GZL DL AISINDAN

ALEVLK-BEKTALK ERKN VE DEYMLERNE BR BAKI *

Ahmet GNEN **

ZET
Alev-Bekta Trk topluluklarnn gerek yin-i cemlerindeki uygulamalar
srasnda, gerekse de gnlk hayatta kullanageldikleri birtakm kavram, renk ve
saylarn grnr ve bilinir anlamlarnn dnda gizli anlamlar ifade ettii
grlmektedir.
Bu zengin kltrde her hizmet, hareket, iaret, renk ve say, hatta kullanlan
eya yzyllar ncesine giden bir gelenek iinde birtakm kavram, kii veya
uygulamalar sembolize etmektedir.
almamzda, Alev-Bekta kltrnn bu zengin kavram ve semboller
dnyasna gizli dil asndan baklacak, birok ritel, kavram, say, renk ve eyann
Alev-Bekta kltrndeki, biroumuza gre gizli veya sr olan, anlamlar
verilecektir.

Anahtar Kelimeler: Gizli dil, Alevlik-Bektalik, sz varl

A LOOK TO ALEV-BEKTA HIGH OFFICIALS AND IDIOMS FROM THE HIDDEN

TONGUE OF VIEW

ABSTRACT
Its been observed that certain concepts, colors and numbers used by Turkish
Alevi-Bektai communities express hidden meanings except their common meanings
during both in applications of Cem rites and daily lives.
In this rich culture, every service, act, sign, color and number even
belongings symbolize certain concepts, persons or applications in a tradition goes
back to early centuries.
In this study, we ll examine this rich world of concepts and symbols belong to
Alevi-Bektai culture from the hidden tongue of view and the meanings of many rites,
concepts, numbers, colors and belongings in Alevi-Bektai culture will be given.

Key Words: Hidden tongue, Alevism-Bektashism, vocabulary

0. Giri

Trk kltrnn gr bir kolunu tekil eden Alev-Bekta

Trk topluluklarnn gerek yin-i cem veya erknlarndaki
uygulamalar/hizmetler srasnda, gerekse de gnlk hayatta
kullanageldikleri birtakm kelime/kavram, renk ve saylarn grnr
ve bilinir anlamlarnn dnda gizli anlamlar ifade ettii, bu
toplulua mensup olmayan veya Alev-Bekta kltrne yabanc
kimselerce pek bilinmez.

*
Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezince 13-14 Nisan 2005 tarihleri arasnda
dzenlenen uluslararas Gizli Diller Sempozyumunda sunulan yaymlanmam bildiridir.
**
Do. Dr., Ahi Evran niversitesi Eitim Fakltesi, agunsen@gazi.edu.tr
329 Ahmet Gnen

Oysa, bu zengin kltrde her hizmet, hareket, iaret, renk ve

say, hatta kullanlan eya yzyllar ncesine giden bir gelenek iinde
birtakm kavram, kii veya uygulamalar sembolize etmektedir.
almamzda, Alev-Bekta kltrnn bu zengin kavram
ve semboller dnyasna gizli dil asndan baklacak, birok
uygulama/ritel, kavram, say, renk ve eyann Alev-Bekta
kltrndeki, biroumuza gre gizli veya sr olan, anlamlar
verilecektir.
Gerekten de, Alev-Bekta Trk topluluklarnn arasnda
bulunur, kendi aralarndaki konumalarna kulak misafiri olursanz,
kullanlan kelime veya szler bildiiniz kelime ve szler olduu hlde,
ne konutuklarn anlayamazsnz. Bir kimseyi Bektalie kabul
etmeye 1 uyandrmak veya can uyarmak dedikleri gibi, yin-i
cemde mum yakmaya da era uyarmak, can uyarmak derler ve
bu deyimlerin ve de yin-i cemde/erknda bu deyimlere denk gelen
hizmetlerin de derin anlamlar vardr. Yine bir Alev-Bekta
Akyazl derse rakdan, Kzl Deli derse araptan sz
etmektedir. Bazen de birtakm kelimeleri kullanmayp, onlarn yerine
baka kelimeleri tercih ettiklerine, mesel; Kapa. yerine rt.,
Yok. yerine Hakta., ld. yerine Hakka yrd., Gmld.
yerine Srroldu / Srland. dediklerine tank olursunuz.
Yine ana, baba, bac, dede, gibi akrabalk adlar;
(ler), be(ler), yedi(ler), krk(lar) gibi saylar; beyaz,
yeil, krmz/kzlvb. renkler ile Alev-Bektalerin pri Hnkr
Hac Bekta Velinin heykellerinde yer alan arslan ve geyik bu
kltre yabanc olanlar iin hep bir sr/giz ifade eder. Hnkr Hac
Bekta Velye, bu kltrn bilgi pnarnn kayna anlamnda Ser
eme denilmesi de, hep bu cmledendir.
Bu kltrde gerek kullanlan birtakm kelime ve deyimlerin,
gerekse birtakm hl, duru ve hareketlerin hep bu kltrn
mensuplarnca bilinen, ama topluluk dndakilerce bilinmeyen gizli
bir anlam vardr.
Gizlilik ifadeli bu ve benzeri kelime ve deyimler, hatta yin-i
cemlerdeki hl, duru ve hareketlerin anlamn bilmek, bir bakma
Alev-Bekta kltrn renmek, anlamak ve bu kltre mensup
insanlarla iletiim kurmak demektir. Zira, bu kelime ve deyimler,
Alev-Bektalerce gerek yin-i cem/erkn denilen trenlerde, gerekse
bu kltre ait edeb eserlerde bu kltrn mensuplar iin ortak bir
dil olurken, bu kltre mensup olmayanlar iinse gizli bir dil
olmaktadr.
Bildirimizde, yzyllarca eitli sebeplere bal olarak birok
zellii ile byk kalabalklarca srlar dnyas olarak kalm olan

1Bir kii sonradan Bekta olabilir, ancak Alev olabilmek iin Alev ana babadan
domak gerekir.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 330

Alevlik-Bektalik kltrne bu adan bir pencere amak

amalanmtr.
almamzda, bilhassa kaynakada belirttiimiz yazl
kaynaklardan yararlandk. Tarama yoluyla elde ettiimiz malzemenin
de bilhassa Trke olanlarn tercih ettik. Elde ettiimiz deyim ve
kelimelerin anlamlandrlmasnda da byk oranda sz konusu
kaynaklardan yararlandk. Ancak bu konudaki ahs gzlem ve
birikimlerimiz de az deildi.Bu birikimimizi de yansttmz
kanaatindeyim. Zira, yl akn bir sredir Alev-Bekta
kltrnn merkezi saylan Hacbektata alyor, dolaysyla bu
sevgi, hogrs engin ve aydn dnceli insanlarla birlikte
yayoruz. Kaynak kii olarak da, deerli bym Bekta halife
babas Ali Smer Beyin ismini zikretmeyi bir gnl borcu
sayyorum.
Derlediimiz malzeme, Alevlik-Bektalik Terimleri Szl
olacak kadar geni, ki byle bir almann iindeyiz. Ancak biz, bu
malzemeyi bir bildiri leinde snrlandrarak, bilhassa Trke
olanlar dikkatlere sunmaya zen gsterdik. Bilindii zere, bu
kltrn tarih boyunca Trkenin korunup gelimesinde ayr bir
yeri ve nemi vardr. nk Alev-Bektaler, ibadet ve dualarnda
Trkeyi kullanmaya zen gstermi mstesna bir topluluktur.
almamzda, bata deyimler olmak zere, sz varlna
arlk vermekle birlikte, gizlilik ifade eden veya sembol
konumundaki say, renk, harf ve hayvanlar da ayr alt balklar
hlinde verdik.

1. Alev-Bekta Kltrnn Giz/Sr Dolu Sz Varl

1.1. Alevlik-Bektalik Erknnda Geen Deyimlerin Gizi
Alev-Bekta kltrnde, cem veya "yin-i cem/cem yini,
kurban, kurban hizmeti, hizmet adlaryla da anlan erkn,
esas itibariyle Alev-Bekta topluluklarna zg topluca yaplan bir
ibadet biimidir. Kinat yaratlmadan nce, ruhlar leminde
Krklarn yapt cemin yeryzne yansmas veya insanlar
arasnda tekrar edilmesi eklinde grlen bu ibadetin, Hz.
Muhammed zamannda srekli, ancak tarikat ahkm gerei gizli
yapldna, ibadetin gizlii ilkesi uyarnca da sr olarak
kalmasnn uygun grldne inanlr (alayan, 2002: XI).
eitlerine gre, en az on iki erknn yerine getirildii ve en
az on sekiz hizmet sahibinin hazr bulunup grevlerini yerine
getirdii cemler, genel olarak gece yaplr ve bu da Kuan- Kerimdeki
birok ayete (Bakara, 50; Araf, 55, 161; Zriyat, 17, 18; Furkan, 64;
nsan, 25, 26; Mzzemmil, 6; Secde, 16; Tr, 49) dayandrlarak, her
trl gsteri ve arlktan uzak kalmaya zen gsterilerek gizli
yaplr (alayan, 2002: XI-XII).

