Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk

2016/26 103

Kayg Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Dergisi

Uluda University Faculty of Arts and Sciences Journal of Philosophy
Say 26 / Issue 26Bahar 2016 / Spring 2016
ISSN: 1303-4251

Aratrma Makalesi
Research Article
DOI: 10.20981/kuufefd.74372
Veli URHAN
Prof. Dr. | Prof. Dr.
Gazi niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm, Ankara/Trkiye
GaziUniversity, Faculty of Letters, Department of Philosophy, Ankara-Turkey
vurhan@gazi.edu.tr

Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk

z
Dnce tarihine, Greklerden gnmze gelinceye kadar, btnl ierisinde
bakldnda, genel hatlaryla birbirinden farkl iki adalet anlaynn
oluageldiini sylemek mmkndr. nsanlarn niteliksel eitsizlii fikrine
dayanan, etikle siyasetin birbirinden ayr olarak dnlmedii klasik etik ve
siyaset felsefesinin adaleti. nsanlarn niteliksel eitlii fikrine dayanan, etikle
siyasetin birbirinden tamamen ayr olarak ele alnd modern siyaset felsefesinin
adaleti. Bu adalet artk sz konusu drt ana erdemden biri olarak
dnlmemektedir.
Eitlik kavram, zaman zaman yanl olarak, zdelik ya da aynlk anlamlarnda
da kullanlmakla birlikte, onun asl anlamnn her hangi bir eyin bireyler arasnda
dengeli biimde bltrlmesi olduunun unutulmamas gerekir. Bireyler
arasnda neyin bltrldne bal olarak, birbirinden farkl eitlik
kavramlarndan sz edilebilir. Eitliin en ok grlen ekli olarak, kurumsal
eitlik, biimsel eitlik ve frsat eitlii rneklerinden sz edilebilir.
nsann var olduu yerde varlklarndan sz edilebilecek olan ve birbiriyle bir
kartlk ilikisi ierisinde bulunan kavramlardan biri zgrlk dieri otoritedir.
Bu kartlk ilikisi, toplum ya da baz toplumsal snflar ile onlar yneten
hkmet arasnda var olduu iin, zgrlk otorite sahibi olan yneticilerin
despotik ynetimine kar korunmay ifade eden bir kavram olarak dikkati eker.
zgrlk, en geni anlamyla, insan bireysel bir varlk olarak dikkate alndnda
irade zgrl, toplumsal bir varlk olarak dikkate alndnda siyasal zgrlk
olarak gndeme gelir.

Anahtar Szckler
Siyaset, Adalet, Eitlik, zgrlk, Erdem.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
104 2016/26

Adalet:
Dnce tarihine, Greklerden gnmze gelinceye kadar, btnl ierisinde
bakldnda, genel hatlaryla birbirinden farkl iki adalet anlaynn oluageldiini sy-
lemek mmkndr: a) Temelde insanlarn niteliksel eitsizlii fikrine dayanan, etikle
siyasetin hibir ekilde birbirinden ayr olarak dnlmedii klasik etik ve siyaset
felsefesinin adaleti. Bu adalet bilgelik, cesaret ve lllk ana erdemlerinin varlna
bal olarak kendiliinden ortaya kan drdnc ana erdemdir. b) Temelde insanlarn
niteliksel eitlii fikrine dayanan, etikle siyasetin birbirinden tamamen ayr olarak ele
alnd modern siyaset felsefesinin yapay olarak ortaya kan adaleti. Bu adalet artk
sz konusu drt ana erdemden biri olarak dnlmemektedir. Platon ve Aristotelesin
eserlerinde adalet, yneticilerde bilgelik, askerlerde cesaret, reticilerde lllk
(alma ve itaat) olarak belirlenen ana erdemin, genel anlamda, toplumsal katman
olarak sz konusu edilebilecek olan siyasi, askeri ve ekonomik alanlarda
gereklemesine bal olarak, her eyin yerli yerinde bulunuyor olmas anlamnda,
ortaya kan drdnc ana erdemdir. Bilindii zere, Aristotelese gre, ister aznlk
ister ounluk olsunlar, insanlarn servetlerine dayanarak ynettikleri rejim oligari,
zgrlklerine dayanarak ynettikleri rejim ise demokrasi olarak adlandrlr 1. Grek
filozoflarnn, adaletin eitlere eit, eit olmayanlara da eit olmayan bir biimde
davranmak olduu konusunda fikir birlii iinde bulunduklar bilinir. Bu anlamda
adalet, her bir kiinin layk olduunu elde etmesini talep eder. Burada, adalet
kavramyla ilgili temel sorun, bu eitleri ve eit olmayanlar meydana getiren eyin ne
olduuna ilikin sorundur. Eitlerin eit olarak, eit olmayanlarn da eitsiz olarak
muamele grmesi gerektii genel bir ilke olarak kabul edilmi olsa bile, neyin eitlii ya
da eitsizlii sorusu sorulmadan, bu ilkenin zel durumlara uygulanmas mmkn
olmaz; nk insanlar ok eitli bakmlardan eit olabilecekleri gibi eit olmayabilirler
de 2.
Bu durumda, akla gelen ilk soru udur: siyasal ynetime kimlerin katlacana
ilikin karar sz konusu olduunda hangi temel etken akla gelmelidir? Oligari yanllar
eitlii meydana getiren eyin servet olduunu sylerken, demokrasi yanllar bunun
zgrlk olmas gerektiini ne srerler. Oysa her iki gre de kar olan Aristoteles,
politik haklarn ilkesinin ne tek bana servet, ne de tek bana zgrlk olabileceini
savunur. Politik toplumun temel ilkesinin ya da amacnn, uyruklarn ortak iyilii ve
mutluluu olmas gerektiini dnen Aristoteles iin, sz konusu ortak iyiliin ve
mutluluun temelde ne zgrlk eitliine, ne de zenginlik eitsizliine deil, tam
tersine, liyakata dayal olmas gerektiinde kuku yoktur 3. Ona gre, iktidarn amac
erdem, kayna da liyakat olmaldr. Bu nedenle, iktidarn amac zgrl deil,
erdemi gerekletirmek olmaldr; bunun iin de iktidarda her zaman liyakat sahibi
olanlarn bulunmas bir zorunluluktur. Aristotelesin Politeia adn verdii bu ynetim
*
Gazi niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm.
Aristoteles, Politika (ev.Furkan Akderin), Say Yaynlar, stanbul 2013, 1280a, s.101;
1

A.Arslan, lka Felsefe Tarihi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, Cilt 3, 2007, s.289.
L.Arnhart, Siyas Dne Tarihi(SDT) (ev.Ahmet Kemal Bayram), Adres Yaynlar, Ankara
2

