The Sphere Handbook 2011 Turkish

Teekkrler
Sphere Projesi
nsani Yardm
Szlemesi ve
nsani Yardmda
Asgari Standartlar
I
nsani Yardm Szlemesi ve nsani Yardmda Asgari Standar tlar
Yaynlayan:
Sphere Projesi
Telif hakk @ Sphere Projesi 2011
E-posta: info@sphereproiect.ora
Web sitesi : www.sphereproject.org
Sphere Projesi, 1997 ylnda bir grup STK, Kzlha/Kzlay Hareketi tarafndan,
insani yardma ilikin temel alanlarda genel asgari standartlar gelitirebilmek
amacyla balatlm ve bunun sonucunda Sphere Rehberi ortaya kmtr. Bu
rehberin amac, afet ve atma durumlarnda yaplan insani yardmn kalitesini
gelitirmek ve afetten etkilenen insanlara ulatrlan insani yardm sisteminin hesap
verebilirliini arttrmaktr. nsani Yardm Szlemesi ve nsani Yardmda Asgari
Standartlar, pek ok kurum ve kiinin ortak deneyimlerinin rndr. Bu nedenle
tek bir kurumun grleri olarak anlalmamaldr.
lk deneme basks 1998
lk nihai bask 2000
kinci bask 2004
nc bask 2011
kinci yeniden bask Ekim 2011
ISBN 978-1-908176-00-4
Bu yaynn bir katalog kayd, British Library ve US Library of Congressde bulunabilir.
Tm haklar gizlidir. Materyalin telif hakk vardr ancak eitim amal olarak cretsiz
ekilde oaltlabilir. Bu tr kullanmlar iin resmi izin gerekir, normal artlarda izin
hemen verilmektedir. Dier durumlarda kopyalamak, online gndermek ya da dier
yaynlarda yeniden kullanmak, eviri ya da adaptasyon iin telif hakk sahibinden
yazl n izin alnmaldr ve bunun iin bir cret uygulanabilir.
Sphere Projesi dnya apndaki Practical Action Publishing (yaynevi) ve acente ile
temsilci kurumlar tarafndan datlmaktadr.
Practical Action Publishing, Schumacher Centre for Technology ve Development,
Bourton on Dunsmore, Rugby, CV23 9QZ, Birleik Krallk
Tel +44 (0) 1926 634501; Fax +44 (0)1926 634502
E-posta: sphere@practicalaction.ora.uk
Web sitesi: www.practicalactionpublishing.org/sphere
Practical Action Publishing (Birleik Krallk irket Kayt no 1159018), Practical
Actionn sahip olduu bir yaynevi irketidir ve sadece kurucu ba kurumlarnn
destei ile faaliyetlerini srdrmektedir.
Tasarm: Messagio studios, Metz-Tessy, Fransa
Basm: Belmont Press Ltd, Northampton, Birleik Krallk
II
Teekkrler
nsz
Sphere Rehberi, nsani Yardm Szlemesi ve nsani Yardmda Asgari Standartlarn
son basks, kurumlar aras geni bir ibirliinin rndr.
nsani Yardm Szlemesi ve Asgari Standartlar, hem kurumlarn yapt yardmlarn
etkinliini gelitirmek hem de paydalarca hesap verebilirlii arttrarak uygulanabilir
bir hesap verebilirlie katkda bulunmak konusunda sahip olduklar kararll
yanstmaktadr.
nsani Yardm Szlemesi ve Asgari Standartlar, insani krizlerin meydana
gelmesini nleyemez ya da insanlarn ac ekmesini elbette engelleyemez. Ancak
bu standartlar afetlerden etkilenen insanlarn hayatlarn deitirmek amacyla
yrtlen yardm almalarnn gelitirilmesine ynelik bir frsat sunmaktadr.
1990larn sonunda, bir grup insani yardm amal STKnn ve Kzlha ve Kzlay
hareketinin bir giriimi olarak ortaya kan Sphere standartlar, 21. yzylda insani
yardm alanndaki uygulama ltleri haline gelmitir.
Bu nedenle, bunlarn hayata geirilmesine katkda bulunan kiilere duyduumuz
minnettarl ifade etmek isteriz.
Ton van Zutphen John Damerell

Sphere Kurulu Bakan Proje Yneticisi
III
Teekkrler
Sphere Rehberinin revizyonu kapsaml, ibirlii iinde ve katlmc bir srete
gereklemitir ve tm dnya dan tek tek adlar anlamayacak kadar ok kimseyi
iermitir. Sphere Projesi, bu projede yer alan organizasyon ve bireylere gnll
katklarndan dolay teekkr eder.
Rehberin gzden geirilmesinde teknik blmler ve blmler aras kesitlerin ele
alnmas sorumluluunu ilgili alanlardan uzmanlar stlenmitir. Bununla birlikte,
gerektiinde ve konunun zelliine gre, alan bilen ve dorudan grevlendirilen
ya da insani yardm rgtlerinde ilgili alanda grev yapan kaynak kiiler de rehberin
gzden geirilmesine destek olmutur. Danmanlar, Rehber'deki konular hem bir
btn olarak gzden geirmi hem de gerektiinde baz blmleri kapsaml olarak
yeniden yazmtr. Aada ad geen kiiler, bu rehberin revizyonunda danmanlk
yapmlardr.
nsani Yardm Szlemesi: James Darcy, Mary Picard, Jim Bishop (InterAction),
Clare Smith (CARE International) ve Yvonne Klynman (IFRC)
Koruma lkeleri: Ed Schenkenberg van Mierop (ICVA) ve Claudine Haenni Dale
Temel standartlar:Peta Sandison ve Sara Davidson
Teknik blmler
Su temini, sanitasyon ve hijyen teviki: Nega Bazezew Legesse (Oxfam GB)
Gda gvenlii ve beslenme:
- Beslenme: Susan Thurstans (Save the Children UK)
- Gda gvenlii ve geim: Devrig Velly (Action contre la Faim)
- Gda yardm: Paul Turnbull (WFP) ve Walter Middleton (World Vision
International)
Barnak, yerleim ve gda d maddeler: Graham Saunders (IFRC)
Salk faaliyetleri: Mesfin Teklu (World Vision International)
Kesien Ortak konular

ocuklar: Monica Blomstrm ve Mari Mrth (Save the Children Sweden)
Yal insanlar: Jo Wells (HelpAge International)
Engelli insanlar: Maria Kett (Leonard Cheshire Disability ve Inclusive
Development Centre)
IV
Teekkrler
Cinsiyet: Siobhn Foran (IASC GenCap Projesi)

Psiko-sosyal konular: Mark van Ommeren (WHO) ve Mike Wessells
(Columbia niversitesi)
HIV ve AIDS: Paul Spiegel (UNHCR)
evre, iklim deiiklii ve afet riski azaltma: Anita van Breda (WWF) ve
Nigel Timmins (Christian Aid)
Sphere e standartlar
Eitim: Jennifer Hofmann ve Tzvetomira Laub (INEE)
Canl hayvanlar: Cathy Watson (LEGS)
Ekonomik iyileme: Tracy Gerstle ve Laura Meissner (SEEP network)
Kaynak kiiler
Erken iyileme: Maria Olga Gonzalez (UNDP-BCPR)
Kamp e gdm ve kamp ynetimi: Gillian Dunn (IRC)
Nakd yardm transfer program: Nupur Kukrety (Cash Learning Partnership .
network)
Buna ek olarak sivil-asker ibirlii, atmaya kar hassasiyet ve kentsel ortam
konularnda birok kiiye de danlmtr.
Ana danmanlarn almalarn desteklemek iin alma gruplar ve
referans gruplar kurulmutur. Sphere Projesi, bireysel olarak isimleri burada yer
almayan bu insanlara, katklarndan dolay teekkr eder. Ancak alma gruplar
ve referans grup yelerinin tam listesi Sphere web sitesinde bulunabilir:
www.sphereproject.org.
Editrler: Phil Greaney, Sue Pfiffner, David Wilson
Revizyon altay yneticisi: Raja Jarrah
zleme ve deerlendirme uzman: Claudia Schneider, SKAT
Sphere Kurulu (31 Aralk 2010' daki haliyle)
Action by Churches Together (ACT) Alliance (John Nduna) * Agency Coordinating
Body for Afghan Relief (ACBAR) (Laurent Saillard) * Aktion Deutschland Hilft
(ADH) (Manuela Rossbach) * CARE International (Olivier Braunsteffer) * CARITAS
Internationalis (Jan Weuts) * The International Council of Voluntary Agencies (ICVA)
(Ed Schenkenberg van Mierop) * International Rescue Committee (IRC) (Gillian
Dunn) * InterAction (Linda Poteat) * Intermn Oxfam (Elena Sgorbati) * International
Federation of Red Cross ve Red Crescent Societies (IFRC) (Simon Eccleshall) *
The Lutheran World Federation (LWF) (Rudelmar Bueno de Faria) * Policy Action
Group on Emergency Response (PAGER) (Mia Vukojevic) * Plan International (Unni
Krishnan) * Save the Children Alliance (Annie Foster) * Sphere India (N.M. Prusty) *
The Salvation Army (Raelton Gibbs) * World Vision International (Ton van Zutphen)
V
Fon Salayanlar
Yukardaki Kurul organizasyonlarnn katklarna ek olarak Rehber revizyon sreci
iin fon salayan kurumlar:
Avustralya Uluslararas Kalknma Ajans (Australian Agency for International
Development - AusAID) * Avrupa Komitesi nsani Yardm Ofisi (ECHO) * Almanya
D leri Bakanl * spanya D leri Bakanl * svire Kalknma ve birlii ajans
(Swiss Agency for Development ve Cooperation - SDC) * Birleik Krallk Uluslar
aras Kalknma Departman (DFID) * Amerika Birleik Devletleri United States
Mlteciler ve G Brosu (US-PRM) * Amerika Birleik Devletleri D Afet Yardm
iin Uluslar aras Kalknma Ofisi Ajans (US-OFDA)
Sphere Projesi ekibi

Proje Yneticisi: John Damerell
Eitim ve renim ynetimi: Vernica Foubert
Tevik ve Materyal Ynetimi: Aninia Nadig
Eitim ve Tevik ynetimi: Ccilia Furtade
dare ve Finans: Lydia Beauquis
Rehber revizyon srecinin eitli aamalarnda ek ekip destei Alison Joyner,
Hani Eskandar ve Laura Lopez tarafndan salanmtr.
VI
Teekkrler
indekiler
nsz.....................................................................................................
Teekkrler..............................................................................................v
Sphere Nedir?..........................................................................................3
nsani Yardm Szlemesi.......................................................................19
Koruma lkeleri.......................................................................................25
Temel Standartlar...................................................................................49
Su Temini, Sanitasyon ve Hijyen Tevikine likin Asgari Standartlar.........79
Gda Gvenlii ve Beslenmede Asgari Standartlar..................................139
Barnak, Yerleim ve Gda D Maddeler in Asgari Standartlar.............239
Salk Faaliyetlerinde Asgari Standartlar................................................287
Ekler....................................................................................................355
Ek 1.
nsani Yardm Szlemesine Kaynak Olan Temel Dokmanlar...........356
Ek 2.
Afet Yardmlarnda Kzlha ve Kzlay Hareketi ve Sivil Toplum
Kurulularnn (STK) Uymas Gereken Davran Kurallar..................368
Ek 3.
Ksaltma ve tanmlar........................................................................377
ndeks..................................................................................................381
1
Rehber
Sphere Nedir?
nsani Yardm Szlemesi
lkeler ve
Koruma lkeleri Temel
Standartlar
Temel Standartlar
Su Temini, Sanitasyon ve
Temel HijyenTeviki Her blmde bir
Standartlar ve dizi standart, ekler,
Asgari kaynaka ve okuma
Gda Gvenlii ve Beslenme listesi yer alr.
Standartlar:
lkelerin StandartlarnDzeni:
Uygulanmas Barnma, Yerleim ve Asgari Standart
Gda D Maddeler Anahtar Eylemler
Anahtar Gstergeler
Rehber Notlar
Salk Uygulamalar
nsani Yardm Szlemesine

likin Anahtar Belgeler
Davran Kurallar
2
Sphere nedir?
Sphere nedir?
3
Sphere nedir?
Sphere Projesi ve Rehberi, insani yardmn kalite ve hesap verebilirliiyle ilgili konular
gndeme getirmesiyle bilinir. Ancak Sphere Projesinin kaynaklar nelerdir? Felsefe
ve yaklam nedir? Bu rehber nasl ve neden hazrlanmtr? nsani faaliyetlerin
geni kapsam ierisindeki yeri nedir? Ve kim ne zaman kullanmaldr? Bu blm,
buradaki anahtar sorulara cevap vermeye alacaktr. Ayrca rehberin yaps ile
ilgili detaylar verirken, Sphere Asgari Standartlarna sizin ya da kuruluunuzun nasl
uyabileceini de aklamaktadr.
Sphere Projesi felsefesi:

Onurla yaama hakk
Sphere Projesi - ya da ksaca Sphere - 1997 ylnda bir grup Sivil Toplum Kuruluu
(STK) ve Uluslararas Kzlha ve Kzlay Hareketi tarafndan balatlmtr. Projenin
amac, afetten etkilenen kiilere yaplan yardmlar srasnda faaliyetlerin kalitesini
arttrmak ve bunlarn hesap verebilir olmasn salamaktr. Spherein felsefesi iki
temel kabule dayanr: lki afetten ya da atmadan etkilenen insanlarn onurla
yaama haklarnn olduu; ikincisi ise, afet ya da atmalardan dolay insanlarn
ac ekmesini en aza indirmek iin mmkn olan tm tedbirlerin alnmas gerektii.
Bu iki temel inanc destekleme abasyla Sphere Projesi, bir nsani Yardm
Szlemesi hazrlam ve Rehberin drt teknik blmnde anlatlan anahtar hayat
kurtarc sektrlerin Asgari Standartlarn belirlemitir: Su temini, sanitasyon
ve hijyen teviki; gda gvenlii ve beslenme; barnak, yerleme ve gda-d
maddeler; ve salk faaliyetleri. Temel standartlar sre standartlar olup tm
teknik blmlere uygulanmaktadr.
Asgari Standartlar kantlara dayanr ve insani yardmda, gr birlii ile en iyi

uygulamalar sektr bazl olarak temsil ederler. Her standartta Anahtar faaliyetler,
Anahtar gstergeler ve rehber notlar bulunur (aadaki Standartlar nasl
kullanlmaldr? Blmnde tanmland gibi), bunlar standardn nasl elde
edilecei hakknda yol gstericidir.
4
Sphere nedir?
Asgari Standartlar, afetten etkilenen insanlarn hayatta kalmas, gvenli koullarda

ve insan onuruna uygun ekilde iyiletirmeleri iin baarlmas gereken artlar
tanmlar. Etkilenen insanlarn danma srecinde yer almas, Sphere felsefesinin
odak noktasdr. Sonu olarak Sphere Projesi, imdi kalite ve hesap verebilirlik (Q
ve A) faaliyetlerinin ilk rneklerinden biridir.
nsani Yardm Szlemesi ve Asgari Standartlar, u anda okuduunuz son

bask olan Rehber eklinde birlikte baslmtr. Sphere Rehberi, insani yardm
srasnda planlama, uygulama, izleme ve deerlendirme iin tasarlanmtr. Ayn
zamanda, yetkililerle insani yardm ve kaynak salanmas konularnda grrken
yardmc olabilecek etkin bir destek aracdr. stelik standartlar kendi raporlama
gereksinimlerine dahil eden giderek artan sayda bann afete kar hazrlk
faaliyetleri ve beklenmeyen durum planlamalar iin de faydaldr.
Yalnzca bir organizasyona ait olmadndan Rehber, insani yardm alannda geni
kabul grmektedir. nsani yardm almalarnda en ok bilinen ve uluslararas kabul
gren standartlar seti haline gelen Sphere kurumlar aras iletiim ve e gdm
ara olarak kullanlmaktadr.
lk olarak 2000 ylnda baslan Rehber 2003 ylnda gzden geirilmi ve yine 2009-
2010da revize edilmitir. Her gzden geirme srecinde sektr bazl grmeler
yaplm, bu grmelere kurumlar, rgtler ve bireyler ile hkmetler ve Birlemi
Milletler (UN) kurumlar da katlmtr.
Sphere Rehberinin ana kullanclar, insan yardm planlama, ynetme ya da

uygulama srelerinde yer alan kiilerdir. Bu kiiler arasnda yerel, ulusal ve
uluslararas insani yardm kurumlarnda grevli ekip ve gnlller vardr. Fon bulma
ve proje teklifleri kapsamnda da Asgari Standartlara sklkla atfta bulunulmaktadr.
Hkmet ve yerel yetkililer, askeri ya da zel sektr gibi dier aktrler de Sphere
Rehberini kullanmaya tevik edilmektedir. Rehber deinilen evrelerin kendi
faaliyetlerini yrtmelerinde ve irtibata geebilecekleri insani yardm kurumlar
tarafndan kullanlan standartlar anlamalarnda yardmc olacaktr.
Rehber: Sphere deerlerinin yansmas

Rehberin yaps, insani yardm faaliyetlerini hak temelli, katlmc yaklamn
kapsamna iyice yerletirmeyi hedefleyen Spheren amacn yanstmaktadr.
5
nsani Yardm Szlemesi, Koruma lkeleri ve Temel Standartlar.
nsani Yardm Szlemesi, Koruma lkeleri ve Temel Standartlar, Spherein insani

yardma ynelik hak temelli ve insan odakl yaklamn aka dile getirmektedir.
Sz edilen unsurlar, etkilenen insanlarn, yerel ve ulusal yetkililerin, yardm
faaliyetlerinin tm aamalarna dahil edilmelerinin nemine odaklanmaktadr.
Koruma lkeleri ve Temel Standartlara Rehberin banda yer verilerek bunlarn her
teknik blmde tekrarlanmas nlenmitir. Belirli bir teknik alandaki uzmanlar da
dhil olmak zere tm Sphere kullanclar,Koruma lkeleri ve Temel Standartlar,
blmlerin btnsel paras olarak grmelidir.
Rehberin esasn ise (sayfa 356, Ek 1de yasal ve politik belgelerin aklayc
bir listesi ile birlikte verilen) nsani Yardm Szlemesi oluturur. nsani Yardm
Szlemesi, koruma ilkelerine ilikin etik ve yasal ortam ile Temel Standartlar
ve Asgari Standartlar salayarak, bunlarn doru yorumlanmas ve uygulanmas
iin gerekli aamalar belirler. Szleme, belirlenen yasal hak ve ykmllklerin,
insani yardm kurulularnn paylat inan ve taahhtlerin tamamnn ortak ilke,
hak ve ykmllklerde toplanmasn salayan bir ifade zellii tar. nsancllk
ve insani zorunluluklar ilkesi zerine oturtulmu bulunan sz konusu ilke, hak ve
ykmllkler, onurla yaama hakk, insani yardm alma hakk ve korunma ve
gvenlik iinde bulunma haklarn ierir. Szleme ayrca kurumlarn etkilenen
insanlara hesap verebilir olmalarnn nemini de vurgular. Temel Standartlar ve
Asgari Standartlar, bu ilke ve ykmllklerin uygulamada ne anlama geldiinin
szl ifadesi durumundadr.
nsani Yardm Szlemesi, yardm ve korumann neden insani faaliyetlerin kritik

unsurlar olduunu aklar. Bu koruma asn daha da gelitirmek iin Rehber,
bir dizi Koruma lkesi ierir; bunlarsa Szlemede yer alan yasal ilke ve haklarn
bir blmn insani uygulamalar koruma asndan biimlendiren stratejilere
ve faaliyetlere dntrr. Koruma olgusu insani faaliyetlerin znde yer alr;
Koruma ilkeleri ise, yardm kurulularnn almalarnn, afet ya da atmadan
etkilenen insanlarn genellikle karlat daha ciddi tehlikelere ynelik olmas
sorumluluunun altn izer.
Tm insani yardm rgtleri; faaliyetlerinin etkilenen insanlara daha fazla zarar

vermesini nlemekten (Koruma lkesi 1); faaliyetlerinin zellikle en ok etkilenen
ve savunmasz kiilere ynelik olmasn salamaktan (Koruma lkesi 2);etkilenen
insanlar iddet ve dier insan hakk ihlallerinden korumaktan (Koruma lkesi 3)
ve etkilenen insanlarn bu ihlallerin ardndan iyiletirmesine yardmc olmaktan
(Koruma lkesi 4) sorumludurlar. nsani yardm rgtlerinin rol ve sorumluluklar
genel olarak devlet ya da dier yetkililerin yasal sorumluluklarndan sonra gelir.
Korumann kapsamna bu yetkililere sorumluluklarn hatrlatmak da girer.
6
Sphere nedir?
Temel Standartlar, Asgari Standartlarn ilk blmn oluturur ve dierleri

asndan balaycdr. Bunlar, insani yardm srasnda etkin bir faaliyetin
yrtlmesi iin srelerin ve yaklamlarn nasl olmas gerektiini tanmlar. Afet ya
da atmadan etkilenen kiilerin kapasite ve aktif katlmlarna odaklanarak ihtiya
ve durumun kapsaml bir analizi ve anlalmas salanr, kurumlar arasnda etkin
e gdm, performansn srekli iyiletirilmesi, yetenekli ve desteklenen yardm
alanlarnn grev almas, teknik standartlara ulamakta nemlidir.
Koruma lkeleri ve Temel standartlar, teknik blmde tekrarlanmamalar iin bu

rehberin banda bir arada toplanmtr. nsani faaliyetlerin temelini oluturan bu ilke
ve standartlar teknik blmler ile balantl olarak kullanlmaldr. Bunlar, tm
teknik standartlarn kalite ve hesap verebilirlik iinde baarlmas iin nemlidirler.
Drt Teknik Blmde Yer Alan Temel Standartlar ve Asgari Standartlar
Temel standartlar ve Asgari Standartlar, programlama ve drt set yaam kurtaran

faaliyet ile ilgili yaklamlara ilikindir: Su temini, sanitasyon ve hijyen teviki, gda
gvenlii ve beslenme, barnak, yerleim ve gda-d maddeler ve salk faaliyetleri.
Standartlar Nasl Kullanlmaldr ?
Temel standartlar ve Asgari Standartlar, belirli bir formata sahiptir. Genel ve

kapsayc bir ifade ile balarlar -Asgari Standart- ve ardndan bir dizi anahtar
faaliyet, anahtar gsterge ve rehberlik notlar gelir.
ncelikle Asgari Standart ifade edilir. Her standart afetten etkilenen insanlarn
onurla yaama hakk olduu ilkesini beyan eder. Bunlar kaliteye ilikindir ve
insani yardmda ulalmas gereken minimum seviyeleri belirtir. Bunlarn kapsam
evrenseldir ve her afet durumunda uygulanabilir. Bu nedenle genel formller olarak
oluturulmulardr.
Ardndan Asgari Standartlara ulamak iin pratik anahtar faaliyetler nerilir.

Baz faaliyetler tm ortamlarda uygulanamayabilir ve standardn karlanmas iin
alternatif faaliyetler retmek ve seim yapmak uygulayann sorumluluundadr.
Daha sonra standartlara ulalp ulalmadn gsteren ve iaret ilevine sahip

bir dizi kilit gsterge yer alr. Bunlar Anahtar faaliyetlerin sre ve sonularn
lme yolunda bir yntem salar. Anahtar gstergeler, anahtar faaliyetler ile deil
asgari standartlar ile ilgilidir.
7
Son olarak rehberlik notlar, Kilit faaliyet ve Anahtar gstergeleri hedeflerken

gz nne alnacak kapsama zg noktalar ierir. Bunlar uygulama glklerinin
ele alnmas, kyaslamalar ya da ncelikli ve paralel temalar ile ilgili tavsiyelerde
bulunur. Ayn zamanda standartlar, faaliyetler ve gstergeler ile ilgili kritik konular
ierir, gncel bilgilerde yer alan ikilemleri, uyumazlk ve boluklar tanmlar. Belirli
bir faaliyetin nasl uygulanaca konusunda rehberlik salamaz.
Her bir blm ile ilgili ksa tanmlamalar, ilgili temel konular zetlemektedir. Teknik
Asgari Standart blmleri ayrca ekler ierir, rnein analiz kontrol listesi, formller,
tablo ve rapor formu rnekleri. Her blm sonunda referanslar ve dier kaynaklar
balkl blmler vardr. Rehber blmlerine ait detayl bir szlk ise Sphere web
sitesinde bulunabilir (www.sphereproject.org).
Tm blmler birbiriyle balantldr. Bir sektrde yer alan standartlarn genellikle,

dier sektrlerdeki standartlara referans verilerek tanmlanmas gerekmektedir.
Dolaysyla, Rehber eitli apraz referanslar iermektedir.
Sphere Asgari Standartlarna Uyulmas
Sphere Rehberi, kalite ve hesap verebilirlik salamak iin gnlllk temelinde

kullanlan dzenleyici bir aratr ve Sphere Projesi herhangi bir akreditasyon
(uygunluk) mekanizmas iermez. Spheree dahil olmak, Sphere yelii, herhangi
bir akreditasyon sreci gibi konular sz konusu deildir. Sphere Projesi bilinli
olarak Rehberin kuralc ya da akreditasyon odakl olmamasn tercih etmitir. Bu
ekilde rehberin daha geni kitlelere ulamas tevik edilmektedir.
Rehber, belirli hizmetlerin nasl salanacana dair uygulama talimatlar sunmaz

(anahtar faaliyetler bir standarda ulamak iin baz faaliyetler nerirken nasl yapla-
can belirtmezler). Bunun yerine etkilenen insanlarn onurla yaamasn salamak
iin ne yaplmas gerektiini aklar. Bu nedenle Sphere Asgari Standartlar ile
uyumluluu salayacak bir sistem semek, bunu uygulayan kurumlarn grevidir.
Baz kurumlar sadece dhili mekanizmalar kullanrken, dierleri emsal inceleme
yolunu seebilir. Baz kurumsal alar Spherei zel acil durumlarda toplu yardmla-
rn deerlendirmek zere kullanmaktadr.
Spheree uymak, tm standart ve gstergelerin karlanmas anlamna

gelmez. Kurumlarn standartlar karlama derecesi, bazlar kontrolleri dnda olan
bir dizi faktre baldr. Bazen etkilenen insanlara ulama glkleri, yetkililer ile
ibirlii eksiklii ya da ar gvensizlik, standartlarn karlanmasn olanaksz hale
getirir.
8
Sphere nedir?
Etkilenen halkn genel yaam artlar afet ncesinde de Asgari Standartlarn

altnda ise kurumlarn standartlar karlamak iin yeterli kaynaklar olmayabilir. Bu
tr durumlarda, etkilenen tm insanlar temel imkanlarla buluturmak, yalnzca bir
blmn Asgari Standartlara ulatrmaktan daha nemli olabilir.
Bazen ilgili nfusun gnlk yaam koullar Asgari Standartlarn altnda kalabilir.
Afetten etkilenen insanlar standartlara ulatrmaya almak esastr. Ancak bu tr
durumlar evre nfusun destei ve toplum liderleri ile iletiimi gerekli klabilir. Neyin
uygun ve uygulanabilir olduu koullara baldr.
Standartlarn karlanamad durumlarda, insani yardm kurulular unlar yap-

maldr:
- Raporlarnda Sphere gstergeleri ile uygulamada ulalan hedefler arasn-

daki boluklar belirtmek (analiz, deerlendirme vs.)
- Bunun sebeplerini ve nelerin deimesi gerektiini belirtmek
- Etkilenen insanlar iin negatif sonular analiz etmek
- Bu sonularn neden olduu zararlar asgariye indirmek iin uygun admlar
atmak
Kurulular bunlar yaparak, Rehberde belirtildii gibi, standartlar tam olarak

karlayamasalarda Sphere felsefesine ve Asgari Standartlarna uyduklarn
gsterebilirler.
nsani Yardmda Sphere'in Yeri

Sphere Rehberi, tm lkelerde doal afet, atma, yava ve hzl gelien olaylar,
krsal ve kentsel evreler, karmak politik acil durumlar srasnda yrtlen insani
yardm almalarnda kullanlmak zere tasarlanmtr. Afet terimi bu durumlar
kapsar ve uygun yerlerde atma terimi kullanlmtr. nsanlar ifadesi bireyler,
aileler, toplumlar ve daha geni gruplar iaret eder. Rehberde genelde afetten
etkilenen insanlar ifadesi kullanlmtr.
Bu Rehber ne zaman kullanlmaldr?
nsani yardmn sresine odaklanarak Sphere Asgari Standartlar afetten etkilenen

insanlarn acil hayatta kalma ihtiyalarn karlayan temel faaliyetleri kapsar. Bu
evre birka gn ya da hafta, hatta zellikle uzun sreli emniyetsizlik, gvensizlik ve
yer deitirme ieren durumlarda birka ay ya da yl srebilir. Bu nedenle Sphere
standartlarnn kullan iin belirli bir zaman izelgesi belirlemek olanakszdr.
9
Ancak Rehber, insani yardmn daha geni dneminde belirli bir yere sahiptir;
bu yer, acil yardm faaliyetinden sonra afete hazrlkl olma ile balayan ve erken
iyiletirmeye kadar giden faaliyetleri kapsar. Referans ara durumundaki Rehber,
hem afete hazrlkl olma, hem de erken iyiletirme aamalarnda kullanldr ve
kavramsal adan insani yardmn erevesini, gerekte ise e zamanl olarak gz
nne alnmas gerekenleri ierir.
Afete hazrlkl olma, afet ya da atma durumunda etkin cevap verme ve

etkin faaliyet hazrlama kapasitesi, ilikileri ve bilgisi olan aktrleri gerektirir; yani
hkmetleri, insani yardm kurulularn, yerel sivil toplum kurulularn, toplumlar
ve bireyleri. Bir yardm ncesinde ve srasnda, hazrlk olma durumunu gelitirecek
ve gelecek iin riski azaltacak nlemler alnmaldr. Bu aktrler, gelecek bir afet iin
en azndan Sphere Asgari Standartlarn karlamak zere hazrlkl olmaldrlar.
Erken iyiletirme, yardm sonrasnda devam eden ve uzun vadeli iyilemeye

ynelten bir sretir ve insani yardmn balangcndan itibaren tasarlanan en etkili
yntemdir. Erken iyiletirmenin nemini anlatmak iin Rehber, gerektiinde bu
duruma atfta bulunur.
nsani Yardm Sektrndeki Gelimeler ve Sphere Asndan Sonular
Afet ve atmalar ile insani yardm almalarnn doasndaki deiiklikleri ieren

insani yardm sektrnde ve dier ilgili alanlardaki eitli gelimeler son birka
ylda gndeme gelmitir. Rehberin revizyon srecinde gz nne alnan gelimeler
unlardr:
- Etkilenen insanlara danlmas gerektii ve krizden etkilenen devlet ve ulusal

kurumlarn glendirilmesi farkndal ile yerel ve ulusal yardmlara giderek
artan ekilde kavramsal ve operasyonel adan odaklanma
- Kurumlar aras Daimi Komitenin (IASC) destekleri ile insani reform(yeniden
inaa) srecinde (kme yaklam), insani yardmlarn hesap verebilirlii,
zellikle etkilenen insanlara ynelik hesap verebilirlik ve daha etkin katklarn
salanmas
- Koruma konusu ve yardmlara daha fazla odaklanma
- klim deiikliklerinin neden olduu afetler nedeniyle ve evresel gerilemenin
zarar grebilirlii arttraca bilinci ile potansiyel byk lekli glerin farkna
varlmas
- Yoksul kent nfusunun hzla artmas ve zellikle ekonomi, sosyal ballk ve
fiziksel alan ile ilgili zel hassasiyetlerin farknda olma
10
Sphere nedir?
- nsan yardmn ayni ekilde yaplmasnn yerini alan nakd yardm ve belge
transferleri, yerel satn almalar gibi yeni yaklamlar
- Afet riski azaltmann giderek yaygn ekilde hem bir sektr ve hem de bir
yaklam olarak grlmesi
- nsani yardmda ordunun daha fazla yer almaya balamasyla insani yardm
konusundaki sivil-asker ibirliine ilikin belirli rehber ve e gdm stratejilerinin
gelitirilmesi gerei
- Sivil-asker i birliindekine benzer rehber ve stratejileri gerektirecek ekilde
zel sektrn insani yardm alannda giderek daha fazla yer almas
zellikle nakd yardm transferleri, erken iyiletirme ve sivil-asker ilikileri gibi ortaya
kan bu yeni gelimeler Sphere Projesinde uygun ekilde yer almtr.
nsani Yardm almalarndaki Ortamn Anlalmas
Etkin bir insani yardm, insanlarn ihtiyalarn, hassasiyetlerini ve kapasitelerini

her ortamda analiz etmeyi ngren kapsaml ve ortama uygun tespite (analiz,
izleme ve deerlendirme) dayanmaldr.
Rehber esas olarak farkl kavramlar tanmak ve buna gre yardm programlar
gelitirmek iin bir ara olarak tasarlanmtr: Buna gre somut bir durum ya
da kapsamda, zel hassasiyet ve kapasitelere zen gstererek evrensel olarak
uygulanabilir standarda ulamalar iin uygulayclar ynlendirir.
Bir afetten etkilenen nfustaki tm bireylerin kaynak ve g kontrol eit deildir.

Bu nedenle insanlar, etnik kken, dini ya da politik ilikileri baznda farkl ekillerde
etkilenirler. Normal durumda risk altnda olmayan kiileri yer deitirme etkileyebilir.
Kadnlar, ocuklar, yallar, engelli insanlar ya da HIV ile yaayan insanlara yardm
gtrlemeyebilir ya da fiziksel, kltrel ve/veya sosyal engeller yznden seslerini
duyuramayabilirler. Deneyimlere gre, bu insanlara zarar grebilir gruplar olarak
hitap etmek, paral ve etkin olmayan mdahalelere neden olabilmekte ve zaman
iinde, hatta zel krizler srasnda bile zarar grebilirliklerin rtmesi ve deien
doalar gz ard edilebilmektedir.
Yardm ve iyiletirme almalar, toplumlarn daha gvenli hale gelmesi ve daha

direnli olmas iin gelecek tehlike ve zarar grebilirlikleri de gz nne almaldr.
Dnyann pek ok yerinde iklim deiiklikleri halihazrda risk ekilleri zerinde etkili
olmaya balamtr; geleneksel tehlikelere ilikin bilgiler, zarar grebilirliklerin ve
kapasitelerin birletirilerek gelecek iklim risklerinin analizi gerekmektedir.
11
Rehber, her kendine hasafet durumunda adil olmak ve insanlarn zarar

grebilirlik ve kapasitelerini belirlemek iin bir dizi kesien paralel temay
ele alr. ocuklar, cinsiyet, yallar, HIV ve AIDS, engelli insanlar ve psiko-
sosyal destekle ilgili temalar, bireyler ve alt grup hassasiyetlerine ilikindir.
Afet riskini azaltma ve evre (iklim deiiklikleri dhil), tm etkilenen nfusun
zarar grebilir olduu konular ele almaktadr. Bu giriin ardndan her tema
detayl olarak tanmlanacaktr.
Dier nsani Standartlarla Balantlar
Sphere Rehberinin kullanl boyutta tek bir el kitab olabilmesi iin, insani yardm
alanndaki drt temel sektr zerine odaklanlmtr. Etkin bir insani yardmn
paralarn oluturan pek ok ilgili sektr kendi standartlarn gelitirmitir.
Bunlardan bir ksm, ayr el kitaplar halinde yaynlanm ancak Sphere ile ayn
danmanlk sreci ile gelitirilmi bir dizi Sphere standard serisinde yer alr - Acil
durumlarda Eitim iin Kurumlar aras A (INEE) Eitim iin Asgari Standartlar:
Hazrlk,Mdahale, yiletirme; Kk lekli Eitim ve Tevik (SEEP), Krizden
sonra Ekonomik yiletirme iin Minimum A Standartlar ve Canl hayvan Acil
Durum Rehberleri ve Standartlar (LEGS).
Acil durumlarda eitim hem hayat kurtarc hem de yaamsal olabilir. Gvenli
yerlerde salandnda eitim normal bir hayat, psiko-sosyal destek ve istismar
ve zararlara kar koruma salar. Ayn zamanda gvenlik, hayat becerisi, temel
salk ve hijyen hakkndaki mesajlar iletmek iin de kullanlabilir. INEE Asgari Eitim
.^1 Standartlar: Hazrlk, Mdahale, yiletirme ilk olarak 2004 ylnda baslm ve
2010 ylnda gncellenerek, 2008 Sphere e standartlarn oluturmutur. Bunlar
eitim ve salk, su, sanitasyon ve hijyen, beslenme, barnak ve koruma arasndaki
kritik balar oluturur ve eitimsel hazr bulunuluk ve yardmn kalite ve hesap
verebilirliini gelitirir.
Kk apl iletme gelitirme ve canl hayvan ile ilgili konular, Kriz sonras Ekonomik
Kurtarma iin SEEP A Asgari Standartlar ve Canl Hayvan Acil Durum Rehberleri
ve Standartlarnda yer almaktadr. Bu iki Asgari Standart setinin 2011 Sphere e
standartlarn oluturmas beklenmektedir.
Bu rehberde birlikte kullanldnda e standartlar afet ya da atmadan etkilenen

insanlara salanan yardmn kalitesini gelitirecektir. INEE, SEEP ve LEGS
standartlarnn ilgili klavuzlar entegre edilmitir ve bu rehberde apraz referans
verilmitir.
12
Sphere nedir?
Kurumlarn yetki, teknik uzmanlk ya da rehberde alglanan boluklar gibi belirli

operasyonel ihtiyalarn karlamak iin kurumlar, koalisyonlar ve alar dier
standartlar ve kanunlar belirlemitir. lgili alanlarda bu dier standartlara, rehberin
teknik blmlerinde atfta bulunulmutur.
Sphere Projesi, sektrn kalite ve hesap verebilirlik giriimi grubunun bir

parasdr ve Yeterince yi Rehberini ve nsani Hesap Verebilirlik ve Kalite Ynetim
Standard yoluyla uyumluluk konusunu ele alan nsani Hesap Verebilirlik Ortakln
(HAP) gelitiren Acil Durum Kapasite Gelitirme (ECB) Projesi ile yakn bir ibirlii
vardr. Spherein dzenli olarak ele ald dier Q&A tevikleri Yardma Giden
nsanlar Grubu URD (Urgence, Rhabilitation, Dveloppement), nsani yardmda
Hesap verebilirlik ve Performans iin Aktif renme Adr (ALNAP).
Rehberin Dnda
Sphere Projesinin temel ve en ok kullanlan arac elinizdeki bu Rehberdir. Ayn

zamanda Sphere web sitesinde elektronik formatta da bulunmaktadr (www.
sphereproject.org), burada mevcut versiyon ve dier kaynaklar hakknda en yeni
haber ve gncellemeleri alabilirsiniz.
Rehber, eitli dillerde sunulmaktadr ve eitli eitim ve tantm materyalleri de

mevcuttur. Bunlar genellikle yerel ortamlarda, uygulayclarn deneyim temelinde
uyarlanmaktadr. Bu ise uygulamalarndaki esnek, bazen resmi olmayan ve srekli
genileyerek Sphere ruhunu ayakta tutan Sphere uygulayclarnn hareketliliini
gsterir. Sphere Projesi, afet ya da atmadan etkilenen insanlarn hak ve
ihtiyalarn karlamak ve hesap verebilir olmak iin insani yardmlar gelitirme
ihtiyac temelinde kurulmutur. Sphere Projesi, balangcndan itibaren nemli
ilerleme kaydetmitir ancak bunu rehberler deil, sadece siz baarrsnz.
13
Kesien Paralel Temalarn erevesi

Bu rehberde yer alan paralel temalar, afet yardmlar yaplan alanlara odakldr
ve birey, grup ya da genel zarar grebilirlik konularn ele alr. Bu blmde her
tema baz detaylar ile birlikte verilmitir.
ocuklar: Tm ocuklarn zarardan korunmas ve temel hizmetlere eit eriim-

lerinin salanmas iin zel nlemler alnmaldr. Etkilenen nfusun byk ksm-
n ocuklar oluturduundan, acil durum analiz ve planlar srasnda gr ve
deneyimlerinin sadece alnmas deil, ocuklarn ayn zamanda insani yardm
datm ve deerlendirmesinde de yer almas gerekir. ocuklar ve genler be-
lirli durumlarda zarar grebilir olmann etkilerine maruz kalrlar; rnein yetersiz
beslenme, smrlme, karlma, silahl gruplara alnma ve karar verme s-
relerine katlma frsat bulamama. ocuk Haklar Szlemesine gre 18 yan
altndaki her birey ocuktur. Bu tanm, kltrel ve sosyal ortamlarda deiebilir.
Etkilenen insanlarn ocuklar nasl tanmladna dair bir analiz yaplmal, insani
yardmdan ocuk ve gen insanlarn mahrum kalmamas salanmaldr.
Afet riskini azaltma: Bu durum, afetin sebeplerinin analiz edilmesi ve ynetimi

iin sistematik almalar yoluyla risklerin azaltlmas kavram ve uygulamasdr.
Bu balamda tehlikelere daha az maruz kalma, insan ve eyalarn zarar
grebilirlikleri azaltlmas, toprak ve evrenin makul ynetimi ve olumsuz
etkilere kar hazrlkl olma yer alr. Olumsuz etkiler arasnda frtna, sel,
kuraklk ve deniz seviyesinin ykselmesi gibi olaylar vardr. Bunlar deiken
ve iddetli olduundan, giderek artan lde global iklim deiiklerinden
kaynaklanmaktadr.
evre: evre, afetten etkilenen ve blge halknn yaamn etkileyen fiziksel,

kimyasal ve biyolojik eler ve srelerdir. Bireyleri barndran ve yaam
kalitesine katkda bulunan doal kaynaklar ierir. nemli fonksiyonlarnn
srdrlmesi iin koruma ve ynetim gerektirir. Asgari Standartlar, ar
kullanma, kirlilik ve evre artlarnn ktlemesini nlemeye ve evrenin
yaam destekleyen fonksiyonlarnn korunmas, risk ve zarar grebilirliin
azaltlmas ve kendini yenileyen doal sistemlerin adaptasyonunu salayan
mekanizmalarn kullanlmasna yneliktir.
Cinsiyet: Bu ifade, kiinin bir durumu cinsiyetine bal olarak farkl deneyimleme
durumunu ifade etmek iin kullanlr. Erkek ve kadnlarn biyolojik zelliklerini
belirler. Doaldr, doumda belirlenir ve bu nedenle deimez ve evrenseldir.
14
Sphere nedir?
nsan haklar belgelerinde erkek ve kadnlarn eit haklarnn olmas, nsani

Yardm Szlemesinin temelini oluturur. Erkek ve kadnlarn yardm ve
koruma, insan onuru, seim yapmak iin eit insani kapasitelerde olma, eit
artlara sahip olma, seimleri zerinden hareket etme, faaliyetlerinin sonularn
ekillendirmek iin eit haklar vardr. nsani yardmlar, erkek ve kadn, her
yataki kz ve erkek ocuklarn farkl ihtiya, zarar grebilirlik, ilgi-menfaat,
kapasite ve baa kma stratejilerini temel aldnda ve afetin onlar zerinde
farkl etkilerini incelediinde daha etkilidir. Bu farkllklar erkek ve kadnlarn i
yk ve rolleri, kaynaklara eriim ve kontrol, karar verme gc ve yetenek
gelitirme frsatlar arasndaki farklar anlamak cinsiyet analizi ile mmkndr.
Cinsiyet, dier paralel konularn tesindedir. nsani yardmn tarafszlk ve
orantl olma amalar, erkek ve kadnlar arasnda adaletin olmas ve sonularn
eit olmasn salamaya zen gsterilmesi anlamndadr. Tarihi olarak cinsiyet
ilikilerinin ele alnmas, kadn ve kz ocuklarnn ihtiya ve durumlarnn ele
alnmas gereinden ortaya kmtr nk kadnlar ve ocuklar, erkeklere ve
erkek ocuklarna gre daha dezavantajl durumdadr. Ancak insani yardm
evreleri, kriz durumlarnda erkeklerin ve erkek ocuklarnn ne yaadklarnn
da anlalmas gerektii ihtiyacn her geen gn fark etmektedir.
HIV ve AIDS: Belirli topluluklar iin HIV yaygnln bilmek etkin bir yardm
planlamada risk ve zarar grebilirliklerin anlalmas asndan nemlidir.
Kendilerini ihmal, ayrm ve iddete kar korumak iin zel tedbirler almas
gereken en riskli toplumlara ek olarak (rnein, erkekler ile beraber olan
erkekler, damardan ila kullananlar ve seks iileri), mlteciler, gmenler,
genler ve yalnz anneler gibi baka zarar grebilir gruplar da bulunabilir. Aile
yelerinin ayrlmas, toplum birliinin dalmas ve davran dzenleyen sosyal
ve cinsi normlara uyulmamas sonucu toplu yer deitirmeler HIV hassasiyetini
ve riskini arttrabilir. Kadnlar ve ocuklar silahl gruplarca smrlebilir ve cinsel
iddet ve smr nedeniyle HIVe kar daha savunmasz kalabilirler. Acil
durumlarda insanlarn HIV mdahalelerine eriimi olmayabilir, mesela korunma
programlar, anti-retroviral tedavi (ART), tberkloz (TB) tedavileri bozulabilir ve
dier frsat enfeksiyonlar ortaya kabilir.
HIV ile yaayan insanlar (PLHIV) genellikle ayrmclk ve damgalanma problemleri

yaar ve bu nedenle gizlilik kurallarna uyulmal ve gerek olduunda koruma
salanabilmelidir. Bu rehberdeki sektr faaliyetleri yaygnlk ve kapsama gre
uygun HIV mdahalelerini iermeli ve insanlarn HIV hassasiyet ve riskini
arttrmamaldr.
15
Yal insanlar: BM tanmna gre 60 yan zerinde olan erkek ve kadnlar

yal insanlardr ancak farkl ortamlarda yal tanm deiebilir. Yallar
genellikle gelimekte olan lkelerde en zayf olanlardr ve afet ya da atmadan
etkilenen insanlarn en zarar grebilir gruplarn olutururlar (rnein, dnya da
en hzl byyen ya grubu 80 ya zeridir) ve genellikle afet ya da atma
mdahalesinde ihmal edilirler. zolasyon ve fiziksel zayflk afet ve atmalarda
yallarn zarar grebilirliini arttran nemli faktrlerdir, bunlarn yan sra yaam
stratejilerinin bozulmas, aile ve toplum destek yaplar, kronik salk ve hareketlilik
problemleri ve gerileyen akl sal da bu zarar grebilirlii arttran etkenlerdir.
Yallarn aileyi bir arada tutmas ve evlerin yallar tarafndan ynetilmesi iin
zel aba gsterilmelidir. Yallarn hayatta kalma ve rehabilitasyon iin nemli
katklar da vardr. ocuk bakm, kaynak ynetimi, gelir retimine katklar,
toplum stratejileri hakknda bilgi ve deneyimleri sz konusudur ve kltrlerin ve
sosyal kimliklerin korunmasna yardmc olurlar.
Engelli insanlar: Dnya Salk rgt (WHO) ocuklar ve yallar dhil dnya
nfusunun yzde 7 ila 10unun engelli insanlardan olutuunu sylemektedir.
Afetler ve atmalar insanlarda kalc engellere neden olabilir. BM Engelli nsan
Haklar Szlemesi (CRPD) engeli, fiziksel, algsal, zihinsel ya da psiko-sosyal
bozukluklar olan kiiler arasndaki etkileimden kaynaklanan ve topluma dier
insanlar ile eit oranda tam ve etkin katlm engelleyen davransal ve evresel
engellerin olduu deiken bir kavram biiminde tanmlar. Bu nedenle bu
engellerin varl, engelli insanlarn ana akm yardm programlarna tam olarak
katlmalarn ya da bunlardan faydalanmalarn nler. Yeni CRPDde atma
ve acil durumlarda engelli kiilerin gvenlik ve korunmasna zellikte atfta
bulunulur (Madde 11).
Engelli insanlar afet durumlarnda orantsz risklerle karlar ve genellikle

yardm ve rehabilitasyon srelerinin dnda kalrlar. Bu muafiyetler afet destek
hizmetlerinin etkin kullanm ve katlmn zorlatrr. Engelli insanlar ocuklardan
yallara eitli ya gruplarndadr ve ihtiyalar herkese uygun olarak
belirlenemez. Bu nedenle insani yardmlar farkl engel dereceleri ve trleri
hakkndaki zel yetenek, kaynak ve bilgilerini kullanmaldr. Engelli insanlarn
da toplumdaki herkesle ayn temel ihtiyalar olduunu unutmamak gerekir.
Buna ek olarak bazlarnn zel ihtiyalar olabilir, mesela yardm gereleri ve
rehabilitasyon hizmetlerine eriim. Ayrca engelli insanlara ynelik tedbirler,
aile ve toplumlarndan ayrlmalarna neden olmamaldr. Son olarak, engelli bir
insann haklar insani yardm srecinde gz nne alnmazsa, tm insanlar iin
toplumu yeniden yaplandrma frsat kaybolur. Bu nedenle engelli insanlarn
yardm ve iyiletirmenin her alannda yer almas nemlidir. Buda planl ve
yaplandrlm yardmlar gerektirir.
16
Sphere nedir?
Psiko-sosyal destek: Zarar grebilirliin en byk kaynaklarndan biri,

karmak, doal, duygusal, sosyal, fiziksel ve ruhsal etkilerden kaynaklanr.
Afetten etkilenen insanlarda bu tepkilerin ou normal olup zihinsel salk ve
psiko-sosyal destekleri uygun ekilde yerel olarak salamak, kendi kendine
yardm, baa kma ve direnli olma duygularn tevik etmek gerekir. Etkilenen
insanlara mmkn olan lk rehberlik ve uygulama aamalarnda yer psiko-
sosyal destek verilirse insani yardm almalarnn etkisi glenir. Her insani
sektrde yardmn uygulama ynteminin etkilenen insanlara ya destek ya
da zarar verici etkileri olabilir. Yardm uygun ekilde datlmal ve anlaml
katlmla onuru ve yararll n plana karmal, dini ve kltrel uygulamalarn
nemine sayg duymal ve genelin refahn salamak zere etkilenen insanlarn
kapasitesini glendirmelidir.
Referanslar
BM ocuk Haklar Szlemesi: www2.ohchr.org/english/law/crc.htm
BM Engelli nsan Haklar Szlemesi: www.un.org/disabilities/
Engelliler ile ilgili WHO grleri: www.who.int/disabilities/en/
17
18
Sphere nedir?
nsani
Yardm
Szlemesi
19
nsani Yardm Szlemesi, bu rehberde izlenen Koruma lkeleri ve Temel standartlar

ile Asgari Standartlarn etik ve yasal temelini oluturur. Yasal hak ve ykmllklerin
bir paras ve ksmen paylalan inanlardr.
Yasal hak ve ykmllkler asndan afet ya da atmadan etkilenen insanlarn

refah ile ilgili temel yasal ilkeleri zetler. Paylalan inanlar asndan insani yardm
kurumlar arasnda, afet ve atma anndaki ynetimle ilgili ilkeler, eitli aktrlerin
grev ve sorumluluklar hakknda bir fikir birlii oluturmaya alr.
Spherei uygulayan tm insani yardm kurulular ve bu kurumlarn ayn ilkeleri

benimsemeleri iin bir taahht temeli oluturmaktadr.

nanlarmz - grlerimiz
1. nsani Yardm Szlemesi, insani yardm kurulular olarak ortak inanlarmzn

ifadesidir, yani afet ya da atmalardan etkilenen tm insanlarn onurla yaamak iin
koruma ve yardm alma hakk vardr. Bu nsani Yardm Szlemesinde tanmlanan
ilkeler evrenseldir ve nerede olursa olsun tm afetzedeler ile afetzedelere yardm
etmek, onlarn gvenliini salamak isteyenler iin geerlidir. Bu ilkeler uluslararas
kanunda yer alr ancak glerini insanln temel prensibinden alrlar: Tm insanlar
zgr doar ve eit onur ve haklara sahiptirler. Bu prensip temelinde insani artlarn
nceliini savunuyoruz: Afet ya da atmalardan dolay insanlarn ac ekmesini
nlemek ya da bunu azaltmak iin nlemler alnmaldr ve hibir ey bu ilkenin
zerinde olamaz.
Yerel, ulusal ve uluslararas insani yardm kurumlar olarak bu szlemedeki

ilkelere bal olmay ve bunlar tevik etmeyi, etkilenen nfusa yardm edip koruma
salarken almalarmzda Asgari Standartlara uymay taahht ederiz. nsani
yardm faaliyetlerinde yer alan herkesi, devlet ve zel sektr de dhil, aada verilen
ortak ilkeleri hak ve grevleri, ortak insani inanlarn ifadesi olarak uygulamaya
davet ediyoruz.
Rolmz
2. Afet ve atmadan etkilenen insanlarn temel ihtiyalarnn, ncelikle

kendi gayretleri ve yerel ve toplumsal kurumlarn destei ile karlanmasn
desteklediimizi belirtmek isteriz. Etkilenen devletlerin temel grev ve sorumluluu,
20
etkilenen insanlara zamannda yardm gtrmektir. Ayn zamanda, koruma ve

gvenliini garantiye alarak iyiletirilmesini desteklemektir. Bize gre resmi ve
gnll faaliyetler, yardm ve tedbirlerin etkin olmasnda nemlidir ve bu balamda
Ulusal Kzlha ve Kzlay Kurumlar ve dier sivil toplum rgtleri, kamu yetkililerinin
desteklenmesinde nemli bir rol oynamaktadr. Ulusal kapasitenin yetersiz olduu
yerlerde devletlerin grevlerini yerine getirmesi iin daha geni apl uluslararas
topluluklarn, devlet ve blgesel organizasyonlarn grevini onaylyoruz. Birlemi
Milletler ve Uluslararas Kzlha Komitesi kurumlarnn zel rollerini tanyor ve
destekliyoruz.
3. nsani yardm kurumlar olarak grevimizi, etkilenen insanlarn ihtiya ve

kapasiteleri ve hkmetlerin sorumluluklar ve kontrol yetkileri ile ilgili olarak
yorumluyoruz. Yardm salamada grevimiz, ncelikli sorumlulua sahip olanlarn
her zaman grevlerini yapamadklar ya da yapmaya istekli olmadklar gereini
yanstmaktr. Bu szlemede belirtilen insani zorunluluk ve dier ilkeler ile tutarl
olacak ekilde, etkilenen insanlar korumak ve onlara yardm salamak iin ilgili
yetkililerin gayretlerini destekleyeceiz. Tm devlet ve devlet kurumu olmayan
aktrleri, insani yardm kurumlarnn tarafsz, bamsz ve yanl-partizan olmayan
grevlerine sayg duymaya, yasal ve uygulamadaki engelleri kaldrarak ilerini
kolaylatrmaya davet ediyoruz.
Ortak ilkeler, haklar ve grevler
4. nsani yardm kurumlar olarak hizmetlerimizi, insanlk ve insani zorunluluklar

temelinde, kadn-erkek, kz-erkek ocuk tm etkilenen insanlarn haklarn
tanyarak sunuyoruz. Bunlar arasnda uluslararas insani kanun, insan haklar ve
mlteci kanunu artlarnda belirtilen koruma ve yardm haklar da yer almaktadr.
Bu szlemenin amalar gerei haklar u ekilde zetlemekteyiz:
Onurla yaama hakk
nsani yardm alma hakk
Korunma ve gvenlik hakk
Bu haklar uluslararas kanunda bu ifadeler ile yer almazken, bir dizi kurulu yasal
hakk kapsar ve insani zorunluluklara nem verirler.
21
5. Onurla yaama hakk, uluslararas kanun maddelerinde yer alr ve zellikle yaama
hakk, yeterli standartlara sahip olma, ikence ve zalimlie maruz kalmama, insani
olmayan ya da a d tedavi ya da cezalara maruz kalmama ile ilgili insan haklar
konularn ele alr. Yaama hakk, tehdit edildii yerde yaam koruma grevi verir.
Burada belirtilen grevdir, yaam kurtaran yardm bekletmek ya da geri evirmek
deildir. Onur ise fiziksel iyi olutan daha fazlasn ierir; kiilie sayg, bireylerin ve
etkilenen insanlarn deer ve inanlarna sayg ve zgrlk, vicdan zgrl ve
dini trenler gibi insani haklara saygy kapsar.
6. nsani yardm alma hakk, onurla yaama hakknn nemli bir esidir. Bu
balamda uluslararas hukukta da garanti edilen yeterli standartlarda yaama,
yeterli su, gda, kyafet, barnak ve saln gerektirdii elere sahip olma yer alr.
Sphere temel standartlar ve Asgari Standartlar bu haklar yanstr ve zellikle afet
ve atmadan etkilenen insanlara yardm salanmas iin bunlara pratik ifadeler
getirir. Devlet ya da devlet olmayan aktrler bu yardm kendileri salamadklarnda
dierlerinin bu yardm yapmalarna izin vermeleri gerektiine inanyoruz. Bu yardm,
ihtiyacn ne olduu ve hangi oranda olduu temelinde yardmn salanmasn
gerektiren tarafszlk ilkesine gre salanmaldr. Bu, daha geni kapsaml bir ilke
olan ayrm yapmamay yanstr: Bu ilkeye gre hi kimse ya, cinsiyet, rk, renk,
etnik kken, cinsel ynelim, dil, din, engel, salk durumu, siyasi ve dier grleri,
ulusal ya da sosyal orijinine gre ayrma urayamaz.
7. Korunma ve gvenlik hakk, uluslararas kanun hkmlerinde, Birlemi

Milletler kararlarnda ve dier hkmetler aras organizasyonlarda, devletlerin
yarg alanlar dhilindeki herkesi koruma sorumluluunda yer alr. Afet ve atma
durumundaki insanlarn gvenlik ve emniyeti, mltecilerin korunmas ve dhili
olarak yer deitirenler de dhil olmak zere nemli insani konulardr. Kanununda
tand ekilde baz insanlar ya, cinsiyet ya da rk nedeniyle suistimal ve olumsuz
ayrmcla maruz kalmaktadr ve bu kiiler iin zel korunma ve yardm nlemleri
alnmaldr. Bu durumda bir devlet vatandan koruyamaz halde ise uluslararas
yardm almas gerektiine inanyoruz.
Sivillerin ve yer deitirmi insanlarn korunmas ile ilgili kanun burada zel bir
vurgu gerektirmektedir:
() Uluslararas insani yardm kanununda tanmland gibi silahl atmalar

srasnda, atmada yer almayan kiilerin korunmas ve onlara yardm
edilmesi iin zel yasal dzenlemeler yaplmtr. zellikle 1949 Cenevre
Anlamas ve 1977 Ek protokolleri, uluslararas ve uluslararas olmayan silahl
22
atma taraflarna ykmllkler getirmektedir. Sivil nfusun saldrlardan

genel olarak uzak durmas ve zellikle siviller ve atmaclarn, sivil ve
askeri glerin ayr tutulmas, saldrda kullanlan g ve orantl olma ilkeleri;
doas gerei yaralanmaya neden olan silahlarn kullanmndan kanlmas
ve tarafsz yardm salanmas gerekmektedir. Silahl atmalarda sivillere
gelen kanlabilir zararlarn ou bu temel ilkelere uyulmamasndan
kaynaklanr.
() Barnma ve snak isteme hakk iddet ya da zulme maruz kalanlarn

korunmas iin esastr. Afet ya da atmadan etkilenen insanlar gvenlik ve
geimlerinin devam iin evlerinden kamak zorunda kalr. 1951 Mltecilerin
Durumu ile ilgili Szleme artlar (deiik haliyle) ve dier uluslararas ve
ulusal szlemeler, kendi uluslarnda gvende olmayarak baka bir lkede
gvenlik aramaya mecbur kalan kiiler iin temel gvenliin salanmas
hkmlerini ierir. Bunlar arasnda temel olan geri evirmeme ilkesidir:
Bu ilkede, kiinin hayat, zgrl ya da fiziksel gvenliinin tehdit altnda
olaca ya da ikence veya dier kt durumlara, insanlk d, ceza ve
davranlara maruz kalaca lkeye geri gnderilmemelidir. Ayn ilke, insan
haklar kanununda ve 1988 Dhili Yerinden Edilme Klavuz lkelerinde, ilgili
blgesel ve ulusal kanunlarda da detaylar verildii gibi dhili yer deiiklikleri
iin de uygulanr.
Taahhdmz
8. Hizmetlerimizi, etkilenen nfusu insani yardmn merkezine alarak, aktif katlmn

yardmn nemli bir paras olduunun bilinci ile hassas ve sosyal olarak dlanan
insanlar da dhil temel ihtiyalarn en iyi ekilde karlayacak ekilde sunmaktayz.
Afete hazrlkl olmak, zararlarn nlenmesi ve etkilerinin azaltlmas, her seviyede
yerel aktrlerin kapasitelerinin glendirilmesi iin almaktayz.
9. nsani yardm salamak iin yaplan giriimlerin bazen olumsuz etkilerinin

olduunun farkndayz. Etkilenen toplum ve yetkilileri ile ibirlii iinde olarak yerel
toplum ya da evrelerdeki insani faaliyetlerin negatif etkilerini asgariye indirmeyi
amalyoruz. Silahl atmalar asndan insani yardmlarn salanma eklinin
bazen sivilleri daha savunmasz hale getirdiini ya da duruma gre atmann
taraflarna niyetsiz avantaj salayabildiini biliyoruz. Yukardaki ilkeler ile tutarl
olduu srece bu olumsuz etkileri asgariye indirmeyi taahht ederiz.
23
10. Bu szlemede yer alan insani yardm ilkelerine ve Uluslararas Kzlha ve

Kzlay Hareketi ve nsani Yardmda Sivil Toplum Kurulular iin Davran Kurallarna
(Beklenen Davranlar) (1994) gre hareket ederiz.
11. Sphere Temel Standartlar ve Asgari Standartlar, kurumlarn onurla yaamak

ve insani yardm salama deneyimi iin asgari gereksinimleri anlamalar ve
szlemedeki temel ilkelerin uygulanma esasn verir. Standartlara ulama ou
kontrolmz dndaki faktrlere bal olsa da bunlar tutarl ekilde uygulamaya
gayret edecek ve hesap verebilirlii buna gre salayacaz. Etkilenen ve fon
salayan devletler de dhil, zel sektr,uluslararas organizasyonlar ve tm
taraflar, kabul edilen normlar olarak Sphere Temel standartlarn ve Asgari
Standartlar benimsemeye davet ediyoruz.
12. Temel Standartlar ve Asgari Standartlara bal olarak afet ya da atmadan

etkilenen insanlarn gven ve onurla yaamas, su, temizlik, gda, beslenme, barnma
ve salk gibi temel ihtiyalarn karlanmas iin yardma eriimlerini salamak
zere her trl abay gstereceimizi taahht ederiz. Bu balamda ahlaki ve
yasal ykmllklerini karlamak iin devlet ve dier taraflar greve davet etmeye
devam edeceiz. Kendi sorumluluumuz kapsamnda yardmlarmz daha etkin,
uygun ve hesap verebilir olacak ekilde yerel kapsamn gelimesini tam analiz ve
izleme yoluyla; Temel Standartlar ve Asgari Standartlarda da detaylandrld gibi
effaf bilgilendirme ve karar verme, daha etkin e gdm ve ilgili kurumlarla her
seviyede ibirlii yaparak yapacaz. zellikle etkilenen insanlar ile ortak alarak,
aktif yardmlama iin katlmlarnn nemli olduunu vurgulayacaz. Temel
sorumluluumuzun, yardma ihtiyac olan kiiler olmas gerektiini belirtiriz.
24
Koruma lkeleri
25
Bu blm nasl kullanlmaldr?

nsani yardm iki temel blmden oluur: Koruma ve yardm. Bu Rehberin ounluu, zellikle
teknik blmler yardm ile ilgiliyken bu blm koruma konusuna odaklanr. nsani Yardm
Szlemesini temel alarak insani yardm kurumlarnn iddet ve atma riski ile kar karya
kalan insanlara nasl katkda bulunabilecei sorusuna cevap verir. Daha genel olarak yardma
eriim de dhil, bu Szlemede geen haklarn gerekletirilmesi kurumlarn rolleri ile ilgilidir.
Bu blm iki ksm halinde verilmitir:
Etkilenen nfusun korunmasnda ve haklarna sayg duyulmasnn salanmasnda insani

yardmda bulunan kurumlarn genel sorumluluklarn belirleyen bir giri ksm.
Tm insani faaliyetlerin altn izen ve insani yardmda korumann temel elerini

kapsayan drt Koruma lkesi. Bunlarn yan sra, koruma asndan insani yardm
kurumlarnn rollerini detayl olarak veren Klavuz notlar verilmitir. Korumann daha zel
alanlar ile ilgili dier standart ve materyaller iin de bir referanslar blm vardr.
26
Kor uma lkeleri
indekiler
Giri......................................................................................................29
Koruma lkeleri.......................................................................................33
Referanslar ve Dier Kaynaklar................................................................44
27
nsani Yardm
Szlemesi
Koruma lkeleri
lke 1 lke 2 lke 3 lke 4

Faaliyetleriniz nsanlarn tarafsz nsanlarn, iddet ve nsanlarn haklarn
sonucunda insanlarn ekilde yardma baskdan kaynakl talep etmesine,
daha fazla zarar eriimini salamak ziksel ve psikolojik yardm olanaklarna
grmesinden zararlara maruz ulamasna ve
kanmak kalmasn nlemek. zarardan korunmasna
yardmc olmak
Referanslar ve dier okumalar
28
Kor uma lkeleri
Giri
Koruma ve nsani Mdahale

Koruma, afet ya da silahl atmalardan etkilenen kiilerin gvenlik, onur ve haklar
ile ilgilidir. nsani Yardm Szlemesi, insani yardmda yer alan en temel haklarn
bazlarn zetler. Bu blmde koruma asndan bu haklarn insanlar bilgilendirme
ekli, zellikle kurumlarn etkilenen insanlar zarardan korumas ve daha iyi gvenlik
ve emniyeti salamasna ynelik yntemler verilmitir.
Temel insani koruma konusu bu balamda eitli trde iddetten uzak durma ve
kastl olarak insanlarn onurla hayatta kalmasna engel durumlarn nlenmesini
ierir.
Bu konular tm insani yardmlar k noktas olan drt temel Koruma lkesini

ortaya karr:
1. Faaliyetleriniz sonucunda insanlarn daha fazla zarar grmesinden

kanmak
2. nsanlarn tarafsz ekilde yardma eriimini salamak - ihtiyalara gre ve
ayrm yapmadan
3. nsanlarn, iddet ve baskdan kaynakl fiziksel ve psikolojik zararlara maruz
kalmasn nlemek
4. nsanlarn haklarn talep etmesine, yardm olanaklarna ulamasna ve
zarardan korunmasna yardmc olmak
nsani yardm kapsamnda bu drt ilke, atma ve afet durumlarnda insanlarn

genel olarak karlat daha ciddi tehditleri yanstr. Klavuz notlar, kurumlar iin
ilgili sorumluluklar ve seenekleri ele alrken daha zel korunma ihtiyalarn belirtir.
Drt Koruma lkesi, nsani Yardm Szlemesinde belirtilen haklarn zetini

oluturur: Onurla yaama hakk, insani yardm alma hakk ile korunma ve gvenlik
hakk.
29
Koruma lkelerinin Anlalmas

Aada Koruma lkelerinin ksa aklamas almaktadr:
lke 1 (zarar vermekten kan) insani yardmn sebep olduu ya da iddetini

arttrd tehlikelerden koruma konusunu ele alr. Bu blmde de belirtildii gibi
insani yardmda yer alan kiiler, afet ya da atmadan etkilenen insanlarn daha
fazla zarar grmesini engellemek ii makul her eyi yapmaldr, rnein gvensiz
alanlarda yer deitiren insanlar iin yerleim alanlar ina etmek.
lke 2 (tarafsz yardma eriim sala) ihtiyac olan herkese, zellikle savunmasz
ya da siyasi ve dier sebeplerle dlanan kiilerin insani yardm almasn salama
sorumluluudur. Gerekli yardma eriimin reddi, nemli bir korunma problemdr. Bu
balamda insani yardmn salayan insani yardm kurumlarnn gvenli eriiminin
reddi de yer alabilir (ancak bununla snrl deildir).
lke 3 (insanlar iddetten koru) iddetten, baskdan korumak ya da birisinin

isteine gre hareket etmeye zorlanmaktan, korumak,rnein silah zoruyla bir
kiiyi bir bir yerden ayrlmaya zorlamak ya da hareket etmemesine neden olmak
ya da aalayc ceza ve davranlara maruz kalmasn nlemekle ilgilidir. Bu ilke,
korkunun yaylmas, kastl terr ya da panik oluturulmas da dhil fiziksel ve
psikolojik zararlarn nlenmesi ve azaltlmasna yneliktir.
lke 4 (hak iddialarna, yardma eriime ve suistimalden kurtulmaya yardmc

ol) insani yardm kurumlarnn, insanlarn haklarn elde etmesi, yasal tazminat,
mallarn geri kazanm gibi yardmlara eriimi salamasndaki rol ile ilgilidir. Ayn
zamanda insanlarn tecavzn etkilerinden kurtulmas, daha geni anlamda
suistimal etkilerinden fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik anlamda kurtulmasn
salamakla ilgilidir.
Klavuz notlarla ile birlikte drt Koruma lkesi insani yardm kurumlarnn afetten
etkilenen insanlar korumak ve toparlamak iin neler yapabileceklerini, yapmalar
gerekeni tanmlar. Ancak bu balamda kurumlarn grev ve sorumluluklarnn
ikincil olduunu belirtmek gerekir. Szlemede de belirtildii gibi bu roller devletin
ve ilgili yetkililerin birincil grevi olarak grlmelidir, rnein bir blgeyi kontrol
eden ya da igal eden atma taraflar. Bu yetkiyi elinde bulunduranlar, kontrol
ettikleri blgede bulunan insanlarn refahndan, silahl atmalarda ise sivillerin
emniyetinden sorumludurlar.
Son olarak faaliyet ya da kstlamalar ile bu etkilenen nfusun gvenliini salamak

iin gerekli yntemler de bu yetkililerin elindedir. nsani yardm kurumlarnn kilit rol
30
Kor uma lkeleri
bu yetkililer grevini yapamadnda devreye girerek yetkilileri, insanlara yardmc

olmaya ikna etmek veya tevik etmektir.
Koruma lkelerinin Uygulanmas

Bu rehber standartlarn karlamak iin tm insani yardm kurumlar, belirlenmi
koruma grevi ya da zel koruma kapasiteleri olmasa bile bu Koruma lkelerine
uymaldr.
lkeler kaytsz artsz deildir: Baz durumlarda, kurumlarn bu ilkeleri yerine

getirme kapasitesi snrl olabilir. zellikle ilke 3, kurum bu kapasitede olmayabilir.
Ancak ilkeler her zaman eyleme yn veren evrensel insani konular yanstr.
Baz insani yardm kurumlarnn koruma grevi ve zel rolleri vardr. Bu kurumlardan
bazlar koruma faaliyetlerini tek bana program ya da proje olarak yrtr veya
belirli kaynak ve personel ile koruma kmesi ya da koruma sektr yardmlarnda
bulunur. 2011 ylnda Global Koruma Kmesinde, aadaki alanlara odaklanan e
gdm yaplar yer almtr:
ocuklarn korunmas
Cinsiyet temelli iddet
Konut, arsa ve mlk
Mayn faaliyetleri
Kanunlar ve adalet
Bu liste, baz zel koruma alanlarn gsterir. Kapsaml bir liste deildir ve dier
koruma konularnn da olduu bilinmelidir.
Bu ve benzeri konular, rnein sivillerin korunmas, dhili olarak yeri deitirmeye

zorlanan insanlar, doal afetlerde koruma gibi dier koruma konular iin zel
standartlar ve Klavuz notlar, bu blmn bir paras olarak gelitirilmitir. Bu blm
sonunda Referanslar ve dier kaynaklar verilmitir. Bu blm, bu standartlar
tamamlayc olarak tasalanmtr.
31
Koruma faaliyetlerinin farkl tipleri

Drt koruma ilkesi, aktiviteler farkl olsa da ounlukla genel insani faaliyetlerin
zel koruma aktivitelerine uygulanr. Koruma ile ilgili tm insani yardm kurumlar
faaliyetleri aadaki faaliyet tipine gre snflandrlr, bunlar birbirine baldr ve
e zamanl yrtlebilir.
nleyici: Fiziksel tehdit ya da haklarn suistimalinin meydana gelmesinin

nlenmesi ya da bu tr tehdit ve iddete maruz kalmann azaltlmasdr.
Koruma tehditlerinin nlenmesi, uluslararas kanuna gre her yata kadn,
erkek ve ocuklarn haklarna saygl bir evre oluturma abalarn da ierir.
Mdahale odakl: Devam eden iddeti durdurmak iin haklarn suistimal

edilmesine mdahale edilir.
yiletirici (Toparlayc): Devam eden ya da gemiteki suistimaller iin

salk, psiko-sosyal destek, yasal yardm ya da dier hizmet ve destekler
ile etkilenen nfusun iyiletirici (toparlayc) yardm ve haklarna ulamasn
salamaktr.
Kamu ya da zel alanlarda sunulan savunuculuk hizmetleri, bu faaliyet tipini

birletiren ortak edir. Etkilenen nfusun tehdit edilmesi kastl karar, faaliyet ya
da politikalardan ortaya kar ve ilgili koruma yardmlarnn ou bu davran ve
politikalar deitirmek iindir. nsani yardm kurumlar ve dierlerinin sunduu
savunuculuk bu deiiklikleri etkileme giriimlerinin merkezindedir. nsani yardm
kurumlar arasnda suistimal hakknda yksek sesle konuma ve operasyonel
varln devamna olan ihtiya arasnda baz gerilimler olabilir ve bu gerilimler belirli
bir konu hakknda savunuculuun nasl ve nerede yaplacan bildirebilir.
Savunuculuun gerektii zamanlarda bunun baars genel olarak gvenilir kant,

payda analizi ve kapsam analizine baldr. Bu nedenle Temel standartlarda
bulunan analiz standardna baldr (bkz. sayfa 61, Temel Standartlar). Klavuz
notlar bu kantlarn tank ifadesi olarak kullanmnn, bilgi kaynan aka ortaya
karacan belirttiinden, insanlar riske atabilir ve ok zenle ele alnmaldr (bkz.
Koruma lkesi 1, Yol gsterici notlar B sayfa 35).
32
Kor uma lkeleri
Koruma lkeleri
Koruma lkesi 1: Faaliyetleriniz sonucunda insanlarn daha fazla
zarar grmesine neden olmaktan kann.
nsani yardmda yer alan kiiler zellikle insanlarn tehlikede olmas ya da

haklarnn smrlmesi riskine kar, mdahalelerinin olumsuz etkilerinin
olmasndan kanmaldr.
Bu ilkede u eler bulunur:
nsani yardm ekli ve salanan ortam insanlar iin daha fazla fiziksel zarar,
iddet ve dier haklarn suistimaline neden olmamaldr.
Yardm ve koruma abalar, etkilenen nfusun kendiliinden koruma

kapasitesini sarsmamaldr.
nsani yardm kurumlar, bilgi verenlerin gvenliini tehlikeye atmayarak bilgileri

hassas ekilde ynetmelidir.
Klavuz notlar
Afetten etkilenen insanlarn gvende ve iyi olma hali iin nsani faaliyetlerin kapsam
analiz edilmeli ve sonular ngrlmelidir.
1. Haklarn suistimalinde su orta olmaktan kann. Zorlu kararlar ve se

imler sz konusu olabilir. rnein, kampta istekleri dnda tutulan insanlara
yardm yapmak gibi bir karar. Bu kararlar durum baznda alnmaldr ancak
durumlar deitike gzden geirilmelidir.
2. Kontrol listesi: Faaliyetler analiz edilirken aadaki soru listesi genel insani
yardm ve zel faaliyetler asndan dzenli olarak gzden geirilmelidir:
- Faaliyetlerimiz sonucu etkilenen nfus ne kazanr?
33
- nsanlarn gvenlii iin amalamadmz olumsuz etkiler ne olabilir ve bu

sonular nasl nleyebilir ya da azaltabiliriz?
- Faaliyetler etkilenen nfusun karlat olas koruma tehditlerini kapsyor

mu? Bunlar insanlarn kendilerini koruma abalarna zarar verir mi?
- Faaliyetler, herhangi bir gruba kar ayrmclk yapyor mu ya da byle

alglanyor mu? Faaliyetler marjinallemi ya da ayrmclk yaplm kiilerin
haklarn koruyor mu?
- Bu gruplarn haklarn korurken toplum ii ve d ilikilerin etkisi ne olmal-

dr?
- Bu faaliyetler toplum iinde ya da komu topluluklar arasndaki blnme-

leri iddetlendirir mi?
- Aktiviteler silahl gruplarn ya da aktrlerin pozisyonunu olumsuz etkiler

mi?
- Bu faaliyetler kriminal smrye tabi olabilir mi?
3. Genel yardm ve zel faaliyetlerde, pozitif ve olas negatif etkilerin deer-

lendirilmesi iin etkilenen nfusun farkl blmlerine ya da gvenilen organi-
zasyonlarna dann.
4. Yardmn salanma ekli insanlar saldrya kar savunmasz hale ge-

tirebilir. Mesela kuru gda gibi deerli rnler yamaya maruz olabilir ve alc-
lar zarar grme ve mahrum kalma riski ile kar karya brakabilir. Bu nemli
riske kar alternatif yollar dnn (mutfak ya da beslenme alanlarnda pii-
rilmi gda salanmas gibi). Etkilenen toplumlara, yardmn tercih edilen ekli
konusunda danlmaldr.
5. Yardmn saland ortam etkilenen insanlar iin mmkn olduu ka-

dar gvenli olmaldr. htiyac olan insanlar yardma ulamak iin tehlikeli
yollardan gemek zorunda kalmamaldr. Kamp ve dier yerleim alanlar ku-
rulduunda bunlar, etkilenen insanlarn saldr ya da dier tehlikelerden uzakta
kald gvenli alanlar olmaldr.
Etkilenen insanlarn kendini korumas
6. nsanlarn kendini, aile ve toplumlar koruma yollar anlalmaldr.

Toplumun kendini koruma yollar desteklenmelidir (bkz. Koruma lkesi Klavuz
notlar 13-14 sayfa 40). nsani yardm kurumlarnn mdahale ettii yollar,
insanlarn kendilerini ve dierlerini koruma kapasitesine zarar vermemelidir,
burada daha gvenli alanlar seilmeli ve silahl gruplar ile temastan
kanlmaldr.
34
Kor uma lkeleri
7. Geim ihtiyalar: nsanlarn geim ihtiyalarn karlamak iin gvenli yollar

bulmasna yardmc olunmaldr. Bunlar arasnda insanlarn tehlikeli blgelerden
gemesine gerek kalmadan gnlk ihtiyalar iin rnein, su, odun ve dier
malzemelerin salanmas olabilir. Bu konu yallar, kadnlar, ocuklar ve
engelliler iin zel bir konu olabilir.
Hassas bilgilerin ynetimi
8. Koruma ile ilgili veriler hassas olabilir. nsani yardm kurumlarnn, bilgilerin
gizliliinin farknda olmas ve tank ya da suistimallerde nasl davranaca
konusunda net politika ve prosedrleri olmaldr. Ekip, tank olunan olay ya da
ikayetleri uygun ekilde raporlamak zere bilgilendirilmelidir.
9. Hassas bilgilere atf: lgilere atfta bulunulmas, zorunlu koruma nlemleri

olan uygun aktrlerce yaplmaldr. Bu aktrler, bilginin bulunduu yerin dnda
olabilir.
10. Hassas bilgilere atf politikas uygulanmal ve rapor ve trend analizi

yaplmaldr. Hassas bilgilerin nasl ynetilecei ve bilgilerin nasl kullanlaca
belirtilmelidir. Mmknse kurumlar bu bilgilerin kullanlmas ile ilgili bireylerin
iznini almaldr. Bu bilgilere atf, bilgi kayna ya da kiileri tehlikeye atmamaldr.
11. Spesifik olarak haklarn suistimal edilmesi ve iddet hakkndaki

bilgiler ancak amalanan kullanm net ve detaylar konu ile balantl
ise toplanmaldr. Bu tr koruma bilgileri koruma zorunluluu altnda
kurumlarca toplanmal ve gerekli kapasite, yetenek, sistem ya da protokoller
yerinde olmaldr. Bu bilgilerin toplanmas her durumda bireyin, bilgilerin
nc taraflar ile paylam konusunda iznini almaldr.
12. Hkmet ya da dier yetkililerin bilginin toplanmas hakkndaki olas

tepkileri analiz edilmelidir. Farkl insani yardm kurumlar bu balamda farkl
seimler yapabilir.
35
Koruma lkesi 2: nsanlarn tarafsz yardma eriiminin salanmas

ihtiya orannda ve ayrmclk yaplmadan
nsanlar ihtiyalarna gre olumsuz ayrmclk olmadan insani yardma

eriebilirler. Yardm, ihtiyac olan insanlardan uzak tutulmaz ve insani
yardm kurumlarna eriim, Sphere standartlarnn karlanmas iin
salanr.
Bu ilke aadaki eleri ierir:
Etkilenen nfusun her kesiminin insani yardma ulamas salamaldr.
nsani Yardm Szlemesinde tanmland gibi toplumun belirli ksmlarnn

kastl olarak yardmdan yoksun braklmas, ilgili kanun ve genel insani
prensipler ndan engellenmelidir.
Etkilenen insanlar ihtiyalar baznda destek almal ve ayrmcla uramamaldr.
Klavuz notlar
Eriimin salanmas
1. Etkilenen insanlar temel ihtiyalarn karlayamadnda ve yetkililer

kendilerine gerekli yardm salayamadnda, yetkililer insani yardm
kurumlarnn bu yardm yapmasn engellememelidir. Bu ret, zellikle silahl
atmalarn olduu durumlarda uluslararas kanunlarn ihlali anlamna gelebilir.
2. Eriimin izlenmesi: Etkilenen nfusun nsani yardma eriimi, zellikle en

hassas insanlar asndan zenle takip edilmelidir.
3. nsani yardma eriim ve hareket zgrl birbirine baldr (bkz.

Koruma lkesi 3, Klavuz notlar 7-9 sayfa 39). Eriimin izlenmesi kontrol
noktalar, abluka ve kara mayn gibi engelleri de gz nne almaldr.
Silahl atma olmas durumunda taraflar kontrol noktalar kurabilir ancak
bu bariyerler etkilenen insan kategorilerini ayrmamal ya da yetkisiz olarak
insanlarn insani yardma eriimlerini engellememelidir. Yardmn uzakta ya da
eriilmez blgelerde bulunan etkilenen insanlara ulamas iin zel tedbirler
alnmaldr.
36
Kor uma lkeleri
4. Hassas gruplar arasnda eriimin kolaylatrlmas iin zel nlemler

alnmal, bu arada kapsam, sosyal ve kltrel artlar ve toplum davranlar
gz nne alnmaldr. Bu nlemler insanlar iin gvenli alanlarn oluturulmas,
engelli insanlarn eriimini kolaylatrmak iin yerinde aralarn bulundurulmas
olabilir. Bu tr nlemler bu gruplarn ayrlmasna neden olmamaldr (bkz.
Temel Standart 3, Yol gsterici notlar 5-6 sayfa 63).
Yardm ulamasnn ya da geim ihtiyalarna eriimin reddi
5. nsani yardm alma hakk: nsani Yardm Szlemesine detaylar verildii

gibi etkilenen nfusun nsani yardma eriim hakk vardr. Bu hak pek ok yasal
norm ve kuraldan kaynaklanr ve bunlar uluslararas kanunun birer parasdr.
Daha zel olarak uluslar aras insani kanunlar, sivil nfusun hayatta kalmas
iin vazgeilmez objelerin korunmas hakknda ve yardma eriim salanmas
hakknda artlar ierir (1977 Ek protokoller I ve II, 1949 Cenevre Anlamas).
nsani yardm kurumlar, bu kanunlarn uygulanmasn tevik edebilir (ayrca
bkz. Koruma lkesi 3, Yol gsterici notlar 3-4 sayfa 38-39).
Ayrmclk yaplmamasn salama
6. Tarafszlk: nsani yardm kurumlar, ihtiyalar baznda yardm etmek istedii

insanlarn nceliklerini belirlemeli ve orantl olarak yardmlarn sunmaldr. Bu,
Uluslararas Kzlha/Kzlay Hareketi ve Afet Yardmlarnda grevli STK'lar iin
Davran Kurallarnda onaylanm tarafszlk ilkesidir (bkz. Ek 2 sayfa 368 ve
nsani Yardm Szlemesi, sayfa 19). nsani yardm kurumlar, etkilenen nfusun
baka bir kesiminin zararna ise sadece belirli gruplara odaklanmamaldr (rn.
kamplarda yerinden edilmi nfus).
7. Etkilenen insanlarn insani yardm alma ve korunma iin zel bir yasal
statye ihtiyac yoktur.
37
Koruma lkesi 3: nsanlarn iddet ve baskdan kaynakl fiziksel ve

psikolojik zararlardan korunmas
nsanlar iddet, zorlama ya da istekleri dnda hareket etme ve bu tr

istismarlarn korkusundan korunmaldr.
Bu ilke, aadaki eleri ierir:
Etkilenen nfusun saldrya maruz kalmamas iin makul nlemlerin alnr,

tehdidin kayna ele alinir ya da insanlarn tehditten uzak kalmasn salanr.
Etkilenen nfusun baskya maruz kalmamas iin makul nlemler alnr, yani
haklarna zarar verici ekilde istekleri dnda davranmaya zorlanmaz (rnein
hareket zgrl).
Etkilenen nfusun gvende kalma, gvenli yer bulma ve toplumun kendiliinden

hareket etme abalar desteklenir.
Klavuz notlar
iddet ve baskdan korunma
1. nsanlarn yaamlarn ve gvenliklerini tehdit eden unsurlardan

korunmas sorumluluu, hkmet ve dier yetkililere aittir (bkz. nsani
Yardm Szlemesi sayfa 19). Silahl atma srasnda atmada yer alan
taraflar sivil nfusu ve silahn brakanlar korumaldr. Nfus iin risk ve tehditler
asndan deerlendirildiinde insani yardm kurumlar, yasal sorumluluk sahibi
olan ve/veya asl kapasite sahiplerini belirlemelidir.
2. Dier tehditlerin azalmasna yardmc olma: Bu kapsamda insanlarn

daha gvende olmas, gerekli tedbirlerin alnmas iin kendi gayretleri
kolaylatrlmal ve desteklenmelidir (savunacak ya da dier ekilde).
3. zleme ve raporlama: nsani yardm kurumlar, haklarn ihlalini izlemeli ve

rapor etmelidir. Ayrca etkilenen nfusun haklarnn korunmas iin danmanlk
yapmaldr. Diplomasi, kamu danmanl gibi farkl yntemleri, hassas
bilgilerin korunmas ilkesini aklda tutarak uygulayabilirler (bkz. Koruma lkesi 1
sayfa 33).
38
Kor uma lkeleri
4. Silahl atmalar srasnda insani yardm kurumlar, uluslararas insani

kanunlar kapsamnda korunan kurumlar izlemeli -yani okullar, hastaneler-
bunlara yaplan saldrlar bildirmelidir. Kurumlar da bu yerlerde meydana
gelen karma risk ve tehditleri ile zorla yaplan istihdamlar azaltmak iin aba
gstermelidir.
5. Patlayclarn etkilenen nfusu tehdit ettii yerlerde insani yardm

kurumlan, ilgili hkmet yetkilileri ve uzman kurumlar ile irtibata geerek
kara maynlarnn ve patlamam mhimmatn giderilmesini salamaldr. Bu
tehdit, zellikler silahl atmann ardndan evlerine dnen insanlar iin sz
konusudur.
6. nsanlarn istismar ve iddetten uzak kalmasnda siyasiler, kanunlar

yrtenler ve askeri aktrler nemli rollere sahiptir. Sonuta, problemlerin
zmleri genellikle koruma konularnn temelinde bulunur. Gvenlik ve kanun
yrtme kurumlar, rnein askeri ve polis gleri ile toplum refahndan
sorumlu yetkililer riskte olan insanlarn fiziksel gvenliinin salanmasna
nemli grevlere sahiptir.
Hareket zgrl
7. nsanlar seimleri olmayan yerlere gitmeye (kamp gibi) zorlanmamal

ya da hareketlerine baka makul olmayan snrllklar getirilmemelidir. Hareket
zgrlnn kstlanmas ve yerleim seimi sadece ciddi salk ve gvenlik
sorunlarnn olduu yerlerde, amaca orantl olarak uygulanr. Her zaman
atma ve afetlerden etkilenen insanlarn snma arama hakk vardr.
8. Tahliyeler: nsani yardm kurumlar istisnai durumlarda, yani yaam, gvenlik

ve salk tehditleri olan durumlarda baka bir zm yok ise yer boaltma
faaliyetinde bulunmaldr.
9. Etkilenen nfus tehlikeli bir yerde kalmaya ynlendirilmemeli ya da bir

blge ile ilgili tam bilgi alnmadan o blgeye dnme ya da yeniden yerleme
faaliyetlerinde bulunulmamaldr.
iddet ya da baskya kar zellikle zarar grebilir olanlar
10. Zarar grebilir olanlar: Risk ve tehditlere kar en zarar grebilir gruplarn
belirlenmesi iin bireysel, sosyal ve kavramsal faktrlere zen gsterilmelidir.
Kadn, ocuk ve yerinden edilmi insanlar, yallar, engelli insanlar, dini ya da
etnik adan aznlk olan gruplar iin zel tedbirler gerekebilir.
39
11. ocuklar iin gvenlik nlemleri: Kurumlar, ocuklarn gvenli ortamlara

eriimini salamaldr. Aileler ve toplumlar ocuklar gvende ve emniyetli
ekilde tutmak iin destek almaldr.
12. ocuklar zellikle ailelerinden ayrldnda ve bir yetikin tarafndan

refakat edilmediinde, atma ve afetlerde daha kolay ekilde istismar ve
karlmaya maruz kalabilir. Kurumlar ocuklarn silahl gruplara alnmamas
iin gerekli nlemleri almaldr.
13. Kadnlar ve ocuklar, cinsiyet bazl iddete maruz kalma riski altnda olabilir.
Bu gruplarn korunmas iin insani yardm kurumlar, kaaklk, zorunlu fuhu,
tecavz ya da aile ii iddet gibi olas riskleri azaltmak iin nlemler almaldr.
Ayrca cinsel istismar ve ktye kullanm uygulamalarn nlemek iin standart
ve aralar uygulanmaldr. Kabul edilemez uygulamalar arasnda zellikle zarar
grebilir konumda olan, rnein izole, engelli kadnlar gibi zel gruplarn insani
yardm iin sekse zorlanmas yer alabilir.
Toplum bazl sosyal destek ve kendiliinden yardm
14. Koruma ve psiko-sosyal destek iin aile ve toplum mekanizmalar,

aileleri bir arada tutarak, ayrlan ocuklarn uygun ekilde bakmlarn
stlenerek, aile izleme ve yeniden birletirme srelerini gzeterek tevik
etmelidir. Mmkn olan yerlerde ailelerin bir arada tutulmas ve ayn kyden ya
da destek andan insanlarn ayn alanda yaamas salanmaldr.
15. Toplumun kendiliinden yardm faaliyetlerinin desteklenmesi: Bu

faaliyetler arasnda kadn gruplarn cinsiyet bazl iddete kar ibirlii, gnlk
yaam destekleri salayan gen gruplar, gen ocuklar ve zel ihtiyalar olan
ocuklar olan ailelerin desteklenmesi, kara maynlar gibi tehlikeler hakknda
bilgi yayan genler, elerini kaybeden kadn ve erkeklere, yallara ve engelli
kiilere ulamaya alan toplum gruplar yer alr.
40
Kor uma lkeleri
Koruma lkesi 4: Haklarn arayan, destee eriim salamak ve

suistimalin izlerini silmek isteyen insanlara yardm
Haklarn arayan etkilenen nfusa bilgilendirilme, Dokmantasyon ve

destek ile yardm edilir. nsanlar iddet ya da dier istismarlarn psikolojik,
fiziki ve sosyal etkilerin kurtulmalar iin desteklenir.
Bu ilkede aadaki eler bulunur:
Etkilenen insanlarn haklarn almalarna yardm edilir ve hkmet ya da dier

kaynaklarn salad yardma eriimleri desteklenir ve hak yetki ve yardmlar
asndan bilgilendirilir.
Etkilenen insanlarn haklarn almak iin gstermek durumunda olduklar

dokmanlar korunur.
Toplum temelli ve dier psiko-sosyal desteklerin salanmas ile etkilenen

insanlara yardmc olunur.
Klavuz notlar
Etkilenen insanlarn haklarn destekleyerek onlara yardmc olunmaldr.
1. Hkmet ve dier ilgili yetkililer etkilenen nfusun haklarna sayg

gstermekten ve gereklerini yerine getirmekten sorumludur. Hukuk sistemleri
veya dier kanallardan insani yardm kurumlar haklarn talep eden etkilenen
nfusu desteklemelidir.
2. Yetkiler: Kurumlar, etkilenen insanlarn haklarn verilen yardm programnda

ve lkenin kanun ve ynetmelikleri ile bilgilendirmelidir. nsanlarn evlerini
yeniden kurma, arazi ve mlkiyet haklarna zellikle nem verilmelidir.
3. Bilgi ve Danma: Etkilenen nfus, yetkililer ve insani yardm kurumlar

tarafndan anlayacaklar bir dilde ve ekilde bilgilendirilmelidir. Hayatlarn
etkileyen ve ek riskler oluturmayan anlaml danma srelerinde
bulunulmaldr. (bkz. Temel Standart 1 sayfa 55). Bu, onlara haklarn vermenin
bir yoludur.
41
Dokmantasyon
4. Dokmanlarn korunmas ya da kaybolanlarn yenilenmesi: nsani

yardm kurumlar, haklarna ulamalar iin etkilenen insanlarn Dokmanlarn
korumal ya da kayp olanlar yenilemelidir. nsanlarn, belirli dokmanlar elinde
bulundurma haklar vardr. Tm haklarna ulamak iin baz belgeler gerekir,
mesela kimlik ya da doum belgesi, evlilik czdan, pasaport ve tapu gibi.
Bu tr ahsi dokmanlara ulamak zellikle afet gibi durumlardan sonra
nemlidir, sahiplik baz tapularda aka belirtilmediinden bu durum nemli
bir konu haline gelebilir. Gereksiz mali ve yasal problemlerden kanmak iin
lm belgelerinin de dzenlenmesi gerekir. Kanlmas gereken bir durum
olan trensiz olarak lenlerin gmlmesi ileminde lm belgeleri genellikle
dzenlenmemektedir.
5. Hkmet ya da ilgili yetkililerin tand yasal Dokmantasyon ile insani

yardm kurumlarnn kard kayt dokmanlar, ulam kuponlar ya da
karneler kartrlmamaldr. Yetkililer tarafndan karlan resmi dokmanlar,
insani yardm kurumlarndan yardm almaya yetkili kiileri belirlememelidir.
Yardma eriim
6. nsanlar, haklarnn ihlali durumunda yasal ve dier tazminatlarla hkmet ve

yetkililerden haklarn arama yetkisine sahiptir. Bu kapsamda mlkiyet kayb
ve yeniden alnmas tazminat da yer alr. Bu kiiler ayrca ihlalin mahkemeye
getirilmesini isteme hakkna da sahiptir. Bu da etkilenen insanlarda gvenin
yeninden salanmas asndan nemlidir. nsani yardm kurumlar, adalet
arayan kiilere yardmc olabilir ya da konuyu ilgili kurululara iletebilir.
7. Salk ve rehabilitasyon destei: nsanlar, saldr, cinsiyet temelli iddet

ya da ilgili problemlerin ardndan salk ve rehabilitasyona eriim iin
desteklenmelidir (bkz. Gerekli salk hizmetleri - bulac hastalklarn kontrol
standard 3 sayfa 316 ve Gerekli salk hizmetleri - ocuk salklar standard
1-2 sayfa 321-323).
8. Hkmet kurumu olmayan yerlerden yardm geldiinden insanlara uygun

ekilde bu yardma ulamalar iin destek olunmaldr.
42
Kor uma lkeleri
Toplum temelli ve dier psiko-sosyal destek
9. Kltrel olarak uygun cenaze trenleri, dini trenler ve uygulamalarn

yaplmas iin pozitif yardm mekanizmalar ve zararl olmayan kltrel ve
sosyal uygulamalar desteklenmelidir.
10. ocuklar iin faaliyetler: Uygun yerlerde toplumlar, yapl, destekleyici

eitimsel ve koruyucu faaliyetlerin yaplmas iin ocuk alanlar gibi resmi
olmayan yollarla desteklenmelidir. Toplumu koruma mekanizmalar psiko-
sosyal iyi olma halini tevik eden kendiliinden yardm faaliyetlerini iermelidir.
11. iddetten kurtulanlarn psiko-sosyal destee ihtiyalar vardr. Bu kiilerin

sosyal alara ve kendiliinden yardm mekanizmalarna eriimi salanmaldr.
Toplum temelli sosyal destek, akl salna eriim ile tamamlanmaldr.
12. Entegre destek sistemleri: Psikolojik destek ve akl sal alannda alan
kurumlar, nfusun entegre sistemini oluturmak iin eitli sektrlerde ibirlii
yapmaldr (bkz. Gerekli salk hizmetleri - akl sal standard 1 sayfa 333).
13. Klinik destek: Ciddi seviyede etkilenen insanlarn klinik destee eriimi iin
mekanizmalar kurulmaldr.
43
Referanslar ve
dier kaynaklar
Genel koruma: Temel bilgi ve aralar
Caritas Australia, CARE Australia, Oxfam Australia and World Vision Australia,
Minimum Agency Standard for Incorporating Protection into Humanitarian
Response - Field Testing Version. www.icva.ch/doc00002448.pdf
Giossi Caverzasio, S (2001), Strengthening Protection in War - A Search for

Professional Standards. Ref 0783. International Committee of the Red Cross
(ICRC). Geneva.
Inter Agency Solidarity Committee (IASC) (2002), Growing the Sheltering Tree
- Protecting Rights through Humanitarian Action - Programmes & practices
gathered from the field. Geneva. www.icva.ch/gstree.pdf
IASC (2010), Operational Guidelines and Manual for the Protection of Persons
Affected by Natural Disasters.
ICRC (2008), Enhancing protection for civilians in armed conflict and other
situations of violence. Geneva.
www.icrc.org/eng/resources/documents/publication/p0956.htm
ICRC (2009), Professional standard for protection work carried out by humanitarian
and human rights actors in armed conflict and other situations of violence. Geneva.
www.icrc.org/web/eng/siteeng0.nsf/htmlall/p0999 or www.unhcr.org/refworld/
type,THEMGUIDE,,4b39cba52,0.html
OCallaghan, S and Pantuliano, S (2007), Incorporating Civilian Protection into

Humanitarian Response. HPG Report 26. Overseas Development Insitute (ODI).
London.
Slim, H and Bonwick, A (2005), Protection - an ALNAP guide for humanitarian

agencies. ODI. London. www.alnap.org/initiatives/protection.aspx
United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA) (2009),
Aide Mmoire: For the Consideration of Issues Pertaining for the Protection of
Civilians. New York.
www.humansecuritygateway.com/showRecord.php?RecordId=33206
44
Kor uma lkeleri
Koruma iin zel standartlar

ocuklar
ICRC, International Rescue Committee, Save the Children, UNICEF, UNHCR

and World Vision (2004), Interagency Guiding Principles on Unaccompanied and
Separated Children. Geneva. www.icrc.org/eng/assets/files/other/icrc_002_1011.pdf
UNICEF (2007), Paris Principles and Commitments to Protect Children from

Unlawful recruitment or Use by Armed Forces or Groups. Paris. www.un.org/
children/conflict/english/parisprinciples.html
UN Disarmament, Demobilization and Reintegration (UN-DDR) (2006), Integrated

Disarmament, Demobilisation, and Reintegration Standards. New York. www.
unddr.org/iddrs/05/20.php and www.unddr.org/iddrs/05/30.php
Engelliler
Handicap International (2006), Protection - Issues for People with Disabilities and
Injuries.
Handicap International (2008), Toolkit on Protection of Persons with Disabilities.
Cinsiyet bazl iddet
IASC (2005), Guidelines for Gender-Based Violence Interventions in Humanitarian Settings

- Focusing on the Prevention of and Response to Sexual Violence in Emergencies.
Geneva. www.humanitarianinfo.org/iasc/pageloader. aspx?page=content-products-
products&productcatid=3
World Health Organization (WHO) (2007), Ethical and safety recommendations

for researching, documenting and monitoring sexual violence in emergencies.
Geneva. www.who.int/gender/documents/violence/9789241595681/en/index.
html
Ev, arsa ve mlkiyet haklar
Principles on Housing and Property Restitution for Refugees and Displaced

Persons. E/CN.4/SUB.2/RES/2005/21. Pinheiro Principles. http://ap.ohchr.org/
documents/alldocs.aspx?doc_id=11644
Global Land Tool Network and Early Recovery Cluster (2010), Land and natural
disasters - Guidance for Practitioners. UN Human Settlements Programme (UN-
Habitat) and Food and Agriculture Organization (FAO). Nairobi. www.unhabitat.
org/pmss/listItemDetails.aspx?publicationID=2973
45
Global Protection Cluster, Housing, Land and Property Area of Responsibility,

Kontrol listesi of Housing, Land and Property Rights and Broader Land Issues
Throughout the Displacement Timeline from Emergency to Recovery. www.
internal-displacement.org/8025708F004BE3B1/ (httpInfoFiles)/ 430298C3C2851
33DC12576E7005D360D/$file/HC%20Kontrollistesi%20on%20HLP%20
and%20Land%20Issues_Final2.pdf
Internal Displacement Monitoring Centre, FAO, OCHA, Office of the UN High

Commissioner for Human Rights, UN-Habitat and UNHCR (2007), Guide
on Housing and Property Restitution for Refugees and Displaced Persons.
Implementing the Pinheiro Principles, IASC. Geneva. www.unhcr.org/refworld/
docid/4693432c2.html
Dhili olarak yer deitiren insanlar

Bagshaw, S and Paul, D (2004), Protect or Neglect? Towards a More Effective
United Nations Approach to the Protection of Internally Displaced Persons - An
Evaluation. Brookings-SAIS Projesi on Internal Displacement and UNOCHA,
Interagency Internal Displacement Division. Washington DC. www.brookings.edu/
papers/2004/1123humanrights_bagshaw.aspx
Brookings Institution - University of Bern Projesi of Internal Displacement (2005),

Addressing Internal Displacement: A Framework for National Responsibility.
Washington DC. www.brookings.edu/Projesis/idp/20050401_nrframework.aspx
Global Protection Cluster (2010), Guide for the Protection of Internally Displaced
Persons. www.unhcr.org/refworld/docid/4790cbc02.html
IASC (2004), Implementing the Collaborative Approach to Situations of Internal

Displacement - Guidance for UN Humanitarian and / or Resident Coordinators.
www.humanitarianinfo.org/iasc/pageloader. aspx?page=content-products-
products&productcatid=10
IASC (2010), Framework on Durable Solutions for Internally Displaced Persons.

www.brookings.edu/reports/2010/0305_internal_displacement.aspx
UN Economic and Social Council (1998), UN Guiding Principles on

Internal Displacement. E/CN.4/1998/53/Add.2. www.idpguidingprinciples.
org/orwww.unhchr.ch/Huridocda/Huridoca.nsf/TestFrame/d2e008c61
b70263ec125661e0036f36e?Opendocument
Akl sal ve psiko-sosyal destek

IASC (2007), IASC Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support. www.
humanitarianinfo.org/iasc/pageloaderaspx?page=content-products-default
46
Kor uma lkeleri
IASC Reference Group on Mental Health and Psychosocial Support (2010), Mental
Health and Psychosocial Support (MHPSS) In Humanitarian Emergencies: What
Should Protection Programme Managers Know. www.psychosocialnetwork.net/
explore/tags/mhpss/
Mayn faaliyetleri
International Mine Activities Standards: www.mineactionstandards.org/imas.
htmtenglish
Yallar
IASC (2008), Humanitarian Action and Older Persons - An essential brief for
humanitarian actors. WHO-HelpAge International. www.humanitarianinfo.org/
iasc/pageloader.aspx?page=content-products-products&productcatid=24
47
48
Temel Standar tlar
Temel Standartlar
49

Temel Standartlar, tm sektrlerce paylalan nemli sre standartlar-
dr. Bunlar Rehberdeki tm standartlarn altn izen tek referans noktas
salarlar. Bu nedenle her blmde kendi standartlarnn anlalmas iin
Temel Standartlar eliinde kullanlmas gerekir.
Alt Temel Standart vardr:
nsan merkezli insani yardm
Koordinasyon ve ibirlii
Analiz
Tasarm ve mdahale
Performans, effaflk ve renme
Yardm alan performans
Her Temel Standart aadaki ekilde yaplandrlmtr:
Temel standart: Doas gerei nitelikseldir ve insani yardmda ulalmas gereken

seviyeyi belirler.
Anahtar faaliyetler: Bunlar faaliyetlerde nerilir ve standartlara ulamada yardmc olur.
Anahtar gstergeler: Bunlar bir standarda ulalp ulalmadn gsteren 'iaretlerdir'.
Anahtar gstergeler sre ve sonularnn lmu ve anlatlmas-duyurulmas iin bir
yol sunar; anahtar faaliyet ile deil, asgari standartlar ile ilgilidir.
Klavuz notlar: Bunlar farkl durumlarda Temel standart, Anahtar faaliyetler ve Anahtar
gstergeler uygulanrken gz nne alnmas gereken noktalar belirtir. Bunlar uygulama
glklerinin ele alnmas, kyasla malar ya da ncelikli ve kesien paralel temalar ile ilgili
tavsiyelerde bulunur. Ayn zamanda standartlar, faaliyetler ve gstergeler ile ilgili kritik
konular ierir, gncel bilgilerde yer alan ikilemleri, uyumazlk ve boluklar tanmlar.
Belirli bir faaliyetin nasl uygulanaca ile ilgili rehberlik salamaz.
Temel Standartlarn anahtar gstergeleri, kullanc uygulama ve kapsamlarnda geni lekli

deiiklikler ierir. llebilir ve zamana bal zellikler her gsterge iin kapsam ve sektre
zgdr. Bu nedenle kullanclar anahtar gstergeleri kendi durumlarna uygun ekilde adapte
edebilir.
Bu blm sonunda referanslar ve dier kaynaklarn bir listesi verilmitir.
50
Temel Standar tlar
indekiler
Giri......................................................................................................53
Temel Standartlar................................................................................55
Referanslar ve Dier Kaynaklar...........................................................74
51
nsani Yardm Koruma

Szlemesi lkeleri
Temel Standartlar
Standart 1 Standart 2 Standart 3 Standart 4 Standart 5 Standart 6

nsan Koordinasyon Deerlendirme Tasarm ve Performans, nsani yardm
merkezli ve ibirlii mdahale eak ve alan
insani yardm renme performans
52
Temel Standar tlar
Giri
Temel Standartlar, Sphere Asgari Standartlarna erimek iin gerekli sreleri
tanmlamaktadr. Bunlar Sphere nsani Yardm Szlemesi ilkelerinin uygulamadaki
ifadesidir ve afet ya da atmalardan etkilenen insanlarn haklar ve onurla
yaamalarnn salanmas iin nemlidir. Temel Standartlar (Anahtar gstergelerde
de verildii gibi) insani yardm kurumlarnn yardmlarnn minimum seviyesini,
toplum baznda, yerel, ulusal ve uluslararas olarak belirler.
Temel Standartlar ayn zamanda dier Kilit teviklere, hesap verebilirliin ortak
ekilde yrtlmesini salamaya baldr. rnein nsani Hesap verebilirlik Ortakl
(HAP) 2010 Hesap verebilirlik ve Kalite Ynetim Standard kyaslamalar ve Temel
Standartlar tamamlayc gereksinimleri ierir. Yardm iisi performans standard yi
Uygulama Yardm Kanunlarnda yer alan nsanlar ile ilgilidir. Acil Durum Kapasite
Gelitirme yi Durum Rehberi (ECB) Projesi, Groupe URD'nin Kalite Kompas ve
nsani Yardmda Hesap Verebilirlik ve Performans iin Aktif renme A (ALNAP)
zellikle Temel Standartlar 1 ve 5 hakknda bilgi verir. Temel Standartlar, INEE (Acil
Durumlarda Eitim iin Kurumlar aras A) Eitim iin Asgari Standartlarnn kurucu
temellerini oluturur: Hazrlk, Mdahale ve yiletirme.
Tm Sektrler iin Temel Standartlarn nemi

lk Temel Standart, afetten etkilenen insanlarn - her yatan kadn, erkek, kz ve
erkek ocuklarn - yardma katlm ve kapasite ve stratejilerinin insani yardmla
btnsel ekilde hayatta kalmasdr. Temel Standart 2, tarafsz insani yardmda
yer alan dier kurumlar ve devlet kurumlar ile etkin bir yardm e gdmne olan
ihtiyac belirtir.
Temel Standart 3, afetin doasn, kimin ne kadar etkilendiini ve insanlarn

kapasite ve zarar grebillirliinin sistematik olarak analiz etme ihtiyacn tanmlar.
Politik, sosyal, ekonomik ve evresel kapsamda anlayn kritik nemini belirtir.
Temel Standart 4' uygulayan kurumlar, ihtiyalarn tarafsz analizine bal
olarak, karlanmas gereken ihtiyalar, etkilenen insanlarn ve devletin durum ve
kapasiteleri ile birlikte ele alrlar.
53
Temel Standart 5, mdahalenin etkinlii, kalite ve uygunluu kurumlar tarafndan

srekli incelenerek elde edilir. Kurumlar stratejilerini bilgiyi ve afetten etkilenen
insanlardan alnan geri bildirimleri izleyerek benimser ve performanslar ile ilgili bilgiyi
paylarlar. n yargsz inceleme ve deerlendirmelere yatrm yapar ve politika ve
uygulamalarn gelitirmek iin bulgularn kullanrlar.
Temel Standart 6, insani yardm kurumlarna, afetten etkilenen insanlar arasndan

uygun bilgi, yetenek, davrana sahip kiileri yardm grevlisi olarak istihdam etme
ykmll getirir. Btn kurumlar, yardm grevlilerinin etkin ekilde almas
iin duygusal ve fiziksel iyi halleri gzeten bir ynetim sergilemekten sorumludur.
Zarar grebilirlik
Sphere'in odak noktas, afet ya da atmadan etkilenen insanlarn acil hayatta
kalma ihtiyalarn karlamaya yneliktir. Ancak Temel Standartlar, afete kar
hazrlkl olmay ve gelecek riski ve Zarar grebilirlii azaltma, kapasiteyi gelitirme ve
erken iyiletirmeyi salama yaklamlarn da ierebilir. Bu yaklamlar mdahalenin
doal evreye olan etkisini dikkate alr, bu durum ev sahibi ve daha geni nfusun
ihtiyalar ile ok yakndan ilgilidir.
Rehberde, 'zarar grebilir ' kelimesi zellikle doal afetlerde ya da insan kaynakl
afetlerde ve atmalarda zarar grebilirlii yksek kiileri belirtir. nsanlar devam
eden fiziksel, sosyal, evresel ve politik faktrler sonucunda afetlerde zarar grebilir
hale gelebilirler. Etnik kken, ya, cinsiyet, engel, snf ya da kast, politik iler ve din
nedeniyle toplum tarafndan marjinal grlebilir. Zarar grebilirliin kombinasyonu
ve genellikle deiken durumlar, insanlarn farkl ekillerde ve farkl nedenlerle
zarar grebilir olmasna katkda bulunabilir. Zarar grebilir insanlarn ve afetten
etkilenen kiilerin bu durumla ba etmek iin eitli kapasiteleri vardr. nsanlarn
kapasitelerinin ve karlatklar engellerin tam olarak anlalmas, en ok yardma
ihtiyac olan kiilerin yardma eriimini salayabilir.
54
Temel Standar tlar
Temel Standartlar
Temel Standart 1: nsan merkezli insani mdahale
Onurla hayatta kalmak iin insanlarn kapasitesi ve stratejileri, insani

yardmn tasarm ve yaklamlarnn btnsel birer parasdr.
Anahtar faaliyetler (Klavuz notlar ile birlikte okunmaldr.)

