyi ilikiler
kurma ihtiyac hissettii anlalmaktadr. O, 641 (1243) ylnda Halep meliki
olduu dnemde3 Moollara bir eli gndermi, 642de (1244) onlara hara
demeyi kabul etmi, 643te (1246) ikinci bir elilik heyeti grevlendirmiti.4
el-Melikn-Nsr, 648de ise (1251) Mengnn tahta kn kutlamak ze-
re en yaknndaki isimlerden olan veziri Zeynddin el-Hfzyi Moollarn
baehri Karakuruma gndermi, bu ziyaret srasnda vezir Mool hann-
dan ald damga ve emanla Dmaka dnmt.5 Bununla beraber takip
eden yaklak on yl boyunca Hlg btn ran ele geirirken el-Melikn-
Nsrn bu durum karsnda sessiz kald grlmektedir. O, Moollarn

2 Doudaki olaylar zellikle buralardan Bildama g eden insanlar ve oralardan

gelen haberler vastasyla siyas-asker zmre tarafndan dikkatle takip edilmektey-
di. 616da (1219) V. Hal Seferi srasnda Dimyat Hallar tarafndan igal edildiin-
de Msr Meliki el-Kmil ve Dmak Meliki el-Muazzam, kardeleri el-Cezre Meli-
ki el-Eref i Hallara kar bir ittifak oluturmaya davet ettiklerinde el-Melikl-
Eref doudaki Mool-Hrizmahlar atmas dolaysyla idaresi altndaki top-
raklarn Mool tehdidi altnda bulunduunu ileri srerek ittifaka katlmay ba-
langta kabul etmemiti (bk. Humphreys, From Saladin to the Mongols, s.167-68).
Dnemin nde gelen limlerinden olan Ykt el-Hamev de (. 626/1229) yllar
nce ilim tahsili iin gittii Horasann Moollar tarafndan igal edilmesi zerine
nce Iraka, daha sonra Bildama gitmiti (bn Hallikn, Vefeytl-ayn, VII,
23; Sad, Ykt el-Hamev, s.13). Dmakta bulunan Ebl-Ymn el-Kindye (.
613/1217) Horasanda bulunan fakihlerin gnderdii mektuplarda Hrizmahlar
ile Moollar arasndaki mcadeleden bahsedilmekteydi (bn Kesr, el-Bidye ven-
nihye, XVII, 36).
3 el-Melikn-Nsr Halep hkmdar iken 648de (1250) Memlklerin Msrdaki son
Eyyb hkmdar el-Melikl-Muazzam Turan ah ldrmesi zerine Dmaktaki
mer tarafndan ehre davet edilmi ve Dmak savamadan ele geirmiti. Ksa
srede Hama dndaki Bildamn btn ehirleri ya dorudan onun topraklarna
katlm ya da ona tbi olmutu (Tomar, el-Melikn-Nsr Ysuf , 78).
4 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s.20.
5 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s.21; Tomar, el-Melikn-Nsr Yusuf , 78.

73
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

bu giriimi karsnda herhangi bir tedbir giriiminde bulunmad gibi

Hlgya hibir hediye ve kutlama gndermemitir.6
Btn bunlar el-Melikn-Nsrn neredeyse Badat igal edilinceye ka-
dar Mool tehdidinin ciddiyetini anlayamam olduunu gstermektedir.
Badatn igalinin ardndan el-Melikn-Nsr hemen bir elilik heyetini
hediyelerle birlikte Hlgya gndererek iki taraf arasndaki iyi ilikileri te-
yit etmek istedi. Eliler Hlgnun yannda bulunan i lim Nasrddn-i
Tsnin7 (. 672/1274) kaleminden kt iddia edilen bir mektupla Dmaka
geri dndler. Mektupta Abbs halifesinin yalanclndan ve Badatn na-
sl ele geirildiinden bahsedilmekte ve el-Melikn-Nsrdan Hlgnun
tarafnda m yoksa onun karsnda m yer ald sorusuna cevap vermesi
istenmekteydi. Ayrca Hlg mektupta el-Melikn-Nsr bizzat gelip biat
etmeye armaktayd.8 el-Melikn-Nsr Hlgnun gizli bir tehdit ieren
mektubunu aldnda bu defa olu el-Melikl-Azz Muhammed ve veziri
Zeynddin el-Hfzyi bir defa daha hediyelerle Hlgya gnderdi. Hlg
yine el-Melikn-Nsrn niin bizzat gelmediini sorduunda eliler Hal
tehdidini gereke gsterdiler.9
Moollarn Dmak igali ve Eyyblerin ykl srecinde el-Melikn-
Nsrn veziri Zeynddin el-Hfznin nemli rol oynad anlalmaktadr.
el-Melikn-Nsr ile Moollar arasndaki ilikilerde en nemli kii olarak
dikkati eken Zeynddin el-Hfz, el-Melikn-Nsr tarafndan defalarca
Moollara eli olarak gnderilmi, mzakerelerde bulunmu ve Moollar kar-
snda el-Melikn-Nsrn nasl davranmas gerektii konusunda belirleyici
isim olmutur. Dier taraftan her iki tarafn tarihini kaleme alan mellifler
onun gizlice Moollarla i birlii yapt konusunda hemfikirdirler.10 Onun

6 Humphreys, From Saladin to the Mongols, s.339; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks,
s.21-22.
7 Agil irinova gre Hlgnun Badat igali srasnda ona Abbs Halifesi
Mstasm-Billh ldrmesini Nasrddn-i Tsnin tavsiye ettii iddia edilse de
konu hakkndaki kaynaklarn hibirinde bu husustan bahsedilmemektedir (Ts,
Nasrddin, s.437).
8 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s.22.
9 Ebl-Fid, Trh, II, 205. el-Melikn-Nsrn bizzat huzuruna gelip itaat etmemesin-
den Hlgnun son derece rahatsz olduu belirtilmektedir (Amitai-Preiss, Mongols
and Mamluks, s.23).
10 lhanl dnemi limi, tarihisi ve devlet adamlarndan Redddin Fazlullah, Zey-
nddin el-Hfznin Hlgnun huzuruna son geliinden ok daha nce kendilerine
ballk arzettiinden bahsetmektedir (Cmiut-tevrh, s.52). Safed de benzer ekilde
Zeynddin el-Hfznin Moollarla gizlice anlatn syler. Ayrca onu el-Melikn-
Nsrn Moollara kar kp onlarla savamasn engellemekle, Moollarn
Bildam igalini kolaylatrmakla sular (el-Vf, XV, 253).

74
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

Moollarla i birlii iinde olduu Dmakn igali srasnda daha net ekilde
ortaya kmtr. Moollarn Dmak zerindeki basks arttnda Kutuzdan
kaarak el-Melikn-Nsrn yanna gelen Bahr Memlkleri emrlerinden
Baybars el-Bundukdrnin ban ektii bir grup mer Moollarla sava-
lmasn isterken, Zeynddin el-Hfz onlara kar durulmamasn ve itaat
edilmesini savunan hizbin en nemli temsilcisi olmutur.11
el-Melikn-Nsrn elilik heyetleri Hlg ile anlama yaparak
Bildam Moollardan korumaya abalarken aslnda Hlgnun
Bildam zerine yrme kararn ok nceden verdii anlalmaktadr.12
Nitekim Moollar Badatn igalinden ksa bir sre sonra Bildama
doru harekete geerek nce Meyyfrikni kuattlar, ardndan da Har-
ran, el-Cezre, mid, Urfa ve Nusaybini ele geirdiler. Bir sonraki hedef-
leri ise Dmaktan sonra Bildamn en nemli ehri olan Halep ol-
du.13 Moollarn Bildama ynelmelerinin ardndan el-Melikn-Nsr
Moollarla ilikilerini dzeltmek iin son bir aba daha sarfetti. Dnemin
nde gelen isimlerinden zzeddin bn eddd (. 684/1285) Meyyfrikni
kuatm olan Hlgnun olu Yemuta gnderdi. Ancak bu giriiminden
de herhangi bir netice alamad.14
657 (1259) yl sonlarnda Halep nlerine gelen Mool kuvvetleri ehri
kuattlar. el-Melikn-Nsrn Halep nibi el-Melikl-Muazzam Turan ah
ehre kapanp savunma sava verilmesini emretti.15 658 (1260) yl balarn-
11 Zeynddin el-Hfznin Moollarla i birlii hakknda ayrca bk. Humphreys, From
Saladin to the Mongols, s.340; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s.23.
12 Badatn igalinin ardndan Mengye kymetli hediyelerle birlikte zaferini mjdele-
yen bir mektup gnderen Hlg, mektubunda bir sonraki hedefinin Bildam ve
Msr olacan aka ifade etmitir (Redddin Fazlullh, Cmiut-tevrh, s.50).
13 Moollarn Badattan Halepe gidene kadar igal ettikleri yerler iin bk. Redddin
Fazlullh, Cmiut-tevrh, s.53; Ebl-Fid, Trh, II, 308; bn Vsl, Mferricl-krb,
s.193. Mferricl-krbun 646-659 (1248-1261) yllar arasnda meydana gelen olay-
lardan bahseden ksm Mohamed Rahim tarafndan Die Chronik des ibn Wasil. amal
ad-Din Muhammad ibn Wasil. Mufarrig al-Kurub fi Ahbar Bani Ayyub adyla neredil-
mi (Harrassowitz Verlag-Wiesbaden 2010), bu makalede de sz konusu neir kulla-
nlmtr.
14 Avc, bn eddd, zzeddin, s.375. bn edddn bir amac da Meyyfrikn kuatma-
sn kaldrmakt. Ancak o, bunu baaramad gibi Moollar tarafndan ehrin teslimi
iin araclk etmek zorunda braklmtr (Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s.23).
15 Halepteki emrlerin Moollar karsnda nasl bir strateji izlenecei konusunda ka-
rarszlk yaad anlalmaktadr. ehirdeki askerler ilk bata Moollara kar sal-
drmak zere ehirden ktlarsa da dmann ok kalabalk olduunu grnce ehre
geri dnmlerdir. bn Vsl, bu giriimden sonra Turan ahn ehirden kmay ya-
sakladn ve ehre kapanp savunma sava verilmesini emrettiini belirtmektedir.
Nitekim emri dinlemeyip ehirden kan asker ve halktan oluan ikinci bir grubun
tamam Moollar tarafndan ldrlmtr (bn Vsl, Mferricl-krb, s.194-95).

