SOSYAL PSKOLOJYE GR I

SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI

PROF. DR. SBEL A. ARKONA

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI

SOSYAL PSKOLOJYE GR I

Prof. Dr. SBEL A. ARKONA

 NDEKLER
NDEKLER I

1. SOSYAL PSKOLOJ NEDR? 1

1.1. Sosyal Psikolojiyi Nasl Tanmlayacaz? .................................................................... 5

1.2. Ana Akm ve Eletirel Sosyal Psikoloji ........................................................................ 5

1.2.1. Sosyal Dnya Nedir? Ne Anlayacaz? ..................................................................... 6

1.2.2. Sosyal Psikoloji Bir Bilim midir? ........................................................................... 7

1.2.3. Sosyal Psikolojinin Bilgisi deolojik Midir?.............................................................. 8

1.3. Hangi Yaklam? ........................................................................................................... 8

1.4. Modernizm-Postmodernizm ......................................................................................... 9

1.4.1. Sosyal Psikolojide Modernizm ve Postmodernizm ................................................. 10

2. SOSYAL PSKOLOJNN GEM 14

2.1. Neden Bir Gemi Gerekir? ........................................................................................ 18

2.2. Sosyal Dncenin Gemii ....................................................................................... 19

2.3. Geleneksel Ana Akm Sosyal Psikolojinin Douu.................................................... 22

2.4. Eletirel Sosyal Psikolojinin Ortaya k ................................................................. 25

2.5. Trkiyede Sosyal Psikoloji ........................................................................................ 25

3. ANA AKIM SOSYAL PSKOLOJDE BLG MODEL 29

3.1. Ontoloji ve Epistemoloji Nedir? ................................................................................. 32

3.2. Ana Akm Sosyal Psikoloji: Pozitivist ve Realist ....................................................... 33

3.3. Kulland nsan Modeli ............................................................................................. 36

3.4. Ana Akm Sosyal Psikoloji Yapmaktaki Skntlar, Problemler................................. 39

4. ANA AKIM SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER 44

4.1. Ana Akm Sosyal Psikolojinin Kulland Yntemin Esaslar ................................... 48

4.2. Sosyal Psikolojide Deney Dzenlemek ...................................................................... 50

4.3. Alan Deneyleri ............................................................................................................ 51

4.4. Dier Niceliksel Aratrma Yntemleri ...................................................................... 51

I
4.5. Niceliksel Aratrmann Deerlendirilmesi ................................................................ 52

4.6. Niteliksel Aratrma .................................................................................................... 54

5. ELETREL PSKOLOJDE BLG MODEL ve ARATIRMA YNTEM 58

5.1. Sosyal Psikolojinin Eletirel ve nac Yaklamlar: Niteliksel Yntemler .............. 62

5.2. Aklayc Fenomenolojik Analiz ............................................................................... 63

5.3. Sosyal naclk: Sylem Analizi ................................................................................ 65

6. SOSYAL DNYANIN NASI: BLSEL DNYA 73

6.1. Malumat Prosesleme Modelleri .................................................................................. 77

6.2. Bili ............................................................................................................................. 78

6.3. Genel Olarak Bili Teorisi .......................................................................................... 79

6.3.1. Sosyal Bili ve Tanma Sreci ................................................................................. 79

6.3.2. Stratejik prosesleme ................................................................................................. 80

6.3.3. Temel Sreler ......................................................................................................... 81

7. NEDENSEL ATIFLAR 87

7.1. Nedensel Aklama ve Nedensellik ............................................................................ 91

7.2. lk Atf Teorisi: Heiderin Atf Teorisi ....................................................................... 91

7.3. Uyuan karmlar Teorisi .......................................................................................... 93

7.4. Kelleynin Birlikte Deiim Teorisi (Covariation Theory) ........................................ 93

7.5. Weinerin Atf Teorisi................................................................................................. 96

7.6. Sebep Atflarnda Tarafgirlikler .................................................................................. 97

7.7. Sebep Yklemede Yeni Bilisel Yaklamlar: Anlamn Proseslenmesi ..................... 98

7.8. Atf almalarna Eletiriler ve Problemler............................................................. 100

8. TUTUMLAR I: TUTUM NEDIR? 106

8.1.Tutum Nedir? ............................................................................................................. 110

8.2. Tutumlarn levleri .................................................................................................. 111

8.3.Tutum ve Davran ..................................................................................................... 112

II
8.4. Beklenti Deeri Modelleri: Mantksal Eylem Teorisi ve Planlanm Davran Teorisi
.......................................................................................................................................... 114

9. TUTUMLAR II: TUTUM DEITIRME 120

9.1. Tutumlarn llmesi ............................................................................................... 124

9.1.1. Likert lei .......................................................................................................... 124

9.1.2. Dzmece letiim Kurma Teknii (Boguspipeline) ............................................... 124

9.2. Tutumlarn Deimesi ............................................................................................... 125

9.3. Bilisel Tutarllk ...................................................................................................... 125

9.4. Bilisel eliki Teorisi .............................................................................................. 126

9.5. Benlik Algs Teorisi ................................................................................................. 129

10. TUTUMLAR III: KNA VE TUTUM DEIIMI 134

10.1. Otomatik Prosesleme ve kna Etme ........................................................................ 138

10.2. kna Sreleri: Yale Modeli .................................................................................... 138

10.3. kna Sreleri: Ayrntlandrma Olasl Modeli (Elaboration Likelihood Model)

.......................................................................................................................................... 139

10.4. Yale Modeli ve Ayrntlandrma Olasl Modeli Hakkndaki Eletiriler ............. 143

11. TUTUM ALIMALARINA ELETREL BR BAKI 148

11.1. Tutum almalarna Getirilen Eletiriler ............................................................... 152

11.2. Tutumu Bir Sylem Olarak Ele Almak .................................................................. 153

11.3. Sosyal Bir Temsil Olarak Tutumlar ........................................................................ 155

12. SOSYAL ETK-I: OUNLUUN ETKISI 159

12.1. Sosyal Etki .............................................................................................................. 163

12.2. Normlarn ve Sosyal Etkinin ekillenmesi ............................................................. 164

12.3. ounlua Uyma ya da ounluun Etkisi............................................................ 165

12.4. Uyma Davrann Etkileyen Ortamsal Etkenler..................................................... 167

12.5.1. nsanlar Niin Uyma Davran Gsterir: Malumat Salayc Etki ..................... 168

12.5.2. nsanlar Niin Uyma Davran Gsterir: Kuralsal-Normatif Etki ...................... 168

12.5.3. nsanlar Niin Uyma Davran Gsterir: Bavurulan Bilginin Etkisi................. 169

III
12.6. Uyma Davran almalarna Getirilen Eletiriler ............................................... 170

13. SOSYAL ETK - II: AZINLIIN ETKISI VE OTORITEYE TAAT 173

13.1. Aznln Etkisi ....................................................................................................... 177

13.2. ounluun Etkisi: Ba Eme / Aznln Etkisi: Dnme ..................................... 178

13.3. Otoritenin Etkisi: taat............................................................................................. 179

13.4. taat Etmeyi Etkileyen Faktrler ............................................................................. 180

13.5. Siz Ne Yapardnz? ................................................................................................. 182

13.6. taatin Dinamikleri .................................................................................................. 182

13.7. Sosyal Roller ve Sosyal Etki ................................................................................... 183

13.8. Sosyal Etki Fenomenine Getirilen Eletiriler ......................................................... 184

14. IRKI, AYIRIMCI, NYARGILI DNCE VE DAVRANILAR 188

14.1. Irk Ayrmc Davran .......................................................................................... 192

14.2. Seksizim .................................................................................................................. 192

14.3. nyarg ................................................................................................................... 193

14.3.1. nyargnn Ak ya da Gizli Olmas ................................................................... 194

14.4. Stereotipler .............................................................................................................. 195

14.5. Irklk ve Otoriter Kiilik Modeli .......................................................................... 197

14.6. nyargy Azaltmak: Temas Hipotezi .................................................................... 199

KAYNAKA 202

IV
1. SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

1
 Bu Blmde Neler reneceiz

1. SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

1.1. Sosyal Psikolojiyi Nasl Tanmlayacaz?

1.2. Ana Akm ve Eletirel Sosyal Psikoloji

1.2.1. Sosyal Dnya Nedir? Ne Anlayacaz?

1.2.2. Sosyal Psikoloji Bir Bilim midir?

1.2.3. Sosyal Psikolojinin Bilgisi deolojik Midir?

1.3. Hangi Yaklam?

1.4. Modernizm-Postmodernizm

1.4.1. Sosyal Psikolojide Modernizm ve Postmodernizm

2
 Anahtar Kavramlar

Ana akm sosyal psikoloji

Eletirel sosyal psikoloji

Sosyal dnya

Modernizm

Postmodernizm

Sosyal psikolojide modernizm

3
 Giri

Bu blm size nce gnmz sosyal psikolojisinin genel bir manzarasn verecektir. Bu
manzara iinde sosyal psikolojinin nerede olduunu, nereye yneldiini ve nereye
gittiini seyretme imkn bulacaksnz. Modernist kalpla ekillenen ana akm ya da geleneksel
dediimiz sosyal psikoloji ile, postmodernist kalplarla ekillenen eletirel sosyal psikolojinin
nasl birbirinden farkl bir dnya ve insan anlay izdiklerine dair ilk fikirlerle tanacaksnz.

4
 1.1. Sosyal Psikolojiyi Nasl Tanmlayacaz?
Sosyal psikolojinin ne olduunu anlamak iin elinizde bir tanmn olmas gerektii
sylenir, anlamay kolaylatrd ne srlr. Hlbuki tanmlar, bilinenin aksine ou zaman
cevap yerine problem yaratr. Sosyal psikolojinin ne olduunu size anlatan, tantan eit eit
giri kitaplar vardr (Hogg ve Cooper, 2012; Hewstone, Stroebe ve Stephenson, 2001; Hogg
ve Vaughan, 2007; Sears, Freeman ve Carlsmith,1993; Katba ve Cemalclar, 2014;
Bilgin,2013). Her biri size bir tanm verir. Bu tanmlar tm zamanlarda dn, bugn ve yarn
sosyal psikolojinin ne olduunu ve ne olmas gerektiini anlatan grlere, yaklamlara
dayanr. Elinizde her bir yaklama gre bir sosyal psikoloji tanm olacaktr, birbirine hem
benzeyen hem de benzemeyen bir sr tarif olacaktr. Bu sefer siz de aralarndaki farkllklar
gz ard edip, benzerliklerini yakna ekerek ortak noktalar arar hle gelirsiniz. Aklayc tek
bir tarif, yaklak her yerde ayn kabul grecek bir tanm, bize pek fazla bir ey kazandrmaz.
Farkllklar darda brakr. Zamana mekna ve duruma gre deien anlaylarn peinden
gitmemizi engeller. Hlbuki yaylm alanlar geni, birbirinden farkl gr ve durularn ayn
alanda bir arada olabilmesi bize bir zenginlik ve hareket serbestlii verecektir.

Sosyal psikoloji nedir sorusunun cevab yirminci yzylda: Kiinin; davranlarnn,

hislerinin, dncelerinin bakalarnn davran ve/veya zelliklerinden etkilenme ekillerini ve
onlar tarafndan belirlenme ekillerini inceleyen bilim daldr. (szgelimi Sears, Freeman ve
Carlsmith, 1999; erif ve erif, 1996) gibi bir tarifti. Ama bu tarifi ya da yakn benzerlerini
yirmi birinci yzylda yukarda saydm sebeplerden dolay kullanmak artk mmkn deil.
Ayrca bu yzylda sosyal psikoloji artk birok baka sosyal disiplinle i iedir. Sosyoloji,
dilbilim, antropoloji, kltrel almalar bunlardan sadece birkadr. Dolaysyla daha nceleri
tarif ederek snrlarn belirlediimiz alan, bugn snrlarn olduka gevetmi ve aklama
kapsamn geniletmitir. Bu da onun erevesi izili bir tarifini yapma imknn ortadan
kaldrmtr. Aslnda bu hl btn akademik disiplinler iin byledir.

1.2. Ana Akm ve Eletirel Sosyal Psikoloji

Geen yzylda sosyal psikoloji alanna damgasn vuran, bugn ana akm ya da
geleneksel dediimiz sosyal psikolojiydi; bu gcn bugn de srdrmektedir. Beri yandan
yirminci yzyln son yirmi ylnda ortaya kan eletirel sosyal psikoloji, alternatif duruu ile
psikoloji ve sosyal psikoloji iinde hzla gelimi ve yaygnlamaya balamtr. Ana akmdan
tamamyla farkl bir bilgi, insan ve dolaysyla yntem anlay vardr. lerleyen ksmlarda
bunu daha ayrntl bir ekilde anlatacam.

Bugn bu iki sosyal psikoloji arasnda byk bir gerilim yaanmaktadr. Bu gerilim,
insan sosyal alan iinde inceleyen sosyal psikolojinin zellikle sosyal dnyadan ne anlamas
gerektii, bilim ya da bilimsel olmakla neyi kast ettii, ideolojik davranp davranmad
hususunda tartmalar zerinden artmaktadr. Sz gelimi her iki yaklam da bilimsel
olduklarn ya da yaptklarnn bilim olduunu savunmakla birlikte, ana akm sosyal psikoloji
eletirel psikolojiyi bilim d olmakla itham edebilmektedir. Tabii eletirel psikolojinin de
deneylemeye dayal ana akm, ideolojik bilgi retmekle suluyor olmas tansiyonu
artrmaktadr. Bu farkllamay ve dourduu gerginlii ana balk altnda anlatmak yerinde

5
olacak nk bu balk, bu iki sosyal psikolojiyi birbirinden tam anlamyla ayrmaktadr. Bu
balklar unlardr: sosyal dnya nedir, ne anlayacaz? Sosyal psikoloji bir bilim midir? Sosyal
psikolojinin bilgisi ideolojik midir?

1.2.1. Sosyal Dnya Nedir? Ne Anlayacaz?

Sosyal psikologlarn inceleme nesnesi insann sosyal dnyasdr. Sosyal dnya demekle
neyi kastediyoruz ya da ne anlamamz gerekir? Bunun tek ve geerli bir cevab yoktur, olamaz
da nk dnya ona nasl baktnza gre srekli deiecektir. Ayn mekn farkl alardan
seyretmek gibi. Dolaysyla sosyal dnyas iinde insana ve yapp ettiklerine baknz da ona
ve iinde bulunduu ortama bak eklinize gre hep deiecektir. Bak anz
deitirebilirsiniz, muhakkak ki deitirirseniz ok iyi olur ama tm bak alarnn zerine
kp alardan kurtulmu serbest bir seyir elde edebilmek de bir imknszlktr.

Ana akm sosyal psikoloji ile eletirel sosyal psikolojinin sosyal dnya ve iindeki
insana baklar gece ile gndz gibi farkldr.

Ana akm sosyal psikolojiye gre sosyal dnya bir sahnedir. nsanlar bu sahnede rol
alrlar ve rollerini oynarlar. Bazen hep birlikte oynarlar, bazen tek balarna oynarlar. Ama
mutlaka bu sahnede yani bu sosyal dnyann iinde oynarlar. Sahnedeki insanlar sahnenin yani
sosyal dnyann iinde, sudaki balk misalidir. Sosyal dnya onlarn neler yapabileceini
belirler (baln yaam suya baldr). Sosyal dnyann aknda insanlarn kendilerine
zglkleri bazen olabilse bile, bu dnyann yaps o kadar kuvvetlidir ki ya da o kadar temel
bir eydir ki insanlarn yapp ettiklerine her zaman kalc bir damga vurur.

Buradaki en nemli nokta, sosyal dnya ile insanlarn birbirlerinden ayr olmasdr. Her
ikisi de birbirinden ayr birer varlktr. Sosyal bir dnya vardr ve insanlar bu dnyann iinde
hareket edenlerdir. Her insann kendi zihninde psikolojik sreler (motivasyonlar, istekleri,
renme becerileri, hatrladklar, unuttuklar, kiilik eilimleri) srp giderken, zihinlerinin
dnda da bir sosyal dnya vardr. Bu sosyal dnyann (kurallar, detler, kurumlar vb.) sosyal
gleri vardr. te insann kendi zihinsel/psikolojik sreleri ile sosyal dnyann sosyal
sreleri etkileim hlindedir. Bu etkileim insanlarn yapp ettiklerini biimlendirir (szgelimi
dncelerinizi nasl ifade edeceiniz toplumun deerlerine baldr). Ama bu ekillendirmenin
ana merkezi sosyal dnya deil bireyin zihni ve zihninde ileyen srelerdir (alg, dikkat,
hafza, dnce, tutumlar vb). D dnya ad da verilen sosyal dnya, bu etkileime ancak bir
biim vermektedir. Bireyin zihni ve zihninde ileyen psikolojik sreler evrenseldir, her yerde
ayn kurallarla iler (renme gibi). Ama bu zihinsel psikolojik srelerin sosyal dnya ile (ki
kltrden kltre deiir) etkileimi, bu srelerin sonularna farkl farkl biimler, grntler
verir.

Eletirel psikolojinin sosyal dnyay ele al ise tamamen farkldr. Stainton Rogers
(2003) ok yerinde ve ho bir benzetmeyle yle anlatr:

sosyal dnya sanki mzik yapmak gibidir-mzik ancak insanlar yaptnda ve insanlar
yznden vardr. alnan mzie ve nasl alndna ok eitli eyler katkda bulunur. Eldeki
mzik aletleri, alanlarn - syleyenlerin becerileri, yetenekleri, alnan paray idare edenin

6
olup olmamas, varsa yorum farkllklar, btn bunlarn hepsinin bir etkisi vardr. Mziin
nerede ve ne zaman icra edildii fark yaratacaktr. Bazen memnun edilmesi gereken bir
dinleyici kitlesi olacaktr hatta bazen de neyin alnabilecei zerinde siyasi kstlamalar
olacaktr. Ama mzik aletlerini alanlar olmadka ortada mzik olmayacaktr (bold
sonradan eklenmitir; s/8).

Dolaysyla sosyal dnya, mziin srekli alnmas ve srekli iitilmesidir. Yani sosyal
dnya denilen ey, insanlarn yapp ettikleri ile sreklilik kazanan bir alandr. nsanlar
eylemekten vazgetiklerinde, ya da sz gelimi herkes ldnde, dnyann sosyalliinden
bahsetmek sama hle gelecektir. Sosyal dnya birlikte, bir arada hareket eden insanlar
tarafndan srekli tekrar tekrar oluturulan bir eydir. Dolaysyla sosyal dnya insann dnda
bir ey deildir. nsanlarn srekli yaptklar bir eydir ve tpk farkl farkl mzikler ve
yorumlar gibi farkllaan sosyal dnyalar yaparlar.

1.2.2. Sosyal Psikoloji Bir Bilim midir?

Soruya cevap verebilmek iin nce burada bilimden kastedilenin ne olduunu anlamak
gerekir. Psikolojinin tm dallarnda dolaysyla sosyal psikolojide bilimden kast edilen uzun
yllardan beri ayndr: postpozitivist1 ve empirist bir yntem anlayna dayanan rasyonel bir
durutur (ayrntlar iin bkz: Arkona, 2015). Bir dier anlatmla bilimden kast edilen fizik,
kimya, biyoloji gibi doa bilimlerinde yaplp edilenlerdir. Doa bilimleri bilimsel yntemi
kullanarak bilgi edinmeye alr. Bilimsel yntem balndaki bilim kelimesinin anlam ksaca
udur: bilim, hipotezleri tmdengelimli (hypothetico-deductive) yntemler kullanarak snar.

Ana akm psikoloji bu konuda kendinden son derece emindir: sosyal psikoloji bir
bilimdir. Hipotezleri tmdengelimli bilimsel yntemi kulland iin bir bilimdir. Szgelimi
Hogg ve Vaughan 2005de yazdklar (eviri, 2007) sosyal psikoloji adl kitapta buna uygun
bir de tarifte bulunurlar: Sosyal psikoloji bilimdir nk teorilerini kurmada ve snamada
bilimsel yntemi kullanr (Hogg ve Vaughan 2005: s/6). Dolaysyla onlara gre hipotezleri
tmdengelimli bilimsel yntem olmayan her trl dnce bilim d ve dogmadr.

Eletirel sosyal psikoloji zaten tam da bu dncenin neticelerine (ilerleyen blmlerde

ele alacaz) kar durmaktadr. Getirdikleri alternatif dnya grlerine gre bilgi edinmede
kullanlabilecek yegne yntem, hipotezlerin tmdengelimli kurulmas olamaz. Bir baka ifade
ile bilimi hipotezleri tmdengelimli yntemle snrlayan, deneysel (sosyal) psikolojinin duru
ve anlaylarn reddederler. ddialarna gre bu yntem, insanlarn davran ve yaantlarn
incelemeye uygun deildir nk insan yaants son derece karmaktr, akcdr, duraan
deildir (Burr, 2012). Bilimsel yntemde ve bilgi edinmede bize geerli ve kullanl yollar
salayabilecek alternatif yollar da vardr. Eletirel psikolojinin bilimsel aratrmada alternatif
bir mant vardr. Aratrmalarn yrtt tarz ana akmn yaklamdan farkldr. (ilerleyen
blmlerde ele alnacak).

1
Post eki Latince bir ek olup sonras anlamna gelir yani burada pozitivizm sonras anlamnda
kullanlmaktadr.

7
 1.2.3. Sosyal Psikolojinin Bilgisi deolojik midir?
Ana akm psikoloji dolaysyla burada da ana akm sosyal psikoloji, bilimsel yntemle
elde ettii bilginin ideolojiden etkilenmediini ne srer. Etkilenmeme sebebi hipotezleri
tmdengelimli bilimsel yntemin kendisidir. Bu yntem sayesinde ideolojiden bamsz nesnel
bilgiye ulaabilmektedir. Sadece olgulara dayanan ve olgular snayan bu yntem sayesinde
elde ettii nesnel bilgi, aratrmacnn kiisel gr ve kanaatlerinden, deer yarglarndan,
ideolojiden bamszdr. Dolaysyla bilgi de bilgiyi reten aratrmac bilim adam da
tarafszdr. Bilim onlara gre, siyaset ve deer yarglar ne olursa olsun olgulara nesnel ekilde
ulamay mmkn klandr. Ana akm sosyal psikolojinin bilimsel temeli kendini ideolojilerden
etkilenmeyen, ideolojinin dnda yer alan bir konuma yerletirmitir.

Eletirel sosyal psikoloji buna kar kar.

psikoloji, sosyal ve siyasi artlardan syrlm bilim adamlar tarafndan ynetilen,

deer yargsndan bamsz, ntr bir aba iinde olamaz, deildir. nceledii bizzat insan ve
onun sosyal abasdr. Psikologlar da ayn sosyal balamda yaar, birbirinden farkllaan
menfaat ve karmak iktidar dinamiklerinden etkilenir (Fox ve Prilleltensky, 1997: s/3).

Eletirel sosyal psikoloji ana akm, gl olann (Batl, beyaz, Hristiyan, erkek olann,
esas kabul edilenlerin) menfaatlerini kayran, bylelikle de gc az olanlardan (doulu olandan,
Hristiyan olmayandan, kadndan, kltre, gruba zg kabul edilenlerden) istifade eden ve
onlar bask altnda tutan, ideolojik olarak kendini sekinler (bilim adam) grubuna yerletiren
bir pozisyonda grr.

1.3. Hangi Yaklam?

Grdnz zere bu iki sosyal psikoloji birbirinden gece gndz kadar farkl. Kitap
boyunca bu birbirine zt iki yaklam srekli karlatrmal ekilde okuyacaksnz. Sosyal
psikolojiye giri kitaplarnn hemen hemen tamam aslnda ana akm sosyal psikolojiyi takip
eder. Bu sebeple eletirel psikolojiye ve onun aratrmalarna pek yer vermez. Ana akm sosyal
psikoloji ile eletirel sosyal psikolojiyi birlikte ele alan rnekleri ise az saydadr (Roger, 2003;
Callaghan ve Lazard, 2011). Trke telif yaynlarda ise sadece nce 2001de daha sonra
2008de tekrardan yazdm sosyal psikolojiye giri kitaplarnda bu iki yaklam
karlatrmal ekilde ben ele aldm. Peki neden? Ana akm takip eden sosyal psikologlar
eletirel sosyal psikolojiyi byk lde gz ard ederler ya da yeteri kadar bilimsel
bulmadklarn ak ak sylerler (Hogg ve Vaughan, 2007) lkemizde ise akademik bir ses
olarak henz yenilerde duyulmaktadr sadece stanbul niversitesi ve Ege niversitesi
Psikoloji blmlerindeki eitim programna dhil edilmi olup aratrmalar yaplmaktadr
(yaynlar iin bkz. Arkona, 2012 ve 2014). Bir de, Eletirel Psikoloji Blteni sanal olarak yayn
hayatndadr (http://elestirelpsikoloji.org) Bunun dndaki akademisyenler, eletirel sosyal
psikolojiyi ya hi duymamtr ya da kabul etmemektedir.

Sosyal psikoloji dersini alan her rencinin bu alan hem ana akm asndan hem de
eletirel adan iyi anlamas gerekir. Bu kitap boyunca ben hangi tarafta olmanz gerektii gibi
bir ey sylemeyeceim. Blmler ilerledike greceksiniz ki ana akm sosyal psikolojinin bizi

8
getirdii bugnk nokta muazzamdr, okuduka eer yntemine ve iddialarna ikna olursanz,
hi de boa zaman harcamadnz greceksiniz. Ama ayrca yine greceksiniz ki ana akm
insanolunun karmak sosyal problemlerine sk sk bilisel aklamalar getirmekte, her eyi
bireyin zihninde olup bitenle balatp bitirmektedir. Yine yapt deneysel almalarn,
kurduu teorik modellerin, aklamaya alt gerek hayatla balants her zaman kolaylkla
kurulamamaktadr. Ama yine de bizim bugnk bilgilerimizi kuran ana akmn olduka
kullanl, aydnlatc fikirleri vardr. Ayrca sosyal psikolojinin imdiki bilgilerinin nereden
geldiini bilmeniz gerekir. Bu bilgilerin nasl ortaya karldna dair eletirileri kabul ediyor
olsanz bile bu durum, ie yaramaz olduklarn dnerek bu bilgileri bir kenara atmanz
anlamna gelmemelidir.

Eer ana akmla ilgili eletiriler ve tartmalar size ekici geliyorsa meraknz ve
yznz bu tarafa, eletirel sosyal psikolojiye dneceksiniz. Ama balang olarak her eyden
nce neyin eletirildiini, ne gibi elerle eletirildiini ve nasl eletirildiini ok iyi
kavramanz gerekir. Nitekim tpk ana akm gibi eletirel duruun da zorland ve aklamakta
zayf kald birok sosyal problem ve insan etkileimi vardr.

1.4. Modernizm-Postmodernizm
Ana akm sosyal psikoloji ile eletirel sosyal psikoloji arasndaki bu farkllk, esasta
modernist bilgi ile postmodernist bilgi ayrm zerinden okunmaldr (Bkz. Arkona, 2015).
Bunun iin de ncelikle modernizm ve postmodernizm hakknda biraz konumak yerinde
olacaktr.

On sekizinci yzylda balayp yirminci yzyln sonlarna kadar sren modernizm

aslnda on yedinci yzyl Avrupasnn sosyal ve tarihi ortamnda gelien aydnlanma projesinin
devamdr.(Bkz. Demir,1997) Bu dnemde gelien teorik, etik, sosyal ve kltrel anlay ve
inanlara ve bunlarn uygulamalarna genel bir isim olarak modernizm ad verilir.

Modernizm hem doay ve teknolojiyi, hem de sosyal ve politik dnyay tarif eder. Bu
tarife, biricik bilgi olan bilimsel bilginin yol gstereceine inanlr. Modernizmin znde ve
tam kalbinde yatan n kabul, doru bilgiyi kefetme kapasitesine sadece bilimin sahip olduu
iddiasdr (Demir, 1997). Modernist bilgi dier her tr bilgi kaynan -din, mistisizm,
metafizik, saduyu, gelenek- reddeder. Bu dier bilgi kaynaklarnn irrasyonel olduunu bu
sebeple de dogma bilgi olduunu iddia eder. Modernist dnceye gre bu tr bilgi trlerinin
hepsi rasyonel olan bilimsel bilgi ile deitirilmeli, akl ve rasyonellikle dzene sokulmaldr.
Bu sebeple modernizmde bilim, znel inanlar zerine oturan bilgiden rasyonel yollarla
kazanlan bilgiye giden bir ilerlemeyi art koar. Bu ilerlemenin ise grgl (grsel ve deneysel)
incelemelerde uygulanan bilimsel yntemler vastasyla salanacan savunduundan,
grgll (empirisizm) esas kabul eder. Grglle oturmayan hibir bilgi doru deildir.

Postmodernizm ise 20. yzyln ikinci yarsnda modernizme tepkiden domutur ve

modernizmin btn kurallarna bir meydan okuyu olduu varsaylr. Burada bizim iin en
nemli olan bilim ile ilgili iddialardr. Postmodernizm, bilgi nedir ve nasl elde edilebilir
konularnda modernizmden ok farkl bir tavr taknr.

9
 Modernizmin aksine postmodernizm bilginin kefedilebilir bir nitelie sahip
olmadn, tek bir bilgi olmadn ve her zaman bilginin iktidar ilikileriyle i ie gittiini
iddia eder. Bu sebeple postmodernistlere gre bilgi insanlar arasnda ina edilir dolaysyla da
bilgi tek, biricik deildir, birden fazladr ve iktidar ilikilerinin etkisinde kurgulanr. Bilgi ina
edilendir, kefedilen deildir dolaysyla tek deildir. Modernizm gerek dnyada darda, d
dnyada olan gerek bilgiyi kefedebilecek olann sadece bilim olduunu varsayar.
Postmodernistler ise gerek, materyal dnyann varln inkr etmezler ama bu gerek
dnyann asla kendini bize olduu gibi gsteremeyeceini, bunun bir imknszlk olduunu ne
srerler. Gerek dnya hakknda dorudan bilgiye ulamann hibir yolu olmad iin
postmodernizme gre tek bir gereklik, tek bir doru bilgi de yoktur. nsanlar eitli farkl
bilgiler ina ederler. Bu bilgilerin her biri insann anlamlandrmasyla gerek klnr, gerek
etiketi alr.

Postmodernizm bilgi ile iktidar arasndaki iliki zerine bir dizi teori ne srer. Bilginin
en kuvvetli iktidar gc olarak bilimsel bilgiyi grr. nk bilim kurum olarak kendini,
dorunun tek otoritesi ilan etmitir. Postmodernistler bu beyana kar bizi uyarr. Bilimin neyin
doru neyin doru olmadn syleme hakkna kar uyank olunmas gerektiini syler.
zellikle insan ilikileri, sosyal hareketler ve sosyal fenomenlerle uratmzda bu daha da
nem kazanr. nk bilim adamlar da insandr bu sebeple insana dair anlattklar her hikye
bir iktidar kurma tehlikesi -doruyu syleme iddias- tayacaktr.

1.4.1. Sosyal Psikolojide Modernizm ve Postmodernizm

Genelde psikoloji, zelde sosyal psikoloji modernizm projesinin bir rndr, onun bir
ktsdr (Arkona, 2015). Temel yapsnda modernizmin zellikle iki ana kural yatar:

1) Bilginin rotas bilimin kurallardr, bu sebeple sosyal psikolojinin bak bilimsel

olmaldr,

2) Liberal hmanizmin insann slah edilebilirlii kuralna gre, sosyal psikoloji

dnyay daha iyi yaanr hle getirmenin yollarn aramaldr.

imdi bu kurallarn iddiasna, geleneksel dediimiz ana akm sosyal psikoloji ile
eletirel psikoloji cephesinden ayr ayr bakalm. Birinci kurala gre sosyal psikoloji bir bilim
olmaldr. Peki, sosyal psikoloji bir bilim midir? Cevap bilimden neyi anladnza baldr.
Sosyal psikolojinin pozisyonu, bilimi zellikle hipotezlerini tmdengelimli yntemlerle tarif
edenlere gre bir yer kazanrken, bilimi doru gzlemlerle geerli nedensel karmlar yapmak
ve sonrasnda bu gzlem ve karmlar, tutarl ve ahenkli bir ekilde birletirmek olarak tarif
edenlere gre baka bir pozisyon kazanr. Bu iki farkl bilim tarifi ile de sosyal psikolojiden
anlalan farkllar. Ana akm sosyal psikoloji genelinde birinci gr edinmitir. Onlara gre
sosyal psikoloji bilimsel yntem (hipotezleri tmdengelimli yntem) zerine oturan bir bilimdir
ve teorilerini kurmak ve snamak iin bilimsel yntemi kullanr. Bu yaklamda yntem
olmazsa olmaz biricik kuraldr. Eletirel sosyal psikoloji ise ikinci gr edinmitir, buna gre
ise bilim bir yntem sorusu deildir. Bilim bir ama sorusudur. Bilim onlara gre teori
gelitirmenin ve bir aratrma yrtmenin sistematik yollardr. Sosyal psikolojinin dier bilim

10
anlayn reddederler nk iddia edilen bilimsel yntemin yani tmdengelimli hipotezlerle
hareket etme artnn, bilgiye ulamada yegne biricik ve en iyi yol olmadn iddia ederler
(dier yollarn neler olduunu gelecek blmde ele alacam).

Sosyal psikoloji dnyay daha iyi bir yer hline getirmeli mi? Modernist balangcndan
beri sosyal psikoloji, sosyal deiimin yegne aktr olarak insan doasna bakar. Bu sebeple
sosyal psikolojinin amac sosyal kurum uygulamalarnn insani ihtiyalarla en iyi ekilde
uyumasn salamaktr. Bir anlamda sosyal psikolojik bilgi, dnyay insanlarn ihtiyalaryla
birlikte daha iyi bir yer hline getirme projesinin rndr. Eletirel sosyal psikolojinin
dnyann daha iyi yaanan bir yer hline gelmesiyle bir sorunu yoktur. Ama sosyal psikolojinin
kurumsallam bilgisine kar her zaman eletirel bir duru ierisindedir. Doru bilgi adna
insana, insan gruplar hakknda alternatif bilgilerin bastrlmasna kardr.

11
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Sosyal psikolojinin iki ayr yaklam vardr.

Eletirel ve ana akm sosyal psikoloji bilim anlaylar zerinden, sosyal

dnyadan anladklar zerinden ayrrlar.

Modernizm ana akm sosyal psikolojiyi biimlendirirken neticesinde ortaya

kan bilgi ve uygulamalar postmodernizmin ekillendirdii eletirel sosyal psikolojinin ortaya
kna sebep olmutur.

Modernizmin znde ve tam kalbinde yatan n kabul, doru bilgiyi kefetme

kapasitesine sadece bilimin sahip olduu iddiasdr.

Postmodernizm ise bilginin kefedilebilir bir nitelie sahip olmadn, tek bir
bilgi olmadn ve her zaman bilginin iktidar ilikileriyle i ie gittiini iddia eder.

12
 Blm Sorular

1) Ana akm sosyal psikoloji bilim olarak neyi art komaktadr?

2) Eletirel psikoloji bilimsel yntem hakknda nasl bir durua sahiptir?

3) Eletirel sosyal psikolojiye gre bilginin temelinde yatan unsur nedir? Neden?

4) Deneysel sosyal psikologlarn insan tasvirlerinin temelinde yatan anlay

tartnz.

5) Eletirel sosyal psikolojiye gre bilginin temelinde yatan unsur nedir? Neden?

13
2. SOSYAL PSKOLOJNN GEM

14
 Bu Blmde Neler reneceiz

2. SOSYAL PSKOLOJNN GEM

2.1. Neden Bir Gemi Gerekir?

2.2. Sosyal Dncenin Gemii

2.3. Geleneksel Ana Akm Sosyal Psikolojinin Douu

2.4. Eletirel Sosyal Psikolojinin Ortaya k

2.5. Trkiyede Sosyal Psikoloji

15
 Anahtar Kavramlar

Sosyal dnce

Modernizm

Postmodernizm

Vlkerpsychologie

Kollektif temsiller

Kalabalk psikoloji

Kollektif emalar

Bireyci sosyal psikoloji

Eletirel sosyal psikoloji

16
 Giri

Bu blmde sosyal psikolojinin gemiine uzanp tarih iinde bir bilim dal olarak nasl
biimlendiini ele alacaz. Bunun iin ncelikle ksaca da olsa zemini oluturan sosyal
dncenin gemii ile ilgili bir eyler anlatacam ve sosyal psikolojinin ana akm olarak
ortaya knda rol oynayan kaynaklarn izini sreceim. Sonrasnda eletirel sosyal
psikolojinin ortaya kn ele alacam. En son olarak tabii ki Trkiyede sosyal psikolojinin
nasl bir izgi izlediinden ve bugn nasl bir sosyal psikoloji yapldndan bahsedeceim.

"Psikolojinin gemii uzundur ama tarihi ksadr". Ebbinghaus'un bu szleri sosyal

psikologlarn kendi disiplinleri iin sk sk kullandklar bir szdr. Tarihe genellikle ilk sosyal
psikolojik deneyin yapld 1890 ylndan veya ilk sosyal psikoloji kitabnn yaynland
1908'den balatlrken, gemii Plato ve Aristotelese kadar uzanr. 19. yzyln sona
ermesinden nce sosyal psikoloji ne bir ekil ne de bir ierik olarak vard. Bu sebeple onun
uzun gemii ile ilgilenmek sosyal dncenin veya sosyal felsefenin tarihi ile ilgilenmek
olacaktr.

17
 2.1. Neden Bir Gemi Gerekir?
Herkesin ve her eyin bir gemii vardr. Devletlerin, milletlerin, eitli kurum ve
gruplarn, ailelerin, bireylerin hepsinin bir gemii vardr. Dolaysyla bilimin ve bilim
dallarnn da bir gemii vardr. Bu bilim dallarndan birini renmek sadece imdiki zamanda
kimin ve neyin ne olduunu anlamak deildir. Ayn zamanda gemite ne olduklarn, ne
yaptklarn da bulup anlamak demektir. eitli sistemlerin, gruplarn imdi neler yaptklarn
anlayabilmemiz, daha nce neler planladklarna, neleri hedeflerine dair bilgileri gerektirir.

Tarihten anladmz ey, belirgin fiziksel ya da sosyal olgularn kaydedilmesinden

farkl bir eydir. Tarih, bitmeyen bir inaat alandr. Bu inaat alannda ekiller, kiiler, veriler,
olaylar belirlenmi olabilir. Ama bunlardan hangisinin ne erevede ve neden ele alnaca,
nasl deerlendirilecei ite bu bitmeyen tarih inaatnn ve amacnn meselesidir. Tarihin inas
her zaman gelecektedir. Bir baka ifade ile gemi hep gelecee bal bir ekilde yani gelecek
zamanda, aradnz cevaplara gre dnp deiecektir. Dolaysyla tarih, kaydedildii
iin sabitlenen, gemiteki bir olaylar kmesi deildir.

yleyse bir bilim disiplinin tarihini ina etmenin sebepleri neler olabilir? O disiplinin
kimlii olabilir. Gemi ona bir kimlik salayacaktr.

Sosyal psikolojinin kimlii nedir? Ana akm sosyal psikoloji kimliini, sosyal olaylarn
neden sonu ilikisini deneyleyerek arayan bir bilim dal olarak kurmutur. Psikolojiden tek
fark, tekil bireyin davranlar yerine tek tek bireylerin etkileimlerinin neticeleri zerine
aratrmalar yapmasdr. Aratrmalarn tpk psikoloji gibi deneyleme esas zerine
oturtmaktadr. Nitekim btn tarihesini de bu kimlie uyacak ekilde yazmaktadr: ilk sosyal
psikolojik deneylerin balad tarih. Ama zellikle 1990lardan itibaren eletirel sosyal
psikoloji, sosyal psikolojinin tarihinin deneyleme ile balamadn ileri srm ve aslnda
sebep-sonu ilikisi aramann bunun iin deney yapmann sosyal psikolojik aratrmalara ou
zaman uygun dmediini savunmutur. Son olarak, incelediimiz herhangi bir fenomende
olduu gibi, tarihin inasnda da geni balamlarda bilgilere ihtiyacmz vardr. Disipline ait
tarihe iin balam sadece bilimle snrl deildir. Disiplinin iinde gelitii sosyal, siyas ve
ekonomik sistem bu balamn kendisidir. Sz gelimi, psikoloji ve sosyal psikoloji on
dokuzuncu yzyln son dnemlerinde serpilmitir. Bu dnemde Avrupadaki devletler ve
toplumlar; smrgeletirme, kapitalistleme, ii snfnn belirginlemesi, ehirleme ve
sanayilemenin younluk kazanmas gibi birok siyas ve ekonomik deiimler ve dnmler
yaamaktayd. Bu deiim ve dnmler toplumda yeni talepler dourmaktayd. Bu talepler
karsnda da devletin bu talepleri ve toplumu (her zaman olduu gibi) kontrol etme gereklilii
douyordu. Bu dnm ve deiimin sonucunda ortaya yepyeni talepler kyordu, devletler
ya da iktidar g sahipleri bu dnm zerinde kontrol sahibi olmak istiyorlard. Bu talep ve
ihtiyalar zellikle 19. yzyln balarnda Avrupada, niversitelerde giderek sosyal bilimlerin
kurumlamasn ve hemen sonrasnda da disiplinler hlinde ayrmasn tevik etmitir. O
dnemde bir tarafta artan ehir nfusu ve buna bal okullama orannn ykselmesi, ii-
iveren atmalar, sermaye artrmlar, siyas toprak genilemeleri, smrgeler ve buradaki
insanlarn farkl kltrden olmalar, giderek artan sayda ve iddette bakaldrlar, isyanlar
gerekleiyordu. Dier tarafta ise iktidar gruplarnn taleplerini onlar zerinde daha etkin bir

18
ekilde kabul ettirebilme arzusuyla sokaktaki insan daha iyi anlamak, aralarndaki farkllklar
belirlemek gibi amalar vard. Btn bunlar bu geni balam hakknda size bir fikir verebilir.

Psikolojinin ve sosyal psikolojinin felsefe ile ilikisi bir baka nemli balamdr. On
dokuzuncu yzyln sonlarnda ve yirminci yzyln balarnda felsefeye zellikle de bilim
felsefesine hakim olan postpozitivist-empirist anlayla Kartezyen felsefenin tartmasz
hkmranl bugnk ana akm psikolojinin dolaysyla sosyal psikolojinin bilim anlayn
ekillendirip biimlendirmitir (Danziger, 2000; Farr, 1996). Bu felsef dnce sistemi genelde
Kartezyen Paradigma olarak bilinir. Adn modern Bat felsefesinin kurucusu Descartestan
(1596-1650) alr. Avrupa medeniyetinde aydnlanma dneminin ve onun daha sonralar tadil
edilmi hli olan modernizmin kabul gren ve doru bilinen felsef faraziyeler grubunun addr.
Psikoloji hemen hemen ilk dnemlerinden itibaren bu paradigmay esas alm (Markov 1982),
varsaymlarn, teorilerini buna uygun ekilde kurmutur. Szgelimi zihin ile sosyal dnyann
ayr olma kavram, bu felsef dnme sisteminin temel rndr. Bugn psikolojide
kullandmz btn kavramlatrmalar, ortaya koyduumuz btn problemler ve nerdiimiz
btn modeller, ortaya kardmz btn bilgiler bu Kartezyen paradigmann faraziyelerinin
bir rndr (daha ayrntl okuma iin bkz: Arkona, 2015).

2.2. Sosyal Dncenin Gemii

Sosyal dnce sahasnn gemiine bakldnda karmza Platoncu ve Aristocu
denilen iki ana sosyal dnce alan kar. Platon devletin kiiye, bireye olan stnl
zerinde nemle durmutur. Kendisine gre kiinin tam anlam ile sosyal olabilmesi, uzman
kiiler elinde eitilmesine baldr. Dier taraftan Aristo iin insanolu doas icab sosyaldir.
Bu doa onun dier insanlar ile ilikiler kurmasn salar. Bu ilikiler insanlarn birlikte
yaamasn ailelerin, kabilelerin en sonunda da doal olarak devletin gelimesini garantiler. Bu
iki geleneksel sosyal dnce amzdaki sosyal merkezli yaklam ile birey merkezli yaklam
olarak farkllamann bir habercisidir. Sosyal merkezli yaklam, bireysel yaanty ve davran
belirleyenin sistemler, kurumlar, gruplar gibi sosyal yaplar olduunu vurgular. Birey merkezli
yaklam ise tersine sosyal sistemlerin ilevlerinin, birey iinde ileyen srelerle
aklanabileceini savunur. Bireyi aklayan her srecin sosyal sistemin ilevlerini de
aklayabilecei ne srlr.

19. yzylda modern sosyal psikolojiye nemli derecede

katkda bulunan iki gelime sosyoloji ile evrim teorisidir. Sosyolojiyi
kuran ve ayn zamanda da pozitivizmin kurucusu Auguste Comte'a
(1798-1857) gre pozitivizm, bir felsefe sistemidir. Pozitivizme gre
insan bilgisi, metafizik (olgusal olmayan-gzlenemeyen) bilgiden,
bilimsel bilginin pozitif safhasna doru evrimsel bir gelime takip
eder. Bu felsefe sistemine gre fenomen (alglanabilir herhangi bir
olay) gerek olarak kabul edilir, bilgi de bu gibi fenomenlerin tarifidir.
Sosyal evrimin farkl dnemlerinde olan kltrleri karlatracak olan
sosyoloji ise bilimin en son noktasnda yer almaktadr.

19
 Bu uzun gemiin sonuna doru 19.yzyln en gl ve en popler teorisi evrim
teorisinin sosyal bilim zerindeki etkisine iaret etmek gerekir. Darwin'e gre insan sosyal bir
hayvandr, deien bir evreye fiziksel, sosyal ve zihinsel olarak uyum salayc bir kapasite
gelitirmitir. Bu sebeple tr-ii ve trler aras iletiim, heyecanlarn ifadesinin sosyal bir
sonucudur. Psikoloji, Charles Darwin (1809-1882) ve onun takipilerinden fazlasyla
etkilenmi bir bilim daldr. O dnem bu teoriyi destekleyen McDougall ve Spencer gibi
aratrmaclar evrim teorisini sosyal bilimlere uygulamaya abalyorlard. Bu dnceye gre
balangta ilkel ve vahi olan toplumlar, modern ve medeni toplumlara evrilerek bugn
kendilerinin yaad Batl toplumlara dnmt. Bu evrilmenin temelinde yatan
medenileme sreciydi. Batl modern toplumlar medenileme srelerinden geerek
evrilmilerdi. Dnemin antropologlarnn inceledii kendi toplumlarnn dnda kalanlar,
evrimin daha alt dzeylerinde yer alan daha geri, aa toplumlard.

20. yzyln balarnda sosyal psikolojinin bir bilimsel aratrma alan olarak kabul
edilmesini ilk savunanlardan biri olan McDougall da evrimsel psikolojiyi savunuyor ve
destekliyordu (Bkz. Schultz ve Schultz, 2002; Rogers, 2003).Teorisinin temel n kabul insan
eyleminin biyolojik olarak nceden programl drtlerden doduu idi. Ama bu drt ve
gdler; iinde yaad toplumun medeniyet dzeyine gre ileyen sosyal dzenlemelerin
etkisiyle ve kiiden sosyal olarak beklenen, kendinden kontroll olmasyla yumuatlabilirdi.
Yani bu drtler ve gdler, toplumun medenilik dzeyine gre gelitirdii sosyal kurallarla ve
bu kurallarn en banda gelen kendine (duygularna, arzularna, isteklerine) hkim olmakla,
kendini kontrol altnda tutmakla, medeniyetin kontrolne girmi oluyordu. Dolaysyla bu n
kabule gre medeniyetin salad sosyal dzenlemeler, kiiyi ehliletirerek drtlerini kontrol
altnda tutmasn ya da yumuatmasn salyordu. Bu sebeple McDougalla gre sosyal
psikoloji zihinsel ve bedensel faaliyetlere dayanmaldr ve bu faaliyetlerin idaresini
dzenleyen insan eylemine dair kaynaklarn, drtlerin ve gdlerin incelenmesi olarak kabul
edilmelidir. Bu dnce tarz tam da o dnemin Batl akademisyenlerinin ar rk duruunu
yanstr. Bu dnya gr, gnmz sosyal psikolojisini de gizli ya da ak bir ekilde halen
etkisi altnda tutabilmektedir.

Fransz sosyolog Emile Durkheim (1858-1917) ise

srekli bir sosyoloji geleneini balatmas ile tannr
(1895,1897). Kendisine gre sosyal olgular bireysel
bilinten bamsz, onun dnda bir eydir. Toplumdaki
bireylerin armlarndan o toplumun toplu zihinsel
temsilleri doar ama bu temsillerin tad zellikler, onu
meydana getiren her bir bireyin kendi zihinsel temsillerinin
zelliklerinden farkldr. Durkheim ortak temsiller
kavramyla hocas Wundtun ne srd zihinsel ya da
bilisel temsilden ayr bir kollektiflik tanmlyordu. Bu
suretle o dnem epey tartmal olan psikoloji ile sosyoloji
arasndaki snr belirginletirmi oluyordu (daha ayrntl
bir karlatrma iin bkz. Arkona 2010) Ama kolektif
temsiller tanm ve onun dourduklar 1960lara kadar

20
psikolojinin dnda beklemek zorunda kald Konuyu tekrardan ele alarak sosyal psikolojiye
tayan yine bir Fransz olan Moscovici (1972,1989) oldu. Moscovici kollektif teriminin yerine
sosyal terimini kullanr. Bu bilgi eklinin yani sosyal temsillerin, toplum iinde birbirleriyle
etkileim hlindeki bireyler tarafndan gndelik konumalar iinde ortaya kartldn ve
toplumun yeleri arasnda saduyu hlinde paylaldn ne srer (Paker, 1999; 2015). Bugn
sosyal temsiller zerine aratrmalar giderek tek bana bir alan hline gelmitir. Flick (1998)
bu duruma sosyalin psikolojisi adn verir.

Almanyadan Wundtun Vlkerpsychologiesi ile Fransadan LeBonun kalabalk

psikolojisi bugnk sosyal psikolojinin gemiinde dolaysyla kimliinin inasnda yer alan
iki nemli grtr. Alman Willhelm Wundtun Vlkerpsychologiesi sosyal psikolojinin ilk
kavramlarn bize 19. yzyln sonlarnda verir (Ayrntlar iin
bkz. Arkona, 2015). Vlkerpsychologie Almanca bir kelime
olarak dier dillere evirisinde hep sorun yaratmtr,
Trkede kullanlan karl halk ya da kitle psikolojisidir.
Ama daha doru evirisi insanlarn ya da sradan insanlarn
psikolojisidir. Darwinin karlatrmal ynteminden
etkilenen Wundt, Vlkerpsychologieyi zerinde almakta
olduu fizyolojik psikolojiden hem teorik yaklam olarak
hem de yntemsel olarak ayr tutar. Fizyolojik psikolojiyi bir
doa bilimi, Vlkerpsychologieyi ise sosyal bir bilim olarak
nitelendirir. Bu sebeple Vlkerpsychologienin odak
noktasna sosyal olan yerletirir. Sosyal olan kltr, dil ve dncenin karlkl etkileimleri
ve uygulamalardr. Wundt gzlemler yaparak bunlar karlatrr ve yorumlar (Farr, 1996).
Wundt bir doa bilimi olarak grd fizyolojik psikolojisinde, aratrmann meru nesnesinin
bilinte o an var olan ey olduunu savunmaktayd. Bu sebeple, aratrmalarnda kulland
iebak tekniinin ancak temel duyusal srelerin incelenmesinde kullanlabileceini
savunuyordu. Vlkerpsychologie ise sosyal bilimlerin bir parasyd. nceleme nesnesi dil, din,
det gibi st ste binen etkileimlerden ortaya kan kolektif bir fenomendi. Bunlar ona gre
zihnin d tezahrlerinden biriydi. Dnme, dil gibi yksek dzeyli zihinsel sreler
laboratuvarda iebak yntemi ile incelenemezdi. nk zihnin kendisine dnp kendi rn
olan eyi, aratrma nesnesi olarak incelemesi imknszd.

Wundtun btn abas bilinte var olan (fizyolojik psikoloji) ile toplum (vlker)
arasnda balant kurmakt. Wundtun bu zgn yaklam, deneylemeden uzak olmas sebebi
ile yirminci yzyln hemen balarnda sosyal psikolojiden dland ve bilim d kabul edildi.
Biraz nce, psikolojik hareketlerin iinden kt kltrn bulunduu dnemde ve meknda
hkim olan siyasi, ekonomik, kltrel anlayla ekillendiini anlatmtm. te,
Vlkerpsychologie de on dokuzuncu yzyln sonlarnda blgeler, ksmlar hlindeki Alman
prensliklerinin bir Alman milleti olarak ortaya kn anlama abalarndan domutu.

21
 Benzer bir ekilde, on dokuzuncu yzyl devrimlerle geiren
Fransada 1870deki Paris ayaklanmas Le Bonu fazlasyla
etkilemiti. nsan kitlelerinin ne zaman ve nasl bir araya gelerek bir
kalabalk oluturduklarn ve birey olmaktan ktklarn anlamaya
alan Le Bon, bu ynlar kalabalk psikolojisi ad altnda
incelemiti (1895/1976). LeBona gre baz hallerde ve yalnz bu
hallerde insan yn onu oluturan ayr ayr kiilerin sahip olduu
zelliklerden ok farkl yeni zelliklere sahip olur. Kalabalklarda
geici ama ak zellikler tayan ortak bir zihniyet ortaya kar.
Kalabaln tesiri ile oluan bu ortak ya da grup zihniyeti bireylerin
normalde kontrol altnda tuttuklar bilinsiz drtlerini aa kartr ve gerek ilkel ve barbar
renklerine geri dnmelerine yol aar. LeBona gre, heyecan ve drtlerle hareket eden ve
zihnen geri bir kalabalk davranyla kar karya kalnr.

2.3. Geleneksel Ana Akm Sosyal Psikolojinin Douu

Bugn anladmz anlamdaki sosyal psikolojinin balang tarihini 20. yzyln ilk
yllar olarak belirlemek mmkn. Amerikan sosyal psikoloji ders kitaplar balang olarak,
sosyal psikolojideki ilk deneyin tarihi olan 1898 yl ile ilk iki ders kitabnn yayn yl olan
1908 yln kullanmay tercih eder. Aslnda bu iki "ilk"in ikisi de yanltr nk 19. yzyln
sonlarnda sosyal psikoloji terimi kullanlmaktayd. Sosyal psikolojinin ilk programlarna
bakldnda iki farkl sosyal psikolojinin vurgulanarak ne kartlmak istendiini grrz.
Bunlardan birincisine gre sosyal "psikoloji", psikolojinin btnnde yapt gibi bireysel
dzeyde zihinsel srelerle almaldr. kincisine gre ise "sosyal" psikoloji, sosyal balamn
bireysel srelerdeki rol zerine odaklamaldr Bu iki a sk sk sz edilen 1908'deki "ilk"
ders kitaplarnda gayet iyi tarif ve temsil edilmekteydi. McDougall'n "Sosyal Psikolojiye Giri"
kitab, kiinin zihnindeki doal eilimler ve onun kapasitesi zerine teorik bir kitapt. Sosyal
psikolojiye igd teorisi yoluyla getirilen bireyselci bir yaklamd. Bu teori bugnn
artlarnda ise bir motivasyon teorisiydi (ayrntlar iin bkz.Farr, 1996).

Sosyal psikolojik bireyselciliin kkeni Kartezyen

dncede yatar. Sosyal psikolojinin psikolojik bir disiplin olarak
kurulmasyla bu yntemsel bir nem kazand. zellikle mantksal
pozitivizmin yaygn ve egemen bir bilim anlay getirmesi ile de
perinleti. F.H. Allport'un 1924 ylnda yaynlad sosyal
psikolojiye giri kitabnda deneysel - davransal yaklamla,
bireyselcilik kavram, ilk defa ve ayn zamanda birleti. Bu birleme
sosyal psikolojiyi ok uzun bir sre etkisi altnda brakt. Davran
gelenein ilk sosyal psikolou olan Allport iin sosyal psikoloji,
"bireyin davran dier insanlarn davranlarn uyard veya
kendisi bizzat byle bir davrana tepki oluturduu mddete bireyin
davrann inceleyen bir bilim"di (1924, s/12). Olgular
anlayabilmenin yegne yolu davran gzlemek olduundan, bu
bilimin srtn dayayaca tek yer olan deneysel yntemi kullanmak
artt (s/vi). Bireyselci yaklam, davrann gzlenmesi ve deneysel

22
yntemin bir araya getirilmesi demek, sosyal psikolojiyi de bilimsel olarak sayg duyulan bir
disiplin hline getirmek demekti.

Deneyselciliin Avrupa kkenli olmasna ramen sosyal psikolojinin "bireyin bilimi"

hline gelii I. Dnya Sava'ndan sonra Amerika Birleik Devletleri'ndeki sosyal ve bilimsel
atmosferde gerekleti. Sosyal psikoloji, sosyal konular byk lde gz ard etti. Denek
dedikleri katlmclarn yaadklar sosyal balamdan soyutlayarak aratrmalar yaptlar. Bu
durum Byk Ekonomik Depresyon yllar ve II. Dnya Sava gibi ekonomik ve siyas
krizlerin yol at sosyal problemlerin aciliyeti, laboratuvar ar bir ekilde megul etmeye
balad ana kadar devam etti. 1920'lerin ortalarndan itibaren tutumlarn llmesi ile ilgili
teknikler oalmaya ve gelimeye balad. 1930 ve 1940'lardaki en byk baar tutumlarn
incelenmesi ve esas olarak da tutumlarn llmesiydi. Bunu 1950'li ve 1960'l yllarda tutumun
deimesi ile ilgili kavramlarda merkezileme takip etti. Buradaki nemli nokta uydu:
tutumlarn llebilirlii her yeni teknik vastasyla her seferinde dorulanyor ve bir belirginlik
kazanyordu; tutumlarn llebilirlii, incelikli deneysel yntemin giderek olgunlamasna yol
amakta bu da sosyal psikolojinin o dnemlerdeki bilimsel mevkisini ykseltebileceini
gsteriyordu. Bugn artk deneysel aratrma dzenlerinin alan aratrmas dzenine, lmenin
gzleme tercih edilii kurumsallamtr; ilgili dergilerde makalelerin yaynlanabilmesi iin bir
kriter hline gelmitir. Buna ilveten artk aratrmalara ayrlan paralar, verilen destekleyici
burslar azmsanmayacak lde aratrmann yntemsel inceliinin seviyesine bal
kalmaktadr. Fakat bununla birlikte 1970'lerde sosyal psikolojinin iine dt kriz", onun
temel aratrma iinin ne olduunun ve anlamnn birok alardan tartlmasna yol at.