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
331 Ahmet Gnen

Cem yinlerinin konumuzla da yakndan ilgili en nemli

zelliklerinden biri de, ibadetin byk oranda Trke dualarla
yaplmasdr (alayan, 2002: XIII). Trke dualar yannda, erknda
yrtlen hizmetlerin adlar ve bu hizmetler srasnda kullanlan
birok deyimin de Trkeden oluturulmas anlamldr.
Alev-Bekta kltrne zg olan ve yalnzca bu kltrn
mensuplarnca bilinip kullanlan bu deyimlerden bir seme liste
sunuyoruz:
abdest almak: slmiyette namaz klabilmak iin el, az,
burun, yz ve kol ykamay, ba ve enseyi mest edip kulaklar
temizlemeyi ifade eden abdest alma, Alevlik-Bektalikte bu bilinen
zahiri anlamndan baka, nefis muhasebesi yapmay, kul hakkndan
kurtulmay ve bylece gnl temizlemeyi ifade edecek ekilde derin
bir anlamda kullanlmaktadr.
a mn, dvya nian yemini: Grgs yaplan
tlibe, prin gerekli t, telkin ve uyary yaptna, sorgusunun
tamamlandna dair canlar tank tutmas ve canlarn grlen
tlipten olabilecek hak ve alacaklarndan vazgetiklerini gstermek
iin niyazlamalardr.
ak niyaz olsun: Hem Mevlevler hem de Bektailerce
kullanlan bir ifadedir. DedeyeBabaya Tabanlarn ak niyaz
ederim. diyerek selm verilir.
ak ola: Grg ceminde tlibin grgs srasnda secdeye
kapanmas iin pr/mrit tarafndan sylenen bir deyimdir.
Pr, ak ola deyince, grgs yaplan tlip dizst
otururken secdeye varr ve Tanr akn her hcresinde hissedecek
ekilde vecd ve huu iinde secdede kalr.
ak olsun: Bir selm biimi. dlnz lh ak olsun.
demektir. Bu selma cevap olarak Akn cemal olsun. denir. Eer
sonra hitap edilen Cemalin nur olsun. cevabn verirse, ona Nurun
al nur olsun. cevab verilir.
ayak mhrlemek: Sa ayak baparmann sol ayak
baparma zerine, elleri dizlere veya apraz olarak omuzlara
koyarak ve ba haffife ne eerek niyaz vaziyetinde ayakta durmak.
Baba, dede veya mridin huzurunda sayg ve teslimiyet iareti
olarak byle durulmas beklenir.
Ayak mhrlemek, Hz. Peygemberin Mirac gecesi Sidretl-
Mntehda Huzurullahta duru eklini temsil eder.
Mevlevilerde ve dier tarikatlarda buna niyaz denir. bk. ba
kesmek, dra durmak
ba kesmek: bk. ayak mhrlemek
ba okutmak: Cem yinlerinde sorgu veya grgden
geerek prin/mridin rzaln alp gnahlardan arnmak, gnl
temizlemek.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 332

bel balamak: Tam bir ye, muhip olmak iin itaat

iareti olarak bele t- bent sarmak.
bir gmlekten ba gstermek: Alevlik-Bektalikte,
msahip veya yol kardei olan drt cann ayrlmaz, sarslmaz
birlikteliini anlatan bir deyim. Drt cann bir can olarak grnmesi;
bir gmlekten, yani bir cesetten, bir bedenden ba gstermesidir.
car almak: Sprmek, sprge almak anlamndaki
bu deyim, on iki hizmetten birinin sahibi olan carc (sprgeci)
tarafndan her hizmetin sonunda veya verilmi aralardan sonra
hizmetin banda, birinci olarak fiilen meydann temizlenmesini,
ikinci ve asl ama olarak da ceme katlanlarn gnahlarndan
arnmasn sembolize eder.
cem birlemek: Cem yininde, canlar toplandktan sonra,
asl ibadet balamadan nce yaplan bir hizmeti ifade eder. Cem
evinde toplanldnda btn erkekler pr huzurunda iki rekatlk
tarikat namazn klarken, baclar ise bu namaz klmadklar iin
bu eksiklii cem birleme hizmeti ile tamamlam olurlar. Buna
gre, gzcnn uyars ile btn canlar edeb-erkn zere otururken,
baclar arasndan gzc tarafndan seilen yalar kemale ermi be
bac, kendilerine asaleten, cem evinde bulunan btn baclara
vekleten (her bac yannda bulunan en az be bacdan rzalk
alarak) meydana gelir ve iki rekt tarikat namazn klar. Krklar
Ceminde bu hizmeti Hz. Havva, Hz. Meryem, Hz. Asiye, Hz. Hatice ve
Hz. Ftmnn icra ettiine inanlr.
ark dnmek: Semah dnmek demektir. Semahn
yeldirme, hzlandrma blmne de denir.
era dinlendirmek: Sndrmek ifadesi yerine
kullanlr. era, flemek yerine elle sndrlr. krr yini
gecelerinde eralarn sndrlmeden yanmasna izin verilir.
eran snsn: Ocan snsn; evin, yurdun harap
olsun, yklsn! anlamnda bir ilen, kargtr. kr. eran uyansn
era uyandrmak: Cem yini srasnda, mum, lmba vb.
aydnlatma aralarn uslne gre yakmak demektir. Mumlar
yakarak tekkeyi amak anlamna da gelir.
era uyarmak ifadesi de ayn anlamda kullanlr. eralardan
nce Horasan era yaklr. Dier eralar delil ad verilen
metalden yaplm bir ksedir. Cem yinlerinde yaklan mum, delil
vb aydnlatma aralar, Hz. Peygamberimiz tarafndan getirilen
Hakkn nurunu sembolize eder.
eran uyansn: Ocan aydnlansn; evin, yurdun
enlensin! anlamnda bir hayr dua, alktr. kr. eran snsn
dra ekilmek: Arapa ev anlamna gelen dr kelimesi,
Alevlik-Bektalikte erenler meydan veya krklar meydan, yin-i
cem yaplan yerin tam ortas anlamnda kullanlr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
333 Ahmet Gnen

Dra ekilmek ise, Alev-Bektaler arasnda meydana gelen

ihtilflarda, dede veya babann hkimlik yapt zamanlarda
san sorguya ekme srasnda uygulad bir mahkeme tarzdr.
dra durmak: Kiinin kndisini Hak, Hz. Peygamber, Hz.
Ali ve Ehl-i Beyt huzurunda sayp, nefsini sgaya ekmesi ve
lmeden nce lme hazrlamak iin yaplan bir eit nefis
muhasebesidir.
Dra durma ekli, cann yol uruna vermeye hazr olduunu
belirtmek iin ayaklar mhrl (bk. ayak mhrlemek), eller nde
apraz balanm durumda, ba hafife ne eik olarak durmadr.
Dra durma, Hz. Peygemberin Mirac gecesi Sidretl-
Mntehda Huzurullahta duru eklini temsil eder. Asl dra duru
ekli budur. Ancak, daha sonralar Hseyin Dr, Ftma Dr,
Mansur Dr, Nesim Dr, Fazl Dr, Cafer Dr gibi dra durma
ekilleri de oluturulmutur (bk. alayan, 2002: 174; Sezgin, 1991:
291).
drdan indirmek: len bir cann ei dostu ve al veri
yapt insanlarla
helllemeden lm gibi hareket edilerek yaplan ve lenin affna
vesile olaca mit edilen ve bir eit hak helllii
toplants/hizmetidir.
len kimsenin veli veya vrislerinden birisi dra durur. len
kii namna, varsa hakk olann gelip almas istenir. Alacakl varsa,
borcu denir; darlm incinmi varsa, gnl alnr. Bylece hak
helllii gerekletirilmi olur.
dkn kaldrmak: Dkn durumuna den cann
cezasn ektikten sonra, dkn kaldrma hizmeti ile tvbe eder,
incittii kii/kiilerden helllik ve rzalk alr, grr, pr ve btn
canlarn huzurunda a mn, dvya nian yemini vererek
nefsini slah ettiine kni olunarak yol dahil olur, topluma karr.
el almak: Dervi olmak ya da mride balanmak bk.
nasip almak
el ele, el Hakka: Tlibin temiz bir gnlle prin elinden
( veya eteinden, dizinden) tutmas olup, bit etmeyi simgeler.
nk, prin eli Hz. Muhammedin eli, Hz. Muhammedin eli de
Fetih sresi 10. yeti gereince Tanrnn eli demektir. Tlibin pre
bit, Hz. Muhammede, dolaysyla Tanrya bit etmesi anlamna
gelir.
el etek tutmak: Biimsel olarak ikrr treninin
sonunda tlipin mritin eteinden tutmasn ifade eden bu
deyim, gerekte bir mrit araclyla yol a girmeyi simgeler.
eik yoklamak: Grgs yaplacak msahipli canlarn,
kemerbestli ve yaln ayak olarak, cem yininin yaplaca meydana
kmadan nce cem evinin i kapsnn eiine niyaz etmeleri.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 334