75
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

da Hlg Halep nlerine geldi ve kuatma daha da iddetlendi. Turan aha

eliler gndererek ehrin teslimini talep eden Hlg, dnemin kaynaklar-
na da yansyan yazd mektupta ona u teklifte bulundu:

Siz Moollarn karsna kmak iin ok zayfsnz. Bizim asl hedefimiz ise
el-Melikn-Nsr ve askerleriyle savamak. imdi bizim, birisi ehirde die-
ri de ehrin kalesinde olmak zere iki ahne16 atamamz kabul edin. Biz de
el-Melikn-Nsrn askerleri zerine yrmeye devam edelim. ayet ms-
lmanlar karsnda zafer bizim olursa btn ehirler gibi Halep de bizim
elimize gemi olur, siz de mslman kannn akmasn engellemi olursu-
nuz. ayet sava biz kaybedersek ve mslmanlar zafer kazanrsa o vakit
atadmz ahneleri isterseniz serbest brakrsnz isterseniz ldrrsnz.17

Hlgnun teklifi Turan ah tarafndan reddedilince18 Moollar Halepe

niha saldry balattlar. Halep gl surlaryla mstahkem bir ehir olma-
sna ramen kalabalk Mool ordusu youn bir atmann ardndan 9 Safer
658 (25 Ocak 1260) tarihinde ehre girdi.19 Moollar daha nce kendilerine
kar koyan btn ehirlerde yaptklar gibi Halepte de byk bir katliam ve
yama gerekletirdiler. Bu katliamdan sadece eman verilen birka ev ile baz
kilise ve hankahlara snanlar kurtulabildi. Be gn boyunca devam eden
kargaann ardndan Hlg genel af iln ederek ehirdeki yamay durdur-
du. Mslmanlarn ibadetlerine devam etmesine, ehirde ezan okunup na-
maz klnmasna izin verdi. ehir dmesine ramen Moollara direnmeye
devam eden kaledeki birlikler de ksa sre sonra teslim oldu.20

16 Bir ehir veya blgenin emniyet ve asayiinden sorumlu asker vali (geni bilgi iin
bk. Meril, ahne, s.292-93).
17 Farkl kaynaklarda yer alan mektubun ierii byk lde ayndr (bn Vsl,
Mferricl-krb, s.196; Ebl-Fid, Trh, II, 310; bn Kesr, el-Bidye ven-nihye,
XVII, 396).
18 bn Vsl, Mferricl-krb, s.196; Ebl-Fid, Trh, II, 310. ehirde bulunanlarn
Hlgnun teklifini reddetmelerinin nemli bir sebebi de phesiz Moollarn daha
nce slm ehirlerinde eman vermi olsun veya olmasn halka uyguladklar katliam ve
zulmlerdi. Nitekim Redddin Fazlullah onlarn Badat igalleri srasnda teslim olan
ehirde uyguladklar katliam ve yamalardan bahsetmektedir (Cmiut-tevrh, s.44-47).
19 Hlg Halepe saldr emrini verince Mool askerleri nce ehrin etrafna bir hendek
kazm ve kazdklar bu hendein nne bir duvar rmlerdir. Ardndan da duvarn
hemen arkasna ok sayda mancnk getirerek ehir surlarn bu mancnklarla
dvmeye balamlardr. Dier taraftan ise duvarn hemen arkasndan ehrin
surlarna lamlar kazarak surlar ykmaya, ehre tneller amaya girimilerdir (bn
Vsl, Mferricl-krb, s.197).
20 bn Vsl, Mferricl-krb, s.197; Ebl-Fid, Trh, II, 310; Reddin Fazlullah eh-
rin bir hafta boyunca yamalandn, kaledeki direniin ise krk gn srdn
belirtmektedir (Cmiut-tevrh, s.54). Ayrca kalenin dmesinin ardndan ilerleyen

76
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

Hlg Halepi ele geirdikten sonra el-Melikn-Nsr dneminde hap-

se atlan dokuz Bahr Memlkleri emrini serbest brakarak himayesine al-
mtr.21 Hlgnun bu davran onun ele geirdii blgelerdeki yerel elit-
leri ve muhalif gleri kendi tarafna ekme siyasetinin bir paras olarak
deerlendirilebilir.22 O, Bildama gittiinde yerel asker ve sivil gleri
devirmeye nem vermitir. Hlgnun Halepte serbest brakt emrleri
nce Bildam ve Msrn igalinde kullanmay, ardnda da buralarn elde
tutulmasnda onlardan yararlanmay dnm olmas muhtemeldir.
Halepin dmesiyle birlikte Bildamdaki zellikle yerel asker ve siyas
glerin hzla pozisyonlarn belirlemeye altklar dikkati ekmektedir.
Moollarn nndeki en byk engellerden biri olarak grnen Halepte ya-
ananlarn Bildamn dier ehirlerinde byk bir korku ve endieye se-
bep olduu anlalmaktadr. Humus Meliki el-Melikl-Eref, Halep kuatmas
srasnda Dmak Meliki el-Melikn-Nsr ile birlikteyken ehrin dmesinin
ardndan onun yanndan ayrlarak Halepe Hlgnun huzuruna gitmi ve
ona balln bildirmitir. Hlg tarafndan ok iyi karlanan el-Melikl-
Eref in Humus zerindeki hkimiyeti tannm,23 ayrca o Hlg tarafn-
dan Bildam genel valisi olarak atanmtr. Fakat tamamen gstermelik
olan bu atama aslnda yine Hlgnun ele geirdii yerlerin kontrol iin ye-
rel liderlerden yararlanma siyasetinin bir paras olarak deerlendirilmelidir.
Zira bu blgelerde g ve kontrol Moollarn elinde kalmaya devam etmitir.
Hama Meliki el-Melikl-Mansr ise ehri kaderine terkederek yakn ai-
lesi ve maiyetiyle Msrdaki Memlklere snmtr. el-Melikl-Mansrun
ehirden ayrlmasndan sonra Hamadaki yan byk bir korku ve tedirgin-
likle ehrin anahtarlarn Hlgya teslim etmek ve ondan eman istemek
iin Halepe gitmitir. Hama halknn talepleri kabul edilmi ve Hlgnun
vali atamasnn ardndan ehir Moollarn hkimiyetine gemitir. Buna
ramen Hama, Mool yama ve zulmnden kurtulamamtr.24

dnemde muhtemel bir isyan vb. harekete mstahkem bir snak olmamas iin
ehrin surlar ve kalesi Moollar tarafndan tahrip edilmitir (bn Vsl, Mferricl-
krb, s.201).
21 Bu emrlerin isimleri iin bk. Makrz, Kitbs-Slk, I/1-2, s.422-23.
22 Hlg yerel asker gleri kendi ordusunun bir paras haline getirme siyasetini
Badatn igali srasnda da uygulamtr. Kuatma srasnda yanna gelen Badatn
nde gelen iki emrine eman ve hediyeler vererek onlar maiyetindekileri de
beraberlerinde getirmeleri iin ehre geri gndermitir. Redddn Fazlullaha gre
Hlg bu askerleri Bildam ve Msr zerine gerekletirecei seferlerde kullan-
mak istemitir (Cmiut-tevrh, s.44).
23 bn Vsl, Mferricl-krb, s.200-201; ayrca bk. Eb me, Tercim, s.206.
24 bn Vsl, btn bunlarn yannda Moollarn ele geirdikleri btn ehirlerin ka-
lelerini ve surlarn tahrip ettiklerini, fakat Hal blgelerine yakn ve buradan

77
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

Dmakn igaline gemeden nce, bu noktada son olarak Bildamn

dier ehirlerinin de Dmaktan nce veya sonra Moollar tarafndan igal
edildiini belirtmek gerekir. Bu ehirlerden olan Balebek, yerel elitten bi-
rinin25 ve Moollarn hapisten kararak kendi taraflarna ektii bir ba-
ka yerel emrin gayretleriyle Mool katliam ve yamalarndan kurtuldu.
Balebekin eski valilerinden olan Bedreddin Ysuf el-Hrizm, Balebekin
ardndan baka birok blgede valilik grevi stlenmi birisiydi. Daha sonra
el-Melikn-Nsr Ysuf tarafndan Dmakta hapse atlm, Moollarn eh-
re geliine kadar hapis hayat yaamt. Moollar tarafndan serbest brak-
lan Hrizm, Hlgnun yanna giderek onu Balebeki kolaylkla itaat altna
alabileceine inandrd ve Hlg tarafndan Balebeke vali olarak atand.
Halk tarafndan eskiden de sevilen biri olan Hrizm, Balebeke gider gitmez
kale dnda ehirde dzeni kolayca salad. lerleyen zamanda kale Moollar
tarafndan ele geirilip yamalansa da Hrizm ehirdeki halkn can ve mal
gvenliinin korunmasnda nemli rol oynad.26
Balebekin ardndan Kuds, Nablus, Acln, el-Hall, Askaln gibi ehir-
ler de Moollar tarafndan ele geirildi ve yamaland. Bildamdaki en
nemli ehir olan Dmakn Moollar tarafndan ele geirilmesi ise ehirdeki
yaklak yzyllk Eyyb hkimiyetini sona erdirdi.

II. Dmakn gali ve ehirde Yaananlar

Moollarn Halepi ele geirmesi, burada gerekletirdikleri yama ve
katliamlar, mer ve halktan ok sayda mslmann yaadklar ehir-
leri terketmeleri gibi gelimeler Dmakta yakndan takip edilmekteydi.
Dmakn nde gelen fakihlerinden Eb me el-Makdis de 658 (1260) yl

gelebilecek bir tehdide ak olduu iin Hama Kalesine dokunmadklarn belirtmek-

tedir (Mferricl-krb, s.198, 201).
25 Takyyddin el-Hads el-Hai adndaki aslen Balebekli olan bu kimse ilk re-
niminin ardndan Msra gitmi, burada botanik ve tp alannda dersler alm ve bu
alanda dneminin nde gelen isimleri arasna girmitir. nce Memlk Sultan el-
Melikl-zzeddin Muz Aybekin himayesine girmi, onun tarafndan Dmaka el-
Melikn-Nsr Ysuf a gnderildii srada Aybekin ldrlmesi zerine Dmakta
kalmtr. Daha sonra Hlg, el-Melikn-Nsrdan aralarnda Takyyddinin de
bulunduu bir grup limi yanna gndermesini isteyince Hlgnun yanna gitmi
ve kendisine byk itibar gsterilmitir. Hlg Bildam igale giriince onun
yanna giderek Balebek iin eman ieren bir ferman ve ehrin ahneliini istemi, bu
istei kabul edilmitir. Bunun zerine Balebeke giderek akrabalarnn da aralarnda
bulunduu halka Moollara itaat etmelerini tavsiye etmitir (Ynn, Zeyl Mirtiz-
zamn, I, 352-53).
26 Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 353-55.

78
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

girdiinde ehirde Moollarla ilgili haberlerin olduka arttndan bahset-

mektedir.27 Bununla beraber zellikle mer arasnda korku ve endie ile
ehirlerini terkedip kaanlar, bahsi getii zere, sadece Hama ve Humus
melikleri deildi. Bu isimlerin banda Bildamdaki en nemli Eyyb
meliki olan el-Melikn-Nsr Ysuf bulunmaktayd.
el-Melikn-Nsr Halep kuatma altndayken Dmak yaknlarnda-
ki Berzede bulunan kararghndayd. Beraberinde Msrda baa geen
Kutuzdan kaarak yanna gelen Memlklerin nde gelen emrlerinden Bay-
bars el-Bundukdr de bulunmaktayd. Fakat bir sre sonra kendisine ynelik
Baybarsn adnn da kart bir suikast hazrl iddialar ortaya atlnca el-
Melikn-Nsr Dmaka dnd. Baybars ise Gazzeye, daha sonra da yeniden
anlat Kutuzun yanna Msra gitti.28 Halepin dt haberi Dmaka
ulanca el-Melikn-Nsr korkuyla Dmak terkederek Filistine kat. Nab-
lus yaknlarna geldiinde yannda Hama ve Humus melikleri de bulunmak-
tayd. el-Melikn-Nsr burada Msra eli gndererek Memlklerle anla-
mann yollarn arad, ancak beraberindeki emrler arasnda yaanan anla-
mazlk sonucu onlar terkedip Katyaya gitti. Bunun zerine Hama Meliki el-
Mansr Msra giderek Memlklere snd. el-Melikn-Nsr ise Filistinde
bir sre daha kaldktan sonra emrlerinden birinin ihaneti sonucu Moollar
tarafndan yakaland ve Hlgnun yanna Tebrize gnderildi.29
el-Melikn-Nsrn Dmaktan kamasnn ehirdeki halkn Moollara
kar hissettii korkuyu ve tedirginlii daha da arttrd anlalmaktadr.
Bu srada birok kimse Dmak terkederek bata Msr olmak zere yakn-
lardaki blge ve ehirlere g etti. Bu durum ehirde ihtiya maddelerinin
fiyatlarnda byk arta sebep oldu.30 G edenlerin ou k artlarnda
dtkleri yollarda souktan ld, birou ise yama ve talana mruz kald.31
Dier taraftan ehirden ayrlanlar sadece mslmanlar deildi. Bu srada h-
ristiyanlardan da birok kimse Moollardan kaarak Hal igalindeki ehir-
lerden biri olan Sura snd.32