Toplumdaki gruplarnn ve sosyal alarn ilk frsatta belirlenerek yerel
kapasitenin desteklenmesi ve toplum temelli kendiliinden yardm teviklerinin
gelitirilmesi (bkz. Yol gsterici notlar 1).
Sistematik ve effaf mekanizmalarn kurularak afet ya da atmadan etkilenen

insanlar iin dzenli bilgi ve etki programlarnn salanmas (bkz. Yol gsterici
notlar 2).
Afetten etkilenen insanlar ile birlikte yaplan grmeler ile dengeli ekilde
zarar grebilir kiilerin temsil edilmesini salamak (bkz. Yol gsterici notlar 3).
nsani yardm kurumlar hakknda etkilenen nfus iin bilgi salamak, proje ve
yardma eriim haklarn kabul edilir dil ve formatta sunmak (bkz. Yol gsterici
notlar 4).
Etkilenen nfus iin gvenli ve uygun toplant ve bilgi paylam alanlar

salamak (bkz. Yol gsterici notlar 5).
nsanlarn programn kolay ve gvenilir olmamas konusundaki ikayetlerini

dinlemek,mdahale ve iyiletirme iin zamannda ve effaf prosedrler
belirlemek (bkz. Yol gsterici notlar 6).
Uygulanabilir yerlerde yerel i gcn kullanarak evresel olarak srdrlebilir

materyal ve sosyal sorumluluk ilerini, yerel ekonomi yararna sunmak.
Uygulanabilir yerlerde blge insan iin nemli olan kltrel, ruhsal ve geleneksel
uygulamalarn yapld projeleri tasarlamak (bkz. Yol gsterici notlar 7).
55
Afetten etkilenen kiilerin mdahale srecinde karar verme gcn ve

sahiplenmelerini arttrmak.
Anahtar gstergeler (Klavuz notlar ile birlikte okunmaldr.)
Proje stratejileri, toplum bazl kapasite ve teviklere baldr.
Afetten etkilenen insanlar dzenli toplantlara aktif katlm salayarak yardmn

uygulanmas konusunda fikirlerini belirtir (Klavuz notlar 1-2).
Etkilenen toplum ve yerel yetkililerin srdrd kendi tevikleri yardm

srecinde artar (bkz. Klavuz notlar 1).
Kurumlar yaplan yardmlar inceler ve alnan ikayetleri deerlendirir.
Yol gsterici notlar
1. Yerel kapasite: Afetten etkilenen insanlar bu afetle ba edecek, bundan

kurtulacak yetenek, bilgi ve kapasiteyi edinir. nsani yardma aktif katlm,
insanlarn onurla yaama hakk iin nemlidir ve Afet mdahalesinde Kzlha
ve Kzlay Hareketi ile Sivil Toplum rgtlerinin Davran Kurallar 6. ve 7.
ilkelerde belirtilmitir (bkz. Ek 2 sayfa 368). Kendine yardm ve toplum bazl
tevikler, onurla yaam, psikolojik ve sosyal refaha katkda bulunur. Sosyal,
kltrel, duygusal ve mali destee geni aile, dini balar ve trenler, arkada,
okul, toplum aktiviteleri yoluyla ulamak, bireysel ve toplumsal gvenin
kazanlmasna, azalmasn ve direncin artmasn salar. Yerel insanlar destek
alar ve kendine yardm gruplar oluturmak iin desteklenmelidir. nsanlarn
katlm salad kapsam ve ereve, fiziksel, sosyal ve politik duruma ve
afetin ekline gre belirlenir. Afete ilk olarak genellikle yerel nfus mdahale
eder, bu mdahale bir dereceye kadar ngrlr. nsanlarn erken aamalarda
katlm iin dinlenmesi ve danlmas, sonraki programlarn kalitesini ve toplum
ynetimini arttracaktr.
2. Geri bildirim mekanizmalar etkilenen insanlarn tm iindir ve program

planlama ve uygulamasn etkiler (bkz. HAP 'katlm' kyaslamas). Bunlar
'renilen dersler' zerine odak grubu tartmalarn, aratrmalar, mlakatlar
ve toplantlar ierir. Etkilenen nfusta her gruptan belirli bir oranda temsilciler
bu toplantlara katlr (bkz. ECB aralar iin Yeterince yi Rehberi ve Yol gsterici
notlar 34). Bulgular ve kurumlarn faaliyetleri sistematik olarak etkilenen
nfusla paylalr.
56
Temel Standar tlar
3. Temsilci katlm: nsanlarn karlat engelleri anlamak ve bunlara

ynelmek dengeli bir katlm iin nemlidir. Tm grup yelerinin katlmn
salamak iin, kadn erkek, her yata kz ve erkek ocuklar, nlemler
alnmaldr. Temsil edilmeyen, marjinal gruplarn da (rn. dini ya da etnik olarak)
ya da "grnmeyen" (evde ya da bir kurumda olan kiiler) insanlarn da yer
almas salanmaldr. Gen ve ocuklarn katlm da salanarak istismar ya da
tehlikelere maruz kalmadklarndan emin olmak nemlidir.
4. Bilgileri paylam: nsanlarn kendi adlarna yaplan faaliyetlere ulama hakk

vardr. Bilgiler endieyi azaltr ve toplum bilinci iin nemlidir. Kurumlar en
azndan, yardmn ne zaman ve nereye ulalacan, insanlarn yetki ve haklarn
tanmlayan bilgileri paylamaldr (bkz. HAP 'bilgi paylam' kyaslamas). Bilgi
paylamnn ortak yollar arasnda bilgi panolar, kamu toplantlar, okullar,
gazeteler ve radyo yaynlar vardr. Bilgiler, insanlarn durumunun anlaldn
gstermeli ve yerel dillerde, ilgili kiilere ulalmasn salayan medya
kullanlarak yaylmaldr. Mesela ocuklar ve okuma yazma bilmeyen yetikinler
iin konuma dili ve resimler kullanlr, karmak olmayan bir dil (12 yandaki
ocuklarn anlayabilecei ekilde) kullanlr ve bilginin insanlara datlmas iin
baslmas srasnda byk yaz biimi kullanlr. Yallarn ve duyma gl
olanlarn da duyaca ekilde toplantlar ynetilir.
5. Emniyetli ve eriilebilir alanlar: Gvenli alanlarda halk toplantlar yaplr

ve kltrel normlara gre katlm snrl olan kiiler ve snrl hareketi olan
kiilerin de toplantya katlm salanr. ocuklarn oyun oynamas, renmesi,
sosyallemesi ve geliimi iin ocuklara zel alanlar salanr.
6. ikayetler: nsanlarn bir kuruma ikayette bulunma ve yant arama hakk var-
dr (bkz. HAP 'ikayeti ele alma' kyaslamas). ikayetler ve tazminat iin resmi
mekanizmalar, kurumun insanlar asndan hesap verebilirlii ve toplumlarnn
hayatlarn tekrar kontrol altna almas asndan nemlidir.
7. Kltrel olarak uygun cenaze trenleri ve dini trenler gibi uygulamalar,

genellikle insanlarn kimliinin, onurunun ve kapasitesinin korunmas afetle ba
etme mekanizmalarnn nemli birer esidir. Baz kltrel olarak kabul edilir
uygulamalar insan haklarn ihlal etmektedir (mesela kzlarn eitim hakknn
reddi ya da kadn genital snneti) ve bunlar desteklenmemelidir.
57
Temel Standart 2: Koordinasyon ve ibirlii
nsani yardm, ilgili yetkililer ile egdm iinde planlanr ve uygulanr,

insani yardmda yer alan insani yardm kurumlar ve sivil toplum rgtleri
maksimum etkinlik, kapsam ve verimlilik iin birlikte alr.

Balangtan itibaren genel ve uygulanabilir sektrel e gdmne katln (bkz.
Klavuz notlar 1-2).
Devletin ve dier e gdm gruplarnn sorumluluk, ama ve e gdmleri

hakknda bilgilenin (bkz. Yol gsterici notlar 3).
Kurumun zorunluluk, hedef ve program hakkndaki bilgileri koordinasyon

gruplarna salayn.
Zamanl ekilde ilgili koordinasyon gruplar ile analiz bilgilerini, dier insani
yardm kurumlarnn da kullanabilecei ekilde paylan (bkz. Temel Standart 3
sayfa 61).
Dier insani yardm kurumlarnn program bilgilerini kullanarak analiz, corafik

alan seimi ve yardm planlar hakknda bilgilenin.
Koordinasyon gruplarn dzenli olarak gelimeler hakknda bilgilendirin, nemli

gecikmeler, kurumsal snrllklar-kesintiler ya da yedek kapasite hakknda
haber verin (bkz. Yol gsterici notlar 4).
Dier insani yardm kurumlar ile ibirlii yaparak kritik insani yardm konular
hakknda dayanmay arttrn.
nsani ilke ve amalara bal olarak kurumun nsani yardm kurumu olmayan
aktrler ile faaliyetleri hakknda net politika ve uygulamalarn belirleyin (bkz. Yol
gsterici notlar 5).
Program planlar ve analiz raporlar dzenli olarak ilgili e gdm gruplarna

sunulur (bkz. Klavuz notlar 4).
Dier kurumlarn ayn blge ve sektrel alan iindeki insani yardm faaliyetleri
tekrarlanmaz.
58
Temel Standar tlar
Koordinasyon toplantlarnda verilen taahhtlere gre hareket edilir ve

zamannda raporlanr.
Dier insani yardm kurumlar, sivil toplum kurulular ve yetkililerin kapasite ve

stratejileri gz nne alnr.
Klavuz notlar
1. Koordineli mdahale: Yeterli program kapsam, zamanl ve kaliteli kolektif

faaliyet gerektirir. Koordinasyon almalarna aktif katlm, koordinasyon
liderlerinin zamannda ve net alma ve sorumluluk alanlarn belirlemesine,
karlanan ihtiyalarn seviyesini lmesine, tekrarn azalmasna ve kapsam
ve kalite boluklarnn belirlemesine yardmc olur. Devam eden yardmlar,
zamannda kurumlar aras analiz ve bilgi paylam, analiz ekiplerinin ayn
bilgi iin etkilenen insanlara defalarca soru sormasn nler. birlii ve
uygunsa kaynak ve ekipmanlarn paylalmas toplumun, komularnn,
balarn, insani yardm kurumlarnn kapasitelerini optimize eder. Afetten
nce koordinasyon mekanizmalarna katlm, yardm srasnda koordinasyonu
arttrr. Yerel sivil toplum kurulular ve yetkililer, sadece uluslararas kurumlar
ilgilendiren koordinasyon mekanizmalar varsa buna katlmayabilir. Bu
nedenle, toplant ve dier ortak iletiimlerde yerel dilin kullanlmas nemlidir.
Koordinasyon toplantlarnda kurumlarn temsil eden personelin uygun
bilgi, yetenek ve yetkiye sahip olmas, planlama ve karar vermeye katlmas
nemlidir.
2. Ortak koordinasyon mekanizmalar arasnda genel (tm programlar iin),

sektrel (salk gibi) ve kesien tematik konu (cinsiyet gibi) toplantlar ve bilgi
paylam mekanizmalar (analiz ve kavramsal bilgi veritabanlar gibi) vardr. Farkl
sektrleri bir araya getiren toplantlar insanlarn ihtiyalarnn bir btn olarak
ele alnmasn salayabilir (rn. insanlarn su, barnak, hijyen ve psiko-sosyal
ihtiyalar birbirine baldr). Tm programlar arasnda entegre koordinasyon
iin farkl mekanizmalar arasnda bilgiler paylalmaldr. Tm koordinasyon
balamnda, kurum taahhtleri, koordinasyon mekanizmalarnn kalitesinden
etkilenir: Koordinasyon liderlerinin toplant ve bilgileri iyi, etkin ve sonu
odakl olarak yrtmesi gerekir. Aksi halde katlmc kurumlar mekanizmlarn
desteklenmesinin ve gelitirilmesinin savunuculuunu yapmak durumundadr.
3. Koordinasyon rolleri: nsani yardm kurumlarnn mdahale faaliyetlerinin

koordine edilmesi. Etkilenen devletlerin grevidir. nsani yardm kurumlar,
59
devletin koordinasyon fonksiyonunu destekler. Ancak baz durumlarda,

rnein, devlet kurumlarnn kendisi iddet ve istismardan sorumludur ya
da mdahalesi tarafsz deildir ya da devletin kendisi koordinasyonda yer
almak istemekle birlikte, yeterli koordinasyon kapasitesi olmayabilir. Bu
gibi durumlarda alternatif koordinasyon mekanizmalar uygun olabilir. Bu
durumda koordinasyon toplantlar ayr ya da ortak olarak Birlemi Milletler
ya da STK'lar ile yaplabilir. Gnmzde, geni apl insani acil durumlar, ayni
sektrde alan kurulularn bir yrtc kurulu altnda almasna dayal '
kme yaklam' koordine edilmektedir.
4. Etkin veri paylam: Bilgi kullanm kolaysa ve dier kurumlarn verileri ile
kolay uyumlu hale gelen global insani protokolleri izliyorsa (ak, ilgili ve uygun)
etkin veri paylam geliir (bkz. Temel Standart 3 sayfa 61). Veri paylam
skl kuruma ve kapsama zgdr ancak tutarl olmas iin hzl olmas
gerekir. Hassas bilgiler gizli kalmaldr (bkz. Temel Standartlar 3-4 sayfa 61-
65).
5. Askeri ve zel sektr: zel sektr, yabanc ve ulusal askeriye, yardm

almalarnn iinde yer almakta ve koordinasyonu etkilemektedir. Askeriye
zel uzmanlk ve kaynak getirir, bunlar arasnda gvenlik, lojistik, nakliye
ve iletiim vardr. Ancak askeri faaliyetler, insani hedefler ile askeri ve politik
gndem arasndaki izgiyi yok edebilir ve gvenlik riskleri oluturabilir.
Askeriye ile koordinasyon, onayl klavuzlara gre insani yardm kurumlarnn
liderliinde ve hizmetine olmaldr. Baz kurumlar operasyonel etkinlik iin
minimum diyalogda kalrlar (rnein, temel bilgi paylam program) dierleri
ise daha gl balantlar kurabilir (rnein, askeri deerlerin kullanm). Her
durumda insani mdahale kurulular, bamszlk, gvenirlik, gvenlik ve
etkilenen insanlara eriimini bozabilecek politik ya da askeri birliklerden uzak
durmaldr. zel sektr insani yardm kurumlarna ticari etkinlii tamamlayc
uzmanlk ve kaynaklarn getirebilir. Bilgi paylamnn tekrar nlemesi ve insani
iyi uygulamalar tevik etmesi gerekir. zel sektr - insani yardm kuruluu
ortaklklar insani yardm amana kesin ekilde uygun olmaldr.
60
Temel Standar tlar
Temel Standart 3: Analiz
Afetten etkilenen insanlarn ncelikli ihtiyalar koullarn sistematik

analizi, onurla yaam risklerinin ve etkilenen nfus ve yardm kurumlarnn
kapasitelerinin deerlendirilmesi ile belirlenmesi ile belirlenir.
Yerel insani kapasite, etkilenen nfusun boyutu, koullar, insanlarn afete

duyarlln arttrabilen dier mevcut faktrler hakknda nceki afet bilgilerini
bulun ve kullann (bkz. Klavuz notlar 1).
ncelikli analizi hemen yapn ve afetin neden olduu deiiklikleri analiz ederek
ncelikli afet bilgileri oluturun, zarar grebilirlii arttrabilen yeni faktrleri
belirleyin (bkz. Klavuz notlar 2).
En ksa zamanda hzl bir analiz yapn -zaman ve koullarn izin verdii lde-,
takiben derin analizleri yapn (bkz. Klavuz notlar 3).
Nfus verilerini ayrtrn; en azndan cinsiyet ve yaa gre ayrn (bkz. Klavuz
notlar 4).
Analizde yer alan kadn - erkek ve her yata kz ve olanlarn yan sra afetten
etkilenen dier kiiler de dahil olmak zere geni bir nfusa kulak verin (bkz.
Temel Standart 1 sayfa 55 ve Klavuz notlar 5-6).
ok sektrl, ortak ya da kurumlar aras analizleri mmkn olduu kadar takip

edin.
eitli yntemler ile sistematik bilgiler toplayn, kaynaklardan ve kurumlardan

alnan bilgileri birletirin ve verileri dokmante edin (bkz. Klavuz notlar 7).
Etkilenen insanlarn baa kma kapasitesini, yetenek ve kaynaklarn, kurtarma

stratejilerini deerlendirin (bkz. Klavuz notlar 8).
Mdahale planlarn ve devletin kapasitesini deerlendirin.
Birey ve toplumlarn psiko-sosyal refahn afetin nasl etkilendiini analiz edin.
Afetten etkilenen insanlar ve insani yardm grevlilerinin mevcut ve potansiyel

gvenlik endielerini analiz edin (bkz. Klavuz notlar 9).
61
Analiz verilerini zamannda paylan ve dier insani yardm kurumlarnn

ulamasn salayn (bkz. Temel Standart 2 sayfa 58 ve Klavuz notlar 10).
Analiz edilen ihtiyalar etkilenen insan ve yardm kurumlarnn kapasitelerine

aka baldr.
Hzl ve detayl analiz raporlar etkilenen tm insanlar temsil eden grler

iermelidir.
Analiz raporlar en az ya ve cinsiyet olarak ayrlm nfus verilerini iermelidir.
Detayl analiz raporlar, Zarar grebilirlik, koullar ve kapasite analizine dair

bilgiler ierir.
Analiz formatlarna karar verildiinde ve geni apl desteklendiinde bunlar

kullanlmaldr.
Mdahale iin seilen insanlarn detayl analizinin ardndan hzl deerlendirmeler

yaplmaldr.
Klavuz notlar
1. ncelikli afet bilgileri: lk ve hzl deerlendirmeler iin var olan bilgilerin

ortak paylam- ibirlii havuzu ok deerlidir. nemli miktarda bilgi neredeyse
her zaman koullara bal olarak elde edilebilecektir (rn. politik, sosyal,
gvenlik, atma ve doal evre ve insanlar cinsiyet, ya, salk, kltr, ruhsal
ve eitim). Bilgi kaynaklar arasnda ilgili bakanlklar (rn. salk ve nfus verileri
iin), akademik ya da aratrma kurumlar, toplum bazl organizasyonlar, yerel
ve uluslararas insani yardm kurumlar da yer alr. Afete kar hazr bulunma
ve erken uyar giriimleri, web bazl harita, kitle kaynakl veri (crowd- source),
ve mobil platformlarn gelimesi ile (Ushahidi gibi) ilgili bilgi veritabanlarnn
gelitirilmesine katkda bulunmutur.
2. lk analizler: Genellikle bir afetin ardndan birka saat iinde yaplan ilk
analizler ikinci el bilgilere ve nceki mevcut bilgilere dayal olabilir. Bunlar acil
yardm ihtiyalarnn belirlenmesinde nemlidir ve derhal paylalmaldr.
62
Temel Standar tlar
3. Aamal analizler: Bir sre iindeki analizdir, tek bir olay deildir. lk ve hzl
analizler, ilk bulgular detaylandran (ancak tekrar etmeyen) analizler iin temel
salar). Cinsiyet temelli iddet gibi koruma konularnn tekrarl analizi iin zen
gsterilmelidir nk bunlar birey ve toplumlara faydadan ok zarar getirebilir.
4. Veri snflandrma: ocuklar ve her yataki yetikinlerin hak ve ihtiyalarnn

belirlenmesi iin kritik neme sahip detayl snflandrma ilk etapta nadiren
mmkndr. lk frsatta cinsiyet ve yaa gre 0-5 erkek / kz ocuk, 6-12
erkek / kadn ve 13-17 erkek / kadn ve ardndan 10 - yllk parantezler iinde
rn. 50-59, erkek / kadn; 60-69, erkek / kadn; 70-79, erkek / kadn; 80+,
erkek / kadn eklinde belirtilmelidir. Fizyolojik olarak salk blmnde verilen
ya gruplarnn aksine yala ilgili farkllklar haklar, sosyal ve kltrel konularla
balantldr.
5. Temsilci analizi: htiya bazl analizler afetten etkilenen insanlarn tmn

koullardr. nsanlarn ulamas zor olan lokasyonlar rn. kamplarda olmayan
insanlar, ulam zor corafik alanlar ya da ev sahibi ailelerin yannda bulunan
aileler iin zel tedbirler alnmaldr. Ayn durum, kolay ulalan ancak risk
altndaki kiiler iin de geerlidir, rnein ocuk asker olarak hedeflenenler,
cinsiyet bazl iddete maruz kalanlar, yallar, engelliler, eve bal bireyler,
ocuk ve genler. Birincil bilgi kaynaklar dorudan gzlem, aratrma ve
gruplar ile yaplan grmeleri ierir. (rn. yerel yetkililer, erkek ve kadn toplum
liderleri, yal kadn ve erkekler, retmen ve dier eitim personeli ve dier
insani yardm kurumlar). Baz insanlar iin akta konumak zor ya da tehlikeli
olabilir. ocuklar ile yetikinlerin nnde konuulmas uygun olmayabilir
ayrca ocuklar riske atabilir. ou durumda kadn ve kzlar ile ayr yerlerde
grlmelidir. Sistematik bilgilerin toplanmasnda yer alan yardm grevlileri
iddete urayan insanlardan bilgi toplamak iin gerekli yeteneklere sahip
olmaldr. atma alanlarnda bilgi yanl kullanlabilir ve insanlar daha fazla
riske atabilir. Sadece bireylerin rzas ile bilgiler dier insani yardm kurumlar
ya da ilgili organizasyonlar ile paylalmaldr (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa 33).
Etkilenen kiilere derhal eriim olanakl deildir. Hari tutulan grup ya da
alanlar, analiz raporunda aka belirtilmeli ve en ksa zamanda bu alanlara
dn yaplmaldr.
6. Zarar grebilirlik analizi: Bir afetin ardndan insanlarn karlat riskler farkl
birey ve gruplara gre deiir. Baz kiiler ya gibi bireysel faktrlere (zellikle
63
ok gen ya da yal olanlar) ve hastalklara (zellikle HIV ve AIDS olan insanlar)

kar daha duyarl olabilir. Ancak sadece bireysel faktrler riski otomatik olarak
arttrmaz. Zarar grebilirlii arttran ayrmclk ve marjinalletirme gibi sosyal
ve kavramsal faktrler de analiz edilmelidir (rn; dk statde, olmak, kadn
ve kzlarn gc); sosyal izolasyon, evresel bozulma, iklim deiiklii, fakirlik,
arazi sahibi olmama, zayf ynetim, etnik durum, snf ya da kast ve dini ya
da politik durum. Detayl analizler potansiyel tehlikeleri belirlemeli, deien
evresel risk faktrleri (rn. erozyon ya da ormanlarn yok edilmesi) ve iklim
deiiklikleri ile jeoloji (rn. hortum, sel, toprak kaymas ve deniz seviyesinin
ykselmesi) aratrlmaldr.
7. Veri toplama ve kontrol listeleri: Analiz bilgilerinde nfus hareketleri ve

saylarn apraz kontrolleri de dhil geerli kaynaklara mmkn olduunca
referans verilmelidir. ok sektrl analizler ilk aamada mmkn deilse dier
bireysel sektr, koruma ve kesien ortak konularn analizlerine daha ok zen
gsterilmelidir. Veri kaynaklar ve verinin ayrtrlma seviyeleri not edilmeli, 5
yan altndaki ocuklarn lm ve hastalk olasl raporlanmaldr. Uzlalan
insani yardm standartlarnda pek ok analiz kontrol listesi vardr (bkz. baz
teknik blmlerin eklerinde yer alan kontrol listeleri). Kontrol listeleri verinin
dier kurumlara eriimini ve ilgisini kolaylatrr, tm anahtar alanlarn analiz
edilmesi, organizasyonel ve bireysel n yarglarn kaldrlmasn salar. Ortak
bir kurumlar aras analiz format afetten nce gelitirilebilir ya da mdahale
srasnda belirlenebilir. Koullara uygun kalitatif ve kantitatif yntemlerin
karm kullanlmaldr. Analiz ekipleri mmkn olduu kadar kadnlar ve
erkekler, uzman ve genel danmanlardan olumaldr. Ekipler yerel dili bilen ve
insanlar ile kltrel adan uygun ekilde iletiim kurabilen kiileri iermelidir.
8. Kapasitelerin analiz edilmesi: Toplumlarn ba etme ve iyiletirme

kapasiteleri vardr (bkz. Temel Standart 1 sayfa 55). Pek ok ba etme
mekanizmas srdrlebilir ve yardmc iken bazlar, mesela varlklarn sat
ya da fazla alkol tketimi, uzun vadede zararl sonulara yol aabilir. Analizler
direnci arttran pozitif stratejileri ve negatif stratejilerin nedenlerini belirlemelidir.
9. Analiz gvenlii: Afetten etkilenen ve ev sahibi insanlar iin gvenli bir analiz
yntemi seilmelidir, iddet ve her trl bask, insan haklarna eriimin reddi
ve yardmlarn ulatrlmamas gibi tehditler belirlenmelidir (bkz. Koruma lkesi
3 sayfa 38).
64
Temel Standar tlar
10. Analizlerin paylalmas: Analiz raporlar dier insani yardm kurumlar

iin ok deerli bilgiler salar, temel aratrma verileri oluturur ve mdahale
kararlarnn effafln arttrr. Bireysel kurum tasarmlarndaki farkllklara
baklmakszn analiz raporlar net ve z olmal, kullanclarn faaliyet nceliklerini
belirlemeli, yntemlerini tanmlamal ve verinin gvenilirliini gstermek iin
kyaslamal analizlere olanak salamaldr.
Temel Standart 4: Tasarm ve mdahale
nsani yardm, afetten etkilenen insanlarn ihtiyalarn, koullar ile

karlalan risklerle, etkilenen insanlarn kapasite ve baa kma durumu
ile ilgili olarak karlar.
Etkilenen nfusun tarafsz ihtiya analizi, koullar, riskler ve kapasitesine

gre program tasarlayn (bkz. Temel Standart 3 sayfa 61).
Etkilenen nfusun devleti ya da kendileri tarafndan karlanamayan ihtiyalara

ynelik program tasarlayn (bkz. Klavuz notlar 1).
Afetin ardndan temel, acil hayatta kalma ihtiyalarna ynelik hayat kurtarc
faaliyetleri nceliklendirin.
Snflandrlmam analiz verilerini kullanarak afetin farkl bireyleri nasl etkilediini

belirleyin ve program, zel ihtiyalarna gre tasarlayn.
Zarar grebilir insanlarn yardm ve korumaya ulamasn salayacak ekilde

yardm tasarlayn (bkz. Klavuz notlar 2).
Program tasarm ve yaklam ile etkilenen insanlarn onurla yaama hakknn

desteklenmesini salayn (bkz. Temel Standart 1 sayfa 55 ve Klavuz notlar 3).
nsanlarn Zarar grebilirlii arttran kavramsal faktrleri analiz edin, program

tasarlarken Zarar grebilirliklerini azaltan programlar tasarlayn (bkz. Temel
Standart 3 sayfa 61 ve Klavuz notlar 4).
nsanlar tehlikeye atan, atma dinamiklerini ktletiren ya da istismar

frsatlar yaratan riskleri asgariye indiren programlar tasarlayn (bkz. Klavuz
notlar 5 ve Koruma lkesi 1 sayfa 33).
65
Analiz edilen artlarla Sphere Asgari Standartlar arasndaki boluklar,

Sphere gstergelerini karlayarak ya da aarak, aamal olarak kapatn
(bkz. Klavuz notlar 6).
Erken mdahaleyi tevik eden, riski azaltan ve etkilenen insanlarn gelecek

tehlikelerini asgariye indiren programlar tasarlayn (bkz. Klavuz notlar 7).
Uygunluk ve tutarllk ieren ekilde program benimseyin (bkz. Temel Standart

5 sayfa 68).
Program uygulamasnn erken safhalarnda etkilenen nfus ile iletiim halinde

stratejilerinin planlanmasn salayarak srdrlebilir iyiletirmeyi destekleyin.
Program tasarm, farkl insan gruplarnn zel ihtiyalar ve karlalan riskleri

temel alr.
Program tasarm, insanlarn ihtiyalar ile kendilerinin ve devletin bunlar

karlama kapasitesi arasndaki boluu ele alr.
Program tasarm, insanlarn ihtiya ve kapasitelerindeki deiiklikleri

yanstacak ekilde revize edilir.
Program tasarm insanlarn gelecek tehlikelere kar Zarar grebilirliini azaltr

ve bunlarla baa kma kapasitelerini gelitirir.
Klavuz notlar
1. Mevcut kapasitenin desteklenmesi: Etkilenen kiilere zamannda yardm

ve koruma salamak devletin ilk sradaki grevi ve sorumluluudur (bkz.
nsani Yardm Szlemesi, paragraf 2 sayfa 20). Devletin bunun iin yeterli
kapasitesi yoksa (zellikle mdahalenin ilk aamasnda) ya da devlet veya
yetkililer etkilenen alanlarda belirli grup insanlara kar ayrmc davranyorsa
mdahale edin. Her durumda devletin etkilenen nfusun tm yelerine kar
sahip olduu kapasite ve bu kapasiteyi kullanma amac ve niyeti, insani
mdahalenin leini ve trn belirler.
2. Eriim: Ayrmclk olmadan ihtiyac olanlara yardm salanr (bkz. Koruma

lkesi sayfa 36). nsanlarn yardmdan faydalanmas, zamannda bilgilendirme
ve zel ihtiyalarnn, kltrel ve emniyetle ilgili Zarar grebilirliklerin ele alnmas
66
Temel Standar tlar
ile artar (rnein, yemek datmlarnda yallar ya da ocuklu kadnlar iin

ayr kuyruk oluturma). Erkek, kadn ve her yataki kz ve olanlarn program
tasarmna katlm nemlidir. Dikkatli tasarlanm hedef kriter ve srelerin
kullanm ile eriim artar, toplum tarafndan anlalr ve sistematik olarak izlenir.
Teknik blmlerde tasarlanan faaliyetlerde anlatld gibi gvenli alanlara
tesislerin kurulmas ile eit eriim salanr.
3. Onurlu yaam hakk temel hizmet, gvenlik ve insan haklarna saygnn

gvencesidir (bkz. nsani Yardm Szlemesi sayfa 19). nsani yardmn eit
olarak ulatrlma yntemi afetten etkilenen insanlarn refahn nemli lde
etkiler. Program, her birey iin igdsel bir deer ile yaklar, dini ve kltrel
kimliklerini destekler, toplum bazl kendine yardm mekanizmalarn tevik eder
ve psiko-sosyal refaha katkda bulunan pozitif sosyal destek alarn destekler,
bunlar insanlarn onurla yaam haklar iin nemli elerdir.
4. Koullar-koullar ve zarar grebilirlik: Sosyal, politik, kltrel, ekonomik,

atma ve doal evre faktrleri insanlarn afetler karsnda Zarar grebilirliini
arttrabilir; koullardaki deiiklikler insanlar iin yeni Zarar grebilirlikler ortaya
karabilir (bkz. Temel Standart 3 sayfa 61). Zarar grebilir insanlar e zamanl
olarak pek ok faktrle karlaabilir (rnein, marjinal etnik gruplarn yesi
olan yallar). Riskleri arttran kiisel ve kavramsal faktrler analiz edilmeli,
programlar bu riskleri azaltacak ekilde tasarlanmaldr.
5. atma duyarl olmak: nsani yardmlarn amalanmayan negatif etkileri

olabilir. Deerli yardm kaynaklar istismar arttrabilir ve rekabete, yardmn
yanl kullanlmasna neden olabilir. Alk bir sava silah olabilir (rn. bir alann
zorla boaltlmas ya da varlklarn zorla nakli). Yardmlar daha geni insanlar
olumsuz etkileyerek, erkek ve kadnlar dhil, insanlar arasnda eit olmayan
yetki ilikilerini pekitirebilir. Dikkatli analiz ve tasarm, atma ve gvensizliin
artma potansiyelini azaltabilir (doal afetler de dhil). Eit dalmn salanmas
ve yardmn tarafsz olmas ynnde tasarmlar yaplmaldr. Gizli kiisel bilgilere
sayg duyularak insanlarn gvenlik ve onuru korunmaldr. rnein HIV ve
AIDS ile yaayan insanlar toplumda damgalanabilir; insan haklar ihlallerinden
kurtulan kiilerin gvende olmas salanmaldr (bkz. Temel Standart 3 sayfa
61).
6. Sphere asgari standartlarnn karlanmas: Asgari Standartlara ulamak

iin geen zaman koullara baldr. Bir afet ncesinde alandaki kaynak,
eriim, gvensizlik ve yaam standartlarndan etkilenir. Etkilenen insanlarn ev
sahibi ve/veya toplumdaki insanlarn standartlarn aan seviyelere ulamas
durumunda gerilim olabilir ve artlar ktleebilir. Daha geni doal evre ve
67
ekonomi zerindeki negatif etkiler azaltlarak riskleri ortadan kaldran ve ev

sahibi nfusun standartlarn arttran stratejiler gelitirilmelidir. Mmkn olan
yerlerde ev sahibi nfusu da dhil ederek yardm koullar geniletilmelidir.
7. Erken iyiletirme ve risk azalmas: Yerel kapasitesinin glenmesi iin

nlemler alnr, yerel kaynaklar ile allarak hizmetlerin yerine getirilmesi,
eitim, pazar ve geim olanaklarnn salanmas erken ekonomik iyiletirme
salanarak harici yardmn sona ermesinin ardndan insanlarn riski ynetmesi
olana verilir (bkz. Temel Standart 1 sayfa 55). En azndan insani yardm
gelecek nesillerin yaam kalitesini bozmamal, gelecek tehlikelere kar
olumsuz durumlara sebep olmamaldr (rnein doal kaynaklarn ar
kullanm ve ormanlarn yok edilmesi yoluyla). Yaam tehditleri kontrol altna
alndktan sonra mevcut ve potansiyel gelecek tehlikeler analiz edilir (iklim
deiikliklerinin sebep olduklar gibi). Gelecek risklerin azaltlmasn salayacak
ekilde programlar tasarlanmaldr. rnekler arasnda depreme ve kasrgaya
dayankl binalar, frtna dalgalarn absorbe eden sulak alanlarn korunmas,
politika gelitirilmesini desteklemek ve erkek uyar ve hazr bulunulukta
toplum bazl giriimler bulunur.
Temel Standart 5: Performans, effaflk ve renme
nsani yardm kurumlarnn performans srekli incelenir ve paydalara

bildirilir; performansa yant olarak projeler benimsenir.
Sphere standartlarndaki ilerlemesini ve program ilkelerini, sonu ve faaliyetleri

izlemek iin sistematik ancak zamanl ve katlmc mekanizmalar kurun (bkz.
Klavuz notlar 1).
Kurumun genel performansn kurumun ynetim ve kalite kontrol sistemlerini

izlemek iin temel mekanizmalar kurun (bkz. Klavuz notlar 2).
Sonular izleyin ve mmkn olan yerlerde insani yardmn etkilenen insanlar

ve geni insanlar zerindeki etkilerini takip edin (bkz. Klavuz notlar 3).
zlenen verilerin, deien ihtiyalarn ve gelien koullarn program stratejilerinin

benimsenmesi iin sistematik mekanizmalar kurun (bkz. Klavuz notlar 4).
68
Temel Standar tlar
Yardmn uygulanmas srasnda periyodik yanstma ve renme altrmalar

dzenleyin.
Programn incelenmesi iin bir final deerlendirme ya da bir baka objektif

renme incelemesi uygulayn ve hedeflerine, ilke ve asgari standartlarna
atfta bulunun (bkz. Klavuz notlar 5).
Uygulanabilir yerlerde ortak, kurumlar aras ve i birliine dayal dier renme

giriimlerine katln.
Anahtar izleme bulgularn ve uygun olan yerlerde deerlendirme ve dier

anahtar renme srelerini etkilenen insanlar, e gdm gruplar ve yetkililer
ile zamannda paylan (bkz. Klavuz notlar 6).
Programlar, izleme ve renme bilgilerine gre benimsenir.
zleme ve deerlendirme kaynaklar, temsilcilerin ve ev sahibi toplumun da

grlerini ierir.
Doru, gncel, gizli olmayan ilerleme bilgileri, yardmda hedeflenen kiiler ve

yerel yetkililer ile dier insani yardm kurumlar arasnda paylalr.
Performans dzenli olarak tm Sphere temel ve asgari standartlar ile balantl

ekilde izlenir (ve ilgili kresel ve kurum performans standartlar ile), ve temel
sonular anahtar paydalar ile paylalr (bkz. Klavuz notlar 6).
Kurumlar tutarl ekilde tannm deerlendirme standartlarna uygun olarak

temel insani mdahalenin tarafsz deerlendirmesini yapar (bkz. Klavuz notlar
6).
Klavuz notlar
1. zleme, niyet ile sonular kyaslar. Proje hedeflerinin ilerlemesi ile

gstergeleri karlatrr ve bunlarn koullar zerindeki etkilerini izler. zleme
bilgileri proje revizyonlarn ynlendirir. Karar verenlerin toplum geri bildirimlerine
yant vermesini ve ortaya kan problemlerin ve trendlerin belirlenmesi
salanr. Kurumlarn bilgi toplamas iin de uygun bir aratr. Etkin bir izleme,
zel program ve koullara uyar ve uygun ekilde kalitatif ve kantitatif verileri
birletirir, tutarl kaytlar muhafaza eder. Hesap verebilirlik bilgileri hakkndaki
aklk ve iletiim (effaflk) etkilenen nfusa kar hesap verebilirlii salar.
69
Nfusun kendisi tarafndan gerekletirilen hesap verebilirlik, effafl arttrr

ve insanlarn bilgi sahibi olmasn ve bu bilgilerin kalitesini gelitirir. Amalanan
kullanmn netlii, toplanan verilerin ne olduunu ve nasl kullanldn gsterir.
Veriler basit ve eriilebilir bir formatta olmal, paylama ve karar verme
mekanizmalarn kolaylatrmaldr.
2. Kurum performans, program baarlarnn llmesi ile snrl deildir.

Kurumun genel fonksiyonlarn kapsar, dier organizasyonlar ile ilikileri, kural
ve ilkelere ballk, ynetim sistemlerinin etkin ve verimli olmas gibi alardan
deerlendirilir. Kalite gvence yaklamlar, rn. Groupe URD'nin Quality
Kompas'i (Kalite Pusula) genel kurum performans lmnde kullanlabilir.
3. Etki izleme: Etkinin analizi (ksa ve orta vadede, pozitif ya da negatif, amal
ya da amasz geni koullar etkiler) insani yardmn uygulanabilir ve nemli
bir paras olarak grlr. Etki analizi, deiikliklere katkda bulunan zel insani
yardmlar kompleks ve birbirine bal koullara balayan bir alandr. Etkilenen
insanlar, yaamlarndaki deiime en iyi karar verecek olanlardr. Etki analizi,
katlmc kalitatif yaklamlar ile kantitatif yaklamlar iermelidir.
4. Alann muhafazas: zleme periyodik olarak devam etmeli, etkilenen insanlar

ile alakal olmas srdrlmelidir. Bulgular, program revizyonlarna katkda
bulunmaldr.
5. Performans deerlendirme yntemleri: Farkl yaklamlar farkl performans,

renme ve hesap verebilirlik amalarna uyar. zleme ve deerlendirme,
katlmc etki analizi ve dinleme almalar, kalite gvence aralar, dhili
renme ve yanstma egzersizleri ve, denetimler dhil eitli yntemler
kullanlabilir. Program deerlendirmeleri tipik olarak bir mdahalenin sonunda
paylalr, deiiklikler organizasyon politikalarna ve gelecek programlara
tavsiye edilir. Performans izleme ve gerek zamanl deerlendirme mdahale
srasnda da yaplabilir. Deerlendirmeler mdahale srasnda da yaplarak
politika ve prosedrlerde ani deiikliklere gidilebilir. Deerlendirmeler
genellikle bamsz, harici uzmanlar tarafndan yaplr ancak dhili yeler de
tarafsz olduklar srece program deerlendirebilir. Bu, normalde mdahale
ekibinde bulunmayan kurum alandr. nsani deerlendirmelerde DAC
(Kalknma Yardm Komitesi) kriterleri olarak bilinen sekiz boyut seti kullanlr:
lgili-alakal, uygunluk, balantl olma, tutarllk, etkinlik, verimlilik ve etki.
70
Temel Standar tlar
6. Sektr apnda performans: Her kurumun Sphere Asgari Standartlarna

gre e gdm gruplar ile bilgi paylam yardm apnda izlemeyi destekler
ve sektr apnda deerli kaynaklara eriim salar.
Temel Standart 6: Yardm alan performans
nsani yardm kurumlar uygun ynetim, denetim ve psiko-sosyal destekte

bulunarak yardm alanlarnn, insani yardmn uygulanmasnda gerekli
bilgi, beceri ve davranlarnn olmasn salar.
Yneticilerin yeterli liderlik eitimi, anahtar politikalara ainal ve etkin kaynak

ynetiminin olmasn salamak (bkz. Klavuz notlar 1).
Maksimum sayda uygun aday iin sistematik, adil ve effaf prosedrler

oluturmak (bkz. Klavuz notlar 2).
Erkek ve kadn, etnik, ya ve sosyal gemii asndan dengeli bir grup

oluturmak, bylece ekip eitliliinin yerel kltr ve koullara uygun olmasn
salamak.
Yardm alanlarnn (ulusal ve uluslararas alanda ekip, gnll ve danmanlar)

yeterli ve zamannda bilgiye, raporlama ve gncel i tanmlarna, i hedeflerine,
organizasyonel deerlere, anahtar politikalara ve yerel koullar hakknda
bilgiye ulamasn salamak.
Gvenlik ve tahliye rehberleri, salk ve gvenlik politikalar hazrlamak ve

kurumda almaya balamadan nce yardm alanlarn bilgilendirmek.
Yardm alanlarnn tbbi yardm ve psiko-sosyal destee eriiminin olmasn

salamak.
Afetten etkilenen insanlarn cinsel istismar, smr ve dier insan haklarna

aykr durumlardan korunmas iin yardm alanlarnn davran kurallarn
belirlemek (bkz. Klavuz notlar 3).
Afetten etkilenen insanlar iin sayg kltrn tevik etmek (bkz. Klavuz notlar 4).
71
Kurumun davran kurallarn ihlal eden alanlar iin ikayet ve disiplin

prosedrlerini belirlemek.
Ekip ve gnlller iin dzenli denetimler yapmak, i hedefleri, bilgi, yetenek,

davran ve tavrlar ile ilgili performanslar hakknda geribildirim salamak.
Yardm alanlarnn i ykn ynetmesinde destek olmak ve stresi azaltmak

Ekip ve yneticilerin srekli renme ve geliim iin frsatlarn belirlemek (bkz.

Klavuz notlar 6).
Ar zc olaylar ile karlaan alanlar iin uygun destei salamak (bkz.

Klavuz notlar 7).
Ekip ve gnlllerin performans incelemeleri, bilgi, yetenek, davranlar ve i

tanmlarndaki sorumluluklar ile ilgili yeterliliklerini gsterir.
Davran kurallarn ineyen ya da istismar edici davranlarda bulunan yardm

alanlar iin resmi disiplin prosedr iletilir.
lkeler ya da Yardm alanlarnn yi Uygulama Davranlar kurumun politika

ve uygulamalarna yansr.
Afet mdahalesi srasnda yardm alanlarnn hasta, yaral, stresle ilgili salk
durumlar stabildir ya da giderek azalr.
Klavuz notlar
1. Ynetimin iyi uygulamalar: nsanlarn ynetim sistemleri kurum ve koullara

baldr Ancak yneticiler, rehberlik ve denetim sorumlular, uluslararas
kurumlar iin yaplan szlemelerin sonunda planlama, istihdam, ynetim,
renme ve gelitirme iin politika ve rehber ieren yi Uygulama Yardm
Kurallarna aina olmaldr.
2. stihdam prosedrleri ak ve tm alanlar iin anlalr olmaldr. Bu

effaflk gncel ve ilgili i tanmlarnn gelitirilmesi ve paylalmas iin nemlidir.
Mevcut ekipler gerekli ekilde istihdamlar yaparak eitlilik ve uygunluklarn
arttrabilirler. Hzl ekip geniletmesi, denetimli personelce desteklenmesi
gereken deneyimsiz alanlar ierebilir.
72
Temel Standar tlar
3. Yardm alanlarnn ynetim ve deerli kaynak tahsisi zerindeki

kontrol, onlar afetten etkilenen insanlar zerinde yetkili bir pozisyona getirir.
Yardma bal ve sosyal koruyucu alar yklm insanlar zerindeki bu yetki
yolsuzluk ve istismara yol aabilir. Kadnlar, ocuklar ve engelli insanlar sklkla
cinsel olarak istismar edilen durumlarla karlamaktadr. nsani yardma ya
da korumaya karlk olarak cinsel eylem asla istenemez. nsani yardmla ilgili
hibir birey (yardm alanlar ve askeri, devlet ya da zel sektr personeli)
cinsel istismar ve genel istismarn bir taraf olmamaldr. ocuk ve yetikinlerin
zorla altrlmas, insanlarn eya ve servislerinin insani yardm grevlileri
tarafndan pazarlanmas da yasaktr.
4. Yardm alanlar, afetten etkilenen insanlarn onur ve deerlerine sayg

duymal ve onlar iin kltrel olarak kabul edilemez eylemlerden kanmaldr
(uygun olmayan kyafet gibi).
5. Yardm alanlar riskli ve stresli artlarda uzun sreli alrlar.

Bir kurumun alanlar iin ar yorgunluk, yaralanma ve hastalk gibi
durumlardan kanmalarn ve refahlarn salamalar nemlidir. Yneticiler
yardm alanlarnn risklerin farknda olmasn salamal ve gereksiz tehditlere
maruz kalmalarn nlemeli, fiziksel ve duygusal salklarn, etkin gvenlik,
yeterli dinlenme ve iyileme, makul alma saatlerini destekleme, psikolojik
destek almalarn salama yoluyla muhafaza etmelidir. Yneticiler iyi uygulama
modelleri yoluyla grevlileri tevik etmeli ve kiisel olarak politikalara uymaldr.
Yardm alanlar kendi iyi olma hallerinin ynetimi iin de kiisel sorumluluk
almaldr.
6. Bir afetin erken dnemlerinde personel kapasitesi geliimi snrl

olabilir. Zaman iinde, performans inceleme ve geribildirimler yoluyla
yneticiler renme ve gelime alanlarn belirlemeli ve desteklemelidir. Afete
hazr olma durumu da insani yardmla ilgili yeterlilikleri belirleme ve gelitirmede
frsatlar salar.
7. Psikolojik ilk yardm, ar stresli olaylar gren ya da yaayan alanlar iin

derhal salanmaldr (bkz. Gerekli salk hizmetleri - akl sal standard 1 sayfa
333 ve Referanslar ve dier kaynaklar). Psikolojik sorgulama- derinlemesine
bilgi almak (debriefing) etkisizdir ve kanlmaldr.
73
Referanslar ve
dier kaynaklar
Kaynaklar
nsan merkezli insani yardm
Emergency Capacity Building (ECB) Projesi (2007), Impact Measurement and
Accountability in Emergencies: The Good Enough Guide. Oxfam Publishing.
Oxford. www.oxfam.org.uk/publications
Human Accountability Partnership (HAP) International (forthcoming), Standard

in Accountability and Quality Management. Geneva. www.hapinternational.org/
Projesis/standard/hap_2010_standard.aspx
Internation Solidarity Committee (IASC) (2007), IASC Guidelines on Mental Health

and Psychosocial Support in Emergency Settings. Geneva.
Koordinasyon ve ibirlii
Global Humanitarian Platform (2007), Global Humanitarian Principles of
Partnership. A Statement of Commitment Endorsed by the Global Humanitarian
Platform. Geneva. www.globalhumanitarianplatform.org/pop.html
IASC (2008), Guiding note using the Cluster Approach to Strengthen Humanitarian
Response. Geneva.
IASC, Global Cluster Approach:

http://oneresponse.info/GlobalClusters/Pages/default.aspx
IASC and United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs
(OCHA) (2008), Civil-Military Guidelines and Reference for Complex Emergencies.
New York. http://ochaonline.un.org/cmcs/guidelines
OCHA (2007), Guidelines on the Use of Foreign Military and Civil Defence Assets
In Disaster Relief - "Oslo Guidelines". Rev. 1.1. Geneva.
http://ochaonline.un.org/cmcs
74
Temel Standar tlar
Analiz
IASC (2003), Initial Rapid Assessment (IRA) Klavuz notlar for Country Level.
Geneva. www.humanitarianreform.org/humanitarianreform/Portals/1/cluster%20
approach%20page?/clusters%20page?s?/health%20cluster/RT/IRA_Guidance_
Country%20Level_field_test.doc
IASC (forthcoming), Needs Assessment Task Force (NATF) Operational Guidance
for Needs Assessments.
Ushahidi mobile phone-based information gathering and sharing:
www.ushahidi.com
Tasarm ve mdahale
Conflict Sensitivity Consortium: www.conflictsensitivity.org/
Early Recovery Tools and Guidance: http://oneresponse.info/GlobalClusters/
Early%20Recovery/Pages/Tools%20and%20Guidance.aspx
IASC (2006), Women, Girls, Boys and Men: Different Needs - Equal Opportunities
(The Gender Guide in Humanitarian Action). Geneva. http://oneresponse.info/
crosscutting/gender/Pages/Gender.aspx
Provention Consortium (2007), Vulnerability and Capacity Analysis Klavuz not 9.
Geneva. www.proventionconsortium.org/themes/default/pdfs/tools_for_mainstre
aming_GN9.pdf
United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR) (2005),
Hyogo Framework for Action 2005-2015: Building the resilience of nations and
communities to disasters. Geneva.
www.unisdr.org/eng/hfa/docs/Hyogo-framework-for-action-english.pdf
Performans, effaflk ve renme

Active Learning Network for Accountability and Performance in Humanitarian
Action (ALNAP) (2009), 8th Review of Humanitarian Action. Overseas Development
Institute (ODI). London. www.alnap.org/initiatives/current/rhaZ8.aspx
Collaborative Learning Projesis (2007), The Listening Projesi (LISTEN). Cambridge,
Mass.
www.cdainc.com/cdawww/pdf/other/cda_listening_Projesi_description_Pdf.pdf
Groupe URD (2009), Quality Compas.
www.compasqualite.org/en/index/index.php
Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) (1999),
Guidance for Evaluation of Humanitarian Assistance in Complex Emergencies.
Paris. www.oecd.org/dac
75
Yardm alan performans

People In Aid (2003), The People In Aid Code of Good Practice in the Management
and Support of Aid Personnel. London. http://peopleinaid.org
World Health Organization, World Vision International and War Trauma Foundation
(forthcoming), Psychological First Aid Guide. Geneva.
www.who.int/mental_health/emergencies/en/
Dier kaynaklar
Analiz ve mdahale
Office of the United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) and
World Food Programme (WFP) (2008), Joint Assessment Mission Guidelines. 2nd
Edition. Rome. www.unhcr.org/45f81d2f2.html
ocuklar
Action for the rights of children (ARC) (2009),
www.arc-online.org/using/index.html
Inter-Agency Network for Education in Emergencies (INEE) and Sphere Project
(2009), Integrating Quality Education within Emergency Response for Humanitarian
Accountability: The Sphere-INEE Companionship. Geneva.
Engelliler
Handicap International, Disability Checklist for Emergency Response. www.
handicap-international.de/fileadmin/redaktion/pdf/disability_kontrollistesi_
booklet_01.pdf
Women's Commission for Refugee Women and Children (2008), Disabilities among
Refugees and Conflict-affected Populations: A Resource Kit for Fieldworkers.
New York. www.womensrefugeecommission.org/docs/disab_res_kit.pdf
evre
Joint United Nations Environment Programme and OCHA Environment Unit:
www.reliefweb.int/ochaunep
Kelly, C (2005), Guidelines for Rapid Environmental Impact Assessment in

Disasters. Benfield Hazard Research Centre, University College London and
CARE International. London.
76
Temel Standar tlar
UNHCR and CARE International (2005), Framework for Assessing, Monitoring and
Evaluating the Environment in Refugee-related Operations: Toolkit for practitioners
and managers to help assess, monitor and evaluate environmental circumstances,
using mainly participatory approaches. Geneva. www.unhcr.org/4a97d1039.html
UNHCR and International Union for the Conservation of Nature (2005), UNHCR
Environmental Guidelines. Geneva. www.unhcr.org/3b03b2a04.html
Cinsiyet
Gender and Disaster Network: http://gdnonline.org
WFP (2009), WFP Gender Policy, www.wfp.org/content/wfp-gender-policy
HIV/AIDS
IASC (2010), Guidelines for Addressing HIV in Humanitarian Settings. Geneva.
www.humanitarianinfo.org/iasc/page ?loader.aspx?page ?=content-products-
products&sel=9
Yallar
HHelpAge International: www.helpage.org
IASC (2008), Humanitarian Action and Older Persons - an essential brief for
humanitarian actors. Geneva. www.humanitarianinfo.org/iasc/pageloader.
aspx?page=content-products-products&sel=24
ODI (2005), Network paper 53: Assisting and protecting older people in emergencies.
London. www.odi.org.uk/resources/details.asp?id=357&title=protecting-
assisting-older-people-emergencies
Performans, izleme ve deerlendirme

ALNAP Annual Review (2003), Humanitarian Action: Improving Monitoring to
Enhance Accountability and Learning. London. www.alnap.org
ALNAP (2009), Real Time Evaluations of Humanitarian Action (Pilot Version).
London. www.alnap.org
Catley, A et al (2008), Participatory Impact Assessment. Feinstein International
Center, Tufts University.
https://wikis.uit.tufts.edu/confluence/display/FIC/ Participatory+Impact+Assessment
Groupe URD (2009), Quality COMPAS Companion Book.
www.compasqualite.org/en/index/index.php
77
OECD (1999), Guidance for the Evaluation of Humanitarian Assistance in Complex

Emergencies. Paris. www.oecd.org/dac
Further information on evaluation (including training modules) and approaches to
learning can be found on ALNAP: www.alnap.org
Hedef belirleme
International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies (2003), World
Disasters Report 2003 - Chapter 1: Humanitarian ethics in disaster and war. www.
ifrc.org/publicat/wdr2003/chapter1.asp
UNISDR (2001), Countering Disasters, Targeting Vulnerability. Geneva.
www.unisdr.org/eng/public_aware/world_camp/2001/pdf/Kit_1_Countering_
Disasters_Targeting_Vulnerability.pdf
78
Temel Standar tlar
Su Temini,
Sanitasyon ve Hijyen
Tevikinde
Asgari Standartlar
79

Bu blm yedi ana ksma ayrlmtr:
Su Temini, sanitasyon ve hijyen teviki (WASH)
Hijyen teviki
Su temini
Dk bertaraf
Vektr kontrol
Kat atk ynetimi
Drenaj
Koruma lkeleri ve Temel Standartlar bu blm ile tutarl olarak kullanlmaldr.
ncelikle afet durumunda insani mdahale hakknda bilgilendirmeyi amalasa da Asgari

Standartlar afete hazr olma ve iyiletirme faaliyetlerine geite de kullanlabilir.
Her blm unlar ierir:
Asgari standartlar: Doas gerei kalitatiftir ve su, sanitasyon ve hijyen tevikinde

ulalmas gereken minimum seviyeyi belirler.
Anahtar faaliyetler: Bunlar faaliyetlerde nerilir ve standartlara ulamada yardmc olur.
Anahtar gstergeler: Bunlar bir standarda ulalp ulalmadn gsteren 'iaretlerdir'.

Anahtar faaliyet sre ve sonularnn lm ve iletimi iin bir yol sunar; anahtar faaliyet
ile deil, Asgari Standartlar ile ilgilidir.
Klavuz notlar: Bunlar farkl durumlarda Temel Standart, Anahtar faaliyetler ve Anahtar
glklerinin ele alnmas, kyaslamalar ya da ncelikli ve kesien paralel temalar ile ilgili
Asgari Standartlarn Anahtar gstergeleri ve faaliyetleri karlanamazsa etkilenen nfus iin

adapte edilerek hafifletici nlemler alnmaldr.
Ek 1'de bir ihtiya analizi kontrol listesi, Ek 2-6 da Klavuz notlar ve bir Referanslar ve dier
kaynaklarn bir listesi verilmitir, bunlar hem zel hem de blmle ilgili genel konularn
kaynaklarn gsterir.
80
Su Temini, Sanitasyon ve Hijyen Tevikinde Asgari Standar tlar
indekiler
Giri......................................................................................................83
1. Su Temini, Sanitasyon ve Hijyen Teviki (WASH)................................88
2. Hijyen Teviki.....................................................................................91
3. Su Temini...........................................................................................97
4. Dk Bertaraf...................................................................................105
5. Vektr (Hastalk Tayc) Kontrol......................................................111
6. Kat Atk Ynetimi.............................................................................117
7. Drenaj..............................................................................................121
Ek 1: Su Temini, Sanitasyon ve Hijyen Teviki
lk htiyalar Analizi Kontrol Listesi...............................................124
Ek 2: Kurumlar ve Dier Kullanmlar in Minimum Su Miktarlar............129
Ek 3: Afet Durumlarnda Kurum Ve Kamu Alanlarnn
Minimum Tuvalet Says...............................................................130
Ek 4: Su Ve Dk le lgili Hastalklar ve
Tama Mekanizmalar.................................................................131
Ek 5: Kolera Tedavi Merkezleri in Minimum Hijyen,
Sanitasyon ve zolasyon Faaliyetleri (CTCs).................................132
Ek 6: Evsel Su Artma ve Depolama Karar Aac....................................133
Referanslar ve Dier Kaynaklar..............................................................134
81
nsani Yardm
Szlemesi Koruma lkeleri Temel Standartlar
Su Temini, Sanitasyon ve Hijyen Tevikinde Asgari Standartlar
Hijyen Su Dk Vektr Kat Atk

WASH Drenaj
Teviki Temini Bertaraf Kontrol Ynetimi
Standart 1 Standart 1 Standart 1 Standart 1 Standart 1 Standart 1 Standart 1

WASH Hijyen Eriim ve evrenin Bireyin ve Toplama ve Drenaj
Program tevikinin su miktar insan ailenin Bertaraf ileri
Tasarm ve uygulanmas dksndan korunmas (uzaklatrma)
Uygulamas etkilenmemesi
Standart 2 Standart 2 Standart 2 Standart 2

Hijyen Su kalitesi Uygun ve Fiziksel,
maddelerinin yeterli evresel ve
belirlenmesi tuvalet kimyasal
ve olanaklar koruma
kullanm nlemleri
Standart 3 Standart 3
Su tesisleri Kimyasal
kontrol
gvenlii
Ek 1: Su temini, sanitasyon ve hijyen teviki ilk ihtiyalar analizi kontrol listesi

Ek 2: Kurum ve dier kullanmlar iin minimum su miktarlar
Ek 3: Afet durumlarnda kurum ve kamu alanlarnn minimum tuvalet says
Ek 4: Su ve Dk ile ilgili hastalklar ve tama mekanizmalar
Ek 5: Kolera tedavi merkezleri iin minimum hijyen, sanitasyon ve izolasyon faaliyetleri
Ek 6: Evsel su artma ve depolama karar aac
82
Giri
nsani Yardm Szlemesi ve
Uluslararas Yasal Mevzuatlarla Balantlar
Su temini, sanitasyon ve hijyen teviki (WASH) Hizmetlerinde Asgari Standartlar,
nsani Yardm Szlemesinde yer alan, insani yardmn ynetimi, haklar, ortak
ilkeler erevesinde insani yardm kurulularnn paylat inanlar ve taahhtlerin
tatbiki bir ifadesidir. nsanlk ilkesi zerine kurulmu olup, uluslararas hukuku
yanstr. Bu prensipler, onurlu yaama hakk, korunma hakk, temel gereksinimlere
dayal olarak insani yardm alma hakkn da ierir. nsani yardm Szlemesi
hakknda bilgilendiren Yasal ve politika Dokmanlarnn bir listesi (bkz. sayfa 356)
ile aklamalar Ek 1' de verilmitir.
Devletler yukardaki grevlerin birincil sorumlular olsa da insani yardm kurumlarnn

afetten etkilenen insanlar ile haklar asndan tutarl ekilde alma ykmllkleri
vardr. Bu genel haklardan yola karak pek ok zel hak ortaya kmaktadr. Temel
standartlarn temelini oluturan bu haklar arasnda katlm, bilgilenme, ayrmclk
yapmama ile bu Rehberdeki asgari standartlarn altn izen su, gda, barnak ve
salk ihtiyalarnn karlanmas yer alr.
Her insann suya ve hijyene eriim hakk vardr. Uluslararas yasal mevzuatla
tannm olan bu hak, suyun kiisel ve evsel kullanmna ynelik olarak, yeterli
miktarda, gvenilir, kabul edilebilir, fiziksel olarak eriilebilir ve ekonomik olarak
karlanabilir su hakkna iaret etmektedir. Yeterli miktardaki gvenli ve salkl
suyun varl; sv kayb nedenli lmlerin nne gemek, suyla ilintili hastalk riskini
azaltmak ve tketim, yemek piirme ve kiisel/evsel hijyenik gerekliliklerin yerine
getirilmesi iin zorunludur.
Suya eriim hakk, salk hizmetlerinden yararlanma hakk, barnma hakk ve yeterli
beslenme hakk gibi dier temel insan haklarndan ayr olarak deerlendirilemez.
Bu adan, insann hayatta kalmasn salayan temel unsurlardan biri olarak suya
eriim hakk teminat altndadr. Devletlerin ve devletten bamsz aktrlerin su
hakknn tam olarak salanmasna ynelik sorumluluklar sabittir. rnein silahl
atmalarda, ime suyu ve sulama tesislerine saldrmak, bu tesisleri ykmak, yerini
deitirmek ya da kullanlmaz hale getirmek kesinlikle nlenmelidir.
83
Bu blmdeki asgari standartlar, suya eriim hakknn tam ieriini vermemesine

ramen, Sphere standartlar bu hakkn ierdii z yanstmakta ve kresel olarak
hayata geirilmesine katkda bulunmaktadr.
WASH Programnn Afet Durumlarnda nemi

Su ve sanitasyon bir afetin ilk safhalarnda hayatta kalmann kritik belirleyicisidir.
Afetten etkilenen insanlar, hastalk ve lmlere kar, byk lde yetersiz temizlik,
yetersiz su salanmas ve dk hijyen eksiklii gibi koullar nedeniyle, genellikle
daha zarar grebilir bir konumdadr. Bu hastalklarn en belirgin rnekleri ishali
hastalklar ve dk-az yoluyla tanan bulac hastalklardr (bkz. Ek 4). Su ve
sanitasyon koullarndan kaynaklanan dier hastalklar, kat atk ve suyla balantl
hastalk tayc canllarn tad hastalk trleridir. Afet durumunda su temini ve
sanitasyon programlarnn asl amac, iyi hijyen pratiklerinin desteklenmesi, gvenli/
salkl iilebilir suyun temini ve evresel salkl risklerinin azaltlmasyla dk-az
yoluyla bulaan hastalklarn tanmasnn, hastalk tayan canllara maruz kalmann
nne geirilerek nfusunun salkl, gvenli, rahat ve onurlu bir yaam srmelerini
salayacak koullar oluturmaktr. Sphere dhilinde "sanitasyon" (halk sal ile
ilgili evresel koullar) terimi, temiz su, dk uzaklatrma, hastalk tayc canllarn
kontrol, kat atk ynetimi ve drenaj hizmetlerini iaret etmektedir.
Afet durumunda WASH programlarnn temel amac hastalk tayan vektrlerin ve

bulac hastalklarn yaylmasnn u yollarla azaltlmasdr:
yi hijyen uygulamalar
Gvenli ime suyu temini
evresel salk risklerinin azaltlmas
nsanlarn iyi salk, onur, rahat ve gvenle yaamasn salayan artlar
Yeterli miktarda su temin edilmesi ve sanitasyon hizmetlerinin yeterli olmas, kendi

bana, kullanclarn bu hizmetlerden optimal olarak yararlanaca ya da halk
salna beklenen etkiyi salayaca anlamna gelmez. Bu tr bir mdahaleden
azami fayday salayabilmek iin, afetten etkilenen insanlarn su ve temizlikle ilintili
hastalklarn nne geilmesini salayacak temel bilgileri edinmesi ve hastalklarn
olumasn engelleyecek koullar kavram olmalar zorunluluu vardr. Ayrca bu
insanlarn su ve sanitasyon hizmetlerinin tasarm, kurulum, bakm srecine itirak
etmeleri iin tevik edilmeleri gerekmektedir.
84
Afet durumlarnda, su bulma sorumluluu sklkla kadn ve ocuklarn zerine

dmektedir. Kadnlar ve kz ocuklar halka ak su ve sanitasyon hizmetlerinin
kullanm esnasnda, rnein mltecilerin ya da yerinden edilmi insanlarn birlikte
yaad artlarda, cinsel istismar ya da smrye kar savunmasz kalabilmektedir.
Bu tr riskleri asgari dzeye ekmek ve mdahalenin niteliini arttrmak amacyla,
kadnlarn mmkn olan her yerde ve ekilde, su ve sanitasyon almalarna
katlmalarnn tevik edilmesi nemlidir. Kadn ve erkeklerin planlama, karar verme
ve yerel ynetim aamalarna eit katlm, afetten etkilenen tm nfusun su ve
sanitasyon hizmetlerine gvenli ve kolay bir yoldan erimesinin ve bu hizmetlerin
adaletli ve en uygun ekilde salanacann garantisidir.
Dier Blmlerle Balantlar

Dier sektrlerin blmlerinde yer alan birok standart bu blmle de balantldr.
Bir alanda standartlara ulalmasnda kaydedilen gelime ou kez dier
alanlardaki gelimeleri de etkileyecek ve hatta belirleyici olacaktr. Bir yardm
mdahalesinin etkili olabilmesi iin dier sektrlerle e gdmle ve yakn ibirlii
iinde gerekletirilmesi gerekmektedir. Benzer ekilde; ihtiyalarn tam olarak
karlanmas, birbirine e mdahalelerin ayn anda ve yerel tekrarlanmasnn nne
geilmesi, su ve sanitasyon mdahalelerinin en iyi ekilde yaplmas iin yerel
ynetimler ve mdahalede yer alan dier ilgili kurulularla e gdml alma
zorunludur.
Yukardaki balantlar aklamak iin rnek verilecek olursa, gda ve beslenme

standartlarnn tam olarak karlanmamas durumunda insanlarn hastalklar
karsnda zarar grebilirlii belirgin olarak artacandan su ve sanitasyon
standartlarnn bir an nce iyiletirilmesi aciliyet kazanacaktr. Ayn durum, HIV/AIDS
vakalarnn yaygn olduu ya da yal veya engelli insanlarn nfusun yksek bir
yzdesini tekil ettii topluluklar iin de geerlidir. Durumun seyri deerlendirilerek
nceliklere sektrler arasnda paylalan geerli ve salkl bilgi zerinden karar
verilmelidir. Gerektii durumlarda, dier teknik blmlerdeki belirli standartlara ya
da Klavuz notlara referanslar verilmitir.
Koruma lkeleri ve Temel Standartlarile Balantlar

Bu Rehber standartlarn karlamak iin tm insani yardm kurumlar, koruma
zorunluluu ya da uzman koruma kapasiteleri olmasa bile Koruma lkeleri tarafndan
ynlendirilmelidir. lkeler "kati" deildir: Baz durumlar bu artlarn karlanmasn
snrlayabilmektedir. Ancak ilkeler her zaman faaliyetleri ynlendiren evrensel insani
konular ierir.
85
Temel Standartlar nemli srelerdir ve kiisel standartlar tm sektrlerce

paylalmaktadr. Alt Temel Standart, nsan merkezli insani mdahaleyi kapsar;
koordinasyon ve ibirlii; analiz; tasarm ve mdahale; performans, effaflk
ve renme; ve yardm alan performans. Bunlar rehberdeki dier tm
standartlarn altn izen yaklamlar iin tek referans noktas salar. Bu nedenle
her bir teknik blm temel standartlar ile birlikte kullanlarak kendi standardna
ulamaya almaldr. zellikle yardmn kaliteli ve uygun olmas iin afetten
etkilenen insanlarn -genellikle afet durumunda risk altnda olan grup ve bireyler de
dhil- katlmlar arttrlmaldr.
Afetten Etkilenen nsanlarn Zarar Grebilirlii ve

Kapasitesi
Bu blm, Temel standartlar ile birlikte okunarak, temel standartlar pekitirmelidir.
Gen ya da yal olmann, kadn ya da engelli bir birey ya da HIV olan bir birey
olmann kendi bana insanlarn zarar grebilirliini arttrmadn anlamak nemlidir.
Tam tersi bunu yapan i faktrlerdir: Mesela 70 yan zerinde, yalnz yaayan
ve sal iyi olmayan bir kimse, ayn yata ve salkta olup geni bir ailesi ve
yeterli geliri olan bir kimseye gre daha zarar grebilir durumdadr. Benzer ekilde
3 yanda bir kz ocuu ona elik eden bir yetikinin yannda deilse, aileleriyle
olan akranlarna gre daha zarar grebilir bir durumdadr.
WASH standartlar ve anahtar faaliyetler uygulandnda zarar grebilirlik ve kapasite

analizi, afet yardm alanlarnn ayrmclk yapmayan ekilde ve en ok ihtiyac
olan kiilere ulamasn salar. Bu da yerel koullarn tam olarak anlalmasn ve
belirli risklerin baz insan gruplarn farkl ekillerde nasl etkilendiinin grlmesini
gerektirir, rn. ok fakir olmak ya da ayrmcla uramak, eitli koruma tehditlerine
maruz kalmak (cinsel istismar dhil cinsiyet bazl iddet), hastalk ya da yaylmas
(HIV ya da tberkloz) ve salgn olaslklar (kzamk ya da kolera). Hastalklar,
eitsizlikleri daha kt hale getirebilir. Ancak insanlarn baa kma stratejilerinin,
diren ve iyiletirme kapasitelerinin desteklenmesi nemlidir. Bilgi, yetenek ve
stratejileri desteklenmeli, sosyal, mali, yasal ve psiko-sosyal destek salanmaldr.
eitli fiziksel, kltrel, ekonomik ve sosyal bariyerler eit artlarda ele alnmaldr.
86
Aada, zarar grebilir insanlarn hak ve kapasitelerinin gz nne alnmasn

salayacak baz anahtar alanlar yer almaktadr:
Tm temsilci gruplar kapsayacak ekilde -zellikle daha az grlenleri (rn.

iletiim ya da hareket gl olanlar, kurumlarda yaayanlar, toplumca
damgalanan gen ve dier temsil edilmeyen gruplar)- insanlarn katlmlarn
salamak.
Verileri analiz srasnda cinsiyet ve yaa gre ayrmak (0-80 + ya) nfus
eitliliini gz nne almak iin WASH sektrnde bu nemli bir edir.
Haklarla ilgili bilgilerin toplumun tm yelerini kapsamasn ve herkese ulaacak

ekilde datlmasn salamak.
87
Asgari Standartlar
1. Su Temini, Sanitasyon ve
Hijyen Teviki (WASH)
WASH programnn amac, aadaki emada gsterildii gibi iyi salk ve
evresel hijyen koullarn tevik etmektir. Etkin bir WASH program, kurumlar ve
afetten etkilenen insanlar arasnda bilgi al verii ile anahtar hijyen problemlerinin
belirlenmesi ve kltrel olarak uygun zmlerin bulunmasna baldr. Su
temininin ve sanitasyon olanaklarnn optimal ekilde kullanlmas ve gvenli hijyen
uygulamalar, kamu sal zerinde en byk etkiyi gsterecektir.
Baarl bir WASH program iin hijyen teviki nemlidir. Hijyen tevikinin odak
noktas zel ve geneldir. Genel balamda hijyen teviki, tm sektrler iin
btnseldir ve su temini, dk bertaraf, vektr kontrol, kat atk ynetimi ve drenaj
gstergelerine de yansr. Daha zel olarak odak noktas iki hijyen promosyon
standard zerinde daralr ve zel hijyen teviki faaliyetlerine balanr.
WASH
Hastalklarn nlenmesi
Acil durumlarda hijyen koullarnn gelitirilmesi

malzemelerine
mkan tanyan
Hijyen teviki
Hijyen
eriim
evre
88
WASH standard 1: WASH program tasarm ve uygulamas
Etkilenen insanlarn WASH ihtiyalar karlanr ve kullanclar uygunsa

olanaklarn hizmetlerin tasarm, ynetim ve korunmas aamalarnda
yer alr.
Etkilenen nfus ile grlerek kamu salnn anahtar riskleri belirlenmelidir

(bkz. Klavuz notlar 1 ve Temel Standartlar 1, 3-4 sayfa 55-65).
ncelikli ihtiyalarna gre etkilenen nfusun kamu sal ihtiyalar

karlanmaldr (bkz. Klavuz notlar 1).
Hizmetlerin tevik yntemlerinin tasarm ve kabul edilebilirlii ile ilgili sistematik

geribildirimler, WASH program faaliyetleri iin her kullanc grubundan
alnmaldr (bkz. Temel Standartlar 1, 3-4 sayfa 55-65).
Etkilenen nfusta yer alan tm gruplar WASH kaynak ve hizmetlerine eit

eriime sahip olmal ve kamu salk riskleri asndan nlemler alnmaldr (bkz.
Hijyen tevik standard 2 sayfa 94).
Tm WASH ekibi net olarak ve etkilenen insanlara saygyla iletiim kurmal

ve proje bilgilerini onlarla paylamaldr, proje hakknda toplum yelerinin
sorularna nasl cevap vereceklerini bilmelidirler.
Tm hizmetlerin ynetim ve bakm iin uygulanan ve tm gruplarn eit katkda

bulunduu bir sistem vardr (bkz. Klavuz notlar 1).
WASH program uygulamas ve tasarmnn; emniyet duygusunu arttrmas

ve onurlu yaam hissini yeniden kurmasyla tm kullanclarn memnuniyetleri
salanr.
Klavuz notlar
1. htiyalarn analizi: Zarar grebilirlii arttrabilecek riskli uygulamalar

saptamak ve WASH hizmetleri ile hijyen tevik faaliyetlerinin olas baars
tahmin etmek iin bir analiz yaplmaldr. Anahtar riskler; hizmetlere ulama,
marjinal gruplarn ayrma uramas, tuvaletlerin kullanm ve bakm, sabun ya
da alternatifleri ile el ykama eksiklii, hijyenik olmayan su alma ve depolama
89
artlar ile hijyenik olmayan gda depolama ve hazrlama artlar zerinde

odaklanr. Analizde nfusun eritii kaynaklar ile bilgi ve uygulamalar
deerlendirilmeli, tevik faaliyetleri etkin, alakal ve pratik olmaldr. Gvenli
hijyen uygulamalarna ball salayacak ve/veya kolaylatracak sosyal ve
kltrel normlar, ilk ve devam eden analizlerde belirlenmelidir. Analizler, zarar
grebilir insanlarn ihtiyalar gz nnde bulundurulmaldr. Zarar grebilir
insan gruplar ile grmek mmkn deilse analiz raporunda bu durum
aka belirtilmeli ve en ksa zamanda ele alnmaldr (bkz. Temel Standart 3
sayfa 61).
90
2. Hijyen Teviki
Hijyen teviki insanlarn su, sanitasyon ve hijyen ile ilgili hastalklardan korunmak
iin nlemler alnmasn salayan planl, sistematik bir yaklamdr. Toplumun
WASH programna katlm, hesap verebilirlik ve takibini de pratik bir ekilde salar.
Hijyen promosyonu etkilenen nfusun bilgisini, uygulama ve kaynaklarn ve mevcut
WASH kantlarn, insan salnn en iyi ekilde nasl korunacan belirlemek zere
kullanmaldr.
Hijyen teviki, insanlarn su, sanitasyon ve hijyen tesis ve hizmetlerini daha iyi
kullanmalarn ve hizmetlerin etkin operasyon ve bakmn salar. Burada
anahtar faktr vardr:
1. Bilgi ve verilerin karlkl paylam

2. Etkilenen toplumlarn mobilizasyonu
3. nemli materyal ve tesislerin salanmas
Toplum mobilizasyonu zellikle afetler srasnda uygundur nk insanlarn

salklarn korumak iin nlem almaya tevik edilmesi nemlidir. Tevik faaliyetleri
arasnda mesajlarn kitle halinde datm yerine mmknse etkileimli yntemler
olmaldr.
Hijyen tevik standard 1: Hijyen tevikinin uygulanmas
Her yata etkilenen erkek, kadn ve ocuklar anahtar kamu sal

risklerinin farkndadr ve hijyenik artlarn gerilemesini nlemek ve
salanan hizmetleri kullanmak iin nlemleri uygulamak zere mobilize
edilir.
Hijyenle ilgili risklerin ve nleyici faaliyet bilgilerinin uygun kitle iletiim kanallar
yoluyla sistematik olarak salanmas (bkz. Klavuz notlar 1-2).
91
Toplumdaki farkl sosyal gruplar motive eden zel sosyal, kltrel ve dini
faktrlerin belirlenmesi ve hijyen teviki iin strateji temeli olarak kullanlmas
Uygun yerlerde enteraktif hijyen iletiim yntemleri kullanarak etkilenen kiiler

ile diyaloglarn devamnn salanmas (bkz. Klavuz notlar 3).
Etkilenen toplum ile ortaklk iinde anahtar hijyen uygulamalarn dzenli olarak
izlenmesi (bkz. Klavuz notlar 3 ve Temel Standart 5, Klavuz notlar 1, 3-5
sayfa 69-70).
Nfus ve paydalar ile grerek toplumu mobilize edenler iin terim ve

artlarn tanmlanmas (bkz. Klavuz notlar 5).

Tm kullanc gruplar hijyen artlarnn ktlememesi iin yaptklarn
tanmlamal ve gstermelidir (bkz. Klavuz notlar 1).
Temin edilen tm hizmetler uygun ekilde kullanlmal ve bakm yaplmaldr.
htiyalarn giderdikten, ocuklarn altn deitirdikten sonra, yemek yemeden

ve yemek yapmadan nce tm insanlar ellerini ykamaldr (bkz. Klavuz notlar 6).
Tm hijyen tevik faaliyetleri ve mesajlar, tm kullanc gruplarna hitap eden

davran ve kavramlar iermelidir (bkz. Klavuz notlar 6).
Tm kullanc gruplarndan temsilciler hijyen tevik iinin planlama, izleme ve

deerlendirme aamalarnda yer almaldr (bkz. Klavuz notlar 1-6 ve Temel
Standart 1, Klavuz notlar 1-5, sayfa 56-57).
ocuklara ve bebeklere bakan kiilere ocuklarn dklarn bertaraf iin uygun

aralar salanmaldr (bkz. Dk bertaraf standard 1 sayfa 105 ve Klavuz notlar 6).
Klavuz notlar
1. ncelikli hijyen risklerinin ve davranlarnn hedeflenmesi: Hijyen
risklerinin analizi ile elde edilen anlayla, farkl gruplarn grev ve sorumluluklar,
yardmn planlanmas ve ncelikli konularn belirlenmesinde kullanlmaldr. Bu
ekilde insani aktrler ile etkilenen nfus arasndaki bilgi ak uygun ekilde
gerekletirilir ve yanl kavramlar dzeltilir.
2. Nfusun btn kesimlerine ulama: Bir afetin erken aamalarnda ok

sayda kiinin salk risklerini azaltmak iin bilgi almasn salamak zere
kitle iletiim aralarn kullanmak gerekebilir. Farkl gruplar iin farkl eitim,
92
iletiim materyalleri hedefleri belirlenmelidir. Bu ekilde bilgi toplumun tm

yelerine ular. zellikle okuma yazmas olmayan, iletiim gl eken ve
radyo / televizyon eriimi olmayan kiiler iin bu durum nemlidir. Popler
medya (drama, ark, sokak tiyatrosu, dans vs.) de bu durumda etkili olabilir.
Eitim grubu ile ibirlii yapmak hijyen faaliyetlerinin okullarda yrtlmesi iin
frsatlar belirlemekte nemli olacaktr.
3. Etkileimli yntemler: Kendi hijyen aktivitelerinin planlanmas ve izlenmesi

iin etkilenen nfusa uygun frsatlarn salanmasnda, katlmc materyal
ve yntemler kullanlr. Ayn zamanda bunlar program iin neri ve varsa
ikayetlerin belirtilmesi iin frsat sunacaktr. Hijyen faaliyetlerinin planlanmas,
kendi inan ve uygulamalarndan farkl gruplar ile alma yetisi ve kapasitesi
olan kiilerce gerekletirilmelidir (rnein, baz kltrlerde kadnlarn
tanmadklar erkeklerle konumas kabul edilemez).
4. Ar sorumluluk ykleme: Etkilenen nfustaki hi kimsenin (rn. kadnlarn)

zerinde hijyen teviki ya da hijyen faaliyetlerinin ynetimi ile ilgili ar
sorumluluk olmamasna zen gsterilmelidir. Eitim ve istihdam frsatlar gibi
faydalar kadn, erkek ve marjinal gruplara sunulmaldr.
5. Toplumu harekete geiriciler iin hkm ve artlar: Sosyal yardm

programlar alanlarnn ya da ev ziyaretilerinin bulunmas, potansiyel olarak
hizmet yeteneklerinin gelitirilmesi iin daha etkileimli bir yol sunar. Kamp
senaryosunda genel bir rehber olarak etkilenen nfusun her 1000 yesi iin
iki hijyen lideri / toplumu harekete geiriciler olmaldr. Sistemin uzun vadeli
srdrlebilirliini bozmaktan kanmak iin etkilenen insanlar, uygulama
organizasyonlar ve gruplar ile alanlarn cretli ya da gnll olup olmamas
uygulama yaplan yerde etkilenen insanlar ile grlmelidir.
6. Farkl gruplarn faaliyet iin motive edilmesi: Saln, davran deiiklii

iin en nemli motivasyon kaynaklarndan biri olduunun farkna varmak
nemlidir. Daha iyi bir salk sznn verilmesi yerine gizlilik, gvenlik,
uygunluk, dini ve kltrel normlara sayg, sosyal durum daha gl motive
ediciler olabilir. Bu faktrler tevik faaliyetlerinin tasarlanmasnda gz nne
alnmal ve yaplandrc ekip ile birlikte tasarm ve hizmetlerin yerletirilmesinde
etkin olarak yer almaldr. Vurgu sadece bireysel davran deiikliinde deil,
sosyal mobilizasyon ve grup ile almada da olmaldr.
93
Hijyen tevik standard 2: Hijyen maddelerinin belirlenmesi ve

kullanm
Kiisel hijyen, salk, onur ve refahn salanmas iin afetten etkilenen

insanlarn hijyen maddelerinin kullanmn belirleme ve tevik etmeye
eriimleri olmal ve bu srece dahil edilmeli.
Tm kadn, erkek ve her yata ocua, istedikleri hijyen maddelerindeki

ncelikleri sorulmaldr (bkz. Klavuz notlar 1, 3-4).
Hijyen maddelerinin toplumun ihtiyalarna gre zamannda datlmas

nemlidir (bkz. Klavuz notlar 2-3).
Datlan hijyen maddelerinin eriim ve kullanm ile hedef grubun memnuniyeti

izlenmelidir (bkz. Klavuz notlar 3 ve 5).
Hijyen maddelerinin datmnda alternatif yollarn kullanm aratrlmaldr, rn.

nakd yardm salanmas, gda kuponu ve/veya gda-d maddeler (NFI) (bkz.
Gda gvenlii - Nakd yardm ve gda kuponu iletimi standard 1 sayfa 200).
Salk, onur ve refahlarnn salanmas iin kadn, erkek ve ocuklarn hijyen

maddelerine etkin olarak eriimi (bkz. Klavuz notlar 1, 7 ve 9).
Etkilenen nfus ile grldkten sonra regl dnemindeki tm kadn ve kzlara

hijyen iin gerekli materyallerin salanmas (bkz. Klavuz notlar 5 ve 8).
Bilmedikleri hijyen maddeleri iin tm kadn, erkek ve ocuklarn bu maddeleri

gvenli kullanmalar iin bilgilendirilmesi (bkz. Klavuz notlar 5).
Etkilenen nfusa gda-d maddelerin datmnda zamanlama, lokasyon,

ierik ve hedef gruplar hakknda bilgilendirme (bkz. Klavuz notlar 3-5).
Gda olmayan madde datmnda etkilenen nfusun ve ekibin gvenlii (bkz.

Koruma lkesi 1, Klavuz notlar 1-3 sayfa 33-34).
94
Klavuz notlar
1. Temel hijyen maddeleri: Temel minimum hijyen maddeleri arasnda su

bidonlar (kova), banyo ve amar sabunu ve regl ile ilgili hijyen materyalleri
vardr.
Temel hijyen maddelerinin listesi
Nakliye iin 1020 litre kapasitede

Ev halk iin bir adet
su konteyneri
Depolama iin 1020 litre kapasitede

Ev halk iin bir adet
su konteyneri
250 gr banyo sabunu Kii bana her ay
200 gr amar sabunu Kii bana her ay
Adet dneminde hijyen iin gerekli materyaller,

Kii bana bir adet
rn. Ykanabilir pamuklu kumalar
2. Koordinasyon: Battaniye gibi ek materyallerin gerekip gerekmediinin

etkilenen nfus ve barnak grubu ile grlmesi (bkz. Gda olmayan maddeler
standard 1 sayfa 269).
3. Hijyenik maddelerin zamannda datlmas: Hijyen maddelerinin

zamannda datlmasn salamak iin baz temel maddelerin (sabun, sv kab
vs.) etkilenen nfusun onayn beklemeden datlmas ve dantktan sonra
gelecek datmlarn yaplmas gerekebilir.
4. ncelikli ihtiyalar: nsanlarn ncelikli ihtiyalarnn uygun ekilde

karlanmamas durumunda insanlar salanan baz maddeleri satmay
seebilirler ve bu yzden datmlar planlanrken insanlarn geimlerinin de
dnlmesi gerekir.
5. Uygunluk: Bilgi eksikliinden dolay kullanlamayacak ya da yanl

kullanlabilecek rnlerin belirlenmesine zen gsterilmelidir (rn. yanllkla
yiyecek sanlan maddeler). Kltrel olarak uygunsa amar sabunu yerine
deterjan tercih edilebilir.
6. Deitirme: Gerekli durumlarda tketim maddelerinin deitirilmesi

dnlebilir.
7. zel ihtiyalar: Baz insanlarn zel durumlar nedeniyle sabun gibi kiisel
hijyen maddelerine daha fazla ihtiyac olabilir (rn. idrar tutamama ya da
95
iddetli ishal). Engelli ya da yataa baml kiilerin yatak bezi gibi maddelere
ihtiyac olabilir. Baz maddeler sanitasyon arac olarak kullanlmas gerekebilir
(rn. delikli bir tabure ya da klozet sandalyesi)
8. Adet dnemi hijyeni: Adet dnemi materyallerinin ihtiyatl ekilde ykanmas

ya da atklarnn yok edilmesi iin.
9. Ek maddeler: Kltrel ve sosyal uygulamalar, ek olarak kiisel hijyen

maddelerine ihtiyac ortaya karabilir. Bulunurlua bal olarak bu maddeler
(kii bana her ay) unlar ierebilir:
- 75ml/100 gr di macunu
- Bir di fras
- 250 ml ampuan
- Bebekler ve 2 yaa kadar ocuklar iin 250 ml losyon
- Tek kullanmlk tra makinesi
- Adet andaki kadnlar ve kzlar iin i amar
- Bir sa fras ve/veya tarak
- Trnak makas
- Bez (bebek bezi) ve lazmlk ( hanedekilerin ihtiyacna bal olarak).
96
3. Su Temini
Su, hayat, salk ve insanlk onuru iin temel bir gereksinimdir. Olaanst
durumlarda temel ihtiyalar karlayacak yeterli su bulunmayabilir. Bu artlar
altnda yaamsal seviyede gvenli ve salkl ime suyu salanmas kritiktir. Pek
ok durumda temel salk sorunlarnn olumasna, su yetersizliinden kaynakl
hijyen eksiklii ve kirli suyun tketilmesi neden olur.
Su temin standard 1: Eriim ve su miktar
nsanlar ime, yemek yapma, kiisel ve evsel hijyen salama gibi

temel ihtiyalar iin suya gvenli ve adil ekilde ulamaldr. Halka
ak su datm noktalar, asgari su gereksiniminin karlanmasna
kolaylk salayacak ekilde barnaklara yakn olmaldr.

Durum iin uygun su kaynaklar, kaynaklarn miktar ve evresel etkilerine gre
belirlenir (bkz. Klavuz notlar 1).
Etkilenen nfusun ihtiyalarna gre su ncelii ve miktar belirlenir (bkz.

Klavuz notlar 2 ve 4).

me, yemek piirme ve kiisel hijyen iin ortalama su miktar gnlk kii
bana en az 15 litredir (bkz. Klavuz notlar 1-7).
Evden en yakn su kaynana maksimum uzaklk 500 metredir (bkz. Klavuz

notlar 1, 2, 5 ve 6).
Bir su kaynanda bekleme sresi en fazla 30 dakika olmaldr (bkz. Klavuz

notlar 6).
Klavuz notlar
1. Su kayna seimi: Su kayna seiminde u faktrler gz nne alnmaldr:
Yeterli miktarda suyun bulunmas, yaknl ve srekli olmas; artmann gerekip
97
gerekmedii ve sosyal, politik ya da yasal faktrler de dahil olmak zere bunun

uygulanabilirlii. Genel olarak yer alt kaynaklar ve/veya akarsu kaynaklar
tercih edilir nk daha az artma gerekir ve pompalama gerekmez. Afet
durumlarnda yaklam ve kaynaklarn kombinasyonu genellikle ilk aamada
gerekir. Tm kaynaklarn dzenli olarak incelenmesi ve ar kullanmndan
kanlmas gerekir.
2. htiyalar: Evsel kullanm iin gerekli su miktar, iklim, sanitasyon tesis ve

hizmetleri, insanlarn alkanlklar, din, kltr, yemekleri, kyafetleri gibi faktrlere
gre deiiklik gsterir. Evler su kaynaklarna yaklatka su tketiminde de
art grlr. Standartlar daha yksek ise yerel standartlara uymak iin kii
bana gnlk 15 litreden fazla su temin edilebilir.
Temel yaamsal su ihtiyac
Yaamsal ihtiya: Gnlk 2.53 litre klim ve bireysel

su alm (ime ve yemek) zyolojiye baldr
Temel hijyen uygulamalar 26 litre / gn Sosyal ve kltrel

normlara baldr
Temel yemek 36 litre / gn Yemek trne,

piirme ihtiyac sosyal ve kltrel
normlara baldr
Toplam temel su ihtiyalar 7.515 litre / gn
Dier kullanmlarda minimum su miktarlarna bakmak iin Ek 2'yi inceleyiniz:

Kurumlar ve dier kullanmlar iin minimum su miktarlar. Acil durumlarda
hayvanlarn su ihtiyalar iin Canl Hayvan Acil Durum Rehberleri ve
Standartlarn inceleyiniz (bkz. Referanslar ve dier kaynaklar).
3. lm: Hane baznda yaplan gzlem ve anketler yoluyla inceleme ve

grup tartmalarnda edinilen bilgiler, su kullanm ve tketimine ait verilerin
toplanmasnda daha etkili bir yntemdir.
4. Nitelik ve nicelik: Acil durumlarda, suya ilikin hastalklarn bulamasna kirli

su kaynaklar kadar kiisel ve evsel hijyen iin yeterli miktarda suyun olmamas
da neden olmaktadr. Nitelik ve nicelik asndan asgari standartlar tam
anlamyla karlanana dek ncelik asgari nitelik standartlarn salayan ancak
yetersiz miktardaki suyun temin edilmesindense, yeterli miktarda suya adil
bir eriimin olmasdr. Baz hastalklarda, rnein HIV AIDS, insanlar imek ve
98
kiisel hijyen iin daha fazla suya ihtiya duyarlar. Husumete neden olmamak
iin su ve sanitasyon koullarnn, ev sahibi ve etkilenen nfusun ihtiyalarn
eit olarak karlamasna zen gsterilmelidir (bkz. Ek 2: Kurumlar ve dier
kullanmlar iin minimum su miktarlar).
5. Bir su kaynana den maksimum kii says: Kaynak bana den

kii says her kaynaktaki suyun verim ve kullanlabilirliine baldr. Takribi
rehberler u ekildedir:
Musluk bana 250 kii Debisi 7.5 litre / dakika olarak alnr
El tulumbas bana 500 kii Debisi 17 litre / dakika olarak alnr
Tek kullancl ak kuyu bana 400 kii Debisi 12.5 litre / dakika olarak alnr
Bu rakamlar su kaynana gnde sekiz saat eriim olduu hesaplanarak

verilmitir; eriim sresinin daha uzun olmas insanlarn gnlk asgari 15 litrelik
gereksinimlerinin zerinde bir miktarda su alabilecekleri anlamna gelir. Eriim
bundan fazla ise insanlar 15 litre minimum gereksinimden fazlasn alabilirler.
Bu deerler dikkatli kullanlmaldr nk bunlara eriim her zaman asgari
miktarda suyun kullanlmas ya da eit eriim olduu anlamna gelmeyebilir.
6. Bekleme sresi: Su srasnda bekleme sresinin fazla uzun olmas, yetersiz

su miktar olduunu gsterir. Ar bekleme sresinin potansiyel negatif
sonular, su tketiminin kii bana azalmas, korunmayan yzey sularnn
artan tketimi ve su alanlar iin dier nemli yaamsal grev zamanlarnn
azalmas anlamna gelir.
7. Eriim ve eitlik: Asgari ihtiyalar iin yeterli miktarda su bulunsa bile

nfusta bulunan tm gruplarn suya eriimini salamak amacyla ek nlemler
gerekebilir. Su datm noktalar cinsiyet ya da etnik kimlie baklmakszn
herkesin eriebilecei bir alanda olmaldr. El tulumbalar ve su tama kaplarnn
bazlar HIV ve AIDS ile yaayan insanlar, yallar, engelliler ve ocuklarn
kullanabilecei ekilde tasarlanabilir ya da uyarlanabilir. Suyun gnlk belli bir
miktarda datld ya da gnn belli saatlerinde verildii durumlarda, gnlk
su miktar ve ne zaman suyun verilecei kullanclar ile birlikte planlanmaldr.
99
Su temin standard 2: Su kalitesi
Su, sal tehdit edecek riskler olmadan yeterli kalitede, tad ho ve

iilebilir; kiisel / evsel hijyen iin kullanlabilir olmaldr.
Zaman ve duruma uygun olarak kaynak iin su gvenlik plan hazrlanmal ve

hzl bir sanitasyon aratrmas yaplmaldr (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Datmdan sonra su kirliliini asgariye indirmek iin gerekli nlemler alnmaldr

(bkz. Klavuz notlar 3-4 ve Hijyen tevik standard 1 sayfa 91).
Suyun borularla iletilmesi durumunda ya da su teminlerinin ishal gibi salgnlara

sebep olma riski varsa dezenfektanlar ile su artlmal, musluktaki suyun klorr
kalnts 0.5mg/l ve bulanklk 5 NTU (nefelometrik bulanklk birimi) altnda
olmaldr. Spesifik ishal salgnlar durumunda kalnt klorrn 1mg/l zerinde
olmas salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 5-8).
Ev seviyesinde su artmann nerildii durumlarda uygun tevikler, eitim ve

izleme faaliyetlerinin olmas salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 3 ve 6).
Datm ve kullanm noktasnda 100 ml suda dk organizmalar (fekal koliform)

bulunmamaldr (bkz. Klavuz notlar 2, 4-7).
Uygulanan evsel seviyede su artma seenekleri, mikrobiyolojik su kalitesini

arttrmaldr ve uygun eitim, tevik ve izleme faaliyetleri ile birlikte sunulmaldr
(bkz. Klavuz notlar 3-6).
Kimyasallar (artma kimyasallarnn tanmas da dhil) ya da radyolojik

kaynaklar tarafndan kirletilen suyun ksa sreli kullanm nedeniyle salk
zerinde negatif etkisi olmamaldr ve analizlerde bu tr bir etkinin olacana
dair nemli olaslklar grlmemelidir (bkz. Klavuz notlar 7).
Etkilenen tm insanlar, dier hazr bulunan su kaynaklar yerine korunan ya da

artlan kaynaklardan su imelidir (bkz. Klavuz notlar 3 ve 6).
Sudan kaynakl ya da su ile ilgili hastalklar ortaya kmamaldr (bkz. Klavuz

notlar 1-9).
100
Klavuz notlar
1. Sanitasyon aratrmas ve su gvenlik plan: Salk aratrmas,
halk salna ynelik tehdit oluturabilecek artlarn ve uygulamalarn bir
deerlendirmesidir. Deerlendirme, suyun kaynanda, tanmasnda ve
evlerde meydana gelen olas kirlilik nedenlerini iermeli ve dklama, drenaj
ve kat atk ynetimi konularn da ele almaldr. Topluluun haritalanmas,
halk salna ynelik tehditlerin saptanmasnda ve topluluun riskli
durumlarn azaltabilecek yollar bulunmasnda etkili bir yntem olabilir.
Hayvan dklarnn insan dks kadar zararl olmasa da insanda ishale neden
olan kriptosporidyum, giyardia, salmonella, campylobacter, kalisivirs ve
benzerlerini ierebileceinden, salk iin risk oluturduu bilinmelidir. WHO,
tehlike belirleme ve risk analizinde deerli bir yaklam olan su gvenlik plann
(WSP), destekleme planlarn gelitirmek, kontrol nlemlerini ve ynetim
prosedrlerini izlemek ve gncellemek iin tavsiye etmektedir (bkz. Referanslar
ve dier kaynaklar).
2. Mikrobiyolojik su kalitesi: Fekal bakterileri (bunlarn % 99'dan fazlas E.

Coli'dir) sudaki insan/hayvan dk kirlilii seviyesini ve zararl patojenlerin
bulunma olasln gsterir. Sude fekal koliform varsa su artlmaldr.
3. Korunan kaynaklara ynlendirme: nsanlara salk iin tehdit oluturan

etkenlerden korunmu kaynaklardan gelen suyun ya da artlm suyun salk
zerinde olumlu etkileri anlatlmadan sadece gvenilir su ya da artlm su
salamak yeterli deildir; beklenen etkiyi oluturmak iin insanlarn bu suyu
kullanmalar gerekir. nsanlar suyun tad, yaknl ve sosyal olarak uygunluu
gibi nedenlerle korunmayan su kaynaklarn, rn. nehir, gl ve korunmayan
kuyular, tercih edebilir. Bu durumlarda teknisyenler, hijyen destekleme
grevlileri ve topluluklar harekete geirenler, bu tercihlerin gerekelerini
dikkate alarak destekleme mesajlarnda ve grup tartmalarnda bu grlere
yer vermelidir.
4. Datm sonras kirlenme: Datm noktasndaki suyun gvenli oluu,

doldurma, saklama ve su ekme srasnda suyun kirlenmesini engellemez,
bu ilemler belirgin bir salk riski tekil etmektedir. Bu riskleri azaltmak iin
gelitirilmi doldurma ve saklama yntemlerinin iyiletirilmesi gerekir, temiz ve
uygun doldurma ve saklama kaplar datlmaldr (bkz. Su temin standard
3 sayfa 103). Kullanm noktasndaki sudan rutin numuneler alnarak datm
sonras kirliliin seviyesi izlenmelidir.
5. Suyun dezenfekte edilmesi: Su kaynanda ya da datm sonrasnda

kirlenme riski varsa, klor gibi kalnt dezenfektanlarla artma ilemi yaplmaldr.
Bu riski belirleyen toplulukla ilgili koullardr; nfus younluu, dk
uzaklatrma sistemleri, hijyen uygulamalar, ishal gibi hastalklarn yaygnl
vs. Eer ishal gibi bir salgn tehdidi varsa datmdan nce ya da evlerde ime
101
suyu sisteminin tamam artlmaldr. Ksa sreli acil kullanm iin daha yksek
bulanklk oranna sahip su, filtrelendikten sonra ift klorlu dozaj ile yeterince
dezenfekte edilse de suyun uygun ekilde dezenfekte edilmesi iin bulanklk
oran 5 NTU altnda olmaldr (bkz. Ek 6: Evsel su artma ve depolama karar
aac).
6. Evsel seviyede su artma: Merkezi alan bir su artma sistemi yoksa,

hane seviyesinde, su kullanm noktasnda artma (PoUWT) bir seenek olarak
uygulanabilir. shal riskini azaltmak ve depolanan ev suyunun mikrobiyolojik
kalitesini arttrmak iin farkl trde PoUWT seenekleri vardr; bunlar
kaynatma, klorlama, gne ile dezenfekte etme, seramik filtreleme, yava kum
filtrasyonu ve keltme / dezenfekte etmedir. En uygun PoUWT seenei,
su ve sanitasyon artlarna, su kalitesine, kltrel olarak kabul edilirliine ve
seeneklerin uygulanabilirliine baldr. Baarl bir PoUWT yeterli materyallerin
ve rnlerin salanmas, hedef grup iin uygun eitim salanmasna baldr.
Afet durumlarnda test edilmemi bir suyun kullanlmasndan kanlmaldr.
Risk beklenen alanlarda PoUW rnlerinin nceden bulundurulmas, hzl
ekilde yardm salanmasn kolaylatrr. Afet sonras aamada devam eden
kullanm isteniyorsa, yerel olarak elde edilebilen rnlerin kullanlmas ncelikli
olmaldr. PoUWT seeneklerinin etkin kullanm takip, destek, izleme gerektirir
ve bunlar, alternatif su artma yaklamn benimsemenin n koulu olmaldr.
7. Klorr ile PoUWT: Alternatif su kayna yoksa ift dozlu klorr, fazla bulanklk
iin kullanlabilir. Bu ilem sadece ksa sreli olarak ve kullanclarn bulankl
azaltma konusunda artmadan nce filtreleme, kertme ve boaltma ile ilgili
eitilmesinin ardndan yaplmaldr (bkz. Ek 6: Evsel su artma ve depolama
karar aac).
8. Kimyasal ve radyolojik kirlenme: Hidrojeoloji kaytlar ya da askeri /

endstriyel bilgi kaynaklarnda sala kimyasal veya radyolojik tehditler
bulunabileceini ifade ediyorsa, en ksa srede bu risklerin varl kimyasal
analizler ile dorulanmaldr. Analizlerin ardndan ksa dnem halk sal
riskleri ve faydalar arasnda bir denge salayacak kararlar alnmaldr. Ayrca
uzun sreli kullanm iin kirlenmi olmas muhtemel suyun kullanlmas karar,
ancak salk zerindeki etkilerine dair profesyonel bir deerlendirme ve
analizin ardndan verilmelidir.
9. Suyun lezzeti: Suyun tad tek bana bir salk tehdidi oluturmaz (rn.
hafif tuzlu su sala zararl deildir), ancak gvenli suyun tad ho deilse
kullanclar gvenli olmayan su kaynaklarna ynelebilir ve salklarn riske
atabilir. Bundan kanmak iin sadece gvenli kaynaklarn kullanldndan
emin olunmaldr.
102
10. Salk merkezleri iin suyun kalitesi: Hastane, salk merkezleri ve

beslenme tesislerine kullanlan suyun klor ya da baka bir atk dezenfektan
ile artlmas gerekir. Suyun snrl verilmesi, su kesintisi gibi hallerde kullanmak
zere bu merkezlerde normal kullanm orannda su depolanmaldr (bkz. Ekler
2: Kurum ve dier kullanmlar iin minimum su miktarlar ve 5: Kolera tedavi
merkezleri iin minimum hijyen, sanitasyon ve izolasyon faaliyetleri).
Su temin standard 3: Su tesisleri
nsanlar; imek, yemek yapmak ve kiisel hijyen salamak iin yeterli

miktarda suyu doldurmak, saklamak, kullanmak zere evde tketilene
dek gvenli kalmasn salayacak yeterli tesislere sahiptir.