Cem yinine gelen canlarla tek tek grp niyazlaarak

helllik almak uzun srecei iin, canlar bu kapdan girdiine,
ayaklar bu eikten getiine gre, kapnn eiine niyaz etmekle
gnl indirip tevazu gstermek suretiyle canlarn tek tek ayaklarna
niyaz edilmi saylr.
etek tutmak: Grg ceminde secdeden kalkan ve diz
st yryerek sra ile prin nne gelen canlardan nde olann
prin dizine, yani iki eliyle dizinden tutup elleri stne niyaz ederek
ylece beklemek.
eyvallah kapsna girmek: Arakiye 2 giyen bir kii nce
(Hacbektataki) Hanba ve sonra da Dedebanda bir sre hizmet
eder; bu dervilik andna hazrlktr. Bu hizmete baladnda ona
Eyvallah kapsna girdi. denir.
gnl abdesti almak: Sr suyu hizmeti ile btn
canlarn yolun gizlerine vkf olup tm gereklerin gnllere
domas, kiinin Hakka ulama dileinin kabul edilmesini ifade
eder.
Bir tastan halkadaki canlara birer yudum su iirmek
suretiyle gerekletirilen sr suyu hizmeti, btn canlarn bit ve
ikrrlarnn yenilenmesini, ilerindeki kini, kibri ve benlik
duygusunu atp ben yerine biz diyebilecek gnl gzelliine
ulamalarn sembolize eder. Sr suyu ile kiiye alan srlar
toplumdan gizlenir, kiinin gnlnde sr olur (bk. alayan: 2002:
18-20).
bk. gnlleri birlemek, gnl indirmek
gnlleri birlemek: yin-i ceme gelen btn canlarn
Tanry insanda grerek, ilerindeki kini, kibri, benlk duygusunu
atp, kulluk haklarndan vazgeerek ben yerine biz diyebilecek
gnl gzelliine erimesi hlidir. bk. gnl abdesti almak, gnl
indirmek
gnl indirmek: Tanry insanda grerek her trl kin ve
dargnl unutup, kibir ve gururu atp benlikten syrlmay, alak
gnlll ifade eden bir deyimdir. bk. gnl abdesti almak,
gnlleri birlemek
grgden/grmden gemek: Ylda bir kez yaplan
grg cemi ile kiinin bir yllk hesabn vererek, kul hakkndan
kurtulup kendisi ile hesaplamasn, dargn olduu kiilerle
barmasn, alacak-verecek ilerini dzenlemesini, ksacas gnl
abdesti alarak gnln temizlemesini, Hakka yaklamasn ifade
eder. bk. gnl abdesti almak, yl abdesti almak
ihrama yatmak: Msahip erknnda yaplan bir hizmet.

2Dvme yn veya tiftikten yaplan klh, takke. Bekyalerde ilk muhiplik

aamasnda bir mddet arakiye giyilir, daha sonraki aamada (dervilie geite)
dede veya dedebaba tarafndan tekbir edilen ta giyilir (Gliek, 2004-III: 1190).

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
335 Ahmet Gnen

yle yaplr: Msahip canlarn rehberi (klavuz), yaa byk

olan erkei, ba kbleye dik gelecek ekilde, sa yan stne ve sa
kolu arkada kalmak zere (sol elinin ayasn yznn altna yastk
yaparak) yatrr. Bacs, nndeki msahibinin bana (tcna),
belindeki kemerbestine ve ayana niyaz ettikten sonra ayn ekilde
sa yan stne yatar ve sol elini msahibinin omuzu stne koyar.
Yaa kk olan erkek de einin bana ve kemerbestine niyaz
ederek ayn ekilde einin arkasna yatar, sol kolunu einin omuzu
stne atar. Dier bac da erkek msahibinin bana, kemerbestine
ve ayana niyaz ettikten sonra arkasna ayn ekilde yatar. Rehber,
drt cann stn ihram (kefen) beziyle rter. Rehber, kensisi de
msahiplerin ayak ucu tarafnda (seccade dnda) dra durur
(alayan, 2002: 39-40).
ikrar vermek: nanlp, kabul edilen bir eyi itiraf etmek
anlamna gelen ikrar, Alevlik-Bektalikte bu anlamna bal olarak
Muhammed-Ali yoluna girmeyi ifade eder.
koldan kopmak: Evliya nazarnda deer yitirme,
kap/bbdan dme demek olan bu deyim; dine, inanca, yola, kula
kar yaplan hatal ve gelenek greneklere aykr davranlardan
dolay bir cann pr ve toplum tarafndan cezlandrlarak toplumdan
soyutlanmasn ifade eder (tecrit). bk. koldan kopan; kr. Dkn
nasip almak: bk. el almak
nefes etmek: Alevlik-Bektalikte dua etmek demektir.
niyaz almak: Yerlerinde oturan veya herhangi bir sebeple
ayakta duran canlarn, niyaz etmeleri gerektiinde, sa el iaret
parmaklarnn ucunu per gibi hafife dudaklarna dokundurarak
Hdemeleri.
Her dua ve glbank sonunda prin Geree H! diye
balamas, nefes ve dvazimam 3 sylenirken son drtlkte irin
mahlsnn sylenmesi srasnda niyaz alnr.
(Baka niyaz almalar iin bk. alayan, 2002: 188) kr.
secde niyaz etmek
parmak atmak: Msahip erknnda, meydana kan
msahip canlarn (bac-karde) hutbe okunurken, byk erkein
kk olann eiyle, kk erkein de byk olann eiyle olmak
zere, sa ellerinin ba parmaklarn karlkl olarak birbirlerine
balamalar ve hutbe sresince o vaziyette beklemelerini ifade eder.
secde niyaz etmek: Cem yini srasnda, hizmet sahibi
ve meydandaki kiilerin, diz st gelip, yere koyduklar sol ellerinin
stne sa ellerinin parmaklarn koyarak sa ellerinin iaret
parmaklarnn stn kez (Allah, Muhammed, Ali ak iin)
pmeleri. kr. niyaz almak

3Alev-Bekta edebiyatnda, On ki mam ile dier Alev-Bekta ulularn konu alan

nefesler.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 336

sitem ektirmek: Dkn kaldrma erknnda veya

cezal olan bir cann grgs srasnda, cezal cana meydanda elik
vurarak, atee bastrarak veya szl olarak paylayarak ceza vermek,
ac ektirmektir.
tecell dolanmak/gezmek: yin-i cemlerde tarikat
namaz klnrken, iki rekat arasnda prden balayarak halkadaki
dier canlarla grp niyazlamak, demektir.
Tecell dolanmann amac, gnl indirme (bk.), benlii atma,
kin ve dargnl unutma ve Tanry insanda grerek ona niyaz etme,
sayg gstermedir.
yl abdesti almak: Ylda bir kez yaplan grg cemi ile
kiinin bir yllk hesabn yapp kul hakkndan kurtularak gnln
temizlemesi, Hakka yaklamasdr. bk. gnl abdesti almak
yrei/gnl paylamak: Yrein dualanmas ve Enam
118, Bakara 168-172, Mide 87-88, Nahl 114, Mmin 64, Araf 31
yetleri dayanak klnarak yaplan lokma hizmetlerinde, yreki
tarafndan piirilip doranm ve bir kap iine konulmu yrek-
bbrek, msahip ceminde sadece drt eit paraya blnerek
msahiplere yedirilir. Dier canlara ise, yrek-bbrek yerine elma
doranarak ikram edilir.
Bu iki hizmet srasnda yrei paylalmak ve birbirine ikram
etmekle, gnlleri birleyip benlii atarak alak gnlllkle
kaynama amalanr. Ancak, btn ynden yrek/gnl Hakkn l-
mekn nazargh olduu ve gnlde de sr bulunduu iin,
grnrde kurbann yreini paylaan msahip canlar, Sr, dostla
paylalr; dostun srr dosta yandr, Tanr dostuna Tanrnn srr
aktr. dsturu gereince, gerekte gnlde tecelli eden Tanr
srrn paylam saylrlar (bk. alayan, 2002: 50-56).