Tarihsel adan baktmzda sosyal ve siyasal problemler arttnda bu problemleri

sosyal psikologlara havale edip, ibirliine gitme talep ve teebbslerinin arttn grrz.
1930'larda Avrupada, Sosyal Konular Psikolojik Olarak nceleme Dernei (Society for the
Psychological Study of Social Issues) kurulduunda yine byle bir durum sz konusuydu.
1940'larda yine ayn ey gerekleti. Nazi ve faist basklarn artmas ile birlikte sosyal
psikologlar savan kazanlmasna yardm etmenin yan sra, o gnk anlaylara gre,
demokratik toplumlarn yaad daha iyi bir dnyann planlarn yaptlar. Bu psikologlardan
biri olan Kurt Lewin (1890-1947) Hitler Almanyasndan Amerikaya kamt ve sosyal
psikolojiyi dorudan veya dolayl bir ekilde ok farkl ynlerden etkilemi olan Gestalt
grubunun nemli bir yesiydi. Lewin kendi "alan teorisini" gruplara uygulam ve sosyal
psikolojide epey etkili olmutur. II. Dnya Sava'ndan sonra Amerika'da ve sonuta Avrupa'da
sosyal psikolojiyi ekillendiren Cartwright, Deutsch, Festinger, French, Kelley, Schachter ve
Thibaut gibi sosyal psikologlar onun yaklamn benimsediler. Dolaysyla Lewin gibi, gmen
dier bilim adamlarndan etkilenen Amerikal bilim adamlarn da ilve edecek olursak,
Amerikan sosyal psikolojisini Lewin usul bir gelime olarak tasvir etmek hi de abartl
olmayacaktr. Cartwright (1979) bu kiilerin Amerika'ya hi gelmemi olsalard bugn sosyal
psikolojinin varm olduu noktay hayal etmenin ok zor olacan ne srer. Hitler'in
Avrupa'da sosyal psikoloji yaplan her yeri boaltmas sebebi ile ortaya kan boluu
1945'lerden sonra gmenlerin Avrupa'ya geri dn deil "Amerikan" psikolojisinin
doldurduu da bir gerektir. Bu arada bu gmenlerden biri de Trkiyeden kaarak giden
Muzaffer erifdir. Sosyal psikolojinin en nemli aratrma balklarndan biri olan grup ve

23
 gruplar aras davran zerine yapt alan deneyleriyle grup ve gruplar
aras davran alann ve yntemsel yaklam batan aa deitirmitir.
Grup ve gruplar aras davranla ilgili blmlerde teorisini ve yntemsel
duruunu ayrntl bir ekilde ele alacam (Muzaffer erif hakknda bkz:
Batur ve AslTrk, 2007).

Amerika ve Avrupa'da II. Dnya Sava'n takip eden onlu yllarda

yntemsel ilerlemelerin yan sra iki teorik deiiklik meydana gelmitir.
Bunlardan birincisinde davransal grten bilisel gre doru bir kay olmu, ikincisinde
ise teoriler artk geni lekli olma zelliklerini kaybetmiler ve daha dar ereveli kurulmaya
balamtr.

Sava ncesi Avrupa'snda sosyal psikolojinin dzgn bir kurumlamas yoktu, tek tek
akademisyenler sosyal psikolojide baz konulara ilgi duyuyorlard. Sz gelii ngiltere'de
Bartlett vard. Hatrlama (1932) adl kitabnda aktard almalar ancak ok sonraki yllarda
bilisel sosyal psikologlarn ilgisini ekmeye balad. Yine svire'de ocuun ahlk geliimi
zerine odaklanan ve bizim bugnk sosyalleme kavrammza katkda bulunan Jean Piaget
(1932) vard. Almanyadaki almalar ile aslnda F. Allport'u etkilemi olan, ilk deneysel grup
psikolojisini yapan Moede (1920) ve 1921 de ksa mrl ilk Sosyal Psikoloji Enstits'nn
kurucusu ve Almanca ilk sistematik sosyal psikoloji ders kitabnn yazar Hellpach(1933) vard.
Bu ve bunun gibi dier Avrupal akademisyenler tek balarna almaktaydlar. Hibiri ne bir
sosyal psikoloji geleneine vasta olmu ne de kurucusu olmulardr Bilimsel bir sosyal
psikoloji topluluu da oluturmamlard. Dolaysyla 1933den sonra Hitler sayesinde
kolaylkla birbirlerinden koptular. Bu durum 1945 sonras Avrupa'snda da devam etti.
Amerikan yardmyla ilk sosyal psikoloji merkezinin kurulmasndan sonra bile bu merkezlerin
yeleri, birbirlerinin varlndan habersizdi, iletiim hatlar her bir merkezle bir dierinden
habersizce Amerika arasnda iliyordu. Bugn benzer bir manzara Trkiye sosyal psikolojisi
iin de sylenebilir. te bu iletiimsizlik 1960'l yllarda Avrupa Sosyal Psikologlar Birlii'nin
kurulmasn motive eden g oldu. Fakat, Avrupal sosyal psikologlarn kendi aralarnda bir
iletiim kurma motivinden daha gl ve derinden gelen bir baka motiv vard. Bu motiv, sosyal
psikolojinin tarifinde, teorilerinde, yntemlerinde giderek artan
Amerikan hegemonyasna bamlnn farkna varlmasyd. Bu
rahatszl ve Avrupa'daki sosyal psikolojinin kimlik arayn
dzenli bir ekilde ilk defa birbirine balayanlar arasnda ngiliz
Henri Tajfel ile Fransz Serge Moscovici vard. Her ikisi de kendi
tarzlarnda, Amerika'da kurulmu ve gelimi olan sosyal
psikolojiden daha sosyal bir sosyal psikolojiyi savundular. Tajfel ve
arkadalar birey ve grup davrannn sosyal boyutunu
nemsiyorlard (1981,1984). Bireyin ve grubun davrannn sosyal
boyutu; ierisinde yaadmz toplum ve kltr tarafndan
ekillendirildii ve iine gml olduu lde sz konusuydu.

24
 te yandan toplumun kendine has bir yaps vard ve
bireylerin zellikleriyle onu tanmlamak imknszd
(Moscovici,1972 s/54). Bu sebeple sosyal psikolojinin kendi teori ve
aratrmalar, insann psikolojik ileyii ile bu ileyii ekillendiren ve
onun tarafndan ekillendirilen byk lekli sosyal olaylar ve
srelerle arasndaki dorudan bir ilikiyi kapsamalyd
(Tajfel,1981,s/7).

2.4. Eletirel Sosyal Psikolojinin Ortaya k

1970lerde sosyal psikolojide patlak veren krize ana akm zm ararken baz
aratrmaclar 1980lerde balayp 1990larda giderek glenen bir tarzda, sosyal psikolojinin
nasl bir bilim olmas gerektii zerine radikal fikirler retmeye balad. nsan dncesi,
gereklik, dil, zihin gibi temel kavramlarn nasl ele alnmas gerektii konusunda radikal bir
insan modeli ortaya koydular (Ayrnt bir okuma iin bkz. Arkona, 2015).

Aslnda bu dnceler o sralar Avrupay, gndelik

yaantsn ve dolaysyla sosyal bilimleri etkisi altna alan
postmodernizmin bir neticesi idi. Dnce ve eylemi kartezyen
dualizmden yeni bir bilgi sistemine kaymaktayd. Bu paradigmatik
kayn karln ncelikle ve en etkin bir ekilde sosyal
psikolojide grdk. Sosyal inaclk ve/veya eletirel psikoloji genel
bal altnda sylem ve sylemsel psikoloji gelimeye balad
(Edwards (1997, 2008, 2012).

Bu sayede psikoloji disiplininde bilginin dneme, zamana

gmk olduu ve her zaman siyasi olduu konuulur oldu (Parker
2007, 2009; 2012 Parker ve Burman, 2008).zellikle 1990lardan
itibaren Potter ve Wetherell (1995), Shotter (2015), Parker (2015),
Potter, (2004;), Wetherell (2001), Edwards (1997, 2008, 2012) gibi
nc ve kurucu kiilerin almalaryla alan sylem analizi, eletirel
sylem analizi, sylemsel psikoloji, eletirel sylem analizi gibi alt
balklarda zellemeye balad. lerleyen blmlerde bu alt
balklarn ilgili fenomenlere dair iddialarn ve durularn ayrntl
bir ekilde ele alacam.

2.5. Trkiyede Sosyal Psikoloji

Trkiyede psikolojinin tarihi, blmn kuruluu ve psikoloji ad altnda derslerin
verilmeye balamas ile balatlr. Psikoloji Blm Trkiyede ilk olarak 1915 ylnda o
zamanki adyla Darlfnn bnyesinde Kayzer Almanyasndan gelen Alman profesrler
tarafndan kurulmutu. Ama aslnda psikoloji ile ilgili sz gelimi alg, bilin, motivasyon
heyecan gibi balklar Darlfnnun kuruluu olan 1875 ylndan beri ders olarak
okutulmaktayd (hsanolu,2010). zelde sosyal psikoloji genelde psikoloji alan, 1933
niversite reformu ile birlikte yenilenen adyla stanbul niversitesinde yer ald, 1950li yllara

25
kadar da tek blm olarak kald. Sonraki yllarda kurulan devlet niversitelerinde ve 1990larn
sonu itibar ile zel ve vakf niversitelerinde psikoloji blmleri
almtr.

Sosyal psikoloji alan tpk psikolojide olduu gibi

zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda canllk kazanr.
stanbul niversitesinde Mmtaz Turhan II. Dnya Sava
srasnda Bartlettin yannda Kltr Deimeleri isimli
doktorasn yapp geldikten sonra deneysel esasl bir psikoloji ve
sosyal psikoloji yaklamn blme yerletirir. Bu srada iki
byk dnya sava arasnda Ankara Dil Tarih Corafya
Fakltesinde felsefe blmnde Muzaffer erifin baz alma
ve yazlarn yaynlad grlmektedir.

1950li ve sonraki yllarda kurulmaya balanan niversitelerin psikoloji blmleri

ierisinde sosyal psikoloji zellikle, doktorasn Amerika Birleik Devletlerinde yapm
dolaysyla da bu ekol devam ettiren kiilerce kurulmu ve gelitirilmitir. ok uzun seneler
sosyal psikoloji Trkiyede bilginin Trkeye evrilmesi ve aktarlmas eklinde devam
etmitir. Ancak 1980lerden itibaren alanda zgn bilgiler retilmeye balamtr. zgnle
daha yakndan bakldnda ise ortaya kann, yabanc model ve teorilerin burada snanmas
ve/veya uygunluunun tartmas olduu grlmektedir. Yakn zamanlarda bu durum olduka
eletiriye tutulmu ve zgn modellerin gelitirilmesi gerektii tartlmtr. Nitekim yerli
bilgilerden hareketle yerli modeller kurulmaya balamtr. Szgelimi idem Katbann
aile modeli bunun en iyi rneidir.

Trkiyede akademik psikolojide bilgi yaygn ve baskn bir ekilde tek ses olarak eski
paradigma zerinden ana akm dediimiz postpozitivist, grgl, gereki bir dnya gr
zerinden seyretmektedir. Niteliksel aratrma ise bilgiye ynelik geleneksel duru
deitirilmeksizin, bir yntem olarak anlalmaktadr. znde sebep sonu ilikisi kuracak
ekilde doru ya da gerek olan bilgiye ulama inanc ve dsturuyla sorular sorulmaya devam
edilmekte sadece nitel veriler toplanmaktadr. Dierlerinin tersine stanbul niversitesi
Psikoloji Blm Sosyal Psikoloji Ana Bilim Dalnda on be yla yakn bir zamandr eletirel
psikoloji, niteliksel psikoloji ve zelinde sylem almalar ve konuma analizi almalar,
hem lisans hem yksek lisans ve doktora almalarnda devam etmekte ve yaynlar
yaplmaktadr.

26
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Bir kimlik bilim olma kimlii ina etmek zere yazlan bir gemie, yazld
sosyal balam zerinden bakmak gerekir.

Modernist ve postmodernist dnemlerde psikolojinin bilimden ve bilgiden

anladklar dnt.

Sosyal psikolojik bireyselciliin kkeni Kartezyen dncede yatar. Bireyin

bilimi hline gelii II. Dnya Sava ile perinleir.

Eletirel sosyal psikoloji 1990larda sosyal psikolojinin nasl bir bilim olmas
gerektii zerine radikal fikirler retmeye balad.

Darlfnnun kuruluu olan 1875 ylndan beri ders olarak okutulan psikoloji
konular 1915den sonra psikoloji blm ad altnda verilmeye balad.

Trkiyede akademik psikolojide bilgi yaygn ve baskn bir ekilde tek ses
olarak eski paradigma zerinden ana akm dediimiz postpozitivist, grgl, gereki bir dnya
gr zerinden seyretmektedir. Eletirel ya da niteliksel psikoloji ve zelinde sylem
almalar ise yaygn bir ekilde zellikle stanbul niversitesinde srdrlmektedir.

27
 Blm Sorular

1) Bir disiplin ina etmenin sebepleri neler olabilir?

2) Wundt Vlkerpsychologiede neyi savunuyordu?

3) Allport sosyal psikolojiyi ne ile tanmlyordu?

4) Bireye dayanan sosyal psikolojinin gemiini hangi zeminlere oturtabilirsiniz?

5) Eletirel sosyal psikolojinin ortaya k sebepleri nelerdi?

6) Trkiyede sosyal psikolojinin genelde dayand sosyal dnya grn ve

bilimden anlad zemini nasl anlatabilirsiniz?

28
3. ANA AKIM SOSYAL PSKOLOJDE BLG MODEL

29
 Bu Blmde Neler reneceiz

3. ANA AKIM SOSYAL PSKOLOJDE BLG MODEL

3.1. Ontoloji ve Epistemoloji Nedir?

3.2. Ana Akm Sosyal Psikoloji: Pozitivist ve Realist

3.3. Kulland nsan Modeli

3.4. Ana Akm Sosyal Psikoloji Yapmaktaki Skntlar, Problemler

30
 Anahtar Kavramlar

Ontoloji

Epistemoloji

Postpozitivist

Realist

Zihin

Fail

31
 3.1. Ontoloji ve Epistemoloji Nedir?
Ontoloji ve epistemoloji birbirine rl temel iki faraziye2 grubudur. Birincisi varln
ne olduuna dair bize bir zemin salarken ikincisi bu varln kendisi hakknda bize bir zemin
kurar. Sosyal psikolojideki farkl yaklamlarn adlar ana akm, eletirel, niteliksel, niceliksel
gibi isimler alsa da hepsi bu iki temel faraziye zerinden ayrr. imdi iki temel felsefi
faraziyenin ne olduuna gz atalm.

1) Ontoloji felsefede eylerin ne olduunu, dnyadaki varlklarn temel

kategorilerinin neler olduunu sorar. Sosyal psikolojiye bunu yle uyarlayabiliriz. Ontoloji
sosyal dnyann nelerden olutuuna, onu meydana getiren birimlerin neler olduuna ve
birbirleri ile nasl bir iliki iinde olduklarna dair faraziyelerdir.

2) Epistemoloji ise bu varlklara, eyler hakknda neyi bilgi olarak greceimiz ya

da haklarnda neyi geerli bilgi sayacamz, bu bilginin nasl elde edeceimiz ile ilgili faraziye
grubudur. Sosyal psikolojiye uyarladmzda; sosyal dnyaya dair geerli bilgiyi neyin ortaya
koyduu (inanlarn ya da kanaatlerin tersine) ve sosyal psikologlarn bunlar nasl elde etmesi
gerektii hakkndaki faraziyelerdir.

3) Bu ncs bizim ontolojik ve epistemolojik durularmzdan doan

metodolojidir. Tercih ettiiniz ontoloji ve epistemolojiye gre kullanacanz metodoloji de
deiecektir. Ama genelinde metodolojinin vazifesi u sorular cevaplamaktr: Bilgiyi isteyen
kii bilinebileceine inand eyi nasl aramaya balayabilir? Arad eyi bulmann en iyi
yollar nelerdir?

Dnyamz bu ontolojik ve epistemolojik faraziyeler vastasyla biimlendiririz. imdi

sosyal bir bilimci olarak ontolojik esas meselemiz sosyal dnya hakknda ne dndmz
belirginletirmektir. Sosyal dnyay, tek ve nesnel gerek bir dnya olarak m dnyoruz
buna karar vermemiz gerekiyor. ayet sadece bir tane sosyal gerek olduu grn (realist
ontoloji) kabul ediyorsak bu kabul bizim sosyal bilim doamz belirler; buradaki sosyal bilimci
rolmz bu nesnel gerei ortaya karmaktr. Bu gereklii daha iyi bilmenin ve lmenin
yollarn bulmak olmaldr.

Bir nceki blmde grdnz ana akm sosyal psikoloji insan eyleminin dnda, ondan
ayr bir sosyal dnya olduunu iddia eder ve savunur. Buna gre insann eylemlerinin
kayna(zihin) ile eylemlerinin sergilendii ve etkilendii yer (sosyal dnya) birbirinden
ayrdr. Eylemler i dnya ya da zihin denilen yerde, sergilendikleri yer ise d dnya dedikleri
sosyal dnyadadr. Dolaysyla mesele i dnyann d dnyadaki eylemlerini ortaya koyuu ya
da sergileyiidir. Sosyal dnyada insanlar arasndaki ilikiler, etkileimler sergilendikleri sosyal
dnyada birey tarafndan alglanr, yorumlanr ve (olumlu ya da olumsuz) bir tepki gsterilir.
Alglamadan tepki vermeye kadar geen aamalar zihinde ileyen srelerde bir baka ifade ile
bilisel srelerde gerekleir. Bu srelerden davran vastasyla sosyal dnyaya tanr.
Dolaysyla insanlarn birbirinden bamsz ve tekil zihin dnyalar vardr, bu dnya iinde

2
Faraziye, ngilizcedeki assumption karl kullanlmaktadr. Trkede kullandmz varsaym kavramn da
kapsayan bir st kavramlatrmadr.

32
gerekletirdikleri eylemler (tutumlar, sebep arama, dnme gibi) sosyal dnyada
davranlarla sergilenir. Bylelikle de baka tekil bamsz zihinlerle etkileime girilmi olunur.
Sosyal dnyadaki etkileimin neticeleri de tekrar her bireyin kendi tekil zihin dnyasnda
yaanr. Dng bu ekilde devam eder gider. Bu ontolojik varsaym kabul eden ana akm sosyal
psikolojinin takip ettii epistemolojinin amac, sosyal dnya iinde zihnin sosyal fenomenleri
nasl ilettiinin evrensel kurallarna ulamaktr.

Yukardaki sosyal dnyay belirleme iine geri dnelim. ayet bu realist ontolojiyi kabul
etmiyor isek yani ortada tek bir gerek dnya olduu grn kabul etmiyor isek sorduumuz
soru karmaklar. Eer darda bilmemiz gereken tek bir dnya yok diyor isek bilmemiz
gereken nedir o zaman? Eer gerek daha grece bir ey ise yani bilecek kiinin bak asna
bal olarak bilinebilecek bir sr gerek versiyonu varsa o zaman iler karmaklar (grece
-rlativist ontoloji). O zaman sosyal dnyamzn balamsal doasna kar daha hassas yaklaan
bir bilgi yaklam gerekir bize. Kendi gerekliklerimizi nasl kurguladmz ve akladmz
anlamann yollarn ortaya karmaya alrz.

Eletirel sosyal psikoloji bu sebeple ana akmdan tamamen farkl bir ontolojiye
oturmaktadr. Zihin ile sosyal dnya birbirinden ayr deildir, sosyal dnya insanlar arasnda
srekli kurgulanr. Bu kurgular ve etkileri bireysel zihinlerde yaanr. Buna gre insanlar
srekli karlkl eylemleriyle birlikte, sosyal dnya ya da sosyal gereklik denilen anlamlar
ina ederler. Bu anlam inalar pelerinde eylemlerini de tar. Bir baka ifade ile ina edilen
her anlamann kendine zg eylemi vardr. Sz gelimi sarholuk uzun zaman insanlar arasnda
bir su olarak anlamlandrldndan, suun cezas da hapis oldu. imdiki anlamalarmz
kurgulayan ve bu kurguya hkim olan tp anlay sarholuu hastalk olarak tanmlad adna
alkolik dedi. Alkolikliin eylemi de tedavi oldu. Ayn ekilde 1950li ve 60l yllarda
lkemizdeki insanlarn ina ettikleri demokrasi anlayna uygun eylemlere demokratiktir
denilirken 2000li yllarn ilk on yl iinde demokratik olma anlay ve buna uygun eyleme
tarzlar dnt ve deiti. Anlam, insanlarn etkileimleri arasnda srekli tekrar tekrar ina
edilir. Bu sebeple duraan ya da sabit deildir, duraan olmad iin de evrensel kanunlar
olamaz. Bu sebeple bu yaklamdaki metodoloji sadece bu ekilde srekli ina edilen
anlamalarn nasl ve neden o ekilde ina edildiine dair bir anlay ve i gr elde etmeye
almaktr.

3.2. Ana Akm Sosyal Psikoloji: Pozitivist ve Realist

Ana akm sosyal psikoloji realist bir ontolojiye, pozitivist bir epistemolojiye oturur ve
niceliksel bir metodoloji kullanr. Niceliksel yntemler saysal lmler yapar ve saysal
miktarlar kullanr. Bu belli bir davran rneinin saysn saymak olabilir. Sz gelimi sokakta
bir dilencinin nnden geen kadn ve erkeklerden hangisi daha ok para vermektedir gibi bir
yardmseverlik almasnda para veren kadn ve erkekler saylr. Psikometrik bir test
kullanarak kiilik llebilir, Eysenckin kiilik testinden insanlarn aldklar ie dnklk
puan kartlabilir ya da survey temelli bir soru varakas kullanarak tutumlar saylabilir.
Gruplar arasndaki farklar aranabilir ya da ayn grup iinde farkl zamanlarda tepkiler llebilir
ve karlatrlabilir.

33
 Hemen hemen tm niceliksel aratrmalar ve belki bir ksm niteliksel aratrma
postpozitivist ve realist bir dnya grne yaslanr. Ana akm sosyal psikoloji de bu dnya
grne yaslanr. Postpozitivizm realist(gereki) bir ontolojiye oturur. Bu ontoloji; darda
insanlar, davranlarn ve etkileimlerini nesnel bir ekilde gzlemleme yoluyla dorudan
bilinebilecek bir sosyal dnya olduunu varsayar. Postpozitivist bilimin hedefi gzlem yapmak,
gzledii eyi aklamak daha sonraki zaman iin bunu nceden tahmin edebilmek dolaysyla
da kontrol altnda tutabilmektir. Dolaysyla ana akm sosyal psikoloji de ayn eyi hedefler:
insan davrann sosyal dnyas iinde gzlemek, aklamak, tahmin edip kontrol etmek.
Aratrmalar hipotezler zerinden yrr. Sadece test edilebilir (ya da snanabilir) olanla
ilgilenir. Bunun birinci art da gzlemlenebilir fenomenle ya da olgularla aratrma yapmak
gereidir. Hipotezi test etmenin ana kural ise yanllanabilirlik kuralnn iletilmesidir.
Yanllanabilirlik kuraln psikolojiye giri derslerinizden ya da yntem derslerinden
hatrlayacaksnzdr. Karl Popper herhangi bir eyi, tartma gtrmez bir ekilde doru
olduunu ispat etmemizin imkn olmadn ne srmt. Ancak yanl inanlar kesin bir
ekilde reddedebiliriz. Dolaysyla bir bulgu yanllanana ya da yanl olduu gsterilene kadar
geerlidir. Psikolojik aratrmada sfr hipotezinin temelindeki kural, yanllanabilirlik kural
budur (Arkona, 2015).

Ana akm sosyal psikolojinin epistemolojik konumu bu post-pozitivist yaklama oturur.

Buna gre

Dnya ve iindeki her ey bizden, bizim onu gzlemlememizden bamsz bir

ekilde var olmaktadr.

Dnyadaki eyler bizden ayrdr.

Dnyadaki eylerin kendi ayr var olular vardr.

Eer nesnel, zerinde herhangi bir deer yk olmayan (olumlu olumsuz gibi)
gzlemler yapmamz salayacak metodolojiler kullanrsak, eylerin gerek doasn bulabilir
ve bilebiliriz.

Postpozitivizmin doru ve kesin olarak bakt bu faraziyeler akla uygun grnmektedir

yani eyler ve biz, birbirimizden ayr ayr varlklarz yle deil mi? Bu son derece aikr bir
eydir. Ama bazlarmz etrafmzdaki eylerin bizden ayr varlklar olmadn iddia eder. Bu
iddia bize sama hatta akla bile gelmez gibi grnebilir. Bir eyi daha iyi anlamaya alyorsak
ya da ne olduunu karmaya alyorsak tarafsz bir gr ararz ve etrafmzdaki insanlarn
da byle davranmasn isteriz. Ama dnyann nasl iledii, sosyal fenomenleri ortaya nasl
kartacamz her zaman bu derece ak ya da aikr deildir. Bir baka ifade ile tarafsz bak
as dediimiz ey aslnda bir saduyudan bakas deildir. Bu sizi artabilir. Ama
17.yzyldan itibaren Baty biimlendirmeye balayan modernist dnce ve onun kurduu
modernist paradigma idi. Bu modernist paradigma Batda saduyuyu, dolaysyla dnceyi
rasyonel dnce ve akl etrafnda biimlendirdi, bunlar biricik kld. Bilim de bu dnce
erevesinde sosyal ve tarihsel olarak geliti. Bilim rasyonel bir yntemdi, yapmas gereken

34
olgularla (fenomen, olay) ilgili bilgi elde edinmekti. Bu dnce tarz yani rasyonel dnce
ve aklla biimlenen bilim anlay, dnyay anlamann ve bilmenin sz gelimi inan yoluyla
bilmenin ve anlamann nne geerek poplerlik kazand. Bilimin ne olduu ve ne yapmas
gerektii ile ilgili bu dnce 20.yzyln sonlarna kadar baskn hatta biricik dnce olarak
Batda var oldu. Psikoloji, tm alanlaryla, bilimden anladn bu dnceye oturttu. Bugn
ana akm dediimiz yaklamn bilim anlay bu dnce ve varsaymlarna dayanr (ayrntlar
iin bkz. Arkona, 2015).

Bu yaklama gre:

Aratrmac d dnyann gerekliklerini nesnel olarak gzleyendir.

Aratrmacnn nesnel gzlemini etkileyecek her tr kaynak noktas

aratrmann en banda ortadan kaldrlmaldr.

Sosyal gereklik yani d dnya nesnel ve tarafsz bir ekilde gzlenmelidir.

Bunun iin iyi bilimsel yntemler, uygun bir ekilde iletilmelidir.

Eer bu tarafsz ve nesnel bilim yntemlerini iyi ve uygun bir ekilde uygularsak,
postpozitivist yaklama gre aratrmacnn kendisinin kim olduu, ya da sz gelimi siyasi
dncesinin ne olduu veya fenomene dair hislerinin ne olduu nemsizleir, nk o tarafsz
ve nesnel gzlem yaparak bilimin yntemlerini yerinde kullanan bir aratrmac rolndedir. Bu
bilimsel yntemin safl, bilim adamnn ortaya koyaca aklamann doruluunu garanti
altna almaldr.

Postpozitivist bilim anlayna gre bilim ilerlemeci ve birikimlidir, yani gelen her yeni
bilgi eskisinin zerine ina edilir. Bilgi ve bilim bu ekilde ilerleyerek ileri gider. Yeni bilginin
eskisinin yerini alarak ilerler, bu suretle biz de bilinebilir gereklii anlamaya daha yaklam
oluruz. Sosyal dnya bu bilim anlayna gre gerektir ve biz bu gereklii nesnel bir ekilde
bilebiliriz. Dolaysyla aradklarmz, bilmeye altklarmz evrensel dorulardr. Evrenin her
yerinde ayn ileyen dorulardr. Bu kuraln ana akm sosyal psikolojideki ileyiine gre;
sosyal psikolojik bilgi kltrler zeridir. Her yerde her zaman doru olan bilgidir, kltr bu
bilgiyi belki biraz kendine gre ayarlar. Ama esas kalr. Sz gelimi ilerleyen blmlerde
greceiniz zere gruplar aras davrann ortaya knda, gruplar farkl olmak zerinden
birbirlerini ayrt ederken kendilerinden olmayanla arasna mesafe koyarak bu farkl oluu
sergilemektedirler. Bununla birlikte bu mesafenin, az ya da ok, ne kadar olduu kltrden
kltre deimektedir.

35
 Tablo 1: Deneysel Sosyal Psikolojinin Aratrma Stratejisi

Kaynak: Arkona,S.(2008)

Ontolojisi Epistemolojisi Aratrma amac Baskn

paradigmas

Bu sosyal dnya Sosyal dnyay

Tmevarm orada darda gzlemek ve
doada, insan evrensel kurallar
eyleminden gelitirmek zere
bamsz ekilde Pozitivizm sebeplerle
vardr. sonular arasnda
sistematik
dzenlilikleri
tanmlamak.

Modernizm

Rasyonalizm Hipotezleri
Kurall ekilde
yanllanabilir
ilikili, gze arpan
ekilde snayarak
ve gzlenebilir
Tmdengelim evrensel kurallar
sosyal olaylarla
kefetmek zere
fenomenlerden
teoriler
oluur.
gelitirmek

Postpozitivist bilim anlaynn pratikte nasl yrtldne psikoloji dersinden

ainasnzdr. Buradaki ileyii bu sebeple size ok tandk gelecektir: hipotezleri snama/test
etme, yanllama, nesnellik vs. Aratrma standartlar arasnda en tepede olan tabii ki deneysel
yntemdir. Bu yntemi gelecek blmde ayrntlar ile ele alacam. imdi postpozitivist bilim
anlaynn psikolojide dolaysyla sosyal psikolojide bize nasl bir insan modeli izdiine
yakndan bakalm.

3.3. Kulland nsan Modeli

Postpozitivist bilim yaklamna gre grece sabit, gerek bir dnya vardr. Bu gerek
dnya zerinde kiiler ve eylemleri vardr. Kiilerin eylemleri bir sebep sonu ilikisi zerinden
yrr. Sebepler, kiilerin bu dnyaya dair zihinsel-bilisel dnyalarndaki dncelerdir.
Eylemleri ise bu sebep dncelerin neticeleri, sonulardr. Dolaysyla insann sosyal

36
ortamdaki her davrannn altnda yatan zihinsel-bilisel bir sebep vardr. Sz gelimi nyargl
rk davrann sebebi her zaman o kii ve kiilerin zihinlerindeki rk tutumlardr.

Bu modelde insan nedenseldir. nsan hayat burada, bireyde ileyen zihinsel

mekanizmalarn birbiri ile, evre ile, davranla etkileimlerinin bir toplamdr ve her biri sebep-
sonu ilikisi ierisinde aklanabilir. Aadaki ekli takip ederseniz, burada insanolu yksek
zihin mekanizmalarnn (bilisel) bir kmesidir. Bu mekanizmalar hiyerarik dzenlenmitir.
Ama kii bunlarn ileyiinin byk bir ksmndan habersizdir. Bu nedensel tabloyu savunan
psikologlar, verilen uyaranlarla gsterilen davran arasnda ilikiler bulma ve bu ilikilerin
arkasndaki zihinsel mekanizmalar hipotez etme abasn kapsayan bir yntem anlayn
savunmaktadrlar. Psikolojinin nedensel insan tasviri ve zihinde ileyen temel zihinsel
mekanizmalar kefetmeyi amalayan yntem anlay, edindii doa bilimleri modelinden
kaynaklanmaktadr.

DI DNYA-SOSYAL BALAM NSAN

UYARAN GRER
Bilisel dnyasnn
hiyearik dzeni vardr
leyiinin bir ksmn fark eder
DAVRANI IKAR

Aklama Dzeyi: Bireyde ileyen mekanizmalarn +evrenin+Davrann Karlkl

Etkileimleri

Aklama ekli: Sebep - Sonu ilikisi aranr.

Bugn ana akm sosyal psikologlarn byk bir ksm bu derece iddial deildir. nk
insan zihninin yanlabilirliini yani alglamasnda ve alglad eyi anlamasnda yanlabilir
olduunu kabul etmektedir. Bununla birlikte yanlg gerek dnyann alglanmasn ve doru
deerlendirilmesini bozucu faktr olarak ele alnr. Sosyal dnyann greceli olarak deimez
bir gerek dnya olduu ama insan zihninin ileyiindeki birtakm sebepler yznden bu
dnyann alglanp anlalmasnda birtakm engeller olduu dnlmektedir. Dolaysyla
doru davranmann doru sebepleri yani doru dnce yaplar vardr. Bu yaplar
saladmzda ilgili davranlar da doru bir ekilde icra edilecektir. Dnyay rk bir tutumla
gzleyip ayrmc davrananlarn rk tutumlar deitirildiinde davranlar ayrmc
olmayacaktr gibi.

Psikolojinin ve sosyal psikolojinin insan ve bireyi kavramlatrmas ve bu

kavramlatrmay yaparken kulland ynelimler kendi iinde eitlilikler gsterse de

37
kulland insan modeli ayndr. Peki bu insan kimdir? Psikolojinin ve sosyal psikolojinin insan
ve bireyi kavramlatrmas ve bu kavramlatrmay yaparken kulland ynelimler, kendi
iinde eitlilikler gsterse de kulland insan modeli ayndr.

Postpozitivist bilim anlay ile hareket eden ana akma gre insan, zihin dzeyinde
kavramsallatrlr. Dolaysyla her zihin tekil ve biriciktir. Bir dierinden bamszdr ve
ileyii tutarldr, ayrca kendine hastr. Kendi-zihni dndaki sosyal balamda yapp
ettiklerinin yani eylemlerinin sebebi bu zihindir. Bu zihin kendi kendine yetebilendir. Fail olan
bu zihin dnya zerinde eylemleri ile sosyal evresindeki deiiklie sebep olabilendir. Bu
olaylar belirleyebilendir. Bir baka ifade ile zihnin dndaki o insann kltr, sosyal evresi
onun ne yapp etmelerinin, eylemlerinin sebebi deildir, sebep o zihnin kendine zg ileyi
mekanizmasdr. Kltr, evre beden diye ksaca isimlendirdiimiz zihin d sosyal dnya o
insann davranlarnn ne olacan belirlemez, onlara sebep olamaz sadece bu davranlar
tabiri caizse renklendirir, eitlendirir. Yukarda verdiim rnee devam edecek olursam
gruplar aras davran ortaya karan gruplarn birbirleri arasnda algladklar farkllk
zihinsel-bilisel bir alg mekanizmasdr. Alg mekanizmasnn bu ayrd edici ileyii dnyann
her yerinde ayn ekilde gerekleir. Sosyal dnya ise szgelimi kltr ise bu ayrd edici
davrann nasl gsterileceini belirlemektedir. Avrupallar aralarna en uzun mesafeyi
koyarken Yeni Zelandal yerli gruplar bu mesafeyi en ksa tutmay yeterli grrler
(Wetherell,1996; daha ayrntl bilgi iin Gruplar aras davran ve atma zmyle ilgili
blmlere baknz).

Ana akm sosyal psikoloji bu insan modelinin getirdii anlayla, tekil bireyi
yaantlarnn hem kayna hem de merkezi grrler. Sosyal dnyadaki kiiyi anlamak iin o
insann tepkilerini ve atflarn incelemenin yeterli olduunu dnrler nk kiinin
yaantlarnn kaynann da, merkezinin de bireyin kendisi olduunu varsayarlar. Dolaysyla
sosyal davran kurduklar deneysel ortamlarda bireylerin gsterdikleri tepkiler, yaptklar
atflar, edindikleri veya vazgetikleri tutumlar vs. zerinden incelerler.

38
 Tablo 2: Ana Akm Sosyal Psikolojinin nsan Modeli

Kaynak: Arkona, S.(2008)

K-ZHN SOSYAL DNYA

Balam-evre-Kltr

Faildir Kiinin dndadr

Bamszdr Ynelimi deitirebilir

Belirleyicidir Ynelimi belirleyemez

Sebep olandr Sebep olamaz

Tekil olandr Davranlar eitlendirir

3.4. Ana Akm Sosyal Psikoloji Yapmaktaki Skntlar, Problemler

Bu insan ve bilgi anlay sosyal psikolojide yaygn bir kabul grmektedir. Ama iin
zndeki sorularn cevapsz brakldn ne sren aratrmaclarn says da artmaktadr.
Psikoloji biliminin inceleme nesnesi, dier btn bilim dallarnn inceleme nesnelerinden farkl
bir nitelik tar. Bir kimyac moleklleri, bir biyolog bedendeki hcreleri inceler. Onlarn
inceleme nesneleri bunlardr. Sosyal bilimciler dolaysyla sosyal psikologlar ise tam tersine,
insan yani kendisini inceleme konusu edinir. Kendisi hem inceleyendir hem de incelenendir.
Ayrca aratrmac ile aratrd nesne arasndaki iliki de dier bilim dallarndan tamamen
farkldr. Sz gelimi biyologlarn inceledii nesnel dnyada hcreler; kimyaclarn aratrdklar
nesnel dnyada molekller, atomlar; jeologlarn inceledii nesnel dnyada ta ve toprak vardr.
Bu inceleme nesneleri insann aksine, kendi eyleminin anlamn aklamak iine girmez nk
anlam dnyalar yoktur, anlam retmezler. Talar, molekller, hcreler veya bbrek kendisine
neden sorusunu sormaz. Hlbuki sosyal bilimlerde ve tabii psikoloji ve sosyal psikolojide,
aratrma nesnesi olan insan, maddesel nesnelerden farkl olarak, kendi eylemine anlam ve
nem ykler. te bu sebeple sosyal psikolojiyi inceledii eyden ayrt edebilmek mmkn
deildir. nceleyen de ve incelenen de ayndr: NSAN. Sokaktaki insan da, sosyal psikolog da,
kendi sosyal evrelerini anlamaya ve aklamaya alr. Sokaktaki adam sosyal bilimin sosyal
psikolojinin, sz gelimi iddet ierikli filmlerin davran zerine olumsuz etkilerine dair
bilgilerine rahatlkla ulamakta (medya, internet) ve eylemlerini ona gre deitirmektedir.
Deien eylem de tekrar sosyal psikolojinin konusu hline gelmektedir (refleksivite).
Dolaysyla eer sosyal psikolojik bir teori hakknda renilenler teorinin aklamaya alt
davrann deitirilmesine yol ayor ise teorinin ancak geici bir sre iin geerli olduu
ortadadr (Gergen, 1985).

39
 Bu eletirileri getiren aratrmaclara gre tamam ile nesnel olabilmek elde edilemez
bir eydir. Bu sebeple, zellikle deneysel yntemler sosyal psikoloji iin uygun yntemler
deildir. Sosyal psikologlarn temel nedensel mekanizmalar olarak (sz gelii atflar, snflama,
benlik kavram, bilisel denge gibi) teklif ettikleri, sadece, tarihsel ve kltrel olarak snrl baz
verileri aklayan ok iyi tahmin edilmi kavramlardr. Bu kavramlar tarihsel ve kltrel olarak
grecelidir. Meydana ktklar tarih ve kltrde geerli olan, sosyal ve ekonomik artlarn bir
rndrler. Zaman ve mekn deitike bu bilgiler de deiime uramaktadr. Ayn
eletirmenler, insanlara deneysel olarak deitirilebilen deiken hedefleri olarak muamele
etmenin yani ksaca denek olarak muamele etmenin zengin bir znel (subjektif) veriler
hazinesini gz ard etmemiz anlamna geldiini ne srer. Ayrca katlmclara birer organizma
muamelesi yapmak anlamna da geldiini iddia ederler. 1980lerin balarnda duyulmaya
balanan bu itirazlar ve tartmalar eletirel psikolojinin ve eletirel sosyal psikolojinin ilk
admlaryd.

Ana akm sosyal psikolojide sosyal olanla ilgili problemlerini, getirilen zmlerdeki
eksiklikleri ayrca bir blm olarak Sosyal psikolojide Sosyal Olan ve Balamn nemi bal
altnda en sonda ele alacam.

40
 Uygulamalar

Televizyonda reklamlarda satlan rn hakknda bilimsel aratrmalara gre ve

bilim adamlarnn cmleciklerinin bir listesini yapnz.

1) Sunduklar bilimsel veriler nelerdir?

2) Reklamclar bilim ya da bilimsellik kavramlarn nasl kullanyorlar?

Ayn reklam bu sefer iin iine bilim ya da bilimsellik lafn sokmadan hayal edin.

3) Bilimsel olduunu syledikleri iin daha m kolay ikna oluyorsunuz?

4) Neden?

5) Bilimsel aklamann cazibesi sizce nedir?

41
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Realist bir ontolojiye ve pozitivist bir epistemolojiye oturur.

Niceliksel bir metodoloji kullanr.

Postpozitivist bilim anlay ile hareket eder.

nsan zihin dzeyinde kavramsallatrlr: her zihin tekil ve biriciktir.

Kiinin yaantlarnn kaynan da, merkezi de bireyin kendisidir.

Kiiyi anlamak iin insann tepkilerini ve atflarn incelemek yeterlidir.

Bu bilimde aratran da insandr aratrlan da insandr.

42
 Blm Sorular

1) Ana akm sosyal psikolojinin realist ontolojisini aklaynz.

2) Postpozitivist bilim anlayn aklaynz.

3) Postpozitivist epistemolojide yanllanabilirlikten ne kast edilmektedir?

4) Bilim adamnn tarafsz ve nesnel olmas ne anlama gelmektedir?

5) Kullanlan insan modelinde etkileim ve sosyal olu hangi zeminde ele alnr?

43
4. ANA AKIM SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER

44
 Bu Blmde Neler reneceiz

4. ANA AKIM SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER

4.1. Ana Akm Sosyal Psikolojinin Kulland Yntemin Esaslar

4.2. Sosyal Psikolojide Deney Dzenlemek

4.3. Alan Deneyleri

4.4. Dier Niceliksel Aratrma Yntemleri

4.5. Niceliksel Aratrmann Deerlendirilmesi

4.6. Niteliksel Aratrma

45
 Anahtar Kavramlar

Deney

Survey

Geerlilik

Deiken

Operasyonelletirme

Etik kurallar

46
 Giri

Bu blmde ana akm sosyal psikolojinin bilimsel yntem anlayna dayanan aratrma
yntem ve tekniklerini ele alacam. Ana akm sosyal psikoloji tpk psikolojinin tm dallarnda
olduu gibi deneylenebilir bilgiyi bilimsel bilginin en st kademesine yerletirir. Aada
greceimiz dier yntemleri sz gelimi survey ya da lekler zerinden dzenlenen bir
aratrma stratejisini ve sonularn daha aa kademelerde deerlendirir. Ksacas deneysel bir
almann verisinin yerini hibir ey tutmaz. Dolaysyla bu blmde ayrntl bir deneysel
yntem ve terminolojisi anlatacam, daha sonra dier yntemleri aktaracam. Ayrca
uygulama blmnde verdiim makale rneini sorular takip ederek okumanz tavsiye
ederim. Daha sonra vereceiniz cevaplar konuyu anlamanz epey kolaylatracaktr. Blmde
son olarak, aratrmalarda uyulmas art olan etik kurallar anlatacak ve tabii ki bu yntemle
karlalan zorluklardan bahsedeceim.

47
 4.1. Ana Akm Sosyal Psikolojinin Kulland Yntemin Esaslar
Ana akm sosyal psikoloji bilimsel yntem olarak tmdengelimli hipotez snamay esas
alr. Bu suretle olgular zerinde daha ayrntl alabileceklerini ne srerler. Dolaysyla da
d dnyadaki herhangi bir fenomenin szgelimi rkln toplum iindeki bireyin zihinsel
srelerinde nasl ilediini gsteren ve gereine yakn bir model ortaya koyabileceklerini
iddia ederler. yleyse bu hipotetik tmdengelimlilik nedir? Tmdengelimlilik bugnn halen
yaygn olarak bilimden anlalan eyin kendisidir. Uzun zaman mutlak ve tartmasz bir anlay
iken artk eletirilmekte olan bir yntemdir. Poppern (1959) hipotetik tmdengelimlilik
anlayna oturur. Buna gre hipotetik tmdengelimlilik, hipotezlerden karmlarda bulunma
srecidir. yleyse ncelikle elimizde bir hipotez olmaldr.

Hipotez, deneysel ekilde snayabileceiniz, ilevsel (operasyonel) ekilde tarif edilmi

bir tahmindir. Hipotez bir dizi basamaktan geerek dzenlenir.

Bilimsel yntemde aratrmac, deney ve gzleme dayal bir bilgi elde etmek iin
sebeple sonu arasnda mantksal, ak ve kesin bir iliki kuran tahminlerde bulunmaldr. Bu
tahminleri, deneysel olarak gzlemleyebileceimiz, en nemlisi lebileceimiz bir ekilde
hipotez cmlesi hline sokmamz gerekir. Ancak bu suretle tahminimiz, sonucu llebilir bir
ekilde tariflenmi yani ilevsel (operasyonel) tarzda tarif edilmi olur. Bu tarif bir hipotez
cmlesidir.

Bu formel hipotez cmlesi yine de yeterli gelmez. Hipotezde ne srlen deikenler

arasndaki farkn dzeyinin ne olmas gerektii problemi vardr. te bu noktada istatistie
bavurmamz gerekmektedir. statistik terimi olan anlaml farkllk, deneysel hipotezin
alternatifi olan sfr hipotezi ile mukayese edilmesidir. Sfr hipotezi, deneysel hipotezde ne
srlen iki deiken arasnda hibir farkn ortaya kmayacan ne srer. statistik delil tersine
iaret ettiinde ise sfr hipotezi geersiz saylr.

Bilim felsefecisi Popper, hipotezde ne srlen gzlemlerle desteklendi diye teori

ispatlanm olmaz der. Elde ettiiniz sonularn, ne kadar gzlem yapm olursanz olun,
anlamllk dzeyi ne kadar ikna edici olursa olsun, her zaman, mantksal olarak, kk ama her
eye ramen gerek, bir ans olma ihtimali hep vardr (Stainton Rogers, 2003). Bir hipotezin
snanmas iin tmdengelimli bir yaklamn kullanlmas arttr. Tmdengelim yanllama
zerine kuruludur. Yanllama; teorinin beklentilerini, hangi artlarda dorulanmam
saylacan ortaya koyacak ekilde kurmas anlamna gelir. Bu ne demektir? Popper
aratrmaclarn teorilerini, bile bile yanl olduunu gsterecek ekilde mi kurmalarn
sylyor? Hem de bunun art olduunu mu iddia ediyor? Evet! Popper aratrma hipotezlerinin
yanllanabilir ekilde kurulmas gerektiini savunur. Buna gre aratrmaclar almalarnda
hipotezlerinin hangi artlarda geersiz ya da yanl olacan belirtmek zorundadrlar.
Dolaysyla ilevsel ekilde tarif edilmi bir hipotez aslnda tahmin edilen olayn hangi artlarda
geerli, hangi artlarda geersiz, yanl olacann bir ifadesidir.

48
 Tmdengelimlilik, tmevarm vastasyla yaplan genellemelerin rettii hipotezlerin
snanmasnda art olan dnce yoludur. Ksaca deneylenebilirliin ya da snanabilirliin esas
yoludur diyebiliriz.

Tmevarm ise genellemeler yapmak zere gzlemlerden karmda bulunmaktr. Baz

deneysel sosyal psikoloji aratrmalarnn byle bir tmevarmsal nitelii vardr (Stainton
Rogers, 2003). Bu gibi almalara tasvir edici ya da betimsel (descriptive) aratrma ad verilir.
Bu aratrmalarda bir durum yaratlr ya da doal ekilde meydana kan bir olay gzlenir ve
aratrmac da neler olduunu kabaca kaydeder.

Deneyselci ana akm sosyal psikologlar da tmevarm yolunu kullanrlar. Amalar ya

da bu yolu kullanmalarndaki niyet tmdengelimli hipoteze dayal bir aratrma balatmaktr.
Yani timden gelimli bir yola girebilmek iin nce tme varmc bir yol takip ederler. Bunun
iin olgular herhangi bir model ya da hipotez kullanmakszn nce gzler sonra kaydeder ve
karlatrarak incelemeye balar. Bu inceleme aratrmacya olgular arasndaki ilikileri
seyretme imkn salayacaktr, bu suretle de bu ilikiler hakknda genellemelerde
bulunabilecektir. Bu genellemeler seyredilen olguya dair sonraki gzlemlerle snanacaktr.

Tmevarmsal ve Tmdengelimli yaklamlarn karlatrlmas

(Stainton Rogers, 2003)

Bilginin elde Delilin elde Toplanan delil lerleme nasl

ediliindeki ediliindeki ile yapmak salanr?
Yaklamn varsaym amac istedii nedir?
Ad nedir? nedir?

Bu genellemeleri
tmdengelimli
Tmevarm Gzlemlerden Gzlenen Genellemeleri ekilde
karmlar olaylarda kurabilmek snanabilecek
yapar dzenlilikler hipotezler
ve kalplar gelitirmede
arar kullanmak

Tmdengeli Hipotezleri Yanllanmas Hipotezin Yanllanan

m snar na izin snamak zere teorileri elemek ve
verecek dzenlendii henz
ekilde teoriyi geici yanllanmam
hipotezler olarak olanlar gelitirip
ortaya koyar. desteklemek saflatrmak

49
 4.2. Sosyal Psikolojide Deney Dzenlemek
Sosyal psikoloji veri toplamak ve analiz etmek iin tpk psikolojinin genelinde olduu
gibi doa bilimlerinden tretilen niceliksel deneysel yntemler kullanr. Sosyal psikoloji
dersleriniz boyunca bu yntemle yaplm aratrma rnekleriyle ok sk karlaacaksnz
nk deneysel yntem ana akmda sosyal psikolojik aratrmann kurucu temelidir.

Deneyin amac; merak edilen sz gelimi rk, ayrmc davranlar veya bakalarnn
bu ayrmc davranlara sebep ykleyilerini, ya da bir e rolnden futbol takm taraftarlna
tek bir szle -akama ma var- geebiliyor olmak gibi sosyal sre ve fenomenleri aklamak
amacyla yaplr. Bu aklama, gzlenen fenomenin ortaya kmasna yol aan sebep ya da
sebeplerin deneysel artlar altnda tanmlanmasyla gerekletirilir. Deney, aratrmacnn
bizzat kurgulad bir ortamdr. Bu kurgu ortamlar vastasyla aratrmac, deneysel ortamlarn
zelliklerini deitirerek, deitirdii bu zelliklerin insan davran zerindeki etkilerini
grmeyi amalar.

imdi sosyal psikolojide deneysel bir aratrmaya yakndan bakarak ortam ve ileyiini
anlamaya alalm. 1969 ylnda Moscovici, Lage ve Naffrechoux dnemin niversite ve sokak
olaylarndan etkilenerek aznlkta kalan fikirlerin ounluun fikrini nasl etkilediklerini
deneysel bir yntemle inceledikleri bir makale yaynlamlard (ounluk-aznlk: sosyal etki
blmne baknz). Kurguladklar deneysel ortamlar birden fazla idi. Bu suretle ortamlarn
niteliklerini deitirerek, deneklerin (ana akm sosyal psikolojide aratrmaya katlanlara denek
ad verilir.) davranlar zerindeki etkilerini seyretme imknna sahip oluyorlard. Bu deneysel
ortamlarn her biri birer deneysel art olarak tanmlanr. Aratrmaya katlan katlmclar
(denekler) random bir seme ilemi ile bir araya getirilmi yetikinlerdi. Hepsi bir arada deney
odasna alnmlar ve gsterilen renk kartlarnn mavi mi yeil mi olduunu sylemeleri
istenmiti. Aratrmaclar katlmclarn arasna kendileri ile ibirlii yapacak iki sahte katlmc
kattlar. Deneysel artlar, bu sahte katlmclarn ayn renk kda tutarl bir ekilde ayn cevab
vermeleri (yeil) ve birbirleri ile tutarsz olacak ekilde farkl farkl (biri yeil derken dieri
mavi demitir) cevaplar vermesi eklinde iki ayr deneysel ortam hlinde dzenlenmiti. Bu iki
deneysel art zerinden aratrmaclar; sayca ounluu oluturan gerek katlmclarn renk
kartlarna verdikleri cevaplarn (mavi), yan balarnda duran sahte katlmclarn verdikleri
bu ters kararlardan sz gelimi ikisinin de ayn cevab verdii ve vermedii deneysel ortamlardan
nasl etkilendiklerini lmlerdir. Bundan sonraki basamakta ise bu sefer gerek katlmclar,
bir baka deney odasna tek tek alnm (3.deneysel art) ve ayn renk kartlarna tek balarna
cevap vermeleri istenmitir. Aratrmaclar bu deneysel art arasndaki fark
deerlendirmilerdir.

Laboratuvar deneylerinde bu ortamlar olutururken deneysel bir senaryoya ihtiyacnz

vardr. nk katlmclarnz szgelimi Moscovici, Lage ve Naffrechouxun deneyinde
olduu gibi renklere karar verme ile ilgili bir deneye katldklarna ikna etmeniz gerekir.
Milgram otorite deneyinde ise katlmclar bir renme deneyine katldklarn zannediyorlard.
Aslnda bu senaryo, deneyinizde cevabn aradnz soruyu gizlemenin artdr. Bylelikle
deneyinizde aradnz etkiyi, katlmclarn deney ortamna tayacaklar biraz sonra
anlatacam etkilerden mmkn olduunca soyutlam olursunuz.

50
 Deneysel aratrmalarda aratrmaclar gzledikleri sosyal fenomenin ortaya kmasna
sebep olduunu dnd deikenleri deitirerek, deneysel artta ortaya kan neticelerini
lerler. Buna gre aratrmacnn deney dzeninde deitirdii, bir baka ifade ile sebep olarak
tahmin ettii deikene bamsz deiken ad verilir. Sz gelimi aznlk etkisi ile ilgili
aratrmann bamsz deikeni, aznlktaki grlerin (sahte katlmclarn) tutarl ya da
tutarsz ekilde verdikleri cevaplard. Bu cevaplarn, ounluu oluturan gerek katlmclarn
cevaplar zerindeki etkisine ise baml deiken ad verilir. Bamsz deikenin etkisini
baml deikende gzlersiniz dolaysyla da lebilirsiniz. zerlerinde deneysel olarak
allabilmesi iin kullanlan tm deikenlerin gzlenebilir ve llebilir deikenler olmas
arttr. Kullanlan tm kavramlarn (deikenler gibi) llebilir niteliklerle tariflenmesine
ievurukluk-operasyonelletirme denir.

4.3. Alan Deneyleri

Sosyal psikologlar deneylerini genellikle laboratuvarda yapar ama bazen deneysel
artlar oluturmann en iyi yolu bizzat alann kendisinden geer, o zaman da deneylerini alanda
yrtrler. Alan deneyinde ise katlmclar ou zaman bir deneye katldklarnn farknda
deildir, sz gelimi Muzaffer erifin 1950li yllarda arka arkaya yrtt mehur alan
deneyinde ocuklar bir yaz kampnda olduklarn zannediyordu (bkz. gruplar aras davran).
Deiken kontrol deneylerde hep zorlayc bir faktrdr. Bu sebeple aratrmaclar
deikenlerin doal olarak deitii ortamlarda yar deney (quasi-experiments) dediimiz
aratrma dzenleri kurarlar. Katlmclar sadece aratrmada etkisi aranan deiken zerinden
farkllarlar. Szgelimi Black ve Benann 1992deki saldrganlk zerine yaptklar yar deney
dzenli aratrmalarnda; iddet ierikli bir filmin kapsnda bekleyen insanlar ile iddet ierikli
olmayan bir filmin kapsnda bekleyen insanlar arasndan, aratrmaya katlmay kabul edenler
katlmc olarak kullanlmlardr. Kabul edenler arasndaki yegne ayrd edici deiken,
seyrettikleri filim olmutur. Baka deikenlerin bu filmi tercih etmedeki etkilerini inceleme
d kalmtr.

4.4. Dier Niceliksel Aratrma Yntemleri

Deneysel sosyal psikologlarn hepsi aratrmalarnda deney yntemini kullanmaz.
Deneylemenin mmkn olmad ya da elverili olmad durumlar vardr. Bu durumlarn
bazlar ahlaki sebeplerden kaynaklanr. Sosyal psikologlar deneylemenin mmkn olmad
ya da elverili olmad durumlarda deneysel olmayan eitli yntemler kullanrlar. Bu
yntemlerde katlmclar deneysel artlara random datlmaz, bir bamsz deiken
maniplasyonu da yoktur. Bu sebeple nedensel bir karmda bulunmak hemen hemen
imknszdr. Deneysel dzenlerde aratrmac baml deikeni lerek bamsz deiken ile
nedensel ilikiyi ortaya karmaya alr. Bamsz deikenin maniple edilemedii
dolaysyla da nedensel karmn yaplamad yerlerde korelatif ilikiye baklr. Bu aratrma
dzenlerine korelatif dzenler denir.

Niceliksel aratrma dzenlerinin ya da tekniklerinin saysz biimleri vardr. Burada

sadece aralarndan en sk kullanlan survey ya da anketler ile psikometrik testlere deineceim.
Survey Trkede anket uygulamas, kamuoyu yoklamas, rneklem yoklamas adlarn alr.

51
ok geni bir rneklemden fazla miktarda veri elde etmek amalandnda survey yntemi
kullanlr. Bu tip aratrmalarda nedensellik sorular sorulmaz. Hedef daha ziyade bir veya daha
fazla gruptaki insanlarn niteliklerini tasvir etmektir. Szgelimi seimlerde A partisine oy
vereceini syleyenlerin ya da belli bir marka di macununu kullanan kiilerin nitelikleri veya
zel salk sigortas yaptranlarn zellikleri gibi. Survey aratrmas yapan aratrmac
katlmclarnn, niteliklerini lecei poplasyonu ne derece temsil ettiinden emin olmaldr.
Setii rneklem grubunun poplasyonu temsil edecek gte olmas arttr. Survey
aratrmalar, ok byk rneklem gruplaryla yrtld iin elde edilen verileri poplasyona
genelleme problemi yaamaz. Buna karn aratrmac tarafgirlii, katlmc tarafgirlii ve
deerlendirme sorunlar yaar. Anonimletirilmi ve gvenilir soru varakalar saydmz bu
engelleri asgariye indirebilir. Psikometrik testler belirli psikolojik nitelikleri lmek zere
dzenlenir. Kiilik testleri, tutum lekleri, klinik testler vs. Bu testler ve lekler sayesinde
aratrmaclar soyut baz psikolojik nitelikleri ilevselletirilmi ekilde (operasyonel olarak)
tarifler ve bu suretle lebilir. Test sonucunda ald puanlar zerinden incelenen nitelikle ilgili
bir neticeye varlr. Dolaysyla sz gelimi sosyal psikologlar olarak, dk gelirli sosyal bir
gruptan olmann, kendine gven zerinde olumsuz etkisi olacan hipotez olarak ne sryor
olalm. Bu hipotezi test edebilmek iin, bu soyut ve geici kendine gvenmek kavramn
lmenin bir yolunu bulmamz arttr. Bunu yapmann en tipik yolu kendine gvenin eitli
unsurlarn yansttn varsaydmz bir dizi ifade ya da cmle kurmak sonra da
cevaplayclardan bunlar cevaplarn istemektir. Bu cmlelerle hemfikir olduklarn ya da
olmadklarn veya kararsz olduklarn belirteceklerdir (birden bee kadar sralanan bir skala
zerinden iaretleyeceklerdir). Bu adan bakldnda psikometrik testler kendi balarna bir
aratrma dzeni ya da bir aratrma yaklam deildir. Niceliksel aratrmalarda sk sk
aratrma konusu edinileni lmekte kullanlrlar. Bir lme aletidirler.

4.5. Niceliksel Aratrmann Deerlendirilmesi

Postpozitivist paradigmann altnda alan bir sosyal psikoloun nemli bir sorunu
vardr. nsan her eyi anlamlandran bir varlktr. nsan olmann bir zellii de bu anlam
yanstma kapasitemizdir. Bununla birlikte sosyal psikolojik aratrmalarda ve dier niceliksel
yaklamlarda insan doasnn bu zellii, srekli ya azmsanr ya da hafife alnr. nsan -yani
biz sosyal ortamn iinde edilgen deiliz, iinde bulunduumuz ortam anlanmaya alr, bir
anlam ykler ve bu anlam iinden hareket ederiz. Dolaysyla bize yabanc, bilmediimiz bir
ortama girdiimizde bu anlama kapasitemizi; ortalkta nelerin dndn anlamak zere,
aratrmacnn niyetinin ne olduunu, aratrmann amacn anlamak zere ie koarz. Bu
sebeple sosyal psikolojik bir aratrmada talep edici zellikler (deneyde bizden nasl
davranmamz gerektiine dair ipular aramak), deerlendirilme endiesi (almada
gzlendiiniz duygusuyla skn eden kayg durumu) ve sosyal kabul edilebilirlik (sosyal
olarak uygun ya da doru olan yapmak arzusu) hemen hemen zlemez bir mesele hlini
alr. Soru varakas temelli aratrmalarda sz gelimi tutum leklerinde yalan skalas
kullanlr. Deneylerde katlmclar batan aratrmann amac hakknda aldatlr, yalanc iler
yaptrlr ya da deneyin amacn anlamasnlar diye dikkatleri datlr. Bu gibi kontroller bir
yere kadar baarl olmaktadr, katlmclar her eye ramen doal ortamda davrandklar tarzda
tepkiler-cevaplar vermemekte, aratrmacnn niyetini anlamaya almaktadrlar.