2004, s.73.
Aristoteles, Politika, s.291; A.Arslan, FT, Cilt 3, s.290.
3
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
2016/26 105

biimi, oligari ile demokrasinin karm olan bir rejimi akla getirmektedir; nk bu
rejimde ne oligaride olduu gibi servet zengini bir aznln, ne de demokraside olduu
gibi yalnzca zgr olan yoksul ounluun ynetimi sz konusudur. Politeiada
ngrlen ynetim biimi, hem zgr hem de belirli bir geliri ve mlk olan orta snfn
ynetimidir. Aristotelesin burada Nikomakhosa Etik adl eserinde, karakter
erdemlerine ilikin olarak ne srd altn orta 4 ilkesine uygun hareket ettii ok
aktr.
Devletin temel varlk sebebi olarak hem Platon hem de Aristoteles tarafndan
srekli vurgulanan iyi yaamann toplumda bar ve istikrar ortamnn salanmasna,
bunun da ancak orta snfn gl klnmasna bal bulunduunda kuku yoktur.
Toplumsal yaplara tarihsel olarak bakldnda, genelde, onlarn birincisi ok zengin,
ikincisi ok yoksul, ncs de orta halli insanlardan meydana gelen toplumsal
tabakadan olutuklar sylenebilir. Bu adan bakldnda, toplumlarn her zaman
birlikli deil, oulcu bir yapya sahip olduklar ne srlebilir. Gnmz
toplumlarnda sz konusu oulculuun gcn arttran etkenlerin saysnn giderek
arttn sylemek de yanl olmaz. Grek felsefesinde hem etik hem de politik bir anlam
tayan adaletin, her bir toplumsal snfn ve onun yesi olan her bir insann kendi
stne den ana erdemlere uygun davranmasna bal olarak kendiliinden
gerekletii doruysa eer; bunun gnmz oulcu toplumlar iin de ne lde
doru olup olmad zerinde dnlmesi gerekir. Antika Grek ve Ortaa slam
filozoflarnda adalet temelde bir etik erdem olarak kabul edilirken, Modern an batl
siyaset ve hukuk felsefelerinde artk adaletin bir etik erdem olmaktan karlarak, politik
ve daha ziyade bir hukuk kavram olarak ilev grr hale getirildiinde kuku yoktur.
Adaletin Machiavelli, Hobbes, Locke, Rousseau, Smith, Montesquieu, Voltaire
vb. onyedinci ve onsekizinci yzyl siyaset ve hukuk filozoflar tarafndan, arlkl
olarak etik erdem olan ieriinden artlarak, siyasal ve hukuksal bir kavram haline
dntrld bir gerektir. Burada evrensel ve temel bir hakikate iaret etmekte yarar
var: Ahlak her insana kendi kendisine -yani ierden- yaptrmlar uygulayan tamamyla
otonom bir emirler ve yasaklar alan iken; hukuk ve siyaset bir toplum szlemesinin
sonucunda ortaya kan kurallarn insana dardan ve belirli kurumlar araclyla
uygulayan heteronom bir alandr. Bilindii zere kurumlar hkmi ahsiyetlerdir ve
ilerlikleri de o kurumlarn yesi olan gerek ahsiyetlerle mmkn olur; dolaysyla
toplumsal hayat yrten hkmi ahsiyetlerin insana uyguladklar kurallarn ardnda
yine gerek ahsiyet olan insann kendisi vardr. Gnmz oulcu toplumlarnda da,
Aristotelesin iaret ettii, o iyi yaamann gereklemesine imkn verecek toplumsal
bar ve istikrarn salanmasnn temel art, her bir insann kendi zn yanstan
vicdan ya da iyiyi istemesi ile birlikte toplumsal planda kendini gsterecek olan kamu
vicdannn ya da en yksek iyinin gzetilmesidir. Eer bu doruysa, herhangi bir
toplumsal yaamda, toplumsal btn oluturan tm alt birimlerin ve paralarn doalar
gerei hangi yerde ve hangi durumda bulunmalar gerekiyorsa orada ya da oraya yakn
bir yerde bulunmalar anlamnda bir toplumsal adaletin salanmas, her bir bireyde
vicdann, her bir toplumda da kamu vicdannn sesinin olabildiince iyi duyulmasna
bal grnyor.

Aristoteles, Nikomakhosa Etik (ev.Furkan Akderin), Say Yaynlar, stanbul 2014, 1107,
4

s.49.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
106 2016/26

Rousseauun Toplum Szlemesinde imdiye kadar var olmad gibi gelecekte

de hibir zaman var olamayacan ne srd 5, ama gnmz toplumlarnn byk
ounluunun ynetim biimi olarak, iinde yaamakta bulunduumuz ada temsili
demokrasilerde iyi yaamak iin, ayn balamda, Kantn insan her zaman ara deil,
ama olarak grecek ekilde davranmamz isteyen kategorik emperatifine de dikkat
ekilebilir. nsanlar, her durumda, kendi balarna birer ara deil ama olarak muamele
grmelidirler; nk onlar kendilerinin dndaki hibir eyin sahip olmad ve ken-
dilerine onur kazandran ahlaksal tercih kapasitesi tarlar 6. Kantn sz konusu
kategorik emperatifine, eserlerinde sk sk atfta bulunan John Rawlsn 7 adalet
anlaynn da temelde, her birisi znde ahlaksal bir kii olan insanlarn, insanlk
onurunun bir gerei olarak, eit muamele grmeyi hak ettikleri iddiasna dayand
grlmektedir 8. Genel anlamda bakldnda, ada adalet kuramclarnn adaleti, tek
yanl olarak, sadece bireysel haklarn korunmas ile birlikte ele aldklar, ama onun etik
boyutunu ihmal ettikleri ok ak olarak grlmektedir.
Aslnda, Antikada Roma Hukuku ile Grek felsefesinin adalet ile bireysel
haklar arasndaki ilikiyi iyi kuramam olduu hakkndaki iddialar 9 doru kabul
edilirse, bu tek yanlln uzun bir gemiinin bulunduu da sylenebilir. Roma hukuku
bireysel haklarn doutan getirildiklerini deil de, sonradan hukukun bir gerei olarak
kabul edildiklerini ne srerken, bilindii zere, John Lockeun siyaset felsefesinde de
devletin bireysel hak sahiplerinin szlemeyle kurduklar bir organizasyon olduunda,
dolaysyla adaletin de bireysel haklarn merkezine yerletirildiinde kuku yoktur 10.
Oysa genel anlamda Grek felsefesinde, zel olarak da Platon ve Aristotelesin
felsefelerinde bireysel haklar etik ve ayn zamanda politik bir erdem olan adaletin
kapsam ierisinde dnlmtr. Dnce tarihi ierisinde, Grek filozoflarnda olduu
gibi, insann znde iyi bir varlk olduunu syleyenlerin yansra, Thomas Hobbes vb.
modern siyaset filozoflarnda olduu gibi, onun kt bir varlk olduunu syleyenler de
vardr. ounluk tarafndan znde iyi olduu sylenen bu insann, zaman zaman kendi
bireysel karlarn toplumun ortak karlarnn stnde tutmaya, bu amala kanunlar
ve kurallar eline frsat getiinde ihlal etmeye ya da kendi yararna kullanmaya eilimli
olduu da inkr edilemez bir gerektir.
Onyedinci yzyl siyaset filozoflarnn eserlerinde ilk kez dile getirilmeye
balanm ve zamanla zerinde evrensel denebilecek bir uzlamann salanmasna bal
olarak kabul grm olan, yasama, yrtme ve yargdan oluan kuvvetler ayrl
ilkesinin hayata geirilmesiyle, iktidar kullananlarn sz konusu ilke sayesinde
birbirlerini denetlemelerinin salanmas zorunlu hale gelmitir. yle grnyor ki,
Platonun Aristokrasisinde, Aristotelesin anayasal demokrasi anlamna gelen
Politeiasnda hem etik hem politik bir deer ifade eden ve ortak kar ile de zde olan

J.J.Rousseau, Toplum Szlemesi Ya da Siyaset Hukuku lkeleri, Say Yaynlar, stanbul 2008,
5

s.89.
6
L.Arnhart, SDT, s.401.
7
L.Arnhart, SDT, s.409.
8
L.Arnhart, SDT, s.408.
S.Akta, Hayekin Hukuk ve Adalet Teorisi (HVAT), Liberte Yaynlar, Ankara 2001, s.186.
9

S.Akta, HVAT, s.186.

