SADRAJ

UVOD........................................................................................................................................1

1. POJAM I PREDNOSTI DIGITALIZACIJE DOKUMENATA........................................2

1.1. Problemi koji utiu na digitalizaciju...........................................................................3

2. POJAM DIGITALNE BIBLIOTEKE...................................................................................4

3. DIGITALNA VS. TRADICIONALNA BIBLIOTEKA......................................................5

4. PROJEKTI RAZVOJA MEUNARODNIH DIGITALNIH KOLEKCIJA I BIBLIOTEKA..........6

5. COBISS - KOOPERATIVNI ONLINE BIBLIOGRAFSKI SISTEM I SERVIS.................9

5.1. Tehnika platforma sistema COBISS.......................................................................10

6. METAPODACI....................................................................................................................11

6.1. Dublin core Dublinska jezgra................................................................................12

6.2. Upravljanje metapodacima.......................................................................................14

6.3. METS i PROMIS standardi......................................................................................16

7. INTEROPERABILNOST, ONTOLOGIJA I DIGITALNA BIBLIOTEKA.......................17

8. BAZE PODATAKA I DBMS...............................................................................................18

8.1.Vrste baza podataka..................................................................................................19

8.2.Okruenje baze podataka..........................................................................................20

9. MODEL DIGITALNE KNJIICE.......................................................................................22

10. UKLJUIVANJE ZBIRKI NA PORTAL EVROPSKE BIBLIOTEKE...........................24

10.1. Znaaj metapodataka za Portal...............................................................................26

Z A K LJ U A K....................................................................................................................27

L I T E R A T U R A.................................................................................................................28
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

UVOD
Biblioteke postoje da steknu i omogue pristup znanju i informacijama, ouvaju njihovo
prenoenje u svim oblicima i da pripreme instrukcije i pomo u koritenju kolekcija kojima
njihovi korisnici imaju pristup. Biblioteke postoje da bi dale znaenje kontinuiranom
ljudskom pokuaju da prevazie vrijeme i prostor prilikom napretka. Funkcija biblioteka se
ogleda u djeljenju informacija i znanja, ali biblioteke nisu primarno tu da bi informisale. One
su tu zbog ouvanja sjeanja, irenja znanja i koritenja sakupljenog znanja

Biblioteke i informacioni servisi suoavaju se danas sa mnogim izazovima koje donose

promjene u informacionom okruenju, veina njih su posljedica razvoja elektronskih
informacionih izvora i razvoja digitalnog doba. U procesu digitalizacije centralno mjesto
zauzima biblioteka kao institucija sa zadatkom da upravlja, predvodi, kreira i poboljava
proces prezentacije, dostupnosti i obnavljanja informacijskih resursa. Nasuprot strahu da e
digitalni formati potisnuti tampanu formu knjige, danas je oigledno da biblioteka mora to
spremnije da nastupi kao medijator izmeu korisnika i rastue plime informacija, u emu joj
digitalizacija ide na ruku.

Cilj ovog rada je da objasni pojam, znaaj, prednosti i nedostatke digitalne biblioteke u
vremenu savremene informacione tehnologije. Prvi dio ovog rada odnosi se na pojam i
prednosti digitalizacije kao i prepreke s kojima se ta pojava susree. U drugom dijelu dato je
pojmovno objanjenje digitalne biblioteke kao organizovane zbirke digitalnog sadraja koje
su dostupne javnosti. Trei dio daje usporedbu digitalne biblioteke naspram tradicionalne
biblioteke gdje se navode niz karakteristika oba tipa biblioteka. U etvrtom dijelu prezentirani
su najznaajniji koncepti meunarodnog razvoja digitalnih kolekcija i biblioteka meu kojima
su najpoznatiji UNESCO-The Memory of the World, G7/CDNL-Bibliotheca Universalis,
TEL (The European Library) i dr. Peti dio se odnosi na COBISS kao organizacioni model
povezivanja biblioteka u biblioteko-informacijski sistem. esti dio ovog rada se odnosi na
Metapodatke koji su od sutinskog znaaja za izgradnju digitalne biblioteke. U sedmom
dijelu prezentirani su pojmovi interoperabilnost, ontologija, a u osmom baza podataka i
DBMS. Model digitalne knjiice je prikazan u devetom poglavlju dok se deseto poglavlje
odnosi na Portal evropske biblioteke, ukljuivanje digitalnih zbirki na Portal i znaaj
metapodataka za Portal.