Etkilenen nfusa uygun su alma ve depolama olanaklar salanmaldr (bkz.
Klavuz notlar 1 ve Hijyen tevik standard 2 sayfa 94).
Etkilenen tm bireyler ve zarar grebilir kiiler, su noktalarnn belirlenmesi ve

amar ve banyo tesislerinin yerletirilmesinde katlma tevik edilmelidir (bkz.
Klavuz notlar 2).
Su datm noktalarnda ve amarhanelerde, kadnlara zel ykama

lavabolarnda ve amar alanlarnda i amar ve hijyenik malzemeleri
ykama ve kurutma olanaklar yer almaldr (bkz. Klavuz notlar 2 ve Hijyen
Tevik Standard 2 sayfa 94).

Her evde en az iki adet 10 - 20 litrelik su bidonu ile evde her zaman su olmasn
salamak zere temiz su kaplar bulunmaldr (bkz. Klavuz notlar 1 ve Hijyen
Tevik Standard 2, Klavuz notlar 1 sayfa 95).
Su alma ve saklama kaplarnn boazlar dar olur ve/veya kapaklar vardr ya

da depolama, su alma ve ykleme / boaltmada kullanlan baka gvenilir
aralar bulunur (bkz. Klavuz notlar 1).
Her 100 kii iin en az bir banyo tesisi ve kadnlar iin zel banyo ve amar
alanlar olmaldr. Banyo ve amar iin yeterli su bulunmaldr (bkz. Klavuz
notlar 2).
Evsel kullanm iin bulundurulan su her zaman kirlilikten uzak olmaldr (bkz.
Klavuz notlar 1).
103
Herkesin su alma, depolama, banyo, el ykama ve amar iin yeterli tesise

eriimi olmaldr (bkz. Klavuz notlar 2).
Kurulu sistem ve tesislerin dzenli bakm yaplmal, kullanclarn mmkn olan

yerlerde bu aamada katlm salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 3).
Klavuz notlar
1. Su alma ve depolama: nsanlar su doldurmak, saklamak ve amar,

yemek, banyo gibi ilerde kullanmak iin kaplara ihtiya duyarlar. Bu kaplar
temiz, hijyenik, tamas kolay olmaldr ve boyut, ekil ve tasarm asndan
mahalli ihtiyalara ve alkanlklara uygun olmaldr. ocuklar, engelliler, yallar
ve HIV ve AIDS olan insanlar daha kk ve zel tasarlanm tama kaplarna
ihtiya duyabilirler. Gerekli depolama kapasitesi ev halknn saysna ve suyun
kullanlabilirliine baldr, rn. srekli gnlk temin olduunda kii bana
yaklak drt litre uygundur. Gvenli toplama, depolama ve su ekmenin
teviki ve izlenmesi, su kirlilik konularnn, zarar grebilir kiiler zellikle kadnlar
ve ocuklarla grlmesi iin bir frsattr.
2. Toplu ykama ve banyo olanaklar: nsanlar gizlilik ve onur ile banyo

yapmalar iin alanlar gerekir. Ev seviyesinde bu mmkn deilse erkek ve
kadnlar iin ayr tesisler salanmaldr. Sabun yoksa kl, temiz toprak, soda
ya da eitli maddeler ykanma iin alternatif yntemler olarak salanabilir.
amar iin, zellikle ocuklarn kyafetlerinin ykanmas nemli bir hijyen
faaliyetidir; piirme ve bulaklarn ykanmas iin de su gerekir. Tesislerin say,
lokasyon, gvenlik, uygunluu; kullanclara, zellikle kadnlar, ergen kzlar
ve engelli kiilere danarak karar verilmesi gereken bir konudur. Merkezi,
ulalabilir ve iyi aydnlanm alanlarda tesislerin bulunmas, kullanclarn
gvenliini salayacaktr.
3. Su sistemlerinin muhafazas: Etkilenen nfusun temin edilen sistemlerin

korunmas ve srdrlebilirliinin salanmasnda bilgilendirilmesi nemlidir.
75ml/100 gr di macunu
104
4. Dk Bertaraf
nsan dklarnn gvenli ekilde bertaraf, dkyla ilgili hastalklar iin ilk bariyerdir,
dorudan ve dolayl yollarla hastalk riskini azaltmaya yardmc olur. Gvenli
ekilde dk bertaraf, bu nedenle gvenli su temini gibi hz ve gayret gerektiren
ve ncelikli olarak ele alnmas gereken konulardan biridir. nsanlarn onurla, gven
iinde ve salkl, refah iinde yaamas iin acil durumda uygun ihtiya tesislerinin
salanmas ok nemlidir.
Dk bertaraf standard 1: evrenin insan dksndan etkilenme-

mesi
Genel evre ve zel olarak hayvanlarn yaam alan, gda retme alan,
kamu merkezleri, ime suyu evresi insan dksnn neden olduu
kirlilikten muaf olmaldr.
Derhal uygun dk bertaraf nlemleri alnmaldr (bkz. Klavuz notlar 1).
Dknn gvenli bertaraf ve hijyenik uygulamalar hakknda etkilenen nfusla

hzl bir konsltasyon yaplmaldr (bkz. Hijyen Tevik Standard 1, Klavuz
notlar 1- 6 sayfa 92-93).
Gvenli dk bertaraf ve uygun tesislerin kullanm asndan hijyen tevik

kampanyalar dzenlenmelidir (bkz. Hijyen Tevik Standard 1, Klavuz notlar
1-6 sayfa 92-93).
Etkilenen nfusun yaad evre insan dksndan muaftr (bkz. Klavuz notlar
1-2).
Dk toplama nlemleri, yani hendek tuvalet, dk ukuru ve atk kanal

ukurlar, yer alt su kaynaklarndan en az 30 metre uzak olmaldr. Tuvalet ya
da atk kanal ukurlarnn taban, su tabakasndan en az 1.5 metre yksekte
olmaldr (bkz. Klavuz notlar 3).
105
Sel ya da yksek su tabakas durumlarnda uygun nlemler alnarak yer alt su

kaynaklarnn dk nedeniyle kirlenmesini nleyecek nlemler alnmaldr (bkz.
Klavuz notlar 3).
Dklama sistemlerinin drenaj ya da dklmelerinin yzey sularn ya da s yer

alt kaynaklarn etkilememesi salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 3).
Tuvaletler en hijyenik ekilde kullanlmal ve ocuklarn dklar derhal ve

hijyenik olarak bertaraf edilmelidir (bkz. Klavuz notlar 4).
Klavuz notlar
1. Gvenli dk bertaraf: Gvenli olarak dk bertarafnn amac, evrenin

kontrolsz ve dank insan dksndan korunmasdr. Bir afetten hemen
sonra ve dk bertaraf plan uygulamaya koyulduunda, ilk olarak temizleme
kampanyas, snr ekme ve dklama alanlarnn belirlenmesi, toplu tuvaletlerin
yaplmas ileri uygulanr. Koullara bal olarak aamal bir yaklam sanitasyon
problemlerinin zlmesinde en etkili yntemdir. Afetten etkilenen insanlardaki
en etkili yntem, gvenli dk bertaraf faaliyetlerinin uygulanmasdr. Etkilenen
nfusun geleneksel olarak tuvalet kullanmad yerlerde, gvenli dk bertaraf
ve tuvalet talebini tevik iin uygun hijyen kampanyalarnn yaplmas gerekir.
Mevcut kanalizasyon sisteminin hasar grd kentsel afetlerde, durum
analiz edilir ve portatif tuvaletler veya dzenli olarak boaltlan septik ya da
ierik tanklar kullanlabilir. Vidanjr, elle toplama, nakliye ve nihai bertaraf
yntemlerine zen gsterilmelidir.
2. Dklama alanlar: lk aamada, arazinin uygun olduu yerlerde bir dklama

alan iaretlenmeli ve/veya hendek tuvaletler yaplmaldr. Bu ilem sadece
alann doru ekilde ynetilmesi ve etkilenen nfusun bu tesisleri kullanmnn
ok nemli olduunun anlamas ile ie yarar.
3. Dklama sistemlerinin su kaynaklarndan uzakl: Atk kanal

ukurlarnn, hendek tuvaletlerin su kaynaklarndan en az 30 metre uzakta
olmas ve ukur tabanlarnn da yer alt sularndan en az 1.5 metre yksekte
olmas gerekir. atlakl kaya ve kire ta olan arazilerde bu mesafeler
arttrlmaldr. Baz afet yardmlarnda yer alt kirlilii, su dorudan imek iin
kullanlmyorsa birincil endie deildir. Bunun yerine ev seviyesinde su artm
ya da dier seenekler benimsenmelidir (bkz. Su temin standard 2, Klavuz
notlar 6 sayfa 102). Sel basan ya da yksek su tabakasnn olduu ortamlarda
yksek tuvalet ya da septik tanklar kullanlabilir. Septik tanklarn sznt ve
dklmelerinin de yzey ve yeralt sularn kirletmesi nlenmelidir.
106
4. ocuklarn dklar: Yetikinlere gre ocuk dklar daha tehlikeli

olduundan ocuk dklarnn bertarafna zen gsterilmelidir (ocuklarda dk
ile ilgili enfeksiyonlarn grlme skl daha yksektir ve ocuklar enfeksiyonlara
kar antikor retmemi olabilirler). Ebeveyn ve ocuk bakclarna, ocuklarn
dk bertaraf, amarlarnn ykanmas ve bez, lazmlk kullanm hakknda
bilgi verilerek daha etkin bir bertaraf ilemi uygulanabilir.
Dk bertaraf standard 2: Uygun ve yeterli tuvalet olanaklar
nsanlarn evlerine yakn, gece ve gndz hzl, gvenli ve emniyetli

eriimleri olan yeterli sayda ve uygun tuvalet olanaklar olmaldr.
Tuvalet olanaklarnn yeri, tasarm ve uygunluu konusunda kullanclarn,

zellikle kadn ve snrl hareketi olan insanlarn, gr alnmaldr (bkz. Klavuz
notlar 1-4 ve Koruma lkeleri 1-2 sayfa 33-36).
Etkilenen insanlara tuvalet tesislerini yapmak, muhafaza etmek ve temizlemek

iin yeterli ara ve materyaller salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 6-7).
El ykama ve tuvaletlerin sifonlar iin yeterli su salanmal ve geleneksel

dk ukurlarnda kullanlmak zere uygun anal sanitasyon materyalleri
salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 7-8).
Tuvaletler aadaki gereksinimlere uygun olarak tasarlanmal, ina edilmeli ve

yerletirilmelidir:
- ocuk, yal, hamile ve engelli insanlar da dhil tm nfusun kullanmna

uygun olmaldr (bkz. Klavuz notlar 1).
- Gndz ve gece boyunca kullanclara, zellikle kadn ve kzlara, tehdit

oluturmayacak ekilde olmaldr (bkz. Klavuz notlar 3 ve Koruma lkesi 1,
Klavuz notlar 1-6 sayfa 33-34).
107
- Kullanclarn normlarna uygun olarak mahremiyet salamaldr (bkz. Kla-

vuz notlar 3).
- evreye zarar vermeyecek ekilde, kullanm kolay olmal ve temiz tutul-

maldr. Koullara bal olarak tuvaletlerde el ykama ya da sifon iin yeterli
su bulunmaldr (bkz. Klavuz notlar 7-8).
- Kadnlarn regl materyallerini atmalar ve regl bezleri ve amarlarn yka-

malar iin gerekli mahremiyeti salamaldr (bkz. Klavuz notlar 9).
- Sinek ve sivrisinek remesi asgariye seviyede olmaldr (bkz. Klavuz notlar 7)
- Tuvaletlerin uzun dnemli kullanm ve szdrmaz olmalar durumunda

boaltma, nakliye ve uygun bertaraf mekanizmalar salanmaldr (bkz.
Klavuz notlar 11).
- Yksek su tabakalar ya da sel durumu varsa, yer alt suyu ve evrenin kir-
lenmemesi iin dk ukurlar ve konteynerler su geirmez olmaldr (bkz.
Klavuz notlar 11).
Her tuvaleti maksimum 20 kii kullanmaldr (bkz. Klavuz notlar 1-4 ve Ek 3:

Afet durumlarnda kurum ve kamu alanlarnn minimum tuvalet says).
Pazar, datm merkezi, salk merkezi, okul vs. gibi ortak alanlarda ayr, iten
anahtarl tuvaletler olmaldr. (bkz. Klavuz notlar 2 ve Koruma lkeleri 1-2 sayfa
33-36).
Tuvaletler evlerden en fazla 50 metre uzakta olmaldr (bkz. Klavuz notlar 5).
Tuvaletlerin kullanm ev halkna ve/veya cinsiyet ayrmna gre olur (bkz.

Klavuz notlar 2-5).
Etkilenen tm nfus danmanlk srecinden ve kendilerine salanan tuvalet

olanaklarndan memnun ve uygun ekilde kullanmaktadr (bkz. Klavuz notlar
1-10).
nsanlarn tuvaletleri kullandktan sonra ve yemek yapmadan ve yemeden

nce ellerini ykamaldr (bkz. Klavuz notlar 8).
Klavuz notlar
1. Eriim tesisleri: Baarl bir bertaraf program, insanlarn eitli ihtiyalarn
anlalmasna ve katlm salamalarna baldr. Tm tuvaletlerin tm
gruplarca kabul edilebilir olmasn salamak mmkndr. ocuklar, yallar
ve engelliler iin zel tuvaletler tasarlanabilir, rn. oturakl tuvaletler ya da
parmaklkl tuvaletler, lazmlk salanmas. Benimsenen sanitasyon tesisleri
108
tr, mdahalenin zamanna, tercihlere, amalanan kullanclarn kltrlerine,

mevcut altyapya, su tesislerinin eriebilirliine, toprak yapsna (sifon ve su
szdrmazl asndan) ve inaat materyallerinin kullanlabilirliine baldr.
Farkl afet fazlar iin eitli dk bertaraf seenekleri aada verilmitir.
Gvenli dk bertaraf iin olas alternatifler
Gvenli dk bertaraf tr Uygulama durumlar
1 Snrlanan dklama alan lk aama: ok fazla kiinin

(rn. Kullanlmayan alanlar ile) tesislere ihtiyac olduunda
ilk iki ya da gn
2 Hendek tuvalet lk aama: iki aya kadar
3 Basit dk ukurlar Balangtan uzun vadeli

kullanma gre planlama
4 Haval dk ukurlar (VIP) Koullara bal orta ya da

uzun vadeli mdahale
5 drar yollu ekolojik tesis (Ecosan) Koullara bal yksek su

tabakalarnn ve sel durumunun
olmas halinde balang
ya da orta vadeli
6 Septik tank Orta ya da uzun vadeli kullanm
2. Umumi tuvaletler: Kamu alanlarnda tuvaletler, uygun ve dzenli sanitasyon

ve bakmla salanr. Ayrtrlm nfus verileri, kadnlarn kabinleri ile erkeklerin
kabinleri kullanma orannn 3:1 olduunu gstermektedir. Mmkn olan
yerlerde pisuvarlar bulunmaldr (bkz. Ek 3: Afet durumlarnda kurum ve kamu
alanlarnn minimum tuvalet says).
3. Aile tuvaletleri: Aile tuvaletler mmkn olan yerlerde tercih edilen seenektir.
Maksimum 20 kiiye bir tuvalet hedef olmaldr. Mevcut tuvaletin olmad
yerlerde 50 kii iin bir tane ile balayarak kullanc says en ksa zamanda
iinde 20'ye drlebilir. Baz durumlarda alan snrllklar nedeniyle bu
rakamlar karlamak mmkn deildir. Bu durumda ekstra alan salamak
iin grlmelidir. Ancak asl amacn, insan dksndan muaf bir evrenin
muhafazas olduu unutulmamaldr.
4. Paylalan tesisler: Ev halkna yerleim ve tasarm konusunda, paylalan

tuvaletlerin temizlenme ve bakm konusunda danlmaldr. Genel olarak temiz
tuvaletler daha sk kullanlr. HIV ve AIDS gibi kronik hastalklar ile yaayan
109
insanlarn tuvalete kolay eriimi salanmaldr nk sklkla kronik ishal ve

azalan hareket gleri vardr.
5. Gvenli tesisler: Yanl konumlandrlm tuvaletler, kadnlar ve kzlar, zel-

likle geceleri olas saldrlara kar savunmasz durumda brakabilir. Kadnlarn
tuvaletleri kullanrken kendilerini gvende hissedecekleri ve gvende olacak-
lar yerler seilmelidir. Mmknse umumi tuvaletlerde aydnlatma olmal ya
da ailelere el feneri salanmaldr. Kullanclarn gvenliini salayacak nlem-
lerle ilgili olarak toplumun grleri alnmaldr (bkz. Koruma lkeleri 1-2 sayfa
33-36).
6. Yerel bina materyal ve aralarnn kullanm: Tuvalet inasnda yerel olarak

elde edilen materyalin kullanm tavsiye edilir. Bu, etkilenen nfusun tesisleri
kullanma ve muhafaza etmeye katlmn arttrr. Etkilenen nfusa ina aralar
vermek de bu amac destekler.
7. Su ve anal sanitasyon materyalleri: Sifonlu ya da hijyenik szdrmaz

mekanizmal tuvaletler iin su salanmaldr. Geleneksel bir dk ukurunda
tuvalet kad ya da anal sanitasyon iin dier materyaller bulunabilir.
Kullanclarn kltrel olarak tercih ettii sanitasyon materyalleri ile bunlarn
gvenli bertaraf ekilleri grlmelidir.
8. El ykama: Kullanclarn tuvaletten knca, ocuklarnn altn deitirdikten

sonra yemee oturmadan nce ve yemek hazrlamadan nce sabun ya da
alternatif yollarla (kl gibi) ellerini ykama olanann olmas gerekir. Bu ama
iin tuvaletin yannda srekli bir su kayna bulunmaldr.
9. Regl dnemi: Regl gren kadn ve kzlarn, okula giden kzlar dhil, regl
kanamasna uygun emici materyallere eriimi olmaldr. Kadn ve kzlara kltrel
olarak neyin uygun olduu sorulmaldr. Tuvaletlerde regl materyallerinin
bertaraf iin uygun yntemler ya da zel ykama blmleri olmaldr (bkz.
Hijyen tevik standard 2, Klavuz notlar 2 ve 8 sayfa 95-96).
10. Tuvaletlerin boaltm: Uygun zamanda ve ihtiyaca bal olarak tuvaletlerin

boaltlmas, nihai kanalizasyon boaltm noktalar da dhil, balangtan
itibaren dnlmelidir.
11. Zorlu evrelerdeki tuvaletler: Sel ya da kentsel afetlerin olduu durumlarda

uygun dk bertaraf tesislerinin bulunmas genellikle zordur. Bu durumda
yksek tuvalet, idrar kanall tuvaletler, kanalizasyon tanklar ve bertaraf edilebilir
plastik paketler gibi eitli insan at konteyner mekanizmalar dnlmelidir.
Bu farkl yaklamlar hijyen promosyon faaliyetleri ile desteklenmesi gerekir.
110
5. Vektr (hastalk tayc)

Kontrol
Vektr, hastalklarn tanmasna araclk eder ve birok afet durumunda hastalklara
ve lmlere arlkl olarak vektrlerin bulatrd hastalklar neden olur. Sivrisinekler,
lme neden olan hatalklarn banda gelen stmann taycsdr. Sivrisinekler
ayrca sar humma ve dang hemorajik atei gibi baka lmcl hastalklar da
tamaktadr. Ev sinei, yeil ve karasinek, et sinei gibi sokmayan ya da insanla
ayn evreyi paylaan sinek trleri ise ishal gibi hastalklarn tanmasnda rol
oynar. Isran / sokan sinekler, tahta kurular ve pireler, yaattklar ac / ar gibi
durumlarn tesinde, murin tifs ve veba gibi hastalklarn taycs olabilir. Keneler
tekrarlayan atee neden olurken vcut bitleri de tifs ve tekrarlayan atei tayabilir.
Sanlar ve fareler leptospiroz ve salmonelloz gibi hastalklar tayabildikleri gibi
Lassa hummas, veba ve dier enfeksiyonlarn da taycs olan pirelere konaklk
edebilirler.
Vektrlerle bulaan hastalklar kontrol altnda tutmak ve tanmalarn engellemek

iin ok eitli tedbirler almak mmkndr. Uygun barnak ve yerleim alan
seimi, su temini, dk uzaklatrma, kat atk ynetimi ve drenaj ilerinin uygun
ve doru olarak ynetimi, salk hizmetlerinin ulatrlmas, kimyasal kontroller,
aile ve bireysel seviyede korunma, gda stoklarnn etkili korunmas gibi nlemler
alnmaldr. Vektrle bulaan hastalklarn karmak bir yapda olduu ve vektr
kaynakl sorunlarn zmnde uzman desteine ihtiya duyulabilecei dorudur,
ancak hastalk ve taycs ve bunlarn insanlarla olan etkileimi saptandnda, bu
hastaln yaylmasn engelleyecek basit ama etkili nlemler alnmaldr.
Vektr kontrol standard 1: Bireyin ve ailenin korunmas
Afetten etkilenen tm insanlar, hastalk ve rahatszlk kayna olan

vektrlerden ve vektrlerin salk ve refahlarna neden olabilecei ciddi
tehditlerden kendilerini koruyacak bilgi, malumat ve imkanlara sahip
olmaldr.
Vektrler bulaan hastalk riski altnda bulunan tm insanlarn, hastalklarn

tanma yntemleri ve korunma yntemleri hakknda bilgilenmesi salanmaldr
111
Zararl olmayan yntemler ile sivrisineklerin yaygn olduu dnemlerde

etkilenen nfusun sivrisineklere maruz kalmamasna yardmc olunmaldr
(cibinlik, sinek kovucu losyonlar gibi) (bkz. Klavuz notlar 3).
Hamile kadnlar, emziren anneler, kk ocuklar ve yallar, hastalar gibi

yksek risk gruplar zellikle korunmaldr (bkz. Klavuz notlar 3).
Bit kaynakl tifs ve tekrarlayan ate tehdidi varsa vcut biti kontrol yaplmaldr
Yatak ve kyafetlerin havalandrlmas ve dzenli ykanmas salanmaldr (bkz.

Klavuz notlar 4).

Tm nfus, vektr kontrol nlemleri ile korunmal ve vektrlerin remesine
uygun ortamlardan uzak yerlerde barnmaldr (bkz. Klavuz notlar 3-5).
Vektrlerin neden olduu hastalk riski altndaki tm nfus hastalklarn tanma

yollar ile kendilerini koruma yntemlerini anlamaldr (bkz. Klavuz notlar 1-5).
Tm insanlara sivrisinekten korunma cibinlikleri salanmal ve bunlarn etkin

kullanm tevik edilmelidir (bkz. Klavuz notlar 3).
Evsel seviyede depolanan gdalar, sinek, bcek ve kemirgenler gibi vektrlerin

neden olduu kirlilikten korunmaldr. (bkz. Klavuz notlar 4).
Klavuz notlar
1. Vektrlerle bulaan hastalk riskinin belirlenmesi: Vektr kontrolyle

ilgili alnacak kararlar, potansiyel hastalk riskinin belirlenmesine ynelik
deerlendirmelerin sonularna ve vektrle bulaan hastalk probleminin klinik
bulgularna gre verilmelidir. Potansiyel hastalk riskini etkileyen etmenler:
- Hastalk baklk durumu, nceden maruz kalnan hastalklar, beslenme
ve dier faktrlerin neden olduu durumlar (rn. mlteciler, dhili olarak
yer deitirenler); endemik olmayan bir alandan endemik alana geenler
(farkl ekolojik alandan gelenler), salgnn genel bir sebebidir.
- Patojen tipleri ve yaygnl; hem vektrlerde hem de insanlarda
- Vektr trleri, alkanlklar ve ekoloji
- Vektr says (mevsim, reme alanlar vs.)
- Vektrlere maruz kalmak: Yaknlk, yerleim plan, barnak tr, barnak
tipi, bireysel koruma ve kanma nlemleri
112
2. Vektr kontrol programlarnn gstergeleri: Vektr kontrol faaliyetlerinin

etkisini len gstergeler, vektrden kaynakl hastalk oranlarn (epidemiyolojik
veri, toplum bazl veriler ve yaknlk gstergeleri, mdahaleye bal olarak) ve
parazit saym (hzl tanma kitleri ve mikroskop kullanarak).
3. Bireysel stmadan korunma nlemleri: nemli lde stma riski varsa

koruma nlemlerinin sistematik ve zamannda salanmas tavsiye edilir, rnein
dezenfekte edilmi materyaller, adrlar, perde ve cibinlikler. Glendirilmi
cibinliklerin vcut ve sa biti, pire, kene, hamam bcei ve tahtakurusuna
kar da korumas olacandan daha avantajldr. Uzun kollu kyafetler, spreyler
ve pskrtcler dier koruma yntemleridir. Kullanclarn bu koruma
yntemlerini anlamas ve doru ekilde kullanmas, bylece nlemlerin etkin
olmas nemlidir. Kaynaklar yetersiz ise, en ok risk altnda olan, mesela 5
yan altndaki ocuklar, bakl olmayanlar ve hamilelere ynlendirilmelidir.
4. Dier vektrler iin bireysel korunma yntemleri: Kiisel hijyene dikkat

etmek, dzenli kyafetleri ve nevresimleri ykama, vcut bitlerine kar en etkili
korunma yntemlerindendir. Bunlarn yaylmas, kiisel bakmlar (pudralama)
amar ykama ve tedavi prosedrleri ile kontrol altna alnabilir. Temiz bir ev
ortam, iyi atk ynetimi ve gdalarn depolanmas (piirilmi ya da piirilmemi),
fare ve dier kemirgenlerin ve bceklerin barnak ya da evlerden uzak olmasn
salayacaktr.
5. Sudan kaynaklanan hastalklar: nsanlar salk riskleri hakknda bilgilen-

dirilmeli ve sistozomyas, Gine kurdu ya da leptospiroz gibi (memeli idrarna,
zellikle farelerin, maruz kalmakla bulaan hastalk, Bkz. Ek 4: Su ve dk ile
ilgili hastalklar ve tama mekanizmalar) gibi hastalk riski olan sular kullan-
mamaldr. Kurumlar alternatif su kaynaklar bulmak ya da suyun uygun ekilde
artlmas iin etkilenen nfusla almaldr.
113
Vektr kontrol standard 2: Fiziksel, evresel ve kimyasal koruma

nlemleri
Afetten etkilenen insanlarn bulunduu ortam, hastalklara neden olan

vektrlerden uzak olmal ve bu vektrler mmknse en az seviyelerde
tutulmaldr.
Yer deitiren nfus, vektrlere, zellikle sivrisineklere en az maruz kalacaklar

lokasyonlara yerletirilmelidir (bkz. Klavuz notlar 1).
Yerleim alanlarnda vektrler temizlenmeli ve/veya remelerinin azaltld

nlemler alnmaldr (bkz. Klavuz notlar 2-4).
shal salgnnn ya da riskinin olduu yerleim alanlarnda sinek kontrolleri

uygulanmaldr (bkz. Klavuz notlar 2).
Stma enfeksiyonu olan insanlarn ilk tan ve tedavisinde referans mekanizmalar

salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 5).
Anahtar gstergeler
Sivrisineklerin poplasyon younluu, ar tama seviyeleri ve enfeksiyon

riskinden kanmak iin dk seviyede tutulur (bkz. Klavuz notlar 4).
Vektrlerin neden olduu hastalklardan daha az kii etkilenir (bkz. Klavuz

notlar 1-5).
Klavuz notlar
1. Etkilenen nfusun vektre bal hastalklara maruz kalmasn azaltmak

iin yer seimi nemlidir. Bu, olas alanlar dnlrken anahtar faktrlerden
biridir. Stma kontrol iin, rnein, kamplar reme alanlarndan 1-2 kilometre
kar rzgar ynnde olmaldr, gerekli yerlerde ek temiz su kaynaklar
salanmaldr (bkz. Barnak ve yerleim standard 2, Klavuz notlar 5-9 sayfa
256-257).
2. evresel ve kimyasal vektr kontrol: Vektr remesi imkanlarn azaltmak

iin temel evre mhendislii nlemleri alnmaldr. Bunlar arasnda insan ve
hayvan dklarnn uygun bertaraf (bkz. Dk bertaraf blm sayfa 105),
kemirgenlerin kontrol iin kalntlarn uygun ekilde bertaraf (bkz. Kat atk
114
ynetimi blm sayfa 117), duran suyun drenaj ve sivrisineklerin kontrol

iin ak kanallar evresindeki istenmeyen bitkilerin temizlenmesi (bkz. Drenaj
blm sayfa 121) vardr. Bu tr ncelikli evresel salk konular insanlarn
vektrlerin nfus younluu zerindeki etkisini gsterecektir.
3. Mdahalenin tasarlanmas: Vektr kontrol programlar yanl vektr

hedeflerse, hastaln zerinde hibir etkisi olmaz. Kontrol programlarnn ilk
olarak u hedefleri ele almas gerekir; vektr younluunu azaltmak, insan -
vektr irtibatn azaltmak, vektr reme alanlarn azaltmak. yi ynetilmeyen
programlar ters etkilere neden olabilir. Ulusal ve uluslararas salk rgtlerinden
uzman tavsiyeleri alnmaldr. Ayrca yerel hastalk ekilleri, reme alanlar,
mevsimsel deiiklikler konusunda yerel insanlarn grleri nemlidir.
4. evresel sivrisinek kontrol: evre kontrol ncelikle sivrisinek reme

blgeleri ortadan kaldrmay amalamaktadr. Hastala neden olan sivrisinek
ana trde grlr: Culex (filaryaz), Anofel (stma ve filaryaz) ve Aedes (sar
humma ve dang). Culex trleri tuvaletler gibi organik madde bulunan durgun
sularda rer, Anofel glet gibi nispeten kirlenmemi sularda ve ie, kova,
lastik gibi kapal yerlerde rer. Sivrisinek kontrol nlemleri arasnda iyi drenaj,
VIP (havalandrlan ukur) tuvaletler, dk ukurlarnn kapaklarnn kapatlmas
ve kuyularn dzgn kapatlmas ve larva ldrcler ile arndrlmas yer alr
(rn. dang ateinin endemik olduu yerlerde).
5. Stma tedavisi: Sivrisinek poplasyonunu kontrol etmeye ynelik stma

kontrol stratejileri, anti-stma tedavileri ile e zamanl yrtlmelidir. Bu tr
stratejiler, reme alanlarnn elimine edilmesi, sivrisinek saysnn azaltlmas
gibi nlemleri iermelidir. Bunlar kombine eden entegre bir yaklam eitimli
kiilerce ynetilmeli, merkezi salk servislerinin pasif vaka bulma sistemi-
ne kyasla stma vakalarn azaltmakta ok daha etkili olacaktr (bkz. Gerekli
salk hizmetleri - bulac hastalklarn kontrol standard 2, Klavuz notlar 3
sayfa 315).
115
Vektr kontrol standard 3: Kimyasal kontrol gvenlii
Kimyasal kontrol nlemleri, ekibin, afetten etkilenen insanlarn ve

evrenin yeterince korunmasn salayacak ve kullanlan maddelere
kar kimyasal diren oluturmaktan kanacak ekilde uygulanr.
Personel; eitim, koruyucu kyafetler, ykanma olanaklar, kimyasallarla kstl

bir sre ile ilgilenmek gibi nlemler ile korunmaldr (bkz. Klavuz notlar 1).
Afetten etkilenen insanlar, kimyasal vektr kontrolnde kullanlan maddelerin

potansiyel riskleri hakknda bilgilendirilmelidir. Nfusa zehir ya da haere
ilalarnn uygulanmas srasnda ve sonrasnda, uluslararas prosedrlere gre
koruma salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 1).
Kabul edilen uluslararas standartlar ve normlar, vektrle mcadelede

kullanlan kimyasallarn kalitesi, depolama ve nakliyesinde uygulanmaldr.
Vektr kontrolnden kaynakl olumsuz reaksiyonlar bildirilmemi ve
gzlemlenmemitir (bkz. Klavuz notlar 1).
Tm vektr kontrol kimyasallar her zaman saylmaldr (bkz. Klavuz notlar 1).
Klavuz notlar
1. Ulusal ve uluslararas protokoller: WHO tarafndan yaynlanan ve uyulmas

gereken uluslararas protokol ve normlar vardr. Bunlar, vektr kontrolnde
seilen ve kullanlan kimyasallar ile personel eitim ve korunmasnda
uygulanmas gereken protokollerdir. Vektr kontrol nlemleri, iki temel konuya
odaklanmaldr: Etkinlik ve gvenlik. Ulusal normlar kimyasallarn seimi
hakknda yeterli deilse, salk ve gvenlii riske atyorsa ya da salk zerinde
bir etkisi neredeyse yok ise kurum, yetkililere danp izin alarak uluslararas
standartlar uygulamaldr.
116
6. Kat Atk Ynetimi

Kat atk ynetimi, organik ve tehlikeli kat atklarn alnmas ve bertarafdr. Yerleim
blgelerinden uzaklatrlmad takdirde, etkilenen nfusun saln riske atabilir
ve evre zerinde olumsuz etkileri olabilir. Bu riskler sineklerin ve kemirgenlerin
remesine (bkz. vektr kontrol blm sayfa 111) ve yzey suyu kirlilii gibi
durumlara neden olabilir. Toplanmayan ve biriken kat atklar ve afet sonrasnda
ya da atma sonucu oluan enkazlar, irkin ve depresif bir grnt oluturmann
yan sra evresel salkla ilgili dier durumlarna ynelik iyiletirme abalarnn
zerinde de olumsuz etkiye sahiptir. Kat atklar ou zaman drenaj kanallarnn
kapanmasna neden olurken durgun ve kirli sularla balantl olarak gelien evresel
salk problemlerinin olumasna yol aar.
Kat atk ynetimi standard 1: Toplama ve bertaraf (uzaklatrma)
nsanlarn, tbbi atklar da dhil, kat atklarla kirlenmemi bir evrede

yaamalar ve evsel atklarn rahata ve etkili ekilde uzaklatrabilecekleri
aralara sahip olmalar salanmaldr.
Etkilenen nfus, kat atk bertaraf program tasarm ve uygulanmasna katlr

Periyodik kat atk temizleme kampanyalar dzenlenir (bkz. Klavuz notlar 1).
Atk dnmnden gelen gelir ile kk lekli i frsatlar elde edilebilir (bkz.
Klavuz notlar 3).
Etkilenen nfus ile birlikte evsel atklarn konteynerlere koyularak dzenli

ekilde toplanmas, belirlenen alanlarda yaklmas ya da gmlmesini ieren
bir sistem organize edilir ve klinik atklar ile tehlikeli atklar, bertaraf zinciri
boyunca ayr tutulur (bkz. Klavuz notlar 3).
117
Salk riski oluturmadan nce atklar yerleim alannda uzaklatrlmaldr

Afet durumlarnda atk miktarnn artaca dnlerek ev sahibi aileler iin ek

atk depolama ve toplama tesisleri salanmaldr.
Kamu alanlarnda atk ukurlar, kova ve balk ileme ve mezbaha gibi alanlarda
atk noktalar aka iaretlenmelidir (bkz. Klavuz notlar 3-6).
Dzenli bir atk toplama sisteminin olmas salanmaldr (bkz. Klavuz notlar
3-6).
Kat atklarn nihai bertaraf, salk ve evre tehditleri oluturmayacak ekilde

yaplmaldr (bkz. Klavuz notlar 6-7).
Kat atk materyaller ile ilgilenen personele uygun koruyucu kyafet ile tetanos
ve hepatit B'ye kar baklk aralar salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 7).
Cenazelerin uygun ve onurlu bir ekilde bertaraf iin gerekiyor ise sorumlu
kurumlar ve yetkililer ile grlerek e gdm salanmaldr (bkz. Klavuz
notlar 8).
Tm ev halknn en az haftada iki kez boaltlan atk bidonlarna eriimi olmaldr

ve bunlar toplu atk ukurlarndan en fazla 100 metre mesafede bulunmaldr
Nfuslarn rettii tm atklar gnlk bazda yaam ortamndan ve en az

haftada iki defa uzaklatrlmaldr (bkz. Klavuz notlar 1-3).
Evsel atklarn alanda gmlmedii yerlerde, her 10 ev iin en az 100 litrelik

p bidonlar olmaldr (bkz. Klavuz notlar 3).
evrede minimum riske neden olan kontroll, gvenli kat atk bertaraf
yntemleri bulunmaldr (bkz. Klavuz notlar 4-6).
Tm tbbi atklar (cam, ine ve ila gibi tehlikeli atklar da dhil) izole edilerek
doru tasarlanm ve yaplandrlm ukur ya da dibi kl ukuru olan yerlerde,
salk tesisi snrlar iinde bertaraf edilmelidir (bkz. Klavuz notlar 4-7).
118
Klavuz notlar
1. Planlama ve uygulama: Kat atk bertaraf, etkilenen nfus ve ilgili kurumlar

ile yakn konsltasyon iinde planlanmaldr. Bir kat atk problemi, etkilenen
nfus salna tehdit oluturmadan nce bu durum planlanmaldr. Koullara
bal olarak dzenli sanitasyon kampanyalar organize edilmelidir.
2. Atklarn gmlmesi: Eer atklar, ev ya da ortak kullanm hendeklerine

gmlecekse, gnlk olarak ince bir toprak tabakas ile kaplanmal ve sinek
gibi vektrleri ekmemelidir. ocuk bezleri bertaraf ediliyor ise dorudan
toprakla kapatlmaldr. Bertaraf alanlar itle evrilmeli, bylece ocuk ve
hayvanlarn eriimine kapal olmaldr. Atklarn yer alt suyunu etkilememesi
iin zen gsterilmelidir.
3. Atk tipleri ve kalitesi: Yerleim yerlerindeki atklar kompozisyon ve kaliteye

gre, ekonomik aktivitenin miktar ve trne gre, tketilen gdalara gre, geri
dnm ve bertaraf iin uygulanan yerel uygulamalara gre byk lde
deiiklik gsterir. Kat atklarn insanlarn sal zerindeki etkisi llmeli ve
gerekli tedbirler alnmaldr. Evsel atklar konteynerlerde toplanmal ve daha
sonra gmlme ya da yaklma ile bertaraf edilmelidir. Byk miktarda kat atk
oluturan rnlerin alanda datmndan kanlmaldr.
4. Tbbi atk: Tbbi atklarn zayf ynetimi, nfusu ve salk alanlarn, kat atk
toplayanlar enfeksiyon, toksik etki ve yaralanmalara maruz brakr. Bir afet
durumunda atklarn en tehlikeli trleri enfeksiyonlu keskin ve keskin olmayan
maddelerdir (yara bantlar, kanl bez ve plasenta gibi organik maddeler vs.)
Farkl atk trleri kaynakta ayrlmaldr (kt, plastik, gda at vs). Kirli keskin
maddeler, zellikle ine ve rngalar, kullanmdan sonra gvenli kutulara
atlmaldr. Gvenli kutular ile dier enfeksiyonlu atklar alanda gmlme,
yakma ya da dier gvenli yntemler ile bertaraf edilebilir (bkz. Salk sistemleri
standard 1, Klavuz notlar 11 sayfa 300).
5. Pazar atklar: Pazar atklarnn ou evsel atk gibi ele alnr. Mezbaha ve
balk pazarlarnn zel tesislere ihtiyac olabilir, bu ekilde ortaya kan sv
ve dier maddeler hijyenik artlarda, yerel kanunlara uygun olarak tanr.
Mezbaha atklar, ileme tezghlarnn yanndaki byk ukur ya da kovalarda
biriktirilmelidir. Kan vb. gibi atklar kesim evinden, katmanla kapal bir kanal
yoluyla atlabilir (ukura sineklerin ulamasn nleyecektir). Sanitasyon
amacyla su bulunmaldr.
119
6. Kontroll boaltma ya da toprak dolgu: Byk lekli atklarn bertaraf,

kontroll boaltma ya da toprak dolgu yoluyla olur. Bu yntem, mekanik
ekipman iin yeterli eriim sahas olmasna baldr. Vektr remesini
engellemek iin, ideal olarak boaltlan atklarn toprak tabakas ile kapatlmas
gerekir.
7. alanlarn refah: Kat atk toplama, tama, bertaraf ve geri dnmnde

yer alan herkese, en az eldiven ve ideal olarak tulum, bot ve koruyucu maske
ieren koruyucu kyafet verilmelidir. Gerekirse tetanos ve hepatit B'ye kar
baklk kazandrlmaldr. El ve yz ykama iin su ve sabun bulunmaldr.
Tbbi atk ile temas eden ekip depolama, nakliye ve atk ynetiminde doru
yntemleri kullanmaldr.
8. Cenazeler: Doal afetlerin ardndan cenazelerin gmlmesi ve/veya dier

trenler uygun ve onurlu ekilde yaplmaldr. Genellikle arama ve kurtarma
ekipleri tarafndan, sorumlu devlet kurumlar ve yetkilileri ile birlikte bu ilemler
gerekletirilir. Bulac hastalklardan len insanlar da salk yetkilileri ile e
gdm iinde uygun ekilde ele alnmaldr. (bkz. Salk sistemleri standard
Klavuz notlar 12 sayfa 300). Cenazeler ile ilgili ilemler hakknda detayl bilgiler
Referanslar ve dier kaynaklar blmndeki materyallerden elde edilebilir.
120
7. Drenaj
Yerleim yerlerinde bulunan yzey suyu, evsel ya da su datm noktalarndaki
atk sular, sznt yapan tuvaletler ve kanalizasyon kanallar, yamur suyu ve
ykselen sel sularndan kaynaklanabilir. Yzey sular ile ilgili temel salk riskleri;
yaam alanndaki su temininin kirlenmesi, tuvalet ve lavabolarn zarar grmesi,
vektr remesi ve boulmadr. Kk apl bir alanda iyi bir drenaj planlamas ile
yamursuyu taknlar boaltlabilir, afetten etkilenen insanlarn potansiyel salk
riskleri azaltlabilir. Bu blm kk lekli drenaj problemlerini ve ilerini kapsar.
Byk lekli drenaj ileri genellikle yerleim yeri seimi ve geliimiyle belirlenir
(bkz. Barnak ve yerleim standard 2, Klavuz notlar 5 sayfa 256).
Drenaj standard 1: Drenaj ileri
nsanlarn yamur sular, ykselen sel sular, evsel atk su, salk
merkezlerinin atk sular da dhil, su erozyonu ve duraan sulardan
kaynakl salk risklerinin asgariye indirildii bir ortamda yaamas
salanr.
Yerleim birimlerinin ve su datm noktalarnn etrafndaki alanlar duraan

atk sulardan arndrlr ve yamur suyu drenaj ve tahliyeleri ak tutulur (bkz.
Klavuz notlar 1-2, 4-5).
Etkilenen nfus ile zme gidilerek drenaj problemi ele alnr ve bakm ve
drenaj iin gerekli ara ve gereler salanr (bkz. Klavuz notlar 4).
Tm su datm ve el ykama noktalarnn, amuru nlemek iin etkin drenaj

121
Su noktas drenaj iyi planlanr, yaplr ve korunur. Bu kapsama ykanma ve

ykama alanlarnn drenaj ile su alma noktalar ve el ykama tesisleri de dahildir.
(bkz. Klavuz notlar 2 ve 4).
Drenaj ilerinden dolay yzey suyu ve/veya yeralt suyu kaynaklar kirlenmez
Barnak, yol ve su tesislerinde su baskn ya da su erozyonu olmaz (bkz.

Klavuz notlar 2-4).
Drenaj suyu erozyona neden olmaz (bkz. Klavuz notlar 5).
Klavuz notlar
1. Yerleim yeri seimi ve planlamas: Yer seilirken veya yerleim plan

yaplrken drenaj ilerinin gz nnde bulundurulmas suyun tahliyesi ile ilgili
sorunlarn kontrol altnda tutulmasnda en etkili yntemdir (bkz. Barnak ve
yerleim standard 1-2 sayfa 249-254).
2. Atk su: amurlu su ya da evsel atk sular insan dksyla karrsa kanalizasyon
suyu olarak adlandrlr. Yerleim yerlerinin bulunduu noktada halihazrda iler
durumda bir kanalizasyon sistemi yoksa evsel atk sulara insan dksnn
karmasna izin verilmemelidir. Kanalizasyon suyunun artlmas, evsel atk
sulara gre ok daha zor ve pahaldr. Su datm noktalarnda, amar ve
banyo sahalarnda, atk sulardan yararlanmak iin kk bahe dzenlemeleri
nerilir. amar ve banyo sahalarndaki atk sularn su kaynaklarn
kirletmemesine zen gsterilmelidir.
3. Drenaj ve dk bertaraf: Yapsal hasar ve szntlarn olmamas iin tuvaletler

ve kanalizasyon sistemleri, su basknlarnda ve sel sularnn ykselmesinden
korunmaldr.
4. Tevik: Genellikle drenaj sularnn doal akn ve kanallarn olmas gerektii

yerleri bilmelerinden dolay afetten etkilenen insanlarn kk lekli drenaj
ilerine dhil edilmesi gerekir. Ayrca, oluabilecek riskleri anlar ve ina
ilerine katkda bulunurlarsa, gereken zeni gsterme olaslklar da yksek
olacandan, afetten etkilenen insanlarn katlm nemli hale gelir. (bkz. vektr
kontrol blm sayfa 111). Teknik destek ve aralara ihtiya duyulabilir.
5. Yerinde tahliye: Su doldurma ve amar ykama alanlarnn drenaj, bakm

zor ve sklkla tkanan ak kanallarla atk sularn tahliyesinden ziyade, arazi
122
artlarnn da izin verdii lde yerinde yaplmaldr. Atk sularn yerinde

tahliyesi iin szme ukurlar gibi basit ve ucuz teknikler bulunabilir. Yerinde
tahliye mmkn deilse atk sularn yerleim alanlarndan uzaklatrlmas iin
boru yerine kanal tercih edilmelidir. Kanallar hem kurak mevsim atklarnn
hem de sel sularnn akna izin verecek ve ak hz salayacak ekilde
tasarlanr. Eim % 5'in zerinde ise fazla anmay engelleyecek mhendislik
mdahaleleri gerekir. Su artma ilemlerinden arta kalanlarn drenaj kontroll
yaplmaldr. lem dikkatlice kontrol edilmeli, insanlarn bu suyu kullanmalarna
izin verilmemeli ve yer alt sularna karmas nlenmelidir.
123
Ek 1
Su Temini, Sanitasyon ve Hijyen Teviki lk htiyalar
Analizi Kontrol Listesi
Aadaki sorular listesi temel olarak ihtiyalar saptamak, yerel kaynaklar ve
blge artlarn tespit etmekte kullanlr. Listede, eldeki kullanma uygun kaynaklar
ve mevcut kaynaklar haricinde ihtiya duyulacak d kaynaklarn belirlenmesine
ynelik sorular yoktur.
1. Genel
Afetten etkilenen insan says nedir ve bu insanlar neredeler? Veriyi cinsiyet,

ya, engelli olma durumuna gre ayrn.
Olas insan akmlar nelerdir? Etkilenen nfus ve potansiyel yardmlar iin

gvenlik faktrleri nelerdir?
Mevcut, yaygn ya da olas su ve sanitasyon ile balantl hastalklar nelerdir?

Problemlerin boyutu ve beklenen evrimi nasldr?
Danlacak ya da irtibat kurulacak kiiler kimlerdir?
Nfustaki risk grubu kimlerdir ve riskin nedeni nedir?
Kamu alanlar, salk merkezleri ve okullar dhil tesislere herkesin eit eriimi
var m?
Kadnlar, kzlar ve zarar grebilir kiiler iin gvenlik riskleri nelerdir?
Afetten nce halkn su ve sanitasyon ihtiyac nasl karlanyordu?
Resmi ve resmi olmayan yetki yaps nedir (rn. toplum liderleri, yallar, kadn
gruplar)?
Evlerde ve toplumda kararlar nasl alnr?
124
2. Hijyen teviki
Afetten nce nfusun su ve hijyen uygulamalar nelerdir?
Sala zararl uygulamalar hangileridir, kimler tarafndan neden yaplr?
Pozitif hijyen davranlarn uygulayanlar kimlerdir ve onlar motive eden nedir?
nerilen deiikliklerin uygulamadaki avantaj ve dezavantajlar nelerdir?
Mevcut resmi ve resmi olmayan iletiim kanallar nelerdir (toplum salk

alanlar, ebeler, salklar, kooperatifler, kulpler, camiler, kiliseler vs.)?
Alandaki kitle iletiim eriimi nedir (radyo, televizyon, video, gazete vs.)?
Yerel medya rgtleri ve/veya sivil rgtler nelerdir?
Nfusun hangi kesimleri hedef alnmaldr (anneler, ocuklar, toplum liderleri,

mutfak alanlar.)?
Acil ve orta vadeli mobilizasyonda ne tr sosyal sistemler kullanlmaldr

(gnlller, salk kulpleri, komiteler vs.)?
Hijyen tevik ekibi ve gnlllerin renme ihtiyalar nelerdir?
Kullanlabilir gda maddesi olmayan maddeler nelerdir ve tercih ve ihtiyalara

gre en acil olanlar nelerdir?
Salk tesislerinde hijyen uygulamalar ne kadar etkilidir (zellikle epidemik

durumlarda)?
3. Su temini
Mevcut su kayna nedir ve kullanclar kimler?
Kii bana gnlk su miktar nedir?
Gnlk / haftalk su datm skl nedir?
Su kayna, nfus dhilindeki tm gruplarn ksa ve uzun dnemli ihtiyalarn

karlamak iin yeterli mi?
Su alma noktalar yerleim alanlarna yakn m? Gvenli mi?
Su kaynaklar gvenilir mi? Ne kadar sre daha su salar?
125
nsanlarn yeterli, uygun tr ve boyutta su kaplar var m?
Su kayna kirli mi ya da kirlenme riski var m (mikrobiyolojik ya da kimyasal /

radyolojik)?
Yerinde bir su artma sistemi var m? Artma gerekli mi? Artma mmkn m?
Ne tr artma gerekli?
Temin kayna kirli olmasa bile dezenfeksiyon gerekli mi?
Alternatif kaynaklar var m?
Su alma, depolama ve kullanma ile ilgili geleneksel inan ve uygulamalar var

m?
Su temin kaynaklarnn kullanmnda engeller var m?
Su kayna yeterli deilse nfusun yer deitirmesi mmkn m?
Tankerle su getirmek mmkn m?
Su temini ile ilgili anahtar hijyen konular nelerdir?
nsanlarn suyu hijyenik kullanmasna olanak salayan aralar nelerdir?
Krsal yer deiimi durumunda hayvanlar iin olaan su kaynaklar nelerdir?
Su kaynaklarna mdahale ve kullanm sonucu olas evresel etkiler var m?
Dier su kayna kullanclar kimlerdir? Yeni insanlarda kullanlrsa atma riski

var mdr?
4. Dk bertaraf
Mevcut dklama zm nedir? zm ak alanlar ise ayrlm bir alan var
m? Bu alan gvenli mi?
Dk bertaraf iin geerli inan ve uygulamalar, toplumsal cinsiyet

uygulamalarn da ierecek ekilde, nelerdir?
Mevcut tesisler varm? Varsa kullanlyor mu?, Yeterlimi ve uygun ekilde

alyor mu? Geniletilebilir mi ya da adapte edilebilir mi?
Mevcut dklama uygulamalar su kaynaklar (yzey ve yeralt sular) ve

yerleim blgeleri iin risk oluturuyor mu?
nsanlar dklama sonras ve yemek ncesinde ellerini ykyor mu? Sabun ve

dier sanitasyon maddeleri var m?
126
nsanlar tuvalet yapm ve kullanmna alkn m?
Tuvalet inas iin hangi yerel materyaller var?
nsanlar dk ukuru, dklama sahas ve hendekleri kullanmak iin hazr m?
Dklama alan, dk ukurlar vs. olarak yeterli alan var m.?
Arazi eimi nedir?
Yeralt su tabakas seviyesi nedir?
Yerinde dk bertaraf iin toprak artlar uygun mu?
Mevcut dklama bertaraf dzenlemeleri vektrlerin remesine zemin hazrlyor

mu?
Anal sanitasyon iin malzeme ve su var m? nsanlar kullanlm materyalleri

nereye atyor?
Kadnlar adet dnemi ihtiyalarn nasl gideriyor? Bunun iin yeterli malzeme
ve tesis var m?
Engelli insanlar ya da salk merkezlerindeki hareket edemeyen insanlar iin

zel tesis ya da ekipmanlar var m?
Hangi evresel konular analiz edilmelidir?
5. Vektrle bulaan hastalklar

Vektrle bulaan hastalk riski nedir ve risklerin nemi nedir?
Vektrle bulaan hastalklara kar geleneksel anlay ve inanlar nelerdir

(mesela stma kirli sularn neden olduu inanc)? Bu inanlar faydal m, zararl
m?
Vektrle bulaan hastalk riski yksekse, risk altndaki insanlar bireysel koruma
tedbirlerine ulaabiliyor mu?
Vektr remesini engellemek iin yerel ortamda deiiklik yapmak mmkn

m (drenaj, plerin temizlenmesi, dk bertaraf vs.)?
Kimyasal yollarla vektrler kontrol edilebilir mi? Vektr kontrol ve kimyasal

kullanm iin hangi dzenleme ve kaynaklar var?
Ev halk iin hangi bilgi ve gvenlik tedbirleri alnmaldr?
6. Kat atk ynetimi

Biriken kat atk problemi var m?
127
nsanlar atklarn nasl bertaraf ediyor? Oluan kat atk tr ve miktar nedir?
Kat atk alanda bertaraf ediliyor mu ya da toplanarak uzaklatrlyor mu?
Etkilenen insanlarda kat atk bertarafnn normal yntemi nedir (sktrma ve/
veya atk ukurlar, toplama sistemi, bidonlar vs.)?
Atk reten tbbi tesisler var m? Bunlar nasl bertaraf ediliyor? Sorumlusu
nedir?
Adet dnemi petleri nasl bertaraf ediliyor ve bu yntem etkili mi?
Mevcut uygulamalarn evre zerindeki etkisi nedir?
7. Drenaj
Drenaj problemi var m, rn. tuvaletlerin ya da barnaklarn su basmas, vektr

reme alanlar, yaam alanlarn kirleten atk sular?
Toprak su tutmaya meyillimi?
nsanlarn evlerini ve tuvaletleri su basknndan koruyacak aralar var m?
Su noktalar ve banyo alanlarnn drenaj iyimi?
128
Ek 2
Kurum ve Dier Kullanmlar iin
Minimum Su Miktarlar
Salk merkezi ve Her ayakta hasta iin 5 litre

hastaneler Yatan hastalar iin 4060 litre
amar ekipmanlar sifonlar
iin ek miktarlar gerekebilir.
Kolera merkezleri Hasta bana gnlk 60 litre

Her bakc iin gnlk 15 litre
Bakm besleme Yatan hasta bana gnlk 30 litre

merkezleri Her bakc iin gnlk 15 litre
Alm / transit Bir gnden fazla kalrsa kii bana

merkezleri gnlk 15 litre
Snrl saatlerde kalyorsa kii bana
gnlk 3 litre
Okullar me ve el ykama iin her renciye gnlk 3 litre

(tuvalet kullanm dnda: bkz renci tuvaletleri)
Camiler Ykama ve ime iin gnlk 25 litre
Umumi tuvaletler El ykama iin gnlk kii bana 12 litre

Tuvalet temizlii iin kabin bana gnlk 28 litre
Sifonlu tuvaletler Kanalizasyona bal sifonlu tuvaletler iin kullanc

bana gnlk 2040 litre
Rezervuarsz tuvaletler iin kullanc
bana gnlk 35 litre
Anal temizlik Kii bana gnlk 12 litre
Hayvanlar Byk ve orta boy hayvanlar iin gnlk 2030 litre

Kk hayvanla riin gnlk 5 litre
129
Ek 3
Afet Durumlarnda Kurum ve Kamu Alanlarnn
Minimum Tuvalet Says
Kurum Ksa vade Uzun vade
Pazar alanlar 50 stant iin 1 tuvalet 20 stant iin 1 tuvalet
Hastane / tp 50 ayakta hasta ya da 20 ayakta hasta ya da

merkezleri 20 yatakl hasta iin 1 tuvalet 10 yatakl hasta iin 1 tuvalet
Beslenme 50 yetikine 1 tuvalet 20 yetikine 1 tuvalet

merkezleri 20 ocua 1 tuvalet 10 ocua 1 tuvalet
Alm / transit 50 bireye 1 tuvalet

merkezleri kadn / erkek oran 3:1
Okullar 30 kza 1 tuvalet 30 kza 1 tuvalet

60 erkee 1 tuvalet 60 erkee 1 tuvalet
Osler 20 personele 1 tuvalet
Kaynak: Harvey, Baghri ve Reed'den uyarlanmtr (2002)
130
Ek 4
Su ve Dk ile lgili Hastalklar ve
Tama Mekanizmalar
Kolera, shigellosis, ishal,
salmonella, vs Bakteriyel Su kirlilii
fekal-oral
Su kaynakl veya Tifo, paratifo vb Kt salk
su ile ykanm Fekal-oral
Amipli dizanteri, giardiasis Kt kiisel hijyen
bakteriyel
Hepatit A, ocuk felci, olmayan Mahsul kirlenmesi
rotavirs, ishal
Cilt ve gz enfeksiyonlar
Su ile ykanm Yetersiz su
veya kt su Bit kaynakl tifs ve Kt kiisel hijyen
tekrarlayan ate
Ak alanda dklama
Dk kurtlar Yuvarlak kurt, kancal kurt, Toprakla iletilen
sarmal kurt vb. kurtlar Toprak kirlenmesi
Sr ve domuz Yar pimi yemek

Taeniasis nsan hayvan
tenyas Toprak kirlenmesi
Skitozomiyaz,
Enfekte Su kirlilii
Su bazl Gine solucan,
suda kalma
clonorchiasis, vb
Stma, dang, Su yannda srma

Su ile ilgili Sivrisinek
uyku hastal,
bcek vektrler laryaz, vb srmas Suya yakn cinsler
Sinek ve
Dkyla ilgili
shal, dizanteri hamambcekleri Kirli evre
bcek vektrler ile bulaan
131
Ek 5
Kolera Tedavi Merkezleri iin Minimum Hijyen,
Sanitasyon ve zolasyon Faaliyetleri (CTCs)
Tm salk tesisi ve CTC'ler u temel ilkelere uymaldr:
1. Ar vakalarda izolasyon.
2. Tm dklarn (dk ve kusmuk) kaplarda olmas.
3. Hasta bana sadece bir bakc bulunmas.
4. Klorlu su ile elleri ykama.
5. Tm zeminlerin ykanabilir olmas.
6. Merkezden ayrlrken ayaklarn dezenfekte edilmesi.
7. (Kaynama veya dezenfeksiyon ile) merkezden ayrlmadan nce enfekte
kiilerin giysilerinin dezenfekte edilmesi.
8. Kat merkezinin, tm alanlarn dzenli temizlenmesi.
9. Hastalar ve bakclar iin ayr banyo ve tuvalet salanmas.
10. Merkezde yemeklerin hazrlanmas: Dardan gelen gdalar kapda kaptan
transfer edilmelidir.
11. Hastann aileleri ve yaknlar takip edilerek baka vakalar olup olmadndan
emin olunur. Ev dezenfekte edilir ve hijyen bilgileri verilir.
12. nsanlar toplu tama ile gelirse aralar dezenfekte edilir.
13. zolasyon kamp alan iinde yamur ve atk artm yaplr.
14. zolasyon kamp alan iinde atk artm yaplr.
CTC'ler iin klor solsyonlar
Farkl kullanmlar 2% solsyon 0.2% solsyon 0.05% solsyon

iin klor %
Atk ve dk Zemin Eller

Cenazeler Nesne/ yataklar Cilt
Ayak banyolar
Kyafetler
Not: Solsyon gnlk hazrlanmaldr, k ve s solsyonun etkisini azaltr
132
Ek 6
Evsel Su Artma ve Depolama Karar Aac
Kaynak kirlenmi mi?
EVET HAYIR
Temiz su depolamasn
ve datmn salaynz.
nsani yardm mdahalelerinde

ticari su artma rnleri mi kullanyorsunuz?
HAYIR EVET
Artma ncesi
Su amurlu mu?
su amurlu ya da bulank m?
HAYIR EVET EVET HAYIR
Szme, Floklasyon /
durultma, demleme, dezenfeksiyon
kap metodunu ya da basit ltrelemeyi
ya da artrnz ya da szme,
basit ltrelerle durultma, demleme
sk temizlemeyi ya da kap metodunu
artrnz doz klorinle
gelitiriniz.
Ayrca gvenli
su depolama ve
datmn artrnz.
Dezenfeksiyon: Odun ya da
baka bir s kayna mevcut mu? Su bulank m?
HAYIR EVET EVET HAYIR
Gnele Kaynatma, gvenli su Filtrelemeyi artrnz Filtrelemeyi artrnz

dezenfeksiyonu depolama ve datmn (biosand, colloidal, (biosand, colloidal,
artrnz. artrnz. Ayrca gm seramik gm seramik
Ayrca gvenli su sorumluluk ierisinde ltreler, vb.) ya da ltreler, vb.) ya da
depolama ve odun toplama ve iki doz kimyasal iki doz kimyasal
datmn artrnz. yeniden aalandrmay dezenfeksiyon dezenfeksiyon
salaynz. kullannz. Ayrca kullannz. Ayrca
gvenli su gvenli su
depolama ve depolama ve
datmn artrnz. datmn artrnz.
Kaynak: IFRC (2008) den uyarlamadr, Acil durumlarda evsel su artma ve gvenli depolama rehberi
133
Referanslar ve dier
kaynaklar
Kaynaklar
Uluslararas yasal aralar
The Right to Water (articles 11 and 12 of the International Covenant on Economic,

Social and Cultural Rights), CESCR, General Comment 15, 26 November 2002.
UN Doc. E/C.12/2002/11. Committee on Economic, Social and Cultural Rights.
Genel
Davis, J and Lambert, R (2002), Engineering in Emergencies: A Practical Guide for

Relief Workers. Second Edition. RedR/IT Publications. London.
Inter-Agency Network for Education in Emergencies (INEE) (2010), Minimum
Standards for Education in Emergencies, Chronic Crises and Early Reconstruction.
New York. www.ineesite.org
Mdecins sans Frontires (1994), Public Health Engineering in Emergency
Situations. First Edition. Paris.
Walden, VM, O'Reilly, M and Yetter, M (2007), Humanitarian Programmes and
HIV and AIDS; A practical approach to mainstreaming. Oxfam GB. Oxford. www.
oxfam.org.uk/what_we_do/emergencies/how_we_work/resources/health.htm
Sanitasyon aratrmalar
British Geological Survey (2001), ARGOSS manual. London. www.bgs.ac.uk
Cinsiyet
Inter Agency Solidarity Committee (IASC) (no date), Gender and Water,
Sanitation and Hygiene in Emergencies. IASC Gender Rehber. Geneva. www.
humanitarianreform.org/humanitarianreform/Portals/1/cluster%20 approach%20
page/clusters%20pages/WASH/Gender%20Rehber_Wash.pdf
134
Hijyen teviki
Almedom, A, Blumenthal, U and Manderson, L (1997), Hygiene Evaluation

Procedures: Approaches and Methods for Assessing Water- and Sanitation-
Related Hygiene Practices. The International Foundation for Developing Countries.
Practical Action Publishing. UK.
Ferron, S, Morgan, J and O'Reilly, M (2007), Hygiene Promotion: A Practical
Manual for Relief and Development. Practical Action Publishing. UK.
Humanitarian Reform Support Unit. WASH Cluster Hygiene Promotion Projesi.
www.humanitarianreform.org/humanitarianreform/Default.aspx?tabid=160
Su temini
Action against Hunger (2006), Water, Sanitation and Hygiene for Populations at
Risk. Paris. www.actioncontrelafaim.org/english/
House, S and Reed, R (1997), Emergency Water Sources: Guidelines for
Selection and Treatment. Water, Engineering and Development Centre (WEDC),
Loughborough University. UK.
Gda gvenlii iin su ihtiyac
Food and Agriculture Organization of the United Nations. FAO Water: www.fao.
org/nr/water/index.html
Hayvanlarn su ihtiyac
LEGS (2009), Livestock Emergency Guide and Standards (LEGS). Practical Action
Publishing. UK. www.livestock-emergency.net/userfiles/file/legs.pdf
Su kalitesi
World Health Organization (WHO) (2003), Guidelines for Drinking-Water Quality.

Third Edition. Geneva.
www.who.int/water_sanitation_health/dwq/guidelines2/en/
Su gvenlik plan
WHO (2005), Water safety plans: Managing drinking-water quality from catchment
to consumer.
www.who.int/water_sanitation_health/dwq/wsp0506/en/
135
Dk bertaraf
Harvey, P (2007), Excreta Disposal in Emergency, An inter-agency manual. WEDC,

Loughborough University, UK. http://wedc.lboro.ac.uk/
Vektr kontrol
Hunter, P (1997), Waterborne Disease: Epidemiology and Ecology. John Wiley &
Sons Ltd. Chichester, UK.
Lacarin, CJ and Reed, RA (1999), Emergency Vector Control Using Chemicals.
WEDC, Loughborough University, UK.
Thomson, M (1995), Disease Prevention Through Vector Control: Guidelines for
Relief Organisations. Oxfam GB.
Kat atk
Centre for appropriate technology (2003), Design of landfill sites. www.lifewater.

org International Solid Waste Association: www.iswa.org
Cenazelerin ynetimi
WHO (2009), Disposal of dead bodies in emergency conditions. Technical Note

for Emergencies No. 8. Geneva. http://wedc.lboro.ac.uk/resources/who_notes/
WH0_TN_08_Disposal_of_dead_bodies.pdf
Tbbi atk
Prss, A, Giroult, E and Rushbrook, P (eds) (1999), Safe Management of

HealthCare Wastes. (Currently under review.) WHO. Geneva.
Drenaj
Environmental Protection Agency (EPA) (1980), Design Manual: On-Site

Wastewater Treatment and Disposal Systems, Report EPA-600/2-78-173.
Cincinnati, USA.
Dier kaynaklar
Genel
WHO and Pan American Health Organization (PAHO), Health Library for Disasters:
www.helid.desastres.net/en
136
WHO (2002), Environmental health in emergencies and disasters. Geneva.
Dk bertaraf
Harvey, PA, Baghri, S and Reed, RA (2002), Emergency Sanitation, Assessment

and Programme Design. WEDC, Loughborough University, UK.
Vektr kontrol
UNHCR (1997), Vector and Pest Control in Refugee Situations. Geneva.

Warrell, D and Gilles, H (eds) (2002), Essential Malariology. Fourth Edition. Arnold.
London.
WHO, Chemical methods for the control of vectors and pests of public health
importance. www.who.int.
Cenazelerin ynetimi
PAHO and WHO (2004), Management of Dead Bodies in Disaster Situations.

Disaster Manuals and Guidelines Series, No 5. Washington DC. www.paho.org/
English/DD/PED/ManejoCadaveres.htm
Tbbi atklar
WHO (2000), Aide-Memoire: Safe Health-Care Waste Management. Geneva.

WHO, Healthcare waste management: www.healthcarewaste.org WHO, Injection
safety: www.injectionsafety.org engelli olma ve genel zarar grebilirlikler
Jones, H and Reed, R (2005), Water and sanitation for disabled people and
other vulnerable groups: Designing services to improve accessibility. WEDC,
Loughborough University, UK. http://wedc.lboro.ac.uk/wsdp
Oxfam GB (2007), Excreta disposal for physically vulnerable people in emergencies.
Technical Briefing Note 1. Oxfam, UK. www.oxfam.org.uk/resources/learning/
humanitarian/downloads/TBN1_disability.pdf
Oxfam GB (2007), Vulnerability and socio-cultural considerations for PHE
in emergencies Technical Briefing Note 2. Oxfam, UK. www.oxfam.org.uk/
resources/learning/humanitarian/downloads/TBN2_watsan_sociocultural.pdf
137
138
Gda Gvenlii ve
Beslenmede Asgari
Standartlar
139

Blm drt ana ksma ayrlmtr:
Gda gvenlii ve beslenme analizi
ocuk ve bebeklerin beslenmesi
Akut yetersiz beslenme ve mikro besin eksiklikleri
Gda gvenlii
Drdnc blm olan gda gvenlii, alt ksma ayrlmtr: Gda gvenlii gda
transferleri; Gda gvenlii nakd yardm ve gda kuponu transferleri; ve gda gvenlii
geim kaynaklar.
Koruma lkeleri ve Temel Standartlar bu blme uygun olarak kullanlmaldr.
Asgari Standartlar ncelikle afet durumunda insani yardm hakknda bilgilendirmeyi amalasa
da, afete hazr olma ve iyiletirme faaliyetlerine geite de kullanlabilir.
Asgari standartlar:Doas gerei niteleyicidir ve su, sanitasyon ve hijyen tevikinde

ulalmas gereken minimum seviyeyi belirler.
Anahtar faaliyetler:Bunlar faaliyetlerde nerilir ve standartlara ulamada yardmc olur.
Anahtar gstergeler:Bunlar bir standarda ulalp ulalmadn gsteren 'iaretlerdir'.

Anahtar faaliyet sre ve sonularnn lm ve iletimi iin bir yol sunar; anahtar faaliyet
ile deil, Asgari Standartlar ile ilgilidir.
Klavuz notlar:Bunlar farkl durumlarda Temel Standart, Anahtar faaliyetler ve Anahtar

glklerinin ele alnmas, kyaslamalar ya da ncelikli ve paralel temalar ile ilgili

Eklerde akut kt beslenme lm ile ilgili analiz ve rehberler, kamu salnn neminin
belirlenmesi ve beslenme gereksinimleri iin kontrol listeleri yer alr. Blm sonunda
referanslar ve dier kaynaklar listesi verilmitir, bunlar hem zel hem de blmle ilgili genel
konularn kaynaklarn gsterir.
140
Gda Gvenlii ve Beslenmede Asgari Standar tlar
indekiler
Giri....................................................................................................143
1. Gda Gvenlii ve Beslenme Analizi....................................................150
2. Bebek ve ocuklarn Beslenmesi.......................................................158
3. Akut Yetersiz Beslenme ve Mikro Besin Eksikliklerinin Ynetimi...........164
4. Gda Gvenlii..................................................................................175
4.1. Gda Gvenlii Gda Transferleri..................................................179
4.2. Gda Gvenlii Nakd Yardm ve Gda Kuponu Transferleri..........199
4.3. Gda Gvenlii Geim Kaynaklar.............................................203
Ek 1:
Gda Gvenlii ve Geim Kaynaklar Analiz Kontrol Listeleri...................214
Ek 2:
Tohum Gvenlii Analiz Kontrol Listesi..................................................216
Ek 3:
Beslenme Analizi Kontrol Listesi...........................................................218
Ek 4:
Akut Kt Beslenmenin lm............................................................220
Ek 5:
Kamu Salnda Mikro Besin Eksikliinin lm.................................224
Ek 6:
Beslenme Gereksinimleri......................................................................227
Referanslar ve Dier Kaynaklar.............................................................231
141
nsani Yardm Koruma Temel

Szlemesi lkeleri Standartlar
Gda Gvenlii ve Beslenmede Asgari Standartlar
Bebek ve Akut kt
Gda gvenlii ve beslenme Gda
ocuklarn ve mikro besin
beslenme analizi gvenlii
beslenmesi eksikliklerin ynetimi

Gda gvenlii Politika rehberi ve Orta akut kt Genel gda
egdm beslenme gvenlii
Standart 2 Standart 2 Standart 2 Gda gvenlii - Gda gvenlii - Gda gvenlii -

Beslenme Temel ve nitelikli iddetli akut gda transferleri nakit ve gda kuponu geim kaynaklar
destek kt beslenme transferleri

Mikro besin Genel beslenme Kullanlabilir rn Temel retim
eksiklikleri gereksinimleri ve hizmetlere eriim
Uygunluk ve Gelir ve istihdam
kabul edilebilirlik
Gda kalitesi ve Pazara eriim
gvenlii
Standart 4
Tedarik zinciri
ynetimi
Standart 5
Hedef ve datm
Standart 6
Gda kullanm
Ek 1: Gda gvenlii ve geim kaynaklar analiz kontrol listeleri

Ek 2: Tohum gvenlii analiz kontrol listesi
Ek 3: Beslenme analizi kontrol listesi
Ek 4: Akut kt beslenmenin lm
Ek 5: Kamu salnda mikro besin eksikliinin lm
Ek 6: Beslenme gereksinimleri
142
Giri
Uluslararas Kanunlara Balantlar
Gda gvenlii ve beslenme asgari standartlar, insani Yardm Szlemesinde yer
alan, insani yardmn ynetimi, haklar, ortak ilkeler erevesinde insani yardm
kurulularnn paylat inanlarn ve taahhtlerin tatbiki bir ifadesidir. Gda
gvenlii ve beslenme asgari standartlar, insanlk ilkesi zerine kurulmu olup,
uluslararas hukuku yanstr. Bu prensipler, onurlu yaama hakk, korunma hakk,
temel gereksinimlere dayal olarak insani yardm alma hakkn da ierir. nsani
Yardm Szlemesi hakknda bilgilendiren yasal ve politik dokmanlarn bir listesi
(bkz. sayfa 356) ile aklamalar Ek 1' de verilmitir.
Devletler yukardaki grevlerin birincil sorumlular olsa da insani yardm kurumlarnn

afetten etkilenen insanlar ile haklar asndan uyumlu ekilde alma ykmllkleri
vardr. Bu genel haklardan yola karak pek ok zel hak ortaya kmaktadr. Temel
standartlarn zeminini oluturan bu haklar arasnda katlm, bilgilenme, ayrmclk
yapmama ile bu rehberdeki asgari standartlarn altn izen su, gda, barnak ve
salk ihtiyalarnn karlanmas yer alr
Herkesin yeterli gdaya eriim hakk vardr. Bu hak, uluslararas yasal aralarda
tannr ve alktan muafiyeti ierir. Bireyler ya da gruplar kontrolleri dndaki
sebeplerden dolay gdaya ulaamyor ise, devlet bu ykmll derhal yerine
getirmelidir. Gdaya eriim hakk devletler iin u ykmllkleri ierir:
"Mevcut yeterli gdaya eriime sayg duyulmas", devlet ve taraflarn bu eriimi

nlemeye ynelik faaliyetlerinin olmamas gerektiini gsterir.
"Koruma", birey ya da kurumlarn yeterli gda eriiminden yoksun kalmamas

iin devletin nlemler almasn ierir.
"Baarma (kolaylatrma)", insanlarn kaynak ve gdaya ulam, geimlerini

salamas ve gda gvenlii iin devletin proaktif olarak nlemler almas demektir.
143
Afet durumlarnda devletler ihtiyac olanlara gda temin eder ancak kaynaklar
yeterli deilse uluslararas yardm talep edebilir. Devletler uluslararas yardmlarn
ulamasn kolaylatrmaldr.
Cenevre Anlamasnda ve ek protokollerinde silahl atma ve igal durumlarnda

gdaya eriim hakkna yer verilir. Silahl atmalarda taraflarn gda stoklarna ya da
gda, tahl veya iftlik hayvan reten tarm blgelerine saldrmas yasaklanmtr.
Bu gibi durumlarda insani yardm faaliyetleri, madur halkn haklarn, milli hukuk
ve uluslararas insan haklar ykmllkleri erevesinde gda yardm yaparak
gzetebilir.
Bu blmdeki Asgari Standartlar, gdaya eriim hakknn temel ieriini yanstr ve

bu hakkn evrensel olarak gerekletirilmesine katkda bulunur.
Afetlerde Gda Gvenlii ve

Beslenmenin nemi
Afetlerde yeterli gdaya eriim ve gdann besin deerlerinin korunmas, insanlarn
hayatta kalmalar iin nemli etkenlerdendir. (bkz. nsani yardmda Sphere'in yeri
sayfa 9) Afetten etkilenen insanlar bu durumda zaten yetersiz beslenmeye balar.
Yetersiz beslenme dorudan ya da dolayl olarak lme neden olabilen ciddi bir
genel salk sorunudur.
Yetersiz beslenmenin nedenleri karktr. Kavramsal ereve (bkz. sayfa 146)

yetersiz beslenmeye neden olan faktrler arasndaki etkileimi gsteren analitik bir
aratr. Yetersiz beslenme ye dorudan yol aan sebepler ailelerin gda gvenliinin
olmay, aile ya da toplum seviyesinde elverisiz salk uygulamalar; su, hijyen
ve sanitasyon yetersizlii ve salk hizmetlerine eriimin olmay gibi sebeplerden
kaynaklanan hastalklar ve / veya yetersiz gda almdr. Frtna, hortum, deprem,
sel, atma ve kuraklk gibi afetler, yetersiz beslenmenin altta yatan nedenlerini
tetikler. Yetersiz beslenmeye neden olan bu gibi risklerle ba etme becerisi byk
lde toplum ya da hanelerin zelliklerine, ncelikle de etkilenen insanlarn ba
etme ve geim stratejilerine baldr.
144
Bu blmde aadaki tanmlamalar kullanlmtr:
Gda gvenlii btn insanlarn srekli olarak salkl yaayabilmeleri iin

gvenli ve besleyici gdaya ulaabilecekleri ekonomik ve fiziksel gleri
olduunda salanm saylr. Bu tanmda Gda gvenliinin bileeni vardr:
- Elde edilebilirlik, etkilenen alandaki gda teminlerinin miktar, kalite ve mev-

simini gsterir. retimin yerel kaynaklarn (tarm, hayvanclk ve yabani g-
dalar) ve yatrmclar tarafndan ithal edilen gdalar (hkmet ve kurumlarn
mdahaleleri kullanlabilirlii etkiler) belirtir. nsanlara gda datma kapasi-
tesi olan yerel pazarlar elde edilebilirliin en nemli belirleyicileridir.
- Eriim insanlarn gvenli ekilde gdaya ulamalarn belirtir. Halkn ev reti-
mi ve stok, satn alma, hediye, dn alma ya da gda, nakd yardmlar ve/
veya gda kuponu transferleri ile gda alma kapasitesini ler.
- Faydalanma, insanlarn gdaya eriimi, depolamas, ilemesi, hazrlamas ve

datm yollaryla gday kullanmasdr. Faydalanma ayn zamanda hastalk
ve kt beslenmeye maruz kalm bireylerin besinleri, sindirmesi ve meta-
bolize etme yetisidir.
Geim kaynaklar, ailelerin hayatlarn srdrebilme ve gelecekte de bu iyi

hli muhafaza edebilmeleri iin kullandklar gerekli yetenekleri, faaliyetleri,
maddi ve sosyal kaynaklar kapsamaktadr. Geim stratejileri insanlarn gdaya
ya da gda elde etmek iin gerekli gelire ulamalarn salayan faaliyetlerken,
mcadele stratejileri ise gda gvenliindeki eksikliklere ynelik geici mda-
halelerdir.
Beslenme, byme, gelime, reme, fiziksel aktivite ve vcut salnn

muhafaza edilebilmesi iin gdalarn vcut tarafndan alnmas, sindirilmesi ve
kullanlmas gibi evreleri kapsayan geni bir sretir. Kt beslenme, teknik
olarak yetersiz ve ar beslenmeye iaret etmektedir. Yetersiz beslenme ise
akut kt beslenme, kronik kt beslenme ve mikro besin eksiklikleri gibi
bir dizi durumu kapsamaktadr. Akut kt beslenme ar zayflk (yatlarna
nazaran) ve/veya nutrisyonel demle ilgiliyken, kronik kt beslenme ise
bodurlua (yatlarndan daha ksa) iaret etmektedir. Bodurluk ve ar zayflk
byme geriliinin iki farkl eklidir. Bu blmde yetersiz beslenme ve zellikle
akut kt beslenme zerinde durulacaktr.
145
Yetersiz beslenme sebepleri kavramsal erevesi
Ksa vadeli Uzun vadeli

sonular sonular
Hastalk ve Yetikinlik boyu,
lm oran entellektel yetiler,
engellilik ekonomik retkenlik,
retken performans,
metabolik ve
kardiyovaskler
Anne ve ocukta
hastalklar
yetersiz
beslenme
Yetersiz beslenme
Hastalk
diyeti
Dorudan
sebepler
Ailenin gda Annenin yetersiz Salksz aile evresi

gvenliksizlii, gda alm, bebein ve yetersiz
Ekonomik sarsntlar, ekonomik trendler, mevsimsellik,
eriim, kullanlabilirlik, ve ocuun az salk hizmetleri

beslenmesi,
sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasal evre
bozulan bakm
uygulamalar, byme
Zayf geim
stratejileri
gelir yoksulluu:
stihdam, kiinin
kendine i imkanlar
gelitirmesi, ikamet,
mlk, para
aktarmlar (havale),
Altnda yatan aylklar, transferler
sebepler
Yetersiz geim
kaynaklar: nsan
kayna, nansal,
Temel ziksel, sosyal,
sebepler doal ve siyasi kaynaklar
146
Bu ereve gstermektedir ki, riske maruz kalma durumu, doal ve insan

kaynakl afetlerin sklk ve iddet dereceleri; bu afetlerin sosyo-ekonomik ve
corafi kapsamyla belirlenmektedir. Baa kma kapasitesinin belirleyicileri
hanelerin finansal, sosyal, insancl, doal ve politik varlklarn, retim, gelir ve
tketim seviyelerini, gelir kaynaklarnn ve tketimlerinin bu risklerin olas etkilerini
hafifletebilme kabiliyetini kapsamaktadr.
ocuk ve bebeklerin zarar grebilirlii, beslenmelerinin daha ncelikli olduunu

gsterir. Yetersiz beslenmenin nlenmesi, akut kt beslenme tedavisi kadar
nemlidir. Gda gvenlii mdahaleleri, ksa vadede beslenme ve salk durumu,
uzun vadede ise hayatta kalma ve iyi olmay belirler.
Kadnlar genellikle evlerinde yemein planlanmas ve hazrlanmasnda byk rol

oynar. Bir afetin ardndan geim stratejileri deiebilir. Aile beslenmesindeki farkl
rollerin tannmas, gda gvenliinin arttrlmasnda nemlidir. Hamile ve emziren
kadnlarn, ocuklarn, yallarn ve engellilerin beslenme ihtiyalarnn anlalmas,
uygun gda yardmlarnn gelitirilmesinde nemlidir.
Daha iyi gda gvenlii ve afetlerde gda mdahalesi, daha iyi bir hazrlk ile baarlr.
Bu hazrlk, hkmetlerin, insani yardm kurulularnn, yerel sivil toplum rgtlerinin,
toplumlarn ve bireylerin gelitirdii kapasite, iliki ve bilginin sonucudur. Afete
hazrlk, byk lde risk analizi ve erken uyar sistemleriyle ilikilidir. Bu durum
strateji planlama, ekipman ve teminlerin depolanmas, acil hizmetler ve yedek
dzenleme, iletiim, bilgi ynetimi ve e gdm, personel eitimi ve toplum
seviyesinde planlama ve uygulamalar ierir.
Bu rehberde yer alan Gda gvenlii ve beslenmenin temel mdahale alanlar; bebek
ve ocuklarn beslenmesi, akut yetersiz beslenme ve mikro besin eksikliklerinin
ynetimi, gda transferleri, nakd yardm ve gda kuponu, geim kaynaklardr.
Dier blmler ile balantlar

Baka blmlerdeki pek ok standart, bu blmle ilgilidir. Bir alanda standartlarn
yakalanmas konusundaki geliim, ou zaman dier alanlarn geliimini de
etkilemektedir. Bir mdahalenin etkili olmas iin sektrler arasndaki gl
bir e gdmn ve ibirliinin olmas gerekir. Yerel ynetim ve dier kurumlarla
koordinasyon iinde faaliyet gstermek, ihtiyacn karlandndan emin olmak,
tekrardan kanmak ve gda gvenlii, beslenme ve gda yardmlar kalitesinin en
st seviyede tutmak iin gereklidir.
147
Yetersiz beslenmenin kavramsal erevesi (bkz. sayfa 146), kt beslenmenin

altnda yatan sebepler arasnda, aile evresinde ve salk hizmetlerindeki
yetersizliklere iaret etmektedir. Kt beslenmenin nlenmesi ve dzeltilmesine
ynelik mdahaleler, bu blmde ve WASHn, barnma ve salk ile ilgili blmlerinde
ele alnan asgari standartlarn yakalanmasna baldr. Ayrca, temel standartlar ve
koruma ilkeleri de yerine getirilmelidir. Sadece Rehberin bu blmnde yer verilen
standartlarn salanmas, tm gruplarda kiilerin hayatta kalp ve insan onurunu
srdrebilecei ekilde gda gvenlii ve beslenmenin salanabilmesi iin yeterli
deildir.
Baka blmlerdeki zel standartlara ve klavuz notlara da atfta bulunulmutur.
Koruma lkeleri ve Temel Standartlarla Balantlar

Bu rehber standartlarn karlamak iin tm insani yardm kurumlar, ayr bir
koruma zorunluluu ya da zel bir koruma kapasiteleri olmasa bile bu koruma
ilkeleri tarafndan ynetilmelidir. lkeler "kati" deildir; durumlar, kurumlarn bu
ilkeleri yerine getirme kapasitesini snrlayabilir. Ancak ilkeler her zaman insani
eylemi ynetmesi gereken evrensel insani konular yanstr.
Baz insani yardm kurumlarnn koruma grevi ve zel rolleri vardr. Bu kurumlardan
bazlar koruma faaliyetlerini tek bana program ya da proje olarak yrtr veya
belirli kaynak ve personel ile koruma kmesi ya da koruma sektr yardmlarnda
bulunur.
Temel Standartlar nemli srelerdir ve kiisel standartlar tm alanlarca

paylalmaktadr. Alt temel standart, n deerlendirme, mdahale, hedef belirleme,
gzlem, deerlendirme, insani yardm alannn performans, denetlenmesi
ve alana ynelik destek gibi hususlar kapsar. Bunlar rehberdeki dier tm
etkilenen insanlarn -genellikle afet durumunda risk altnda olan grup ve bireyler de
dhil- katlmlar arttrlmaldr.
Afetten Etkilenen nsanlarn Zarar Grebilirlik ve

Kapasiteleri
Bu blm, Temel standartlar ile birlikte okunarak onlar pekitirmelidir.
olmann kendi bana insanlar zarar grebilir ya da savunmasz hle getirmediini
148
anlamak nemlidir. Bunu yapan, daha ziyade birden ok unsurun karlkl

etkileimidir: Mesela 70 yan zerinde, yalnz yaayan ve sal iyi olmayan bir
kimse, ayn yata ve salkta olup geni bir ailesi ve yeterli geliri olan bir kimseye
gre daha zarar grebilir durumdadr. Benzer ekilde 3 yanda bir kz ocuu, ona
elik eden bir yetikinin yannda deilse, ailelerinin bakmnda olan akranlarna gre
daha zarar grebilir durumdadr.
Anahtar faaliyetler uygulandnda gda gvenlii ve beslenme standartlar zarar

grebilirlik ve kapasite analizi, afet yardm alanlarnn ayrm gzetmeksizin,
en ok ihtiyac olan kiilere ulamasn salar. Bu da yerel koullarn tam olarak
anlalmasn ve belirli risklerin baz insan gruplarn farkl ekillerde nasl etkilendiinin
grlmesini gerektirir (rn. ok fakir olmak ya da ayrmcla uramak), eitli
koruma tehditlerine maruz kalma (rn. cinsel istismar dhil toplumsal cinsiyet bazl
iddet), hastalk ya da yaylmas (rn. HIV ya da tberkloz) ve salgn olaslklar
(rn. kzamk ya da kolera). Afetler, mevcut eitsizlikleri daha da derinletirebilir.
Ancak insanlarn baa kma stratejilerinin, direnlilik ve iyileme kapasitelerinin
desteklenmesi nemlidir. Bilgi, yetenek ve stratejileri desteklenmeli; kendilerine
salanan, sosyal, mali, yasal ve psiko-sosyal desteklere eriimleri artrlmaldr.
Ayrca kiilerin bu hizmetlere adaletli bir biimde eriebilmelerinde karlarna kan
eitli fiziksel, kltrel, ekonomik ve sosyal engellerde ele alnmaldr.
Aada, zarar grebilir kiilerin hak ve kapasitelerinin gz nne alnmas gereken

alanlar belirtilmektedir:
Tm temsil gruplarn kapsayacak ekilde (zellikle daha az grlenleri (rn.

iletiim ya da hareket gl olanlar, kurumlarda yaayanlar, damgalanan
gen ve dier temsil edilmeyen gruplar) insanlarn katlmlarn salamak.
Verileri analiz srasnda cinsel ynelim ve yaa gre ayrmak (0-80+ ya)
gda gvenlii ve beslenme alannda nfus eitliliinin gz nnde
bulundurulabilmesi iin bu, nemli bir edir.
Salanan yardmlarla ilgili bilgi alma hakknn, toplumun tm yelerini kapsayc

ve onlarn eriebilecei ekilde iletilmesini salaynz.
149
Asgari Standartlar
1. Gda Gvenlii ve
Beslenme Analizi
Akut krizlere acil mdahalede, acil yardmn gerekip gerekmediini belirlemek iin,
ok sektrl n acil tespit, yeterli olabilir. n acil tespit, vaktinde konuya zel hzl
ve ak bir vizyonla hareket edilebilmesi iin gereklidir. Daha sonrasnda kayda
deer bir zaman ve kaynak gerektiren detayl gda gvenlii ve beslenme analizleri
yaplacaktr. Deerlendirme, devam eden bir sretir ve mdahale ynetiminin
hedef belirleme ile karar alma ksmlar hususundadr.
Gda gvenlii ve beslenme deerlendirmeleri tercihen, yeterli beslenme nndeki

engellerin belirlenebilmesinin ve gdann kullanlabilirlii, gdaya eriim ve gdann
optimal biimde kullanmnn gelitirilmesi iin yaplan mdahalelerin rtmesidir.
Ek 1: Gda gvenlii ve geim kaynaklar deerlendirmesi kontrol listesi, 2: Tohum
gvenlii deerlendirmesi kontrol listesi ve 3: Beslenme deerlendirmesi kontrol
listeleri, blm sonunda verilmitir.
ki Gda gvenlii ve beslenme deerlendirmesi standard Temel Standart 3

kaynakldr (bkz. sayfa 61) ve her ikisi de Gda gvenlii ve beslenme mdahalelerinin
planl ve destekli olmasna yneliktir.
Gda gvenlii ve beslenme deerlendirmesi standard 1: Gda

gvenlii
nsanlar gda gvenlii riski altnda olduunda, program, insanlarn
normalde nasl gdaya eritiini ve afetin mevcut ve gelecekteki
gda gvenliini nasl etkileyeceini temel olarak belirler ve en uygun
mdahaleyi yapar.
Genel olarak kabul edilen ilkeleri uygun yntemleri kullann ve bunlar

deerlendirme raporunda tanmlayn. (bkz. Klavuz notlar 1).
150
Deerlendirmenin ilk aamasnda bilgileri toplayn ve analiz edin (bkz. Klavuz

notlar 2).
Nfusun beslenme durumunda gda gvensizliinin etkisini analiz edin (bkz.

Klavuz notlar 4).
Yerel kapasiteler zerinde, resmi ve resmi olmayan kurumlar dhil, bir analiz
yapn (bkz. Klavuz notlar 9).

Bireylerin, ailelerin ve toplumlarn Gda gvenlii ve geim kaynaklar
aratrlarak ihtiyalar belirlenir (bkz. Klavuz notlar 3-9).
Deerlendirme bulgular analitik bir rapor iinde sentezlenir ve en fazla zarar

grebilir grup ve bireyleri hedefleyen kesin tavsiyelere yer verilir (bkz. Klavuz
notlar 1-10).
Mdahale, kiilerin acil gda ihtiyalarn temel alr ve geim stratejilerinin

korunmas ve tevik edilmesini de kapsar (bkz. Klavuz notlar 10).
Klavuz notlar
1. Yntem: Resmi olmasa bile deerlendirmenin koullar ve rneklemelerin
yntemi nemlidir. Gda gvenlii deerlendirmeleri net hedeflere ynelik
olmal ve dnya genelinde kabul gren yntemler kullanlmaldr. Bilginin
farkl kaynaklarla teyit edilmesi (rn. mahsul analizi, uydu grnts ve evsel
deerlendirmeler) tutarl bir sonu iin nemlidir (bkz. Temel Standart 3 sayfa
61 ve Referanslar ve dier kaynaklar).
2. Bilgi kaynaklar: Afet ncesi durumla ilgili ikincil bilgiler bulunabilir.

Beslenmenin gvence altnda olmas konusunda kadn ve erkeklerin farkl ve
tamamlayc rolleri olduundan, bu bilgi cinsiyete gre ayrlmaldr (bkz. Temel
Standart 3 sayfa 61 ve Ek 1: Gda gvenlii ve geim kaynaklar analiz kontrol
listeleri)
3. Gdalarn elde edilmesi, eriim, tketim ve kullanma: (bkz. Gdalarn

kullanlabilirlii, gdaya eriim ve kullanm tanmlar sayfa 145.) Gda tketimi,
ailedeki bireylerin enerji ve besin almlarn yanstr. Asl enerji ierii ve besin
detaylarn bu analizler srasnda lmek pratikte uygun deildir. Bir afet ncesi
ve sonrasnda tketilen gda miktarndaki deiiklikler Gda gvenliindeki
deiikliklerin gstergesi olabilir. Birey ya da aile halk tarafndan tketilen
gda gruplarnn says ve skl, belirli bir referans dneminin ardndan tketim
skl, diyet eitliliini gsterir. Gda tketim ekilleri ve problemleri ile ilgili
151
salam lmler yapan aralar, mevsim takvimlerini, ailenin diyet eitlilik

skorunu, gda gvenlii eriim leini ya da gda tketim skorunu gsterir.
4. Gda gvensizlii ve beslenme durumu: Gda gvensizlii, yetersiz

beslenmenin altnda yatan nedenden biridir. Ancak yetersiz beslenmenin
tek nedeni olarak grlmemelidir.
5. Koullar: Gda gvensizlii, afetlerden etkilenen nfusun besin ynnden

yeterli gdaya eriimi ve yerel evrenin bozulmas zerinde etkisi olan
kurulular, sreler, ulusal ve uluslararas ynergeler dhil olmak zere geni
kapsaml olarak makro-ekonomik ve yapsal olarak sosyo-politik faktrlerden
kaynaklanabilmektedir. Bu, genellikle afetin etkisi nedeniyle daha da ktye
gidebilen yapsal hassasiyetlerden kaynaklanan uzun vadeli bir durum olan
kronik gda gvensizlii olarak tanmlanr. Ktlk erken uyar sistemleri ve
Btnleik Gda Gvenlii Faz Snflandrmas dhil olmak zere yerel ve
blgesel gda gvenlii bilgi sistemleri, bilgi analizi iin nemli mekanizmalardr.
6. Mdahale analizi: Gda gvenlii, insanlarn geim kaynaklar, bulunduklar

blge, sosyal statleri, yl iindeki zaman dilimi ve afetin doasna gre farkllklar
gsterebilir; deerlendirmelerin odak noktas, insanlarn afetten nce gda ve
gelirlerini nasl elde ettikleri ve afetin bunu nasl etkilediini yanstr. nsanlarn
yerlerinin deitirildii durumlarda ev sahibi olan halkn Gda gvenlii de gz
nne alnmaldr. Analiz, pazar, banka, mali kurumlar, nakd yardm transferleri
durumunda yerel transfer mekanizmalar, gda tedarik zinciri ve bunlarla ilgili
riskleri de ele almaldr (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa 33). Bu, nakd yardm ya
da gda transfer mdahalelerinin uygulanabilirliine ve gvenli ve etkin teslimat
mekanizmalarnn ortaya kmasna da katk salar.
7. Pazar analizi, ncl ve ardl analizlerin bir paras olmaldr. Pazarlarn analizi,
fiyat eilimleri, temel ihtiya ve servislerin kullanlabilirlii, pazar yaplarnda
afetin etkisi ve beklenen iyiletirme dnemini iermelidir. Pazarlarn istihdam,
gda, nemli servis ve maddeleri salama kapasiteleri, zamannda, maliyet
etkinlikli ve uygun yardmlarn salanmasna yardmc olur. Pazar sistemleri
ayrca ksa vadeli ihtiyalarn tesinde insanlarn geim kaynaklarn, retken
maddeler sunarak (tohum, ara vs.) ve istihdam talebini muhafaza ederek
koruyabilir. Programlar, yerel satn almn destekleyecek ekilde tasarlanmaldr
(bkz. Gda gvenlii gda transferleri standard 4, Klavuz notlar 2-3 sayfa 189,
Gda gvenlii - geim kaynaklar standard 1, Klavuz notlar 7 sayfa 207 ve
Gda gvenlii - geim kaynaklar standard 3, Klavuz notlar 2 sayfa 212)
152
8. Mcadele stratejileri: Analizler ve deerlendirmelerde, farkl mcadele

stratejileri gz nne alnmaldr. Stratejiler farkllk gstermekle birlikte hepsinin
deiik aamalar vardr. Baz mcadele stratejileri ounlukla marjinal deildir,
tersine evrilebilir ve kalc hasarlara yol amaz. Daha sonraki stratejiler, yani
kriz stratejileri, kalc olarak gelecekteki gda gvenliine zarar verebilir, rnein
toprak satm, ailelerin tamamen g ettirilmesi ve ormanszlatrma gibi.
Kadnlar ve kz ocuklar tarafndan kullanlan baz stratejiler salk, psikolojik
durum ve sosyal entegrasyona nemli lde zararlar verebilir. Mcadele
stratejileri ayn zamanda evreyi de etkileyebilir, mesela doal kaynaklarn ar
kullanm. Analizler, yardmlarda Gda gvenliinin korunmas iin en uygun
strateji kombinasyonlarn ortaya koymal ve zarar vermeyen seenekler
tkenmeden nce bunlar desteklemelidir (bkz. Koruma lkeleri 1-2 sayfa
33-36).
9. Savunmaszlk katlmc analizi: Farkl gruplarn, kadn ve erkeklerin yerel

rgtlere ve kurumlara anlaml ekilde katlm, analizin her aamasnda
nemlidir. Programlar yerel bilgiler zerinde odaklanmaldr, yerel koullardaki
ihtiya ve isteklere gre ekillendirilmelidir. Tekrarlayan doal afetlere tabi
alanlar, erken uyar ve acil durum yardm sistemleri ya da alar asndan
nemli planlara sahip olabilir ve bunlar analizlerde kullanlmaldr. Proje tasarm
ve uygulamada kadnlarn da yer almas nemlidir (bkz. Koruma lkeleri 24
sayfa 3641).
10. Acil ihtiyalar ve uzun vadeli planlama: Acil gereksinimleri karlamak zere
yaplan planlar gda transferleri ile nakd yardm ve gda kuponu transferlerini
de ierebilir. Bunlar tek bana ya da geim kaynaklar faaliyetleri ile kombine
edilebilir. retici deerlerini korumaya krizin ilk aamalarnda ncelik verilse
de mdahaleler uzun vadeli olmaldr ve gerilemi bir evrenin zerindeki iklim
deiiklii etkilerinin farkndaln da iermelidir.
153
Gda gvenlii ve beslenme deerlendirmesi standard 2: Beslenme

nsanlarn yetersiz beslenme riski altnda olduu durumlarda, yetersiz
beslenmenin yaygnl, nedenleri, eidi, derecesini anlamak iin
uluslararas kabul edilmi yntemler kullanlarak analizler yaplmal, en
ok risk altnda olanlar iin en uygun mdahaleler uygulanmaldr.
Afet ncesi ve n deerlendirmeden elde edilen bilgileri derleyin ve beslenme

durumunun doasn ve iddetini belirleyin (bkz. Klavuz notlar 1-6).
Beslenme desteine en ok ihtiyac olan gruplar ve beslenme durumunu

etkileyen temel faktrleri belirleyin (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Nfus seviyesindeki kalitatif ve kantitatif analizlerin antropometrik durum,

mikro besleyici durum, bebek ve ocuklarn beslenmesi, anne bakm ve ilgili
potansiyel belirleyicileri daha iyi anlamak iin gerekip gerekmediini aratrn
Yetersiz beslenmenin potansiyel belirleyicileri hakknda yerel toplum ve dier

yerel paydalar gz nne aln (bkz. Klavuz notlar 7).
Yardm ynlendirmek ve/veya desteklemek iin ulusal ve yerel kapasite analizi

yapn (bkz. Klavuz notlar 1 ve 8).
Durumu stabil ya da gerilemekte olup olmadn kontrol iin beslenme analizi

bilgilerini kullann. (bkz. Klavuz notlar 7-8).
Antropometrik ve antropometrik olmayan analizler iin geni lekli

benimsenen ilkelere bal gstergeler de dhil analiz ve analiz yntemlerinin
benimsenmesi (bkz. Klavuz notlar 3-6).
Analiz bulgularnn, net neriler ve en zarar grebilir birey ve gruplar hedefleyen

analitik raporlarda verilmesi (bkz. Klavuz notlar 3-6).
Klavuz notlar
1. Kavramsal bilgiler: Yetersiz beslenmenin altnda yatan sebepler hakknda,

mevcut salk ve beslenme profilleri, aratrma raporlar, erken uyar bilgileri,
salk merkezi kaytlar, gda gvenlii raporlar ve toplum gruplar da dhil
154
birincil ve ikincil kaynaklardan bilgi elde edilmelidir. Spesifik analiz alanlarnda

bilgi eksiklii varsa demografik salk aratrmalar, oklu gsterge aratrmalar,
dier ulusal salk ve beslenme aratrmalar, WHO Beslenme Alan Bilgi
sistemi, WHO Vitamin ve Mineral beslenme bilgi sistemi, karmak acil durum
veri taban (CE-DAT), Kriz durumunda beslenme bilgi sistemi (NICS), ulusal
beslenme aratrmalar ve hastalk oranlar, mevcut programlarn kapsam gibi
kaynaklara bavurulmaldr. Temsil verilerin olmas durumunda zaman iinde
beslenme durumundaki eilimlere baklabilir (bkz. Ek 3: Beslenme analizi
kontrol listesi). Beslenme analizi, daha geni analizlerin, zellikle kamu sal
ve gda gvenliinin iinde incelenmelidir. Mevcut beslenme tevikleri hakknda
bilgiler, operasyonel kapasite ve lokal ve ulusal yardm kapasitesi, boluklarn
doldurulmas ve yardmlarn ynlendirilmesi asndan toplanmaldr.
2. Analiz koullar: Bilgi boluklarnn belirlendii yerlerde ilk analizin ardndan

detayl analiz yaplmaldr (bkz. Temel Standart 3 sayfa 61). Detayl bir beslenme
analizi, antropometrik* (insan vcudunu lme) aratrma bebek ve ocuklarn
beslenmesi dair analizleri, mikro besleyici analizlerini ve nedensel analizler gibi
eitli yaklamlar iermelidir. Beslenme aratrmas ve izleme yntemleri de
kullanlmaldr.
* Antropometri: nsann llebilir (arlk, boy, kafa boyutlan, soluma skl vb) ve snflandrlabilir
(gz rengi, sa biimi, kann biyokimyasal zellikleri vb.) fiziksel zelliklerini istatistik adan inceleyen
antropoloji dal.
3. Yntem: Beslenme analizlerinin net hedefleri olmaldr, uluslararas kabul

edilen yntemler kullanlmaldr, beslenme asndan risk altndaki gruplar
belirlenmelidir ve yetersiz beslenmenin temelindeki nedenler belirlenmelidir.
Analiz ve deerlendirme sreci, dokmante edilerek zamannda bir rapor
eklinde sunulmaldr. Analiz yaklamlar tarafsz, temsilciler ve kurulular
arasnda iyi koordine edilmi olabilir, bu ekilde bilgiler tutarl ve kyaslanabilir
olur. ok kurululu analizlerde byk lekli teknik ve geni corafi alanlarn
deerlendirilmesi faydal olabilir.
4. Antropometrik lmler, beslenme bozukluunun grlme skln tahmin

etmeyi salar (kronik ve akut). Bunlar WHO standartlarna gre Z skorundaki
arlk boy lmlerini rapor eder (bkz. Ek 4: Akut yetersiz beslenmenin lm).
Z skorunda arlk ve boy lmleri Salk istatistikleri ulusal merkezine (NCHS)
gre, gemi aratrmalar ile kyaslamak zere raporlanabilir. Orta st kol
evresi ile llen (OK) ar zayflk antropometrik aratrmada yer almaldr.
Beslenme ilikleri analiz edilmeli ve ayrca kaydedilmelidir. Yetersiz beslenme
yaygnl ile ilgili gven aral raporlanmal ve kalite gvence gsterilmelidir.
Bu, mevcut aralar kullanlarak yaplabilir (rn. Yardm ve Geileri Standart
zleme ve Analiz yntemi (SMART) el kitab ve aralar ya da ENA (Acil Durum
155
Beslenme analizi) yazlm ve epi info yazlm). En ok kabul gren uygulama,

6-59 aylk ocuklarda beslenme bozukluunun llmesidir. Ancak dier
gruplar daha byk risk altnda olabilir. (bkz. Ek 4: Akut yetersiz beslenmenin
lm).
5. Antropometrik olmayan gstergeler: Antropometriye ek bilgiler de

nemlidir ancak dikkatlice ele alnmal ve antropometrik almalara
balandnda snrl kalmaldr, bylece almann kalitesi drlmemelidir.
Bu tr gster-geler baklk koullara oranlarn (zellikle kzamk), Vitamin
A destei, mikro besleyici eksiklii ve WHO Bebek ve ocuklarn beslenmesi
(IYCF) gstergelerini ierir. Uygunsa cenin, bebek ve 5 ya alt lm oran
llmelidir.
6. Mikro besin eksiklikleri: Toplumda afet ncesinde A vitamini, iyot ya da

demir eksiklii olduu biliyorsa bu, afet srecinde de bir sorun tekil edebilir.
Analizlerin planlanmas ve incelenmesi srasnda mikro besin eksikliklerinden
kaynaklanan pelegra, beriberi, iskorbit hastalklarnn ortaya kma olasl gz
nne alnmaldr. Salk merkezlerinde bu eksiklikleri bilinen bireyler varsa,
yeterli besine eriim eksikliini gstermek gereklidir ve bu durum toplum iin
de bir gsterge olabilir. Mikro besleyici eksikliklerinin analizi dorudan ya da
dolayl olabilir. Dolayl analizler, besleyici almlarnn nfus seviyesinde olmas,
eksiklik riskinin ekstrapolasyonu, gda eriim verilerinin llmesi ve (bkz. Gda
gvenlii ve beslenme analizi standard 1 sayfa 150), ve gda oran yeterliliinin
deerlendirilmesi (bkz. Gda gvenlii - gda transferleri standard 1 sayfa 180)
olabilir. Dorudan analiz, mmknse, bireysel hasta ya da nfus rneklerinde
klinik ya da alt klinik eksikliklerin llmesi olabilir, rn. aratrmalar srasnda
hemoglobin seviyesinin llmesi, demir eksikliinin llmesinde kullanlan
anemi yaygnlnn gstergesi olabilir.
7. Yetersiz beslenme seviyelerinin yorumlanmas: Yetersiz beslenme

seviyelerinin belirlenmesi referans nfusun boyut ve younluu, hastalk
ve lm oranlarnn detayl analizini gerektirir (bkz. Gerekli salk hizmetleri
standard 1, Klavuz notlar 3 sayfa 310). Ayrca salk gstergeleri, mevsimsel
deiiklikler, IYCF gstergeleri, afet ncesi yetersiz beslenme seviyesi,
temel besin eksiklikleri seviyesi (bkz. Ek 5: Kamu salnda mikro besleyici
eksikliinin lm), kresel akut yetersiz beslenme ile ilgili iddetli akut yetersiz
beslenme ve dier faktrler, bu yetersizliin altndaki sebeplerdir. Tamamlayc
bilgi sistemlerinin bir kombinasyonu eilimleri grntlemek iin en maliyet
etkinlikli yol olabilir. Uygunsa yerel kurumlar ve insanlar izleme faaliyetlerinde,
bulgularn yorumlanmasnda ve kaynak planlamasnda yer almaldr. Karar
verme ve modellerin uygulanmas gda gvenlii, geim kaynaklar ve salk
156
ve beslenme gibi deikenleri ierir (bkz. Gda gvenlii ve beslenme analizi

8. Karar verme: Analiz bulgular, yetersiz beslenmenin ynetilmesine ynelik

mdahale kararlarn belirtmelidir. Genel gda datm ve dier nleyici ya da
acil durum mdahalelerini uygulama kararlar, afetin akut dneminde derin
analiz sonularn beklemek zorunda deildir. Analizler yapldnda sonular
faaliyetlere dair bilgi iermelidir. Karar verme, kavramsal erevede gsterildii
gibi yetersiz beslenme sebeplerinin anlalmasna, beslenme analizi sonularna
ve mevcut kapasite yardmna baldr.
157
2. Bebek ve ocuklarn
Beslenmesi
Bebek ve ocuklarn beslenmesine ynelik standardn altnda kalan uygulamalar,
yetersiz beslenme, hastalk ve lm olasln arttrr. Afetlerde bu riskler artar ve
en genler en zarar grebilir durumdadr. Optimal beslenme uygulamalar, hayatta
kalma orann en st seviyeye karr, 24 ayn altndaki ocuklarn hastalklarn
azaltr ve 6 aylk ocuklar iin emzirme, 24 ay ya da daha uzun sre emzirmeye
devam etme, yeterli, uygun ve gvenli tamamlayc gdalara 6 ayda balanmasn
ierir.
IYCF (Bebek ve ocuklarn beslenmesi) , henz anne st ile beslenen ve bu a

gemi kk ocuklarn beslenme ihtiyalarnn desteklenmesi ile ilgilidir. ncelikli
mdahaleler arasnda, anne stnn korunmas ve anne st destei, yapay
beslenmenin risklerini azaltma ve gvenli tamamlayc gdalara geilmesi yer alr.
stisna ve zor durumlarda olan bebekler ve ocuklar, mesela HlV'in yaygn olduu
nfuslar, kszler, dk arlkla doanlar (LBW) ve ar derecede besinsiz
kalm ocuklar zel dikkat gerektirir. Hamile ve emziren annelerin beslenme,
fiziksel ve zihinsel salklarnn korunmas ve desteklenmesi, anne ve ocuun
refah iin nemlidir. Byk anne ve babalar, tek babalar ya da kardeler gibi
ocuun bakmn stlenen kiilerin zel ihtiyalar gz nne alnmaldr. ocuk
ve gen ocuklarn beslenme ihtiyalarnn zamannda karlanmasnda sektrler
aras dayanma nemlidir. IYCF, bu blmdeki ve dier blmlerdeki pek ok
standardn btnsel bir parasdr.
158
Bebek ve ocuklarn beslenmesi standard 1: Yol gsterici politi-

kalar ve e gdm
Bebek ve ocuklarn gvenli ve uygun beslenmesi, anahtar yol gsterici
politikalar ve gl e gdm uygulamas yoluyla korunur.