10
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
2016/26 107

adalet, gnmz temsili demokrasilerinde, iyi yaamann bir gerei olarak, uymakla
ykml bulunduu kurallarn insann kendi iinden deil de, dardan kendisine
buyurulmas nedeniyle, sz konusu kuvvetler ayrl ilkesiyle salanmaya allmtr.
Adaletin Platoncu ve Aristotelesci anlamna bal kalnarak sylenirse, yasama, yrtme
ve yarg eer gerekten bulunmalar gereken yerde ve biimde bulunurlarsa, glerini
ve yetkilerini ancak kullanmalar gereken yerde ve biimde kullanrlarsa, birbirilerinin
karsnda hibir ekilde snrlarnn ve amalarnn tesine geen bir g ve yetki
kullanma eilimine girmezlerse, orada adaletin varlndan sz edilebilir. Aklselim
sahibi her insann kolaylkla tahmin edebilecei gibi, burada sylendii anlamdaki
adaletin salanmas, gerek yasama, gerek yrtme ve gerekse yarg mensuplarnn
kendi grevlerinin ve ilerinin gerei her ne ise o donanma sahip kiiler olarak nceden
eitilmi ve yetitirilmi olmalarnn da kanlmaz olduu her trl kukudan uzak bir
gerektir.
Adalet Teorisi adl eseriyle, n kazanm olan Amerikal ada siyaset
felsefecisi Rawlsn da Kantn yukarda iaret edilen ahlak ilkesine zaman zaman
dikkat ektii; ve znde insann hem zgrlne hem de eitliine yer veren bir
adalet kavram zerinde alt bilinmektedir. Bireysel haklarn temelde adalet ilkesi
tarafndan belirlendii kansn tayan Rawlsa gre, etik olmaktan daha ok politik ve
ekonomik bir erdem olarak, adalet olmadan bireylerin toplumsal ibirlii ierisine gir-
meleri beklenmemelidir 11. Nozick de bireylerin piyasa kurallarna gre hak ettiklerini
alabildikleri takdirde adaletin anlaml olacan dnrken, ada liberalizmin nemli
bir ismi olan Hayekin bireysel haklara pek vurgu yapmad ne srlr 12. Adaletin
prosedrel adalet ve sosyal adalet olmak zere iki eklinden sz eden klasik liberalizme
gre, sosyal adalet temel ilgisini, daha ziyade ekonomik alanda, gelirin ve zenginliin
datm ve blmyle ilgili, eitlii salamak amacn gden liyakat ve ihtiya
ltlerine yneltir 13. Daha nce de iaret edildii zere, Aristoteles iin, iktidar
uygulayan devletin meru kayna ne zenginlik, ne zgrlk deil, ama liyakattir; amac
da yurttalar erdemli klmaktr 14. Temel ahlak kavramlar zgrlk deil erdem, eitlik
deil liyakat olan Aristotelesin politik toplumu zgrl deil erdemi
gerekletirmeyi hedef alr ve iktidar da ancak bu erdemi yaratma ynnde en byk
liyakate sahip olanlara vermeyi doru bulur 15.
ada hukuk kurumlar ve adalet teorisine ilikin almalaryla dikkati ekmi
olan Hayekin liyakatlerin moral (ahlaksal) balamlarda bir anlam ifade edeceini,
gelir dalmyla ilgili olarak bu kavramn hibir anlamnn olmadn dnd ne
srlr 16. Liyakatleri eylemin ahlaksal bir karakteri olarak kabul eden Hayek,
liyakatlerin piyasadaki baarnn bir nedeni olmadn, aksine, bir insann baarsnn
hemcinslerine gre tad deere bal olarak belirlenmesi gerektiini syler 17.

S.Akta, HVAT, s.187.

11

S.Akta, HVAT, s.187.

12

S.Akta, HVAT, s.194.

13

A.Arslan, FT, Cilt 3, s.292.

14

A.Arslan, FT., Cilt 3, s.292.

15

S.Akta, HVAT, s.221.

16

S.Akta, HVAT, s.221.

17
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
108 2016/26

Mesela, stn yetenekli bir insann baars, bu yeteneklerin piyasada ne anlam ifade
ettiine bal olduu halde, bizim o insanlarn yeteneklerinin baarya layk olup
olmadna ilikin dncelerimize bal deildir 18. Burada da aka grlecei zere,
Hayekin liyakat kavramna ykledii anlam ile Aristotelesin ayn kavrama ykledii
anlam, tadklar ahlaksal karakter bakmndan ortaklk gstermekle birlikte,
uygulandklar alanlar bakmndan nemli lde birbirlerinden farkl grnmektedir.
Hayekin Hukuk, Yasama ve zgrlk adl eserinde yer verdii bir alntda J.S.Mill
unlar syler 19: Toplum, kendisinden ayn lde iyiye hakk olan, yani mutlak olarak
ayn lde iyiye liyakat kespetmi olan, herkese eit lde iyi muamele etmelidir. Bu,
sosyal ve datc adaletin en yksek soyut standarddr; btn kurumlarn ve btn
erdemli vatandalarn abalar azami lde buna ynelmelidir. Burada, Millin ok
ak bir biimde ne srd sosyal adalet kavramyla tam bir sosyalizme varacann
farknda olmadn dnen Hayek, toplumun bireylere liyakatlerine gre muamele
etmesi gerektii eklindeki ana fikri znde tayan sosyal adalet talebinin bireylere
deil, topluma hitap ettiini dile getirir 20. Siyasi faaliyeti sosyal adalete olan inan
ynettii srece, bu sre totaliter bir sisteme gitgide daha fazla yaklaacaktr diyen
Hayek, sosyal adalet kavramnn zgr insanlardan oluan bir toplum iin hibir anlam
tamayan ii bo bir kavram olduunu ne srer 21.
Modern zgrlk ilkesinin en iyi formlasyonunu zgrlk zerine adl
eserinde Millin yapt sylenir. Mill, bireyin sosyal denetiminin tek ve basit bir ilkeyle
yaplmas gerektiini ne srerken, Aristotelese olan kartln da ortaya koymu
olur 22. Mille gre, Uygar bir topluluun herhangi bir yesi zerinde, iradesine
ramen, iktidar kullanmann tek amac, onun dierlerine zarar vermesini engellemek
olabilir. Bu kiinin fiziksel ya da ahlk iyilii kendi bana yeterli bir gereke
deildir 23 Millin sz konusu zgrlk ilkesi, modern devletlerin hibirisinde tam
anlamyla uygulanamyor olsa bile, modern liberal demokrasinin ruhunu yansttnda
kuku yoktur. Millin ilkesi, yurttalarn ahlak karakterlerinin biimlendirilmesi,
ynetimlerin zorunlu ve hakl hedeflerindendir eklindeki Aristotelesi iddiann,
modern liberal dnce tarafndan reddinin de ifadesidir 24. Bana yle geliyor ki, ada
toplumlarn gittike byk boyutlar kazanan hem bireysel, hem siyasal hem de
ekonomik sorunlarnn, insanln hep zledii o iyi yaamn, en mutlu deil elbette,
ama yeterince mutlu yaanacak dzeyde, zme kavuturulamamasnn ardnda yatan
temel sebebin erdem, adalet ve liyakat gibi temel kavramlarn, seklerlemenin
eliinde, etik deer ieriinden boaltlm olmalar yatmaktadr. Antika Grek,
18
F.A.Hayek, The Constitution of Liberty, Routlege-Kegan Paul, London 1990, s.94; (den
naklen) S.Akta, HVAT, s.221.
19
J.S.Mill, Utilitarianism (London 1861), blm 5, s.92; (den naklen) F.A.Hayek, Hukuk,
Yasama ve zgrlk (HY) (ev.Atilla Yayla-Mustafa Erdoan-Mehmet z), Trkiye
bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2012, s.297.
20
F.A.Hayek, HY, s.97.
21
F.A.Hayek, HY, s.102.
22
L.Arnhart, SDT, s.69.
23
J.S.Mill, On Liberty (Indianapolis: Boobbs-Merrill, 1956), 13; (den naklen) L.Arnhart, SDT,
s.69-70.
24
L.Arnhart, SDT, s.70.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
2016/26 109

Ortaa slam ve Hristiyan filozoflarnn ahlak ve siyaset felsefelerinde ngrdkleri

hem toplumsal hem siyasal hem de ekonomik hayatn tek ve vazgeilmez aktr olan
insan kiisel olarak iinden ve znden kavrayan bu etik deer ieriine yeniden
kavuturulmas, ok kolay grnmemekle birlikte, imknsz deildir.