1.2. Alev-Bekta Kltrnn Giz/Sr fadeli Kelime

Dnyas

Alev-Bekta kltrnde hemen hepsi Trke olan

yukardaki zengin deyim kadrosunun yannda, anlam sadece bu
kltrn mensuplarnca bilinen, dolaysyla bakalarnca sr/giz
ifade eden birok kelime de vardr. Biz, bir fikir vermesi bakmndan
byk oranda Trke kkenli olup da byk oranda aktarmalara
dayal bir kavramlatrmay rnekleyen bu kelime kadrosundan bir
seme liste sunuyoruz:
Akyazl: rak 4
ar: Hakikati arayann bir sembol kr. bal

4Otman Baba abdallar tarafndan kutb olarak tannan brahim San (. 1478)nin
Bektalie raky soktuu iin (bk. ztelli, 1971: 411), ad aktarmas yoluyla rakya
Akyazl denmitir.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
337 Ahmet Gnen

ayak: Hem Mevlev hem de Bektaler arasnda

kullanlan bir ifadedir. Yeni ikrar etmi ve bu nedenle mtavaz
hizmete verilmi olanlar iin kullanlr.
bac sultan: Mcerred Bekta dervilik and kabul
edilmi kadnlara verilen bir ad.
bal: Ar ya da talibin arad lh hakikatin sembol.
be bac: Cem birleme hizmetinde, kendileri ve btn
baclar adna iki rektlk tarikat namazn klan, bylece Krklar
Ceminde bu hizmeti grdne inanlan Hz. Havva, Hz. Meryem, Hz.
Asiye, Hz. Hative, Hz. Ftmy sembolize eden be bayan. bk. cem
birlemek kr. yirmi drt bac
bezirgn: Szck olarak tccar, satc anlamna gelen
bu szck, ilikiden fayda grlecek kmil mridi ya da
sohbetinde mistik bilgelik mcevherleri saan rifi kastetmektedir.
can: zellikle ikrar treninde nasip alan mrid iin
kullanlr. Tm derviler iin de kullanlr.
carc: Krklar Ceminde Seydil-Ferrn grevine izafeten
cem yininde car (sprme) hizmetinin sahibi olan kimse. bk. car
almak
cenaze: Talipler abdest alarak iki rekt namaz klarlar,
buna cenaze namaz denir. Bu, lmeden nce lm ifade eder ve
eriata duyulan ykmllklerden kurtarr.
era: Mum ya da meale. yin-i Cemde ruhun
aydnlanmas ve uyanklnn bir sembol olarak kullanlan era.
Bu sembol, Hz. Muhammedin Tanrdan gelen ilk k olmas
ansnadr.
erac: yin-i Cem hizmetinde ralar uyarmakla
grevlendirilen kii. Bu grevi genellikle rehber yapar, fakat bazen
bu greve zel bir kii atanr.
i: Ham, henz terbiye edilmemi ve hazrlanmam bir
can, Hakkn deneyimsel bilgisini edinememi olan ifade eder.
dede: rgtl Bektaler arasnda bu, eskiden
Hacbektata oturan imdi Tiranda bulunan ba babann
unvandr. Alevler arasnda sradan baba anlamna kullanlr.
delil: Szlk anlam rehber, Bekta ritelindeki
kullanm, era/ralarn uyarld era yakc kk mumdur.
Delil veya era, Tanrnn nurunu simgeler. Zaten, yin-i ceme gelen
canlarn murad da, Hakkn nurunu grebilmek, Tanrya
ulaabilmek, yani geree erebilmektir. bk. era
dem: Bazen nefes, daha sk da, bir zamansal dnem
anlamna gelir. zellikle prin rifler zerindeki ruhan etki ya da
hkm dnemine yaplan atftr. arap ya da rak anlamna da
gelir. Demlenmek arap imek, demli olmak sarho olmak
anlamndadr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 338

dolu: Bir bardaktaki rakya atftr. Ayrca Tanrnn

deneyimsel bilgisine ulam birisi, bir rif iin de kullanlr.
drt kap: Tasavvufta eriat, tarikat, marifet ve
hakikat eklinde sralanan drt makam veya dereceyi ifade eder.
kr. krk makam
dkn/dknlk: Alev-Bekta inancna gre byk
gnah saylan, dine, inanca, yola, kula kar yaplan hatal ve
gelenek greneklere aykr davranlarndan (cinayet, zina, livata,
hrszlk, susuz karsn boama vb.) dolay pr ve toplum tarafndan
cezlandrlarak toplumdan soyutlanan, yinlere alnmayan can.
Dknlk suunun derecesine gre, dkn olan kii
dkn kaldrma erkn ile kaldrlabilir, yani tekrar tarikata kabul
edilebilir.
eriei: Babann kabul ettii herhangi bir kii ya da
dervi.
Erenler Cellad: Hacm/Balm Sultan iin kullanlan bir
unvan.
erenler demi: yin-i cemdekilerin uygulad erkn ve
muhabbet.
erkn: Kelime anlamyla, kurallar, trenler ve riteller
btn anlamna gelen erkn, yin-i cem, tarikat ulularnn
koyduu ilke, kural ve trenler btn, erkn ubuu, Krklar
Ceminde 12 mamn yapt hizmetler gibi anlamlara da gelir.
erkn ubuu: Hz. Muhammedin Hudeybiyede altnda
bit ald Semure (Sidre) aacnn, ki cennetteki tba aacnn
yeryzndeki ekli olduuna inanlr, dal olarak kabul edilen, Trk
sresinin (Trk: 1-4) anlam gereince kiilerin zerinde Tanrnn
koruyucu ve gzetleyici elini temsil eden Hz. Muhammedin eli,
dolaysyla Tanrnn eli kabul edilen 12 tutam (100-110 cm)
uzunluunda, parmak kalnlndaki ubuktur.
erkei/ kek: Nasip alm erkekler iin dans
ettiklerinde kullanlr. bk. kek
eik: Bu, Ali olan kapnn bir semboldr. Genellikle
meydan kapsnn zerinde Hz. Muhammedin u hadisleri vardr:
Ben ilim ehriyim, Ali onun kapsdr. Bu nedenle eik, mistik k
ve bilgiye giriin bir semboldr.
gzc: Krklar Cemindeki mm Ms-y Kzmn
grevine izafeten cem yininde dzenin salanmas, hizmetlerin
srasyla ve aksamadan icrasn salamak eklindeki gzclk
grevini yapan kimse.
haberci: Krklar Ceminde Hz. mam Muhammed Bkr ve
Cebril aleyhisselmn grevlerine izafeten, prin emriyle cem
yinlerine arlacaklara cemi haber veren, habercilik hizmetini
yrten kiidir. bk. peyik