27 Tercim, s.203.
28 bn Vsl, Mferricl-krb, s.194-96.
29 el-Melikn-Nsr Ysuf yakalanp Hlgnun yanna gnderilince Hlg, nce
kendisine topraklarnn geri verileceini vaat etmi, fakat mslmanlarn Ayniclt
Savanda Moollar byk bir yenilgiye uratmas zerine el-Melikn-Nsr ve
beraberindekilerin idam edilmesini emretmitir (bn Vsl, Mferricl-krb, s.200,
205; Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 350; Ebl-Fid, Trh, II, 311; Tomar, el-Melikn-
Nsr Ysuf , 78).
30 zellikle yolculuk iin en byk ihtiya olan binek hayvan fiyatlarnda byk art
olduundan bahsedilmektedir (Makrz, Kitbs-Slk, I/1-2, s.423).
31 Eb me, Tercim, s.203; ayrca bk. bn Vsl, Mferricl-krb, s.194.
32 Humphreys, From Saladin to the Mongols, s.351.
79
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

Bu artlar altnda Moollara kar koyacak askerlerin ou el-Melikn-

Nsr ile beraber Dmaktan ayrld iin yan ve eraf ehri savamadan
teslim etmeye karar verdi.33 ehrin nlerine gelen Mool elileri 17 Safer
658 (2 ubat 1260) tarihinde Dmaka girdiler. Ertesi gn len namaznn
ardndan Emeviyye Camiinde Hlgnun ferman okundu. Yaklak bir ay
kadar sonra da Hlgnun Dmaka atad nibi Ketboa Noyan ve Mool
askerleri ehre girdi ve ehrin nde gelenleri tarafndan merasimle karlan-
dlar. Ardndan da el-Meydnlahdarda Dmak ve evresinde yaayanlara
eman verildiine dair ikinci bir ferman daha okundu.34 Dmak Kalesindeki
az saydaki askerin direnii de ksa bir sre sonra krld. Ardndan Mool-
lar ele geirdikleri ehirlerde yaptklar gibi Dmak Kalesi ve ehir surlarn
tahrip ettiler.35
Mool askerlerinin Dmaka giriiyle hemen hemen ayn zamanda
Bildamn yakn gelecekteki siyas ve asker durumunu nemli lde
etkileyecek bir olay meydana geldi. Hlg Halepte bulunduu srada Mo-
ol Byk Han Meng ld ve Moollar taht kavgalaryla mcadele etmek
zorunda kald. Hlg onun lm haberini alnca taht mcadelelerini yakn-
dan takip edebilmek iin doudaki topraklarna ekilirken ordusunun b-
yk bir blmn de beraberinde gtrd. Geride ise yerine Bildamn
igalini tamamlamas ve yeni yerler ele geirmesi iin Dmaka gnderdii
kumandan Ketboay brakt.36
Moollar Dmak ele geirdikten sonra katliam ve yamaya girimedi-
ler. Fakat ehirde bulunanlar yine de mslmanlarn uradklar zulmlere

33 Redddin Fazlullah, Dmaktaki nde gelenlerin ehrin tesliminden nce eitli

hediyeler ve ehrin anahtarlaryla Hlgnun huzuruna gelerek ondan eman istedik-
lerini, Hlgnun da onlara acyarak ehre eman verdiini belirtmektedir (Cmiut-
tevrh, s.54). Nveyrnin anlatmna gre, ehrin savamadan Moollara tesliminde
o srada el-Melikn-Nsrn Dmakta bulunan veziri Zeynddin el-Hfz nemli
rol oynamtr (Nihyetl-ereb, XXVII, 263).
34 Eb me, Tercim, s.203; Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 349.
35 Eb me, Tercim, s.204; bn Vsl, Mferricl-krb, s.202; Ynn, Zeyl Mirtiz-
zamn, I, 351-52.
36 Redddin Fazlullh, Cmiut-tevrh, s.55; Humphreys, From Saladin to the Mongols,
s.356; Jackson, The Mongols, s.116. Hlg ordusunun byk bir blmn berabe-
rinde gtrm ve geride daha mtevazi bir asker g brakmtr. Nveyrye gre
Hlgnun Bildamda nispeten zayf bir asker g brakmakla yetinmesinde
Dmak Meliki en-Nsr Ysuf un Hlgya anlattklarnn etkisi olmutur. Hlg,
yakalandktan sonra yanna getirilen el-Melikn-Nsra, Msrdaki Memlkler ve
onlarn asker gleri hakknda sorular sormu, el-Melikn-Nsr cevabnda Msrda
az sayda asker bulunduunu ve az bir gle onlar yenebileceini sylemitir. Bunun
zerine Hlg Bildamda Ketboa kumandasnda kk bir birlik brakarak do-
uya gitmitir (Nihyetl-ereb, XXVII, 263).

80
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

ahitlik etmek zorunda kalmtr. Mool askerleri Dmakta kontrol sa-

ladktan sonra Filistine ynelerek Kuds, Belk, Kerek gibi ehirleri igal
edip buralarda byk yama ve katliamlar gerekletirmi, ok sayda ms-
lman da esir almlard. Bu esirlerin ou Dmak ve Halep gibi ehirle-
rin ar ve pazarlarnda satlm, bazlar ise doudaki Mool ehirlerine
gtrlmtr.37
Moollarn gerek insanlar arasnda saldklar dehet gerekse hkimiyet
lerini pekitirme kaygsyla attklar baz admlar Dmakn idar, ilm ve sos-
yal hayatn yakndan ilgilendiren neticeler dourmutur. Hkimiyetlerinin
zellikle Dmak ulems ve ilm hayatna nasl etki ettii ve mslman-gay-
rimslim ilikilerinde ne trden dnmlere sebep olduu gibi meseleler
igal srasnda yaananlara k tutacak niteliktedir.

a. gal Dneminde Dmaktaki Hristiyanlar

Dmakn igali mslmanlarla ehirdeki hristiyanlar arasndaki iliki-
lerde nemli gerilimler yaratmtr. Bu gerilimin temelinde igalle birlikte
hristiyanlarn mslmanlara kar giritikleri birtakm olumsuz davranlar
yatmaktadr.
Ketboann Dmaka girmesinin ardndan ehirdeki hristiyanlar Hl
gya eitli hediyelerle birlikte bir heyet gndermi, bu heyet hristiyanla-
ra baz yeni haklar tanyan bir fermanla Dmaka dnmt. Daha sonra
baz hristiyanlar alenen kendi dinlerini ven, slma ise hakaret eden szler
sylemeye balam, mescitlerin kaplarnda durarak hem namazdan kan
mslmanlarn zerine hem de baz mescitlerin ve hankahlarn kaplarna
arap dkmlerdi. Bu srada ellerinde tadklar byk bir hala arda y-
ry yapm, karlarna kan btn mslmanlar bu ha karsnda ayaa
kalkmaya zorlam, kalkmayanlarn ise dkknlarn atee vermilerdi. Da-
has mslman esnafa trl eziyetlerde bulunmular, alenen slma hakaret
eden konumalar yapmlard. Btn bu taknlklar karsnda mslmanlar
ehrin Mool nibine ikyette bulunmak zere kaleye gittiklerinde nip on-
lar dinlemedii gibi yanndaki hristiyan papazlar mslmanlardan stn
tutmu ve onlara hakaret ederek kaleden kovmutu. Ayrca Mool nibinin
srekli ehirdeki kiliseleri ziyaret etmesi hristiyanlar daha da cesaretlendir-
miti. Eb me Moollarn sebep olduu tedirginlik henz ortadan kalk-
mamken, gerek Mool nibinin gerekse ondan destek bulan hristiyanlarn

37 Eb me, Tercim, s.204; bn Vsl, Mferricl-krb, s.201; Ynn, Zeyl Mirtiz-

zamn, I, 351.

81
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

tavrlarnn mslmanlarda rahatszlk meydana getirdiini ve onlar daha

byk bir endieye sevkettiini belirtmektedir.38
Bu noktada temel sorulardan biri Moollarn geliinin mslmanlar-
la hrstiyanlar arasndaki ilikiyi niin olumsuz ynde etkilediidir. Baz
aratrmaclar bu sorunun cevabn Cengiz yasalar ile ilikilendirirler.
Moollarn temel hayat dsturlarn oluturan, Cengiz yasalar arasnda
yer alan iki maddenin onlarn hkimiyetleri altndaki din gruplarla arala-
rndaki ilikiyi byk lde ekillendirdii kabul edilmektedir.39 Bu mad-
delere gre Moollar ele geirdikleri blgelerdeki halklar zerinde herhangi
bir din bask kurmamakta, onlar belirli bir din kabule zorlamamakta ve
hkimiyetleri altndaki din zmreleri vergiden muaf tutmaktaydlar. On-
larn ynetimleri altndaki her din zmre birbirine eitti ve ayn haklara
sahipti. Nitekim buradan hareketle Moollarn Dmakta yaptklarnn din
bir zgrlk alan oluturmak olduunu, hristiyanlarn bu durumu sevin
gsterileriyle karladklarn, mslmanlarn ise yaananlara ar tepkiler
verdiklerini dile getiren yaklamlar ortaya atlmtr.40
Hristiyanlarn igal srasnda yaptklarna bakldnda Moollarn e-
hirdeki hristiyanlarn konumunda nemli bir deiim yarattklar ortadadr.
Zira Moollar gelmeden nce Eyyb idaresinde Dmakta yaayan hris-
tiyanlar zimm statsndeydiler. Cizye demekte,41 slm hukukunun ken-
dilerine tand haklar lsnde ehirde yaamaya devam etmekteydiler.

38 Eb me, Tercim, s.208; ehirdeki hristiyanlarn yaptklaryla ilgili ayrca bk. Ynn,
Zeyl Mirtiz-zamn, I, 362-63; Makrz, Kitbs-Slk, I/1-2, s.398. Hlgnun
Bildamda yerine brakt kumandan Ketboa da hristiyanlarla yakn iliki ie-
risinde olmutur. Hatta baz aratrmaclar tarafndan onun hristiyan olduu iddia
edilmektedir (Bk. Lane, Early Mongol Rule, s.12).
39 Spuler, ran Moollar, s.220. Sz konusu iki maddeden birinde, Tanrnn houna git-
mek iin birer ara olduklarndan btn dinlere eit olarak sayg gsterilmelidir, di-
erinde ise Eb Tlibin olu Alinin btn ardndan gelenleri, btn fakirler, Kuran
okuyucular, fakihler, hekimler, bilginler, rakbler, inzivada yaayanlar, mezzinler ve
l ykayclar vergi ve resimlerden muaftr denilmektedir (Alinge, Mool Kanunlar,
s.143-44). Dier taraftan bu hkmler deerlendirilirken Cengiz yasalar olarak bi-
linen hkmlerin niha bir formla Cengize ait olduu dnlmemeli, eitli Mool
devlet ve hkmdarlar tarafndan yeniden dzenlenip tatbik edildii dikkate alnma-
ldr (Kafal, Cengiz Han, s.369).
40 Peter Jacksona gre Moollarn Dmakta yaptklar aslnda Cengiz yasalarna uy-
gun davranmaktan baka bir ey deildir. Ona gre Hlgnun Bildamdaki nibi
Ketboa, hristiyanlara zel bir muamelede bulunmam, onlara zel bir sempati
gstermemitir (The Mongols, s.120). Amitai-Preiss ise yaananlarla ilgili deerlen-
dirmelerinde mslmanlarn hristiyanlarla eit saylmay hazmedemediklerini iddia
etmektedir (Mongols and Mamluks, s.46).
41 Eyybler dnemi cizye uygulamalar hakknda bk. Alshech, Islamic Law, Practice
and Legal Doctrine, s.363-74; Kuu, Eyyb Devleti Tekilat, s.301-303.