52
 Kontrol, bilimsel yntemin en nemli noktas olmakla birlikte deneysel aratrmann
hem en gl yan hem de zayf yandr. Deneycinin deneyi ve katlmclar zerinde btnyle
bir kontrole sahip olmas imknszdr. Her zaman aratrmacnn kontrolnn tesinde
aratrmaya bulaacak risk faktrleri vardr. Bunun yan sra deneysel aratrmalarn doal
geerlilikten yoksun olmas da ayr bir endie kaynadr. Aratrmaclar inceledikleri bamsz
deikenin etkisini, muhtemel tm dier bamsz deikenlerden soyutlayarak tek bana
seyredecek dzenler kurarlar. Bu da ortaya kan sonucun doalln olduka zayflatr. Ayrca
nesnel gzlem eyleminin kendisinin de gzlenen eyin doasn deitirdii tartlmaktadr
(Callaghan ve Lazard,2011). Tabii bir de bunun yannda aratrmacnn aratrma beklentisi
vardr. Deneyci beklentisi olarak adlandrdmz bu durum, deneycinin kendi hipotezinin veya
aratrmasnn sonucu hakkndaki beklentilerine dayanr. Bu beklenti deneycinin
katlmclarna olan davranlarn istemeden etkileyebilir.

Biraz nce bahsetmitim: sosyal psikologlar sk sk yar deney dzeninde aratrmalar

yaparlar. Deneysel dzene benzer bir yapy takip eder ama katlmclar sadece llecek
deiken zerinden seilir. Bu rneklem stratejisi yaplan aratrmann aklanmasnda bir
zafiyet oluturmaktadr. Yukardaki rnekten devam edecek olursam saldrganlk tutumunuz
sadece o filmi tercih edip etmemenize bal aklanabilmektedir. Sosyal psikolojik
aratrmalara yneltilen bir dier nemli eletiri, sosyal psikolojinin dnyay anlaynn ou
zaman zerinde aratrma yapt Amerikal niversite rencilerine dayanmasdr. Beyaz, gen
ve orta snftan renciler olup ounlukla dnyann geri kalanna hi benzemezler ya da
gereine hi benzemezler. Szgelimi ilerleyen blmlerde sk sk karlacanz tutum ya da
uyma davran deneylerinde ya da gruplar aras davran zerine deneylerde yer alanlar bu
poplasyondan seilen katlmc rencilerdir. Ne kadar deerlendirilmeye allan sosyal
srelerin karmakln yanstabilir?

Tm niceliksel aratrmalar ister sosyal psikoloji alannda ister psikolojinin baka

alanlarnda olsun bir dzeyde ie vurukluk tar. Niceliksel sosyal psikoloji aratrmalar
postpozitivist realist ontoloji ksaca doa bilimleri paradigmasna dayanr. Bu dayanak bize,
alanda yaptmz niceliksel sosyal psikolojik aratrmalarn byk bir ksmnn sosyal
davran nesnel olarak gzlemeyi, lmeyi ve tahminde bulunmay saladn ne srer.
Bununla birlikte szgelimi testler, soru varakalar, lekler ltklerini syledikleri nesnelerin
gerekliini dorudan lyor gibi deildirler, gerek nesnelerin lmlerini dorudan
yapamamaktadrlar. Operasyonelletirme yani her kavramn ve deikenin ievuruk bir
ekilde yeniden tanmlanmas dediimiz ey teorik bir aklama iidir. Gzlemlerimiz nadiren
dorudan kavram inalarna dnr: gzlenebilir bir hle dntrlmeleri gerekir, bu suretle
nicelikletirilebilir ve llebilir bir eye dnmesi gerekir. Say ile llebilecek bu lmler
zerinden skorlanabilecek bir eye dnmelidir. Szgelimi kiinin bana gelenlere aklama
getirme ve sebep bulma konusunda depresyonun etkilerini aratryor iseniz ve Beck Depresyon
leini kullanacaksanz, depresyonun ne olduu ve ne anlayacanz Beckin teorisine gre
olacaktr. Bu teorinin dediklerine gre bir depresyon tanmlayacak ve hareket edeceksinizdir.
Psikometrik testler, lekler, soru varakalar ister istemez onlar hazrlayan bilim adamlarnn
dnya gr dorultusunda ekillenir. Bu anlamda bize bu dnyann bir evirisini

53
vermektedirler, bu eviriye bir de aratrmac ve aratrlan olarak bir baka kltrden olmay
eklemeniz gerekir.

Sosyal psikoloji ile ilgili blmlerin sonunda daha aklayc olsun diye ele alacam
ok nemli bir konu var. Sosyal psikolojinin sosyallii ya da insan davrannn gerekletii
balamn neminden bahsedeceim. Balam dediimizde iin iine ideoloji, iktidar, baskn
sylemler ve kimlikler g ilikileri girmektedir. Burada ksaca deinmek istiyorum. Ian
Parker, eletirel psikolojinin kurucusudur, artk klasikleen The Crisis in Modern Social
Psychology-And How To End It adl kitabnda (Modern Sosyal Psikolojideki Kriz-Nasl Sona
Erer) postpozitivist realist ontolojili bu ana akm sosyal psikolojiyi, ilk defa derinden sallar.
Ana akm sosyal psikolojik aratrmalarn dna kp bakar ve sosyal psikolojinin g ve
ideolojiyi aratrmalarnn dnda tuttuunu hlbuki sadece bunu almas gerektiini
savunur. Sosyal balam (davrann sergilendii ya da meydana getirildii ortam) deneysel
aratrmadan soyutlayarak darda tutmakla, gzlemlerimizi baml bamsz deiken
etkileimlerine indirgeyerek aslnda kendi sosyal dnyamz gereinin dnda yazmaktayz.
Yani bilim adamlar olarak kendimize bir sosyal dnya yazp kurgulamaktayz. Szgelimi
ilerleyen blmlerde gruplar aras davranla ve atma zmleriyle ilgili temel laboratuvar
deneylerini ve alan deneylerini greceksiniz. Bu deneylerin neticesinde elde ettiimizi
dndmz aklamalar amzdaki rkln siyasi ve sosyal karmakln verebilmekte
midir? Deneylerde snanan baml bamsz deikenler gerek hayatta birbiri ile oklu
kesime hlinde olduu gibi ayrca hepsi tekrar tekrar deien deer ykleriyle bize her
seferinde yeni anlamlar kazandrmaktadr. Ayrca sosyal psikolojide aratrmaclarn kendi
sosyal konumlar yani bilim adam konumlarnn aratrmay ne kadar arpttn ciddiye
almamaktadr ya da pek ciddiye almamaktadr, nk bilim adam olarak nesnel bak as ile
hareket ettiklerine inanmaktadrlar. Hlbuki bu durum sosyal gereklii, darda bilinmesi
gereken olarak eyletirmektedir. Aksine bilim adamnn, yorumlayc gzlkleriyle retilmi
bir sosyal gereklik anlay ile hareket etmesi gerekmektedir.

4.6. Niteliksel Aratrma

Ana akmda niteliksel aratrmadan anlalan genellikle sz gelimi ak ulu bir soru
varakas yoluyla toplanan verilerdir. llebilir hle gelmeleri gerektiinden szel olarak
toplanan tm veriler bir ekilde saysallatrlr ve deerlendirmeler bu saysal ller zerinden
yaplr. Saysallatrlmayan verilerin incelendii aratrmalarda ise gelecek blmde
greceimiz zere, realist ontoloji ve pei sra tad postpozitivist dnya anlay devam
ettiinden, aratrma aratrmacnn sorular ve deerlendirmeleri zerinden yrmeye devam
eder.

54
 Uygulamalar

1. ADIM

Aadaki aratrmay okuyun:

Cokun, H. (2005). Beyin Yazmnda Iraksak Dnme ve Grup Ortamnn Dnce

retimine Etkisi Trk Psikoloji Dergisi 20(55):25-42
http://www.turkpsikolojidergisi.com/PDF/TPD/55/25-42.pdf

2. ADIM

Makaleyi okurken aadaki sorular da cevaplamaya aln.

Makalenin ne srd aratrma sorusunu zetleyin.

Kullanlan metodolojiyi zetleyin.

Makalede sunulan ana bulgular ve tartmay yaznz.

MD okuduunuz bu aratrmann sonularn anlamann bir baka yolu

olabilir mi dnn, sz gelimi;

Bir baka rneklem dzenlenebilir mi?

almann doall ya da yapayl asndan neler syleyebilirsiniz?

Sosyal olarak arzu edilebilirlik, beklenti vs gibi meseleler nasl

zmlenebilirdi?

3. ADIM

Buradaki okumanz ve zerinde dndklerinizden hareketle, sosyal psikolojideki

deneysel yntemin avantaj ve dezavantaj olarak sralayabilecekleriniz nelerdir?

55
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Ana akm sosyal psikoloji doa bilimlerinden tretilen niceliksel deneysel

yntemleri kullanr.

Tmevarmsal ve tmdengelimli aratrma stratejisi kullanabilir ama genelde

aratrmalarnda tmdengelimli dzenler kurar.

Tmdengelim yanllama zerine kuruludur. Yanllama; teorinin beklentilerini,

hangi artlarda dorulanmam saylacan ortaya koyacak ekilde kurmas anlamna gelir.

Deneysel aratrmalarda aratrmaclar gzledikleri sosyal fenomenin ortaya

kmasna sebep olduunu dnd deikenleri deneysel artta deitirerek, ortaya kan
neticelerini lerler.

Aratrmacnn deney dzeninde deitirdii, bir baka ifade ile sebep olarak
tahmin ettii deikene bamsz deiken ad verilir.

Bamsz deikenin etkisini baml deikende gzlersiniz dolaysyla da

lebilirsiniz.

Kullanlan tm kavramlarn (deikenler gibi) llebilir niteliklerle

tariflenmesine ievurukluk-operasyonelletirme denir.

Yar deney (quasi-experiments) aratrma dzenlerinde katlmclar sadece

aratrmada etkisi aranan deiken zerinden farkllarlar.

Survey aratrmas ok geni bir rneklemden fazla miktarda veri elde etmede
kullanlr.

Psikometrik testler belirli psikolojik nitelikleri lmek zere dzenlenir.

Postpozitivist paradigmann altnda alan sosyal psikoloun nemli sorunlar

vardr: Doal geerlilik, deneyci beklentisi, rneklem seimi, ievuruk tarifler, g ve
ideolojinin imcelenmemesi, sosyal balamn yok saylmas ve aratrmacnn sosyal konumu
ve aratrmaya etkisi

56
 Blm Sorular

1) Tmevarmsal strateji nedir tarif ediniz.

2) Operayonelletiren sosyal dnya ne anlama gelmektedir?

3) Yanllamadan kast edilen nedir?

4) Survey ve lekler neden deneyler kadar salam yntemler saylmazlar?

5) Postpozitivist sosyal psikoloji aratrmalarnn sizce en byk yanl nerede

yatmaktadr?

57
5. ELETREL PSKOLOJDE BLG MODEL VE ARATIRMA
YNTEM

58
 Bu Blmde Neler reneceiz

5. ELETREL PSKOLOJDE BLG MODEL VE ARATIRMA YNTEM

5.1. Sosyal Psikolojinin Eletirel ve nac Yaklamlar: Niteliksel Yntemler

5.2. Aklayc Fenomenolojik Analiz

5.3. Sosyal naclk: Sylem Analizi

59
 Anahtar Kavramlar

Niteliksel analiz

Metodoloji-yntem

Gereklik inas

Fenomenolojik analiz

Sylem analizi

Sosyal inaclk

Dilin eylemi

60
 Giri

Bu blmde ana akm psikolojinin postpozitivist bilim anlaynn karsnda eletirel

ve inac yaklamn bilim ve bilgi anlayn ele alacam. Hemen sonrasnda kullandklar
aratrma yntemleri ve analizleri hakknda bilgi vereceim.

61
 5.1. Sosyal Psikolojinin Eletirel ve nac Yaklamlar: Niteliksel
Yntemler
Niceliksel yntemlerle niteliksel yntemler arasndaki en temel fark sorduklar soruda
aradklar eydir. Buna gre niceliksel yntem aratrd meselede ka tane ya da ne kadar
olduuna odaklanan nasl sorular sorar. Nasl oluyor ya da nasl olmu sorusunun cevabn ka
defa ya da ne kadar dzeyinde verir.

Niteliksel yntemler ise aksine ne, neden sorularn sorarlar. yle rnekleyecek
olursam; niteliksel yntemle alan aratrmaclar sz gelimi isizler iin isizliin ne gibi bir
anlam tad, ya da neden iddet gren kadnlarn snma evlerinden her seferinde evlerine
geri dndkleri gibi sorular sorar. Buradaki neden sorusu niin anlamndadr. Ne kadar olduu
yerine olann ne olduuna ve niye yle olduuna odaklanr. Bu sorular sorduunuzda
aratrmac olarak miktar deil nitelii aktaran bir metodoloji kullanmanz gerekecektir. Bu
sebeple niteliksel aratrmalarda fokus grup, mlakat (yz yze grmeler) gibi teknikler ok
sk kullanlr.

imdiden grebildiiniz zere niceliksel yntem ile niteliksel yntemin teknikleri, tm

aratrmann kendisini ynetecek metodolojide farkllarlar. Trkede method karl
genelde yntem kelimesini kullanyoruz. Ama i metodoloji kavramna gelince kavram
kargaas yaratacak ekilde metodoloji ya da aratrma yntemleri diyoruz. Hlbuki metod ile
metodoloji arasnda niteliksel aratrma ile niceliksel aratrmay batan farkl klan bir ayrm
vardr. Yani bu ikisi bambaka iki anlam tar. Ama tm sosyal bilimciler arasnda da bu iki
kavram birbirinin yerine geecek ekilde kullanlmaktadr. Cmlenin geliine gre bazen metod
bazen metodoloji kelimesini ayn eye iaret etmede kullanmaktadr (Willig, 2008). Hlbuki
metodoloji terimi; sadece veri toplama yntemi ya da soru varakas vermek, mlakat yapmak
gibi, analiz yapma yntemi demek deildir. Bunlar da iinde tayan, aratrma srecine bir
biim veren geni bir felsefi faraziyeler grubudur. Tm aratrmaclar felsefi bir konum ya da
daha doru bir ifade ile epistemolojik bir konumdan hareket eder. Bu konumun bak asndan,
inceledikleri konu hakknda daha fazla bilgi edinmeye alr. Geerli bilgi olarak neyin
saylaca hakknda varsaymlar ne srerler. Bu varsaymlar sosyal fenomeni anlamlandrmak
zere yazldklar teoriler kadar hangi yntemlerin kullanlabilecei, verileri nasl toplamalar
gerektiini de kapsar (ksaca tm buna biz epistemoloji diyoruz).Yaplan bir aratrmayla
ortaya konan bilgi, aratrmay yapan aratrmacnn bu epistemolojik duruu ya da konumu ile
biimlenecektir. Geen iki blm boyunca okuduunuz niceliksel aratrmaya dayanak
salayan postpozitivist varsaymlar, fazlasyla garantilenmi muhakkak addedilen aratrma
dzenleri kurar. Dolaysyla bilimin Ortodoks ksmdr.

ou niteliksel metodoloji ise ya eletirel teoriden ya da ina edilen sosyal dnya

anlayndan kar. Kkleri bu iki byk yaklamdan beslenir. Ksaca anlatacak olursam
eletirel teori gerek denilenin saydam kendini gsteren nesnel bir dsallk olmadn syler,
darda orada duran nesnel bir gerek yoktur. Aksine gerek her zaman sosyal kltrel ve
tarihsel deerlerimizin iinde yerleiktir ve bunlar yoluyla yorumlanandr. Etnik kimliklerimiz,
toplumsal cinsiyetlerimiz, ekonomik, sosyal konumlarmz hepsi bizim bu gereklii
yorumlaymza katkda bulunur. Bir baka ifade ile gerek, bu yorumlaylarmzdan bakas

62
deildir3 (Burr, 2012). Dolaysyla bu epistemolojik duruun, bilimsellik argmann nesnel bir
d gereklie dayandran metodolojilerle uyuan hibir yan olmad aikrdr. Bu
epistemolojik duruta ya da metodolojik yaklamda bilgi asla kefedilecek bir ey deildir.
Bilgi her zaman iin balamsaldr ve balama yerleik olandr. Aratrma da her zaman
aratrmac ile aratrmaya katlanlarn ortak bir yapm olarak grlr. Aratrmacnn
aratrma boyunca nesnellii ya da kendini dnda tutmas diye bir ey yoktur; meraklar,
sorular, arzular vs. bandan itibaren aratrmay biimlendirir.(Metodolojinin dnya
grn ve aratrma yapma srelerini daha ayrntl okumak isterseniz bkz: Sibel Arkona
(2014) Psikolojide Sz ve Anlam Analizi, Ayrnt Yaynevi, stanbul).

yle bir deneme yapalm. Sosyoloji alannda eitim gryorsunuz, muhtemelen sizi bu
alana eken birtakm konular, olaylar olsa gerek. Sz gelimi ben sosyal psikoloji alannda
doktoram yapmaya karar verdiimde (1980 balar), aklmda tek bir konu vard o da atmalar
ve kimliklerdi. nk 1980 ncesi lisans eitimimi tamamlam biri olarak gemiim ve o
gnlerim beni ve benim gibi ou genci ekillendiriyordu. Kiisel, akademik, sosyal ve siyasi
gemiiniz yapacanz bilimsel aratrma sorularn biimlendirir. En bandan itibaren sz
gelimi ben bu otoriteye itaat konusuyla ilgileniyorum ya da gruplar aras atma zm
konusu ilgimi ekiyor dediiniz andan itibaren bu aratrmann merkezinde bir Ben vardr o
ben soruyu kurgular. Niteliksel aratrmalarda o ben denilenin, o bilenin bu kimlii her
zaman ok nemlidir. Aratrmacnn kendi arka plan her zaman niteliksel aratrmaya ve
analizine dahil edilir (refleksivite). Hlbuki niceliksel aratrmada tm bunlara aratrmacnn
tarafgirlii olarak baklr ve nesnel duruunu engelleyen en byk engel olarak iaret edilir. Bu
sebeple aratrmacnn aratrlan meseleye etkisini en aza indirip kontrol altnda tutmak iin
her ey yaplr. Olumlu olumsuz deerlerden uzak, ntr nesnel bir aratrma ortaya koymak iin
tm ilgiler, meraklar, dahil olular kontrol altnda tutulur. Hlbuki bu bir imknszlktr.
Bunlardan kurtulmak, dna kmak ya da kontrol altnda tutmak bir imknszlktr. Ayrca da
doal olann, doal akn dna kmaktr. Niteliksel aratrma bu sebeple nesnellik ya da
tarafszlk gtmez. Bilgi anlama ve yorumlama dnyasndaki ortak bir inadr. Dolaysyla
aratrmac ile aratrmaya katlanlar, incelenen konu zerinde birlikte bir yorum ve anlama
biimi reterek ortaya sererler.

5.2. Aklayc Fenomenolojik Analiz

Aklayc Fenomenolojik Analiz ya da bilinen ad ile IPAy (interpretatitive
phenomenological analysis) Smith (2008) fenomenoloji geleneinden hareketle gelitirir.
Fenomenoloji, yaant zerine incelemelerle ilgilenen felsefi ve metodolojik bir gelenektir.
Husserl ve Heidegger gibi felsefecilerden etkilenmitir. nsanlarn znel yaantlar, kiisel
aklamalar, belli olay ya da yaantlara dair alglar ile ilgilenir, bu esnada psikolojik
gereklie dair evrensel ve nesnel aklamalar ortaya karmak gibi bir abas da yoktur. Be
temel zellii vardr. Bunlar:

3
Hakikat anlamn gerek anlamndan farkl tutuyorum. Bu arada ilgilenenler olursa:
http://sibelarkonac.blogspot.com.tr/2015/01/bu-cografyada-oznenin-anlamin.html
http://sibelarkonac.blogspot.com.tr/2015_05_01_archive.html

63
 1. Fenomenolojik- st kapal kk ayrntlarla ve insanlarn yaantlarnn
nitelikleriyle ilgilenir;

2. znel- bu yaklam o kiinin dnya gr ile ilgilenir, belirli bir fenomenle ilgili
ierden bir gr as gelitirmekle ilgilenir.

3. diyografik4- ou niceliksel aratrma nomotetik5 bir yaklam kullanr. Kanta gre

nomotetik yaklam genelleme yapma eilimde iken idiyografik yaklamm amac
ayrntlaryla belirlemektir. IPA bireysel yaantnn niteliklerini ve belirli zelliklerini
yakalamaya alr.

4. Aklayc- IPAnn aklaycl birbirine geen iki ayr aklayclktr. Buna gre;
insanlarn yaantlarn nasl anlamlandrdklarn yani yapp ettiklerimizi dnp
tandklarmz nasl anlamlandrp akladmz anlamaya alrken aratrmacnn da bu
esnada kendi aklama dzeylerini hesaba katmasn art koar. Bireysel katlmcnn hayat
dnyasna girebilmek, aratrmacnn bu hayat dnyasn anlamaya almasn gerektirir. Bu
da hliyle kendinden bir aklamay kapsayacaktr. Bu anlamda aratrmacnn kendisi birincil
bir analitik alet hlini alr, katlmcnn anlam kuruunu anlamlandran bir alet olur.

5. Refleksif- IPA ile bir analiz yaptmzda karmzdaki katlmcnn kiisel hayatn
anlamaya alrz ama bu aklayc bak ac bunu dorudan ve btnyle bileceimiz
anlamna asla gelmez. Bu sebeple aratrmaclar aratrmaya mutlaka kendi konumlarn
yanstmaldr, kendi dnya grlerinin yaptklar bu aratrmaya nasl gmk hlde olduunu,
bunun aratrmay nasl kurguladn yanstmaldrlar.

Fenomenoloji eletirel-realist bir ynelime sahiptir. nsanlarn sylediklerinin kendi i

dnyalarn yansttn varsayar ama insanlarn bu aklamalarnn zerine ina ettiimiz
aratrma ister istemez ksmi olacaktr, aratrmacnn aklama faaliyeti ile yerini bulacaktr.
Bir baka ifade ile insanlarn anlattklar biz aratranlarn aklamalar iinde yerini bulur
dolaysyla ksmi olacaktr. Ayrca bu aklamalar ve bu aklamalar zerine kurulan aratrma
her zaman sosyal kltrel bir balamda gerekleir. Ya da yle syleyeyim tm anlam
kurularmz ve ortaya serdiimiz anlamlar; ilikilerimizde, aile, okul, iyeri gibi sosyal
kurumlarla ilikilerimizde sosyal balamlarda karlkl etkileerek ina edilir. Bir rnek
verelim: szgelimi rencilerin kopya ekme yaantlarn anlamak istiyorsunuz. Aratrmac
olarak bunu anlamanz iin rencilerin kopya ekme eylemini ve anlamn hangi balamlarda
ele aldn dikkate almanz gerekir. 2014 ylnda yaptm (yaynlanmam) bir aratrmamda,
renciler kopya ekmeyi su olarak grmyorlard. Yani kopya ekme eyleminin sosyal
balam su ya da su ilemek deildi. retim yeleri ise tam tersine gzden kardklar

4
diyografik yaklam: Genel ilke ve yasalarla deil, belli bir bireysel duruma zg olarak ve nceden tahmin
edilemeyen koullarla aklanabilen
5
Nomotetik yaklam: Genel veya evrensel yasalarn, ilkelerin incelenmesiyle ya da formle edilmesiyle ilikili.
Bu yaklamda tekil bir olay yerine, davrann altnda yatan genel yasalar veya ilkeleri (rnein davrann veya
kiiliin, snflandrma ve tahmin amacyla kullanlabilecek olan nemli yanlarn) belirlemek amacyla birok
olay veya kii incelenir ve ortak, evrensel zellikler belirlenmeye allr.

64
yakalayamadklar ya da nleyemedikleri su olarak anlamlandrp bu suu konuuyorlard.
Dolaysyla taraflardan biri su iinden konuurken dieri bunun dnda kalyordu.

IPA ile bir aratrma nasl yrtlr? Aratrmac burada niceliksel aratrma verilerine
gre ok ayrntl ve hacimli verilerle ba baadr. Genellikle katlmclar ile yz yze
grerek ses kaytlarn alr. Sonra bu ses kaytlarn son derece ayrntl bir ekilde yazya
dker. Yazya dklen konumada katlmcnn yaantsn aktarnda kendini tekrar eden
anlam kalplarn ve balant kurularn arar. Bunu nasl yaptn pek de ayrntlara girmeden
yle anlataym:

1) Yazya dklm olan grmeyi defalarca okuyun. Bu esnada ilginizi eken

noktalar, dnce ve szleri kenara not aln. Dier bir tarafa da sizin bunlar aklayan
fikirlerinizi yazn.

2) Birka kere okuduktan sonra katlmcnzda dikkatinizi eken cmlecikleri,

yaantsn aktarrken kulland dilin dokusunu, niteliklerini gz nnde bulundurmaya
balayn ve not aln. Katlmclarn aklamalarndaki benzerliklerin ve gerilimlerin neler
olduunu takip etmeye aln. Gerginlik ve benzerlik nasl kuruluyor, szgelimi bir nceki
ifadesinde benzer bulduunu bu sefer buluyor mu ya da gerginlik ya da gerilim noktasna nasl
ekiyor. Sz gelimi grmenin balarnda ben hi pimanlk duymadm diyen katlmcnn
grmenin ilerleyen ksmlarnda sevdiklerini incitmekten piman olduunu sylemesi gibi.
Burada aratrmacnn aklayc ya da yorumlayc dediimiz grevi, bu ters dmeleri,
ztlklar anlamlandrmaktr.

3) Her katlmcda yazdnz balang dzeyindeki kodlamalar listeleyin sonra

aralarnda balant arayn ve yine aklamalardaki benzerlikler ve gerginlikler zerinde
kmeleyin. Bu ekilde oluturmaya alacanz kategorileri srekli verilere geri dnerek
dorulamaya aln.

4) Bu kategori listelerinden, verilerden ortaya kacak st balklar ve alt balklar

kurmaya balayn.

5) Tm yaptnz grmeler iin bu dngy dndrn ve ortaya kan balklar

birbirleriyle karlatrn. Neticede elinizde tm verilerinizi kuatc temalar kana kadar bu
ileme devam ediniz.

5.3. Sosyal naclk: Sylem Analizi

Sosyal inaclk bugn artk sylem analizi (Edwards ve Potter, 1992; Edwards, 2012;
Potter, 2010, 2012), sylemsel psikoloji (Wetherell, 2001, 2008, 2012; Harr, 1998), eletirel
sylem analizi (Fairclough, 2009; van Dijk, 2009; Wodak ve Meyer, 2009) ya da eletirel
psikoloji (Parker,2007, 2009; Parker ve Burman, 2008); gibi ayr balklar altnda grdmz
bir emsiye balktr(Burr, 2012). Bu emsiye balk altnda onlar bir araya getiren, modernist
psikolojiye kar hepsinin en batan kabul ettii ve paylatklar belli varsaymlardr. Arka
planlarnda postmodernist anlaya uygun bir ekilde ok disiplinlilik yatar. Fikirlerini bir dizi

65
kaynaktan, eletirel edebiyattan, insan bilimlerinden ve feminist almalardan, Foucault ve
Derrida gibi Fransz postyapsalclardan almaktadrlar.

Paylatklar bu varsaymlar eletirel teorinin varsaymlarnn da tesindedir.

Fenomenolojinin eletirel realist duruuna karlk sylem analistlerinin byk bir ksm
eletirel grececi/rlativist durua sahiptir. Gereklik ile ilgili varsaymlar da bu eletirel
grece zeminden kar. Bu varsayma gre gereklik diye bildiimiz, zellikle sosyal gerek
dediimiz eyin kendisi bizzat kurgudur. Bizim sosyal gereklie dair kendi inalarmzdr.
Gerek dediimiz her zaman dnyaya bak amzn bir kurgusudur. Yamz, cinsiyetimiz,
sosyal statmz, ekonomik dzeyimiz, etnik kimliimiz, politik inanlarmz vs. gibi sosyal
durular iinde ina ettiimiz sosyal ve bireysel gerekliklerimiz vardr. Dolaysyla dmzda,
nesnel bir ekilde gzleyebileceimiz bir dnya gerei yoktur. Nesnel bir d bir dnya yoktur
bunun yerine sosyal olarak ina edilen birden fazla gerek vardr. Bu sebeple bir aratrmada
sadece aratrmacnn kefedecei ya da nesnel olarak gzlemleyebilecei bir gereklik yoktur.
Bunun yerine hem aratrmacnn hem de katlmcnn bilfiil dahil olaca bir sosyal gereklik
inas vardr. Yani bir aratrmacnn postpozitivistlerin anlad anlamda bir nesnel duruu
olamaz, aksine her aratrma her zaman iin byk lde zneldir, her zaman nasl retildiini
sorgular.

Ana akm psikolojinin grne gre ister biyolojik/genetik ister evre tarafndan
verilmi olsun, kiinin iinde onu tarif eden, kefedilebilir bir doas vardr, onu yle klan bir
ze sahiptir. Bu durumda genelde pek deimeyen kiilik yaplarmz, patolojik yaplarmz
vardr. Sosyal inaclar ise tersine insanlarn ve olaylarn iinde onlar belirleyen bir z
olmadn ne srer (anti-essentialist). Byle bir belirleyici z ya da esas yoktur, nk
insanlarn, nceden verili herhangi bir doas yoktur. Hepsi sosyal srelerin rndr (bir
kiiliimiz olduu iddias gibi). Peki benim benden anladm nedir? Ya da tutarl bir benlik
duygum nasl meydana gelmektedir? Sosyal inaclar bu znellik ya da benlik fikrini ilerleyen
blmlerde ele alacamz zere kendimiz hakknda anlattmz hikyelerde, narasyonlarda
ina edildiklerini syler. Siz kimsiniz? diyen birine stanbullu olduumdan, stanbul
niversitesinden emekli bir akademisyen olduum, kadn olduumdan bahsederek anlatmaya
baladmda zne pozisyonlarm kullandm bir strateji kullanm olurum. Ya da bir dizi
hikyeletirme ile anlatrm: ne zaman akademisyen olmaya karar verdim, niye erken emekli
olduumu anlattm bir strateji kullanrm. Kendimizi anlatmakta kullandmz bu iki strateji
azmz atmz andan itibaren bizi sosyal bir balam bir tariheye ve anlatya yerletirir.
Bu da bizde ve karmzdaki kii de bir izgiyi takip eden bir tutarllk, tutarl bir benlik anlay
rmeye balar.

Sosyal inac metodoloji denilince akla her zaman sylem analizi ve varyasyonlar gelir
(Arkona, 2014). Sylem bal altnda toplanan tm yaklamlar dili bir eylem olarak grr
bu sebeple dilin eylemini inceleme nesnesi olarak kullanrlar. Buna gre bir gazete yazs ya da
bir telefon konumas veya bir bildiri ama ounlukla konuma eylemi anlam reten bir
eylemdir; reten ve ina eden bir eylemdir (Wetherell, 2001;Taylor, 201). 1990larn sonuna
gelindiinde sosyal psikoloji tabanl ya da psikoloji tabanl sylem analizi almalar
konumann eylem ynelimine odaklanan sylemsel psikoloji ile konumada g, sylem ve

66
konumlandrma zerine odaklanan eletirel sylemsel analizciler vardr.(Arkona, 2014) Bu
sonuncu grup sylem g ve ideoloji zerindeki hassasiyetleri ile bilinirler. Bu aratrma
grubunun kulland sylem analizi versiyonu genellikle Foucaultcu sylem analizi olarak
bilinir. Bir dier aratrmac grubu Foucaultcu sylem analizi versiyonundan pek
farkllamamakla birlikte daha mikro dzeyde analizlerini yaparlar. Szgelimi sylem analizini
aklayc repertuarlar kavram erevesinde ele alrlarken g ilikilerini ideolojik ikilemler ve
zne konumlar erevesinde analiz ederler. (Wetherell, 2001,Edley, 2001). Edley (2001) bu
alma alanna eletirel sylemsel psikoloji adn vermektedir. Bu ksmda size esas olarak bu
eletirel sylemsel psikolojinin temel metodolojisini aktaracam. (Sylem almalar, sosyal
psikoloji ve insana bak asn ayr bir blmde ele alacam).

nce Nil Karaibrahimgilin kendi yazp besteledii Prlanta arksnn szlerini bir
kere daha okuyunuz:

Sa eller havaya, prlantalar buraya

Tek tam kendim aldm, tek bama kendim taktm

Girmesinler havaya

Bu szlerle Nil Karaibrahimgil bir kadn tarif etmektedir: tek tan kendi alan kadn.
Bu szleri duyduunuzda tek tan kendi alan kadn ya da almayan kadn veya ona tek ta bile
alnmayan kadn vs tm bu szlerin armlar zihninizi dolduracaktr. Bu armlar size
eit eit kadn tiplemesi tayacaktr; gl, zayf, akll, saf, aciz kadnlar gibi. te dil tam
da bu anlamda hem bir ileve hem de bu ilevi yrtt bir balama sahiptir. Bir tr eylemdir.
Okuduunuzda duyduunuzda ya da sylediinizde size ve karnzdakine bir izlenim yaratr;
belirli bir sosyal gereklii ina eder: tekta yzn bile kendi alan kadn. Bu kadn olmaya
dair nesnel bir gerekliin temsil edilii deildir belirli bir amaca hizmet eden bir anlam
inasdr: tekta yz bile kendi bana alp kendi parmana kendisi takacak kadar gl
ama yalnz, bir modern kadn Sylem analizinin bak asndan bakldnda dilin eylemi
bireysel bir eylem deildir yani sizin, onun, dierinin kendiliinden gerekletirdii bir eylem
deildir. Aksine dil sosyal bir uygulama neticesi srekli kurgulanan, ina edilendir (Parker,
2005). Bu sebeple de anlam srekli dilin eylemlerinde dne dne ina edilir. Ana akm
psikolojinin dil anlaynn tam tersine dil artk bir ifade arac deildir. Yaantlar dnceleri
aktaran bir ara deildir. Dil gndelik hayattaki uygulamalar hem retendir hem de bu gibi
uygulamalar tarafndan retilendir. Modern kadn dilinin retilmesi kadar modern kadn
kimliinin rettii dil gibi.

Yine bu ark szlerine geri dnecek olursak modern kadn, tek tan kendi alan kadn,
kadn gibi terimleri ve kavramlar ark szlerini dinlerken ya da dierleri ile konuurken bir
arka plan terimler repertuarndan ekip alarak kullanrz. Yrttmz konuma esnasnda
anlamlar bu repertuarlar iinden kurarz (Edley, 2001) dolaysyla ina edeceimiz anlamlar
szgelimi Trke konuanlarn kadn kimlii ya da yalnz ve gl kadn hakknda
kurabilecekleri anlamlar bu repertuar kadar olacaktr. nk konutuumuz dilde o kii, olay
ya da nesne ile ilgili daha nceden ina edilen anlam kadar tercih edebileceiniz anlam inalar

67
olacaktr. O gne kadar kurgulanmam bir anlam o repertuar iinden ekip karmanz
mmkn deildir. Ayrca baz anlam inalar bu repertuarlar iinde baskndr, hegemoniktir.
Szgelimi modern kadn kimlii sylemi size bu repertuar iinde niversite mezunu olduunuz
hlde almay erkeklere brakma tercihi yaptrtmayacaktr. Byle bir argman kuramayacak
kadar sizin okumu kadn olarak alan kadnlnz normalletirilmi ve doallatrlm
anlam inalar hline gelmitir.

Yine ark szne dnecek olursak; Nil Karaibrahimgilin kendini kadn olarak
konumlandrd bir yerden bahsetmemiz gerekmektedir. zne olarak pozisyonu. Okuduunuz
metnin size hitabnda ya da sizin bir bakasna hitabnzda ya da bir bakasnn size hitabnda
ksacas her trl dilsel eylemde, karlkl bir hitap edi vardr. Her seferinde konuanlarn
birbirlerini ardklar pozisyonlar-konumlar vardr. Bir dost meclisinde psikolog olduunuzu
renen kiiler size oradakilerden biri olmanz yerine bir bilen, psikolog kimliinize
seslenecektir. Bu zne konumlarndan kanamaz ve bu kimlikler yani zne konumlarndan
konumaya balarz. Her kestirip atnz yani arldnz konuma gelmemeniz kar taraftan
bir itiraz ya da gcenme vs. karlanacaktr. Ama eer sylemin ard bu zne konumuna
direnmez kabul edersek bu sefer bu konumun tad mecburiyetlere ve haklar sistemine
kilitleniriz. Deminki rnekte bizden psikolog olduumuz iin cevaplar bekleyen kiiye cevap
vermek zorunda kalrz (Arkona, 2014).

Sylemsel yaklamlar gc, gl olanlarn ellerinde tuttuklar ve bu suretle ynlar

zerinde bask kuran bir kuvvet olarak grmez. Bunun aksine g, kendine zne konumlar
kuran oklu sylemsel uygulamalardr. Szgelimi Trkiye devlet niversitelerinde hkim olan
demokratik eitim sylemleri iinde, sizin ne olabileceiniz ve nereye kadar bunu
srdrebileceiniz bu sylem tarafndan retilen konumlara gre belirlenir. Nihayetinde karar
verenin dekanlk ynetimi ve retim yeleri kurulunun olmas sebebi ile sizin renci
konumunuz, fikri sorulan ama kararlar etkilemeyen olarak belirlenir ve size buradan
demokratik eitim adna hitap edilir.

68
 Uygulamalar

Aklayc Fenomenolojik Analiz (IPA) ile ksa bir altrma:

1. ADIM

Aada Bayan V ile yaplan bir mlakattan bir para okuyacaksnz. Bayan Vnin
kocasna Alhzemier tans konmu. Karsndaki danmana bu hastaln balangcnda olan
kocasn ve ilikilerini anlatyor.

Yukarda size anlattm IPA veri analizi basamaklarn kullanarak, grmeden bu

alnty kodlayn ve bu kodlarn nasl tema /balk hline gelebileceine dair birka balang
kabilinden fikir retin.

Bayan V: Dn gece kocamn yatmaya hazrlanmasna elik ettim, braktmda gece

boyu uyumaya hazr gibi grnyordu. Bu yzden bilgisayar kontrol etmek iin aa indim.
Ksa bir sre sonra merdivenlerden o buradayd diyen bir ses duydum. Sorumun zerine; bir
adam misafir edip etmediimi kontrol ettiini syledi. Gerekten bir ses duyduunu ve neler
olduunu kontrol ettiini syledi. ki veya defa bu oldu ama aylardr deil. Ayn zamanda
yorgun olduumu bildiini, yatakta olmadm iin endielendiini ve bir adamla birlikte
olduumdan emin olduunu syledi. Ona neden akamn 8inde yatmadm akladm ve ayn
zamanda bir ilikim olduunu dnd iin hayal krklna uradm syledim. Neden
kendini eksik hissettiini ve gvensiz olduunu anladm. Ama bizim evliliimizde gvensizlik
olmamalyd. Sanrm onun muhakeme gcnden fazla ey bekliyorum. Bu gece konutum,
zr diledi ama bu tekrarlanmayaca anlamna gelmiyor. yi geceler dediimde hayatmzn
bu hle geleceini hi dnmediini biliyorum dedi. Steve, benim kocam yorulmayan, ac
duymayan gl biriydi, onu hi byle hayal etmezdim. Fakat hayatn ne getireceini
bilemeyiz. Ne kadar sreyle ona bakabileceimi dorusu merak ediyorum.

(Harr, Moghaddam, Cairnie, Rothbart, ve Sabat, 2009).

2. ADIM

Analizi yrtrken size yardmc olacak u sorulara cevap arayn:

Alnty batan sona iki defa dikkatlice okuyun. Aklnza gelen ilk fikirleri bir
kenara yazn.

Alnty kodlamaya balayn, metinde anlam birimleri arayn, Bayan Vnin

kocas, hastal ve evlilii ile ilgili anlatt yaantlara zellikle dikkat edin.

Metin iinde herhangi bir balant ya da zt dme arayn ve notunu aln.

Ortaya kabilecek aklayc ya da tematik balklar sizce neler olabilir?

Bu tr veriden sizce daha ne gibi baka temalar kabilir?

69
 Ayn balk altnda yaplm olan grmelerde baka neler arardnz?

Sylem Analizi le Bir Altrma

Krt meselesini konuan bir Krt kkenli katlmc ile grmecinin mlakatndan
alnan bu ksm okuyunuz.

1.E: yani ergenekonu ynetenleer u anda baz gleri trkiyeye hakim olanlar ynetiyo
mu ynetmiyo mu yani ok ble ( ) karmak biey aslnda

2.M: bu d gler dediin kim olabilir?

3.E: kim olabilir?

4.M: ya sence kim?

5.E: amarika diyoz biz ama amarika ierisinde amarikaya yani hakim olan ( ) kiiler
de olabilir farkl kiiler de olabilir yani

(Arkona, 2012)

D gler zerine mlakat ile katlmc arasndaki 2.sra altan 5.sra ala kadar
geen karlkl konumaya odaklann ve mlakatnn onun grn sorduktan sonra
katlmcnn biz grne getiine dikkat edin.

Mlakat ya sence kim diyerek katlmcy neye zorlam olabilir?

Katlmc neden sizce amarika diyoz biz diye cevaplam olabilir?

Buradaki zne pozisyonu sizce neden kaydrlm olabilir?

Sizce bu soruda iaret edilen zamir ile cevaptaki zamir neden farkl kurgulanm
olabilir?

Sra allarda 2. ile 4. sra al srasnda olanlar tarif etmeye aln sizce
katlmcnn cevab neden hemen gelmiyor, bu esnada neler olmaktadr?

70
 Bu Blmde Ne rendik zeti

ou niteliksel metodoloji, ya eletirel teoriden ya da ina edilen sosyal dnya

anlayndan kar.

Gerek her zaman sosyal, kltrel ve tarihsel deerlerimizin iinde yerleiktir

ve bunlar yoluyla yorumlanandr.

Bilgi her zaman iin balamsaldr ve balama yerleik olandr.

Fenomenoloji, yaant zerine incelemelerle ilgilenen felsefi ve metodolojik bir

gelenektir. nsanlarn znel yaantlar, kiisel aklamalar, belli olay ya da yaantlara dair
alglar ile ilgilenir.

Fenomenoloji eletirel-realist bir ynelime sahiptir.

Sosyal inaclk emsiye balktr.

Arka planlarnda postmodernist anlaya uygun bir ekilde ok disiplinlilik

yatar.

Fenomenolojinin eletirel realist duruuna karlk sylem analistlerinin byk

bir ksm eletirel grececi/rlativist durua sahiptir.

Sosyal gereklik dediimizin eyin kendisi bizzat kurgudur. Bizim sosyal

gereklie dair kendi inalarmzdr.

nsanlarn ve olaylarn iinde onlar belirleyen bir z olmadn ne srer (anti-

essentialist).

Dil sosyal bir uygulama neticesi srekli kurgulanan, ina edilendir Yaantlar
dnceleri aktaran bir ara deildir.

71
 Blm Sorular

1) Sosyal psikolojik meseleleri ele alta postpozitivist yaklamla eletirel bak

asn karlatrn ve zelliklerini listeleyin.

2) Sizce bu ikisinin sosyal psikolojik bir meseleyi ele alta ne gibi avantajlar ve
dezavantajlar olabilir?

3) IPA ile sylem analizi arasndaki farklar nelerdir?

4) IPA ve sylem analizini dndnzde aratrmada ne gibi sorular hangisi

ile cevaplama imknnz olabilir?

72
6. SOSYAL DNYANIN NASI: BLSEL DNYA

73
 Bu Blmde Neler reneceiz

6. SOSYAL DNYANIN NASI: BLSEL DNYA

6.1. Malumat Prosesleme Modelleri

6.2. Bili

6.3. Genel Olarak Bili Teorisi

6.3.1. Sosyal Bili ve Tanma Sreci

6.3.2. Stratejik Prosesleme

6.3.3. Temel Sreler

74
 Anahtar Kavramlar

Malumat prosesleme

Bili

Stratejik prosesleme

Stereotipleme

Kategorizasyon

ema

Senaryo

75
 Giri

Psikologlar ve tabii sosyal psikologlar felsefenin en eski, bir o kadar da temel sorusunun
peindedir: nsanlar sosyal dnyaya dair bilgileri ieri, i dnyalarna ya da zihinlerine nasl
alrlar? Bu bilgileri zihinlerinde nasl anlaml klarlar, dier insanlarla etkileimlerinde nasl
kullanrlar? Bu blmle birlikte insanolunun zihin srelerine giriyoruz. Sosyal psikologlar
bu konu ile ok eskiden beri ilgilenmekle birlikte, kabul ettikleri bilimsel ynteme uygun
almalar 1950li yllarn sonuna kadar beklemek zorunda kald. Zihnin gzlenebilirlii
meselesi ve deneylenebilirliin egemen bir yntem hlini almas zaman ald (Arkona, 2015).
1950li yllarda bugn adna bilisel devrim denilen hareketle (Harre, 1998) psikologlar,
verilen uyaranla gsterilen davran arasnda zihinde neler olup bittiini bilimsel olarak
inceleyebileceklerini ne srdler. Postpozitivist bilgi anlay ile hareket eden bilisel
psikologlar zihni dolayl bir yoldan inceleyebileceklerini sylyorlard. Yani zihinde olup
bitenin izini gzlenebilir davran zerindeki performans zerinden deerlendireceklerdi.
Bugn bilisel psikolojinin psikolojiye kazandrd ok zengin bir yaklama, teoriye ve
zihinsel dnya ile ilgili zengin bir bilgi kaynana sahibiz. Sosyal psikolojinin, nedensel atflar,
stereotipleme ve tutumlar gibi birok aratrma alannda kullanlan teorik ereve bu bilisel
yaklamdan tretilmektedir.

te bu blmde insanlarn sosyal dnyann bilgilerini nasl edindiklerini, farkl sosyal

balamlarn nasl alglayp tandklarn ve nasl anladklarn aklamaya alan deneysel
sosyal psikologlarn altklar konu balklarna ve aratrmalarna yakndan bakacaz.
Bunun iin nce, insann sosyal dnyay nasl anladn aklamaya alan ilk ve olduka etkili
olmu olan malumat prosesleme modellerini ele alacam. Sonraki ksmda ise sosyal bilie
kayacaz. D dnyay alglaymz ve onu anlaml klmz zihnimizde ileyen bilisel
srelerin ve bilisel yaplarn bir neticesi olarak ortaya kar. Bunu tek tek ele alacaz.

imdi d dnyadan gelen, arpan uyaranlarn ieride nasl alglanp anlamlandrld

aklamaya alan ilk bilisel model, malumat prosesleme modelleri ile ie balayalm.

76
 6.1. Malumat Prosesleme Modelleri
Sabah ie gitmek zere sokaa ktnzda sizin gibi bir sr insan da iine ya da
okuluna gitmektedir. Onlar hemen fark edersiniz; otobse koan bir kadn, kuyruktaki yerini
kaptran genci, vapurda gazetesini okuyup sabah ayn ien adam, otobsn yine ge
geldiinden ikyet eden kadn hepsini seyredersiniz. Seyrederken yaptmz gzlemektir.
Hareketleri, davranlar, tavr ve tutumlar gzleriz. Otobse son dakikada yetien kadnn
telan, kuyrukta yerini kaptran gencin homurdann, otobsn ge gelmesinden ikyet eden
kadnn sinirli hlini, vapurda ayn yudumlayan adamn gazetesine daln gzlersiniz.

Bu srada yaptnz tek ey seyretmek ve gzlemek deildir, gzlediiniz davran ve

tutumlar hakknda birtakm izlenimler oluturmaya balarsnz. ay ien adamn esnaf
olabileceini, otobsten ikyet eden kadnn memur olabileceini dnrsnz.
Seyrettiklerinizden elde ettiiniz ipularn toplar ve kim olduklar, neden byle davrandklar
hakknda varsaymlarda bulunursunuz. nsanlar zamanlarnn byk bir ksmn dier insanlar
hakknda izlenimler oluturmakla geirir. Tantmz, grdmz, bize anlatlan ya da
televizyonda seyrettiimiz insanlar hakknda birtakm izlenimler olutururuz. Bu izlenimleri
dierleri ile paylar ve nasl hissedip nasl hareket edeceimize karar verme zemini olarak
kullanrz.

nsanlar dier insanlar hakknda izlenimlerini nasl oluturur? Bize haklarnda

anlatlanlar vardr, duyduklarmz vardr, dier bakalarnn o insan iin dndkleri vardr.
Peki, biz btn bu bilgileri nasl bir araya getirip o insan iin bir izlenim ediniyoruz? O srada
olup bitenler nedir? Asch (1946) ilk izlenimlerin nasl olutuunu izlenim oluturma modeli
ile aklar. Aschin gelitirdii modele gre, insanlar bir dier kii ile ilgili bir izlenim
gelitirdiklerinde manidar nitelikleri sz gelimi scak, samimi olularn, dierleri glgede
kalacak ekilde en ne ekerler. Karmzdaki kii iin bir izlenim olutururken baz kiilik
zellikleri, sz gelimi scak biri ya da souk biri olmas daha ar basar ve dier vasflarn
arl pek olmaz Buna gre eer bir insan scak biri olarak grmsek hakknda daha
olumlu vasflar bir araya getirerek izlenim olutururuz. Scak birinin sz gelimi cana yakn
olduunu da ekleriz ama mesafeli biri olarak tanmlamayz. Daha sonralar Rosenberg ve
arkadalarnn 1968deki aratrma sonular, izlenim oluturmann bundan daha da karmak
olduuna iaret etmitir

Asch almasnda ayrca bir de, katlmclarna verdii listede sralad sfatlarn souk
- scak gibi niteliklerinin geli srasnn, izlenim oluturmada etkili olduunu grmtr. Buna
gre listede verilen sfat listesinde ilk sralarda yer alan zellikler izlenimin olumasnda daha
etkiliydi. Asch buna ncelik etkisi demektedir. Eer btn olumlu vasflar listenin balarnda
yer almsa, olumsuzlarn listenin banda yer almasna oranla izlenim daha tercih edilir bir
kiilik olmutur. Yaplan aratrmalar, insanlarn karar vermeleri srasnda zamanlar kstl ya
da az ise ve doru kararn verilmesi pek de nemli deil ise bu ncelik etkisinin daha gl
ekilde kendini gsterdiine iaret etmektedir (Krugulanski ve Freund, 1983). ncelik etkisi
hep gzlenir. Ama bu etkinin tam tersi de sz konusudur. zellikle, denekler yorgun ve
dikkatleri dalm ise sonralk etkisi ortaya kmaktadr. Bununla birlikte ncelik etkisi daha
sk rastlanan bir etkidir, bu sebeple ilk izlenimlerin nemli olduu sylenir.

77
 Deneysel aratrmalar, insanlarn aksine bir bilgiye sahip deiller ise dierleri hakknda
olumlu izlenim edinme eiliminde olduklarn ne srecek bulgular vermektedir. Ama olumsuz
bir bilgi bu etkiyi bozabilmektedir. yi izlenim hemen ktye dnebilmektedir (Fiske, 1980).
Dahas olumsuz izlenim olutuktan sonra deimesi pek kolay olmamaktadr. Bu sebeple
izlenim oluturmann bir de olumsuz tarafgir oluu vardr.

6.2. Bili
1960larda iletiim ile ilgili teoriler malumat prosesleme modellerine dayanyordu ama
1970ler de iletiim konusu psikolingistik teoriye kaymaya balad. Bu kay aslnda o sralar
deneysel temelli postpozitivist psikolojinin bilisel teoriye genel olarak kayyd. Postpozitivist
bilim anlay iinde insana ve zihinsel srelerine bilisel temelli ve bilisel kaynakl bakan bu
gr as, bugn bilisel psikoloji bal ile bilinir. Sosyal psikolojinin sosyal bili
almalar da bu genel bilisel psikoloji modellerinin fikir ve teorilerine dayanr.

yleyse balang olarak soralm bili nedir? Buna bir tanmla cevap vermek yerine
aklayarak anlatmaya alaym. nsann zihin dnyasna malumat (information) d dnyadan
gelir, ama olduu gibi gelmez yani ayna gibi yansmaz. Yeni gelen eskiden gelmi olanlarla
birlikte ileme sokulur ve yeniden ina edilir. Dolaysyla insann zihin dnyas srekli bir inaa
hlindedir. Bu inaatn mimar ise kiinin kendisidir (Markus ve Zajonc, 1985). Bu arada
hatralar, duygular, eskiden renilenler, duyduklarmz, grdklerimiz her biri zihnimize
srekli malumat aktr. te btn bu malumatn ilendii faaliyet takmna bili ad veriyoruz.
Bu faaliyet, gelen uyaran ile kan tepki arasna giren ok sayda basamakta gerekleir.
Dardan gelen malumat bu eitli basamaklarda ilenir. Bilisel psikolojinin kurucu babas
Ulrich Neisser, (1966) bilii-kognisyonu bir bilme faaliyeti olarak tarif eder. Gelen malumat
alnr, dzenlenir, bilinir hle gelir ve sonucunda bilgi (knowledge) ortaya kar. Gelen malumat
bilgi hline gelene kadar alg, hafza, dnce ve dil gibi sreler tarafndan ileme tutulur.
Btn bu ilemler birbirine ok sk rl ve birbirine gml bir vaziyette gerekleir,
szgelimi bilgi hafzadan ve dnce karmlarndan gelir. Bu ilemler birbiriyle etkileim
hlindedir, biri dierini takip eder ve dier birini nceler. Aadaki ekilde bu sistemin ileyii
ematik olarak gsterilmektedir.

D Dnya Duyular Uyarann ilendii bilisel sisteme giri

Uyaranlar
Gelen malumat

Alg, Hafza, Dil, Dnce sreleri tarafndan yeniden dzenlenir

D dnyaya dair gerekle ilgili bir temsil kurulur

ve
Bu srada Bilgi ina edilir
alg arptlr

78
 Bili birincil olarak d dnyadaki nesneyi ieri tama faaliyetidir. Bu nesne onu
alglayan organizmann dnda olan karmak ya da deil ama onun duyu organlarna arparak
ieri girendir: bir k, bir kedi, bir araba, bir baka insan da nesnedir. Nesnelerin farkl olmas
bilisel kurallarn ileyiini etkilemez, belirlemez, hepsinde ayn iler.

6.3. Genel Olarak Bili Teorisi

Neisser (1966) malumat prosesleme modelinin insan dncesine ok mekanistik bir
pencereden baktn ne srmt. Btn yaptklar duyular yoluyla gelen malumat almak,
belli ekillerde bu malumat ilemek ve sonra bir tepkide bulunmaktr. Neisser (1966) yeni bir
bilisel psikoloji dizayn eder ve bu modelle bu mekanistik insan imajna kar durur. Bu yeni
bili modeli ile Neisser mekanistik insan imaj yerine insann son derece stratejik ileyen
zihinsel kapasitesini odak noktasna tar. Buna gre insan, dnyaya dair son derece karmak
imaj ve modelleri ina eder; bu modelleri, dnce srelerini ve stratejik malumat ileme
yollarn kullanarak ina etmektedir.

D dnyadan gelen uyaranlar byk lde gzmzden kulamzdan geerek gelirler

buna duyusal girdiler deriz. Neisser dardan ieriye giren bu duyusal verilerin (k, ses vs)
zihin dnyasnda bilisel dzeyde hem aadan yukarya hem de yukardan aaya dediimiz
iki ekilde ilendiini ne srer. nsanlarn alglad, anlad ve birbirleriyle etkiletikleri
dnya bu iki rotann bir rndr: dnyadan malumatn alnmas ile bu gelen malumatn
hafzada depolanan ilgili eski bilgilere dayandrlarak aklanmas. Gelen malumatn
yukardan aa ilemesi yoluyla duyusal girdi her zaman anlamla doldurulur, proseslenen
anlama bu anlamadr. Bir baka ifade ile ilenen, proseslenen duyusal girdinin kendisi deildir,
ii doldurulan anlamadr. Grme sz gelimi bir kamera gibi almaz, k kalplarn beyne
zihinsel resimler olarak yollayan bir kamera deildir. Grme aksine iki ynl ileyen bir
sretir, insanlarn etraflarnda grdklerinden bir anlam kartabilmelerini salayacak ekilde
yukardan aaya ve aadan yukarya ileyen bir sretir (Rogers, 2003).

6.3.1. Sosyal Bili ve Tanma Sreci

Neisser ortaya koyduu bu bili modelinin hedefi, insan sosyal bili modeli ile yeniden
kurgulamak idi: sosyal dnyasn anlamlandrmaya gayret eden, bu karmak, sofistike dnya
hllerini aklamaya mecbur olan, aktif, amacna ynelik dnen. Roger(2003) gzel bir
rnekle bunu anlatmaya alr, ben de bunu Trkeletirdim:

Tomris bir bankann ar merkezinde almaktadr, telefon bankaclnda yaplan

btn ilerden sorumludur. Akam kocas ile fena atm kafasnda btn gn bu kavga ile
uramaktadr. Akam eve gittiinde kocasnn hesabn nasl greceinin bin trl oyununu
kurmaktadr. Aksi gibi o gn de her ey ters gitmektedir, telefonlar birbiri ard gelmekte, nefes
bile alamamaktadr.

Tomrisin ii; banka ilemlerini yaptrmak isteyen mterilerin telefonlarna cevap

vermek, sorduklar her trl soruya cevap verip ilemlerini yapmak ve yapt ilem iin
mterinin onayn alp dorulatmaktr. Bu arada nazik olmal, hibir ekilde sesini
ykseltmemelidir. Duyusal girdiye gre konuacak olursak Tomriste sadece telefondaki

79
mterilerin srp giden sesleri ve syledikleri vardr. Ama bunlar Tomrisin onlar hakknda
karmlarda bulunmasna yetmektedir. Eski bilgilerini kullanarak arayanlara dair nemli
ipularn tanyabilmektedir. Szgelimi, telefonda kendinden emin, ne yaptracan iyi takip
eden biri ile takntl birini ayrt edebilecei hassas ses ipularn ve konuma akn
yakalayabilmektedir. Ald eitim icab zaten birbirinden farkl kiileri okumas ve her birine
de farkl muamele etmesi gerekmektedir. Bilisel modele gre dnrsek bu, konuma
tarzlarna ve ses akna dair ipularn grebilmekten daha karmak bir itir. Telefonda bu
kiilerin motivlerini iyi deerlendirmesi gerekmektedir. Szgelimi telefondaki kiinin kredi
kartlar ile ilgili karmak ve balantsz sorular arasndan bu kiinin aslnda neye karar vermek
istediine, ama neden ekindiine, ayrca tam olarak kredi kartlarndan hangi ekstra hizmet
zelliklerinin, aradklar kart tipine uyduunu kartabilmesi gerekmektedir. Zaten kredi kart
olarak btn bunlarn hepsi ayn anda bir sr arm ve anlam tamaktadr. Btn bunlara
ulaabilecei ve halledebilecei sosyal bilgiye ihtiyac vardr ancak bu surette sadece nasl
syledikleriyle deil ayn zamanda ne syledikleriyle baa kabilir. Telefonda nasl bir mteri
ile uratn ve istediklerinin ne olduunu fark ettiinde Tomris hemen doru repertuara
kayabilmektedir. Szgelimi takntl olduunu fark ettii mteri ile hemen kendinden emin,
sakin ve sabrl bir tavrla konuacaktr. Kendinden emin mterinin bu hizmete alk olduu
bilgisiyle hareket ederek ilemleri seri ekilde yerine getirecektir. Ksacas d dnyadan gelen
duyusal girdiler, uyaranlar eski bilgilerle birlikte hemen ileme sokularak o uyaran ya da
duyusal girdiyi tanma sreci balatlmakta ve buna bal olarak da bir tepki hazrlna
girilmektedir.