1
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

1. POJAM I PREDNOSTI DIGITALIZACIJE DOKUMENATA

Digitalizacija je prijenos grae u digitalni format, postupak
snimanja, pohranjivanja i obrade sadraja koritenjem
digitalne kamere, skenera i raunala. Stavljanje grae na
Web omoguava veu i bru dostupnost korisnicima diljem
svijeta. Mogu se izraditi visokokvalitetne kopije jer se pri
umnoavanju ne gubi na kvaliteti. Digitalna graa ne
oteuje se koritenjem, tj. kvaliteta s vremenom ne nestaje i
ne umanjuje se upotrebom. Ali u usporedbi s papirom i
mikrofilmom, digitalni formati imaju vrlo kratak ivotni
vijek i nisu okom itljivi. Najvei problem je digitalna
zatita jer, bar za sada, digitalizacija ne znai nuno i zatitu.
Takoer je i vrlo skupa, a najvei su trokovi radne1.

Jedna od definicija digitalizacije koja se bazira na tehnikim detaljima, glasila bi "prenoenje

nekog analognog materijala u digitalni oblik i organizovanje digitalizovane grae kroz
kolekcije, koje se mogu pregledati i pretraivati od strane korisnika2.

Dok terminoloke rasprave i dalje traju, gotovo da nema biblioteke u svijetu koja nije shvatila
sve prednosti digitalizacije i koja nije na neki nain ve ula u projekat izgradnje digitalnih
kolekcija. Svaka biblioteka koja zapone projekat digitalizacije najpre treba da uzme u obzir, i
da razmotri, sve prednosti digitalizacije dokumenata3:

trenutni pristup najee korienim dokumentima,

laki pristup sastavnim dijelovima publikacija (npr. lancima u asopisima),
bri pristup dokumentima koji se realno nalaze u nekoj vrlo udaljenoj biblioteci,
mogunost efikasne reprodukcije dokumenata kojih vie nema na tritu knjige,
mogunost adekvatnog prikaza dokumenata koji su realno u vrlo nepristupanim
formatima (npr.veliki formati novina ili velike karte),
virtuelno objedinjavanje kolekcija realno rasutih na razliitim lokacijama,
mogunost podeavanja digitalnih slika u pogledu njihove veliine, kontrasta, boja,
osvetljenja,sjenki,
mogunost zatite dragocjenih originala od potencijalnih oteenja,
mogunost dugotrajnijeg uvanja dokumenata podlonih propadanju,
olakano pretraivanje i pronalaenje eljenih dokumenata, ukljuujui i pun tekst,
objedinjavanje razliitih medija (slike, zvuka, video zapisa),
mogunost pruanja usluga i zadovoljavanja mnogih zahtjeva davanjem na korienje
kopija (skeniranih, fotokopiranih, slajdova, fotografija),
smanjenje trokova isporuke dokumenata,mogunost prezentacije odreene kritine
mase dokumenata.

1
Preuzeto s http://hr.wikipedia.org/wiki/Digitalizacija_knjiga pristupljeno 6.11.2010;
2
B.Trifunovic, Glas biblioteke 14/2007,Gradska biblioteka "Vladislav Petkovi Dis", aak, p. 28;
3
V.Injac, Svetska digitalna biblioteka, san ili virtuelna stvarnost, Beograd 2006, pp. 3-4;
2
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

Imajui u vidu injenicu da na polju digitalnih informacija imamo sve vie uesnika u igri,
svakako pri izradi nacionalnog projekta digitalizacije treba imati u vidu mnoge aktere
zainteresovaneza digitalizaciju, me|u kojima se nalaze ne samo biblioteke, ve i mnoge
druge institucije, muzeji, arhive, ak i brojne komercijalne organizacije. Stoga pri izgradnji
digitalne biblioteke moramo voditi rauna o sljedeim komponentama: menadment ili
organizacija znanja, elektronska trgovina, menadment dokumentima, menadment u
bibliotekama, arhivima i muzejima.