82
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

likilerdeki snrlar belirleyen ise temelde slm hukukuydu ve Moollarn

gelii ehirdeki mevcut yapy deitirdi.
Bu anlatlanlarla irtibatl olarak, Moollarn yaptklar sadece msl-
manlarla hristiyanlar arasnda eit bir stat kurmak m, yoksa -belki bu-
nun yannda- igal ettikleri blgelerde uyguladklar yerel ibirliki gruplar
edinme siyasetinin bir uzants myd? Ya da mslmanlarn tepkisi sadece
hristiyanlarla artk eit muamele grecek olmalarndan m kaynaklanmak-
tayd? gibi sorular cevaplanmay beklemektedir. Hristiyanlarn sz konusu
davranlar sergilemelerinin arkasndaki saikin ne olduu bu sorulara veri-
lecek cevaplarla yakndan ilikilidir.
Mool tarihisi Bertold Spuler, Moollarn hristiyanlarla zel bir iliki
gelitirdikleri grndedir. Ona gre Hlg zamannda Moollar msl-
man corafyada kendilerine bal bir zmre elde edebilmek iin hristiyan-
lar desteklemilerdi. Hristiyanlar ise Moollar yllardr sren mslman
tahakkmnden kurtulmak ve doudan gelen bu gc hristiyanlatra-
rak kendi taraflarna ekmek iin bir frsat olarak grmlerdi.42 Nitekim
Hlgnun hristiyanlarla olan ilikileri hem kendinden nceki hem de
kendi dnemindeki dier Mool hkmdarlarna gre daha sk ve ileri se-
viyedeydi. Hlgnun ei Dokuz Hatun Nestr bir hristiyand ve kuman-
danlar arasnda da ok sayda hristiyan bulunmaktayd. Hlg mslman
corafyay igal ederken zellikle yerel hristiyan krallardan ve halktan des-
tek grmt. Bu srete Grc ve Ermeni hristiyanlar Moollarn bat s-
nrnn korunmasnda nemli rol oynadlar. Kilikya Ermeni Kral Hetum,
Hlg batya yneldiinde ona ilk ballk arzeden hkmdarlar arasnda
yer almt.43
Bu durumla irtibatl olarak Ketboann Dmaka beraberinde Ermeni
Kral Hetum ve ayn zamanda Hetumun damad olan Antakya Hal Kontu
VI. Bohemund ile birlikte girmesi Moollarn ehirdeki yerli hristiyanla-
ra vermek istedikleri bir mesaj olarak deerlendirilebilir. Dmaktaki yerel
yneticilerin hristiyanlarla olan yakn ilikileri, onlarn kiliselerine srek-
li yaptklar ziyaretler44 ve ehirdeki ounluu tekil eden mslmanlarn
hassasiyet ve ikyetlerinin dikkate alnmamas gibi hususlar Moollarn e-
hirdeki hristiyanlarla zel bir iliki biimi gelitirmeye altklarna iaret
etmektedir.

42 ran Moollar, s.262.

43 Lane, Early Mongol Rule, s.38.
44 bn Kesr, el-Bidye ven-nihye, XVII, 398.

83
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

Son olarak Kuds ve evresindeki Hallarn Moollara kar bir tavr

taknmalar Moollar ile hristiyan gruplar arasndaki ilikilerin deerlendi-
rilmesi asndan dikkate deerdir. Nitekim Ayniclt Savanda baz Hal
birlikleri mslmanlarla ayn safta Moollara kar savamak istemitir.45
Btn bunlar Moollar ile hristiyanlar arasndaki ilikinin salt mslman-
lara kar bir ittifak ilikisi olmaktan ziyade karlkl bir menfaat ilikisi ol-
duuna iaret etmektedir.

b. gal Dneminde Ulem

Mool igali ncesinde Dmakta bata medreselerdekiler olmak ze-
re ulemya tahsis edilen ok sayda mansp vard. Eyyb ailesi mensupla-
r, emrler, limler ve varlkl kimseler tarafndan ehirde birok medrese
ina edilmiti.46 Medreseler ulem iin mderrisliin yan sra, mtevellilik,
nzrlk, muitlik gibi eitli mansplar bnyesinde barndrmaktayd. Ayn
ekilde Zengler ve Eyybler dneminde ihdas edilen sf vakflarndan
sorumlu eyhyhluk47 ile ayn zamanda brokratik bir grev olan bey-
tlmal vekillii gibi Dmak ulemsnn getirildii baka mansplar da bu-
lunmaktayd. Btn mansplar arasnda phesiz en nemlisi kdlkudatlk
idi. Adl, ilm, idar pek ok alanda sz sahibi olan kdlkudat, sadece D-
maktaki deil, ou zaman btn Bildamdaki ilm mansplar zerinde
sz sahibiydi. Medreselerdeki mansplara atamalar ou zaman ehirdeki
kdlkudat tarafndan yaplmakta, ayn ekilde atanan kimseler yine onun
tarafndan grevden alnabilmekteydi.48 Bu adan kdlkudat, ulemnn
getirildii mansplar zerinde melikten sonra sz sahibi en nemli kii
durumundayd.

45 Moollar ile savamak iin Msrdan ayrlan Memlk ordusu Hallarn elinde bu-
lunan Akk yaknlarna geldiinde ehirdeki Hal valyeleri mslmanlarla bir-
likte Moollara kar savamak istediklerini belirterek Sultan Kutuz ile grm-
lerdi. Sultan onlara teekkr edip gzel muamelede bulunmu, ancak bu isteklerini
reddetmi, bununla beraber sava srasnda tarafsz kalmalar hususunda onlarla
anlamt (Makrz, Kitbs-Slk, I/1-2, s.430; ayrca bk. Lane, Early Mongol Rule,
s.39; Jackson, The Mongols, s.117).
46 Eyybler tarafndan Dmakta kurulan medreseler iin bk. Ylmaz, Zengler ve
Eyybler Dneminde Dmakta Medrese, s.48-88.
47 eyhyhluk hakknda ayrntl bilgi iin bk. Ylmaz, Mehatyhun Dou-
u, s.1-21.
48 Bu dnemde medrese mderrisleri medrese vkflar tarafndan da atanabilirdi. Lkin
her halkrda mderrisliin nce kdlkudat sonra da melik tarafndan onaylanma-
s gerekmekteydi (bu dnemdeki mderris atama ve azilleri hakknda bk. Ylmaz,
Zengler ve Eyybler Dneminde Dmakta Medrese, s.126-32).

84
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

Dier taraftan kimin tarafndan kurulmu olursa olsun melikler med-

reselerdeki mansplar zerinde mutlak kontrole sahiplerdi. slm toplumu-
nun en nemli unsuru olan ulemnn himayesi, ehirdeki hayatn din, idar,
sosyal ve daha pek ok adan salkl yrmesi iin son derece nemliydi.
Mansplar kontrol ediyor olmak onlara ulemnn dorudan ya da dolayl
desteini saladndan bu durum meliklerin hem ehirdeki hkimiyetleri
asndan hem de sosyal, din ve ilm hayatn dzenli ileyii asndan vaz-
geilmezdi. Ulem ise mansplar sayesinde hem hayatlarn idame ettirmek
iin madd zorluklarla mcadele etmek zorunda kalmamakta hem de ilm
pratiklerini daha rahat icra edebilecekleri bir ortama kavumu olmaktayd.
Salad avantajlar dolaysyla mansplar gittike artacak ekilde ulemnn
ilgisini ekmi, bu durum zamanla ulem arasnda mansp mcadelelerinin
daha sk yaanmasn beraberinde getirmitir.
Btn bunlarn yannda ulem -her ne kadar snrlar kesin olarak belir-
lenmemi ve nitelii artlara gre deikenlik gsteriyor olsa da- Dmakta
bamsz ve otonom bir konuma sahipti. Medresede mansp sahibi olmak
netice itibariyle ilm hayatn srdrebilme asndan tek yol deildi ve es-
kiden olduu gibi ehirde hibir mansp sahibi olmakszn ilm faaliyetlerini
srdren ok sayda lim vard. Dier taraftan her melik idaresi altndaki
ehirlerde ulemnn himayesine byk nem vermekteydi. nde gelen bir
limin kendi ehirlerinde dersler vermesi, mderrislik veya kadlk gibi bir
mansba sahip olmas melikler asndan hem halk hem de dier melikler
karsnda bir itibar vesilesiydi. Dier yandan melikler idareleri altndaki
blgelerde din ve sosyal hayatn dzenli ileyii asndan da ulemya ih-
tiya duymaktaydlar. Dolaysyla farkl himaye kaynaklarnn mevcudiye-
ti ulemnn melikler karsndaki konumunu glendirmekte, onlara daha
zgr bir alan amaktayd. yle ki melikler arasndaki siyas mcadeleler,
hatta ehrin melikler arasnda el deitirmesi gibi olaylar ulemnn ehir-
deki konumunu ve sahibi olduklar mansplarla ilikilerini ou zaman et-
kilememekteydi. Bu durumun genellikle tek istisnas kdlkudatlkta yaan-
maktayd. lm mansplar ve dolaysyla ulem zerinde byk etkisi olan
kdlkudat ehrin yeni hkimleri tarafndan hkimiyetlerinin tahkimi iin
deitirilebilmekteydi.
Moollar da Dmaka geldiklerinde ehirdeki hayat kontrol altna almak
iin ulem ile i birlii yapmaya altlar. Bu sebeple ilk yaptklar ilerden
biri ehirdeki kdlkudat deitirmek oldu. Ketboann Dmaka girmesi-
nin hemen ardndan Hlgnun Kemleddin mer b. Bndr et-Tiflisyi (.
672/1273) Bildamdaki btn ehirlerin yan sra Mardin, Meyyfrikn