Acil durumlarda ocuklarn beslenmesi (IFE) ve anne stn ikame edebilecek
besinlerin pazarlanmasnda uluslararas kanunlar ve Dnya Salk rgt
Genel Kurulu (WHA) kararlarnn artlarna uyulmas (birlikte kanunlar olarak
bilinir) (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Anne stne ikame besinlerin (BMS), dier st rnlerinin, biberon ve emziklerin

pazarlanmas ya da balanmasndan kanlmas (bkz. Klavuz notlar 2).

IYCF hkmlerini ve operasyonel IFE rehberlerini yanstan ulusal ve/veya ajans
politikalar (bkz. Klavuz notlar 1).
Her acil durumda IYCF iin liderlik edebilecek bir koordinasyon makam atama
BMS, st rnleri, biberon ve emzik balarn yneten bir organ belirleme

Kanun ihlallerinin izlenmesi ve raporlanmas (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Klavuz notlar
1. Politika rehberlii, e gdm ve iletiim: Acil durum programlarn bil-
gilendiren anahtar yol gsterici politikalarla ilgili dokmanlar arasnda IFE ve
Kanun hakknda Operasyonel Rehber de yer alr. Ek klavuzlar Referanslar ve
dier kaynaklar blmnde bulunabilir. WHA Karar 63.23 (2010), ye lke-
lerin ulusal ve uluslararas acil durum planlarnn ve acil durum yardmlarnn
IFE Hakknda Operasyonel Rehbere uygun olmasn gerektirir. Afete hazrlkl
olma, politika gelitirme, oryantasyon ve IFE hakknda eitim, Kanuna uyumlu
BMS kaynaklar ve tamamlayc gdalarn belirlemesini ierir. IYCF hakknda
liderlik edebilecek bir koordinasyon organ her acil durumda bulunmaldr. Ka-
nun ihlallerini izlemek ve raporlandrmak, hesap verebilirlie yardmc olacaktr.
Etkilenen nfus iin tutarl bir iletiim salamak ve basn aklamalar, yardm
iin etkili olacaktr.
159
2. St ve st rnlerinin ele alnmas: St ve st rnleri, hedefe uygun

olmayan datmlarda dhil edilmemelidir (bkz. Gda gvenlii - gda transferleri
standard 2, Klavuz notlar 5 sayfa 186). Yapay beslenme yntemleri ve
gstergeleri, IFE e gdm organ rehberlii altnda IFE ve Kanun Hakknda
Operasyonel Rehbere uygun olmaldr. BMS, st rnleri biberon ve emzik
balar acil durumlarda satlmamal ya da sat kabul edilmemelidir. Ulaan
balar kontrol altnda tutulmal ve IFE koordinasyon organ tarafndan
ynetilmelidir.
Bebek ve ocuklarn beslenmesi standard 2: Temel ve nitelikli

destek
Bebek ve kk ocuklarn anne ve bakclar, riskleri azaltan ve
beslenme, salk ve hayatta kalma sonularn iyiletiren beslenme
desteklerine zamannda ulamaldr.
Gvenli ve uygun IYFC iin ok sektrl mdahalelerin entegre ekilde

salanmas gerekir (bkz. Klavuz notlar 1).
Gda, nakd yardmlar ve/veya gda kuponu transferleri ile dier hizmetlere,
emziren ve hamile kadnlar ncelikli olarak ulamaldr (bkz. Klavuz notlar 1).
Hamile ve 0-24 ay aras ocuklu emziren kadnlar hedefleyen anne st

danmanlklar salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 2-7).
Yeni doan bebekli annelere haric emzirmeye erken balama destei

verilmelidir (bkz. Klavuz notlar 3).
Zamannda, gvenli ve uygun tamamlayc gda destei salanmaldr (bkz.

Klavuz notlar 5).
Bebekleri yapay beslenmeye ihtiya duyan anne ve bakclar iin uygun BMS
ve dier besin destleri zamannda sunulmaldr (bkz. Klavuz notlar 6).
stisna zor durumda olan bebekler ve ocuklar iin (yetim, uzun sre besinsiz
kalm, LBW ve HIV den etkilenen) zel beslenme destleri salanmaldr (bkz.
Klavuz notlar 4-7).
160
6 aydan kk ocuklarda sadece anne st ve anne stnn erken verilmesi

ile 1 ve 2 yalarnda devam eden anne st oranlarnn WHO standartlarna
gre llmesi (bkz. Klavuz notlar 2-3, 5-6).
Bakclarn, 6 ve 24 ay arasndaki ocuklarn tamamlayc gdalarna zamannda,

uygun ve gvenli olarak eriiminin salanmas (bkz. Klavuz notlar 5-6).
Emziren annelerin etkin desteklere eriiminin olmas (bkz. Klavuz notlar 1-3).
Yapay beslenme gerektiren bebekler iin uygun BMS ve ilgili desteklerin

salanmas iin kanunlara uygun yntemlerin uygulanmas (bkz. Klavuz notlar 5).
Klavuz notlar
1. IYCF iin koruyucu ve destekleyici bir ortam oluturmak zere basit

lmlerin ve temel mdahalelerin yaplmas gerekir. Emzirme, tamamlayc
gda ve/veya yapay beslenme uygulanan 0-24 aylk bebeklerin beslenme
zorluklar konusu dikkatle ele alnmaldr. Emzirilmeyen bebeklerin acil destee
ihtiyac vardr. Anneler, bakclar; hamile ve emziren annelerin ncelikli ihtiyalar
karlanmaldr. 24 ayn altnda ocuklar olan anneler kaydedilmeli ve yeterli
gdann ulamas iin gda gvenlii programlarna balanmaldr. Anneler ve
bakclar iin zel barnaklarn olmas, IYCF destei iin emsal tekil ederek
inceleme olana salar. Emzirme destei, etkin salk, psikolojik hizmetler,
ncelikli salk ve seici beslenme programlar ile bandan itibaren entegre
hlde olmaldr.
2. Hamile ve emziren kadnlar: Hamile ve emziren annelerin yetersiz

beslenmesi, hamilelik komplikasyonlar, anneyle ilgili lm, dk arlkl
bebek doumlar ve anne stnde temel besinlerin eksiklii gibi sonulara yol
aar. Hamile kalrken anne arlnn dk olmas genellikle bebein arlnn
dk olmas ile ilgilidir ve ergen dnemde hamile kalmann bir sonucudur.
Hamile ve emziren annelerin salklarn koruma ve anne stnn ieriinin
tam olmasn salamak iin gda destei almas gerekir. Demir ve folik asit
takviyelerine devam edilmelidir. Kadnlar, doumdan sonraki alt ila sekiz hafta
A vitamini almaya devam etmelidir. Mikro besin destekleri uluslararas nerilen
doz ve zamanda olmaldr. Ergen annelerin beslenme destei de nemli iken
161
LBW vakalarnn nlenmesinde ergen yata hamile kalmay nleyici programlar

daha etkilidir.
3. Anne ve bebein salnn korunmasnda harici anne stne erken

balanmas (doumdan sonraki ilk 1 saat iinde) nemlidir. LBW bebekler ve
anneleri, doumdaki ciltten cilde temasnn ve emzirmeye erken balamann
faydalarn greceklerdir (bkz. Gerekli salk hizmetleri - ocuk sal standard
2, Klavuz notlar 1 sayfa 324).
4. Emzirme: Harici anne st, bebein sadece anne st almas, gerekli temel
besin ya da ilalarn dnda su ya da dier svlar almamasdr. Emzirme daha
byk bebek ve ocuklar da koruyucudur, zellikle su ve hijyen artlarnn
eksik olduu yerlerde, 24 ay ya da daha fazla emzirmeye devam etmek
nemlidir. Annelere, aile ve toplumlara emzirmenin nemi anlatlmaldr; akut
acil durumlarda toplumlarn gveni sarslabilir. Bask altndaki nfus ve 6 ay
altndaki yetersiz beslenen bebeklere ynetimi zor durumlarda nitelikli anne
st salamak iin planlama ve kaynak tahsisi yaplmaldr (bkz. Akut yetersiz
beslenme ve mikro besin eksikliklerinin ynetimi standard 2 sayfa 169),
kark beslenmenin yaygn olduu insanlarda ve HIV olan yerlerde ocuklarn
beslenmesine zen gsterilmelidir (bkz. Klavuz notlar 7).
5. Tamamlayc beslenme, anne stnn yan sra 6 aydan itibaren bebeklere

ek besin verilmelidir (ya da emzirilmeyen bebekler iin anne st ikamelerinin
salanmas). Tamamlayc besin dneminde (6-24 ay), gda ve sv gvenliinin
devam iin emzirme nemli rol oynamaya devam eder. Emzirilmeyen
bebeklerde beslenme eksikliini kapatmak iin destek gerekir. Bunun
gda gvenlii programlaryla balantl olmas tamamlayc beslenmenin
desteklenmesi iin nemlidir. Nfusun gda yardmna tbi olduu yerlerde
uygun mikro besleyiciler genel programda yer alrken tamamlayc gdalar
iin kapal bir biimde muhafaza edilmesi gerekebilir. Tamamlayc gda
alma dneminde lipit bazl besin takviyelerinin farkl acil durum koullarnda
kullanlmas gerekir. Kullanma hazr tedavi amal gdalar tamamlayc
deildir. Tamamlayc gdalarn datm, hazrlanmasn gsteren rehberler
ile birlikte yaplmaldr. Mikro besin destei ve A vitamini nerilere uygun
olarak datlmaldr. Bu takviyelerden dk arlkl bebekler ve ocuklar da
faydalanabilir. Nfus bir stma endemik alannda ise, anemik ve demir eksiklii
olan ocuklara demir takviyesi yaplmaldr.
162
6. Yapay beslenme: Emzirilmeyen bebeklerin beslenme seenekleri iin vasfl

personel tarafndan belirlenmesi ve analiz edilmesi gerekir. Anne st yok
ise gnll st annelerin zellikle dk arlkl bebeklerin beslenmesinde
nemli rol olacaktr. Yapay beslenme gerekiyor ise anne ve bakclarn
yeterli miktarda BMS'ye (bebekler en az 6 aylk olana kadar) ve dier nemli
desteklere (su, yakt, depolama tesisi, byme takibi, tbbi yardm) zamannda
ulamas nemlidir. Kark beslenen 6 aydan kk ocuklar anne stne
ynlendirilmelidir. Sanitasyon sorunlar nedeniyle biberonlar kullanlmamaldr.
Bireysel ve toplum seviyelerinde hastalk yaygnl belirlenmelidir, zellikle
ishal yaygnl zerinde durulmaldr. 6 ayn altndaki emzirilmeyen bebeklere
dk dozda A vitamini verilmelidir.
7. HIV ve bebeklerin beslenmesi: ocuklarn HIV'den uzak bymesini st

dzeye karmak, HIV ile enfekte annelerin ocuklar iin en iyi beslenme
ynteminin bulunmasnda gz nne alnacak ilk konudur. Bilinmeyen ve
negatif HIV olan anneler genel IYFC nerilerine gre emzirebilir. (bkz. Klavuz
notlar 3-5). HIV olan anneler, emzirme ile anti-retroviral (ARV) mdahaleyi
birletirdiinden, doum sonras HIV iletimini nemli lde azaltr. ARV ye
hzl eriim ncelikli olmaldr (bkz. Gerekli salk hizmetleri - cinsel ve reme
sal standard 2 sayfa 328). Alternatif besleme ile ilgili riskler, acil durum
artlarnda daha fazladr. Yani HIV ile enfekte annelerin bebeklerinin anne st
almas, ARVlerin olmad yerler de dhil, bebeklerin hayatta kalmas iin
daha byk olaslk sunar. Alternatif beslemeye balanan ocuklar iin acil
yapay beslenme yardm sunulmaldr (bkz. Klavuz notlar 6).
163
3. Akut Yetersiz Beslenme ve

Mikro Besin Eksikliklerinin
Ynetimi
Akut yetersiz beslenme ve mikro besin eksiklikleri, etkilenen bireylerin lm ve
hastalk riskini arttrr. Bu nedenle bu tr yaygnlk ve yksek risk durumunda, doru
ve eksik beslenmeyi destekleyici yardma ulamak nemlidir. Bu hizmetlerin etkisi,
temeldeki yetersiz beslenme dier mdahaleler, WASH, gda transferleri ve Gda
gvenlii ile e zamanl olarak ele alnrsa nemli lde azalr.
Orta dereceli beslenme bozukluu, eitli ekillerde ele alnabilir. Afet durumlarnda
desteki beslenme genellikle en temel strateji, orta dereceli akut beslenme
bozukluunun dzeltilmesi ile iddetli akut yetersiz beslenmenin nlenmesine
yneliktir. Akut yetersiz beslenme ve mikro besin eksikliklerinin ynetimi standard
1, zellikle tedavi hedeflenen desteki beslenmeye atfta bulunur. rtl desteki
beslenme iin tanml gstergeler yokken, sunulan koullar, kabul edilebilirlik ve
oranlar nemlidir.
iddetli akut yetersiz beslenme, eitli yntemlerle salanabilen tedavi edici

bakm yoluyla ele alnr. Akut yetersiz beslenmenin toplum bazl ynetimi, artlar
izin verdii lde olmaldr. iddetli akut beslenmeyi ele alan programla toplum
mobilizasyonunu (etkin iletiim, aktif vaka bulma, referans ve takip), medikal
komplikasyonlar olmadan iddetli akut beslenme bozukluu iin ayakta tedaviyi
ve bebekler iin medikal komplikasyonlu iddetli akut yetersiz beslenme hastane
tedavisini ierir.
Mikro besin eksikliklerinin belirlenmesi pek ok durumda zordur. iddetli

eksikliklerin klinik bulgular kolayca tehis edilebilir, ancak alt-klinik mikro besin
eksiklii tans iin bu ok kolay deildir. Nfusta temel besin maddelerinin eksiklii
164
yaygnsa, bu durumun afet ile ktye gidecei varsaylabilir. Bu eksiklikler, nfus

bazl mdahaleler ve kiisel tedavi ile giderilmelidir.
Akut beslenme bozukluu ve mikro besin eksikliklerinin ynetimi

standard 1: Orta dereceli akut beslenme bozukluu
Orta dereceli akut beslenme bozukluu problemi ele alnr.

Balangtan itibaren net tanmlanm ve zerinde hemfikir olunmu stratejiler,
hedefler ve kriterler belirlenir (bkz. Klavuz notlar 1).
Balangtan itibaren nfusun yer almas ile birlikte eriim ve kapsam en st

seviyeye karlr (bkz. Klavuz notlar 2 ve Temel Standart 1 sayfa 55).
Analizde yer alan kiilerin hastaneye yatmas ve taburcu edilmesi, ulusal ve

uluslararas kabul edilen antropometrik kriterlere gre yaplr (bkz. Klavuz
notlar 3-4 ve Ekler 4: Akut yetersiz beslenmenin lm ve 5: Kamu salnda
mikro besleyici eksikliinin lm).
Orta dereceli akut yetersiz beslenme ynetimi, iddetli akut yetersiz beslenme
ynetimi ve mmknse sunulan salk hizmetlerine balanr (bkz. Klavuz
notlar 5-6).
Yerinde beslenme iin ak bir erzak yoksa, kuru ve kullanma hazr takviye
gdalar orantl olarak salanr (bkz. Klavuz notlar 8).
Zayf mdahalelerin nedenleri aratrlr ve nlem alnr (bkz. Klavuz notlar 5-6).
IYCF, anne st ile ilgili koruma, destek ve anne stn tevik faaliyetleri ile
ynlendirilir (bkz. Klavuz notlar 7).

Programda dier ocuklar da yer almasna ramen bu gstergeler zellikle 6-59
aylk ocuklara uygulanr.
Hedef nfusun yzde 90' dan fazlas, kuru erzak destekleyici programa bir
gnden daha az srede gidip gidebilecek yrme mesafesinde olmal (tedavi
sresi dhil) ve yerinde salanan beslenme programlar iin bir yrme
mesafesi bir saatten fazla olmamaldr (bkz. Klavuz notlar 2).
165
Krsal alanlarda kapsam yzde >50, kentsel alanlarda yzde >70 ve kamplarda
yzde >90 olmaldr (bkz. Klavuz notlar 2).
Hedeflenen destekleyici beslenme programlarndan kanlarn oran lenler

iin yzde <3, iyileenler iin yzde >75 ve isteiyle ayrlanlar iin yzde <15
Klavuz notlar
1. Program tasarm, beslenme durumunun karmakln ve dinamiklerini

anlama temelinde olmaldr. Destekleyici gdalar, hedefe ynelik (tedavi
edici) ve st rtl (koruyucu) yaklam ile uygulamaldr. Hangi yaklamn
uygulanaca karar, antropometrik kriterleri kullanarak akut yetersiz
beslenme, yetersiz beslenme art riski, izleme kapasitesi ve afetten etkilenen
insanlarn kaynak ve kapasitelerine baldr. Hedeflenen destek beslenme
genellikle akut beslenme bozukluu olan bireylerin izlenmesi iin daha fazla
zaman ve aba gerektirirken rtl yaklam genellikle daha az personel ve
daha fazla gda kayna gerektirir. Tedavi edici bakm, salk sistemleri, HIV ve
AIDS ve tberkloz alarna (TB) ve Gda gvenlii programlarna balantlar
nemlidir. Afetten etkilenen insanlar, program alanlar belirlenirken karar
verme aamasna katlmaldr. Alanlara eriimde glk eken insanlara zen
gsterilmelidir. Balangtan itibaren uzun vadeli destek iin k stratejileri ya
da planlar dnlmelidir.
2. Kapsam, tedaviyi alan insanlar belirtir. Bu kapsam, programn kabul

edilebilirlii, lokasyon ve program alanlarna eriim, gvenlik durumu, datm
skl, bekleme sresi, servis kalitesi, mobilizasyon koullar, ev ziyareti,
izleme ve kabul kriterlerinin sralanmasndan etkilenir. Program alanlar, kk
ocuklar ile seyahat etmenin madd zorluklarn ve risklerini azaltacak ekilde
hedef nfusa yakn olmaldr. Kapsam lme yntemleri, retilen bilginin
gvenilirlii ve trne gre deiir. Kullanlan yntem raporlama srasnda
belirtilmelidir. Mevcut rehber, belirli bir koulda hangi yntemin uygulanmasna
karar verilirken kullanlmaldr. Kapsam deerlendirmesi bir ynetim arac
olarak grlmelidir, dolaysyla acil (akut dnem) destek safhasnn sonuna
braklmamaldr.
3. Kabul kriterleri: Antropometrik kriterleri karlayanlar dnda kalan, beslenme

bozukluundan muzdarip bireyler de beslenme desteklerinden faydalanabilir,
rn. HIV (PLHIV) ya da TB olan insanlar, tekrarlamay nlemek iin tedavi
166
bakmdan karlan insanlar, kronik hastal ya da engeli olan insanlar.

Antropometrik kriterlerin dndaki insanlar da programda yer alacaksa, izleme
ve raporlama sistemlerinin buna ayarlanmas gerekir.
4. Ulusal ynergelerin olmad yerlerde taburcu kriterleri uluslararas rehber-

lere gre dzenlenmelidir ve raporlama performans gstergelerinin kullanld
yerler belirtilmelidir (bkz. Klavuz notlar 5).
5. Performans gstergeleri tedaviyi sonlandrarak program tamamlayan

insanlar iindir. Taburcu edilen kiilerin toplam says, len, vazgeen-kendi
isteiyle ayrlan, iyileen ve iyilemeyen kiileri de kapsar. Tamamlayc
hizmetlere ynlendirilen kiiler (salk servisleri gibi) tedaviyi bitirmemitir,
ya tedaviye devam eder ya da daha sonra geri dnerler. Dier alanlara
ynlendirilen insanlar tedaviyi bitirmemitir ve performans gstergelerine dhil
edilmez. Performans ile ilgili gstergeler yledir:
Taburcu olanlarn oran =

yileen kii says
x yzde 100
Toplam taburcu says
lerek ayrlanlarn oran =

lm says
x yzde 100
Toplam ayrl says
steiyle ayrlanlarn oran =

stekli ayrlanlarn says
x yzde 100
Toplam ayrl says
yilemeden ayrlanlarn oran =

yilemeden ayrlanlarn says
x yzde 100
Toplam ayrl says
Engellilik, damak yar ya da cerrahi problemleri vs. olan ocuklarn

akut beslenme bozukluu sorunlar da varsa, bu ocuklar raporlamadan
karlmamaldr. Raporlama srasnda asl odaklanlan grup 6-59 aylk
ocuklardr. Performans analizinde yukardaki gstergelere ek olarak sistemler,
nfusun katlm, programn kabul edilebilirliini (ayrlan ve koullara oran
bunun iyi bir l yntemdr), salanan gdann miktar ve kalitesi, koullar,
dier programlara transfer sebepleri (zellikle beslenme durumu iddetli akut
beslenme bozukluuna dnen ocuklar), kabul edilen ve tedavide olan
birey says da grntlemelidir. Hastalk ekilleri, nfusun yetersiz beslenme
167
seviyesi, ailelerdeki ve nfustaki gdann gvensizlik seviyesi, nfusa salanan

tamamlayc mdahaleler (genel gda datm ya da e deer programlar)
ve servis datm iin mevcut kapasite gibi harici faktrler de gz nne
alnmaldr. Ayrlma ve tedaviye yeterince cevap verememenin nedenler,
devamll olan bir yaklamla aratrlmaldr.
6. Salk girdileri ve gz nne alnmas gereken konular: Hedeflenen
destekleyici gda programlar, hastalklarn izlenmesi ve hastalklar arasndaki
balantlarn tespiti iin nemli temas noktalardr. Programlar, mevcut salk
hizmetlerinin kapasitesini gz nne almal ve stma takibinde A vitamini
takviyesi, demir ve folik asit kombinasyonu; ishal ve baklk takibinde ise
inko takviyesinin etkili bir ekilde salanmasn iermelidir (bkz. Gerekli salk
hizmetleri - bulac hastalklarn kontrol standard 2 sayfa 314 ve gerekli
salk hizmetleri - ocuk sal standard 1-2 sayfa 321-323). HIV yaygnlnn
olduu blgelerde HIV testi ve profilaktik tedavi yaplabilmeli, destekleyici gda
kalite ve miktar itinal biimde verilmelidir.
7. Akut olarak yetersiz beslenmi 6 ayn altndaki ocuklar emziren
anneler, takviye gda programna alnmaldr. Orta derecede dengesiz
beslenen anneler emzirmeye devam edebilir ve kendi beslenme durumlarn
korumak iin yeterli beslenme desteine ihtiya duyabilir. Anneler, takviye
beslenme erzaklar, nitelikli anne st destei ve gvenilir, besleyici ve
yardmc tamamlayc destek hakknda bilgilendirilmelidir. Akut olarak dengesiz
beslenmi 6 ayn altndaki ocuklar, uygun nitelikli anne st desteine ve
gerekirse tedaviye alnmaldr.
8. Erzak: Haftalk ya da iki haftalk olarak salanan kuru erzak ya da kullanma
hazr gdalar, yerinde beslenmeye tercih edilir ancak bunlarn yaps ve
boyutlar, ailenin gda gvenlii ve paylama olasl temelinde belirlenmelidir.
Hijyenik ekilde ailede gdalarn nasl hazrlanmas ve muhafazas ve ne zaman
tketilmesi gerektii (bkz. Gda gvenlii - gda transferleri standard 6, Klavuz
notlar 1 sayfa 198) ve 24 ayn altndaki ocuklarn emzirilmesine devam
etmenin nemi ile ilgili ak bilgiler verilmelidir. Hareket gl ekenler gibi
zarar grebilir kiilerin zel ihtiyalarna gre program adaptasyonu gerekebilir.
168
Akut dengesiz beslenme ve mikro besin eksikliklerinin ynetimi

standard 2: iddetli akut dengesiz beslenme (beslenme bozukluu)
iddetli akut beslenme bozukluu ele alnr.

Balangtan itibaren net olarak tanmlanm ve zerinde hemfikir olunmu
stratejiler, hedefler ve kriterler belirlenir (bkz. Klavuz notlar 1).
iddetli beslenme bozukluunun ynetiminde yatakl hasta bakm, ayakta

hasta bakm, nfusun mobilizasyon bileenleri gibi mdahaleler yer almaldr
Balangtan itibaren nfusun yer almas ile birlikte eriim ve koullar en st

seviyeye karlr (bkz. Klavuz notlar 1-3 ve temel standart 1 sayfa 55).
iddetli akut beslenme bozukluunun ynetiminde ulusal ve uluslararas

ynergelere gre beslenme ve tbbi destek salanr (bkz. Klavuz notlar 4-8).
Antropometrik ve antropometrik olmayan endekslere gre taburcu etme

kriterleri de yer alr (bkz. Klavuz notlar 6).
Tedaviye yant vermeme ve lm oranlarnn art nedeni aratrlr ve buna

gre tedbirler alnr (bkz. Klavuz notlar 6-7).
IYCF, anne st ile ilgili koruma, destek ve anne st tevik faaliyetleri ile
ynlendirilir (bkz. Klavuz notlar 9-10).

Programda dier ocuklar da yer almasna ramen bu gstergeler zellikle 659
aylk ocuklara uygulanr.
Hedef nfusun yzde 90'ndan fazlas, destekleyici programa bir gnden az

srede gidi-geli yrme mesafesinde olmal (tedavi sresi dhil) ve yerinde
salanan beslenme programlar iin bir yrme mesafesi bir saatten fazla
olmamaldr.
Krsal alanlarda kapsam yzde >50, kentsel alanlarda yzde >70 ve kamplarda
yzde >90 olmaldr (bkz. Klavuz notlar 3).
Hedeflenen destekleyici beslenme programlarndan kanlarn oran lenler

iin yzde <10, iyileenler iin yzde >75 ve vazgeenler iin yzde <15
169
Klavuz notlar
1. Program tasarm: Mevcut salk sisteminin kapasitesini destekleme

temelinde olmaldr. Etkin ekilde iddetli akut yetersiz beslenme ynetiminin
salanmas iin ek destek seviyesi, afetten etkilenen insanlarn say ve
corafi yayl ve gvenlik durumu bandan itibaren gz nne alnmaldr.
Balangtan itibaren uzun vadeli destek iin k stratejileri ya da planlar
dnlmelidir. Programlarn kapan ve gei kriterleri iin mevcut kapasite
ve mevcut sistemlere entegrasyon gz nne alnmaldr.
2. Program bileenleri: iddetli akut yetersiz beslenme problemine ynelik

programlar, medikal komplikasyonlar olan bireylerin ve akut yetersiz beslen-
mesi olan ve medikal komplikasyonlar olmayp ayakta tedavi gren 6 aydan
kk tm ocuklarn hastane bakmndan oluur. Hastane bakm dorudan
referans uygulamalar ile olabilir. Programlar, yetersiz beslenmenin altndaki
nedenleri ele alan servisler ile de balantl olmaldr, rnein destekleyici gda,
HIV ve AIDS ve TB alar, birincil salk hizmetleri ve gda, nakd yardm ya da
gda kuponu transferlerini ieren gda gvenlii programlar. Programn kabul
edilmesi, ulam ve kapsam iin etkin bir topluluk mobilizasyonu nemlidir.
Hasta programlarnn alan, kk ocuklarla gelen hedef nfusun ve yeri de-
itirilen nfusun risk ve maliyetini arttrmayacak ekilde konumlandrlmaldr.
3. Kapsam: Orta dereceli akut beslenme bozukluunda olduu gibi koullar

programn kabul edilebilirlii, lokasyon ve program alanlarna eriim, gvenlik
durumu, datm skl, bekleme sresi, servis kalitesi, mobilizasyon koullar,
ev ziyareti, izleme ve kabul edilme kriterlerinin sralanmasndan etkilenir.
Koullar lme yntemleri, retilen bilginin gvenilirlii ve trne gre deiir.
Kullanlan yntem raporlama srasnda belirtilmelidir. Mevcut rehber, belirli
koullarda hangi yntemin uygulanmasna karar verilirken kullanlmaldr. (bkz.
Akut yetersiz beslenme ve mikro besleyici eksikliklerinin ynetimi standard 1,
Klavuz notlar 2 sayfa 166).
4. Ynlendirici lkeler: Ulusal ynergelerin bulunduu yerlerde bunlara

uyulmaldr. Ulusal ynergeler yoksa ve uluslararas standartlara ulalamyor
ise uluslararas ynlendirici ilkeler uyarlanmaldr. Uluslararas kabul edilen
kriterler referanslar ve dier kaynaklar blmnde bulunabilir.
5. Hastaneye kabul kriterleri, ulusal ve uluslararas yol gsterici ilkelere uygun

olmaldr (bkz. ek 4: Akut beslenme bozukluunun lm ve referanslar ve
dier kaynaklar). <6 aydan byk olan bebeklerin ve antropometrik gruplarn
hastaneye kabulnde klinik ve anne st alma durumlar gz nne alnmaldr.
170
Test edilen ya da HIV pozitif phesi olan bireyler ile TB (tberkloz) ya da

kronik hastalklar bulunan bireyler, hastaneye kabul kriterlerini karlyor ise
eit eriime sahip olmaldr. Bu kriterleri karlamayan ve PL HIV olan bireyler
genellikle beslenme desteine ihtiya duyarlar, ancak afet durumlarnda
iddetli akut beslenme bozukluu tedavisinde bu durum nerilen bir yntem
deildir. Bu bireyler ve aileleri, toplum bazl tedavi, TB tedavi merkezleri ve
anne-ocuk geii nleme programlar gibi eitli servislerde tedavi grmelidir.
6. Taburcu kriterleri ve iyileme: Taburcu edilen bireylerin medikal kompli-

kasyonlar olmamal, itahlarn geri kazanm, uygun bir arlkta ve beslenme
ile ilgili demleri olmamaldr (rn. iki arka arkaya tartlma ileminde). 6 aydan
kk ve 24 aya kadar ocuklarda anne st alma zellikle nemlidir. Emzi-
rilmeyen ocuklar yakndan takip edilmelidir. Erken taburcu ile ilgili risklerden
kanmak iin taburcu kriterlerine uyulmaldr. Ortalama hastanede kalma s-
resi, kullanmdaki ynlendirici ilkelere baldr ve bu nedenle ulusal koullar
ve ynlendirici ilkelere gre ayarlanmaldr. Beslenme demi olan ve olmayan
bireylere gre, kilo alma oran deiebilir. HIV, AIDS ve TB olan baz yetersiz
beslenmi bireylerde tedaviye yant alnamayabilir. Uzun vadeli tedavi ya da
bakm seenekleri, salk servisleri ve dier toplum destek servisleri ile bir
arada yrtlmelidir (bkz. gerekli salk hizmetleri - cinsel ve reme sal
7. iddetli akut beslenme bozukluu ynetiminin performans gsterge-

lerine, yatl ve ayakta tedavi edilen hastalar, bir kii iki defa saylmakszn dhil
edilmelidir (yani iki bileen arasndaki transferleri kararak). Bu mmkn de-
ilse, sonu oranlar buna uygun yorumlanmal, rnein sadece ayakta tedavi
uygulamasnda programlardan daha iyi sonular beklemeli ve sadece yatan
hasta tedavisi uygulanrken kombine bakmdaki gstergeler hedeflenmelidir.
iddetli akut beslenme bozukluunda performans gstergeleri taburcu edilen
hasta says, iyileen, len, tedaviyi yarda brakan ya da henz iyilememi
kiileri kapsar (bkz. akut beslenme bozukluu ve mikro besleyici eksikliklerinin
ynetimi standard 1, Klavuz notlar 4 sayfa 167). Dier servislere gnderilen
bireyler (rn. medikal servisler) tedaviyi bitirmemitir. Sadece ayakta hasta
tedavisi olan program raporlarnda, yatakl tedaviye gnderilen hastalar be-
lirtilmelidir. Hastalarn bir ksmnda HIV pozitif varsa bu durum lm oranlar-
n etkileyecektir. Performans gstergeleri bu durumlara gre dzenlenirken,
yorumlama srasnda gz nne alnmalar nemlidir. Taburcu gstergeleri-
ne ek olarak yeni hasta kabulleri, tedavideki ocuk says, kapsam oranlar,
performanslarn izlenmesinde analiz edilmelidir. Yeniden kabul, tbbi durumda
gerilemesi, tedaviyi yarda ve tedaviye yant vermeme sebepleri dzenli ekil-
de aratrlarak raporlanmaldr. Bunlarn tanm, kullanlan yol gsterici ilkelere
uygun olmaldr.
171
8. Salk girdileri: iddetli akut beslenme bozukluu ynetimiyle ilgili tm

programlar ulusal ve uluslararas yol gsterici ilkeler ve TB ile HIV durumunda
ynetim iin belirlenen talimatlara gre sistematik tedaviler iermelidir. HIVin
ok yaygn olduu alanlarda, beslenme bozukluu tedavi stratejileri, HIV
geiini engelleme ile anne ve ocuklarn hayatta kalmasn desteklemeye
ynelik olmaldr. TB ve HIV testi ve hastalarn bakm iin etkin tedavi
sistemlerinin bulunmas da nemlidir.
9. Emzirme destei: Yatl tedavi iin kabul edilen ocuklar, durumu kritik
olanlar arasnda yer almaktadr. Beslenme rehabilitasyonu ve iyiletirme
uygulamalarnn bir paras olarak, annelerin zellikle 6 aydan kk
ocuklar olanlar iin,- nitelikli emzirme desteine ihtiyalar vardr. Bunun
iin yeterli zaman, kaynak ve zel bir alan (emzirme kesi) ayrlarak kaliteli
destek salanmal, akran destei tevik edilmelidir. 6 aydan kk iddetli
akut beslenme bozuklundan muzdarip bebekleri emziren anneleri, iddetli
akut yetersiz beslenme iin antropometrik kriterleri karlamyorsa, beslenme
durumlar ne olursa olsun destekleyici gda almaldr ve bu durumda tedavi iin
kendilerinin de bavuruda bulunmas gerekir.
10. Sosyal ve psikolojik destek: Rehabilitasyon srecinde iddetli akut

beslenme bozukluu yaayan ocuklarn duygusal ve fiziksel olarak oyun
yoluyla motive edilmesi nemlidir. Bu ocuklarn bakmn stlenen kiiler
genellikle ocuklarn tedaviye getirmek iin sosyal ve psiko-sosyal destee
gereksinim duyarlar. Bu da gelecekte engelliliin nlenmesi, tedavi ile bilisel
bozukluklarn nlenmesi iin motivasyon ve tm bunlarn etkileimi vurgulayan
mobilizasyon programlar ile mmkndr (bkz. Koruma lkesi 4 sayfa 41).
iddetli akut beslenme bozukluu grlen ocuklarn bakmn stlenen
kiiler, tedavi sresince ocuklar, tavsiyeler, gsterimler, salk ve beslenme
bilgilerinin edinilmesi yoluyla besleyebilmeli ve bakmlarn yapabilmelidir.
172
Akut beslenme bozukluu ve mikro besin eksikliklerinin ynetimi

standard 3: Mikro besin eksiklikleri
Mikro besin mdahaleleri, kamu sal ve dier beslenme konularna
ynelik mdahaleler ile acil durumlar ve temel besin eksikliiyle ilgili
hastalklar azaltmak amacyla uygulanr.
Mikro besin eksikliklerinin belirlenmesi ve tedavisinde salk ekibinin eitilmesi

Nfusun risk altnda olabilecei mikro besin eksiklii trlerinin etkin ekilde
tedavisi iin prosedrlerin belirlenmesi (bkz. Klavuz notlar 2).
Mikro besin eksiklii vakalar, en iyi klinik uygulamalara gre tedavi edilir (bkz.
Klavuz notlar 1-2).
Mikro besin mdahaleleri, kzamk (Vitamin A) ve ishal (inko) gibi acil

durumlarla ilgili hastalklarn azaltlmas iin kamu sal ilemleri ile birlikte
yrtlr (bkz. Klavuz notlar 3-4).
Klavuz notlar
1. Klinik mikro besin eksiklii tan ve tedavisi: Klinik mikro besin eksikliinin
tans basit bir muayene ile mmkndr. Bu eksikliklerin klinik gstergeleri,
salk ve beslenme gzetim sistemlerinde yer alabilir ancak analizin doru
olmas iin ekibin iyi eitilmi olmas arttr. Vaka tanmlar problemlidir ve
acil durumlarda sadece uzman salk ekipleri araclyla belirlenebilir. Mikro
besin eksiklii tedavisi ayrca vaka bulgularn, zerinde hemfikir olunan
vaka aklamalarn ve yol gsterici tedavi ilkelerinin kullanlmasn ierir.
Vakalarn saptanmas ve tedavi, salk sistemi iinde olduu kadar, beslenme
programlarnda da yer almaldr (bkz. Gda gvenlii ve beslenme analizi
standard 2, Klavuz notlar 6 sayfa 156). Mikro besin eksikliinin yaygn olduu
yerlerde, kamu saln tehdit eden eik deerlerinin ald durumlarda
(bkz. Ek 5: Kamu salnda mikro besin eksikliinin lm), nfusun besin
takviyeleri almas uygun olacaktr. skorbit (C vitamini), pelagra (niasin), beriberi
(tiamin) ve ariboflavinosis (riboflavin) gda yardmna baml insanlarda mikro
173
besinlere yetersiz eriim sonucu en sk grlen salgn hastalklardandr. Bu

bilinen eksikliklerin yan sra bireysel tedaviler de nfus apnda mdahaleler
ile birlikte ele alnmaldr.
2. Alt-klinik (daha az belirgin) mikro besin eksiklii tans ve tedavisi:

Alt-klinik mikro besin eksikliinin olumsuz salk sonular dorudan biyokim-
yasal inceleme olmakszn tespit edilemez. Bu alanda istisna olan anemidir,
bunun iin bir biyokimyasal test alan (bkz. Gda gvenlii ve beslenme analizi
standard 2, 3,2. Klavuz notlar 6 sayfa 156 ve Ek 5: Kamu salnda mikro
besin eksikliinin lm) nispeten kolayca oluturulabilir. Dolayl gstergeler,
etkilenen nfusun besin eksiklii riskini deerlendirmek iin kullanlabilir (bkz.
Gda gvenlii ve beslenme analizi standard 2, Klavuz notlar 6 sayfa 156 ve
Ek 5: Kamu salnda mikro besin eksikliinin lm).
3. nleme: Mikro besin eksikliinin nlenmesi iin stratejiler ksaca Gda
Gvenlii - gda transferleri blmnde aklanmtr. (bkz. Gda Gvenlii -
Gda transferleri standardizasyonu 1 sayfa 180). nleme ayn zamanda akut
solunum yolu enfeksiyonu, kzamk, mikro besin depolarn tketen stma ve
ishal gibi parazit enfeksiyonlar gibi hastalklarn kontroln gerektirir (bkz.
Gerekli salk hizmetleri - ocuk sal standard 1-2 sayfa 321-323). Tedavi
sreci, hazrlkl olma, vaka tanmlarnn gelitirilmesi, aktif vaka bulmak iin
sistemlerin ve tedavilerin gelitirilmesini ierecektir.
4. Yaygn hastalklarn tedavisinde mikro besin kullanm: Mikro besin
desteinin baz hastalklarn nlenmesi ve tedavisine dhil edilmesi gerekir. Bu,
ishal tedavisi rehberlerinde yer ald gibi, kzamk as, A vitamini desteinin
salanmas, inko ve oral rehidrasyon (su ve elektrolit) tuzlarnn (ORS)
alnmasn ierir (bkz. Gerekli salk hizmetleri - ocuk sal standard 1-2
sayfa 321-323 ve Bebek ve ocuklarn beslenmesi standard 2 sayfa).
174
4.Gda Gvenlii
Gda gvenlii mdahaleleri zarar vermeme ilkesi gzetilerek ksa vadeli ihtiyalar
karlanmas ve etkilenen nfus iin onlar potansiyel olarak olumsuz etkileyecek
stratejilerin terk edilmesi temelinde gda gvenliinin uzun vadeli olarak ina
edilmesini amalamaldr.
Doru bir analizde, potansiyel yardm seeneklerinin uygunluu ve uygulanabilirlii

incelenir (bkz. Gda Gvenlii ve Beslenme Analizi standard 1 sayfa 150). Gda
gvenlii yardmlar bu blmde genel gda gvenlii, gda transferleri, nakd
yardm ve gda kuponu transferleri ve geim kaynaklar yardmlar olarak gruplara
ayrlmtr.
Gda gerekli ise uygun nakliye ekilleri dnlmeli ve gda kolisi, ayni yardm ve
gda kuponu transferlerine gre seilmelidir. Geim yardmlar birincil retim, gelir
ve istihdam, pazar rn ve hizmetlerine ulamay ierir.
Nakd yardmlar ve gda kuponlar, gda gvenlii kapsamnda olduu gibi, dier
hizmetlerden yararlanmak iin de kullanlabilir. Pazar kapasitesinin ve teslimat iin
uygun modellerin seilmesi, gda gvenlii faaliyetlerinin planlanmasnda nemlidir.
Gda gvenlii standartlar belirlenirken, genel nfus ve beslenme riski fazla olan
zarar grebilir kiilerin ihtiyalar gz nne alnmaldr. Bu ihtiyalar karlanana
kadar beslenme bozukluuna ynelik tedavilerin snrl bir etkisi olur nk
bu tedaviden taburcu olan kiiler tekrar dengesiz gda alm durumuna gelir ve
salklar yine ktye gider.
Hedef belirleme, teslimat ve datm yntemlerinin dhili ve harici risklerini

azaltmaldr. Bu koullarda gda kuponu, nakd yardmlar ve dier yardmlarn
zorla alnmas riski olabilir (rnein savaan taraflar tarafndan). Gda gvenlii
mdahalelerinin atmalar daha da ktletirecek hale getirmemesi nemlidir.
175
Gda gvenlii standard 1: Genel Gda gvenlii

nsanlarn, hayatlarn devam ettirebilecei, sosyal deerlerini ve
itibarlarn koruyabilecei kadar, uygun ve yeterli gdaya ve gda d
kalemlere eriim hakk vardr.

Acil ihtiyalar karlamak iin ilk yardmlarn tasarlanmas (bkz. Klavuz notlar 1).
Gda gvenliini desteklemek, korumak ve tevik etmek iin nlemler alnmas

Yardmlarn salamlk analizi, ilgili riskler ve maliyetler ve insanlarn baa kma

stratejileri temelinde olmas (bkz. Klavuz notlar 3).
Afet durumunda gei ve k stratejilerinin gelitirilmesi, farkndaln

arttrlmas ve bunlarn uygulanmas (bkz. Klavuz notlar 4).
Hedef gruba uygun desteklere eriiminin salanmas, gerekli bilgi, yetenek ve

hizmetlerin sunulmas (bkz. Klavuz notlar 5).
Her yardmda doal evrenin korunmas ve zarar grmemesinin salanmas

Farkl grup ve bireylere ulaarak kabul seviyesinin ve yardmlara ulama

seviyesinin izlenmesi ve ayrm yapmadan afetten etkilenen insanlarn tmnn
kapsanmas (bkz. Klavuz notlar 7).
Yerel ekonomi, sosyal a, geim kaynaklar ve doal evre zerinde yardmn

etkilerinin deerlendirilmesi ve bulgularn etkin ekilde paylalarak, dier
faaliyetlerin ynlendirilmesinde kullanlmas (bkz. Klavuz notlar 8).

Gda gvenlii, yardma ihtiyac duyan tm etkilenen insanlarn ncelikli
ihtiyalarn karlar; onlarn onurunu zedelemez, onlara seim hakk sunarak
itibarlarn korur.
Hane halk, negatif mcadele stratejilerine bavurmaz (bkz. Klavuz notlar 3).
Nakit, gda kuponu ya da bunlarn kombinasyonunun seimi, detayl analiz ve

deerlendirmeler ile belirlenmektedir (bkz. Gda Gvenlii - Nakd Yardm ve
Gda Transferi Standard 1 sayfa 200).
176
Klavuz notlar
1. Yaam kurtarc mdahalelere ncelik tannmas: Akut gda gvensizli-
inde gda yardm, nakd yardm, kupon datm ya da bunlarn farkl kom-
binasyonlar en yaygn ncelikli yardmlardr. Gda yardmlar, geici olarak
afetlerden etkilenen kiilerin baz hizmetlerden cretsiz yararlanmasn sala-
ma etme, istihdam programlar, geim kaynaklarna retken destek, stoklarn
elden, hayvan yemi salama ve pazar destei bu yardmlar kapsamndadr.
Pazarlarn etkin ve eriilebilir olduu zamanlarda ve ciddi enflasyon riski yok
ise, ncelik normal pazar dzenlemelerinin yeniden oturtulmas ve istihdam
salayan ekonomik faaliyetlerin yeniden canlandrlmasna verilmelidir (bkz.
Pazarlar ve gda gvenlii mdahaleleri, referanslar ve dier kaynaklar). Bu
stratejiler, geim kaynaklarnn desteklenmesine katk salad takdirde, gele-
cekteki olas zarar grebilirlii azaltacandan, gda datmna nazaran daha
byk fayda salayacaktr. Kurumlar, btnleik yardmlarn birbirini tamam-
layc nitelikte girdi ve hizmet sunmasn salamak iin birbirlerinin faaliyetlerini
takip etmelidir.
2. Gda gvenliinin desteklenmesi, korunmas ve tevik edilmesi: Bu

koullarda eitli yardm ve danmanlklar yer alr. Acil ihtiyalarn karlanmas
ve retici kaynaklarn muhafazas ilk aamalarda ncelikli iken, yardmlar uzun
vadeli olarak planlanmal ve dier sektrler ile e gdml olarak yrtlmelidir.
Ksa srede gda gvenliini salamak geim olanaklarna dayal zmler
bulmak kolay olmasa da, insanlarn saln koruyan ve geimlerine katkda
bulunan stratejiler gelitirilmeli ve ayet varsa, bu amaca uygun mevcut
stratejilere destek verilmelidir. Gda gvenlii ne ynelik mdahaleler, afette
madd kaynaklarn daha fazla kaybedilmesini engellemeli, kaybedilenlerin geri
kazanm iin ynlendirmeli ve iyileme srecine katkda bulunmaldr.
3. Baa kma stratejileri ile ilgili riskler: Gda gvenlii ve onurlu yaama
katkda bulunan gda gvenlii stratejileri desteklenmelidir. Ancak bu stratejiler
maliyetli olabilir ve zarar grebilirlii arttran risklere yol aabilir (bkz. Gda
gvenlii ve beslenme analizi standard 1 sayfa 150). Riskler en ksa zamanda
belirlenerek, bu tr stratejilerden kanmalar iin insanlar erken safhalarda
uyarmaldr. rnein, odun datm ve/veya yaktla alan sobalar, doal
kaynaklarn ar kullanmn ve gvensiz alanlara gitmeyi nleyebilir ve nakd
balar, mlk ve arazi satlarn nleyebilir (bkz. Koruma ilkesi 1 sayfa 33).
4. Normal duruma gei ve k stratejileri, zellikle yardmn uzun vadeli

etkileri olabileceinde, bandan itibaren planlanmaldr, rn. normalde
demeli olan servislerin cretsiz salanmas, mesela veteriner hizmetleri,
tekrar demeli hizmetlere geii zorlatrabilir. Bir programn kapanmasndan
nce ya da yeni bir srece gemeden nce, daha nitelikli aktrlerin sreci
devralabildiinden emin olunmaldr. Gda, nakd yardm ya da gda kuponu
177
transferleri durumunda, mevcut sosyal koruma ya da uzun vadeli gvenlik a

sistemlerine ya da danman hkmetlere ve balara balanarak kronik
gda gvensizliini zen sistemler kurulmaldr.
5. Bilgi, beceri ve hizmetlere eriim: Organizasyonel yaplar tasarlanarak

kullanclar ile birlikte planlanmal, bylece uygun ekilde muhafaza edilmeleri
salanmaldr. Baz bireylerin zel ihtiyalar olabilir, mesela AIDS nedeniyle
ksz kalan ocuklar, ailelerinde yer alan bilgi ve beceri transferlerinden
mahrum kalabilir, bu da uygun hizmetler ile salanmaldr.
6. evresel etki: retim iin doal kaynaklar ve afetten etkilenen insanlarn

(ve ev sahibi olan kiilerin) geim kaynaklar korunmaldr. evre zerindeki
etkiler yardmn planlama ve analizinde ele alnmaldr. rnein kamplarda
yaayan insanlar yemek piirmek iin yakta ihtiya duyarlar, bu da ormanlarn
yok edilmesini abuklatrr, potansiyel olarak evreye zarar verir (bkz. Gda
gvenlii - gda transferleri standard 2 sayfa 184). Yardmlar, evrenin
iyilemesine de yardmc olmaldr. rnein, bir kuraklk srasnda stoklarn
boaltlmas otlak zerindeki basky azaltr, hayvanlar iin daha fazla otlan
kullanlabilmesini salar. Mmkn olan yerlerde yardmlar doal kaynaklarn
ynetimi iin insanlarn kapasitesini gelitirmelidir. Doal kaynaklar zerinde
olumsuz etkilere neden olabilecek yardmlar ve yakt atmas bu nedenle
deerlendirilerek hafifletilmelidir (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa 33).
7. mknlara eriim ve kabul edilebilirlik: Farkl gruplarn katlm dzeylerini

belirlemeden nce, risk altndaki gruplara zel nem gsterilerek, yardm
alanlarn zellikleri tanmlanmal ve saylar ngrlebilmelidir. Katlm
ounlukla, kolay eriilebilirlik ve aktivitelerin katlmclarca kabul edilebilirlii
ile belirlenir. Baz gda gvenlii mdahaleleri, ekonomik olarak aktif kesimleri
hedef alsa da ayrm yapmamal ve risk altndaki tm gruplar ve bireyleri
korumay hedeflemelidir. alma kapasitesi, evdeki alma yk, ocuk
bakma sorumluluu, srekli hastalk ya da sakatlk gibi kstlamalar, kadnlarn,
yallarn ve engellilerin katlmn snrlandrabilir. Bireysel tercihler temelinde
belirlenecek hedefler toplumdaki btn gruplara danarak oluturulmaldr
(bkz. Koruma lkesi 2 sayfa 36).
8. zleme ve deerlendirme: Rutin izlemenin yan sra gda gvenlii hakknda

daha geni kapsaml bir durum analizi yapmak, programn ie yararlln
deerlendirmek, baz aktivitelerin ne zaman yrrlkten kaldrlacan,
hangi deiikliklerin ya da yeni projelerin uygulamaya gireceini belirlemek
ve taraflarn hangi projelerin ihtiyac olduunu grmek asndan gereklidir.
178
Deerlendirme, OECD tarafndan kaydedilen gelitirme yardm komitesi

kriterlerini temel almaldr, bu kriterler unlar ler: Uygunluk, ballk, tutarllk,
kapsam, verimlilik, etkinlik ve etki.
4.1. Gda Gvenlii Gda Transferleri

Gda transferlerinin amac, insanlarn yeterli kalite ve miktarda gdaya gvenli
eriimini salamak ve bunlar gvenli ekilde hazrlamalar ve tketmeleri iin
aralar sunmaktr.
Genel (cretsiz) gda datmlarnn gerekli olduu analiz edildiinde gdaya en

ok ihtiyac olanlar hedeflenir ve hedef kitle dier yollarla gdalarn retebildii ya
da gdalarna eriebildii zaman yardm sonlandrlr. Hedef kitle, artl transfer ya
da geim yardmlar gibi dier yardm trlerine gemeyi isteyebilir. Risk altndaki
bireylere normal erzaklarn yan sra destek gdalar da gerekebilir (rn. 6-59 aylk
ocuklar ve hamile ve emziren kadnlar). Kapsama bal olarak bu geni kapsaml
(genel) ya da hedefli yardm olabilir (bkz. Akut yetersiz beslenme ve mikro besin
eksikliklerinin ynetimi standard 1 sayfa 165).
Genel gda datmlar ve takviye beslenme iin uygun yerlerde eve gtrmeye hazr
erzak salanr. nsanlarn piirme olanaklar olmadnda yerinde beslenme tercih
edilir (afetten hemen sonra ya da nfus hareketleri srasnda), burada gvensizlik
gday eve gtren kiileri ya da acil okul beslenmelerini riske atar (eve gtrlen
erzaklar okullarda da datlabilir).
Tedarik zinciri ynetimi (SCM) salam ve hesap verebilirlie uygun olmaldr. Afet
yardmlarnda insanlarn hayat tehlikede olabilir ve gda transferleri sklkla afet
yardmlarnn nemli bir blmn oluturur. Teslimat ve datm sistemleri, toplum
seviyesinde de her aamada izlenmeli ve etkin iletiim ile effaflk salanmaldr.
Periyodik deerlendirmeler ile bulgular datlmal ve etkilenen nfus, yerel kurumlar
ve paydalar ile tartlmaldr.
179
Gda gvenlii - gda transferleri standard 1: Genel beslenme ge-

reksinimleri
Risk altnda olanlar da dhil afetten etkilenen insanlarn beslenme ihti-
yalarnn karlanmas
Durum stabil ya da byk lde gerilliyor ise gerekli olan gda nitelik ve
niceliinin belirlenmesi (bkz. Klavuz notlar 1, 4-5).
Gda transferlerinin enerji, protein, ya ve mikro besinler asndan ilk planlama

gereksinimleri standardnda tasarlanmas ve yerel duruma gre dzenlenmesi
(bkz. Anahtar gstergeler, Klavuz notlar 2 ve ek 6: Beslenme gereksinimleri).
Nfusun, gda ve beslenme desteine uygun ekilde eriiminin salanmas,

korunmas ve desteklenmesi (bkz. Klavuz notlar 3-8).
6-24 aylk ocuklarn besleyici, enerjisi youn tamamlayc gdalar almas ve

hamile, emziren kadnlarn ek besleyici destee eriiminin olmas (bkz. Klavuz
notlar 2).
Hanelerde PL HIV dhil, belirli ilev bozukluu olan, zarar grebilir veya kronik
hasta yelerin uygun besleyici gda ve yeterli beslenme desteine eriiminin
salanmas (bkz. Klavuz notlar 6-8).
Beslenme gereksinimlerini karlanmas lifli gdalara (tahl veya kk),

bakliyatlara (veya hayvansal rnler) ve ya kaynaklar gibi bir dizi gdaya
eriimin kapsamaktadr (bkz. Klavuz notlar 2-3, 5).
Ailelerin ounun (yzde > 90) iyotlu tuza yeterli eriimi olmaldr (bkz. Klavuz
notlar 2-4 ve ek 6: Beslenme gereksinimleri).
Eer balca rn msr ya da sprge dars (sorgum) ise, (nikotinic asit-B

komplex vitamin) kaynaklarna yeterli eriim vardr (rn. bakliyat, fndk,
kurutulmu balk) (bkz. Klavuz notlar 2-3 ve ekler 5: Kamu salnda mikro
besin eksikliinin lm ve 6: Beslenme gereksinimleri).
Eer balca rn parlatlm, pirin ise ek tiamin kaynaklarna eriim var (rn.
bakliyat, fndk, yumurta) (bkz. Klavuz notlar 2-3).
180
nsanlarn ok snrl diyete bal iseler, ek riboflavin ( B2 Vitamin) kaynaklarna

yeterli eriim vardr (bkz. Klavuz notlar 2-3).
skorbit, pelagra (vitamin eksiklii), beriberi ( B1 vitamin eksikliine bal sinir

hastal) ya da riboflavin (B2 Vitamin eksiklii) vakalar yok (bkz. Klavuz notlar
5 ve ek 5: Kamu salnda mikro besleyici eksikliinin lm).
A vitamini eksiklii, demir eksiklii anemi ve iyot eksiklii bozukluklarn, nemli

derecede kamu saln tehdit eden bir durum olarak deerlendirilmez (bkz.
Klavuz notlar 5 ve ek 5: Kamu salnda mikro besleyici eksikliinin lm).
Klavuz notlar
1. Gdaya eriimin yorumlanmas: Gdaya eriim, gda tketimi skoru ya

da diyet eitlilii aralar gibi analitik yollarla llebilir. Gda gvenlii,
pazara eriim, geim kaynaklar, salk ve beslenme gibi deikenleri ieren
yaklamlar durumun sabit ya da gerilemekte olduu ve gda mdahalelerinin
gerekip gerekmediini gsterir (bkz. Gda gvenlii ve beslenme analizi
2. Beslenme gereksinimleri ve erzak planlama: Ek 6 beslenme gereksinim-

lerinde akland gibi nfusun asgari gereksinimlerini karlamak iin aa-
daki tahminler genel erzak planlamasnda kullanlmaldr:
- 2.100 kcal / kii / gn
- Protein ile salanan toplam enerji %10
- Ya ile salanan toplam enerji %17
- Yeterli mikro besin alm.
Genel gda erzaklar, erzak planlama aralar kullanlarak tasarlanabilir (rn.

NutVal). nsanlarn gdalara eriimi yoksa, datlan tm erzak toplam beslenme
gereksinimlerini karlamaldr. Etkilenen nfusun ortalama eriebildii gda
miktarna ulamas iin doru hesaplar yaplmaldr. (bkz. Gda gvenlii ve
beslenme analizi standard 1 sayfa 150). Erzaklar daha sonra planlanarak
beslenme gereksinimleri ile insanlarn kendileri iin neler salayabildikleri
kyaslanr. Bu nedenle, standart gereksinimi 2,100 kcal/kii/gn ve analiz
hedef gruptaki insanlarn kendi kaynaklarndan ortalama 500 kcal/kii/ gn
alabildiini gsteriyor ise, erzak 2,100 - 500 = 1,600 kcal/kii/gn salayacak
ekilde tasarlanmaldr. Bir diyetin enerji ieriinin yan sra protein, ya ve
vitamin ile mineralleri iermesi de nemlidir.
181
Erzaklar, bir diyetin tm enerji ieriini salyorsa, yeterli miktarda besin

ieriyor demektir. Bir erzakta sadece enerji gereksiniminin bir ksmn
karlayan besinler varsa, iki yaklamdan biri seilir. Nfusun elde
ettii dier gdalarn besin ierii bilinmiyor ise, erzak dengeli bir besin
ieriine sahip olmal, erzak enerji ieriine orantl olmaldr. Nfusun
elde ettii dier gdalarn besin ierii biliniyor ise erzak bu besinleri
tamamlayc ekilde tasarlanabilir. Genel erzaklar iin ortalama plan
rakamlar, hamile ve emziren kadnlarn ek ihtiyalarn da gz nne
almaldr. Gen ocuklar iin yeterli ve kabul edilebilir yiyecekler, mesela
zenginletirilmi ierikli gdalar, erzakta bulunmaldr (bkz. Bebek ve
ocuklarn beslenmesi standard 2 sayfa 160). Eitlik salanarak benzer
ekilde etkilenen insanlara ayn gdalarn ulamasna zen gsterilmelidir.
Plan yapanlar, farkl erzak leklerinin toplumlarda tansiyonun artmasna
neden olabileceini unutmamaldr. Ar miktarda mikro besinlerin
hazm tehlikeli olabilir ve gda malzemelerini planlayanlar bunu zellikle
dnerek, zengin ierikli farkl gdalarn pakette yer almasn salamaldr.
3. Akut beslenme bozukluu (dengesiz beslenme) ve mikro besin

eksiklii: Anahtar gda gstergeleri karlandysa, genel nfusta besin
durumunun gerilemesi nlenir ve kzamk, stma, parazit enfeksiyonlar
gibi hastalklarn nlenmesi iin salk nlemleri alnr (bkz. Gerekli salk
hizmetleri - bulac hastalklarn kontrol standard 1-2 sayfa 312-314).
Gda yardm erzaklarnn yeterli mikro besin ierii, snrl gda tr
olan hallerde eksik kalabilir. Erzaklarn beslenme kalitesini artrmak iin
seenekler arasnda zenginletirilmi gdalarn bulunmas, yerel olarak
satn alnan rnler ile eksik besinlerin tamamlanmas ve lipit bazl, youn
besinli, kullanma hazr ya da mikro besin tableti ya da tozlar ile takviye
gdalarn salanmas yer alr. Bu rnler 6-24 ya da 6-59 aylk ocuklara,
hamile ya da emziren annelere ynelik olabilir. stisna olarak besin ierii
zengin gdalar erzaklardaki gda miktarn arttrr ve daha fazla gda takas
dnlebilir ancak maliyet etkinlii ve pazar zerindeki etkileri de gz
nne alnmaldr. Dier seenekler arasnda mikro besin eksikliini
nlemek iin, besleyici gdalara eriim salayarak gda gvenlii tevik
edilebilir (bkz. Gda gvenlii ve beslenme analizi standard 1 sayfa
150 ve gda gvenlii - geim kaynaklar standard 1-2 sayfa 204-
208). Nakliye, ileme, piirme srasnda kaybolabilen mikro besinler,
vitamin ve minerallerin kimyasal formlarnn biyolojik elde edilebilirlii de
dnlmelidir.
182
4. Erzak kullanmnn takibi: Anahtar gstergeler, gdaya eriimi gsterir

ancak gdann kullanm ya da besinin biyolojik olarak kolay bulunup
bulunmayacan gstermez. Besin almlarnn dorudan llmesi
bilgi toplamada gereki olmayan bir gereksinimdir. Ancak kullanm
dolayl olarak eitli kaynaklardan elde edilen bilgilerle hesaplanabilir.
Bu kaynaklar arasnda gda kullanlabilirliinin izlenmesi ve aileler
seviyesinde kullanm, gda fiyatlarnn analizi, yerel piyasadaki bulunuu,
yardm datm planlarnn ve kaytlarnn incelenmesi, yabani gda
katklarnn analizi ve gda gvenlii analizleri yer alr. Evlerde gda tahsisi
her zaman eit olmayabilir ve zarar grebilir olan bireyler durumdan
etkilenebilir ancak bu durumu yerelde lmek mmkn deildir. Uygun
datm mekanizmalarnn salanabilmesi iin (bkz. gda gvenlii - gda
transferleri standard 5 sayfa 192), gdann seimi ve etkilenen nfus
ile istiare iinde olmak, evlerde gda tahsislerinin daha iyi olmasn
salayabilir (bkz. Temel Standart 1 sayfa 55).
5. zellikle yal insanlar afetlerden daha fazla etkilenebilirler. Gdaya

eriimi azaltan ve besin gereksinimini arttran risk faktrleri hastalk ve
engelli olma, psiko- sosyal stres, ok nfuslu aileler, souk hava artlar
ve yoksulluktur. Yallar kolayca gda yardmlarna ulaabilmelidir (gda
transferleri dhil). Yiyeceklerin hazrlanmas ve tketilmesi kolay olmal,
yallarn ek protein ve mikro besin ihtiyalarn karlamaldr.
6. HIV ile yaayan insanlarn pek ok faktr sonucu, yetersiz beslenme

riskleri daha fazla olabilir. Bunlar arasnda itah kayb, yeme gl, ishal
nedeniyle zayf emilim, parazit ya da benzer barsak hcresi hasarlar,
metabolizma deiiklii ve kronik enfeksiyonlar olabilir. PL HIV insanlarn
enerji ihtiyalar, enfeksiyonun aamasna gre deiir. PL HIV insanlar,
AIDS balangcn geciktirmek iin mmkn olduu kadar iyi beslenmeli
ve salkl kalmaldr. Besinlerin tlmesi ve zenginletirilmesi,
harmanlanm ya da zel gda takviyelerinin sunulmas, yeterli bir rejime
eriim iin olas stratejilerdir. Baz durumlarda erzaklarn genel boyutunu
arttrmak uygun olabilir. Anti retroviral terapinin salanmas (ART) ve
destekleyici roller de bu tedavinin destekleyicisi olabilir.
7. Engelli bireyler: Engelli bireyler, bir afet durumunda aile yelerinden ve

bakclarndan ayrlma riski ile karlaabilir. Ayrca gda eriimi konusunda
ayrmcla maruz kalabilirler. Riskleri belirlemek ve azaltmak iin gdaya
fiziksel eriim, beslenme destei salamak ile ilgili mekanizmalar
gelitirilmelidir (rn. kam ve atal salanmas, ev ziyaretleri iin sistemler
183
gelitirmek ya da uzaktan yardm) ve besin asndan youn ve enerji

ierikli gdalara eriim salanmaldr. zel beslenme riskleri arasnda
ineme ve yutma zorluklar (daha az gda alm ve boulmaya neden
olur), beslenme srasnda uygun olmayan duru, gda ve gne na
eriimi engelleyen az hareketlilik (D Vitamini durumu) ve peklik, serebral
palsili (beyin felci) insanlar etkileyebilir.
8. Bakclar ve bakmlarn stlendikleri kiiler zel beslenme engelleri ile

karlaabilir. rnein hasta olduklar ya da hastaya baktklar zaman gdaya
eriim iin daha az zamanlar olabilir ve hijyen koullar iin daha fazla zaman
ayrmalar gerekebilir, tedavi masraflar ya da cenazeler iin takas yapmak zere
az varlklar olabilir ve sosyal bask ile ya da toplu destek mekanizmalarnn
azalmas ile karlaabilirler. Hasta bakclarn desteklenmesi ve savunmasz
insanlarn bakmnn kesintiye uramamas nemlidir, sunulan destekler
beslenme, hijyen, salk ve psiko-sosyal destek, koruma ierikli olmaldr.
Mevcut sosyal alar, bu alanlarda toplum iinden seilen yelerin eitilmesi
iin kullanlabilir (bkz. koruma lkesi 4 sayfa 41).
Gda gvenlii - gda transfer standart 2: Uygunluk ve kabul edi-

lebilirlik
Temin edilen gda maddeleri alclar iin uygun ve kabul edilebilir olmal-
dr, bu ekilde hanelerde etkin ve verimli ekilde kullanlabilir.
Gda maddelerinin analizi ve program tasarm srasnda afetten etkilenen

insanlara danlmal ve gda seimi hakkndaki kararlar bildirilmelidir (bkz.
Klavuz notlar 1).
nsanlarn gda depolama, su ve yakta eriim kapasiteleri ve piirme sreleri ile

gda trlerini seerken gereksinimleri analiz edilmelidir (bkz. Klavuz notlar 2).
Datlan yemee aina deilse, yemei hazrlayacak kiilere gerekli bilgiler

yerel dilde salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 1).
Btn tahl datlyorsa, alclarn bunlar evde tme/ileme aralar

olduundan emin olunmaldr (bkz. Klavuz notlar 3).
Afetten etkilenen insanlarn, baharatlar da dhil, kltrel olarak nemli

maddelere eriimi salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 4).
184
Program kararlar, hedef kitlelerin gda maddeleri seimine katlmna baldr

(bkz. Klavuz notlar 1 ve 4).
Program tasarm, su, piirme yakt ve gda ileme ekipmanlarn iermelidir

Toz eklinde ya da sv st ve st rnlerinin tekil rn olarak datm gibi

genel bir datm yoktur (bkz. Klavuz notlar 5).
Klavuz notlar
1. Ainalk ve kabul edilebilirlik: Bir gda sepeti seerken besin deeri birincil
ncelik iken rnler alclar tarafndan bilinmeli ve dini ve kltrel normlara
uygun olmal, hamile ve emziren anneler iin gerekli tabu gdalar da iermelidir.
Savunmasz insanlarn gda seiminde fikirleri alnmaldr. Bilinmeyen gdalar
kullanlyorsa yerel olarak lezzetli bulunma potansiyeli olmaldr. Analiz
raporlarnda ve ba taleplerinde, gda seimi (dhil ve hari) aklanmaldr.
Afetler piirme olanaklarn engelliyor ise hazr gdalar seilmelidir. (ayrca bkz.
Bebek ve ocuklarn beslenmesi standard 2 sayfa 160). Piirme olanaklar
yok ise, bilinmeyen gda salama ve zel acil durum erzaklarna alternatif
olmayabilir ve bu da gz nne alnmaldr.
2. Gda depolama ve hazrlama: nsanlarn yiyeceklerini depolama olasl,

seilen rne gre belirlenmelidir. Su gereksinimleri iin bkz. Su temin
standard 1 sayfa 97. gda seimi hakknda bilgilendirmek iin faydalanclarn
salk risklerinden kanmak ve evresel gerilemeyi nlemek iin yemei
piirmelerini salamak ve odun - yakt toplanmasndan kaynakl gvenlik
risklerini belirlemek iin yakt analizi yaplmaldr. (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa
33). Genel olarak temin edilen gda uzun sreli piirme sresini ya da fazla
miktarda suyu gerektirmemelidir. tlm tahl normalde piirme sresini
azaltr. Piirme ekipmanlar iin bkz. Gda gvenlii - gda transferleri standard
6 sayfa 197 ve Gda-d maddeler standard 3-4 sayfa 273-274.
3. Gda ileme: Btn tahllar uzun raf mr avantajna sahiptir ve alclar iin
daha deerli olabilir. Hanelerde tme geleneksel ise ya da yerel deirmenlere
ulamak mmkn deilse btn tahllar datlabilir. Kk ticari deirmenler iin
olanaklar salanabilir: Bu bakteri, ya ve enzimleri giderir (acla neden olan) ve
raf mrn arttrr ancak protein ieriini azaltr. tme msr iin zellikle gerekli
olabilir. tlm msrn raf mr sadece alt ila sekiz haftadr ve tketmeden
ksa sre nce tlmelidir. thalat ve tm tahllarn datm hakkndaki
ulusal kanunlara uyulmaldr. Alclarn tme maliyetleri nakd yardm ya
185
da kuponla karlanmas, ek tahl ya da tme ekipmanlar iin daha az tercih

edilen bir yntemdir.
4. Kltrel olarak nemli maddeler: Analiz, kltrel olarak nemli baharatlar ve

gnlk alkanlklarn nemli bir paras olan dier gda maddelerini iermelidir
(rn. baharat ve ay) ve insanlarn bu maddelere eriimini desteklemelidir.
zellikleri insanlarn uzun sreli olarak erzaklara bal olaca zamanlarda gda
yardm buna gre tasarlanmaldr.
5. St: Serbest ya da finanse edilmi bebek formlleri, st tozu, sv st ya da

st rnleri tekil rn olarak salanmamaldr (bu koullarda ayla kartrlan
st de vardr) nk bunlarn ayrlmadan kullanm ciddi salk problemlerine
neden olabilir. St ieren mdahaleler, IFE Operasyon Rehberine uygun olarak
st, Uluslararas BMS pazarlama Kurallar ve ardl WHA kararlarna uygun olarak
yaplmaldr (bkz. Bebek ve ocuklarn beslenmesi standard 1-2 sayfa 159-160).
Gda gvenlii - gda transferleri standard 3: Gda kalitesi ve

gvenlii
Datlan gda, insan tketimine uygun ve gerekli kalitede olmaldr.
Alc lkenin ulusal standartlarna ve dier uluslararas standartlara uyan

gdalarn seilmesi (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Son kullanma tarihinden nce datlmal ve en uygun kullanm tarihinden

nce tketilmelidir (bkz. Klavuz notlar 1).
Alclara, datlan gdann kalitesi hakknda danlmal ve ortaya kan

problemler ele alnmaldr (bkz. Klavuz notlar 3).
Salam, tama, depolama ve datma uygun, evreye zarar vermeyen gda

paketleri seilmelidir (bkz. Klavuz notlar 4).
Gda paketleri uygun dilde etiketlenmeli ve potansiyel olarak tehlikeli ve paketli

gdalar iin retim, kaynak, son kullanma tarihi ile detayl besin ierikleri
yazlmaldr (bkz. Klavuz notlar 4).
Yiyecekler uygun artlarda tanmal ve depolanmal, depolama ynetiminde

en iyi uygulamalar seilmeli, gda kalitesinde sistematik kontroller yaplmaldr
186
Tm alclarn "amaca uygun" gdaya eriimi salanr: Gvenlik iin gdalar

salk zerinde risk oluturmamal, kalite asndan gdalar kalite zelliklerine
uymal ve besleyici olmaldr (bkz. Klavuz notlar 1-2, 4).
zlenebilirlik almalar, tm hedef grubun ikayetlerini izler ve zlmesini

salar (bkz. Klavuz notlar 3).
Klavuz notlar
1. Gda kalitesi: Gdalar, alc hkmet ve/veya Kodeks Alimentarius

standartlarna, kalite, paketleme, etiketleme ve amaca uygunluk asndan
uymaldr. Gdalar her zaman insan tketimi iin uygun olmal ve amaca da
uygun olmaldr. Gdalarn amalanan kullanm iin uygun kalitede olmamas
durumunda insan tketimi iin uygun olsa bile amaca uygun deildir (rn. un
kalitesi tketime uygun olsa da evsel seviyede ekmek yapmaya yeterli deildir).
Kalite testi iin numuneler alnarak sistematik ekilde satn alan kurumlarda
test edilmeli ve kalitenin uygunluu onaylanmaldr. Gerekli zamanlarda
yerel olarak alnan gdalar ya da ithal edilen gdalar, bitki sal sertifikalar
ve dier inceleme belgeleri ile birlikte salanmaldr. Rastgele test, stoklarda
yaplmaldr. Uygun rnlerde ttsleme yaplmal ve prosedrlere uyulmaldr.
Byk miktarda gda varsa ve kalitesi hakknda phe duyuluyorsa, bamsz
kalite denetileri konsinyeleri incelemelidir. Gda konsinyelerinin ya ve
kalitesi hakknda tedariki belgelerinden, kalite inceleme raporlarndan, paket
etiketlerinden ve ambar raporlarndan bilgi alnabilir. Amacna uygun olmayan
gdalar dikkatlice bertaraf edilmelidir (bkz. Gda gvenlii - gda transferleri
2. Genetii deitirilen gdalar: Genetii deitirilen gdalar ile ilgili yerel

ynetmelikler anlalmal ve uyulmaldr. Bu ynetmelikler, ithalat beklenen
gda transferlerini planlamada gz nne alnmaldr.
3. ikayetler ve cevap mekanizmas: Kurumlar gda gvenlii ve kalitesi hakknda

alnan ikayet ve cevap mekanizmalarnn hesap verebilirlik iin yerinde olmasn
salamaldr (bkz. Temel Standart 1, Klavuz notlar 2 sayfa 56).
4. Paketleme: Mmknse paketleme, yeniden lm (rn. kepeleme) ya da

yeniden paketleme olmadan dorudan gnderimi salamaldr, uygun paket
boyutlar, erzak standartlarnn karlanmasn salayabilir. Gda paketleri
politik ya da dini motif ya da doasnda blc mesajlar iermemelidir.
evresel riskler, paketleme seimi ve bo paketlerin ynetimi yoluyla asgariye
187
indirilmelidir (kese ve kutular gibi). Kullanma hazr gdalarn paketleri, gvenli

bertaraf iin zel kontroller gerektirebilir (folyo sarglar gibi).
5. Depolama, kuru ve hijyenik bir alanda olmal, hava artlarndan korunmal

ev kimyasal ya da dier kalntlardan uzak tutulmaldr. Bcek ve kemirgenlere
kar gvence altnda olmaldr (ayrca bkz. Gda gvenlii - gda transferleri
standard 4 sayfa 188 ve kat atk ynetimi standard 1 sayfa 117).
Gda gvenlii - gda transferleri standard 4: Tedarik zinciri yne-

timi (SCM)
Tarafsz, effaf ve detayl sistemler ile maliyet ve rnler iyi ynetilmelidir

Koordine ve etkili bir SCM (Tedarik Zinciri Ynetim) sistemi kurulmal ve bunun
iin uygun yerlerde yerel kapasite kullanlmaldr (bkz. Klavuz notlar 1-3).
Szlemeler yaplrken effaf, adil ve ak prosedrler izlenmelidir (bkz. Klavuz

notlar 1-2, 4).
Tedarikiler ve hizmet salayclar ile salam ilikiler kurulmal ve etnik

uygulamalar glendirilmelidir (bkz. Klavuz notlar 1-2, 4-5).
SCM sisteminin her seviyesinde personel eitilmeli ve denetlenmeli, gda kalite

ve gvence prosedrleri gzetilmelidir (bkz. Klavuz notlar 5).
Envanter, raporlama ve mali sistemler ile ilgili uygun prosedrler kurulmaldr

Tm kayplar, hrszlk dhil, asgariye indirilmeli ve muhasebesi tutulmaldr

Gda yollar izlenmeli ve ynetilmeli, bu ekilde yasal olmayan deitirmeler

nlenmeli ve tm paydalar, tedarik zincirinin performans hakknda
bilgilendirilmelidir (bkz. Klavuz notlar 12-13).

Yiyecekler, istenen datm noktalarna ular (bkz. Klavuz notlar 1 ve 7).
rn izleme sistemleri, envanter muhasebesi ve raporlama sistemleri,

bandan itibaren uygulanr (bkz. Klavuz notlar 7-8, 11-13).
188
SCM analiz raporlar, yerel SCM kapasitelerinin envanterini, yerel gda

kullanmn ve yerel lojistik altyapsn gstermelidir (bkz. Klavuz notlar 2-3).
SCM raporlar unlar iermelidir:
- Szlemelerin verilmesinde effaf, adil ve ak sistemlerin kant

- Tedariki/servis salayc performans ynetimi ve raporlarnn kantlar
- Eitimli SCM personelinin says ve oran
- Dokmantasyonun taml ve doruluu
- Kayplar yzde 2'den az olmal ve tm yiyecekler saylmaldr
- Dzenli olarak rota analizi yaplmal ve paydalar gda zinciri ve rotas
konusunda bilgilendirilmelidir.
Klavuz notlar
1. Tedarik zinciri ynetimi, lojistik yaklamnn btnsel bir parasdr. rn

seiminden balamak zere kaynak, tedarik, kalite gvence, paketleme,
nakliye, ulam, depolama, envanter ynetimi ve sigortay ierir. SCM pek
ok farkl ortak ierir ve faaliyetlerin koordine olmas nemlidir. (bkz. Temel
Standart 2 sayfa 58). Ynetim ve izleme uygulamalar datm noktalarndan
koruma altnda olmaldr. Ancak insani yardm kurumlar da gdann hedef gruba
ulamasndan sorumludur (bkz. Gda gvenlii - gda transferleri standard 5-6
sayfa 192-197).
2. Yerel hizmetlerin kullanlmas: Alan dndan kaynak almadan nce yerel

kapasite analiz edilmelidir. Yerel kaynaklarn tehdit oluturmamas ve topluma
zarar vermemesi iin zen gsterilmelidir. Yerel ya da blgesel nakliye
irketlerinin yerel ynetmelikler, prosedrler ve tesisler ile ilgili bilgileri vardr ve
ev sahibi lkenin kanunlarna uygunluk salamada yardmc olurlar. atma
ortamnda, servis salayclarn gvenlik aratrmalar zellikle yararl olacaktr.
3. Yerel kaynak ve ithalat: rnlerin yerelde kullanlabilir olmas, yerel retim

ve pazar sistemlerinin yerel ya da ithal olmas analiz edilmeli, evresel
srdrlebilirlii incelenmelidir (bkz. Gda gvenlii ve beslenme analizi
standard 1 sayfa 150 ve Gda gvenlii - geim kaynaklar standard 1 ve 3
sayfa 204-211). Pazarlar yerel ya da blgesel olarak alverii desteklemelidir,
bu iftilere, daha fazla retim yapmak ve yerel ekonomiyi kalkndrmak iin
tevik olabilir. eitli rgtlerin olduu yerlerde, yerel kaynaklar mmkn
olduu kadar koordine edilmelidir. Dier lke iin rn kaynaklar da kredi ve
189
toplamalar, ulusal tohum rezervleri ya da ticari tedariki szlemeleri ile gda

programlarna alnmaldr (ba szlemeleri gerekebilir).
4. Tarafszlk: Adil ve effaf szleme prosedrleri, yolsuzluk ve kayrmay

nleyecektir. Servis salayclarn performans deerlendirilmeli ve listeler
gncellenmelidir.
5. Beceri ve eitim: Deneyimli SCM Uygulayclar ve program yneticileri

SCM sistemini kurmak zere mobilize edilmeli ve personeli eitmelidir. zel
uzmanlk trleri arasnda szleme ynetimi, nakliye ve depo ynetimi,
envanter ynetimi, ncelik analizi, bilgi ynetimi, nakliye takibi ve ithalat
ynetimi vardr. Eitim yaplrken ortak organizasyon ve servis salayclarn
yerel dilinde olmasna dikkat edilmelidir.
6. Gdann deme iin kullanlmamas: Depoya boaltma ve datm

noktalarna gtrme gibi lojistik operasyonlarnn denmesi iin gdann
kullanmndan kanlmaldr. Nakd yardm mmkn deilse ve gda
kullanlmsa, gerekli dzenlemeler yaplarak orijinal olarak planlanan miktarda
gdann hedef nfusa ulatrlmas salanmaldr.
7. Raporlama (lojistik kmesi ve kurumlar aras dhil): ou gda ba-

larnn zel raporlama gereksinimleri vardr ve tedarik zincirinin yneticileri
bu gereksinimlerin farknda olmaldr ve bunlar karlayan sistemler kurmaldr.
Konum bilgileri ve dier SCM raporlar effaf ekilde paylalmaldr.
8. Dokmantasyon: rnlerin alnd, depoland ve/veya datld yerlerde

yerel dilde yeterli dokmanlar ve formlar (fatura, stok defterleri, rapor formlar
vs.) salanmaldr, bu ekilde ilemlerin belgeli denetimi salanr.
9. Depolama: Gdalar iin belirlenen depolar ortak tesislere nispeten tercih edilir
ancak iyi ynetim ile ortak tesislerdeki riskler de azaltlabilir. Bir depo seilirken
tehlikeli gdalarn bulunmamas ve kirlilik riski olmamas nemlidir. Gz nne
alnmas gereken faktrler arasnda gvenlik, kapasite, eriim kolayl, yapsal
izolasyon (duvar, kap ve zemin) ve sel tehdidinin olmamas vardr.
10. nsan tketimine uygun olmayan rnlerin bertaraf edilmesi: Hasarl

mal insan tketimi iin uygun ya da uygun olmayan olarak mfettiler (rnein
gda gvenlii uzmanlar halk sal laboratuvarlar gibi) tarafndan kontrol
edilmelidir. Yiyeceklerin bertaraf edilmesi bir salk tehlikesi haline gelmeden
hzla yrtlmelidir. Uygun olmayan mallarn imha yntemleri, hayvan yemi
190
olarak satma ve gmme / yakma yntemlerini ierebilir ve ilgili makamlarca

denetlenir. Hayvan yemi olarak satmak iin, amaca uygun olduunu gsteren
belgelendirmeler olmaldr. Her durumda, uygun olmayan mal, insan ya
da hayvan gda tedarik zincirine girmemeli ve imha edilmeli, evreye zarar
vermemeli ve su kaynaklarn kirletmemelidir.
11. Tedarik zinciri tehditleri: Silahl atma veya genel gvensizlik durumlarnda,
savaan taraflarn yiyecekleri yamalama tehlikesi vardr, depolar ve ulam
yollarnn gvenlii iin riskler asgari dzeye indirilmelidir. Tedarik zincirinin
her aamasnda hrszlk iin potansiyel vardr. Kontrol sistemleri tm
depolarda denetlenmeli ve bu riski azaltmak iin teslimat ve datm noktalar
kurulmaldr. kontrol sistemlerinde hile riskini azaltmak iin sorumluluklarn
blnmesi salanmaldr. Stoklar dzenli olarak kontrol edilmelidir. nlemler
sadece tedarik zincirinin btnln salamak iin deil, ayn zamanda
analiz etmek iin de uygulanmaldr (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa 33).
12. Konum analizi dzenli olarak yaplmal ve seviye, beklenen ulam, datm
bilgileri, tedarik zincirinde yer alan paydalar arasnda paylalmaldr. Stok
seviyelerinin izleme ve tahmini beklenen eksiklik ve problemleri ortaya
karmal ve zamannda zmler bulunmaldr. Ortaklar arasndaki bilgi
paylam, rota krlmalarn nlemeyi kolaylatrabilir. Kaynaklar yetersiz ise
rota krlmalar kanlmaz olabilir. Bu durumda yemek sepetindeki maddelerin
nceliklendirilmesi, kaynak planlamada gerekli olabilir (yani ne almak
istediinizi semek). Paydalara danlmal ve zmler, faydalanclarn
eriim salad gda trlerinin muafiyeti ya da genel erzaklarn boyutunun
azaltlmasn iermelidir (fiziksel ve ekonomik).
13. Bilgi salama: Yanl anlamalardan kanmak iin tm paydalar yerine

gerekli paydalara ilgili bilgiler salanmaldr. Yerel medya, geleneksel haber
yayma yollar ve mevcut teknoloji (cep telefonu mesajlar) kullanlarak yerel
yetkili ve alclar, teslimat hakknda bilgilendirilir, effaflk salanr.
191
Gda gvenlii - gda transferleri standard 5: Hedef ve datm

Hedeflenen gda datm yntemi yerel artlara gre, zamannda, effaf,
gvenli ve insan onuruna uygun olmaldr.

htiyalar baznda uygun paydalara danarak gda yardm ihtiyac olanlar
belirlenmelidir (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Ortak rgtler, yerel gruplar ve alclara danlarak etkin ve edeer gda

datm yntemleri tasarlanmaldr. Tasarm sreci kadn, engelli insanlar,
yallar ve snrl hareketi olan kiilerin aktif katlmn iermelidir (bkz. Klavuz
notlar 1-4).
Alclarn gvenli eriimi ve gvenliini salayacak ekilde uygun noktalar

konusunda yerel paydalara danlmaldr (bkz. Klavuz notlar 5-6).
Datm plan, yiyeceklerin kalite ve miktar konusunda alclar bilgilendirilmelidir

Hedeflenen gda datm performans izlenmeli ve deerlendirilmelidir (bkz.

Klavuz notlar 9).

Hedef kriterler, zarar grebilirlik kapsaml bir analizini iermelidir (bkz. Klavuz
notlar 1).
Afetten etkilenen insanlarla hedef grup belirleme mekanizmalar konusunda

anlamaya varlr (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Snrl hareketi olan insanlar iin alternatif datm yollar vardr (bkz. Klavuz
notlar 3-4).
Alclar, datm alanna en fazla 10 kilometre yrmelidir, yani en fazla drt

saatlik yry mesafesi (bkz. Klavuz notlar 5).
Erzak kartlarnn bulunmas, etiket ve/veya levhalar ile datm yerlerinin

bildirilmesi (bkz. Klavuz notlar 7-8).
zleme ve hedef grup takip mekanizmalar unlar takip eder (bkz. Klavuz notlar 9):
192
- Datm yntemleri hakknda paydalarn tercihleri

- Datmda hedef gruba salanan bilgiler
- Hedef grup/gda teslim tutana: Asl ya da planl (zaman izelgesi, miktar
ve kalite).
Klavuz notlar
1. Hedef belirleme: Gdalar, en ok ihtiyac olan insanlar belirlenerek buna

gre datlmaldr: Gda gvenliinin olmad haneler ve yetersiz beslenmi
bireyler (bkz. afetten etkilenen insanlarn zarar grebilirlik ve kapasiteleri sayfa
148 ve gda gvenlii ve beslenme analizi standard 1-2 sayfa 150-154) tespit
edilmelidir. Hedef belirleme sadece ilk aamada olmaz, btn mdahale
boyunca srer. Muafiyet-darda brakma hatalar (yaam tehdit edici olabilir)
arasndaki doru dengeyi bulmak ve dhil etme hatalar (potansiyel olarak
ciddi problem ve israf nedeni olabilir) karmaktr, ayrca hatalar azaltmak
normalde maliyetleri de azaltr. Akut acil durumlarda dhil etme hatalar dar da
brakma hatalarna gre daha kabul edilebilir; aniden meydana gelen afetlerde
btn hanelerin benzer kayplar varken ya da detayl bir analiz mmkn
deil iken hepsine battaniye datmlar uygun olabilir. Hedef belirmede yer
alan kurulularn seiminde tarafszlk, kapasite ve hesap verebilirlik temel
alnmaldr. Hedef belirleyen kurumlar yereldeki yallar, yardm komiteleri, sivil
toplum rgtleri, yerel STK'lar, devlet kurumlar ya da uluslararas STK'lar
olabilir. Hedef belirleyen kurumlara kadnlarn seilmesi tevik edilir. Hedef
belirleme yaklamlar net olmal ve alc olmayan insanlar tarafndan kabul
edilerek tansiyon ykselmesine sebep olmamaldr (bkz. Temel Standart 1,
Klavuz notlar 3 sayfa 57 ve Koruma lkesi 2 sayfa 36).
2. Kayt: Yiyecek almak iin hanelerin resmi kayd ve gerekli gncellemeleri,

mmkn olan en ksa srede yaplmaldr. Hedef grup hakknda bilgi alnarak
yardm alacaklar listeleri hazrlamak iin, etkili bir datm sistemi (nfusun
ve demografik profilin boyutlar datm organizasyonunu etkiler) tasarlamak
gereklidir. Yardm alacaklar listeleri, erzak kartlar (verilmi ise) ve zel ihtiyalar
olan insanlar tanmlamak iin belgeler varsa bu bilgileri almak gereklidir.
Kamplarda kaytl ve zellikle yeri deien kiilerin kimliklerini belirlemek
(bkz. Koruma lkesi 4, Klavuz, notlar 4-5 sayfa 42) genellikle zordur. Yerel
ynetimler ve toplum tarafndan oluturulan hane listesi yararl olabilir,
bamsz bir deerlendirme ile doru ve tarafsz kantlar salanr. Afetten
etkilenen insanlarda kadnlarn kayt srecine yardmc olmas tevik edilmelidir.
Kurumlar zarar grebilir bireylerin zellikle evden kamayan insanlarn datm
listelerinde yer almasn salamaldr. Hane reisleri kaytl olsa da, kadnlar kendi
193
adlarna kaytl olma hakkna sahip olmaldr: Kadn hane dzeyinde transferleri
daha uygun ekilde kullanabilir. Kayt bir afetin ilk aamalarnda mmkn
deilse, en ksa srede durum stabil hale geldiinde tamamlanmaldr, bu
zellikle gda transferlerinin uzun dnem verilecei zaman nemlidir. Bir
ikayet ve yant mekanizmas da kayt sreci iinde yer almaldr (bkz. Temel
Standart 1, Klavuz notlar 2 ve 6 sayfa 56-57).
3. Kuru erzaklarn datm yntemi: Datm yntemleri zaman iin de dei-

ir. Genel gda datm normalde kuru erzak eklindedir ve faydalanclar evle-
rinde piirir. Alclar erzak kart olan bireyler, hane temsilcileri, grup temsilcileri
ya da toplum bazl datmda bir toplumun liderleri olabilir. En iyi temsilcinin
seilmesinde temel artlar ve deien artlar gz nne alnr. Alclarn se-
iminde aile ii iddet ve istismar (bkz. Koruma lkeleri 1-2 sayfa 33-36) gibi
olumsuz durumlar gz nne alnmaldr. Datm skl, erzaklarn boyutunu
ve faydalanclarn tama olanaklarn gz nne almaldr. Yal ve engellilerin
haklarn alabilmesi iin zel nlemler gerekebilir: Dier toplum yeleri de
yardmc olabilir ancak haftalk ya da iki haftalk erzaklar salamak, aylk erzak-
lardan daha kolay olabilir. Zarar grebilir insanlara ynelik giriimler toplumda
damgalanmalarna neden olmamaldr: Bu durum HIV ve AIDS ile yaayan
kiilerin olduu insanlarda ok daha nemlidir (bkz. Koruma lkesi 4, Klavuz
notlar 1, 9-11 sayfa 41-43).
4. Ya erzaklarn datm yntemleri: stisnai olarak genel gda datmlar,

afetin ilk aamalarnda piirilmi yemek ya da hazr yemeklerden oluabilir.
Bu erzaklar mesela insanlar tandnda, ar gvensiz durumlarda erzak
tamasnn risk oluturabilecei durumlarda (piirme ekipmanlarnn ve/veya
yaktn olmad) ya da kendileri piiremeyecek kadar zayf durumda olduklar,
yerel liderlerin erzaklarn ynn deitirdii ya da evresel etkilerin olduu
(rn. ate yakmak iin uygun olmayan ekolojik evrelerde) daha uygundur.
Okul yemekleri ve eitim personeli iin gda tevikleri acil durumlarda datm
mekanizmas olarak kullanlabilir (bkz. INEE Eitim iin Asgari Standartlar).
5. Datm noktalar ve seyahat: Alclar iin gvenli ve uygun yerlerde datm

noktalar bulunmaldr, kurum iin lojistik uygunluk burada nemli olmamaldr
(bkz. Koruma lkesi 3, Klavuz notlar 6-9 sayfa 39). Dier destek kaynaklarna
eriim ve yaknlk da datm noktas belirlemede nemlidir (ime suyu, tuvalet,
tbbi hizmetler, glgelik, kadnlar iin gvenli alanlar).Datm noktalar askeri
194
ya da silahl kontrol noktalar ya da gvenli gei mzakerelerinin olduu

alanlar olmamaldr. Datm noktalarnn skl, alclarn seyahati iin gereken
sreyi gz nne almaldr. Alclar bir gn iinde bir datm noktasna seyahat
edebilmelidir, datm iin gvenli alternatif yollar (rn. hareket gl olan
bireyler) salanmaldr. Yry hzlar ortalama 5 km/saat olsa da kt arazi
artlar bunu yavatr; hareket hz da yaa gre deiir. Datm eriimi, bir afet
durumunda marjinal ve dlanm nfus iin bir endie kaynadr. Datmlar,
gnlk faaliyetleri aksatmayacak ekilde olmal ve alclar iin gvenlik
salamak adna gndz saatlerinde yaplmaldr. (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa
33).
6. Gvenlik risklerinin azaltlmas: Gda datmlar gvenlik riskleri tayabilir,

bu riskler arasnda rota deitirmek zorunluluu ve iddet vardr. Datmlar
srasnda gerilim yaanabilir. Kadnlar, ocuklar, engelliler ve yallar zellikle
haklarn kaybetme tehlikesini yaayabilirler. Bu riskler iin nceden nlemler
alnmal ve azaltlmaldr. Bu nlemler arasnda datmlarn eitimli personel
tarafndan izlenmesi, datm noktalarnn afetten etkilenen nfus tarafndan
korunmas olabilir. Gerekirse yerel polis de yer alabilir ancak polis, gda
datm hedefleri hakknda bilgilendirilmelidir. Alann dikkatli planlanmas,
kalabalk kontroln kolaylatrr ve gvenlik risklerini azaltr. Gda datmnda
cinsel istismar gibi cinsiyet bazl iddete meydan vermemek iin zel izleme ve
deerlendirme nlemler alnmaldr. Bunun iin, rnein bir fiziksel bariyer ile
erkek ve kadnlarn gda alm yerleri ayrlabilir, datm ekiplerine cinsel istismar
iin verilen cezalar hakknda bilgi verilir. Datmlarda, kadn gvenlik grevlileri
kayt, datlan hane, datm sonras hane takibi grevlerinde bulunabilir
(ayrca bkz. Klavuz notlar 5 ve Koruma lkesi 2 sayfa 36).
7. Bilginin yaylmas: Alclar unlar hakknda bilgilendirilmelidir:
- Erzak miktar ve tr, varsa plan farkllklarn nedenleri ve okumas olmayan

ve iletiim gl eken kiiler iin erzak bilgilerinin grntlenmesi (rn.
yerel dilde yazlm olan formatlarda olmas, datm blgelerinde belirgin
olarak grntlenmesi gerekir), bylece insanlarn haklarnn farknda
olmas salanr.
- Datm plan (gn, saat, yer, sklk) varsa deiiklikler,
- Gdalarn besin deeri ve bunu korumak iin gerekirse uygulanmas
gereken zel bilgiler,
195
- Gdalarn kullanm ve gvenlii hakknda bilgiler.

- ocuklar iin gdann en verimli kullanmna dair zel bilgiler, (bkz. Bebek ve
ocuklarn beslenmesi standard 1-2 sayfa 159-160)
- Program hakknda alclarn daha fazla bilgi almas ve ikayetlerin ele alnmas
iin uygun yollar. (bkz. Temel Standart 1, Klavuz notlar 4-6 sayfa 57.)
8. Program deiiklikleri: Gdann yetersizlii gibi nedenlerle yemek sepetindeki

ya da erzak seviyesindeki deiiklikler, alclar ile datm komiteleri, toplum
liderleri ve temsilci organizasyonlar araclyla grlmelidir. Datmlar
yaplmadan nce faaliyetler dikkatlice planlanmaldr. Datm komitesi yeleri
deiiklikler hakknda bilgilendirmeli ve bunlarn nedenlerini aklamaldr.
Aadaki seenekler dnlebilir:

- Alclarn erzak oranlarn drmek (eldeki rnlerin eit paylatrlmas ya
da yemek sepetlerindeki miktarn azaltlmas)
- Risk altndaki kiilere "tam" erzak, genel nfusa "azaltlm" erzak verilmesi
- Son are olarak datmn ertelenmesi.
Planlanan erzakn datlmas mmkn deilse, eksikliin bir sonraki datmla

badamas art deildir (yani geriye ynelik temin uygun olmayabilir).
9. zleme ve deerlendirme, tedarik zincirinin ve tketim noktalarnn her

alannda yaplmaldr (bkz. Temel Standart 5 sayfa 68). Datm noktalarnda
dzenlemeler kontrol edilmelidir (rn. kayt, gvenlik, bilginin yaylmas).
Rastgele lmler ile hanelerde toplanan erzaklarn doruluk ve eitlii kontrol
edilmeli, alclar ile grlmelidir. Hane ziyaretleri dzenlenerek erzakn kabul
ve kullanlabilirlik dereceleri belirlenir, ayrca seim kriterlerine uyan ancak gda
almayan insanlar belirlenir. Bu ziyaretler ayn zamanda fazladan gda alan
kiilerin ortaya kmas, ne iin kullanld ve kim tarafndan kullanldnn
ortaya kmasn salar (rn. el koyma, istihdam ya da cinsel amal smr
sonucu). zleme, yararlananlarn gvenlii ile ilgili gda transferleri etkisini
analiz etmelidir. Gda datmlarnn daha geni etkileri, tarm dngsndeki
etkileri, tarmsal faaliyetler, piyasa koullar ve tarmsal girdilerin durumu olarak
deerlendirilmelidir.
196
Gda gvenlii - gda transferleri standard 6: Gda kullanm

Gdalar depolanr, hazrlanr, gvenli ve uygun ekilde hane ve toplum
seviyesinde tketilir.
Gda alclarnn uygun olmayan ekilde gda alm ve hazrlanmasndan

korunmas (bkz. Klavuz notlar 1).
Gda alclarna gda hijyeninin neminin anlatlmas ve hijyenik uygulamalarn iyi

anlalmasnn salanmas (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Pimi gda datmnda, gdann depolanmas alnmas, hazrlanmas

konusunda personelin eitilmesi ve uygulamalardan kaynaklanan potansiyel
tehlikeler hakknda bilgilendirilmesi (bkz. Klavuz notlar 1).
Gdann depolanmas, hazrlanmas ve tketimi hakknda faydalanclara

danlmas (ve gerekirse tavsiyelerde bulunulmas) ve zarar grebilir insanlar
iin gda datmnn etkilerinin belirlenmesi, ortaya kan problemlerin
zlmesi (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Uygun piirme gereleri, yakt, ime suyu ve hijyen materyallerinin evlere

datlmas (bkz. Klavuz notlar 1-4).
Kendileri yemek piiremeyen ve yiyemeyen kiiler iin, yardmc olarak evlere

bakclarn eriiminin salanmas (bkz. Klavuz notlar 5).
Datlan gdann salk tehlikeleri yoktur
yi gda ve hijyene ynelik hizmetlerden yararlananlar arasnda farkndalk

olumutur (bkz. Klavuz notlar 1-2)
lgili tm personel gda ileme ve uygun olmayan uygulamalarn tehlikeleri

zerinde eitilmelidir. (bkz. Klavuz, deil 1)
Tm haneler yeterli ve gvenli gda hazrlama malzemeleri ve ekipmanlarna

eriim salar (bkz. Klavuz notlar 3-4).
zel yardma ihtiyac olan tm bireyler iin bakclar vardr (bkz. Klavuz, deil 5)
197
Klavuz notlar
1. Gda hijyeni: Afetler insanlarn normal hijyen uygulamalarn bozabilir. Yerel

koullar ve hastalk durumuna uygun tedbirleri desteklemek ve gda hijyenini
tevik etmek gerekli olabilir. rnein Yiyeceklere dokunmadan nce elleri
ykamann nemini vurgulamak, suyun kirlenmesini nlemek ve haere
kontrol nlemleri almak. Gda alclar hane halk dzeyinde gvenle yiyecek
saklamak konusunda bilgilendirilmelidir. Bakclara, ocuklar beslemek iin
ev kaynaklarnn en uygun kullanm hakknda bilgi salanmaldr (bkz. Hijyen
Tevik standard 1-2 sayfa 91-94). Afetten etkilenen insanlar iin scak yemek
salamak zere kurulan toplu mutfaklar varsa, eriilebilirlik alann gvenlii ve
hijyen koullar, piirme ve ime suyu durumu, yemek alan dikkate alarak
mutfak iin yer seimi yaplmaldr.
2. Bilgi kaynaklar: zellikle kadnlar olmak zere faydalanclardan geribildirim

salamak ve bilgi toplamak iin mekanizmalar oluturulmaldr (bkz. Temel
Standart 1, Klavuz notlar 2 ve 6 sayfa 56-57). Gda, okullar ve gvenli
renme alanlar hakknda bilgiler yaylarak uygun yer seimleri yaplmaldr.
Farkl iletiim ihtiyalar olan insanlar iin eriilebilir format ya da emalar
gerekebilir (bkz. Temel Standart 1, Klavuz notlar 4 sayfa 57).
3. Yakt, ime suyu ve evsel maddeler: Ate iin odun toplayanlar genellikle
kadn ve ocuklar olduundan, gvenlik nlemleri ile birlikte gerekli yerlerde
uygun yaktlar salanmal ya da aa dikme ve odun toplama programlar
oluturulmaldr (soba ve yakt iin bkz. Gda olmayan maddeler standard 4
sayfa 274). Su eriimi, tesislerin kalite ve miktar iin bkz. Su temin standard
1-3 sayfa 97-103. Piirme ve yeme ime materyalleri iin bkz. Gda olmayan
maddeler standard 3 sayfa 273.
4. Tahl tme deirmenleri gibi gda ileme tesislerine ulam, insanlarn

kendi tercihlerine gre yemek yapmasn ve dier faaliyetlere zaman ayrmasn
salar, gda ileme, piirme iin gerekli su ve yakt miktarn azaltabilir (bkz.
Gda gvenlii - gda transferleri standard 2, Klavuz notlar 2 sayfa 185).
5. zel ihtiyalar: Beslenme iin yardm isteyen bireyler kk ocuklar,

yallar, engelliler ve HIV ile yaayan insanlar olabilir (bkz. Bebek ve ocuklarn
beslenmesi standard 2 sayfa 160 ve Gda gvenlii - gda transferleri
standard 1, Klavuz notlar 5-7 sayfa 183). Ek yardm programlar ya da eriim
programlar, bal kiilere yemek salama kapasitesi yetersiz olan kiilerin
desteklenmesinde uygulanabilir (rn. zihinsel hastal olan ebeveynler).
198
4.2. Gda Gvenlii Nakd Yardm ve Gda Kuponu

Transferleri
Nakd yardm ve gda kuponu transferleri iki trl yardm temsil eder: Nakd yardm
transferleri insanlara para salarken, kupon transferleri ise gda gibi belirli rnleri
belirli miktarda satn alma imkan (rn bazl kuponlar) ya da sabit bir parasal
deer salar (deer bazl kuponlar). Bunlarn amalar ve uygulama modelleri farkl
olsa da nakd yardm ve kupon transferleri, pazar temelli bir yaklama sahiptir ve
insanlara satn alma gc verir.
Nakd yardm ve kupon transferleri, temel gda ve gda-d madde ihtiyalarnn

karlanmasn salayarak insanlarn ekonomik faaliyetlerine geri dnmesine
yardmc olur. artsz (ya da genel ya da geni kapsaml) nakd balarn, nakitin
nasl kullanld konusunda bir art yoktur ancak analizde temel ihtiyalar
belirlenmise, para bu ihtiyalarn karlanmasnda kullanlr. Geim kaynaklar ya
da retici faaliyetleri desteklemek bir ihtiya olarak belirlenmise datlan nakd
yardm bunun iin kullanlmaldr. artsz nakd yardm balar acil durumlarn
banda uygun olabilir. artl nakd yardm balar, alclarn bu paray belirli
amalarla kullanmasn gerektirir (rn. evlerini yeniden yapma, i salama, geimini
kurma ya da salk hizmetleri alma). Kuponlar, nceden belirlenen rnlere (rn.
gda, iftlik hayvanlar, tohum, ara) ya da hizmetlere (rn. tme deirmeni,
nakliye, pazar ya da stant eriimi, banka kredisi) eriim salar. Kuponlar nakit
deerinde ya da rn deerinde olabilir ve nceden belirlenmi maazalarda veya
arlarda/pazarlarda kullanlr. Kupon programlar ilgili standartlara referans verir;
rnein gda kuponu uygulamas programlar Gda gvenlii - gda transferleri
standard 1-3 ve 6 sayfa 180-197'ye atfta bulunmaldr.
Uygun transfer seimi (gda, nakd yardm ya da kupon) koullara zg analizler

yoluyla maliyet etkinlii, ikincil pazar etkisi, transfer esneklii, gvensizlik ve
yolsuzluk risklerine gre belirlenmesini gerektirir.
199
Gda gvenlii - Nakd yardm ve gda kuponu transferleri standard

1: Kullanlabilir rn ve hizmetlere eriim
Nakd yardm ve gda kuponlar, temel ihtiyalar karlamann, geim
kaynaklarn korumann ve yeniden kurmann bir yolu olarak grlr.