1.1. Problemi koji utiu na digitalizaciju

Niz problema utie na brzinu i efikasnost digitalizacije u Evropi a to su prije svega:

Finansijski problemi. Digitalizacija je intenzivan rad koji kota. Mora biti napravljen
izbor ta i kada moe biti digitalizovano.
Organizacioni problemi: Mora se izbei dupliranje preduzetih poslova. Ovo se moe
postii jedino dugoronom koordinacijom na nacionalnom i evropskom nivou.
Tehniki problemi. Treba poboljati tehnike digitalizacije, kako bi digitalizacija bila
ekonomski efikasna i priutiva.
Pravni problemi. Digitalizacija pretpostavlja kreiranje kopije, to moe biti
problematino u pogledu prava intelektualne svojine (IPR). Ograniena legalna
upotreba proizvedenih digitalnih kopija, takoe je slab podsticaj za digitalizaciju.

Sva digitalna graa digitalizovana djela, kao i originalno nastali digitalni materijali mora
biti odravana da bi bila dostupna za upotrebu. Sve je vei rizik da takva graa bude
izgubljena ili postane nedostupna zbog niza faktora: opadanja kvaliteta zapisa ili smetajnog
medija, tehnike zastarelosti hardvera i softvera koja prouzrokuje neitljivost fajla, i sve vee
koliine infomacija i dinaminog sadraja. Osnovni problemi za ouvanje digitalne grae
slini su kao pri digitalizaciji:

Finansijski problemi. Realni trokovi dugoronog ouvanja digitalnog sadraja nisu

jasni. Zbog ogranienih izvora koji su na raspolaganju, mora biti nainjen izbor koji
materijali treba da budu ouvani.
Organizacioni problemi. Ko odluuje i ko je odgovoran ta e biti sauvano?
Tehniki problemi. Kako ouvati ogromne koliine brzo promenljivih distribuiranih
informacija i poboljati efikasnost trokova i priutivost.
Pravni problemi. Budui da ouvanje digitalne grae zavisi od kopiranja i migracije,
mora biti razmatrano u svetlu IPR legislative. Drugi problemi odnose se na legalno
deponovanje materijala.

3
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

2. POJAM DIGITALNE BIBLIOTEKE

Digitalne biblioteke su organizovane zbirke digitalnog
sadraja koje su dostupne javnosti. Zbirke se mogu
sastojati od digitalizovanog materijala, kao to su
digitalne kopije knjiga i drugog fizikog materijala iz
biblioteka i arhiva ili mogu biti zasnovane na materijalu
originalno proizvedenom u digitalnom formatu, to je sve
ei sluaj u oblasti naunih informacija, gdje su
digitalne publikacije i ogromne koliine neobraenih
podataka i softvera pohranjeni u digitalnim
repozitorijumima. Neformalna definicija digitalne
biblioteke je da je to kontrolisana, tj. sistematski
organizovana kolekcija informacija sa pridruenim
servisima, pri emu su informacije uskladitene u
digitalnom formatu i moe im se pristupiti preko mree4.

Digitalne biblioteke su biblioteke u kojima se naglasak stavlja na pristup dokumentima i na

pruanje usluga - za razliku od tradicionalnih biblioteka, u kojima su najvanije bibliotekarska
zgrada i publikacije. Svrha im je, meutim ista: i digitalne i tradicionalne biblioteke treba da
prue podrku korisnicima u pretraivanju, nalaenju i pribavljanju dokumenata. Digitalna
biblioteka je mainski posredovana reprezentacija bibliotekarskog materijala u kojoj je
istovremeno i integrisana informaciona organizacija namjenjena korisniku u pronalaenju
specifine informacije. Digitalni biblioteki servis je skup digitalnog raunara, digitalnog
pohranjivanja i ostale komunikacijske opreme ukljuujui i programsku podruku potrebnu za
reprodukciju, emulaciju i proirenje usluga koje pruaju savremene biblioteke bazirane na
konvencionalnim ili ostalim materijalima kao sredstvima za sakupljanje, deponovanje,
katalogizaciju, pronalaenje i diseminaciju informacija5.