Ama insan bilii hata yapar ya da hata yapma ihtimali her zaman vardr diyelim.
Yaptnz i karmak, birbirinden farkl beceriler isteyen bir i ise ya da ok fazla sayda farkl
nitelikli ii ksa srede bir sonuca balamak gibi bir durumda iseniz, hele bir de zerinizde
zaman basks varsa hata yapmak kanlmaz hle gelir. nk o srada bilisel dnyanzdan
talep ettiiniz; deiik ynlerden ard arda gelen her trden malumatla baa kmas ve her birine
her seferinde doru cevaplar retmesidir ki bu da performans dklne yol ap hatal
tepkilerde bulunmasna yol amtr. Malumattaki bu ar yklenme zellikle insanlar olduka
yksek heyecansal girdilerle uratklarnda ortaya kmaktadr (Lazarus, 1991). almalar,
insann bilisel sisteminin snrl bir kapasiteye sahip olduunu gstermektedir. Bunun sebebi
bilisel sistemin kstl bir kapasite olmasdr. Kapasite ar yklenince yanl tepkiler ya da
hatal tepkiler retmektedir. Bilisel sistemimizdeki bu snrllk bizim biyolojik yapmzdan
gelmektedir; duyu organlarmzn, sinir sisteminin ve beyninin biyolojik dzeni belli bir
kapasiteye sahiptir. Bu tpk bilgisayarn belli bir donanma sahip olmas gibidir, bu donanmn
esas sadece belli k boyutlar ile belli ses aralklarn alglayabilmeyi kapsar. Yazlm da pek
iyi durumda deildir. Yazlm da kstldr bu sebeple ilemleri snrlar. Bilginin proseslenme
ve hafzada depolanma tarz da bu kstl yazlma tabiidir.

6.3.2. Stratejik Prosesleme

Nisbett ve Ross(1980) bilisel sistemin gelen malumatla baa kn bilisel cimri ya
da pinti olarak tanmlar. Bu tanmla sistemin gelen malumatla baa knda ok snrl bir
kapasiteye sahip olduunu ve bu sebeple de baa kmak iin her trden kestirme yollara,
arptmalara bavurduunu ne srerler. Bilisel cimri benzetmesi, insana olumsuz bak,

80
motivasyonu ve heyecanlar gz nne almamas sebebi ile ksa bir sre sonra bir baka
yaklam, motive olmu taktiki yaklam ile yer deitirdi (Fiske ve Taylor, 1991). Bu
yaklama gre insan ulaabilecei ok sayda bilisel taktiklere sahiptir ve bunlar arasndan
hedeflerine, motivlerine ve ihtiyalarna gre tercihte bulunur. nsanlar, teorilerinin veya
yaantlarnn yol gsterecei kadar sama ya da yine teorilerinin veya yaantlarnn izin
verdii lde karmak davranabilirler. Motive olmu taktiki grne gre ise insanlar
bakalarna baml olduklarnda veya motive olduklarnda zamanlar bol olduunda ellerindeki
malumat daha dikkatli bir ekilde prosesler ve hedeflerine en uygun taktikleri seerler. Bu
grte, alglaycnn bilisel kaynaklar, motivasyonu ve hedefleri anahtar rol oynar.

Motive olmu taktiki benzetmesi insann her zaman yeteri kadar motive olduu ve yine
her zaman taktikler arasndan seim yapabilecei gibi bir izlenim yaratmaktadr. Bu izlenim
ayn zamanda her zaman doru yaplacak bir yargnn olduunu gizli bir ekilde ne
srmektedir ki bu ou zaman geerli deildir (Leyens ve Dardenne, 1994). Aratrmaclar
motive olmu taktiki benzetmesi yerine sosyal fail teriminin daha yerinde olaca
grndedirler. Bu terime gre eylemler etkileimlerin hizmetindedir. Etkileimin
gerekletii eylem alannda akldan ziyade sosyal alg yer alr. Eylemlerde verilen yarglar
sosyal olarak geerli olmak zorundadr.

yle bir durup dnn; Tomris iteyken srekli bu kapasitesini kullanyor, iyerinde
kendisi gibi bir sr i arkadann telefonlar cevaplayan sesleri arasnda o, odadaki btn dier
seslerden ve etrafnda o srada srp giden btn ilerden szlp, kendine gelen telefona
younlaabiliyor. Kalabalk arasnda arkadanzn dediklerini dinlemeye altnzda da olan
budur. Burada asl artc olan arkadanz dinlerken arkadan gelen kalabalk sesini de bir
lde ileme sokmu olmanzdr. Kantin kalabalnda arkadanz dinlemeye alrken o
uultulu ses iinden birinin hocann snavda soracaklar ile ilgili konutuunu aniden fark
edersiniz. Ya da birinin sizi konutuunu aniden iitirsiniz. Buna kokteyl parti fenomeni denir.
sminizin getiini iitmeniz ya da snav sorularnn konuulduunu iitmeniz iin arkadanzla
konuurken arka plandaki devam eden uultulu konumalar bilinsizce prosesliyor olmanzdan
dolaydr. Dikkat etmediiniz hlde sizin iin nemli olan ya da beklenmedik olan yakalama
kapasitesiniz vardr. nsanlar stratejik bir ekilde dikkatlerini bu uyarana ya da girdiye
evirirler. Bu evirme ii insan herhangi bir makineden ok daha etkili klmaktadr. Seici
dikkat de stratejik ileyiinin bir baka tarzdr. lerleyen ksmlarda bu stratejilerin daha baka
rnekleri ile karlaacaz.

6.3.3. Temel Sreler

Her eyden nce unu vurgulamam gerekir: insanlar benzetildikleri gibi bilgisayar
deildir, zihinsel-bilisel yaplar girdileri deil anlam prosesler. Bu sebeple bili dediimiz
ey her zaman iin, daha nceden dier insanlara ve ortamlara dair ilenip depolanm
bilgilerden (knowledge) karm yapmay kapsar. Bu bilgi, gelen malumatn ilenmi halidir,
karmak ve ilenmi hlde hafzada depolanr. Hafzada tm bilgiler tek tek birimler hlinde,
kendi balarna olmaktan ziyade bir iliki kurulabilecek ekilde bir arada kategorize edilmi ve
dzenlenmilerdir. Bu sebeple anlam tarlar. Bilisel sreler bu anlam yk olan bu bililerle
i grrler.

81
 imdi bilisel dnyamzda ileyen iki nemli sre olan kategorizasyon ve
stereotipleme srelerine yakndan bakalm.

Kategorizasyon: yle bir dnn duyduunuz ya da grdnz ya da tattnz

herhangi bir ey size hibir ey artrmadnda hissettikleriniz ne olabilir? Ya da hibir eye
anlam veremediiniz o anlar dnn. te bilisel dnyamzn temel en nemli ilevi budur:
dardan gelenin anlaml hle getirilmesi. Bunu gerekletiren sre kategorizasyondur. Alg
sahamza giren her ey kategorize edilerek anlamlandrlr. Kategoriletirilemeyen anlamsz
kalr ve sorun kartr. Tajfel (1984) bu srecin nyargl dncenin ya da stereotipik
dncenin temelinde yattn syler. Buna birazdan geleceim ama Ayrmclk ve Stereotipik
Dnme balkl blmde daha ayrntl ele alacam.

Bir kategoriden bahsederken kast ettiimiz ey ortak zelliklerinden dolay birbirine

benzer kldmz eylerin bir balk altnda bir araya getirilmesidir. Bu suretle ayn ortak
zellik zerinden kendilerinden farkl olanlardan da ayrt edilebilirler. Bu ortak zelliklerin
sorgulanan nesnelerin asli nitelii olma art ya da nesnel olma gereklilii yoktur. Her trl
sebebin altnda yatan ey, nesneleri bir araya getirip gruplayabilir. Bu sebeple ortak zellikler
kavram ok geni anlamda ele alnarak dnlmelidir. Sz gelimi bak bir nesne olarak eer
yemek yeme sz konusu ise bir alet olarak atal, kak ile birlikte ayn kategoriye girerken,
gzlnzn vidasn sktracak, kenar ince bir alet ararken tornavida ve makas ile ayn
gruba girer.

Stereotipleme: Kategorizasyon sreci alg dnyamzda benzer nesneleri snflayarak

anlamlandrmamz kolaylatrr. Ama yan sra yanl karmlar yapmamza da yol
aabilmektedirler. nk kategoriletirme, gelen malumatn tesine geen bir sretir. Sz
gelimi yukarda anlattm Tomrisi bir dnn, hakknda neler dndnze bir bakn.
Yapt ile, kocasna yapacaklaryla okuduklarnz sizde Tomris hakknda bir imaj, bir resim
oluturmu olsa gerek ama ben size onun 50 yanda, ocuklarn evlendirmi, emekli kocasnn
yeni hayatna uyum salama dertleriyle bouan biri olduunu sylesem bu resim birden silinir,
deiir. te buna stereotipleme denir. Stereotipleme ayn kategori iinde, ayn grup iinde
snflanan nesnelerin, insanlarn, eylerin niteliklerini olduka genel vasflara gre tanmlamaya
hazr olma halidir. Size sylenen birka zellikle, btn bir imaj karrsnz.

Gelen malumatn kategoriler hlinde kategorize edildiini anladk. Kategorizasyon

ilemi esas olarak basit bir anlam ilemidir. Ama gelen malumatn sadece kategorize edilmesi
yetmez, bunun yannda kategorilerin de belli ortak zellikler zerinden birbiri ile
birletirilmeleri gerekir. Sz gelimi st ve st rnlerini rnek olarak alalm. Bu kategori ile
ilgili bilgilerin hiyerarik dzenlenii yledir: Yiyecekler kategorisi ana bal altnda kuru
gda kategorisi, ya sebze kategorisi ve st rnleri kategorisi yer alr. St rnleri alt
kategorisine getiimizde st, peynir ve yourt alt kategorileri yer alr. Bunlar arasndan yourt
kategorisinin altnda tam yal yourt, light yourt, szme yourt, bunlarn cam ksede, plastik
kaplarda oluu ayrntlandrlr. Bir markete gittiinizde siz de bu sefer peynirleri ya da st bir
hiyerarik olarak bu sefer bilinli bir ekilde kategorize etmeyi deneyin.

82
 Yiyecekler

st rnleri ya sebze kuru gda

peynir yourt tereya

light szme meyval

imdi bu kategorilerde nelerin kodland kadar (yourt eitleri) kategoriler arasndaki

karlkl balantnn nasl kurulduu da bizim yourt seme ilemimizi yani davranmz
etkileyecektir. Kognitif psikologlar, bunlar aklayan olduka karmak modeller
gelitirmilerdir. Szgelimi Fiedler ve Bless (2001) kategoriler arasndaki bu balantlarn
armsal alarda anlamsal olarak dzenlendiini ne srerler. Yukardaki yourt rneine
devam edersek, yourt yemenin armsal alar olan salkl olmak, az kalori almak, kendine
dikkat eden biri olmak ve daha bunun gibi dier kategoriler bir anlam ilikisi kurar.

Peki ya kategorilerin ierii? erik hakkndaki bilgi? Bunu aratrmaclar, bilisel bir
yap olarak, ema kavram ile aklamaya alrlar (Fiske ve Taylor, 1991). Bir rnek olarak
emay politika kavram hakkndaki bilgiyi temsil eden yap olarak dnebilirsiniz. Bu
temsilin iinde o kavramla ilgili yaptmz her trl atf (kt, irkin, gerekli, ktlar vb.)
ve bu atflar arasndaki ilikiler yer alr (szgelimi politikaclara gven olmaz). emalar,
kendimiz de dahil olmak zere etrafmzdaki eylerin ne olduuna dair anlamsal malumatlardr.
ematik malumat, kavramlarn ve (szgelimi namuslu adamdan politikac olmaz gibi)
fikirlerin insann bilisel dnyasnda birbirleri ile nasl ilikili olduunun temsilidir. Bu sebeple
kategori kavramndan ok daha fazla eyi aklayan nemli bir kavramdr. Malumat
proseslenirken yaantlar yaplandrr bu suretle davran dzenlemi olur; karmlarda
bulunmada, yorumlar getirmede birtakm esaslar salar.

emalar farkl trden deiik insanlar ve insan gruplar hakknda malumat kodlar.
Bunun yan sra farkl tarzlardaki sosyal etkileim biimlerini de kodlar. Biz bunlara senaryolar
demekteyiz. Hogg ve Vaughan (2007) senaryolar olaylar hakkndaki emalar olarak tarif eder.
Dier trden emalar gibi senaryolar da bir dizi nesneyi bir varlk hlinde snflayan kavramsal
balant atlar salar. Szgelimi, sevgiliye ilk defa almak gibi bir senaryo, gerekleecek
olaylarn birbirini izleyii ile ilgili, kz ne yapar, erkek ne yapar, neyi sylemeli neyi yapmamal
gibi bir dizi eitli beklentiler kurar. lk pck, ilk hediye gibi ileri dzeyde farkllamalar
daha da zelletirir. Bu sebeple emalar gl kodlama dzenleridir nk ok fazla malumat
tarlar. letiimi hzlandrr ve daha etkili klarlar nk tek bir kelime ya da cmlecik
zerinden bir sr ey tarlar. Problem zmne yardm eder; problemin karmakln

83
anlaml, idare edilebilir birimlere dntrerek daha kolay ekilde proseslenmesine yardm
eder. emalar alglama ve hafza iin byk dzenleme erevesi olarak hareket ederler. Cep
telefonunuzdan ksa mesaj ekerken yaadklarnz bir dnn (Rogers, 2003). emalarn
ileyiini buna benzetebiliriz. Cep telefonunuzdan mesaj ekmek istediinizde, mesajda
kullanmak istediiniz kelimeler, aina olduunuz kelimeler olduunda mesajlama ok daha az
sknt verir, ok da iyi alr. Ama aina olmadnz, bilmediiniz kelimeleri tulara basmak
istediinizde pek de kullanl olmaz. emalarda biraz buna benzer alr. Bir kere
bavurulduunda abucak hedefe kilitlenir ve sizi hemen o anki ortam hakknda ok fazla ve
derin dnmekten, nceki bilgileriniz ve n yarglarnz arasndaki boluklar doldurarak
kurtarr. Bu sebeple emalar ok kullanldr, zellikle bir ortam deerlendirip abucak tepki
vermeniz gerektiinde ok kullanldr. Ama stereotipik dnmeye ynlendirir. Size aina
geldii hlde farkl olan ortamlarla uratnzda problem yaratr.

84
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Malumat prosesleme modeline gre insan duyular yoluyla gelen malumat alr,
belli ekillerde bu malumat iler ve sonra bir tepkide bulunur- mekanistik bir bak as.

Ulrich Neisser,e gre (1966) bili - kognisyon bir bilme faaliyetidir.

nsan stratejik malumat ileme yollarn kullanarak dnyay zihninde ina eder
ve onunla ba eder.

Zihinsel-bilisel yaplar girdileri deil anlam prosesler.

Bu sebeple bili dediimiz ey her zaman iin, daha nceden dier insanlara ve
ortamlara dair ilenip depolanm bilgilerden (knowledge) karm yapmay kapsar.

Alg sahamza giren her ey kategorize edilerek anlamlandrlr.

Kategoriletirilemeyen anlamsz kalr ve sorun kartr. Tajfel (1984) bu srecin nyargl
dncenin ya da stereotipik dncenin temelinde yattn syler.

Kategorizasyon ilemi esas olarak basit bir anlam ilemidir.

Kategoriler arasndaki balantlar armsal alar hlinde anlamsal olarak

dzenlenir.

emalar farkl trden deiik insanlar ve insan gruplar hakknda malumat

kodlar.

emalar ayrca farkl tarzlardaki sosyal etkileim biimlerini de kodlar. Biz

bunlara senaryolar demekteyiz.

85
 Blm Sorular

1) Malumat prosesleme yaklamnn nemli zelliklerini sralayn ve aklayn.

2) Sosyal bili yaklamnn malumat prosesleme yaklamndan farkllat

noktalar belirleyin.

3) Sosyal biliin ana srelerini tarif edip aklaynz.

4) Sosyal bili malumat stratejik ekilde nasl ilediini anlatnz.

5) Kategorizasyonla salanan nedir?

6) Gelen malumatn anlamlandrlmas ya da anlamn proseslenmesi nedir?

7) ema ve senaryo terimlerinin sosyal biliteki rolleri nelerdir, ne i yaparlar?

86
7. NEDENSEL ATIFLAR

87
 Bu Blmde Neler reneceiz

7. NEDENSEL ATIFLAR

7.1. Nedensel Aklama ve Nedensellik

7.2. lk Atf Teorisi: Heiderin Atf Teorisi

7.3. Uyuan karmlar Teorisi

7.4. Kelleynin Birlikte Deiim Teorisi (Covariation Theory)

7.5. Weinerin Atf Teorisi

7.6. Sebep Atflarnda Tarafgirlikler

7.7. Sebep Yklemede Yeni Bilisel Yaklamlar: Anlamn Proseslenmesi

7.8. Atf almalarna Eletiriler ve Problemler

88
 Anahtar Kavramlar

Nedensellik

Tutarl ve kestirilebilir dnya

Nedensel atf

Gzlemci fail etkisi

Heider

Birlikte deien karmlar teorisi

Atf hatas

Temel atf hatas/tarafgirlii

Derinlemesine prosesleme

Sorumluluk atflar

89
 Giri

Hangi sonucu hangi sebebe balyoruz? Neden yle yapyoruz? Sz gelimi trafikte
araba kullandnzda yayalar, yaya olarak yrrken de ofrleri hatal kusurlu bulma
eilimimiz var, niye byle yapyoruz? nsanlar neden baz olaylar aklamak iin gsterdikleri
sebepleri benzeri dier olaylar iin kullanmazlar? Arada deien bir ey mi olmutur? Gndelik
hayatn aknda olaylara ve eylemlere sebep ykleyen aklaylarmz, sosyal psikolojide
nedensel yklemeler ya da nedensel atflar bal altnda ele alnr. Nedensel atf teorileri;
genellikle deiik davranlara ve olaylara yklediimiz deiik trden sebepleri ele alarak,
burada ileyen bilisel sreleri ortaya karmaya ve aklamaya alr. Bu teorilerin ve
aratrmalarn amac aslnda o esnada doru nedensel yklemenin kime neye yaplmas
gerektiini ortaya karmak deildir. Aksine insann ahit olduu, seyrettii ya da duyduu
dinledii bir olaya bir davrana ya da bir eyleyie sebep yklerken takip ettii bilisel ilemleri
ortaya karmaktr.

90
 7.1. Nedensel Aklama ve Nedensellik
nsanlar gndelik hayatta nasl ve ne zaman sebep sonu ilikisi arar? nsan yaad
tecrbeleri kendine aklamak ihtiyacndadr. Dnyasna, evresine, olup bitene bir anlam
vermek zorundadr nk ancak bu yolla dnyaya uyum salayabilir. Bu uyum vastasyla
yaad dnyada eyleme geebilir, hareket edebilir. Kendinize hibir eyi aklamadnz bir
yaanty dnn! Anlam veremediiniz hareketleri, eylemleri yapmaya devam edebilir
misiniz? Devam etseniz bile bir mddet sonra kendinizi bir bolukta hisseder ve psikolojik bir
gerginlie girersiniz, kendinize niye, neden, nereye kadar sorularn sormaya ve sorduunuz
sorulara cevap bulamadka da bunalmaya balarsnz. Depresyonun altnda yatan da budur.
Aklayabilmek son derece nemlidir nk bu sayede karmzdaki insann ne zaman bizim
dndmz ynde davranacan aa yukar doru bir ekilde kestirebilmekteyiz.
evremizde olan biteni kestirebilmek, tahmin edebilmek bizim onu bir lde
anlayabilmemizi dolaysyla da kontrol altnda tutabilmemizi salar. nsanlar deprem, sel,
frtna gibi doa olaylar iin, kzgnlk, fke, sahtekrlk gibi insan davranlar iin aklamalar
getirir. Genelde bu aklamalar nedensel aklamalardr ve belli artlara belli nedensel bir rol
atfedilir. Sebep sonu ilikisine ait bilisel sistem de buna ksaca nedensellik denir. Bu sistem
sayesinde iki nesne veya iki olay arasndaki ilikiyi bir sebep-sonu ilikisi ierisinde alglarz.
Dersten kaldysanz sebebi hocann anlayszldr, ekonominin ba aa gitmesinin sebebi
ktlardr gibi.

1950li yllarn sonu ile 1960l yllarn banda o zamana kadar psikolojide baskn olan
davran ve psikodinamik teoriler ve aklamalardan sosyal bilisel psikolojiye kay
balamt. Dolaysyla bunun bir neticesi olarak psikolojinin inceleme balklarnda da
deiiklikler ortaya kt. Bu balklardan biri de nedensel atf teorisiydi. O dneme kadar
insanlarn evrelerine edilgen bir ekilde tepki bulunduu fikri (davran dnce), ya da
emosyonel tepkilerinin acmas altnda olduu dncesi (psikodinamik dnce) basknd ve
psikolojik bilgiyi ekillendiriyordu. Ama zellikle 1960larla birlikte sosyal bilisel yaklamlar
sosyal psikolojinin insana dair aklamalarn kartrp harmanlad: bireyi edilgen olmak yerine
tam tersine sosyal dnyas iinde bizzat etkin, rasyonel dnen birey eklinde tarif etti. Sosyal
bilisel yaklamn bireyi fiilen dnen ve fiilen yapan eklindeki bu tasarm nedensel teorinin
temel ta oldu (Callaghan ve Lazard, 2011).

7.2. lk Atf Teorisi: Heiderin Atf Teorisi

Fritz Heider modern nedensel atf aratrmalarnn kurucu kiisidir. Avusturya
Macaristan mparatorluunda domu, 1. Dnya Savandan hemen sonra doktorasn vermi,
II. Dnya Sava srasnda Amerikaya gm; zellememi, ayrmam eski ve artk
kaybolmu olan akademik bir dnyann son yelerindendi. The Psychology of Interpersonal
Relations adl mehur kitab (1958) atf teorilerinin kutsal kitab saylr. Bugn bu alanda
alan aratrmac ve teorisyenler halen onun etkisi altndadr. Keif nitelii tayan grlerini,
bugnn psikologlarnn tersine, yzlerce deney sonucuna veya teknik dile dayandrmyordu.
Kaynakas felsefe ve edebiyat ile doluydu.

91
 Heider (1958) adalarnn tersine saduyusal psikolojiyi ya da naif bir psikolojiyi
savundu. Heidera gre, profesyonel psikologlar psikolojiyi her anlamda, sradan insanlarn
psikolojik kavramlar zerine ina etmelidir. nsanlarn naif, saduyuya dayanan psikolojik
teorilerini nemsemek gerekir. Neye inanrlarsa inansnlar, ister yldz falna ister kadere,
isterse cinlere inansnlar insanlarn beklentileri, Heiderin dncesine gre, inandklar ynde
olacaktr. Onlarn beklentilerini anlamak iin inandklar bu eyi bilmek gerekir. nsanlar
sezgilerini kullanr ve insan davranlarna dair kendi nedensel teorilerini ina ederler. Heider
teorisinde fenomenolojik nedensellik terimini kullanr. Bununla birlikte Heider, sebep ve fail
(fiili ileyen kii) atflar ile sebep sonu ilikisi kurarken insanlarn yaptklar hatalar
birbirinden ayrmakta ok titiz davranr. Ayrca gemite olanlarn aklanmas ile tahmin edici
aklamalar birbirinden ayrr.

Heider, insanlarn bir olay karsnda kulland iki farkl nedensel atftan bahseder:
Adamn, kafasna arpan sopann rm aatan m dtn yoksa bir dman tarafndan
m sallandn kefetmesi, arada gerek bir fark yaratr (Heider, 1958, s/16). Eer sopann
aatan dtne inanrsa yani bu olayn kazara olduunu dnyorsa olay aklarken
kiisel olmayan sebepler atfeder (dsal atflar). nk ortada sorumlu tutulacak ya da
sulanacak birinin olmadn dnmtr. Ama iin iinde bir kast olduunu dnyorsa,
belli birinin bu iten sorumlu olduunu ya da bunun sulusu olduunu dndnde kiisel
sebeplere atfta bulunacaktr. Kiisel atflarn (isel atflar) arkasnda her zaman bir kast
karm vardr. Heidera gre, bu sebeple, olaylarn niin meydana geldiini belirlemek, insan
dncesinin asli bir zelliidir.

Heidera gre insanlar iki temel ihtiyac karlamak iin sebep atflarnda bulunurlar:
birbiri ile tutarl ve dengeli bir dnya grne sahip olabilmek ve evreleri zerinde bir
ekilde kontrole sahip olduklar duygusunu yaamak. Bu iki temel ihtiyacn karlanmas
her eyden nce etrafmzdaki insanlarn nasl davranacaklarn nceden tahmin edebilmemizi
salayacaktr. Bu da bizim dnyay daha tutarl ve kontrol edilebilir alglamamza yol aacaktr.
Dolaysyla ama, dnyay daha kontrol edilebilir ve tutarl alglayabilmektir. Bir an byle bir
ihtiyacmzn ve amacmzn olmadn hayal edin! Aslnda hayal edebilmek zordur. Szgelimi
anne ve babanzn size ne zaman gler yzl, ne zaman kzgn veya zgn davranacan
bilememek veya niversiteyi bitirip bitiremeyeceinizi bilememek, al veri ederken
tezghtarn istediimiz maln parasn dediimiz hlde verip vermeyeceini bilememek
herhalde sizde, evrenizde artk ne olup ne bittiini anlayamadnz, her eyin sizin dnzda
gelitii duygusunu yaratrd ki bu da insan hayat iin bir karabasandr.

1960larda atf teorisi sosyal psikolojinin standart temas hline gelmiti. Heiderin
orijinal kavram ve dnceleri merkezi varsaym olarak korunuyordu. Nedensel yklemeler
bilisel yaklamn ana varsaymlarndan hareketle incelenmeye balad. Bu sebeple bu
varsaymlarn deneysel ortamlarda snayabilecekleri ekilde tanmlamaya baladlar, bu
sebeple de insanlarn, olaylara farkl trden sebepler atfettii artlara younlatlar. Artk bu
teorilerde Heiderin almalarndaki felsefi temalar grmek mmkn deildi. Konunun felsefi
farkndal yitirildi, dolaysyla da kavramlarn kk kayboldu. Bu da teorinin ilerlemesini
lmcl ekilde geriletti (Fincham ve Jaspars, 1980; Krugulanski, 1975).

92
 Bu bilisel teorilerde modelin byk bir ksm nedensel atfn iki eidi arasndaki farka
baland: Kiisel atf (isel atf) ve ortamsal atf (dsal atf). Bu ayrm Heiderin kiisel olan
ve kiisel olmayan atflar ayrmna pek uymuyordu. Zaten sonraki yllarda da teorisyenler
kastl hareketlerle kazara gerekleen eylemler arasndaki ayrmla pek ilgilenmediler. Onlarn
ilgilendii kasti eylemlerde insanlarn ortaya srebilecekleri farkl aklamalarn neler
olabileceiydi. Szgelimi: insanlar ne zaman bir sebep ykleyecek olsalar neden, karsndaki
kiinin kiisel zelliklerinden dolay (isel atf) yle davrandklarn (o zaten hep yledir)
iddia ederler? Neden eylemin gerekletii ortam (dsal atf) gz ard ederler ya da ok daha
az hesaba katarlar? (fena kzdrdlar o da cevabn verdi). Bilisel sosyal psikologlar giderek
aratrmalarnda bu sorular merkeze aldlar ve sadece bu sorulara younlatlar.

7.3. Uyuan karmlar Teorisi

Heider sonras bu yeni kuak bilisel deneyselci atf teorisyenlerinin ilk modeli Jones
ve Daviesin (1965) uyuan karmlar teorisidir. Heidera gre sebebi kiiye yklediimiz
durumlarda, eylemin kastl oluu, belli bir niyet tayor olmas nemli bir lt hline gelir.
Jones ve Daviesin teorilerindeki k noktas buydu. ddialarna gre insanlar bir eyleme ahit
olduklarnda, eylemi gerekletiren failin (kiinin) eylemi ile birtakm deimez kiisel
eilimlerinin uyutuu karmn yaparlar. Szgelimi, arkadanzn sylediiniz habere
inanmamasn, zaten onun genelde hibir eye kolay kolay inanan biri olmadna balarsnz.
Ksacas davran ile kiiliini uyumlu hle getiren bir karmda bulunursunuz. Burada
eyleme kiisel bir aklama getirmektesiniz nk eyleme yklediiniz sebep arkadanzn
pheci kiiliidir. Jones ve Davies teorilerinde, insanlarn gzledikleri eylemle failin kiisel
zellikleri arasnda uyuan karmlar baz bilgi kaynaklarna dayanarak yaptklarn ne
srmlerdir. Eylemin toplumca beenilen davranlar olup olmamas, beklenmedik sonular
dourup dourmad, beklenen rollere uygun dp dmedii gibi kaynaklar kullanlr.
Szgelimi gzlemciler, kiilerin kendilerinden beklenen rollere uygun dmeyen eylemlerini
kiisel zelliklere yklemeyi daha ok tercih etmektedir. Buna gre, annelik rolne uygun
davranmayan bir annenin hareketleri ya da davranlar o kadnn kiisel zelliklerine
atfedilecektir.

Ya tanmadnz kiiler iin durum ne olur? Her davran belli bir niyet ya da kast
sonucunda m gerekleir, sakarlk, dalgnlk, unutkanlk gibi niyet edilmemi davranlar nasl
aklanacaktr? Gndelik yaantda seyrettiiniz davranlara sebep yklerken bu derece dikkat
eder misiniz? Bu sorulara teori cevap verememektedir.

7.4. Kelleynin Birlikte Deiim Teorisi (Covariation Theory)

Sosyal psikologlarn yarattklar bu insan imajna uyan bir baka teori de Harold
Kelleynin (1967) sosyal alg modelinden trettii birlikte deiim teorisidir (covariation
model theory). Kellye gre, insanlar gzledikleri davranlara sebep atfederken tpk bilim
adam gibi, gzledikleri eye sebep olan farkl farkl deikenlerin grece katklarn
hesaplarlar. Olaydaki farkl etkilerin neticelerini deerlendirir ve birlikte deiip
deimediklerine bakarlar. Szgelimi nereye gideceinizi haber vermemeniz babanz her
seferinde kzdryor ise, burada birlikte deiim yksektir; eer arada srada kzyor ise burada

93
dk bir birlikte deiim vardr. Naif bir bilim adam olarak, babanzn sinirlenmesini en ok
hangi olay ya da davranla yksek birlikte deiim iinde gryor iseniz o olay ya da
davran babanzn sinirlenme sebebi olarak grrsnz.

Kelleye gre herhangi bir olay aklarken, insanlar sebep atflarn ana gruptan
seerler. Sebep ya failde (veya davrananda), ya uyarann kendisinde ya da belli bir durum
veya koulda aranr. Szgelimi, benim suratmn ask oluu, ya benim burnumun
byklnden, ya o sra kt bir haber alm olmamdan ya da o an bulunduum ortamn
artlarndandr. Ayrca insanlar, bir eylemi kiisel veya ortamsal sebeplere yklerken temel
bilgi kaynan hesaba katarlar. Diyelim ki arkadanz Ahmet Hamdi Tanpnarn Saatleri
Ayarlama Enstits kitabn okumu size bu kitab methedip duruyor. Kitap hakknda bir karar
vermeniz iin aadaki bu temel bilgi kaynandan her birinin getirdii bilgiye ihtiyacnz
vardr: arkadanzn davranlarnda tutarllk (baka zaman ve durumlarda da hep ayn ekilde
mi davranyor?), benzerlik (bakalar da ayn durumda ayn ekilde veya benzer ekilde mi
davranyor?) ve belirginlik (sadece bu durumda m byle davranyor?).

imdi bu bilgi kaynan kullanarak nasl sebep atfnda bulunduunu rnekleyelim.

Fail: arkadanz; eylem: arkadanzn okuduu kitab methedip durmas; anlamaya

altnz ey: neden methedip duruyor? Burada yapacanz ey u sorulara cevap bulmanz
olacaktr: 1) Arkadanz okuduu kitaplar sk sk metheder mi? Bu soru tutarllkla ilgili
sorudur. Eer yleyse, arkadanzn kitaplar kolayca beendiini dikkate alp sebebi
arkadanza ykler, kitabn iyi veya gzel oluundan phe duyarsnz. 2) Ama arkadanz pek
de kolay kitap beenen biri olmamasna ramen bu kitab methediyorsa, bu belirginlik
durumunun o kitapla ilgili olduu hkmne varrsnz. 3) Bakalar da bu kitap hakknda benzer
dncelere sahip mi? Bu soru benzerlikle ilgili sorudur. Diyelim ki benzer dnceleri
bakalarndan da duymaya baladnz, o zaman sebebi kitaba ykler, kitabn gerekten iyi
olduuna inanmaya balarsnz.

94
 Tablo 1: Kellynin Atf Modeli: John Komedyene Glyor

BENZERL
BENZERL DK
BENZERL YKSEK DK
John sadece bu komedyene
Dierleri de komedyene gld. John sadece bu
gld.
komedyene gld.
BELRGNL
BELRGNL DK
BELRGNL YKSEK YKSEK
John dier komedyenlere
John komedyenlere glmez. John komedyenlere
de gler.
glmez.

TUTARLILII
TUTARLILII YKSEK TUTARLILII DK
YKSEK
John bu komedyene daha John daha nce bu
John bu komedyene daha
ncede glmt. komedyene glmemiti.
ncede glmt.

Sebep belirli bir durumla

Sebep Johnun kendisiyle
Sebep komedyenle ilgili ilgili
ilgili
uyarana ykleme duruma ya da arta
kiiye ykleme
ykleme

Kellynin modeli nedensel atflar yapabilmek iin elimizdeki malumat ynn nasl
kullanacamza ilikin aklamasnda hem Heiderin hem de Jones ve Daviesin modellerinden
bir ekilde farkllar. Heider'n ve Jones ve Daviesin modellerinde nedensel karmlar belli
bir durumda karmzdaki kiinin eylemi neticesinde yaptmz farz edilir. Hlbuki gndelik
hayatta biz karmlarmz elde edebildiimiz malumata dayanarak yaparz, kimin baka zaman
nasl davrand, sebep yklediimiz kiinin dier ortamlarda, baka zamanlarda nasl
davrand ya da davranabilecei gibi malumatlar karlatrrz. Kellynin birlikte deime
teorisinin en azndan gndelik yaantda nedensel yklemeleri nasl yaptmzn bu karmak
hline k tuttuu sylenebilir.

Kellynin bu nedensel karmlar modelini destekleyen almalar yaplm olmakla

(McArthur 1972) birlikte modelin nemli ak noktalar da yok deildir. Szgelimi Ahn ve
arkadalarnn almalarnda (1995) insanlarn nedensel sebep yklerken; ilgili olaya ya da
duruma dair baka alardan da bakmak istedikleri, seyrettikleri duruma yol aabilecek baka
faktrleri de renmek istedikleri grlmtr. Bir baka ifade ile faktrlerin birlikte
deimeleri ile ilgili malumatlar yerine daha mekanik bilgiler istemilerdir. Szgelimi araba
kazas rneinde Ahmetin daha nce kaza yapp yapmad sorusu yerine (birlikte deime
bilgisi) Ahmetin kaza esnasnda sarho olup olmad sorusunu (mekanik bilgi) sormaya,
dolaysyla alacaklar bu bilgiye ncelik vermilerdir. Burada Callaghan ve Lazardn (2011)
ifade ettii zere Kellynin modeli deneysel i geerlilii yksek bir model olmakla birlikte
gerek dnyaya uygulanabilirlii dk bir modeldir.

95
 7.5. Weinerin Atf Teorisi
imdiye kadar grdmz teorik modellerde bakalarna nasl sebep yklediimiz sz
konusu ediliyordu. Peki kendi davranlarmza nasl sebep yklyoruz, nasl aklyoruz?
Szgelimi baarlarmza, baarszlklarmza nasl sebep ykleriz? Bu dnce Weinerin
1986daki modelinin odak noktadr. Weiner insanlarn bir iteki baar veya baarszlk iin
yaptklar atflarn sebepleri ve sonular ile ilgileniyordu. Weiner, insanlarn bu tr atflarda
bulunurken boyutu gz nnde bulundurduklarn ne srer.

1) Sebebin konumu: Sebep isel mi (yani sebep kiinin kendinden mi

kaynaklanyor), yoksa dsal m? (ortamdan m kaynaklanyor).

2) Sebebin kalc ya da geici oluu: sel ya da dsal sebepler, kalc sebepler

midir? Yoksa geici sebepler midir? Eer kalc trden sebepler ise bunlar uzun sreli ve devam
eden trden sebeplerdir. Kalc deiller ise deiebilen ve geici sebeplerdir. Baz sebepler hem
isel hem de kalc olabilir (matematii kafam almyor onun iin istatistikten gememe imkn
yok), isel ama geici de olabilir (istatistik dersinden gemem iin kafama matematii iyice
sokacak, bilen birini bulmam lazm!). Dsal nedenler iin de kalclk ve geicilik aynen
geerlidir. Olaylar ve davranlara dsal ve kalc bir sebep (istatistik hocasnn notu kt, dersi
gememe imkn yok) bulabildiiniz gibi, yine dsal ama geici sebep de (istatistik hocasnn
notu kt ama seneye dersin hocas deiiyormu!) bulabilirsiniz.

3) Sebebin kontrol edilebilirlii: Ne derece bir gelecekte kii performansn kendi

kontrol altna alabilecektir? Weinera gre (1986), sebeplerin bazlar insanlarn kontrol altna
alabilecei, bazlar ise kontrol altna alamayaca trdendir. Szgelimi ders alarak, aba sarf
ederek tango renebilirsiniz ama dans yeteneinizi deitirmenize imkn yoktur. Yetenekli
bir dansnn tango performans her zaman, sizin tango performansnzdan daha stn olacaktr.

sel Sebepler Dsal Sebepler

Kalc Geici Kalc Geici

Kontrol aba Sadece sevgili Dans hocasnn Dans hocasnn
Edilebilir ile dans edebilmek beceriksizlii yardmcsndan
iin tango renme bir defalk destek
abas

Kontrol ans Yetenek Sevgiliyle Tangonun ar

Edilemez dans ederken olmas
heyecanl
olmas

96
 Weiner, modelindeki en nemli rol sebebin kontrol edilebilirlik boyutuna vermitir.
Ama son almalarnda (1995) bu rol sorumluluk atflarna kaydrmtr: Nedensel atflar,
sorumluluk yarglarn dourmakta, bu yarglar da duygulanm yaantlarn ve dorudan
davrann belirlemektedir.

Modeli destekleyen ok sayda aratrma verisi olmakla birlikte gndelik yaantmzda

nedensel aklamalarmz bu derece mantksal mdr? Bu kadar rasyonel midir? Bu konuyu daha
sonra hem burada hem bir sonraki blmde tekrar ele alacam.

7.6. Sebep Atflarnda Tarafgirlikler

Teorilere biraz yakndan baktnzda hemen fark edeceiniz zere rasyonel malumat
prosesleyen rasyonel insanlar varsaylmaktadr. Buna gre insanlar, gndelik hayatlarnda
olaylarn sebeplerini tanmlamak zere tpk bilgisayar gibi, analiz ilemleri yrtmektedir.
Ama bilisel psikoloji de insanlarn d dnyadan gelen kstl miktardaki bilgiyi ileyebilme
kapasitesi olduuna iaret eder. erdeki kapasite dar ve kstl olduundan sistem gelen
malumat, birtakm bilisel ksa yollar (heuristic-evresel ipular) kullanarak prosesler. Gelen
malumat bu suretle anlaml hle sokmaya alrz. Yani d dnyamzdan srekli bir uyaran-
malumat bombardman altnda kalrken, ok byk miktardaki malumat ilemede bu ksa
yollar bize yardmc olur. Bu sayede abucak sebep ykler, ok az bilgi kullanrz. Ama tahmin
edeceiniz zere istenmeyen sonular da olur, ou zaman belli tip aklamalara (stereotipler,
nyarglar gibi) azdr. Sosyal psikologlar bunlar hata ya da tarafgirlik olarak tanmlar.
Aratrmaclar dayandklar rasyonel hareket eden insan modelinden dolay (ayrnt iin bkz:
Arkona, 2015), bu eilimleri sebep atfetmede bir tarafgirlik olarak grmler ve saysz
aratrmalarla insanlarn sebep atflarndaki muhtemel hatalar incelemilerdir. Bu
aratrmalara gre, insanlarn sebep atflarnda en ok kullandklar tarafgirlikler; temel atf
hatas, gzlemci-fail tarafgirlii, hatal benzerlik etkisidir.

Davrann sebebini durumsal zelliklere deil, kiisel zelliklere dayanarak aklama

eilimine temel atf tarafgirlii denir. Baran birini grdmzde hemen kontrolsz, ayarsz
biri olduuna hkmederiz. Ama bu esnada, bulunduu ortamda onu sinirlendiren, sabrn tarp
kkrtan artlarn olduunu gz ard ederiz. Temel atf hatas, blmn balarnda grdmz
isel atfla ayn anlama gelir ama bunu hata olarak adlandrma sebebi; isel atfn zaman zaman
ortamsal etkileri gz ard edip yanl karmlara yol aabilmesidir.

Trafikte araba srerken yoldan geen yayann hatalarn kendi ofrlmzdeki

hatalardan daha fazla grme eilimimiz vardr. Yaya olarak sokakta ilerlerken de her zaman
ofrleri sularz. te buna; olay seyredenle, olay gerekletiren olma konumunun etkisi ya
da ksaca gzlemci-fail etkisi denir. Eylemi gerekletiren faildir. Faile neden oldu diye
sorduunuzda genellikle sebebi ortamdan kaynaklanan sebeplere balayarak aklayacaktr.
Failin gerekletirdii eyleme ahit olanlar ya da olay duyanlar ise (ki buna gzlemci diyoruz)
ortam yerine faile odaklanarak onun zelliklerine (dikkatsiz ofr) atfta bulunacaktr.
Davran seyreden gzlemci davrann sebebini failin kiilik zelliklerine balayarak, isel
atfta bulunur ve temel atf hatasna der. Davran yapan fail ise yapt davrann sebebini
ortamn etkilerine balayarak dsal atfta bulunur.

97
 Heidera gre davran, insan algsnn bir nitelii olarak, her zaman, iinde bulunduu
ortamn nne geerek arpclk kazanr. Yani ortam arka plan olarak kalr, davran n plana
kar. Dolaysyla dierlerinin davranlar hakknda aklamalarda bulunurken, ortamn
etkilerinden ziyade davran yapan n plana kar. Kendi davranlarmz aklarken bu sefer
ortam, davrann nne geer ve davran yapann etkisi arkada kalr. Davran seyreden
gzlemci davrann sebebini failin kiilik zelliklerine balayarak, isel atfta bulunur ve temel
atf hatasna der. Davran yapan fail ise yapt davrann sebebini ortamn etkilerine
balayarak dsal atfta bulunur.

Bu sebeple, dierlerinin davranlarn seyrettiimiz gibi, kendi davranlarmz da

seyretme imkn bulduumuzda ortamn sebep yklemedeki etkisi tekrar arka plana gemekte,
davrann kendisi n plana gelmektedir. Storma gre(1973) szgelimi mataki sar kart
grmesinin sebebini hakemde gren futbolcunun, kendi pozisyonunu videodan tekrar seyretme
frsatn bulduunda; failin ve gzlemcinin konumlar deitirildiinde, sebep atflarnn yn
de deiecektir: isel atflar dsal, dsal atflar isel odaa kayacaktr. Futbolcu kendini
seyreden konumunda olacaktr.

Algsal ynelimdeki farkllk, nedensel atflarn niteliini (isel/dsal)

deitirebilmektedir. Bununla birlikte baz aratrmaclarn, gzlemci-fail farklln tpk
temel atf tarafgirlii gibi abartldna inandklarn da sylemek gerekir. Bu aratrmaclara
gre (Monson ve Snyder, 1977; Quattrone, 1982), kendi eylemlerimize sebep ykleyiimiz ile
dierlerinin eylemlerine sebep ykleyiimiz arasndaki farklar dnld kadar ak ve kesin
deildir.

nsanlar, benzer artlarda akl banda insanlarn da ayn ekilde davranacaklarna

inanrlar ya da inanmay tercih ederler. Aslnda kiinin kendi davrann ortamsal sebeplere
yklemesindeki sebeplerden biri, akl banda insanlarn da kendisine benzer ekilde
davranacana duyduu inantr. Ross, Greene ve House (1977) bu duruma yanl benzerlik
etkisi (False consensus effect) adn verirler. Bu durumu etkileyen faktrlerin neler olduunu
inceleyen aratrmalar, zellikle kiinin ok emin olduu ve zerinde titizlikle durduu
(Granberg, 1987) nemli inanlara iaret etmektedir.

7.7. Sebep Yklemede Yeni Bilisel Yaklamlar: Anlamn

Proseslenmesi
Temel, klasik sebep ykleme teorileri 1980lerden sonra yn deitirmeye balad.
zellikle Avrupal sosyal psikologlar sosyal biliin ileyi tarzn iki dzeyde ele aldlar. Buna
gre dnya ile ilgili stereotipik dncelerimizin, onu anlamlandrmaya alrken ksa yol tuu
gibi kullandmz emalarn ve senaryolarn ileyii otomatiktir. Kii bu ileyiin pek farknda
deildir. Kapasitenin kendinde olan bir mekanizma gibidir (Tajfel, 1982). Dolaysyla sosyal
bili bu yaplar zerinden kiinin farknda olmad bir otomatik ilemle alr. leyiin bu
otomatik ve farknda olunmayan ileyiinin zerinde bir ikinci ileyi basamanda ise sosyal
bili, bilinli ve amaca ynelik ekilde hedefi iler. Burada dnsel aba dier basamaa oranla
ok daha fazladr. Aratrmaclar bu iki farkl dzeyde ileyen srelere derinlemesine
prosesleme ad verir. Nitekim buradan hareketle de bir dizi derinlemesine prosesleme

98
modelleri ortaya kmtr (Rogers, 2003). Bu derinlemesine prosesleme modelleri
kendilerinden nceki modellerden farkl olarak dile odaklanmaktadr. Ayrca insanlarn sebep
yklerken aratrmaclarn dndklerinden ok farkl olarak hi dnmeden sebep
ykleyebildiklerini de kabul etmeye balamlardr. Dikkat ekici son nokta ise aratrmalar
eskilerine oranla ok daha gereki ortamlarda dzenlenip yrtlmeye balamtr. imdi
bunlara ksaca bakalm.

1. Sosyal psikologlar en azndan Avrupal olanlar, deneysel yntem iinde kalarak dilin
semantik yani anlamsal niteliklerini aratrma dzeneklerine katmaya ve teorik modeller
retmeye baladlar. 1980lerden itibaren bir grup Avrupal deneysel sosyal psikolog nedensel
atflarda dilin semantik zelliini tartma konusu edindi. Klasik atf modellerinde dilin kendisi
temel deiken olarak eklenmiyordu. Biliin arac, vastas (baml deiken) olarak
baklyordu. 1988de emin ve Fiedler nedensel atf aratrmalarnda dilsel sistem hlinde ina
edilmi kategorilerin hesaba katlmas gerektiini ne srmt. Nitekim aratrmalar,
insanlarn kendi hareketlerini aklarken kulland fiillerin anlamsal nitelikleri ile dierlerinin
hareketlerini aklarken kulland fiillerin anlamsal niteliklerinin birbirinden farkllatna
iaret etmekteydi. Bu yndeki aratrmalar dilin karmak ve incelikli oluu zerinde durarak,
belli kelimelerin olaylarn nedensel aklamalar zerinde ne gibi gl karmlar olduunu
incelemektedir.

2. nsann rasyonel bir varlk olduu faraziyesinden hareketle ana akm sosyal
psikolojide kurulan nedensellik teorileri de esasta ayn dnceyi takip etmilerdir. Teorilerinin
temelindeki varsayma gre, insanolu son derece kararl bir ekilde olaylarn sebeplerini
anlamaya alr. Bu sebeple teorisyenlerin amac sradan insanlarn olaan olaylarn
sebeplerine nasl aklamalar getirdikleridir. Ama bu dncelerinin aksine emin ve Manstead
(1983) insanlarn rutin ileyen gndelik olaylara dnmeden tepkide bulunduklarna dikkat
eker. Yani her zaman ayn ya da benzer ileyen zerinde durup dnp sonra tepki vermezler.
Ama sosyal olaylarn ak aksadnda veya bu ak aniden kesildiinde sebep aramaya
balarlar, nk neyin sebep olduunu merak ederler. Bunu, fail-gzlemci etkisini dnerek
biraz aalm. Ne yapyorsun sorusunun anlam sizce ne olabilir? Sizden ne yaptnza dair
bir aklama beklenir, yaptnz, yapmakta olduunuz eyin geerlilii talep edilir. Eer u
mehur komedyene glyorsak ve biri de kalkp bize bunun nesine glyorsun? diye
soruyorsa, kendimizi bir an zan altnda hissederiz: acaba dndm kadar komik deil mi?.
Neden, niin sorular gndelik hayatta sulamaya iaret edebilir. Bu sorunun sorulmas farkl
trden malumatn sakin bir ekilde ilenmesine yol amas kadar, pekl bir tartmaya da yol
aabilir (Niye glmeyecekmiim?, Sen de seviyesiz esprilere pek baylrsn). Gndelik
yaamda insan bu teorisyenlerin dnd gibi psikolojik istatistiklerini zensiz bir ekilde
yapan, naif bir psikolog deildir. Aksine sulamalarda bulunur, yaplan mazeretleri tartr,
kar tartmalar balatr vb. (Billig, 1987).

3. Sosyal bili aratrmalarnn eskilerine oranla ok daha gereki ortamlarda

dzenlenip yrtlmeye balandn sylemitim. Bu aratrmalar ok daha karmak
(sofistike) sebep ykleme modellerine yol at. Grnen o ki bu sofistike modeller artk
etkileimin kendisini (tatmin edici ya da tatmin edici olmayan etkileimi), nedensel atfn

99
(ilikiyi artran ya da stresi devam ettiren) rntsn, failin sergiledii davrann kendisini
(yani olumlu ya da olumsuz bir davran olup olmamasn) hesaba katmaya balamlardr
(Fincham ve Hewstone, 2001). Bu modeller derinlemesine proseslemede insanlarn nedensel
atflarn yaparken zellikle motivasyonlarn ele almaktadr.

Ama insanlarn nedensel aklamalar yaparken yrttkleri tartmalar ok daha geni

kapsamldr: Bu tartmalar sadece eylemin kendisi etrafnda dnmez, yan sra o eylemin ahlak
boyutu etrafnda da dner. Bu komedyenin nesine glyorsun? sorusu size meydan okuyucu
bir soru gibi geliyorsa, komedyenin espri gc hakkndaki tartma aslnda insanlarn neye
glp neye glmemesinin yerinde olaca tartmasndan baka bir ey olmayacaktr.
Dolaysyla insanlar tartrken konumalaryla bir eyler yapmaktadrlar. Baz sosyal
psikologlar, atf teorisyenlerinin nedensellik algsyla fazlasyla megul olduklarn, sorumluluk
atflarnn nemini gz ard ettiklerini ne srer (Hewstone, 1990). Hlbuki nedensellik ile ilgili
gndelik kavramlarmz ahlak ve sorumluluk kavramlarmzla iiedir. Walster'n (1966)
deneklerine verdii tipik rnekten devam edelim: Bir araba fr el frenini iyi ekmeden park
ettii iin sokan bandan aa kaymtr. Walstern denekleri bu kayan arabann etrafna;
kayd durdu, aaca arpt, insana arpt gibi verdii zarar arttka frne ykledikleri
sorumluluk atflarn artrmlardr. Yani fr hatal, kusurlu bulma oranlar artmtr. Baz
teorisyenlerine gre bylesi bir sebep ykleme, tarafgir ya da hatal bir sebep atfdr. rnek
zerinde bir kere daha dnn eylemin sebebi dourduu neticeye mi baldr? Kayan
arabadan dolay yaralanan insanlar olsun olmasn, sebep ayndr arabann el freni iyi
ekilmemitir. Ama eer insanlar ahlk ve sorumluluktan bahsediyorsa, verilen hkmn yanl
olduunu sylememiz mmkn olamaz. Walsterin denekleri tarafgir yarglarn deil
muhtemelen ahlak sosyal yarglarn yanstmaktaydlar. Dolaysyla denekler aslnda, bunun
sorumlusu olarak araba sahibini grmekte, sebebini de el frenini iyi ekmemesine
balamaktaydlar.

7.8. Atf almalarna Eletiriler ve Problemler

Sebep atflar ile ilgili teorilerin Heiderin fenomenolojik modelinden tretildiini ve
onun kavramlarna dayanan kavramlatrmalar kullandklarn daha nce sylemitim. Heideri
takip eden bu teorilerin yaklamlarndaki ereve olduka dardr. Teorisyenler, sebep
yklemedeki yargnn genel kurallarn altklarn varsayarlar. nsanlarn sebep atfndaki
tarafgirliklerin evrensel olduunu ne srerler. Herkesi etkileyen bir tarafgirlik olduunu ne
srerler. Ama bu arada bu insanlar etraflarnda olup bitene sebep yklerken bulunduklar
evreyi, kltr ve yaantlarn incelemelerine dahil etmezler. Akas verilecek yarglar
belirleyebileceklerini kabul etmezler. Psikolojinin insana baknda davranlarn belirleyenin
zihin olduu, evrenin ise sadece bu belirleneni renklendirdii faraziyesini yntem blmnden
hatrlayacaksnz. Dolaysyla zihinsel srelerin tm kltrlerde ayn kurallar takip ederek
sebep atflarnda tarafgirlik ortaya kard ne srlr.

Hlbuki insan ilikilerini daha geni bir balamda ele aldnzda nedensel tarafgirliin
evrensel olduu dncesi, sorgulanmaya son derece ak bir hle gelir. Szgelimi sorumluluk
atf ile nedensellik ilikisi, Batl sanayilemi toplumlarn bireysellemi kltrel varsaymlar
asndan ele alnabilir (priten ahlak anlay gibi). Bireyin eylemlerinden; kaderden, anstan,

100
anszlktan nce kendisinin sorumlu olduu dncesi bu toplumlarda, kiisel zelliklere sebep
atfetme orann, ortamn zelliklerine sebep atfetme oranndan yksek tutuyor olabilir.
Dolaysyla bu iki atf tipi arasndaki ayrmn, insann doasn yanstmas gerekmez. Bu
ayrma o kltrn insan ve ahlak hakkndaki sosyal varsaymlar olarak bakmak mmkndr.
Moscovicinin (1984) sosyal temsiller modeli bu konuda bize daha farkl almlar salayabilir.
Sosyal temsiller modelini ilerleyen blmlerde ayr bir balk altnda anlatacam onun iin
burada ksaca ifade edeceim. Sosyal temsiller kabaca, bir kltrn sosyal dnya hakkndaki
genel inan ve teorilerine dayanr. Buna gre batdaki insanlar genelde bireyin eylemini ve
sorumluluunu vurgulayan bir dnya temsilini paylama eilimindeyken, szgelimi bizim
kltrmzde bamza gelenleri genelde kt kadere, anszla veya durumun getirdii
hakszla yklemeye eilimimiz vardr.

Atf teorilerinin temeli esasta bilisel ve algsaldr. Buna gre insanlar algladklar
olaylara, durumlara ve eylemlere derinlemesine bilisel proseslemelerle nedensel aklamalar
getirirler. Aratrmalarnda bu sosyal algy ve proseslemeyi incelemektedirler. Ama
kullandklar yntem szel talimatlara, olaylarn szel tasvirlerine ve nedensel aklamalarn
szel formulasyonuna dayanr. Ksacas yntemleri sze dayanr. Aratrmaya katlanlara szel
ksa aklamalar verilir. Szgelimi katlmclara nce bir ksa hikye okutulur ya da deneysel
bir senaryo gerek bir olay gibi anlatlr sonra araba neden aaca arpt sorusu gibi bir cmle
ile neden diye sorulur ya da Langer ve arkadalarnn 1978deki aratrmalarnda olduu gibi
fotokopi kuyruuna aradan girmek isteyenlere nasl szel tepkiler verdikleri gzlenir. Bu
aratrma dzenlerinin hepsinde deneklerin verdikleri szel cevaplar incelenir. Bir baka ifade
ile aratrmac, deneklerin nedensel dncelerine onlarn szel tepkilerinden hareketle ular.
Dolaysyla burada dil teorik modelin deil yntemin bir parasdr.

Dile dn erevesinde aratrmalar dilin kendisini inceleme nesnesi hline soktu. Ama
bu aratrmalarda dilin, biliin ieriini nasl yanstt ele alnmaktadr. Szgelimi fiilleri nasl
kulland (emin ve Fiedler, 1988) ya da szn nedensel karmlarn nasl tad
incelenmektedir. Ksacas bir vasta olarak bir arac olarak grd ilev incelenme altna
alnmaktadr.

Eletirel sosyal psikologlar atf teorilerini iki byk sebepten dolay ciddi ekilde
eletirirler. Buna gre, deneysel sosyal psikolojinin zihnin ve/veya dnyann- ne olduunun ya
da kiinin ne olduuna dair dncesinin bir temsili olarak dile yaklamalarna
kardrlar(Edwards ve Potter, 1992). Tpk sosyal temsiller modeli gibi ileride tek bana bir
blm olarak size aktaracam sylem ve sylemsel psikoloji ise dili basit bir temsil sistemi
olarak grmez. Dil bizzat tm anlamlar konumann gerekletii etkileim iinde eyleyendir.

Laboratuvardakilerin tam tersine gerek dnyada atflar, klasik atf modellerinin

aklayabildiinden ok daha youn bir karmakla sahiptir. Eletirel teorisyenler atflarn
hibir zaman katksz bireysel bir sosyal bili meselesi olmadnda srarcdrlar. Eletirel
yaklam takip eden aratrmaclar iin sebep atflar o sradaki balam kurgulayan karmak
sylem ve g ilikilerinin bir rndr. Kola yerine ayran imenize yol aan, doal beslenme
taraftar oluunuz mu yoksa bulgur pilavnn yanna yakann bu olduunu dnmeniz midir?
Cevap her ikisi de olabilir. Herhangi bir hareketi anlamlandrmaya alrken anlatabileceimiz

101
bir sr hikye vardr, hepsi de geerli hikyelerdir. Sylemsel psikolojiye gre konuarak
yaptmz eyler vardr. Konuarak yaptmz eyler amaca yneliktir (zr dilemek, mazeret
bulmak, laf dndrmek, konuyu deitirmek, bask kurmak, kar koymak gibi). Bu amalar
atf teorilerinin uyum gsterebileceinden ok daha deikendir. Eer atflar anlamak zorunda
isek Edwards ve Pottera (1992) gre yapmamz gereken konumalarda yaplan eylere
bakmaktr. Dolaysyla sebep atfetme iinin yapld konumann ya da dier trden
etkileimin doasna ve ieriine ve bu sebep atfetme iinin ina edici kapsamna ok daha
yakndan bakmak gerekir. Konumada ifade edilen sebeple ne yapmaya alldn, ne
hedeflendiini, amacnn ne olduunu incelememiz gerekir. nceleme konumuz bu olmaldr.