Eitlik:
Eitlik kavram, zaman zaman yanl olarak, zdelik ya da aynlk anlamlarnda
da kullanlmakla birlikte, onun asl anlamnn her hangi bir eyin bireyler arasnda
dengeli biimde bltrlmesi olduunun unutulmamas gerekir. Bireyler arasnda
neyin bltrldne bal olarak, birbirinden farkl eitlik kavramlarndan sz
edilebilir. Eitliin en ok grlen ekli olarak, yaamlarnn eit ahlksal bir deere
sahip olmas anlamnda insanlarn eit doduklar fikrini ieren kurumsal eitlik;
insanlarn toplumsal yaam ierisindeki haklarn ve yetkilerini belirleyen sosyal stat
anlamnda, en ak ifadesini hukuk karsndaki eitlikte ve ayn deerdeki tek adam tek
oy olarak siyasetteki eitlikte bulan biimsel eitlik; her hangi bir konuda herkesin ayn
balang noktasnda bulunmalar ya da eit yaam ansna sahip olmalar anlamnda
frsat eitlii rneklerinden sz edilebilir 25. Klasik ve modern dnemleri de iine alacak
ekilde, siyaset felsefesi tarihi btnyle gz nne alndnda, siyasetin ok ak
biimde eitsizlik-eitlik kavram ifti zerinde ina edildii grlebilir. Klasik siyaset
felsefesi ile modern siyaset felsefesini birbirinden ayran en belirgin zelliklerinden
birinin eitlik konusunda olduu sylenebilir. nsann doutan toplumsal ve siyasal bir
varlk olduunu dnen klasik siyaset filozoflar insanlarn doutan niteliksel eitsizlik
ierisinde bulunduklarn ne srerken; insan iin bir doa durumu-toplum durumu
ayrm yaparak, onun doutan toplumsal ve siyasal bir varlk olmadn dnen
modern siyaset filozoflar, tam tersine, insanlarn doutan niteliksel eitlik ierisinde
bulunduklarn ne srerler.
Siyasetin temeline Tanr ya da tanrsallk konulduu zaman ortaya kacak
siyasal yapnn, iktidarn yukardan aaya uygulanmak durumunda olduu bir siyasal
yap olacan; siyasetin temeline insann kendisi ya da insanlk konulduu zaman
ortaya kacak siyasal yapnn ise, iktidarn artk yukardan aaya deil aadan
yukarya uygulanmak durumunda olduu bir siyasal yap olacan dnmek ve
kavramak ok zor deildir. Tarihin lk ve Orta alar boyunca hayata geirilmi olan
ynetim biimlerinin genelde monarik ve aristokratik karakterli olmasnn arkasnda
duran egemen zihniyetin ngrd biimde, siyasal ve toplumsal dzenin temeline,
niteliksel eitsizlik fikrinin ve buna bal olarak hiyerarik dzen anlaynn
kendisinden kaynakland Tanr ya da tanrsalln konulduu 26; Modern ala birlikte
grlmeye balayan ynetim biimlerinin daha ok demokratik karakterli olmalarnn
arkasnda duran egemen zihniyetin ngrd biimde, siyasal ve toplumsal dzenin

A.Heywood, Siyasetin Temel Kavramlar (STK) (ev.Hayrettin zler), Adres Yaynlar,

25

Ankara 2012, s.174.

L.Strauss, Politika Felsefesi Nedir? (ev.Solmaz Zelyut Hnler), Paradigma Yaynlar,
26

stanbul 2000, s.64. Platon un Yasalar Tanr ile balarken, Sokratesin Savunmas Tanr ile
bitmektedir.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
110 2016/26

temeline artk Tanr ya da tanrsalln deil, doal eitlik ierisinde bulunduklar

dnlen insann konulduu ok aktr. Bu Tanr ya da tanrsallk, siyasal ve
toplumsal dzenin temelinde, Antika siyaset filozoflarnda ok ak olarak
grlmemekle birlikte, Hristiyan ve slam Ortaanda ok net bir biimde
grlmektedir. Mehur oryantalist Louis Gardetnin de iaret ettii gibi, hiyerarik
dzenin en iyi temsil edildii slam siyasetinde otorite, ilke olarak mutlak ama
uygulamada lml olacaktr. Kuran, Aranzda idareyi elinde tutanlara itaat ediniz 27,
Kim Resle itaat ederse, Allaha itaat etmi olur 28 demektedir. Kurann yasasna
aykr olan hibir eyi emretmedike halifeye (veya onun grevlendirdii kiilere) itaat
etmek, Peygamberin yerine geen kiiye (halife) itaat etmektir ve Peygambere itaat
etmek de Tanrya itaat etmektir 29.
Burada belki sorulmas gereken en nemli soru udur: Acaba insanlar gerekte,
Klasik siyaset filozoflarnn ne srdkleri gibi, doal olarak niteliksel eitsizlik
ierisinde dnyaya gelip, daha sonra birbirleriyle olabildiince eit konumda nasl
yaayabileceklerinin olanaklarn m aramlardr; yoksa, Modern siyaset filozoflarnn
ne srdkleri gibi, doal olarak niteliksel eitlik ierisinde dnyaya gelip, sonra
mlkiyetin ortaya kmasyla birlikte balayan eitsizlik ve dzensizlik karsnda, ka-
nlmaz olarak doa durumundan toplum durumuna gemenin eiinde, yaptklar
szlemeyle yeniden bir arada olabildiince eitlik ve dzen ierisinde nasl
yaayabileceklerinin olanaklarn m aramlardr? Bu sorunun sorulmas ve
yantlanmas, her iki siyaset anlay iin de, ancak ilkel insann dikkate alnmas
kouluyla bir anlam tar. Toplumun bir hiyerarik yapsal zellik gstermesinin sonucu
olduu sylenebilecek olan, iktidarn yukardan aaya uyguland monari ve
aristokrasi gibi ynetim biimlerinin sz konusu niteliksel eitsizlik kavramna
yaslanmas ne lde akla aykr dmyorsa; ayn ekilde, temelde hiyerarik bir
yapsal zellik gstermeyen, iktidarn aadan yukarya uyguland demokratik
ynetim biimlerinin de, ynetilenleri ynetecek olanlar toplumun kendi iinden se-
ilerek belirlenecei iin, niteliksel eitlik kavramna yaslanmas o lde akla aykr
dmemektedir. Bu durumda, toptanc bir yaklamla, insanlarn niteliksel olarak
eitsizlik ya da eitlik ierisinde bulunduklarnn kabul edilmesi gerektiinin ne
srlmesinin, bugn artk, ok anlaml grnmediinin altn izmek gerekiyor.
Dolaysyla, hukuk nnde insanlarn birbirleriyle eit konumda bulunmalar
gerektiinden sz edilebilecei gibi, siyasal ve toplumsal yapnn birer yesi olmalar
sz konusu olduunda, onlarn eitliklerinden ziyade eitsizliklerinden sz edilmesi
daha akla uygun grnyor.