Analiz, tasarm, uygulama, izleme ve deerlendirmede faydalanclarn, toplum
temsilcilerinin ve dier paydalarn yer almas (bkz. Klavuz notlar 1, 3, 6-7 ve
Temel Standartlar 1-3 sayfa 55-61).
nsanlarn ihtiyalarnn karlanmas iin yerel pazarlarda, dier alternatif

transferlere kyasla daha maliyet etkinlikli yollarn analizi ve deerlendirilmesi
En uygun teslimat mekanizmalarn temel alarak nakd yardm ve gda

kuponlarnn seilmesi ve afetten etkilenen insanlarn ve yerel ekonominin olas
faydalar (bkz. Klavuz notlar 1-3, 5-6).
Yasal olmayan arptma, gvensizlik, enflasyon, zararl kullanm risklerinin

azaltlmas ve dezavantajl gruplar zerinde negatif etkilerin olmamas iin
nlemler alnmas (bkz. Klavuz notlar 4 ve 7).
En uygun transfer yollarnn ve dzenlemelerin gerekip gerekmediinin

belirlenmesi iin analizlerin izlenmesi (bkz. Klavuz notlar 8).
Anahtar gstergeler(Klavuz notlar ile birlikte okunmaldr.)

Tm hedeflenen insanlarn temel gda ihtiyalar ve dier ihtiyalar (rn. retim
varlklar, salk, eitim, nakliye, barnak, ulam), yerel pazarlardan karlanr
(bkz. Klavuz notlar 1-2, 8).
Hedeflenen insanlarn ihtiyalar iin, zellikle kadnlar ve dier zarar grebilir

bireyler iin nakd yardm ve gda kuponu tercih edilen transfer yntemleridir
Transfer anti-sosyal harcamalar ile sonulanmaz (bkz. Klavuz notlar 4 ve 8).
Transferler gvensizlie neden olmaz (bkz. Klavuz notlar 3-4, 8).
Yerel ekonomi, afetten toparlanacak ekilde desteklenir (bkz. Klavuz notlar

1-2, 8).
200
Klavuz notlar
1. Nakd yardm ve gda kuponu transferleri birer aratr: Nakd yardm

ve gda kuponlar amalanan hedeflere ulamak iin uygulanan aralardr/
mekanizmalardr, mdahalenin kendisi deildir. Dikkatli bir karlatrmal
deerlendirme ile nakd yardm ve gda kuponlarnn uygun olup olmad
belirlenir ve ayni (maddi olmayan) destekler gibi dier yardmlar ile birlikte
kullanm uygunluu llr. Nakd yardm ve gda kuponu transferleri bir
afetin farkl aamalarnda kullanlabilir. Mdahaleden beklenen, sadece etkin
ve verimli ekilde yararlanclarn temel ihtiyalarn karlanmas ya da geim
kaynaklarn yeniden tesis edilmesi deil mevcut risklerin seviyelerinin de
azaltlmasdr. Nakd yardm ve gda kuponlar alclara daha fazla seenek
ve esneklik sunarak onurlarnn korunmasn salar. Nakd yardm ve gda
kuponlarnn yerel ekonomilerde olumlu arpan etkisi deerlendirmeler
srasnda dikkate alnmaldr. Nakd yardm ve gda kuponlar aadaki gibi
kullanlabilir:
- nakit hibeler, koullu veya koulsuz nakd yardm transferi bir veya birka
taksitle ihtiyalar karlamak iin salanr.
- mal veya deer "tabanl kuponlar" deerine gre zel mal veya mallar
karlnda deitirilebilir kupon veya elektronik kuponlardr.
- i karl nakit deme, belirli aktiviteler (genellikle fiziksel g gerektiren

aktiviteler) karlnda kazanlan gelir olarak nakit transferi.
Planlama, uygulama ve izleme; hkmetler, yerel ynetimler, toplum temsilcileri,

kooperatifler, dernekler, yerel gruplar ve yararlanclar ile yerel paydalar
iermelidir. Bu, tutarllk ve srdrlebilirlii salamakta yardmc olacaktr.
Balangtan itibaren anahtar paydalarla bir k stratejisi planlanmaldr.
2. Yerel ekonomi ve pazar sistemlerine etkisi: Pazar deerlendirmeleri

yaplarak, afet ncesi ve sonrasndaki durum analiz edilir ve mevcut ihtiyalarn
karlanmasnda rekabet ve entegrasyon durumu belirlenir. Analiz ayn zamanda
farkl pazar aktrlerinin rollerini (geim kaynaklar, barnak materyalleri, gda
ve dier nesneler) zarar grebilir kiilerin mevsimsel ve fiziksel, sosyal ve
ekonomik olarak yardma eriimini gsterir. Nakd yardm ve gda kuponlar,
pazarlarn fonksiyonel olduu zamanlarda ve istenen miktarlarda gda ve
dier ihtiyalarn alnabilir olduu zamanlarda uygun ekilde kullanlabilir.
Nakd yardm ve gda kuponlarnn, uygun olmayan durumlarda kullanlmas,
enflasyon gibi negatif sonular dourabilir. Nakd yardm ve gda kuponlarnn
yerel ekonomi zerindeki etkilerini deerlendirmek iin pazarn takibi nemlidir.
201
3. Nakd yardm ve gda kuponu datma mekanizmalar: Nakd yardm ve

gda kuponlar yerel bankalar, maazalar, esnaf, yerel para transferi irketleri,
havale irketleri ve postaneler aralyla teslim edilebilir. Bunlar fiziksel ya
da mobil bankaclk ve mobil telefon ebekeleri gibi teknolojiler ile de teslim
edilebilir. Bankalar genellikle etkin ve verimli ekilde eriim salar ancak
zarar grebilir konumda olan insanlara daha az eriilebilir olabilir; bu nedenle
mobil bankaclk aralyla eriim daha gvenli bir seenek olabilir. Teslimat
mekanizmasnn seiminde alclar ile seenekler konusunda bir deerlendirme
yapmak gerekir. Ele alnacak konular, alclar iin maliyet (banka masraflar,
seyahat sresi ve maliyetleri), organizasyon iin maliyet (arac kurum cretleri,
sistemi kurmak ve ynetmek iin personel maliyetleri, gvenlik, eitim,
ulam, alclarn eitimi), verimlilik ve etkinliktir (savunmasz insanlar tarafndan
gvenilirlik, esneklik, hesap verebilirlik, effaflk, izleme, esneklik, mali kontrol,
finansal gvenlik ve eriim). Pahal grnen bir yaklam yine de en uygun
aktarm mekanizmas olabilir.
4. Risklerin gz nne alnmas: Nakd yardm gda kuponu transferlerinin

riskleri konusunda ortak kayglar nakd yardm ve gda kuponlarnn enflasyona
katk salamas (etkilenen insanlar ve dierleri iin daha az satn alma gc),
anti-sosyal amal olarak gda kuponlarnn kullanm (rn. alkol ve/veya
ttn kullanm) ayni kaynaklar ile karlatrldnda kadn ve erkeklerin eit
eriiminin olmamasdr. Dier endieler, nakit tamann personelin gvenliini
riske atmas olabilir (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa 33) nakit cazibesi, hedef
alclara ulamay zorlatrabilir ve yolsuzluk ve silahl gruplarca el koyma riskleri
yaratabilir. Ancak, ayni dalmlarn da riskleri vardr (Gda transferleri standard
4-5 sayfa 188-192 bkz. Gda Gvenlii). yi tasarm, ayrntl risk analizi ve iyi
bir ynetim ile nakd yardm ve gda kuponu riskleri en aza indirilebilir. Karar
verme kanta dayal ve istiare yoluyla olmaldr: Temelsiz korkularn program
planlama zerinde etkisi olmamaldr.
5. Nakd yardm ve gda kuponu transferlerinde deerin belirlenmesi:

Transfer iin deer belirleme koullara zgdr. Hesaplamalar, dier kurumlar
ile ibirlii iinde ve afetten etkilenen insanlarn ncelik ve ihtiyalarna gre,
yerel pazarlardan karlanacak rnlere, ek maliyetlere (rn. engelli insanlar
iin seyahat yardm), demelerin yntem, boyut ve sklna, zamanlamasna,
program ve transferlerin hedeflerine gre (rn. gda sepeti ihtiyacna gre
yiyecek ya da ihtiyalar baznda gnlk almaya gre istihdam salanmas)
belirlenir. cret deiiklikleri nakd yardm ve gda kuponu transferlerinin
baarsn azaltr. Bte esneklii, bunlarn deerlerinin belirlenmesinde
nemlidir ya da pazar takibine bal olarak bir rn bileeni eklenebilir.
202
6. Ne tr nakd yardm ve gda kuponu transferlerinin seilecei: Uygun

transfer trlerinin seilmesi, program hedeflerine ve yerel koullara baldr.
Yaklam kombinasyonu, ayni yardm ve mevsimsel varyasyonlar da dhil,
daha uygun olabilir. Kurumlar afetten etkilenen insanlarn en uygun transfer
yolu tercihlerini kendilerine danarak renmelidir (bkz. Gda gvenlii - geim
kaynaklar standard 2 sayfa 208).
7. Nakd yardm ve gda kuponu transfer programlarnn hedefi: Ayni rn

ve hizmetler iin zorluklar olabilir ancak nakd yardm ve gda kuponlarnn
cazibesi nedeniyle, harici ve dhili hatalarn nlenmesi iin nlemler alnmaldr.
nsanlara dorudan (afetten etkilenen hanelere ve insanlara) ya da dolayl
olarak (rn. yerel tccar ya da hizmet salayclar yoluyla) ulalabilir. Gvensiz
artlar dolayl hedef yaklamn gerektirebilir (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa 33).
Cinsiyet, nakd yardm ya da gda kuponu almak veya ayni yardmlar iin
kaytl hane yelerinin belirlenmesi kararn etkileyebilir (bkz. Gda gvenlii -
gda transferleri standard 5 sayfa 192). Devlet iyi olma hali ve sosyal koruma
programlar da dhil, paydalar ile e gdm iinde hedeflerin belirlenmesinde
nemli rol oynar (ayni transferler de dhil).
8. Nakd yardm ve gda kuponu transferlerinin izlenmesi: Transfer prog-

ramlar sonras ve ncesinde ya da srasnda, nakd yardm ve gda kuponla-
rnn pazardaki etkilerinin dolayl ve dorudan grlmesi iin izlenme yoluyla
temel bilgilerin elde edilmesi gereklidir. Mdahaledeki deiiklikler, koullar ve
piyasa durumu deiikliklere yant vermelidir. zleme, temel mal fiyatlarn, yerel
ekonomilerde arpan etkilerini, fiyat dalgalanmalarn iermelidir. Anahtar soru-
lar unlardr: nsanlar bu nakit, gda kuponlar ile neler alyor? nsanlar gvenli
bir ekilde para alp harcayabiliyor mu? Nakd yardm ve gda kuponlar yn-
lendiriliyor mu? Kadnlar ne kadar nakd yardm veya gda kuponu harcandn
etkileyebiliyor mu? (bkz. Temel Standart 5 sayfa 68).
4.3. Gda Gvenlii Geim Kaynaklar

nsanlarn geim kaynaklarnn elde etmesi ve gda gvensizliine kar zarar grebilir
olmalar, byk lde kaynak (ya da varlk) mevcudiyetine ve bunlarn afetten nasl
etkilendiine baldr. Bu kaynaklar mali sermayeleri (mesela nakit, kredi ve tasarruf)
ve ayn zamanda fiziksel (ev, makine), doal (arazi, su), insan (alma, yetenek),
sosyal (a, normlar) ve politik (etki, politika) sermayeleri ierir. Gda reticilerinin araziye
eriim durumlar ve retimi destekleyebilme durumlar, iftilie devam etmeleri nemli
konulardr. Gda almak iin gelire ihtiyac olanlar, istihdam, pazar ve hizmetlere ihtiyac
olanlar belirlenmelidir. Afetten etkilenen insanlar iin kaynaklarn korunmas, kurtarlmas
ve gelitirilmesi, gda gvenlii ve gelecekteki geim kaynaklar iin ncelikli olmaldr.
203
Uzun sren politik dengesizlik, gvensizlik ve atma tehditleri pazarlara eriimi nemli
oranda kstlar. Hane halk yerlerini terk etmek, varlklarn kaybetmek ve savaan
taraflarn el koyduu deerlerini geride brakmak zorunda kalabilir.
Temel retim, gelir retme ve gda ve hizmetler iin pazara eriim ile ilgili standart
vardr.
Gda gvenlii - geim kaynaklar standard 1: Temel retim

Temel retim mekanizmalar korunur ve desteklenir.
Temel retim mdahaleleri, geim kaynaklar analizi, kapsam analizi ve retim

sistemlerinin srdrlebilirliinin anlalmas zerinde temellendirilir, bunlar
gerekli girdi, hizmet ve pazar taleplerine eriimi de ierir (bkz. Klavuz notlar 1).
Yerel retim sistemleri kltrel uygulamalar ve doal evre koullarnda anlalr

ve reticiler ve tketiciler tarafndan kabul edilirse yeni teknolojiler uygulanr
Strateji gelitirme ve retimin ynetimi, risklerin azaltlmasnda retim girdileri

ve satn alma iin nakit salanr (bkz. Klavuz notlar 3).
Girdiler zamannda salanr, bunlarn yerelde kabul edilebilmesi ve uygun kalite

normlarna uymas gerekir (bkz. Klavuz notlar 4-5).
Girdi ve servisler dikkatlice ele alnmal, zarar grebilirlii ve riski arttrmamaldr;

rn. nadir bulunan doal kaynaklar iin rekabeti arttrmak ya da mevcut sosyal
alarn zarar grmesi (bkz. Klavuz notlar 6).
Gda reticiler, mmkn ve uygun yerlerde daha iyi ynetim uygulamalar ile
eitilmelidir (bkz. Klavuz notlar 1-2, 5-6).
204
Mmkn yerlerde girdi ve servisler, yerel reticileri, pazarlar ve tketicileri

olumsuz etkilemesi ise yerel olarak satn alnmaldr (bkz. Klavuz notlar 7).
retimin hedef grup tarafndan uygun olarak kullanld yerlerde dzenli izleme
faaliyetleri yaplmaldr (bkz. Klavuz notlar 8).
htiyalar analiz edilen tm hane halk, afet ncesi seviyeyi korumak ve buna
ulamak iin tarmsal takvime gre gerekli girdileri elde eder. Hane halknn
ihtiyalar ve afet ncesi seviye uyumu esastr (bkz. Klavuz notlar 1-6).
Operasyonel olarak uygulanabilir olmas dnldnde, gerekli girdilerin

pazar deerinde ve geim kayna seimlerine gre hedef nfusa nakd
yardm ya da gda kuponu verilir (bkz. Klavuz notlar 3, 5 ve 7).
Klavuz notlar
1. Temel retimin uygulanabilirlii: Uygulanabilir olmas iin gda retim

stratejilerinin, yeterli kalknma ve baary salamak adna makul deiiklikler
iermesi gerekir (bkz. iftlik Hayvanlar iin Acil Durum Rehber ve Standartlar
(LEGS), Referanslar ve dier kaynaklar). Bu da u gibi eitli faktrlerden
etkilenir:
- Yeterli doal kaynaklara (tarm arazileri, mera, yem, su, nehir, gl, ky sular,
vb) eriim. Ekolojik denge tehlike altnda olmamaldr. rnein Marjinal
topraklarn ar smrs, zellikle kentsel alanlarda ar balklk ve su
kirlilii,
- Nfusun ciddi hastalklarla karlat ya da eitim ve retimin engellendii
yerlerde snrl olabilen beceri ve kapasitelerin seviyesi,
- retim mevcut kalplar ile ilgili olarak i durumu ve temel tarm ve su rnleri
faaliyetlerinin zamanlamas,
- Tarm ve su rnleri iin gerekli girilerine eriim.
retimin afet ncesi seviyesi iyi olmayabilir ve buna geri dnme abalar,
"zarar vermeme" ilkesine ters debilir (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa 33).
2. Teknolojik gelime: Yeni teknolojiler gelitirilmi rn eitleri, iftlik

hayvanlar veya balk -stok trleri, yeni aralar, gbre ve yeniliki ynetim
uygulamalarn ierebilir. Mmkn olduu kadar, gda retim faaliyetleri
mevcut ekil ve/veya ulusal kalknma planlar ile balantl olmaldr. Daha nce
205
yararlanclar tarafndan kabul ve adapte olduu bilinen ve yerel olarak test

edilen yeni teknolojiler ancak afet sonrasnda getirilmelidir. Yeni teknolojiler
uygun topluluk istiareleri, bilgi, eitim ve dier ilgili destek yoluyla tantlmaldr.
Mmkn yerlerde zel ve kamu tedarikileri, girdi salayclar ile koordineli
olarak yaplmaldr ve destek ve kullanmn devamll salanmaldr.
3. Seeneklerin gelitirilmesi: reticilere daha fazla seenek sunan mda-

haleler retim girdileri yerine (veya tamamlamak iin) nakit ya da kredi ierir
gda kuponu kullanan tohum ve iftlik hayvanlar fuarlar iftilere eitli tohum
veya iftlik hayvanlarn semek iin frsat salar. retime destek, kendi retimi
yoluyla ya da bu retim tarafndan oluturulan nakit ile besin asndan zengin
gda eriimi de dhil olmak zere beslenme iin potansiyel etkileri deerlen-
dirmelidir. Kuraklk srasnda krsalclara iftlik hayvanlar yemi salanmas, in-
sanlara gda transferleri salanmasndan daha dorudan bir insan beslenmesi
salar. retim girdisine eriim salamak amacyla haneye nakit aktarlmas
fizibilitesi yerel olarak mallarn temin edilebilmesine, pazara eriime ve karla-
nabilir aktarm mekanizmasnn bulunmasna bal olmaldr.
4. Zamanlama ve kabul edilebilirlik: retim girdileri, tohumlar, gbre, iftlik

hayvanlar, balklk ekipmanlar, avclk uygulamalar, krediler ve kredi im-
kanlarn, piyasa bilgileri ve ulam ierir. Ayni girdilere alternatif olarak nakd
yardm ya da gda kuponu salanarak insanlarn kendi setikleri rnleri satn
almalar salanr. Tarmsal girdiler ve veteriner hizmetlerinin salanmas, ilgili
tarm ve hayvanclk mevsimi ile ayn zamana denk olmaldr. rnein, tohum
ve aralarn salanmas ekim dneminden nce, iftlik hayvanlar alm da ku-
raklk srasnda iftlik hayvanlarnn lmleri meydana gelmeden nce salan-
maldr (rn. bir sonraki yamurlar sonrasnda).
5. Tohumlar: ncelik, yerel olarak kullanlan tohum ve eitliliklere verilmelidir.

Sunulan bitkiler, gelecek sezon iin en ncelikli bitkiler olmaldr. zel eitler
iftiler ve yerel tarm uzmanlar tarafndan onaylanmaldr. En azndan,
tohumlar iftilerin kendi ynetim koullarna, yerel tarmsal ekolojiye adapte
edilmeli ve dayankl olmaldr. Blge dndan gelen tohumlarn, yerel koullara
uygunluu asndan test edilmesi gerekir. iftiler aina ise ve yetitirme
deneyimine sahipse hibrit (melez) tohumlar uygun olabilir. Bu sadece yerel
nfus ile istiare yoluyla tespit edilebilir. Tohumlar cretsiz ise ve iftiler msr
206
yetitiriyor ise ifti yerel eitleri melez tohumlara tercih edebilir. Hibrit tohum
ile ilgili hkmet politikalarna da datmdan nce uyulmaldr. Yerel yetkililer
tarafndan onaylanm olduu srece genetii deitirilmi (GDO) tohum
datm yaplmamaldr. Bu gibi durumlarda, iftiler de yardmn GDO'lu
tohum ierdiinin farknda olmaldr.
6. Krsal geim kaynaklar zerindeki etki: Hayati doal kaynaklarn kt

olduu ya da belirli insanlara (rn. topra olmayan insanlar) eriimin olmad
yerlerde temel gda retimi uygulanamayabilir (ve afet ncesinde geriler
durumda ise uzun sre uygulanabilir olmaz). retim teviki, doal kaynaklara
kolay eriim gerektirir, bu da yerel nfus ile gerilime neden olabilir ve sonuta
su ve dier nemli ihtiyalara eriimi kstlar. Kaynak salarken nakit ya da
ayni, bu gvenlik riskleri ya da atmaya neden olabilecek durumlar gz
nne alnmaldr (bkz. Gda gvenlii - geim kaynaklar standard 2 sayfa
208 ve Gda gvenlii - Nakd yardm ve gda kuponu iletimi standard 1 sayfa
200). Ayrca girdilerin cretsiz olarak salanmas sosyal destek iin geleneksel
mekanizmalar rahatsz edebilir ve girdilere ulam tehlikeye atabilir.
7. Girdilerin lokal olarak alnmas: Veteriner hizmetleri ve tohum gibi gda

retimi girdi ve servisleri, mevcut yerel yasal ve deiken tedarik sistemleri
yoluyla alnmaldr. Yerel zel sektr desteklemek iin nakd yardm ya da gda
kuponu gibi mekanizmalar kullanlmal, temel reticileri dorudan tedarikilere
balamaldr. Yerel satn almay tevik iin bu tr sistemler tasarlarken, uygun
girdilerin varl, tedarikilerin kapasitesi gz nne alnmal, enflasyon ve girdi
kalitesi gibi riskler (nadir maddelerinin fiyatlarnn artmas) dnlmelidir. thal
edilen rnlerin dorudan salanmas, yerel alternatifler mmkn deilse
yaplmaldr.
8. zleme kullanm: Gda retiminde, ileme ve datmnda sre gstergeleri

ve ktlar hesaplanabilir; rn. ekilen alan, her hektarda ekilen tohum says,
verim ve yavru iftlik hayvanlar says. Bu reticilerin girdileri nasl kulland
(yani bu tohum gerekten ekilip ekilmedii ve gbre, alar, olta takm
gibi aralarn amaca uygun kullanlmas) ya da ne kadar nakdin girdilere
harcandn belirlemek nemlidir. Girdilerin kalitesi, reticilerin kabul etmesi
de performans asndan gzden geirilmelidir. Deerlendirme iin nemli
olan projenin nasl bir etkisi olduu hususudur, rn. evsel gda stoklar, gda
207
tketim miktar ve kalitesi. Proje, iftlik hayvanlar veya balk rnleri ya da

protein asndan zengin baklagiller gibi belirli bir gda tr retimini artrmay
hedefliyor ise bu rnleri hane halknn kullanm aratrlmaldr.
Gda gvenlii - geim kaynaklar standard 2: Gelir ve istihdam

Geim stratejilerinde gelir getirici uygulamalar ve istihdam mmkn ise
kadn ve erkeklerin gelir frsatlarna eit eriimi olmaldr.

Gelir getiren faaliyetler ile ilgili kararlar, pazar analizleri ve ev halknn bu
faaliyetlere katlm kapasitesinin analizine dayanmaldr (bkz. Klavuz notlar
1-2).
cret trleri (nakit, gda kuponu, gda ya da bunlarn kombinasyonu), yerel

kapasite, acil ihtiya, pazar sistemleri ve afetten etkilenen insanlarn tercihlerine
gre belirlenmelidir (bkz. Klavuz notlar 3).
htiyalara gre cret seviyeleri, geim kaynaklarnn yehiden tesisi ve yerel

igc oranlarna gre belirlenmelidir (bkz. Klavuz notlar 4).
Prosedrler, gvenli alma ortamlar salamaldr (bkz. Klavuz notlar 5).
Byk miktarda nakit varken gvensizlik ya da arptmaya-yanl ynlendirmeye

kar nlemler alnmaldr (bkz. Klavuz notlar 6).

Hedeflenen tm insanlarn gelirleri, onlarn faaliyetleri ve temel-dier geim
kaynaklar ihtiyalarnn karlanmasna katk salamalar yoluyla olmaldr.
stihdam olanaklar salayan mdahaleler, kadn ve erkekler iin eit istihdam

olanaklar salamal ve yerel pazar ve normal gnlk faaliyetleri olumsuz
etkilememelidir (bkz. Klavuz notlar 7).
Toplum, tm ev halk yelerinin gda gvenliine ynelik katklarn farknda

olmal ve bunlar anlamaldr (bkz. Klavuz notlar 8).
Klavuz notlar
1. Teviklerin uygunluu: Bir pazar analizi, faaliyetleri tanmlamak ve hesap
verilebilirlik iin esastr. Mevcut aralar, pazarlar ve ekonomik sistemleri (bkz.
208
Referanslar ve dier kaynaklar, pazarlar blm) anlamak iin kullanlmaldr.

Uygun faaliyetlerin belirlenmesi ve proje tasarmnda yerel insan kaynaklarnn
maksimum kullanm olmaldr. Baz gruplar (rnein hamile kadnlar, engelli
veya yal insanlar olan kiiler gibi) iin alternatifler hedeflenen grup iinde
tartlmaldr. Yerinden edilmi kiilerin (mlteci ya da lke iinde yerinden
edilmi kiiler) ok sayda olduu yerlerde, her iki grup insan iin ana
istihdam ve beceri salamak iin frsatlar dikkate alnmaldr. Faaliyetler iin
yer seiminde gvenlik saldrlar, tehdit riskleri (rnein maynl alanlar gibi) ve
evresel olarak uygun olmayan alanlar (rn. kontamine veya kirli arazi, heyelan
ya da sele eilimli, ya da ar dik araziler) gz nnde bulundurulmaldr (bkz.
Koruma lkeleri 1-3 sayfa 33-38).
2. Snrl katlm kapasitesi olan ev halk iin gelir transferleri: Birok

hane iin istihdam ve gelir getirici faaliyetlerden yararlanmak mmkn
olsa da, baz haneler zerinde afet etkisi ok uzun sreli olabilir ve onlarn
bu frsatlardan yararlanmasna izin vermeyebilir. Koulsuz nakd yardm ve/
veya gda transferleri gibi gvenlik nlemleri bu kiiler iin dnlmeli ve
mevcut sosyal koruma sistemleri veya gereken yerlerde yeni emniyet alarnn
savunuculuunu yapmak iin balantlar kurulmaldr.
3. cret trleri: cretler, nakit veya gda olabilir ya da gda gvenlii olmayan
hanelerin kendi ihtiyalarn karlamak iin imkanlar vermelidir. Toplum ileri
iin yaplan demeler yerine cretler, dorudan kendilerine yararl olabilecek
ekilde yardm etmeyi tevik eklinde yaplabilir. Halkn temel ihtiyalarn (salk
hizmetleri, okul, eriim ve sosyal ykmllkleri gibi) karlamak iin nakit
veya yiyecek verilmesinin etkileri dikkate alnmaldr. cret tr ve seviyesi,
olay baznda, yukardaki faktrler ve i piyasas zerindeki olas etkiler dikkate
alnarak belirlenir.
4. demeler: cret seviyesini belirlemekte evrensel olarak kabul grm

rehberler yoktur ancak cret ayni ve gelir transferi olarak yaplrsa, yerel
pazarlarda yeniden sat deeri (rn. gda) dnlmelidir. Bireylerin program
faaliyetlerine katlm gelirindeki net kazanlar, dier faaliyetlere katlmlarndan
daha fazla olmaldr. Bu, hem i faaliyetleri iin gda ve nakit gelirine hem de
kredi, i kurma vs. gelirlerine uygulanr. cretlerin yerel pazarlar zerinde
olumsuz etkileri olmamaldr; rn. cret oran enflasyonu, iin dier faaliyetlere
ynlendirilmesi, nemli kamu hizmetlerinin sarslmas.
5. alma ortamndaki risk: Yksek riskli alma ortam riskleri, yaralanmala-

rn tedavisi iin pratik prosedrlerin uygulanmas gibi yntemlerle en aza indi-
209
rilmelidir, rn. brifing, koruyucu giysi ve ilk yardm antalar. Bu balamda HIV
maruz kalma riskini en aza indirmek de sz konusudur. Nakliye gvenliini
arttrmak iin gvenli eriim yollar salanmas da dhil olmak zere yollarn iyi
aydnlatlmas ya da erken uyar sistemleri (an, slk, radyo ve dier cihazlar
kullanmak olabilir) ve gvenlik normlar uygulanarak riskler azaltlmaldr. zel-
likle kadnlara, kzlara ve cinsel istismar tehlikesiyle karlaan kiilere dikkat
edilmelidir. Tm katlmclarn acil durum prosedrlerinin farknda olduundan
emin olunmal ve erken uyar sistemlerine eriim salanmaldr. (bkz. Koruma
lkeleri 1 ve 3 sayfa 33-38).
6. Gvensizlik ve arptma-yanl ynledirme riski: Kaynaklarn gda ya da

nakd yardm eklinde datlmas (rn. kredi ya da yaplan iin demesi) prog-
ram ekibi ve alclar iin gvensiz bir ortam oluturur (bkz. Gda gvenlii - gda
transferleri standard 5, Klavuz notlar 6 sayfa 195 ve Gda gvenlii - Nakd
yardm ve gda kuponu iletimi standard 1, Klavuz notlar 4 sayfa 202).
7. Bakm sorumluluklar ve geim kaynaklar: Gelir getirici almalara katlm

ocuklarn bakm veya dier bakm sorumluluklarnn ihmal edilmesine yol
amamaldr; bu durum yetersiz beslenme ve dier salk risklerini arttrabilir.
Programlarda bakm salayanlar iin istihdam veya bakm tesislerinin dikkate
alnmasna ihtiya olabilir. zellikle kadnlarn hayatlarna artan i yk getirmek
uygun olmayabilir. Programlar, dier i ya da eitim gibi olanaklara eriimi ya
da devam etmekte olan retken faaliyetleri olumsuz etkilememelidir. Gelir
getirici faaliyetlere katlmda, yerel kanunlara gre genellikle zorunlu eitimin
tamamlanmas gereken yan zerinde olan istihdam iin asgari ya snrna
uymaldr.
8. cretin kullanm: Adil bir cret, Gda Gvenlii iin gerekli kaynaklarn nemli
bir blmne katk anlamna gelir. Nakd yardm veya gda transferlerinin ev
iinde ynetimi (ev ii datm ve kullanm alanlar dhil) anlalmaldr nk
bunlarn datm ekli mevcut gerilimi arttrabilir ve ev halknn gda gvenliini
farkl ekillerde etkileyebilir. Gelir ve istihdam salayan yardmlarn oklu
gda gvenlii hedefleri vardr. rnein, yollarn tamiri, pazarlara ve salk
hizmetlerine eriimi artrabilir ve sulama sistemleri verimlilii gelitirebilir.
210
Gda gvenlii - geim kaynaklar standard 3: Pazara eriim

Afetten etkilenen insanlarn retici, tketici ve esnaf olarak pazar rnlerine
ve hizmetlerine gvenli eriimi korunmal ve tevik edilmelidir.

Elde edilebilir pazarlara retici, tketici ve esnafn eriiminin korunmas ve
pekitirilmesi (bkz. Klavuz notlar 1).
Gda gvenlii ve geim kaynaklar yardmlarnn, yerel pazarlarn ilemesi

ya da zarar grmesinin ya da glenmesi potansiyelinin anlald analizlere
dayandrlmas (bkz. Klavuz notlar 2).
Pazar analizindeki gelime ve politika deiikliklerinin her mdahale ncesi

yaplan pazar analizlerine dayandrlmas (bkz. Klavuz notlar 3).
Zarar grebilir insanlar iin pazar eriiminin tevik ve destei iin nlemler
alnmas (bkz. Klavuz notlar 4).
Gda satlar ve datm dhil, yerel pazarlarda yardmlarn olumsuz etkilerinin

kontrol (bkz. Klavuz notlar 5).
Ar mevsimsel ya da dier anormal fiyat deiikliklerinin negatif sonularnn

asgariye indirilmesi (bkz. Klavuz notlar 6).
Pazarlarn dorudan mdahale ya da yerel tccarlarn nakit ya da gda kuponu

programlar yoluyla iyiletirmesinin destei iin faaliyetler planlanr.
Hedef insanlarn rn, hizmet ve sistemlere program boyunca gvenli eriimi

salanr.
Klavuz notlar
1. Pazar arz ve talebi: Pazarlara ekonomik eriim, piyasa fiyatlar ve satn alma
durumu ile etkilenir. Karlayabilme gc temel ihtiyalar (rnein, tohum,
aralar, salk, vb gibi gda ve temel tarmsal girdiler) ve gelir kaynaklar
(bitkiler, iftlik hayvanlar, cretler, vb) arasndaki ticaret koullarna baldr.
Varlklarn erozyonu meydana geldiinde temel ihtiyalarn (iirilmi fiyatlarla)
satn almak iin varlklarn satan (genellikle dk fiyatlarla) insanlarn ticari
gleri zarar grr. Pazarlara eriim ayn zamanda aznlklar gibi belirli gruplar
211
tarafndan eriimi kstlayan kltrel ya da dini dnceler ve siyasi ve gvenlik

ortamlarndan etkilenebilir.
2. Pazar analizi: Zarar grebilir bireyler de dhil, tm etkilenen insanlarn ilek

pazarlara eriimi salanmaldr. Nakit, gda kuponu ya da gda olarak yaplan
yardmlar ya da salanan girdiler, temin edilen rnlerin uygun pazar seviyesi
analizi ardndan verilmelidir. rnlerin yerel olarak alm yerel reticileri destekler
ancak riskler de belirlenmelidir. thalatlar, yerel fiyatlar azaltacaktr (bkz. Gda
gvenlii ve beslenme analizi standard 1, Klavuz notlar 7 sayfa 152).
3. Danmanlk: Geni ulusal ve kresel ekonomilerde yer alan pazarlar yerel

piyasa koullarn etkiler. rnein fiyatlandrma ve ticaretin dahil olduu
hkmet politikalar, eriim ve elde edilebilirlii etkiler. Bu seviyedeki faaliyetler
afet yardm koullar dnda olsa da, bu faktrler analiz edilmelidir nk
hkmet ve dier organizasyonlarn geliimi iin danmanlk ya da ortak
acente yaklam frsatlar olabilir (bkz. Koruma lkesi 3 sayfa 38).
4. Zarar grebilir insanlar: Zarar grebilirlik analizi, pazarlara snrl eriimi

olan insanlar belirlemeli ve geim frsatlar bu kiilere salanmaldr. Engelli,
PL HIV, yal kiiler ve bakclk sorumluluu olan kadnlar pazara eriim iin
desteklenmelidir.
5. Mdahalelerin etkisi: Gda, tohum ve dier rnlerin yerel olarak temini

yerel enflasyona ve tketiciler iin baz dezavantajlara yol aabilir. Bunun tam
aksine ithal rnler fiyatlar aa ekebilir ancak yerel gda retimi iin olumsuz
bir durum ve potansiyel gda gvensizlii olutururlar. Nakit salamak, yerel
ekonomilerde olumlu arpan etkisi yapabilir ancak anahtar rnler iin yerel
enflasyona neden olabilir. Tedarik iin sorumlu kiiler bu etkileri incelemeli
ve gz nnde bulundurmaldr. Gda datm faydalanclarn satn alma
gcn etkileyebilir nk bir eit gelir transferidir. Baz rnlerin iyi bir fiyata
sat dierlerine gre daha kolaydr, rnein ya ve harmanlanm gdalar.
Belirli bir gda ya da gda paketi iin 'satn alma gc' faydalanc tarafndan
tketilmesini ya da satlmasn belirler. Bu sat ve allarn anlalmas, gda
datm programlarnn belirlenmesinde daha geni bir etkiye sahiptir.
6. Anormal-Ar mevsimsel fiyat dalgalanmalar, rnlerini en dk fiyata

satmak zorunda olan (hasattan sonra) ya da kuraklk srasnda iftlik hayvanlarn
satmak zorunda kalan gsz reticileri olumsuz etkileyebilir. Bunun aksine az
bir geliri olan tketiciler sk ancak kk almlar yerine stoklamaya gidebilir.
212
Bu nedenle fiyatlar yksek olsa bile satn almak zorunda kalrlar (rn. kuralk
durumunda). Bu etkileri azaltan mdahale rnekleri, gelimi nakliye ve
depolama sistemleri, eitli gda retimi ve kritik zamanlarda nakd yardm ya
da gda transferleri yapmaktr.
213
Ek 1
Gda Gvenlii ve Geim Kaynaklar Analiz Kontrol
Listeleri
Gda gvenlii analizleri genellikle etkilenen insanlar geim yollar kmelerine gre,
gda ve gelir elde etme kaynaklarna ve yollarna gre kategorize eder. Bu, topluluun
varlk ya da gelir gruplarna gre dkmn de ierebilir. Gda gvenliinin u anki
durumunu afet ncesiyle kyaslamak nemlidir. Bunun iin yl ortalamas tanm
temel alnabilir. Hane ii gda gvenlii farklarn dikkate almak nemlidir. Bu kontrol
listesi genelde gda gvenlii deerlendirmelerinde dikkat edilmesi gereken temel
alanlar kapsar. Afet etkisinin geniliine (rn. politik koullar, nfus hareketleri) ve
dier alanlara gre ek bilgi toplanmaldr. Kadn ve erkeklerin zel rolleri ve gda
gvenlii zerindeki etkileri gz nne alnmaldr
Aadaki kontrol listesi genellikle gda gvenlii analizinde ele alnan alanlar
kapsar.
1. Geim gruplarnn gda gvenlii
Toplumda ayn geim yollarn paylaan gruplar var m? Bunlar ana gelir ve
gda kaynaklarna gre nasl snflandrlabilir?
2. Afet ncesi gda gvenlii (temel)
Afetten nce farkl geim gruplar hangi yollarla gelir ve gda salamaktayd?
Geen dnemde yl ortalamas anlamnda gda ve gelir kaynaklar nelerdir?
Normal yldaki mevsimlere gre farkl gda ve gelir kaynaklar nasl deiiklik
gstermekteydi? (mevsim takvimi hazrlamak faydal olabilir.)
Son be ya da on ylda gda gvenlii yldan yla nasl deiiklikler gstermi?

(Zaman izelgesi ya da olumlu ve olumsuz yllarn tarihesi ile ilgili dokmanlar
faydal olabilir.)
Farkl geim gruplar ne eit deer ve birikimlere sahiplerdi (rn. gda stoklar,
madd birikim, iftlik hayvanlar, yatrmlar, kredi, tahsil edilmemi borlar vs.)?
214
Bir haftalk ya da bir aylk srete bir hanenin giderleri nelerdi ve her bir kaleme
ait ne oranda harcama yaplmaktayd?
Evlerde nakitten sorumlular kimdir ve para nereye harcanr?
Temel rnleri almak iin en yakn pazar ne kadar mesafededir? (mesafe,

gvenlik, pazar bilgilerine eriim ve ulam vs. ele alnmaldr).
Gda dhil temel rnlerin fiyatlar ve bulunabilirlikleri nelerdir?
Afet ncesinde temel gda ve gelir kaynaklar arasndaki ortalama ticaret

artlar nelerdi, rn. gda cretlerinden , iftlik hayvanlar cretlerine kadar vs.?
3. Afet srasnda gda gvenlii
Afet tanmlanan geim gruplarnn gda ve gelir kaynaklarna eriimini nasl

etkiledi?
Gruplarn gda gvenliinin mevsimsel koullarn nasl etkiledi?
Afet, pazarlara eriimi, pazardaki rn eitliliini ve temel rn fiyatlarn nasl

etkiledi?
Farkl geim gruplarnn uygulad deiik mcadele ve stratejiler nelerdir ve

toplumun ne kadar bu mcadeleye katkda bulunur?
Bu durumun afet ncesi durumu ne kadar deitirmitir?
Hangi gruplar ve insanlar afetten en ok etkilenmitir?
nsanlarn finansal ve dier varlklar ile ksa ve orta vadeli baa kma stratejileri
nelerdir?
Tm geim gruplar ve zarar grebilir gruplarn uygulad basa kma

stratejilerinin salk, iyi olma hali ve insan onuruna etkileri nelerdir? Bu baa
kma stratejilerine elik eden riskler var mdr?
215
Ek 2
Tohum Gvenlii Analiz Kontrol Listesi
Aada tohum gvenlii analizleri iin rnek sorular yer almaktadr:
1. Afet ncesi (temel)
iftilerin en nemli rnleri nelerdir? Onlar ne iin kullanrlar - tketim, gelir

ya da her ikisi? Bu rnler her sezon yetitirilmekte midir? Zor artlarda nemli
hale gelen bitkiler nelerdir?
iftiler genellikle bu rnler iin tohum veya dikim malzemelerini nereden

alr? (tm kanallar gz nnde bulundurun.)
Her ana rn iin ekim parametreleri nelerdir? Ortalama ekim alan nedir?
Ekim oranlar nelerdir? arpma oranlar (ekilen tohumun hasada oranlar)
nelerdir?
zel rnlerin nemli ya da tercih edilen eitleri var m?
Hangi retim girdileri, belirli rnler veya eitleri iin gereklidir?
Evde karar vermekten, mahsullerin ynetilmesinden ve retim ve retim sonras

farkl aamalarnda bitkisel rnlerin elden karlmasndan kim sorumludur?
2. Afet sonrasnda
iftilikle ilgili uygulamalar faydalanclara gre uygun mu?
iftiler, u anda baaryla ekim, hasat ve sat ya da tketim yapabilecekleri

bir durum olduklarn dnyor mu?
nsanlarn alanlara ve dier retim yollarna yeterli eriimi var m (gbre,

uygulama, ekme iftlik hayvanlar)?
nsanlar tarma dnmeye hazr m?
216
3. Tohum talep ve arznn deerlendirilmesi: Yerli mahsul
Ekmek iin yeterli miktarda yerli retim tohum var m? Bu koullarda iftinin
kendi hasad ve sosyal alarla elde edilen tohumlar da vardr (rn. komular).
Bu iftilerin hala ekmek istedii bir tohum mu? Yerel artlara uygun mu?
Bunun iin hala talep var m?
iftilerin kendi retimi yoluyla elde edilebilen eitler sonraki mevsim iin
uygun mu? Tohum kalitesi iftilerin normal standartlarn karlyor mu?
4. Tohum arz ve talebinin deerlendirilmesi: Yerel pazarlar
Afete ramen yerel pazarlarn retimi sryor mu (pazarn olduu gnler

devam ediyor mu, iftiler seyahat edebiliyor ve rnlerini satabiliyor mu)?
Mevcut tohum hacimleri, nceki dnemler ve normal artlar ile kyaslanabilir

mi?
iftilerin uygun bulduu ekinler ve eitler pazarlarda var m?
Tohum ya da ekinlerin mevcut pazar fiyatlar nceki dnemler ile ayn m?

Fiyatlar farkl ise bykl iftiler iin bir problem olabilir mi?
5. Tohum arz ve talebinin analizi: Resmi sektr tohumu
Sunulan eit ve tohumlar zel zorluk alanlarna gre adapte edilmi mi?
iftilerin bunlar kullanmak istediine dair bir kant var m?
Resmi sektr tohumu miktarlar yardm iin gerekli ihtiyac karlyor mu?
Karlamyorsa yardma ihtiyac olan ifti says nedir?
217
Ek 3
Beslenme Analizi Kontrol Listesi
Aada, yetersiz beslenmenin altnda yatan nedenler, beslenme risk dereceleri ve
mdahale oranlarn inceleyen deerlendirmeler iin rnek sorular vardr. Sorular,
yetersiz beslenmenin nedenlerinin kavramsal erevesine gre hazrlanmtr.
(bkz. sayfa 146). Bilgi toplamak iin deiik bilgi kaynaklarndan faydalanlabilir ve
anahtar bilgi kaynaklaryla grme, gzlem ve ikincil verilerin deerlendirilmesi
gibi eitli deerlendirme aralarnn kullanm gerekecektir (ayrca bkz. temel
standartlar 1, 3-4 sayfa 55-65).
Acil durum ncesi
Doada ne gibi bilgiler var, etkilenen nfustaki yetersiz beslenmenin lek ve

nedenleri nelerdir (bkz. gda gvenlii ve beslenme analizi standard 2 sayfa 154)?
Mevcut yetersiz beslenme riski
1. Azalan gda eriimi ile ilgili yetersiz beslenme riski - bkz. ek 1: Gda gvenlii
ve geim kaynaklar analiz kontrol listeleri.
2. Bebek ve ocuklarn beslenmesi ve bakmlarnda yetersiz beslenme riski:
- Ev halknn grev ve sorumluluklarn deitiren bir i ya da sosyal durum
deiiklii (rn. g, yer deitirme ya da silahl atma nedeniyle)?
- Evlerin normal yapsnda deiiklik var m? Ayrlan ocuk says fazla m?
- Normal bakm evresi dald m (yer deitirmeden dolay vs), ikincil bak-
clara eriim, ocuklarn gdaya eriimi, suya eriimi etkilendi mi?
- Anne st almayan bebekler var m? Yapay beslenen bebekler var m?
- Acil durumlarda bebeklerin beslenmesi ile ilgili gerileme phesi ya da
kant var m, zellikle anne st alan bebeklerin saysnda azalma, yapay
besleme oranlarnda art ve/veya anne st almayan bebek orannda
art?
- Yaa uygun, besleyici, gvenli olan tamamlayc gdalar ve bunlar hazrla-
ma ekillerine hijyenik olarak eriilebilir mi?
- Anne st ikamelerinin, mesela bebek formlleri, dier st rnlerinin,
biberon ve emziklerin genel datmna dair bir phe ya da bu pheyi
destekleyen kant var m?
218
- Krsal toplumlarda srler kk ocuklardan uzun sre uzak m? Ste

eriim normalde farkl m?
- HIV ve AIDS bakm uygulamalar evsel seviyede mi?
3. Zayf kamu sal ile ilgili yetersiz beslenme riski (bkz. salk blm sayfa
287):
- Kzamk, akut ishal gibi beslenme durumunu etkileyen hastalk raporlar
var m? Bunlarn yaylma riski var m? (bkz. gerekli salk hizmetleri - bula-
c hastalklarn kontrol standard 1-3 sayfa 312-316.)
- Etkilenen nfusun tahmini kzamk as koullar nedir? (bkz. gerekli salk

hizmetleri - ocuk sal standard 1 sayfa 321.)
- Kzamk asnda A vitamini dzenli olarak veriliyor mu? Tahmini A vitamini
takviye koullar nedir?
- lm oranlarnn tahmini deeri var m (yeni doan ya da 5 ya alt)? Varsa
nedir ve hangi yntemler kullanlmtr? (bkz. gerekli salk hizmetleri stan-
dard 1 sayfa 309.)
- Etkilenen nfusun enerji gereksinimleri ya da akut solunum enfeksiyon
yaygnln etkileyen ortam ss azalmalar olacak m?
- HIV yaygnl var m?
- Yoksulluk ya da hastalk nedeniyle insanlar yetersiz beslenmeye kar
savunmasz m?
- TB yaygnl ya da riski ya da ar kalabalk olma durumu var m?
- Stma sk grlyor mu?
- Suda ve slak kyafetler iinde kalan insanlar var m ya da uzun sre sert
hava koullarna maruz kalyorlar m?
4. Potansiyel mdahalelerin yapld mevcut resmi ve resmi olmayan yerel

yaplar nelerdir?
- Salk Bakanl, dini kurumlar, toplu destek gruplar, anne st destek

gruplar ya da stoklarn uzun ya da orta vadeli varl ile ilgili kapasiteler
nelerdir?
- Yerel toplumlar, bireyler, stoklar, devlet kurumlar, dini kurumlar vs. tarafndan
organize edilen beslenme faaliyetleri ya da toplum bazl destekler nelerdir?
Mevcut duruma yardmc olmak iin uygulanan ya da planlanan beslenme
politikalar (gemi, devam eden), planlanan uzun vadeli beslenme
yardmlar ve programlar var m?
219
Ek 4
Akut Beslenme Bozukluunun lm
Temel acil beslenme durumlarnda, 6 aydan kk ocuklarn, hamile ve emziren
kadnlarn, yallarn, ergenlerin, yetikinlerin beslenme analizi ve beslenme
programlarnda yer almas gerekir.
6-59 aylk ocuklarn dnda ya grubu aratrmalar u koullarda yaplr:
Durumun komple analizi yaplarak, beslenme bozukluunun sebepleri

aratrlr. Sadece bu analiz sonular, kk ocuklarn beslenme durumunun
genel nfusun beslenme durumunu yanstmadn syler ise baka bir ya
grubu iin beslenme analizi yaplmaldr.
Teknik uzmanlk ise kaliteli veri toplama, yeterli analiz ve sonularn doru
yorumlanmas ve sunumu salanr.
Dier ya gruplarnn analizde yer almas iin kaynak ve/veya frsatlar gz

nne alnmaldr.
Aratrma iin net ve iyi dokmante edilmi hedefler belirlenmitir.
6 aydan kk ocuklar
Bu aratrma, bu ya grubu iin yaplrken, analiz ve ynetim iin kant temelleri u

anda snrldr. ou rehber, 6-59 ay zerindeki ocuklar iin akut bebek beslenme
bozukluunun antropometrik durum tanmlarn tavsiye etmektedir (<6 aylk
ocuklar iin u anda tavsiye edilmeyen st kol evresi lm (OK) haricinde).
Kabul kriterleri, byme analizi yerine mevcut boyut zerine odaklanmaktadr.
NCHS byme referanslarndan WHO 2006 byme standartlarna gei, <6 aylk
bebek zayflklarnn daha fazla grlmesi ile sonulanr. Bu deiikliin gstergeleri
ele alnmal ve incelenmelidir. Potansiyel konular arasnda beslenme programlarna
sunulan bebekler ya da bakclarn harici anne st yeterlilii hakkndaki konular
vardr. unlar deerlendirmek nemlidir:
220
Bebeklerin boyunun uzamas - Vcut ebatnn kk olmasna ramen

bymenin iyi olmasdr (baz bebekler dk doum arlnn ardndan,
rnein akranlarn yakalyor olabilir).
Bebek beslenme uygulamalar- bebeklerin sadece harici anne st almas.
Klinik durum- Bebekte tbbi komplikasyonlar var m ya da kendisini riske
atan bir durum var m?
Maternal faktrler - rn. anne aile desteinden yoksun mu ya da depres-
yonda m? Teraptik besleme programlar, yksek risk altndaki bebeklere
uygulanmaldr.
659 aylk ocuklar

Aadaki tablo, 6-59 aylk ocuklardaki farkl derecede beslenme bozukluunu
lmekte genellikle kullanlan gstergeleri gsterir. BYA gre arlk (BGA)
gstergeleri WHO 2006 ocuk byme standartlarna gre hesaplanmaldr.
BGA Z skoru (WHO standartlarna gre) antropometrik aratrma sonularnn
raporlanmas iin tercih edilen gstergedir. OK, akut beslenme bozukluunun
bamsz gstergesidir ve lmlerin en iyi tahmincisidir. Dk OK yaygnl,
takviye beslenme ve teraptik bakm programlarnn vaka yk tahmini iin
aratrmalarda yer almaktadr. Kullanlan ller genellikle iddetli akut beslenme
bozukluu iin <11.5 cm ve Orta dereceli akut dengesiz beslenme iin 11.5-
<12.5 cm dir. lm ounlukla beslenme programlarna kayt iin yaplan iki
aamal taramann bir paras olarak kullanlr. Antropometrik aratrmalarda tek
bana kullanlmamaldr ancak beslenme programlar iin tekil kabul kriteri olarak
kullanlabilir.
Global akut Orta dereceli akut iddetli akut

yetersiz beslenme yetersiz beslenme yetersiz beslenme
6.059.9 aylk WFH <-2 Z skoru WFH -3 - <-2 Z WFH <-3 Z skoru
ocuklar ve / veya skoru ve / veya
OK <12.5cm ve / veya OK <11.5cm
ve / veya OK ve / veya
Beslenme demi 11.5-<12.5cm Beslenme demi
519 ya aras ocuklar

WHO 2007 byme standartlarnn kullanlmas, 5-19 ya aras ocuklarn
beslenme durumunun belirlenmesi iin tavsiye edilir. Bu byme referans verileri
erisi 1977 NCHS/WHO referans verilerinin yeniden yaplandrlmasdr ve 6-59
aylk ocuklar iin WHO ocuk byme standartlar ile paraleldir. Daha byk
ocuk ve yetikinlerde OK kullanm, zellikle HIV koullarnda dnlebilir.
Bu gelien bir teknik alan olduundan, en son rehber ve teknik gncellemelere
bakmak nemlidir.
221
Yetikinler (2059.9 ya)
Akut dengesiz beslenmenin yetikinler iin bir tanm olmasa da aratrma bulgular
iddetli akut yetersiz beslenme noktasnn 16'dan kk vcut kitle indeksi (VKI)
ve orta dereceli akut yetersiz beslenme noktasnn ise 18.5'ten kk vcut kitle
indeksi olduunu gstermektedir. Yetikinlerde beslenme bozukluu aratrmalar
arlk, boy, oturma ykseklii ve OK lleri verileri almaya ynelik olmaldr.
Bu veriler VKI hesaplamasnda kullanlabilir. VKI, cormic indekse (oturur durumdaki
boyun ayakta dururkenki boya oran) ayarlanmas, topluluklar arasnda karlatrma
yapmaya olanak salar. Bu gibi ayarlamalar yetikinlerdeki beslenme bozukluu
grlme skln byk oranda deitirebilir ve program niteliinde nemli sonular
dourabilir. OK lmleri her zaman yaplmaldr. Acil sorunlar gerekiyorsa ya da
kaynaklar ciddi oranda ise aratrmalar tek bana OK baznda srdrlebilir.
Antropometrik bilgilerin yorumlanmas ie yarar deerde ktlarn ve sonucu

belirleyen referans llerin azl nedeniyle zor olduundan, bu sonular ayrntl
balamsal bilgilerle yorumlanmaldr. Deerlendirme iin referanslar ve dier
kaynaklara baknz.
Bireylerin beslenme bakmna kabul ya da taburcu edilmesi iin taramalarda

kullanlan kriterler antropometrik gstergeleri, klinik belirtileri ve sosyal etkenleri
(gdaya eriim, bakclarn varl, barnak) iermelidir. Yetikinlerde demin
beslenme bozukluundan baka birok nedenden kaynaklanabileceine dikkat
edilmeli ve dier nedenleri darda brakmak iin yetikin demini salk uzmanlar
deerlendirmelidir. Bireysel aralar bakma uygunluu belirleyen gstergelere karar
verirken VKI eksikliklerini OK ve bunlarn program noktalarndaki veri kayplarn
gz nne almaldr. Bu gelien bir teknik alan olduundan en son rehber ve teknik
gncellemelere bakmak nemlidir.
OK hamile kadnlarda bir tarama ara olarak kullanlabilir, rnein bir beslenme
programna giri iin. Ek gda gereksinimleri gz nne alndnda hamile kadnlar
dier gruplara gre daha byk risk altnda olabilir. OK hamilelik dneminde
nemli bir deiiklik gstermez. OK <20.7cm (ciddi risk) ve <23cm (orta risk)
fetsn byme gerilii riski altnda olduunu gsterir. Bu risk lkelere ve 21 cm
- 23 cm aralna gre deiebilir. 21 cm altnn, acil durumlarda kadnlar iin risk
altnda olduuna dair seim kriteri olmas nerilmitir.
222
Yallar
Yallar iin tanmlanm bir beslenme bozukluu olmasa da bu grubun acil

durumlarda beslenme bozukluu riski altnda olmas olasdr. WHO, yetikinler iin
kullanlan VKI eiinin 60-69 ya ve zeri insanlar iin de uygun olduunu ne srer.
Ayrca lmlerin doruluu omurga erilmeleri (kamburluk) ve omurga skmas
nedeniyle problemli olabilir. Kula ve yar kula uzunluklar boy yerine kullanlabilir
ancak boyu hesaplamak iin kullanlacak arpan toplumlara gre deiebilir.
Grsel analizler gereklidir. OK yallarda beslenme bozukluu iin uygun bir
ara olabilir ancak uygun kesim noktas ile ilgili aratrmalar hala srmektedir.
Engelliler
Fiziksel engellilerde lm yapmak iin herhangi bir klavuz yoktur ve bu yzden

ounlukla antropometrik lmlerin dnda braklrlar. Grsel deerlendirme
gereklidir. OK lmleri, st kol kasnn mobiliteye yardmc olmak iin gelitii
durumlarda yanltc olabilir. Standart boy lmlerine alternatif olarak uzunluk,
kula, yar kula boyu ya da alt bacak lmleri kullanlabilir. Standart OK, boy
ve arlk lm yaplmas uygun olmayan insanlarda en uygun lm eklini
bulmak iin yeni aratrma bulgularna bavurulmaldr.
223
Ek 5
Kamu Salnda Mikro Besin Eksikliinin lm
Klinik olarak mikro besleyici eksiklii saptandnda, bireysel bazda acilen tedavi
edilmelidir. Klinik mikro besleyici eksiklii vakalar genellikle nfus seviyesinde
mikro besleyici eksikliinin olduu probleminin gstergesidir. Mikro besleyici
eksiklii lm ve snflandrlmas, planlama ve izleme iin nfus seviyesinde
yaplmaldr.
Biyokimyasal testlerin mikro besin eksiklii lmlerinde tarafsz veri salama
avantaj vardr. Ancak test iin biyolojik numunelerin toplanmas genellikle lojistik,
personel eitimi, souk zincir ve bazen de kabul edilebilirlik zorluklarn getirir.
Biyokimyasal lmler her zaman net olarak kullanlabilir deildir. Gnn zamanna
ve yln mevsimine gre ve akut yetersiz beslenme durumuna gre deiiklikler
gsterebilir. yi kalite kontrolleri nemlidir ve numune test iin laboratuvar seiminde
her zaman gz nne alnmaldr.
Mikro besleyici durumunun analizinde ar almlarn olasl, eksiklik kadar aklda
tutulmaldr. Mikro besleyici takviyesi iin oklu, yksek zenginletirilmi rnlerin
ya da takviyelerin kullanm durumunda zellikle bu olaslk gz nne alnmaldr.
224
Aadaki tabloda, farkl gstergeler kullanlarak seilen mikro besleyici eksiklikleri

iin kamu salnn snflandrmalar verilmitir.
Kamu salk problemi tanm

Mikro besleyici Aratrmalar iin
eksiklik gstergesi nerilen ya grubu
Ciddiyet Yaygnlk (%)
Vitamin A eksiklii
Gece krl (XN) 2471 ay Haf >0<1
Orta 1<5
Ciddi 5
Bitots noktalar (X1B) 671 ay Belirtilmemi > 0.5
Kornea Kserozis / lser / 671 ay Belirtilmemi > 0.01
Keratomalacia
(X2, x3a, X3B)
Kornea izleri (XS) 671 ay Belirtilmemi > 0.05
Serum retinol 671 ay Haf 2 < 10

( 0.7 mol/L)
Orta 10 < 20
Ciddi 20
yot eksiklii
Guatr (grlr + hissedilir) Okul yandaki Haf 5.0 19.9

ocuklar
Orta 20.0 29.9
Ciddi 30.0
Medyan riner Okul yandaki Ar alm > 3001

iyot konsantrasyonu (mg/l) ocuklar
Yeterli alm 100 1991
Haf eksiklik 50 991
Orta eksiklik 20 491
Ciddi eksiklik < 201
225
Kamu salk problemi tanm

Mikro besleyici Aratrmalar iin
eksiklik gstergesi nerilen ya grubu
Ciddiyet Yaygnlk (%)
Demir eksiklii
Anemi Kadnlar, 659 aylk Haf 5 20

(hamile olmayan kadnlarda ocuklar
hemoglobin <12.0 g/dl; Orta 20 40
659 aylk ocuklar
<11.0 g/dl) Ciddi 40
Beriberi1
Klinik iaretler Tm nfus Haf 1 vaka & <1%
Orta 14
Ciddi 5
Diyet alm Tm nfus Haf 5

(< 0.33 mg/1000 kcal)
Orta 5 19
Ciddi 20 49
Bebek lm 25 aylk bebekler Haf Oradna art yok
Orta Oranda haf art
Ciddi Oranda nemli

art
Pelagra1
Aratrlan ya grubunda Tm nfus ya da Haf 1 vaka & <1%

klinik iaretler (dermatit) >15 ya kadnlar
Orta 14
Ciddi 5
Niasin edeerlerinin alm Tm nfus ya da Haf 5 19

<5 mg/day >15 ya kadnlar
Orta 20 49
Ciddi 50
skorbit1
Klinik iaretler Tm nfus Haf 1 vaka &< 1%
Orta 14
Ciddi 5
226
Ek 6
Beslenme Gereksinimleri
Bir afetin ilk aamasn planlarken aadaki rakamlar kullanlabilir. Aadaki
tabloda verilen minimum beslenme gereksinimleri, hedef nfusun genel erzak
ihtiyalarnn deerlendirilmesinde kullanlmaldr. Bu gereksinimler, varsaylan
demografik profile gre, hava scakl ve insanlarn faaliyet seviyelerine gre
belirlenir. Ayn zamanda hamile ve emziren kadnlarn da ihtiyalar gz nne alnr.
Gereksinimler, takviyelerin yeterliliini ya da teraptik bakm oranlarnn yeterliliini
analiz etmez ya da belirli bir grubun, rnein TB ya da HIV olan insanlarn erzaklarn
belirlene amac gtmez.
Bu tablodaki gereksinimleri kullanmadan nce ele alnmas gereken iki nemli
nokta vardr. lk olarak ortalama nfusun minimum gereksinimleri, tm ya grubu
ve cinsiyetlerin gereksinimlerini ele alr. kinci olarak beslenme gereksinimleri nfus
profiline dayaldr.
227
Besleyici Minimum nfus

gereksinimleri1
Enerji 2,100 kcals
Protein 53 g (toplam enerjinin %10)
Ya 40 g (toplam enerjinin %17)
A vitamini 550 g RAE*
D vitamini 6.1 g
E vitamini 8.0 mg alpha-TE*
K vitamini 48.2 g
B1 vitamini (Tiamin) 1.1 mg
Vitamin B2 (Riboavin) 1.1 mg
Vitamin B3 (Niasin) 13.8 mg NE
B6 Vitamini (Pyidoxine) 1.2 mg
Vitamin B12 (Kobalamin) 2.2 g
Folat 363 g DFE*
Pantotenat 4.6 mg
C vitamini 41.6 mg
Demir 32 mg
yot 138 g
inko 12.4 mg
Bakr 1.1 mg
Selenyum 27.6 g
Kalsiyum 989 mg
Magnezyum 201 mg
*Alpha-TE alfa tokoferol edeerleri

RAE - retinol aktivite edeeri
DFE diyet folat edeeri
1 Enerji ve bakr dnda tm besleyiciler iin referans besin alm (RNI) olarak aklanr.
Referans: FAO/WHO (2004) ten alnan RNI, nsan Beslenmesinde Vitamin ve Mineral Gereksinimleri. kinci bask, bakr
dnda tm vitamin ve mineral gereksinim hesaplarnda kullanlmtr, nk bu mineral gereksinimleri FAO/WHO (2004)
iinde yer almamtr. Bakr gereksinimleri WHO (1996), nsan Beslenme ve Sal iin Eser elerden alnmtr.
228
Aadaki tabloda yaa gre ayrlan global nfus yapsnn gstergeleri verilmitir.
Ancak bu koullara zgdr ve nemli lde deiebilir. Mesela baz krsal
alanlarda orta neslin darya g etmesi, ocuklara bakan yal nfusun orantsz
artna neden olmutur.
Grup Nfus yzdesi %
06 aylk 1.32
711 aylk 0.95
13 ya 6.58
46 ya 6.41
79 ya 6.37
1018 ya kadnlar 9.01
1018 ya erkekler 9.52
1950 kadnlar 17.42
5165 kadnlar 4.72
1965 erkekler 27.90
65+ kadnlar 2.62
65+ erkekler 2.18
Hamile 2.40
Emziren 2.60
Referans: Birlemi Milletler (2003), Dnya Nfus Tahminleri: 2002 Revizyonu, Cinsiyet, ya ve takvim ylna gre nfusun
kutuplara ayrlmas, 1950 - 2050.
Nfusun enerji gereksinimleri aadaki faktrlere gre ayarlanmaldr:

Nfusun demografik yaps, zellikle 5 ya altnda olan ocuklarn ve
kadnlarn yzdesi.
Ortalama yetikin kilosu ve genel ve istenen vcut arlklar.
Verimli bir yaam srdrmek iin yaplan aktivite dzeyleri, aktivite
dzeylerinin (yani 1,6 x Bazal Metabolizma Hz) amas durumunda
gereksinimleri artar.
Ortalama ortam scakl ve barnak ve giyim kapasiteleri - ortalama ortam
scakl 20C altnda ise gereksinimleri artar.
229
Nfusun beslenme ve salk durumu - nfus yetersiz beslenme durumunda

ise bymeyi yakalamak iin ekstra gereksinimler vardr. HIV ve AIDS
yaygnl ortalama nfus gereksinimlerini etkileyebilir (bkz. Gda gvenlii
gda transferleri standard 1 sayfa 180). Genel erzaklarn bu ihtiyalar
karlamak iin ayarlanmas, balamsal analiz ve mevcut uluslararas
nerilere baldr.
Analizler ile bu bilgileri elde etmek mmkn deilse, tabloda verilen rakamlar
minimum gereksinimler olarak kullanlr.
230
Referanslar ve dier
kaynaklar
Kaynaklar
Black et al (2008), Maternal and child undernutrition 1. Maternal and child
undernutrition: Global and regional exposures and health consequences. www.
thelancet.com, series, 17 January.
CARE (2008), Coping Strategies Index: CSI Field Methods Manual.
Castleman, T, Seumo-Fasso, E and Cogill, B (2004 rev.), Food and Nutrition
Implications of Antiretroviral Therapy in Resource Limited Settings. FANTA (Food
and Nutrition Technical Assistance) technical note no. 7. Washington DC.
Coates, J, Swindale, A and Bilinsky, P (2007), Household Food Insecurity Access
Scale (HFIAS) for Measurement of Food Access. Indicator Guide. Version 3.
FANTA. Washington DC.
Committee on World Food security (2004), Voluntary guidelines to support the
progressive realization of the right to adequate food in the context of national Food
security. Rome.
IFE Core Group (2007), Operational Guidance on Nutrition of the infants and
children in emergencies. www.ennonline.net/ife
Inter-Agency Network for Education in Emergencies (I NEE) (2004), Minimum
Standards for Education in Emergencies, Chronic Crises and Early Reconstruction
(includes School Feeding in Emergencies). Geneva.
International Labour Office (ILO) (1973), Minimum Age Convention No. 138. www.
ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm
LEGS (2009), Emergency Gude and Standards for Animals (LEGS). Practical
Action Publishing, UK. www.livestock-emergency.net/userfiles/file/legs.pdf
Pejic, J (2001), The Right to Food in Situations of Armed Conflict: The Legal
Framework. International Review of the Red Cross, vol. 83, no. 844, p. 1097.
Geneva. www.icrc.org.
SMART (Standarded Monitoring and Assessments of Relief and Transition)
Guidelines: SMART methodology version.
231
Swindale, A and Bilinsky, P (2006), Household Dietary Diversity Score (HDDS) for
Measurement of Household Food Access: Indicator Guide. Version 2. FANTA.
Washington DC.
The Right to Adequate Food (Article 11: 12/05/99. E/C 12/1999/5, CESCR
General Comment 12. United National Economic and Social Council (1999).
www.unhchr.ch
UNHCR, World Food Programme (WFP), University College London and IASC
Nutrition Cluster (2006), NutVal 2006 version 2.2. www.nutval.net/2008/05/
download-page.html
WFP (2006), Food Distribution Guidelines. Rome.
WHO (2009), Child Growth Standard and the identification of severe acute
malnutrition in infants and children.
WHO (2007), Growth reference for school-aged children and adolescents. www.
who.int/growthref/en/
WHO (1981), The International Code of Marketing of Breast-Milk Substitutes.
The full code and subsequent relevant World Health Assembly resolutions: www.
ibfan.org
Dier kaynaklar
Analiz referanslar
lk analiz
IASC (2009), Multi-sectoral Initial Rapid Assessment (IRA) Tool. Global Health,
Nutrition and WASH Clusters.
Gda Gvenlii analizi
CARE (2002), Household Livelihood Security Assessments: A Toolkit for

Practitioners. USA.
FANTA-2 (2009), Alternative Sampling Designs for Emergency Settings: A
Guide for Survey Planning, Data Collection and Analysis. Washington DC. www.
fantaproject.org/publications/asg2009.shtml
FAO and WFP (2009), Crop and Food security Assessment Missions (CFSAM)
Guidelines. Rome.
Save the Children (2008), The Household Economy Approach: A guide for
programme planners and policy-makers. London.
232
WFP (2009), Emergency Food security Assessment Rehber (EFSA) - second

edition. Rome.
WFP (2009), Comprehensive Food security and Vulnerability Analysis (CFSVA)
Guidelines. Rome.
Tohum gvenlii analizi

Longley, C et al (2002), Do Farmers Need Relief Seed? A Methodology for
Assessing Seed Systems. Disasters, 26, 343-355.
Sperling, L (2008), When disaster strikes: A guide to assessing seed system
security. International Center for Tropical Agriculture. Cali, Colombia.
Geim kayna analizi

Jaspers, S and Shoham, J (2002), A Critical Review of Approaches to Assessing
and Monitoring Livelihoods in Situations of Chronic Conflict and Political Instability.
ODI. London.
IASC (2009), Matrix on Agency Roles and Responsibilities for Ensuring a
Coordinated, Multi-Sectoral Fuel Strategy in Humanitarian Settings. Version 1.1.
Task Force on Safe Access to Firewood and Alternative Energy in Humanitarian
Settings.
Pazarlar
CARE (2008), Cash, Local Purchase, and / or Imported Food Aid?: Market
Information and Food Insecurity Response Analysis.
Mike, A (2010), Emergency Market Mapping and Analysis (EMMA) toolkit. Practical
action, Oxfam GB.
Gda tketimi
Food and Nutrition Technical Assistance Projesi (2006), Household Dietary
Diversity Score (HDDS).
WFP (2008), Food Consumption Analysis: Calculation and Use of the Food
Consumption Score in Food security Analysis. Technical Guidance Sheet.Rome.
Katlmc yntemler
ActionAid (2004), Participatory Vulnerability Analysis. London.
CARE (2009), Climate Vulnerability and Capacity Analysis Rehber.
233
IFRC (2007), How to do a Vulnerability and Capacity Assessment (VCA), a step-

by-step guide for Red Cross and Red Crescent Staff and Volunteers. Geneva.
Tearfund (2009), Climate change and Environmental Degradation Risk and
Adaptation assessment CEDRA.
Gda ve Gda Gvenlii bilgi sistemleri

Famine Early Warning Systems Network (FEWS NET): www.fews.net
Food Insecurity and Vulnerability Information and Mapping Systems (FIVIMS):
www.fivims.net/index.jsp
Integrated Food security Phase Classification (2008), Technical Manual. Version 1.1.
Global Information and Early Warning System on Food and Agriculture, FAO:
www.fao.org
Shoham, J, Watson, F and Dolan, C, The use of nutrition indicators in surveillance
systems, Technical paper 2. ODI. London.
Antropometrik analizler
Centers for Disease Control and Prevention (CDC) and WFP (2005), A Manual:
Measuring and Interpreting Malnutrition and Mortality. Rome.
Collins, S, Duffield, A and Myatt, M (2000), Adults: Assessment of Nutritional
Stats in Emergency-Affected Populations. Geneva.
UN ACC Sub Committee on Nutrition (2001), Assessment of Adult Undernutrition
in Emergencies. Report of an SCN working group on emergencies special meeting
in SCN News, 22, pp49-51. Geneva.
Save the Children UK (2004), Emergency nutrition analysis, and guidance for field
workers. London
Young, H and Jaspars, S (2006), The meaning and measurement of acute
malnutrition in emergencies. A primer for decision makers. London.
Mikro besin analizi

Gorstein, J et al (2007), Indicators and methods for cross sectional surveys of
vitamin and mineral stats of populations.
Seal, A and Prudhon, C (2007), Assessing micro nutrient deficiency in emergencies:
Current practice and future directions. Geneva
234
IYCF analizi
CARE (2010), Infants and children nutrition practices. Collecting and Using Data:
A Step-by-Step Guide. www.ennonline.net/resources
Bebek ve ocuklarn beslenmesi

IFE Core Group (2009), Protecting infants in emergencies, Information for the
media. www.ennonline.net/ife
IFE Core Group and collaborators (2009), IFE Module 1: Orientation package on
IFE. www.ennonline.net/ife
IFE Core Group and collaborators (2007), Module 2 on Infant Feeding in
Emergencies for health and nutrition workers in emergency situations.
www.ennonline.net/ife
UNICEF and WHO (2003), Global Strategy for infants and children nutrition.
Geneva.
UNHCR (2009), Guidance on Infant Feeding and HIV in the Context of Refugees
and Displaced Populations. www.ennonline.net/ife
USAID, AED, FANTA, University of California DAVIS, International Food Policy
Research Institute (IFPRI), UNICEF and WHO (2007), Indicators for assessing
infants and children nutrition practices. Washington DC.
WHO (2010), HIV and infant feeding. Principles and recommendationsfor infant
feeding inthe context of HIV and a summary of evidence. Geneva.
WHO (2004), Guiding Principles for feeding infants and young children during
emergencies. Geneva.
Gda gvenlii mdahaleleri

Genel
Barrett, C and Maxwell, D (2005), Food Aid After Fifty Years: Recasting Its Role.
London.
IASC (2005), Guidelines for Gender-based Violence Interventions in Humanitarian
Settings - Focusing on Prevention of and Response to Sexual Violence in
Emergencies, Chapters 1-4, Action Sheet 6.1 Food security and Nutrition.
Maxwell, D et al (2008), Emergency food security interventions. ODI, Good
Practice Review #10. Relief and Rehabilitation Network, ODI. London.
UNHCR, UNICEF, WFP and WHO (2002), Food and Nutrition Needs in
Emergencies. Geneva.
235
Hedef bulma ve gda datm
Jaspars, S and Young, H (1995), General Food Distribution in Emergencies:

from Nutritional Needs to Political Priorities. Good Practice Review 3. Relief and
Rehabilitation Network, ODI. London.
UNHCR (2003), UNHCR Guide for Registration. Geneva.
WFP (2009), School Feeding Quality Standards. Rome.
WFP (2008), Food Assistance in the context of HIV: Ration Design Guide. Rome.
WFP (2006), Targeting in Emergencies. Rome.
Tedarik zinciri ynetimi ve gda kalite ve gvenlii
CARE, Food Resource Management Rehber.

Logistics Cluster (2010), Logistics Operational Guide. WFP. Rome.
United Nations Humanitarian Response Depot (2010), Catalogue and Standard
Operating Procedures. www.unhrd.org
WFP (2010), Food Quality Control: http://foodquality.wfp.org
WFP (2003), Food Storage Manual. Natural Resources Institute and WFP.
Chatham, UK and Rome.
World Vision International, World Vision Food Resource Manual. Second edition.
World Vision International, Food Monitors Manual.
Nakd yardm ve gda kuponu mdahaleleri
AAction contre la faim (2007), Implementing Cash-Based Interventions. A guide

for aid workers. Paris.
Adams, L (2007), Learnings from cash responses to the tsunami: Final report,
HPG background paper.
Cash Learning Partnership (2010), Delivering Money: Cash Transfer Mechanisms
in Emergencies. Save the Children UK, Oxfam GB and British Red Cross, with
support from ECHO. London.
Creti, P and Jaspars, S (2006), Cash Transfer Programming in Emergencies,
Oxfam GB. London.
Harvey, P (2005), Cash and voucher in Emergencies, HPG background paper.
ODI. London.
236
Tohum mdahaleleri
Catholic Relief Services (CRS) (2002), Seed Vouchers and Fairs: A Manual for
Seed-Based Agricultural Recovery in Africa. CRS, incollaboration with ODI and
the International Crops Research Institute for the Semi-Arid Tropics.
Sperling, L and Remington, T, with Haugen JM (2006), Seed Aid for Seed Security:
Advice for Practitioners, Practice Briefs 1-10. International Centre for Tropical
Agriculture and CRS. Rome
Genel acil durum beslenme klavuzlar

IASC (2008), A toolkit for addressing nutrition in emergency situations.
IASC Nutrition Cluster's Capacity Development Working Group (2006),
Harmonised Training Package (HTP).
Prudhon, C (2002), Assessment and Treatment of Malnutrition in Emergency
Situations. Paris.
UNHCR and WFP (2009), Guidelines for Selective Feeding the Management of
Malnutrition in Emergencies.
UNHCR, UNICEF, WFP and WHO (2002), Food and Nutrition Needs in
WFP (2001), Food and Nutrition Rehber. Rome.
WHO (2000), The Management of Nutrition in Major Emergencies. Geneva.
Savunmasz insanlar
FANTA and WFP (2007), Food Assistance Programming in the Context of HIV.
FAO and WHO (2002), Living Well with HIV and AIDS. A Manual on Nutritional
Care and Support for People Living with HIV and AIDS.
HelpAge International (2001), Addressing the Nutritional Needs of Older People in
Emergency Situations in Africa: Ideas for Action. Nairobi.
www.helpage.org/publications
HelpAge and UNHCR (2007), Older people in disasters and humanitarian crisis.
IASC (2006), Women, Girls, Boys and Men: Different Needs - Equal Opportunities.
Winstock, A (1994), The Practical Management of Eating and Drinking Difficulties
in Children. Winslow Press. Bicester, UK.
237
Akut yetersiz beslenme ynetimi

ENN, CIHD and ACF (2010), MAMI Report. Technical Review: Current evidence,
policies, practices & programme outcomes.
ENN, IFE Core Group and collaborators (2009), Integration of IYCF support into
CMAM. www.ennonline.net/resources
FANTA-2 (2008), Training guide for community based management of acute
malnutrition.
Navarro-Colorado, C, Mason, F and Shoham, J (2008), Measuring the effectiveness
of SFP in emergencies.
Navarro-Colorado, C and Shoham, J (forthcoming), Supplementary feeding
minimum reporting package.
VALID International (2006), Community Based Therapeutic Care (CTC): A Field
Manual.
WHO (1999), Management of Severe Malnutrition: A Manual for Physicians and
Other Senior Health Workers. Geneva.
WHO, WFP, UNSCN and UNICEF (2007), Community-Based Management
of severe acute malnutrition. A Joint Statement by the WHO, WFP, the United
Nations System Standing Committee on Nutrition and UNICEF.
Mikro besin eksiklii

Seal, A and Prudhon, C (2007), Assessing micro nutrient deficiency in emergencies:
Current practice and future directions.
UNICEF, UNU and WHO (2001), Iron Deficiency Anaemia: Assessment, Prevention
and Control. A Guide for Programme Managers. Geneva.
WHO (2000), Pellagra and Its Prevention and Control in Major Emergencies.
Geneva.
WHO (1999), Scurvy and Its Prevention and Control in Major Emergencies.
Geneva.
WHO (1999),Thiamine Deficiency and Its Prevention and Control In Major
WHO (1997), Vitamin A Supplements: A Guide to Their Use in the Treatment and
Prevention of Vitamin A Deficiency and Xeropthalmia. Second Edition. Geneva.
WHO and UNICEF (2007), Guiding principles for the use of multiple vitamin and
mineral preparations in emergencies.
238
Barnak, Yerleim ve
Gda D Maddeler iin
Asgari Standartlar
239

Bu blm iki temel ksma ayrlmtr:
Barnak ve yerleim
Gda d kalemler:giysi, yatak malzemeleri, ev ara gereleri
Her iki blm de eitli barnma temelli mdahale senaryolarnda kullanlacak genel standart-
lar yer alr: rnein, yerinden edilen ve yerinden edilmeyenler, geici yerleim barnaklarnda
kalanlar, onarlan evlerine geri dnenler, ev sahibi ailelerin yannda kalanlar, planl ya da kendi
yaptklar kamplarda, toplu yerleim merkezlerinde, gei ya da dn merkezlerinde kalan
insanlar, vb eitli senaryolar.
ncelikle afet durumunda insani yardm hakknda bilgilendirmeyi amalasa da Asgari Stan-
dartlar afete hazr olma ve iyiletirme faaliyetlerine geite de kullanlabilir.
Asgari standartlar:Doas gerei kalitatiftir ve su, sanitasyon ve hijyen tevikinde ula-
lmas gereken minimum seviyeyi belirler.
Anahtar faaliyetler:Bunlar faaliyetlerde nerilir ve standartlara ulamada yardmc olur.
Anahtar gstergeler: Bunlar bir standarda ulalp ulalmadn gsteren sinyaller-
dir. Anahtar faaliyet sre ve sonularnn lm ve iletimi iin bir yol sunar, Anahtar
faaliyet ile deil, Asgari Standartlar ile ilgilidir.
Klavuz notlar:Bunlar farkl durumlarda Temel Standart, Anahtar faaliyetler ve Anahtar
glklerinin ele alnmas, kyaslamalar ya da ncelikli ve paralel temalar ile ilgili tavsiye-
lerde bulunur. Ayn zamanda standartlar, faaliyetler ve gstergeler ile ilgili kritik konular
ierir, gncel bilgilerde yer alan ikilemleri, uyumazlk ve boluklar tanmlar. Belirli bir
faaliyetin nasl uygulanaca ile ilgili rehberlik salamaz.
Mdahale faaliyetlerinin tanmlanmas ve izlenmesinde Asgari Standartlar iin ihtiya analizi
yaplmaldr. Referanslar ve dier kaynaklar blmnde, yntem bildiren rehber kaynaklarn
seimi iin de bir liste yer almaktadr.
240
Barnak, Yerleim ve Gda d Maddeler iin Asgari Standar tlar
indekiler
Giri 243
1. Barnak ve Yerleim..........................................................................249
2. Gda D Kalemler:Giyim, Yatak Malzemeleri, Ev Ara Malzemeleri...268
Ek 1: Barnak, Yerleim ve Gda D Kalemler Analiz Kontrol Listesi.......278
Referanslar ve Dier Kaynaklar.............................................................284
241

Barnma, Yerleim ve Gda D Maddeler
Barnma ve Yerleim Gda D Maddeler
Stratejik planlama Bireysel hane ve barnak
iin genel destek
malzemeleri
Yerleim planlama Kyafet ve
yatak malzemeleri
Kapal yaam alan Yemek piirme ve
yeme gereleri
naat Ocak, yakt ve
aydnlatma
evresel etki Aletler ve
tehizatlar
Ek 1: Barnma, Yerleim ve Gda D Maddeler Deerlendirme Kontrol listesi
242
Giri
Uluslararas Kanunlara Balantlar
Barnak, yerleim ve gda d kalemler iin Asgari Standartlar, nsani Yardm
Szlemesinde yer alan ilke, hak ve grevler ile insani yardm kurumlarnn
paylat inan ve taahhtlerin pratik birer ifadesidir. nsanlk ilkesini temel alan ve
uluslararas kanunlara da yanstlan bu ilkeler, onurla yaama hakk, korunma ve
gvenlik, ihtiya baznda insani yardm alma hakkdr. nsani Yardm Szlemesini
bilgilendiren Anahtar dokman ve belgeler referans olarak Ek 1'de (bkz. sayfa
356), insani yardm alanlar iin aklamalar ile birlikte verilmitir. nsani yardm
faaliyetlerinde barnak, yerleim ve onlara elik eden gda d kalemler uygun
barnma hakk kapsamndadr ve nsan Haklar Yasasnda yer alr.
Her insan uygun bir barnma yeri hakkna sahiptir. Uluslararas mevzuatta da
tannm olan bu hak, (bkz. Referanslar ve dier kaynaklar: Uluslararas yasal
aralar) gvenlik, huzur ve onur, mlkiyet gvenlii, zorla tahliye ve iadeye kar
korunma haklarn ierir. Bu aralar unlar salayan uygun bir barnmay tanmlar:
Yeterli alan, yapsal tehlikeler ve hastalk vektrleri (tayclar) de dhil olmak

zere souk, nemli, scak, yamur, rzgar veya sal tehdit eden dierlerine
kar yeterli koruma
Hizmetler, tesisler, malzeme ve altyap bulunmas
Ekonomik olarak karlanabilirlik, yaanabilirlik, eriilebilirlik, yer ve kltrel

uygunluk
Doal ve ortak kaynaklara srdrlebilir eriim; gvenli ime suyu, yemek

piirmek iin enerji ve aydnlatma stma, sanitasyon ve ykama tesisleri, gda
depolama aralar; atk bertaraf, saha drenaj ve acil hizmetlere eriim
Salk hizmetleri, okullar, ocuk bakm merkezleri ve dier sosyal tesislere

gvenli eriim salamak iin barnaklarn uygun yerleimi
Konut inaat ile ilgili inaat malzemeleri ve politikalar ile kltrel kimlik ve
eitlilii ifade edebilme olana
243
Bu blmdeki Asgari Standartlar ilgili uluslararas yasal aralarda tanmlanan uygun

barnak hakknn tam bir ifadesi deildir. Bunun yerine Asgari Standartlar, barnak
hakknn ana ieriini yanstr ve bu hakkn gerekletirilmesine katkda bulunur.
Afetlerde Barnak, Yerleim ve

Gda D Kalemlerin nemi
Barnma yeri, bir afetin ilk safhalarnda yaam srdrmek iin kritik neme
sahiptir. Barnak hakk, yaam srdrmenin tesinde, genel ve kiisel gvenliin
hava artlarna, hastalklara ve salgnlara kar korumann salanmas asndan
gereklidir. Barnma ayrca insan onuru, zor durumlarda aile ve toplumsal yaamn
mmkn olduunca desteklenmesi asndan byk nem arz eder. Barnak ve
balantl yerleim yeri ve gda d madde yardmlar, toplumun afetle baa kma
stratejilerini kendi kendilerine yetebilmelerini ve ynetebilmelerini desteklemelidir.
Ayn zamanda bu mdahaleler, afetten etkilenen halkn geinme imkanlarn
korurken ya da oluturmalarn salarken, bilinen afet risklerini dikkate almal ve
evre zerindeki etkileri asgaride tutmaldr.
Bireysel seviyede ihtiyalar karlanmas, termal rahatlk, iklim etkilerinden

korunma ve kiisel gvenlik ve onur, yerleim alanlarnn olmas ve bu alann
uygun bir lokasyonda yer almas kombinasyonundan oluur. Benzer ekilde bu
ihtiyalarn karlanmas kapsamnda uygun ekilde yemek hazrlama, piirme ve
yeme, giysi ve yatak malzemeleri, yeterli barnak alan, stma sistemi ve gerekli
ekilde havalandrma ile temel hizmetlere eriim de yer alr.
Afetten etkilenen insanlarn barnak, yerleim ve gda d madde ihtiyalar, afetin

tr ve leine gre, nfusun yer deitirme oranna gre belirlenir. Yardm ayn
zamanda yeri deien nfusun orijinal yerlerine dnme ve iyiletirme srecine
balama kapasitesi ve istei ile de ekillenir: Geri dnmeye istekli deillerse geici
barnak zm gerekecektir (bkz. aadaki ema). Afetin yerel koullarnda
mdahaleyi, etkilenen alann krsal ya da kentsel alan oluu, yerel evresel ve iklim
koullar, siyas ve gvenlik durumu, etkilenen nfusun barnak ihtiyacna katks
belirleyecektir.
244
Barnak ve Yerleme Seenekleri ve

Yardm Senaryolar
AFET NCES YERLEK NFUS
Geici ve Kalc Barnma
Barnma Tipleri
Ev sahibi Apartman sahibi

oturan oturan
Ev kiracs Apartman kiracs
Arazi kiracs Yasal stats

olmayan
yerleimci
Afet
AFET SONRASI YERLERNDEN AFET SONRASI YERLERNDEN

EDLMEM NFUS EDLM NFUS
Kalc olmayan ya da geici Kalc olmayan ya da
barnma, tamir ya da yeniden ina geici barnma
BARINMA TPLER BARINMA TPLER
Ev sahibi Apartman sahibi Yasal stats Ksa vadeli arazi,

oturan oturan olmayan dank ev ya da apartman
haldeki yerleimciler kiracs
Ev kiracs Apartman kiracs Aileler tarafndan Toplu yerleim

konuk edilenler merkezleri
Arazi kiracs Yasal stats Planlanmam Planlanan ve

olmayan yerleimci kamplara yerleen ynetilen
yerleimciler kamplar
KALICI ZMLER
Yeniden na
Yeniden Yerleim
Yeniden Entegrasyon
245
Ar hava koullarnda barnaklar hayatta kalmak iin kritik olabilir ya da yerinden

edilme sonucunda etkilenen nfus uygun barnaklar yapamayabilir, bu durumda
mevcut kamu binalarnda yatacak yer salamak ya da adr gibi daha kolay
barnak zmleri bulunabilir. Yerinden edilen insanlar ev sahibi aileler ile kalabilir
ya da planl ekilde yaplan ve ynetilen kamplarda ya da toplum merkezlerinde
geici olarak kalabilirler.
Etkilenen insanlarn mmkn olmas halinde mevcut evlerini onarma ya da yeni

yaplar ina etme olanaklar olmaldr. Bunun iin yardmlar arasnda uygun inaat
materyali, ara, donat, nakd yardm ya da gda kuponu, teknik yardm ve eitim
ya da bunlarn bir kombinasyonu sunulabilir. naat faaliyetlerini kendi bana
yapamayan etkilenen nfus iin destek ya da teknik yardm salanr. Yerinden
edilen insanlara ev sahiplii yapan bir anlamda afetten ikinci derecede etkilenen
ev sahibi toplumun da ihtiyalar da gz nne alnmaldr. Geici yerleim olarak
kamu binalarnda,zellikle okullarda kalan nfusun planl ve gvenli ekilde yeniden
yerleimleri bu binalardaki hizmetlerin en ksa zamanda normale dnmesini
salayacak ekilde yaplmaldr.
Etkilenen nfus, geici ve kalc barnak salanmak iin atlacak admlar konusunda
bilgilendirilmelidir, bylece etkilenen nfusun kendi kapasiteleri ve kaynaklar
kullanlabilir. Barnak konusundaki mdahaleler (yardmlar) etkilenen insanlarn
geici barnak zmlerinden srekli yaam alanlarna gemelerine de olanak
salamaldr.
Hasar gren kamu binalarnn onarm ya da geici yaplarn okul, salk merkezi
ve dier tesisler olarak kullanlmas gerekebilir. iftlik hayvanlar gibi baz geim
kaynaklarna barnak salanmas da baz haneler iin bir gereklilik olabilir. Mdahale
kurumlarnn mevcut barnak ve yerleim riskleri, lokasyon, planlama, tasarm ve
inaat, afetten dolay ya da iklim deiikliinin etkileri ile kt hale gelen yaplarn
zarar grebilirlik durumunu da ele almas gerekir. Barnak zmleri ve yaplar
zerindeki evresel etkiler, afetin uzun vadeli etkilerinin asgariye indirilmesi iin de
nemlidir.
Daha iyi koruma, yerleim ve gda d kalemlerin temini, afete daha iyi hazr olma
durumu ile salanr. Bu tr hazr olma, hkmetlerin, insani yardm kurumlarnn,
yerel sivil toplum rgtlerinin ve bireylerin olas ve mevcut tehlikelere kar gelitirdii
kapasite, iliki ve bilginin bir sonucudur. Hazrlkl olma, erken uyar sistemlerinin
analizi ile bilgilenmektir.
246
Dier Blmlere Balantlar

Baka sektrlerin balklarnda birok standart, bu blmle ilgilidir. Bu alanda
standartlarn yakalanmas, ou zaman baka alandaki gelime srecine n
ayak, hatta neden olur. Bir mdahalenin etkili olmas iin sektrler arasndaki
gl bir e gdmn ve ibirliinin olmas gerekir. Benzer ekilde yeterli barnak
alan salanmas, insanlarn salk ve refah ile yeme-ime gereleri ve beslenme
ihtiyalarnn karlanmas asndan nemlidir. Yerel ynetim ve dier kurumlarla
koordine olmak da ihtiyacn karlandndan emin olmak, tekrardan kanmak ve
barnak kalitesi, yerleim ve gda d kalem yardmlar kalitesinin en st seviyede
tutmak iin gereklidir.
Koruma lkeleri ve Temel Standartlar ile Balantlar

Bu rehber standartlarn karlamak iin tm insani yardm kurumlar, ayr bir
koruma zorunluluu ya da zel bir koruma kapasiteleri olmasa bile bu koruma
ilkeleri tarafndan ynetilmelidir. lkeler "kati" deildir. Durumlar, kurumlarn bu
ilkeleri yerine getirme kapasitesini snrlayabilir. Ancak ilkeler her zaman eylemi
ynetmesi gereken evrensel insani konular yanstr.

paylalmaktadr. Alt Temel Standart, insan merkezli insani yardm kapsar:
koordinasyon ve ibirlii, analiz, tasarm ve yardm, performans, effaflk ve
renme ve yardm alan performans. Bunlar rehberdeki dier tm standartlarn
altn izen yaklamlar iin tek referans noktas salar. Bu nedenle her bir teknik
blm temel standartlar ile birlikte kullanlarak kendi standardna ulamaya
almaldr. zellikle yardmn nitelikli ve uygun olmas iin afetten etkilenen
insanlarn - genellikle afet durumunda risk altnda olan grup ve bireyler de dhil -
katlmlar arttrlmaldr.
Afetten Etkilenen nsanlarn Zarar Grebilirlik ve

Kapasiteleri
Bu blm Temel Standartlar ile birlikte okunmal ve onlar pekitirmelidir.
olmann kendi bana insanlarn zarar grebilirlik ya da riski arttrmadn anlamak
nemlidir. Bunu yapan i faktrlerdir: Mesela 70 yan zerinde, yalnz yaayan
ve sal iyi olmayan bir kimse, ayn yata ve salkta olup geni bir ailesi ve
yeterli geliri olan bir kimseye gre daha zarar grebilir durumdadr. Benzer ekilde
247
3 yanda bir kz, ona elik eden bir yetikinin yannda deilse, aileleriyle olan
akranlarna gre daha zarar grebilir bir durumdadr.
Barnak, yerleim ve gda d madde standartlar asndan ve anahtar faaliyetler

uygulandnda, zarar grebilirlik ve kapasite analizi, afetten etkilenen insanlara
yaplan yardmn ayrmclk olmadan ve en ok ihtiyac olan kiilere iletilmesini
salar. Bu da yerel koullarn tam olarak anlalmasn ve belirli risklerin baz insan
gruplarn farkl ekillerde nasl etkilendiinin grlmesini gerektirir (rn. ok fakir
olmak ya da ayrmcla uramak), eitli koruma tehditlerine maruz kalmak (rn.
cinsel istismar dhil cinsiyet bazl iddet), hastalk ya da hastaln yaylmas (rn.
HIV ya da tberkloz) ve salgn olaslklar (rn. kzamk ya da kolera). Hastalklar,
eitsizlikleri daha kt hale getirebilir. Ancak insanlarn baa kma stratejilerinin,
diren ve iyiletirme kapasitelerinin desteklenmesi nemlidir. Bilgi, yetenek ve
stratejileri desteklenmeli, sosyal, mali, yasal ve psiko-sosyal destek salanmaldr.
eitli fiziksel, kltrel, ekonomik ve sosyal bariyerler eit artlarda ele alnmaldr.