102
 Uygulamalar

Snav sonucunda beklediinizden dk not aldnz dnn. Ya da AUZEF

rencisi olarak kayt olduunuz programda, yaadnz skntlar tekrar dnn.

Bu durumu aklamak zere

1) Yapacanz nedensel atf srelerinin neler olduuna bakn.

2) Bu sebepleri not aln.

3) Yaptnz bu sebep atflar zerinde tekrar dnn.

4) Dncelerinizi bir kenara not aln.

Sebep aramalarnz ve sebep ykleyileriniz;

1) Kellynin tarif ettii rasyonel ve matematiksel modele benziyor muydu?

5) Nasl?

6) Weinerin modeline benziyor muydu?

7) Nasl?

103
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Atf teorileri Heiderin nc almalarna oturur. Kiiye yklenen atfla ortama

yklenen atf arasndaki ayrm ortaya sren ilk kiidir.

Kelly bir olaya sebep yklerken birlikte deien nemli parametre-benzerlik,

tutarllk ve belirginlik ne srmtr.

Weiner kiinin kendi davranlarna sebep yklerken sebebin konumunu, geici

ya da kalc oluunu ve kontrol edilebilir bir sebep olup olmadn n planda tuttuunu ne
srer.

nsanlarn sebep yklerken belli tarafgirliklerde bulunduu ya da hatalar yapt

ne srlr.

Genellikle sebebi ortamda aramak yerine kiide arama eilimine temel atf
tarafgirlii denir. Gzlemci ve/veya fail konumunda olmaktan dolay sebep atflarn tam tersi
ynde yapma eiliminde oluruz. Son olarak kii, dier insanlarn da benzer artlarda kendi gibi
davranacaklarna inanr ve kendi hareketlerinin sebeplerini genelde ortamda arama eilimi
gsterirler.

Aratrmaclar insanlarn her zaman bilinli bir ekilde sebep yklemek yerine
akn kesintiye urad noktalarda sebep arayna gittiini fark etmilerdir.

Dilin vasta oluu semantik dzeyde incelenmeye balamtr.

Ayrca sorumluluk atflarnn zerinde durmaya balamlardr.

104
 Blm Sorular

1) Klasik atf teorilerinin ana geleri nelerdir?

2) Heiderin kiisel atflar ile kiisel olmayan atflar ayrm nedir?

3) Kellynin atf modeli ile Weinerin yaklamndaki benzerlikler nelerdir?

4) Temel atf tarafgirliinden kastedilen nedir?

5) sel atf dsal atfta davrann kasten yaplp yaplmad hesaba katlr m
neden?

6) Gzleyenle eyleyenin pozisyonlarn deitirdiinizde aklamalar neden

deiebilir?

7) Klasik atf teorilerinin insana yaklamlarndaki ortak nokta nedir, aklaynz.

8) 1980lerden sonra atf teorilerinde nasl bir yaklam edinilmeye baland,

neden?

105
8. TUTUMLAR I: TUTUM NEDR?

106
 Bu Blmde Neler reneceiz

8. TUTUMLAR I: TUTUM NEDIR?

8.1.Tutum Nedir?

8.2. Tutumlarn levleri

8.3.Tutum ve Davran

8.4. Beklenti Deeri Modelleri: Mantksal Eylem Teorisi ve Planlanm Davran

Teorisi

107
 Anahtar Kavramlar

Tutum

Tutum nesnesi

Tutumun gc

Tutumun ilevleri

Planlanm davran

Niyet

108
 Giri

Bu blmle birlikte sosyal psikolojinin yine ana balklarndan biri olan tutumlar
anlatmaya balyorum. Genel bir girile birlikte tutumun yaps, ilevi ve en nemli nokta
davranla olan ilikisini ele alacam.

109
 8.1. Tutum Nedir?
Tutum her zaman zihinsel bir yap olarak ele alnm ve davran yoluyla kendini
grnr kld iddia edilmitir. Bugn de ana akm sosyal psikoloji bu iddiay devam
ettirmektedir. Tutumlar, ana akm sosyal psikolojide poplerliini her zaman koruyan bir
kavramdr. Bu poplerliin sebebi, tutumlarn ortaya kacak olan davran etkiledii
varsaymdr. Ama davranlarn nceden kestirilebilmesi olduu vakit tutumlarn bilinmesi
nem kazanr. nk tutumunu bildiiniz kiinin, grubun, kitlenin belli ortamlarda nasl
davranacan aa yukar kestirebilirsiniz. Ayrca, davranta farkllklar yaratmak iin
tutumlar deitirmek aratrmaclara anlaml bir balang noktas verir.

Tutum aratrmalar psikolojide ve sosyal bilimlerde ok byk bir ilgi toplam ve

hemen hemen her balk altnda yzlerce aratrma yaplmtr. 1920ler ile 1930lar arasnda
zellikle soru varakas temelli lekler vastasyla tutumlarn llebilirlii ve davranla
ilikisi zerinde duruluyordu. 1950 ile 1960 arasnda dikkatler bireyin tutumlarndaki
deimenin dinamiine evrilmiti. 70lerde ise tutum zerine kurulan teoriler ve
aratrmalarda d gzlendi. 1980 ve sonrasnda ise bilisel sosyal psikologlar, malumatn
nasl ilendii ve hafzann ileyi ekli gibi konularda yaptklar aratrmalar tutumlara
uygulamaya baladlar.

Bilisel sosyal psikologlar tutumlara, zihinsel mekanizmann bir yerlerinde var olduu
varsaylan bir yap olarak bakarlar. Ama llen tutumlar ile kaydedilen davran arasndaki
grnr boluk aratrmaclar hep zorlamaktadr. Baz aratrmaclar ise tutum kavramna
tamamen kar karak konuyu sylem ve retoriksel yaklam ierisinde eletirmilerdir.
Bireysel dzeyde tutumlar insanlarn alglarn dnce ve davranlarn etkiler. Kiiler
arasnda ise tutumlar insanlarn birbirlerini nasl tandklarn, birbirlerine nasl tepki
verdiklerini anlamada ok nemli bir edir. Ayrca kiiler aras dzeyde tutum deiimi,
insanlarn farkl davranmak zere birbirlerini ikna etmeleri anlamna gelir. nsanlar bir grup
kimlii ile hareket ettiklerinde tutumlar, kendi grup yeleri ile teki grubun yelerine kar
davranlarn-ibirliini, rekabeti vs.- ynlendirir.

Deneysel sosyal psikologlar tutum kavramna, davrantan nce gelen, dorudan

gzlenemeyen ve hareketlerimize yol gsteren bilisel bir yap olarak bakarlar. Ayrca
tutumlarn psikolojik bir eilim olduunda hemfikirdirler (Eagly ve Chaiken, 1993).

Tutumlar bir ey hakkndadr. Bir tutum nesnesi vardr ve buna ynelik bir
deerlendirme tar. Tutum nesnesinden psikolojik nesne olarak bahsedilir. Birey iin bir
anlam olan, bireyin farknda olduu herhangi bir nesne anlamna gelir. Herhangi bir ey o birey
iin bir tutum nesnesi olabilirken bir dier kii iin bir tutum nesnesi olmayabilir. Benim evre
temizliine olan dknlm (gl tutum) bitmi pilleri pil pne, okunmu gazeteleri de
kt pne atmama yol aarken, yanmdaki insan iin evre temizlii ya da ilgili nesneler
psikolojik olarak herhangi bir ey ifade etmeyebilir. Tutum dorudan gzlenebilir bir nitelie
sahip deildir ancak bireyin gzlenen davranlarndan karsama yaplarak o bireye atfedilen
bir eilimdir. Dolaysyla tutum sergilenen bir davran deildir, davrana hazrlayc bir
eilimdir. Gzlenen davran her zaman ona yol gsteren bir tutuma atfedilir. Bir baka ifade

110
ile seyrettiiniz davrann sebebini tutuma atfedersiniz. Adam kan banda bulunmutur
nk yardmsever bir tutumu vardr. Arabasnda emniyet kemerini takmamaktadr nk can
emniyetini umursamayan bir tutumu vardr.

Tutum bireye atfedildiinden almalar tekil bireyin tutumlar zerinden tasarlanr.

Ama tutum lekleriyle ok sayda bireyin tutumlar llerek grup tutumlarndan
bahsedilebilmektedir. Aratrmaclar tutumlarn ana eden olutuu konusunda genellikle
hemfikirdir.

Bilisel e kiinin o tutum nesnesi hakkndaki inanlarndan, fikirlerinden,

grlerinden kuruludur.

Duygusal e kiinin o tutum nesnesine olan duygularndan ve emosyonel

tepkilerinden kuruludur.

Davransal e ise kiinin yine o tutum nesnesine ynelik gemi davran ve

davransal niyetlerinden kuruludur.

Bunu bir rnekle anlatacak olursak, dedenizin, mezuniyet gnnde size verdii kalemi
ok seviyorsunuz ve bu kalemi uzun sredir sadece ok nemli yazmalarda kullanyorsunuz.
Kaybolmasndan da ok korkuyorsunuz. Aslnda kalemin kendisinin maddi olarak dier
kalemlerden fark yok. imdi burada tutum nesnesi olan kalemin size dedeniz tarafndan hediye
edilmi olmas bu kaleme olan tutumunuzun bilisel tepkilerini olutururken, kaleme olan
ballnz ve deer veriiniz, kaybolmasndan endie duymanz duygusal tepkilerini oluturur.
nemli yazmalarnzda her zaman onu kullanmanz ve kullanmaya da devam edecek olmanz
davransal tepkidir. Aratrmalar tutumlarn tek e genellikle de duygusal e zerinden
davrana yansyp yansmayacann tahmin edilmesinin, yanltc olduunu gstermektedir.
Davrana yansma ihtimalini anlamada tutumun btn elerinin hesaba katlmas gerektii
anlalmaktadr.

8.2. Tutumlarn levleri

Tutumlarn ne gibi ilevleri olduu zerine ok sayda teori ve aratrma vardr. Bunlara
bakldnda drt eit temel ilev zerinde durulduu anlalmaktadr.

Nesnenin nitelii ilevi: Tutumun bu ilevi malumat proseslemeyi basitletirir ve

dikkatin, tutum nesnesinin belli ynlerine evrilmesini salar. Szgelimi ben scak havalarda
(tutum nesnesi) kendimi son derece rahatsz hissettiim iin hi sevmem (deerlendirme). Bu
sebeple yazn gelmesinden holanmam ve yaz aylarnda gney illerine tatile de asla gitmem.
Ksacas scak havann olduu yerlerde bulunmam. Malumat prosesleme teorisinden hareketle
Smith ve arkadalar (1956) tutumlara; farkl eleri bir btn hlinde balantl ekilde bir
araya getiren; insanlarn, eylerin ve olaylarn kategorize edilmelerini kolaylatran; dolaysyla
da uygun ekilde cevap verilmesini salayan, yaplar olarak bakar. Sosyal bili temelli daha
yeni teoriletirmeler ise szgelimi Judd ve Kulik (1980) tutumun ilevlerine emalar
(bkz.6.Blm) olarak yaklar.

111
 Arasal ilevi: Davran ilevsel yollarla sevk ve idare eder. Esasta sosyal renme
teorisinin kurallarna oturan bu yaklama gre tutumlar, insanlar mkfatlandrc sonulara
yneltirken cezalandrc olanlardan kanmalarn salar.

Sosyal kimlik ilevi: Buna gre tutumlar kiinin kendisi ile benzer deerleri paylaan
dier insanlar tanmlamasn ya da kendisinin bu ekilde tanmlamasn mmkn klar.
Szgelimi grup iinde yelerin grupla ve grubun dier yeleriyle zdelemelerinde tutumun
bu ilevinin rol olduu vurgulanmaktadr.

Benlik saygs ilevi: nsanlar, benlik imajlarn tehdit edenlerle aralarna mesafe
koymann ve benlik imajlarn ykseltecek olanlarn izgisine gelmenin bir yolu olarak belli
tutumlar edinebilirler.

Deneysel sosyal psikologlarn tutumlarn ilevleriyle ilgili teoriletirme abalarnda

tarafgir dndklerine iaret eden almalar vardr. Bu almalar zellikle kltrler aras
almalardan gelmektedir. Tutum ilevlerine birey odakl yaklald, szgelimi bireyin benlik
saygsnn n plana kartlp abartlrken, grup saygnlna hizmet eden ilevlerinin gz
nnde bulundurulmad ne srlmektedir. Siyasi sloganlarn alld bir aratrmada
Gney Kore ile Amerika Birleik Devletleri arasnda bylesi kltrel farkllklara iaret
edilmitir (Tak ve arkadalar, 1997).

8.3.Tutum ve Davran
Blmn balarnda tutuma bilisel bir yap olarak bakldn, dorudan
gzlenemediini, davrantan nce geldiini sylemitim. Bu erevede tutumlar
hareketlerimize, davranlarmza yol gsteren yaplardr. Ksacas her tutumu davran
dzeyinde gzlemek mmkn deildir. Hangi artlarda tutumlar kendini davranta gsterir?
Ya da tutumun kendini davrana yanstmasn engelleyen artlar neler olabilir? Tabii bir de
sorulmas gereken soru; tutumun davran dzeyinde gzlenebilir oluunu tahmin ederken
aratrmaclar ne gibi hatalar yapmaktadr?

Tutum-davran ilikisi sorusuna cevap arayan klasik alma LaPiere'in 1934deki

aratrmasdr. 1930'larn banda Amerika Birleik Devletlerinde inlilere kar tpk Afrika
kkenlilere olduu gibi yaygn ve gl bir rk ayrm vard. LaPiere, gen inli bir kar koca
ile btn ABD'yi gezerek 66 motel ve otele ve 184 lokantaya girdi. inlilere kar dmanca
tavrlarn yaand bir dnemde bu yerlere girip kmalar ilgin bir yaantyd. letmelerden
sadece biri onlar ieri almamt. LaPiere (1934) bu beklenmedik gzel yaantlarn, inli
dostlarnn yzlerinde hep grnen kocaman glmsemeye balar. Gezilerini tamamladktan
alt ay sonra LaPierre gittikleri btn otel ve lokantalara inli bir ift iin otellerinde veya
lokantalarnda rezervasyon yaptrmak istediini yazan bir mektup yollad. Bu iletmeler
LaPiere ve inli dostlaryla yz yze kaldklarnda gstermi olduklar davrann aksine
rezervasyon yapmay reddettiler. Sadece %1i kabul edeceini bildirdi. %92si ret cevab verdi.
%8i ise kesin bir cevap vermedi. Bu sefer var olan nyarglarna uygun bir biimde
davranmlard.

112
 Yz yze ilikide gsterdikleri olumlu tutum (kabul davran) ile daha sonra
gsterdikleri olumsuz tutum (red davran) arada aklanmas g bir eliki ortaya
karmaktadr. Acaba o arada neler olmutur? Minardn 1952de yapt aratrma da benzer
sonulara iaret etmektedir. Amerika Birleik Devletlerinde 1950li yllarda siyahlara rk
davrann en yksek olduu ve en fazla yaand gney eyaletlerinin birindeki kmr
ocanda, beyaz iilerin byk bir ksmnn maden ocanda iken siyah iilerle konutuu
gzleniyordu. Ama bunun yannda maden ocann dnda, ehirde bu iki grubun birbirleri ile
konumadklar grlyordu. Birok aratrmac bu sonular zerine tutum/davran ilikisini
ok daha sofistike yntemler kullanarak incelemeye baladlar. Buna ramen tutum lmleri
ile davran lmleri arasnda genelde dk bir iliki saptanmtr. Yani birlikte girmediini
grdler. Bu veriler tutum kavram hakknda aratrmaclar nceleri karamsarla itti. Ama
sonra yeni bir dnce etrafnda (szgelimi Zanna ve Fazio, 1982) aratrmalar ve teorik
gelimeler ortaya kmaya balad. Buna gre tutumlar ile gzlenen davran basit bir ekilde
birebir bir iliki hlinde deildir. Szel ifade edilen tutumlardan sosyal davrann btn
hallerini doru bir ekilde tahmin etmek mmkn deildir. Buna gre tutumun davrana
yansmasn etkileyebilecek drt ya da be faktr vardr:

1. Davranla tutum ayn dzeyde zellemi olmal

Tutum almalarnda uzun yllar bir lm sorunu yaanmtr. zel, belirli bir
davran tahmin etmek isterken genel tutumlar llmtr. Bir baka ifade ile tahmin edilmek
istenen ile llenin nitelii birbirini tutmamtr. Irk ayrmcl ok genel bir tutum ise,
llen szgelimi inli bir iftin lokanta veya motele kabul edilip edilmemesi idi. nsanlar
inlilere kar genel bir ayrmc tutuma sahip iken karlarnda iyi giyimli, ok iyi ngilizce
konuan, glmseyen ve yanlarnda bir beyazn da bulunduu inli bir ifti grdler. Burada
tutum ok genel, llen davran ise son derece zeldir. Ajzen ve Fishbein (1977) davran ve
tutum lmleri birbirine yksek dzeyde uygunluk gsterdiinde, tutum ile davran arasnda
gerek korelasyonlara ulaldn ne srerler. Davidson ve Jaccard (1979) bu lm
uygunluunu gz nnde bulundurarak yaptklar almada, kadnlarn doum kontrol hap
kullanma davranlar ile doum kontrol haplarna olan tutumlarn lmlerdir. Doum
kontrol ile ilgili genel tutumun ls ile doum kontrol uygulama davran temelde birbiri
ile ilikili kmamtr ama tutum lm daha zelletirildii vakit gelecek iki ylda doum
kontrol hap kullanmaya ynelik tutumlar korelasyon ykselmitir.

2. Tutumun Ulalabilirlii

Tutum modelleri, tutumun hafzada temsil edildiklerini kabul ederler (Olson ve Zanna,
1993). Hafzadan hangi tutumun geri arlacann ya da hangisine ulalacann davran
zerindeki etkisi byktr. Tutum nesnesinin uyarmasyla, tutum hafzadan arlr. Geri
arlan tutum, tutum nesnesinin iinde bulunduu durumun alglann etkiler. Alglama
biimi de tutum nesnesine kar nasl bir davranta bulunacamz belirler. Birok tutum,
ilikide olduklar tutum nesneleri tarafndan otomatik ekilde harekete geirilir, harekete
geirildiklerinde de davranlar etkilemek zere hazr bulunurlar.

113
 3. Tutumun Gc

Her tutumun bir gc vardr. Bu g, tutumun btn elerinin gcnn toplam

olabilir. Byle durumlarda o tutumun ok gl ve deitirilmesi zor tutum olduundan
bahsedilir. Bu tip tutumlar genellikle yerlemi, kkl tutumlardr, hem bir btn olarak hem
de tek tek eleri gldr. Davranlarn tahmin edilmesinde daha belirleyici bir gce
sahiptirler. Sz gelimi organ balamann dine aykr olduuna inanm birinin bu tutumu, her
esiyle btnnde ok gldr ve her seferinde davran doru bir biimde tahmin edilebilir-
organ ba yapmaz. Ama genelde hem tutumlar hem de eleri, g asndan farkllklar
gsterir.

4. Dorudan Yaant

Bazen bamzdan geen olaylar, karlatmz tecrbeler bizde olumlu, olumsuz

tutumlarn yerlemesine yol aabilmektedir. in yemekleri ile ilgili banzdan geen ho bir
tecrbe sizin daha nceki tutumunuzu deitirebilir ya da bu konuda hibir fikriniz yokken sizi
in yemeklerine dkn biri hline getirebilir. Dorudan yaadnz bu tecrbe, sizin in
yemeklerine olan tutumunuza ulamanz ve bu tutumun gcn belirleyecek niteliktedir.

8.4. Beklenti Deeri Modelleri: Mantksal Eylem Teorisi ve Planlanm

Davran Teorisi
Tutumlar insanlarn belli tarzda davranmasn m salamaktadr yoksa davranlar
tutumlarn m belirlemektedir? te bu can alc soruya cevap verebilmek iin deneysel sosyal
psikologlar tutumlarn davran nasl etkilediini dorudan tahmin edecek aklayc teoriler
gelitirmenin gerekli olduunu grdler. Bu teoriler genelde beklenti deeri modelleri bal
altnda toplanr. Genel olarak bu teoriler insanlarn; muhtemel her bir hareketin kendilerine
getirecei faydalar ya da zararlar hesaplayarak, alternatif hareket aklar arasndan karar
verdiklerini varsayar. Bir baka ifade ile insanlar davranlarnn neticelerini en iyi kullanacak
ekilde harekete geeceklerdir. Bu teorik modeller arasnda en ok bilineni Ajzen ve
Fishbeinnin 1970lerde gelitirdii mantksal eylem teorisi ya da akla vuruk hareket
teorisidir. Bu modele gre tutum davran balatr. Bu sebeple dier teorilerden hemen ayrlr.
Ayrld bir dier nokta da davran tahmin etmeye almamasdr. Bunun yerine davrana
vasta olduu farz edilen davransal niyetleri tahmin etmeye alr. kinci olarak, tutumlarn
davran tek bana belirlemediini ne srer. Ajzenin 1991de mantksal eylem teorisine
ekledii varsaymla tamamlad teori planlanm davran teorisidir. Ajzenin teoriye
ekledii son varsaym alglanan davran kontroldr. imdi bu iki teorinin oturduu temele
yakndan bakalm.

Davranlar belli bir nedene dayanr. Dolaysyla insanlar davranlarnn sonular

hakknda nceden dnrler, setikleri bir sonuca ulamak iin bir karara varr ve bu karar
uygularlar. Davran belli bir niyet sonucu ortaya kar. Niyet, nceden dnlm sonuca
ulamaktr. Dolaysyla davran belirleyen dorudan tutum deil, niyettir. Tutum niyeti, niyet
de davran etkiler. Niyeti etkileyen ise, kiinin davrana ynelik tutumu ile znel kuraldr
(subjective norm). Planlanm davran teorisiyle nc bir deiken, alglanan davransal

114
kontrol deikeni eklenmitir. Eklenen deikenle birlikte ald son hlini alan planlanm
davran teorisini, somut bir rnekle ele alalm. Sigaray brakmay isteyen birini hatta eer
sigara ien ve brakmak isteyen biri iseniz kendinizi dnn. Sigaray brakma tutumu olumlu
olabilir (Sigaray brakmak istiyorum); znel kurallar da olumlu olabilir (ailem de sigaray
brakmam istiyor), alglanan davransal kontrol dk olabilir (ben bunsuz yapamyorum,
imeden durabilir miyim bilemiyorum). Bu faktr, davransal niyeti hatta alglanan kontrol
takviye edecektir. Kiinin bu bamllnn stesinden gelebileceini, sigaray brakmann
etkileri ile ba edebileceini hissettii lde bu faktr sigaray brakma niyetini sigaray
brakma davranna gtrecektir. Ama niyet bu kadar gl de olsa her zaman sizi davrana
tayamayabilir nk sigaray imeme davrann srdrmeye alrken, bu yeni davran
kontrol etme seviyesinin dkl ii zorlatracaktr. Bir baka ifade ile hlihazrdaki sigaray
ime davrann dorudan besleyen, yoksunluk etkisi ar basabilir ve imeme davrann
bozabilir. Bu modelin dierlerine kyasla davran ngrebilme konusundaki katklar olduka
fazladr. Ama tutumlarmz bu derece rasyonel midir? Sosyal olarak anlaml davranlarmz bu
derece mantkl, planl ve niyetli midir? Planlamadan, dnmeden ve hatta niyet etmeden
yaptmz davranlarmz, alkanlkla yaptklarmz, bunlar bu modelde cevapsz
kalmaktadr. Bir kere daha gryoruz ki, sosyal psikologlarn kafasndaki insan imaj, sokaktaki
gerek insann kendisi ile uyumamaktadr.

115
 ekil 1 Planlanm Davran Teorisi

Davrana
Ynelik
Tutumlar

Davransal
znel Kural Davran
Niyet

Alglanan
Davransal
Kontrol

116
 Uygulamalar

Tutumunu ya da fikirlerini anlatan szgelimi internette bir blog ya da gazete/dergi

makalesi veya kurgu bir hikye sein. Bu blmde rendiiniz tutumla ilgili fikirleri ve teorik
yaklam bu gerek hayattan aldnz rneinize uygulamaya aln. Bunu yaparken aada
verdiim ipularn takip edebilirsiniz.

Setiiniz metinde geen tutum ve davranlar hakkndaki nemli noktalar

yazarak bir zet kartn.

Bu tutum nasl anlatlm? Duygusal, bilisel ya da davransal herhangi bir ge

var m?

Bunlar ayrtrarak listeleyin.

Metinde tutumla davran arasnda herhangi bir hat kurulmu mu? Planlanm
davran teorisi ile metinde anlatlan arasndaki benzerlikler ve farkllklar nedir?

117
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Tutum, tutum nesnelerine dair deerlendirmelerdir.

Tutum kiisel, kiiler aras ve gruplar aras dzeylerde iler.

Bilisel, duygusal ve davransal eleri vardr.

Malumat proseslemeyi basitletiren, davran ilevsel ekilde sevk ve idare

eden, sosyal kimlik ve benlik saygsn artrc ilevleri vardr.

Davranlardan hareketle tutumlar doru tahmin etmek pek mmkn

olmamtr.

Ajzenin planlanm davran teorisine gre davran belirleyen dorudan tutum

deil, niyettir. Tutum niyeti, niyet de davran etkiler.

Niyeti etkileyen deiken vardr: Davrana ynelik tutum, znel kural,

alglanan davransal kontrol.

118
 Blm Sorular

1) Tutumlarn ne gibi ilevleri vardr?

2) Tutumlar neden her zaman davranta gzlenemiyor?

3) Tutumun bilisel gesinden kast edilen nedir?

4) Tutum nesnesinden kast edilen nedir?

5) Niyet faktrnn tutum ile davran arasndaki rol nedir?

119
9. TUTUMLAR II: TUTUM DETRME

120
 Bu Blmde Neler reneceiz

9. TUTUMLAR II: TUTUM DEITIRME

9.1. Tutumlarn llmesi

9.1.1. Likert lei

9.1.2. Dzmece letiim Kurma Teknii (Boguspipeline)

9.2. Tutumlarn Deimesi

9.3. Bilisel Tutarllk

9.4. Bilisel eliki Teorisi

9.5. Benlik Algs Teorisi

121
 Anahtar Kavramlar

Likert

Tutumlarn deimesi

Bilisel denge

Bilisel eliki

Festinger

122
 Giri

Bu blmn ilk ksmnda tutum lekleri ile ilgili genel bir bilgi aktaracam. Daha
sonra tutumlarn nasl deitiini, bir anlamda da nasl deitirebileceini aktaracam.

123
 9.1. Tutumlarn llmesi
Tutum leklerindeki ou lein dayand varsaym; kiilerin tutumlarnn, tutum
nesnesine dair fikir ve inanlar vastasyla llebileceidir (Thurstone,1931; Likert,1932).
Tutum hemen hemen btn tutum leklerinde, deerlendirici boyutu zerinden
kavramlatrlr. Zaten bu boyut zerine kuruludur. Btn klasik tutum leklerinde
katlmcdan bir tr kendilik tarifi istenir. Dolayl dediimiz lek tekniinde ise tutum lm
kiinin haberi olmakszn yaplr. Bu suretle katlmcnn sosyal olarak arzu edilebilirlik veya
benliini ortaya koyma gibi, tutum lmn etkileyebilecek motivlerin ie karmas batan
engellenmi olur.

Burada tutum aratrmalarnda en ok ve en sk kullanlan Likert lei ile Bogus

pipeline-Dzmece iletiim kurma teknii hakknda bilgi vereceim.

9.1.1. Likert lei

Tutum lekleri arasnda en nls ve en ok kullanlandr. Likert tarafndan 1932'de
gelitirilmitir. Thurstone'nun teklif ettii daha karmak tutum leklerine oranla hem daha
kolaylkla gelitirilebilmekte hem de fazla bir para harcamas gerektirmemektedir.

Bir Likert lei u basamaklardan geerek oluturulur: Belli bir tutumla ilikili olduu
varsaylan ok sayda tutum cmlesi (yaklak 100) toplanr. Bu tutum cmlelerinin, itemlerin,
tutum nesnesi ile ilgili olumlu veya olumsuz his ve fikirleri aka ifade etmesi gerekmektedir.
temin tutum nesnesine kar olumlu veya olumsuz yahut da ntr (ntr olanlar kaldrlr) tutumu
sergileyip sergilemediine aratrmacnn kendisi karar verir. Dolaysyla Thurstone
leindeki gibi bir hakemler kuruluna ihtiya yoktur. kinci basamakta ise bu itemler bir
katlmc gruba verilir ve bu itemlere be kategori zerinden cevap vermeleri istenir:

Fikrime ok aykr (1); Fikrime aykr (2); Kararszm (3); Fikrime uygun(4); Fikrime
ok uygun (5)

nc basamakta her katlmc iin toplam puan hesaplanr. Her katlmcnn btn
itemlere verdii cevaplar toplanarak toplam bir puan elde edilir. Drdnc basamakta, btn
itemlerin sorgulanan o tek tutumu yansttndan emin olmak iin item analizi yaplr. tem
analizi; her item iin, o item zerinden grubun ald puanlarn, grubun btn lek itemleri
zerinden ald toplam puanlara korelasyonudur. Bir baka ifade ile her item btn itemlerin
puan ile karlkl korelasyon ierisinde olmaldr. Tm lek puanlaryla yksek korelasyon
gsteren itemler tutulurken, dk korelasyon gsteren dierleri atlr. Bunun sebebi btn
itemlerin ayn tutumu lmeleri gerekliliidir dolaysyla yksek korelasyon tayan itemler,
tm lein lt eyi lmektedir. lek dk korelasyon tayan itemlerden ayklandktan
sonra lt dnlen tutumu lyor olarak kabul edilir ve tutumlarn lmek istediimiz
hedef katlmc gruba uygulanr.

9.1.2. Dzmece letiim Kurma Teknii (Boguspipeline)

Geen blmde LaPierrein almasndan ve sonularndan bahsetmitim. Yz yze
iletiimin tersine kendilerine mektupla inli bir ifti iletmelerine alp almayaca

124
sorulduunda almayacaklarn sylemilerdi. Bunun bir dier aklamas da bu iletme
sahiplerinin yalan sylediidir. Tutum aratrmalarnda tutumlarnn ne olaca sorulduunda
katlmclarn doruyu sylememe ihtimali hep vardr. Bunun stesinden gelmek iin Jones ve
Sigall 1971 de dzmece iletiim kurma dedikleri bir teknik gelitirirler. Bu tekniin ana fikri
katlmclarn doru ya da yalan sylediklerinde aratrmacnn bunu bileceini
dndrmektir. Bunun iin katlmclar yalan makinasna benzer bir alete balanrlar.
Elektrotlar, yanp snen klar, tamamen katlyorumdan hi katlmyoruma kayan bir iaret
oku katlmclarn hepsini inandrmaya yetmektedir. Ama aslnda lt hibir ey yoktur!
Jones ve Sigall katlmclara tutumlar hakknda doru cevaplar vermelerini istemektedir.
Aslnda cevaplarn ne olacan kendileri bilmektedir. nk katlmclarn daha nceden
katldklar bir almadan (sahte) ak doru cevaplarn aldklar sorular sormaktadrlar. Sizin
de dnebileceiniz gibi katlmclar bir ekilde yalan sylediklerinde ya da sosyal olarak iyi
arzu edilebilir cevaplar verdiklerinde yakalanabileceklerini hissetmektedirler. Gannon gibi
aratrmaclar (2006; Gannon ve ark. 2007) bu teknii zellikle ocuk cinsel istismar zerine
almalarda kullanmaktadr. ocuk cinsel istismarclarn savunan ya da destekleyen tutumlar
lmlerdir. Grnr olarak tekniin ie yarad kabul edilse de baz sorunlar olduu da
konuulmaktadr.

Dzmece iletiim kurma tekniini kullanan aratrmalarda iletilen varsaym; insanlarn

gerek tutumlarnn, davranlarn tahmin edebileceidir. Ama aratrmaclar iin problem
katlmclarn gerek tutumlarnn ne olduudur.

9.2. Tutumlarn Deimesi

Reklmlar, televizyon programlarndaki sohbetler, gazetelerde salk sayfalar,
televizyonlardaki salkl yaam programlar, entelekteller ve daha biroklar size her gn
modern yaam adna aslnda nasl bir hayat tarznzn olmas gerektiinden, neyi nasl dnr
ve karar verirseniz modern insan saylacanza kadar her eyin arsn yapmaktadr. Bu yayn
organlarnn ve sivil kurumlarn amac, davranlarnz etkilemek, var olan tutumlarnz
deitirmek ya da kuvvetlendirmektir. Organ ba kampanyalarndan, sigaray ya da nargile
imeyi brakma kampanyalarna, erozyonla mcadelede aa dikme kampanyalarna kadar,
hatrlayabildiiniz siyasi, ticari, sosyal, byk, kk btn kampanyalar aklnza getirin.
Hedefleri bugne kadar olan tutumunuzu deitirmektir. Tutumun deimesi hi de kolay ve
hzl gerekleen bir ey deildir. Bunun iin ncelikle temelde ileyen sreleri yakndan
tanmak gerekir. Bilisel tutarllk ve bilisel eliki yaklamlar bu sreleri aklamakta en
ok bilinen iki modeldir.

9.3. Bilisel Tutarllk

Tutumunuza ait bililerde tutarllk ararsnz, bunu salamak ve korumak iin de
tutarll bozan tutumlarnz deitirirsiniz. Buradaki varsayma gre insanlar tutumlarn
(ilgili bililerini) birbiri ile tutarl tarzda dzenleme eiliminde olacaktr, eer ortaya bir
tutarszlk kmsa bunu dzeltme yoluna gidecektir. Bu varsaymn ilk versiyonu Heiderin
(1946) ne srd denge teorisidir. Heider insanlarn tutumlar arasnda bir denge aradklarn
ne srmtr. Szgelimi, arkada grubunuz hep birlikte Fethiyeye hafta sonu kaama

125
yapmaya karar verdiklerini syleyip size de haber vermi ama bu arada sevdiiniz de ba baa
Boazda cumartesi akam yemee kmak istediini sylemitir. Fethiyeye onu da davet
etseniz gelmeyeceini biliyorsunuz, beri yandan dostlarla hafta sonu Fethiyede olmak da ok
caziptir nk u sralar buna acayip ihtiyacnz vardr. te burada yaadnz sevdiinize olan
dknlnz ile dostlarnzla banz arasnda yani iki tutum arasndaki dengesiz duygu
hlidir. Dolaysyla dengeyi yeniden kurmak iin Fethiyeye gitme teklifini ve hissettiiniz ara
verme ihtiyacnz yeniden gzden geirebilirsiniz (imdi Fethiye de gneten yanyordur,
scak insan bayltr), ya da sevdiinize olan hislerinizi deitirmeye balayabilirsiniz (hep de
kendi istedii olsun ister), veya Fethiyeye gitmenin nasl bir deiiklik yaratacana ikna
etmeye alabilirsiniz. Aratrmalar insanlarn, dengeli tutumsal ortamlar dengesiz tutumsal
ortamlardan daha rahatlatc bulduklarna iaret etmektedir (Zajonc, 1968). Ayrca dengeli
ortamlarn dengesiz ortamlara gre daha kolay proseslendii ve daha iyi hatrland
grlmektedir (Zajonc ve Burnstein, 1965).

9.4. Bilisel eliki Teorisi

Kendi tecrbelerinizden bilirsiniz; size ters gelen bir hareketi zorla yaptramazlar ama
mecbur kaldnzda sebep olarak bu basky gsterir ve kendinizi aklarsnz. (bu dersten son
hakkmd hocam onun iin kopya ektim gibi) Tutumlarnzla yaptnz davran arasndaki
bu elikiyi, sizi bu hareketi yapmaya zorlayan kiiye, ortama ya da duruma ykleyerek
gerginliinizden kurtulursunuz. Ama bask altnda olmadnzda, szgelimi samimi ve gler
yzl bir rica karsnda bu davran gsterdiinizde yaadnz gerginlik artar. nk
yaptnz eyle inandnz ey arasndaki elikiyi aklayacak darda bir sebep bulmanz
gleir. Bu sefer yaptnz davrann canm o kadar da kt bir ey deildi, ricasn yerine
getirdim gibisinden iyi taraflarn bulmaya alp, merulatrmaya balarsnz. Yani
balangtaki tutumunuzu deitirmeye balarsnz. Bu konu 1950lerden beri bilisel eliki
teorisi erevesinde tartlmaktadr.

Bilisel eliki, sosyal psikolojide bilisel yaklamn en nde gelen teorilerindendir.

Tutumla davran arasndaki ztlk problemine getirdii aklamalarla bilinir. Festinger
tarafndan 1957de gelitirilmitir. Bilisel eliki, kiinin birbiri ile tutarsz iki veya daha fazla
sayda biliinin ortaya kard ho olmayan psikolojik gerginlik halidir. Bili tutumlar,
dnceler, inanlardr. Festingere gre tutum, davran ve inanlarmz arasnda bir ahenk,
tutarllk arar, aralarndaki gerginlii azaltmaya abalarz. Bunun en basit rnei sigarann
nefesinizi kestiini bilirsiniz ama yine de sigara imeye devam edersiniz. Burada yaanan
elikiye; kavramsal olarak, elien bililerin saysnn ve neminin, uyuan bilgilerin saysna
ve nemine oran olarak baklr:

elien bili says x nemi / Uyuan bili says x nemi = ELK

elien bili says ve nemi arttka eliki de byyecektir. elikiyi dolaysyla

dourduu gerginlii azaltmak iin elien bililerin saysn veya nemini azaltmak gerekir.
Ya da tam tersine uyuan bililerin saysn veya nemini artrmak gerekir. Dolaysyla
yukardaki rnee gre ya sigara tiryakiliinizi destekleyen bililere baka bililer eklersiniz:
sigara dncelerimi toplamama yardm ediyor. Ya da sigarann nefes darl yaptna dair

126
biliin nemini azaltmaya alrsnz: her sigara tiryakisinin nefesi daralmyor. Festinger
(1957) insanlarn tutumlarna ters hareket ettiklerinde kayg ve gerginlik hli yaayacaklarn
ne srmt. Bu varsayma gre bylesi durumlarda insanlarn bu gerginlikle ba edebilmek
iin geriye dnp batan balama anslar yoktur. nk bir kere tutumlarna ters
davranmlardr. Bu sebeple deitirebilecekleri yegne eyi deitirerek yani tutumlarn
deitirerek gerginliklerini azaltrlar.

Festinger ve Carlsmith (1959) bu varsaym bugnn klasik saylan mehur deneyleriyle

snadlar. Deneyde deneklerinden son derece skc ve tekrarlayc bir dizi i yapmalarn
istediler. Denekler bu skc ileri bitirdiklerinde aralarndan bazlarna, denekleri motive etmesi
iin arld hlde bir trl gelmeyen asistann yerini alp almayaca soruldu. Asistann
yerini alan katlmclar, srada bekleyen dier katlmcya yapaca iin ilgin bir i olduunu
sylemesi konusunda ikna edildi.

deneysel art oluturuldu.

1.Yalan sylenmesi istenmeyen deneysel grup

2. Yalan karl 1 dolar alan deneysel grup

3. Yalan karl 20 dolar alan deneysel grup

Katlmclarn bir ksmndan byle bir yalan sylemesi istenmedi, yalan sylemesi
istenen katlmclarn bir ksmna 1 dolar, dier bir ksmna ise 20 dolar dendi. Bu deneysel
art sonunda da btn katlmclardan deneyden ne kadar holandklarn deerlendirmeleri
istendi. Yalan sylemeyen katlmclarla, yalan karl 1 dolar alan katlmclar deneyden
holandklarn belirtmitir. Ama bu 1 dolar alan grup anlaml dzeyde deneyden daha ok
holandklarn belirtmitir. Katlmclarla deerlendirme sonras yaplan mlakatta yirmi dolar
alan katlmclarn syledii yalan ile yalan sylememe tutumlar arasnda ok az bir eliki
yaad gzlenmitir. Syledii yalann mazeretini bir d gereke ile merulatrabilmitir
(syledim nk karlnda yirmi dolar aldm).

Bir dolar alan katlmclar iin durum ok farkldr. Sadece bir dolar iin yalan
sylemilerdir. Bu da onlarn ben drst biriyim bilii ile, ama yalan syledim davran
arasnda yaad elikinin bykln artrmtr. Aldklar bir dolar yaptklar davran iin
yeterli bir d gereke deildir (Demeyecek bir paraya yalan sylemilerdir). Gerek tutumu
ile syledii yalann dourduu bilisel elikiyi, ve ortaya kard gerginlii azaltabilmesi
iin tutumunu, yaptn syledii ey dorultusunda deitirmesi gerekir. Nitekim bu gruptaki
katlmclar deney bitimindeki grmede; yaptklar iin o kadar da skc olmadn
dolaysyla da yalan sylemedikleri ynnde grler beyan etmeye balamlardr.

Davran bir zorunluluk karsnda yapld ise bu elikinin ve douraca ne srlen

gerginliin yn ne olacaktr? Davran kararnn serbeste alnd durumda nasl bir yn alr?
Bu soru nemli bir sorudur nk para alp almama elikiyi yaatmann yegne yolu gibi
gzkmemektedir (Aronson ve Carlsmith, 1963). Festinger ve Carlsmith deney dzenine
ekledikleri iki deneysel artla bunu snamlardr. Birincisinde srada bekleyenlere yalan

127
syleme/sylememe karar katlmclara braklmtr: Tercih serbestlii yksek dzeyde. kinci
deneysel artta ise deneklere daha deney balamadan kendilerinden her istenileni yapacaklarna
dair bir imzal bir onay belgesi alnmtr: Tercih serbestiyeti yok.

kan sonular artcdr. Tercih serbestliinin yaand ortamlarda yalan syleyip bir
dolar alan katlmclar, yirmi dolar alan katlmclara gre daha fazla tutum deiimi
gstermilerdir. nk aldklar bir dolar drst olma tutumu ile yalan syleme davrannn
yaratt elikiyi aklamada yetersiz kalmtr. Hem tercih kendisinindir hem de tutumuna ters
davran karlnda sadece bir dolar almtr. Yani dardan, ortamdan herhangi bir gereke
bulamamtr. Yirmi dolara yalan sylemek daha gereki olmutur, gerekesi yirmi dolardr.
Bunun tam tersine tutumlarna zt davranma kararn bir mecburiyet karsnda veren (tercih
serbestlii yok) katlmclar, tutumlarn deitirme yoluna girmilerdir. Katlmclar yirmi
dolar aldklar deney ortamlarnda tutum/davran ztln kendilerine aklayamadklar iin
tutumlarn deitirme yoluna gitmilerdir. Yani bir mecburiyet karsnda syledii yalann
yaratt gerginlii, ald yirmi dolarla aklayamamaktadr. Son aratrmalar elikinin
kendisinin tutumun deimesi iin yeterli olduuna iaret etmektedir (Johnson ve ark.1995;
Harmon-Jones ve arkadalar 1996;). zellikle elikinin neticeleri kii iin olumsuzluklar
(benlik saygs iin, benlik deeri iin olumsuzluklar) tayorsa tutum deiimi daha da fazla
olmaktadr (Scher ve Cooper, 1989; Steele, 1988).

Bilisel eliki teorisinin uygulama alan genitir. Salkl yaam kampanyalarndan

teraptik mdahalelere, zorbalk kart kampanyalara kadar geni bir yaylm vardr.
Szgelimi Mullainathan ve Washington, (2009) semenlerin siyasilere olan tutumlar ile bilisel
eliki kalplarn incelemi; Rodriguez ve arkadalar ise (2008) yeme bozukluunun
gelimesini nlemede eliki esasl bir yeme bozukluu mdahalesinde bulunmutur.

Bilisel eliki ile tutum deiimi arasndaki iliki aslnda hi de basit bir iliki deildir.
Tutumlarna ters den bir ii yapp yapmama konusunda kendini serbest hisseden biri en
yksek tutum deiimi dzeyini, davranlarnn olumsuz sonularn yaad ve ald tevik
edici miktar az olduunda yaamaktadr. Tevik edicilerin para, menfaat, fayda gibi mkfatlar
olabildii gibi, sosyal kurallar, yasal yaptrmlar gibi cezalar da olabileceini unutmayn. imdi
bu noktada ders almaktan holanmayan, almaya kar olumsuz tutumu olan bir
arkadanz dnn. Derslerinden kalma gibi bir noktaya geldiinde, tutumuna ters den can
skc ders alma davran ile kar karya kalr. Hocalarndan ve snav sonularndan gelen
tehdit dolu sonularla almaya balayacaktr. Ama bu tehditler yznden altn
bildiinden, ders almama tutumunda herhangi bir deime gereklemeyecektir. Gelecek
sefere yine almayacaktr. Ancak zerinde srekli bir kontrol mekanizmasnn ilemesi ile
ders almas salanabilecektir. Bu tpk srclerin, etrafta polislerin varl sebebiyle ceza
yeme korkusundan hz snrna uymalar gibidir. Ortada polis grmedikleri zaman hz yapmaya
devam ederler nk davranlar kontrol eden mekanizma o an gevemi, gerek tutum kendini
davranla uyumlu hle sokmutur. Ama yukardaki anlatlanlara geri dnersek, arkadanza
ynelecek ceza miktar dk dozda tutulduunda szgelimi almazsa kalaca ama bunun
kendi karar olduu sylendiinde, tutumuna ters den ders alma davran onda byk bir

128
eliki yaratabilir. Ald ceza ile tutumunu kendine aklamada zorluk ekecek, bu da
tutumunu etkilemeye balayacaktr.

te taraftan tercih serbestliinin olmad, mecburiyet karsnda yaplan davranlarn

neticesinde ortaya kan tutum/davran ztlnn douraca tutum deiiminin ls, tevik
edicinin bykl orannda artacaktr. Bir baka ifade ile size zorla yaptrlan bir davrann
neticesinde aldnz tevik edicinin/mkfatn miktar arttka tutumunuzu deitirme
ihtimaliniz artacaktr.

Bilisel eliki teorisi sosyal psikolojide deiiklikler ve zorluklarla dolu bir gemie
sahiptir. Festingerin fikirleri rafine edilmi ve keskinletirilmitir. eliki Festingerin inand
kadar kolay ortaya kartlamam ve baz hllerde benlik algs gibi baka teoriler daha iyi
aklamalar getirebilmilerdir. Ama btn bunlara ramen Festingerin bilisel eliki teorisi
tutum deiiminin ve dier sosyal davranlarn aklanmasnda en geni kabul gren
teorilerden biri olmutur.

Bununla birlikte u soruyu mutlaka sormak gerekir: Bilisel eliki evrensel midir?
Evrensel olmadn gsteren kltrler aras almalar vardr (Kashima ve ark.1992). Dierleri
ile ilikilerini ve ban kendi benliinden daha fazla nemseyen toplumlarda bakalaryla
ilikiler ve sosyal evrenin beklentileri daha nemlidir. Dolaysyla davran, kiinin tutumu
kadar belki de daha ok, bu d etkenlerle belirleniyor olabilir. Ayrca kltrden bamsz
dnecek olursak her hareketimizi elikiden kanacak ekilde mi yaparz? yle olsayd hata
yapmak gibi bir zelliimiz ya da hatay grmek gibi bir zelliimiz olmazd.

9.5. Benlik Algs Teorisi

Bem (1972) bilisel eliki teorisini eletiren teorisyenlerden en dikkat ekenidir.
Gelitirdii benlik algs yaklamna gre bakalarnn davranlar kadar kendi
davranlarmza da sebepler atfettiimizi ve bu ikisi arasnda niteliksel bir farklln
olmadn ne srer. Buna gre bakalarnn davranlarna bakarak onlarn davranlar iin
isel, kiisel zelliklerine atflarda bulunarak nasl bir izlenim oluturuyorsak, kendi
davranlarmza da isel atflarda bulunarak kendimiz hakknda bir izlenim olutururuz.
Dolaysyla szgelimi, eer kendi serbest irademle, arzumla dier yemekler arasndan sk sk
karnabahar halamasn tercih edip yediimi, nk karnabahar halamasndan holandm
biliyorsam; dierlerinin de bundan pek holanmadn biliyorsam; kendi davranm iin isel
atfta bulunabiliyorum demektir. Tpk dier insanlarn davranlarn dardan gzlediklerinde
yaptklar gibi, gemiteki ilgili benzer davranlarndan kendi tutumlarn karsama yoluyla
hatrlarlar. Bu sebeple Beme gre; deneyde yaptklar ie ynelik tutumlar sorulduunda
Festinger ve Carlsmithin katlmclar, bu iin ilgin olduunu bir bakasna sylediklerini
hatrlamlardr. Katlmclar hatrladklar davranlarn, o srada yaptklar ie ynelik kendi
tutumlar iin bir bilgi olarak kullanacaklardr. Yaptklar davrann deer ykn drecek
herhangi bir sebep bulamadklar mddete bu byle olacaktr. Bu davran yapmalar iin
onlara para denmitir. Bu da davranlarnn deerini drmeleri iin iyi bir sebeptir.

129
 Beme gre bir dolar alan katlmclar da yaplan ii ilgin bulmak zorunda olduklarn,
bunu bir baka denee sylemi olduklar gereinden karacaklardr: Bu aslnda pek de skc
deildi, ilginti bile denilebilir, zaten srada bekleyen denee de byle syledim. Bunu sylemi
olmamn baka ne sebebi olabilir ki? Dier taraftan yirmi dolar alan katlmclar
davranlarnn sebebi olarak paray greceklerinden, bu sebebi tutumlarndan bir sonu
karmada kullanmayacaklardr: Deneydeki i gerekten skcyd, srada bekleyen kiiye
ilgin olduunu syledim ama bunu byle sylemem iin bana yirmi dolar verdiler! (Herkes
kopya ekiyordu ben de ektim snavdan getim gibi) Ksacas insanlar yaptklar davranlar
iin tutumlarna bal olmayan, apak sebepler gstermedikleri srece tutumlarn kendi
gemi yaantlarna bakarak karrlar.

Bilisel eliki teorisi ile benlik algs teorisini karlatran eitli aratrmalar yaplm
ve her iki teorinin de davran anlamada daha aklayc olduu noktalar olduu fark edilmitir.
Fazio, Zanna ve Cooper (1977) tutuma ters den davran neticesinde ortaya kan tutum
deiimini bilisel eliki teorisinin daha iyi akladn, benlik algs teorisinin bu noktay
aklamada gsz kaldn ne srmlerdir. Bilisel eliki teorisinin de tutuma ok da ters
dmeyen davranlar neticesinde meydana gelen tutum deiimini aklayamadn ne
srmlerdir. Tutuma ok da ters dmeyen davran nedir? Trkiyede oy verme ya 18dir.
Eer siz bu ya snrnn taraftar iseniz ayn zamanda bu ya snrnn 17 veya 19 olmas
teklifini kabul edebilirsiniz ama 16 veya 21 ya olmasna asla taraftar olmazsnz. Oy verme
ya ile ilgili tutumunuzun kabul alanna girebilecek davranlar ile reddedilme alanna giren
davranlar sz konusudur. Davranlarmz tutumlarmzn kabul alan iinde kaldnda benlik
algs teorisine gre vereceiniz cevap: eh canm buna da hayr diyecek halim yok olacaktr.
Bilisel eliki teorisinin buna verebilecei herhangi bir cevap yoktur nk teori, bu gibi
durumlar aklayacak bir iddiaya sahip deildir.

130
 Uygulamalar

Snavlarda kopya eken rencilerin bu tutumunu deitirmek iin bilisel eliki ve

benlik algs teorisini kullanarak bir proje hazrlayn.

Kopya ekme davran ile kopya ekmeme davrann ortaya karan

tutumlarn ne olabilecei zerine dnn ve bunlar listeleyin.

Bunun iin her iki teorinin ana kavramlarn belirleyin ve zetleyin.

Bu dller yoluyla rencinin kopya ekme davranndaki bilisel elikiyi

nasl oluturacanz zerinde dnn.

lgili tutumlarn ortaya kmasn ve kmamasn salayacak tevik edici dller

neler olabilir, bunu belirleyin.

rencilerin benlik alglar ile izlenim oluturma artlar zerinde dnn.

131
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Hemen hemen btn tutum leklerinde tutumun deerlendirici boyutu esas

alnr.

Dzmece iletiim kurma tekniinin (Boguspipeline tecnique) ana fikri

katlmclarn doru ya da yalan sylediklerinde aratrmacnn bunu bileceini
dndrmektir.

nsanlar tutumlarn birbiri ile tutarl tarzda dzenleme eiliminde olacaktr, eer
ortaya bir tutarszlk kmsa bunu dzeltme yoluna gidecektir.

Festinger (1957) insanlarn tutumlarna ters hareket ettiklerinde kayg ve

gerginlik hli yaayacaklarn ne srmt.

Tutumlarna ters den bir ii yapp yapmama konusunda kendini serbest

hisseden biri en yksek tutum deiimi dzeyini; davrannn olumsuz sonularn yaadnda
ve ald tevik edici miktar az olduunda gstermektedir.

Benlik algs teorisi ile bilisel eliki teorisinin tutum deiiminde akladklar
yerler birbirinden farkldr.

132
 Blm Sorular

1) Tutum lekleri tutumu nasl kavramlatrmaktadr?

2) Bilisel eliki teorisi ile benlik algs teorisinin aklayamadklar tutum

deiimi artlarn belirtiniz.

3) Bilisel eliki teorisinin dier tutum deiimi teorilerinden ayrld en nemli

nokta hangisidir?

4) En yksek tutum deiimi dzeyi ne gibi artlarda gerekleebilir?

133
10. TUTUMLAR III: KNA VE TUTUM DEM

134
 Bu Blmde Neler reneceiz

10. TUTUMLAR III: KNA VE TUTUM DEIIMI

10.1. Otomatik Prosesleme ve kna Etme

10.2. kna Sreleri: Yale Modeli

10.3. kna Sreleri: Ayrntlandrma Olasl Modeli (Elaboration Likelihood Model)

10.4. Yale Modeli ve Ayrntlandrma Olasl Modeli Hakkndaki Eletiriler

135
 Anahtar Kavramlar

kna etmek

Ayrntlandrma olasl modeli

Kaynak

Mesaj

evresel rota

Merkezi rota

136
 Giri

Tutumunuzu deitirmek isteyen kii ya da kiiler sizi ikna etmeye alr. Sivil toplum
rgtlerinin yapmaya altklar da budur; sizi ikna ederek tutumlarnz talep ettikleri ynde
deitirmektir. kna etme esnasnda (kampanyalar, yryler, toplantlar, konferanslar, medya
yaynlar vb.) kiinin bilisel dnyasnda, tutum deiimine yol aacak sreler i bandadr.
Sosyal psikologlar ikna etme srelerinin, tutum deiimi sreci esnasnda ileyen srelerden
farkl ilediinde genelde hemfikirdir.

137
 10.1. Otomatik Prosesleme ve kna Etme
Baz tutumsal tepkiler bilinli yarglar tar (Wilson ve Hodges,1992). Ama genellikle
tutumlar bilinsiz ve otomatik tetiklenir (Bargh ve ark.1992). Bu tr otomatik tutum deiimleri
kiinin, etkisinden habersiz, dier yarglarn da etkiler. Bu gibi tutumlara gizil tutumlar denir.
Otomatik prosesleme ile kiiler malumat alr ve fazla da farknda olmadan ya da bilisel bir
aba harcamakszn tepki verir. Bununla ilgili ilk teoriler tutumlarn artlama sreleriyle
deitirebileceini ne sren renme teorilerinden kt. Klasik ve operant artlamann her
ikisi de davrann genelde korunmas ve kazanlmasnda pekitirmenin rol zerinde durur. Bu
roln tutumlarla ilikisi, tutumu bir davran snf olarak tarif etmeye dayanr. Tutumlarla
artlama arasndaki ilikiye vasta olan mekanizmalar da ak deildir.

1970lerde ok tartlan bu konu bugne kadar hibir neticeye varamad. Ama yine de
baz zamanlarda artlama yoluyla baz tutumlarmzn ekillenebildii bilgisini gz ard
etmemek gerekir. Dorudan yaant vastasyla renilenler dier insanlarn davranlarn ve
bu davranlarn sonularn ayn anda gzleyerek ortaya kabilir. Bandura (1986) bireyin daha
nce renmi olduu davranlarn model almann etkisi ile zayflatlabileceini ya da tersine
glendirilebileceini ne srer. Szgelimi, sk sk iddet ieren filmleri seyredenlerin
seyretmeyenlere gre daha saldrgan davranlar gsterdii bilinen, aratrmalarla da
desteklenen bir olaydr. Model alma bir tutum ve davran deitirme stratejisi olarak ok sk
ve yaygn bir ekilde reklmlarda kullanlr. Trkiyede halkn 2535 yl ncesine kadar anneler
gn, babalar gn, 510 yl ncesine kadar da sevgililer gn ile ilgili tutumlarn bugnk
tutumlar ile karlatrn. Kitle iletiim yaynlarnn balatt yaygn bir reklm sonucunda
halk giderek yan banda bu gnleri kutlayan kimseleri kendine model alr bir tutum ierisine
girdi.

Otomatik proseslemenin son bir rnei de heuristic proseslemedir, bu prosesleme

eklinde pek fazla bilisel bir aba yoktur. Kii gelen malumatn niteliini proseslemeyi,
malumatn esasna girmeden etrafndan dolanarak ksa srede bitirir. Tpk dier otomatik
prosesleme tarzlarnda olduu gibi kii burada da kestirme bir prosesleme ile karar verdiinin
pek farknda deildir. nsanlar genelde eer gelen malumat ya da mesaj ok nemli deilse
ve/veya kendilerini yakndan ilgilendirmiyorsa pek de derinden ya da dikkatli dnmezler.
Gelen malumatta ya da mesajda ne srlen iddiann geerliliini deerlendirmede ve bunu
kabul edip etmeme isteklerinde basit birtakm karar verme kurallar kullanrlar. eriine
odaklanmaktan ok, bu mesaj ya da bilgiyi tayann kim olduu, nasl bir kii olduuna gre
karar verirler. Szgelimi, iddiay ne srenin konusunda uzman olmas, bir bilen olduuna
inanlmas, o bilinenin ne sylediinin nne geer.

10.2. kna Sreleri: Yale Modeli

II. Dnya Sava srasnda Amerika Birleik Devletleri Sava Blm Hovland sava
propagandas program hazrlamas iin ie almt. Sava sonras geri dnd Yale
niversitesinde yine devlet tarafndan paraca desteklenen bir aratrma projesi balatt.
Aratrma grubundan bu sefer istenen, o srada Amerikann Sovyetler Birlii ile iine girdii
souk sava sebebiyle, ynlarn, snflarn, insanlarn akllarn ve kalplerini kazanmakt

138
(McGuire, 1986 s/99). Hovland ve arkadalar aratrma projelerinde, insanlarn ikna edici bir
mesaj neden dinlediklerini, nasl anladklarn, hatrladklarn ve kabul ettiklerini belirleyen
basamaktan bahsederler: Kaynak (Kim):mesaj sunan kiinin zellikleri, mesaj (ne):
mesajn ierii, dinleyici (kime): mesaj alann zellikleri.

Bu deikenlerin kombinasyonlar, iletiimin ne kadar etkili olacan belirler.