27
4, 59.
28
4, 80.
L.Gadret, Mslman Site, Toplumsal ve Siyasi Hayat (MSTSH) (ev.Ahmet Arslan), Ayrnt
29

Yaynlar, stanbul 2014, s.56.

 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
2016/26 111

zgrlk
nsann var olduu yerde ancak varlklarndan sz edilebilecek olan ve birbiriyle
srekli bir kartlk ilikisi ierisinde bulunan kavramlardan biri zgrlk dieri de
otoritedir. Eski alardan beri devam edip gelen bu kartlk ilikisi, toplum ya da baz
toplumsal snflar ile onlar yneten hkmet arasnda var olduu iin, zgrlk otorite
sahibi olan yneticilerin despotik ynetimine kar korunmay ifade eden bir kavram
olarak dikkati eker 30. zgr olmak ile zora bavurmak arasndaki gerilimli ilikiye
ramen, zora bavurmay insan hayatndan btnyle dlamak sz konusu olamayaca
iin, zgr olmak tam anlamyla ve snrszlk leinde bamsz olmak anlamna
gelmedii gibi; baka birinin keyfi isteinden bamsz olmak 31 anlamna da gelmez.
zgrlk, en geni anlamyla, insan bireysel bir varlk olarak dikkate alndnda irade
zgrl, toplumsal bir varlk olarak dikkate alndnda siyasal zgrlk olarak
gndeme gelir. Jhon Stuart Mille gre, insan zgrlnn, bilincin i alan da
denilebilecek olan, zel bir alan vardr ki, bu alan ayn zamanda vicdan zgrlnn,
dnce ve duygu zgrlnn de alandr 32. Pozitif zgrlk alan olarak da
adlandrlabilecek olan, sz konusu alana ilikin zgrln ad Hayekte i zgrlk
iken, insan benini alak ben ve yksek ben olarak ikiye ayran Isaiah Berlindeki
karl yksek benin gsterdii dorultuda davranmaktr 33. Buna gre, kiilik yksek
ve aa ben olarak ikiye blnmtr ve sahici anlamda rasyonel ve uzun vadeli
amalarnn kayna olan yksek beni onun gelip geici ve irrasyonel arzularnn
kayna olan aa benini denetim altnda tuttuu lde kii zgrdr 34.
rade zgrlnn varln bir bakma zorunlu klan pek ok seenekle kar
karya kalan bir insann, akln kullanarak bir seimde bulunup bulunmamas ya da
yapt seimin kendisine tand olanaklar sonuna kadar kullanmas ya da
kullanamamas, baka bir insann isteklerinin kendisine empoze edilmesinden farkl bir
sorun olmakla birlikte; bireysel anlamdaki i zgrlk ile, negatif zgrlk olarak da
adlandrlabilen, dardan gelen zorlamann yokluu anlamndaki siyasal zgrlk birbi-
rinden ayr tutulmaldr 35. nsann istediini yapabilmesi iin gerekli olan fiziksel g ve
yetenekle de zdeletirilebilen zgrln, zorlamalardan masun olma anlamndaki
negatif zgrln ieriini deiime uratt gerekesiyle, Hayek zgrln g ve
yetenekle zdeletirilmesini ok tehlikeli bulmaktadr 36. Sz konusu i zgrlk ile
siyasal zgrln ok fazla karkla sebep olmayacak ekilde dikkatli bir biimde
kullanlabileceine, fakat iktidar=zgrlk formlnn hibir ekilde kabul edilebilir
olmadna iaret eden Hayeke gre, hukuk kurallar dhilinde gerekleen, siyasal
anlamdaki zgrln negatif karakterli olmas, teki insanlardan gelen ya da

J.S.Mill, Hrriyet stne(H) (ev.M.Osman Dostel), Liberte Yaynlar, 2004 Ankara, s.40.
30
31
F.A.Hayek, The Constitution of Liberty, The University of Chicago Pres, 1960, s.11 (den
naklen) A.Yayla, zgrlk Yolu(Y), Profil Yaynclk, 2014 stanbul, s.33.
32
J.S.Mill, H, s.53.
33
A.Yayla, Y, s.36.
N.P.Barry, Modern Siyaset Teorisi(MST) (ev.Mustafa Erdoan ve Yusuf ahin), Liberte,
34

3.Bask, 2012 Ankara, s.348-349.

35
A.Yayla, Y, s.37.
36
A.Yayla, Y, s.37,39.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
112 2016/26

gelebilecek olan zorun yokluunu gsterir 37. Gerek anlamdaki zgrln insann
yapmas gerekeni yapmaktan ibaret olduu kabul edildii takdirde, insan rasyonel
amalara ynlendirmesi durumunda hukukun kiilii bask altna ald deil, aksine
zgrletirdii sylenebilir 38.
Kanunlarn Ruhu adl nl eserinde Montesquieunun da zgrl bu balamda
tanmlad grlyor 39: Hrriyet kanunlarn izin verdii her eyi yapmaktr; bir
vatanda kanunlarn yasak ettii eyi yapabilseydi hr saylmazd o zaman; nk teki
vatandalarn da ayn yetkiyi kullanmaya haklar olurdu. Soylularn elindeki demokrasi
ynetiminin nitelikleri bakmndan zgr saylamayaca kansn tayan Montesquieu,
siyasal zgrln yalnzca lml ynetimlerde, ancak iktidar tarafndan ktye
kullanlmad takdirde, var olabileceini ne srmekte; ve bu balamda, bir anayasa
yle olabilir ki, o yasa gereince hi kimse, kanunun kendisini yapmaya mecbur
tutmad eyi yapmaya, kanunun izin verdii eyleri de yapmamaya zorlanamaz 40.
Ayn ekilde, Alman filozofu Kant da Saf Akln Eletirisi adl eserinde unlar
sylemektedir 41: Bir anayasa, kanunlar, her bir kiinin zgrlnn herkesin
zgrl ile bir arada var olabilecei bir tarzda dzenleyerek mmkn olan en geni
zgrl salar. Modern siyaset felsefesine onyedinci yzylda ciddi anlamda
eletirel bir gzle bakmak suretiyle, klasik siyaset felsefesinin temeli olan ahlak-siyaset
ilikisine yeniden ynelme eilimini gsteren ilk isim olduu sylenebilecek olan
Rousseau, gerek anlamdaki zgrln kendi kendimize koyacamz bir ahlak
yasasna uymaktan ibaret olduunu; dolaysyla bencil karlarmz byltmekle deil,
bakalaryla paylatmz karlar gelitirmekle ancak zgr olabileceimizi ne
srer 42. Hukukun amacnn zgrlkleri kaldrmak ya da kstlamak deil, aksine
korumak ve geniletmek olduunu dnen John Lockeun yan sra, Hayeke gre de,
zgr bir eylem belirli kurallardan oluan hukuksal bir ereve ierisinde mmkn
olduundan, bu ereve zgrlk iin mantksal bir zorunluluktur 43. Genel anlamda,
btn devletlerin var olan tek amacnn yaamak olduunu dnen Montesquieuya
gre, yine de her devletin temelde zor kullanmaya dayanan bymek ve genilemek gibi
kendine zel amalarnn yan sra; yle devletler de olabilir ki, onlarn anayasalarnn
amac dorudan doruya siyasal zgrlk olabilir 44.
Siyasal zgrlk alannn dnda dnlmesi pek de mmkn grnmeyen
negatif zgrlkle ilgili olan bu zor kavram sz konusu olduunda, Mill ile Hayek
arasnda kk bir kyaslama yaplabilir. Bireyin mutlak anlamda zgr olmas
gerektiini dnen, bu dncesinden dolay pozitif zgrle daha yakn durduu
sylenebilecek olan Mill, davranlar baka birini etkilemedii srece, bireye hi kimse
37
A.Yayla, Y, s.39-40.
38
N.P.Barry, MST, s.349.
Montesquieu, Kanunlarn Ruhu(KR) (ev.Fehmi Balda), Hiperlink Yaynlar, stanbul,
39