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
339 Ahmet Gnen

halka: Alev-Bekta toplantlar veya cem yinlerinde

canlarn halka veya ocak bulunan evlerde ise hill biiminde, yz
yze (ceml cemle) oturma biimi.
hl kardei (msahip): Alev-Bektaler iin kendileri gibi
Alev-Bekta olanlar syledikleri bir deyim. Alevlik-Bektalikte esas
itibariyle, iki Alev-Bekta ailenin (kar ve kocann) dnyada ve
ahirette karde olmalardr. Amac, sen, ben kavramlarn silip
biz ilkesini hayata geirip sosyal ve toplumsal dayanmay
salamak olan hl veya yol kardeliinin temeli, Hz. Muhammed ile
Hz. Alinin msahipliine dayanr. bk.. msahip, yol kardei
i gmlek: Alev-Bekta olmayp da, Alevlik-Bektalie
ve bu yolun mensuplarna, i gmlein vcuda yaknlndan kinaye
olarak, muhabbet duyan kimseler iin kullanlan bir tbirdir.
kadnck ana: Krklar Ceminde Hz. Ftmann srsuyu
hizmetine izafeten, cem yininde sr suyu hizmetini yrten
bacdr. bk. srsucu
kahveci: Krklar Ceminde Hz. Veysel Karannin grevine
izafeten, cem yininde ay ve kahve ikram hizmetini yrten kiidir.
Kamber: Krklar Ceminde Hz. Kamberin sofraclk
hizmetine izafeten, cem yininde sofra hizmetini yrten kiidir.
bk. sofrac
kara kazan: Krklar Ceminde Hz. mam Aliyn-Nknin
grevine izafeten, cem yininde bu hizmeti yrten, lokmann
piirilip pay edilmesinden sorumlu olan kiidir.
klavuz: Yol gsterici, yardmc anlamna gelen klavuz,
Alevlik-Bektalikte, ikrar verip yol giren kiiye, yola daha nce
girdii iin, yol ve erkn reterek yardmc olan kiidir. bk. rehber
krk makam: Drt kap olarak ifade edilen (eriat, tarikat,
marifet, hakikat) tasavvuf mertebelerinin her birinde bulunan onar
makam ifade eder. kr. drt kap
Krklar: Alev-Bekta inancna gre, Tanrnn ruhlar
yarattnda yaratlan, her devir ve zamanda yeryznde
bulunduklarna inanlan krk ermi kiiyi ifade eder.
Kzl Deli: arap 5
koldan kopan: bk. dkn
lokma: Alevlik-Bektalikte, hamur veya lokma
hamuru diye bildiimiz anlamnda deil, cem yini veya muhabbet
ad verilen toplantlarn ncesi veya sonrasnda topluca yenilen
yemek anlamnda kullanlr.

516. yzyl Alev-Bekta ulularndan olup Kzl Deli olarak da tannan Seyyit Ali
Sultann (bk. ztelli, 1971: 429) lkab, ad aktarmas yoluyla arap anlam
kazanmtr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 340

meydan: Cem yininde hizmetlerin yapld, hiyerarik

dzene gre pr/mrit, hizmet sahipleri ve ya srasna sralanan
canlarn oluturduu halkann ortasnda kalan boluktur.
meydanc: Krklar Ceminde Hz. Fazlnn grevine
izafeten, cem evinin temizliini yapan, tertip ve dzenini salayan
kiidir.
msahip: bk. hl kardei, yol kardei
naz niyaz: Dem yemi hizmetinin cem yinindeki addr.
pabuu: Krklar Ceminde Hz. mam Hasan Ali Askernin
grevine izafeten, cem evinin d kapsndan girenlerin pabularn
alan ve cem yini sonunda teslim edilmek zere koruma altna alan
kiidir..
pervane: Cem yini srasnda, darda nbet tutup
dolaan ve meydana yabanclarn girmesini engelleyen gzc kii.
bk. yasavul
peyik: bk. haberci.
pr: Krklar Ceminde Hz. Alinin grevine izafeten, pr
postuna oturup cem yinini yrten ve Muhammed-Ali soyundan
gelen (seyyid) dededir. Bk. dede
rehber: bk. klavuz
saka: Krklar Ceminde, suculuk grevini yapan Hz.
Selmn-Pka izafeten, cem yinlerinde susayanlara su datan
kiidir. kr. sakka
sk: Krklar Ceminde Hz. Alinin sklik grevine
izafeten, cem yininde kevser arab veya Krklar Ceminde zm
suyu (engl, engr) olarak kabul edilen demi hazrlayp sunan
kiidir.
sakka: Krklar Ceminde Hz. mam Hseyinin grevine
izafeten, cem yininde dualanm sakka suyunu datan ve
halkada postu olan kiidir.
seccde: Alev-Bekta kltrnde, bilinen anlam ve
eklinden ok farkldr. Buna gre, cem yininde hizmetler yaplmaya
balamadan nce meydan a serilen ve zerinde hizmetlerin
grld meydan byklndeki bez veya dokuma sergidir ki,
bir anlamda Nuhun gemisini, bir anlamda da Hz. Msnn Tanr
ile grmeye vardnda ayann altna serilen ate deryasn
simgeler. Seccdenin zerine temiz olarak kabilen kiinin, tm bel
ve ktlklerden kurtulacana inanlr.
sr: Gizli kalmas gereken bilgi anlamna gelen sr, birok
tarikatta olduu gibi, Alevlik-Bektalikte de yolun mensuplarnn
bildii zel bilgi veya tarikat srr anlamndadr.
Alevlik-Bektalikte, hem dede ile tlip arasnda, hem de
Alev-Bekta olmayanlara kar saklanp muhafaza edilen sr/srlar
vardr. Ser verilir, sr verilmez. dsturu gerei, yolun bu gizli

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
341 Ahmet Gnen

bilgileri, gizliliini koruyarak gnlden gnle aktarlr; yazlmaz ve

sylenmez, sadece yaanr.
sr sucu: bk. kadnck ana
sr suyu: Krklar Ceminde Hz. Ftmann datt suya
izafeten, cem yinlerinde bir hizmet ekli olarak Hz. Ftmay
temsilen bir bac tarafndan datlan, yolun gizlerinin tm canlar
tarafndan gnlde hissedilmesini saladna inalan dualanm su.
sofrac: bk. Kamber
ah: Kelime anlamyla, padiah, devlet bakan veya
Farsadaki kullanmyla, ran padiah anlamna gelen bu kelime,
Alevlik-Bektalikte, Allah/Tanr anlamna gelir ve bu anlamda
kullanlr. ahlar ah ifadesi de Cenb- Allah demektir.
tlip: Kelime anlamna bal olarak, yol a girmek
isteyen, girdikten sonra da yolun edep ve erknna uygun
davranmaya gayret gsteren kiidir.
tercman: Alev-Bekta erknnda bir hizmete balarken,
hizmet sahibi kiinin okuduu nesir veya manzum duadr.
teslim halkas: Takann Alev-Bekta olduunu gsteren,
ortas delik, kulaa kpe gibi taklabilen ve 12 dll (keli)
mermerden zel olarak yaplm halka.
Meng de denilen teslim halkas, tek olarak sadece bir
kulaa taklr. zellikle mcerred Bektalerce kullanlan bu teslim
halkas, Yavuz Sultan Selime ait resimde de grlr. kr teslim ta
teslim ta: Teslim halkas gibi, takann Alev-Bekta
olduunu gsteren, 12 dll (keli) olup gse taklan mermerden
yaplm bir ta eya. Son zamanlarda rozet olarak
yakaya takldn da gryoruz.
t- bent: Alevlik-Bektalikte, ikrar verip yola girmek
zere hazrlanan kiinin boynuna veya beline balanan beyaz mendil
veya kuaktr. lmeden nce lnz. hadsinin gerei,
kefenlenmeyi sembolize eden bel veya boyundan balanma ile, kii
lmeye hazrlanm, ikrar verme ile de yeni bir hayata balam
saylr.
yasavul (pazvant, beki): Krklar Ceminde mam
Muhammed Mehdnin hizmetine izafeten, cem yininde bu grevi
stlenen ve cem evine giri klar dzenleyen, yardmclar ile
birlikte cemde bulunan canlarn ev ve mallarn koruyan kiidir. bk.
pervane
yirmi drt bac: Kerbelda mam Zeynel bidinin
etrafnda pervne gibi dnp dua ederek mam Yezid askerinin
errinden koruduuna inanlan yirmi drt bacdr Bunlar, Hz.
Hseyinin yannda bulunan ei, kzlar, kz kardeleri ve akrabas
olan yirmi drt kadn ve kzdr. kr. be bac
Cem yininde, Kerbel olaynda Hz. mam Zeynel bidin ve
yirmi drt bacnn dert, tasa ve aclarnn semah ile simgelenmesi

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 342

demek olan Kerbel Semah hizmeti srasnda seyyid veya dervi

mam Zeynel bidini, be bac ise yirmi drt bacy temsil eder
(bk. alayan, 2002: 67-68, 202).
yol: Alev-Bekta inan ve ibadetlerinin tmn ifade
eder. Kurucularndan dolay Muhammed-Ali Yolu diye de bilinir.
yol kardei: bk. hl kardei, msahip

2. Alev-Bekta Kltrnde Say, Renk, Harf ve

Hayvanlarn Gizi 6

Alev-Bekta kltrnn yaand bir yer, topluluk veya

etkinlikte ilk dikkati eken eyler ler, beler, yediler, krklar
gibi birtakm saylar ile yeil, kzl, beyaz gibi birtakm renkler ve
Hnkr Hac Bekta- Velnin kucandaki aslan ve geyik gibi
hayvanlar olur. Alev-Bekta kltrne yabanc kimseler iin sr
veya giz olan bu say, renk, harf ve hayvanlarn bu kltrn
mensuplarnca malm olduu ve bir ortak dil oluturduu aktr.
te bu blmde de srasyla bunlar zerinde durulacak, Alev-
Bektalik yolunun say, renk, harf ve hayvanlarla oluturulan
gizler dnyasna bir k tutulacaktr.