85
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

ve Musul kads olarak atadna dair ferman Dmaka ulat. Ayrca buralar-
daki btn vakflarn idaresi de Tiflisye verildi.49
mer et-Tiflis ehrin nde gelen fakihlerinden ve kadlkta son derece
tecrbeli bir kimseydi. Moollar ehre gelmeden nceki on be yl boyun-
ca kadlk grevini yrten Sadreddin bn Seniyyddevlenin (. 658/1260)
iki nibinden birisi olarak grev yapmt. Bununla beraber Tiflisnin
kdlkudatl ok ksa srd. Kaynaklarn onun kdlkudatl dnemin-
den bahsederken vurgu yaptklar az saydaki husustan biri yetkisi olma-
sna ramen grevi srasnda baka hibir mansp edinmemesidir.50 Byle
bir vurgu ncelikle Moollarn meydana getirdii alkant ve deiimin bir
kdlkudatn ehirdeki nfuz alann geniletebilecei msait bir zemin do-
urmu olmasyla ilgilidir. Fakat en az bu durum kadar sonraki dnemde
yaanan ve ulem tarafndan tepkiyle karlanan baz gelimelerin de Tiflis
hakknda dlen bu kaytta etkisi vardr.
Yaklak iki ay grev yaptktan sonra azledilen Tiflisnin yerine Hlg
tarafndan Muhyiddin Yahy bnz-Zek (. 668/1269) atand.51 Onun
kdlkudatla getirilii Dmak ulemsnn ehirdeki siyas hkimiyetin
deimesi karsnda kendi konumlarn nasl muhafaza ettiinin bir gs-
tergesidir. bnz-Zek ve Tiflisden nceki kdlkudat Sadreddin bn Seniy-
yddevle Dmak Moollar tarafndan igal edilir edilmez aileleriyle birlikte
Halepe Hlgnun yanna gitmi ve ona ballklarn sunmulard. kisi
de kdlkudat olarak atanmay beklemekteydi. Fakat bn Seniyyddevleden
daha atik ve giriken olan bnz-Zek Hlgnun gzne girmeyi baard
ve btn Bildamn kdlkudat olarak atand.
Bununla beraber Hlgnun bnz-Zekyi sadece huzuruna kadar ge-
len giriken bir lim olduu iin kdlkudatla getirdiini dnmek her
eyden nce Moollarn siyas tecrbelerini kmsemek anlamna gelir.
Hlgnun bu karar verirken bnz-Zeknin baka zelliklerini de dik-
kate aldnda phe yoktur. ncelikle Hlg, onu bu greve getirerek
kdlkudatla en az mer et-Tiflis kadar nemli bir ismi geirmi oldu.
Dier yandan ise Muhyiddin bnz-Zek, Dmakn ilm ve sosyal hayatnda

49 Eb me, Tercim, s.204; Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 350.

50 bnl-md, onun geni bir aileye sahip fakir bir kimse olmasna ramen kadl
srasnda kendisi iin hibir menfaat salamadn, hibir ey edinmediini ve hibir
medreseyi de kendisine tahsis etmediini belirtmektedir (ezertz-zeheb, VII, 589;
ayrca bk. Safed, el-Vf, XXII, 273).
51 mer et-Tiflis, Dmaktaki grevinden ayrldktan sonra Halepe gitti ve Mool-
lar tarafndan Halep kadlna getirildi (Sbk, Tabakt, VIII, 309-310; bnl-md,
ezertz-zeheb, VII, 589).

86
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

nemli bir yere sahip ehirdeki en nemli fi ailelerden olan Ben Kureye
mensuptu. ehrin yerli ulem ailelerinden olan Ben Kure, Tuteginliler,52
Zengler ve Eyybler dneminde ok sayda lim yetitirmi, mensuplar
medreselerde mderrislikler edinmi, eitli ehirlerde kadlklar ve kad
niplii yapm, defalarca Dmak kdlkudatlna getirilmi bir aile idi.
Muhyiddin bnz-Zeknin babas ve dedesi de dahil olmak zere kendi-
sinden nceki drt nesil Dmakta kdlkudatlk yapm, aile ise toplamda
alt kdlkudat karmt.53 Hlg, Muhyiddin bnz-Zekyi kdlkudat
olarak atarken onun sahip olduu tecrbenin yannda kendisi ve ailesinin
ehirdeki nfuzundan da yararlanmak istemiti.
bnz-Zeknin kdlkudatla atan srasnda gerekletirilen mera-
sim kaynaklarda detayl bir ekilde yer almaktadr. Buna dair anlatlanlar
ulemnn yeni oluan artlar karsnda kendi pozisyonunu belirlemede
ne kadar hzl davrandn gstermesi bakmndan nemlidir. Hlgnun
yanndan ayrlan bnz-Zek ve bn Seniyyddevle ilk olarak Balebeke
geldi. Ertesi gn bnz-Zek, etrafnda hizmetileri, ocuklar ve mai-
yetiyle Emniyye Medresesinde cuma namazn kld. Daha sonra bura-
da kdlkudatla atandna dair taklit okundu. bnz-Zeknin kardei
ehbeddin smil b. Esadn ise kad nibi olarak atand iln edildi. Taklit-
te kendisinden byk vglerle bahsedilen bnz-Zek, merasim srasnda
zerinde olduka ssl bir hilat giymiti.54 Balebekteki merasimden sonra
bnz-Zek Dmaka gitmek iin yola karken bn Seniyyddevle rahatsz-
lanarak Balebekte kald ve ksa bir sre sonra da burada vefat etti.55 bnz-
Zek Dmaka gittiinde ehirde ikinci ve daha byk bir merasim icra edil-
di. Emeviyye Camiinde kdlkudat olarak atandna dair taklit okundu. Bu
srada Hlgnun ad her getiinde merasimde hazr bulunanlarn bala-
rndan altnlar ve gmler sald, merasime Moollarn ehirdeki nibi
ve einin de katld belirtilmektedir.56
bnz-Zeknin greve baladktan ksa bir sre sonra ehirdeki man-
splar zerinde kendi hkimiyetini kurmaya alt dikkati ekmektedir.

52 Zenglerden nce 1104-1154 yllar arasnda Dmak merkez olmak zere bu yredeki
baz ehirlerde hkm sren bir Trk-slm hanedan (geni bilgi iin bk. Bezer, Tu-
teginliler, 349-51).
53 Ben Kure ailesi kdlkudatlar iin bk. Gilbert, The Ulama of Medieval Damascus,
s.158.
54 Ynn, bu hilatin Abbs halifesi tarafndan en-Nsr Ysuf a gnderilen hilat oldu-
unu, Halep igal edildiinde Hlgnun eline getiini ve onun tarafndan bnz-
Zekye verildiini belirtmektedir (Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 356).
55 Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 356; Zeheb, Trihul-slm: 651-660, s.334.
56 Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 357; bn Kesr, el-Bidye ven-nihye, XVII, 403.

87
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

Yeni kdlkudat ilk olarak Slihiyye ve mniyye gibi medreselerin m-

derrislerini deitirerek buralara bakalarn atad. Ayrca elinde bulundur-
duu Azziyye ve Takaviyye medreselerine ek olarak Azrviyye, Sultniyye,
Felekiyye, Rkniyye, Kaymeriyye ve Kellse medreselerinin mderrisliini
de kendi uhdesine ald. Emniyye Medresesini ise olu sya verdi. Kendi
nibi olarak atad kardei ehbeddin smile ise, her ne kadar vkflar
mderrislerinin birden fazla medresede grev yapmalarn yasaklam olsa
da, Revhiyye ve miyye Berrniyye medreselerini verdi. Olu sy ayrca
eyhyh olarak atad.57
Eb me el-Makdis, Moollar Dmaka vardktan sonra ehrin nde
gelenlerinin ynetimde onlarla birlikte hareket etmeye baladklarn sy-
ler.58 mer et-Tiflis, Sadreddin b. Seniyyddevle ve Muhyiddin bnz-Zek
ulem arasnda bu durumun en dikkat ekici isimleridir. Her isim de
Eyyb hkimiyeti boyunca meliklerle yakn iliki ierisinde olmu, medre-
selerde mderrislikler yapm, kadlk grevlerine getirilmi, ok sayda tale-
be yetitirmi ve Dmakn en nemli fakihleri arasnda yer almlardr. Bu
noktada onlarn deien artlara uyum salamada bu kadar hzl davranyor
gzkmelerinin sebebi ve bunun pratik sonular sorgulanmaldr.
phesiz bu durumun sebeplerinden birisi bnz-Zek rneinin ak
ekilde gsterdii zere ulemnn ehrin zellikle ilm hayatnda gl bir
yer edinme ve otoritesini tahkim etme isteiydi. Medreselerin ulem asn-
dan ne anlama geldiine daha nce deinilmiti. Bu sebeple zellikle kad-
lk, eyhyhluk ve medreselerdeki mansplar zerinde ulem arasnda
mcadeleler yaanabilmekteydi. Moollarn gelii ve ehirde yeni bir dzen
kurulma ihtimalinin ortaya k baz limleri kendi konumlarn garantiye
almaya, hatta bu durumu yeni mansplar edinebilmek iin bir frsat olarak
grmeye sevketmi olmaldr.
Dier taraftan baka birok slm ehri gibi Dmak da Mool igaliyle
slm fetihlerinden sonra ilk defa mslman olmayan bir gcn tahakkm
altna girmitir. Bu durum mslmanlar daha nce pek de alk olmadk-
lar yeni problemlerle yz yze brakmtr.59 Nitekim ehri ele geiren yeni

57 Eb me, Tercim, s.206; Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 357.

58 Tercim, s.203.
59 slm dnyasnda bir slm toprann gayrimslim bir zmre tarafndan igal edil-
mesi neticesinde bu topraklarn slm hukuku asndan konumu ve bu blgelerde
yaayan mslmanlarn nasl hareket etmeleri gerektii gibi meselelerin youn e-
kilde tartlmaya baland dnemler esas olarak VI-VIII. (XII-XIV.) asrlardr. Bu
dnemin en belirgin zellii slm corafyasnn gayrimslim bir unsur olan Mool-
lar tarafndan igal edilmi olmasdr. slm beldelerinin karlat bu yeni durum
zellikle sz konusu dnemlerden itibaren limlerin eserlerinde konu edinilmi, fetva

88
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

hkimler mslman olmasalar da ehirdeki halk mslmand ve ehirdeki

hayatn salkl bir ekilde devam etmesi gerekmekteydi. ehirdeki hayatn
dzenli ileyii mslman nfus asndan son derece nemliydi ve ulem
yllardr olduu gibi bu konuda en kritik konumdaki gruptu. Ayrca bu
durum sadece mslmanlar ilgilendiren bir mesele deildi. En az ehir-
deki mslmanlar kadar Mool idareciler de ehirdeki hayatn sorunsuz
bir ekilde ileyiini istemekteydiler. Bu durum onlarn zellikle siyas ve
ekonomik kayglar asndan gerekliydi. Onlar da kendileriyle mslman
halk arasndaki iletiimi salayacak ve topluma btn dinamikleriyle sa-
lkl bir ileyi kazandracak grup olarak ulemya muhtalard. Zira ulem
slm toplum hayatnn her alannda dorudan yer alan ve ona yn veren
figrlerdi. Onlar toplumun genel ileyiini tayin eden, slmn hkmle-
rine ilerlik kazandran, onu pratie dken, denetleyen ve yeri geldiinde
hkmlerini ihll edenleri cezalandran, bu kurallara uymayan fiilleri, dav-
ranlar ve kiileri ise meruiyet dairesinin dna karabilen yegne kim-
selerdi. Ulemnn bu rol onlarn toplum zerinde sahip olduklar byk
nfuzun kaynayd.60
te Moollarn bu beklentileri Dmakta en azndan bir grup ulem ta-
rafndan memnuniyetle karlanm grnmektedir. Ayrca ulemnn Mo-
ol idarecilere olan yaknlnn ehirde mslmanlar asndan baz olum-
suzluklarn yaanmasn engellemi olabilecei de unutulmamaldr. Mesel
mer et-Tiflisnin Moollar tarafndan byk sayg duyulan ve sz din-
lenen bir kimse olduu, ayrca onun Dmakta mslman kannn dkl-
mesine engel olan en nemli kimselerin banda geldii kaynaklarda ska
vurgulanmaktadr.61

c. Ulem G
Moollarn Halepte gerekletirdikleri katliam ve yama haberi Dmaka
ulanca birok insann ehri terkederek baka blgelere katklarna deinil-
miti. Moollar Dmaka girdiklerinde ehirde bulunan fakih Eb me el-
Makdis, bu srete yalnzca Allahn kalplerine ve imanlarna kuvvet verdii
insanlarn ehirde kaldklarn sylerken ehri terkedenlere gizliden gizliye

kitaplarnda tartlr olmu ve canl bir tartma alanna dnmtr (slm tari-
hinde bu meseleyi konu edinen ilk almalar iin bk. zel, Klasik slm Devletler
Hukukunda lke Kavram, s.43-42).
60 Dmakta ulemnn siyas ve sosyal hayatta oynad merulatrc rol hakknda de-
tayl bilgi iin bk. Ylmaz, Zengler ve Eyybler Dneminde Dmakta Medrese,
s.222-35.
61 Safed, el-Vf, XXII, 273; bnl-md, ezertz-zeheb, VII, 589.