Tm temsilci gruplar kapsayacak ekilde - zellikle grnrl daha az

olanlar (rn. iletiim ya da hareket gl olanlar, kurumlarda yaayanlar,
toplumca yaftalanan gen ve dier temsil edilmeyen gruplar) - insanlarn
katlmlarn salamak.
Verileri analiz srasnda cinsiyet ve yaa gre ayrmak (0-80+ ya) nfus
eitliliini gz nne almak iin gda gvenlii ve beslenme sektrnde bu
nemli bir edir.
Haklarla ilgili bilgilerin toplumun tm yelerini kapsayacak ekilde ve herkesin

de ulaabilecei ekilde datlmasn salamak.
248
Asgari Standartlar
1. Barnak ve yerleim
Yerinden edilmemi afetten etkilenen insanlar, kendi yerlerinde geici evsel
barnaklar ile ya da barnaklarnn onarm iin veya uygun bir barnak yapm
iin yardm salanmas yoluyla desteklenmelidir. Bu insanlar iin bireysel hane
seviyesinde de geici ya da kalc barnaklar salanabilir, bunlar salanan yardmn
koullarna giren faktrlere, arazi kullanm hakk ve sahipliine, temel hizmetlere
eriime, barnaklarn gncelleme ve geniletilme olanaklarna tabidir. Yerinden edilen
ve evlerine dnemeyen insanlar genellikle tarihi, kltrel, dini ve dier balar olan
ve yine yardma ihtiyac olan dier aile yeleri ile birlikte kalmay tercih ederler. Bu
ekilde yerleim mmkn deilse geici toplu yerleimler planl ya da kendiliinden
kurulan kamplar ile salanr ya da uygun kamu binalar toplu merkezler olarak
kullanlabilir.
Barnak ve yerleim standard 1: Stratejik planlama
Barnak ve yerleim stratejileri, yerinden olan ve olmayan afetten

etkilenen insanlarn gvenlik, salk ve refahna katkda bulunmal,
mmknse iyiletirme ve yeniden inasn desteklemelidir.
Afetten etkilenen nfusun barnak ve yerleim ihtiyalarn ilgili yetkililer ve

afetten etkilenen nfus ile deerlendirin ve analiz edin (bkz. Klavuz notlar 1).
lgili yetkililer, yardm kurumlar ve etkilenen nfus ile koordineli olarak bir
barnak ve yerleim yardm plan hazrlayn (mmknse erken iyiletirme plan
ile birlikte) (bkz. Klavuz notlar 1).
Etkilenen insanlarn kendi evlerine ya da evlerinin bulunduu yere dnmesini
ncelikli olarak destekleyin (bkz. Klavuz notlar2).
Kendi evlerine dnmek istemeyen ya da dnemeyen kiilerin geici toplu
yerleim alanlarnda kalmasn ya da dier haneler tarafndan misafir edilmesini
salayn (bkz. Klavuz notlar 3-4).
Gda d kalemler, inaat materyalleri, nakit, teknik yardm ya da bilgi ya da
bunlarn bir kombinasyonu eklinde barnak zmleri (adr ya da barnak
kitleri) salayn (bkz. Klavuz notlar 5-6).
249
Yerleim yeri ya da hanelerin potansiyel tehlikelerin uzanda ve mevcut

risklerin asgariye indirildii gvenli alanlarda olmasn salayn (bkz. Klavuz
notlar 7).
Afetten kaynaklanan atklarn, hasarl ya da yklm evler, geici yerleim

alanlar, nemli kamu binalar ve eriim yollar dhil anahtar lokasyonlardan
uzak tutulmas salayn (bkz. Klavuz notlar 8).
Su ve sanitasyon hizmetleri, salk tesisleri, okullar ve rekreasyon alanlar,

ibadet yerleri, pazarlar ve geim kayna faaliyetlerinin srekli olmas iin
kullanlan hizmet alanlarna gvenli eriimi planlayn (bkz. Klavuz notlar 9-10).
Afetten etkilenen insanlarn temel ihtiyalarnn karlanmas iin barnak ve

yerleim zmlerinde, nfusun kendisi ile anlamaya varilarak ilgili makamlar,
yardm kurumlar ve ilgili organizasyonlarn koordinasyonu sz konusudur
Tm geici barnak ve yerleim zmleri daha dayanikli zmler salanana

kadar gvenli ve yeterlidir (bkz. Klavuz notlar 2-10).
Klavuz notlar
1. Analiz, danma ve koordinasyon: ncelikli ihtiya deerlendirmesi

etkilenen nfusun barnak ve yerleim ihtiyalar, afet sonras riskleri, zarar
grebilirlik ve kapasiteleri, balangtan itibaren toparlama frsatlarn evresel
etkiler de dhil olmak zere daha ayrntl ekilde belirlemek iin nemlidir.
Afetten etkilenen insanlar (zellikle zarar grebilir kiilerin zel ihtiyalar),
bu tr deerlendirmelere dhil edilmelidir. Mevcut acil durum planlar,
koordinasyon mekanizmalarn kullanarak, ilgili makamlar, insani ve dier
kurumlarn ve etkilenen nfus ile koordineli ekilde mdahale faaliyetleri
hakknda bilgilendirmek iin kullanlmaldr. Kaynaklarnn durumu, yerel
koullar (mevsimsel hava durumu da dhil olmak zere), gvenlik ve mevcut
veya yeni alanlara karadan eriim yardm planlamas ekillendirecektir. (bkz.
Temel Standartlar 1-5 sayfa 55-68, Gda D Kalemler Standard 1-5 sayfa
269-276 ve Ek 1: Barnak, Yerleim ve Gda D Kalemler Analiz Kontrol
Listesi).
250
2. Dn: Afetten etkilenen insanlarn ou iin kendi yerleim yerine ve evine

dnme frsat asl amatr. Nfus tarafndan belirlenen evlerinin onarlmas
ya da barnaklarnn iyiletirilmesi zmleri, toplu baa kma stratejilerini
destekler, kurulan yerleim ekillerinin muhafazasn salar ve mevcut
altyapnn kullanlmasn salar (bkz. Temel Standart 1 sayfa 55). Dn
engelleniyor ya da geciktiriliyor olabilir ve bu nedenle baka bir yerde geici
barnak gerekebilir. Dn etkileyen konular arasnda afetin srmesi, mesela
devam eden sel, toprak kaymas ya da deprem artlar ve alan ya da mlkn
igal edilmesi, iddetli atmalar, etnik ya da dini gerilimler, kuatma korkusu,
mayn ya da patlamam cephane gibi gvenlik endieleri vardr. Okullarn
yeniden yaplmas da nfusun dnmesi iin nemlidir. Kadnlarn ynetiminde
olan ev halknn dn, dul kalan ya da afet nedeniyle ksz kalan ocuklar,
ya da engelli insanlar, yetersiz ya da ayrma maruz arazi ve mlk ya da
geleneksel prosedrler nedeniyle engellenebilir. Yerinden olmu insanlarn
evlerini yeniden ina kapasitesi yoksa bu dnmek iin bir engel olabilir ya da
dnmeyi istemeyebilirler.
3 Aile ve toplumlarn ev sahiplii: Yer deitiren insanlar evlerine dnemez ise

genellikle tarihi, dini, kltrel balar olan aileler ile birlikte kalmak isterler (bkz.
Temel Standart 1 sayfa 55). Bu ev sahiplii iin yardm, mevcut ailenin barnak
ve tesislerini misafir aileyi de alacak ekilde adapte etmek, ev sahibi aile iin
ek olarak ayr barnak ve tesis temin etmek olabilir. Nfus younluunun art
ve sosyal tesislere, altyapya ve doal kaynaklara olan talep deerlendirilmeli
ve karlanmaldr.
4. Geici toplu yerleimler: Varsaylan bir yardm olmamas gerekse de

geici planl kamplar, orijinal yerleim alanlarna dnmek istemeyen ya da
dnemeyen veya dier ailelerin yannda kalma seenei olmayan insanlarn
barnmas iin kullanlabilir. Bu yerleim zmleri, gvenlik tehditlerinin
izole nfus riskini arttrd ya da su, gda ve yerel bina materyallerinin snrl
olduu alanlarda gerekebilir. Toplu merkezler olarak kullanlan mevcut binalar
iklim koullarndan korunmak iin hzl bir geici yerleim olabilir. Bu amala
kullanlan binalarn uyarlama, veya gncellemeye tabi tutulmas gerekebilir;
rnein hareket gl olan insanlara gre alt blmler ya da rampalar
gerekir. Pek ok lkede nceden belirlenen binalarn toplu merkezler olarak
kullanlmas, ilgili ynetim ve servis salama sorumluluu ile birlikte bilinen
yardmlardr. Okul binalar genellikle afetten etkilenen insanlarn barnmas iin
kullanlsa da alternatif yaplar belirlenerek eitimin devam etmesi salanmaldr.
Geici toplu yerleimlerin planlanmas, kiisel gvenlik, gizlilik ve insanlarn
251
onurunu korumal, evre nfus iin gvenlik riski oluturmamal ya da evre

iin srdrlebilir olmayan taleplere neden olmamaldr.
5. Barnak yardm trleri: Farkl tr yardm kombinasyonlar afetten etkilenen

insanlarn ihtiyalarn karlamak iin gerekebilir. Temel yardmlar arasnda giysi,
yatak malzemeleri, soba ve yakt gibi genel ev ara gereleri vardr. Barnak
destek sistemleri arasnda ise adr, plastik ilte ve ara kiti, malzemeleri
daha sonra tekrar kullanlabilen geici ya da gei barnaklar bulunur. Yerel
ekonominin durumuna gre yerel tedarik zincirleri ve kaynaklarn destekleyen
nakd yardm ve gda kuponu dnlebilir. Nakit destei kiralk barnaklar
iin de yardmc olur. Kamu kampanyalar yoluyla datlan bilgi ve tavsiyeler,
balara eriim, materyal ve dier barnak destek trlerini iermelidir.
6. Gei barnaklar: Mdahalenin bir aamas olmaktan ok, genellikle afet

sonras etkilenen nfus tarafndan oluturulan gei barnaklarnn, etkilenen
nfus tarafndan ynetimi desteklenmelidir. (bkz. Temel Standart 1 sayfa 55).
Afet sonras barnak zmlerinin tamami ya da bir ksm kalici barnaklar
olarak kullanlabilir ya da etkilenen insanlar tarafndan geici barnaklardan
kalc barnaklara gei aamasnda kullanlabilir. Yerinden edilmeyen insanlar
iin orijinal evlerindeki geici barnaklar, gelitirilebilir ya da zaman iinde
kaynaklara gre geniletilebilir. Yerinden edilen insanlar iin geici barnaklar,
afet sonras asl yerleim alanlarna dndklerinde ya da baka bir yere
yerletiklerinde sklp yeniden kurulabilecek barnaklar olabilir. Geici
barnaklar ayrca, etkilenen insanlar misafir eden, bitiik bir yapiyi montaji
edebilme kapasitesine sahip hanelere de verilebilir Bu tr yaplar tanabilir ve
yeniden kullanlabilir olmaldr.
7. Risk, zarar grebilirlik ve tehlike analizi: Dzenli ve kapsaml olarak risk

ve zarar grebilirlik analizleri yaplmaldr (bkz. Temel Standart 3 sayfa 61). Asl
ya da potansiyel gvenlik tehditleri ve ya, cinsiyet, engellilik, sosyal ya da
ekonomik durum, etkilenen nfusun doal kaynaklara bamll ve etkilenen
insanlar arasndaki ilikiler gibi zel risk ve Zarar grebilirlikler de bu analizlerde
yer almaldr (bkz. Koruma lkesi 3 sayfa 38). Deprem, toprak kaymas, volkanik
faaliyetler, sel ya da iddetli rzgarlar gibi doal afet riskleri barnak ve yerleim
zmleri planlanrken dnlmelidir. Yerleim lokasyonlar hastalk ya da
kirlilik ile nemli vektr risklerine maruz olmamaldr. Potansiyel olarak tehlikeli
materyaller ve rnler, deprem, sel ve tayfun gibi doal afetlerin ardndan
bertaraf edilebilir olmaldr. nceki atmalardan dolay evrede mayn ve
patlamam cephane bulunabilir. Yerleilecek alanlardaki binalarn dayankll
252
teknik uzmanlar tarafndan analiz edilmelidir. Toplu merkezler iin mevcut bina
yaplarnn ek yklere ve artan doal afet risklerine dayankll,rnein zemin,
ara duvarlar, atlar vs. deerlendirilmelidir.
8. Atklarn uzaklatrlmas: Bir doal afet ya da atma sonrasnda

atklarn bertaraf, uygun yerleim zmlerinin salanmas iin nemlidir.
Atk ynetimi, afetten hemen sonra balatlmal ve ayrma, toplama ve/veya
artma ilemlerine tabi tutulmaldr (bkz. Barnak ve yerleim standard 5 sayfa
265). Buradaki anahtar konular arasnda cesetlerde kimlik belirleme ve uygun
ekilde tanmas, kiisel eyalarn alnmas, yapsal olarak tehlikeli alanlarn
ve tehlikeli maddelerin ynetimi, kurtarlabilir materyaller sahipleri tarafndan
kullanlabilir ya da satlabilir. Atklarn toplanmas i karl nakit programlar
iin ve/veya temel ekipman ve uzmanlklarn kullanm iin frsatlar salayabilir.
Atik alanlarnn kullanm, ynetimi, sahiplii ve evresel etkileri gz nne
alnmaldr.
9. Okullar, salk tesisleri ve kamu - altyap hizmetleri: Temel hizmetlere

eriim salanmal, okullar, salk tesisleri, gvenli oyun alanlar ve toplu toplanma
alanlar salanmaldr. Mevcut ya da onarlan altyap hizmetleri kullanlmal,
gerekirse ek geici altyap hizmetleri ve tesisler salanmaldr. Kamu binalarnn
onarm ya da yaps yeni yerleim planlar ya da dier ynetmelik srelerine
tabi olursa acil, geici yaplar, ksa vadeli tesisler gerekebilir. Geici ya da kalici
salanan hizmetler standartlar salamaldr (bkz. WASH standard 1 sayfa 89,
Salk sistemleri standard 1 sayfa 296 ve INEE Eitim iin Asgari Standartlar:
Hazrlk, Mdahale, yiletirme).
10. Geim kayna destei: Afetten etkilenen insanlarn yerleimi, afet ncesi
ekonomik faaliyetler ve afet sonras frsatlar mevcut koullar ile belirlenir (bkz.
Gda gvenlii ve beslenme analizi standard 1-2 sayfa 150-154 ve Temel
Standart 1 sayfa 55). Arazi kullanm ve tarm ve otlak alanlarna eriim,
pazar alanlarna ve yerel hizmetlere eriim, ekonomik faaliyetler asndan
dnlmelidir.
253
Barnak ve yerleim standard 2: Yerleim planlama

Geri gn, ev sahiplii ya da geici toplu yerleimlerin planlanmas,
etkilenen insanlarn barnma ve temel hizmetleri gvenli olarak
kullanmasn salar.
Mmkn olan yerlerde mevcut planlama srelerinin en iyi uygulamalara gre

ve yerleim risk ve zarar grebilirliklerinin minimize ederek belirlenmesi ve
kullanm (bkz. Klavuz notlar 1).
Ev, yer ve mlk sahiplii durumlarnn ve/veya bina ya da lokasyonlarn kullanm

hakknn belirlenmesi (bkz. Klavuz notlar 2).
Tm barnaklarn ve yerleim lokasyonlarnn temel hizmetlere gvenli eriiminin

salanmas (bkz. Klavuz notlar 3-4).
Mevcut yerleim planlarnn ve topografik zelliklerin kullanlarak doal evrede

olumsuz etkilerin asgariye indirilmesi (bkz. Klavuz notlar 5).
Etkilenen insanlarn aile, komu ve ky gruplar olarak geici topluluklarn

planlanmasnda yer almasnn salanmas (bkz. Klavuz notlar 6).
Geici planlanan ve kendiliinden yerleilen kamplarda, yerleim iin yeterli

alann olmas ve yangn gvenlii iin yeterli alannn olmas (bkz. Klavuz notlar
7-8).
Vektr risklerinin asgariye indirilmesi (bkz. Klavuz notlar 9).
Uzlalan planlama sreleri yoluyla tm barnak yardm yaplan insanlara,

barnak ve kapsanan alanlarn yeri ve temel hizmetlere eriim hakknda danlr
Tm yerleim planlar, barnak kullanm, kapsanan alan ve temel hizmetlerin

risk ve Zarar grebilirliklerinin belirlendiini ve azaltldn gsterir (bkz. Klavuz
notlar 2-9).
Klavuz notlar
1. Planlama sreci: Yerel planlama uygulamalar, bir afet ya da kriz durumunda

kullanlmal ve etkilenen nfus zerindeki tehlike ve etkileri belirlenmelidir.
254
Yerleim risklerini ve zarar grebilirliklerini asgariye indirmek iin uygun

nlemler alnmaldr. Yerleim ve barinma ihtiyacnn acil karlanmasnn insani
zorunluluk olmas, mevcut planlama dzenlemelerinin, yetkililer tarafndan
istenen gereklilikler ile uyumlu olmasna engel deildir. Uzun vadeli planlama
kararlar, zellikle geici yerleim ile ilgili alanlar belirlenmelidir.
2. Ev, arazi ve mlkiyet sahiplii, haklar ve kullanm: Yerinden edilmeyen

ve edilen insanlar iin ilgili arazinin ve binalarn ya da dier yaplarn sahipleri,
resmi kullanclar ya da geleneksel kullanclar belirlenmelidir. Bu konular
genellikle ve zellikle kaytlarn olmad zamanlarda tartmalara yol aabilir.
Kark kullanma tabi binalar ya da evler, ortak ya da paylalan sahiplik ya
da kullanm haklarn kapsayabilir. Zarar grebilir insanlarn arazi ve mlkiyet
haklar aratrlmal ve zellikle kadnlarn, dul kalanlarn ve afetten dolay ksz
kalanlarn, engelli insanlarn, kiraclarn, sosyal kullanm hakk olanlarn ve resmi
olmayan yerleik insanlarn belirlenmesi nemlidir. zellikle bir afetin ardndan
hak ya da unvan sahiplerinin resmi ve resmi olmayan ya da anlalan haklar
belirlenmelidir. Grup imtiyazlar ya da afet ncesinde resmi haklarn olmad
yerlerdeki hane says, bu haklarn belirlenmesine yardmc olabilir. Geici
toplu yerleim iin arazinin kullanlmas, mevcut arazi ya da doal evresel
kaynaklarn komu topluluklar tarafndan kullanmn da gz nne almaldr
(bkz. Barnak ve Yerleim Standard 5 sayfa 265).
3. Temel servisler ve tesisler: Asl evlerinin olduu yere dnen, geici

barnaklarda kalan afetten etkilenen insanlar gvenli ekilde gerekli hizmetlere
eriebilmelidir. Bunlar arasnda mmkn ise su, sanitasyon tesisleri, piirme
iin yakt ya da toplu piirme tesisleri, salk, kat atk bertaraf, okul, sosyal
tesisler, ibadet yerleri, toplant yerleri, rekreasyon alanlar, ocuk baheleri ve
iftlik hayvanlar iin ahrlar (yaam alanlarndan yeterince uzaklkta) olmaldr.
Kltrel olarak uygun cenaze trenleri ve dier ayinler iin alan oluturulmaldr.
Mevcut ya da onarlan tesislerin kullanmnn st seviyeye karlmas srasnda
komu ya da ev sahibi topluluklarnn bundan etkilenmesi nlenmelidir. Hedef
nfusun ihtiyalarnn karlanmas iin ek tesisler ya da eriim noktalar yaplmal
ve zelliklere zarar grebilir insanlara bu imkanlar salanmaldr. Etkilenen
nfusta sosyal yap ve cinsiyet rolleri, salanan hizmetlere de yanstlmaldr,
rnein hizmetlerin hareket engeli olan insanlara yrme mesafesinde olmas
ve toplum alanlarnda gvenli emzirme yerlerinin oluturulmas. Yallar iin
de uygun eriim tesisleri salanmal, fiziksel engelli ve eriime sklkla ihtiyac
olanlar gz nne bulundurulmaldr. dari ofisler, ambar ve personel barnma
ve karantina alanlar gerekli ekilde salanmaldr (bkz. WASH Standard 1
sayfa 89 ve Salk Sistemleri Standard 1 sayfa 296).
255
4. Eriim: Yerleim alanlarna eriim, yerel yol alt yapsnn durumu ve ulam
olanaklarna yaknlk, yardmn salanmas srasnda analiz edilmeli, mevsimsel
snrlamalar, tehlikeler ve gvenlik riskleri gz nne alnmaldr. Geici toplu
yerleimler iin alann kendisi ve ncelikli depolama ile gda datm noktalarna
ar yk kamyonlar ile her hava artnda ulalabilir olmaldr. Dier tesislere
hafif aralar ile ulalabilir. Yerleim alanlarndaki yollar ve patikalar hanelere
ve okul, salk merkezi gibi tesislere gvenli, emniyetli eriim salamaldr.
Gerekirse yapay aydnlatma kullanlmaldr. Geici toplum alanlarnda ya da
toplu merkezlerde eriim ve acil k yollar iin izole alanlar oluturmamaldr,
bunlar kullanclarn gvenliini tehlikeye atabilir. Toplu alanlardaki basamak ya
da seviye deiikliklerinden kanlmal, merdivenler ve rampalar iin parmaklk
bulunmaldr. Hareket gl olan bireyler iin zeminde, klara yakn ve
eriim rotas boyunca seviyesi deimeyen alanlar olmaldr. Toplu merkezler
olarak kullanlan binalarn kullanclar en az iki k kapsna makul bir uzaklkta
olmal, alternatif k yollar salanmal ve bu klar aka grlr olmaldr.
5. Alan seimi ve drenaj: Yzey suyu drenaj, bakm zor ve sklkla tkanan ak
kanallarla atk sularn tahliyesinden ziyade, arazi artlarnn da izin verdii lde
yerinde yaplmaldr. Yeterli drenaj ve erozyon kontrol nlemleri alnmad
srece eim yzde 5'in zerinde olmamal ya da yeterli drenaj salamak iin
yzde 1' in altnda olmaldr. Atk sularn yerinde tahliyesi iin szme ukurlar
gibi basit ve ucuz teknikler bulunabilir. Yerinde tahliye mmkn deilse atk
sularn yerleim alanlarndan uzaklatrlmas iin boru yerine kanal tercih
edilmelidir. Kanallar hem kurak mevsim atklarnn hem de sel sularnn akna
izin verecek ve ak hz salayacak ekilde tasarlanr. Su artma ilemlerinden
arta kalanlarn drenaj kontroll yaplmaldr. lem dikkatlice kontrol edilmeli,
insanlarn bu suyu kullanmalarna izin verilmemeli ve yer alt sularna karmas
nlenmelidir. (bkz. Dk Bertaraf Standard 1-2 sayfa 105-107 ve Drenaj
Standard 1 sayfa 121).
6. Geici toplu yerleimler iin alan planlama: Toplu merkezlerde ve ge-

ici kamplarn olduu alanlarda belirli aralklarla mevcut sosyal uygulama ve
kaynaklarn paylalarak kullanm yoluyla alan tahsisi yaplmaldr, rn su ve
sanitasyon tesisleri, yemek piirme , yemek datma vb. Komuluk planlamas
mevcut sosyal alar desteklemeli, gvenlie katkda bulunmal ve etkilenen
nfusun kendiliinden ynetimini salamaldr. Geici planl kamplardaki yer-
leimlerde evlerin onur ve mahremiyetini korumal ve her hane kapsnn ortak
bir alana almas salanmaldr. Yerinden edilen insanlar iin tek yaayan ye-
tikinler ya da ebeveyni olmayan ocuklar iin gvenli, entegre yaam alanlar
salanmaldr. Yaygn yerleimlerde komuluk planlamas ilkeleri uygulanr, rn.
256
hane gruplarnn belirli bir corafik alana dnmesi ya da birbirine yakn hane-
lerdeki ailelerin belirlenmesi (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa 33).
7. Geici planlanan ya da kendiliinden yerletirilen kamplarn yzey

alanlar: Kamp tr yerleimler iin minimum kullanlabilir alan her kii iin
dhil 45 m olmaldr. Bu alana, yol ve patikalar iin ayrlm yerler, harici piirme
ya da toplu piirme yerleri, eitim tesisleri ve rekreasyon alanlar, temizlik, ate
yakma, idare, su depolama, datm alanlar, pazar, depolama ve her hane
iin snrl mutfak baheleri olmaldr. Toplu hizmetler yerleim alan dnda
mevcut ya da ek tesisler ile salanabiliyorsa minimum kullanlabilir yzey alan
kii bana 30 m olmaldr. Alan planlanrken, nfustaki deiiklikler gz nne
alnmaldr. Kii ba minimum yzey alan salanamyorsa youn kullanm olan
yerlerde, haneler ve kullanm alanlar arasnda yeterli ayrm ve mahremiyet
salanarak bu durum hafifletilmelidir.
8. Yangn gvenlii: Geici toplu yerleimlerin alan planlamasnda yangn

risklerinin analizi ve hanelerin gruplanmas gerekir. Hafifletme nlemleri
arasnda yerleim alannda her 300 metrede bir 30 metre yangn emniyet eridi
ayrlmaldr. Yan yana binalarn kmesini nlemek iin her hane arasnda en
az 2 metre (tercihen yapnn iki kat yksekliinde) mesafe olmaldr. Tercih
edilen piirme uygulamalar ve soba ve stclarn kullanm da genel yerleim
ve haneler arasndaki mesafeler nemlidir (bkz. Gda Olmayan Maddeler
9. Vektr riski: Alak alanlarda, afetten kaynaklanan pler, bo binalar ve

kazlar haerelerin remesi iin uygun ortam oluturabilir. Geici barnak
alanlarnda uygun yer seimi ve vektr risklerinin azaltlmas ile vektrden
kaynakl hastalk risklerinin nne geilebilir (bkz. Vektr Kontrol Standard 1-3
sayfa 111-116).
257
Barnak ve yerleim standard 3: Kapal yaam alan
nsanlarn termal rahatlk, temiz hava, iklim artlarndan korunma,

salk ve gvenlik iinde yaayabilecei ve gnlk faaliyetlerine devam
edebilecei yeterli kapal yaam alan olmaldr.
Afetten etkilenen insanlarn yeterli kapal yaam alan olmaldr (bkz. Klavuz
notlar 1-2).
Cinsiyet, farkl ya gruplar ve ayr aileler arasnda gerektii kadar ayr alan ve
mahremiyet olmaldr (bkz. Klavuz notlar 3).
Temel hane ve yaam aktivitelerinin kapal yaam alannda ya da eklenen

alanda yaplmas salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 4).
Afetten etkilenen insanlarn aina olduu barnak zmleri ve materyallerinin

kullanlmas, mmknse kltrel, ekonomik ve sosyal olarak srndrlebilir
materyaller tevik dilmelidir (bkz. Klavuz notlar 5-6).
Optimal termal rahatlik, havalandrma ve koruma salamak iin her mevsimde

zel iklim koullarna eriim olmaldr (bkz. Klavuz notlar 7-10).
Etkilenen tm bireylerin kii bana minimum kapal alan of 3.5 m olmaldr

Tm barnak zmleri ve materyaller uzlalan teknik ve performans

standartlarn ve kltrel olarak kabul edilir standartlar karlamaldr (bkz.
Klavuz notlar 3-10).
Klavuz notlar
1. klim ve artlar: Souk iklimlerde hane faaliyetleri genellikle kapal alanda

yaplr ve afetten etkilenen insanlar yeterli ekilde snmak iin zamanlarnn
nemli bir ksmn ieride geirir. Kent iindeki dzenlemelerde, kullanlabilecek
258
d alan genellikle az olduundan hane faaliyetleri kapal alan dhilinde

srdrlr. Scak ve nemli iklimlerde salkl bir evre oluturmak iin gerekli
olan ilave hava dolamna imkan tanyacak alann salanmas gerekir. Kii
bana en 3.5 m den fazla kapal alanda bunlarn hesaplanmas gerekir.
Zeminden tavana olan ykseklik de anahtar etmenlerden biridir; scak ve
nemli iklimlerde hava dolamnn salanmas iin yksek tavan tercih edilirken
souk iklimlerde stlmas gereken dhili alann asgari noktaya ekilmesi iin
tavan alak olmaldr. Scak iklimlerde yemek hazrlamak, piirmek ve uyumak
iin bir haneye bitiik glgeli d mekanlar oluturulabilir. Barnak zmleri
insanlar eitli iklim artlarndan koruyabilir. Komple barnak iin materyal
olmayan yerlerde minimum kapal alan nceliklidir. Ortaya kan erevede
gvenlik, mahremiyet ve onurlu yaam iin gerekli artlar salanamayabilir, bu
nedenle, bu sorunlarn zm iin en ksa zamanda tedbirler alnmaldr (bkz.
Klavuz notlar 2).
2. Sre: Bir afet sonrasndaki ilk aamalarda zellikle de barnak malzemelerinin

salanamad ar iklim koullarnda insanlarn yaamlarn kurtarmak ve
azami sayda ihtiya iindeki insanlara elverili barnaklar salamak iin kii
bana 3.5 m den az bir kapal alan daha uygun olabilir. Bu durumda srenin
uzamas insanlarn refahn olumsuz etkileyeceinden kii bana 3.5 m alana
en ksa srede ulamak planlanmaldr. Kii bana 3.5 m ye ulalamadnda,
kstl kapal alann onur, salk ve mahremiyet zerindeki etkilerine zen
gsterilmelidir. Kii bana 3.5 m den az alan salamaya ynelik kararlar,
afetten etkilenen insanlar zerindeki olumsuz etkileri de hafifletecek nlemler
ile birlikte alnmaldr. Geici barnak zmleri uzun sreli olarak yln farkl
mevsimleri boyunca gerekebilir. Yerel yetkililer ile uzlalan yardm planlar
geici barnaklarn varsaylan srekli evleri olmasna izin vermemelidir.
3. Kltrel uygulamalar, gvenlik ve mahremiyet: Kapal alanlarn kullanl-

masna ynelik mevcut yerel uygulamalar, rn. uyuma dzeni, aile fertlerinin
yerleimi, gerekli kapal alann planlanmas srasnda gz nne alnmaldr.
Planlama srasnda zarar grebilir gruplara dhil insanlar kadar, hareket gl-
eken kiilere de danlmaldr. Evler iin dhili ayrclar ( blme - paravan)
salanmaldr. Toplu barnmalarda akraba ailelerin gruplanmas, iyi planl eriim
yollar ve birey ve hane alan grntleme materyalleri ile yeterli kiisel mah-
remiyet ve gven ortaminin salanmasna yardmc olunmaldr. Yeterli alan
salamann psiko-sosyal faydalar arttrlarak, bireysel barnaklar ve geici
toplu barnaklarn kalabalk olmas nlenmelidir (bkz. Koruma lkesi 1 sayfa
33).
259
4. Hane ve yaam alan gnlk faaliyetler: Kapal alanlar, u faaliyetlere izin

vermelidir: Uyuma, amar ykama, giyinme, bebek bakm, ocuk ve hasta
bakm, gda depolama, su depolama, haneye ait eyalar ve dier varlklar; ,
gerektiinde yemek piirme, yeme ve aile yelerinin toplanma alan. Kapal
alan plan, zellikle aklk ve alt blmeler, dhili alan ve bitiik d alanlarn
kullanmn arttrmaldr.
5. Barnak zmleri, materyal ve yap: Afet sonrasnda yerel olarak bar-

nak imkan yoksa, aile adr, barnak kitleri, materyal paketleri ya da prefabrik
binalar gibi tanml zmlere bavurulur. Acil durum barna olarak glen-
dirilmi plastik at salanyor ise halat, ara ve kereste direk ya da yerel
ereve elemanlar gibi donatlar ile tamamlanmaldr. Bu tr materyaller ya
da tanml zmler uzlalan ulusal ve uluslararas standartlar karlamal ,
etkilenen nfus iin kabul edilebilir olmaldr. Temel barnak iin barnan sa-
dece bir ksm salanmsa (rn. plastik kaplama), yerel ekonomiye ve evreye
olan potansiyel etkilerini ve riskleri de analiz edin (rn. ereve iin kereste
direkler). Etkilenen nfusun teknik ve mali kapasitesi materyal ve teknolojileri
de ynlendirmelidir (bkz. Gda D Kalemler Standard 5 sayfa 276). Barnak
zmlerinin yeterli olup olmadn grmek iin dzenli izleme yaplmaldr.
6. Katlmc tasarm: Etkilenen nfusun tm yeleri barnaklarn trne ve

kullanlacak malzemelere kadar karar srecine dhil edilmelidir. Barnaklar
iinde zaman geirecek olan grup ya da bireylerin fikirlerine ncelik
verilmelidir. Barnak ya da kapal alanlarn oryantasyonu salanan alann
boyutu ve yerleimi, uygun eriim salamak iin kap ve pencerelerin
konumu, aydnlatma ve havalandrma ve dhili blmeler gvenli olduu bilinen
yerleri yanstmaldr. Farkl ihtiyalarn karlanmas iin blgedeki mevcut ev
tiplerine dair deerlendirmelerden yararlanlmaldr. Barnaklar kullanacak
insanlar, bilmedikleri modern inaat ve materyallerin faydalar hakknda
bilgilendirilmelidir, bu hane halknn sosyal stat geliimi olarak grlebilir (bkz.
Temel Standart 1 sayfa 55).
7. Scak ve nemli iklimler: Barnaklar, havalandrmay maksimum, gne n

minimum alacak ekilde tasarlanmaldr. Mmkn en yksek hava akmn
salamak iin kap ve pencereleri kapatacak engeller bulunmamaldr. atlar,
yamur suyu drenajna imkan salamaldr. Is kapasitesinin dk olmas
gerektiinden barnak inceltilmi malzemeden yaplmaldr. Mevsimsel yalar
da gz nne alnarak barnak etrafndaki alanda yeterli dzeyde su drenaj
salanmal ve su giriinin asgaride tutulmasna zen gsterilmelidir. Mevcut
bitki rts, topran su emme kapasitesini arttrabilir.
260
8. Scak ve kuru iklimler: Yksek s kapasitesi salamak iin barnak

inaat, ierisini gece ve gndz scaklklarndaki deiimi gz nne alarak
soutacak ya da stacak ekilde ar malzemelerle yaplmal veya yeterli
dzeyde bir yaltmla inceltilmi malzemeler kullanlmaldr. Sismik risk tayan
blgelerde ar malzemelerle ina edilen barnak yaps tasarmna dikkat
edilmelidir. Yalnzca plastik kaplama ya da tentelerin kullanld durumlarda
yaylan s artn drecek ekilde yzeyler arasnda havalandrmaya imkan
tanyan ift tabakal atlar elde edilmelidir. Kap ve pencerelerin dorudan
rzgar almayacak ekilde konumlandrlmas, scak rzgarlarla s artnn ve
barnak evrelerindeki s dalmnn asgari bir noktaya ekilmesine yardmc
olacaktr. Boluklu olmayan harici duvarlar ile zeminler, toz ve vektr szntlarn
nleyecektir.
9. Souk iklimler: Gn boyu kullanlan barnaklarda yksek s kapasiteleri

salamak iin ar malzeme inaat temin edilmelidir. Sadece geceleri kullanlan
barnaklarda dk s kapasitesi ve yksek yaltml, inceltilmi malzemelerin
kullanm daha uygundur. Barnak iindeki hava akm, insanlarn rahat edecei
kadar dk olmal fakat stc ve ocaklar iin de yeterli alan salamaldr. Kap
ve pencereler s kaybn asgari dzeyde tutacak ekilde tasarlanmaldr (bkz.
Gda d maddeler standard 4 sayfa 274). Barnak evresinde yzey suyu
drenaj salanmal, ykseltilmi zemin kullanlarak yamur ve kar sularnn kapal
alana girmesi nlenmelidir. Zeminden kaynakl vcut ss kayb, zeminin izole
olmas ve izole uyku tulumlarnn ya da zeminden yksek yatak malzemelerinin
salanmas ile nlenmelidir (bkz. Gda Olmayan Maddeler Standard 2 sayfa
271).
10. Havalandrma ve vektr kontrol: Okul, salk tesisleri gibi kamu binalarnda
ve barnaklarda salkl bir kapal ortam salamak ve TB gibi hastalklarn
yaylma riskini drmek, soba gibi aralarn dumanndan etkilenmeyi, solunum
enfeksiyonlarnn yaylmasn nlemek iin barnak tasarm yeterli dzeyde
havalandrmaya imkan tanmaldr. Blgedeki bina tipleri, yerlerinden olmu
insanlarn barnaklar kullanm ekli ve tasarm, vektrlere ynelik tedbirlerin
belirlenmesinde gz nne alnmaldr (bkz. Gerekli Salk Hizmetleri - Bulac
Hastalklarn Kontrol Standard 1 sayfa 312 ve Vektr Kontrol Standard 1-3
sayfa 111-116).
261
Barnak ve yerleim standard 4: naat
Yerel gvenli inaat uygulamalar, materyal, uzmanlk ve kapasite uygun

ekilde kullanlarak etkilenen nfusun katlmn ve yerel geim frsatlarn
en st seviyeye karmaldr.
Etkilenen nfusun yerel bina uzmanlarnn ve ilgili yetkililerin gvenli bina

uygulamalar, materyal ve uzmanlarnn dhil edilerek geim kaynaklarnn
arttrlmas (bkz. Klavuz notlar 1-3).
naat ile ilgili faaliyet kapasitesi olmayan afetten etkilenen insanlarn ek destek
ya da kaynaklara eriiminin salanmas (bkz. Klavuz notlar 1-3).
Uygun inaat ve materyal zellikleri ile risk ve zarar grebilirliklerin asgariye

indirilmesi (bkz. Klavuz notlar 4-5).
Materyal ve i kalitesi iin uzlalan standartlarn karlanmas (bkz. Klavuz

notlar 5-6).
Uygun ihale, tedarik ve inaat idari uygulamalar ile materyal, ii ve teknik

yardmn salanmas (bkz. Klavuz notlar 7).
Yerel olarak elde edilebilir ara ve kaynaklarn kullanm ile bireysel barnaklarn
bakm ve gncellemesini salamak (bkz. Klavuz notlar 8).
Gvenli bina uygulamalar ve standartlara uygun olarak inaatn yaplmas

naat faaliyetlerinin etkilenen nfusun yerel geim kayna frsatlarn

oaltmas (bkz. Klavuz notlar 1-2, 8).
Klavuz notlar
1. Etkilenen nfusun katlm: Etkilenen nfus, mevcut , barnak ve yerleim
planlama, inaat ve bakm uygulamalar hakknda bilgilendirilmelidir. Beceri
262
eitim programlar ve raklk programlar, yap-inaat konusunda yeterli

beceri ve deneyime sahip olmayan kiilerin inaat konularna mmkn olan
en ust dzeyde katlmn salamak iin frsatlar yaratabilir. Fiziksel g ya da
teknik dzey gerektiren ileri stlenemeyen insanlarn inaat blgesi izleme ve
envanter kontrol, ocuk bakm ve geici yerleim yerlerinin dzenlenmesi,
inaat alanlarnn yemek ihtiyacnn desteklenmesi ve idari iler yoluyla, inaat
srecini desteklemesi salanabilir. Her yata kadn inaatla ilgili aktivitelere
ve eitimlere katlmas iin tevik edilmelidir. Afetten etkilenen nfusun insan
kaynaklar gz nne alnmaldr. Gnll alma ekiplerinin ya da szlemeli
iilerin mdahale aktiviteleri ile hane halknn katlm desteklenebilir.
Bu destek zellikle hane reisinin yalnz kadn olduu evlerde nemlidir, nk

yalnz kadnlar cinsel istismar riskiyle karlaabilir (bkz. Temel Standart 1 sayfa
55, Koruma lkesi 2 sayfa 36 ve Gda Olmayan Maddeler standard 5 sayfa
276). Hareket gl olan kiiler , yallar ve inaat faaliyetlerini yapamayana
kiiler de yardm isteyebilir.
2. Teknik uzmanlk ve deneyim: Uygun teknik tasarm, inaat ve ynetim

uzmanl etkilenen nfusun konuyu anlama ve beceri gelitirmesini
desteklemeli, teknik ve yasal dzenleyici sreler hakknda deneyim
salamaldr (bkz. Temel Standart 6 sayfa 71). Mevsimsel ve dngsel
hastalklara maruz kalnan yerlerde daha nce yerelde uygun deneyimleri
olan ve en iyi uygulamalar bilen teknik uzmanlar inaat srecinin tasarmn ve
yapmnda bilgi verebilir.
3. Materyal ve i gc temini: Hzl barnak zmleri ve materyallerin ayr ayr

ya da bir set olarak salanmas, etkilenen nfus iin yerel olarak materyallerin
tedariki ve inaatn yaplmasn salar. Mmkn olan yerlerde yerel geim
kaynaklar, bina materyallerinin, uzman bina becerilerinin ve fiziksel -el emei
i gcnn yerelden satn alnmas- tedariki ile desteklenmelidir. Materyallerin
yerel olarak temini yerel ekonomide ya da evrede olumsuz etkilere neden
olacaksa unlar gerekebilir: oklu kaynaklarn kullanm; alternatif materyaller
ya da retim sreleri; blgesel ya da uluslararas kaynakl materyaller ya da S
tescilli barnaklar (bkz. Barnak ve Yerleim Standard 5 sayfa 265). Hasarl lH
binalardan kalan malzeme ve materyallerin yeniden kullanm tevik edilmelidir.
4. Afetlerin engellenmesi ve risklerin azaltlmas: naat tasarm iklim

koullarna uyumlu, rzgar ykne dayankl ve souk iklimlerde kar ykn
karlyor olmaldr. Depreme kar diren ve zemin tama artlar tespit
edilmelidir. Afet sonucunda bina standartlar ya da genel bina uygulamalar
konusunda nerilen veya fiili deiimler, yerel yetkililer ve afetten etkilenen
kiilere danlarak uygulanmaldr.
263
5. Gvenli kamu binalarnn tasarm ve inaat: Okul ve salk merkezleri

gibi geici ve kalc kamu binalar ina edilmeli ve herkes iin gvenli eriim
salamaldr. Bu tesisler hareket, grme ya da iletiim engeli olan kiiler iin
sektre zg inaat standartlar ve onay srelerine uyumlu olmaldr. Bu
binalarn onarm ya da inaat yetkililere danlarak yaplmal ve gerekli altyap
ve bakm stratejileri uygun ekilde uygulamaldr (bkz. INEE Eitimde Asgari
Standartlar: Hazrlk, Mdahale, yiletirme).
6. naat standartlar: Temel gvenlik ve performans gerekliliklerinin

karlanmas iin inaat standartlar ve Klavuz rehberler zerinde yetkili
mercilerle anlamaya varlmaldr. Kullanlabilir yerel ya da ulusal bina yapim
ynetmelii sz konusu deilse yeni standartlar zerinde anlamaya
varlmaldr. Bu standartlar; yerel konut kltr ile uyumlu, iklim koullarna
uygun, yerel kaynaklar, bina ve bakm kapasitelerine uygun, eriilebilirlik ve
uygun fiyat zelliklerini kapsamaldr.
7. Tedarik - satn alma ve inaat ynetimi: Faaliyetlerin planlanmas iin bir

inaat is program hazrlanr. naat is program inaat ile ilgili kilometre talarn,
rnein alt hedeflerin tamamlanma tarihlerini, yerinden edilen nfusun belirli
barnaklara ve yerleimlere yeniden yerletirilme zmlerini ve mevsimsel
aniden geliebilecek durumlarn belirtir. Materyaller, i gc, saha denetim ve
rehberlii konusunda ihtiyaca uygun, etkin ve hesap verebilir bir tedarik zinciri
ve inaat ynetim sistemi kurulmaldr. Bu sistem,kaynak bulma, satn alma,
tama, sevk ve idareyi kapsayacak ekilde batan sona btn aamalar
kapsamaldr. (bkz. Gda Gvenlii - Gda Transferleri Standard 4 sayfa 188).
8. Gelitirme ve bakm: ncelikli barnak yardmlar tipik olarak sadece

minimum seviyede belirli alan ve materyal yardm salamal, ayrca etkilenen
insanlarn belirlenen alanda yasam kalitesini arttrmak ya da geniletmek zere
alternatif araylar iin de uygun olmaldr. Seilen inaat ekli ve kullanlan
malzemeler, afetten etkilenen hanelere, uzun dnemli ihtiyalarn karlayacak
ekilde barnaklarn uyarlama ve gelitirme ve yerel olarak mevcut ara ve
malzemelerle onarm yapabilme imkan tanmaldr (bkz. Gda Olmayan
Maddeler Standard 5 sayfa 276).
264
Barnak ve yerleim standard 5: evresel etki
Barnak ve yerleim zmleri ve kullanlan materyal ve inaat teknikleri-

nin yerel evre zerindeki olumsuz etkileri asgariye indirilmelidir.
Afetin doal evre ve evresel risk ve zarar grebilirlikler zerindeki olumsuz

etkisi deerlendirilmeli ve analiz edilmelidir (bkz. Klavuz notlar 1).
Etkilenen nfusun geici ya da kalc yerleimi planlanrken doal kaynaklarn

durumu gz nne alnr (bkz. Klavuz notlar 1-3).
Yerel doal kaynaklar, afetten etkilenen insanlarn devam eden ihtiyalarnn

karlanmas iin kullanlr (bkz. Klavuz notlar 1-3).
naat materyallerinin temininden ve bina srecinden kaynaklanan evresel

kaynaklar zerindeki olumsuz etkiler asgariye indirilmelidir (bkz. Klavuz notlar
3-4).
Mmkn yerlerde aa ve dier bitkiler korunmal, toprak erozyonu riski

azaltlmal ve glge salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 5).
Geici toplumsal yerleimlerin ihtiya kalmadnda, uzlald gibi orijinal

durumlarna getirilmesi salanmaldr (bkz. Klavuz notlar 6).
Tm ev sahibi ve geici toplu yerleimlerin plan evreye olumsuz etkilerin

olduu gsteriyor ise bu etkiler hafifletilmelidir (bkz. Klavuz notlar 1-6).
Yerel evre zerinde olumsuz etkileri olan inaat sreci ve kaynak materyaller
tm barnak zmleri iin asgariye indirilmelidir (bkz. Klavuz notlar 4).
Klavuz notlar
1. evresel analiz: Afetin doal kaynaklar zerindeki etkisi, yardmn balang-

cndan itibaren izlenmeli ve hafifletici nlemler alnmaldr. Pek ok doal afet,
rnein toprak kaymas, doal evre kaynaklarnn yanl ynetiminin doru-
265
dan sonucudur. Alternatif olarak mevcut evresel riskler, mesela mevsimsel

sel ya da hasat edilecek doal kaynaklarn azl gibi nedenlerden de kaynak-
lanabilir. Bu risklerin anlalmas, yerleim planlamasnn bilinen Zarar grebilir-
liklerin ele alnarak yaplmas iin nemlidir.
2. evresel kaynaklarn srdrlebilirlii ve ynetimi: Doal kaynaklarn

insanlarn blgede yerleim imknlarnn artmas asndan kstl olduu
yerlerde, evre iin srdrlebilir olmayan taleplere dikkat edilmelidir.
Dardan salanan srekli bir yakt temini, iftlik hayvanclna imkn tanyan
otlaklara ynelik seenekler, tarmsal retim ve doal kaynaklara baml olma
yollar desteklenmelidir. Daha az sayda, ancak daha byk yerleim alanlar,
ynetimi ve izlenmesi zor olan ok sayda ve dank yerleim alanlarna gre
daha srdrlebilir olabilir. Bu yerleim alanlarnn, doal evresel kaynaklara
etkisi, afetten etkilenen blgenin yaknlarnda olan ya da afetten etkilenen
kiilere ev sahiplii yapan nfusun ihtiyalarna gre dikkate alnmaldr. Yakt,
su, inaatlarda kullanlmak iin kereste, ta ve kum gibi mevcut kaynaklara
eriim hakk ve mevcut arazi ve aalk alanlarn kullanm ve bakm ihtiyalar
belirlenmelidir.
3. Uzun vadeli evresel etkilerin hafifletilmesi: Doal kaynaklarn ynetimi

tm planlama seviyelerinde gz nne alnmaldr. Etkilenen nfus iin barnak
salama ihtiyac doal evre zerinde olumsuz etkilere sahipse, rnein
doal kaynaklarn tketilmesi, tamamlayc evre ynetimi ve rehabilitasyon
(tkenenin yerine yenisini koyma) faaliyetleri vastasyla uzun dnemli etkilerin
asgari bir noktada tutulmasna aba gsterilmelidir.
4. naat malzemelerinin temini: Temin edilen doal evre kaynaklarnn

evreye etkisi analiz edilmelidir, mesela su, kereste, kum, toprak, im, tula
yakm iin ate vb. Bu kaynaklarn blgedeki kullanclar, kaynak karma
oranlar ve yenilenen oranlar belirlenmelidir. Alternatif ya da tamamlayc
temin kaynaklar evre zerindeki uzun vadeli olumsuz etkileri hafifletebilir.
Farkl kaynaklar, hasarl yaplarn malzemelerinin yeniden kullanm, alternatif
malzeme ve retim sreleri, tamamlayc geri dnm ya da geri kazanm
programlar gibi srdrlebilir uygulamalarn hayata geirilmesiyle birlikte
belirlenmelidir.
5. Erozyon: Barnak ve yerleim zmleri, topra sabitleyen aa ve dier

bitkilerin muhafaza edilmesini, iklimden koruma ve glgelik frsatlarnn
oaltlmasna ynelik olarak planlanmaldr. Doal hatlar (rotalar) yol, patika ve
drenaj alar iin kullanlarak erozyon ve sel nlenmelidir. Bu mmkn deilse
266
olas erozyonlar, kazlan drenaj kanallar, boru hatlar ve su akn azaltan yol
alt toprak bentleri ile snrl olmaldr (bkz. Drenaj standard 1 sayfa 121).
6. Teslimat: Toplu barnaklar ve geici olarak kurulmu ya da kendiliinden

oluan kamplarn etrafndaki evrenin doal olarak yeniden canlanmas,
geici yerleim sresince, artlara uygun evre iyiletirme tedbirleri ile
desteklenmelidir. Geici yerleimlerin sona ermesiyle birlikte yeniden
kullanlamayacak veya evre zerinde olumsuz etkiye neden olacak btn
malzeme ve atklarn uzaklatrlmas salanmaldr.
267
2. Gda D Kalemler:Giyim,
Yatak Malzemeleri ve Ev
Malzemeleri
Kyafet, battaniye ve yatak malzemeleri, hava artlarndan korunmaya ve salk,
mahremiyet ve onurun korunmasna ynelik kiisel insani ihtiyalarn karlayan
eyalardr. Etkilenen nfusun kiisel hijyen, yemek hazrlayp yeme, snma, barnak
inaat, bakm ya da tamiri gibi temel eya ve maddelere eriimi gereklidir (bkz.
Hijyen Tevik Standard 2 sayfa 94 ve Su Temin Standard 1 sayfa 97).
Etkilenen tm insanlar - asl evlerine dnme imkan olan, konuk olarak kalan ya da
geici toplu merkezlerde kalan - bireysel ve evsel seviyede gda d kalemlere olan
ihtiyalar analiz edilmeli ve uygun ekilde karlanmaldr. Afetlerden ikincil olarak
etkilenen insanlar, zellikle ev sahibi aileler, afetin yerel ekonomiler zerindeki ek
ykn karlamak iin bu tr malzemelere eriim ihtiyac duyabilir.
Gda d kalemlerin datm genel bir yardm faaliyeti olsa da yerel ekonominin
devam ettii yerlerde nakd yardm ve gda kuponlarnn temin edilmesi de gz
nnde bulundurulmaldr (bkz. Gda gvenlii - Nakd Yardm ve Gda Kuponu
letimi Standard 1 sayfa 200).
Bireysel ve evsel kullanm maddeleri tipik olarak kullanm hakknda ek bilgi ya

da talimatlar gerektirmez. Ancak barnak onarm ya da inaat iin, mesela bina
malzemeleri, donat ve aralar, gvenli ve etkin kullanm iin genellikle teknik
talimatlar iermelidir. Benzer ekilde kiisel hijyen ihtiyalarn karlamak iin
kullanlan maddelerin uygun hijyen tevik faaliyetleri ile desteklenmesi gerekir (bkz.
Hijyen Tevik Standard 1-2 sayfa 91-94).
268
Gda d kalemler standard 1: Bireysel hane ve barnak iin genel

destek maddeleri
Etkilenen nfus salk, onur, gven ve refah iinde yaamak iin yeterli
genel destek materyallerine birey, hane ve barnak baznda sahiptir.

Etkilenen nfusun gda d kalemlere olan ihtiyalar ayr ayr analiz edilir (bkz.
Klavuz notlar 1-2 ve Su temin standard 3 sayfa 103).
Hangi gda d kalemlerin yerel olarak salanaca ya da etkilenen nfusun

nakd yardm ya da gda kuponu araclyla kendisi tarafndan temin edecei
belirlenir (bkz. Klavuz notlar 3).
Verilen pakette yer alan gda d kalemlerin uygunluu gz nne alnr (bkz.
Klavuz notlar 4).
Tm gda d kalemler iin dzenli, effaf ve eit datmlar planlanr (bkz.

Klavuz notlar 5).
Barnak destek maddeleri iin ynergeler ve teknik rehberlik gerekli ekilde

salanr (bkz. Klavuz notlar 6).
Tm etkilenen insanlar iin gda d kalemlerin uzun sreli temini iin plan
yaplr (bkz. Klavuz notlar 7).

Analiz edilen gda d madde ihtiyalar tm afetten etkilenen insanlar iin
temin edilir (bkz. Klavuz notlar 1-7).
Klavuz notlar
1. htiya analizi: Kiilerin kyafet, kiisel hijyen, gda depolama ve hazrlama,
barnak ihtiyalarn karlama iin plastik kova, halat, aralar ve temel bina
malzemeleri gibi ihtiyalar analiz edilmelidir. Bireysel ve toplumsal ihtiyalar
arasndaki fark, zellikle yemek piirme ve yakt asndan deerlendirilmelidir.
Gda d maddeler aina olunan yerel materyaller ile temin edilebilir. Kiisel
eyalarn depolanmas ve tanmas iin gerekli kutu, anta ve benzer
maddeler ile gei alanlarnda kalan insanlarn ihtiyalar da gda-d maddeler
paketinde dnlmelidir. Gda d kalemlerin salanmas, genel yardm
269
plannn bir paras olmaldr (bkz. Temel Standartlar 1-3 sayfa 55-61 ve
Barnak ve Yerleim Standard 1 sayfa 249).
2. Toplu tesisler: Gda d kalemler, kiisel hijyen, salk, yemek hazrlama

ve piirme vb. gibi maddeler okullar ve dier toplu tesislerde salamak
zere temin edilmelidir. Rekreasyon ve renme materyalleri iin de eriim
salanmaldr. Salk ve eitim sektrleri arasnda balant kurularak kiisel
hijyen ve kamu sal mesajlarnn gda d kalemlerin kullanmn desteklemesi
salanmaldr (bkz. Hijyen Tevik Standard 1-2 sayfa 91-94 ve INEE Eitimde
Asgari Standartlar: Hazrlkl olma, Yardm, Kurtarma).
3. Gda d kalemlerin temini: Afetler ounlukla gda d kalemlerin

dardan temin edilmesini ve bireylere, toplumlara dorudan datlmasn
gerektirdiinden yerel ekonomi ve tedarik zincirlerini etkiler. Hzl bir pazar
analizi yoluyla aina olunan gda d kalemler yerel ya da afetten etkilenmemi
komu pazarlardan temin edilebilir. Yerel ekonomi hala canl ise ya da zel
yardm ya da tedarik zinciri ynetimi yoluyla ile temin mmknse, nakd
yardm ve/veya gda kuponu datm ile etkilenen insanlarn ihtiyalarn
karlamas salanabilir (bkz. Gda Gvenlii - Nakd Yardm ve Gda Kuponlar
Standard 1 sayfa 200). Bu yardmlar zarar grebilir insanlarn da ihtiyalarnn
karlanmasnn, gz ard edilmemesini salamaldr.
4. Yardm paketleri: Gda d kalemler genellikle nceden paketlenerek

depolarda yer alr. Gda d kalemler miktar, ierik - kltrel olarak uygunluk
ve kalite gz nne alnarak tipik bir hanedeki insanlarn ya, cinsiyet ve zel
ihtiyalar referans alnarak temin edilmelidir.
5. Datm: Verimli ve adil datm yntemleri etkilenen nfusa danlarak

planlanmaldr. Nfus, bu tr datmlara katlmak iin gerekli herhangi bir
kayt veya deerlendirme sreci hakknda bilgilendirilmelidir. Resmi kaytlar
veya rnlerin tahsisi yaplmaldr. Zarar grebilir bireylerin veya hanelerin
datm listelerinde yer aldndan emin olunmaldr. Kayt ya da datm
srasnda ortaya kan herhangi bir problemi ynetmek iin ikayet (sorun
giderme) sistemi kurulmaldr. Datm yerlerinin gvenli ve uygun yerler olarak
seilmesi iin ilgili yetkililere danlmal ve gda d kalemlere gvenli ekilde
eriilmesi salanmaldr. Yrme mesafeleri dhil, arazi barnma destek eleri
gibi byk mal tama maliyeti etkileri dikkate alnmaldr. Datlan gda d
kalemler ve kullanmnn, datm srecinin ve gda d kalemlerin yeterlilii
270
ve uygunluunu deerlendirmek iin izleme ilemleri yaplmaldr (bkz. Gda

Gvenlii - Gda Transferleri Standard 5 sayfa 192).
6. Tevik, talimat ve teknik rehberlik: Bireysel ve tipik hane ara gereleri ek

yardma gerek olmadan afetten etkilenen insanlarn bildii maddeler olmaldr.
Ancak teknik yardm ve ynergeler, inaat malzemeleri, aletler ve tehizat iin
salanabilir (bkz. Gda Olmayan Maddeler Standard 5 sayfa 276). Paketlerde
maddelerin gvenli kullanm iin gerekli emalar bulunmaldr. Afetten
etkilenen insanlar ve yerel inaat uzmanlar yerinde farkndalk oluturma
faaliyetlerinde yer almaldr (rn. uygulamal gsterim-model barnaklarn
yapm veya onarmnda). Bu ekilde inaat teknikleri daha iyi anlalr. Afet
ncesi barnak ve yerleim tasarm ve inaatlarndaki zayflklar, evlerin hasar
grmesine katkda bulunabilir ve afete dayankl yerel iyi uygulama rnekleri ile
inaat faaliyetleri srdrlmelidir.
7. kmal (yenileme): Yardm datmlarnn planlanmas; tketim oran, etkilenen

nfusun bu maddeleri kullanma ve ikmal (yenileme) kapasitesini de gz nne
almaldr.
Gda d kalemler standard 2: Kyafet ve yatak malzemeleri
Tm afetten etkilenen insanlarn salk, onur, gven ve refah ( iyi olma

hali) iinde yaamas iin yeterli kyafet, battaniye ve yatak malzemeleri
malzemelerine eriimi vardr.
Kadn, erkek ve her yata kz ve erkek ocuklar ve bebekler, zarar grebilir

ve marjinal bireyler de dhil ayr ekilde kyafet ihtiyalar belirlenir ve kltr,
mevsim ve iklime uygun bedende (lde) ve malzemelere eriimleri salanr
Etkilenen nfusun battaniye ve yatak malzemeleri ihtiyalar belirlenir ve yeterli

termal (s) rahatlk ve uyku malzemelerine eriimleri salanr (bkz. Klavuz
notlar 2-5).
Gerekli yerlerde haere kontrol iin cibinlik ihtiyalar analiz edilir (bkz. Vektr
Kontrol Standard 1-3 sayfa 111-116).
271
Tm kadn, erkek, kz ve olanlarn uygun llerde, kltr, iklim ve mevsim

artlarna uygun en az iki takm kyafetleri vardr (bkz. Klavuz notlar 1-5).
Etkilenen tm insanlarn dzgn bir uyku iin, battaniye, yatak malzemeleri,

uyku tulumu, ilte ve cibinlii vardr. (bkz. Klavuz notlar 2-5 ve Vektr Kontrol
Standard 1-3 sayfa 111-116).
Klavuz notlar
1. Kyafet deitirme: nsanlarn termal rahatlk, onur, salk ve iyi olma halini
korumak iin yeterli miktarda deiik kyafete sahip olmaldr. Bu da en az
iki takm kyafet, zellikle i amar olmal, kyafetlerin ykanmasna olanak
salanmaldr.
2. Uygunluk: Kyafetler (ayakkab da dhil) iklim artlar, kltre ve beden

lsne uygun olmaldr. 2 yaa kadar ocuklarn kyafete ek olarak uygun
battaniyeleri de olmaldr. Yatak materyalleri kltrel uygulamalar yanstmal ve
gerektiinde ayr uyuma dzenini salayacak ekilde yeterli olmaldr.
3. Termal (s) performans: Kyafet ve yatak malzemeleri takmlarnn yaltm

zellikleri ile slak ya da nemli iklim koullarnn bu malzemelerin s performanslar
zerindeki etkisine dikkat edilmelidir. Gerek duyulan s dzeyinin salanmas
iin kyafet ve yatak malzemelerinin uygun bir kombinasyonu gerekir. Yaltm
zellii olan uyku takmlarn kullanmak, zemin vastasyla s kaybn engellemek
iin ilave battaniyelerden daha etkili bir yntem olabilir.
4. Dayankllk: Kyafet ve yatak malzemeleri, blge artlarna ve uzun sreli

kullanma dayankl olacak ekilde temin edilmelidir.
5. zel ihtiyalar: Risk altndaki bireylerin ek kyafet ve yatak malzemeleri

ihtiyalar olabilir. Bu balamda idrar tutama problemi olan, kronik hastal
olan bireyler, hamile ve emziren kadnlar, yallar ve hareket gl olan
bireyler olabilir. Kstl hareketi olan insanlar s kaybna daha meyillidir ve ek
kyafet, battaniye ihtiyalar olabilir. Hareketleri daha az olduu iin yallar,
hastalar ve gsz kiiler de zel ilgi gerektirir; ilte ya da ykseltilmi yatak
malzemelerinin temini gerekebilir.
272
Gda d kalemler standard 3: Yemek piirme ve yeme gereleri
Tm afetten etkilenen insanlarn yemek hazrlama, saklama, piirme,

yeme ve ime iin gerekli ara ve gereleri vardr.
Anahtar faaliyetler(Klavuz notlar ile birlikte okunmaldr.)
Etkilenen nfusun yemek hazrlama, saklama, piirme, yeme ve ime iin

ihtiyalar belirlenmeli ve kltrel olarak uygun maddeler salanmaldr (bkz.
Klavuz notlar 1-2).
Her hanenin ya da drt- be kiilik gruplarn iki adet, aile boyu kulplu kapakl
piirme tenceresi, yemek hazrlama iin bir tezgah, mutfak ba ve iki servis
ka vardr. (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Afette etkilenen tm insanlarn yemek taba, atal ya da dier yemek yeme

gereleri, bir kupas ya da bir barda vardr (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Klavuz notlar
1. Uygunluk: Temin edilen mutfak malzemelerinin seimi kltrel olarak uygun

olmal ve gvenli uygulamalarn takibini salamaldr. Gdann hazrlanmasndan
sorumlu kiilere ihtiyalarn belirlenmesi srasnda danlmaldr. Piirme
maddelerinin miktar, kltrel uygulamalara gre belirlenebilir, mesela bir
hane iindeki farkl aile gruplar iin ayr piirme dzenleri vb. Piirme ve yeme
gerelerinin tr ve boyutu yallar, engelliler ve ocuklar iin de uygun olmaldr.
2. Materyaller: Tm plastik eyalar (kova, kase, bidon, su kaplar vs.) gda

snf plastikten yaplm olmaldr. Tm metal eyalar (atal-bak, kap, tabak,
bardak vb.) paslanmaz elik ya da emaye olmaldr.
273
Gda d kalemler standard 4: Ocak, yakt ve aydnlatma
Tm afetten etkilenen insanlarn toplu yemek piirme tesislerine ya da

ocak, piirme ve snma iin yakt tedarikine eriimi vardr. Ayrca her
hanenin kiisel gvenlik iin yeterli aydnlatmaya eriimi vardr.
Hanenin yemek piirme ve stma iin alan ihtiyalar belirlenir ve karlanr,

yakt verimlilii olan ocaklara gvenli eriim salanr, hanelerde ya da toplu
piirme tesislerinde yakta eriim salanr (bkz. Klavuz notlar 1).
Ocaklarn gvenli ekilde kullanlmas, yangn risklerinin azaltlmas salanr

Yerel enerji ya da yakt iin evresel ve ekonomik olarak srdrlebilir kaynaklar

belirlenir ve nceliklendirilir (bkz. Klavuz notlar 4).
Yaktn gvenli ve emniyetli ekilde temini ve depolanmas salanr (bkz.

Klavuz notlar 5).
Srdrlebilir yapay aydnlatma ve kibrit ya da dier alternatif yakt ya da

mumlara vb. eriim ihtiyalar belirlenerek uygun ekilde karlanr (bkz. Klavuz
notlar 6).
Yakt verimlilii olan ocaklar gerekli yakt ve yerel enerji ile birlikte, etkilenen
nfusun kullanm iin temin edilir (bkz. Klavuz notlar 1-3).
Ocaklarn rutin kullanm ve yakt temini ve depolanmas konusunda zarara yol

aan kaza vakalar yaanmaz (bkz. Klavuz notlar 4-5).
Afetten etkilenen insanlarn yapay aydnlatma, kibrit ya da dier alternatif yakt

ya da mumlara vb. gvenli eriimi vardr. (bkz. Klavuz notlar 6).
Klavuz notlar
1. Ocaklar: Ocaklarn zellikleri yerel uygulamalara gre belirlenir. Enerji verimlilii

olan piirme uygulamalar tevik edilmelidir. Bunlar arasnda yakt verimli
ocaklar, yakacak hazrl, yakacak ynetimi, yemek hazrlama, birlikte piirme
vb. bulunur. Toplu barnaklarda, ortak ya da merkezi piirme tesislerinde
274
yangn risklerini ve kapal alanda duman kirliliini minimize etmek iin tercihen
her haneye ocak salanr (bkz. Gda Gvenlii - Gda Transferleri Standard 2
sayfa 184).
2. Havalandrma: Kapal alanda kullanldnda gaz ya da dumann darya

gvenli ekilde verilmesi iin ocaklarn baca balantlar dzgn olmaldr. Hava-
korumal delikler kullanlarak solunum problemi riskleri asgariye indirilmeli ve
yeterli havalandrma salanmaldr.
3. Yangn gvenlii: Ocak ve barnak malzemeleri arasnda gvenli ayrm

salanmaldr. erdeki ocaklar yanmaz yzeylere yerletirilmeli ve barnak
dna verilen bacann etraf yanmaz koruyucu ile kapl olmaldr. Ocaklar
girilerden uzakta ve gvenli ekilde kullanma uygun konumda olmaldr.
4. Srdrlebilir yakt kaynaklar: Yakt kaynaklar, zellikle ev sahibi ve

komu topluluklarn da gvenini salayacak ekilde ynetilmelidir. Kaynaklar
arz srekliliini salayacak ekilde ikmal edilmelidir, rn. yakacak odunlarn
mevcut ormanlardan kesilmesini nlemek iin yaklacak odun ormanlar
oluturmak zere aa dikmek. Geleneksel olmayan yakt kaynaklarnn
kullanm tevik edilmelidir, rn. etkilenen insanlarca kabul edilebilir olduu
srece tala tozu ya da dier organik maddelerden yaplan briketlerin kullanm.
5. Yaktlarn alnmas ve depolanmas: Afetten etkilenen insanlar, zellikle

kadnlar ve kzlarn, yakt alma ve yemek piirme, snma yollar hakknda
grleri alnmaldr. zellikle zarar grebilir insanlarn, mesela aile reisinin
kadn olduu aileler gibi zarar grebilir gruplarn talepleri dikkate alnmaldr.
Mmkn olan yerlerde daha az i gc gerektiren yaktlarn seimi, dk
yakt tketimi olan ocaklarn kullanm ve kolay ulalabilir yakt kaynaklar gibi
zel zmler oluturulmaldr. Yaktlar, ocaktan uzak olmal ve gaz ya gibi
sv yaktlar ocuk ve bebeklerin eriemeyecei yerlerde bulunmaldr.
6. Yapay aydnlatma: Fener ya da mumlar, hazr temin edilen aydnlatma trleri

arasndadr ancak bu maddeleri kullanmann yangn riskleri de dnlmelidir.
Genel aydnlatmann olmad yerlerde dier yapay aydnlatma trleri, yerleim
iinde ve evresinde kiisel gvenlie katkda bulunmaldr. Enerji verimlilii
bulunan yapay aydnlatma gz nne alnmaldr, mesela k yayan diyotlar
(LED) ve gne panelleri salanarak yerel elektrik enerjisi retilmelidir.
275
Gda d kalemler standard 5: Aletler ve tehizatlar
Etkilenen nfus barnaklarn inasndan, bakmndan ve molozlarn

kaldrlmasndan sorumlu olduunda aletler ve tehizatlar ile gerekli
eitimler salanr.
Barnaklarn bir ksmnn veya tamamnn veya ortak tesislerin inas ve bakm
ile molozlarn uzaklatrlmas iin insanlarn ihtiyac olan aletler ve tehizat
belirlenir ve salanr (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Toplu ya da ortak kullanm iin salandnda herkese kabul edilen ekilde

aletler ve tehizatn kullanm, bakm ve muhafazas iin yeterli mekanizmalar
oluturulur (bkz. Klavuz notlar 1-2).
naat, bakm ya da molozlarn uzaklatrlmasnda ve aralarn kullanmnda

gerekirse eitim ve rehberlik salanr (bkz. Klavuz notlar 3).
Tm hanelerin veya toplum gruplarnn gvenli olarak inaat, bakm ya da

moloz uzaklatrma grevleri iin ara ve tehizata gvenli eriimi vardr (bkz.
Klavuz notlar 1-2).
Tm hanelerin veya toplum gruplarnn temin edilen alet ve tehizat kullanm

hakknda eitim ve farkndalk oluturma faaliyetlerine eriimi vardr (bkz.
Klavuz notlar 3).
Klavuz notlar
1. Tipik alet setleri: Temin edilen aletler ve tehizatlar aina olunanlardan

ve koullara uygun olmaldr. l almaya ve yer belirlemeye yardmc farkl
boyutlarda iviler, galvanize tel ve halat gibi sabitleyicilerin temini salanmaldr.
Kamu binalarnda kullanm iin sadece snrl bir dnem iin lazm olduunda ve
kaynaklar snrl ise ortak aralar salanmaldr. Ortak kullanmlarda datmdan
nce bakm ve muhafaza sistemi belirlenmelidir.
2. Geim faaliyetleri: Mmknse temin edilen aletler geinmeye ynelik

faaliyetler iin de uygun olmaldr. Ara kullanm izlenmeli ve evreye negatif
276
etkilerinin olmasndan kanlmaldr (doal kaynaklarn yetkisiz ya da izinsiz

olarak kullanm gibi).
3. Eitim ve teknik yardm: Aletlerin gvenli kullanmnda, onlarn kolay

temin edilmesinde ve planlanan etkinliklerde eitim ve farkndalk oluturma
faaliyetleri bulunmaldr. Kadnn aile reisi olduu hanelere ve dier zarar
grebilir bireylerin bulunduu hanelere, inaat ve bakm yardm ailenin dier
yeleri, komular, szlemeli iiler kanal ile salanmaldr (bkz. Barnak ve
Yerleim Standard 4, Klavuz notlar 1 sayfa 262).
277
Ek 1
Barnak, Yerleim ve Gda D Kalemler Analiz
Kontrol Listesi
Aadaki soru listesi, afet sonras barnak oluturmaya ynelik bir mdahale
iin uygun bilgilerin toplanmasn salayacak bir kontrol listesi ve rehber olarak
kullanlmaya yneliktir. Soru listeleri birebir uygulanmak zorunda deildir ve artlara
gre uyarlanabilir. Afetin temel nedenleri, gvenlik durumu, yer deitirmek
zorunda kalan ve ev sahibi konumundaki topluluklarn toplumsal istatistikleri ve
temas kurulup danlacak Anahtar insanlara dair bilgiler, ayr ayr belirlenmelidir
(bkz. Temel Standart 3 sayfa 61).
1. Barnak ve yerleim
Analiz ve koordinasyon
lgili kurulular ve yetkililer tarafndan zerinde uzlalan bir koordinasyon

mekanizmas kuruldu mu?
Etkilenen nfus hakkndaki temel veriler nelerdir ve bilinen tehlikeler, barnak

ve yerleim riskleri ve zarar grebilirlikler nelerdir?
Bu mdahale hakknda bilgi vermek iin bir sreklilik plan var m?
Elde edilen ilk analiz bilgileri nelerdir?
Kurumlar aras ve/veya oklu sektrel olarak planlanan analiz var m ve bu

barnak, yerleim ve gda d kalemleri ieriyor mu?
Demografik bilgiler
Tipik bir hanede ka kii var?
Afetten etkilenen nfus iinde, velisi olmayan ocuklar ya da genel hane

zelliklerini tamayan aznlk gruplar gibi farkl durumda bulunan insanlar var
m?
278
Barnak sahibi olmayan ka hane var ve bu hane halk nerede?
Ya ve cinsiyete gre ayrlm, bir hane yesi olmayan, yeterli ya da hi barna

olmayan ka kii var ve bu kiiler neredeler?
Yerinden edilmeyen ancak etkilenerek barnak eksii olan hane says nedir ve
asl evlerinin olduu alanda yardm edilebilir mi?
Yerinden edilen ve yeterli barna olmayan hane says nedir ve ev sahibi

ailelerin yannda m geici ortak yerleimlerde mi yardm istiyorlar?
Ya ve cinsiyete gre ayrlan ve ortak tesislere eriimi olmayan, rn. okul,

salk tesisleri ve merkezler, ka kii var?
Riskler
Barnak eksiklii ya da yetersiz barnak artlarndan kaynaklanan yaamsal

riskler nelerdir ve risk altnda ka kii var?
Barnak ihtiyac asndan, afetten etkilenen halkn hayatna, salna ve

gvenliine ynelik riskler ve etkileri nelerdir?
Kadnlar, ocuklar, aznlk gruplar, engelli ya da kronik hastal bulunanlar da

dhil, barnak eksikliinden dolay hangi riskler altndadr, neden?
Yer deitirmek zorunda kalan hanelerin varlndan kaynakl ev sahibi halkn

karlat potansiyel riskler nelerdir?
Etkilenen nfus dhilinde ya da gruplar arasnda atma ya da ayrmcla

ynelik potansiyel riskler nelerdir?
Kaynaklar ve snrlamalar
Acil barnak ihtiyalarnn bazlarnn ya da tamamnn karlanmas iin materyal

finans ve insan kaynaklar nelerdir?
Geici ortak yerleimler de dhil arazi kullanm, acil barnak ihtiyalarnn

sahiplii ve kullanm ile ilgili konular nelerdir?
Kendi hanelerinde ya da bitiik arazilerde potansiyel ev sahibi insanlarn,

yerinden edilen haneleri misafir etmekle karlat sorunlar nelerdir?
279
Mevcut, elde edilen ve etkilenmeyen bina ya da yaplar kullanmann frsat ve

snrllklar nelerdir?
Eriilebilir bo arazi ve geici yerleimlere ynelik topografik ve yerel evresel

ortam uygunluu nedir?
Barnak zmlerinin gelitirilmesinde yerel mevzuatn gereksinim ve snrllklar

nelerdir?
Materyal, tasarm ve inaat

Etkilenen nfusa ya da dier aktrlere salanan barnak zmleri ve
materyalleri nelerdir?
Barnaklarn yeniden inasnda kullanmak iin hasarl yaplardan alnabilecek

materyaller nelerdir?
Etkilenen nfusun tipik ina uygulamalar nelerdir ve yapsal ereve ve at ile

harici duvar ereveleri salamak iin kullanlan farkl materyaller nelerdir?
Etkilenen nfus iin salanan ve aina olduklar ve kabul ettikleri alternatif

tasarm ya da materyal zmleri nelerdir?
Hareket gl olan yeler de dahil olmak zere, etkilenen nfusun tm

yeleri iin geerli barnak zmlerinde gvenli ve kullanma hazr olmas iin
hangi tasarm zelliklerini salamak gereklidir?
Tespit edilen potansiyel barnak zmleri gelecekteki riskleri ve zarar

grebilirlii nasl en aza indirebilir?
Barnaklar genellikle kim tarafndan ve nasl ina edilir?
naat malzemeleri genellikle kim tarafndan ve nasl elde edilir?
Kadnlar, genler, engelliler ve yallar kendi barnaklarnn inasna katlmak

iin nasl eitilir ve olas snrllklar nelerdir?
Ek yardm, gnll ya da szlemeli ii veya teknik yardm, kapasite ya da

frsat eksiklii olan aileleri desteklemek iin gerekli olur mu?
Hane halk ve geim faaliyetleri

Etkilenen nfusun barnma alan ya da etkilenen alanda yer alan hane ve geim
destek faaliyetleri hangileridir ve salanan alan ve tasarm bu faaliyetlere nasl
yansmaktadr?
280
Barnak ve yerleim zmleri iin salanan yasal ve evresel adan

srdrlebilir geim destei frsatlar ve malzemeleri nelerdir?
Temel servisler ve ortak tesisler
me ve kiisel hijyen iin su elde edilebilirlii nedir ve sanitasyon ihtiyalar ile

ilgili karlamas beklenen snrllklar nelerdir?
Mevcut sosyal tesislerin ihtiyaca karlk verme durumu nedir (salk klinikleri,
okul, ibadethane vb.) ve bu tesislere eriimde karlalan snrllk ve frsatlar
nelerdir?
Ortak binalar, zellikle okullarn yerinden olan insanlar iin kullanlmas

durumunda, bu binalarn aslna uygun (okul) olarak kullanmna dn iin
sre ve zaman plan nedir?
Ev sahibi toplum ve evresel etkiler
Ev sahibi toplumu ilgilendiren sorunlar nelerdir?
Yerinden edilen insanlarn barnmas ile ilgili organizasyonel ve fiziksel planlama

konular nelerdir?
naat materyallerinin yerel olarak temini ile ilgili yerel evresel sorunlar nelerdir?
Yerinden edilen nfusun yakt, temizlik, atk bertaraf, iftlik hayvanlar otlaklar
iin karlanmas gereken ihtiyalar konusunda evresel problemler nelerdir?
2. Gda d kalemler
Gda d kalem ihtiyalar
Etkilenen nfus iin gerekli gda d kalemler nelerdir?
Gerekli gda d kalemler yerel olarak temin edilebilir mi?
Nakit ya da gda kuponu kullanm mmkn m?
Barnak destek maddelerinin tamamlanmas iin teknik yardm gerekiyor mu?
281
Kyafet ve yatak malzemeleri
Kadn, erkek, ocuk ve bebeklerin, hamile ve yallarn ihtiyac olan kyafet,

battaniye ve yatak malzemeleri nelerdir ve ne tr sosyal ve kltrel konulara
zen gsterilmelidir?
Kendilerini iklime kar korumak ve salk, onur ve iyi olma hali iinde yaamak
iin her yatan ka kadn ve erkek, ocuk ve bebein yetersiz ya da ihtiya
duyduu kyafet, battaniye ve yatak malzemeleri vardr?
Etkilenen nfusun kyafet, battaniye ve yatak malzemeleri ihtiyalar asndan

yasam, salk ve kiisel gvenlikleri ile ilgili potansiyel riskleri nelerdir?
Hangi vektr kontrol nlemleri, zellikle cibinlik salama, ev halknn sal ve

refah iin gereklidir?
Yemek piirme ve yeme, ocaklar ve yakt
Bir afetten nce tipik bir ev halknn kulland piirme ve yeme gereleri
nelerdir?
Ka hanenin yeterli piirme ve yeme gerelerine eriimi yoktur?
Etkilenen insanlar afet ncesinde evlerini nasl str ve yemeklerini nasl ve

nerede piirirlerdi?
Bir afet ncesinde snma ve piirme iin hangi yakt tipik olarak kullanlrd ve
nereden temin edilirdi?
Piirme ve stma iin ka ev hanesinin ocaa eriimi vardr ve neden?
Piirme ve stma iin ka ev hanesinin yeterli yakt teminine eriimi yoktur?
Afetten etkilenen ve komu insanlar iin yeterli yakt temininde, zellikle doal
evre ile ilgili hangi frsat ve snrllklar vardr?
Yeterli yakt temininin, zellikle her yatan kadnlar olmak zere afetten
etkilenen insanlar zerindeki etkisi nedir?
Piirme ve yeme ile ilgili hangi kltrel zellikle gz nne alnmaldr?
282
Aletler ve ekipman
Bir barnak yapmak iin hangi aletlere ihtiya vardr ve bunlara nasl eriim
salanr?
naat, bakm ve molozlarn uzaklatrlmas iin hangi temel aralar geim

destek faaliyetlerinde de kullanlabilir?
Aralarn ( aletlerin) gvenli kullanm iin hangi eitim ve farkndalk faaliyetleri

gereklidir?
283
Referanslar ve Dier
Kaynaklar
Uluslararas yasal aralar
The Right to Adequate Housing (Article 11 (1) Covenant on Economic, Social and
Cultural Rights), CECSR General Comment 4, 12 December 1991. Committee on
Economic, Social and Cultural Rights.
Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women
(1981); Article 14(2)(h).
Convention on the Rights of the Child (1990); Article 27(3).
International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination
(1969); Article 5(e)(iii).
International Convention Relating to the Stats of Refugees (1954); Article 21.
Universal Declaration of Human Rights (1948); Article 25.
Genel
Corsellis, T and Vitale, A (2005), Transitional Settlement: Displaced Populations.
Oxfam. Oxford.
Davis, J and Lambert, R (2002), Engineering in Emergencies: A Practical Guide for
Relief Workers. RedR/IT Publications. London.
Standards for Education: Readiness, Relief, Rescue. New York. www.ineesite.org
Inter Agency Solidarity Committee (IASC) (2008), Shelter Projesis 2008. IASC
Emergency Shelter Cluster. Geneva.
International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies (IFRC) (2010),
Owner-Driven Housing Reconstruction Guidelines. Geneva.
IFRC and United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) (2010),
Shelter Projesis 2009. IFRC. Geneva.
OCHA (2010), Shelter after disaster: Strategies for transitional settlement and
reconstruction. Geneva.
284
ProVention Consortium (2007), Tools for Mainstreaming Disaster Risk Reduction:

Construction Design, Building Standard and Site Selection, Klavuz notlar 12.
Geneva.
United Nations Disaster Relief Organization (UNDRO) (1982), Shelter After
Disaster: Guidelines for Assistance. Geneva.
UNHCR (2007), Guide for Emergencies. Third Edition. Geneva.
United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA), UN
Refugee Agency (UNHCR), Office of the UN High Commissioner for Human
Rights (OHCHR), Food and Agriculture Organization of the UN (FAO), Norwegian
Refugee Council (NRC) (2006), Guide on the Implementation of the UN Principles
on Housing and Property Restitution Rights for Refugees and Displaced Persons
(The 'Pinheiro Principles').
World Bank (2010), Guide for Post-Disaster Housing and Community
Reconstruction. Washington DC.
Geici ortak yerleimler
CCCM Cluster (2010), Collective Centre Guidelines. UNHCR and International

Organization for Migration. Geneva.
NRC (2008), Camp Management Toolkit. Oslo.
evre
Kelly, C (2005), Guidelines for Rapid Environmental Impact Assessment in

Disasters. Benfield Hazard Research Center, University College London and
CARE International. London.
Kelly, C (2005), Checklist -Based Guide to Identifying Critical Environmental
Considerations in Emergency Shelter Site Selection, Construction, Management
and Decommissioning. ProAct Network and CARE International.
UNHCR (2002), Environmental Considerations in the Life Cycle of Refugee
Camps. Geneva.
WWF and American Red Cross (2010), Green Recovery and Reconstruction
Toolkit for Humanitarian Aid. Washington DC. www.worldwildlife.org/what/
partners/humanitarian/green-recovery-and-reconstruction-toolkit.html
Nakit, gda kuponu ve pazar analizleri
Albu, M (2010), The Emergency Market Mapping and Analysis Toolkit. Practical
Action Publishing. Rugby, UK.
285
Creti, P and Jaspars, S (2006), Cash Transfer Programming in Emergencies.

Oxfam. Oxford.
International Committee of the Red Cross (ICRC) and IFRC (2007), Guidelines for
cash transfer programming. Geneva.
Engelliler
Handicap International, Disability Checklist for Emergency Response.

www.handicap-international.de/fileadmin/redaktion/pdf/disability_checklist_
booklet_01.pdf
Cinsiyet
IASC (2006), Women, Girls, Boys and Men: Different Needs-Equal Opportunities:
The Gender Guide in Humanitarian Action. Geneva.
Psiko-sosyal destek
IASC (2007), Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency

Settings. Geneva.
Okullar ve kamu binalar
UN International Strategy for Disaster Reduction, INEE, World Bank (2009),

Guiding notes on Safer School Construction.
Gda d kalemler ve acil durum maddeleri
IASC Emergency Shelter Cluster (2007), Selecting NFIs for Shelter. Geneva.
IASC Task Force on Safe Access to Firewood and Alternative Energy in
humanitarian settings (2009), Decision Tree Diagrams on Factors Affecting Choice
of Fuel Strategy in Humanitarian Settings. Geneva.
ICRC and IFRC (2009), Emergency Items Catalogue. Third Edition. Geneva.
IFRC and Oxfam International (2007), Plastic Sheeting: A guide to the specification
and use of plastic sheeting in humanitarian relief. Oxford.
Inter-Agency Procurement Services Offices (2000), Emergency Relief Items:
Compendium of Generic Specifications. Vols 1 and 2. United Nations Development
Programme. New York.
OCHA (2004), Tents: A Guide to the Use and Logistics of Family Tents in
Humanitarian Relief. Geneva.
286
Salk Faaliyetlerinde
Asgari Standartlar
287

Bu blm iki temel ksma ayrlmtr:
Salk sistemleri
Temel salk hizmetleri
Salk sistemleri yaklamnda salk hizmetlerinin tasarm, uygulanmas, izlenmesi ve

deerlendirilmesi, bir afet yardm srasnda salk hizmetlerinin organizasyonu iin ereve
olarak ele alnr. Salk hizmeti ihtiyalarnn etkin ekilde belirlenmesi ve karlanmas iin en
iyi yaklam budur. Ulusal ve yerel salk sistemleri, ara ve yaklamlarn koordinasyon ve
standardizasyonunun nemi bu blmde vurgulanmtr.
ncelikle afet durumunda insani mdahale hakknda bilgilendirmeyi amalasa da Asgari

Standartlar afete hazrlik srasnda da dikkate alinabilir.
Asgari standartlar:Doas gerei nitelikseldir ve afet mdahalesinde salk hizmetlerinin

karlanmasnda ulalacak asgari seviyeyi belirler.
Anahtar faaliyetler:Bunlar nerilen faaliyetler ve girdiler olup, standartlarn karlanma-
snda yardmc olur.
Anahtar gstergeler:Bunlar bir standarda ulalp ulalmadn gsteren sinyallerdir.
Anahtar faaliyet sre ve sonularnn lm ve anlatlmas-duyurulmas iin bir yol
sunar; anahtar faaliyet ile deil, asgari standartlar ile ilgilidir.
Klavuz notlar:Bunlar farkl durumlarda asgari standartlar, anahtar faaliyetler ve anahtar
gstergeler uygulanrken gz nne alnmas gereken noktalar belirtir. nceliklendirme
iin uygulama glklerinin ele alnmas, kyaslamalar ya da tavsiyeler yoluyla rehberlik
salar. Ayn zamanda standartlar, faaliyetler ve gstergeler ile ilgili kritik konular ierir,
mevcut bilgilerde yer alan ikilemleri, uyumazlklar ve boluklar tanmlayabilir.
Anahtar faaliyetler ve gstergeler karlanamazsa etkilenen nfus iin oluan olumsuz etkiler
deerlendirilerek hafifletici nlemler alnmaldr.
Bu blmn sonundaki eklerde, salk hizmeti analizi iin bir kontrol listesi, rnek izlem
raporlama formlar ve anahtar salk gstergelerinin hesaplanmas iin formller yer
almaktadr. Ayrca blm sonunda bir referanslar ve dier kaynaklar blm de bulunmaktadr.
288
Salk Faaliyetlerinde Asgari Standar tlar
indekiler
Giri....................................................................................................291
1. Salk Sistemleri...............................................................................296
2. Temel Salk Hizmetleri.....................................................................309
2.1. Temel Salk Hizmetleri Bulac Hastalklarn Kontrol............311
2.2. Temel Salk Hizmetleri ocuk Sal.....................................320
2.3. Temel Salk Hizmetleri Cinsel Salk ve reme Sal...........325
2.4. Temel Salk Hizmetleri Yaralanma..........................................331
2.5. Temel Salk Hizmetleri Akl Sal.........................................333
2.6. Temel Salk Hizmetleri Bulac Olmayan Hastalklar...............336
Ek 1:
Salk Deerlendirme Kontrol Listesi.....................................................338
Ek 2:
rnek Haftalk zlem Rapor Formlar......................................................341
Ek 3:
Kilit Salk Gstergelerinin Hesaplama Formlleri..................................346
Referanslar ve Dier Kaynaklar..............................................................348
289

Salk Faaliyetleri
Temel
Salk
Salk
Sistemleri
Hizmetleri
Standart 1
Salk
hizmetlerini
nceliklendirme
Standart 1 Cinsel ve
Bulac Bulac
Salk hizmeti ocuk Ruh
hastalklarn reme Yaralanma olmayan
sunma Sal Sal
kontrol Sal hastalklar
Standart 2 Standart 1 Standart 1 Standart 1 Standart 1 Standart 1 Standart 1

nsan Bulac A ile nlenebilir reme sal Yaralanma Ruh sal Bulac
kaynaklar hastalklar hastalklardan tedavisi olmayan
korunma
nleme hastalklar

lalar ve tbbi Bulac Yeni doan HIV ve AIDS
malzemeler hastalklarn ocuun ynetimi
tehisi ve vaka ve ocukluk
ynetimi hastalklar
Salk Salgnn tespiti
fonlamas ve mdahale
Standart 5
Salk bilgi
ynetimi
Standart 6
Ynetim ve
koordinasyon
Ek 1: Salk deerlendirmesi kontrol listesi

Ek 2: Haftalk izleme raporlama taslak formu
Ek 3: Anahtar salk gstergelerini hesaplamak iin formller
290
Giri
nsani Yardm Szlemesi ve Uluslararas
Kanunlara Balantlar
Salk hizmetlerindeki asgari standartlar, insani yardm szlemesinde atfta
bulunulan haklarn ve ilkelerin uygulamaya yansmasdr. nsanlk ilkesini temel alan
ve uluslararas kanunlara da yanstlan bu ilkeler, onurla yaama hakk, korunma ve
gvenlik, ihtiya baznda insani yardm alma hakkdr. nsani Yardm Szlemesini
bilgilendiren anahtar dokman ve belgeler referans olarak Ek 1 'de (bkz. sayfa
356), insani yardm alanlar iin aklamalar ile birlikte verilmitir.
Devletler yukardaki grevlerin birincil sorumlular olsa da insani yardm kurulularnn

afetten etkilenen insanlar ile haklar asndan tutarl ekilde alma ykmllkleri
vardr. Bu genel haklardan hareketle pek ok zel hak ortaya kmaktadr. Temel
standartlarn esasn oluturan bu haklar arasnda katlm, bilgilenme, ayrmclk
yapmama ile bu Rehberdeki Asgari Standartlarn altn izen su, gda, barnak ve
salk ihtiyalarnn karlanmas yer alr.
Herkesin, uluslararas yasal dzenlemelerde de tannm olan salk hizmetlerine

eriim hakk vardr. Salk hakk, eer nfus korunuyorsa, salktan sorumlu meslek
elemanlar iyi eitimli ve uluslararas etik ilkelere ve mesleki standartlara bal bir
sitem iinde alyorlarsa, -ki bu sistem temel asgari standartlar karlamak zere
tasarlanmt- eer devlet emniyet ve istikrar koullarn tesis etmek iin istekli ise
sz konusudur. atma halinde sivil hastanelerin ve tbbi tesislerin hibir koulda
saldr hedefi olmas mmkn deildir, salk ve tp ekiplerinin korunma hakk vardr.
Salk faaliyetlerinin tarafszln riske atan faaliyet ya da eylemler yasaktr.
Bu blmdeki asgari standartlar, sala eriimin tam bir ifadesidir. Ancak Sphere
standartlar, zellikle acil durumlarda salk hizmetlerinin ana ieriini yanstr ve bu
hakkn kresel olarak gerekletirilmesine katkda bulunur.
291
Afet Durumunda Salk Faaliyetlerinin nemi

Sala eriim, bir afetin ilk aamalarnda hayatta kalmann temel belirleyicisidir.
Afet, hemen her zaman halk sal zerinde belirgin bir etkiye sahiptir. Halk
sal zerindeki bu etki dorudan (rn. iddetten dolay lm ya da yaralanma)
veya dolayl (rn. bulac hastalklarn art ve/veya yetersiz beslenme) olabilir.
Bu dolayl salk etkilerinin ou, suyun uygun olmayan zellikte ve miktarda
olmas, sanitasyonun bozulmas, gda desteinin ve salk hizmetlerinin kesintiye
uramas, yerinde edilmi insanlar ve nfusun kalabalklamas gibi faktrler ile
ilgilidir (fazla nfus ve yetersiz barnak). Potansiyel olarak iklim deiiklikleri de zarar
grebilirlii ve riski arttrr.
nsani yardmn temel amalar arasnda lm ve hastalklar nlemek ve bunlar

azaltmak yer alr. Asl ama, kaba lm orannn (CMR) ve 5 ya alt lm orannn
(U5MR) afet ncesinde nfus iin belirlenen taban orann iki katnn altnda
tutulmasdr (bkz. blgelere gre taban lm oran deerleri sayfa 311). Farkl trde
afetler, lm ve hastalk oranlarnn eklini ve leini belirler (bkz. seilen afetlerin
halk sal zerindeki etkisi ile ilgili tablo) ve etkilenen insanlarn salk ihtiyalar,
bu nedenle afetin tr ve kapsamna gre deiiklik gsterir.
Temel salk hizmetlerinin salanmas iin nleyici ve tevik eden mdahaleler de

dhil salk tesisleri, salk risklerinin azaltlmasnda etkilidir. Temel salk hizmetleri,
ar lm ve hastalklarn temel nedenlerinin ele alnmasnda etkilidir. Temel salk
hizmetlerinin uygulanmas, salk sistemlerini glendiren faaliyetler ile olmaldr.
Salk mdahalelerinin planlanma, organizasyon ekli ve afetlerde yardm olarak
salanmas, mevcut salk sistemlerini ve gelecekteki iyiletirme ve gelime
durumunu gelitirebilir ya da sarsabilir.
Salk sistemlerinin analizi, sistemin performans seviyesini belirlemeli ve salk

hizmetlerinin temel snrllk ve eriimini belirlemelidir. Afetin ilk aamalarnda, bilgiler
tam olmayabilir ve nemli halk sal kararlar, bilgiler tam olmadan alnmak
zorunda kalabilir. ok sektrl bir analiz, en ksa zamanda yaplmaldr (bkz. Temel
Standart 3 sayfa 61).
Daha iyi mdahale, hazr olmayla gerekletirilebilir. Hazrlkl olma, risklerin analizine
dayanr ve erken uyar sistemlerine yakndan baldr. Hazrlkl olma koullarnda
acil durum planlama, ekipman ve temin stoklama ve/veya acil durum hizmetlerinin
bakm ve yedek dzenlemeler, iletiim, bilgi ynetimi ve egdm dzenlemeleri,
personel eitimi, toplum seviyesinde planlama, tatbikatlar ve pratik uygulamalar
292
vardr. Binalarn glendirilmesi, depremler ile ilgili lmleri ve ciddi yaralanmalar

nemli lde azaltr ve/veya afetlerin ardndan salk hizmetlerinin fonksiyonel
kalmasn salar.
Seilen hastalklarn halk salna etkisi
Not: Spesifik hastalk trlerinde bile hastalk ve lm ekilleri koullara gre nemli
lde deiebilir.
Etki Acil durum Deprem Frtna Sel iddetli sel /

(sel olmadan) Tsunami
lm ok ok Az Az ok
iddetli yaralanma Deiir ok Orta Az Az
Bulac Yksek Deiir * Kk Deiir * Deiir *

hastalklarn
artma riski
Yemek ktl Yaygn Ender Ender Deiir Yaygn
Byk nfus Yaygn Ender Ender Yaygn Deiken

yer deiimi (fazla zarar (fazla zarar
grm kentsel grm kentsel
alanlarda alanlarda
grlebilir) grlebilir)
* Afet sonras yer deiimi ve nfusun yaam artlarna baldr.

Kaynak: Pan American Health Organization, 2000'den adapte edilmitir.
Dier blmlere balantlar
Baka sektrlerin balklarndaki birok standart, bu blmle de ilgilidir. Bu

alanda standartlarn yakalanmas, ou zaman baka alandaki gelime srecine
n ayak, hatta neden olur. Bir mdahalenin etkili olmas iin sektrler arasnda
gl bir koordinasyon ve ibirliinin olmas gerekir. Benzer ekilde yeterli barnak
alan salanmas, insanlarn salk ve refah ile yeme-ime gereleri ve beslenme
ihtiyalarnn karlanmas asndan nemlidir. Yerel ynetim ve dier kurumlarla
koordine olmak da ihtiyacn karlandndan emin olmak, tekrardan kanmak ve
barnak kalitesi, yerleim ve gda d kalem yardmlar kalitesinin en st seviyede
tutmak iin esastr.
293
Koruma lkeleri ve Temel Standartlar ile Balantlar
Bu El Kitab standartlarn karlamak iin tm insani yardm kurumlar, koruma

konusunda belirgin bir grev ykmll ya da koruma konusunda zel bir
uzmanl olmasa bile koruma lkeleri tarafndan ynlendirilmelidir. lkeler "kati"
deildir; koullar, kurumlarn bu ilkeleri yerine getirmelerinin bir lde snrlayabilir.
Ancak ilkeler her zaman eylemi ynetmesi gereken evrensel insani konular yanstr.

paylalmaktadr. Alt Temel Standart, insan merkezli insani mdahaleyi kapsar:
Koordinasyon ve ibirlii, analiz, tasarm ve mdahale; performans, effaflk
ve renme; ve yardm alan performans. Bunlar rehberdeki dier tm
etkilenen insanlarn - genellikle afet durumunda risk altnda olan grup ve bireyler
de dhil - katlmlar arttrlmaldr.
Afetten Etkilenen nsanlarn Zarar Grebilirlikleri ve Kapasiteleri
Bu blm Temel Standartlar ile birlikte okunmal ve onlar pekitirmelidir.
Gen ya da yal olmann, kadn ya da engelli bir birey ya da HIVli bir birey olmann
kendi bana insanlarn zarar grebilirliini arttrmadn anlamak nemlidir. Bunu
yapan i faktrlerdir: Mesela 70 yan zerinde, yalnz yaayan ve sal iyi
olmayan bir kimse, ayn yata ve salkta olup geni bir ailesi ve yeterli geliri olan
bir kimseye gre daha zarar grebilir durumdadr. Benzer ekilde 3 yanda bir kz,
ona elik eden bir yetikinin yaninda deilse, aileleriyle olan akranlarna gre daha
zarar grebilir bir durumdadr.
Barnak, yerleim ve gda d madde standartlar asndan ve anahtar faaliyetler

uygulandnda, zarar grebilirlik ve kapasite analizi, afetten etkilenen insanlara
yaplan yardmn ayrmclk olmadan ve en ok ihtiyac olan kiilere iletilmesini
salar. Bu da yerel koullarn tam olarak anlalmasn ve belirli risklerin baz insan
gruplarn farkl ekillerde nasl etkilendiinin grlmesini gerektirir (rn. ok fakir
olmak ya da ayrmcla uramak), eitli koruma tehditlerine maruz kalmak (rn.
cinsel istismar dhil cinsiyet bazl iddet), hastalk ya da yaylmas (rn. HIV ya da
tberkloz) ve salgn olaslklar (rn. kzamk ya da kolera). Hastalklar, eitsizlikleri
daha kt hale getirebilir. Ancak insanlarn baa kma stratejilerinin, diren ve
iyiletirme kapasitelerinin desteklenmesi nemlidir. Bilgi, yetenek ve stratejileri
294
desteklenmeli, sosyal, mali, yasal ve psiko-sosyal destek salanmaldr. eitli

fiziksel, kltrel, ekonomik ve sosyal bariyerler eit artlarda ele alnmaldr.

Tm temsilci gruplar kapsayacak ekilde -zellikle daha az grnr olan (rn.

iletiim ya da hareket gl olanlar, kurumlarda yaayanlar, etiketlenen
-damgalanan gen ve dier gz ard edilen veya temsil edilmeyen gruplar)-
insanlarn katlmlarn salamak.
Analiz srasnda veriyi cinsiyet ve yaa gre ayrtrn (0-80+ ya). Salk
sektrnde nfus eitliliinin yeterince dikkate alndndan emin olmak iin
bu nemli bir edir.
Haklarla ilgili bilgilerin toplumun tm yelerini kapsayacak ve herkese ulaacak

bir yol ile iletildiinden emin olun.
295
Asgari Standartlar
1. Salk Sistemleri
Dnya Salk rgt-DS (WHO) salk sistemlerini, kendini salk faaliyetleri
retmeye adayan tm organizasyonlar, kurumlar ve kaynaklar olarak tanmlar. Bu,
salk hizmetlerinin karlanmas, finansman ve ynetimi, salk alanndaki karar
vericileri etkileme abalar ile salk hizmetlerinin dorudan salanmasnda yer alan
tm seviyelerdeki aktrleri kapsar: Merkezi, blgesel, mahalle, toplum ve hane
seviyelerinde.
Sphere Rehberinin salk sistemi standartlar, DS salk sistemi erevesine gre

organize edilmitir ve alt bileenden oluur: Liderlik, insan kaynaklar, ilalar ve
tbbi malzemeler, salk finans, salk bilgisi ynetimi ve hizmetin verilmesi. Bu
fonksiyonlarn her biri arasnda balantlar ve etkileimler vardr ve bir bileeni
etkileyen faaliyet dierlerini de etkileyebilir. Bu salk sistemi yapsal bileenleri,
temel salk hizmetlerinin verilmesinde nemlidir. Afet yardmlar srasnda salk
mdahalelerinin tasarm ve uygulamas, salk sistemlerini glendirmeye ynelik
olmaldr.
Salk sistemleri standard 1: Salk hizmetlerinin verilmesi
nsanlarn standart ve kabul edilmi protokol ve rehberleri takip eden

etkin, gvenli ve kaliteli salk hizmetlerine eriimi vardr.

Salk sisteminde uygun (eitli) seviyelerde salk hizmeti salayn. Bu sevi-
yeler hane ve toplum, klinik ya da salk merkezi ve hastanedir (bkz. Klavuz
notlar 1).
En yaygn hastalklar iin standart vaka ynetimi protokollerini uyarlayin,

yeniden oluturun ya da ulusal rehber ve standartlar dikkate aln. (bkz.
Klavuz notlar 2).
Standart sevk sistemi oluturun veya glenmesini salayn ve tm kurumlarca

kullanldndan emin olun (bkz. Klavuz notlar 1).
296
Btn salk tesislerinde, acil tedavi iaretleri alndnda, standart triyaj

(mdahale ve nakil ncelii iin vaka snflandrmas) sistemi oluturun veya
bunun glenmesini salayn
Toplum ve salk tesisleri seviyelerinde salk eitimlerini balatn veya tevik

edin (bkz. Klavuz notlar 3).
Kan temini ve kan rnlerinin gvenli ve rasyonel kullanmndan emin olun

Laboratuvar hizmetlerinin kullanlabilir olmasndan ve gerektii zaman

kullanlmasndan emin olun(bkz. Klavuz notlar 6).
Mobil klinik ve sahra hastaneleri de dhil olmak zere alternatif ya da paralel

salk hizmetlerinden kann (bkz. Klavuz notlar 7-8).
Salk hizmetlerini hastalarn mahremiyet ve gizlilik erevesinde

bilgilendirilerek rzasn alacak ekilde tasarlayn (bkz. Klavuz notlar 9).
Salk tesislerinde uygun atk ynetim prosedrlerini, emniyet nlemlerini ve

enfeksiyon kontrol yntemlerini uygulayn (bkz. Klavuz notlar 10-11 ve Kat
Atk Ynetimi Standard 1 sayfa 117).
Cenazelerin onurlu, kltrel olarak uygun ve halk sal uygulamalarna uygun

ekilde defnedilmesini salayn (bkz. Klavuz notlar 12 ve Kat Atk Ynetimi
Standard 1, Klavuz notlar 8 sayfa 120).

Afetten etkilenen insanlarn salk hizmeti ihtiyalarnn karlanmas iin yeterli
sayda salk tesisi vardr :
- Bir temel salk birimi / 10,000 kii (temel salk birimlerinde birincil salk
tesisleri ve genel salk hizmetleri bulunur)
- Bir salk merkezi / 50,000 kii
- Bir ilce ya da krsal hastane / 250,000 kii
- >10 yatakl ve doum tesisi / 10,000 kii
Salk tesislerinin kullanm oran, afetten etkilenen insanlar arasnda 2-4

yeni konsltasyon / kii / yl ve krsal ve dank bulunan insanlar arasnda
>1 konsltasyon / kii / yldr (bkz. Klavuz notlar 4 ve Ek 3: Anahtar Salk
Gstergelerinin Hesaplama Formlleri).
Klavuz notlar
1. Bakm seviyesi: Salk tesisleri, salanan hizmetlere ve boyutuna gre
snflandrlr. Salk hizmetlerinin say ve lokasyonu koullara gre deiebilir.
297
Salk sistemleri bakmn sreklilii konusunda da bir sistem gelitirmelidir. Bu,

en iyi ekilde zellikle yaam kurtaran mdahaleler iin etkin bir sevk sisteminin
kurulmas, ile salanr. Sevk sistemi haftann yedi gn 24 saat ilemelidir.
2. Ulusal standartlar ve rehberler: Genelde kurulular, tedavi protokolleri

ve nemli ila listeleri de dahil olmak zere afet mdahalesinin uyguland
lkenin standartlarna ve rehberlerine uymaldr. Eer bunlar gncel deilse ve
kanta dayal- bilimsel uygulamalar yanstmyorsa, referans olarak uluslararas
standartlar kullanlmal ve salk sektrnn lider kurumu bunlar gncellemek
iin Salk Bakanln (SB-MOH) desteklemelidir.
3. Salk teviki: Yerel salk yetkilileri ve toplum temsilcilerinin grleri alnarak

aktif bir toplum salk teviki program oluturulmal ve erkek ve kadnlarn
dengeli temsil edildiinden emin olunmaldr. Program, temel salk problemleri,
salk riskleri, salk hizmetlerinin varl ve yerleri ile iyi salk iin uyulmas
gereken davranlar ve zararli salk uygulamalar hakknda bilgiler salamaldr.
Halk sal mesajlar ve materyalleri uygun dil ve kanallar kullanmal, kltrel
olarak uygun, kolay ve anlalr olmaldr. Okullar ve ocuk dostu alanlar da,
ocuk ve ebeveynlere bilgi ulatrmak iin nemli yerlerdir (bkz. INEE Eitim
iin Asgari Standartlar - Eriim Ve renme Ortam Standard 3).
4. Salk hizmetlerinin kullanm oran: Koullara gre deieceinden bu

oran iin minimum eik yoktur. Sabit krsal ve dank yerleimdeki insanlar
arasnda kullanm oranlar en az 1 yeni konsltasyon / kii / yl olmaldr. Afetten
etkilenen insanlar arasnda ortalama 2-4 yeni konsltasyon / kii / yl olabilir.
Eer beklenenden daha dk bir oran varsa bu, salk hizmetlerine yetersiz
eriimi iaret edebilir. Beklenenden daha yksek oranda kullanm da, zel halk
sal problemlerinden ya da hedef nfus saysinin eksik ngrlmesinden
kaynaklanabilir. Kullanm oranlarnn analizinde cinsiyet, ya, etnik kken ve
engelli olma durumu da gz nne alnmaldr (bkz. Ek 3: Anahtar Salk
Gstergelerinin Hesaplama Formlleri).
5. Gvenli kan nakli: Eer varsa ulusal kan nakli servisi (BTS) ile koordinasyon
salanmaldr. Kan alnmas sadece gnll balardan olmaldr. yi labora-
tuvar uygulamalar ile bulac enfeksiyonlarn varl, kan grubu, uygunluk tes-
ti, kan bileenleri retimi ve kan rnlerinin depolama ve nakliyesi izlenmelidir.
Etkin klinik kullanmlar ile gereksiz nakillerden kanlmal, uygun yerlerde nakil
alternatifleri (kristaloid ve koloid) tercih edilmelidir. Uygun klinik ekip, gvenli ve
etkin klinik kullanmn olmasn salamak iin eitilmelidir.
298
6. Laboratuvar hizmetleri: En yaygn bulac hastalklar klinik olarak tehis

edilebilir (rn. ishal, akut solunum enfeksiyonlar) ya da hzl tansal test ya da
mikroskop yardm (rn. stma). Laboratuvar testleri, phe duyulan salgnla-
rn nedenini dorulamaya, kltr ve antibiyotik hassasiyeti test edilmesine ve
karar ynetimlerine, (rn. dizanteri) ve toplu baklamann gerekli grld
yerlerde a seimine yardmc olur (rn. meningokoksik menenjit). Belirli bula-
c olmayan hastalklar iin, mesela diyabet, tan ve tedavide laboratuvar testi
temeldir.
7. Mobil klinik: Baz afetler srasnda salk servislerine snrl eriimi olan mobil
ya da izole edilmi insanlarn ihtiyalar iin mobil klinikler bulunabilir. Stma
salgnlar gibi ok sayda vakalarn beklendii durumlarda, bu kliniklerin vaka
saysn azaltmadaki nemi kantlanmtr. Mobil klinikler sadece salk sektr
lider kurumlar ve yerel yetkililer ile grldkten sonra kurulmaldr (bkz.
Salk Sistemleri Standard 6 sayfa 307).
8. Sahra hastaneleri: Durumsal olarak sahra hastaneleri, mevcut hastanelerin

hasar grm olduu durumlarda salk hizmetlerinin verilmesi iin bir yol
olabilir. Ancak mevcut hastane kaynaklarnn yeniden salanmas ve eski
konumuna getirilmesi genellikle daha etkilidir. Travmatik yaralanmalarn acil
bakm iin bir sahra hastanesinin bulunmas uygun olabilir (ilk 48 saat),
ikincil travmatik yaralanma ve rutin cerrahi ve doum acillerinde (3-15 gn)
ya da geici tesisler, hastane yeniden yaplana ya da onarlana kadar hizmet
sunabilir. Ancak sahra hastanelerinin sadece ihtiya ve katma deere gre
konulandrlmas nemlidir.
9. Hasta haklar: Salk hizmetleri ve tesisleri gizlilik ve mahremiyet salanacak

ekilde tasarlanmaldr. Medikal ya da cerrahi prosedrlerden nce hastann
izni alnmaldr (ya da karar ehliyeti olmayanlar iin refakatilerinden). Salk
ekibi hastalarn her prosedrn ieriini, beklenen faydalar, potansiyel riskleri
ve maliyet ve sresini bilmeye hakk olduunu anlamaldr.
10. Salk alanlarnda ve hasta emniyetinde enfeksiyon kontrol: Afetler

srasnda etkin bir mdahale iin enfeksiyon nleme ve kontrol ( IPC)
programlarnn sreklilii ulusal ve evresel (perifer) seviyelerde ve eitli salk
tesislerinde uygulanmaldr. Salk tesislerindeki bu tr enfeksiyon nleme ve
kontrol - EK (IPC) program unlar iermelidir:
- Tanml enfeksiyon nleme ve kontrol politikalar (rn. potansiyel tehlikelerin

belirlenmesi iin rutin ve ek enfeksiyon kontrol nlemleri)
299
Tanml koullar iinde bilinen fonksiyon ve sorumluluk ile enfeksiyon kontrol

programn yrtmek iin kalifiye, adanm teknik ekip (IPC ekibi)
Bulac hastalk salgnlarnn saptanmas iin erken uyar gzlem sistemleri
Acil durumlarda faaliyetler ve malzemeler iin belirlenmi bte (rn. ekibin
eitimi)
Salgn hastalklar iin glendirilmi standart nlemler ve ek nlemler
dari kontroller (rn. izolasyon-tecrit politikalar) ve evresel ve mhendislik
kontrolleri (rn. evresel havalandrmann gelitirilmesi)
Kiisel koruyucu ekipman kullanm
IPC uygulamalar izlenir ve neriler dzenli olarak gzden geirilir.
11. Salk hizmetleri atklar: Salk tesislerinde kan tehlikeli atklar, enfeksi-
yonlu keskin olmayan atklar, keskin ve enfeksiyon iermeyen atklar eklinde
ortak toplanmaldr. Salk ekipleri, atk toplayclar, hastalar ve dier kiilerin
maruz kald atklarn yetersiz ynetimi, HIV, hepatit B ve C gibi hastalklara
neden olabilir. Kaynak noktasnda atklarn toplanmas ve zel bertaraf prose-
drlerine uyularak atlmas salanarak enfeksiyon riskleri asgariye indirilmeli-
dir. Tbbi atklar ele alan personel eitimli olmal, kiisel koruyucu ekipmanlar
kullanmaldr (en azndan eldiven ve bot gereklidir). Atk trlerine gre bertaraf
ilemleri yaplmaldr: rnein enfekte olmayan keskin olmayan atklar ile kes-
kin atklarn korumal ukurlarda ya da yaklarak bertaraf edilmesi.
12. l bedenler: Afetler sonucunda lm oran yksekse, l bedenlerin

ynetimi gerekir. ok sayda l bedenin toplu mezarlara defni, olu bedenlerin
gmlmezse ya da derhal yaklmaz ise salk riski oluturduu gibi yanl
bir inana dayanr. Sadece birka vakada (rn. kolera ya da hemorajik ate
kaynakl lmlerde) insan bedenleri salk riskleri tar ve zel olarak dikkat
gerektirir. l bedenler, trensiz olarak toplu mezarlara defnedilmemelidir.
nsanlarn aile yelerinin nerede olduunu bilme ve kltrel olarak uygun
trenler dzenleme hakk vardr. Toplu definler, yasal iddialarda bulunmak iin
temel lm belgelerinin alnmasna engel tekil edebilir. iddet kurbanlarnn
defni durumunda, adli tip konular gz nne alnmaldr (bkz. Barnak ve
Yerleim Standard 2, Klavuz notlar 3 sayfa 255).
300
Salk sistemleri standard 2: nsan kaynaklar
Salk hizmetleri, toplumun salk hizmetlerini karlayacak seviyede bilgi

ve beceriye sahip, eitimli ve yeterli salk alanlar tarafndan verilir.
Anahtar faaliyetler (Klavuz notlar ile birlikte okunmaldr..)

Temel salk analizlerinde (taban aratrmasnda) salk ekiplerinin seviye ve
kapasitesini anahtar bilesen olarak belirleyin.
Mmkn olan yerlerde, ekip saysndaki, yetenek, cinsiyet ve/veya etnik

oranlarndaki dengesizliklere dikkat ekin- dile getirin (bkz. Klavuz notlar 1).
Yerel salk alanlarn destekleyin ve yeterliklerini de gz nne alarak btn

salk hizmetlerine entegre edin (bkz. Klavuz notlar 1).
Her salk tesisinde yeterli sayda yardmc personelin olmas salayn.
Klinik alanlarn protokol ve rehberleri kullanarak eitin(bkz. Klavuz notlar 2).
Dzenli olarak destekleyici rehberlik ve denetim salayn ve geri bildirim de

dahil olmak zere, standartlar ve rehberler ile uyum konusundan emin olun.
Eitim programlarn standart hale getirin ve temel salk ihtiyalar ile yeterlik
boluklarna gre nceliklendirin.
Btn salk alanlar iin adil ve gvenilir cret konusunda emin olun, tm
kurumlar arasnda anlamaya varn ve ulusal salk yetkilileri ile ibirlii iinde
olun.
Tm salk alanlar iin temel hijyen ve koruma dhil gvenli alma ortam
salayn.

En az 22 kalifiye salk alan vardr (tp doktoru, hemire ve ebe) / 10,000
kii (bkz. Klavuz notlar 1):
En az bir tp doktoru / 50,000 kii
En az bir kalifiye hemire / 10,000 kii
En az bir ebe / 10,000 kii.
En az bir Toplum Sal alan - TSC (CHW) / 1,000 kii, bir spervizr
(rehber-denetmen) / 10 ev ziyaretisi ve 1 kdemli spervizr
301
Klinik hekimlerden gnde 50'den fazla hastaya bakmalar beklenmez. Bu eik

dzenli olarak alrsa ek klinik uzmanlar istihdam edilir (bkz. Klavuz notlar 1
ve Ek 3: Anahtar Salk Gstergelerinin Hesaplama Formlleri).
Klavuz notlar
1. Ekip seviyeleri: Salk alanlar tp doktoru, hemire, ebe, klinik grevlileri

veya hekim yardmclar, laboratuvar teknisyenleri, eczac, toplum sal
alanlarnn yan sra ynetim ve destek personeli dhil olmak zere geni bir
yelpazeyi ierir. Kouldan koula deiebilir bir nfus ve salk alanlarnn
optimal dzeyi hakknda bir gr birlii yoktur. Ancak, salk alanlarnn
varl ve kapsanan nfus arasnda bir balant vardr. rnein, sadece bir
kadn salk alan ya da marjinal gruplardan bir temsilcinin varl, kadnlarn
ya da marjinal etnik gruplarn salk hizmetlerine eriimini artrabilir. Salk
ihtiyalar ile ilgili kritik boluklarn olduu yerde, personelin dengesiz olduu
alanlara salk alanlarnn yeniden organize edilmesi ve/veya ie alm yoluyla
dengelenmesi gerekmektedir. (bkz. Temel Standart 6 sayfa 71).
2. Ekibin eitimi ve spervizyonu (rehberlik ve denetimi): Salk alanlar

sorumluluk seviyelerine uygun eitim, beceri, rehberlik ve denetim desteklerine
sahip olmaldr. Kurumlarn, alanlarnn bilgilerinin gncel olduundan emin
olmak iin onlari eitmek, rehberlik ve denetim salamak ykmll vardr.
Eitim, rehberlik ve denetim zellikle ekibin srekli eitim almad ya da yeni
protokollerle karlatklar zamanlarda nceliklidir. Eitim programlar mmkn
olduu kadar standart olmal ve rehberlik ve denetim kanal ile temel salk
ihtiyalarna ve yeterlilik boluklarna gre nceliklendirilmelidir. Bunlar insan
kaynaklar blmleri ve yerel salk yetkilileri ile paylalmaldr (bkz. Temel
Standart 6 sayfa 71).
Salk sistemleri standard 3: lalar ve tbb malzemeler
nsanlarn uygun ila ve tbbi sarf malzemelerine srekli eriimi vardr.