s.169.
40
Montesquieu, KR, s.169.
41
I.Kant, Critique of Pure Reason, II, i. 1 (den naklen) Montesquieu, KR, s.436.
42
N.P.Barry, MST, s.349.
43
N.P.Barry, MST, s.342.
44
Montesquieu, KR, s.169-170.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
2016/26 113

tarafndan mdahale edilmemesi gerektiini ne srerken; Hayek bireyin bir bakasn

etkilemeyen bir davrannn neredeyse imknsz olduunu ne srerek, zgrlk
konusunda negatif zgrle daha yakn duran farkl bir yaklam gelitirmektedir 45. Bu
bakmdan, Hayekin zgrlk anlaynn en nemli yanlarndan birinin zgrlk ile
hukukun stnl arasnda kurduu iliki olduu sylenebilir. zgrlk ile hukukun
stnl arasnda kurulan bu ilikinin, yaanan toplumsal hayatn yesi konumundaki
insann eitli nedenlerle zaman zaman baz dsal zorlamalarla kar karya kalmasna
yol aaca, ama bu zorlamalarn btnyle ortadan kalkaca bir duruma da hibir
zaman ulalamayaca apak ortada olan bir gerektir 46.
Liberal dncenin mensubu olan siyaset bilimci ya da filozoflara gre, zgrlk
ile hak arasnda ok sk bir iliki bulunmakta; dolaysyla, zgrln hak ve yetki ile
zde olduu ne srlmektedir 47. Liberalizmin onyedinci yzyldaki nemli
temsilcilerinden olan Thomas Hobbes, bir yandan, zgr insan gc ve zeksyla
yapmaya muktedir olduu eylerde, istedii eyi yapmas engellenmemi olan
birisidir 48 eklinde tanmlayarak liberalist bir tavr sergilerken; te yandan, uyruun
zgrl, egemenin snrsz gcyle tutarldr.() Egemenin hangi gerekeyle olursa
olsun bir uyrua yapabilecei hibir ey, adaletsizlik veya hakszlk olarak
adlandrlamaz; nk her uyruk, egemenin yapt her bir eylemin milidir 49 diyerek,
mutlak monarist tavrn ortaya koymaktadr. Leviathan adn verdii byle bir mutlak
monari altnda ynetilen uyruklarn zgrl konusunda, Hobbesun ne srd
temel birka nermesini burada zikretmenin yararl olaca kansndaym: Uyruklar,
kendilerine yasal olarak saldranlara kar bile, kendi varlklarn savunma zgrlne
sahiptirler 50. Uyruklar kendilerine zarar vermeye zorlanamazlar 51. Uyruklar,
gnll olarak teebbs etmedikleri srece, savamaya da zorlanamazlar 52.
Uyruklarn en byk zgrl, yasann sessizliine dayanr 53. Hobbesun sz
konusu mutlak monariye ilikin dncelerinin, iinde yaad dnemin ngilteresinin
siyasal ve sosyal problemleri balamnda anlalmas ve deerlendirilmesi daha doru
olacaktr. Millin de hakl olarak iaret ettii gibi, siyasal anlamda, bataki yneticilerin
despotik ynetimlerinden korunmak anlamn tayan zgrlk ile otorite arasndaki
mcadele, bata eski Yunan, Roma ve ngiltere olmak zere, tarihin bilinen en eski
dnemlerinin belirgin zellii olarak karmza kmaktadr 54.
Toplumsal bir varlk olan insann, hukukun kendisine tand haklarn snrlar
dhilinde hareket etmesinin karl olan serbestlik meru iken, bu snrlarn tesine
45
A.Yayla, Y, s.43.
46
A.Yayla, Y, s.43-44.
A.Heywood, Siyaset Teorisine Giri (STG) (ev.Hzr Murat Kse), Kre Yaynlar, 2011
47

stanbul, s.313.
T.Hobbes, Leviathan (ev.Semih Lim), Yap Kredi Yaynlar, 2.Bask, 1995 stanbul, s.155.
49
T.Hobbes, Leviathan, s.157.
50
T.Hobbes, Leviathan, s.159.
51
T.Hobbes, Leviathan, s.160.
52
T.Hobbes, Leviathan, s.160.
53
T.Hobbes, Leviathan, s.161.
54
J.S.Mill, H, s.40.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
114 2016/26

geerek hareket etmesinin karl olan ar serbestlik, bakalarnn haklarna tecavz

anlamna geldii iin, gayrmeru olarak kabul edilir 55. Hukukun snrlar ierisinde
kalmak artyla ancak varlndan sz edilebilecek olan ve negatif zgrlk denilen bu
zgrln, biri zorlamann olmamas dieri de hukukun stnl olmak zere iki
temel zellii vardr 56. Mille gre, siyasal zgrlk alanna ilikin olarak, otoriteyi
kullanan iktidar sahibi bir hkmetin ekli ne olursa olsun, daha nce sz konusu
edilmi olan bireysel plandaki isel zgrlklere btnyle sayg gsterilmeyen hibir
toplumda tam anlamyla zgrln varlndan sz edilemez 57. Anayasa ile ynetilen
toplumlarda, topluma kar sorumluluk duysun ya da duymasn, bir hkmetin dnce
zgrln kontrol altna almaya kalkacandan korkmaya gerek olmadn
syleyen Mill, demokrasi ile ynetilen lkelerde, toplumun ister dorudan isterse
seimle ibana getirdii hkmet araclyla zor kullanma hakkn reddetmekte ve zor
kullanmann kendisinin gayrmeru olduunu ne srmektedir 58.
zgrlk zerine Drt Deneme adl eserinde yer alan ki zgrlk Kavram
balkl almasnda, zgrln bir negatif bir de pozitif olmak zere iki eklinden sz
eden Isaiah Berline gre, negatif anlamdaki zgrlk, znenin bir kii veya grubun-
bakalarnn mdahalesi olmadan istediini yapmasna veya olmasna izin verilen veya
verilmesi gereken alann genilii nedir?; pozitif anlamdaki zgrlk ise, bir
kimsenin, unu deil de bunu yapmasn veya u deil de bu olmasn tayin edebilen
denetimin veya mdahalenin kayna nedir veya kimdir? sorusunun cevabnda sakl-
dr 59. Negatif zgrlk, birey zerindeki mdahalesizlik anlamnda, dardan gelecek
snrlandrmalarn bulunmamas iken; pozitif zgrlk, bireyin mdahalesi anlamnda,
belirli bir hedefin ya da kazanmn baar ile gerekletirilmesi anlamna gelmekte;
dolaysyla, sz konusu negatif/pozitif ayrm bir eyden zgr olma ile bir eyi
yapmaya zgr olma arasndaki fark yanstmaktadr 60. zgrlkten negatif zgrl
anlayan klsik liberaller iin zgrlk, devletin ya da siyasal otoritenin iktidar alannn
olabildiince kltlmesi anlamna gelirken; zgrlkten pozitif zgrl anlayan
modern liberaller ya da sosyalistler iin zgrlk, ekonomik hayatn iyi ynetilmesine
ilikin olarak, devletin sorumluluk alannn geniletilmesine meruiyet kazandrmak
anlamna gelmektedir 61. Klasik liberalizmin nemli bir temsilcisi olan Thomas Hobbes,
sz konusu negatif zgrln tanm olarak kanunlarn sessiz kalmas ifadesini
kullanrken, Isaiah Berlin kiinin bakalar tarafndan engellenmeden eylemde
bulunabildii alan ifadesini kullanmaktadr 62.
Klasik siyaset anlaynn snrlar ierisinde bakldnda, teokrasi ad verilen
ynetim biimlerinde devlet mutlak g ve iktidar sahibi olan Tanr; monari,

A.Heywood, Siyaset Teorisine Giri(STG), Kre Yaynlar, 2011 stanbul, s.313.