89
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

sitem eder.62 Onun bu ifadeleri bir adan Mool dneminde ehirde kalan,
hatta Mool hkimiyetinde baz grevler stlenen ulemnn gerekte byk
bir cesaret ve fedakrlk gsterdiine iaret olarak deerlendirilebilecei gibi
dier yandan ehri terkeden insanlarn okluunu da gstermektedir.
Neyi kastettii bir kenara zikri geen sitemiyle Eb me, aslnda slm
tarihi boyunca ulem iin en nemli kayglardan biri olan ilm almalar
iin gvenli ortam ihtiyacn grmezden gelmitir. Nitekim VI ve VII. (XII
ve XIII.) asrlarda siyas istikrarszlk ve gvenlik sorunun ortaya kt bl-
gelerdeki ulem, bulunduklar ehri terketme kararn sradan insanlara gre
daha kolay verebilmekteydi. Bu dnemde ulem daha gvenli grdkleri
yerlere giderek buralarda kolayca baka mansplar edinebileceklerini dn-
mekteydiler. zellikle limler, airler ve tabipler gittikleri her yerde melikler,
emrler ve halk tarafndan el stnde tutulmaktaydlar. Nitekim bu dnemde
Dmak ulemsnn ounluunu eitli sebeplerle doup bydkleri yer-
leri terketmi ve ilm hayatn Dmakta srdrmeyi semi limler olutur-
maktayd. Dolaysyla ulem asndan asl olan ilm faaliyetlerini rahatlkla
srdrebilecei bir ortam bulabilmekti.63 Nitekim Mool tehdidiyle yzle-
en Dmakta ehri terkedenler sadece halktan insanlar deildi. Bu kimseler
arasnda ok sayda fakih, devlet grevlisi, air, tabip gibi eitli zmrelerden
kimseler de bulunmaktayd.
Dmak terkeden nde gelen isimlerden ikisi Kemleddin Ebl-Fezil
Abdllatf (. 659/1261) ve Takyyddin b. Rezn el-Hamev (. 680/1281)
idi. nemli bir Hanef fakihi olan Kemleddin Abdllatf Dmakta yllardan
beri Belhiyye, Hatuniyye Cevvniyye ve Zencriyye medreselerinin mder-
risliini yrtmekteydi. Moollarn Halepi ele geirip Dmaka ynelmeleri
zerine ehirden kat. Geride brakt medreselerinin mderrisliine ise
bakalar getirildi. Fakat Moollar ehirden ayrldktan sonra Dmaka geri
dnd ve medreselerdeki mansplarn yeniden elde etti.64
Dmaktan kaarak Msra giden Takyyddin b. Rezn ise daha Dmakta
iken ehrin ilm ve din hayatnda kendisine sekin bir yer edinmi nem-
li bir fi fakihi idi. Kk yandan itibaren ilim tahsil etmi, dneminin

62 Tercim, s.203.
63 VI-VII. (XII-XIII.) asrlarda Dmak ulemsnn ehre hangi blgelerden geldikleri ve
siyas istikrarszlklarn ulem zerindeki etkisi hakknda bir deerlendirme iin bk.
Ylmaz, Zengler ve Eyybler Dneminde Dmakta Medrese, s.132-42.
64 Nuaym, ed-Dris, I, 482, 511, 527. Kemleddin Abdllatf daha sonra Baybars tarafn-
dan Moollar zerine gnderilen Abbs halifesinin banda bulunduu sefere katl-
m, fakat Fellce yaknlarnda Moollar tarafndan ldrlmtr (sefer hakknda
ayrntl bilgi iin bk. Eb me, Tercim, s.213-14; bn Kesr, el-Bidye ven-nihye,
XIII, 272).

90
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

nde gelen hocalarndan dersler alm, bata fkh ve tefsir olmak zere hilf,
hadis, mantk gibi ilimlerde sz sahibi olmutu. Otuzlu yalarnda geldii
Dmakta beytlmal vekillii ve miyye Berrniyye Medresesi mderrislii
gibi grevlere getirilmiti. Mool tehdidinden kap Msra gidince burada
ksa srede ilm faaliyetlerini srdrebilecei yeni imknlar edindi. Msrda
ok sayda medresede mderrislik yapt ve ilerleyen yllarda Kahire kadl-
na kadar ykseldi.65
Fakihlerin yannda zellikle tabiplerden de Msra kaanlar vard. Bun-
lardan biri olan Osman b. Ysuf b. Haydara er-Rahb (. 688/1260) tp ei-
timini babasndan ve dnemindeki nemli tabiplerden almt. Doma b-
yme Dmakl idi ve Nriyye Bmristannda grev yapmaktayd. Ticaretle
uratndan zellikle Msra ok sk seyahat ederdi. Muhtemelen bu du-
rumun da etkisiyle Moollar Dmaka ynelince iyi bildii Msra g etti
ve ksa bir sre sonra burada vefat etti.66 Dier bir tabip Muvaffakuddin
Abdsselm ise mehur tabip Mhezzebddin ed-Dahvrn rencilerin-
dendi ve Halep gnlerinden beri el-Melikn-Nsr Ysuf un zel tabipliini
yapmaktayd. Moollarn geliiyle o da Msra gitti.67
Msra gidenler arasnda eitli devlet grevlileri ve yandan isimler de
vard. Bu kimseler arasnda yer alan Nsrddin Muhammed b. Glib b. Mu-
hammed Dmak divanlarnda grev yapmakta olan bir ktip idi.68 Fahred-
din b. smil b. Ali ise nceleri Dmakta ktiplik yapm edip bir kimseydi.
Daha sonra el-Melikn-Nsr Ysuf un yanndaki airler arasnda yer ald.
O da Moollarn geliiyle Msra g etti.69 Edip ve zellikle ensab ilmin-
de bilgili bir i lim olan Muhlisddin el-Mbrek b. Yahy el-Hms ise
Cebelilbnan taraflarna kaanlar arasndayd.70 Dmakn nde gelenleri
arasnda yer alan Cemleddin Ysuf ed-Debbs ve erefeddin bnl-z gibi
baz isimler ise gittikleri Msrda ok ksa bir sre sonra vefat ettiler.71 On-
larla benzer ekilde ehrin nemli ailelerinden olan Ben Askire mensup

65 Safed, el-Vf, III, 15-16; bn Kd hbe, Tabakt, II, 147-49.

66 bn Eb Usaybia, Uynl-enb, s.682.
67 Muvaffakuddin Abdsselm Msrda bir sre kaldktan sonra Hamaya giderek bu-
rada Hama Meliki el-Melikl-Mansrun zel tabipliini stlendi (bn Eb Usaybia,
Uynl-enb, s.755-57; Safed, el-Vf, XVIII, 266-67).
68 Safed, el-Vf, IV, 220.
69 Fahreddin b. smil Msra gittikten sonra burada eski hayatn terkederek zht hayat
yaamaya balam, Moollar ekildikten sonra tekrar Dmaka dnm ve burada
zellikle bnl-Arabnin eserleriyle ilgilenmi, insanlar tarafndan byk sayg du-
yulan bir kimse olmutur (Safed, el-Vf, IX, 99).
70 Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 385.
71 Eb me, Tercim, s.205.

91
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

Eb Hmid el-md el-Hseyin de Dmaktan katktan bir sre sonra ve-

fat haberi ehre ulaanlardand. O, Dmakn Mool igalinden kurtulduu
haberini alnca beraberindekilerle Dmaka dnmek iin yola km, fakat
yolda vefat etmiti.72

III. Dmaktan ekili ve Nizamn Yeniden Tesisi

25 Ramazan 658de (3 Eyll 1260) Bildamdaki Mool kuvvetlerinin
Memlkler tarafndan Aynicltta yenilgiye uratlmas yaklak bir yl-
dr devam eden blgedeki Mool hkimiyetini sona erdirdi.73 Savan ar-
dndan aralarnda Dmakn da bulunduu Bildamdaki ehirler hzla
Memlklerin eline geti. Dmak yaklak sekiz ay boyunca Mool igalinde
kalmt.74 Memlklerin zafer haberinin Dmaka ulamasyla birlikte ehir-
de Moollarn izlerinin her alanda hzla silindii yeni bir srecin balad
anlalmaktadr.
Ayniclttaki zafer haberi Dmaka ulanca ilk olarak ehirdeki Mool
idarecileri, askerleri ve Zeynddin el-Hfz gibi yerel ibirlikilerden kaa-
bilenler ehri hzla terkettiler. Fakat bunlarn ou daha sonra yakalanarak
ya esir edildiler ya da ldrldler. Kutuzun zaferi mjdeleyen mektubu-
nun Dmaka ulamasnn hemen ardndan mslmanlar ayaklanarak Mo-
ollar ile i birlii yapanlara kar saldrlara giritiler. zellikle hristiyan-
larn Mool hkimiyeti srasnda takndklar tavr mslmanlarda byk
bir rahatszlk uyandrmt. Birka gn devam eden kargaa dneminde

72 Eb me, Tercim, s.209.

73 Ayniclt Sava Moollarn ilk defa malp olduklar ve batya doru ilerleyileri-
nin durduu sava olarak bilinir. Msrda hkim olan Memlkler, slm dnyasnda
Moollarn nndeki son asker ve siyas g durumundayd. Ayrca Bildam ve
Irakta Moollarn nnden kaan pek ok asker grup da Memlklere snmt.
Savatan ksa bir sre nce Emr Kutuz, baz emrlerin ve ulemnn desteiyle Mo-
ol kuvvetlerine kar koyabilecek durumda olmad iddiasyla kk yataki Sultan
el-Melikl-Mansr Aliyi azlederek el-Melikl-Muzaffer lakabyla kendisi Memlk
tahtna oturmutu. Msrn teslimini talep eden Mool elileri Kahireye ulatkla-
rnda Kutuz emrleriyle yapt istiareler sonucu Moollar ile savamaya karar ver-
mi, elileri de ldrtmt. Btn mslmanlar Moollara kar giriilecek cihada
aran Kutuz kumandasndaki Memlk ordusu Filistindeki Ayniclt mevkiinde
Hlgnun Bildamdaki nibi Ketboa Noyan kumandasndaki Mool ordusunu
kesin bir yenilgiye uratmtr. Savan kazanlmasnda Kutuzun ahs gayret ve lider-
lii ile kumandanlarndan Baybars el-Bundukdr nemli rol oynamtr (Ayniclt
Sava hakknda detayl bilgi iin bk. Redddin Fazlullh, Cmiut-tevrh, s.56-57;
Makrz, Kitbs-Slk, I/1-2, s.427-32; zaydn, Ayniclt Sava, s.275-76; Amitai-
Preiss, Mongols and Mamluks, s.26-49).
74 Makrz, Kitbs-Slk, I/1-2, s.432.