Afetten etkilenen lkenin mevcut ve temel ila listesini, mdahalenin ilk
aamalarnda inceleyin ve uygunluklarn belirleyin (bkz. Klavuz notlar 1).
302
Salk ihtiyalar ve salk alanlarnn seviyesi iin uygun bir standart ila ve
tbbi ekipman listesi belirleyin ve onaylayin (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Etkin bir ila ynetim sistemi kurulur ve uyarlanir (bkz. Klavuz notlar 3).
Yaygn hastalklarn tedavisi iin temel ilalarn bulunabilmesini salayn.
Sadece uluslararas tannan rehberlere uygun ila balarn kabul edin. Bu

rehberlere uymayan balar kullanmayn ve emniyetli ekilde bertaraf edin.
Seilen temel ilalar ve ikame (muadil) rnlerin, bir salk tesisi deposunda
stok dii olma ( bulunmama) sresi en fazla bir haftadr (bkz. Klavuz notlar 4).
Klavuz notlar
1. Temel ilalarn listesi: ou lkede kurulu bir temel ila listesi vardr. Bu
belge gerektiinde, afet mdahalelerinde lider salk yetkilileri ile grerek,
gzden geirilmeli ve uygunluu belirlenmelidir. Bazen, temel ila listesinde
deiiklikler olabilir, rn. tavsiye edilen anti-mikrobiyal ilalara kar kantlanm
diren varsa. Gncelletirilmi bir liste yoksa, DS tarafndan belirlenen
esaslar, takip edilmelidir. rn, DS Model Temel lalar Listesi. Standart
nceden paketlenmi kitlerin kullanm bir afetin erken aamalar ile snrl
olmaldr.
2. Tbbi ekipmanlar: Farkl salk seviyelerinde temel ekipman listelerinin

tanmlanmasna zen gsterilmelidir. Bu da ekibin yeterlilii ile balantl
olmaldr.
3. la ynetimi: Salk kurumlarnn etkin bir ila ynetim sistemi olmaldr. Bu

sistemin amac, uygun maliyetle kaliteli ilalarn aklc kullanm, depolama ve
raf mr gecen ilalarn doru ekilde yok edilmesinden emin olunmasna
yneliktir. Bu sistem ila ynetim dngsnn drt temel bileenine dayal
olmaldr: Seim, tedarik, datm ve kullanm.
4. kame (muadil) rnler: Bunlar arasnda ila ynetim sisteminin ilevini

kontrol etmek iin seilen temel ilalar listesi yer alr. Bu maddeler yerel kamu
sal ncelikleriyle ilgilidir ve salk tesislerinde her zaman bulunabilmelidir.
rnekler arasnda amoksisilin ve parasetamol vardr.
303
Salk sistemleri standard 4: Salk finansman
nsanlarn afet sresi boyunca birincil salk servislerine eriimi olmaldr.
Afet boyunca etkilenen insanlar salk hizmeti verilen noktalar iin mali
kaynaklar belirleyin ve mali kaynak salayn (bkz. Klavuz notlar 1).
Hkmet resmi salk sistemi ile kullancdan cret alnyor ise, bunlarn
kaldrlmas ya da afet mdahalesi boyunca askya alnmas iin dzenlemeler
yapn (bkz. Klavuz notlar 2).
Salk hizmetlerine olan talep arttnda, kullanc cretlerinin kaldrlmasndan

ve/veya askya alnmasndan kaynaklanan mali boluu kapatmak iin salk
sistemlerine mali ve teknik yardmda bulunun (bkz. Klavuz notlar 1).
Temel salk hizmetleri, afetten etkilenen insanlara cretsiz olarak devlet ve

sivil toplum kurulular tarafndan afet mdahalesi boyunca salanr.
Klavuz notlar
1. Salk finansman: Temel salk hizmetlerinin maliyeti, koullara gre deiir.

Bu koullarda mevcut salk sistemi, afetten etkilenen nfus ve afetten kaynakl
temel salk ihtiyalar yer alr. DS Makroekonomi ve Salk Komitesine gre
en azndan temel salk hizmetleri paketinin salanmas dk gelirli lkelerde
minimum US$ 40 / kii / yl maliyet gerektirir (2008 rakamlar). Afetten etkilenen
yerlerde salk hizmetlerinin salanmas, dier etkilenmeyen yerlere gre daha
maliyetlidir.
2. Kullanc cretleri: Hizmet sunumu noktasnda hizmetten yararlananlar

tarafndan yaplan demedir. Kullanc cretleri yoksul ve zarar grebilir
insanlarn salk hizmetlerine eriimini engeller. Temel insani yardm
prensibi gerei, insani yardm kurulular tarafndan salanan hizmetlerin ve
malzemelerin kullancya cretsiz salanmas esastr. Bunun mmkn olmad
yerlerde salk hizmetleri iin afetten etkilenen insanlara nakd yardm ve/veya
304
gda kuponu salanabilir (bkz. Gda Gvenlii Nakit ve Gda Kuponu letimi
Standard 1 sayfa 200). Salk sistemlerinin gelir kaybn tazmin etmesi iin
cretin kaldrlmasndan baka nlemler de uygulanmaldr (rn. salk ekibine
tevik denmesi, ek ila temini salanmas). Servise eriim ve kalite, kullanc
cretlerinin kaldrlmasndan sonra takip edilmelidir.
Salk sistemleri standard 5: Salk bilgisi ynetimi
Salk hizmetlerinin tasarm ve datm, ilgili kamu salk verilerinin

toplanmas, analizi, yorumlanmas ve kullanm ile ynetilir.

Mevcut salk bilgi sisteminin -SBS (HIS) kullanm, uyarlanmas veya alternatif
-SBS sistemlerinin kullanm konusunda karar verin (bkz. Klavuz notlar 1).
Gerektiinde, -SBS' den alnamayan ve salk hizmetlerinin nceliklendirilme-

sine karar vermek iin kritik neme sahip bilgilerin toplanmas iin analiz ve
aratrmalar yapn (bkz. Klavuz notlar 2).
Btn salk koullar ve raporlanabilir hastalklar iin standart vaka tanmlarn

gelitirin veya kullanma hazr hale getirin ve tm kurumlar tarafndan
kullanldndan emin olun.
zleme ve erken uyar - EU (EWARN) sistemlerini, SBS bileeni olarak tasarlayn

ve mmknse mevcut SBS sistemleri zerine entegre edin (bkz. Temel Salk
Hizmetleri - Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 3 sayfa 316 ve Ek 2:
rnek haftalk gzlem rapor formlar).
SBS yoluyla ncelikli hastalklar ve salk koullarn belirleyin ve raporlayn .
Tm mdahale kurumlar, nfus gibi ortak rakamlar zerinde anlamaya varr

ve onu kullanr (bkz. Klavuz notlar 3).
Salk tesisleri ve kurumlar izleme ve dier SBS verilerini dzenli olarak lider
kuruma sunar. Bu raporlarn skl koullara ve veri trne gre deiebilir.
rn gnlk, haftalk, aylk.
Aratrmalar gibi ilgili eitli kaynaklardan srekli desteklenen ek veriyi, izleme

verisini yorumlamak ve karar vermeyi desteklemek iin kullanin (bkz. Klavuz
notlar 2).
Verilerin korunmas salamak iin uygun nlemleri alarak birey veya gruplarn
emniyet ve haklar garantileyin (bkz. Klavuz notlar 4).
305
Tm salk tesisleri ve kurumlar raporlama dneminden sonraki 48 saat

iinde SBS raporunu lider kuruma sunar.
Tm salk tesisleri ve kurumlar, salgna meyilli hastalk vakalarn, hastalk

balangcndan itibaren 24 saat iinde lider kuruma bildirir (bkz. Temel Salk
Hizmetleri - Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 3 sayfa 316).
Lider kurum, epidemiyolojik verilerin analizi ve yorumlar da dahil olmak zere

salk hizmetlerinin kapsam ve kullanmna ynelik raporlar da ieren genel bir
salk bilgi raporu retir.
Klavuz notlar
1. Salk bilgi sistemi: Mmkn olan yerlerde mevcut SBS zerinde bir izleme
sistemi kurulmaldr. Baz afet blgelerinde yeni ya da paralel SBS gerekebilir.
Bu da mevcut SBS'nin performans ve yeterlilii ile afetten kaynakl ihtiyalara
baldr. Afet mdahalesi srasnda salk verileri unlar iermelidir ancak
bunlarla snrl deildir:
- 5 ya alt lmler de dhil olmak zere salk kurulular tarafndan
kaydedilen lm
- Orantl lm hz
- Nedene zel lm hz
- En yaygn hastalklar iin grlme hzlar
- Orantl hastalk
- Salk tesisi kullanm oran
- Danma-hasta says / klinisyen / gn says
2. Veri kaynaklar: Salk tesislerinin veriyi kullanma ve yorumlamas, kaynaklar

ve snrllklar da ele almaldr. Karar verme iin destekleyici verilerin kullanlmas,
kapsaml bir SBS iin nemlidir, rnein hastalk yaygnll ile ilgili tahminler
ya da salik aray bilgisi. Dier veri kaynaklar nfus bazl aratrmalar,
Laboratuvar raporlar ve servis lmlerinin kalitesi analizi gelitirebilir.
Aratrma ve analizler, uluslararas alanda tannan kalite kriterleri ve standart
ara ve protokollere uygun olmal ve mmknse akran (meslekta) gr
srecine sunulmaldr.
3. Verilerin ayrtrlmas: Veriler, ya, cinsiyet, baz bireylerin zarar grebilirli-

i, afetten etkilenen nfus ve ev sahibi nfus ve koullara gre ayrlarak (rn.
kamp ya da kamp d) karar alma srelerine yardmc olmaldr. Acil durum-
larn ilk aamalarnda detayl bir snflandrma zor olabilir. Ancak 5 ya alt o-
cuklar iin lm ve hastalk oranlar ayrlmaldr. Zaman ve artlara gre detayl
306
snflandrmalar yaplarak potansiyel eitsizliklerin saptanmas ve zarar grebilir

durumdaki kiilerin belirlenmesi salanmaldr (bkz. Temel Standart 3 sayfa 61).
4. Gizlilik: Tbbi kaytlar ve verilerin gizliliinden emin olunmaldr. Bireylerin ve

bunun yan sra verilerin emniyetini salamak iin gereken nlemler alnmaldr.
Salk alanlar hasta bilgilerini, hastann izni olmadan, hastann tedavisiyle
dorudan ilgisi olmayan kiilerle asla paylamamaldr. Bilgilendirilmi olarak
rza gsterme durumunda olamayacak entelektel, akl ya da duyusal adan
yeterli olan kiilerin durumuna zellikle dikkat edilmelidir. kence veya buna
benzer herhangi bir iddet sonucunda hastalarn yaad travmaya ilikin
veriler en byk titizlikle korunmaldr. Bireylerin rzasyla bu tr bilgiler uygun
grlen kii ve kurumlara verilebilir (bkz. Salk Sistemleri Standard 1 sayfa
296 ve Koruma lkesi 1, Klavuz notlar 7-12 sayfa 35).
lm, EU ve hastalk izleme programlar iin bkz. Ek 2. Anahtar Salk

Gstergelerinin Hesaplama Formlleri iin bkz. Ek 3.
Salk sistemleri standard 6: Liderlik ve egdm
nsanlarn maksimum etki elde etmek iin kurum ve sektrlerin koordine

salk hizmetlerine eriimi vardr.

Mmknse, Salk Bakanl temsilcilerinin ya da en azndan salk sektr
koordinasyonunda yer alanlarn btn srelere dahil olmasn salayn
Salk Bakanlnn mdahalede liderlik yapmak iin yeterli kapasitesi ya da

istei yoksa, salk sektr koordinasyonu iin yeterli kapasiteye sahip baka
bir kurum belirleyin (bkz. Klavuz notlar 1-2).
Ulusal, il ve ile seviyelerinde, salk sektr, dier ilgili sektrler ve kesien

paralel tematik alanlar ile dzenli toplantlar yapn (bkz. Klavuz notlar 3 ve
Temel Standart 2 sayfa 58).
Nfusun optimal olarak - mmkn olan en yksek seviyede kapsanmas iin

her kurumun zel sorumluluklar ve kapasitelerini belirleyin ve rapor edin (bkz.
Klavuz notlar 1).
zel durumlarn gerektirdii hallerde salk koordinasyon mekanizmalar iinde

alma gruplar oluturun (rn. salgnlara hazrlk ve mdahale, reme sal).
307
Gncellemelerin dzenli olarak yaplmas ve salk sektr bltenlerinin

datlmas.
Lider kurum, bir acil durumda mdahaleleri nceliklendirmek, kendi rolunu ve

dier kurulularn rolunu belirlemek iin iin bir salk sektr yardm strateji
dokman gelitirmitir (bkz. Klavuz notlar 2).
Klavuz notlar
1. Lider salk kurumu: Salk sektr yardmlarn yneten ve bunlardan

sorumlu kurum Salk Bakanl olmaldr. Baz durumlarda Salk Bakanl,
liderlik roln etkin ve tarafsz olarak yrtemeyebilir. Bu durumda kresel
salk kmesinin lideri olarak WHO bu sorumluluu alr. Hem WHO hem
de SB bu kapasiteye sahip deilse faaliyet koordinasyonu iin baka
bir kurum grevlendirilebilir. Lider salk kurumu yerel salk kurumlar
arasndaki koordinasyonu salamal ve yerel salk sistemlerinin kapasitelerini
desteklemelidir (bkz. Temel Standart 2 sayfa 58).
2. Salk sektr stratejisi: Lider salk kurumunun nemli bir sorumluluu,

salk sektr iinde, acil durumlar iin genel stratejiyi belirlemektir. deal olarak
bu dokuman, salk sektr nceliklerini, hedeflerini ve bunlara ulamak iin
ana faaliyetleri belirten bir strateji dokman olarak hazrlanmal ve kurumlara
sunulmaldr. Bu dokman, ilgili kurumlara ve toplum temsilcilerine danldktan
sonra hazrlanmal ve katlm mmkn olduu kadar tevik etmelidir.
3. Koordinasyon toplantlar: Faaliyet odakl olmal ve nceliklerin belirlendii

ve izlendii, ortak salk stratejilerinin gelitirildii ve benimsendii, kurululara
gre grev dalmlarnn yapld ve standart protokollerin ve mdahalelerin
kararlatrld bir forum salamaldr. Toplantlar, afetin balangcnda saha sk
gerekletirilmelidir.
308
2. Temel Salk Hizmetleri

Temel salk hizmetleri, afetten etkilenen insanlarn salk ihtiyalarn uygun ekilde
ele almak iin nleyici ve tedavi edici salk hizmetleridir. Bu mdahaleler, bulac
ve bulac olmayan hastalklardan, atma ve kitleleri etkileyen olaylardan kaynakl
yksek hastalk ve lm oranlarnn azaltlmasn ve nlenmesini salar. Afetler
srasnda lm oranlar ok yksek olabilir ve temel salk hizmetlerinin uygun
ekilde salanmas iin hastalk ve lm nedenlerinin bilinmesi gerekir. Salk
blmnn bu ksm, alt blmde toplanan temel salk hizmeti standartlarn
belirtmektedir: Bulac hastalklarn kontrol, ocuk sal, cinsel ve reme sal,
yaralanma, akl sal ve bulac olmayan hastalklar.
Temel salk hizmetleri standard 1: Salk hizmetlerinin ncelik-

lendirilmesi
nsanlarn yksek lm ve hastalklarn nedenlerini belirlemek iin nce-

likle salk hizmetlerine eriimi vardr.

lm ve hastalklarn temel nedenlerini belirlemek iin, yerel salk yetkilileri ile
koordineli ekilde salk problemleri ve riskleri ile ilgili verilerin toplanp analiz
edin (bkz. Temel Standart 3 sayfa 61).
Risk altnda olabilecek zarar grebilir olan insanlar (rn. kadnlar, ocuklar,
yallar, engelliler vb.) belirleyin (bkz. Koruma lkesi 2 sayfa 36).
Yksek hastalk ve lmlerin azaltlmas iin yerel salk yetkilileri ile koordineli
ekilde uygulanabilir ve etkin salk hizmetlerinin belirleyin ve uygulayin (bkz.
Klavuz notlar 1).
ncelikli salk hizmetlerine eriim nndeki engelleri belirleyin ve bunlar

ortadan kaldrmak iin pratik zmler oluturun (bkz. Klavuz notlar 2).
ncelikli salk hizmetlerini dier sektrler ve/veya kmeler ve kesien temalar

ile koordineli olarak uygulayn (bkz. Temel Standart 2 sayfa 58).
309

Ham lm oran - HO (CMR) afet ncesi nfusun taban orannn iki katndan
daha az seviyede tutulur ya da azaltlr (bkz. Klavuz notlar 3).
5 ya alt lm oran - 5YAO (U5MR) afet ncesi nfusun taban orannn iki
katndan daha az seviyede tutulur ya da azaltlr (bkz. Klavuz notlar 3).
Klavuz notlar
1. ncelikli salk hizmetleri: Yksek lm ve hastalk oranlarnn etkin ekilde
ele alnmas iin temel salk hizmetleridir. Afetler srasnda lm oranlar ok
yksek olabilir ve temel salk hizmetlerinin uygun ekilde salanmas iin
hastalk ve lm nedenlerinin bilinmesi gerekir. ncelikli salk hizmetleri
mmkn olduu kadar kant bazl uygulamalara dayanmal ve halk salna
faydal olmaldr. lm oranlar taban seviyesine yaklatnda daha kapsaml
bir salk hizmetleri tasarm zaman iinde yaplabilir (bkz. Temel Standart 4
sayfa 65).
2. Salk servislerine eriim: Eitlik ve tarafszlk ilkesini temel almaldr ve

ayrm yaplmadan tm etkilenen insanlara sunulmaldr. Uygulamada salk
servislerinin yeri ve personeli, optimal eriimi ve kapsam salayacak ekilde
organize edilmelidir. Zarar grebilir gruplarn zel ihtiyalar gz nne
alnmaldr. Eriim engelleri fiziksel, mali, davransal ve/veya kltrel ya da
iletiim engellerinden olabilir. ncelikli salk hizmetlerine ulalmas iin
bu bariyerlerin belirlenmesi ve stesinden gelinmesi nemlidir (bkz. Temel
Standart 3 sayfa 61 ve Koruma lkesi 2 sayfa 36).
3. Ham lm oran ve 5 ya alt lm oran: HO(CMR), acil durumlarda

durumun ciddiyetinin deerlendirilmesinde en faydal salk gstergesidir.
Taban HO'nin iki katna kmas ya da daha fazlas, nemli bir acil durumdur
ve acil yardm gerektirir. Taban oran bilinmiyorsa ya da pheliyse kurumlar
HO orann en azndan 1.0 / 10,000 / gnn altnda tutmay hedeflemelidir.
5YAO (U5MR), HO(CMR)' dan daha hassas bir gstergedir. Taban oran
bilinmiyor ya da pheli ise kurumlar 5YAO orann en azndan 2.0 / 10,000
/ gn altnda tutmay hedeflemelidir (bkz. Ek 3: Anahtar salk gstergelerinin
hesaplama formlleri).
310
Blgeye gre taban referans lm verileri
Blge CMR CMR 5YAO 5YAO

(lm/ acil durum (lm/ acil durum
10,000/ eii 10,000/ eii
gn) gn)
Sahra-alt Afrika 0.41 0.8 1.07 2.1
Orta Dou ve 0.16 0.3 0.27 0.5

Kuzey Afrika
Gney Asya 0.22 0.4 0.46 0.9
Dou Asya ve Pasik 0.19 0.4 0.15 0.3
Latin Amerika ve 0.16 0.3 0.15 0.3

Karayipler
Orta ve Dou Avrupa blgesi/ 0.33 0.7 0.14 0.3

BDT* ve Baltk Devletleri
Sanayilemi lkeler 0.25 0.5 0.03 0.1
Gelimekte olan lkeler 0.22 0.4 0.44 0.9
Az gelimi lkeler 0.33 0.7 0.82 1.7
Dnya 0.25 0.5 0.40 0.8
* Bamsz Devletler Topluluu

Kaynak: UNICEF, State of the World's Children 2009 (2007 verileri)
2.1. Temel Salk Hizmetleri

Bulac Hastalklarn Kontrol
Bulac hastalklardan kaynaklanan hastalk ve lm oranlar, afetler ile artar.
atmadan etkilenen birok lkede lmlerin yzde 60 ile yzde 90 arasi
drt temel enfeksiyondan kaynaklanmaktadr: Yaygn olarak, akut solunum
enfeksiyonlar, ishal, kzamk ve stma. zellikle 5 ya alt ocuklarda, akut yetersiz
beslenme bu hastalklar arttrr. Bulac hastalklarn salgn olmas, akut balayan
afetlerle nadiren balantldr. Salgnlar olduunda bunlar genellikle nfusun yer
deitirmesi, ar kalabalk, yetersiz ve gvensiz su ve yetersiz temizlik, yetersiz
barnak gibi risk faktrleri ile ilgilidir.
311
Temel salk hizmetleri - bulac hastalklarn kontrol standard 1:

Bulac hastaln nlemesi
nsanlarn hastalk ve lme en ok katkda bulunan bulac hastalklarn

nlenmesi iin tasarlanan bilgi ve hizmetlere eriimi vardr.
lgili sektrler ile koordineli olarak nleme faaliyetlerinin gelitirilmesi ve

uygulanmas (bkz. Klavuz notlar 1).
Stma, dang atei- hummasi ve dier vektr (hastalk tayc) kaynakl

hastalklar iin yerel epidemiyolojiye (salgn hastalklar bilimi) gre uygun vektr
kontrol yntemlerinin uygulanmas (bkz. Klavuz notlar 2-3).
Hastala zg nleme nlemleri, mesela kzama kar alama (bkz. Temel

Salk Hizmetleri - ocuk Sal Standard 1 sayfa 321).
Koullara gre temel bulac hastalk vakas istikrarldr, sabittir, art yoktur.
Klavuz notlar
1. Genel nleme tedbirleri: Bu nlemler, planlama, temiz su ve uygun temizlik,

hijyen tesislerine eriim, zel hastalklara kar alama, yeterli ve gvenli gda
temini, kiisel koruma ve vektr kontrol ve toplum salk eitimi ve toplumsal
seferberlii ierir. Bu tedbirlerin ou dier sektrler ile koordineli olarak
gelitirilmelidir:
- Barnak - yeterli sayda ve aralarnda yeterli alana sahip barnaklar, yeterince

havalandrlm ve bcek geirmez, yeterince yakn su ve sanitasyon
tesisleri (bkz. Barnak ve Yerleim Standard 1-3 sayfa 249-258 ve Gda
Olmayan Maddeler Standard 2 sayfa 271)
- Su, sanitasyon (temizlik - salk nlemleri), hijyen - yeterli miktarda temiz su

ve yeterli sanitasyon tesisleri ve hijyen teviki (bkz. Hijyen Tevik Standard
1-2 sayfa 91-94, Su Temin Standard 1-3 sayfa 97-103 ve Dk Bertaraf
Standard 1-2 sayfa 105-107)
312
- evre sanitasyonu ve gvenli atk ynetimi ve vektr kontrol (bkz. Klavuz

notlar 2-3, Barnak ve yerleim standard 4 sayfa 262, Vektr kontrol
standard 1-3 sayfa 111-116, Kat Atk Ynetimi Standard 1 sayfa 117 ve
Drenaj Standard 1 sayfa 121)
- Gda gvenlii, beslenme ve gda yardm - yeterli gdaya eriim ve yetersiz
beslenme ynetimi (bkz. Bebek ve ocuklarn beslenmesi standard 1-2
sayfa 159-160, Akut yetersiz beslenme ve mikro besleyici eksikliklerinin
ynetimi standard 1-3 sayfa 165-173 ve Gda Gvenlii Standard 1 sayfa
176)
- Salk eitimi ve toplumu harekete geirme (mobilizasyon) - Yukardaki
nleyici tedbirlerin etkin bir ekilde uygulanmasn salamak iin mesajlar
gelitirmek
2. Stma nleme: Enfeksiyon riski, acil durum aamas ve, nfusun mobilizas-
yonu, barnak tipleri ve yerel vektr durumuna gre stma salgn olan bl-
ge-de stma nleme yntemleri uygulanr. Ev ii spreyler (IRS) gibi vektr kont-
rol yntemleri ve uzun sreli bcek nleme cibinlikleri (bcek ilac ile ilenmi)
USBC(LLIN), entomolojik (bcek bilim) analiz ve uzmanlklar ile ynetilmeli-
dir. Etkin bir toplum kontrol nlemi salamak iin IRS, hanelerin yzde 80'ni
kapsamaldr. USBC, uzun vadeli kiisel koruma salar ve standart cibinlik
seimleridir. Bcek ilac ilenmemi cibinliklerin datm tavsiye edilmemekte-
dir (bkz. Gda D Kalemler Standard 2 sayfa 271 ve Vektr Kontrol Standard
1-3 sayfa 111-116).
Risk gruplarna USBC datmnn nceliklendirilmesi, stma bulama sevi-

yesine ve hastalk aamasna baldr. Hastaln ilk aamalarnda yksek bu-
lama seviyesinden ortaya seviyede bulama alanlar, hastane hastalar, ok
yetersiz beslenmeye maruz kalm insanlar ve o hane yeleri, hamileler ve 2
ya altndaki ocuklar ncelikli olmaldr. Bir sonraki ncelik takviyeli beslenme
programlarna kaytl olanlar, 5 ya alt ocuklar ve hamile kadnlarn olduu
hane yeleri ve 2 ya altndaki ocuklardr. Son olarak risk altndaki nfusun
USBC (LLIN) ile korunmas gerekir. Afetlerin ilk aamalarnda klinik ortamlar-
da da USBC kullanlmaldr (rn. tedavi edici beslenme merkezleri ve hasta-
neler).
3. Dang Hummas nleme: Vektr kontrol (larva ve yetikin) dang hummasini

nlemenin ana yntemidir. Dang vektr, vektr younluu ve insanlardaki
yaygnl verilerine gre ele alnr. Yerlere gre deien vektr reme alanla-
rnn bulunmas gerekir. Kentsel alanlarda Aedes sivrisinekleri su depolama
konteynerlerinde ve dier yapay su biriktirme alanlarnda rer (plastik kap,
kullanlm lastik, krk ieler, sakslar vb.). Konteynerlerin periyodik drenaj ve
atklarn bertaraf reme alanlarnn azaltlmas iin en nemli yoldur. Evlerde
313
depolanan suyun zeri kapal olmal ve konteynerler haftalk olarak temizlen-

meli ve silinmelidir. Afetten etkilenen insanlara kapakl su kaplar salanmaldr.
Konteynerlerin onayl larva gidericiler ile artlmas da larva nlenmesinde et-
kilidir. Kiisel koruma nlemleri de tevik edilmelidir (bkz. Gda D Kalemler
Standard 2 sayfa 271 ve Vektr Kontrol Standard 1-3 sayfa 111-116).
Temel salk hizmetleri - bulac hastalklarn kontrol standard 2:

Bulac hastalk tans ve vaka ynetimi
nsanlarn nlenebilir yksek hastalk ve lme katks olan bulac

hastalklarn tan ve tedavisine eriimi vardr.
nsanlarn ate, ksrk, ishal vb. Gibi hastalklarn erken tedavisi iin halk
sal eitim mesajlar gelitirin.
Standart durum ynetimi protokolne bal olarak tm birinci seviye salk

tesislerinde ya da ciddi hastalklarn referans bakmlarnn uyguland ocuk
Hastalklar Btncl Ynetimi- CHBY (IMCI) ve Yetikin Hastalklar Btncl
Ynetiminde - YHBY (IMAI) salk hizmetleri verin (bkz. Klavuz notlar 1).
Zatrree, stma, ishal, kzamk, menenjit, yetersiz beslenme ve dang hummasi

durumlarnn erken tedavisi iin aciliyetine gre snflandrma (triyaj), tedavi ve
bakm ynetim protokolleri uygulayn ve personeli bu protokoller hakknda
eitin (bkz. Klavuz notlar 2-3 ve Temel Salk Hizmetleri - ocuk Sal
Tannm kriterler karlandktan sonra tberkloz kontrol programlarn tantn

Yaygn bulac hastalklarn tan ve tedavisinin tutarl kullanm iin standart

vaka ynetimi vardr (bkz. Klavuz notlar 1-3 ve Salk Sistemleri Standard 1
sayfa 296).
314
Klavuz notlar
1. ocuk hastalklar btncl ynetimi ve yetikin hastalklar btncl

ynetimi: Bulac hastalklardan kaynaklanan lm, erken ve doru tan ve
uygun tedavi ile azaltlabilir. CHBY ve YHBY veya dier ulusal tan algoritma-
lar kullanm, uygun tedavilerin uygulanmasna yardm etmek ve iddet trne
gre hastalklar snflandrmak iin nemlidir. Yatakli tedavi iin sevk tehlike
iaretlerinin gstergesidir. Standart vaka ynetimi protokolleri uygun tan ve
aklc ila kullanmna izin verir (ayrca bkz. Temel Salk Hizmetleri - ocuk
Sal Standard 2 sayfa 323).
2. Zatrre: Zatrre lmlerinin azaltlmas iin nemli ulusal protokollere gre,

amoksisilin gibi azdan alnan antibiyotikler bir an nce uygulanmas ok
nemlidir. iddetli zatrre vakalarnda hastanede ve parenteral (damar yolu
ile) tedavi gerektirir.
3. Stma: Stma kontrolnde acil ve etkin tedavi baarl bir kontrol iin nemlidir.
Stmann salgn olduu yerlerde ate tans koyulduktan sonra 24 saatten
az bir srede bir protokol belirlenmesi ve yksek etkili ilk sradaki ilalar ile
tedavi balamaldr. Artemisinin- bazl kombinasyon tedavileri (ACT) falsiparum
stmann tedavisinde normdur. la seimi lider salk kurumuna danlarak
ve ulusal stma kontrol programna gre belirlenmelidir. Kaynak tedariklerinde
ila kalitesi gz nne alnmaldr. Stma tedavisi balamadan nce, tercihan
Laboratuvar testleri ile tehis edilmelidir (hzl tan testi, mikroskopi). Ancak
Laboratuvar tans imkan yoksa, klinik stma tedavisi ertelenmemelidir.
4. Tberkloz (TB) kontrol: Zayf TB kontrol programlar, ok ila krlerine

kar direnli bakterilerin yaylmasna ve enfeksiyona neden olma etkisinin
uzamasna neden olarak yarardan ok zarara yol aabilir. Afetlerde TB olan
hastalarn bakmnda sorunlar yaanmayabilir ancak TB kontrol iin kapsaml
programlar yalnz belirlenmi ilkelere uygun olarak yrtlmelidir. Bu ilkeler
arasnda kurum kaynaklar ve taahhd ile nfusun en az 12-15 ay stabil
(tedavi programnda) olmasn salama ve iyi bir kaliteli program sunulabilmesi
bulunmaktadr. TB kontrol programlar uygulanrken, ulusal- lke program ile
entegre olmal ve Dorudan Gzetimli Tedavi Stratejisi DGTS (DOTS) takip
edilmelidir.
Acil durumlarn akut faznda, TB dhil kronik hastalklar iin tm tedavilerin

potansiyel kesintisi ve hasta takibinin kayb nemli bir problem olabilir. Acil
durum salk alanlar ile kurulan ulusal TB program hizmetleri arasnda
gl bir ibirlii olmaldr. Bu da afet ncesinde tedavi gren insanlarn
tedavilerinin devam etmesini salayacaktr (bkz. Temel Salk Hizmetleri -
Bulac Olmayan Hastalklar Standard 1 sayfa 336).
315
Temel salk hizmetleri-bulac hastalklarn kontrol standard 3:

Salgn tespiti ve mdahale
Salgnlar zamannda ve etkin ekilde tespit edilir, aratrlr ve kontrol

edilir.
Tespit
Salk hizmeti sisteminin bir paras olarak bulac hastalklarn kapsaml

bir risk analizine dayanan erken uyar (EU) gzlem ve mdahale sistemleri
oluturun (bkz. Klavuz notlar 1 ve Salk Sistemleri Standard 5 sayfa 305).
Salk ekibini ve Toplum Salk alanlarn potansiyel salgnlar tehisi ve

raporlamas iin eitin.
Salgna meyilli olan ve yardm iin gidilen yerlerdeki nfusa hastalk semptomlar
hakknda basit bilgiler verin
Hazrlk
Bir salgn ve mdahale plan hazrlayin (bkz. Klavuz notlar 2).
Salgnlarn aratrlmas ve kontrol iin ilgili tedavi protokolleri dhil gerekli

protokolleri gerekli alanlara datldna emin olun.
nemli materyal stoklarnn ncelikli hastalklar iin kullanlabilmesi ve nceden

tanmlanan kaynaklardan hzla temin edilebilmesi konusunda emin olun (bkz.
Klavuz notlar 3).
Bulac hastalklarla enfekte olan hastalarn karantina ve tedavisi iin nceden

ayr alanlar belirleyin, rn. kolera tedavi merkezleri.
Yerel, blgesel, ulusal ya da baka bir lkede salgnlarn onaylanmasn

salamak iin bir laboratuvar belirleyin(bkz. Klavuz notlar 4).
Numune materyallerin ve nakliye kanallarnn olmasn ve ani salgnlarda

kullanlabilmesini salayn (bkz. Klavuz notlar 5).
316
Kontrol
Zaman, yer ve kiiye gre salgnlar tanmlayn, yksek riskli bireyleri ve

uygulanan kontrol nlemlerini belirleyin (bkz. Klavuz notlar 6-8).
Hastalk ya da koullara zg uygun kontrol nlemlerinin uygulanmasn

salayn (bkz. Klavuz notlar 9).

Afet mdahalesinin balangcnda yazl bir salgn aratrmas ve mdahale
plannn hazrlanr.
Salk kurumlar, pheli salgnlar tandan sonraki 24 saat iinde salk

tesislerine rapor eder.
Lider salk kurumlar, salgna meyilli alanlarda, bildirimden sonraki 48 saat

iinde raporlanan vakalar ile ilgili aratrma balatr.
Vaka olum oranlar- VO (CFRs) kabul edilebilir seviyelerin altnda tutulur:
- Kolera - yzde 1 veya daha dk

- Shigella dizanteri - yzde 1 veya daha dk
- Tifo - yzde 1 veya daha dk
- Meningokok menenjit - yzde 5-15 arasnda deiir
- Stma - deiir, ar stma hastalarnda ama yzde <5
- Kzamk - deiir, atmalardan etkilenen ortamlarda bildirilen yzde 2-21,
ama yzde <5 (bkz. Klavuz notlar 10).
Klavuz notlar
1. Salgn tespit iin erken uyar sistemleri: Sistemin anahtar eleri unlardr:
- Uygulayc ortaklarn (paydalarn) bir a

- Mmknse topluluk dzeyinde ve tm salk tesislerinde uygulanmas
- Tm potansiyel salgn eilimli hastalklarn kapsaml bir risk deerlendirmesi
- Haftalk izleme iin risk deerlendirmesine dayal olarak az saydaki ncelikli
artlarn belirlenmesi (10-12) ve hemen 'uyar' raporlama iin hastalklarn
belirlenmesi (bkz. Ek 2: rnek haftalk gzlem rapor formlar)
- Her hastalk veya durum iin standart takip formunda yer alan ak-net
vaka tanmlar
- Her bir ncelikli hastalk veya soruturma balatmak iin tanmlanan uyar
eikleri
317
- lgili salk makamlarna resmi veya gayr resmi uyarlar hzl bildirmek
(sylentiler, basnda kan haberler, vb) iin iletiim
- Acil uyarlarn kayt edilmesi ve yantlanmas iin bir sistem
- Veri raporlama, haftalk olarak standart veritabanna giri ve analiz
- Tm paydalara- ortaklara haftalk izleme geri bildirimi ve acil uyar bilgileri
- Veri kalitesi yan sra raporlamann zamannda ve eksiksiz olmas iin dzenli
rehberlik ve denetim
- Standart vaka soruturma protokolleri ve formlar
- Salgn mdahalesi balatlmas ve bilgi paylam iin standart prosedrler
2. Salgn aratrma ve kontrol plan: Tm paydalarn tam katlm ile yaplma-

ldr. Aadaki konular ele alnmaldr:
- Salgn kontrol ekibinin uyduu kriterler

- Salgn kontrol ekibinin yaps
- Ekipteki organizasyon ve pozisyonlarn zel rol ve sorumluluklar
- Yerel ve ulusal seviyede bilgi paylam ve danmanlk dzenlemeleri
- Salgnlarda aratrma ve yardm iin kaynak ve tesisler
- htiya duyulan temel ila, temin ve tansal aralar
3. Yedek stoklar: Alandaki yedekler, olas salgnlarda mdahale olarak

kullanlacak materyalleri iermelidir. nceden paketlenen ishal ya da kolera
hastalk kiti baz durumlarda gerekebilir. Meningokoksik a gibi baz stoklar
tutmak pratik olmayabilir. Bu maddeler iin acil tedarik prosedrleri, nakliye
ve depolama nceden belirlenmeli, bylece hzl bir ekilde elde edilmesi
salanmaldr.
4. Referans laboratuvarlar: phe edilen bir kitle bakl vakas salgn olmas
durumunda (rn. meningokoksik menenjit) ya kltr ve antibiyotik hassasiyet
testi vaka ynetim kararlarn deitire bilecekse (rn. shigellosis) Laboratuvar
testi faydal olacaktr. Bir referans Laboratuvar, blgesel ya da uluslararas
olarak belirlenmeli ve daha gvenilir testler uygulanmaldr, rn. kzamn
serolojik tans, sar humma, dang hummasi- atei ve viral hemorajik ate.
5. Tama kanallar ve hzl testler: Numune alma materyalleri (rn. rektal

ubuk) ve tama kanallar (rn. kolera Shigella, E. Coli ve Salmonella iin
318
Cary-Blair kanal) ve nakliye iin souk zincir materyalleri alanda ve ulalabilir

olmaldr. Buna ek olarak pek ok hzl test yaplarak stma ve menenjit dhil
bulac hastalklarn alandaki salgn olasl belirlenmelidir.
6. Salgn inceleme-aratrma: Salgn aratrmalarnn on temel aamas

unlardr:
1. Bir salgn varln belirleyin-

2. Tany dorulayn
3. Bir vakay tanmlayn
4. Vakalar sayn
5. Tanmlayc epidemiyolojik bilgilere ulan (zaman, kii, yer)
6. Risk altnda kimlerin olduunu belirleyin
7. Hastala maruz kalma ve yaylma olasln belirleyen ngrlerde
bulunun
8. ngrleri deerlendirin
9. Bulgular duyurun- yaygnlatrn
10. Kontrol nlemleri uygulayn
Bu aamalarn srayla uygulanmasna gerek yoktur. Kontrol nlemlerinin en

ksa zamanda alnmas nemlidir.
7. Mevcut salgn vakalarnn onaylanmas: Bir salgnn olup olmadn

belirlemek her zaman kolay deildir ve salgn eiklerinin net tanmlar
bulunmayabilir. Ancak hastalklar iin bilinen salgn eikleri yledir:
- Kolera, kzamk, sar humma, viral hemorajik ate gibi: Tek bir vakann
salgn gsterebildii hastalklar
- Bir lokasyon iin beklenenden fazla sayda vaka ya da lm olan hastalklar
ya da nceki hafta ortalamalarnn iki kat olan durumlar; shigellosis -
endemik olmayan blgelerde ve mlteci kamplarnda tek bir shigellosis
vakar potansiyel salgn gsterebilir.
- Stma - tanmlar duruma zgdr, belirli bir alanda belirli bir nfusta yln belli
zaman iin beklenenin zerinde vaka says salgn gsterebilir. Gemi-
tarihi veriler olmadan, uyar sinyalleri arasnda, son iki hafta iinde stma
olarak bildirilen ate vakalar ve son haftalarda artan bir fatalite olum oran
vardr.
- Meningokok menenjit - menenjit kuanda, 30.000 zerinde insanlar iin,
15 vaka 100, 000 kii / hafta olup yksek salgn riski vardr (yani 3+ ya ve
a koullar yzde <80), bu eik 10 vaka / 100, 000 kii / haftaya drlr.
30.000 kiinin altnda insanlarda, haftada be vaka bir hafta iinde iki
dorulanan vaka salgn gsterir.
319
Dang hummas - 3-5 gnlk hastalkta ateli bir hastann artan IgG seviyesi
(ardk sera-rneklerinin eletirilmi testlerine dayanarak) gstermek ve
azalan platelet says (<20,000) ile son iki haftada ate son iki hafta iinde
ate vakalarndaki art.
8. Salgn yardm: Salgn yardmlarnda bileenler koordinasyon, vaka ynetimi,

izleme ve epidemiyoloji, Laboratuvar, su ve sanitasyonun gelitirilmesi gibi
zel nleyici nlemler, risk iletiimi, medya ilikileri ve bilgi ynetimi, lojistik ve
gvenliktir.
9. Kontrol nlemleri: Kontrol nlemleri zellikle salgna neden olan ajann

iletimini durdurmak iin gelitirilmelidir. Genellikle, ajan ile ilgili mevcut bilgi belirli
durumlarda uygun kontrol tedbirlerinin tasarmna rehberlik eder. Genel olarak,
mdahale faaliyetleri arasnda kaynak kontrol ve enfeksiyonu nlemek (rn.
Koleray nlemek iin iyiletirilmi su kaynana eriim) ve/veya maruz kalnan
iletimi kesintiye uratmak (rn. kitlesel a ile kzamk ya da stmay nlemek
iin LLIN kullanm ) ve modifying host savunma mekanizmalarnn gelitirilmesi
vardr (rn. Hzl tan ve tedavi veya kemoprofilaksi ile) (bkz. Salk sistemleri
standard 5 sayfa 305, Su temin standard 1-2 sayfa 97-100, Hijyen Tevik
Standard 1-2 Sayfa 91-94 ve Vektr Kontrol Standard 1-3 sayfa 111-116).
10. Vaka fatalite olum oranlar (CFR): Genel koullara, salk hizmetlerine
eriime ve vaka ynetiminin etkinliine ve hzna gre bu oranlar bulac
hastalklar iin deiiklik gsterir. Genel olarak CFR'yi azaltmak mmkndr.
CFR oranlar minimum beklenen seviyeleri aarsa, kontrol nlemlerinin acilen
gzden geirilmesi ve CFR oranlarnn kabul edilebilir seviyelerde tutulmas iin
dzeltici nlemlerin alnmas gerekir.
2.2. Temel Salk Hizmetleri ocuk Sal

Acil durumlarda zellikle ocuklar artan hastalk ve lm oranlarna bal olarak
zarar grebilir konumdadr. ocuklarn spesifik salk ihtiyalarn karlamak iin
ocuk merkezli mdahaleler gerekir. ocuk sal mdahaleleri, akut solunum
enfeksiyonlar, ishal, kzamk, yetersiz beslenme ve neonatal sebepler de dahil
olmak zere yksek hastalk ve lmlerin sebeplerinin bulunmasn gerektirir.
320
Temel salk hizmetleri - ocuk sal standard 1: A ile

nlenebilen hastalklarn nlenmesi
6 ay - 15 ya aras ocuklarn kzamk bakl vardr ve durum stabil

olana (istikrar kazanana) kadar rutin Geniletilmi Baklk Programna
GBP (EPI) eriimleri vardr.
Afet mdahalesinin balangcnda salgn risklerinin belirlenmesi iin 9 aylk- 15

ya arasndaki ocuklarn kzamk as durumu hakknda tahminde bulunun
Kzamk asnn koullar yzde <90 ya da bilinmiyor ise 6 ay- 15 ya aras

ocuklar iin toplu kzamk as kampanyas balatin ve 6-59 aylk ocuklara
A vitamini takviyesini de kampanyaya dahil edin (bkz. Klavuz notlar 1-2).
6-9 aylk tm ocuklarn alanmasn ve 9 aya ulatnda bir doz daha kzamk
as yaplmasn salayn (bkz. Klavuz notlar 3).
Mobil ya da yerinden edilen nfuslar iin, kampa ya da yerleim alanna yeni

gelen 6 ay -15 ya aras ocuklarn en az yzde 95'inin kzamk as olmas
iin srekli bir sistem oluturun.
ocuklarn rutin olarak kzamk ve dier a ile nlenebilir hastalklara kar

baklk kazanmas iin GBP (EPI) sistemini ulusal a program iinde
artlarn elverdii ilk frsatta yeniden kurun (bkz. Klavuz notlar 4).
Kzamk as kampanyasnn bitiinin ardndan:
- 6 ay ila 15 ya aras ocuklarn en az yzde 95 i kzamk as olmutur.

- 6-59 aylk ocuklarn en az yzde 95 i uygun dozda A vitamini takviyesi
almtr.
Rutin GBP (EPI) hizmetlerine dnldkten sonra 12 aylk ocuklarn en az

yzde 90' tam bakln gstergesi olan doz DPT (difteri, bomaca ve
tetanos) as olmutur.
321
Klavuz notlar
1. Kzamk as koullar: Alama verilerinin incelenmesi suretiyle etkilenen

nfusun kzamk as durumunu belirleyin. Bu incelemeye gre rutin kzamk
alama oranlar nceki be yla gre veya kzamk a kampanyas nceki
12 ayda uygulandysa 9 ay ile 5 ya aras ocuklarn yzde > 90na ulap
ulamadn belirleyin. Kzamk asnn kapsam yzde <90 ise ya da kapsam
tam olarak bilinmiyorsa veya pheli ise, kampanya, salgnlar nlemek iin
yetersiz olduu varsaymna gre yaplmaldr.
2. Kzamk as ya aralklar: Baz byk ocuklar nceki kzamk as

kampanyasn karm olabilir ve/veya kzamk hastal geirmemi olabilir.
Bu ocuklar kzamk riski altndadr ve bebekler ile hastalktan lme riskine
sahip dier ocuklar iin enfeksiyon kayna olabilirler. Bu nedenle alanmann
tavsiye edildii ya 15 yaa kadardr. Kaynaklar kt olan yerleimlerde 6 ay ila 15
ya aras tm ocuklarn alanmas mmkn olmayabilir. Bu yerlerde ncelik,
6-59 aylk ocuklarda olmaldr. Hedef gruptaki tm ocuklar, nceki bakl
durumuna baklmakszn kzama kar asilanarak baklk kazandrlmaldr.
3. 6-9 aylk ocuklarda kzamk asnn tekrar: 6-9 aylk olup kzamk as
olan ocuklar, 9 ay tamamladklarnda bir doz daha kzamk as almal ve iki
doz arasnda en az bir ay olmaldr.
4. Ulusal GBP (EPI) programnn tekrar kurulmas: Kzama kar toplu a

kampanyalarnn hazrlanmas srasnda ulusal yetkililer ile birlikte GBP (EPI)
programnn yeniden kurulmas iin planlar yaplmaldr. GBP programnn
yeniden kurulmas sadece ocuklar kzamk, difteri ve bomacadan korumaz,
ayn zamanda solunum yollar enfeksiyonlarnn da azalmasn salar.
322
Temel salk hizmetleri - ocuk sal standard 2: Yeni doan ve

ocuk hastalklarnn ele alnmas
ocuklarn, yeni doan ve ocuk hastalklar ve lmlerinin temel

nedenlerini ele alan salk hizmetlerine eriimi vardr.

Etkilenen insanlar yeni doanlarda herhangi bir hastaln (ate, ksrk, ishal
vb) erken tehisi iin harekete gemeyi tevik edici salk eitim mesajlar
hazrlayn. Salk eitim mesajlarn hazrlarken, ebeveyni olmayan ocuklar
da dikkate aln (bkz. Salk Sistemleri Standard 1, Klavuz notlar 3 sayfa 298).
Tm yeni doanlar iin mmkn olduunca Btnleik Hamilelik ve ocuk

Doumu Ynetimi - BHCDY (IMPAC) rehberlerine gre temel bakm salayn
ocuklara birinci basamak salk hizmetlerinde ve ciddi hastalklar olan ocuk-

lara da hastanelerde ulusal protokol ve Btnleik ocuk Hastalklar Ynetimi-
BCHY (IMCI) rehberine gre salk hizmeti salayn(bkz. Klavuz notlar 2).
Hasta ocuklara bakm salayan ve acil durumdakileri hemen tedaviye alan

tm tesislerde standart acil durum analiz ve tedavi iin nceliklendirmeye
dayal snflandrma (triyaj) sistemi oluturun (bkz. Klavuz notlar 3).
Salk hizmetlerini alan ocuklarn beslenme durumlarn inceleyin ve beslenme

hizmetlerine ynlendirin (bkz. Akut Yetersiz Beslenme ve Mikro Besleyici
Eksikliklerinin Ynetimi Standard 1-3 sayfa 165-173).
Salgn riskinin yksek olduu yerlerde difteri ve bomaca tedavisi iin uygun
bir vaka ynetim protokolnn belirlenmesini salayn (bkz. Klavuz notlar 6).
Uygun dozaj ve formllerde ocukluk hastalklarnn tedavisi iin temel ilalarn

temini salayn.

Stma olan 5 yan altndaki tm ocuklarn semptomlar baladktan sonraki
24 saat iinde anti -stma tedavisine balanr (bkz. Temel Salk Hizmetleri -
Bulac Hastalklarn Kontrol Standard 2 sayfa 314).
shal olan 5 yan altndaki tm ocuklarn oral rehidrasyon tuzu (ORS) ve

inko takviyesi alr (bkz. Klavuz notlar 3).
323
Pnmoni olan 5 yan altndaki tm ocuklar uygun antibiyotikleri alr (bkz.

Klavuz notlar 5).
Klavuz notlar
1. Yeni doanlarn bakm: Tm yeni doan bebekler doumdan itibaren

bakma alnmal (tercihen bir salk merkezinde), scak tutulmal ve erkenden
anne st almas salanmaldr. Tm yeni doanlar zellikle beslenme zorluu
asndan eitli problemlere kar kontrol edilmelidir. Tm hasta yeni doanlar,
olas sepsis (kan zehirlenmesi) ve yerel enfeksiyonlara kar kontrol edilmelidir.
2. btnleik ocukluk hastalklar ynetimi BCHY- (IMCI): BCHY, 5 ya

altnda birincil bakm seviyesinde ocuk salna odaklanan btnleik bir
yaklamdr. BCHY bir lkede gelitirilmise ve klinik rehberler adapte edilmise,
bu rehberler standart protokollere entegre edilmeli ve salk uzmanlar buna
gre eitilmelidir.
3. Triyaj-mdahale nceliine gre snflandrma: BCHY ve referans veri-

len bakm rehberleri, hzl mdahale nceliine gre snflandrma ve tedavi
kombinasyonu ile gelitirilebilir. Triyaj, hastalarn tbbi ihtiyalarna gre, ha-
yatta kalma anslar ve kaynaklara gre snflandrlmasdr. Hasta ocuklarn
bakmnda yer alan klinik ekip Acil Triyaj, Analiz ve Tedavi ( ATAT- (ETAT) rehberi
kullanlarak eitilmelidir.
4. shal ynetimi: shal olan ocuklar dk ozmolalite ORS ile tedavi edilmeli
ve inko takviyesi almaldr. Dk ozmolaliteli (partikl sayl) ORS ( azdan
sv tabletleri) ishal sresini ksaltr ve intravenz (damar ici) sv verilmesi
ihtiyacn azaltr.
5. Zatrre (Pnmoni) ynetimi: ksren ocuklar hzl ve/veya zor soluk

alma ve gs hrltsna kar kontrol edilmelidir. Hzl ve/veya zor nefes
alanlara uygun oral antibiyotik verilmeli, gs hrlts olanlar hastaneye
ynlendirilmelidir.
6. Bomaca ya da difteri salgnlar: Nfuslarn yer deitirdii alanlarda

bomaca salgnlar yaygndr. Bomaca salgnnda bir a kampanyasndan
genellikle kanlr nk DPT as olan yal kiiler arasnda olumsuz
etkilere neden olmasndan ekinilir. Difteri salgnlar daha nadirdir ancak
kalabalk ortamda dk difteri bakl olan insanlar iin bir tehdittir. Difteri
salgnlarnda kamp yerleimlerinde ayr doz a yaplr. Vaka ynetimlerinde
antitoksin ve antibiyotik vardr.
324
2.3. Temel Salk Hizmetleri Cinsel ve reme Sal

Afetten etkilenen alanlarda yaayanlar dhil tm insanlarn reme sal - US (RH)
eriimine hakk vardr. Bu hakk kullanmak iin etkilenen insanlarn kapsaml bir
reme sal bilgisi olmal ve hizmetler cretsiz ve bilgiye dayal seilebilmelidir.
Kaliteli US (RH) hizmetleri, etkilenen nfusun ihtiyalarna gre belirlenir. Bunlar
dini inanlar, etik deerleri ve toplumun kltrel gemiini gz nne almal,
uluslararas insan haklar standartlarna uymaldr.
Temel salk hizmetleri - cinsel ve reme sal standard 1: reme

sal
nsanlarn bir acil durumun ilk aamalarnda ncelikle Asgari lk Hizmet

Paketi - AIHP (MISP) kapsamndaki reme sal hizmetlerine, durum
dengeye kavutuunda da kapsaml US (RH) hizmetlerine eriimi vardr.
Salk sektrndeki lider S (RH) kurumunu belirleyin ve AIHP (MISP)

uygulanmas iin koordinasyon salayn, bir S(RH) grevlisinin (lider S
kurumu tarafndan seilen) grev banda olmasn ve salk sektr ya da
salk kmesi ile almasn salayn (bkz. Klavuz notlar 1).
Dier ilgili sektrler ya da kmeler ile koordineli olarak cinsel istismar risklerini
azaltmak iin nlemler uygulayn (bkz. Klavuz notlar 3).
Cinsel iddetin klinik ynetimini salayan hizmetler de dahil olmak zere akl
sal ve psiko sosyal destek ve yasal yardm hizmetlerine eriimi salayn
(bkz. Klavuz notlar 3 ve Koruma lkesi 2, Klavuz notlar 7 sayfa 37).
HIV bulamasn azaltmak iin asgari HIV nleme, tedavi ve bakm - destek
hizmetleri seti belirleyin (bkz. Temel Salk Hizmetleri - Cinsel ve reme Sal
Aadakiler de dhil acil durum obstetrik* ve yeni doan bakm hizmetlerinin

bulunmas salayn:
(*obstetnk; doum ve doum sonras dnemde tm kadn reme yollaryla ve ocuklarn bakm ile
ilgilenen tbbi uzmanlk alandr)
- Salk merkezlerinde- yetenekli doum grevlileri ve normal doum acil

obstetrik temel ynetimi ve yeni doan komplikasyonlar iin ve temel acil
obstetrik bakm - TAcOB (BEmOC) ve yeni doan bakm malzemeleri
325
- Sevk hastanelerinde - obstetrik ve yeni doan komplikasyonlar iin

kapsaml bir ynetim ve kalifiye salk personeli ve malzemeleri; kapsaml
acil obstetrik bakm (KAcOB) yeni doan bakm
- Obstetrik ve yeni doan bakm iin salk merkezi ve sevk hastane arasnda
yedi gn 24 saat ileyen bir haberleme ve nakil sistemi (bkz. Klavuz notlar 4).
Yetenekli bir salk grevlisi ya da salk tesisine ulamak mmkn deilse

doum srasnda hamile kadn ve douma girecekler iin temiz doum eyalar
salayn (bkz. Klavuz notlar 4).
Nfusun cinsel istismara urayanlar iin klinik hizmetleri ve hamile kadnlarn

komplikasyon ve ocuk doumlarnda acil durum sevk sistemleri hakknda
etkilenen nfusu bilgilendirin (bkz. Klavuz notlar 3-4).
Talebe ynelik gebelii nleyici (kontraseptif) yntemleri sunun (bkz. Klavuz

notlar 2).
Birincil salk bakm ile btnleik kapsaml bir S hizmetinin mmkn ola en
ksa zamanda sunun (bkz. Klavuz notlar 1).
Tm salk tesislerinde ulusal ve DS(WHO) protokollerine uygun olarak

tecavze maruz kalanlar iin eitimli kadro, yeterli tedarik ve klinik ynetim
ekipman vardr.
nc ayna giren tm hamile kadnlara temiz doum eyalar salanr.
TAcOB(BEmOC) ve yeni doan bakm iin /500,000 nfus iin en az drt

salk tesisi vardr.
KAcOB ve yeni doan bakm iin /500,000 nfus iin en az bir salk tesisi
vardr.
Sezaryen doum oran yzde beten az ya da yzde on beten fazla deildir

Klavuz notlar
1. Asgari ilk hizmet paketi - AHP: Afet durumlarnda kadnlar, erkekler

ve ergenler ile ilgili S hastalk ve lm vakalarn nlemekte nemli olan
hizmetleri salar. Cinsel istismar nlemek ve sonularn ynetmek, HIV
vakasn azaltmak, maternal ve yeni doan hastalk ve lm azaltmak ve
326
kapsaml S servislerinin en ksa zamanda planlanmas iin e zamanl olarak

uygulanan koordine S hizmetlerini ierir. Kapsaml S, mevcut hizmetlerin
gelitirilmesi, olmayanlarn dhil edilmesi ve hizmet kalitesinin arttrlmasdr.
2. S malzemeleri: AIHP malzemeleri sipari edilmeli, depolanmal ve etkilenen

nfusa geciktirmeden datlmaldr. Kurumlar aras Acil Durum Salk Kiti,
snrl miktarda, HIV'e maruz kalma sonras koruyucu uygulama iin profilaksis,
magnezyum slfat ilalar ve aralar ile ebelik-hemirelik hizmetleri ilalarn
ierir, ancak AIHP iin temel olan tm malzemeleri iermez Krizlerde, Kurumlar
aras S alma Grubu tarafndan gelitirilen, Kurumlar Aras reme Sal
Kitleri, aylk bir sre iin gerekli malzemeler ierir.
3. Cinsel istismar: Afet yardmndaki tm aktrler cinsel istismar ve somuru

risklerinin farknda olmal, bunu nlemek ve buna mdahale etmek iin
almaldr. Raporlanan vakalar hakknda bilgiler etik ve gvenli ekilde
toplanmal, nlemeyi ve mdahaleyi salamak iin paylalmaldr. Buna maruz
kalan kimselere yardm iin nlemler tm birincil salk tesislerine bulunmaldr
ve acil durum kontraseptifi, maruziyet sonras HIV nlemek iin profilaksis,
cinsel olarak bulaan enfeksiyonlarn ncelikli nlenmesi- CYBE (STI), yara
bakm, tetanos nleme, hepatit B nleme ile ilgili klinik ynetim yetenekli
salk ekipleri tarafndan salanmaldr. Ayrca cinsel istismara maruz kalanlar
klinik bakma ynlendirilerek akl sal ve psikososyal destek hizmetlerine de
eriebilmelidir.
Bu kiilerin istei zerinde koruma ekibi, koruma ve yasal destek de

salamaldr. Tm inceleme ve tedavi sadece kiinin rzas ile yaplmaldr. Her
aamada gizlilik esastr (bkz. Salk Sistemleri Standard 5, Klavuz notlar 4
sayfa 307 ve Koruma lkesi 1, Klavuz notlar 7-12 sayfa 35).
4. Acil durum obstetrik ve yeni doan bakm: Afetten etkilenen insanlarn

yaklak yzde 4' hamile kadnlardan oluur. Hamile kadnlarn yaklak
yzde 15'i hamilelik srasnda beklenmeyen obstetrik komplikasyonlar yaar,
doumlarn yzde 5-15 i sezaryen gibi cerrahi mdahale gerektirir. Materyal
(anne) ve yeni doan lm ve hastalklarn nlemek iin, TAcOB ve yeni doan
canlandrma (neonatal ressitasyon) tm birinci basamak salk tesislerinde
olmaldr. TAcOB uygulamalar, parenteral antibiyotik, parenteral uterotonik
ilalar (oksitosin), parenteral antikonvlzan ilalar (magnezyum slfat), uygun
teknoloji ile plasentann elle karlmas, destekli vajinal doum (vakum veya
forseps doum) gebelik kontrol rnlerin elle karlmas ve maternal ve yeni
doan ressitasyon hizmetlerini ierir. KAcOB uygulamalar arasnda TAcOB
327
mdahalelerinin yan sra cerrahi genel anestezi (sezaryen, laparotomi) ve

rasyonel ve emin kan nakli bulunmaktadr.
Sevk sistemi, kadn ve yeni doanlarn TAcOB ve yeni doan bakm olan
birinci basamak salk tesislerinden, KAcOB ve yeni doan bakm olan
hastanelere sevkini salamaldr.
Temel salk hizmetleri - cinsel ve reme sal standard 2: HIV

ve AIDS
nsanlarn afetler srasnda HIV nleme, tedavi, bakm ve destek

hizmetlerinin olduu asgari setlere eriimi vardr.
Tm salk tesislerinde atk bertaraf iin standart tedbir ve gvenlik

prosedrleri uygulayin (bkz. Klavuz notlar 2 ve Salk Sistemleri Standard1,
Klavuz notlar1011 sayfa 299300).
Kan naklinin aklc ve gvenli ekilde yaplmasn salayn (bkz. Klavuz notlar 2
ve Salk Sistemleri Standard 1, Klavuz notlar 5 sayfa 298).
yi kalitede erkek ve kadn kondomlarna ve kondom kullanma talimatlarna

eriim salayn.
Cinsel olarak bulaan enfeksiyon belirtisi olan btn hastalara salk

tesislerinde sendromik ynetim salandndan emin olun.
Potantisel bir HIV durumuna kar, HIV temasini takip eden 72 saat iinde
HIV temas sonras profilaksi* (hastalktan korunma)-TSP (PEP) hizmeti
salandndan emin olur. (bkz. Klavuz notlar 3).
* Profilaksihastalklarn oluumu veya ilerlemesini nlemek amacyla yaplan tbbi giriimler.
Genel halk ve risk gruplarna ulalabilir biimde HIV hakknda bilgi ve eitim
salayn (rn. seks iileri).
Kontraseptife eriimden, temiz ve gvenli ocuk doumlar iin (acil durum

obstetrik vakalar dhil) anti-retroviral (ARV) ilalar ile HIV'in anneden ocua
geiinin nlendiinden- ACG (PMCT) emin olun (bkz. Klavuz notlar 4).
328
HIV pozitif olduu bilinen annelerin bebeklerine bebek beslenmesi de dahil

olmak zere tedavi, bakm ve destek salayn, (bkz. Bebek ve ocuklarn
Beslenmesi Standard 2 sayfa 160).
HIV ile yaayan insanlarn - HIVYI (PLHIV) HIV le ilgili enfeksiyonlar iin co-
trimoxazole profilaksis ieren bakm aldndan emin olun.
Daha nce anti-retroviral tedavi (ART) gren kiilerin tedaviye devam ettiinden
emin olun (bkz. Klavuz notlar 4).
Varsa HIV ve tberkloz programlar arasnda balantlar kurun.
HIV'e maruz kalma (maruziyet) riski yksek olan insanlara cinsel yolla HIV
bulamasn nlemek iin HIV nleme ve mdahale hizmetlerine eriimi ve
varsa bilinen ila kullanclar iin temiz enjeksiyon salandndan emin olun.
HIV kontrol hizmetlerinin kapsamn geniletmek iin afet sonras aamada

tedbirler aln (bkz. Klavuz notlar 1).

HIV'e maruz kalma riski olan insanlar HIV nleme programna ynlendirilir.
HIV pozitif olduu bilinen hamile kadnlar ACG (PMTCT) iin ARV alr
Kan nakillerinin yzde 100' HIV de dhil olmak zere nakil ile geen hastalklar
iin taranr.
Potansiyel olarak HIV virsl bireyler (salk tesislerinde temasa maruz kalmak
ve mesleki olmayan temas) olaydan sonra 72 saat iinde maruziyet sonras
prophilaksi (MSP) alr
Tm birinci basamak salk tesislerinde CYBE (STI) semptomlar ile bavuran

hastalara sendromik ynetimi* salamak iin anti-mikrobik verilir.
*Sendromik ynetim: Dnya Salk rgt, "sendromik yaklam"a dayal, basit tedaviler gelitirmitir.
Bir sendrom, kolayca tannabilen iaretler ve semptomlar grubudur ve sendromik yaklam; bu
sendromun en genel nedeni olan organizmalarn tedavi olanan salar.
Klavuz notlar
1. HIV kontrol: HIV nleme, tedavi bakm ve destek iin tanmlanan asgari
aktiviteler tanmlanr. Bunlar HIV enfeksiyonlarn nlemek ve HIV ile yasayan
insanlar iin bakm ve destek salamak iin temel faaliyetleri ierir. Bu
faaliyetler, afet mdahalesinin ilk aamalarnda uygulanmaldr.
329
2. Salk tesislerinde HIV bulamasnn nlenmesi: Salk tesislerinde

HIV bulamasnn nlenmesi (rn. hastane, klinik a kampanyalar) afet
mdahalesinin ncelikli aamalarnda salanr. ncelikli faaliyetler, standart
tedbirlerin alnmas, gvenli ve rasyonel kan nakilleri, tbbi atklarn doru
ekilde ele alnmasn ierir (bkz. Salk sistemleri standard 1, Klavuz notlar 5,
10-11 sayfa 298-300).
3. Maruz kalma sonras profilaksis: HIV enfeksiyonlarn nlemek iin MSP

(PEP); danmanlk, HIV maruz kalma risk deerlendirmesi, izin, ARV kayna
ve teminin deerlendirilmesini ierir. Ancak, MSP'in HIV pozitif olduu bilinen
bir kiiye verilmesine gerek yoktur; danmanlk ve test asla zorunlu deildir ya
da test sonular beklenirken MSP salanmas ertelenmez.
4. Anti-retroviral ilalar: ACG (PMTCT) iin ARV, afet durumlarnda MSP

ve uzun vadeli ART salanmas mmkndr. Afet ncesinde tedavi olanlar
iin ART devam afet mdahalesi srasnda da ncelikle dnlmelidir. ART
alan hamile kadnlar kesintisiz ekilde buna devam eder. HIV pozitif olduu
bilinen hamile kadnlara mmkn olan ulusal protokollere gre ACG iin ARV
verilmelidir.
Not
Caritas Internationalis ve yeleri hibir yapay doum kontrol yntemi kullanmn ya
da datmn tevik etmez.
330
2.4. Temel Salk Hizmetleri Yaralanma

Yaralanma genellikle depremler gibi akut balayan doal afetler sonrasnda yksek
sayda lm ve hastalklarn temel nedenlerinden biridir. Fiziksel iddet nedeniyle
yaralanmalar, kompleks acil durumlar ile ilgilidir. Mesela bir silahl atma srasnda,
travma ile ilgili lmler salk tesislerinden uzakta gvensiz blgelerde meydana
gelir ve tbbi bakm ile nlenemez. Sivil nfusu korumak iin yaplan mdahaleler,
bu lmlerin nlenmesine yneliktir (bkz. Koruma lkesi 3, Klavuz notlar 1-5 sayfa
38-39).
Temel salk hizmetleri - yaralanma (yara) standard 1: Yara bakm
Afetler srasnda etkin yaralanma (yara) bakmna eriimi olan insanlarn

nlene bilir hastalk, lm ve engelli (sakat) kalma iin yara bakm
hizmetlerine eriimi vardr.
Yerel salk alanlarnn ve salk sektr sorumlularnn toplu (kitle) yaralanma

ynetimine aina olduundan emin olun (bkz. Klavuz notlar 1).
Toplu yaralanmalarda analiz, nceliklendirme, temel canlandrma

(ressinasyon) ve sevk iin net talimatlar olan bir standart aciliyete gre
snflandrma sistemi oluturun (bkz. Klavuz notlar 1).
lk yardm ve temel canlandrma ilkeleri ve becerilerinin, salk alanlar

tarafndan byk lde anlaldndan-uygulanabilir olduundan emin olun
Yerel salk alanlarnn yara ynetiminin temel ilkelerini bildiinden emin olun
Kirli yaras olanlar iin ve kurtarma ya da temizleme iinde yer alanlar iin
toksoid ieren tetanos alar hazrlayn (bkz. Klavuz notlar 4).
Cerrahi ve operasyon sonras da dhil olmak zere ileri bakm iin yaral
sevkinde standart protokollerin uygulanmasn salayn (bkz. Klavuz notlar 5).
Tanmlayc travma ve cerrahi hizmetlerin ve travma sonras ve cerrahi ilem

sonras rehabilitasyon hizmetlerinin sadece uygun deneyim ve kaynak sahibi
kurumlarca yaplmasn salayn (bkz. Klavuz notlar 5).
331
En ksa zamanda standart yardmc cihazlar ile yaral hastalar ve engelliler iin
hareketlerine yardm gerelerinin (rn. tekerlekli sandalye, koltuk denei)
teminini salayn (bkz. Klavuz notlar 6).
Tm salk tesislerinin oklu yaralanma vakas ynetimi iin eitimli personel

ve sistemleri vardr.
Klavuz notlar
1. Triyaj-mdahale nceliine gre snflandrma: Triyaj, hayatta kalma ans

olan hastalarn tedavide nceliinin olmas, yaralanma veya hastalk iddetine
gre hastalarn snflandrmas ilemidir. Kitlesel kaza olaylarnda, yaam tehdit
eden ciddi yaralanmalar olanlar, yaama ans daha yksek olanlara kyasla
mdahale asndan daha dk ncelikli deerlendirilebilir. Dnya apnda
kullanmda olan, aciliyete gre snflandrmann standart bir sistemi yoktur. En
yaygn snflandrma drt renkli kod sistemidir: Krmz yksek ncelikli, sar
orta ncelikli, yeil ayakta hastalar/mdahale ve siyah lenler iin kullanlr.
2. lk yardm ve temel tbbi bakm: Kritik ilemler gerektiinde, damar iin

sv verilmesi, kanama kontrol de dahil olmak zere havayolunun almas,
temizlenmesi, nefesin salanmas ve srdrlmesini ierir. Bu ilemler bir salk
merkezine aktarlmadan nce, byk lde ciddi yaralanmalar iin, hayatta
kalma anslarn artrmak, hayat tehdit eden yaralanmalarda ise bireylerin
durumunu korumak- dengede tutmak ( stabilize etmek) iin uygulanr. Dier
operatif olmayan prosedrler, yara temizleme, tetanos profilaksisi, antibiyotik
uygulanmas olarak sralanabilir.
3. Yara ynetimi: ou afetlerde, birok hasta yaralanma sonras bakm iin

alt saatten fazla bekler. Ge mdahale, byk lde yara enfeksiyonunu
ve nlenebilir yksek lm riskini artrr. Bu nedenle, yerel salk alanlarnn
uygun ilkelere ve protokollere gre yara kapatma ve yara pansuman yapma,
yabanc madde ve l dokunun cerrahi olarak karlmas dhil yaraya
mdahale ve yara yeri enfeksiyonu nlemek iin protokolleri bilmesi gerekir.
4. Tetanos: Aniden gerekleen doal afetlerde genellikle ok sayda travma ve

yaralanma vakalar meydana gelir, buna bal olarak tetanos riski yksektir.
Toplu tetanos ailamasi nerilmemekle beraber tetanos toksoid ieren a
(DT ya da TD - difteri ve tetanos alar - ya da DPT, yaa ve a gemiine
gre) kirli yaras olanlar, kurtarma ve sanitasyon iinde grev alm olanlar iin
332
tavsiye edilir. Daha nce tetanos as olmam ve kirli yaras olanlarn bir doz
tetanos immun globlin (TIG) almas nerilir.
5. Travma ve cerrahi bakm: Travma cerrahisi bakm ve sava cerrahisi hayat

kurtarr ve uzun dnemli engelli-sakat kalmay onler, ok az kurumun sahip
olduu zel eitim gerektirir. Yetersiz ya da uygun olmayan cerrahi uygulamalar
hibir ey yapmamaktan daha zararl olabilir. Ayrca acil rehabilitasyon destei
olmadan hastann fonksiyonel kapasitesinin tmyle kaybna da yol aabilir.
Bu nedenle, travma ve cerrahi bakm hizmetleri sadece yeterli uzmanla sahip
organizasyonlar ve profesyoneller tarafndan sunulduunda hayat kurtarmay
salayabilir ve uzun dnemli sakat kalmay nleyebilir.
Travmayla bal yaralanmalarda ameliyat (operasyon) sonras rehabilitasyon:

Erken rehabilitasyon hayatta kalma orann byk lde arttrabilir ve kurtulan
insanlarn yaam kalitesini ykseltebilir. Yardmc cihaz-ara gerektiren insanlar
(protez ya da hareket gereleri) fiziksel rehabilitasyona ihtiya duyar. Toplum
temelli rehabilitasyon programlar ile ibirlii ameliyat (operasyon) sonras
bakm ve rehabilitasyonun en uygun (optimum) ekilde yaplmasn salayabilir.
2.5. Temel Salk Hizmetleri Akl Sal

Akl sal ve psiko-sosyal problemler tm yerleim yerlerinde ortaya kabilir.
Dehet, kayplar, belirsizlikler ve dier stres kaynaklar atma ve afet ortamlarna
elik eder. Bu ortamlardaki insanlar iin eitli sosyal, davransal, psikolojik ve
psikiyatrik sorun risklerini arttrr. Akl sal ve psiko-sosyal destek ok sektrl
destekleri (aada Bkz. 'mdahale piramit' diyagram) ierir. Bu destekler koordineli
uygulama gerektirir. rnein bir kesien kme veya sektrler aras alma grubu
aralyla. Aadaki akl salk standartlar, salk aktrleri tarafndan uygulanan
eylemlere odaklanr. Okuyucular, Temel Standart 1 sayfa 55 ve Koruma lkesi 3
sayfa 38'i de incelemelidir.
Temel salk hizmetleri - akl sal standard 1: Akl sal
nsanlarn akl salk problemlerini ve ilgili fonksiyon bozukluklarn

nleyen ve azaltan salk hizmetlerine eriimi vardr.

Tm mdahalelerin belirlenen temel ihtiya ve kaynaklar temelinde gelitirildi-
ine emin olun.
333
Marjinal gruplar da dahil olmak zere toplum yelerinin, toplumun kendiliinden

yardm ve destek mekanizmalarn gelitirmesini salayn (bkz. Klavuz notlar 1).
Gnlllerde dahil olmak zere, salk alannda alanlarn, ar strese maruz
kalan kiilere psikolojik ilk yardm hizmeti saladndan emin olun (bkz. Klavuz
notlar 2)
Her salk tesisinde, yetikinlerin ve ocuklarn eitli akl sal problemleri ile
ilgilenen en az bir salk ekibi yesinin bulunduuna emin olun (bkz. Klavuz
notlar 3).
Kurumlarda, akl sal problemleri olan insanlarn temel gvenlik ve ihtiyalar
ile ilgili haklarn koruyun (bkz. Klavuz notlar 4).
Alkol ve uyuturucu kaynakl zararlar asgariye indirin.
Erken iyiletirmenin bir paras olarak srdrlebilir toplum akl salk sistemi
gelitirilmesini planlayn (bkz. Klavuz notlar 5).

Tm salk tesislerinde akl sal problemlerinin ynetimi iin eitimli ekip ve
sistemler vardr.
Klavuz notlar
1. Toplum kendi kendine yardm ve sosyal destek: Toplum kendi kendine

yardm ve sosyal destek, genel akl sal ve ok sektrl psiko-sosyal
desteklerin anahtar bileenini oluturur (bkz. aadaki ema) (bkz. Temel
Standart 1 sayfa 55 ve Koruma lkesi 4, Klavuz notlar 9-13 sayfa 43 ve
Koruma lkesi 3, Klavuz notlar 15 sayfa 40). Salk kurumlar genellikle marjinal
kiiler dhil yardm ve sosyal destei arttrmak zere gnll ve toplum yesi
alanlar istihdam eder.
334
Mdahale piramidi
rnekler
Akl sal uzmanlar tarafndan

salanan akl sal mdahaleleri
(psikiyatristler, psikologlar, vs.) Uzmanlam
hizmetler
Pratisyen doktorlar tarafndan

salanan temel salk hizmetleri
Toplum alanlar tarafndan
temel duygusal ve pratik destek Uzmanlatrma gerektirmeyen
salanmas hizmetler
Sosyal alar harekete geirmek

Toplumsal geleneksel destekler
Her ya iin destekleyici
toplumsal alanlar Toplumu glendirme ve
aile destei
tibar koruyacak, toplumsal olarak

uygun, gvenli temel hizmetlerin
salanmasnn savunuculuunun Temel hizmetler ve gvenlik
yaplmas.
iin toplumsal itibar
Kaynak: Kurumlar aras Ynlendirme Komitesi, Akl sal ve Psiko-sosyal Destek Referans Grubu, 2010
2. Psikolojik ilk yardm: Genellikle yanl bir anlayla klinik mdahale olarak
grlr. Yksek stres kaynaklarna (rnein, psikolojik travmalar) maruz
kalmaya bal ortaya kan akut kayg (anksiyete), aada prensipleri yer
alan psikolojik ilk yardm prensipleri ile ynetilebilir. Daha ok, ac eken ve
destee ihtiyac olan bir dost iin insancl, destekleyici bir mdahale olarak
tanmlanabilir.
Bu, dinleme odakl ancak konumaya zorlamayan, ihtiyalar ve endieleri

belirleyen, temel ihtiyalarn karlanmasna, cesaretlendirici sosyal destek
salanmasna, kiinin daha ok zarardan korunmasna ynelik mdahaleci
olmayan, faydaya ynelik ( pragmatik) bir bakmdr.
Psikolojik bilgi alma - debriefing (kiiyi motive ederken, kiinin alg,

dnce ve duygusal tepkilerini dikkate almak) en iyi ekilde etkisiz
olmal ve uygulanmamaldr. Benzer ekilde akut stresin ynetiminde
benzodiazepin'lerden kanlmaldr nk doal iyiletirmeyi etkileyebilirler.
3. Temel akl sal bakm: nsanlarn akl sal problemleri nceden olabilir,
acil durumdan kaynakl olabilir ya da her ikisi de olabilir. Ciddi akl sal
problemleri olan kiilerin toplum temelli sosyal destek alarna ve klinik bakma
eriimi olmaldr (rn. genel hastane, ilk yardm klinikleri vb.).
Temel akl sal klinik hizmeti genellikle ya salk ekibi iin hzl bir eitim,
rehberlik- denetim organize edilmesini ya da salk kliniine bir akl sal
alan alnmasn ierir. nemli psikotropik ve anti-epileptik (sinir sistemi
335
zerinde etkili ila) hastalarn ihtiyalar salanabilmelidir. Krizden nce akl

sal tedavisi alan hastalarn srekli tedaviye eriimi olmaldr.
4. Kurumlardaki insanlar: Hastane ve yerleim yerlerinde yer alan ciddi mental

problemlerin olan insanlarn dzenli olarak ziyaret edilmesi gerekir, nk ihmal
ve kurumdaki insanlarn istismar edilmesi olasl vardr. Gvenlik, temel fiziksel
ihtiyalar (su, gda, barnak, sanitasyon ve tbbi bakm), insan haklar izleme
sureci, temel psikiyatri ve psikososyal bakm kriz boyunca salanmaldr.
5. Erken iyiletirme: Krizlerinin mental bozukluklarn orann arttrma riski

olmasndan dolay, etkilenen alanlarda akl salk sistemlerinin gelitirilmesi iin
planlar yaplmaldr (bkz. Temel Standart 4 sayfa 65).
2.6. Temel Salk Hizmetleri

Bulac Olmayan Hastalklar
Yalanan nfus ve yaam mr artmas ile hastalk profilleri, dk ve ortak gelirli
lkeler de dhil olmak zere bulacdan bulac olmayan hastalklara - BOH
(NCD) dnmtr. Sonu olarak bulac olmayan hastalklarn ciddiyeti kamu
salna nemli bir tehdit oluturmadndan gerilemektedir. Salk durumundaki
kronik salk artlar nedeniyle byyen problemler pek ok hastaln ortak zellii
haline gelmitir.
Temel salk hizmetleri - bulac olmayan hastalklar standard 1:

Bulac olmayan hastalklar
nsanlarn akut komplikasyonlardan kaynakl hastalklar ve lmleri

azaltmak ya da kronik salk durumlarnn ktlememesi iin temel
tedavilere eriimi vardr.
Anahtar faaliyetler(Klavuz notlar ile birlikte okunmaldr.
BOH'lerin yaygnlk verisine eriin ve belgeleyin. Bu veriyi afet mdahalesinde

bulunan kurumlar ile paylan (bkz. Klavuz notlar 1).
Acil durumdan nce BOH tedavisi gren kiileri belirleyin ve buna devam
etmelerinin salayn. Tedavinin aniden kesilmesinden kann.
336
Akut BOH komplikasyon ve hastalklar olan insanlarn (rn. kalp hastalklar,

ciddi yksek tansiyon) ve ar eken insanlarn (rn. ileri kanser nedeniyle)
tedavilerini salayn.
BOH tedavisinin mmkn olmad yerlerde, sevk iin net, standart operasyon
prosedrleri belirleyin.
BOH'in birincil salk tesislerinde rutin ve srekli ynetimi iin temel tansal
ekipmanlar, temel Laboratuvar testlerini ve rutin ilalar salayn. Bu ilalar,
nemli tbbi ila listesinde yer almaldr.
Hareket ya da iletiim gl eken insanlar iin yardmc cihazlar (rn.

koltuk denei) salayn.
Anahtar gstergeler(Klavuz notlar ile birlikte okunmaldr.)
Tm birincil salk tesislerinde BOH hastalarnn ikincil ya da ncl tesislere

sevki iin net, standart operasyon prosedrleri vardr.
Tm birincil salk tesislerinde afetten nce de tedavi gren BOH hastalarnn

tedavisi iin yeterli ila bulunur.
Klavuz notlar
1. Bulac olmayan hastalklar: Bu hastalklar arasnda kalp hastal, fel,

hipertansiyon, kronik bbrek yetmezlii, broniyal astm, diyaliz, kronik bbrek
yetmezlii, ensline baml eker hastal ve epilepsi vardr. Acil durumlarda
tedavi kesildiinde, kronik salk sorunlar olan kiiler, arlama veya ikincil
enfeksiyonlar gibi komplikasyon riskleri asndan zarar grebilir durumdadr.
Tedavinin klinik istikrar ve bakm insani ortamlarda gerekletirilmelidir.
Bulac olmayan hastalklarda uzun sreli ila ve hasta takibi gerekir. Bu

kiilerin rutin ilalar temel ilalar listesinde bulunur ve birincil salk tesisleri
araclyla temin edilir. zellikle acil durum aamasndan sonra devam etme
olas bulunmayan programlarn varl durumunda, mdahale aamasnda
kronik salk durumlar iin yeni tedavi yntemlerinin tantlmas genellikle
tavsiye edilmez.
337
Ek 1
Salk Deerlendirme Kontrol Listesi
Hazrlk
Afetten etkilenen insanlar hakknda mevcut bilgileri elde edin.
Mevcut haritalar ve hava fotoraflarn elde edin.
Demografik (nfus istatistikleri) ve salk verilerini elde edinin.
Gvenlik ve eriim
Devam eden doal ya da insan kaynakl tehlikelerin varl belirleyin.
Silahl kuvvetlerin varl da dhil olmak zere genel gvenlik durumu belirleyin
nsani yardm kurumlarnn afetten etkilenen insanlara eriim durumunu

belirleyin.
Demografi ve sosyal yap
Afetten etkilenen nfusun toplam bykln, nfusun ya ve cinsiyete gre

dalm belirleyin.
Artan risk grubunu belirleyin, rn. kadnlar, ocuklar, yallar, engelliler.
Aile reisinin kadn ve ocuk olduu hane saysn ve ortalama hane halk
bykln belirleyin.
Yetki ve/veya etki pozisyonlar da dhil olmak zere mevcut sosyal yapy
belirleyin.
Gemi salk bilgileri
Afet-etkilenen blgede afet ncesinde var olan salk sorunlarn tanmlayn.
338
Mltecilerin kendi lkesinde (yerinden edilen kiilerin bulunduu ana alan)

nceden var olan salk sorunlarn tanmlayn.
Salk iin mevcut riskleri belirleyin. rnein potansiyel salgn hastalklar.
Salk hizmetleri iin nceki kaynaklar belirleyin.
Salk sistemi fonksiyonlarnn performansn analiz edin.
lm oranlar
Kaba lm orann hesaplayn.
Yaa dayal lm orann (rnein, 5 ya alt lm oran) hesaplayn.
Nedene dayal lm oranlarn hesaplayn.
Orana gre lm orann hesaplayn.
Hastalk oranlar
Halk sal iin neme sahip nemli hastalklarn grlme skl belirleyin.
nemli hastalklarn yaa ve cinsiyete gre grlme skl belirleyin.
Elde edilebilir kaynaklar

Afetten etkilenen lkenin Salk Bakanl'nn kapasitesini belirleyin.
Fiziksel durumu ve eriim salanan bakm trne gre say da dhil olmak
zere ulusal salk imkanlarnn durumunu belirleyin.
Mevcut salk personelinin seviyesini ve becerilerini belirleyin.
Mevcut salk bteleri ve finansman mekanizmasn belirleyin.
Mevcut halk sal programlarnn kapasitesini ve fonksiyonel durumunu

belirleyin, rnein, Geniletilmi A Program.
Standart protokoller, temel ilalar, malzeme, lojistik sistemlerin mevcut

durumunu belirleyin.
Mevcut ynlendirme sistemlerinin durumunu belirleyin.
Salk hizmetlerinde evresel salk seviyesini belirleyin.
Mevcut salk bilgi sisteminin durumunu belirleyin.
339
Dier sektrlerden alnan kaynaklar
Beslenme ile ilgili durumu
Gda ve gda gvenlii
evresel koullar
Barnak ve barnak kalitesi
Eitim - salk ve hijyen eitimi
340
Ek 2
rnek Haftalk zlem Rapor Formlar
lm zlem Formu 1*
Alan :....................................................................................................................
Tarih Pazartesiden:........................................Pazara:............................................
Bu haftann bandaki toplam nfus: ....................................................................
Bu hafta doumlar:........................................Bu hafta lmler:.............................
Bu hafta gelenler (eer uygunsa):...................Bu hafta ayrllar:............................
Hafta bitimi itibari ile toplam nfus:.................5 ya alt toplam nfus:...................
0-4 ya 5+ ya Toplam
Erkek Kadn Erkek Kadn

Birincil- grnen neden
Akut alt solunum yolu enfeksiyonu
Kolera (pheli)
Diyare - kanl
Diyare - sulu
Yaralanma - kaza d
Stma
Anne lm - dorudan
Kzamk
Menenjit (pheli)
Yeni doan (0-28 gn)
Dier
Bilinmeyen
Ya ve cinsiyete gre toplam
Altta yatan neden

AIDS (pheli)
Yetersiz beslenme
Anne lm - dolayl
Bulac Olmayan Hastalklar (belirtiniz)
Dier
Ya ve cinsiyete gre toplam
* Bu form oklu lm olduunda kullanlr ve zaman snrlamalar nedeniyle bireysel lmle ilgili detayl bilgiler toplanamaz.
- lmn dier nedenleri ve epidemiyolojik rnekler gre eklenebilir.
- Ya gerektiinde (0-11 ay, 1-4 ya, 5-14 ya, 15-49 ya, 50-59 ya, 60-69 ya, 70-79 ya, 80 + ya) eklinde
ayrtrlabilir.
- lmler sadece salk tesislerinden rapor edilmemelidir, dini liderlerin, toplum grevlilerinin, kadn gruplarnn ve sevk
hastanelerinin raporlarn da iermelidir.
- Mmkn olduunda, vaka tanmlar formun arka ksmna yazlmaldr.
341
lm zlem Formu 2*
Alan :....................................................................................................................
Tarih Pazartesiden:.................................Pazar gnne:........................................
Bu haftann bandaki toplam nfus:.....................................................................
Bu hafta doumlar:.................................Bu hafta lmler:....................................
Bu hafta gelenler (eer varsa):.................Bu hafta ayrllar:...................................
Hafta bitimi itibari ile toplam nfus:..........5 ya alt toplam nfus:.........................
Alttaki
lmn dorudan nedeni
nedenler
Bulac olmayan has. (belirtin)
Lokasyon-yer (rn. Blok no.)
Hastanede ya da evde lm
Akut alt solunum yolu enf.
Yaralanma kazayla deil
Maternal lm dorudan
Ya(gun=gg, ay=a, yil=y)
Yeni doan (028 gn)
Anne lmu dolayl

Yetersiz beslenme
Menenjit(pheli)
Kolera (pheli)
Tarih(gg/ay/yil)
AIDS (pheli)
Dier (belirtin)
Dier (belirtin)
Cinsiyet (k, e)
Diyare kanl
Diyare sulu
Bilinmeyen
Kzamk
Stma
No
* Bu form bireysel lm olduunda kullanlr ve ya, lokasyon - yer, tesis kullanm oranna gre analiz yaplabilir
- Raporlama skl gnlk ya da haftalk, lm saysna baldr
- lmn dier nedenleri ve epidemiyolojik rneklere gre eklenebilir.
- lmler sadece salk tesislerinden rapor edilmemelidir, dini liderlerin, toplum grevlilerinin, kadn gruplarnn ve sevk
hastanelerinin de raporlarn iermelidir.
- Mmkn olduunda, vaka tanmlar formun arka ksmna yazlmaldr.
342
Haftalk EWARN Rapor Formu rnei *

* Erken uyar ve Mdahale Agi - EUMA (EWARN)
* Bu form, acil durumlarn ilk aamalarnda salgn hastalk olaslnn fazla olduu
zamanlarda kullanlr.
Pazartesiden itibaren:..............................Pazara kadar...........................................

Kasaba/Ky/Yerleim/Kamp:................................................................................
l:............................le:...............................Mahalle:............................................
Yer ad:............... yatan hasta ayakta hasta salk merkezi mobil-gezici klinik
Destekleyen kurumlar:..................Raporlayan grevli ve iletiim no:..........................
Toplam nfus:..............................5 ya alt toplam nfus:.......................................
A. HAFTALIK TOPLANAN VER

Yeni vaka: HASTALIK ORANI LM ORANI Toplam
< 5 ya 5 ya ve zeri < 5 ya 5 ya ve zeri
TOPLAM KABUL
TOPLAM LMLER
Akut solunum yolu enfeksiyonu
Akut sulu diyare
Akut kanl diyare
SITMA - pheli / dorulanan
Kzamk
Menenjit - pheli
Akut kanamali ate sendromu
Akut sarlk sendromu

Akut gevsek fel (AFP)
Tetanos
Dier ate > 38.5C
Yaralanmalar / yaralar
Dier
Toplam
- Birden fazla tan mmkndr; en nemlisi kaydedilmelidir. Her vaka sadece bir kez saylmaldr.
- Sadece gzetim haftas boyunca grlen vakalar (ya da meydana gelen lmler) kaydedilir.
- Hafta boyunca formda listelenen herhangi bir durum ya da lm yoksa "0" (sfr) yazn.
- lmler sadece lm blmnde belirtilmelidir. Hastalk blmnde belirtmeyin.
- Gzetim altndaki her durum iin vaka tanmlar bu form arkasna yazlmaldr.
- Hastalk nedenleri hastaln epidemiyolojisi ve risk deerlendirmesine gre ilave edilebilir veya kartlabilir.
- EWARN gzetim amac salgn riski olan hastalklarn erken tehisidir.
- Yetersiz beslenme gibi durumsal veriler vak'a says zerinden deil de grlme skl zerinden belirtilmelidir.
B. SALGIN UYARISI
Aadaki hastalklardan birinden phelenirseniz, vaka ve lm says ile birlikte maksimum bilgiyi
zamannda vermek zere, u numaraya ......................................SMS gnderin ya da telefon edin.
Kolera, dizanteri/shigella, kzamk, ocuk felci, tifo, tetanos, hepatit A veya E, dang atei, menenjit, difteri,
bomaca, kanamal ate
(lkenin hastalk epidemiyolojisine bal olarak bu liste deiir).
343
Hastalk Gzetim Raporlama Formu *

* Hastalk gzetimi, akut fazn ardndan dier gstergeleri ierecek ekilde EUME (EWARN)'dan sonra
geniletilebilir
Alan:........................................................................................................................................................
Tarih Pazartesiden itibaren:.............................................. Pazara kadar gn:............................................
Bu hafta/aybanda toplam nfus:.............................................................................................................
Bu hafta/ay gereklesen doumlar:..................................Bu hafta/ay gereklesen lmler:......................
Bu hafta/ay geleneler (eer varsa):....................................Bu hafta/ay ayrlanlar ( eer varsa):...................
Bu hafta/ay sonunda toplam nfus:..................................5 yan alt toplam nfus:.................................
Hastalk 5 ya alt 5 ya ve st Toplam Tekrar

(yeni vaka) say (yeni vaka) say vakalar
Tan* Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Yeni vaka Toplam
Akut solunum yolu
enfeksiyonu **
Akut sulu diyare
Akut kanl diyare
SITMA - pheli /
dorulad
Kzamk
Menenjit - pheli
Akut hemorajik ate

sendromu
Akut sarlk
sendromu
Akut gesek fel -
ask paralizi (AFP)
Tetanos
Dier ate > 38.5C
AIDS - pheli ***
Gz hastalklar
Yetersiz beslenme ****
Yaralanma - kaza
Yaralanma
kaza d
Cinsel yolla
bulaan enfeksiyonlar
Genital lser hastal
Erkek retral
aknt
Vajinal aknt
Alt karn
ars
Deri hastalklar
Bulac Olmayan
Hastalklar
(rn. eker hastal)
Kurt- solucan
Dier
Bilinmeyen
Toplam
* Birden fazla tan mmkndr; hastalk nedenleri artlara ve epidemiyolojik duruma gre eklenebilir veya karlabilir.
** Akut solunum yolu enfeksiyonlar: Baz lkelerde, bu enfeksiyonlar st ve alt sistem kategorilerine ayrlabilir.
*** HIV ve AIDS yaygnl iyi aratrmalar ile belirlenir.
**** Yetersiz beslenme skl hzl aratrmalar (OK- veya kilo / boy taramas) ile salk kurulularna bavuranlar zerinden
deerlendirilir.
# Ya gerekiyorsa daha da ayrtrlabilinir.
344
SALGIN UYARISI
Aadaki hastalklardan herhangi birinden, herhangi bir zamanda phelenirseniz, vaka ve lm says ile
birlikte maksimum bilgiyi zamannda vermek zere, u numaraya.................................SMS gnderin ya
da telefon edin.
Kolera, dizanteri / shigellosis, kzamk, Akut Gevsek Fel (AFP), tifo, tetanos, hepatit, dang atei, menenjit,
difteri, bomaca, kanamal ate.
5 ya alt 5 ya ve zeri Toplam

Salk tesisini ziyaret
Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn
Toplam ziyaret
Kullanm oran: Salk kuruluuna ylda kii bana den ziyareti says=1 hafta iindeki toplam ziyareti
says/ toplam nfus x 52 hafta
- Yalar mmkn olduunca (0-11 ay, 1-4 ya, 5-14 ya, 15-49 ya, 50-59 ya, 60 + ya) ayrtrlm
olabilir.
Klinisyen bana konsltasyon says: Toplam ziyaret (yeni ve tekrarlama) / salk tesisinde Tam Zaman
Edeeri (TZE) / her hafta iin salk tesisinin alt gn.
345
Ek 3
Kilit Salk Gstergelerinin Hesaplama Formlleri
Kaba lm Oran KO (CMR)
Tanm: Her yata kadn ve erkein dhil tm nfusun lm orandr.
Forml:
Belirli bir zaman iinde toplam
lm says lmler /
x10,000 kii = 10,000 kii /
Risk altndaki dnem ortas nfus x gn
zaman iindeki gn says
5 Ya Alt lm - 5YA (U5MR)
Tanm: Nfusta, 5 ya altndaki ocuklarn lm orandr.
Forml:
Belirli bir zaman iinde toplam 5 ya alt
ocuk lm says lmler /
x10,000 kii = 10,000 5 ya alt ocuk /
Toplam 5 ya alt ocuk x Zaman gn
dilimindeki gn says
Grlme Sklk (nsidans) Oran
Tanm: Belirli bir zaman iinde hastalk riski olan nfusta yer alan hastalk
vakas says.
Forml:
Zaman iinde zel hastalk Spesik hastalk
kaynakl yeni vaka says nedeniyle yeni vaka /
x1,000 kii =
Hastalk riski altndaki nfus x 1,000 kii /
dnem iindeki toplam ay ay
346
Vaka Fatalite Oran (CFR)

Tanm: Bir hastalktan dolay len insanlarn, o hastala yakalanan insan
saysna oran
Forml:
Belirli bir zamanda hastalktan
dolay len insan says
x 100 = x%
Bu zaman iinde hastala
yakalanan insan says
Salk Tesisi Kullanm Oran
Tanm: Yllk ayakta hasta saysdr. Mmkn olan yerlerde yeni ve eski ziyaretler
ayrlmal ve yeni ziyaretler, bu oran hesaplamak iin kullanlmaldr. Ancak bu
yeni ve eski ziyaretlerin ayrlmas zor olduundan, bir afet srasnda kombine
toplam say olarak alnr.
Forml:
Haftalk toplam ziyaret says ziyaret /

x 52 hafta = insan /
Toplam nfus yl
Yllk Doktor Bana Konsltasyon Says

Tanm: Her doktor tarafndan gnde yaplan toplam konsltasyon says (yeni
ve kontroller).
Forml:
Haftalk toplam konsltasyon says hafta boyunca

salk tesisinin ak olduu
Salk tesisindeki FTE* doktor says gn says
* FTE (tam zamanl), salk tesisinde alan doktorlarn alma zamann belirtir. rn. bir poliklinikte alt doktor
alyorsa ancak ikisi yar zamanl ise FTE doktorlar = 4 tam zamanl + 2 yar zamanl = 5 FTE doktordur.
347
Referanslar ve
Dier kaynaklar
Kaynaklar
Uluslar aras yasal aralar
The Right to the Highest Attainable Standard of Health (Article 12 of the International
Covenant on Economic, Social and Cultural Rights), CESCR General Comment
14, 11 August 2000. UN Doc. E/C.12/2000/4. Committee on Economic, Social
and Cultural Rights.
World Health Organization (WHO) (2002), 25 Questions & Answers on Health &
Human Rights. Health & Human Rights Publication Issue No. 1. Geneva. http://
whqlibdoc.who.int/hq/2002/9241545690.pdf
Salk sistemleri
Standards for Education in Emergencies, Chronic Crises and Early Reconstruction.
Geneva. www.exacteditions.com/exact/browse/436/494/2635/2/47?dps=on
Inter-Agency Steering Committee (IASC) Global Health Cluster (2009), Health
Cluster Guide: A practical guide for country-level implementation of the Health
Cluster. WHO. Geneva.
Management Sciences for Health (1997), Managing Drug Supply, 2nd edition.
Kumarian Press. Bloomfield, CT, USA.
Office of the United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) (2009),
Emergency Health Information System. www.unhcr.org/pages/49c3646ce0.html
Pan American Health Organization (PAHO) (2000), Natural Disasters:
Protecting the public's health. Scientific Publication No. 575. Washington DC.
WHO (1994), Health Laboratory Facilities in Emergencies and Disaster Situations.
Geneva.
WHO (1999), Guidelines for Drug Donations, 2nd edition. Geneva.
WHO (2000), World health report 2000 - Salk sistemleri: Improving performance.
Geneva. www.who.int/whr/2000/en/index.html
348
WHO (2001), Macroeconomics and health: Investing in health for economic

development. Geneva.
WHO (2009), Model Lists of Essential Mediines. Geneva. www.who.int/
mediines/publications/essentialmediines/en/index.html
WHO (2008), The Interagency Emergency Health Kit: Mediines and Medical
Devices for 10,000 People for Approximately 3 Months, 4th edition. Geneva.
WHO and PAHO (2001), Health Library for Disasters. Geneva. http://helid.
desastres.net/
Bulac hastalk kontrol

Heymann, David L (2008), Control of Communicable Diseases Manual, 19th
edition. American Public Health Association. Washington DC.
WHO (2002), Guidelines for the Collection of Clinical Specimens During Field
Investigation of Outbreaks. Geneva.
WHO (2005), Communicable Disease control in emergencies. Geneva.
WHO (2005), Malaria Control in Complex Emergencies: An Interagency Field
Rehber. Geneva.
WHO (2007), Tuberculosis Care and Control in Refugee and Displaced Populations:
An Interagency Field Manual, 2nd edition.Geneva.
ocuk sal
WHO (1997), Immunisation in Practice. A Guide for Health Workers Who Give
Vaccines. Macmillan. London.
WHO (2005), IMCI Rehber (Integrated Management of Childhood Illness). Geneva.
WHO (2005), Pocket book of hospital care for children: Guidelines for the
management of common illnesses with limited resources. Geneva.
WHO (2008), Manual for the health care of children in humanitarian emergencies.
Geneva.
United Nations Children's Fund (UNICEF) (2009), The State of the World's Children
2009. New York. www.unicef.org/sowc09/docs/SOWC09-FullReport-EN.pdf
Cinsel ve reme sal

IASC (2009), Guidelines for Addressing HIV in Humanitarian Settings.
www.aidsandemergencies.org/cms/documents/IASC_HIV_Guidelines
2009_En.pdf
349
Inter-Agency Working Group on Reproductive Health in Crises (2010 revision for

field review), Inter-agency Field Manual on Reproductive Health in Humanitarian
Settings.
Women's Commission for Refugee Women and Children (2006), Minimum Initial
Service Package (MISP) for Reproductive Health: A Distance Learning Module.
http://misp.rhrc.org/
WHO (2006), Pregnancy, Childbirth, Postpartum and Newborn Care: A
guide for essential practice, 2nd edition. Geneva. http://whqlibdoc.who.int/
publications/2006/924159084X_eng.pdf
WHO and UNHCR (2004), Clinical Management of Rape Survivors: Developing
Protocols for use with Refugees and Internally Displaced Persons. Geneva.
WHO, United Nations Population Fund (UNFPA) and Andalucia School of Public
Health (2009), Granada Consensus on Cinsel and reme sal in Protracted
Crises and Recovery. Granada, Spain.
Yaralanma
Hayward-Karlsson, J et al (1998), Hospitals for War-Wounded: A Practical Guide
for Setting Up and Running a Surgical Hospital in an Area of Armed Conflict.
International Committee of the Red Cross (ICRC). Geneva.
PAHO (1995, reprint 2001), Establishing a Mass Casualty Management
System. Washington DC. www.disasterpublications.info/english/viewtopic.
php?topic=victimasmasa
WHO (2005), Integrated Management for Emergency and Essential Surgical

Care tool kit: Disaster Management Guidelines. Geneva. www.who.int/surgery/
publications/Disastermanagguide.pdf
Zihinsel salk
IIASC (2007), IASC Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support in
Emergency Settings. Geneva. www.humanitarianinfo.org/iasc
IASC Reference Group on Mental Health and Psychosocial Support (2010), Mental
Health and Psychosocial Support (MHPSS) In Humanitarian Emergencies: What
Should Humanitarian Health Actors Know? Geneva. www.who.int/mental_health/
emergencies/en/
WHO (2010), mhGAP Intervention Guide for Mental, Neurological and Substance
Use Disorders in Non-specialized Health Settings. Geneva. www.who.int/mental_
health/
WHO, World Vision International and War Trauma Foundation (forthcoming),

Psychological First Aid Guide. Geneva.
350

Spiegel et al (2010), Health-care needs of people affected by conflict: Future
trends and changing frameworks. Lancet, Vol. 375, 23 January 2010.
WHO (2008), The Management of Cardiovascular Disease, Diabetes, Asthma and
Chronic Obstructive Pulmonary Disease in Emergency and Humanitarian Settings.
Draft, 28 February 2008. Geneva.
WHO (2009), WHO Package of Essential Non-communicable disease Interventions
(WHO PEN). Geneva.
Dier kaynaklar
Uluslar aras yasal aralar
Mann, J et al (eds) (1999), Health and Human Rights: A Reader. Routledge. New
York.
Baccino-Astrada, A (1982), Manual on the Rights and Duties of Medical Personnel
in Armed Conflicts. ICRC. Geneva.
Salk sistemleri
Beaglehole, R, Bonita, R and Kjellstrom, T (2006), Basic Epidemiology, 2nd

edition. WHO. Geneva.
IASC Global Health Cluster (2010), GHC position paper: Removing user fees for
primary health care services during humanitarian crises. Geneva.
Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health and International Federation of
Red Cross and Red Crescent Societies (2008), Public health guide in emergencies.
Geneva. www.ifrc.org/what/health/relief/guide.asp
Mdecins sans Frontires (MSF) (1997), Refugee Health. An Approach to
Emergency Situations. Macmillan. London.
Noji, E (ed) (1997), The Public Health Consequences of Disasters. Oxford
University Press. New York.
Perrin, P (1996), Guide on War and Public Health. ICRC. Geneva.
WHO (2006), The Interagency Emergency Health Kit 2006. Geneva.
Gerekli salk hizmetleri
Checchi, F and Roberts, L (2005), Interpreting and using mortality data

in humanitarian emergencies. Humanitarian Practice Network. Overseas
Development Institute. London. www.odihpn.org
351
MSF (2006), Rapid health assessment of refugee or displaced populations. Paris.