55
56
A.Yayla, Y, s.44.
57
J.S.Mill, H, s.54.
58
J.S.Mill, H, s.58.
59
N.P.Barry, MST, s.347.
A.Heywood, STK, s.197; N.Barry, MST, s.336-337; A.Yayla, Liberalizm, 4.Bask, Liberte
60

Yaynlar, 2002 Ankara, s.164.

61
A.Heywood, STK, s.198.
62
A.Heywood, STG., s.316-317.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
2016/26 115

aristokrasi ve demokrasi ad verilen ynetim biimlerinde ise, erdemli bir kii

(monari), erdemli bir aznlk (aristokrasi) ya da erdemli bir orta snf diyebileceimiz
bir ounluk (cumhuriyet ya da demokrasi) olarak karmza kmaktadr. Teokrasilerde
yurttalarn ynetirken devletin uygulamak durumunda olduu hukukun kaynandaki
akln Tanrsal akl, monari, aristokrasi ve demokrasilerde devlet iin gerekli olan sz
konusu hukukun kaynandaki akln ise insan akl olduunda kuku yoktur. Burada ad
geen ynetim biimlerinden hangisi sz konusu olursa olsun, yaadklar toplumsal
hayatn ierisinde yapp ettiklerinden dolay, kendilerini ynetenlere kar, mevcut
hukukun snrlar ierisinde, ynetilenlere bir sorumluluk yklenebilmesi iin, asla gz
ard edilememesi gereken temel bir koul vardr: zgrlk. Bir insann yapp
ettiklerinden dolay sorumlu tutulabilmesi iin, ncelikle, hibir zorlama altnda
olmakszn, kendi iradesini kullanarak tercihte bulunabilecei seenekler karsnda
braklmas anlamnda, zgr olmas gerekir. Bu anlamda, ister teokrasi, ister monari,
ister aristokrasi ve isterse demokrasi olsun, devletin hukuk kurallarnn snrlar
ierisinde yurttalarna sorumluluk ykleyerek onlar dllendirebilmesi ya da
cezalandrabilmesi iin, onlara ncelikle zgrlklerinin verilmesi gerekir. Tanrnn
insana sorumluluk ykleyebilmek iin kendi zgrlne kendi iradesiyle snr
koyduunu ne sren; dolaysyla, Tanr-insan ilikisi balamnda, zgrln Tanr ile
insan arasnda paylalan bir zgrlk olduunu dnen M.kbal, bu konuda, slamda
Dini Dncenin Yeniden Kuruluu adl eserinin Tanrnn mahiyeti ile ilgili blmnde,
snrlama Tanrnn kendi yaratc hrriyetinden domutur ki, Tanr bu yolla sonlu
benleri kendi hayat, kudret ve hrriyetine itirak eden varlklar olarak semitir 63;
insann zgrl ile ilgili blmnde ise, Mutlak Ben, kendi ahs insiyatif gcne
sahip sonlu benin ortaya kmasna msaade etmek suretiyle, ilh hrriyetini kendi hr
iradesiyle snrlamtr 64 demektedir. kbalin burada sz konusu ettii zgrln,
modern siyaset bilimcilerinin nemle zerinde durduklar, negatif zgrlk olduundan
kuku duyulmamaldr.
nsann yaama tarz zerinde d mdahalenin bulunmamas anlamnda dikkate
alnan negatif zgrlk, toplumsal bir varlk olan insann d mdahaleden tamamyla
masun kalmas gereken bir yan olan zel yaam alann, kiinin kendi kendisiyle ba
baa kalabildii ahs bir alan olarak kabul etmeyi ngrmektedir 65. Pozitif zgrlk sz
konusu olduunda, yaama biimleri mevcut kanunlarla snrl hale getirilmi olan
insanlar, negatif adan bakldnda yeterince zgr grnmedikleri halde pozitif
adan daha zgr konumda grnebilirler; nk pozitif zgrlk, insanlarn
kendilerini hem kendileri hem de devlet eliyle gelitirmeleri ve mkemmelletirmeleri
anlamna gelmektedir. Bu bakmdan, pozitif zgrlk kavram, negatif zgrlk
kavramnn ngrd gibi, dardan mdahale eden g olarak devletin kltlmesi
gerektii iddiasndan daha ok, lkenin maddi ve ekonomik kaynaklarnn toplumu
meydana getiren insanlarn yaama biimlerini iyiletirmek amacyla, devlet eliyle
onlara ulatrlmas anlamnda, devletin byltlmesi gerektii iddiasn iinde tayan

M.kbal, R, 79-80 (den naklen) M.S.Aydn, lemden Allaha, Ufuk Kitaplar, 2000 stanbul,
63

s.92-93.
M.kbal, R, 108; PR, s.343 (den naklen) M.S.Aydn, age, s.93.
64
65
A.Heywood, STG., s.318.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
116 2016/26