2.1. Alev-Bekta Kltrnde Saylarn Gizi ve Kutsal

Saylar

ler d lemde birlie yetti

Beler de anlarn dmenin tuttu
Birlik lokmasn Yediler yuttu
Dmeni pk olan Pirler de birdir
On drt Masum- Pk, On ki mam
On yedi Kemerbest cmlesi tamam
(lham) (Gliek, 2004-2: 789)
Hak Muhammed Ali kurdu bu yolu
Drt kap, krk makam, on iki erkn
Ziya verir leme balkyan nuru
Drt kap, krk makam, on iki erkn
(Kul Budala) (Gliek, 2004-2: 790)

6Bu blmdeki bilgi ve rnekler iin byk lde Gliek (2004-II: 788-796)ten
yararlanlmtr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
343 Ahmet Gnen

Alev-Bekta ozanlarna ait yukardaki iirlerde, bu kltrde

zel anlamlar olan saylara yer verildii grlmektedir. Bu saylar,
dardan bakanlarn dikkatini ektii gibi, ne anlama geldii, neyi,
neleri sembolize ettii de merak konusu olur.
Alev-Bekta ibadet veya cemlerinde Bism-i ah, Allah
Allah diye balanarak okunan glbank/glbenklerde 7 ... lerin,
Belerin, Yedilerin, On ki mamlarn, On Drt Masum-
Pklarn, On Yedi Kemerbestlerin, Krklarn, cmle erenlerin,
evliyalarn hsn himmetleri ve keremleri zerimizde hazr ve nazr
ola!... denilerek, birtakm saylarla sembolize edilen ululardan
bahsedilir.
yle ki, Alev-Bekta kltrnde saylarn bu gizi kendisini,
Alevlik-Bektaliin kutsal meknlarnn mimarsinde de gsterir.
Zira, bu kutsal ziyaret yerleri, drt kap krk makam esasna veya
evren aac ad verilen gkyzndeki on iki burcu simgeleyen bir
mimar zelliine sahiptir. Mesel, bata Hac Bekta Dergh olmak
zere, birok dergh sekizgen bir mimar zerine kurulmuken, Pir
Sultan Abdal Dergh ve stanbuldaki ah Kulu Dergh evren aac
esasna gre, yani ortada kaln bir stun veya direin etrafnda on
iki kol zerine yaplmtr (bk. SAB: 32) ki, bu, tesadf deil, son
derece bilinli bir uygulamay ifade eder.
Bu sebeple, Alev-Bekta kltrnde nemli bir yer tutan ve
bu kltre yabanc kimselerce giz/sr olan saylar ve simgeleri
zerinde durmak gerekiyor.
Bir: Allahn birliini (vahdeti) simgeler. Tasavvuf
anlayna gre, Allah nurunun bir tecellisi olan lem, nasl okluk
(kesret) iinde birlii (vahdeti) ifade ediyorsa, Alevlik-Bektalikte de
Allah-Muhammed-Ali, dier bir tanmla Allah-insan-evren lsnn
bir, biri de tr. Alev-Bektalerin Sz bir Allah bir, yol bir
deyileri de buna baka bir rnektir.
ki: ki ilkenin varln simgeler: Yaradan-yaratlan, ruh-
beden, kadn-erkek, kar-koca, yer-gk, gne-ay vb. Ayrca iyi-kt,
doru-yanl, gece-gndz, iki lem gibi zt varlk ve kavramlar da
simgeler. Tanrdan baka her ey ifttir, ift yaratlmtr, inanc da
halk arasnda hl yaamaktadr.
: Allah-Muhammed-Ali, baka bir tanmla Allah-insan-
evren lsn simgeler. Allah-Muhammed-Ali lemesi, Alev-
Bekta inancnn temelini olutururken, Hac Bekta Velinin Eline,
diline, beline sahip ol. eklindeki dnde yer alan el-dil-bel
lemesi de bu kltrn temel ahlk kurallarn simgeler.
Drt: Alev-Bekta kltrnde drt kap diye tabir
olunan eriat, tarikat, marifet, hakikati simgeler.

7 Glbank/Glbenk, Alev-Bekta toplant ve cem yinlerinde, btn canlar secdede

iken, pr veya mridin yapt uzun duadr (alayan, 2002: 179).

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 344

Hak Muhammed Ali kurdu bu yolu

Drt kap, krk makam, on iki erkn (Kul Budala)
Drt says ayrca, drt temel unsuru (ate, su, toprak, yel), drt
peygamberi (Hz. Musa, Hz. Davut, Hz. sa, Hz. Muhammed), drt
kutsal kitab (Tevrat, Zebur, ncil, Kuran), drt byk melei
(Cebrail, Mikil, srafil, Azrail), drt yn (dou, bat, kuzey, gney),
drt mevsimi (ilkbahar, yaz, sonbahar, k) ve drt dilimli Ethem
tac simgeler.
Be: l-i Ab olarak bilinen ve Hz. Muhammed, Hz. Ali,
Hz. Ftma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinden oluan Hz. Peygamberin
Ehl-i Beytini simgeler. Ehl-i Beyt iin ayrca Pene-i li Aba tbiri
kullanlr ki, Tanrnn kudret elini simgeleyen bir elin be parma
eklinde ifade edilir. Be parmaktan ba parmak Hz. Muhammedi,
ehadet parma Hz. Aliyi, ortanca parmak Hz. Ftmay, yzk
parma Hz. Hasan, sere para da Hz. Hseyini simgeler.
Cem birleme hizmetinde, kendileri ve btn baclar adna iki
rektlk tarikat namazn klan, bylece Krklar Ceminde bu hizmeti
grdne inanlan Hz. Havva, Hz. Meryem, Hz. Asiye, Hz. Hative,
Hz. Ftmy sembolize eden be bac da be says ile ilgilidir.
Be says be ayr evren veya lemi, yani lhut (Tanr
lemi), ceberut (Tanrya varmann nc basama), melekut
(melekler ve ruhlar lemi), nasut (insanlk lemi) ve misl
(semboller lemi) lemleriyle de ilgilidir (Gliek, 2004-II: 790).
Alt: Alt yn (sa, sol, n, arka, alt, st) ile Hz. Allah-Hz.
Muhammed-Hz.Ali, Hz. Ftma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin altlsn
simgeler. Kudret ve olgunluun simgesi olarak alt keli bal petei
de alt saysnn srr ile ilgili grlr.
Yedi: Alevlik-Bektalikte ncelikle, Hz. Muhammed ile
ei Hz. Hatice, kz Ftma, damad Hz. Ali, torunlar Hz. Hasan, Hz.
Hseyin ve Selman- Farisden oluan Yedileri simgeler.
Ayrca, Hz. mam Musa Kzma kadar olan yedi imama da
Yediler veya Yedi mamlar, Alev-Bekta edebiyatnda nemli
yerleri olan yedi ulu ozan (Nesim, Hatay, Fuzl, Yemin, Viran,
Pir Sultan Abdal, Kul Himmet), yedi erkn (pr, rehber, mrid, iki
musahip ve eleri), yedi sfat veya vcut organn (gz, kulak, boyun,
el, bel, ayak), haftann yedi gnn de simgeler (Daha geni bilgi iin
bk. Gliek, 2004-II: 791).
Sekiz: Arnm, gnahsz ruhlarn varaca cenneti, yani
sekiz umak simgeler.
Dokuz: Hz. demin tecelli ettiine inanld aded-i kl
veya tm saysn, dokuz kat gk (yedi kat gk+ ar ile krsi) ve
dokuz atay ifade eder.
On: Olgunluun, yetkinliin simgesi olan on says,
Alevlik-Bektalikte drt kapnn onar makamn da simgeler.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
345 Ahmet Gnen