92
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

hristiyanlara ait ok sayda ev ve dkkn yakld, ehirdeki baz kiliseler tah-

rip edildi. Bu srada yahudilere kar da baz yama olaylar yaandysa da bu
ksa bir sre sonra sonlandrld.75
Kutuz zaferden yaklak be gn sonra 30 Ramazanda (8 Eyll) halkn b-
yk sevgi ve sevin gsterileri iinde Dmaka girdi. lk olarak ehirdeki ileri
dzene koymas iin Sencer el-Halebyi vali tayin etti. Ardndan hristiyan-
lara ynelik yama ve saldrlar durdurarak kargaay sona erdirdi.76 Daha
sonra Moollar ile birlikte hareket eden ehirdeki baz kimseler ve emrler
onun emriyle idam edildi. Bu isimlerden birou Moollarn hapisten ka-
rp kendilerine mansp verdii emrlerdi. Bu kimselerden olan ve Moollarn
Breyi ele geirdiklerinde hapisten kurtarp kendisine Banyas ve Subeybe ka-
lelerini verdikleri Hasan b. el-Melikl-Azz b. mdddin, Aynicultta ms-
lmanlar tarafndan yakalandktan sonra Dmakta Kutuz tarafndan idam
edildi.77 Fahreddin Muhammed b. Ysuf el-Genc gibi i birlii ile sulanan
baz kimseler ise ehirde ayaklanan halk tarafndan ldrldler. Dmaktan
ayrlanlarn mallarna el koyanlar arasnda yer ald iddia edilen Genc, Eme-
viyye Camiinde halkn saldrsna urayarak ldrld.78 ehirde Moollar
ile i birlii yaptklar iin ldrlen baka kimseler de vard.79
Daha nce Mool tehdidi dolaysyla Dmak terketmi olanlarn bazla-
r Moollar gittikten sonra ehre geri dndler. Bu durum her ne kadar igal
ve kargaa sebebiyle zarar grm olan ehrin ekonomisine olumsuz etki
yapsa da80 ehirdeki hayatn eskiye dn asndan son derece nemliydi.

75 Bunda yahudilerin igal srasnda mslmanlara kar hristiyanlar gibi davranmama-

lar etkili olmutur (ehirdeki mslman halkn ayaklanmas srasnda meydana gelen-
ler hakknda bk. Eb me, Tercim, s.208; Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 362-63).
76 bn Vsl, Mferricl-krb, s.216. Dmakta bunlar meydana gelirken Halepte de
benzer eyler yaanmaktayd. ehir Aynicltta kazanlan zaferin hemen ardndan
Memlklerin kontrolne gemiti. Kutuz Dmaka vali atad srada Halepe de vali
olarak Musul hkimi Bedreddin Lln olu Aleddini atad. O Moollara biat
etmeyerek Msra kam, Ayniclt Savanda da Kutuzun ordusunda savamt
(Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s.46).
77 Eb me, Tercim, s.207; Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 361, 367.
78 Dier taraftan kaynaklar Gencden ilim sahibi bir kimse olarak bahsetmektedir. An-
cak Eb me ve Ynn onun Rfz olduunu iddia etmektedirler (Tercim, s.208;
Zeyl Mirtiz-zamn, I,362-63).
79 Bu kimseler iin bk. Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 362.
80 ehri terkedenlerin geri dnmesiyle birlikte ehirde zellikle temel ihtiya malzeme-
lerinin ou tkendiinden fiyatlar fahi derecede ykselmitir (Makrz, Kitbs-
Slk, I/1-2, s.434). Ayn dnemde Dmak ekonomisini olumsuz ynde etkileyen ve
ehirde fiyatlarn ykselmesine sebep olan bir dier olay Hallar tarafndan baslan
ve Yafiyye olarak isimlendirilen deeri dk dirhemlerin tedavle girmesi olmutur
(Eb me, Tercim, s.211).

93
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

Daha nce getii zere Kemleddin Abdllatf gibi ulemdan isimler ehre
dndklerinde daha nceki mansplarn yeniden elde ettiler. Bununla bera-
ber yeni durumdan esas etkilenen ulem grubunun igal dneminde nemli
mansplara getirilenler olduu dikkati ekmektedir. Nitekim Memlklerin
ehre hkim olmasyla birlikte ulemnn getirildii mansplarn ou bir
defa daha el deitirmitir.
Moollar zellikle kdlkudatlkta ve bu yolla medreselerdeki manspla-
rn datmnda nemli deiiklikler yapmlard. Moollarn Dmaktaki
ilk kdlkudat mer et-Tiflis daha sonra Moollar tarafndan Halep kad-
lna getirilmiti. Tiflis kdlkudatln yannda zaman zaman Ketboann
eliliini de yapmt.81 Halep yeniden mslmanlarn hkimiyetine girdi-
inde ehirde bulunan Tiflis82 burada kendisine kar oluan tepkilere daya-
namayarak ehri terketti ve Msra gitti.
Mevcut Dmak Kdlkudat bnz-Zek ise geride kalan dnemde elde
ettii ve yaknlarna datt mansplar muhafaza edebilmek iin byk
aba sarfettiyse de bunu yaklak bir ay baarabildi. Kutuz Dmaka geldik-
ten ksa bir sre sonra onu kdlkudatlktan azlederek Msra gnderdi. Elin-
de tuttuu dier mansplar da kendisinden alnd. Kdlkudatla ise Nec-
meddin bn Seniyyddevle getirildi.83
Necmeddin bn Seniyyddevle, Dmakn nde gelen ulem ailelerinden
olan Ben Seniyyddevlenin hayattaki en nemli temsilcisiydi. O, ayn za-
manda Eyyblerin son dnemlerinde ehirde yllarca kdlkudatlk yapan
ve Moollar Dmak ele geirdiinde kdlkudatlk beklentisiyle Hlgnun
huzuruna giden Sadreddin bn Seniyyddevlenin de oluydu. Dneminin
nde gelen isimlerinden eitim alarak yetimi nemli bir fi fakihi idi.
Daha nceleri babasnn kdlkudatl srasnda onun niplerinden biri ola-
rak grev yapmt. Dmak alnd srada Msrdayd84 ve Kutuzun ehre
girmesinden ksa bir sre sonra Dmaka gelerek kdlkudatl stlendi.85

81 Ketboa onu Kerekin teslimi grmelerini yapmak zere ehrin meliki Mugs
mere gndermiti (Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 358).
82 bnl-md, ezertz-zeheb, VII, 589. Eb me ve Sbk ise onun Memlkler
Bildama hkim olduklarnda Dmakta bulunduunu belirtmektedir (Eb me,
Tercim, s.206; Sbk, Tabakt, VIII, 309-10).
83 Eb me, Tercim, s.206; Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 357.
84 Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, IV, 123. Onun ne zaman ve niin Dmaktan ayrld
ve Msra gittii hakknda kaynaklarda bir bilgi bulunmamakla beraber Moollarn
Bildama ynelmelerinin ardndan Dmaktan kaanlar arasnda yer alm olmas
muhtemeldir.
85 Eb me, Tercim, s.209.

94
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

Bu noktada zerinde durulmas gereken hususlardan biri Moollar tara-

fndan kdlkudatla getirilen mer et-Tiflis ve bnz-Zeknin Moollar
geri ekildikten sonraki durumlardr. ki ismin sonraki dnemlerdeki haya-
t VII. (XIII.) asrda Dmak ulemsnn sosyal ve siyas konumu hakknda
nemli ipular sunmaktadr. gal sresince halktan ve merdan Moollar
ile i birlii yapanlar daha sonra cezalandrlrken ulemya kar ayn tavrn
taknlmam olmas dikkat ekicidir. Bata mer et-Tiflis ve Muhyiddin
bnz-Zek olmak zere ulemdan hi kimse Mool dneminde stlendik-
leri ilm ve idar mansplar sebebiyle daha sonra ne hainlikle ne de ibirliki-
likle sulanmtr.86 Her iki isim de daha sonra gittikleri Msrda medreseler-
de mderrislik yapm, ders vermeye ve talebe yetitirmeye devam etmitir.
Dahas Muhyiddin bnz-Zeknin ocuklar da Memlklerin erken dne-
minde kadlk, mderrislik, eyhyhluk, nzrlk gibi ok sayda mansba
getirilmitir.
Bu isimlerin alkantl dnemden fazla etkilenmeden sonraki yllarda
ilm faaliyetlerini devam ettirip mansplar edinebilmeleri her eyden nce
hayatn her alannda sz sahibi olan ulemnn slm toplumundaki merkez
konumuyla yakndan ilgilidir. Ulemnn bu durumu onlar siyas ve toplum-
sal tartmalarn stnde bir konuma tamaktadr. Dier taraftan ele alnan
dnemde Dmak ulems tarafndan sergilenen tavr, gayrimslim bir yne-
tim altnda yaayan mslmanlarn hayatlarn slm ller iinde devam
ettirme zorunluluu karsnda baz mansplar kabul etmelerinin herhangi
olumsuz bir tarafnn olmadna dair o dnemki din algy yanstmaktadr.
Mool istilsnn slm dnyas iin yeni bir tartma konusu dourduu-
na deinilmiti. Bu srete igal altndaki ehirlerde yaayan mslmanla-
rn durumunun ne olaca, bu beldelerin drlislm m yoksa drlharp mi
saylaca, buralardaki mslmanlarn slm hkimiyetindeki corafyalara
hicret etmelerinin gerekip gerekmeyecei ve Mool hkimiyetindeki ehir-
lerde zellikle ulem arasndan eitli mansplara getirilenlerin kfir veya
ibirliki saylp saylmayacaklar gibi konular birer tartma alanna dn-
mtr. slm dnyasnda zellikle Mool istils dneminde oka tart-
lan bu meselenin sz konusu algy ina edecek ekilde ulem fetvalarna da
yansd grlmektedir.87

86 erii bilinmese de Aynclt Savandan nce Msrdan hareket eden slm ordu-
su karsnda ne yaplaca konusunda Ketboann istiare ettii isimlerden birisinin
Kad Muhyiddin bnz-Zek olduu belirtilmektedir. Fakat bu durum bile sonra-
ki dnemde bnz-Zeknin Mool ibirlikiliiyle sulanmasna sebep olmamtr
(Ynn, Zeyl Mirtiz-zamn, I, 360).
87 Bu konuda biri Dmakn igalinden yaklak yzyl nce Hanef fakihi Ebl-
Ksm es-Semerkand (. 556/1161), dieri ise yaklak krk yl sonra Hanbel fakihi

95
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

Sonu
Hlgnun 9 Safer 658de (25 Ocak 1260) Halepi igali ve ardndan giri-
tii katliam ve yama Bildamdaki dier ehirlerde yaayan sivil ve asker
gruplarn Moollara kar byk bir korkuya ve tedirginlie kaplmasna se-
bep olmutur. Bu durum aralarnda Dmakn da bulunduu blgedeki dier
ehirlerin ciddi bir mukavemet gstermeden Moollara teslim olmasnda
nemli rol oynamtr.
Moollar Dmakta mslmanlarn can ve mallarna ynelik hibir sal-
drda bulunmamtr. Bununla beraber Moollarn Dmak da iine alan
igal faaliyetleri ehrin zellikle sosyal ve ilm hayatna konuda etki etmi-
tir. Bunlardan ilki Mool igalinin mslmanlarla hristiyanlar arasndaki
ilikilerde bir gerilim meydana getirmi olmasdr. Moollarn yerel ibirliki
edinme politikasnn bir paras olduklar anlalan ehirdeki hristiyanlar
Mool yneticileri tarafndan desteklenerek mslmanlara kar baz olum-
suz faaliyetlere girimiler, bu durum iki din mensuplar arasndaki iliki-
leri son derece olumsuz ynde etkilemi, Moollarn Aynicltta malp
edilmelerinden sonra ise Moollarla i birlii yapan hristiyanlar cezalan-
drlmtr. galin ikinci byk etkisi ulem ve ehirdeki ilm mansplardaki
deiimlerde kendisini gstermitir. Moollarn yerel ulem ile gelitirdikle-
ri ilikiler ulem arasnda ilm mansplar zerindeki var olan mcadeleyi te-
tiklerken, kdlkudatla getirilen limlerin bu karmaa dnemini ehirdeki
nfuzlarn arttracaklar bir frsat olarak kullanmaya altklar grlmek-
tedir. Moollar ekildikten sonra bu dnemde mansp edinen ulemnn elin-
deki mansplar geri alnm, fakat ayn srete mansp edinmek iin giriim-
de bulunan ve eitli grevlere getirilen ulemdan hi kimse ibirlikilikle
veya ihanetle sulanmam, bu kimseler ilerleyen dnemlerde de mansplar