Najznaajniji elemenat o kom se vodi rauna prilikom kreiranja, implementacije i

menadmentu digitalne biblioteke je njena otvorenost za saradnju i povezivanje sa drugim
bibliotekama u virtuelnom prostoru. Samo kroz zajedniku raspodjelu svih resursa vie
razliitih biblioteka, mogue je adekvatno zadovoljenje korisnikih potreba. Ove biblioteke
biraju, uvaju i isporuuju informacije na zahtjev korisnika. uvanje informacija u njima
moe biti i izvan odreenog ogranienog prostora, a isporuka elektronska, tako da one
zahtjevaju i vjetije korisnike pa se dosta panje posveuje obuci korisnika. Kvalitet digitalnih
biblioteka se sve vie mjeri nivoom kvaliteta pruenih usluga i pomoi koju pruaju
korisnicima u pogledu pronalaenja odgovarajuih informacija, tako da ove biblioteke sve
vie resursa usmjeravaju na pruanje usluga, a manje na broj nabavljenih knjiga i
dokumenata6.

4
W.Y Arms,Digital libraries, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2000.p.3.
5
K.Bakari, Uvod u digitalne biblioteke, Sarajevo, 1997, P.2;
6
M.Stojanovi, Elektronsko poslovanje u kulturi, diplomski rad, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 2008; p.19;
4
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

3. DIGITALNA VS. TRADICIONALNA BIBLIOTEKA

Moe se postaviti pitanje otkuda tolika popularnost digitalnih biblioteka i koja je njihova
sutinska prednost i novina u odnosu na tradicionalne biblioteke. Opte je vjerovanje da
digitalne biblioteke bolje obavljaju one funkcije biblioteke koje se odnose na isporuku
informacija, a to se postie na sljedei nain7:

Digitalne biblioteke dovode biblioteku korisniku, dok, da bi koristio tradicionalnu

biblioteku korisnik mora da ide u nju.
Informacije u digitalnim bibliotekama mogu da se dijele. Naime, mnoge informacije u
bibliotekama i arhivama su jedinstvene, a jednom kad se postave na mreu one postaju
dostupne svima.
Informacije se lake osvjeavaju, to je veoma vano za one vrste informacija koje su
podlone stalnim promjenama.
Informacije su uvijek dostupne, jer se vrata digitalne biblioteke zahvaljujui pristupu
preko mree nikad ne zatvaraju.
U digitalne biblioteke se pohranjuju novi oblici informacija koje nije bilo mogue
skladititi u tradicionalne biblioteke, ili to nije bilo uobiajeno. Na primjer, statistiki
podaci o popisu stanovnitva se mogu smjestiti u baze podataka ime oni postaju
dostupni irokom krugu ljudi.
Informacije se mogu pregledati i pretraivati. Uprkos mnotvu sekundarnih i
referensnih alata koji su razvijeni za pristup tradicionalnim dokumentima,
pronalaenje eljene informacije u njima je pravi izazov.

7
C.Krstev, Digitalne biblioteke kao potencijalni lingvistiki resurs; preuzeto s http://poincare.matf.bg.a
c.rs/~cvetana/biblio/CvetanaKrstev-submit.pdf ; pristupljeno 04.11.2010;
5
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

4. PROJEKTI RAZVOJA MEUNARODNIH DIGITALNIH

KOLEKCIJA I BIBLIOTEKA
Najvee svjetske nacionalne biblioteke ve imaju zavidne kolekcije digitalnih dokumenata.
One svojim korisnicima uveliko nude isti dokumenat u analognoj i digitalnoj formi, a na
samim korisnicima ostaje odluka za koji tip dokumenta e se opredjeliti. Meutim, izuzetno
je znaajno to su upravo najvee svjetske nacionalne biblioteke prve uvidjele sve prednosti
zajednikih projekata digitalizacije, saradnje i razmjene dokumenata, ne samo na
nacionalnom, ve i na internacionalnom nivou.