On ki: Alevlik-Bektalikte en nemli saylardan biri olan

on iki, en bata yolun altn zinciri olan on iki imam ( mam Ali,
mam Hasan, mam Hseyin, mam Zeynel bidin, mam
Muhammed Bkr, mam Cafer-i Sdk, mam Musa Kzm, mam
Hulk- Rza, mam Muhammed Tk, mam Aliyyn-Nk, mam
Hasan el-Asker, mam Muhammed Mehd), cem yinindeki on iki
hizmet ile on iki postu, on iki dilimli Hseyn/Haydar tac, kmil
insann ifadesi olan neydeki on iki delii, yln on iki ayn, on iki
buru simgeler.
On Drt: mamlarn, ocuk yata ehit edilen on drt
msum- pk olarak da bilinen erkek ocuklarn simgeler. Byk
bir blm Kerbelda ehit edilmitir.
On Yedi: Hz. Alinin kemer (kl) balad ve ounluu
Sffiyn savanda ehit den on yedi ulu kiiyi simgeler. On yedi
kemerbest diye bilinirler.
Yirmi Drt: Kerbelda mam Zeynel bidinin etrafnda
pervne gibi dnp dua ederek mam Yezid askerinin errinden
koruduuna inanlan, Hz. Hseyinin yannda bulunan ei, kzlar,
kz kardeleri ve akrabasndan oluan yirmi drt bacy simgeler.
Krk: Hz. Ali birlikte Krklar Ceminde bir araya gelen krk
ulu kiiyi simgeler. Bunlar, Tanrnn ruhlar yarattnda yaratlan,
her devir ve zamanda yeryznde bulunduklarna inanlan krk
ermilerdir. Krk says ayrca drt kapya bal krk makam da
simgeler.
Yetmi ki: Yetmi iki Kerbel ehidini, kyamet gnne
yakn Mslmanlarn ayrlaca yetmi iki frkay, dnyada
bulunan yetmi iki milleti simgeler.
Yz Altm: Alev-Bektalerin Seremesi Hnkr
Hac Bekta Velnin icazet verdiine inanlan yz altm
dervii/halifeyi simgeler.
Bin Bir: Balm Sultann bin bir halifesini simgeler.
On Sekiz Bin: Alt bini bitkilere, alt bini hayvanlara, alt
bini insanlara ait olan, birbirinden ayr olmayan ve Tanr ile
kuatlan on sekiz bin lemi simgeler.
Doksan Bin: Pr-i Trkistan Hoca Ahmet Yesevnin
halifeleri olan Horasan Erenlerini, Trkistan Prlerini simgeler.
Yz Yirmi Drt Bin: Hz. demden Hz. Muhammede
kadar gelmi olduuna inanlan yz yirmi drt bin peygamberi
simgeler:
lh Mustafa Murtaza hakk
nsan- kmilden ayrma bizi
Yz yirmi drt bin enbiya hakk
nsan- kmilden ayrma bizi (Sdk)
(Gliek, 2004-II: 793)

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 346

2.2. Alev-Bekta Kltrnde Renklerin Gizi ve Renk

Simgecilii

Alev-Bekta kltrnde renklerin de zel anlamlar vardr.

Bu cmleden olarak, beyaz Hz. Muhammede, krmz Hz. Ali ve Hz.
Hseyine, ak yeil ve sar Hz. Hasana, pembe ve yeil Hz.
Hseyine, kara/siyah ise Hz. Ftmaya yaktrlr. Krsal kesimde
yaayan Alev-Bekta kadn veya kzlarnn ba rtlerinin rengi de
bu adan ayr bir nem arz eder. Mesel; yeil ba rts kadnn
ehlibeyt soyundan geldiini iaret ederken, krmz ba rts
kadnn evli olduunu, siyah ba rts ise yas ve olgunluu
simgeler.

Trk kltrnde ynlerin renklerle ifade edilmesi zelliinin

Alev-Bekta kltrnde de bilinip yaatldna tank oluruz. Buna
gre,: mavi dounun, ak batnn (Akdeniz), kzl gneyin (Kzl
Deniz), kara kuzeyin (Karadeniz) ifadesidir. Bu anlamda, eski
aman inancna gre drt tanrnn Gkhan, Akhan, Kzlhan
ve Karahann renklerle ifade edilmi olmas ve Alev-Bektalerce
bilinmesi de ayrca anlamldr (bk. Gliek-II: 790).

2.3. Alev-Bekta Kltrnde Harflerin Gizi ve Harf

Simgecilii

Tamamen harf gizemciliine dayanan ve esaslar Esterbdl

Fazlullah tarafndan kurulan Hurfliin etki ve izlerine Alevlik-
Bektalikte de rastlyoruz.
Hurflie gre, Mutlak Varlk olan Tanr, kendini grmek ve
gstermek isteyince ilk nce kelm (sz) eklinde tecelli etmi,
harflerle ortaya kmtr. Kinat, Mutlak Varlkn zuhurundan
ibaret olduuna gre, varln zuhuru sesledir. Sesin kemli sz veya
kelmdr. Sesin ve szn de asl harftir. Hurflere gre Tanrnn z
Kuran alfabesindeki harflerin seslendirilmesinde apak grlr.
Ezel kudret, keml ve cellini insan ehresinde gstermitir.
Dolaysyla Kuran/Arap alfabesindeki yirmi sekiz harf ile Farsada
ilve edilen drt harfle toplam otuz ikiye ulaan harfi, insan yznde
grmek mmkndr. Yani insann yznde Allahn ad yazldr.
Burun Arap alfabesindeki elif, burnun iki yan lm, gzler he
harfi ile sembollenir, bunlar yan yana gelirse Arapadaki yazlyla
Allah adn oluturmu olur (Geni bilgi iin bk. Tkel, 2003: 53-
57; Gliek, 2004-II: 794; Gliek, 2004-III: 1231-1234).
Alevlik-Bektalikte de, kemle ermi insann yz (cemli)
didr- Hakktr. Tpk Mihrabnin u drtlnde olduu gibi:
Kurandir szmz
Rahmandir yzmz

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
347 Ahmet Gnen

Hakk grr gzmz

Aldanmayz hayale (Gliek, 2004-II: 794)

Alevlik-Bektalikte, Hac Bekta Veliye ait Eline, diline,

beline sahip ol! sz, nemli bir dsturdur. Bu dsturda geen
elin /e/si (elif), dilin /d/si (dal), belin /b/si (be) Arap dili ve yaz
sistemine gre srasyla bititirilirse, edeb kelimesini meydana
getirir. Dolaysyla, Hnkr Hac Bekta- Velye ait bu szde edeb
kavram/kelimesi ifrelenmi saylr ki, dorudan doruya
Hurflikteki harf simgecilii ile ilgilidir.

2.4. Alev-Bekta Kltrnde Hayvanlarn Gizi

Arslan: Alev-Bekta kltrnde, yiitlik, mertlik ve

cesaret timsali Hz. Alinin mhlas olur ve onun yiitlik ve mertliini
simgeler. Trkenin Arslan, Arapada Haydar, Farsada ir
veya ir-i Yezdan olur.
Gvercin: Alev-Bekta kltrnde, barn ve
mazlumun simgesidir. Bilindii gibi, ncinsen de incinme.,
Dmannn bile insan olduunu unutma. diyen Hac Bekta
Velinin, bir bar elisi gibi, Anadoluya gvercin donunda
geldiine inanlr.
Turna: Trk kltrnde, zellikle Halk Mziimiz ve Halk
Edebiyatmzda ok nemli bir yeri olan bu gmen ku, halk
inanlar ierisinde uzun yaamn, bereket ve refahn simgesi
olurken, Alev-Bekta kltrnde de bu nem ve zelliklerinini
yannda, Hazret-i hn avaz (sesi) olma, Hoca Ahmet Yesev
donunda grnme, Hz. Aliden ve Hac Bekta Velden haber getirme
gibi olaanstlkler yklenen bir hayvan, kutur. Bunu Alev-
Bekta kltrnn en nemli ritellerinden olan semah
trenlerinde de grrz. Semah dnen canlarn bu dn turna
dnnden mlhemdir.
Hazret-i ahn avaz /Turna derler bir kutadr (Pir
Sultan Abdal)

Turnalar Hicazdan skn eyledi /Muhammed Mehdiyi

yakn eyledi
Hakikat ehlini memnun eyledi / Elen turnam elen, Ali
misin sen
Yoksa Hac Bekta Veli misin sen (lham) (Gliek,
2004-II: 795)