Szgelimi bir mesajn ne kadar ikna edici olduu byk lde kimin neyi kime sylediidir.
Buna gre tutum deiimi; konumacnn kim olduuna, argmann ne derece inandrc
olduuna ve mesaj dinleyenlerin kendilerini nasl grdklerine gre gerekleecektir. Hovland
ve arkadalar (1953) ikna srecinde drt basamak tanmlar: dikkat, anlama, kabul ve aklda
tutma. 30 yldr sren bu aratrma projesi devasa miktarda veri biriktirmitir. Son dnem
sosyal psikologlarn ou, ikna srecine bir dizi basamak olarak bakar. Hangi basamaklarn
nemli olduunda aralarnda anlaamasalar da; dinleyicinin kaynan mesajna dikkat
etmesi gerektii, ieriini anlamas gerektii ve anlatlann aklda tutulmas gerektii
zerinde anlarlar (Eagly ve Chaicken, 1984). Dinleyicilerin dnceleri bu srete kritik bir
noktadr (Petty ve Cacioppo, 1981): eer mesaj dinleyicide lehte fikirleri harekete geiriyorsa
kabul etme ihtimali yksektir. Ama eer dinleyicide kar argmanlar douruyorsa mesaj byk
bir ihtimalle reddedilecektir.

10.3. kna Sreleri: Ayrntlandrma Olasl Modeli (Elaboration

Likelihood Model)
Ayrntlandrma olasl modeli (Petty ve Caciopponun 1986) yukarda ksaca
anlattm Yale modelini geniletir. Hovlandn bilisel faktrler zerine odaklann devam
ettirirler. Bunun yan sra insan, etkilenebilecek olmakla birlikte ikna edici bir iletiime yeteri
dikkati vermeye sevk edecek motivasyonu nereden bulduuna odaklanmlardr. Hovlandn
kaynak, mesaj ve alc deikenlerini kullanmaya devam etmilerdir. Bu deikenlere ilaveten
emosyonel ve balamsal faktrlerle sezgisel ksa yollar da (heuristics) dahil etmilerdir.

Ayrntlandrma olasl modelinin anlamaya alt, ayn iletiimin nasl farkl

sonular dourabildiini anlamak; kaynak, mesaj ya da dinleyicideki benzer deikenlerin nasl
farkl sonulara sahip olduunu anlamaktr. Bu model sadece ikna edene odaklanmaz, yan sra
ikna edilenin argmanlarna da odaklanr; ikna edici mesajla ekien kar argmanlara ve
uyumlu argmanlara yani hem fikir olunan argmanlara odaklanr.

Bu modele gre ikna edici bir iletiimi nasl anladmz ve ondan nasl etkilendiimiz
bu iletiime balanmaya ne kadar motive olduumuza baldr. Ayrca bu iletiimin ne kadarn
anlayabileceimize baldr. Ayrntlandrma olasl modeli insanlarn ikna olabilmesinin iki
yolu, iki rotas olduunu ne srer: merkezi ve evresel rotalar.

kna edici bir mesaj, bir iddia ve bu iddiay destekleyen kar iddialar rten
argmanlar tar. nsanlar bu argmanlar dinlerken anlama, zerinde dnme, kar grleri
gemi yaantlar gzden geirip kyaslama, bunlarn muhakemesini yapma, kar fikirleri
belirleme, deerlendirme ve bir yargya varma gibi bir dizi bilisel ilem yrtr. Bu bilisel
ilemler bilinli bir aba, dnme ve gayret isteyen bir eydir; insanlar genelde eer mesaj ok

139
nemli deilse ve/veya kendilerini yakndan ilgilendirmiyorsa pek de o kadar derin ya da
dikkatli dnmezler. kna sreci esnasnda kullandklar rota evresel rota olur (fazla
odaklanmadan kenarndan dolanma anlamnda). Mesajn bilinli bilisel bir proseslemesi
yaplmaz, bunun yerine mesajn dnda kalan ikna edici gler iin iine dahil olur. Gznz
hemen yakalayan ya da kulanza taklan sloganlar, afi resimleri szgelimi, dinleyiciyi ya da
izleyiciyi mesajn kendisi ile ok uratrmadan ikna etmenin en kolay yoludur. Bu trden ikna
edici iletiim bazen mesaj, dinleyici ya da izleyicinin hlihazrda zerinde dnd bir eyi
de artrr (Diren Gezi!).Bu modele gre insanlar, bir delilin geerliliini deerlendirmede
ve bunu kabul edip etmeme isteklerinde basit birtakm karar verme kurallar kullanrlar.
Szgelimi, iddiay ne srenin konusunda uzman olmas, dinleyicinin daha nceki
yaantlarndan renmi olduu; uzmanlar uzman olmayanlara gre daha doru eyler syler
kuraln iletmesine yol aabilir. Bir bilen olduuna inanlmas, o bilinenin ne sylediinin
nne geebilir. Ayn ekilde beendikleri insanlara da gvenmeyi renmi olabilirler.
Trkiyede a kampanyalar doktorlar tarafndan, Salk Bakanl tarafndan alr ama
alanan ocuk says, beenilen film, tiyatro aktrislerinin kampanya filmleri sayesinde artar.

kna etmede merkezi rota ayrntl ve dopdolu bir argmantasyonu tar ve dinleyicileri
mesajn ieriini btnyle ve ayrntl bir ekilde dnmeye davet eder (Stephenson ve
arkadalar, 2001). Bu durumda dinleyici ya da izleyici aktarlan mesajdaki konu ile yakndan
ilgilidir, konu hakknda bilgisi vardr bu yzden mesajdaki argmanlara dikkati younlaacak
ve deerlendirme dzeyi yksek olacaktr. Mesajn ierii bizi yakndan ilgilendiriyorsa,
adamn bizim dndmzden farkl ne sylediiyle ilgili motivasyonumuz ykselecektir.
Bu durumda merkezi rotay kullanarak mesajn ieriini ayrntl olarak deerlendirmeye
balarz. Tabii deerlendirme ve bilisel ilemlere harcanan (dnmek, argmanlar
deerlendirip kar argman retmek vs vs) bu aba, bizim bilisel kapasitemiz ile belirlenir.
Motivasyonun yksek ve kapasitenin (zek, ya, eitim) yeterli olduu durumlarda insanlar
merkezi rotay kullanarak, mesaj ayrntlaryla incelemeye balarlar, konu ile ilgili nceden
rendiklerini hatrlamaya alp mesajn argmanlaryla ilikilendirmeye alrlar.

Ayrntlandrma olasl modeli bir iletiim mesajnn kabul ediliini belirleyen geler
aklar. Buna gre; belli bir mesaj sayesinde gzlenen bir tutum deiiminin bykl ve
yn, alcnn mesajdan kartaca dncelere bal kalacaktr. kna olu, mesajn dinleyicide
baskn bir ekilde kartt lehte dncelerle artar. Aleyhinde dncelerin genilii
lsnde de azalr. Dinleyiciler hangi rotadan olursa olsun gelen mesaj bilisel dzeyde
prosesler. Bu sebeple lehte dnceler kartan mesajlar iin artan proseslemeler ikna oluu
artrr. Ama olumsuz dnceler kartan mesaj iin artan proseslemeler ikna oluu azaltr.
Temelde kart tartmay uyaran mesajlar alcda, kart tartma delillerini ortaya kartr bu
sebeple bu esnadaki bir ilgi kay alcnn delilleri ortaya karmasn engelleyecek ve ikna
oluu artracaktr. Ama bu mesaj dinleyicide kabul etme tepkilerini uyandryor ise bir baka
ifade ile dinleyici, balangtan itibaren mesajn tutumuna yakn bir tutuma sahip ise meydana
getirilecek bir ilgi kay ikna oluu drecektir.

140
 kna edici iletiimde alcnn ona sunulan malumat analiz etme motivasyonuna gre
ayrntlandrma olasl modelindeki deikenin farkl sonular vardr (Petty ve Wegner,
1998). imdi bu deikenleri srasyla ele alalm:

Kaynak Deikenleri: Kime, kimlere, hangi mesaj kaynaklarna inanlr? Hangisi daha
gvenilirdir? nanlr kaynak olmann artlar ne olabilir? Bu sorularn cevaplar ok nemli
olacaktr nk sizin gelen mesaj kabul etme ihtimaliniz zerindeki etkisi ok geni ve
gldr. Kaynan, alannda uzman oluu, iyi grnml oluu, kiiler aras iletiimindeki
ve sze hakimiyetindeki becerisi yani mesaj nasl ilettii, kulland dilin ne derece ak ve
sade olduu, ne derece hzl ya da yava konutuu kayna dinleyici karsnda inanlr ve
gvenilir klan en nemli zelliklerdir. Bunlarn yan sra dinleyicilerin mesaj veren kii ya da
kiileri, kayna ekici bulmas, kendisine yakn hissetmesi ve holanyor olmas da etkili
faktrlerdendir. ekici, popler ve holanlabilir konumaclar her zaman daha ikna edicidir
(Chaiken, 1983). Bu zellikler reklam kampanyalarnn, birbiri ile rayting iin yaran
televizyon kanallarnda anchormanlerin, sohbet program dzenleyenlerin kullandklar
zelliklerdir. Burada her zaman aklda tutulmas gereken nokta bu zelliklerin tek balarna
hibir zaman belirleyici bir gcnn olmaddr. Bu zelliklerin birlikte etkileimi sz
konusudur.

Mesaj Deikenleri: Mesaj, karnzdaki kii veya kiileri ikna edip, sizinle benzer ya
da ayn tutuma sahip olmalarn istediiniz konu veya mesele anlamna gelir. kna srecinin zor
basamaklarndan biridir. Sizin tutumunuzla karnzdakilerin tutumu bu meselede birbirine
yakn mesafelerde ise fazla bir zorluk yaamazsnz. Ama aradaki fark aldka, tutumlar
birbirinin tersi ynlerde olduundan iiniz zordur. Ayrca bir de bu tutum nesnesi ya da olay,
hitap ettiiniz kiileri yakndan ilgilendiriyor ise yani bu konuda motivasyonlar yksek ise
iiniz daha da gleir. G, aba ve zaman sarf etmeniz gerekecektir. Hangi noktalarda?
Srasyla ele alalm. Aratrmalar gstermektedir ki mesaj ierii ile dinleyicinin gr
arasndaki fark bydke ikna olma oran azalmakta, tutum deiiminde zorlanma
artmaktadr. Gr fark arttka ikna olma derecesi dmekte, tutumu mesajn ierii ynnde
deitirme ihtimali azalmaktadr. Fakat bu oranlamay basit bir doru zerinde gstermek pek
mmkn deildir, nk gr farkll ile ikna sreci arasna giren baka faktrler bu oran
krabilmekte ya da en azndan gcn azaltabilmektedir. Sizin grnzden belli bir derecede
farkl bir tutumu savunan bir mesajla karlatnzda, mesajn geldii kaynan zellikleri
devreye girebilmektedir. Szgelimi, byle bir durumda inanrll yksek bir kaynaktan gelen
mesajn tutumunuz zerindeki etkisi, inanrll size gre daha dk bir kaynaktan gelen
mesaja gre daha fazla olabilmektedir.

Bu noktada deitirilmek istenen tutumunuzun sizin iin ne kadar nemli olduu da

nemli bir deere sahiptir. Sizin iin o tutumun nem derecesi etkili bir faktrdr. Sizin iin
dierleri arasnda pek de st sralarda bir deer tamayan tutumunuzu, dierlerine gre
deitirme ihtimaliniz, olumlu ynde vasflar tayan kaynak sayesinde artabilir.

kna sreci esnasnda kaynan size aktard mesajn tad gr fark kadar, mesajn
kendi grn size nasl aktard da nemlidir. Mesaj sadece kendi grn aktarp kar
teze yer vermiyorsa biz bu tip iletiime tek ynl, kar teze yer veren iletiime ise ift ynl

141
iletiim adn veririz. Genelde ift ynl iletiim daha etkili grnmektedir nk kar iddia
ve argmanlar da mesajna katt iin daha az propaganda kokar. zellikle konu sizin de basit
bulduunuz ve iyi bildiiniz bir konu ise ve bandan itibaren size mesaj geenle bu konuda
zt tutumlara sahip iseniz, kaynan ift ynl iletiime bavurmas daha etkili olacaktr. nk
kar tezin iddialarn bildiini ama bunlar da sizden saklamadn fark edersiniz. Tabii ki bu
nokta sizin eitim ve zek dzeyiniz de nemli bir rol oynar. Eitim ve zek dzeyi arttka;
bir problemin eitli ynlerini bilme, tahmin etme ve tartabilme imknnz artacaktr. Bu
durumda karnzdaki kaynak, problemi tek ynden ele ald zaman gvenilir ve adil olmaktan
uzak kalacaktr. Bununla birlikte eer konu edilen hakknda fazla bir ey bilinmiyor ise, konu
karmak ise, hitap edilen kesimin eitim dzeyleri dk ise kar tez ve grlere yer vermek
kafalar kartrabilmekte ve ikna dzeyini drebilmektedir.

kna mesajnn ift ynl veriliinin her zaman tad bir stnlk vardr. Tez, kar
tez eklinde dzenlenmi bir mesaj, daha sonra takip edecek olan zt mesajlara kar dinleyiciyi
bir nevi alamaktadr (McGuire, 1969). zellikle siyasi propagandalarda, bu durum iyi
bilindiinden, siyaseti kendi grnn karsna dier tezleri de oturtup onlar kendi gr
ile karlatrp, tartp, rtt vakit; rtt grn propagandas bir sonraki oturumda
seyircileri bir anlamda kendi grne kar hazrlkl veya alanm bulmaktadr. Tartmasz
kabul edilen, benimsenen deer ve tutumlarn beyin ykama dediimiz durumlarda kolaylkla
yklmas ve deitirilebilmesinin sebebi de budur.

Mesajn ift veya tek ynl verilmesinin yan sra tad ana fikrin veya anahtar
kavramn srekli verilmesi veya tekrarlanmas, mesajn etkinliini anlama ve hatrlama
ynnde artrmaktadr. Uyarana tek bana maruz kalma etkisine gre, bir nesneyle srekli kar
karya kalnmas o nesneye olan ainal artrr. Bir ismin srekli tekrar ismi
mehurlatrabilmekte bu da ondan holanmay artrabilmektedir (Jacoby ve ark. 1989). Bilisel
yaklama sahip sosyal psikologlara gre bir ifadenin basit tekrarlar daha etkili olmaktadr.

Mesaj ieriinde olgulara m yoksa duygulara m arlk verilmeli? Hangisi? Cevab her
ikisi de olmaldr. Neden byle olduunu tutumun yaps ile ilgili grleri ksaca zetleyerek
anlatmaya balayalm. Aratrmaclarn genelde, tutumun duygu ve inan geleri arasnda bir
ayrm yapldn biliyoruz. Reklam endstrisinde, bazen benzer bir ayrm, olgusal ve
deerlendirici reklam arasnda da yaplr. Olgusal reklamlarda (daha beyaz ykar, makinenizin
rezistansn korur, kolestrol drr, yannda bedava gazete, makarna, eker verilir gibi)
iddialar yer alr; rn hakknda verilen bilgiler fazladr, rnn, fiyat, kalitesi, ierii, tad,
kokusu, creti, ulalabilirlii, yannda verdikleri, garantisi gibi vasflardan bir veya ikisi
zerinde durulur. Ama bir reklamdaki bu gibi olgular hatrlamak o rnn satn garantilemez
Dinleyicinin mesajn genel sonucunu asimile edebilecek kapasitede olmas gerekir (makinenin
rezistansnn, kulland su yznden kirelenip bozulabileceini anlamas, margarinlerin
kolestrol artrdn anlamas gibi).

nanlarla duygular arasnda bir ayrm yaplsa bile bir nesneyi iyi ya da kt eklinde
deerlendirmek, heyecan ya da duygu yaants ile ayn gc tamaz. Bu sebeple tutumlarn,
temelde (iyi veya kt eklinde) deerlendirme olduu srekli savunulur. Bu bilgiyi reklam
dnyasna uyarlayacak olursak; deerlendirme, bir mesaj tketiciye olgular ve iddialar takm

142
hlinde gtrmektense, mesaj tketicinin rn hakknda kendisini genelde iyi hissedebilecei
ekilde gtrmeye dayanr. Buradaki duygu aktarm balant kurucu renme vastasyla
salanr. Sradan bir reklam filmini genel havasyla hatrlayacak olursanz, en son kalite orap,
ampuan, vs. kullanan muhteem gen kadnlar, son model arabalar kullanan gzel, yakkl
gen srcler, akll, gen ve ince ev hanmlar, ev ilerine yardm eden yeni, modern, gen
erkek tipleri ve bunlarn karsnda onlar seyreden sradan, yetikin ve yal insanlar, btn
bunlar o reklamn genel izgisinde mutlaka yer alan oyunculardr.

Dinleyici Deikenleri: Hovland ve arkadalar dinleyicinin mesaja tm dikkatini

vermesinden ziyade dikkatin kaydrld ortamlarda tutumlarn deitirme ihtimallerinin
arttna iaret etmilerdir. Bu gr destekleyen deneysel veriler vardr. Szgelimi Festinger
ve Macoby (1964) ile Osterhouse ve Brockun (1970) deneylerinde denekler ilgileri mesajn
dna kaydnda ikna ediciliin artt grlmtr. Ama tersine veriler de vardr (Romer,
1979); balangta ilgi kay ikna olma ihtimalini artrmaktadr ama ilgi, dikkat kay artmaya
baladnda ikna olu dzeyi azalmaktadr.

Burada ortaya kan sorun, dikkat dzeyinin ne derece mesaj dna kaydrlacadr.
Tutumlarnzn tam tersine bir mesajla kar karya kaldnzda dikkatinizin yksek, orta veya
dk dzeylerde baka bir ie kaymas, sizin gelen mesajdaki iddialara ikna olu dzeyinizi
farkl derecelerde etkiler. kna srecini balatmann en nemli basama, kiinin dikkatini gelen
mesaja ekmektir. Ama bu dikkat, kiinin tutumu ile mesajdaki tutum arasnda gr fark fazla
olduunda ve zellikle de konu kiiyi olduka yakndan ilgilendiren bir konu olduunda ikna
srecini olumsuz etkilemektedir. Yksek dzeyde bir dikkat ve alaka mesajdaki kar
tartmalar aa karmakta, dinleyici bu tartmalarla mesaj rtme, gz ard etme gibi
davranlara girebilmektedir. Bu esnada kiinin dikkatini yksek dzeyde kaydrrsanz, bu
sefer de kii srecin dnda kalr ve mesajnzla ilgilenmemeye balar. Aratrmalar byle bir
durumda dinleyicinin dikkatini orta dzeyde kaydrmann mesaj ieriini anlamay
engellemediini ve ierie kart tartma karma saysn azalttna iaret etmektedir. Bir
konu hakknda anlayabildiiniz lde fikir retilirsiniz. Yksek dzeyde ilginiz ve dikkatiniz
anlama miktarn dolaysyla da kar tartma yrtme kapasitenizi artracak bu da ikna
edilmenizi zorlatracaktr. Buna karn dikkatiniz o esnada anlamanz engellemeyecek ama
kar fikir ve tartmalar karabilme gcnz zayflatabilecek miktarda kaydrlrsa gelen
mesaja ikna olup tutumunuzu bu ynde deitirme ihtimaliniz artacaktr.

10.4. Yale Modeli ve Ayrntlandrma Olasl Modeli Hakkndaki

Eletiriler
Bu trden ikna modellerindeki zorluklardan biri de esastaki bilisel modele taklp
kalmalardr. kna bir tr algsal srelerin zellii olarak grlr, kayna nasl algladmz,
mesaj nasl okuduumuz ve ne anladmz, kendimizi nasl anladmz vs. Ama Howitt ve
arkadalar (1989) bizim her eyin zerinde bu derece dnmediimize srarla iaret eder:
mesajdaki argmanlar enine boyuna deerlendirip tarttmz pek olmaz.

Dahas bu teoriler hi de sosyal deillerdir. nsana dair olmakla birlikte insan sosyallii
iinde ele almazlar. kna etmede ve ikna olmada sosyal olann roln gz ard ederler.

143
Szgelimi Burgoona gre (1995) Yale modeli ile ayrntllandrma olasl modelinde, ikna
srelerini reten kaynak-hedef etkileiminin kendisi zerinde yeteri kadar durulmadna
iaret eder.

Hsiung ve Bagozzi (2003) ise ou sosyal etki ve ikna olularn kiiler aras alanda
gerekletiini ne srerler. Hsiung ve Bagozzi aile iinde aile yelerinin birbirlerini ikna
edileri ve etkilenme kalplar zerine almlardr. Bu etkilenme ve ikna olularn son derece
dinamik olduunu grmlerdir. Hlbuki ou sosyal psikolojik alma, ikna oluun bireyin
gerekletirdii bilisel proseslemelerle olduunu ne srecektir: bireyin mesaj nasl anlad,
kendilerini nasl grdkleri, mesajn kaynana nasl baktklar gibi. Hsiung ve Bagozzi ise
bunun aksine szgelimi aile iinde karar almalarda, hangi tip araba alnacana karar vermede,
aile bireylerinin birbirlerini ikna edilerinin son derece dinamik ve st ste binici olduuna
iaret etmilerdir. Szgelimi karar alma srecinin eitli noktalarnda ebeveynler bir ift olarak
birbirleriyle hemfikirken ocuklarndan deiik ekillerde etkilenebilmektedirler (Callaghan ve
Lazard, 2011). Dolaysyla ikna olu bir kaynan bir hedefi etkilemesi gibi bir ey deildir.
kna olu karmak etkileimler yoluyla mzakere edilen dinamik ve etkin bir sretir. Stewart-
Knox ve arkadalar ise (2005) ikna olularn, etki altnda kalmann bir grup normuna uyma
davran olduuna iaret eden sonulardan bahsederler. Genlerin sigara ime ile ilgili
tutumlarn, kendi gruplarnda algladklar kuralsal davrana uyarladklarn grmlerdir.

144
 Uygulamalar

Reklamlar ikna edici klan ne olabilir? (Callaghan ve Lenard, 2011)

Biri televizyondan biri gazeteden dieri internet/youtube/radyo gibi bir

medyadan toplam 3 reklam seiniz.

Bu reklamlarn yapsn ve ieriini ikna edicilik asndan analiz ediniz. kna

edici iletiim teorilerini kullanarak setiiniz reklamn neden ikna edici gc olduunu ya da
olmadn anlamaya aln.

Aadaki ipular analizinizde iinize yarayabilir:

- Seyredeni belli bir rn almas ya da onunla ilgili tutumunu veya davrann

deitirmek zere ikna etme niyetinde olan reklamn szel mesajlarn, grsel imajlarn ve
dier gelerini zetleyin.

- Kaynan, dinleyicinin ve mesajn gelerine bakn. Bu geler ikna edici olmas

iin reklamda nasl kullanlm?

- Bu reklamlar evresel mi yoksa merkezi rotay m kullanmaya alyor?

- Bu reklamlarda bilisel elikiyi artrma ya da istismar etmek gibi bir teebbs

var m?

145
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Yale modelinde drt basamak tanmlanr: dikkat, anlama, kabul ve aklda tutma.

Ayrntlandrma olasl modelinin anlamaya alt, ayn iletiimin nasl

farkl sonular dourabildiini anlamak; kaynak, mesaj ya da dinleyicideki benzer
deikenlerin nasl farkl sonulara sahip olduunu anlamaktr.

Ayrntlandrma olasl modeli insanlarn ikna olabilmesinin iki yolu, iki rotas
olduunu ne srer: merkezi ve evresel rotalar.

evresel rotada mesajn bilinli bilisel bir proseslemesi yaplmaz.

Merkezi rotada mesajn ieriini ayrntl olarak deerlendiririz.

Ayrntlandrma olasl modelinde deiken; kaynak, mesaj, dinleyici

deikenleri vardr. Her birinin etkisi farkl sonular dourur.

Yale modeli ve ayrntlandrma olasl modeli her ikisi de ikna etmede ve ikna
olmada sosyal olann roln gz ard eder.

146
 Blm Sorular

1) Kaynak deikenlerini belirleyen faktrler nedir?

2) kna srelerini aklamaya alan bilisel teorilerin en byk eksii nedir?

Neden?

3) Karmzdakini belli bir gre ya da bak asna ikna etmek iin dikkatini ve
mesaj nasl ayarlamamz gerekir?

4) evresel rotay ne zaman kullanrz?

147
11. TUTUM ALIMALARINA ELETREL BR BAKI

148
 Bu Blmde Neler reneceiz

11. TUTUM ALIMALARINA ELETREL BR BAKI

11.1. Tutum almalarna Getirilen Eletiriler

11.2. Tutumu Bir Sylem Olarak Ele Almak

11.3. Sosyal Bir Temsil Olarak Tutumlar

149
 Anahtar Kavramlar

Tutum nesnesi

Tutumun sosyallii

Sylem ve tutum

Sosyal temsiller ve tutum

150
 Giri

Geen blmlerde tutumun ne olduuna dair teorilere ve aratrmalara odaklandk. Bu

esnada tutumlarn ne ie yaradklarn sorguladktan sonra esas sorumuz olan; davranlara
bakarak tutumlar tahmin etmenin mmkn olup olmayacan ya da nasl olabileceini
soruturan teorilere ve yaklamlara eildik. Daha sonra ise tutumlar deitirmenin yollarn
soruturduk. Bu blmde nce tutum almalarnn tutuma bak alarna ve ele allarna
getirilen nemli itirazlar ele alacam ve bu itirazlar konu balklar hlinde anlatacam. Daha
sonra ise bu almalara daha dorusu tutum konusuna yaklam temelinden sorgulayan ve
bambaka bak alar gelitiren iki yaklam ele alacam: bir sylem olarak tutuma yaklaan
model ile bir sosyal temsil olarak ele alnmas gerektiini savunan sosyal temsiller teorisi.

151
 11.1. Tutum almalarna Getirilen Eletiriler
Tipik bir tutum aratrmas teorik temelini bugnn geerli bir bilisel tutum teorisine
oturtmak zorundadr. Bu teorilere gre tutumlar, dnyay anlama yollardr ve davrana yol
gsterirler. Ama bu teorilere gre tutumlar davrann bir paras deildirler, davrann dnda
baka bir eydirler. Nesnesi de d dnyada yer alr. Tutum ise bilisel bir varlktr ve zihinsel
mekanizmada yer alrlar. Peki ama nerede? Tutumu dorudan gsteren bir aratrma var m?
Yok! nk tutum hipotetik bir kurgudur. Gndelik bir fenomeni aklamada kullanlan
kullanl bir kavramdr; ahit olduumuz herhangi bir davran aklamada kullandmz bir
kurgudur. Adamn kediyi tekmelediini grrz ama saldrgan tutumundan ya da kedilere kar
olumsuz tutumundan bahsederiz. Buna benzer bir ekilde psikoloji alanndaki aratrmaclar da
kiinin tutumuna dorudan ulaamadklar iin kiinin davranlarndan kendini anlatlarndan,
sorulara verdii cevaplardan tutumlar hakknda karmlarda bulunurlar.

Ayrca aratrmalar ve teorik modellemeler tutumun nesnesi zerinde de durmazlar. Bu

tutum nesnesi (kii ve sigara; kii ve sevilmeyen teki; kii ve GDOsuz rn yemek; kii ve
hayvanseverlik; kii ve gay kiiler; kii ve etnik kimlikler vs. vs.) her zaman bilisel yapnn ya
da kiinin dnda d dnyada yer alan bir nesnedir. Kii ile nesne arasndaki etkileim ve
ilikinin nasl kurulduu aratrmaclarn konusu dnda kalmtr. Benim iin neden bir tutum
nesnesi hline gelmitir? Ben onu nasl bir tutum nesnesi hline getirmekteyim? Sz gelimi
psikolojik tedavi ile ilgili tutumlarmn, deerlendirmelerimin inas nerede, nasl
gereklemekte ve dnmektedir? (Arkona,1998). Bu nemli bir sorudur nk bu, benim
davranmn yani yaptm deerlendirmenin veya deitireceim deerlendirmelerin ta
kendisidir.

Psikolojideki aratrmaclar tutumlarn hipotetik birer ina, kurgu olduunun tabii ki

farkndadr; bununla birlikte tutumlara bir varlk muamelesi yapma ya da onlar gerek
nesnelermi gibi eyletirip cisimletirme eilimleri de vardr. Hipotetik soyut bir kurguyu
somut nesne gibi tarif etmek ise sorguladnz ve incelediiniz fenomene dair ulaacanz
bilgiyi saptrmaktan baka bir ie yaramayacaktr.

nsan davrann anlamak iin bireyin tutumu dediimiz kavram bu derece nemli ve
gerekli bir kavram olabilir mi? Yan sra neden tutumundan hareketle davrannn ne olacan
tahmin etmeye ynlendiriliyoruz. Davran anlamada tek yol bu mudur? Tutum teorilerinde
insanlarn tutumsal deerlendirmelerle ne yapt incelenmez. Szgelimi sosyal bir etkileimde
insanlar bu deerlendirmeleriyle ne yapmaktadr? (kendini savunma, duruunu merulatrma,
iddia etme, mazeret bulma vs. vs.), Argmanlarn nasl kurgulamaktadrlar? la tedavisi
zerine ikna edici bir etkileimde ben terapi ynelimli savunmac argmanlarm nasl
kurguluyorum? Bu sorulara tutum teorisyenleri cevap verememektedir.

Tutum teorilerine hatta genelinde postpozitivist sosyal psikoloji teorilerine daha

yakndan baktnzda; sosyal psikolojik teoriler olduu sylenmekle birlikte, sosyal psikolojik
aratrmalarla test ediliyor olmalarna ramen, sosyal davran hakknda pek de bir ey
sylemediini greceksiniz. Davranlar, tutumlar, sebep atflar, izlenim oluturmalar,
stereotipler ya da rk dnceler vs. vs. hepsi bireyin bilisel dnyasnda gerekleen ama

152
sosyal alanda sergilenendir. Tutum teorilerini bir dnn; szgelimi planlanm davran
teorisi ile mantksal eylem teorisini dnn. Temel olarak bireyin tutumunu ve davrana
yanstma artlarn esas alrlar. Adamn gay insanlara olan olumsuz tutumunun davrana nasl
yansd sorusunu sorarlar. Planlanm davran teorisinin znel norm kuraln; bakalarnn o
kiinin bu davran iin ne diyeceklerini bir sosyallik olarak dnebilirsiniz. Ama bu kuraln
kiinin bireysel sreleri zerindeki ileyiindeki rol, dierlerinin etkisinden daha az grlr
hatta gz ard bile edilebilirdir. Dierleri, sosyal olan ou zaman bu teorilerde ne srlen
ilikileri belirleyen olmaktan ok ilave edilen aklama gleridir.

Tutumlarn dnldnden ok daha sosyal olduunu aada rnek alma ile

anlatmaya alacam. Tutum dediklerimizi dier insanlarla paylarz. Kimliimizi
kurguladmz grup yeliklerimizde grubun dier yeleriyle paylarz. Bize has dediimiz, ya
da bireysel dediimiz tutumlarmz bile dier insanlarla mzakere yoluyla kurguladmz
tutumlarmzdr. Bu ve bunun gibi sorulara cevap aramak iin tutumu bireylerin bilisel
dnyalarnda kurgulamak yerine sosyal alann iinde kurgulamak lazmdr. te aada bunun
bir rneini vermeye alacam.

11.2. Tutumu Bir Sylem Olarak Ele Almak

ncelikle tutumu aklamaya teebbs eden teorilerden en etkili olan planlanm
davran teorisine (Fishbein, 1980 ve Ajzen ve Fishbein, 1980) bir kere daha bakalm. Bu
yaklama gre kiinin bir davran yapmak zere niyetinin ksmen o davrana ynelik
tutumlarna ksmen de dier insanlarn bu davrann onaylayp onaylamayaca znel
kurallara baldr. Belirli bir ekilde eyleme niyeti, hem kiinin tutumuna hem de bir znel
kurala oturtulmutur. Bu kural katlmcnn toplumun geneline olduuna inand bir kural
deildir, tersine onun iin nemli olan kiilerin fikirleri ve grleridir. Szgelimi emzirme ya
da biberonla besleme tutumunu aratran bir almada bu znel kural bebek sahibi kadnlarn
anneleri ya da kendi doktorlaryd (Manstead, Proffitt ve Smart, 1983).

1987de Jonathan Potter ve Margaret Wetherell tutum kavramna ve tutum almalarna

hepsinden farkl bir adan bakyorlard. Bu iki aratrmac; katlmclarnn soru varakalarna
ya da tutum leklerine verdikleri tepkileri, tutumlarnn birer delili olarak kullanan
aratrmalara teorik ve yntemsel bir meydan okumay temsil ederler. Bugn sylem ve
sylemsel eylem alannda artk bir klasik saylan almalaryla sosyal balam, aratrmalarn
merkezi esas noktas hline getirdiler. Sylem ve sylemsel psikoloji alann ve almalarn
ilerleyen blmlerde tekrar ama ayrntl bir ekilde ele alacam. Bu sebeple burada genel bir
bilgilendirme yapp tutum almalarna getirdikleri radikal duruu aktaracam.

Potter (1996) en gl eletirisini tutum aratrmalarnn ve teorilerinin deikenlikle

baa kamaylarna yneltir. Ana akm takip eden sosyal psikologlara gre tutum bir
konuya ya da nesneye greceli ekilde tutarl ve uzun vadeli bir ynelimdir. Bu yzden kii
tutumlar hakknda sorgulandnda, sylediklerinde yksek dzeyde bir tutarllk ve
deimezlik olaca beklenir. Ama Potter ve Wetherellin (1987) Yeni Zelandadaki rk
ilikileri zerine almalar durumun hi de byle olmadn gstermektedir. Avrupa asll
olan beyaz Yeni Zelandallarla adann yerlisi olan Maorililer hakkndaki fikirleri hakknda

153
grlen katlmclarn cevaplar pek de tutarl olmamtr. Bir baka ifade ile grme batan
sona Maorililer hakknda olmakla birlikte bu katlmclarn tutum ifadeleri ayn izgiyi devam
ettirmemitir. Konumalarnn bir yerinde son derece rk ve tarafgir olabilirken bir yerde ise
rk davran ve dnceleri knayan aklamalarda bulunabilmilerdir. Ksacas Maorililerle
ilgili tutumlarnda tutarl deil deiken bir tavr gstermilerdir.

Wetherell ve Potter (1987) almadaki bu bulguyu ok ak bir ekilde gsteren bir

alnty rnek olarak gsterirler. Beyaz Yeni Zelandal bir kadnla Maorililer hakknda uzun bir
grmenin bir yerinde:

u sra bu ncil dersini yapyorum, ok fazla dini deil, ocuklarn din hakknda bir
eyler bilmeleri gerektiini dnyorum geen gece emirlerden birini, komunu sev emrini
tartyorduk, ocuklardan biri Bir sr Maorili yan kapnzda yayor olsayd ne olurdu?
diye sordu. Ben de Bu ok rk bir laf, hi houma gitmedi diye cevap verdim, be saniyede
enesini kapad, yz kpkrmz kesildi; sonra fark ettim ki bu ekilde dnyor olmas onun
hatas deildi, bu dorudan onun ebeveynlerinden geliyordu

Sama olan, eer gerekten bunun hakknda can skc olacaksan, e e, Avrupallar Yeni
Zelanda kylarn gerekten ele geirdiler ama yani Maoriler de nceden Maorioisleri
ldrmlerdi, yani demek istediim tam anlamyla onlarn topraklar da deildi. Yani bu biraz
sama, gln. Sanrm biraz kendimize yontuyoruz .

(Wetherell ve Potter, 1987, s/174 175)

ki alnt da ayn mlakattan, yani tek bir kiiden geldi. Bu kii hogrl ya da
nyargl olarak tanmlanabilir mi? ok kltrlle taraftar m yoksa muhalif mi saylr?
Burada sergilenen tutum ne tutarl ne de sabittir.

Wetherell ve Potter (1987), insanlarn ne sylediini isel hallerin ya da altta yatan

srelerin bir ifadesi olarak grmek yerine, insanlarn konumalaryla ne yaptna, hangi
amalara ulatklarna bakmak gerektiini sylerler. Kii konumasyla, grmenin farkl
anlarnda, farkl etkiler ortaya karmak isteyebilecei iin, konumasnda varyasyonlar
olacaktr. Bu gr, tutumlar diyebileceimiz kiinin isel yaplarnn varln reddeder.
Bunun yerine insann sylediklerine belli ilevleri yerine getiren, kastl olarak ynlendirilmi
sosyal eylemler olarak bakar.

nsanlar karlkl konuur. Konuma esnasnda birtakm eylemleri gerekletirirler;

mazeret gstermeye, kendini af ettirmeye alr, kafa tutmaya, iddia etmeye, yemee
karmaya alr, karsndakini ikna etmeye alr vs. vs. Dolaysyla her konuma bir
eylemdir ve ilevi vardr. Konuma o sradaki ilevi her ne ise tek bir hat izlemez yukarda ifade
ettiim zere dalgalanr yani varyasyonlar gsterir. Bu varyasyonlar, konumada grd ie
gre (alttan almak ya da kafa tutmak ya da ikna etmeye almak, vs. vs.) konumay
tutarszlatrabilir, birbiri ile ztlaan ksmlar hlinde blebilir. Konumadaki bu danklk
soru varakalarnda ya da tutum leklerinde ortaya kmaz nk burada katlmclardan bu

154
ztlamalarn ya da tutarszlklarn dzeltmeleri istenir. leklerdeki ifadelerle hemfikir, ntr
ya da kar olup olmadnn dnda katlmcya baka bir ans sunulmaz. Hlbuki katlmc
gndelik hayatta bundan ok daha fazlas olduunu bilir ve zaten yle de yaar. Potter ve
Wetherell almalarnda bunu ok iyi rneklendirmilerdir. Katlmc ile birlikte Polenezyal
gmenler hakknda konumaktadrlar:

1. Katlmc: Yani onlara hi de anti (kar) deilim.

Katlmcnn bu sz yeni Zelandadaki Polenezyal gmenlerle ilgili meselede yanda

bir pozisyondadr. Yani bir tutum skalasnda bu katlmc olumlu ya da holandm ya da
hemfikirim kutucuunu iaretleyebilir. Ama imdi aada, konumadaki bu cmlenin
devamn okuyalm

2. Katlmc: Yani onlara hi de anti (kar) deilim. Eer iyi geinmek ve

bizim gibi olmak istiyorlarsa ben hi kar deilim; ama ylece gelmi, sadece bizim sosyal
yardmmzdan faydalanabilmek ve bunun gibi eyler iinse neden evlerinde kalmyorlar?

Katlmcnn konumasn devam ettirdii balama dikkat edin. Katlmcnn cevab ok

daha karmaktr, taraftar pozisyonuna pek de girmemektedir. Eer geleneksel tutum
kavramlatrmalarndan kp burada gerekleen sylemsel eylemlere bakacak olursak, bu
karmakl zmeye balayabiliriz. Katlmc bu konuma srasnda sze kar olmadn
belirterek balamaktadr. Yani potansiyelde gelebilecek rk olma gibi iddialar savuturmakta
ya da kabul etmemektedir. Potter ve Wetherell bunun szel bir ara olduunu ne srerler.

nsanlar tutumlaryla ne yaparlar? Parker (1996) geleneksel tutum almalarnn kr

noktasnn bu soru olduunu ne srer. lgili blmde tutumlarn farkl ilevlerinin geni bir
yaylmn grdnz. Tutumlara dzenleyici adan yani bilgiyi kategorize edebilmesi
asndan baklabilir. Davrana ve bilie yol gsteren, insanlarn amalarna ulamasna yardm
eden olarak yani arasal baklabilir. Kiinin kendisi ve bakalar ile iletiimini salayan olarak
da baklabilir. Buna karn bugn tutum zerine alanlar bu ilevleri gz ard etmektedir.
Pottera gre aratrmaclar tutum almalarnda btnyle sadece iki eyle meguldr:
Tutumlar nasl ve ne zaman tahmin edilebilebilir, tutumlar nasl deitirilebilir. Aratrmalar
bu iki genel balk zerinden gider.

nsanlarn tutumlarn sergilerken ne yaptklar hakkndaki sorular, postpozitivist sosyal

psikolojinin gr asnn dndadr. Sylem yaklam bu soruyla balanty yeniden kurar.
Tutumlardan davrann tahmin edilip edilemeyecei ile ilgilenmezler. lgilendikleri ey,
szgelimi, kiinin belli bir davrann, eylem ak iinde nasl merulatrabildiidir.

11.3. Sosyal Bir Temsil Olarak Tutumlar

Sosyal temsiller teorisi Serge Moscoviciin sosyal psikolojiyi insan zihninin dna
tad alanndaki ilk ve en etkili modeldir (1984,1988,1998;2001). nsann sosyalliini
aklamaya alan bir teoridir (Moscovici, 1984). Bunun ardndan sylemsel psikoloji
gelecektir.

155
 Sosyal temsiller teorisi tutum teorilerinden ok daha ihtirasl bir teoridir (Potter,1996).
Ayrca da tutum teorilerinden daha fazla sosyal aklama getiren bir teoridir. Alternatif bir
aklama getirdii gibi, tutumlarn insanlar arasnda paylalan doas, organizasyonu gibi
ynlerini gsterebilmede ok daha kapsaml ve aklayc niteliklere sahiptir. Hlbuki tutum
teorileri bu noktalarda baarszdr. Tutum teorileri kiinin tutum nesnesi ile ilgili tek bir tutumu
olduunu ne srerken, sosyal temsiller teorisi tutumlarn sistematik ekilde nasl birbiri ile
ilikili olduunu ve o toplum ya da grup tarafndan nasl biimlendirildiini
aklayabilmektedir.

Sosyal temsiller teorisi btnnde zellikle Kuzey Amerika bilisel, deneysel sosyal
psikoloji tarafndan dlanmaktadr. Avrupadakiler ise sosyal temsilleri bilisel temelde bilisel
ierii olarak dnmekte ve aratrmaktadr.

Bilisel sosyal psikolojinin zelliklerinden biri de aratrmann ana hedefi olan genel
kurallarla ve srelerle zdelemi olmasdr. Hedef btn toplumlarda, gruplarda her zaman,
btn zamanlarda ortaya kacak olan tutumlarn, sebep yklemelerinin, stereotiplerin, grup
etkileimlerinin zelliklerini yakalamaktr. Hlbuki sosyal temsiller teorisi esasta btn bunlara
dorudan kar kmaktadr, bir grubun kendine has ieriine ya da o grubun sosyal
temsillerine, analiz edilecek olan esas nesne muamelesi yapar. Bir baka ifade ile dier
rneklerine genellemek, kurallar ortaya karmak gibi bir abas ya da gayreti yoktur. Bir baka
grupta ya da bir dier kltrde bu temsiller farkl olabilir. Bunun neticesinde de tutumlar ve
tepkiler deiebilir. phesiz btn bunlar sosyal psikolojinin kavramlatrlma tarznda ok
derin karmlara sahiptir. Sadece tek tek kltrlerin kendi zenginlikleri iinde karlatrmay
deil yan sra antropoloji, dilbilim, tarih gibi dier sosyal bilimlerle ok verimli diyalog
kaplarn da amaktadr.

Sosyal temsiller teorisi inac bir teori olmakla birlikte dier sosyal inac grler
tarafndan eletirilmektedir. Eletiren yaklamlardan biri olan sylem psikolojisi ya da
sylemsel psikoloji, sosyal temsillerin ne iin kullanldklar zerine almadn iddia
etmektedir (Wetherell, 1996). Sosyal temsiller sosyal dnyay anlamann yollarndan biridir,
eylemi etkiler ama kendisi eylemin bir paras deildir. Eylemin bir paras olmayan ey nasl
olur da eylemi etkiler? Sosyal temsiller eylemi aklayamamaktadr. Bir anlamda sosyal
temsiller eyleme sebep olan gibi anlalmaktadr. Nitekim bilisel sosyal psikolojinin ieri
szd kap da burasdr, aratrmalarn bilisel ierik erevesinde yrtebilmektedirler.

156
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Klasik tutum teorileri tutumu, insan zihninde ileyen bilisel srelerle

belirlenen bir yap olarak ele alr.

Tutum teorileri tutum ve davrann sosyal alanda etkileim ortamnda

gerekletiini gz ard ederler.

Tutum nesnesinin nasl kurguland zerinde durmazlar.

Sylemsel psikoloji ve sosyal temsil teorileri klasik yaklamlarn tam tersine

tutumu sosyal alanda ele alrlar.

Sylem olarak tutumlar birer konuma eylemidir, balama gre deiiklik

gsterirler.

Sosyal temsil olarak tutumlar bulunduklar gruba ya da kltre hastr ve orada

geerlidir.

157
 Blm Sorular

1) Klasik yaklamlarda tutum nasl kavramlatrlmaktadr?

2) Klasik yaklamlarda tutum ve sosyallik ilikisi nerede ve nasl kurulmaktadr?

3) Tutarsz tutumlar klasik yaklamda nasl mtalaa edilir?

4) Sylem yaklamnda tutarszlk nasl mtalaa edilir?

5) Tutum tutarsz olabilir mi? Neden?

6) Sosyal temsiller teorisi tutumu nasl ele almaktadr?

158
12. SOSYAL ETK-I: OUNLUUN ETKS

159
 Bu Blmde Neler reneceiz

12. SOSYAL ETK-I: OUNLUUN ETKISI

12.1. Sosyal Etki

12.2. Normlarn ve Sosyal Etkinin ekillenmesi

12.3. ounlua Uyma ya da ounluun Etkisi

12.4. Uyma Davrann Etkileyen Ortamsal Etkenler

12.5.1. nsanlar Niin Uyma Davran Gsterir: Malumat Salayc Etki

12.5.2. nsanlar Niin Uyma Davran Gsterir: Kuralsal-Normatif Etki

12.5.3. nsanlar Niin Uyma Davran Gsterir: Bavurulan Bilginin Etkisi

12.6. Uyma Davran almalarna Getirilen Eletiriler

160
 Anahtar Kavramlar

Sosyal etki

ounluun etkisi

Malumatsal etki

Kuralsal etki

161
 Giri

kinci Dnya Savan takiben Amerika, kurduu yeni dnya dzeninde elde ettii gce
tam destein art olduuna inanyordu. zellikle bu destein lke iinde komnist
dncelerle delinmesine tahamml olamazd. ounluun szbirlii iinde olmas
gerekiyordu. Bu sebeple iktidarlarn her zaman yapt gibi bilimsel dnce ile ibirliine
girerek bu tam destein ya da szbirliinin ne zaman ne gibi artlarla bozulabileceinin
aratrlmasn istedi. ounluk, insann fikrini deitirmede gerekten etkili midir? Kiiler
hangi artlarda fikirlerini deitirirler, hangi artlarda deitirmeye direnirler? Kii tek bana
kald zaman da bu deiiklii devam ettir mi? ounluun basks ortadan kalktnda
deitii sylenen davran veya grler devam eder mi?

162
 12.1. Sosyal Etki
Diyelim ki altnz yer uluslararas bir sempozyum dzenlemeye karar verdi ve siz
de hazrlk komitesinde yer aldnz. Hazrlklar iin dier drt arkadanzla toplandnz.
Toplantnn konusu ise yaplacak sempozyumun ana temasn temsil edecek bir balk bulmak.
Toplant ncesi bu baln neler olabileceini anlamak iin arkadalarnzla ve dier
rencilerle konutunuz ve fikirlerini aldnz, aralarndan sizin de desteklediiniz birka bal
belirlediniz ve toplantya girdiniz. Toplant esnasnda sizin getirdiiniz bu tekliflere birka kii
scak bakt dierleri iddetle kar kt. zellikle kar kanlar ok farkl grler ne
sryorlard. Siz de kendi tekliflerinize gvenerek, kar kanlar ikna etmeye altnz ama
onlar da sizi kendi grlerine ekmeye altlar. Sizce toplantdan ne karar kmtr?

nsanlar birbirlerinin dncelerini, fikirlerini, davranlarn deitirmeye

altklarnda ortaya tartmalar, atmalar, ztlklar, pazarlklar kar. kna etmeye alarak,
emir vererek, propaganda veya bizzat g kullanarak insanlar birbirlerinin davranlarn
deitirmeye alrlar. Sonu? Yllardr, kk yz yze gruplarda sosyal etkiyi belirleyen
faktrleri sistematik olarak aratran sosyal psikologlarn vardklar nokta, her eyin artlara
bal olduudur! Sosyal etki bal altnda sosyal psikologlar davran etkileyen sosyal
faktrlerle uramaktadr ama sosyal etki kavramn daha snrlandrc bir ekilde tarif ederler:
sosyal etki, bir insann baka insanlarn sosyal yarg, tutum ve fikirlerine maruz kalmas
sonucunda kendi tutum, fikir ve yarglarnda ortaya kan deiikliklerdir (Avarmaet, 1990).
Sizin de dikkatinizi ektii zere bu konu ikna edici iletiim ve tutum deiimi konusuyla
arasnda benzer geler tad gibi btnletirici geler de tar.

Bu blmde ele alacam balk, uyma davran veya ounluun etkisi olacaktr. Bu
balk aslnda gnlk hayatta sk sk karlatmz ve genelde zerinde hep dndmz
eydir. nsanlar dahil olduklar topluluk veya gruplarn kendilerinden farkl dndklerini
rendiklerinde bu fikirlerini deitirirler mi? Belki grnte deitirirler. Ama tek balarna
kaldklarnda balangtaki fikirlerini srdrmeye devam ediyor olabilirler ya da ounluun
gr gerekten fikirlerini temelden deitirmelerine yol aar. ounluk, insann fikrini
deitirmede gerekten bu kadar etkili midir? Hangi artlarda deitirirler, hangi artlarda
deitirmeye direnirler? Sosyal psikoloji bu konu ile kinci Dnya Sava ertesinde zellikle
ilgilenmeye balad. nk o sralarda hakim glerin politikaclar, sava sonras kurulan yeni
dnya dzenine tam destein art olduunu savunuyordu. Sovyet sistemi ile kapitalist sistem
eklinde iki kutuba ayrlan dnya politikasnda, her iki taraf birbirinin sistemine tehditler
savuruyordu (souk sava dnemi) Amerikann amalad kapitalist yaantnn hedeflerinden
sapmaya tahamml yoktu. Amerikal ounluun karar srekli klnmal ve bu szbirlii
bozulmamal politikay yapanlarn hzn kesmemeliydi. Ancak bu suretle genel politika
(sosyal, siyasi, ekonomik, kltrel vb.) istenilen ynde ilerleyebilirdi. Bu noktada ounluun
oluturduu artlarn, farkl dnce ve tutumlar etkisi altnda tutabilmesi ve bu etkinin srekli
olmas nemliydi. Dolaysyla da zellikle Amerikada iktidarn bavurduu bilimsel bilgi ana
akm sosyal psikolojinin aratrma yn izmi oldu.

ounluun davranna uyma konusuna gemeden uyma davran hakknda zellikle

belirtmem gereken birka husus var. Uyma davran kiinin kendi grn grubunun gr

163
dorultusunda deitirmesine iaret eder. Bu noktada deitirmenin nitelii bizim iin
nemlidir nk burada bilmemiz gereken bu kii kendi fikrini grubun etkisi altnda kalarak m
deitirdi yoksa fikri gerekten mi deiti? Bu ikisi arasnda nitelik fark vardr. nceleri
gruptan farkl dnen kii sonralar bu fikrini deitirip grubun grne yaknlarsa
ounluun grnden etkilendiini syleyebiliriz. Hele bir de balangta kendisi ile ayn
fikirde olup da grubun grnden etkilenmeyen dier insanlara da ahit olduysak, kararmz
kesin gibidir. Balangtaki grleriniz farkl olabilir ama grup iinde konuulanlar ve
konuulanlara hakim olan gr, sizin fikrinizi etkileyebilir; daha nce hi dnmediiniz
alardan yeni bilgilerle karlaabilirsiniz veya hakim fikir o derece gldr ki kar kamaz,
fikrinizden vazgeip bu fikre oy verirsiniz. Ama daha nceden grubun hlihazrdaki grne
benzer bir grnz veya davrannz zaten varsa, ounluktan etkilendiinizi sylememiz
gleir. Byle durumlarda ounluun grne benzer veya ayn olan grleriniz ya daha
da keskinleir ya da biraz zayflayabilir. Ama davran dzeyinde, ounlukla beraber hareket
ettiiniz gzlenir. te bu sebeple uyma davrann, kiinin fikir ve davranlarn grubun
gr ynnde deitirmesi olarak ele almaktayz.

Bir dier nemli nokta ise uyma davrann sergileyen kiinin tek bana kald zaman
da bu deiiklii devam ettirip ettirmediidir. Ksacas ounluun basks ortadan kalktnda,
deitii sylenen davran veya grler devam eder mi? Buradaki kstas, deimenin gerek
bir tutum deimesi olup olmaddr. ounluk iinde gerek bir tutum deiimi yaandysa,
yani gr gerekten benimsediyseniz, tek bana olduunuz zaman da ayn izgide devam
edersiniz. Ama ounluun gr ok gl bir ekilde zerinize geldiyse, itirazlarnzn hi
de ho karlanmayacan dnp ifade etmekten ekindiyseniz, tek banza kaldnzda
ounluun izgisinden ayrlr, kendi grlerinizi devam ettirirsiniz.

12.2. Normlarn ve Sosyal Etkinin ekillenmesi

Sosyal etki insanlar zerinde gcn, sosyal kurallar ya da grup normlar olarak gsterir.
nsanlar gnlk yaantlarn bu kurallara gre dzenler ve idare ederler. Arkadanza nasl
davranmanz gerektii ile ailenize nasl davranmanz gerektiinin kurallar farkldr. Ders
dinlerken, kantindeki muhabbeti srdremezsiniz. Bu kurallar o topluluu, o grubu yaayan
insanlarn davranlarn birbirine yaknlatrr ve yaklak bir benzerlik yaatr. Sosyal kurallar
(normlar) erife (1936) gre belirsizliin yaand artlarda davrana yol gstermek iin
ortaya kar. nk insanlar dndkleri, yaptklar, hissettikleri eylerin doru ve uygun
olduundan emin olmak ihtiyac iindedir. Bu varsaymdan hareketle Muzaffer erif, insanlarn
dier insanlarn davranlarna bakarak bir muhtemel davranlar yaylm kardklarn ne
srer. Buna referans erevesi denilir. Bu erevenin merkezinde veya ortalama bir yerlerinde
yer alan durumlar insanlar, dier pozisyonlara gre daha geerli veya daha doru durumlar
olarak alglar ve kullanrlar. Daha nce hibir faklte yaantnzn olmad, ne yaplr, ne edilir,
nereye gidilir bilmediiniz fakltedeki o ilk gnlerinizde yaptnz ey, dier rencileri
seyrederek kendinize bir referans erevesi karmakt (Ya da i hayatndaki ilk gnnz
hatrlayn ne yapmtnz?). ou rencinin fakltede ortalama birbirine benzer hareket ve
tavrlar iinde olduunu grdnzden beri szgelimi herkesin ders arasnda kantinde
bulutuunu grdnzden beri sizin iin de ders arasnda kantine taklmak uygun faklteli
davran hline girerek yaklak alt ay iinde dierlerine benzer davranlara girdiinizi

164
hatrlayn. erif (1936) bu durumun grup iinde szbirliini vurgulayan yaknlamalarn ve
sosyal kurallarn (normlarn) kaynan akladna inanyordu. Sosyal kurallar ona gre
belirsizliin yaand artlarda davrana yol gstermek iin ortaya kyordu.

Muzaffer erif bu dncesini snamak zere bugn artk bir klasik saylan mehur
deneyini dzenledi (1936). Katlmclar, tamamen karartlm bir odada bir k noktasnn saa
veya sola ne kadar hareket ettiini tahmin etmek zorundayd. Gerekte ise bu k noktas
hareketsizdi. Katlmclarn tamamen karartlm odada be metre uzaklktan bu hareket
ediyormu gibi grmelerinin sebebi, otokinetik etki ad verilen illzyondan baka bir ey
deildi. Ama katlmclar bunun bir illzyon olduunu ve n aslnda hareket etmediini
bilmiyorlard. erif deneklerin yarsn odaya tek balarna alm ve n hareketini tahmin
etmelerini istemitir. Katlmclar bu deney artnda kendilerine ait bir referans erevesi
kurarak tahminlerini bu ereveden vermilerdir. gn sonra erif ayn denekleri bu sefer
ikili veya l gruplar hlinde deneye soktuunda iler deimitir. Bu sefer katlmclar ksa
bir sre ierisinde birbirlerinin referans erevelerini kullanmaya balayp, bir grup
ortalamasna getirmilerdir. Denemeler ilerledike de birbirlerine benzer tahminlerde
bulunmaya balamlardr. Balangta kullandklar kendi kiisel erevelerini terk etmilerdir.
Burada gzlenen nemli deiiklik, grup hlinde ortak bir referans erevesi oluturup
tahminlerini bu ereveden yapan katlmclarn, tekrar tek balarna deneye alndklarnda da
ayn ortak referans erevesini kullanmaya devam etmi olmalardr. Tek balarna iken de
beraberce oluturduklar ereveyi, belirsiz ortamda bir malumat kayna olarak kullanmaya
devam etmilerdir.

12.3. ounlua Uyma ya da ounluun Etkisi

II. Dnya Sava sonras Amerikan Devleti, toplumda anti komnist dncelerde
szbirliinin devamn salamann koullarn aratrmak zere bir proje ister. Bu projeyi
stlenen Aschin, 1950lerin banda dzenledii mehur ounlua uyma deneylerinin
balang noktas bu proje idi. Aratrmann problemine dayanak tekil eden gzlem uydu:
hepimiz ortamn belirsiz olduu durumlarda veya kararlarmzdan emin olmadmz
durumlarda, bakalarnn grlerinden etkilenir ve ounlukla onlarn grlerine uyarz. Bu
hi de artc deildir. Ama bakalarnn grlerinin, yarglarnn yanl olduundan emin
olduumuzda, btn dnce ve duygularnz size bunun yanl olduunu syledii srada bu
yanla uyar msnz? Hemen hayr demeyin nk hayr cevabnz sadece ahlaki bir cevap
olacaktr. Bakn Aschn o klasik deneyinde6 katlmclarn yaklak %30u nasl davranmt.

Katlmclar grsel bir algy konu alan bir deneye katldklarn zannediyorlard. Asch
(1951) katlmclardan, kyas noktas olarak alnan bir doru parasna gre dier doru
parasnn uzunluklarn tahmin etmelerini istemitir.

6
Deneyi u adresten seyretmenizi tavsiye ederim: https://www.youtube.com/watch?v=ZMqm8yAahYA

165
 Standart izgi Karlatrlacak olan izgiler

On sekiz denemenin her birinde izgiden biri standart izgi ile ayn uzunlukta olup,
bunun saptanmas da olduka kolaydr. Kontrol grubunda bu kararlar tek balarna alan otuz
yedi katlmcnn otuz bei denemeleri hatasz bitirmitir. Deney grubunda sekiz katlmc yarm
daire eklinde oturtulmu ve cevaplarn, oturduklar sra dzenine gre yksek sesle vermeleri
istenmitir. Fakat gerekte sekiz katlmcdan sadece biri gerek katlmc olup, dier yedi
katlmc aratrmac ile ibirlii iindedir. Her denemede katlmclar srasyla kendi kararlarn
sylemekte fakat her seferinde esas katlmcya sz sras, en son katlmcdan bir nce
gelmektedir.

Gerek denek

Aratrmac

Btn deney boyunca katlmclar aralarnda resmi bir iliki kurmu, verilen cevaplara
herhangi bir aknlk veya olumsuz bir tepki gstermelerine izin verilmemitir. On sekiz
denemenin altsnda ibirliki katlmclar doru cevaplar vermilerdir. Sonular zellikle
kontrol grubunun sonularyla kyaslandnda son derece ilgi ekicidir. Gerek katlmclar
denemelerin %37sinde ounluun cevabna uyum gstermitir: yanl cevap vermilerdir.
Katlmclarn %76s en az bir kere uymutur. Kontrol grubunda ise katlmclar denemelerin
%95ini hatasz cevap vererek uyma davran gstermemilerdir.