Na svjetskom nivou pokrenut veliki broj projekata iji cilj jeste stvaranje univerzalne
digitalne biblioteke. Ipak, ak i kreatori takvih projekata, svjesni ogromnog obima svjetskog
znanja i bezmjernog broja ljudskih djela, uglavnom se ograniavaju na odreene segmente
ljudskog znanja, na kulturnu batinu svijeta ili na objedinjavanje digitalnih kolekcija
nacionalnih biblioteka svijeta. Tako, polazei od lokalnog nivoa preko regionalnog tj.
nacionalnog nivoa, jednog dana e biti mogue stvoriti univerzalnu svjetsku digitalnu
biblioteku, i to prije svega kroz projekte saradnje i razmjene digitalnih dokumenata.

Neki od najznaajnijih projekata vezanih za razvoj meunarodnih digitalnih kolekcija i

biblioteka su8:

UNESCO-The Memory of the World. Projekat meunarodni registar bibliotekarskih

kolekcija i arhivske grae od svjetskog znaaja pokrenut 1992. godine. Osnovni ciljevi
ovog projekta su zatita, ouvanje i prezentacija kulturnog nasljea svih zemalja
svijeta, omoguavanje slobodnog i irokog pristupa tom nasljeu pomou novih
tehnologija, ukazivanje na znaaj nasljea, promocija nasljea i poboljanje kulturne
saradnje u svijetu. Kriterijumi za izbor dokumentacionog kulturnog nasljea dati su u
zasebnom Registru, kao i kriterijumi za selekciju predloenih projekata, skupa sa
tehnikim, pravnim i finansijskim okvirima. Programom Memory of the rukovodi
meunarodni savjetodavni komitet i generalni sekretar Unesco-a. 1996. godine
potpisan je dokument o saradnji sa IFL-a, pa su ove dvije organizacije objavile
zajednike preporuke najpogodnijih novih tehnologija za zatitu kulturnog nasljea.
Prema tim preporukama, svaka zemlja treba da osnuje svoju nacionalnu komisiju iji
e zadaci biti utvrivanje prioriteta za zatitu i digitalizaciju i predlaganje projekata na
meunarodnom nivou. U skladu sa tim, danas postoje nacionalne i regionalne komisije
za prijem novih dokumenata. Od 1997. godine registar Memory of the World-a
upotpunjuje se odabranim nominovanim dokumentima svake dvije godine, i danas ga
ini vie od stotinu rukopisa, arhiva i kolekcija iz preko 57 zemalja svijeta izmeu
ostalih tu su i francuska Deklaracija o pravima ovjeka i graanina, Gutenbergova
Biblija, Betovenova Deveta sinfonija, film Metropolis i niz fotografija, crtea, mapa,
fonogramskih kolekcija, pisama i drugih dokumenata islamskog, skandinavskog,
dalekoistonog nasljea.

8
M.Stojanovi, Elektronsko poslovanje u kulturi, diplomski rad,Univerzitet u Beogradu, Beograd, 2008; pp.20-
23;
6
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