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 348

Geyik: Hac Bekta- Veliye ait heykellerde aslanla

birlikte yer alan geyik, sulak yerlerde yaayp kirli yerlerden
atlayarak getii ve pislie, yani mecazen ktlklere bulamad,
suyla arnd ve artt iin gnahlardan arnmann simgesi olur.
Genel anlamda da yenilemenin, uzun yaaman, yumuakln,
barn, masumiyetin de simgesi olan geyik, ktln ve
gnahkrln simgesi olan zehirli ylanlarn da dmandr.
Alevlik-Bektalikte, Abdal Musa Sultann yedi ulu airden
biri olan Kaygusuz Abdala geyik donunda grndne
inanlmas da, bu cmledendir.
Hac Bekta- Vel heykellerinde Hnkrn bir kolunda
aslann, dier kolunda da geyiin yer almas da, birbirinin zdd ve
dman olan iki hayvan bartrp bir araya getirmek suretiyle,
insanlara sevgi, hogr ve barn telkin edilmek istendiine
yorulur.
Tavan: Eski Trk inancnda, zellikle aman
geleneklerinde tavan, kutlu bir hayvan sayld iin eti yenilmez ve
avlanmazd. aman geleneklerinde totem kabul edilen tavan, Alev-
Bektalerce de eti yenilmeyen bir hayvandr. Ancak, kutlu bir
hayvan olarak grlmeyip tam tersine, Muaviyenin kedisi olarak
nitelenip uursuzluun simgesi saylr.

3. Sonu:

Sr kelimesini aklarken de belirttiimiz gibi, birok

tarikatta olduu gibi, Alevlik-Bektalikte de yolun mensuplarnn
bildii zel bilgi veya tarikat srr anlamnda hem dede ile tlip
arasnda, hem de sz konusu topluluka Alev-Bekta olmayanlara
kar saklanp muhafaza edilen birok sr/giz vardr. Ser verilir, sr
verilmez. dsturu gerei, yolun bu gizli bilgileri, gizliliini
koruyarak gnlden gnle aktarlr; yazlmaz ve sylenmez, sadece
yaanr. Dolaysyla, Alev-Bekta Trk topluluunun ok rahatlkla
gizli dil snrlar ierisinde deerlendirilebilecek kavram, kelime,
deyim ve semboller dnyas olduuna hkmedilebilir. phesiz bu
kelime, terim ve semboller tarikat veya tasavvuf kltr iinde
deerlendirilebilir. Zira, nl mutasavvf Kueyr, Risle ismiyle
tannan eserinde; herhangi bir ilim dalna, meslee ve sanata
mensb olan kiilerin, alma alanlaryla ilgili hususlar birbirine
anlatmak iin kendilerine zg birtakm terimler kullandklarn, bu
cmleden olmak zere sflerin de tasavvuf bilgileri ve hlleri
yekdierine aktarmak iin aralarnda mterek bir dil
kullandklarn, kendilerine zg bilgi ve hllerin yabanclar
tarafndan renilmesini kskandklarndan, bu hususlar onlardan
saklamak maksadyla anlamlar ak olmayan birtakm terimler
kullandklarn ifade eder. (Uluda, 1995: 5)

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
349 Ahmet Gnen

Biz de bu dncelere katlyoruz. Elbette, Alevlik-Bektalik

yol veya kltrnn dier tasavvuf okullaryla birleen kelime veya
terimleri az deildir. Ancak, konuya biraz dikkatli baklnca
grlecektir ki, bu slm tasavvufunun ortak kavram ve terimlerinin
ok normal olan ortaklna ramen, tarih boyunca ibadet ve
dualarnda Trkeye ayr bir yer ve nem vermi olan Alev-
Bektaler, dier tarikatlarda bulunmayan, kendilerine zg birok
deyim, kelime/terimi Trkeden tretip kullanm ve
kullanmaktadrlar. Bu anlamda, yukarda verdiimiz 50ye yakn
deyimin Trke kelimelerden kurulmas, 70e yakn basit veya
birleik kelimenin de yine Trkenin kavramlatrma yollarndan
olan deyim aktarmas (ar, bal, bezirgn, eriei, Erenler Celld,
i gmlek, pervane, ahvb.) ve ad aktarmas (Akyazl, Kzl Deli,
Kamber, kara kazan, lokma vb.) yoluyla oluturulmu olmas
dikkati ekmektedir.
Biz, almamzda seme bir listeyi sunarak Alev-Bekta
erknndaki bu Trkeyi tercih edie ve Trke hkimiyetine
bilhassa dikkati ekmek istedik. Tabi ki, bu Trke kelime ve
deyimlerin sadece Alev-Bekta kltrne mensup vatndalarmzca
bilinip kullanlmasnn da bir gizli dil tekil ettiini gz ard
etmeden dikkatlere sunmaya altk.
Alev-Bekta kltrnde belli birtakm renk, say, hayvan ve
harflerin gizi, yani birtakm kavramlarn simgesi olarak kullanlmas
da olduka dikkat ekicidir.
Necip sm (Yazksz), yazar mehul bir yazmaya dayal
olarak hazrlad Bekta lmihali adl almasnda; Kitapa
Bektai lmihali adn ben verdim. Bylece Bektai srr denilen
nl gizin bir kesimi artk akland. Daha kalan varsa bir gn o da
anlalr. Aslnda, bundan byle sr saklamak olana kald m?
(Birdoan, 1996: 14) diyor. Ayn dnce ve amala biz de, kk bir
Alevlik-Bektalik terimleri szl olan bu bildirimizle, yzyllarca
srlar dnyasna gmlm, z be z bizim/Trk olan Alev-Bekta
kltrne sz varl ve semboller dnyasndan bir pencere amaya
altk. Baarabilmisek, ne mutlu bize!...

TARANAN VE YARARLANILAN KAYNAKLAR

Birdoan, Nejat (1996); Alevi Kaynaklar-1, stanbul: Kaynak Yay.

Cebeciolu, Ethem (1997); Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,
Ankara: Rehber Yay.
alayan, Alper (2002); ubuk Yresinde Erkn, Ankara: Gazi
niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma
Merkezi Yay.
Erz, Mehmet (1990); Trkiyede Alevlik ve Bektalik, Ankara:

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007
Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine
Bir Bak 350

Kltr Bakanl Yay.

Gliek, Ali Duran (2004); Her Ynyle Alevilik (Bektailik,
Kzlbalk) ve Onlara Yakn nanlar, C. I-II-III, Kln:
Ethnographia Anatolica Yay.
Gnen, Ahmet (2004); Krehir, Hacbekta, Kaman ve Keskin
Yresi Abdallarnn Gizli Dilleri: Teberce, V. Uluslararas
Trk Dili Kurultay Bildirileri, C. I, Ankara: TDK Yay.,
s. 1315- 1343.
John Kingsley Birge (1991); Bektailik Tarihi, ev.: Reha amurolu,
stanbul: ANT Yay.
Kksal, M. Fatih (2005); Eski iirimizin Ku Dili airleri, Trk
Edebiyat, S.: 375, s. 45-48.
Kurnaz, Ceml- Tatc, Mustafa (2001); Trk Edebiyatnda athiyye,
Ankara: Aka Yay.
z, Baki (1997); Bektailik Nedir?, stanbul: Der Yay.
ztelli, Cahit (1971); Pir Sultan Abdal (Btn iirleri), Milliyet Yay.
Salc, Vahit Lutfi (1940); Gizli Trk Halk Musikisi ve Trk
Musikisinde (Armoni) Meseleleri, stanbul: Nmune Matbaas.
Salc, Vahit Lutfi (1941); Gizli Trk Dn Oyunlar, stanbul: Nmune
Matbaas.
Sezgin, Abdlkadir (1991); Hac Bekta Vel ve Bektalik, stanbul:
Sezgin Neriyat .
Sorularla Alevilik-Bektailik (2004), Hacbekta Belediyesi Yay. (SAB)
Tkel, Dursun Ali (2003); Divan iirinde Harf Simgecilii, Ankara:
Hece Yay.
Tur, Seyit Dervi (2002); Erknname (Aleviliin slmda Yeri ve Alevi
Erknlar), stanbul: Can Yay.
Uluay, mer (1993); Alevilik Budur, Adana.
Uluda, Sleyman (1995); Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul:
Marifet Yay.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar

Volume 2/2 Spring 2007