bir kavramdr 66. Dolaysyla, negatif zgrln hedefinde, siyasal anlamda, liberalizm
(zgrlklk) grnrken, pozitif zgrln hedefinde etatizm (devletilik)
grnmektedir. Devlet mdahalesinin insanlarn frsatlarn arttrmak suretiyle
zgrlklerini de arttrdn ne srerek, pozitif zgrlk kavramn Liberal Yasama
ve Szleme zgrl adl almasyla ngiliz siyasal dncesine sokan T.H.Green
olmutur 67. Negatif zgrln tesinde, pozitif zgrlk zerinde ok daha fazla duran
Greene gre, zgrlk aslnda engellenmemekten ya da mdahale edilmemekten ibaret
olan bir negatif zgrlk deildir 68. Yksek bir deeri olan bir ey olarak zgrlkten
sz ettiimizde, yapmaya ve zevk almaya deecek bir eyi yapmak ve ondan zevk
almak konusundaki pozitif bir g ya da kapasiteyi ve de bakalaryla ortak olarak
yaptmz ve zevk aldmz bir eyi ifade ederiz 69. zgrln tanm konusunda,
insanlarn birlikte yaptklar eylem araclyla ortak bir mutluluu yakalamalar
noktasnda, Green ile fikir birlii ierisinde bulunduu sylenebilecek olan H.Arentin
de, negatif zgrlk kavramn ve bu kavramn toplumsal-siyasal rgtlenmeye
yansyan zel-kamusal alan ayrmna olumsuz bakt iin, ortaklaa eylem iindeki
zgrl pozitif olarak deerlendirmek istemedii dikkati eker 70.
Mill, insann mutluunun temelini oluturan dnsel mutluluk iin zorunlu olan
dnce ve ifade zgrlnn drt temel nedeninden sz eder 71: 1) Kendi
dorularmz konusunda yanlmaz olduumuza inanarak, doru olma olasl bulunan
baka bir dnceyi susmaya zorlamak. 2) Susturulan dnce yanl bir grnmde
olsa dahi, bu dncede baz doruluklarn bulunmas olasln gz ard etmemek. 3)
Doruluu konusunda hibir kuku duyulmayan bir dnceye kar ne srlen ok
gl ve ciddi itirazlara katlanmak. 4) Dogma niteliindeki temel bir retinin asl
anlamn yitirmesi, dolaysyla zayflamas ve insan karakteri ile hareket tarz zerindeki
hayati etkisini kaybetmesi tehlikesinin her zaman var olmas. Genel anlamda, en ok
saydaki insann en fazla mutluluu ilkesine dayanan zgrln, bakalarn da ayn
haktan mahrum brakmamak kaydyla, kendi mutluluumuzu aramak olduu
sylenebilir. Tanmlanmas ok da kolay olmayan bu kavram, en basit anlamyla,
rnein, dnce ve ifade zgrl sz konusu olduunda, kiinin belirli bir konuda
her hangi bir engelleme ile kar karya kalmakszn istedii gibi dnme ve
dndn ifade etme serbestliine sahip olmas anlamna gelir 72. Btn
dncelerin serbeste ifade edilmesine, lml tarzda olmas ve drst bir tartmann
snrlarn amamas artyla izin verilmelidir diyenlerin dncelerinin de belirli bir
l ierisinde dikkate alnmas gerektii kansn tayan Mille gre, egemen olan
dncenin savunucular tarafndan iddet ieren lsz bir dilin kullanlmas, kart
66
A.Heywood, STG., s.319-320
67
N.P.Barry, MST, s.350.
A.Ylmaz, ada Siyasal Akmlar, Vadi Yaynlar, 2.Bask, 2001 Ankara, s.40.
68

Greenin Lectures on the Principles of Political Obligation adl yaptndan aktaran: Norman
69

Wintrop, Liberal Democratic Theory: The New Liberalism, N.Wintrop, Liberal-Democratic

Theory and its Critics, London: Croom Helm, 1983), s.90 (dan naklen) L.Kker, ki Farkl
Siyaset (FS), dipnot yaynlar, 2012 Ankara, s.93-94.
L.Kker, ki Farkl Siyaset (FS), Dipnot Yaynlar, Ankara 2012, s.94.
70
71
J.S.Mill, H, s.103-104; A.Yayla, Liberalizm, s.175.
72
A.Heywood, STG, s.312.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
2016/26 117

dncenin hem dile getirilmesinin hem de dinlenmesinin nndeki en ciddi

engellerden biridir; bu nedenle, iddet ieren byle lsz bir dilin kullanlmasna,
hakikat ve adalet adna, bir l ve snr getirmek son derece nemli grnmektedir 73.
Kendisi nasl bir dnceye sahip olursa olsun, kendisi gibi dnmeyenin dncesinin
aleyhine olan hibir eyi abartmad gibi, lehinde olan hibir eyi de saklamayan,
yalnzca doru olan syleme erdemini gsteren her insana hak ettii onur ve eref veril-
meli; gerek anlamdaki konuma ve tartma ahlaknn da bu olduundan kuku
duyulmamaldr 74.

73
J.S.Mill, H, s.104-106.
74
J.S.Mill, H, s.106.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
118 2016/26

Justice, Equality, Freedom in Political Philosophy

In thought history, From Greeks until today, when viewed in its entirety, it is
possible to say in general terms that there has been occurred two different sense
of justice. One of them is Justice of classical philosophy of ethics and politics that
is not considered to be separated from each other based on the qualitative
inequality of human being The other is modern political philosophy in which
justice and ethics are treated as completely separated, based upon the idea
qualitative inequality of human being This idea of justice has not been considered
as one of the four cardinal virtues.
The concept of equality is used wrongly from time to time in the sense of identity
or sameness. However, it should be remembered that the original meaning of
equality is apportioning of anything between individuals. Depending on what is
divided between individuals, it can be said there are concepts of equality different
from each other. As an example, Institutional, formal and equivalent justice can
be mentioned as three the most common form of equality.
Where there are people in existence, there are two concepts whose existence can
be mentioned, and they are in an adversarial relationship with each other. One of
the concepts is freedom. The other is authority. This contrast relationship is there
between the government and society that determine them or some social classes.
Due to this kind of relationship, freedom refers to the protection against the
despotic rule of the managers who have the authority as a concept that attracts
attention. Freedom, in the broadest sense, all things considered human being as an
individual, freedom of the will, considered as a social being comes to the fore as
political freedom.

Keywords
Politics, Justice, Equality, Freedom, Virtue.
 Siyaset Felsefesinde Adalet, Eitlik, zgrlk
2016/26 119

KAYNAKA
Aristoteles, Politika (ev.Furkan Akderin), Say Yaynlar, 2013 stanbul.
A.Arslan, lka Felsefe Tarihi, Bilgi niversitesi Yaynlar, Cilt 3, 2007 stanbul.
L.Arnhart, Siyas Dne Tarihi (ev.Ahmet Kemal Bayram), Adres Yaynlar, 2004
Ankara.
Aristoteles, Nikomakhosa Etik (ev.Furkan Akderin), Say Yaynlar, 2014 stanbul.
J.J.Rousseau, Toplum Szlemesi Ya da Siyaset Hukuku lkeleri, Say Yaynlar, 2008 s-
tanbul.
S.Akta, Hayekin Hukuk ve Adalet Teorisi, Liberte Yaynlar, 2001 Ankara.
F.A.Hayek, Hukuk, Yasama ve zgrlk (ev.Atilla Yayla-Mustafa Erdoan-Mehmet
z), Trkiye bankas Kltr Yaynlar, 2012 stanbul.
A.Heywood, Siyasetin Temel Kavramlar (ev.Hayrettin zler), Adres Yaynlar, 2012
Ankara.
L.Strauss, Politika Felsefesi Nedir? (ev.Solmaz Zelyut Hnler), Paradigma Yaynlar,
2000 stanbul.
L.Gadret, Mslman Site, Toplumsal ve Siyasi Hayat (ev.Ahmet Arslan), Ayrnt Ya-
ynlar, 2014 stanbul.
J.S.Mill, Hrriyet stne (ev.M.Osman Dostel), Liberte Yaynlar, 2004 Ankara.
A.Yayla, zgrlk Yolu(Y), Profil Yaynclk, 2014 stanbul.
N.P.Barry, Modern Siyaset Teorisi(MST) (ev.Mustafa Erdoan ve Yusuf ahin), Liberte,
3.Bask, 2012 Ankara.
Montesquieu, Kanunlarn Ruhu(KR) (ev.Fehmi Balda), Hiperlink Yaynlar, stanbul.
A.Heywood, Siyaset Teorisine Giri (STG) (ev.Hzr Murat Kse), Kre Yaynlar, 2011
stanbul.
T.Hobbes, Leviathan (ev.Semih Lim), Yap Kredi Yaynlar, 2.Bask, 1995 stanbul.
A.Yayla, Liberalizm, 4.Bask, Liberte Yaynlar, 2002 Ankara.
M.S.Aydn, lemden Allaha, Ufuk Kitaplar, 2000 stanbul.
A.Ylmaz, ada Siyasal Akmlar, Vadi Yaynlar, 2.Bask, 2001 Ankara.
L.Kker, ki Farkl Siyaset(FS), dipnot yaynlar, 2012 Ankara.