SMART (2006), Measuring Mortality, Nutritional Stats and Gda gvenlii in Crisis
Situations: Standardized Monitoring and Assessment of Relief and Transition.
www.smartindicators.org
UNHCR (2009), UNHCR's Priniciples and Guidance for Referral Health Care for
Refugees and Other Persons of Concern. Geneva. www.unhcr.org/cgi-bin/texis/
vtx/search?page=search&docid=4b4c4fca9&query=referral%20guidelines
WHO (1999), Rapid Health Assessment Protocols for Emergencies. Geneva.
Bulac hastalklarn kontrol

Cook, GC, Manson, P and Zumla, AI (2008), Manson's Tropical Diseases, 22nd
edition. WB Saunders.
Connolly, MA et al (2004), Communicable diseases in complex emergencies:
Impact and challenges. The Lancet. London.
WHO (2004), Cholera outbreak, assessing the outbreak response and improving
preparedness. Geneva.
WHO (2005), Guidelines for the control of shigellosis, including epidemics due to
shigella dysenteriae type 1. Geneva.
ocuk sal
WHO (2005), Guidelines for the management of common illnesses with limited
resources. Geneva.
WHO, UNFPA, UNICEF and The World Bank Group (2003), Managing Newborn
Problems: A guide for doctors, nurses, and midwives. Geneva.
http://whqlibdoc.who.int/publications/2003/9241546220.pdf
Cinsel ve reme sal

Inter Agency Solidarity Committee (2006), Guidelines for Gender-based Violence
Interventions in Humanitarian Emergencies. Geneva.
International Rescue Committee (2003), Protecting the Future: HIV Prevention,
Care and Support Among Displaced and War-Affected Populations. Kumarian
Press. Bloomfield, CT, USA.
UNFPA and Inter-agency Working Group on Reproductive Health in Refugee
Situations (2008), The Reproductive Health Kit for Emergency Situations.
UNHCR (2006), Note on HIV/AIDS and the Protection of Refugees, IDPs and
Other Persons of Concern. Geneva. www.unhcr.org/444e20892.html
352
UNHCR (2007), Antiretroviral Medication Policy for Refugees. Geneva. www.

unhcr.org/45b479642.html
UNHCR and Southern African Clinicians Society (2007), Clinical guidelines on
antiretroviral therapy management for displaced populations. www.unhcr.org/cgi-
bin/texis/vtx earch? page = search &docid= 46238d5f2&query =art%20guidelines
UNHCR, WHO and the Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS)
(2009), Policy Statement on HIV Testing and Counselling in Health Facilities for
Refugees, Internally Displaced Persons and other Persons of Concern to UNHCR.
Geneva. www.unhcr.org/4b508b9c9.html
WHO, UNFPA, UNICEF and The World Bank Group (2000, reprint 2007), Managing
Complications in Pregnancy and Childbirth: A guide for midwives and doctors.
Geneva. http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9241545879_eng.pdf
Yaralanma
International Society for Prosthetics and Orthotics (ISPO) (2001), ISPO consensus
conference on appropriate orthopaedic technology for low-income countries:
Conclusions and recommendations. Prosthetics Orthotics International. Vol. 25,
pp 168-170.
ISPO Code of Conduct for International Non-Governmental Prosthetics, Orthotics,
and Mobility Assistance: www.usispo.org/code.asp
Landmines Survivors Network (2007), Prosthetics and Orthotics Programme
Guide: Implementing P&O services in poor settings: Guide for planners and
providers of services for persons in need of orthopaedic devices. Geneva.
Landmine Survivors Network (2007), Prosthetics and Orthotics Projesi Guide:
Supporting P&O services in low-income settings a common approach for
organizations implementing aid Projesis. Geneva.
MSF (1989), Minor Surgical Procedures in Remote Areas. Paris.
WHO (1991), Surgery at the District Hospital: Obstetrics, Gynaecology,
Orthopaedics and Traumatology. Geneva.
Zihinsel salk
UNHCR and WHO (2008), Rapid Assessment of Alcohol and Other Substance
Use in Conflict-affected and Displaced Populations: A Field Guide. Geneva. www.
who.int/mental_health/emergencies/en/
WHO (2009), Pharmacological treatment of mental disorders in primary health
care. Geneva. www.who.int/mental_health/
353

Fauci, AS et al (eds) (2008), Harrison's Principles of Internal Mediine, 15th edition.
McGraw Hill Professional. New York.
Foster, C et al (eds), The Washington Manual of Medical Therapeutics, 33rd
edition. Lippincott Williams & Wilkins Publishers. Philadelphia.
Tierny, LM, McPhee, SJ, Papadakis, MA (eds) (2003), Current Medical Diagnosis
and Treatment.
354
EKLER
355
Ek 1
nsani Yardm
Szlemesine Kaynak
Olan Temel Dokmanlar
nsani Yardm Szlemesi, afet ya da atma durumlarnda, nsani yardm ve

sorumluluklar ile ilgili ortak inan ve ilkelerimizin ifadesidir ve bunlar uluslar aras
kanunlarda yer alr. Aadaki dokman listesi, uluslararas insan haklar, uluslar
aras insani hukuk (UH), mlteci kanunlar ve insani yardm faaliyetleri ile ilgili kilit
dokman listesini kapsar. Blgesel kanun ve gelimeleri temsil etmez. Listede
ayn zamanda nsani Yardm Szlemesini ekillendiren dier rehber, ilke, standart
ve ereveler de yer alr. ok seici olmak gerektiinden dier kaynaklar ve web
balantlar Sphere Projesi web sitesinde verilmitir (www.sphereproject.org). Yer
snri nedeniyle notlar sadece zel aklama gerektiren dokmanlar iin yazlmtr,
bunlar daha yenidir; afet ve atma ile ilgili zel blmler ierir.
Tematik olarak dokmanlar u balklar altnda listelenmitir:
1. nsan haklar, koruma ve zarar grebilirlik

2. Silahl atma ve insani yardm
3. Mlteciler ve yerinden edilen insanlar (IDPs)
4. Afetler ve insani yardm
Her dokman hakknda netlik salamak iin u alt balklara ayrlmlardr:
1. Szlemeler ve rfi-teaml hukuk (mmkn olan yerlerde)

2. BM ve dier resmi olarak benimsenen hkmetler aras rehber ve
ilkeler
3. nsani politika ereveleri, rehber ve ilkeler
356
Ek 1: nsani Yardm Szlemesine Kaynak Olan Temel Dokmanlar
1. nsan haklar, koruma ve zarar grebilirlik

Aadaki dokmanlar, zellikle insan haklar ile ilgili olarak tannan evrensel
szlemeler ve beyannamelerdir. Ya (ocuk ve yallar), cinsiyet ve engelliler ile
ilgili birka kilit dokman da afet ve atmalardaki zarar grebilirlikleri nedeniyle
burada yer almtr.
1.1. nsan haklar, koruma ve zarar grebilirlik hakknda

szlemeler ve kanunlar
nsan haklar szleme hukuku, ilgili anlamaya taraf olan devletler iin geerlidir,
ama orfi-teaml hukuku (rn. ikence yasa) tm devletler iin geerlidir. nsan
haklar hukuku iki olas istisna dnda her zaman geerlidir:
Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi ('istisna') Madde 4 ile

uyumlu ulusal acil durumlar srasnda askya alnabilen baz snrl medeni
ve siyasal haklar
nsan haklar hukuku (HH) ile herhangi bir tutarszlk varsa - tannan silahl
atma srasnda, HH ncelikle geerlidir.
1.1.1. Evrensel insan haklar
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi 1948 (UDHR), Birlemi Milletler Genel

Kurulu'nun 217 sayl karar 217 A(III) of 10 Aralk 1948.
www.un.org/en/documents/udhr/index.shtml
1948 ylnda BM Genel Kurulu tarafndan ilk kez ilan edilen HEB temel insan haklar
evrensel olarak korunmasn ngrr. Bu bir anlama deildir ama genel olarak
uluslararas teaml hukukunun bir paras haline gelmitir. n szn ilk cmlesi
"doutan gelen onur" kavramn getirir ve insan haklar ilk Maddesi "Btn insanlar
onur ve haklar bakmndan zgr ve eit doarlar" eklinde balar.
Medeni ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Anlama 1966 (ICCPR),

Birlemi Milletler Genel Kurulunun 2200A (XXI) sayl karar 16 Aralk 1966, 23
Mart 1976 tarihinde yrrle girmitir, United Nations, Treaty Series, vol. 999, p.
171 ve vol. 1057, p. 407. Www2.ohchr.org/english/law/ccpr.htm
lm Cezalarnn kaldrlmasna ynelik iki opsiyonlu protokol ICCPR 1989,

Birlemi Milletler Genel Kurulunun 44/128 say ve 15 Aralk 1989 tarihli karar.
11 Temmuz 1991 tarihinde yrrle girmitir, United Nations, Treaty Series, vol.
1642, p. 414. www2.ohchr.org/english/law/ccpr-death.htm
357
Erkek ve kadnlarn eit haklara sahip olduunu ve kendi kaderini tayin iin
"insanlarn hakkn kabul ederken" ICCPR Taraf Devletler, kendi snrlar iinde veya
yetkisi altnda tm bireylerin haklarn salamal ve sayg gstermelidir der. Baz
haklar (* ile iaretliler) en ciddi acil durumlardan bile askya alnamaz.
Haklar: Yaam hakk;* hibir ikence veya dier zalimce, insanlk d veya
aalayc muamele; * hibir klelik; * hibir keyfi tutuklama veya gzalt, gzaltnda
insanlk ve haysiyet, szlemenin ihlali iin hapis cezasna maruz kalmama; hareket
ve ikamet zgrl*, sadece yabanclarn yasal snr d, kanun nnde eitlik,
ceza davalarnda masumiyet adil yarglanma ve karinesi, kanun nnde * eit
tanma; * zel hayat, serbest dnce, din ve vicdan; * cretsiz gr, ifade ve
barl toplanma, dernek kurma zgrl, evlilik ve aile hayat hakk, ocuklarn
korunmas, kamu ilerine katlma ve oy kullanma hakk;. * kendi kltr, din ve dilini
kullanma hakk.*
Ekonomik. Sosyal ve Kltrel Haklara likin Uluslararas Anlama 1966

(ICESCR), Birlemi Milletler Genel Kurulunun 2200A (XXI) say ve 16 Aralk 1966
tarihli karar, 3 Ocak 1976 tarihinde yrrle girdi, United Nations, Treaty Series,
vol. 993, p. 3 www2.ohchr.org/english/law/cescr.htm
Taraf devletler kadn ve erkeklerin bu haklardan eit ekilde faydalanmas icin

maksimum dzeyde kaynak kullanacan taahht eder.
Haklar: almak, sadece cret almak; sendikalara katlmak, sosyal gvenlik /

sigorta; aile hayat; ocuklarn ve doum sonras annelerin korunmas, gda dhil
olmak zere yeterli bir yaam standardna, sahip olmak, fiziksel ve zihinsel salk,
eitim ve kltrel yaama katlmak ve bilimsel ve kltrel ilerlemenin avantajlarndan
yararlanmak.
Irkc Ayrmn Her ekilde Yok edilmesine likin Uluslararas Anlama 1969
(ICERD), Birlemi Milletler Genel Kurulunun 2106 (XX) sayl ve 21 Aralk 1965
tarihli karar, 4 Ocak 1969 tarihinde yrrle girmitir, United Nations, Treaty
Series, vol. 660, p. 195. Www2.ohchr.org/english/law/cerd.htm
Kadna Kar Ayrmcln Her ekilde Yok Edilmesine ilikin Uluslararas

Anlama 1979 (CEDAW), Birlemi Milletler Genel Kurulunun 34/180 say ve 18
Aralk 1979 tarihli karar, 3 Aralk 1981 tarihinde yrrle girmitir, United Nations,
Treaty Series, vol. 1249, p. 13. Www2.ohchr.org/english/law/cedaw.htm
ocuk Haklar likin Anlama 1989 (CRC), Birlemi Milletler Genel Kurulunun
44/25 say ve 20 Kasim 1989 tarihli karar, 2 Aralk 1990 tarihinde yrrle
girmitir, United Nations, Treaty Series, vol. 1577, p. 3. Www2.ohchr.org/english/
law/crc.htm
358
ocuklarn Silahl atmalarda Yer alma Durumuna likin Protokol 2000,

Birlemi Milletler Genel Kurulunun A/RES/54/263 say ve 25 Mays 2000 tarihli
karar, United Nations, Treaty Series, vol. 2173, p. 222. Www2.ohchr.org/english/
law/crc-conflict.htm
ocuklarn Satlmas. ocuklarn Fuhu Arac olarak kullanlmas ve ocuk

Pornografisi hakknda Birlemi Milletler Genel Kurulunun A/RES/54/263 say
ve 25 Mays 2000 tarihli karar, 18 Ocak 2002 tarihinde yrrle girmitir, United
Nations, Treaty Series, vol. 2171, p. 227. Www2.ohchr.org/english/law/crc-sale.
htm
ocuk Haklar Szlemesi - CHS (CRC)'ne neredeyse evrensel devlet

katlm vardr. ocuklarn zel korumaya ihtiya duyduklar durumlar belirlenir ve
gerektiinde ocuklar iin temel nsan haklar yeniden tanmlanr (rn. ailelerinden
ayrldklar zaman). Protokoller taraf olan devletler iin zel ocuk koruma
konularnda olumlu eylem gerektirir.
Engelli Kiilerin Haklarna likin Anlama 2006 (CRPD),Birlemi Milletler

Genel Kurulunun A/RES/61/106 say ve 13 Aralk 2006 sayl karar, 3 Mays 2008
tarihinde yrrle girmitir, United Nations Treaty Collection, Chapter IV, 15.
Www2.ohchr.org/english/law/disabilities-convention.htm
Engelli Kiilerin Haklar Anlamas ( EKHA), dier btn insan haklar szlemeleri
ile engelli kiilerin haklarn destekler. Engelli kiilere duyarl olunmas, ayrmclk
yaplmamas, hizmetlere ve tesislere ulamlarnn salanmas da bu anlama iinde
yer alr. 'Risk durumu ve insani acil durumlar' zellikle yer almaktadr (Article 11).
1.1.2. Soykrm, ikence ve dier hak ihlali sular
Soykrm Engelleme ve Cezalandrmaya Ynelik Anlama 1948, Birlemi

Milletler Genel Kurulunun 260 (III) say ve 9 Aralk 1948 tarihli Anlamasi, 12 Ocak
1951 tarihinde yrrle girmitir, United Nations, Treaty Series, vol. 78, p. 277
www2.ohchr.org/english/law/genocide.htm
kence ve Dier nsanlk D Uygulamalar iin Anlama 1984, Birlemi

Milletler Genel Kurulunun 39/46 say ve 10 Aralk 1984 tarihli karar, 26 Haziran
1987 tarihinde yrrle girmitir, United Nations, Treaty Series, vol. 1465, p. 85.
Www2.ohchr.org/english/law/cat.htm
Bu anlamaya taraf devletlerin says yksektir. kence yasa genel olarak

uluslararas teaml hukukunun bir paras olarak kabul edilmektedir. Olaanst
359
hal veya sava dhil hibir tr ikence hakl gsterilemez. Devletler, kiinin ikence
tehlikesiyle kar karya olacan makul nedenler durumunda kiiyi (mlteciyi) o
blgeye geri gndermemelidir.
Uluslararas Ceza Mahkemesinin Roma Stats, Romadaki Diplomatik

Konferansta alnan karar, 17 Temmuy 1998, 1 Temmuz 2002 tarihinde yrrle
girmitir, United Nations, Treaty Series, vol. 2187, p. 3. www.icrc.org/ihl.nsf/
INTRO/585?Opendocument
2002 ylnda Uluslararas Ceza Mahkemesi - ICM (ICC) tarafndan kabul edilen
9. Maddesi uluslararas teaml ceza hukuku, sava sularn insanla kar ve
soykrm olarak aklamaktadr. ICM, BM Gvenlik Konseyi tarafndan ilendii
iddia edilen sular anlamaya taraf devletlerin vatandalar tarafndan ilenen
sular (sulanan kiinin devlet anlamaya taraf olmasa bile) aratrr ve takip eder.
1.2. nsan haklar, koruma ve zarar grebilirlik hakknda Bir-

lemi Milletler ve dier hkmetler aras resmi olarak
benimsenen ilkeler ve rehberler
Madrid Yalanma iin Uluslararas Eylem Plan 2002, UN Second World

Assembly on Ageing, Madrid, 2002, Birlemi Milletler Genel Kurulunun 37/51
tarih ve 3 Eyll 1982.
www.globalaging.org/agingwatch/events/CSD/mipaa+5.htm
BM Yallar iin lkeler 1991, Birlemi Milletler Genel Kurulunun 46/91 say ve
16 Aralk 1991 tarihli karar. www2.ohchr.org/english/law/olderpersons.htm
1.3. nsan haklar, koruma ve zarar grebilirlik hakknda

nsani politika ereveleri, rehber ve ilkeler
Doal Afetlerden Etkilenenleri Korumak: IASC nsan Haklar iin Operasyonel

lkeler ve Doal Afetler 2006, Inter Agency Solidarity Committee. Www.
humanitarianinfo.org/iasc/pageloader.aspx
Doal Afetlerde Uluslararas Hukuk ve Uygulanabilir Standartlar (IDLO

Legal Manual) 2009, International Development Law Organization (IDLO). Www.
idlo.int/docnews/352doc.pdf
360
Refakatsiz ve Ailelerinden Ayrlm ocuklar icin Kurumlar aras Anlama

Inter-agency guiding principles on unaccompanied ve separated children 2002,
developed by the ICRC, the Office of the UN High Commissioner for Refugees
(UNHCR), the UN Children's Fund (UNICEF), World Vision International, Save the
Children UK ve the International Rescue Committee, 2009. Www.icrc. org
nsani Faaliyetlerde Cinsiyet Rehberi 2006, Inter Agency Solidarity Committee.

www.humanitarianinfo.org/iasc/pageloader.aspx?Page=content-subsidi-tf_
gender-genderh
IASC Acil Durumlarda Akl Sal ve Psikososyal Destek Rehberi Guidelines

on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings 2007, Inter
Agency Solidarity Committee. Www.humanitarianinfo.org/ iasc/pageloader.
aspx?Page=content-subsidi-tf_mhps-default
INEE Acil Durumlarda Eitim iin Minimum Standartlar, Chronic Crises ve

Early Reconstruction 2007, as updated 2010, Inter-Agency Network for Education
in Emergencies (INEE) (formally recognised as companion standard with Sphere
since2008).www.ineesite.org/index.php/post/inee_minimum_standards_
overview/
2. Silahl atma, uluslararas insani kanun ve

insani yardmlar
2.1. Silahl atma, uluslararas insani kanun ve insani
yardm hakkndaki szlemeler ve kanunlar
Uluslararas insani hukuk- UIH (HL) iddetli atma 'silahl atma' hallerinde zel
hukuk rejimini geerli hale getiren eikleri belirtir. Kzlha Uluslararas Komitesi
(ICRC), UIH anlamalarnn resmi havuzudur. Kendi web sitesinde (www.icrc.org),
Cenevre Szlemeleri ile ilgili resmi aklamalar, Uluslararas nsani Teaml Hukuk
almas kurallar hakknda geni bilgi ve kaynak salar.
2.1.1. Temel Uluslararas nsani Hukuk - UIH (IHL) szlemeleri
1949 tarihli drt Cenevre Szlemesi

Cenevre Szlemelerine ek Protokol, Uluslararas Silahl atma
Madurlarn Koruma 1977 (Protokol I)
Cenevre Szlemelerine ek Protokol, Uluslararas olmayan Silahl
atma Madurlarn Koruma 1977 (Protokol I)
www.icrc.org/ihl.nsf/CONVPRES?Openview
361
Drt Cenevre Szlemesi - tm devletlerin taraf olduu ve genellikle teaml

hukukunun bir paras olarak kabul ettii szlemelerdir. Kara savalarnda (I),
deniz savalarnda (II), sava mahkumlar ile ilgili ilemlerde (III) ve silahl atma
srasnda sivillerin korunmas (IV) ile ilgili konular ierir. zellikle uluslararas
anlamazlklarda, uluslararas olmayan atmalarn ilgili olduu Madde 3 hariinde
ve teaml hukuku olarak kabul edilmeyen baz dier unsurlar hariinde geerlidir.
Zamannda gncellenmi olan iki 1977 protokol, zellikle uluslararas olmayan
atmalarn taraflarn tanmlar. Baz devletler bu protokollere katlm deildir.
2.1.2. Kstl ya da yasaklanan silah ve kltrel mlkler hakknda

szlemeler
Yukardaki Cenevre Szlemesine ek olarak silahl atmalar hakknda

"Hague Kanunu" olarak kanun da vardr. Bu kanun, kltrel mallarn
korunmas, kullanm halinde sivillere de zarar veren kullanm snrl ya da
yasak olan baz silah trleri, gazlar ve dier kimyasal ve biyolojik silahlar,
konvansiyonel (geleneksel) silahlar, kara maynlar ve misket bombalarn
kapsar. www.icrc.org/ihl.nsf
2.1.3. rfi (Teamuli) UIH
Orfi-teamli UIH, szlemelere katlmlar nasl olursa olsun tm devletlerin politika

ve uygulamalar yoluyla geerli olan kurallar temsil eden, devletler tarafndan kabul
edilen silahl atma hukukunu ifade eder. rfi (teamli) kurallar zerinde anlalm
bir liste yoktur, ancak en kapsaml yorumlanm hali aadaki almadr.
rfi Uluslararas nsancl Hukuk (CIHL), ICRC, Henckaerts, J-M ve Doswald-

Beck, L, Cambridge University Press, Cambridge & New York, 2005. www.icrc.
org/ihl.nsf/INTRO/6127Opendocument
alma silahl atma hukukunun neredeyse tamamn kapsar. Her uluslar aras
silahl atma ve/veya uluslararas olmayan silahl atmalarda geerli olup
olmadn 161 zel kural belirler. Baz yasal yorumcular yntemini eletirse de,
CIHL almas on yl iinde, titiz bir aratrma sreci ile ortaya km ve allm
kurallarn bir yorumu olarak yaygn olarak kabul edilmektedir.
362
2.2. Silahl atma, uluslararas insan haklar kanunlar

ve insani yardm hakknda Birlemi Milletler ve dier
hkmetler aras resmi olarak benimsenen ilkeler ve
rehberler
UBM Gvenlik Konseyi 'Aide Memoire' 2002, 2003de gncellendi

(S/PRST/2003/27). www.un.org/Docs/journal/asp/ws.asp7IVkS/PRST/2003/27
Bu, devletleri balayc bir karar deildir ancak BM ve IASC arasndaki

konsltasyonlarda ortaya kan, atma durumundaki acil durum ve bar ile ilgili
BM Gvenlik Konseyinin rehber dokmandr.
Cinsel iddet ve silahl atmalarda kadnlarn durumu ile ilgili BM

Gvenlik Konseyi kararlar 1820 (2008), 1888 (2009) ve 1889 (2009)
Yllara ve saylarna gre tm BM Gvenlik Konseyi kararlar: www.un.org/
documents/scres.htm
2.3. Silahl atma, uluslararas insan haklar kanunlar

ve insani yardm hakknda insani politika ereveleri,
rehber ve ilkeler
nsani ve insan haklar aktrlerinin silahl atma ve dier iddet

durumlarnda gerekletirdii koruma aktiviteleri iin profesyonel
standart 2009, ICRC. www.icrc.org
3. Mlteciler ve yerinden edilen insanlar (IDPs)

BMMYK - BM Mlteci Ajans - Mlteci Szlemesi ve Protokol kapsamnda
mltecilerin korunmas iin zel bir yasal yetkiye sahiptir. Ayrca yerinden edilmi
kiilerin korunmas iin devletler ile ilikilerin yrtlmesi BM Genel Kurulu tarafndan
zorunlu olmutur. BMMYK kendi web sitesinde geni kaynaklara sahiptir.
3.1. Mlteciler ve IDP hakkndaki szlemeler

Uluslararas szlemelerin yan sra bu blmde, tarihi nceliklerine gre iki Afrika
Birlii (Eski Afrika Birlik rgt OAU) szlemesi yer alr.
Mltecilerin Statsne likin 1951 Szlemesi, BM Mlteciler ve Vatansz

Kiiler iin Mutlak Temsilciler Konferans, Cenevre, 2-25 Temmuz 1951, 22 Nisan
1954 tarihinde yrrle girmitir, United Nations, Treaty Series, vol. 189, p. 137.
363
Mltecilerin Statsne likin Protokol. 1967, BM Genel Kurulunun 2198 (XXI)

say ve 2-16 Aralk 1966 tarihli toplant karar, United Nations, Treaty Series, vol.
606, p. 267. Www.unhcr.org/protect/PR0TECTI0N/3b66c2aa10.pdf
Mltecilerle ilgili ilk uluslararas anlama: Anlama bir mlteciyi 'rk, din, milliyet,
belli bir sosyal gruba veya siyasi gre yelik, gibi nedenlerle lkesi dnda
olan, zulm grme korkusu nedeniyle mensubu olduunu lkenin korumasndan
yararlanmayan veya oraya dnmek istemeyen' kii olarak tanmlar
OAU Afrikadaki Mltecilerin Problemlerine likin Anlama. 1969, Devlet

Bakanlar ve Hkmetler 6. Olaan Toplants, Addis Ababa, 10 September 1969.
www.unhcr.org/45dc1a682.html
Bu szleme, 1951 szlemesinin tanmn kabul eder ve geniletir, zulm ve ayn

zamanda d saldrganlk, igal, yabanc egemenlii ya da kamu dzenini ciddi
rahatsz edici olaylar nedeniyle sadece kendi lkelerini terk etmek zorunda olan
insanlar da tanma dhil edilir. Ayrca zulm faillerini devlet d gruplar olarak
tanr ve mlteciler ile kendi aralarnda gelecei tehlike altnda olduunu gsteren
dorudan bir balant olmasn gerektirmez.
Afrika Birlii Afrika'da yerlerinden edilmi kiiler iin yardmlar ve koruma

Anlamas (Kampala Convention) 2009, adopted by a Special Summit of the
African Union, held in Kampala, Uganda, on 22 October 2009, not yet in force as
at October 2010. Www.unhcr.org/4ae9bede9.html
Bu yerinden edilmi kiilerle ilgili ilk ok tarafl szlemedir. Balangta 2009 yl

Ekim aynda 17 Afrika Birlii devlet tarafndan imzalanm ancak yrrle girmesi
iin 15 lkenin resmi katlmi onay gerekmektedir.
3.2. Mlteciler ve IDP'ler hakknda Birlemi Milletler ve

dier hkmetler aras resmi olarak benimsenen ilkeler
ve rehberler
Yerlerinden Edilmi Kiiler iin Ynlendirici lkeler 1998, Eyll 2005de New
York'daki devlet baskanlar ve hkmetler toplantsnda ve Birlemi Milletler Genel
Kurulunun 60/L.1 (132, UN Doc. A/60/L.1) sayl karar. www.idpguidingprinciples.
org/
Bu ilkeler, uluslararas insani ve insan haklar hukuku ve benzer mlteci hukukuna

dayanmaktadr ve yerinden edilmi kiilere yardm ve koruma salayan hkmet
ve tm dier ilgili aktrler ile uluslararas kurululara rehberlik iin uluslararas bir
standart olarak tasarlanmtr.
364
4. Afetler ve insani yardm

4.1. Afetler ve insani yardm szlemeleri
BM Personelinin ve lgili Personelin Gvenliine likin Anlama, 1994,

adopted by UN Birlemi Milletler Genel Kurulunun 49/59 sayl ve 9 Aralk 1994
tarihli karar, 15 Ocak 1999 tarihinde yrrle girmitir, United Nations, Treaty
Series, vol. 2051, p. 363. www.un.org/law/cod/safety.htm
BM Personelinin ve lgili Personelin Gvenliine likin Anlama,

2005, adopted by UN Birlemi Milletler Genel Kurulunun A/60/42 say ve
8 Aralk 2005 tarihli karar, 19 Austos 2010 tarihinde yrrle girmitir.
www.ocha.unog.ch/drptoolkit/pnormativeguidancenternationalconventions.
html#unspecificconventions
Szlemeye gre, BM'in "istisnai risk" ilan etmesini gerektiren bir durum olmadka,
koruma BM bar ile snrldr. Protokol, bu szlemedeki bu nemli hatay dzeltir
ve yasal korumay, bar iin insani yardm ve insani, uygulama ve kalknma yardm
da dhil olacak ekilde tm BM operasyonlar iin geniletir.
Gda Yardm Anlamas 1999, Buday Ticareti Konvansiyonu iin Ayr Yasal
Aralar, Uluslararas Buday Konseyi (IGC) Sekretaryas araclyla Gda Yardm
Komitesi tarafndan ynetilmitir.
Afete Mdahale ve Yardm Operasyonlar iin Telekomnikasyon Aralar

hakkndaki Hkmler zerine Anlama, 1998, 8 Ocak 2005 tarihinde yrrle
girmitir, United Nations, Treaty Series, vol. 2296, p. 5. www.unhcr.org/refworld/
publisher,ICET98,,41dec59d4,0.html
klim Deiiklii zerine BM ereve Anlamas 1992 (UNFCCC), BM klim

Deiiklii iin ereve Anlamas (BMIDCA) BM evre ve Gelitirme Konferans,
Rio de Janeiro, 4-14 Haziran 1992, BM Genel Kurulunun 47/195 say ve 22 Aralk
1992 tarihli karar, 21 Mart 1994 tarihinde yrrle girmitir, United Nations, Treaty
Series, vol. 1771, p. 107. http://unfccc.int/essential_background/convention/
items/2627.php
UNFCCye Kyoto Protokol 1997, Kyoto Protokol iin ereve Konvansiyonun

nc Seans, Kyoto, Japan on 1 1 Aralk 1997, 16 ubat 2005 tarihinde
yrrle girmitir, United Nations, Treaty Series, vol. 2303, p. 148. Http://unfccc.
int/essential_background/kyoto_protocol/ items/1678.php
365
BMDA ve Kyoto Protokol, iklim deiikliine uyum ve risk azaltma stratejileri

uygulamak iin acil ihtiya gidermek ve zellikle doal afet riski altndaki lkelerde,
yerel kapasite ile ba etme ve iyiletirme ihtiyalarn ele alr. zellikle iklim deiiklii
ile ilgili olarak, afet azaltma stratejileri ve risk ynetimini vurgular.
4.2. Afetler ve insani yardm hakknda BM ve dier

hkmetler aras resmi olarak benimsenen ilkeler ve
rehberler
Birlemi Milletlerin nsani Acil Yardm Koordinasyonunu Glendirme,

Ekle birlikte, Rehber lkeler, Genel Kurulun 46/182 sayl ve 19 Aralk 1991 tarihli
karar. www.reliefweb.int/ocha_ol/about/resol/resol_e.html
Bu konu, 1998 ylnda BM nsani ler Koordinasyon Ofisi Blmnn (OCHA)

oluturulmasna yol amtr.
Eylem iin Hyogo erevesi 2005-2015: Uluslarn ve Toplumlarn Afetlere

Dayankllnn Gelitirilmesi, Dnya Afet Riskini Azaltma Konferans, 2005. Www.
unisdr.org/eng/hfa/hfa.htm
Kapasite oluturma, acil mdahale, kurtarma ve hazrlk programlarnn

uygulanmasnda afet riskinin azaltlmas dhil srdrlebilir kalknma iin devletler
ve insani yardm kurumlar iin stratejileri tanmlar.
lk iyiletirme yardm ve uluslararas afet mdahale kurallar ve yerel

kolaylatrmaya ilikin prensipler, (IDRL Guidelines) 2007, 30th Uluslararas
Kzlha Kzlay Konferans (Cenevre Konvansiyonlarna taraf lkeleri de ierir).
www.ifrc.org/what/disasters/idrl/index.asp
4.3. Afetler ve insani yardmla ilgili insani politika ereveleri,

rehber ve ilkeler
Afet yardmnda Kzlha ve Kzlay ile Sivil Toplum rgtlerinin Davran

Kurallar (bkz. Annex 2: Code of Conduct sayfa 368). Fundamental Principles
of the International Red Cross ve Red Crescent Movement 1965, adopted by
the 20th International Conference of the Red Cross. Www.ifrc.org/what/values/
principles/index.asp
366
nsani Hesap Verebilirlik iin HAP Standard, 2007, nsani Hesap Verebilirlik
nsani Hesap Verebilirlik Ortakl. www.hapinternational.org
nsani yilikseverliin Prensipleri ve yi Uygulamalar 2003, Ba

lkeler tarafndan Stockholmde dzenlenen konferans, BM Kurulular,
Uluslararas Kzlha Kzlay Hareketi, Avrupa Komisyonu ve 16 lke www.
goodhumanitariandonorship.org
Partnerlik lkeleri: Ballk Beyan 2007, Temmuz 2007 Kresel nsani

Platformu Toplants (BM ve BM d insani rgtlerin diyalogu). www.
globalhumanitarianplatform.org/ghp.html
367
Ek 2
Afet Yardmnda
Kzlha, Kzlay Hareketi ve Sivil Toplum
Kurulular iin Davran Kurallar
Kzlha ve Kzlay Dernekleri ve Uluslar aras Kzlha Federasyonu
ile birlikte hazrlanmtr.1
1 Sponsored by: Caritas Internationals,* Catholic Relief Services,* International Federation of Red Cross and Red Crescent
Societies,* International Save the Children Alliance,* Lutheran World Federation,* Oxfam,* World Council of Churches,*
International Committee of the Red Cross (* members of the Steering Committee for Humanitarian Response
368
Ek 2: Afet Yardmnda Kzlha, Kzlay Hareketi ve Sivil Toplum Kur ulular in Davran Kurallar
Ama
Burada yer alan Davran Kurallar, hareketlerimizle ilgili standartlar koruma ama-
cn tar. Deinilen kurallar, kii ba gda miktarnn nasl hesaplanaca veya bir
mlteci kampnn nasl kurulaca gibi operasyonel ayrntlarla ilgili deildir. Daha
ok, STK'larn ve Uluslararas Kzlha/Kzlay Hareketi'nin afet yardm srecinde
ulamak istedii bamszlk, verimlilik ve etkililik gibi yksek standartlarn korun-
masn amalamaktadr. Bu kurallar, burada ortaya konulan standartlara sahip k-
may kabul eden rgtlerin kendi iradeleriyle uyguladklar, istee bal ilkelerdir.
Silahl atma durumlarnda sz konusu Davran Kurallar uluslararas insancl

hukuka uygun biimde yorumlanacak ve uygulanacaktr.
Burada ilk olarak Davran Kurallar sunulmaktadr. Ayrca, insani yardmn etkin bir
ekilde ulatrlmasn kolaylatrmak iin ev sahibi hkmetler, ba devletler ve
hkmetler aras kurulularca salanmas arzu edilen alma ortamn tanmlayan
adet Davran Kurallar'nn ardndan sunulmutur.
Tanmlar
STK'lar: STK'lar (Sivil Toplum Kurulular) bulunduklar lkelerin hkmetlerinden
ayr olarak kurulmu olan ulusal ve uluslararas rgtleri ifade eder.
SYK'ler: SYK'ler (Sivil nsani Yardm Kurulular) Bu belgenin amalar asndan,

sivil insani yardm kurulular terimi Uluslararas Kzlha/Kzlay Hareketi'ni, Ulusla-
raras Kzlha Komitesini, Uluslararas Kzlha/Kzlay Dernekleri Federasyonu'nu
ve ona ye Ulusal Dernekleri ve de yukarda tanmlanan sivil toplum kurulularn
ifade etmektedir. Davran Kurallar zellikle afet mdahalesine katlan sivil insani
yardm kurulularna yneliktir.
H'ler: H'ler (Hkmetler aras rgtler) iki ya da daha fazla hkmet tarafn-
dan kurulan rgtleri ifade eder. Birlemi Milletlerin btn kurumlarn ve blgesel
kurulular kapsar.
Afetler: Afetler can kayplarna, insanlarn strap ve znt ekmesine ve byk

maddi kayplara yol aan olaylardr.
369
Uluslararas Kzlha/Kzlay Hareketi ve Sivil

Toplum Kurulularnn (STK) Afetlere Mdahale
Ederken Uymalar Gereken Davran Kurallar
1. nsani zorunluluklar nceliklidir.
nsani yardm alma ve salama hakk dnyadaki her lkenin tm vatandalarnca

yararlanlmas gereken temel bir insan hakkdr. Uluslararas toplumun yeleri
olarak, ihtiya duyulan her yerde insani yardm salamakla ykml olduumuzu
kabul ediyoruz. Bu nedenle, afetlerden etkilenmi insanlara herhangi bir engelle
karlamadan eriebilme ihtiyac, sz konusu ykmlln yerine getirilmesinde
temel nem tar. Afet mdahalesinde temel hareket noktamz, afetten en fazla
etkilenen insanlarn yaad aclar hafifletmektir. Saladmz insani yardm tarafl
ya da siyasal bir alma deildir ve byle grlmemelidir.
2. Yardmlar, bu yardm alanlarn rk, dini ya da uyruklarna baklmakszn

ve hibir ayrm gzetilmeksizin salanr. Yardm ncelikleri yalnzca ihti-
ya temelinde belirlenir.
nsani yardmn salanmasn mmkn olduunca, etkilenen insanlarn ihtiyala-

rnn ve bu ihtiyalar hali hazrda karlayacak yerel kapasitenin kapsaml bir de-
erlendirmesine dayanarak dzenleyeceiz. Programlarmzn tm aamalarnda
orantl olma ilkesini gz nnde bulunduracaz. nsanlarn aclar her zaman ha-
fifletilmelidir; insan hayat bir lkenin bir yerinde olduu kadar dier yerlerinde de
kymetlidir. Bu nedenle, yardmlar salama biimimiz, hafifletmeye altmz ac-
nn derecesini yanstacaktr. Byle bir yaklam uygularken, afet riskinin yksek ol-
duu topluluklarda, kadnlarn oynadklar nemli rol kabul etmekteyiz ve bu roln
yardm programlarmz tarafndan azaltlmayacan, aksine destekleneceini temin
ederiz. Bylesi evrensel, tarafsz ve bamsz bir politikann hayata geirilmesi,
ancak bizim ve ortaklarmzn bu trden bir adil yardm salamak iin gerekli kay-
naklara ulaabilmesi ve afetten etkilenen btn kiilere eit biimde eriebilmesi
halinde mmkn olabilir.
3. Yardmlar belli bir siyasal ya da dini gr desteklemek iin kullanl-

mayacaktr.
nsani yardm bireylerin, ailelerin ve topluluklarn ihtiyalarna gre salanr. SYK'le-

rin belli bir siyasal ya da dini gr destekleme haklar olmasna ramen, yar-
dmlarn, bunlardan yaralanacak olanlarn, deinilen trden fikirleri kabul edip et-
memesine bal olmayacan belirtiriz. Yardm yaplacana dair verilen szler ve
yardmlarn ilgili yerlere ulatrlmas ya da datlmas hususlar, belirli bir politik veya
dini inancn desteklenmesi ya da kabul edilmesiyle ilikilendirilmeyecektir.
370
4. Hkmetlerin d politika aralar olarak hareket etmemek iin aba

gstereceiz.
Sivil insani yardm kurulular hkmetlerden bamsz hareket eden kurululardr.

Bu nedenle, politikalarmz ve uygulama stratejilerimizi kendimiz biimlendiririz ve
bamsz politikamzla rtt durumlar hariinde, herhangi bir hkmetin po-
litikasn uygulama abasnda olmayz. Bizim ya da alanlarmzn, aka insani
olan amalar dndaki amalara hizmet edebilecek ve hkmetler ya da dier ku-
rumlar iin hassas bir mahiyete sahip olan siyasi, askeri ya da ekonomik bilgilerin
toplanmas iin kullanlmasna hibir ekilde msaade etmeyeceiz ve de ba
devletlerin d politika aralar olarak hareket etmeyeceiz. Aldmz yardmlar ih-
tiyalar karlamak zere kullanacaz; bu yardm ne balarn mal fazlalarn
elden karma ihtiyalar ne de belli bir bann siyasal kar tarafndan yn-
lendirilemez. lgili bireylerce almalarmz desteklemek iin gnll olarak verilen
emein ve maddi destein kymetini biliyor ve bunu tevik ediyoruz. Bamszl-
mz korumak iin tek bir destek kaynana baml olmaktan kanmaya gayret
edeceiz.
5. Kltrlere ve geleneklere saygl olacaz.
altmz lkelerin ve topluluklarn kltrlerine, toplumsal yaplarna ve

geleneklerine saygl olmak iin caba gstereceiz.
6. Afet mdahalesini yerel kapasite zerine kurmaya alacaz.
Btn birey ve topluluklar-afet durumunda dahi-zarar grebilir olmann yan sra

kapasiteye de sahiptir. Bu kapasiteyi mmkn olduu lde, yerel personel
istihdam ederek, yerel piyasadan al veri yaparak ve yerel irketlerle ticaret
yaparak glendireceiz. Yine mmkn olan her yerde, planlama ve uygulama
aamalarnda yerel insani yardm kurulularyla ortak alacaz ve uygun
olduka yerel devlet kurumlaryla ibirlii yapacaz. Acil durum mdahalesinin
gerei gibi koordine edilmesine zellikle ncelik vereceiz. Bu, en iyi biimde
yardm operasyonu yaplan lkelerde operasyona dorudan katlanlar tarafndan
gerekletirilebilir; bu gruba ilgili BM kurulularnn temsilcileri de katlmaldr.
7. nsani yardm almalarnn ynetimine, bu yardm alan kiilerin

katlmn salayacak yollar bulacaz.
Afet mdahale yardm hibir surette bu yardm alan kiilere dayatlmamaldr.

Etkin bir mdahale ve kalc iyiletirme en iyi ekilde, yardmlardan yararlanacak
kimselerin yardm programnn tasarm, ynetim ve uygulamasna katlm ile
salanabilir. Yardm ve iyiletirme programlarmza toplumun tam olarak katlmn
salamak iin alacaz.
371
8. nsani yardm, temel ihtiyalar karlamaya olduu kadar, gelecekteki

zarar grebilirlikleri de azaltmaya ynelik olmaldr.
Her tr insani yardm almas uzun dneme ilikin gelime beklentilerini olumlu
ya da olumsuz biimde etkiler. Yardm alan kiilerin gelecekteki afetlere kar
savunmaszlklarn etkili bir ekilde azaltacak ve srdrlebilir yaam biimlerinin
yaratlmasna yardmc olacak insani yardm almalarmz, bu durumun bilincinde
olarak uygulayacaz. almalarn tasarmnda ve ynetiminde evreyle ilgili
kayglara zel nem gstereceiz. Yardmdan faydalananlarn d yardma uzun
sreli biimde baml kalmalarn nlemeye alarak, insani yardmn olumsuz
etkisini en aza indirmeye gayret edeceiz.
9. Kendimizi hem yardm etmeye altklarmza hem de balarmza

kar sorumlu tutuyoruz.
Bizler, afetler srasnda ou zaman yardmda bulunmak isteyenlerle yardma ihtiya

duyanlar arasndaki ortaklkta kurumsal bir balant ilevi grrz. Bu nedenle, her
iki tarafa da hesap verme ykmllne sahibiz. Balar ve yardm alanlarla
kurduumuz btn ilikilerimizde ak ve effaf olacaz. Faaliyetlerimize ilikin
olarak hem mali adan hem de verimlilik asndan rapor verilmesi gerektiinin
farkndayz. Yardm datmlarnn uygun bir ekilde izlenmesi ve afet yardmnn
etkilerine ilikin dzenli deerlendirmeler yaplmasn salamamz gerektiinin de
farkndayz. almalarmzn etkileri ve bu etkileri azaltan ya da artran unsurlar
ak bir ekilde rapor etmek iin de aba gstereceiz. Deerli kaynaklarn
israfn en aza indirebilmek iin programlarmz yksek profesyonellik ve uzmanlk
standartlarna dayal olacaktr.
10. Bilgilendirme, tantm ve duyuru faaliyetlerimizde afetten etkilenen

kiileri umutsuz - acnacak varlklar olarak deil, gerekte olduklar gibi
onurlu insanlar olarak gstereceiz.
Yaplan almalarda afetten etkilenen kiilere eit ortaklardan biri olarak

duyduumuz sayg hibir ekilde kaybedilmemelidir. Kamuoyunu bilgilendirme
almalarnda afetten etkilenenlerin yalnzca zarar grebilirliklerini, hassaslklarn
ve korkularn deil, kapasitelerini ve isteklerini de vurgulayan yansz bir afet durum
tasviri yapacaz. Kamuoyunun desteini artrmak iin medyayla ibirlii yaparken,
dtan ya da iten gelen tantm taleplerinin, insani yardm almalarnn nne
gemesine izin vermeyeceiz. Afete mdahale alannda alan dier kurulularla,
medya da yer alma konusunda, bu durumun, yardmlardan yararlanacak olanlarla
verilen hizmetler ya da personelimiz veya yardmlardan yararlananlarn gvenlii
asndan zararl olabilecei durumlarda rekabet etmekten kanacaz.
372
alma Ortam
Yukarda aklanan Davran Kurallarna tek tarafl olarak uymaya alacamz
kabul ederken, ba devletler, ev sahibi hkmetler ve Birlemi Milletler
kurulular bata olmak zere hkmetler aras kurulular tarafndan sivil insani
yardm kurulularnn afet mdahalesine etkin bir ekilde katlmalarn kolaylatrmak
iin oluturulduunu grmeyi arzu ettiimiz alma ortamn tanmlayan belirleyici
rehber ilkeleri aada sunuyoruz.
Bu rehber ilkeler yol gstermek amacyla hazrlanmtr. Yasal olarak balayc

olmadklar gibi, her ne kadar, gelecekte ulamay arzu ettiimiz bir hedef olsa da,
hkmetlerden ve hkmetler aras kurululardan herhangi bir belgeyi imzalamak
suretiyle bu rehber ilkeleri kabul ettiklerini gstermelerini de beklemiyoruz. Sz
konusu rehber ilkeler, ortaklarmzn bizim onlarla kurmay arzu ettiimiz ideal
ilikinin erevesinden haberdar olmalarn salamak amacyla aklk ve ibirlii
dncesiyle sunulmutur.
Ek 1: Afetten Etkilenen lkelerin

Hkmetlerine Tavsiyeler
1. Hkmetler sivil insani yardm kurulularnn bamsz, insani ve tarafsz
faaliyetlerini kabul etmeli ve sayg gstermelidir.
SYK'ler bamsz kurululardr. Ev sahibi hkmetler, bu bamszlk ve tarafszla

sayg gstermelidir.
2. Ev sahibi hkmetler, sivil insani yardm kurulularnn afetzedelere hzla

ulamalarn kolaylatrmaldr.
SYK'lerin, kendi insani ilkelerine tam anlamyla uyarak almalar isteniyorsa, insani
yardmn salanmas iin afetzedelere hzl ve tarafsz biimde ulamalar salanmaldr.
Egemenlik sorumluluunun hayata geirilme gerei olarak, ev sahibi hkmetlerin
deinilen trden yardmlar engellememe ve SYK'lerin tarafsz ve politik olmayan
faaliyetlerini kabul etme ykmll vardr. Ev sahibi hkmetler, transit, giri ve
k vizelerinden muaf tutarak ya da bu vizelerin hzl biimde verilmesini salayarak
yardm personelinin lkeye giriini kolaylatrmaldr. Hkmetler, acil yardm almalar
sresince, uluslararas yardm malzemelerini ve personelini tayan hava aralarna
transit gei ve ini izni vermelidirler.
3. Hkmetler afetlerde yardm malzemelerinin ve bilgi aknn zamannda

yaplmasn kolaylatrmaldr.
Yardm malzemeleri ve ekipmanlar, bir lkeye ticari yarar ya da kazan amacyla deil,
yalnzca insanlarn aclarn hafifletmek iin getirilir. Bu tr malzemelerin serbest ve
373
kstlamasz geii salanmal ve sz konusu malzemeler, konsolosluk belgesi veya

makbuzlar, ihracat ve/veya ithalat ruhsatlar ya da ithalat vergisi, havaalan creti veya
liman vergisine tabi olmamaldr.
Motorlu aralar, hafif hava aralar ve telekomnikasyon ekipmanlar da dhil olmak

zere zaruri yardm ekipmanlarnn geici olarak ithali, ev sahibi hkmetler tarafndan
geici lisans ya da tescil zorunluluu muafiyeti salanarak kolaylatrlmaldr. Ayrca
hkmetler, kurtarma almalarnn sona ermesinden sonra yardm ekipmanlarnn
lkeden karlmasn da kstlamamaldr.
Ev sahibi hkmetler, afetler srasnda haberlemeyi kolaylatrmak iin, insani

yardm kurulularna lke ii ve uluslar aras iletiimde kullanabilecekleri radyo
frekanslarnn tahsis edilmesini ve bu frekanslarn afet ncesinde mdahale gruplar
tarafndan bilinmesinin salanmasn tevik etmelidir. Yardm personeline yrttkleri
operasyonlarda ihtiya duyduklar her trl iletiim arandan faydalanmalar iin yetki
verilmelidirler.
4. Hkmetler koordineli bir afet bilgilendirme ve planlama hizmeti salamaya

gayret etmelidir.
nsani yardm almalarnn genel olarak planlamas ve koordinasyonu ev sahibi

hkmetin sorumluluundadr. SYK'lere, yardm ihtiyalar ve devletin yardm ve
kurtarma almalarna ait planlar ve koordinasyonunun yan sra karlaabilecekleri
olas gvenlik riskleriyle ilgili bilgiler salandnda, planlama ve koordinasyon ok
byk lde desteklenmi olacaktr. Hkmetlerden bu tr bilgileri SYK'lere vermeleri
beklenmektedir.
nsani yardm almalarnn etkili koordinasyonu ve verimli kullanmn kolaylatrmak

iin, ev sahibi hkmetlerin, lkeye gelen SYK'lerin ulusal yetkililerle irtibata geecei
tek bir balant noktasn, afetten nce belirlemeleri beklenir.
5. Silahl atma durumlarnda afet yardm
Silahl atma durumlarnda yardm faaliyetleri uluslararas insancl hukukun ilgili

hkmlerince dzenlenir.
Ek 2: Ba Devletlere Tavsiyeler
1.Ba devletler, sivil insani yardm kurulularnn bamsz, insani ve
tarafsz faaliyetlerini kabul etmeli ve sayg gstermelidir.
374
SYK'ler bamszlklarna ve tarafszlklarna ba devletlerce sayg gsterilmesi

gereken bamsz kurululardr. Ba devletler, SYK'leri herhangi bir siyasi ya da
ideolojik ama iin kullanmamaldr.
2. Ba devletler saladklar destei operasyonlarn bamszln sekteye

uratmayacak ekilde sunmaldr.
SYK'ler ba devletlerce kendilerine verilen mali ve malzeme alanndaki destei,

afetzedelere hizmet ederken benimsedikleri ruhu, yani insaniyetilik ve faaliyetlerin
bamszl ilkelerini gzeterek kabul ederler. Yardm faaliyetlerinin uygulanmas nihai
olarak SYK'lerin sorumluluudur ve bu faaliyetler kurulularn kendi politikalarna gre
hayata geirilir.
3. Ba devletler, sivil insani yardm kurulularnn afetzedelere ulamasn

salama konusunda yardmc olmaldr.
Ba devletler, SYK almalarnn gvenlikleri ve afet alanna serbeste erimeleri

konularnda belirli lde sorumluluk stlenmeleri gerektiini kabul etmelidirler. Ba
devletler, gerektii takdirde bu tr konularda ev sahibi hkmetlerle grmeye hazr
olmaldr.
Ek 3: Hkmetler Aras Kurululara Tavsiyeler

1. Hkmetler aras kurulular, yerli ve yabanc sivil insani yardm kurulularn
nemli ortaklar olarak grmelidir.
SYK'ler afetlere daha iyi mdahale edebilmek iin BM ve dier hkmetler aras
kurulularla birlikte almaya hazrdr. Bunu, tm ortaklarn btnlklerine ve
bamszlklarna sayg gsteren bir ortaklk ruhu ile gerekletirirler. Hkmetler
aras kurulular, SYK'lerin bamszlna sayg gstermelidir. BM kurulular yardm
planlarnn hazrlanmasnda SYK'lere danmaldr.
2. Hkmetler aras kurulular ev sahibi hkmetlere, yerel ve uluslar aras

afet mdahalesine ynelik genel bir koordinasyon erevesi hazrlama
konusunda destek olmaldr.
SYK'ler uluslararas mdahale gerektiren afetler iin genel bir koordinasyon hazrlama
yetkisine genellikle sahip deildir. Bu sorumluluk ev sahibi hkmetler ve ilgili
Birlemi Milletler yetkililerine aittir. Sz konusu yetkililer, afetten etkilenmi devlete
ve ulusal ve uluslararas afet yardm topluluklarna bu hizmeti zamannda ve etkili
bir ekilde salamaktan sorumludurlar. SYK'ler her durumda verdikleri hizmetlerin
etkili koordinasyonunu salamak iin her trl abay gstermelidir. Silahl atma
durumlarnda yardm faaliyetleri uluslararas insancl hukukun ilgili hkmlerince
dzenlenir.
375
3. Hkmetler aras kurulular, BM rgtlerine salanan gvenlik korumasn

sivil insani yardm kurulularn da ierecek ekilde geniletmelidir.
Hkmetler aras kurululara gvenlik hizmetlerinin saland yerlerde ve talep olduu

takdirde, bu hizmetler operasyonel ortaklar durumundaki SYK'lere de sunulmaldr.
4. Hkmetler aras kurulular, BM kurulularna aktardklar bilgiye, sivil

insani yardm kurulularnn da erimesini salamaldr.
Hkmetler aras kurulularn, afet mdahalesinin etkin biimde yrtlmesine ynelik

her tr bilgiyi operasyonel ortaklar olan SYK'ler ile paylamalar gerekir.
376
Ek 3: Ksaltmalar ve Tanmlar
Ek 3
Ksaltmalar ve Tanmlar
ACT Artemisinin ve Tedavisi

ALNAP nsani Eylem Sorumluluk ve Performans iin Aktif
renme A
ART Antiretroviral Tedavi
ARV Antiretroviral
(UNDP) Kriz nleme ve Kurtarma Brosu
Bemoc Temel Acil Obstetrik Bakm
BMI Vcut kitle indeksi
BMS Bebek mamas
BTS Kan transfzyonu hizmeti
CDC Hastalk Kontrol ve nleme Merkezleri
CE-DAT Kompleks Acil Veritaban
CEDAW Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi
Szlemesi
Cemoc Kapsaml acil obstetrik bakm
CFR Vaka lm oran
CHW Toplum Sal alan
CIHL Uluslararas nsani Hukuk
Cm Santimetre
CMR Ana lm hz
HS ocuk Haklar Szlemesi
EHS Engellilerin Haklar Szlemesi
CRS Katolik Yardm Hizmetleri
377
CTC Kolera tedavi merkezi

DAC Kalknma Yardmlar Komitesi
DPT Difteri, bomaca ve tetanos
ECB Acil Durum Kapasite Gelitirme (Projesi)
ENA Acil Beslenme analizi
ACT Artemisinin ve tedavisi
EPI Geniletilmi Baklama Program
ETAT Acil Aciliyetine gre sralama, Deerlendirme ve Tedavi
EWARN Erken uyar
FANTA Gda ve Beslenme Teknik Yardm
FAO Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt
FTE Tam zamanl
GDO Genetii deitirilmi organizma
HAP nsani Sorumluluk Ortakl
HIS Salk bilgi sistemi
IASC Kurumlar Aras Dayanma Komitesi
ICC Uluslararas Ceza Mahkemesi
ICCPR Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi
ICERD Her Trl Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmasna likin
Uluslararas Szleme
ICESCR Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas
Szlemesi
ICRC Kzlha Uluslararas Komitesi
ICVA Gnll Ajanslar Uluslararas Konseyi
IDLO Uluslararas Kalknma Hukuku rgt
IDP Yerinden edilmi kimse
IFE Acil durumlarda bebek beslenmesi
IFPRI Uluslararas Gda Politikas Aratrma Enstits
IFRC Kzlha ve Kzlay Dernekleri Uluslararas Federasyonu
IGC Uluslararas Hububat Konseyi
HL Uluslararas insancl hukuk
IMAI Yetikin Hastalk Entegre Ynetimi
IMCI ocuk Hastalklarnn Entegre Ynetimi
IMPAC Gebelik ve doum Entegre Ynetimi
INEE Acil Durumlarda Eitim iin Kurumlar Aras A
IPC Enfeksiyon nleme ve kontrol
IRC Uluslararas Kurtarma Komitesi
IRS Kapal kalan pskrtme
ISPO Protez ve Ortez Dernei
378
IYCF Bebek ve ocuklarn beslenmesi

Km Kilometre
LBW Dk doum arl
LED Ik yayan diyotlar
LEGS Hayvanlar iin Acil Durum Rehber ve Standartlar
LLIN Dayankl haere a
MISP Minimum lk Servis Paketi
SB Salk Bakanl
MSF Snr Tanmayan Doktorlar
OK Orta st kol evresi
Ncds Bulac olmayan hastalklar
NCHS Salk statistikleri Ulusal Merkezi
NFI Gda d madde
STK Sivil toplum kuruluu
NIC Kriz Bilgi Sistemi
NRC Norve Mlteci Konseyi
NTU Nefelometrik bulanklk niteleri
OAU Afrika Birlii rgt (imdi Afrika Birlii)
OCHA nsani ler Koordinasyon Birlemi Milletler Ofisi
OECD Ekonomik birlii ve Kalknma rgt
OHCHR nsan Haklar iin Birlemi Milletler Yksek Komiserlii
ORS Oral rehidrasyon tuzlar
PAHO Pan Amerikan Salk rgt
PEP Maruziyet sonras profilaksi
PLHIV HIV ile yaayan insanlar
PLWHA HIV ve AIDS ile yaayan insanlar
PMTCT Anneden ocua geiin nlenmesi (HIV)
Pouwt Kullanma noktas su artm
Q & A Kalite ve Gvence
RH reme sal
RNI Referans besin alm
SCM Tedarik zinciri ynetimi
SEEP Kk letmeler Eitim ve Tantm (A)
SKAT Uygun Teknoloji svire Merkezi
SMART Yardm ve Geilerde Standart zleme ve Deerlendirme
379
CYBE Cinsel yolla bulaan enfeksiyonlar

TB Tberkloz
TIG Tetanos immn globlin
TZE Tam Zaman Edeeri
5YAH 5 ya alt lm oran
HEB nsan Haklar Evrensel Beyannamesi
BM Birlemi Milletler
HIV / AIDS UNAIDS Birlemi Milletler Ortak Program
BM-DDR Birlemi Milletler Silahszlanma, Terhis ve Yeniden
Entegrasyon
UNDP Birlemi Milletler Kalknma Program
UNFCCC Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi
UNFPA Birlemi Milletler Nfus Fonu
BM-Habitat Birlemi Milletler nsan Yerleimleri Program
BMMYK Mlteciler iin Birlemi Milletler Yksek Komiserlii (
BM Mlteciler Yksek Komiserlii) Ofisi
UNICEF Birlemi Milletler ocuk Fonu
UNISDR Afet Zararlarnn Azaltlmas Birlemi Milletler Uluslararas
Strateji
USAID Amerika Birleik Devletleri Uluslararas Kalknma Ajans
VCA Ak ve kapasite analizi
VIP Gelitirilmi ukur (tuvalet) havalandrmas
WASH Su, sanitasyon ve hijyen teviki
WEDC Su, Mhendislik ve Gelitirme Merkezi
WFH Ykseklik arlk
WFP Dnya Gda Program
WHA Dnya Salk Meclisi
WHO Dnya Salk rgt
WSP Su Gvenlik Plan
380
NDEKS
381
5 ya alt lm oran 292, 310, 311, 339, AIDS HIV ve AIDS v, 12, 15, 64, 67, 77, 85,
346, 380 98, 99, 104, 109, 134, 166, 170, 171, 178,
(Ayrca baknz: Ana lm hz (CMR)) 183, 194, 219, 230, 237, 328, 344, 352,
353, 379, 380, 382, 386
A akut yetersiz beslenme 147, 156, 164, 165,
166, 170, 172, 222, 224, 311,
administrative offices 256
(Ayrca baknz: Yetersiz beslenme)
afet hazrl 5, 10, 54, 62, 68, 73, 80, 140,
aletler 5, 8, 10, 11, 13, 44, 45, 57, 70, 75,
159, 240, 288
107, 110, 113, 121, 122, 144, 152, 153,
afet mdahale 4, 14, 17, 20, 72, 85, 86, 156, 166, 181, 199, 201, 205, 206, 207,
106, 109, 147, 149, 179, 201, 212, 246, 208, 211, 218, 222, 223, 232, 242, 246,
248, 270, 288, 293, 294, 296, 298, 303, 260, 262, 263, 264, 268, 269, 271, 276,
304, 306, 317, 321, 327, 329, 330, 369, 277, 283, 285, 288, 306, 308, 350
370, 371, 372, 373, 374, 375, 376
(Ayrca baknz: Gda d kalemler (NFIs))
afetler ii, iii, v, vi, 1, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12,
ana lm hz (CMR) 292, 310, 311, 339,
14, 15, 16, 17, 20, 21, 22, 23, 24, 29, 30,
346, 377
31, 37, 39, 40, 42, 44, 45, 53, 54, 55, 56,
57, 59, 61, 62, 63, 64, 65, 67, 68, 72, 73, (Ayrca baknz: 5in altnda lm oran
74, 75, 76, 77, 78, 80, 81, 82, 84, 85, 86, (U5MR))
91, 92, 98, 102, 105, 106, 108, 109, 110, anne st 159, 161, 162, 163, 219, 377
111, 117, 118, 119, 120, 124, 125, 130,
(Ayrca baknz: St, ek besleme)
136, 137, 140, 144, 147, 148, 149, 151,
152, 153, 154, 156, 157, 158, 159, 164, antropometrik aratrma 155, 156, 221, 223
165, 171, 176, 177, 179, 183, 185, 193, alama 174, 219, 312, 319, 320, 321, 322,
194, 195, 198, 200, 201, 203, 204, 205, 324, 330, 33 2
206, 207, 209, 212, 214, 215, 216, 217,
227, 233, 237, 240, 244, 245, 246, 247, (Ayrca baknz: Baklk kazandrma)
248, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 257, atk ynetimi 80, 81, 82, 88, 101, 111, 114,
259, 260, 263, 264, 265, 266, 268, 270, 117, 119, 120, 127, 137, 188, 297, 313
271, 278, 279, 282, 284, 285, 286, 288,
ayakta tedavi edilen hastalar 129, 130, 164,
292, 293, 294, 295, 296, 298, 299, 300,
169, 170, 171, 343, 347
303, 304, 306, 308, 309, 310, 311, 313,
315, 317, 321, 326, 327, 328, 329, 330, (Ayrca baknz: Yatarak tedavi gren
331, 332, 333, 336, 338, 339, 347, 348, hastalar)
349, 350, 351, 356, 357, 360, 365, 366, ayrm gzetmeme 22, 37, 83, 143, 291, 359
368, 369, 370, 371, 372, 373, 374, 375,
376, 380 B
(Ayrca baknz: lk deerlendirme, ehir
felaketleri) baklk kazandrma 118, 120, 156, 168,
299, 318, 322, 324, 332, 349
afetten etkilenen insanlar 5, 7, 9, 11, 30, 33,
55, 56, 61, 63, 65, 67, 71, 73, 83, 86, 88, (Ayrca baknz: Alama)
94, 106, 116, 121, 143, 148, 152, 166, 176, banyo yapma 382
178, 180, 192, 193, 198, 200, 202, 203,
(Ayrca baknz: Ykama)
208, 211, 247, 249, 250, 251, 254, 255,
258, 264, 265, 269, 271, 273, 274, 275, barnak 1, 2, 4, 7, 12, 22, 24, 59, 83, 95,
278, 282, 291, 294, 297, 298, 304, 314, 111, 112, 113, 114, 121, 122, 143, 148,
327, 338 161, 195, 200, 201, 222, 229, 239, 240,
241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248,
afetten etkilenen insanlar ii, 53, 54, 56, 71,
249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 257,
84, 86, 98, 111, 114, 148, 176, 184, 202,
258, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265,
247, 262, 273, 294
382
ndeks
266, 268, 269, 270, 271, 275, 276, 277, 292, 295, 305, 306, 307, 309, 311, 313,
278, 279, 280, 281, 283, 284, 285, 286, 318, 319, 322, 336, 338, 340, 342, 343,
291, 292, 300, 311, 312, 313, 336, 340 351, 377
(Ayrca baknz: Kamplar, evresel (Ayrca baknz: Deerlendirme, izleme)
etki, mlkiyet, mahremiyet, risk analizi,
bilginin mahremiyeti 35, 307
yerleim, termal konfor)
biyolojik silahlar 362
barnak materyalleri 201, 259, 260, 280
bomaca 321, 322, 323, 324, 343, 345,
geleneksel barnak 244, 245, 249, 252, 259
378
havalandrma 244, 258, 260, 261, 275, 300 (Ayrca baknz: DPT)
baa kma stratejileri 15, 16, 86, 145, 149, bcekler 112, 113, 131, 188, 312
153, 175, 176, 177, 215, 231, 244, 248,
251, 295 bulac hastalk 42, 115, 120, 168, 182,
219, 261, 289, 290, 293, 299, 300, 305,
bebekler 92, 96, 107, 112, 140, 141, 142, 306, 309, 311, 312, 314, 315, 316, 319,
146, 147, 154, 155, 156, 158, 159, 160, 320, 323, 349, 352
161, 162, 163, 164, 168, 170, 171, 172,
174, 182, 185, 186, 196, 198, 218, 219, (Ayrca baknz: Hastalk, bulac olmayan
220, 221, 226, 231, 232, 235, 260, 271, hastalk)
272, 275, 282, 313, 321, 322, 324, 329, bulac hastalklar 299, 320, 383
378, 379
bulac olmayan hastalk 289, 290, 299,
(Ayrca baknz: Emzirme, ocuklar, savun- 309, 315, 336, 337, 341, 344, 351, 354,
masz insanlar) 379
beriberi 156, 173, 181 (Ayrca baknz: Bulac hastalk, hastalk)
besleme 34, 103, 112, 115, 129, 130, 140, C
141, 142, 146, 147, 154, 155, 156, 158,
159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, Cenevre Anlamalar 22, 37, 144, 361, 362,
168, 170, 173, 174, 178, 179, 182, 183, 366
184, 185, 186, 196, 197, 198, 218, 220,
221, 222, 231, 235, 236, 237, 238, 313, cesetleri kaldrma 118, 136
324, 329, 378, 379 cinsel istismar 71, 195
(Ayrca baknz: Ek besleme, yetersiz bes- cinsel smr 40, 73, 86, 149, 195, 196,
lenme) 248, 263, 295, 327
beslenme iv, 1, 2, 4, 7, 12, 24, 85, 112, cinsiyet temelli iddet 31, 40, 42, 45, 63, 84,
139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 147, 86, 149, 195, 235, 248, 295, 352
148, 149, 150, 151, 152, 154, 155, 156,
157, 158, 160, 161, 162, 166, 167, 168,
169, 171, 172, 173, 174, 175, 177, 180,
181, 182, 183, 184, 185, 189, 193, 196, amarhane 95, 103, 104, 129
206, 212, 218, 219, 220, 221, 222, 227,
(Ayrca baknz: Sabun, ykama)
228, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 236,
237, 238, 247, 254, 313, 323, 340, 352, atma ii, v, 4, 6, 7, 9, 10, 12, 13, 15, 16,
378, 379 20, 21, 22, 23, 24, 29, 30, 36, 38, 39, 40,
(Ayrca baknz: Gda, kt beslenme, 44, 45, 53, 54, 55, 62, 63, 65, 67, 75, 76,
yetersiz beslenme, mikro besleyici 83, 126, 144, 153, 175, 178, 189, 191, 204,
eksiklii) 207, 218, 231, 233, 251, 253, 255, 279,
291, 309, 311, 317, 331, 333, 350, 351,
bilgi 35, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 68, 70, 353, 356, 357, 359, 361, 362, 363, 369,
71, 87, 98, 109, 113, 124, 149, 155, 156, 374, 376
218, 220, 221, 222, 232, 235, 248, 278,
evresel etki 76, 97, 178, 242, 246, 250,
383
253, 265, 266, 281, 285 269, 270, 277, 279, 280, 281, 285, 291,
294, 299, 313, 325, 353, 356, 361, 363,
iftlik hayvan v, 12, 98, 99, 126, 129, 135,
364, 365, 366, 369, 370, 371, 372, 373,
144, 145, 178, 199, 205, 206, 207, 211,
375, 378
212, 214, 215, 231, 246, 255, 266, 379
dk 80, 81, 82, 84, 88, 92, 101, 105, 106,
ocuklar iv, v, vi, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 31,
107, 108, 109, 110, 111, 114, 122, 126,
35, 40, 42, 43, 45, 57, 63, 64, 66, 73, 76,
127, 132, 136, 137, 256, 312
91, 92, 94, 96, 99, 104, 106, 107, 108, 110,
113, 119, 125, 130, 140, 141, 142, 146, (Ayrca baknz: Tuvaletler, atk ynetimi)
147, 154, 155, 156, 158, 159, 160, 161, dk kaldrma 80, 81, 82, 84, 88, 92, 101,
162, 163, 166, 167, 168, 170, 171, 172, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114,
174, 178, 179, 180, 182, 185, 186, 195, 122, 126, 127, 136, 137, 256, 312
196, 198, 218, 219, 220, 221, 225, 226,
229, 231, 232, 234, 235, 236, 237, 255, dksal hastalklar 81, 82, 84, 105, 107,
257, 260, 272, 273, 275, 278, 279, 282, 113, 131
284, 289, 290, 298, 306, 309, 311, 312, (Ayrca baknz: Hastalklar)
313, 314, 315, 320, 321, 322, 323, 324,
difteri 321, 322, 323, 324, 332, 343, 345,
328, 329, 334, 338, 346, 349, 350, 352,
378
357, 358, 359, 361, 368, 377, 379, 380
(Ayrca baknz: DPT)
(Ayrca baknz: Bebekler, savunmasz in-
sanlar) doal felaketler 253, 263
doum grevlileri 125, 325, 326
D (Ayrca baknz: Kadnlar)
datm sistemleri 179, 193 DPT (difteri, bomaca ve tetanos) 321, 324,
dang hummas 111, 115, 131, 312, 313, 332, 378
314, 318, 320, 343, 345 (Ayrca baknz: Difteri, bomaca, tetanos)
Davran Kurallar 1, 2, 24, 37, 56, 72, 353,
366, 368, 369, 370 E
defnetme 43, 57, 119, 120, 191, 255, 300 ebeveynler 40, 86, 107, 149, 198, 248, 294,
kltrel olarak uygun defnetme 43, 255 298
(Ayrca baknz: Hasta bakclar)
deerlendirme
(Ayrca baknz: Balang deerlendirme- eitim vi, 13, 71, 78, 85, 92, 93, 94, 100,
si, ihtiya analizi, risk deerlendirmesi) 102, 116, 147, 159, 173, 184, 190, 202,
205, 206, 224, 237, 238, 246, 262, 263,
deerlendirme v, 5, 8, 9, 11, 14, 46, 54, 69, 276, 277, 283, 293, 300, 301, 302, 333,
70, 75, 77, 78, 86, 92, 135, 148, 176, 178, 335
179, 190, 192, 196, 200, 207, 247, 251,
288, 294, 303, 310, 319, 320 ek besleme 164, 165, 166, 168, 170, 179,
186, 221, 238, 313
(Ayrca baknz: Veri, izleme)
(Ayrca baknz: Emzirme, besleme, kt
depremler 144, 251, 253, 293, 331 beslenme, mikro besleyici eksiklii)
destek iii, vi, 4, 6, 11, 12, 14, 15, 16, 20, el ykama 104, 107, 108, 110, 121, 122,
21, 22, 23, 24, 26, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 129
36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 53, 56, 57, 60,
(Ayrca baknz: Sabun, ykama)
65, 66, 67, 68, 70, 73, 75, 78, 83, 86, 92,
143, 144, 149, 150, 163, 175, 176, 179, emzirme 158, 160, 161, 162, 163, 165,
197, 198, 199, 202, 203, 231, 233, 236, 168, 169, 171, 172, 179, 180, 182, 185,
237, 243, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 218, 219, 220, 221, 227, 229, 256, 324
252, 255, 256, 260, 262, 263, 264, 268, en iyi pratikler 4, 173, 186, 254, 263
384
ndeks
engelli insanlar v, 11, 12, 16, 17, 35, 37, 40, gda erzaklar 34, 165, 181, 182, 183, 186,
45, 63, 73, 85, 95, 99, 104, 107, 108, 127, 192, 369
147, 166, 183, 192, 194, 195, 198, 209,
gda hazrl 108, 126, 147, 197, 198, 259,
212, 223, 251, 255, 273, 279, 280, 309,
263, 270, 273, 274
332, 338, 359, 377
(Ayrca baknz: Savunmasz insanlar) gdaya eriim 144, 160, 179, 181, 183, 184,
198, 222
engelli kiiler entegrasyon 153, 201, 238,
327 paralara ayrlm 61, 62, 63, 64, 65, 87,
109, 124, 149, 248, 278, 295, 306, 307
EPI see Expanded Programme on
Immunization salk hizmetlerine eriim 209, 292, 298,
304, 307, 309, 310, 333
erken uyar sistemleri 85, 147, 152, 210,
234, 246, 292, 317 gerekli salk hizmetleri 42, 43, 73, 115, 156,
162, 163, 168, 174, 182, 261, 351, 385
erozyon 64, 121, 122, 123, 176, 177, 211,
(Ayrca baknz: Salk hizmetleri)
256, 265, 266, 267
mal varlklarnn erozyonu 177, 211 geri vermeme (mltecileri) 23
eya mlkiyeti 384 gda d kalemler (NFIs) 1, 2, 4, 7, 94, 95,

125, 185, 198, 239, 240, 241, 242, 243,
(Ayrca baknz: Mlkiyet) 244, 246, 247, 248, 250, 257, 260, 261,
ev sahibi aileler 63, 118, 240, 246, 251, 263, 264, 268, 269, 270, 271, 273, 274,
257, 268, 279 276, 278, 281, 286, 312, 313, 314, 379
ev sahibi halk 69, 253, 255, 281 (Ayrca baknz: Yatak takm, giyim)
Expanded Programme on Immunization gda gvenlii deerlendirmeleri 151, 183,
(EPI) 321, 322, 378 214, 232, 233
gda gvenlii iv, 1, 2, 4, 7, 94, 135, 139,
F 140, 141, 142, 143, 144, 145, 147, 148,
faecal contamination 105, 106 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156,
157, 160, 161, 162, 164, 166, 168, 170,
faeco-oral diseases see diseases
173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180,
G 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188,
189, 192, 193, 195, 197, 198, 199, 200,
geim ihtiyalar 35, 37 202, 203, 204, 207, 208, 210, 211, 212,
geim kaynaklar iv, 14, 16, 40, 68, 95, 140, 214, 215, 218, 230, 231, 232, 233, 234,
141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 150, 235, 254, 264, 268, 270, 271, 275, 292,
151, 152, 153, 157, 175, 176, 177, 178, 304, 313, 340, 352
179, 181, 182, 189, 199, 200, 201, 203, gda gvensizlii 144, 145, 146, 150, 151,
204, 205, 207, 208, 210, 211, 212, 214, 152, 168, 177, 178, 203, 212, 231, 233,
215, 218, 232, 233, 243, 244, 246, 250, 234
254, 258, 260, 262, 263, 266, 276, 280,
281, 283 gda transferleri 140, 141, 142, 147, 152,
153, 156, 160, 164, 168, 174, 175, 178,
genetii deitirilmi gdalar 187 179, 180, 183, 184, 185, 186, 187, 188,
gerekli salk hizmetleri 42, 43, 73, 115, 189, 192, 194, 195, 196, 197, 198, 199,
156, 162, 163, 168, 171, 174, 182, 219, 202, 203, 206, 209, 210, 213, 230, 264,
261, 288, 289, 290, 292, 296, 304, 305, 271, 275
306, 309, 310, 311, 312, 314, 315, 316, (Ayrca baknz: Nakit ve fi transferleri)
320, 321, 323, 325, 328, 331, 333, 336,
351 gda yardm iv, 162, 182, 183, 233, 235,
365
gda depolama 89, 113, 185, 236, 243,
256, 260, 269 giyim 22, 98, 104, 112, 113, 116, 118, 120,
385
132, 210, 219, 229, 240, 241, 242, 244, ecza ynetimi 303
252, 268, 269, 271, 272, 282, 358
hareket zgrl 36, 38, 39, 358
(Ayrca baknz: Gda d kalemler (NFIs),
termal konfor) hastabakclar 107, 158, 160, 161, 163,
172, 183, 184, 198, 218, 220, 222
gvenli ime suyu 84, 97, 243
hastalk 42, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 91,
(Ayrca baknz: Kirlilik, su tedariki) 98, 100, 101, 105, 111, 112, 113, 114, 115,
gvenlik iv, 1, 2, 4, 6, 7, 20, 21, 22, 23, 24, 117, 120, 124, 127, 131, 136, 144, 145,
29, 30, 33, 34, 38, 39, 60, 62, 64, 67, 71, 146, 149, 158, 166, 168, 173, 174, 182,
73, 83, 84, 89, 94, 107, 124, 135, 139, 140, 183, 198, 205, 206, 219, 234, 243, 244,
141, 142, 143, 144, 145, 147, 148, 149, 248, 253, 258, 261, 289, 290, 292, 293,
150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 295, 296, 299, 300, 305, 306, 309, 311,
160, 161, 162, 164, 166, 168, 170, 173, 312, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 320,
174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 321, 322, 323, 336, 337, 339, 341, 343,
182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 344, 345, 346, 347, 349, 351, 352, 354,
190, 191, 192, 193, 195, 196, 197, 198, 377, 379
199, 200, 202, 203, 204, 207, 208, 210, (Ayrca baknz: Bulac hastalk, kronik
211, 212, 214, 215, 216, 218, 230, 231, hastalk, mikro besleyici eksiklii, dksal
232, 233, 234, 235, 237, 243, 244, 249, hastalk, tayc yoluyla bulaan hastalk)
250, 251, 252, 254, 256, 257, 259, 264,
268, 270, 271, 275, 278, 279, 291, 292, hastalkl olma hali verisi 306
304, 313, 320, 338, 340, 352, 358, 360, (Ayrca baknz: Ana lm hz, 5 ya alt
363, 372, 374, 375, 376 lm oran (U5MR))
hastaneler 39, 103, 117, 129, 130, 291,
H
296, 297, 299, 313, 323, 324, 326, 328,
haklar ii, 4, 6, 7, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 330, 335, 336, 341, 342, 349, 350, 353
22, 23, 26, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 37, (Ayrca baknz: Saha hastaneleri, salk
38, 39, 41, 42, 44, 45, 46, 53, 56, 57, 58, merkezleri, salk alanlar, mobil klinik-
63, 65, 67, 71, 76, 83, 84, 86, 87, 109, 110, ler)
115, 134, 143, 144, 149, 176, 193, 231,
hedefleme 17, 67, 69, 78, 86, 92, 142, 148,
232, 243, 244, 246, 248, 249, 254, 255,
150, 151, 154, 175, 178, 192, 193, 199,
263, 284, 285, 291, 294, 295, 297, 299,
200, 203, 227, 236, 247, 294, 309
305, 307, 325, 334, 336, 348, 351, 356,
357, 358, 359, 360, 363, 364, 370, 373, helalar
377, 378, 379, 380 (Ayrca baknz: Tuvaletler)
(Ayrca baknz: nsan haklar, ayrm gzet- hepatitler (A, B, C) 118, 120, 131, 300, 327,
meme, hak ihlali 33, 359,hak ineme 35, 343, 345
38)
hesap verilebilirlik ii, iii, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 12,
hamile kadnlar 107, 113, 209, 222, 313, 13, 24, 53, 57, 70, 74, 75, 76, 77, 91, 159,
324, 326, 327, 329, 330 187, 188, 192, 193, 202, 367, 377, 378,
(Ayrca baknz: Savunmasz insanlar, 379
kadnlar)
HIS see health information system
doum kiti 326
HIV ile yaayan insanlar (PLHIV) 11, 16, 64,
hane halk atklar 117, 119 67, 99, 104, 166, 171, 180, 183, 194, 198,
(Ayrca baknz: Atk ynetimi) 212, 227, 237, 329, 379
haplar 15, 73, 118, 290, 296, 302, 303, HIV ve AIDS v, 11, 12, 15, 16, 17, 64, 67,
315, 328, 329, 330, 334, 348 77, 85, 86, 99, 104, 109, 134, 149, 160,
162, 163, 166, 168, 170, 171, 172, 178,
(Ayrca baknz: Temel ilalar, tbbi ikmal
183, 194, 198, 210, 219, 221, 227, 230,
malzemeleri)
386
ndeks
235, 236, 237, 248, 290, 294, 295, 300, 78, 83, 143, 176, 243, 291, 356, 361, 363,
325, 326, 327, 328, 329, 330, 332, 337, 365, 366, 369, 370, 372, 373
341, 342, 344, 349, 352, 353, 379, 380
insani krizler iii, 292, 336, 351
(Ayrca baknz: HIV ile yaayan insanlar)
insani yardm kurumlar 5, 6, 9, 10, 20, 21,
hijyen tantm iv, 1, 2, 4, 7, 79, 80, 81, 82, 26, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39,
83, 88, 89, 91, 92, 93, 94, 100, 102, 103, 40, 41, 42, 44, 53, 54, 55, 58, 59, 60, 62,
105, 106, 110, 124, 125, 135, 198, 268, 63, 65, 68, 69, 71, 83, 85, 143, 147, 148,
270, 312, 320, 380 189, 243, 246, 247, 291, 294, 338, 366,
(Ayrca baknz: Su tedariki, salk 369
nlemleri) nsani Yardm Szlemesi ii, iii, iv, 1, 2, 4, 5,
hizmet bedeli 208, 209, 210, 212, 301, 358 6, 15, 19, 20, 24, 26, 28, 29, 36, 37, 38, 52,
53, 66, 67, 78, 82, 83, 142, 143, 238, 242,
I 243, 286, 290, 291, 356
(Ayrca baknz: Temel standartlar,
IDP see internally displaced persons minimum standartlar, Koruma lkeleri)
IMAI see Integrated Management of Adult insanlk prensibi 6, 20, 21, 83, 143, 243,
Illness 291
IMCI see Integrated Management of internally displaced persons (IDP) 22, 23,
Childhood Illnesses 31, 46, 144, 209, 339, 350, 353, 356, 363,
Integrated Management of Adult Illness 364, 378
(IMAI) 314, 315, 378 (Ayrca baknz: Yerel aileler, savunmasz
insanlar)
Integrated Management of Childhood
Illnesses (IMCI) 314, 315, 323, 324, 349, ishal 84, 95, 100, 101, 102, 110, 111,
378 114, 115, 131, 163, 168, 173, 174, 183,
219, 299, 311, 314, 318, 320, 323, 324,
341, 342, 343, 344
iskorbt 156, 173, 181, 238

ihtiya analizi 54, 65, 75, 80, 81, 82, 89,
istihdam 93, 142, 146, 152, 175, 177, 202,
124, 240, 250, 269, 270
204, 208, 209, 210
(Ayrca baknz: lk deerlendirme, risk
analizi) i iin nakit 201, 209, 210, 253
iklim deiimleri v, 10, 11, 12, 14, 64, 68, iyileme sreci 152, 171
153, 206, 234, 246, 263, 266, 292, 365, izleme v, 5, 11, 14, 24, 36, 38, 39, 45, 46,
366, 380 54, 67, 68, 69, 70, 71, 77, 86, 91, 92, 93,
ilk deerlendirme 61, 62, 75, 81, 82, 86, 94, 98, 100, 101, 102, 104, 148, 155, 156,
124, 148, 150, 154, 155, 232, 247, 250, 157, 159, 163, 164, 166, 167, 172, 176,
270, 278, 294 178, 179, 183, 187, 188, 189, 192, 195,
196, 200, 201, 202, 203, 205, 207, 212,
(Ayrca baknz: htiya analizi, risk analizi) 224, 231, 233, 240, 247, 260, 263, 266,
ilk yardm 73, 76, 331, 332, 334, 335, 350 270, 276, 288, 294, 300, 305, 307, 308,
310, 327, 344, 352, 372, 379
insan haklar 6, 15, 21, 22, 23, 32, 44, 46,
58, 65, 67, 71, 83, 243, 284, 285, 307, 325, (Ayrca baknz: Veri, deerlendirme)
336, 348, 351, 356, 357, 359, 360, 363,
364, 379, 380 K
(Ayrca baknz: Haklar) kadnlar 11, 15, 16, 21, 32, 35, 40, 53, 57,
insani destek 6, 11, 14, 15, 16, 21, 22, 23, 61, 63, 64, 66, 67, 71, 73, 75, 76, 84, 91,
24, 29, 30, 33, 36, 37, 40, 42, 67, 73, 75, 93, 94, 96, 99, 103, 104, 107, 108, 109,
387
110, 113, 124, 127, 147, 151, 153, 158, klinisyenler 222, 302, 306, 345, 347, 353
160, 161, 179, 180, 182, 185, 192, 193,
kolera 81, 82, 86, 103, 129, 131, 132, 149,
195, 198, 200, 202, 203, 208, 209, 210,
248, 295, 300, 316, 317, 318, 319, 320,
212, 214, 220, 222, 226, 227, 237, 255,
341, 342, 343, 345, 352, 378
263, 271, 272, 273, 275, 279, 280, 282,
284, 286, 298, 302, 309, 313, 326, 327, konaklama 240, 246, 252, 254, 255, 256,
328, 329, 330, 338, 341, 342, 346, 350, 259, 260, 263, 274
358, 363, 370, 377 (Ayrca baknz: Barnak)
(Ayrca baknz: Cinsiyet temelli iddet, koordinasyon v, vi, 5, 7, 10, 11, 13, 24, 31,
hamile kadnlar, mahremiyet, savunmasz 39, 44, 50, 52, 53, 58, 59, 60, 69, 71, 74,
insanlar) 85, 93, 95, 118, 119, 120, 142, 147, 155,
kadnlarn katlm 66, 84, 192 159, 160, 188, 189, 190, 202, 203, 206,
233, 247, 249, 250, 278, 285, 288, 290,
kalite ve hesap verebilirlik 4, 5, 7, 8, 12, 13,
293, 298, 307, 308, 309, 312, 320, 322,
53, 74, 379
325, 326, 331, 333, 366, 374, 375, 379
kamplar 33, 34, 37, 63, 114, 178, 193, 240,
Koruma lkeleri iv, 1, 2, 6, 7, 20, 25, 26, 27,
245, 246, 249, 251, 254, 257, 285, 319
28, 29, 30, 31, 32, 33, 52, 80, 82, 85, 107,
(Ayrca baknz: Yerleme, barnak) 108, 110, 140, 142, 148, 153, 194, 209,
kamu sal 84, 85, 88, 89, 91, 101, 102, 210, 240, 242, 247, 288, 290, 294
117, 124, 134, 137, 140, 141, 142, 144, (Ayrca baknz: Temel Standartlar, nsani
155, 157, 165, 173, 174, 180, 181, 182, Yardm Szlemesi, minimum standartlar)
190, 219, 224, 225, 226, 270, 292, 293,
koruyucu giyinme 116, 118, 120, 210
297, 298, 303, 305, 310, 314, 336, 339,
348, 349, 350, 351 kt beslenme 14, 140, 141, 142, 145, 147,
kap-kacak 104, 197, 198, 242, 247, 273, 148, 155, 156, 157, 162, 164, 165, 166,
282 167, 169, 170, 171, 172, 173, 175, 179,
182, 183, 220, 221, 222, 223, 224, 232,
(Ayrca baknz: Yemek piirme, ocaklar) 234, 237, 238, 292, 311, 313, 314, 320,
karantina alanlar 256 323, 341, 342, 343, 344
karar alma 14, 15, 24, 56, 59, 70, 84, 150, (Ayrca baknz: Besleme, mikro besleyici
155, 157, 202, 216, 305, 306 eksiklii, besin, ek besleme, yetersiz bes-
lenme)
kemirgenler 112, 113, 114, 117, 119, 188
kronik hastalklar 166, 315
kzamk 86, 149, 156, 173, 174, 182, 219,
248, 295, 311, 312, 314, 317, 318, 319, kronik yetersiz beslenme
320, 321, 322, 341, 342, 343, 344, 345 (Ayrca baknz: Yetersiz beslenme)
(Ayrca baknz: Alama, A vitamini) kullanma noktas su artm (PoUWT) 102,
kzlar 15, 21, 32, 40, 53, 58, 61, 63, 64, 66, 379
75, 84, 86, 94, 96, 104, 107, 110, 124, 130, (Ayrca baknz: Su tedariki)
149, 153, 210, 237, 248, 271, 272, 275,
kuraklk 99, 144, 178, 206, 212, 213
286, 294
(Ayrca baknz: ocuklar, cinsiyet temelli kurutulan arazi 80, 81, 82, 84, 88, 101, 106,
iddet, kadnlar) 111, 114, 115, 117, 121, 122, 123, 127,
128, 136, 243, 256, 260, 261, 267, 313
kirlilik 14, 106, 117, 118, 122, 205, 275
(Ayrca baknz: Yeralt suyu, kirlilik, yamur
(Ayrca baknz: Yeralt suyu, yamur suyu, suyu, yzey suyu)
yzey suyu, tuvaletler, su kaynaklar)
kltrel pratikler 17, 96, 98, 204, 259, 272,
kiisel hijyen 94, 95, 96, 97, 103, 113, 131, 273
268, 269, 270, 281
388
ndeks
L 112, 137, 144, 209, 235, 284, 285, 319,

339, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 356,
laboratuvar hizmetleri 297, 299 361, 363, 364, 369, 379, 380
laboratuvar testi 299, 318
N
M nakit ve gdakuponu transferleri 11, 94, 140,
141, 142, 145, 147, 152, 153, 160, 166,
mahremiyet 93, 104, 108, 252, 257, 258,
170, 175, 176, 178, 199, 200, 201, 202,
259, 260, 268, 297, 299
203, 207, 210, 268, 304
(Ayrca baknz: Barnak, kadnlar)
(Ayrca baknz: Gda transferleri)
marketler 68, 108, 118, 119, 130, 142, 145,
niyasin 173, 180, 226, 228
152, 175, 177, 181, 182, 183, 189, 196,
199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206,
208, 209, 210, 211, 212, 215, 217, 233, O
250, 254, 257, 263, 268, 270, 285
ocaklar 177, 198, 242, 252, 257, 261, 274,
menenjit 299, 314, 317, 318, 319, 341, 275, 282
342, 343, 344, 345 (Ayrca baknz: Yemek piirme, yakt, kap-
(Ayrca baknz: Baklk kazandrma, a- kacak)
lama)
olanlar 15, 21, 32, 53, 61, 66, 75, 130,
menstruasyon 94, 95, 96, 108, 110, 127, 237, 271, 272, 286
128 (Ayrca baknz: ocuklar)
(Ayrca baknz: Kadnlar) okullar 39, 56, 57, 93, 108, 124, 129, 130,
mikro besleyici eksiklii 140, 141, 142, 145, 179, 194, 198, 209, 210, 231, 236, 243,
147, 156, 157, 162, 164, 165, 169, 170, 246, 250, 251, 252, 253, 255, 256, 261,
171, 173, 174, 179, 180, 181, 182, 224, 264, 270, 279, 281, 286, 298, 350, 351
225, 234, 238, 313, 323 oral rehidrasyon tuzlar (ORS) 174, 323,
(Ayrca baknz: Kt beslenme, ek 324, 379
besleme) oranlar 298, 310
mineraller 155, 181, 182, 228, 234, 238 (Ayrca baknz: Gda, gda oranlar)
Minimum Initial Service Package (MISP) oyun alanlar 253
325, 326, 327, 350, 379
minimum standartlar ii, iii, 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8,
9, 10, 12, 14, 20, 22, 24, 44, 53, 66, 67, 69,
71, 78, 79, 80, 83, 84, 88, 98, 134, 139, dem 145, 156, 171, 221, 222
140, 143, 144, 148, 150, 194, 231, 238, lm oran verisi 292, 311, 351
239, 240, 243, 244, 249, 253, 264, 270,
(Ayrca baknz: Ana lm hz, 5 ya alt
284, 286, 287, 288, 291, 296, 298, 348,
lm oran (U5MR))
361
(Ayrca baknz: Temel Standartlar, nsani P
Yardm Szlemesi, Koruma lkeleri)
mobilklinikler 297, 299 pelagra 156, 173, 181, 238
(Ayrca baknz: Saha hastaneleri, salk planlama 5, 14, 56, 59, 66, 72, 84, 85, 92,
merkezleri, hastaneler) 93, 95, 119, 121, 122, 147, 153, 156, 157,
162, 178, 180, 181, 182, 187, 195, 201,
mlkiyet 8, 42, 56, 57, 70, 249, 253, 254,
202, 224, 227, 232, 242, 246, 249, 250,
255, 266, 279
252, 253, 254, 255, 256, 257, 260, 265,
mlteciler vi, 15, 21, 22, 23, 45, 46, 76, 84, 266, 271, 281, 293, 312, 327, 371, 374
389
programme design 65, 66, 82, 89, 137, 328, 331, 332, 334, 339, 341, 342, 345,
166, 170, 184, 185 347, 348, 353
psikososyal destek 12, 17, 32, 40, 41, 43, salk 103, 108, 124, 129, 154, 156, 296,
46, 47, 71, 74, 86, 149, 172, 184, 248, 286, 297, 325, 326, 343
295, 325, 327, 333, 335, 350, 361 (Ayrca baknz: Saha hastaneleri, salk
alanlar, hastaneler, mobil klinikler)
R saha hastaneleri 297, 299
riboflavin eksiklii 181 (Ayrca baknz: Salk merkezi, hastaneler,
mobil klinikler)
risk analizi 101, 156, 316, 317, 330, 343
savunmasz insanlar 11, 34, 36, 39, 54, 55,
(Ayrca baknz: lk deerlendirme, ihtiya 61, 65, 67, 87, 90, 103, 104, 124, 137, 149,
analizi) 166, 168, 175, 178, 183, 185, 194, 197,
200, 201, 202, 211, 212, 215, 219, 237,
S 248, 250, 255, 256, 270, 275, 277, 279,
295, 304, 307, 309, 310
sabun 89, 95, 104, 110, 120
(Ayrca baknz: ocuklar, yallar, HIV ile
yaayan insanlar, engelli insanlar, kadnlar)
(Ayrca baknz: El ykama, amarhane,
ykama) savunmaszlk ve kapasite analizi 75, 86,
149, 233, 248, 294, 380
salk bilgilendirme sistemi (HIS) 305, 306,
316, 339, 348, 364, 378 SCM 179, 188, 189, 190, 379, 389, 390
salk alanlar 125, 162, 238, 301, 302, (Ayrca baknz: Tedarik zinciri ynetimi)
303, 315, 316, 331, 349 sel basma 117, 122, 128, 190, 209, 251,
salk eitimi 12, 200, 270, 297, 312, 313, 253, 256, 266, 267, 293
314, 323, 340, 358 seller 14, 64, 106, 108, 109, 110, 121, 122,
144, 206, 253, 293
salk etkisi 292, 293
stma 111, 113, 114, 115, 127, 131, 162,
salk hizmetleri 24, 32, 42, 43, 119, 137,
168, 174, 182, 219, 299, 311, 312, 313,
144, 161, 210, 211, 243, 246, 255, 256, 314, 315, 317, 319, 320, 323, 341, 342,
261, 264, 292, 297, 299, 300, 303, 304, 343, 344, 349
314, 316, 323, 326, 327, 328, 329, 330,
332, 335, 337, 339 (Ayrca baknz: Uzun mrl bcek ilac
barndran alar (LLINs), sivrisinek kont-
salk hizmetleri 42, 43, 73, 111, 115, 146, rol)
148, 156, 162, 163, 165, 167, 168, 170,
stma nleme 313
171, 174, 182, 199, 209, 219, 250, 261,
288, 289, 290, 292, 294, 296, 297, 298, sinekler 111, 112, 114, 115, 117, 119, 131
301, 302, 304, 305, 306, 307, 309, 310, sivil toplum kurulular 10, 58, 59, 85, 147,
311, 312, 314, 315, 316, 320, 321, 323, 193, 246
325, 328, 331, 333, 334, 335, 336, 351
sivrisinek kontrol 115
salk nlemleri iv, 1, 2, 4, 7, 12, 24, 59, 79,
(Ayrca baknz: Uzun mrl bcek ilac
80, 81, 82, 83, 84, 85, 88, 91, 98, 99, 102, barndran alar (LLINs), stma)
103, 106, 107, 108, 109, 122, 124, 125,
127, 131, 132, 134, 135, 137, 144, 162, sosyal alar 43, 55, 67, 73, 176, 184, 203,
243, 247, 250, 257, 281, 292, 311, 312, 204, 217, 257, 335
313, 320, 336, 380 su gvenlik plan (WSP) 100, 101, 135, 380
(Ayrca baknz: Su tedariki, hijyen teviki) su kaynaklar 97, 98, 99, 100, 102, 105,
salk tesisleri 118, 125, 132, 170, 250, 106, 110, 113, 114, 122, 125, 126, 135,
253, 281, 291, 293, 297, 299, 301, 303, 191, 320
305, 306, 314, 317, 323, 324, 326, 327, (Ayrca baknz: Kirlilik, su tedariki)
390
ndeks
su tedariki iv, 1, 2, 4, 7, 79, 80, 81, 82, 83, 82, 83, 85, 86, 89, 140, 142, 143, 148,
84, 85, 88, 97, 99, 100, 101, 102, 103, 105, 200, 218, 240, 242, 247, 250, 270, 288,
106, 107, 111, 121, 124, 125, 126, 128, 290, 294
135, 185, 198, 247, 268, 269, 312, 320, (Ayrca baknz: nsani Yardm Szlemesi,
380, 387, 390, 391, 392, 393, 394 minimum standartlar, Koruma lkeleri)
(Ayrca baknz: Kullanm noktas su artm
termal konfor 244, 258, 268, 271, 272
(PoUWT), gvenli ime suyu, su toplama
noktalar) (Ayrca baknz: Yatak takm, giyinme)
su toplama noktalar 122, 125 tehis 11, 113, 114, 115, 164, 173, 174,
290, 299, 314, 315, 318, 319, 320, 337,
(Ayrca baknz: Kirlilik, gvenli ime suyu,
343, 344, 354
su tedariki)
(Ayrca baknz: Hastalk)
su yoluyla bulaan hastalklar 113
tetanos 118, 120, 321, 327, 331, 332, 333,
(Ayrca baknz: hastalk, tayc yoluyla
343, 344, 345, 378, 380
bulaan hastalklar)
(Ayrca baknz: DPT)
su, sanitasyon ve hijyen teviki (WASH) iv, 1,
2, 4, 7, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 86, 87, 88, tbbi atk 117, 118, 119, 120, 136, 137
89, 91, 92, 103, 108, 110, 124, 126, 132, (Ayrca baknz: Atk ynetimi)
134, 135, 148, 164, 232, 253, 256, 380
tbbi ikmal maddeleri 290, 296, 302
suni besleme (Ayrca baknz: Haplar, temel ilalar)
(Ayrca baknz: Besleme)
tifo 131, 317, 343, 345
st 159, 160, 185, 186, 219
tiyamin 173, 180, 238
(Ayrca baknz: Anne st, ek besleme)
tohumlar 141, 142, 150, 152, 199, 206,
207, 211, 212, 216, 217, 233, 237
(Ayrca baknz: Gda, genetii deitirilmi
ehir felaketleri 106, 110 gdalar)
(Ayrca baknz: Felaketler) topluluk eletirme 101
iddetli kt beslenme topluluk hareketlenmesi 91, 92, 93, 101,
(Ayrca baknz: Kt beslenme) 111, 164, 166, 170
Toplum Salk alanlar 125, 301, 316,
T
377
tamir toprak mlkiyeti
(Ayrca baknz: Alet) (Ayrca baknz: Mlkiyet)
taycyla yaylan hastalk 111, 112, 113, triyaj 297, 314, 315, 323, 324, 331, 332,
114, 127, 258, 312 378
(Ayrca baknz: Hastalk, su yoluyla bula- tuvaletler 81, 82, 89, 105, 106, 107, 108,
an hastalk) 109, 110, 115, 121, 122, 126, 127, 128,
Tedarik zinciri ynetimi (SCM) 142, 179, 129, 130, 132, 194, 256, 332
188, 189, 190, 236, 270, 379 (Ayrca baknz: Kirlilik, su tedariki)
Temel ilalar 298, 302, 303, 318, 323, 337, tberkloz 16, 86, 149, 166, 248, 295, 314,
339, 349 315, 329, 349, 380
(Ayrca baknz: lalar, tbbi ikmal
malzemeleri) U
Temel Standartlar ii, iv, 1, 2, 4, 6, 7, 20, 22, ulusal yetkililer 6, 21, 116, 301, 322, 374
24, 32, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 60, 80,
391
uluslararas hukuk 20, 21, 22, 32, 36, 37, yatak takm 112, 113, 240, 241, 242, 244,
39, 83, 143, 144, 243, 291, 356, 357, 359, 252, 268, 271, 272, 282
360, 361, 362, 363, 369, 374, 376, 377, (Ayrca baknz: Gda d kalemler (NFIs),
378 termal konfor)
uzun mrl bcek ilac barndran alar yatarak tedavi grenler 129, 164, 168, 169,
(LLINs) 313, 320 170, 171, 172, 221, 297, 315, 343
(Ayrca baknz: Stma, sivrisinek kontrol) yeme-ime aletleri
(Ayrca baknz: Yemek piirme, kap-ka-
cak)
retken salk 161, 163, 171, 289, 290, yemek yapma 34, 35, 83, 97, 98, 100, 103,
307, 309, 325, 327, 328, 349, 350, 352, 104, 113, 131, 178, 179, 182, 184, 185,
379 194, 197, 198, 242, 243, 244, 247, 255,
257, 259, 260, 261, 269, 270, 273, 274,
V 275, 282, 352
(Ayrca baknz: Yakt, ocak, kap-kacak)
vaka felaket oranlar 317, 319, 320, 347,
yemek iv, 1, 2, 4, 7, 22, 24, 34, 45, 66, 76,
377
83, 89, 92, 94, 95, 98, 105, 108, 110, 111,
Vitamin A 156, 161, 162, 163, 168, 173, 112, 113, 119, 126, 132, 135, 139, 140,
174, 181, 219, 225, 228, 238, 321 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148,
Vitamin C 173, 228 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156,
157, 158, 159, 160, 161, 162, 164, 165,
Vitamin D 184, 228 166, 167, 168, 170, 173, 174, 175, 176,
177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184,
Y 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192,
193, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200,
yamur suyu 121, 122 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208,
(Ayrca baknz: Kanalizasyon, yeralt suyu, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 218,
kirlilik, yerst suyu) 219, 222, 230, 231, 232, 233, 234, 235,
236, 237, 243, 244, 247, 251, 254, 256,
yakt 35, 163, 178, 184, 185, 194, 197, 257, 259, 260, 263, 264, 268, 269, 270,
198, 233, 242, 247, 252, 255, 266, 269, 271, 273, 274, 275, 285, 291, 292, 293,
274, 275, 281, 282, 286 304, 312, 313, 336, 340, 352, 358, 365,
(Ayrca baknz: Yemek piirme, ocaklar) 369, 378, 380
yap malzemeleri 109, 246, 250, 260, 265, (Ayrca baknz: Yemek piirme,gda trans-
266, 271, 280, 281 ferleri, yetersiz beslenme,mikro besleyici
eksiklii, beslenme, kt beslenme)
yaralanma 23, 45, 72, 73, 119, 209, 289,
290, 292, 293, 299, 307, 309, 331, 332, yeniden kurma 134, 221, 231, 240, 245,
249, 251, 280, 284, 285, 348, 361
333, 341, 342, 343, 344, 350, 353
yeralt suyu 98, 105, 106, 107, 108, 117,
yardm ajanslar
119, 122, 123, 126, 127
(Ayrca baknz: nsani yardm kurumlar)
(Ayrca baknz: Kurutulan arazi, kirlilik,
yardm alan 7, 50, 52, 53, 54, 61, 63, 71, ya suyu, yzey suyu, su kaynaklar)
72, 73, 76, 86, 148, 236, 247, 294
yerel yetkililer 5, 56, 60, 63, 69, 85, 119,
yallar v, 11, 12, 16, 17, 35, 40, 47, 57, 63, 147, 193, 201, 207, 247, 259, 270, 293,
66, 67, 77, 85, 99, 104, 107, 108, 112, 147, 298, 299, 302, 308, 309
183, 192, 194, 195, 198, 209, 212, 220, yerinden edilmi topluluklar 114, 235, 244,
223, 229, 237, 256, 263, 272, 273, 280, 245, 246, 247, 249, 251, 252, 255, 257,
282, 309, 338, 357 264, 269, 279, 280, 281, 284, 321, 349,
(Ayrca baknz: Savunmasz insanlar) 352, 353
392
ndeks
yerleim 1, 2, 4, 7, 30, 34, 45, 101, 112,

113, 114, 115, 118, 119, 121, 122, 239,
240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247,
248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255,
256, 257, 258, 262, 263, 264, 265, 266,
267, 268, 270, 271, 275, 277, 278, 279,
280, 281, 284, 285, 300, 312, 313, 343,
380
(Ayrca baknz: Barnak)
toplu yerleim 240, 249, 251, 255, 285
geici yerleim 240, 249, 251, 255, 285
yerst suyu 106, 107, 115, 117, 121,
122, 256, 261
(Ayrca baknz: Kanalizasyon, yeralt
suyu, kirlilik, yamur suyu)
yetersiz beslenme 144, 145, 146, 147,
148, 152, 154, 155, 156, 157, 158, 164,
168, 170, 210, 218, 219, 222, 231, 234
(Ayrca baknz: Besleme, kt beslen-
me,mikro besleyici eksiklii, beslenme,
ek besleme)
ykama 95, 103, 104, 107, 108, 110, 113,
120, 121, 122, 129, 198, 243, 260
(Ayrca baknz: El ykama, amarhane,
sabun)
Z
zarar verme prensibi 175, 205
zatrre 314, 315, 324
zihinsel salk 16, 17, 43, 46, 47, 73, 74,
76, 158, 286, 289, 290, 309, 325, 327,
333, 334, 335, 336, 350, 353, 358, 361
393
Visit Sphere Projesi website

www.sphereproject.org
To order Sphere Rehberi please go to

www.practicalactionpublishing.org/sphere
394

The Sphere Handbook 2011 Turkish

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

The Sphere Handbook 2011 Turkish

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Teekkrler

Ton van Zutphen John Damerell

Kesien Ortak konular

Cinsiyet: Siobhn Foran (IASC GenCap Projesi)

Sphere Projesi ekibi

nsani Yardm Szlemesi

nsani Yardm Szlemesine

Sphere Projesi felsefesi:

Asgari Standartlar kantlara dayanr ve insani yardmda, gr birlii ile en iyi

Asgari Standartlar, afetten etkilenen insanlarn hayatta kalmas, gvenli koullarda

nsani Yardm Szlemesi ve Asgari Standartlar, u anda okuduunuz son

Sphere Rehberinin ana kullanclar, insan yardm planlama, ynetme ya da

Rehber: Sphere deerlerinin yansmas

nsani Yardm Szlemesi, Koruma lkeleri ve Temel Standartlar.

nsani Yardm Szlemesi, Koruma lkeleri ve Temel Standartlar, Spherein insani

nsani Yardm Szlemesi, yardm ve korumann neden insani faaliyetlerin kritik

Tm insani yardm rgtleri; faaliyetlerinin etkilenen insanlara daha fazla zarar

Temel Standartlar, Asgari Standartlarn ilk blmn oluturur ve dierleri

Koruma lkeleri ve Temel standartlar, teknik blmde tekrarlanmamalar iin bu

Drt Teknik Blmde Yer Alan Temel Standartlar ve Asgari Standartlar

Temel standartlar ve Asgari Standartlar, programlama ve drt set yaam kurtaran

Standartlar Nasl Kullanlmaldr ?

Temel standartlar ve Asgari Standartlar, belirli bir formata sahiptir. Genel ve

Ardndan Asgari Standartlara ulamak iin pratik anahtar faaliyetler nerilir.

Daha sonra standartlara ulalp ulalmadn gsteren ve iaret ilevine sahip

Son olarak rehberlik notlar, Kilit faaliyet ve Anahtar gstergeleri hedeflerken

Tm blmler birbiriyle balantldr. Bir sektrde yer alan standartlarn genellikle,

Sphere Asgari Standartlarna Uyulmas

Sphere Rehberi, kalite ve hesap verebilirlik salamak iin gnlllk temelinde

Rehber, belirli hizmetlerin nasl salanacana dair uygulama talimatlar sunmaz

Spheree uymak, tm standart ve gstergelerin karlanmas anlamna

Etkilenen halkn genel yaam artlar afet ncesinde de Asgari Standartlarn

Standartlarn karlanamad durumlarda, insani yardm kurulular unlar yap-

- Raporlarnda Sphere gstergeleri ile uygulamada ulalan hedefler arasn-

Kurulular bunlar yaparak, Rehberde belirtildii gibi, standartlar tam olarak

nsani Yardmda Sphere'in Yeri

Bu Rehber ne zaman kullanlmaldr?

nsani yardmn sresine odaklanarak Sphere Asgari Standartlar afetten etkilenen

Afete hazrlkl olma, afet ya da atma durumunda etkin cevap verme ve

Erken iyiletirme, yardm sonrasnda devam eden ve uzun vadeli iyilemeye

nsani Yardm Sektrndeki Gelimeler ve Sphere Asndan Sonular

Afet ve atmalar ile insani yardm almalarnn doasndaki deiiklikleri ieren

- Etkilenen insanlara danlmas gerektii ve krizden etkilenen devlet ve ulusal

nsani Yardm almalarndaki Ortamn Anlalmas

Etkin bir insani yardm, insanlarn ihtiyalarn, hassasiyetlerini ve kapasitelerini

Bir afetten etkilenen nfustaki tm bireylerin kaynak ve g kontrol eit deildir.

Yardm ve iyiletirme almalar, toplumlarn daha gvenli hale gelmesi ve daha

Rehber, her kendine hasafet durumunda adil olmak ve insanlarn zarar

Dier nsani Standartlarla Balantlar

Bu rehberde birlikte kullanldnda e standartlar afet ya da atmadan etkilenen

Kurumlarn yetki, teknik uzmanlk ya da rehberde alglanan boluklar gibi belirli

Sphere Projesi, sektrn kalite ve hesap verebilirlik giriimi grubunun bir

Sphere Projesinin temel ve en ok kullanlan arac elinizdeki bu Rehberdir. Ayn

Rehber, eitli dillerde sunulmaktadr ve eitli eitim ve tantm materyalleri de

Kesien Paralel Temalarn erevesi

ocuklar: Tm ocuklarn zarardan korunmas ve temel hizmetlere eit eriim-

Afet riskini azaltma: Bu durum, afetin sebeplerinin analiz edilmesi ve ynetimi

evre: evre, afetten etkilenen ve blge halknn yaamn etkileyen fiziksel,

nsan haklar belgelerinde erkek ve kadnlarn eit haklarnn olmas, nsani

HIV ile yaayan insanlar (PLHIV) genellikle ayrmclk ve damgalanma problemleri

Yal insanlar: BM tanmna gre 60 yan zerinde olan erkek ve kadnlar

Engelli insanlar afet durumlarnda orantsz risklerle karlar ve genellikle

Psiko-sosyal destek: Zarar grebilirliin en byk kaynaklarndan biri,

BM ocuk Haklar Szlemesi: www2.ohchr.org/english/law/crc.htm