G7/CDNL-Bibliotheca Universalis. Jedan od najznaajnijih projekata na svjetskom

planu. Pokrenule su ga najrazvijenije zemlje svijeta, tj organizacija G7. Cilj projekta je
ustanovljenje univerzalne svjetske virtuelne biblioteke digitalnih dokumenata. Svaka
zemlja u univrzalnu biblioteku treba da prikljui dokumente svog istorijskog i
kulturnog nasljea. Takva biblioteka korisnicima treba da ponudi, putem
telekomunikacijskih mrea i Interneta, djela svjetskog kulturnog i naunog nasljea, a
glavna tenja jeste meunarodna saradnja i stvaranje globalnog elektronskog
bibliotekog sistema. Odabrani dokumenti svake pojedine zemlje bi bili prezentirani
na govornom jeziku te zemlje, i bili bi obogaeni slikama i zvunim zapisima.
Projektu su se ve pridruile i mnoge druge zemlje sveta koje nisu lanice G7, i on je
potpuno otvoren za svaku zainteresovanu zemlju. Sastanci grupe se odravaju po
potrebi, da bi se uskladili tehniki i biblioteki standardi, kako bi u nekom buduem
trenutku, kada doe do objedinjavanja svih tih kolekcija na svjetskom nivou, bila
mogua interoperabilnost i razmjena informacionih izvora.

Osnovni cilj projekta jeste da se najznaajnija djela svjetske naune i kulturne batine
stave na raspolaganje to irem krugu korisnika putem multimedijalnih tehnologija, da
se pobolja razmjena znanja i dijalog preko nacionalnih i internacionalnih granica, da
se objedine digitalne kolekcije svih zemalja i da se stvori jedinstvena svjetska
virtuelna kolekcija znanja i kulture. Krajnji cilj jeste unapreenje meunarodne
saradnje i uspostavljanje globalnog elektronskog bibliotekog digitalnog sistema. Cilj
je ne samo da se objedine bibliografski zapisi, ve pre svega digitalni dokumenti u
punom tekstu. Pored toga, projekat e promovisati tehnike za digitalizaciju i podsticati
definisanje i usvajanje globalnih standarda. Namjera je da se pokae da integrisane
tehnologije digitalizacije mogu da prue najbolji nain zatite kulturnog nasljea, kao i
najjednostavniji i najbri pristup informacijama i dokumentima. Svi dokumenti treba
da budu iz domena javnog vlasnitva. Projekat e podsticati razvoj menadmenta
kolekcija, a nudie i odgovarajue tehnologije za lak pristup i pretraivanje
dokumenata. Mrena arhitektura bie uspostavljena na digitalnim serverima i
zajednikom interfejsu za pretraivanje i navigaciju. Kriterijumi izgradnje digitalnih
kolekcija mogu da budu enciklopedijski, tematski ili istorijski.

TEL (The European Library). Rad na ovom projektu zapoet je 2001. godine i traje
kroz nekoliko etapa. U prvoj fazi (koja je trajala 36 mjeseci) konzorcijum osam
evropskih nacionalnih biblioteka zapoeo je rad na TEL projektu s ciljem da se razvije
i pobolja saradnja evropskih nacionalnih biblioteka na planu razvoja digitalnih i
drugih elektronskih kolekcija u bibliotekama. Realizovan je u formi "Prateeg
programa" ouvanja kulturne batine evropskih zemalja koji su u nadlenosti
Evropske komisije. Cilj projekta jeste uspostavljanje kooperativnog okvira koji e
dovesti do jedinstvenog sistema za pristup najvanijim nacionalnim i depozitnim
kolekcijama (uglavnom digitalnim, ali ne iskljuujui ni one papirne) u evropskim
nacionalnim bibliotekama. TEL je ispitao mogunosti povezivanja tradicionalnih i
elektronskih formata i njihovog stavljanja na raspolaganje na koherentan nain kako

7
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

onim lokalnim, tako i udaljenim korisnicima. Na taj nain TEL doprinosi razvoju
infrastrukture i razmjeni naunih i kulturnih saznanja. U drugoj fazi, Evropska
biblioteka prerasta u Web servis koji nudi pristup resursima 47 nacionalnih biblioteka
Evrope. Resursi obuhvataju knjige, novine, asopise, audio zapise i druge materijale, u
fizikom i digitalnom obliku. Evropska biblioteka namenjena je svim graanima
Evrope, ali i svijeta, kako strunjacima tako i obinim graanima kojima je potreban
potpun, ali i jednostavan nain pristupa bibliotekoj grai koja se uva u evropskim
nacionalnim bibliotekama. Evropska biblioteka treba da privue i istraivae iz svih
oblasti znanja, s obzirom da e njene kolekcije obuhvatiti sve oblasti znanja i sve
naune discipline. Ona predstavlja jedinstven i jednostavan put ka evropskim
kulturnim, naunim i umjetnikim izvorima. Osnovni ciljevi projekta Evropske biblioteke
su:

Izgradnja zajednikog elektronskog kataloga evropskih nacionalnih

biblioteka, koji e biti pretraiv na svim jezicima punopravnih saradnika
(segment Pretraivanje),
Postavljanje digitalnih zbirki svih nacionalnih biblioteka Evrope
(segment Zbirke),
Izgradnja Internet portala sa najznaajnijim informacijama o evropskim
nacionalnim bibliotekama (segment Biblioteke, proistekao iz predhodnog
projekta Gabriel),
Virtuelna izloba "Trezor evropske kulturne batine" (segment Trezor).

Milion books je jo jedan jako zanimljiv projekat koji je pokrenut 2002. godine.
Projekat predvode ameriki univerzitet Karnegi Melon, kineski univerzitet Zeang,
Indijski nauni institut i Aleksandrijska biblioteka u Egiptu. Trenutno predstavlja
najveu svjetsku digitalnu biblioteku sa preko 1,5 miliona knjiga (neto vie od jedan
odsto svih knjiga na svijetu) na preko 20 jezika i u stalnom je porastu. Najmanje
polovina digitalizovanih knjiga ne podlijee zakonu o zatiti autorskih prava, ili e biti
digitalizovane uz dozvolu nosioca prava. Sve knjige su dostupne na jedinstvenom
Web portalu Svjetske biblioteke www.ulib.org. Uesnici projekta se nadaju da e ga
proiriti na sve zemlje i, eventualno, na sve jezike.

8
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

5. COBISS - KOOPERATIVNI ONLINE BIBLIOGRAFSKI SISTEM I

SERVIS
COBISS predstavlja organizacioni model povezivanja biblioteka u biblioteko-informacijski
sistem sa uzajamnom katalogizacijom, uzajamnom bibliografsko-katalokom bazom podataka
COBIB i lokalnim bazama podataka biblioteka uesnica, bazom podataka o bibliotekama
COLIB, normativnom bazom podataka CONOR, a takoer s brojnim drugim funkcijama.
Strune osnove i tehnoloke pretpostavke za funkcioniranje sistema jesu:

standardizirana i uzajamna obrada biblioteke grae te ujednaeno voenje kataloga i

bibliografija,
odgovarajua osposobljenost strunih radnika za uzajamnu katalogizaciju,
raunarska i komunikaciona povezanost biblioteka.

COBISS2 i COBISS3 su dvije generacije programske opreme COBISS za automatizaciju

bibliotekog poslovanja i pristup razliitim bazama podataka na Internet-u. Programska
oprema koju razvija i odrava IZUM, podrava razliite funkcije biblioteka i biblioteko-
informacijskih servisa s mogunou izbora korisnikih interfejsa na vie jezika (slovenaki,
srpski, bosanski, makedonski i engleski). U toku je prevoenje korisnikih interfejsa i
prirunika na bugarski i albanski jezik.

COBISS.SI, COBISS.BH, COBISS.MK, COBISS.SR i COBISS.CG su oznake za autonomne

biblioteko-informacijske sisteme koji se uspostavljaju u pojedinim dravama (Slovenija,
Bosna i Hercegovina, Makedonija, Srbija i Crna Gora) sa vlastitim uzajamnim bazama
podataka (COBIB.SI, COBIB.BH, COBIB.MK, COBIB.SR i COBIB.CG) (slika 1). U okviru
navedenih sistema, programsku opremu COBISS u automatizaciji svog poslovanja koristi
preko 600 biblioteka.