Takyyddin bn Teymiyye (. 728/1328) tarafndan verilmi dikkat ekici iki fetva,

Mool idaresinde mansplara getirilen ulemnn dier ulem tarafndan nasl alglan-
dna dair yol gsterici niteliktedir. Semerkand, Karahtaylar tarafndan igal edilen
slm beldeleri ve buradaki mslmanlar hakknda, bu blgelerde yargnn slm ol-
mas, mslmanlarn ibadetlerini serbeste yapabilmeleri ve daha baka sebeplerden
dolay buralarn drlharp saylamayacan, her ne kadar ynetim slm d olsa da
bu ynetim altnda eitli grevler stlenen kimselerin mslman olduklarn, bu l-
kelerde mslman olduunu syleyen veya kelime-i ehdeti okuyan herkesin msl-
man saylacan, bunlar mrtet veya kfir diye nitelemenin byk gnah olduunu,
byle bir tavrn slm toplumunu azaltmaya ve kfre tevike yol aacan sylemitir.
bn Teymiyye ise Moollar tarafndan igal edilen Mardinde yaayan mslmanlar
hakknda verdii fetvasnda, igal edilen veya ynetimin slm olmad, fakat halk
mslman bir lkede yaayp gerektiinde eitli grevler stlenen kimseleri genel
bir ekilde dmanla i birlii yapm yahut dinden km gibi kabul etmenin haram
olduunu belirtmitir (sz konusu fetvalar ve bu konuda ayrntl bilgi iin bk. zel,
Klasik slm Devletler Hukukunda lke Kavram, s.41-64).

96
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

edinmeye ve ders verip talebe yetitirmeye devam etmilerdir. Bu durum

VII. (XIII.) asrda ulemnn slm toplumundaki siyaset st ve merkez ko-
numuna iaret etmesi bakmndan nemlidir. galin nc nemli etkisi
ok sayda lim ve nde gelen ismin Dmak terketmesine sebep olmasdr.
Bu dnemde aralarnda fakihlerin, tabiplerin, ediplerin, tccarlarn ve sra-
dan halkn da bulunduu ok sayda kimse ehri terkederek baka yerlere
g etmitir.
Moollarn 658deki (1260) igalinden sonra da Mool tehdidi hem yakn
hem de uzak gelecekte Dmak zerinde varln srdrmtr.88 Bu duru-
mun Eyyblerin zellikle son yllarnda ilm bir merkez olarak Dmakn
nne gemeye balayan Kahirenin konumunu tahkim ettii sylenebilir.
Mool igalinin ayn zamanda Memlklerin baehri olan Kahirenin iler-
leyen yllarda slm dnyasnn en nemli ilim merkezi haline gelmesine
etkisi, zerinde durulmas gereken bir konudur.

Bibliyografya
Alinge, Curt, Mool Kanunlar, ev. okun ok, Ankara: Ankara niversitesi Hukuk
Fakltesi Yaynlar, 1967.
Alshech, Eli, Islamic Law, Practice, and Legal Doctrine: Exempting the Poor from the
Jizya Under the Ayyubids (1171-1250), Islamic Law and Society, 10/3 (2003): 363-74.
Amitai-Preiss, Reuven, Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhnid War 1260-1281,
Cambridge: Cambridge University, 1996.
Avc, Casim, bn eddd, zzeddin, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), 1999,
XX, 374-76.
Bezer, Glay n, Tuteginliler, DA, 2012, XLI, 349-51.
Eb me el-Makdis, Tercim riclil-karneynis-sdis ves-sbi, nr. Seyyid zzet Attr
el-Hseyn, Kahire: Drl-ktbil-melikiyye, 1947.
Ebl-Fid, Trh, haz. Mahmd Deyyb, I-II, Beyrut: Drl-ktbil-ilmiyye, 1417/1997.
Gilbert, Joan Elizabeth, The Ulama of Medieval Damascus and the International World
of Islamic Scholarship (doktora tezi), University of California-Berkeley, 1977.

88 Moollarn Dmaktan ekilmelerinden yaklak bir yl sonra Musulu igal etmeleri

Dmakta yeniden byk bir endie ve korkuya sebep olmu, ehirdeki nde gelen-
lerden ve halktan pek ok kimse ellerindeki mallar satarak Msra kamaya karar
vermi, hatta bazlar yaanabileceklere hazrlk olarak ailelerini nceden Msra gn-
dermitir. Bu srada ehirden insanlar kafileler halinde Msra g etmilerdir (Eb
me, Tercim, s.219; Makrz, Kitbs-Slk, I/1-2, s.473).

97
slm Aratrmalar Dergisi, 37 (2017): 71-99

Humphreys, R. Stephen, From Saladin to the Mongols, Albany: State University of New
York, 1977.
bn Eb Usaybia, Uynl-enb f tabaktil-etbb, nr. Nizr Rz, Beyrut: Dru mekte
betil-hayt, t.y.
bn Hallikn, Vefeytl-ayn, nr. hsan Abbas, I-VIII, Beyrut: Dru Sdr, 1398/1978.
bn Kd hbe, Tabakt-fiiyye, nr. Abdlhalm Han, I-IV, Beyrut: leml-ktb,
1407/1987.
bn Kesr, Ebl-Fid, el-Bidye ven-nihye, nr. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, I-XXI,
Cze: Hicr lit-tba ven-ner, 1417-20/1997-99.
bn Vsl, Mferricl-krb: Die Chronik des ibn Wsil: Mufarri al-Kurb f Ahbr Ban
Ayyb, nr. Mohamed Rahim, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2010.
bnl-md, ezertz-zeheb, nr. Abdlkdir el-Arnat - Mahmd el-Arnat, I-X, Bey-
rut: Dru bn Kesr, 1406-14/1986-93.
Jackson, Peter, The Mongols and the West, New York: Routledge, 2014.
Kafal, Mustafa, Cengiz Han, DA, 1993, VII, 367-69.
Kuu, Aye Dudu, Eyyb Devleti Tekilat, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 2013.
Lane, George, Early Mongol Rule in Thirteenth Century Iran: A Persian Renaissance, Lon-
don: Routledge Curzon, 2005.
Makrz, Kitbs-Slk li-marifeti dvelil-mlk, nr. Muhammed Mustafa Ziyde, I-II,
Kahire: Matbaatl-cenne, 1956.
Meril, Erdoan, ahne, DA, 2010, XXXVIII, 292-93.
Nuaym, ed-Dris f trhil-medris, nr. Cafer el-Hasen, I-II, Kahire: Mektebets-
sekfetid-dniyye, 1988.
Nveyr, Nihyetl-ereb f fnnil-edeb, nr. Mfd Kumeyha v.dr., I-XXXIII, Beyrut:
Drl-ktbil-ilmiyye, 1424/2004.
zaydn, Abdlkerim, Ayniclt Sava, DA, 1991, IV, 275-76.
zel, Ahmet, Klasik slm Devletler Hukukunda lke Kavram ve Gnmzdeki Du-
rum: bn Teymiyyenin Mardin Fetvas ile Benzeri Dier Baz Fetvalar, Marmara ni-
versitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, 43 (2012): 41-64.
Redddin Fazlullh- Hemedn, Cmiut-tevrh: lhanllar Ksm, ev. smail Aka v.dr.,
Ankara: Trk Tarih Kurumu, 2013.
Sad, Abbas Fzl, Ykt el-Hamev, Beyrut: Drt-Tala, 1992.
Safed, el-Vf bil-vefeyt, nr. Ahmed el-Arnat - Trk Mustafa, I-XXIX, Beyrut: Dru
ihyit-trsil-Arab, 1420/2000.
Spuler, Bertold, ran Moollar, ev. Cemal Kprl, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1957.
Sbk, Tceddin, Tabakt-fiiyyetil-kbr, nr. Mahmd Muhammed Tanh - Ab
dlfetth Muhammed el-Hulv, I-X, Kahire: Matbaat s el-Bb el-Haleb, 1383-96/
1964-76.

98
 Ylmaz: Dmakn En Zor Yl

een, Ramazan, Salhaddin Eyyb ve Devri, stanbul: slam Tarih, Sanat ve Kltrn
Aratrma Vakf, 2000.
een, Ramazan, Salahaddinden Baybarsa Eyybler-Memluklar (1193-1260), stanbul: s-
lam Tarih, Sanat ve Kltrn Aratrma Vakf, 2007.
irinov, Agil, Ts, Nasrddin, DA, 2012, XLI, 437-42.
Tomar, Cengiz, el-Melikn-Nsr Ysuf , DA, 2004, XXIX, 78-79.
Ylmaz, Harun, Zengler ve Eyybler Dneminde Dmakta Medrese (1154-1260)
(doktora tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2014.
Ylmaz, Harun, Mehatyhun Douu ve Msrda ki Hankah: Sads-Sad
Siryks, Tasavvuf, 15/34 (2014): 1-21.
Ynn, Kutbddin, Zeyl Mirti-zamn, I-IV, Haydarbd: Diretl-marifil-
Osmniyye, 1374-80/1954-61.
Zeheb, Trhul-slm: 651-660, nr. mer Abdsselm Tedmr, Beyrut: Drl-kitbil-
Arab, 1419/1999.

Dmakn En Zor Yl: ehrin Moollar Tarafndan gali (658/1260)

Moollar 656 (1258) ylnda Badat igal ettikten sonra ynlerini daha batdaki
slm beldelerine evirdiler. Bu srada Bildamda Eyybler, Msrda ise yak-
lak on yl nce Eyyb hkimiyetine son veren Memlkler hkimdi. Moollarn
zellikle Halepi ele geirdiklerinde burada gerekletirdikleri katliam ve yama-
lar btn blgede byk bir korkuya ve endieye sebep oldu. Bunun zerine ara-
larnda Bildamn en nemli merkezi olan Dmakn da bulunduu blgedeki
birok ehir herhangi bir direni gstermeden Moollara teslim oldu. Dmakn
Moollar tarafndan igaliyle Eyybler tarih sahnesinden ekildiler. Dmak ise
Moollar Ayniclt Savanda Memlkler tarafndan malp edilinceye kadar
yaklak sekiz ay igal altnda kald. Mool igali, siyas ve asker alanda dei-
ikliklere sebep olduu kadar ehrin din, ilm, ekonomik hayatnda da nemli
sonular dourdu. gal, Dmakta zellikle alanda nemli etkiler meydana
getirdi: Mslman-hristiyan ilikilerinde gerilimler ve yeni bir toplumsal d-
zen kurma teebbs; mansplar zerinden birtakm ulem ile ilikiler kurma ve
ilm mansplardaki deiiklikler; gvenlik kaygs sebebiyle aralarnda ulemdan
isimlerin de bulunduu ok sayda insann ehirden g. Mool igali srasnda
Dmakta meydana gelen gelimeler ile igalin hemen ardndan yaanan resto-
rasyon dnemini ele alan bu makale, igalin zellikle ehirdeki ulemya etkisi
zerinde durmaktadr.
Anahtar kelimler: Dmak, Eyybler, kdlkudatlk, Moollar, ulem.

99