Asch deney bittikten sonra, cevaplarn ibirliki katlmclar ynnde veren

katlmclarla mlakat yaparak neden byle davrandklarn sormutur. Bu katlmclarn byk

166
bir ksm, dierlerinin hepsinin hemfikir olmas karsnda kendi yarglarndan phelenmeye
baladklarn sylemilerdir. Dier bir ksm ise grubun algsnn yanl olduunu bildii hlde
darda kalmamak iin grupla ayn karar verdiini ifade etmitir. ok az sayda katlmc da
grupla ayn eyi grdn sylemitir. Ksacas katlmclar kendileri ile grup arasnda
anlamazla dmenin bir sonucu olarak, giderek gelien bir onaylanmama korkusu, endie ve
hatta yalnzlk hisleriyle bir belirsizlik ve kendinden phelenme hli yaadklarn ifade
etmilerdir. Bu aklamalar, uyaran aka belirgin olduunda bile insanlarn neden
birbirlerinin yarglarna uyduklar hakknda bir fikir vermektedir. Bu gibi durumlarda insanlar
samalyor olmaktan, dierleri tarafndan onaylanmama endiesinden kanyor olabilirler.

Katlmclarn onaylanmama gibi bir korku ya da endie yaamadklar bir ortamda belki
onlara uymak gibi bir (znel) bask yaamayabilirlerdi. Asch, bunu inceledii bir deney artnda
sahte katlmclarn tahminlerini szl, gerek katlmcnn ise cevabn yazl vermesini
saladnda uyma davrannn %12,5lara dtn grmtr. Bu son deneydeki
dzenlemeler Deutsch ve Gerardn (1955) hipotezlerine yol gsterdi: eer yaplan i ak ve
belirginse, katlmclar birbirlerini grmyorsa, cevaplarn tek balarna veriyorlarsa ve grup
nezareti altnda deillerse, uyma basks tamamen ortadan kalkacaktr. Ksacas ortada ak,
belirgin, nesnel bir doru cevap varken ve gruptakilerin sizin ne yaptnz bilmelerine imkn
yokken yanl cevap vermenin ne anlam vardr! Nitekim elde ettikleri bulgular bu ynde
olmutur. Katlmclarn uyaranla ilgili yaad belirsizlik ve grup basks azaldka ounlua
uyma davranlar azalmtr. artc olan katlmclarn, belirsizliin en alt dzeyde olduu
ve cevaplarn tek bana ve kimin verdiinin bilinmedii deney ortamnda bile ounlua uyma
davran gstermeye devam etmi olmalardr.

12.4. Uyma Davrann Etkileyen Ortamsal Etkenler

Karnzda ounluun says ve szbirlii iinde olmalar sizin onlara uymanz
hususunda bir bask kayna olabilecei grlmektedir. Asch (1956) daha sonraki deneylerinde
ounluun saysn 1den 16ya kadar deitirerek grup byklnn grup yesi zerindeki
etkisini incelemitir. kiiden sonra uyma davrannn artnda hibir deiiklik olmadn
grmtr. Daha sonra Wilder (1977) uyma davrannn, ounluun saysndan ziyade karar
verecek olan kiinin kendisiyle ters den yeleri bir btn olarak alglayndan etkilendiini
ortaya koymutur. Yani kiinin grup iinde Ayenin ya da Fatmann farkl tepki verdiini
grmesinden ok, deiik fikirlerde olan kiilerin de ayn tepkiyi verdiini grmesi, yanl
olduunu bilmesine karn ounlua uymasna yol amaktadr.

Sizin karnzda ounluktan biri dierlerinden farkl cevap vermeye baladnda ne

olur: Asch (1955) bu durumda gerek katlmcnn ounlua uyma davrann dramatik
ekilde drdn gzlemitir. Gerek katlmcnn ounlua uyma davrann azaltan ya
da dren, grnn desteklenmesinden ok sadece ounluun szbirliinin bozulmas
olmutur. Fakat daha sonralar Allen ve Levine (1971) fikir bildirme gibi uyaranlarda bu sapan,
szbirliini bozan sahte katlmcnn, gerek katlmcya sosyal destek salad deneysel
artlarda etkili olduunu gstermilerdir. Bu gibi durumlarda uyma davrann azaltmak iin
sapan kiinin gerek katlmcnn ilk grne katlmas gerekmektedir.

167
 Kltrel normlar uyma davrann etkiler mi? Smith ve Bond 1993de Aschin deney
dzenini veya benzerini kullanm otuz bir aratrmay gzden geirmilerdir. Buna gre
ounlua uyma davran, bir baka ifade ile yanl cevap verme oran, Belikal rencilerde
en az dzeyde iken (Doms, 1983), Fijideki Hintli retmenler arasnda en yksek dzeydedir
(Chandra, 1973).

12.5.1. nsanlar Niin Uyma Davran Gsterir: Malumat Salayc

Etki
Kii alglad gerein ne olduuna dair yargsn bakalarnn yannda verirken
yarglarna hkim olan iki endie kayna vardr. Her eyden nce kii geree ilikin doru bir
yargda bulunmak ister. kincisi, kendisi hakknda olumsuz dnlmesinden saknr ve dier
kiiler zerinde iyi bir izlenim brakmak ister. Leon Festinger (1954) insanlarn, gereklie dair
alglarnn doru olup olmadn deerlendirmek zere motive edildiklerini ne srer. evresi
zerinde kontrole sahip olmak isteyen insan, evresiyle ilgili algsnn doru veya geerli
olduunu onaylatmak, yani dier insanlarn da kendisi gibi dndnden, algladndan
emin olmak ister. Bu motivasyonla kendisine, yargsn deerlendirebilecei bir kyas noktas
arar. Gereklikle ilgili elinde iki malumat kayna vardr: kendi alglarnn ne syledii ve
bakalarnn ne syledii.

Hayatlar boyunca insanlar bu iki malumat kaynana deer vermeyi renir. Ama uyma
davrannn yer ald ortamlarda bu iki malumat kayna birbiriyle ztlar. Kii, malumatn
gvenilebilirlii asndan bu iki kaynaktan birini semek zorundadr. Bu noktada kiinin,
gerek olana dair bir algya sahip olma arzusuyla dierlerinin yarg ve grlerine uymaya
ynelmesi malumat salayc sosyal etkinin bir sonucudur. Buradaki etki gerek bir sosyal
etkidir. nk kii dierlerinin grne uyma kararn, bir baka ifade ile onlarn inan, tutum
ve davranlarn benimseme kararn tek bana almtr. Grup basks olmad ortamlarda da
bu karar dorultusunda hareket etmektedir. Malumat salayc sosyal etkide, uyma davran
geree ait doru bir alg gelitirme ve doru ekilde hareket etme arzusu ile motive edilir.
Burada erifin otokinetik deneylerini hatrlaynz. Gereklik belirsizdi ve denekler bu
belirsizlii zebilmek ve ortadan kaldrabilmek iin deneydeki dier kiilerin tahminlerini
kullanmlard.

12.5.2. nsanlar Niin Uyma Davran Gsterir: Kuralsal-Normatif

Etki
Aschin deneyinde kulland uyaranlar ak ve belirgindi, malumat salayc sosyal etki
bu sebeple darda braklmt. Ama katlmclarn karlatrdklar izgiler birbirine benzer
hle sokulduka bir karar vermeleri zorlam, dierlerinin grlerine uyma artmtr. Bunun
sebebi katlmclarn kuralsal normatif etkinin tesiri altnda kalmalardr. Kuralsal etkide kii;
bakalar tarafndan kabul grme, onaylanma, onlardan gelecek olan cezalardan, dlanmaktan
kanma arzusu ile dierlerinin grlerine uyum gsterir. Dier kiilerle olan uyumazlmz,
uyumazln lsne gre bizi dierleri tarafndan sevilmemeye, hatta reddedilmeye kadar
gtrebilir. Uyuma hli ise dierlerinin bizim hakkmzdaki olumlu deerlendirmelerini

168
artracak, bylelikle de o gruptaki yeliimiz yerini koruyacaktr. Gl bir kuralsal etki,
yzeysel bir ba eme yaratmaktadr.

12.5.3. nsanlar Niin Uyma Davran Gsterir: Bavurulan Bilginin

Etkisi
Ana akmdan sosyal psikologlarn byk bir ksm aratrmalarn bu iki uyma davran
zerine younlatrmlardr. Hlbuki kendimizi bir gruba ait hissediimiz de uyma
davrannn nemli bir zelliidir. Kendimizi bir gruba ait hissettiimizde davranlarmzla
ilgili standartlarmz grup normlarna dayanr. Dolaysyla da gruptan etkileniriz. Gruplar ve
gruplar aras davranlarla ilgili blmlerde anlatacam sosyal kimlik teorisi (Tajfel ve Turner,
1979; Turner, 1991; Turner ve ark, 1987) grup normlarna uyma davranndan sorumlu baka
bir sosyal etki srecinin varlna iaret eder. Bavurulan bilginin etkisi (Referent information
influence), grup yelerinin normlara uygun davranlar gstermesinden sorumludur. Grup
iindeki anlamalar ortaya karan bir etkidir ve sosyal etkinin bir baka eklidir (Turner,
1991). Turnera gre (1982, 1985, 1991) insanlar bir grupla zdeletikleri vakit kendilerini o
grubun yesi olarak grr ve sonucunda grubun normlarn ve zelliklerini kendi grup
kimliklerinde dier yelerle greceli derecelerde paylar. Burada ileyen sre kiinin grupla
zdelemesine yol aan benlik kategorizasyonudur. Dolaysyla kii iin grubun normlar
hakknda ona malumat verenlerin ekici ya da ona benzer olmas gerekmez.

Bu modelde grup yesi olan kii, dier yelerde gzledii davrana uyum gstermez
daha ziyade grup normunun kendi grup yelii imajndaki (bilisel) temsiline uyum gsterir,
bu temsile uygun davranr. Dierlerinin davranlar belirleyici deildir, belirleyici olan grup
normlarnn kiinin bilisel dnyasnda nasl alglanddr. Grup ierisinde grubun kuralsal
eilimlerinin neler olduuna dair genellikle yksek seviyede bir anlama vardr. Ama zellikle
grubun tarif edici zellik ve normlarnn tekrardan tartma konusu edildii sosyal deime
ortamlarnda bu anlama dzeyi der. Ortaya kan anlamazlklar da grup normlarna uyma
basksn artrr. Aslnda grubun kuralsal eiliminden bahsetmek daha yerinde olur. Bir grubun
davran seenekleri greceli genitir ama bu yelpaze ierisinde bile kuralsal bir eilimi izlemek
mmkndr. Bu eilimi en iyi temsil eden baz grup yeleri vardr. Bu kii veya kiiler dier
yeleri uyma davranna mecbur etmede en yksek gce sahip yelerdir. Ayrca bu yeler ilgili
norma, kurala dair en fazla malumat veren yelerdir. Turner (1991) bu yelere rnek tip
(prototip) adn vermektedir.

Grld zere bu yaklamda, kiinin ounluun dikte ettii davranlara duraan

bir boyun emesi yoktur. Bunun aksine kiinin grup yesi olarak, grubun dier yeleriyle
beraber normatif olan grup iinde dinamik bir hlde srekli mzakere edii vardr. Bu
mzakere grup ierisinde uyma davranna yol aacak farkl pozisyonlar kuatr. Bu
pozisyonlar bazen daha gevek bazen daha kat pozisyonlardr. nk uyma davran grup
iinde her zaman davransal bir ortalamada birbirine yaklamay icap ettirmez. Ama grubun
rnek tipi, genellikle dier gruptan farkll korumak iin ortalamadan kayarsa dier yelerin
gsterdii uyma davrannn yn de bu pozisyona doru kayacaktr.

169
 12.6. Uyma Davran almalarna Getirilen Eletiriler

Uyma davran ile ilgili geleneksel uygulamalarn ve yaklamlarn odaklat nokta,

ounluun bireyin davranlarn nasl etkileyip deitirdiidir. Festingere (1954) gre sosyal
etkileimin yn tektir. Bir baka ifade ile yukarndan aaya dorudur. Bu tek ynl etkileim
sebebi ile gruptan sapan ya da farkl dnen yeler grubun dier yelerince pasif bir bask
altnda tutulur.

Gruplarn hedefleri grup iinde fikir birliini salamaktr. Ama grubun deerleri ve
normlar nasl deiir? Grubun iine girdii yeni artlar- grubun dier gruplarla olan ilikisinin
deimesi gibi - bu deimeyi salayabilir. nk grup ortaya kan yeni durumla eski deer
ve normlaryla baa kmakta zorlanabilir. Gerekli deiiklikler dediimiz eyler grubun kendi
varlk sebebini, hedefini, hedefe ulama ve bir arada olma kurallarn sarsacaktr. Bu durumda
ounluun gr ve eylemlerine ne olur? Ya da daha iddial bir soru soralm: ounluun bu
etkin gc nasl krlr? Uyma davrann aklama teebbslerinde deneysel sosyal
psikologlarn gzden kardklar noktalar vardr. Aratrmaclar toplumu ounluk fikrinin
deitirilemedii, olduka duraan ve dengeli bir yap olarak ele alr. Dolaysyla sosyal etki
sreci de bireylerin ve aznln sayca stn olan ounlua uymas anlamna gelmektedir. Bu
noktada aznln herhangi bir etkiye sahip olabilecei dnlmemektedir. Hlbuki
ounluun en gl olduu hallerde bile grup doas icab hibir zaman homojen deildir, her
zaman farkl olanlar, aznlkta kalanlar potansiyelinde tar.

170
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Sosyal kurallar erife (1936) gre belirsizliin yaand artlarda davrana

yol gstermek iin ortaya kar.

nsanlar dier insanlarn davranlarna bakarak bir muhtemel davranlar

yaylm referans erevesi kartr.

Uyma davrannda bask kayna olan ounluun says ve szbirlii, kiinin

uyma davrann gstermesinde etkili bir faktr grubudur.

Gerek olana dair bir algya sahip olma arzusuyla dierlerinin yarg ve
grlerine uymak malumat salayc sosyal etkinin bir sonucudur.

Kuralsal etkide kii; bakalar tarafndan kabul grme, onaylanma, onlardan

gelecek olan cezalardan, dlanmaktan kanma arzusu ile dierlerinin grlerine uyum
gsterir. Gl bir kuralsal etki yzeysel bir baeme yaratr.

Bavurulan bilginin etkisi sosyal etkinin bir baka eklidir, grup iindeki
anlamalar ortaya karr ve grup yelerinin normlara uygun davranlar gstermesinden
sorumludur.

171
 Blm Sorular

1) Kuralsal etkiyi malumatsal etkiden ayran en nemli husus nedir?

2) Szbirlii hangi artlarda ounlua uyma davrann drr?

3) Grup normuna uyma ile dierlerine uyma arasndaki fark nedir?

4) Gruba uyan kii dier yelerde gzledii davrana uyum gstermez, neden?

172
13. SOSYAL ETK - II: AZINLIIN ETKS VE OTORTEYE TAAT

173
 Bu Blmde Neler reneceiz

13. SOSYAL ETK - II: AZINLIIN ETKISI VE OTORITEYE TAAT

13.1. Aznln Etkisi

13.2. ounluun Etkisi: Ba Eme / Aznln Etkisi: Dnme

13.3. Otoritenin Etkisi: taat

13.4. taat Etmeyi Etkileyen Faktrler

13.5. Siz Ne Yapardnz?

13.6. taatin Dinamikleri

13.7. Sosyal Roller ve Sosyal Etki

13.8. Sosyal Etki Fenomenine Getirilen Eletiriler

174
 Anahtar Kavramlar

Aznln etkisi

Dnme

Ba eme

taat

Otorite

zerklik

Sosyal roller

175
 Giri

II. Dnya Savann ykp yakt Avrupada savatan yaklak on be sene sonra, yeni
kuak yeni fikir ve eylemleriyle sokaa dkld. Bu eylemlerin tad fikirler ounluun
benimsemedii aznlkta kalan zamann aykr fikirleri idi (Hippiler) ama 1970lerde
devletlerin sosyal anlaylarn niversitelerden balayarak dntrmeye balamt bile.
Fransz aratrmac Serge Moscovici bunun yeni bir fenomen olduunu ne srd. ounluun
kabul etmedii fikir ve dnceler ksacas aznlkta kalan dnceler farkl yollardan da olsa
ounluu etkileyebilmektedir.

imdiye kadar tarif ve tasvir edilen sosyal etki fenomenlerinin ortak birtakm zellikleri
vardr. Bunlardan en nemlisi, etkinin kt kaynak ile bu kaynan ulamak istedii hedef
arasnda mevki - stat fark yoktur. Hedef ile etki kaynann mevkileri birbirine denktir. Bir
baka ifade ile iliki simetriktir. Etki kaynann yayd bask gc gizlidir (aleni deildir) ve
kendisine kar gsterilen direnmeyi dorudan kontrol etme ya da yaptrm uygulama
teebbsnde bulunmaz. Szgelimi Aschin deneyinde yer alan btn katlmclar
rencilerden olumaktayd ve ounluk katlmcdan farkl bir gr belirterek st kapal bir
bask uygulamaktayd. Katlmc verdii cevap karsnda ounluk tarafndan hibir olumsuz
tepkiye maruz kalmamaktayd.

Etkinin bunlardan tamam ile farkl olduu bir baka balam ise kiinin, kendi gr
her ne ynde olursa olsun, yksek bir mevkide bulunan bir otoritenin7(etki kaynann) emrine
dorudan itaat ederek davrann deitirmesidir. taat biimindeki sosyal etkide, kayna ile
hedefi arasnda mevki fark vardr. Yani burada asimetrik bir ilikiden bahsediyoruz. Kaynak,
etkide bulunmak ister ve hedefinin boyun eiini denetler. nsanlarn her zaman anlamak
istedii otoritenin emirlerine ya da taleplerine ne zaman neden uyulduudur. Milgram bu
fenomeni klasik deneyinde inceler; insanlar neden bir otoritenin srarl taleplerine, prensipte
kiisel olarak tasvip etmedikleri hlde itaat ederler?

Bu balklar ana akm postpozitivist sosyal psikolojinin grleri erevesinde pepee

iki blm hlinde ele alacam. Bu ilk blmde, sosyal etki almalarn balatan Aschin
ounluun kii zerindeki etkisini aratran almalarn ve grlerini ele alacam. Sizin de
greceiniz zere sosyal etki fenomeni ele alndnda szkonusu edilen tekil bireyin ounluk
ya da aznlk iindeki davrandr.

Eletirel sosyal psikoloji sosyal etkiyi bir fenomen olarak grmemektedir. Bunun
yerine baskn sylemler iinde ina edilen ya da ideolojilerin kurduu kimliklerin ve
pratiklerinin incelenmesi gerektiini ne srer. Sz gelimi kadn syleminin ina ettii modern
kadn kimliinin kadnlar aras etkileimde beklentileri ve eylemleri nasl ynettiini inceleme
altna alr.

7
Otorite kelimesi Trkede genellikle olumsuz armlar olan bir kavramdr. Burada btn anlamlar ile
birlikte kullanlmaktadr. Bir bilen anlamn tad kadar, emir veren bir mercii anlamnda da kullanlmaktadr.

176
 13.1. Aznln Etkisi
1960lar ncelikle Avrupaya ok farkl tecrbeler yaatyordu. Dnya savann hemen
ardndan doanlar kendilerini, aileyi ve dzeni sorgulamaya balam, kurulu dzene kar
km, kendi grlerini savunan tavrlar (sava yapma bar yap; hippiler) ve alternatif
yaamlar soka, niversiteyi, evi, her yeri etkisi altna almt. Bu ortamda yaayan sosyal
psikologlar aznlkta kalan dncenin de ounluu etkileyebildiini grdler. Bu sosyal etki
dierinden farkl bir sre izlemekte ve kendini davrana hemen yanstmamaktadr. Ama
bilisel dzeyde ounluun fikirlerinin gerekten bulanmasna ve daha sonra da davrann
deimesine yol aabilmektedir. Bu fenomene ksaca aznln etkisi ad verilir. Moscoviciye
(1976) gre aznlktaki fikirlerin ounluu etkilemesi mmkndr, nk hibir grup tam
anlamyla homojen deildir. Her zaman iin potansiyel blnmeleri bnyesinde tar.
Dolaysyla gruptan sapan yeler bu davran, tutum veya grlerinde yeteri kadar ikna edici
ekilde tutarl, deimez bir hl gsterirlerse, gruptaki bu potansiyel blnmeleri aa
karrlar. Bu blnmelerin sonucundaki atmalardan ise yeni normlar ortaya kabilir.

Moscovici ve arkadalar 1969daki aratrmalarnda (Moscovici, Lage ve Naffrechoux,

1969) Aschin deneyinde kullanlan dzene benzer bir dzen kullanarak yaptklar deney
sonucunda kk bir aznln ounluun yarglarn kaydrabildiklerini grdler. Bu kay
birazdan greceimiz zere pek de fazla deildi. Ama deneyin ikinci ksmnda elde ettikleri
veriler son derece dikkat ekiciydi. Aznlkta kalan grler ounluun davranlarnda bir
deiiklie sebep olmuyordu ama bireylerin akllarn kartrmaya yetiyordu. imdi deneyi
biraz daha ayrntlandrarak sonular zerinde konumaya balayalm.

Katlmclar renk krl testinden getikten sonra altar kiilik gruplar hlinde bir
araya getirilmi ve hepsine gsterilen rengin ne olduu sorulmutur. Gsterilen otuz alt renk
saydamlarnn hepsi aslnda mavi renktedir, sadece tonlar deimektedir. Katlmclarn grevi
gsterilen saydamn rengini yksek sesle sylemektir. Bu alt kiilik denek grubunda her zaman
iki katlmc sahte (aratrmaclarla ibirlii yapan katlmclar), kalan drt katlmc gerek
katlmcdr ve dier iki katlmcnn da kendileri gibi olduklarn dnmektedir. Deney
artlarndan birinde bu ibirliki iki katlmc her denemede birbirleri ile tutarl bir ekilde
slaytlarn yeil olduunu (tutarl olma art) dier deney artnda ise 24 defa yeil, 12 defa mavi
olduunu sylemilerdir (tutarsz olma art). Deneyde esas olarak incelenen etki, gerek
katlmclarn ne kadar sklkta mavi slaytlara yeil tepkisi verdikleridir.

birliki katlmclarn bulunmad kontrol grubunda gerek katlmclar hibir ekilde

yeil tepkisi vermemitir. Tutarsz olma deney artnda gerek katlmclarn yeil tepkisi verme
oran %1 dzeyinde olmutur. Tutarllk artnda ise katlmclarn %32si en az bir defa yeil
tepkisini vermitir. Bu katlmclarn tepkilerinin %8den fazlas, yeildi. Aschin deneyinde
elde edilen yzde otuz yedilik ounluk grne uyma oranna gre %8lik bir etki oran
olduka dktr.

Moscovici ve arkadalar (1969) katlmclardan; slaytlarn renklerine verdikleri

tepkileri aldktan sonra, laboratuara katlmclarn bir baka deneyi ynettiini zannettikleri
ikinci bir deneyci sokmulardr. Aslnda esas deneyin devam olan bu ikinci deney artnda,

177
deneyci her bir katlmcy tek bana deney odasna alp gsterdii slaytlarn ne renk olduunu
sylemesini istemitir. Ksacas ayn slaytlara tek balarna iken cevap verme durumu
oluturulmutur. Bu arada ayn slaytlara dier katlmclarn verdii tepkiler ise sylenmemitir.

Elde edilen sonular son derece ilgintir. Denek grubundaki katlmclar kontrol
grubundaki katlmclara gre mavi-yeil tonundaki mavi slaytlar, yeil alglama eiliminde
olmulardr: cevaplar genellikle yeilimsi mavi olmutur.

Bu bulgular insanlarn davranlarn deitirmede aznlk etkisinin, ounluun etkisi

kadar olmasa da etkili olduuna iaret etmektedir. Ama en nemlisi, insanlarn aznlktan gelen
tepkilerden (yeil) bilisel dzeyde etkilendii anlalmaktadr. Davransal dzeyde ak bir
yeil tepkisi verilmemekle birlikte mavi tepkisi de kolay kolay verilememeye balamtr.

Moscoviciye gre (1976, 1980; Moscovici ve Personnaz, 1980) aznln, grubun

yelerini etkileme kabiliyetini belirleyen unsur aznln davranlarndaki tutarllk ya da
istikrardr. Tutarlln nemli oluu, belki ksmen ounluun sebep atflarnda meydana
getirdii deiikliklerden kaynaklanabilir. Kellynin atfetme teorisinden hareket edersek;
aznln bir sz birlii hlinde alglanmas ve zaman ierisinde deimeyen pozisyonu,
ounluk yelerinin zihinlerinde bu aznlk yelerinin gelip geici bir kapris iin deil, belli bir
z olan bir eyler iin direndiklerine dair bir izlenim yaratt dnlebilir (Moscovici, 1976).
Bir baka etkili unsur ise aznln grlerini ortaya koyarken ounluk iinde yapmas
gereken yatrmlarn geniliidir. leri srdkleri sebepler yznden kiisel ya da maddi
zararlar gze ald gzlenen bu kiiler, ounluk tarafndan daha fazla ciddiye alnrlar.
Kiisel menfaatlerle hareket etmediklerinin nemli bir gstergesi olur. nc unsur
zerkliktir. Bu zerklik, ounluun aznl gizli sakl birtakm motivlerle deil, belli baz
kurallara gre hareket ettiini gzledii lde, alglanabilir. Drdnc unsur, aznln kendi
grn veya davrann tartrken gsterdii katlk/esnekliktir. Mugnye (Mugny ve
Papastamou, 1982) gre bu unsur, tutarllk etkisini deerlendiren temel deikendir. Aznlk
yeleri tutarl kalmaya devam ederek, grubun dier yelerince dogmatik ve boyun emez olarak
grnme riskini gze almaktadr. Bylesine aleyhte alglar, aznlk yelerinin ar olduklar
iin gruptan atlabilirliini douracandan, ounluu etkileme kabiliyetleri muhtemelen
azalacaktr. Ama eer aznlk hem tutarl hem de esnek bir mzakere tarz edinirse, kendisi ile
ilgili bu gibi olumsuz alglarn tersine iledii de gsterilmitir.

13.2. ounluun Etkisi: Ba Eme / Aznln Etkisi: Dnme

Uyma davran ortamlarnda normatif basklar dierlerinin nnde grnr etkilere yol
aar. Malumata dayanan basklar hem herkese grnen hem de kiinin yalnzken de kabul
ettii etkilere yol amaktadr. Ama unutmayn ki bu gibi deney ortamlarnda btn dier kiiler,
gerek katlmcya karydlar. Hlbuki aznln etkisinin aratrld ortamlarda katlmclarn
baa kmas gereken iki grup vardr: Ait olduu ounluk grubu ile grubuna kar tepki veren
aznlk grubu. Dolaysyla burada aznln katlmc zerinde kuralsal-normatif kontrole ok
daha az sahip olduu sylenebilir. Nitekim Moscovici ve Lagein (1976) aratrmasndan ve
benzeri dierlerinden aznlklarn hi sevilmediine dair veriler gelmitir. ounluun
fikirlerinde direnen tipik ya da rnek grup yeleri (referant bilinin etkisi) ortamda bulunurken

178
aznln tepkileri katlmc zerinde pek de grnr etkiye sahip olmaz. Peki, katlmc tek
bana iken aznln bir etkisi olamaz m? ounluktan gelen kuralsal basklar sebebi ile
aznlk, dierlerinin nnde grnr bir etkiye belki de yol aamyor olabilir ama kiinin tek
bana iken kabul ettii ok daha gizil bir dzeyde etkiye yol ayor olamaz m?

1969daki genetik modeline 1980de ikili sre modeli ile ilavelerde bulunan
Moscovici, ounluk ile aznlk arasnda, ileyen sreler ve etkileri asndan farkllklar
olduunu ne srmtr. Bu gre gemeden nce aklda tutulmas gereken nemli bir hususu
tekrar belirtmek yerinde olacaktr: Moscovici, grnen ve bilinen bir ounluk karsnda tek
bir kiinin bulunduu bir ortam (Aschin deney dzeni) ile aznlk grubunun bir ounluk
grubuna kar durduu ortam arasndaki ztlkla uramaktadr. Dolaysyla bu ortamn, btn
aznlk - ounluk etkileim ortamlarna genellenmemesi gerekir. Kiisel ve kiiler aras
srelerin etkisi, aznlk ve ounluun dorudan ya da dolayl etkileri farkllklar tayabilir.

Moscovici, ounlua uyma davrannn bir sosyal karlatrma srecini faaliyete

geirdiini ne srer. Bu srete katlmc kendi tepkilerini, dierlerinin tepkileri ile
karlatrr. Dierlerinin fikir ve yarglarna uymak zere katlmc, onlarn ne dedii zerine
younlar; konunun ne olduuna dikkat etmez (Moscovici, 1980). Dolaysyla ounluun
bizzat varl ve yayd kuralsal basknn da buna katlmasyla, kiinin grnrde ounluun
fikrine boyun emesi beklenir. Byle bir durumda kiinin dncesinin etkilenmesi ksa mrl
olacaktr, nk kii ounluun varlndan bir kere kurtulduunda ve konuya tekrar
odaklandnda, en bandaki kendi kanaatine geri dnecektir.

Bunun tersine aznlk, bir geerlilik srecini canlandracaktr. Yani aznln niin
srekli bu pozisyonu srdrdn anlamay amalayan zihinsel bir faaliyet balayacaktr.
Dikkat aznln hakknda gr bildirdii ey zerine odaklaacak, bu srete kii bir lde
farknda bile olmakszn, bu eye aznln bakt gibi bakmaya balayacak ve kendi bana
iken kabul ettii aznlk pozisyonuna dnm olacaktr. ounluun kuralsal basklar, kiinin
aznln zerindeki bu zel etkisini grnr hle sokmasn nleyecektir. Dolaysyla greceli
konuacak olursak, aznlklar kiiyi boyun emeksizin eski fikir ve kanaatlerinden
dndrmeye, ounluk ise kiinin fikir ve kanaatlerinden dnmeksizin ba emesine yol
aacaktr. Aznlk etkisiyle fikir ve kanaatlerde dnmenin grnr hle gelmesinin, ounluun
etkisi ile boyun emekten ok daha fazla zaman alaca beklenebilir.

13.3. Otoritenin Etkisi: taat

Milgramn itaat konusundaki aratrmalar8 tpk Aschin uyma davran konusundaki
aratrmalar gibi klasik deer tayan aratrmalardr. Milgram (1974) bir kiinin hangi
artlarda bir otoriteden emir aldktan sonra dier bir kiiye elektrik oku verebileceini
belirlemek zere bir deney dzeni hazrlamtr. Milgram katlmclarn renme ve hafza ile
ilgili bir aratrmann dzenlendiini ve katlacaklara drt dolar verileceini bildiren bir gazete
ilan ile toplamtr. Deneye katlanlar 20 ila 50 ya civarnda olup eitli mesleklerden

8
Milgramn deneyini tekrarlayan deneyi u iki videodan seyretmenizi tavsiye ederim
https://www.youtube.com/watch?v=awa_0JXs1BA
https://www.youtube.com/watch?v=wiXEPgt5Nco

179
gelmekteydiler. Laboratuara gelen katlmclara cezann renme zerindeki etkilerini aratran
bir deney dzenlendii sylenmitir. Katlmc ikeli bir kura sonucu retmen rolne,
aratrmac ile ibirlii yapan orta yal, sempatik bir adama da renci rol verilmitir. renci
roln oynayan bu kii, koluna bir elektrot balanarak sandalyeye kemerle balanmtr.
retmen roln oynayan katlmcya, renciye birtakm szck iftleri okuduktan sonra
rencinin hatrlayp hatrlamadn kontrol etmesi ve rencinin her hata yapnda elektrik
oku vermesi istenmitir.

Elektrik okunun verildii jeneratr zerinde 15 volttan 450 volta kadar 15er voltluk
30 dme bulunmaktadr. ok seviyeleri eitli ekillerde etiketlenerek anlam katlmc iin
ak hle sokulmutur. Bu etiketler yle dizilmitir:

Hafif ok (15-60 volt),

Orta derecede ok (120 volta kadar),

Kuvvetli ok (180 volta kadar),

ok kuvvetli ok (240 volta kadar),

iddetli ok (300 volta kadar),

Tehlikeli ok (420 volta kadar).

En son ok seviyesi XXX

ok aletine ilve edilen eitli aletler vastasyla jeneratre gerek grnts verilmitir.
Ayrca oklarn gerekten verildiini gstermek iin retmen katlmcya 45 voltluk rnek
bir ok verilmitir. Deney boyunca renci eitli hatalar yapm ve yapt her hatada
retmene ok dzeyini artrmas talimat verilmitir. Katlmc her seferinde sklp, duraklayp
ok vermeyi reddettiinde aratrmac katlmcya drt kademede giderek artan tonlarda emirler
vermitir: ltfen devam ediniz; deneyin yaplmas iin devam ediniz. Aratrmacnn bu
mdahalelerine karn eer katlmc ok vermeyi reddetmise ya da renciye st ste en
yksek seviyede ok uygulanm ise deneye son verilmitir.

13.4. taat Etmeyi Etkileyen Faktrler

Milgram oku yiyen kurban ile (renci-sahte katlmc), oku veren kiinin (retmen
- gerek katlmc) fiziksel yaknln drt deneysel artta kontrol etmitir. Birinci artta
renci ile retmen birbirinden uzaklatrlp birbirine bitiik iki ayr odaya yerletirilmitir.
renci (kurban) 300 voltluk oku yediinde okun iddeti ile duvara arpmakta, 315 volttan
sonra ise odadan hibir ses gelmemektedir. kinci artta bitiik odada bulunan rencinin
verilen ok miktarna gre acdan kvranan sesleri duyulmaktadr. Yine 315 voltta bu sesler
artk kesilmektedir. nc artta retmen oku verebilmek iin rencinin kolunu metal
plakaya kendi eli ile koymak zorundadr. Bu drt artta katlmclarn gsterdikleri itaat
oranlar, kurban katlmcya fiziksel olarak yaknlatka azalmtr. En yksek itaat oran %65
ile ilk artta, en dk itaat oran %30 ile son artta olmutur. Ald emrin kurban zerindeki

180
etkisine ahit olmayan katlmclar (birinci deney artnda), bunu bizzat grp yaayanlara gre
en fazla itaat edenlerden olmutur.

taati etkileyen bir baka faktr de otoritenin kii zerinde kurduu kontrol olabilir.
Milgram aratrmasnda, kontroln miktarn eitli llerde deitirerek kontrol etmitir.
Aratrmac (ok ver emrini veren), retmenin (katlmcnn) bulunduu odadan kp da
emirlerini telefonla bildirdii durumlarda itaat dzeyi (%21), aratrmacnn odada bulunduu
duruma gre (%65), dmtr. Bu arada da birka katlmc aratrmacnn kendilerine telefon
vastasyla verilmesini syledii ok miktarndan daha fazlasn verdiini beyan etmitir!

Bu deney dzeni, deneyin yapld Yale niversitesinin dnda daha az bilimsellik

tayan bir yerde yapld zaman itaat oran anlaml bir dzeye ulaamamtr. Yan sra bir
dier ilgin bulgu da udur. Deneyin banda otorite rolndeki aratrmacnn, renci rolndeki
katlmcya verdii sz tutmad artlarda bile katlmclarn yani retmen rolndekilerin
itaat etme davrannda fazla d olmamtr. renci deneyin banda kalp rahatszl
olduunu bildirmi ve bu sebeple deneyi brakmak istedii anda deneye son verilecei sz
almtr. renci 150 voltluk on oktan sonra deneyin durdurulmasn talep etmi olmasna
karn aratrmac, retmen rolndeki katlmcya devam etmesi gerektii hususunda srar
etmitir. Bu korku verici durumda katlmclarn emre boyun eme davranlar esas dzeyden
ancak %10luk bir d gstermitir.

Milgramn itaat ile ilgili deneyinde kontrol ettii son bir deiken ise otorite figrdr.
Aratrmac katlmcya talimatn vermeden nce kontrol odada bulunan ve o srada sadece,
katlmcnn tepki sresini kaydetmekle grevli birine devretmitir. Bu yeni kii, her hata ile
birlikte verilen ok miktarnn artrlmas fikriyle harekete gemi ve deney boyunca da
katlmcya bu kurallara uymas konusunda srar etmitir. Sonular ilgintir. Katlmclarn
sadece %20si, dier aratrmacyla ayn statde bulunan bu ikinci kiiye deney sonuna kadar
itaat etmitir. Ayrca buna ilaveten; katlmc ok vermeyi reddedip de bu otorite rolndeki kii
oku bizzat kendisi vermeye kalktnda, katlmc tarafndan tartaklanm veya jeneratrn
kordonu fiten ekilmitir. Bu tepkiler otorite bir bilim adam kisvesinde iken hibir ekilde
gsterilmemitir. Otoritenin g kaynaklarn aratran Milgram, otoriteden emir alan
katlmcnn dierleriyle ilikide olduu artlarda otoritenin emirlerine boyun eme
davranlarn incelemitir. Bu sefer deney ortamnda katlmcnn yan sra iki kii daha
bulunmaktadr. Aratrmac ile ibirlii yapmakta olan bu iki sahte katlmcdan biri
katlmcnn okuyaca szck iftlerini vermekte dieri ise kurbann tepkilerini
deerlendirmekte, gerek katlmc ise kurbana ok vermektedir. 150 voltluk okun verilmesi
srasnda birinci sahte katlmc oka kar kar ve okun verildii jeneratrden uzak bir keye
ekilir. 210 voltta ise bu sefer ikinci sahte katlmc kar kar. Bu sahte katlmcnn gerek
katlmcnn davranlarn st dzeyde etkiledii grlmtr. Gerek katlmclar arasnda en
st dzeyde ok verme davran ancak %10 seviyesinde gzlenmitir, katlmclarn %90 ok
vermeyi reddetmitir. Katlmclarn bu iki sahte katlmcdan etkilenerek otoriteden bamsz
tepkide bulunduklar sylenebilir. Nitekim bu deney artnn tersine evrildii deney ortamnda
bu dnceyi destekleyen sonular elde edilmitir. Gerek katlmc talimat veren sahte
katlmc da oku uygulayan konumuna getiinde, gerek katlmclarn %92si sahte

181
katlmcya 450 volta kadar ok uygulamada yardm etmitir. oku kendileri vermemitir ama
ilk seferde sahte katlmcnn deneyi protesto edip geri ekilme tepkisini niin bu sefer kendileri
gstermemitir? Onlar tutan nedir? Bakalarnn yannda ya %10 dzeyinde ya da %92
dzeyinde otoriteye uyma davran gzlenmektedir. Dolaysyla otoriteye ba eme
davrannda zalim olma, gaddarlk, sadistlik gibi birtakm kiisel zelliklerden ziyade kiiler
aras unsurlarn gl rol olduu aktr.

13.5. Siz Ne Yapardnz?

Milgramn bu deneylerinden elde ettii sonular okuduktan sonra siz de dierleri gibi
ben olsaydm yapmazdm trnden tepkileri kendi rahatnz iin syleyebilirsiniz. Bierbrauer,
(1973) iinde psikiyatristlerinde bulunduu eitli mesleklerden kiilere deneycinin bu
emirlerine ka kiinin uyacan sormu. Bu kiilerin hepsi, deimez bir ekilde itaat etme
orannn az olacan ve en fazla ortalama 130 voltluk bir okun uygulanacan sylemilerdir.
Bierbauer deneyi ok canl bir hle getirdiinde ise niversite rencileri bu oran ortalama en
fazla 260 volta karmtr. Bu oran gerek deneklerin uyguladklar seviyeden dktr (Ka
voltluk elektrik oku insan ldrr biliyor musunuz?). Bakalarnn ve bizim ne yapacamz
konusunda dndklerimiz ile gerekte ne yaptmz arasnda bu derece bir fark olmas
artcdr. Bu farka yol aan nedir? Sebeplerden biri temel atf hatasnda (Bk: Nedensellik)
bulunabilir. Ortamdan kaynaklanan faktrlerin roln gz ard edip, failden kaynaklanan kiisel
zelliklerin roln abartyor olabiliriz. Otorite-itaat- emir ortamnn itaat eden zerindeki
etkisini pek fazla dnmeden, itaat etmemesi gerekirdi diye yargda bulunarak sebebi itaat
edenin zelliklerinde aryor olabiliriz.

Milgramn deneyleri farkl lke ve kltrlerde tekrarlanm ve itaatin genelde gzlenen

bir etki olduu grlmtr (Smith and Bond, 1993; Meeus and Raaijmakers, 1986,1995).

13.6. taatin Dinamikleri

nsanlar niin kendilerinden daha st mevkilerde bulunan otoritenin emirlerine boyun
emektedir? Milgrama gre burada birbirine kilitlenen faktr i bandadr. Birincisi,
deneydeki denekler ve insanlarn byk bir ksm otoriteye itaatin mkfatlandrld uzun bir
gemie sahiptir, otoritenin gvenilir ve meru olduunu umacak durumdadrlar. kincisi, hem
deneyde hem de gerekte, balayc ve tuzaa drc faktrler ileme girmektedir.
taatsizlie kar psikolojik birtakm engellerin olduu bir gerektir ama insanlarn ancak
kendilerini balayan eylemlere, kademeli ekilde kaydklarn da unutmamak gerekir. nc
olarak Milgram otoritenin etkisi karsnda iki ayr psikolojik durum tarif eder. Bunlardan
birincisinde eer kii kendini sorumlu tutup, o ortamda yaplacak olan doru davran bulmada
yegne rehber olarak kendini dnyor ise bu kii, Milgrama gre zerk olma durumundadr.
Bunun tersine, kii kendini hiyerarik bir yapnn paras olarak alglyorsa, kendini yapt
davranlardan sorumlu tutmayp st mevkidekileri yani otoriteyi sorumlu grr. Dolaysyla
da otoritenin emirlerini yerine getirir. Milgrama gre bu kii grevli olma durumundadr. Kii,
Milgrama gre ailede, okulda ve iinde otoriteye boyun eerek elde ettii dllere gre iinde
bulunduu ortam yasal bir otorite olarak alglar ve zerk olma durumundan grevli olma
durumuna kayabilir. Yapt iin srekli olmas, otoriteyi sarsma endiesi, yasal bir otoriteye

182
kar itaatsizlikte bulunma endiesi gibi faktrler kiinin grevli olma durumundan kn
zorlatrabilir.

13.7. Sosyal Roller ve Sosyal Etki

Milgram gibi Zimbardo da sradan insanlar kt eyler yapmalarna yol aacak sosyal
etkinin ne gibi ortamlarda ortaya kt ile ilgileniyordu. 1973de meslektalar ile o ok iyi
bilinen mehur hapishane deneyini (Stanford Prison Experiment) 9 dzenleyerek insan
davrann etkilemede sosyal rollerin yerini ortaya karmaya almt (Zimbardo, Haney,
Banks ve Jaffe, 1973; Haney, Banks ve Zimbardo, 1973). Sosyal roller, belirli sosyal
konumlarla birletirilen davran kalplardr. Sz gelimi derste retim yesinin sosyal
rolnden beklenen, dersi anlatabilmesi, sorular cevaplamas, rencinin anlamasn
kolaylatrmas vs. gibi davranlar iken rencinin ise derse olan motivasyonunu yksek
tutmas, dersi nceden alp gelmesi, derste sorular sorarak kendi anlamasn gelitirmesi gibi
davranlar beklenir. Bunlar onlarn konumlarndaki rollerdir ve belirli baz davranlar
sergilemeleri beklenir. Bu sosyal rollerin gndelik sosyal yaantmzda nemli etkileri vardr.
Szgelimi renci olarak dersteki son hlinizi dnn. Davranlarnz sizin renci rolnden
ne anladnzla kurulacaktr. Akas ders esnasnda telefonla konumayacak ya da yksek
sesle n ya da arka sralardaki arkadalarnza seslenip laf atmayacaksnzdr. Davranlarmzn
nasl olacana rehberlik eden o an iinde bulunduumuz sosyal ortamlardr. Bizden o srada
sosyal olarak ne beklendiine dair anlaylarmza da yol gsteren o ortamn kendisidir.

Aada dipnotta Zimbardonun deneyini anlatan ksa bir video grntsnn adresini
verdim. Ayrca deneyi ayrntlaryla ele alan ngilizce versiyonlarna da ulamanz mmkn.
Hapishane deneyi ok mehurdur. Burada genel olarak deneyi anlatacam. Zimbardo, Banks
ve Haney gazete ilan ile psikolojik olarak salkl olduklarndan emin olduklar 70 gnll
niversite rencisi arasndan eleme yaparlar ve 24n seerler. Bu 24 katlmcy random
(geliigzel) bir ekilde iki deneysel art arasnda blerler: 12 mahkm 12 hapishane grevlisi.
alma katlma izinleri alndktan sonra aratrmaclar gerek hayattakine ok benzer bir
ekilde mahkm kategorisindeki katlmclar evlerinden tutuklayarak alp Stanford
niversitesinin binalarndan birinin bodrumda yapt deiiklikle hapishaneye dntrd
yere gtrp hcrelere koymulardr. Hapiste mahkmlar ok acmasz hapishane artlarna
benzer artlara maruz braklmlardr. Dier grup olan hapishane grevlileri (grevli kyafetleri
iinde) tarafndan denetlenirler. Hapishaneye getirildiklerinde soyulup mahkm kyafetleri
giydirilmi ve mahkm numaras verilmitir. Zimbardo hapishanenin mdr rolndedir ve
mahkm ve grevli rolndeki katlmclar bu rollerini bu kapal kurumda birka gn
srdrmlerdir. alma ilerledike aslnda birka gn iinde grevliler grevlerini ciddiye
almlar ve kontrollerinde giderek sadistlemilerdi, zellikle kontrol edilmediklerini
dndkleri geceleri bu davranlarn artryorlard. Mahkmlardan biri artl tahliye talep
ettiinde Zimbardo hapishane mdr olarak geri evirdi ki daha sonra bu durum almann
etik artlar hakknda ciddi endieler dourmutu. Talebi geri evrilen mahkm sonrasnda
aniden strese girmi ve psikosomatik kurdeen dkmt. Mahkmlar Zimbardo ve
meslektalarnn (1973) patolojik mahkm sendromu dedikleri bir durumun iaretlerini

9
Deneyin bir zetini bu videoda bulabilirsiniz. https://www.youtube.com/watch?v=td4nCRMJQ1U

183
gsterdiler. Balangta bulunduklar ortama inanamaz gzlerle bakarken sonrasnda baarsz
bir mahkm isyan balattlar, bunu depresif, aciz, kzgn, kaytsz ifadeler takip etti. Ama ou
zaman hapishane grevlilerine st dzeyde uyuldu ve abartl itaat edildi. Bu davranlar
aratrmaclar tarafndan kimliksizlemenin (de-individuation) iaretleri sayld: kiisel
kimliin kaybolduu duygusu, kontrol duygusunun kayb ve mahkm rol ile zdeleme.
Dier tarafta hapishane grevlisi rolnde olan katlmclar aratrmaclarn g patolojisi
dedikleri eyi gsterdiler; rollerinden aka zevk aldlar; alma saatlerini abarttlar,
aratrmaclar almann kontrolden ktn grp sonlandrma noktasna geldiklerinde
hayflandlar. Grevli rollerine o derece girdiler ki, en dk dzeydeki cezalandrmalar
srdrdler, gereksiz kaba eylemlere szgelimi mahkmlarn yemeklerini vermeyi, tuvalete
gtrmeyi reddettiler. Bu arada aralarnda iyi grevli olarak tanmlanabilecek olanlar ilerini
mahkmlar taciz etmeden yapmalarna karn bu kurmaca dzende grevli roln abartarak
oynayan mahkm rolnde olanlar taciz eden, kt davranan kt grevlileri grmezden
geldiler.

Hem grevli katlmclarn hem de mahkm katlmclarn bu davranlar bu deneyde

atandklar sosyal rollere balanmtr. Aratrmaclar, insanlarn atandklar bu sosyal rollere
ve davranlarn dikte eden ortamlara bir ekilde uyacak tarzda davrandklarn ne srdler.
Elbette bu deneyin ar etik ve metod hatalar vardr. Etik adan ele aldnzda katlmclar
zerinde yaratt stres ok byktr, ayrca aratrmac olarak Zimbardo bizzat sosyal
rollerden birine dahil olmutur. Nitekim hapishane mdrl rolnn verdii yarglar
etkilediini ve deneyin ok ileri gittiini kabul etmitir. Metodolojik olarak katlmclarn
kendilerinden beklenenlere fazlasyla balandklar aikr olan bir hatadr.

Deneyin metodolojik ve etik hatalarna karn son dnemlerde bu deneyin sonularn

gelien olaylarda seyretmek mmkn olmutur. Szgelimi 1980 darbe sonras Diaybakr
cezaevinde olanlar ya da Amerikallarn 12 Eyll sonras Irak igalinde Abu Garip cezaevinde
olanlar (Zimbardo, 2008) ya da Bosnada Srplarn toplama kamplarnda olanlar gibi. Tm
bunlar artlar uygun hle geldiinde herkesin bu davranlar sergileyebileceini
gstermektedir. Baz kurucu sosyal rollere girip taciz hatta ar zarar verici davranlara
girebilmekteyiz. Karmza ayn ahlaki bataklk kmaktadr: yaptmzn kiisel
sorumluluunu stlenmek yani fail rol ya da sorumluluu ortama ykleyen grevli rol.

13.8. Sosyal Etki Fenomenine Getirilen Eletiriler

Btn anlatlanlardan grlen sosyal etkiyi alan ana akm postpozitivist sosyal
psikolojiye gre insanlar, koyun gibi davranmaktadr. yle mi! Bunun gerekle ilgisi olabilir
mi? nsanlar; dierlerine uyanlar ve kendilerine uyulanlar, itaat edilenler, itaat edenler eklinde
tasvir etmenin gerekle ilikisi ne kadar kuvvetli olabilir?

Bir an iin sosyal deimenin zerinde dnp younlamaya baladmzda bunun

neden byle olduunu daha iyi grmeye balayabiliriz. Eer toplum greceli deimez iktidar
ve g yaplar tarafndan kontrol ediliyorsa, sosyal deime kavram anlamszlar. Ama sosyal
deime vardr ve ortaya kar. Bu sebeple ana akmn izdii bu toplum yaps resmini
deitirmemiz gerekiyor. Amacmz dnyay anlamak ise bu amac, sosyal deime

184
mekanizmalarn anlama zerine kurmamz arttr. Sosyal etkinin tek ynl ve deimez
olmadn grdk. ok daha dinamik ve ana akm sosyal psikolojinin anladndan ok daha
karlkl etkileimci bir al veri ierisindedir. Sosyal psikoloji sosyal etki aratrmalarnda
yrtt analizlere, ortamn birey iin ne anlam ifade ettiini, o nasl tanmlyor, yaantlad
nedir, bunlarla ilgili bilgiyi dahil etmek zorundadr. Bunlar olmakszn, kiinin sergiledii
davran ounlua veya aznla uyma ya da otoriteye itaat olarak yarglamak yanl olacaktr.
Ayrca gndelik yaantnn terimlerinde uyma ne anlama gelir? Belki gerek hayatta
dnld ynde yaanmamaktadr. Szgelimi belki de insanlar modaya bakalar zorlad
iin deil, istedikleri iin uymakta ya da belki herkes byle davrand iin yle
davranmaktadr? Sosyal psikolojik analizlerde her zaman dikkat edilmesi gereken, akldan
kmamas gereken ey; dnya deimeye devam ettii gibi insanlar da bu dnyay yeniden
ina etmekte ve yeniden aklanmaktadr (Bkz. sylem yaklamlar).

185
 Bu Blmde Ne rendik zeti

Moscoviciye gre grupta aznlkta kalan grlerin ounluu etkilemesi,

aznln zellikle tutarl davranmasna baldr.

Aznln zerk, yatrmlar geni ve esnek bir uslupta alglanyor olmas da

etkili faktrlerdir.

Aznln etkisi kii zerinde boyun emeksizin, eski fikir ve kanaatlerden

dnmeye, ounluk ise kiinin fikir ve kanaatlerinden dnmeksizin boyun emesine yol aar.

taat biimindeki sosyal etkide kayna ile hedefi arasnda mevki fark vardr.

Milgram itaati etkileyen faktrler olarak fiziksel yaknl, kontrol ve otoritenin

g kaynaklarn gsterir.

Milgram otoritenin etkisi karsnda iki ayr psikolojik durum tarif eder.

Eer kii kendini sorumlu tutup, o ortamda yaplacak olan doru davran
bulmada yegne rehber olarak kendini dnyor ise bu kii, zerk olma durumundadr.

Kii kendini hiyearik bir yapnn paras olarak alglyor ve yapt

davranlardan sorumlu olarak st mevkidekileri yani otoriteyi gryorsa bu kii grevli olma
durumundadr, otoritenin emirlerini yerine getirir.

Zimbardo ve meslektalar sosyal rollerin insanlarn etkileimleri zerinde etkili

olduunu ne srerler.

186
 Blm Sorular

1) Kiinin aznlkta kalan grlerden etkilendii daha ok hangi dzeyde

gzlenmektedir?

2) Aznlkta kalanlar hangi artlarda dierleri zerinde etkiye sahip olmaktadr?

3) Otoriteye uyma davran bir kiilik zellii midir? Neden?

4) Sosyal roller ile gerektirdii davran kalplarn dndnzde kiisel

sorumluluu stlenmekle stlenmemenin kiisel neticeleri neler olabilir? Sralaynz.

187
14. IRKI, AYIRIMCI, NYARGILI DNCE VE DAVRANILAR

188
 Bu Blmde Neler reneceiz

14. IRKI, AYIRIMCI, NYARGILI DNCE VE DAVRANILAR

14.1. Irk Ayrmc Davran

14.2. Seksizim

14.3. nyarg

14.3.1. nyargnn Ak ya da Gizli Olmas

14.4. Stereotipler

14.5. Irklk ve Otoriter Kiilik Modeli

14.6. nyargy Azaltmak: Temas Hipotezi

189
 Anahtar Kavramlar

nyarg

Irk ayrmc davran

Seksizim

Irklk

Gizli ve ak tutum

Stereotipler

Temas

Otoriteryenizm

190
 Giri

nyarg ve rk tutum ve davranlar biz insanlarn temel problemlerinden biridir. Irk

ya da nyargl veya stereotipik dnceler sosyal psikologlarn her zaman alma
programlarnda yer alan balklardandr. Bu tutumlarn her yere nfuz eden, ykc zelliklerini
aklayabilecek psikolojik sreleri anlamaya alyoruz. Bu suretle tutumlar ve davranlar
tersine evirme ya da en azndan etkisini en aza indirgemenin yollarn ararz. Yine her zaman
olduu zere son dnemlerde bu dnce ve davran kalplarnn psikolojik dzeyde ele
alnmasnn yanl olduunu ileri sren eletirel sosyal psikologlarn farkl dnce ve
kavramlatrmalar vardr. Birey dzeyinde yani psikolojik sreler dzeyinde almalarn
yrten ana akm sosyal psikolojinin bulgu ve bilgilerini sizlere daha geni olarak aktaracam
nk bu almalar 1950li yllara kadar uzanr. Eletirel duru zellikle de sylemsel yaklam
ok daha yakn zamann bilgisidir ama zellikle nyargl, rk ve ayrmc davranlarla ilgili
ufkumuzu genileten bir alma koleksiyonlar vardr. Bunlar da aktaracam. imdi bu
kavramlardan ne anladmz anlatmakla ie balayalm.

191
 14.1. Irk Ayrmc Davran
nsanlk tarihinde rk, rklk ve etnosentirizm rme noktalardr. Irklk birok
biimde kendini gsterir. Ar rk nefret dolu biimleri szgelimi Mynmar Arakanda
yaayan Rohingya Mslmanlarna yaplanlar ya da Gazzede srail Devletinin Filistin halkna
yaptklar ar rk davranlardr. Hemen gze arpmayan, alttan alta ileyen kurumsal rklk
(belli gruplarn belli ilere alnmamas) ve st kapal ve sakl rklk memleketimizde
gndelik hayatta her gn yaadmz rklk biimleridir. Irklk bir stnlk ideolojisidir,
rksal bir grubun dieri zerinde siyasi hkmranln merulatrma ilevi grr, o gruptan
kanma ya da kendini ayrd etmeyi onaylama ilevi grr. Bireysel dzeyde rklk da, grup
yeliine dayanan kiisel nyargl tutum ve ayrd edici davrann bir ifadesi olarak i grr,
yani kii teki grubun yesine ya da yelerine ynelik rk tutum ve ayrd edici davranlar
gsterir. Sz gelimi kii belirli bir gruba ynelik o insanlardan holanmadn belirten bireysel
bir tutumunu ifade edebilir: Krtlerden holanmyorum ve bu grupla bir ekilde bir araya
gelmek istemediini rksal ekilde motive edilmi ifade ile iaretleyebilir: her yerde terr
estiriyorlar. Bu ekilde holanmama tutumunu terr korkusu ile merulatrm olmaktadr.
Irk tutumlar belirli bir sosyal ve siyasi balam ierisinde ina edilir, dolaysyla insanlarn
birbirlerine olan rk tutum ve davranlarn bireysel ya da bireyler aras dzeyde anlamaya
almak yanltc olacaktr; manzarann genelini grebilmek imknszlaacaktr. Szgelimi
ou rk tutum ve davran kurumsal dzeyde iler: etnik kimlii ya da cinsel kimlii sebebi
ile polis karakollarnda dayak yiyenler, ya da bartl olduu veya etnik kimlii sebebi ile
niversitelerde istedii dersi semesi engellenenler, bu tr kurumsal rkln ayrmcln
madurlardr. Bu ayrmcln ve rkln o polisin veya u retim yesinin kendi kiisel
rk ayrmc tutumundan kaynaklandn dnmek yanltr. Irk tutum bireysel bir
fenomen deildir. Dediim gibi rk ve ayrmc dnce ve tutumlar sosyal ortamda ekillenir
ve biim alr. Bu sebeple toplumda retilmi ve merulatrlm bir rk ve ayrmc tutum
evde, sokakta, kurumlarda genellikle egemen gruplar tarafndan sklkla kullanr.

Sosyal bir fenomen olan rk tutum ve ayrmc davrann bireysel dzeydeki seyrini
Gaertner ve Dovidio (1986) yaanlan atma zerinden ele alr. Bu aratrmaclar modern
rkl en iyi anlatann; modern eitliki deerlerle (yani btn insanlara eit davranmak ve
rk nyarglarn madurlarna sempati ile yaklamak), olumsuz aznlk grubu imajn srekli
klan nyarg biimleri arasndaki atma olduunu ifade ederler. Bu nyarg biimleri ile
deerler arasndaki atmann neticesi olumsuz duygularn yaanyor olmasdr; korku,
huzursuzluk, rahatszlk vb. Eitliki deerler toplum iinde ou insan iin nemli hle
gelmeye balasa da bu olumsuz duygular, nyargl davranm olanlarda utan ve sululuk
duygularn canlandrmaktadr. Bu sebeple de bu duygularn kamusal alanda yani ortalk yerde
ifade etmekten kanmaktadrlar; bu atmayla yz yze kalabilecei gruplar aras
karlamalardan yani bizim rneimizde Krtlerle bir arada olmaktan kanmaktadr.

14.2. Seksizim
Seksizim birini cinsiyeti zerinden ikinci konuma itmek ve zerinde stnlk
kurmaktr. Sosyal yaantmzda bunu tipik olarak erkeklerin kadnlar zerinde hakimiyet
kurmalar olarak biliriz. Kurumsal ayrmclk vastasyla cinsel istismara kadar uzanr. Seksist

192
tutumlarn ve ayrmc davranlarn sadece kadnlara ynelik olmadn, LBGTlilere de
uygulandn biliyoruz. Dmanca diye adlandrlan seksizim (Crisp ve Turner, 2012); tahmin
edeceiniz zere kadnlara kar seksist tutumlarn sergilenmesidir. Bu tutuma gre kadnlar
irrasyoneldir, zayftr ve erkeklere gre daha aa bir dzeydedir. Bunun yannda seksizimin
kendini saklayan, ok daha gizli sakl yryen bir taraf da vardr. Bu tutumlar grnrde
olumlu seksist tutumlardr; kadn geleneksel rolleri iinde yceltir ana olmas, evin dii
kuu olmas gibi zelliklerle kadn idealize edilir. Bu zellikler olumsuz deildir ama kadn
belirli baz rollerle snrlar bylelikle de erkek hakimiyetini merulatrr. Tpk modern
rklkta olduu gibi burada da olumlu ve olumsuz tutum ve deerlerin atmas yaanr.

Cinsel roller zerinden ayrmclk sadece gndelik, toplumsal hayat ile snrl deildir.
Bu hayatn iinden olan biz sosyal bilimciler ve rettiimiz bilgilerin nitelikleri iin de
geerlidir. Cinsiyetilik yani cinsel rollerden birini ak ya da gizli bir ekilde dierine stn
tutma eilimi psikolojik bilginin kendisi ile yeniden retilebilmektedir. Dolaysyla szgelimi
yukarda szn ettiim grnrdeki olumlu tutumlarn llyor olmas ideolojik bir bilginin
bilimsellik adna tekrar tekrar ina edilmesine yol amaktadr. Ayrca Trkiyedeki
aratrmalarda cinsel roller yerel dinamikler zerinden ele alnmamaktadr. Szgelimi kadnn
erkee danmas ilikisellik asndan gl bir zellik, erkein kadna danmamas ise
ilikiselliin yokluu sebebiyle gsz bir zellik olarak ele alnabilmektedir (Aygl 2013;
Aygl ve Arkona, 2013).

14.3. nyarg
Grup ii ve d grup kavramlarn ksaca yle anlataym. Grup ii sizin de dahil
olduunuz sosyal bir kategoridir (Bilisel dnya ile ilgili bilgilerinizi hatrlayn). Sizinle ayn
grubun yeliini paylaan dier insanlar da sizinle ayn grubun iindendirler. Eer bir Beiktal
iseniz, Beiktallar grubunun bir yesisinizdir ve sizin gibi dier Beiktal insanlarla ayn
grubun yeliini paylayorsunuzdur. D gruplar sizin ait olmadnz sosyal kategorilerdir.
Sz gelimi siz bir Galatasarayl deilsinizdir dolaysyla Galatasarayllar grubunun
dndasnzdr. Gndelik hayatta ait olduumuz ve olmadmz gruplara srekli atfta
bulunarak konutuumuzu fark etmi olmalsnz. Bizler ya da biz veya onlar diyerek atfta
bulunduunuz her seferinde paylatnz grup yeliini ve paylamadnz grup yeliine
atfta bulunursunuz. Kendi grubumuzu yani grup iini d gruptan ya da teki gruptan daha
olumlu, daha iyi grmekten bahsediyoruz. Biz buna grup iine tarafgir olmak deriz. Kendi
grubuna tarafgir davranmann kendini gsterdii deiik tarzlar vardr. Bu da bizi teki gruba
ve yelerine kar olumsuz tutumlar tamak ya da hisler beslemek olarak tarif edeceimiz
nyargya tar. nyargl tutumu olanlarn bu tutumlarn davranlarnda gsterme ihtimali
muhtemelen daha fazla olacaktr ama unutmayn bu her zaman iin byle olmamaktadr.

Sosyal psikolojide nyarg tutum olarak ele alnr. Her tutumun olduu gibi nyargl
tutumun da gesi vardr: duygusal, bilisel ve davransal. Birazdan daha ayrntl
anlatacam zere nyarg bir sosyal gruba kar herhangi bir olumsuz tutum iin kullanlan
genel bir terimdir. Bu sebeple sz gelimi kadnlara ynelik nyarglarmz vardr, gaylere kar
nyarglarmz vardr, Krtlere kar, Yahudilere, Romanlara kar vs. vs. nyarglarmz vardr.
Bu gruplara kar olumsuz duygularmz vardr, sadece yle olduklar iin onlar sevmeyiz,

193
yanmzda temizde bulunmalarndan holanmayz. te bu nyargl tutumun duygusal
boyutudur. nyargl tutum ayn zamanda olumsuz bir stereotipi yani bilisel bir emay da
kapsar. Zanneder ve dnrz ki o holanmadmz grubun tm yelerinin genellikle olumsuz
baz vasflar vardr, szgelimi tm hrszdr ya da cahildir veya fakir ve grgszdr vs.
nyargl tutumun nc gesi davransal gedir, yani nyargl hareket etmek ve
davranmak. Karmzdakine o gruptan olduu iin olumsuz ya da zarar verecek ekilde
davranmamzdr. Szgelimi polisin arama yaparken st ba dzgn olmayanlar aramas
gibi. Ya da belli bir etnik gruptan olduu iin veya ba rtl olduu iin ie almamak veya
ite mterilerin grnr alanlarnda altrmamak vs. Bunlar nyargl ayrmc hareket ve
davranlardr. Bu, kiileri ve gruplar hedef gsterip dezavantajl konumda tutmaya yarar.

nyargy nasl ele alacaz? Bilisel dnyay anlatrken temel srelerden biri olarak
kategorizasyon srecinden ve kategorilerden bahsetmitim. Dnyay anlamay kolaylatrmada
insanlar bu sosyal kategorileri kullanyor. Bir nevi kestirme, ksa yollardr. nsanlar bu
ksayollar bir yardmc olarak kullanrlar, onlarn yardm ile daha etkili yarglarda
bulunabilmektedirler, yine normlar, stereotipler hlinde saladklar malumatlar sayesinde
dnyay daha iyi anlayabilmektedirler. Etrafmz anlamakta bu kategorileri kullanma eilimi,
yargnn en ok kullanlan biimlerini arptmaktadr: rklk ve seksizim. Irklk birinin
rkna dayandrlan kar nyarglardr; seksizim ise cinsiyetine dayandrlan kar
nyarglardr. nsanlar ou zaman bu kategorileri srekli mzmin bir ekilde kullanmaktadr
dolaysyla ou zaman farknda olmakszn dier insanlar, bu kategoriler zerinden hemen
kategorize etmektedir. Bunun ou zaman dourduu problemse bu kategorilerdeki insanlarn
damgalanyor (stigmatization) olmalardr.

14.3.1. nyargnn Ak ya da Gizli Olmas

nyarg zerine almalar olduka yakn bir zamana kadar insanlarn dier gruplarn
yelerine ynelik ak tutumlar zerine odaklanyordu. Ak tutum dediimde kast ettiim
bilinli, kastl, kontrol edilebilir tutumlardr. Bu tutumlar aratrmaya katlanlarn genellikle
bir baka grubun yelerine ynelik tutumlarnn, duygularnn ya da stereotiplerinin ne kadar
olumlu ya da olumsuz olduunu iaretledikleri bir soru varakasn doldurmalaryla
yakalamaktayz. Soru varakalar ve bunun gibi lmler nyarg ve tutum almalarnda ok
yaygn bir ekilde kullanlr. Bununla birlikte dikkate alnmas gereken bir snrllklar vardr.
Postpozitivist yaklamn aratrma yntemlerini anlattm blmden hatrlayacaksnz
katlmclarn aratrmaclar iin sosyal olarak uygun ya da doru olan yapmak arzusu
dediimiz sosyal kabul edilebilirlik gibi bir eilimleri olabiliyordu. Bir yandan insanlarn
bakalar tarafndan olumlu ya da uygun olarak alglanma istekleri beri yandan da ada bir
norm olarak eitlik ve gruplara arasnda tolerans gsterilmesi kural insanlarn gerek
tutumlarn gstermelerini engelliyor olabilir. nsanlar arasnda ya da gruplara arasnda kurduu
ilikilerde kendi tutumlarnn pek de kabul grmeyecei duygusu kiilerde endie yaratabilir.
Soru varakas ya da lekler doldurulurken isim alnmamas bu endieyi ortadan kaldrmak
iindir. Ama insanlarn kendilerine itiraf edemedikleri ya da pek de bilincinde olmadklar
nyarglar olabilir.

Son zamanlarda milisaniye tepki sresi ynteminin gelimesiyle bu gizli ya da gizil

194
tutumlar lmek mmkn olabilmektedir. Bu yntemde katlmcnn soru varakasnda ya da
tutum leinde nyarg ile ilikili sorular cevaplamakta geen tepki sresi llmektedir.
Gizil ya da gizli dediimiz tutumlar ilgili tutum nesnesinin sadece varlyla bile tetiklenen
kasti ya da bilinli olmayan tutumlardr. Dolaysyla olumsuz gr ve tutumlarnzn
yarglarnzn olduu gruplardan biri ile karlamanz ya da byle bir insanla ayn ortamda
bulunmak zorunda kalmanz bu tutumu faaliyete geirecektir.

Gizli tutumlar ak olanlar kadar lmek neden nemlidir? Her eyden nce tm bu
gizil lme yntemleri katlmcnn tutumunu dorudan beyan etmesini gerektirmemektedir.
Dolaysyla tutumlar ak bir ekilde sorgulayan leklere gre sosyal olarak kabul edilebilirlik
faktrnden pek etkilenmez. Dolaysyla olumsuz tutum ve grlerin belirtilmesinin sosyal
olarak kabul grmeyecei sosyal gruplara ynelik nyarglar balamnda olduka ie yarar
leklerdir. Ayrca ak ve gizli nyarglarn her iki trls de davran etkiliyor olmakla
birlikte bu etkileme birbirinden farkl tarzlarda olmaktadr. Ak bir nyarg, bilinli ve kastl
davranlara yol aabilmektedir; aikr bir biimde holanlmayan gruptan bir kiiye kastl ve
bilinli ters davranlar sergilenebilmektedir. Gizli tutum ya da nyarg daha dolayl, st
kapal, hemen gze arpmayan genelde szel olmayan davranlar hlinde sergilenir. Szgelimi
bartl kadnlardan holanmayan bir iletme sahibi maazasna gelen bartl mterileri
grmemezlikten gelebilir ya da sras geldii hlde dier mterilerle ilgilenir. Aratrmalar bu
gibi tutumlarn davrana yansmasnn szgelimi araya fiziki mesafe koymak, gzgze
gelmekten kanma, konumaya ekinmek ya da duraksamak gibi naho davranlar olduuna
iaret etmektedir (Fazio ve ark., 1995; McConnell ve Leibold, 2001). Szlerinde eitliki ya da
demokratik olduunu syleyenlerin davranlarnda bu gibi niteliklerin gizli nyarglara iaret
ettiini grebilmek ve bilmek gerekir.

14.4. Stereotipler
Lippman 1922de stereotipin, belirli bir grubu dndmzde aklmza gelen
grntler olarak tarif ediyordu (tipik rnei dediimiz sonra da tm gruba genelletirdiimiz
dnce). Allport (1954)a gre stereotip, ait olduklar gruplar zerinden insanlarn zellikleri
hakknda ar genelletirilmi inantr. Stereotipleri ema olarak dnebiliriz: bu emalar
belirli gruplar hakknda ortak paylalan varsaymlar hakknda malumatlar kapsar; o gruplarn
zellikleri, sosyal roller vs gibi varsaymlar kapsar. Stereotiplerin ortaya kabilecei
kaynaklar ok eitlidir. Szgelimi sosyal bir grubun yelerinin davran ve tavrlarnn
gzlenmesi ve bu gzlemlerin, tm grup yelerine ar dzeyde genelletirilebilir.

Bilisel Dnya balkl blmde de grdnz zere stereotiplemeyi alttan destekleyen

mekanizma, sosyal kategorizasyondur. Tpk materyal dnyay aalar, kediler, talar, evler
gibi kategoriletirdiimiz gibi sosyal dnyamz da kategorize ederiz. Alglanan ortak zellikler
zerinden insanlar gruplar hlinde kategorize ederiz. nsan olarak dnyamz kategorik ekilde
alglamaya doal olarak ynlendirilmiizdir. Bilisel sistemin bizim pek de farknda
olmadmz mekanizmalarndan biridir ya da bilisel bir eilim diyebiliriz. Irk ayrmc
stereotipleme de; sosyal ve fiziksel dnyay kategorize etmedeki bilisel eilimin uzants
olarak grlr. Stereotipleme ne ie yarar diye soracak olursak; stereotipleme, etrafmzdaki
karmak sosyal dnyay basitletirip anlamakta kullandmz saduyusal kurallar ya da

195
ksayollar biimlendirmeyi kolaylatrr. Szgelimi Anadoluda Kzlrmak yaynn iinde
kalanlarn grtlaklarnn trk sylemeye, zellikle de uzun hava okumaya daha bir yatkn
olduu gibi bir stereotipik dnce vardr. Dolaysyla yank bir uzun havay dinlediinizde
trkcy tanmyorsanz muhtemelen Kzlrmak yaynn iinde kalan bir corafyadan
geldiini dnrsnz. Ya da saz ustalarnn Aleviler arasndan kt dncesi sizi her saz
ustasna Alevi olabilecei dncesi ile yaklamanza yol aabilir. nyarg zerinde alan
hemen hemen btn sosyal psikologlar sosyal kategorizasyona, grup ii / grup d (ya da teki
grup) biimlenmesinin altnda yatan sre olarak bakar.

Stereotipler genellikle bir arada kmelenir ve hiyerarik bir dzen gsterebilmektedir.

Szgelimi terr slamla badatran genel bir stereotipleri vardr. Buna baz spesifik
stereotipler eklenebilir: terr eylemlerini yapanlarn hep Mslman olduu, Mslman
lkelerden geldikleri rnei verilebilir. Bu rnek ekillendirdiimiz kategori ile arm
hlinde ina etmi olduumuz genel kuralmzn rnei olarak gsterilir. Terr bu
Mslmanlar yznden kyor. Stereotipler ayn zamanda hiyerarik ekilde yaplandrlabilir
ve dzenlenebilir: genel bir stereotipik kategoriden olduka spesifik bir kategoriye doru
dzenlenebilir.

yle bir kere daha dnelim: stereotipler eer dnyamz anlamlandrmada

kullandmz malumat kategorileri ise yeni bir malumat geldiinde ne olur? Benzer nitelikte
yeni bir malumat herhangi bir eyi deitirmez ve etkilemez. Ama gelen malumat kategorideki
malumata meydan okuyacak nitelikte aksine bir ierik tayorsa ne olur? Diyelim ki szgelimi,
Aye Yahudilerin komuluk ilikilerinin ok iyi olduu stereotipine sahiptir. Ya da ok ocuk
sahibi olmann sebebi eitimsizliktir gibi bir stereotipine sahiptir. Ama komuluk ilikisi hi
kurmayan, karlatnda da son derece souk ve mesafeli bir iliki kuran Yahudi bir komusu
olduunda ya da yksek eitimli kar kocann drt ocuu ile karlatnda inand ve
kulland stereotiplere ters bir duruma der. Bu gelen yeni malumat ile var olan stereotipler
arasnda var olan bu ihtilaf Aye nasl zecek? Stereotiplemenin altnda yatan bilisel
sreler; stereotiplemenin grece tutarl bir hlde iken ayn zamanda da revizyonlara ak
olmasn garantiye almtr. nsan bilisel bakmdan cimridir (bkz. Bilisel Dnya Blm). Bu
sebeple kategorileri revize etme esneklii olmakla birlikte gelen malumat proseslerken var olan
kurulu inancn pek de tesine gemez, yani ksacas var olan stereotiplerini korumaya
eilimlidirler (Fiske ve Taylor, 1984). Dolaysyla Aye kendi zgn stereotipini korumak iin
kart yeni stereotipik bireyleri ve ilgili bilgilerini darda tutacaktr. Yani souk mesafeli
Yahudi komusunu ve drt ocuklu yksek eitimli kar kocay birer istisna olarak
kodlayacaktr. Bu istisnay merulatracak yeni bilgiler arayacaktr. Szgelimi drt ocuklu
ailenin aslen ky kkenli olduu ve kar kocann ailenin ilk okuyanlar olduu bilgisine
ulaacaktr. Yahudi komusunun mesafeli davrann ise onun kiisel zelliklerine balayacak
bu suretle kendi stereotiplerine halel gelmemi olacaktr.

imdi ipi biraz daha gerelim: Bu stereotipe istisna denilecek rneklerin saysn
artrmaya balarsak ne olur? O zaman bu stereotipin rezive edilme ihtiyac ortaya kabilir.
Szgelimi drt ocuklu ailenin ehir kkenli rnekleri ile karlaabilir ya da dorudan kendi
evresinden rneklerle tanabilir. Bu karlamalar ve tanmalar bataki orijinal stereotipin

196
deimesinden ziyade bir alt kategorisinin ina edilmesine yol aacaktr: ok para kazanan
aileler ocuklarn rahat okutabilir. Ya da hep iyi bildiimiz rnek Krt ama ok iyi bir
komudur; namaznda niyazndadr ama moderndir, tekilere benzemez gibi. Burada ama
balalar eski stereotipi devam ettirirken ndeki cmlecik ayn stereotipin alt kategorisine
iaret etmektedir.

Irk tutum ve davranlarn ekillenmesinde, stereotiplemenin abartl genelleme

zelliinin rolnden bahsetmitim. Gruplara ynelik rk tutum ve davranlarna iaret
etmitim. Bunun yannda bu tutum ve davranlarn o gruptan tek tek kiiler zerinde de etkisi
vardr. Szgelimi bartl olduunuz iin i bavurusunda tm niteliklerinize ramen arka
sralara hatta liste dna itildiinizi bilirsiniz. Steele ve Aronson (1995) bu fenomene stereotip
tehdidi adn verirler: kiisel zellik olarak bir ekilde olumsuz bir stereotipi dorulama riski
tadmza dair bir algnn neticesi ortaya kar. Dolaysyla naslsa beni o ie almazlar diyerek
daha iyi bir i pozisyonundan batan vazgeme eilimi artar (Stone, 2002).

14.5. Irklk ve Otoriter Kiilik Modeli

II. Dnya Savann hemen sonrasnda savan sebepleri kadar odak noktas olan
Nazizim ve onun Yahudi kartlnn (anti semitizm) altnda yatan yapy zellikle de bireysel
dzeydeki yaplan merak konusuydu. Bu dnem tm bir 20. yzyln ve sonrasnn rk
dnce ve davranlarn aklamakta ve iaretlemekte kullanlan bir dnemdi. Sanat, edebiyat
ve bilim dnyasnda olduu gibi psikolojide de rklk ve rk ayrmc davranlarn
anlalmasnda bu dnem olanlar bir balang noktasyd. Aslnda temelde yatan endie,
Avrupa medeniyetinin temelini atan ve gelitiren modernizm ve dncesinin nasl olup da
kendini mahvedebildii idi. Modernist dncenin temelindeki Alman dncesini
lekelemeden ya da halel gelmesine izin vermeden dnemin metodolojik dncesine uygun bir
biimde, kltrden ziyade bireysel dzeyde rkl ele aldlar. (yi Alman kt Alman).
Otorite ve otoriteye itaat dnemin en popler terimleri idi. Naziler, Hitler ve Nazilere Hitlere
itaat nasl gereklemiti? Tm dnyay savaa srkleyen ve ateleyen otoriter bir kiiliin
ar ve abartl taleplerine Alman toplumunun sradan insanlar nasl boyun emiti; Adorno
ve arkadalarnn sorduklar soru bu oldu (Adorno,Frenkel-Brunswick,Levinson (1950).
Grnrde sradan insanlarn abartl, ar emirlere uyma davranlarn anlamaya
alrlarken otoriter kiilik ya da otoriterlik kavramn kullanyorlard. Adorno ve
arkadalarnn otoriterlik ya da otoriter kiilik teriminden anladklar belli kiilik tiplerinin faist
ideolojiye yatkn olduklardr. Buna gre kat disiplin ve dogmatik fikirlerle karakterize
edebileceimiz belli tip ailelerden gelen kiiler, dierlerine gre daha nyargl
olabilmektedirler.

Kurduklar otoriter kiilik teorisinin Freudun almalarndan ok etkilendii

anlalmaktadr. Buna gre otoriter kiilik ar savunmac bir tepkinin ktsdr; ouklukta
ar disiplin ve katlk iinde yetitirilen ocuklarn bydklerinde kendilerini savunmada
gelitirdikleri bir tepkidir. Ar kat davranan ebeveynlere sahip olduklar iin bu ocuklar
ebeveynlerine ynelik doal herhangi bir husumet gsteremiyorlard, bu saldrganl daha
zayf, daha kolay hedeflere yneltiyorlard. Buna saldrganln ya da hasmane duygu ve

197
davranlarn yer/hedef deitirmesi denir. Yetikinlikte ou zaman yer deitiren bu yeni
hedefler dk statl gruplar ya da aznlk gruplar olur.

Otoriteryenizm etnosentrizmle; kendi etnik ve kltrel grubunun stnlne inan ve

dier etnik ve kltrel gruplarn yelerini sevmeme, irenme ile badatrlr. Otoriteryen
eilimler ise F skalas zerinden llr. F-skalada, kiide otoriter kiilik yaplanmas olup
olmad ya da eilimlerinin derecesi llr. Bu skalada gzlenen yksek otoriteryenizm
dzeylerinin, nyargl ve rk grlerin anlaml bir n gsterge olduu bulunmutu.
Dolaysyla bu teorik model erevesinde rklk esas olarak kiilikteki bir hata, bir
psikopatolojidir (klinik bozukluk). lk ocukluk dnemlerinde zellikle otoriter babalarn
elinde cezalandrc, sert davranlarla bytlm ocuklarda bu cezalandrc muamele
ocukluk fkesi retmektedir. Bu ocukluk fkesi, otoriter baba yznden dorudan ifade
edilememekte, bu sebeple darya bakalarna zellikle sosyal olarak gsz olanlara
ynlendirilmektedir. Altmeyer (1981) sac otoriter kiilik tiplemesi tarifi yapar. Buna gre
sac otoriter kii yksek dzeyde uzlamacdr, otorite figrlerine kar uysal ve boyun eici
ve baka etnik grup ve kltre kar saldrgandr. Bu sebeple rklk da bir yanstma sreci
olarak anlalr (ierdeki fkeyi darya yanstma). Buna uygun bir ekilde sac kanat
otoriteryenizm lmleri de son derece geni bir balamda, kendisinden farkl rk gruplarna
kar olumsuz olarak nitelendirilen tutum ifadeleriyle ilikili kmaktadr: Beyaz Gney
Afrikallar arasndaki siyah kart nyarglarla (Duckitt, 1992); Hollandadaki Trk kartl
hassasiyeti ile (Verkuyten ve Hagendoorn, 1998) buna rneklerden birkadr.

Irkl ve nyargl davran ve dnceleri aklayan bu model, zellikle rkl

kavramlatrma ve lme metodolojisi zerinden youn eletirilere tutulmutur. Model rkl
bir eit kiilik bozukluu ya da kiilik sapmas olarak tarif ediyordu. Ama rklk toplumlarda
bir eit kiilik sapmas ya da bozukluu olarak aklanamayacak kadar yaygn gzlenen bir
fenomendir. Tajfel ve Fraser (1978) rkln pek ok eidinin, yine bu modelin ne srd
zere ilk ocukluk hatralar ya da yetitirilme tarzlaryla anlaml bir ilikisi olmadn ne
srmlerdi. Duckitt (2001) ise otoriteryenizmle rklk arasndaki hattn, alglanan sosyal grup
yelii ile ilikili olduunu ne srer. Bu iliki kiilik dinamikleri ile aklanamaz. nyargl
dnceye ve davrana, bizim kendimizi ait hissettiimiz grup kimliimiz vasta olmaktadr.
Ayrca belki de rkl aklamada otoriter kiilik dncesinin en nemli zorluu sadece belli
bir tip rkl aklamaya almasdr: ar sac dncelerle birletirilen rklk. Hlbuki
rklk ve nyarg ifadesinde bundan ok daha derin ve aklamas g bir fenomendir.
Szgelimi bu model Billigin (1982) ne srd zere modern rkl ya da sembolik
rkl kapsamamaktadr. Sembolik ya da modern rkl dorudan ifade edildii nadirdir.
Daha ok konumalar iinde konumaya o srada dhil edilenler darda braklan hitaplar, es
geilen balklar, konumlar zerinden seyretmek mmkndr. Ksacas rkl nyargy ve
ayrmcl konuma tarzmzda seyretmek mmkn olmaktadr. Bu konuyu daha ayrntl bir
ekilde sylem ve sylemsel yaklamlar anlatacam blmde ele alacam. Sembolik rklk
dediimizde ise Billig kendi lkesinden rnek vermektedir. ngilterede byk irketlerde;
gemileri Afrikaya, Karayip Adalarna dayanan siyahlar grmenin pek mmkn olmadn,
pek aznn niversite eitimi aldn ve liseden terklerin bu gruplardan kyor olmasn
gsterir. Aynsn kendi lkemiz insanlar iin sylememiz mmkn; szgelimi bartl ya da

198
gay kiilerin kendi ak kimlikleri ile byk ya da kk irketlerde grnr olmadklarn ve
st dzeylerde i bulamadklarn biliyoruz. Irkl, rk dnceyi, nyargl davranlar
ksacas bu sosyal fenomenin sosyal ve kurumsal yaplar iinde ina edildii dncesi daha
aklayc grnmektedir.

14.6. nyargy Azaltmak: Temas Hipotezi

Temas hipotezine gre farkl sosyal gruplardan insanlarn uygun artlar altnda temas,
ayrd edici davranlarn azalmasna yol aabilir. Gruplarn birbiri ile temasnn, ayrd edici
davranlar azaltmas ve rk stereotiplere meydan okuyabilmesini etkin klacak faktrler neler
olabilir? Daha nceleri Allport (1954) farkl gruplardan insanlarn rk tutum ve
davranlarnn, gsterdikleri tahammlszln, aralarndaki temasszlktan kaynaklandn
ne srmt. Bu varsaymdan hareket eden Rothbart ve John (1985) bu varsaym ve gr
asn geniletirler. Buna gre atan iki grup arasnda kurulacak temas genel bilisel bir
srecin paras olarak ileyecektir. Bu sre kategori yelerinin kategori atflarn modifiye
edecektir. Peki nasl bir temastan bahsediyoruz. Szgelimi Duckitt (1992) Gney Afrikada her
gn iyerinde alan ya da ev temizliinde alan siyahlarla temaslar olmasna karn
beyazlarn rk sterotiplerinin devam ettiini belirtir. Bu sebeple salt temas nyargy
azaltmaya yetmez. Aksine sadece o insanlarn ne i yapmalar gerektii ya da yaptklar ile ilgili
stereotipleri daha da glendirmekten baka ie yaramayacaktr. Szgelimi gay ya da
transseksellerle sadece elence dnyasnda karlaanlar ya da fahielik yapanlaryla
karlaanlar bu stereotipi glendirir. nyargy azaltmak iin yaanan temasn genellenebilir
olmaya ihtiyac vardr. Farkl gruplardan olup birbirlerine nyargl olanlarn szgelimi
fakltede sadece derslerde yan yana geliyor olmalar bu nyargy azaltmada etkisi ok az
olmaktadr. Anfide hepsi temas en aza indirecek ekilde oturmakta, karlkl sz alveriini
en azda tutmaktadrlar. Dolaysyla birbirleriyle temasn ortaya karaca yeni bilgiler son
derece snrl kalmaktadr. Ayrca kurulan temasta kar karya gelenler birbirlerini stereotipin
istisnas olarak gryorlarsa pek yararl olmamaktadr.

Temas hipotezini aratran yeni almalar birbiri ile elikili sonular vermektedir.
Temas bazen son derece etkili olmakta ama baka dier balamlarda etkisiz kalabilmektedir.

199
 Bu Blmde Ne rendik zeti

nyarg bir sosyal gruba kar herhangi bir olumsuz tutum iin kullanlan genel
bir terimdir.

Her tutumun olduu gibi nyargl tutumun da gesi vardr: duygusal, bilisel
ve davransal.

Irklk bir stnlk ideolojisidir.

Irksal bir grubun dieri zerinde siyasi hkmranln merulatrma ilevi

grr, o gruptan kanma ya da kendini ayrd etmeyi onaylama ilevi grr.

Seksizim birini cinsiyeti zerinden ikinci konuma itmek ve zerinde stnlk

kurmaktr.

Gizil tutumlar ilgili tutum nesnesinin sadece varlyla bile tetiklenen kasti ya
da bilinli olmayan tutumlardr.

Stereotipleme, etrafmzdaki karmak sosyal dnyay basitletirip anlamakta

kullandmz saduyusal kurallar ya da ksayollar biimlendirmeyi kolaylatrr.

Stereotipler genellikle bir arada kmelenir ve hiyerarik bir dzen

gsterebilmektedir.

Kat disiplin ve dogmatik fikirli belli tip ailelerden gelen kiiler, dierlerine gre
daha nyargl olabilmektedirler.

Temas hipotezine gre farkl sosyal gruplardan insanlarn uygun artlar altnda
temas, ayrdedici davranlarn azalmasna yol aabilir.

200
 Blm Sorular

1) Gizli tutumla ak tutum arasndaki farkn sebebini nelerle aklarsnz?

2) nyarg nedir?

3) Irk bir tutumu nasl tarif edebiliriz?

4) Stereotiplemenin altnda yatan bilisel sreleri anlatnz.

5) Bizim bilisel bir cimrilikle dnyay anlamaya almamzn ayrmc dnce

tutumlar zerindeki neticeleri nelerdir?

6) Otoriteryenizm rkl neden yeteri kadar aklayamamaktadr?

7) Bilisel aklamalarn (stereotipleme) zayfln ve gl noktalarn

sralaynz.

201
 KAYNAKA
Adorno, TW, Frenkel-Brunswick, E;Levinson, DJ ve Sanford, RN. (1950) The
Authoritarian Personality. NewYork: Harper.

Ahn, W-K, Kalish, CW, Medin, DL ve Gelman, SA(1995) The role covariation versus
mechanism information in casual attribution. Cognition, 54, 299-352.

Allen, V. L. ve Levine, J. M. ( 1971). Social support and conformity. Journal of

Experimental Social Psychology, 4, 38999.

Allport, F.H. (1924). Social Psychology. Boston: Houghton, Mifflin.

Allport, G.W.(1954)The nature of prejudice. Reading, MA: Addison-Wesley.

Altmeyer, B. (1981) Right-wing Authoritarianism. Winnipeg: University of Manitoba

Press.

Ajzen, I. (1991). The theory of planned behaviour. Organizational Behaviour and

Human Decision Processes, 50, 179211.

Ajzen, I. ve Fishbein, M. (1977) Attitude-behavior relations: a theoretical analysis and

review of empirical research. Psychological Bulletin, 84, 888918.

Arkona, S. (2008) Sosyal Psikolojide nsanlar Anlamak: Deneysel ve Eletirel

Yaklamlar. Ankara: Nobel Yaynevi

Arkona, S. (2012,Hz.). Sylem almalar. Nobel Yaynlar: Istanbul

Arkona, S. (2010). Kollektif Bilin/Kollektif Temsiller: Wundt le Durkhem. Istanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Dergisi,3.dizi 21.say 2010/2, 103-114

Arkona, S. (2014) Psikolojide Sz ve Anlam Analizi. Ayrnt Yaynevi; Istanbul

Arkona, S. (2015) Psikolojide Bilginin Eletirel Arkaplan. Hiperlink: Istanbul.

Arkona, S. Tekdemir-Yurtda, G. Ve oker, . (2012).Krt Sorununu aklamada

duru ve mesafe allar. S. Arkona (hz.).Sylem almalar(s.161-170)iinde.Ankara:Nobel
yaynevi. http://sibelarkonac.blogspot.com/2011/12/kurt-sorununu-acklamada-durus-ve-
mesafe.html

Aronson, E., ve ve Carlsmith, J. M.(1963) Effects of severity of threat in the devaluation

of forbidden behavior. Journal of Abnormal and Social Psychology, 66,584-8

Asch, S. E. (1946) Forming impressions of personality. Journal of Abnormal and

Social Psychology, 41, 25890.

Asch, S. (1951). Effects of group pressure on the modification and distortion of

judgements. H. Guetzkow (ed.). Groups, Leadership and Men. Pittsburg: Carnegie.

202
 Asch, S. E. (1956). Studies on independence and conformity: a minority of one against
a unanimous majority. Psychological Monographs: General and Applied, 70, 170.

Avarmaet, E. van (1990) Social influence in small groups. M. Hewstone (ed.)

Introduction to Social Psychology. Basil Blackwell

Aygl, Z. (2013) Trkiyeli Erkeklerin karlkl Gndelik Konumalarnda Erkek

Olmak zerine Anlam Kurularnn ncelenmesi. Baslmam Yksek Lisans Tezi. Istanbul
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Psikoloji Ana Bilim Dal. Istanbul

Aygl, Z. ve Arkona, S. (2013). Eskiehirde Yaayan Bir Grup Erkein Erkek Olmaya
Dair Aklamalarnda Kulland Dilsel Kaynaklar. Psikoloji almalar Dergisi 33-2 (2013)
31-48

Bem, D. J. (1972) Self-perception theory. In L. Berkowitz (ed.), Advances in

Experimental Psychology (vol. 6, pp. 1-62) New York: Academic Press.

Bandura (1986) Social Foundation of Thought and Action. Englewood Cliffs, NJ:
Prentice-Hall.

Bartlett, F.C. (1932). Remembering: A Study in Experimental and Social Psychology.

Cambridge University Press.

Bargh,J.A.,Chaicken,S.,Govender,R. ve Pratto,F.(1992).The generality of automatic

attitude activation effect. Journal of Personality and Social Psychology, 62, 893912

Burgoon, M (1995)Language expectancy theory: elaboration, explication and extension.

Berger, Cr ve Burgoon, M (kitap) Communication and Social Inflence Processes (s/29-51). East
Lansing. MI: Michigan State University Press.

Batur,S. ve Asltrk, E. (2007) Muzaffer erife Armaan.

Bilgin,N. (2013) Sosyal Psikoloji. zmir: Ege niversitesi Basmevi.

Billig, M. (1982) Ideology and Social Psychology, Oxford; Blackwell.

Billig, M. (1987). Arguing and Thinking: A Rhetorical Approach to Social Psychology.

Cambridge: Cambridge University Press.

Black, S. L. ve Benan, S. (1992). At the movies with Buss and Durkee: a natural
experiment on film violence. Aggressive Behaviour, 18; 3745.

Burr, V. (2012 eviren S. Arkona.) Sosyal naclk. Nobel Yaynevi: Ankara.

Callaghan,J. ve Lazard, L. (2011) Social Psychology. Learning Matters: Exeter.

Cartwright D. (1979). Tarihsel perspektiften ada sosyal psikoloji//Sosyal Psikoloji

Aylk. Vol. 42.

203
 Chaiken, S. (1983). Physical Appearance variables and social influence. C.P.Herman,
E.T.Higgins ve M.P.Zanna (eds), Physical appearance, Stigma and Social Behaviour. Third
Ontario Symposium. Hilsdale, NJ:Erlbaum.

Chandra, S.(1973). The effects of group pressure in perception: a cross-cultural

conformity study. International Journal of Psychology, 8, 3739.

Crisp,R.J., ve Turner, R.N.(2012) Essential of Social Psychology.(2.bask)

London:Sage Publication

Danziger, K. (2000) making social psychology experimental: A conceptual history,

1920-1970. Journal of the History of the Behavioral Sciences, Vol. 36(4), 329347.
http://www.kurtdanziger.com/JHBS%202000.pdf

Davidson, A. R. ve Jaccard, J. J. (1979) Variables that moderate the attitude-behavior

relation: result of a longitudinal survey. Journal of Personality and Social Psychology, 45, 997
10

Demir, . (1997). Bilim Felsefesi. Vadi Yaynlar: Ankara.

Doms, M. (1983). The minority influence effect: an alternative approach W. Doise ve

S. Moscovici (eds), Current Issues in European Social Psychology, Cambridge: Cambridge
University Press.

Duckitt, J.(1992).The Social Psychology of Prejudice. Westport, CT: Praeger.

Duckitt,J. (2001) A dual-process cognitive motivational theory of ideology and

prejudice. Advances in Experimental Social Psychology, 33, 41-113

Eagly, A. H. ve Chaiken, S. (1984). Cognitive theories of persuasion. L. Berkowitz

(ed.) Advances in Experimental Social Psychology ( vol, 17, pp. 268-359), New York:
Academic Press

Eagly, A. H. ve Chaiken, S. (1993) The Psychology of Attitudes. San Diego, CA and

Fort Worth, TX: Harcourt Brace Jovanovich.

Edley, N. (2001). Analysing Masculinity: Interpretative Repertoires, Ideological

Dilemmas and Subject Positions. M. Wetherell, S. Taylor ve S. J. Yates (Ed.), Discourse
as Data: A Guide for Analysis (s.189-229) iinde. London: Sage. evirisi iin
bkz:http://sibelarkonac.blogspot.com.tr/2014_10_01_archive.html

Edwards, D. (1997).Discourse and cognition.London and Beverly Hills, CA: Sage.

Edwards, D. (2008). Discursive Psychology: The production of psychological concepts

in everyday talk. 15. Ulusal Psikoloji Kongresi 2008 Istanbul niversitesi Psikoloji Blm:
Istanbul

204
 Edwards, D. (2012). Discursive and Scientific Psychology British Journal of Social
Psychology 51, 425-435

Edwards, D. ve Potter, J. (1992). Discursive Psychology, London:

Farr, R. M. (1996). The roots of modern social psychology: 1872-1954. London:

Blackwell.

Fazio, R. H., Zanna, M. P. ve Cooper, J. (1977) Dissonance versus self-perception: an

integrative view of each theorys proper domain of application Journal of Experimental Social
Psychology, 13, 464-79.

Festinger, L. (1954). A theory of social comparison processes. Human Relations, 7,

11740.

Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford, CA: Stanford

University Press.

Festinger, L. ve Macoby, N. (1964) On resistance to persuasive communications.

Journal of Abnormal and Social Psychology, 68, 359-66.

Festinger, L. ve Carlsmith, J. M. (1959) Cognitive consequences of forced compliance.

Journal of Abnormal and Social Psychology, 58, 20310.

Fiedler, K. ve emin, G.R. (1988) On the causal information conveyed by different

interpersonal verbs: the role of implicit sentence context. Social Cognition, 6, 12-39.

Fincham, F. D. ve Jaspars, J. M. F. (1980) Attribution responsibility from man the

scientist to man as lawyer. L. Berkowitz (ed.), Advances in Experimental Social Psychology,
vol.13, pp.82139, London: Academic Press.

Fincham, F. ve Hewstone, M.(2001) Attribution theory and research: from basic to

applied. Hewstone, M.,Stroebe,(kitabnda) Introduction to Social Psychology. 3nd Edition
Blackwell: Oxford UK.

Fiske, S. T. ve Taylor, S. E (1991) Social Cognition. New York: McGraw-Hill (2nd

edn).

Fiske, S. T. (1980).Attention and weight in person perception. S. T. Fiske ve S. E,

Taylor, (1991) Social Cognition. New York: McGraw-Hill (2nd edn).

Fiske, S. T. ve Taylor, S. E (1984). Social Cognition. New York: McGraw-Hill

Fazio,R.H.,Jackson,J.R.;Dunton,B.C.;Williams,C.J. (1995) variability in automatic activation
as an unobstructive measure of racial attitudes: A bona fide pipeline? Journal of Personality
and Social Psychology, 69,1013-1027.

205
 Fiske, S. T. ve Taylor, S. E (1991) Social Cognition. New York: McGraw-Hill (2nd
edn).

Flick, U. (ed).(1998) The Psychology of the Social. Cambridge: Cambridge University

Pres.

Fox, D. ve Prilleltensky, I. (1997).Critical Psychology. London: Sage.

Gannon, TA (2006) Increasing honest responding on cognitive distortions in child

molesters: the bogus pipeline procedure. Journal of Interpersonal Violence, 21 (3), 358-75

Ganon TA, Keown, K ve Polaschek, DLL (2007) Increasing honest responding on

cognitive distortions in child molesters: the bogus pipeline procedure revisited. Sex Abuse,
19(1), 5-22.

Gaertner,S.L. ve Dovidio,J.F. (1986) The aversive form of racism. J.F.Davidio ve

S.L.Gaertner (kitap) Prejudice, discrimination and racism: Theory and research (ss:61-89).
Orlando,FL.:Academic Press.

Gergen, K.J. (1985). The social constructionist movement in modern

psychology. American Psychologist, 40, 266275.

Granberg, D. (1987). Candidate preference, membership group, and estimates of voting

behaviour Social Cognition, 5,32335.

Jacoby,LL., Kelly,C., Brown,J.,ve Jasechko,J. (1989). Becoming famous overnight:

limits on the ability to avoid unconscious influences of the past. Journal of Personality and
Social Psychology, 56, 326-38.

Jones, E.ve Sigall, H (1971) The bogus pipeline: a new paradigm for measuring affect
and attitude. Psychological Bulletin, 76(5), 349-64.

Haney,C., Banks,WC., ve Zimbardo, PG. (1973) A study of prisoners and guards in a

simulated prison. Naval Research Review, 30, 4-17.

Harr, R. (1997). Social life as rule-governed patterns of joint action. C.McGarthy ve

S.A.Haslam (eds).The message of social psychology. Oxford: Blackwell.

Harr, R. (1998). Singular Self. London: Sage

Harr, R.; Moghaddam, F. M.; Cairnie,T.P; Rothbart,D.ve Sabat,S.R. (2009).Recent

Advances in Positioning Theory Theory Psychology 2009 19(1) 5-31

Heider, F. (1946) Attitudes and cognitive organisation. Journal of Psychology, 21, 107
112.

. Heider, F. (1958) The Psychology of Interpersonal Relations. New York: Wiley.

206
 Hellpach, W.(1933) Elementares Lehrbuch der Sozialpsychologie. Springer.

Hewstone, M. (1990) The ultimate attribution error. A review of the literature on

intergroup causal attribution. European Journal of Social Psychology, 20, 311-Jones, E.E. ve
Davies, K.E.(1965) A theory of correspondent inferences: from acts to dispositions.
L.Berkowitz (ed.)Advances in Experimental Social Psychology, vol:2 New York: Academic
Press.

Hewstone M, Stroebe M., StephensonW.. (2001) Introduction to Social Psychology

2th.Edition, Blackwell: Oxford UK.

Hogg, M.A. ve Vaughan, G. M. (2007 eviren: brahim Yldz ve Aydn Gelmez),

Sosyal Psikoloji 4. Bask. topya: Ankara

Hogg, M.A. ve Cooper, J. (2012) The Sage Handbook of Social Psychology: Concise
Student Edition.Sage Publication: London

Hovland, C. I., Janis, I. L. ve Kelley, H. H. (1953) Communication and Persuasion:

psychological studies of opinion change . Princeton, NJ: Princeton University Press.

Hsiung, RO ve Bagozzi,RP (2003) Validating the relationship qualities of influence and

persuasion with the family social relations model Human Communication Research, 29,81-110.

Judd, C. M. ve Kulik, J. A. (1980) Schematic effects of social attitudes on information

processing and recall. Journal of Personality and Social Psychology, 38, 56978.

Langer,E.J.;Blank,A. ve Chanowitz,B. (1978) The mindless of ostensibly thoughtful

interaction:the role of placebic information in interpersonal interaction. Journal of Personality
and Social Psychology, 36:635-42

Lazarus, R.S.(1991).Emotion and Adaptation. Oxford: Oxford University Press.

LaPiere, R.T.(1934) Attitudes and actions Social Forces, 13, 2307

LeBon, G.(1895-1976). Kalabalk. Istanbul: Yamur Yaynevi

Likert, R. (1932) A technique for the measurement of attitudes. Archives of

Psychology, 140, 5-53.

Katba, . ve Cemalclar, Z.(2014) Dnden Bugne nsanlar: Sosyal Psikolojiye

Giri. Istanbul: Evrim Yaynevi

Kashima, Y. Siegal,M, Tanaka,K.,Kashima, E. (1992) Do people believe behaviours are

consistent with attitudes? Towards a cultural psychology of attribution processes British Journal
of Social Psychology 31(2) 111124.

207
 Kelley, H. H. (1967) Attribution theory in social psychology. D. Levin (ed.), Nebraska
symposium on motivation (vol. 15, pp. 192238), Lincoln: University of Nebraska

Krugulanski, A. W. (1975) The endogenous-exogenous partition in attribution theory.

Psychological Review, 82, 387406.

Kruglanski, A. W. ve Freund, T. (1983) The freezing and unfreezing of lay-inferences:

effects of impressional primacy, ethnic stereotyping and numerical anchoring. Journal of
Experimental Social Psychology, 19, 44868.

Markov, I. (1982) Paradigms, Thought and Language. John Wiley and Sons:London.

McConnell, A.R. ve Leibold, J.M.(2001) Realtions among the implicit association test,
discriminatory behavior, and explicit measures of racial attitude. Journal of Experimental Social
Psychology, 37, 435- 442.

McGuire, W. J. (1969). The nature of attitudes and attitude change. G. Lindzey and E.
Aronson (eds), Handbook of Social Psychology, (vol. 3, pp. 136-314), 2rd edn, Reading, MA:
Addison-Wesley.

McGuire, W. J. (1985). Attitudes and attitude change. G. Lindzey and E. Aronson

(eds), Handbook of Social Psychology, 3rd edn (vol. 2, pp. 233-346), New York: Random
House.

Meeus, WJ. ve Raaijmakers, QAW. (1986) Administrative obedience: Carrying out

orders to use psychological administrative violence. European Journal of Social Psychology,
16, 311-324.

Meeus, WJ. ve Raaijmakers, QAW. (1995) Obedience in modern society. The Utrecht
studies. Journal of Social Issues, 51, 155-175.

Milgram, S. (1974). Obedience to Authority. London: Tavistock.

Minard, R. (1952) Race Relationships in the Pocahontas Coal Field. Journal of Social
Issues, Volume 8, Issue 1, pages 2944, Winter 1952.

Moede, W. (1920). Experimentelle Massenpsychologie. Leipzig: Hirzel.

Monson, T.C. ve Snyder, M. (1977). Actors, observers and the attribution process
Journal of Experimental Social Psychology, 13, 89111.

Moscovici, S. (1976).Social Influence and Social Change. London: Academic Press.

Moscovici, S. (1980).Toward a theory of conversion behaviour L. Berkowitz (ed)

Advances in Experimental Social Psychology New York: Academic Press.

208
 Moscovici, S. (1972) Society theory in social psychology. J. Israel and H. Tajfel (eds),
The Context of Social Psychology: a critical assessment. London: Academic Press.

Moscovici, S.(1988). Notes towards a description of social representations. European

Journal of Social Psychology, 18, 211-50.

Moscovici, S.(1984). The phenomenon of social representations.R.M.Farr and S.

Moscovici(eds) Social Representations, Cambridge: Cambridge University Pr

Moscovici, S. (1989). Preconditions for explanation in social psychology. European

Journal of Social Psychology, 19, 7-43

Moscovici, S. (1998). The history and actuality of social representations. Flick,U.(kitap)

The Psychology of Social. s/209-47. Cambridge: Cambridge University Press

Moscovici, S.(2001 )Social Representations:Explorations in Social Psychology. New

York: New York University Press.

Moscovici, S., Lage, E. ve Naffrechoux, M. (1969). Influence of a consistent minority

on the responses of a majority in a color perception task. Sociometry, 32, 36580.

Moscovici,S. ve Personnaz, B. (1980). Studies in social influence. V: Minority

influence and conversion behaviour in a perceptual task. Journal of Experimental Social
Psychology, 16, 270-82.

Mullainathan, S. ve Washington, E (2009) Sticking with your vote:cognitive dissonance

and political attitudes. American Economic Journal: Applied Economics, 1(1),86-111

Mugny, G. (1982). The Power of Minorities. London: Academic Press.

Mugny, G. ve Papastamou, S. (1980).When rigidity does not fail: individualization and

psychologization as resisstances to the diffusion of minority innovations European Journal of
Social Psychology, 10, 43-62.

Neisser, U. (1966) Cognitive Psychology. New York: Appleton-Century-Crofts

Nisbett, R. E. ve Ross, L. (1980) Human nference: strategies and shortcomings of social

judgment. Englewood-Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Osterhouse, R. A. ve Brock, T. C. (1970) Distraction increases yielding to propaganda

by inhibiting counterarguing. Journal of Personality and Social Psychology, 15, 344-58.

Paker, O. (1999). Sosyal temsiller kuramnn ve epistemolojisinin sosyal psikoloji

ierisindeki yeri ve nemi. S.Arkona (ed).Psikolojide Yeni Tartmalar. stanbul: Alfa Yayn.

209
 Paker, O. (2015/2004). Bat d toplumlarda sosyal psikolojiyi yeniden dnmek:
inac yaklamn imknlar zerine bir deneme. S.Arkona(ed. 2.bask) Batnn Dounun
Yerellii: Bireylik Bilgisine Dair. Hiperlink Yaynlar: stanbul

Parker, I. (1989), The Crisis in Modern Social Psychology and How to End It. London:
Routledge.

Parker, I. (2005). Qualitative Psychology: Introducing Radical Research. Maidenhead,

Berkshire: Open University Press.

Parker, I. (1999) Against relativism in Psychology, on Balance History of the Human

Sciences vol:12 No:4 pp 61-78 (evirisi:
http://sibelarkonac.blogspot.com.tr/2014/09/i_26.html)

Parker, I. (2007). Revolution in Psychology:Alineation to Emancipation. Pluto

Press:London

Parker, I. (2009). Critical Psychology and Revolutionary Marxism. Theory and

Psychology. Vol:19 (1) pp:71-92 (http://sibelarkonac.blogspot.com.tr/2014/12/elestirel-
psikoloji-ve-devrimci.html)

Parker, I. (2007). Revolution in Psychology:Alineation to Emancipation. Pluto

Press:London

Parker, I. (2015/2004). Sylemsel Pratik: Radikal Sosyal nac Aratrmann

Kabulnde Kltr ve Balam. S. Arkona (ed. 2.bask) Batnn Dounun Yerellii: Bireylik
Bilgisine Dair. Hiperlink Yaynlar: stanbul

Parker I. ve Burman, E.(2008). Critical Psychology: Four Theses and Seven

misconceptions. Hellenic Journal of Psychology Vol.5 (2008) Pp:99-115 (eviri:
http://sibelarkonac.blogspot.com.tr/2014/09/i.html)

Parker, I. (2012) Discursive Social Psychology Now, British Journal of Social

Psychology, 51, (3), pp. 471-477. [ISSN (printed): 0144-6665. ISSN (electronic): 2044-8309]
[DOI: 10.1111/j.2044-8309.2011.02046.x]

Petty, R. E. ve Cacioppo, J. T. (1981). Attitude and Persuasion: Classic and

Contemporary Approaches. Dubuque, IA: Wm C. Brown.

Petty, R. E. ve Cacippo, J. T.(1986).The elaboration likelihood model of persuasion

L. Berkowitz (ed.), Advances in Experimental Social Psychology 9; 123-205. New York:
Academic Press.

Petty, R.E ve Wegner, DT(1998) Attitude change:multiple roles for persuasion

variables. Gilbert, D. Fiske, S ve Lindzey, G.(kitab)The Handbook of Social Psychology
4.Bask s/323-90. New York: McGraw-Hill

210
 Piaget, J. (1932). The Moral Judgement of the Child. New York: The Free Press.

Potter, J. (1996) Attitudes, social representations and discursive psychology.

M.Wetherell (ed) Identities, Groups and Social Issues. London: Sage.

Potter, J. (2004/2015).Sylemsel psikoloji ve sylem analizi. S.Arkonac (Hz.2. bask)

Dounun Batnn Yerellii: Bireylik Bilgisine Dair. Hiperlink Yaynlar Istanbul

Potter, J. ve Wetherell, M.(1987). Discourse and Social Psychology: Beyond Attitudes

and Behaviour. London: Sage.

Potter, J. and Wetherell, M. (1995). Natural order: Why social psychologists should
study (a constructed version of) natural language, and why they have not done so, Journal
of Language and Social Psychology, 14, 216-222.

Rodriguez, R,Marchand,E,Ng,Janet ve Stice,E (2008) Effects of a cognitive dissonance-

based eating disorder prevention program are similar for Asian American, Hispanic and White
participants. International Journal of Eating Disorders, 41 (7) 618-25

Rogers, S.W. (2003) Social Psychology: Experimental and Critical Approaches. Open
University Press: Maidenhead.

Rothbart,M. ve John,OP. (1985) Social categorization and behavioral episodes: a

cognitive analysis of the effects of intergroup contact. Journal of Social Issues, 41(3), 81-104.

Quattrone, G. A. (1982). Overattribution and unit formation: when behaviour engulfs

the person. Journal of Personality and Social Psychology, 42, 593607.

Ross, L.; Greene, D. ve House, P. (1977). The false consensus effect: an egocentric
bias in social perception and attribution processes. Journal of Experimental Social
Psychology,113,279301.

Sears,D.O.;.Freeman J.L ve Carlsmith J.M. (1993) (ev: Ali Dnmez) Sosyal Psikoloji
mge Kitapevi, stanbul.

Scher, S. ve Cooper, J. 1989). Motivational basis of dissonance: the singular role of

behavioral consequences. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 899906.

Schultz,D. ve Schultz, S.E. (2002 eviren Yasemin Aslan) Modern Psikoloji Tarihi.
Kakns Yaynlar: Istanbul.

Shotter, J.(2015). Sosyal nacln tesinde: Kartezyen zne ve Faili Yeniden

Dnmek ve Yeniden Cisimletirmek. S.Arkonac (Hz.2. bask) Dounun Batnn Yerellii:
Bireylik Bilgisine Dair. Hiperlink Yaynlar Istanbul.

Smith, J.A. (2008) Qualitative Psychology: A Practical Guide to Research Methods

London: Sage Publication.

211
 Smith, M.B. ve Bruner, J. ve White, R.W.(1956) Opinions and Personality. New York:
Wiley.

Smith, P. B. ve Bond, M. H. (1993). Social Psychology Across Cultures: Analysis and

Perspectives. London: Harverster Wheatsheaf.

Steele, CM (1988).The psychology of self affirmation:sustaining the integrity of the

self. Berkowitz,L.(ed) Advances in Experimental Social Psychology, vol 21, 261-302
NewYork;Academic Press.

Steele,C.M ve Aronson,J. (1995) Stereotype threat and the intellectual test performance
of African Americans. Journal of Personality and Social Psychology, 69, 797-811.

Stewart-Knox,BJ,Sittlington,J,Rugkasa,J, Harrison,S,Treacy,M ve Abaunza,P (2005)

Smoking and peer groups:results from a longitudinal qualitative study of young people in
Northern Ireland. British Journal of Social Psychology, 44,397-414

Storms, M. D (1973). Videotape and the attribution process: reversing actors and
observers points of view. Journal of Personality and Social Psychology, 27, 16575.

emin, G. R. ve Fiedler, K. (1991). The Linguistic Category Model, its bases,

applications and range. W. Stroebe and M. Hewstone (eds), European Review in Social
Psychology (vol. 2, pp. 1-30), Chichester: Wiley.

emin, G. R. ve Manstead, A. S. R (1983) The Accountability of Conduct: a Social

Psychological Analysis. London: Academic Press.

erif, M. (1936). The Psychology of Social Norms. New York: Harper and Row.

erif, M ve erif, C. (1996 eviren: M. Atakay ve A.Yavuz) Sosyal Psikolojiye Giri 2

cilt Sosyal Yaynlar, stanbul.

Tajfel, H. (1981). Human groups and social categories: Studies in social psychology.
Cambridge, MA: Cambridge University Press.

Tajfel, H. (1984). Social Dimension. Cambridge: Cambridge University Press.

Tajfel, H. ve Fraser, C. (1978) (ed.) Introducing Social Psychology, Harmondsworth:

Penguin.

Tajfel, H. ve Turner, J.C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict.

W.G.Austin ve S.Worchel (Eds.) The Social Psychology of Intergroup Relations California:
Brooks/Cole.

Tak,J., Kaid, J.J. ve Lee,S.(1997) A cross cultural study of political adversiting in the
United States and Korea. Communication Research, 24, 41330.

212
 Taylor, S. (2013) What is Discourse Analysis. London: Bloomsbury

Thurstone, L. L. (1931). The measurement of attitudes. Journal of Abnormal and

Social Psychology, 26, 249-69.

Turner, J.C.(1982). Towards a cognitive redefinition of the social group. H.Tajfel

(Ed.).Social Identity and Intergroup Relations. Cambridge: Cambridge University Press.

Turner, J.C. (1985). Social categorization and the self concept: a social cognitive theory
of group behaviour. E. J. Lawler (ed), Advances in Group Processes. Greenwich, Conn. : Jal
Press

Turner, J.C. (1991). Social Influence, Open University Press.

Turner, J.C., Hogg, M.A.,Oakes, P.J.,Reicher, S.D. ve Wetherell, M.S.(1987).

Rediscovering the Social Group: A Self - Categorization Theory. Oxford: Blackwell.

Walster, E. (1966). Assigment of responsibility for an accident. Journal of Personality

and Social Psychology, 3, 73-79.

Weiner, B. (1986). An Attributional Theory of Motivation and Emotion. New York:

Springer-Verlag

Weiner, B. (1995) Judgment of Responsibility. New York: Guilford.

Wetherell, M.( 1996). Identities, Groups and Social Issues. London: Open University
Press and Sage Pub.

Wetherell, M.(2001). Themes in Discourse Research: The Case of Diana. M. Wetherell;

S.Taylor; Yates,S.(ed, kitap) Discourse Theory and Practice:A Reader, s/14-28, London: Sage
Publication. (evirisi : http://sibelarkonac.blogspot.com.tr/2014/09/m_30.html)

Wetherell, M. ve Potter, J. (1987). Discourse and Social Psychology: Beyond Attitudes

and Behaviour. London: Sage Publication.

Wilder, A. (1977). Perception of groups size opposition and social influence. Journal
ofExperimental Social Psychology, 13, 25368

Willig, C. (2008). Introducing Qualitative Research in Psychology. Maidenhead,

Berkshire: Open University Press.

Wilson, T.D. ve Hodges, S.D.(1992) Attitudes as temporary constructions L.L. Martin

and A.Tesser (eds) The Construction of Social Judgements. Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Verkuyten, M. ve Hagendoorn, L.(1998) Prejudice and self categorization: the variable

role of authoritarianism and in group stereotypes. Personality and Social Psychology Bulletin,
24, 99-110.

213
 Zajonc, R. B. (1968). Cognitive theories in social psychology. G. Lindzey and E.
Aronson (eds.), The Handbook of Social Psychology, 2nd edn (vol.1, pp. 320-411), Reading,
MA: Addison-Wesley.

Zajonc, R.B. ve Burnstein, E. (1965) The learning of balanced and unbalanced social
structures. Journal of Personality, 33, 15363.

Zanna, M. P. ve Fazio, R. H. (1982). The attitude-behavior relation: moving toward

athird generation of research. M. P. Zanna, E. T. Higgins and C.P. Herman (eds), Consistency
in Social Behavior: the Ontario Symposium (vol. 2, pp. 283301), Hilldale, NJ: Erlbaum.

Zimbardo, P.G., Banks, W.C., Haney,C. and Jaffe,D.(1973) The mind is a formidable
jailer: a Pirandellian prison. The New York Times Magazine, 8 April 3840.

Zimbardo, P.G. (2008) The Journey from the Bronx to Stanford to Abu Ghraib. Levine,
R.(edisyon) Journeys in Social Psychology: Looking Back to Inspire the Future. s:85-104.
London: Taylor and Francis.

214