Slika 1. Mrea COBISS.Net

Izvor: http://www.cobiss.net/platforma_cobiss-BH.htm pristupljeno 04.11.2010.g;

9
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

COBISS.Net je naziv mree koja meusobno povezuje autonomne (nacionalne) biblioteko-

informacijske sisteme COBISS razliitih drava i njihove informacijske sisteme o
istraivakoj djelatnosti. Programska oprema COBISS tehniki omoguuje preuzimanje
zapisa iz bilo koje uzajamne baze podataka COBIB, kataloga OCLC (WorldCat) i iz drugih
baza podataka. Sporazum o uspostavljanju mree COBISS.Net i slobodnom protoku
bibliografskih zapisa koji se kreiraju u autonomnim biblioteko-informacijskim sistemima
Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije, Slovenije i Srbije bio je potpisan u Beogradu
februara 2003. godine, a novembra 2006. godine sporazum je potpisala i nacionalna biblioteka
Bugarske.

5.1. Tehnika platforma sistema COBISS

Arhitektura sistema COBISS postavljena je 1987. godine kada je izabrana i tehnoloka

platforma (raunarski sistemi VAX/VMS u mrei DECNET s terminalskim pristupom i
programskim jezicima COBOL, Basic i Macro). Potom je uslijedilo uvoenje novih
tehnologija (Internet, serveri HP AlphaServer i HP Itanium, OpenVMS, TCP/IP, C Visual
Basic, Delphi ...) te razvoj razliitih proizvoda i servisa. Na navedenoj tehnolokoj platformi
funkcionira druga generacija aplikativne programske opreme (COBISS2), koja ukljuuje
segmente COBISS2/Katalogizacija, COBISS2/Ispisi, COBISS2/Pozajmica i COBISS/OPAC.

Pojedina biblioteka moe imati svoju bazu podataka (katalog) na sopstvenom serveru (HP
AlphaServer ili HP Itanium), na serveru jedne od veih biblioteka ili na serveru u organizaciji
koja obavlja funkciju bibliotekog informacijskog servisa. U sluaju uzajamne katalogizacije i
lokalnih aplikacija COBISS2, za pristup serveru koriste se PC-i sa operacionim sistemom
Windows ili (s izuzecima jo i danas) VT-terminali. Koritenjem Web itaa (browser) moe
se pristupiti svim bazama podataka u sistemu COBISS, i to preko servera za COBISS/OPAC
u organizaciji koja obavlja funkciju biblioteko-informacijskog servisa.

Godine 1997. zapoet je razvoj tree generacije aplikativne programske opreme (COBISS3)
na novoj tehnolokoj platformi (programski jezik Java na operacionom sistemu Windows,
Linux, Solaris ili HP-UX, baza podataka ObjectStore). S obzirom na to da je iskustvo
pokazalo da razvoj sistema za upravljanje bazama podataka ObjectStore nije ispunio
oekivanja, u toku je prelazak na bazu podataka ORACLE. Arhitektonske karakteristike
programske opreme COBISS3 jesu9:

grafiki korisniki interfejsi,

odvajanje podataka o stanju fonda od bibliografskog zapisa, samim tim odvajanje
segmenta COBISS2/Katalogizacija od lokalnih aplikacija praenja nabavke
biblioteke grae i kontrole pristizanja serijskih publikacija,
prenoenje ovlatenja za upravljanje lokalnim aplikacijama na odgovorne radnike u
bibliotekama,
unos podataka i pretraivanje i u drugim pismima (irilica, grko pismo, arapsko
pismo ...),

9
Preuzeto s http://www.cobiss.net/platforma_cobiss-BH.htm pristupljeno 04.11.2010.g;

10
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

poveanje fleksibilnosti programske opreme s aspekta mogunosti implementacije

izvan Slovenije,
ispisi u standardnim formatima (SGML/HTML),
uvaavanje objektnog pristupa,
troslojna koncepcija (korisniki interfejs, poslovna logika i baza podataka),
to manja zavisnost od mainske opreme i operacionih sistema,
implementacija tehnologija za aplikacije Internet/intranet,
implementacija standarda UNICODE (ISO 10646).

S obzirom na to da su na platformi COBISS2 postupci uzajamne katalogizacije, pozajmice i

OPAC-a automatizovani na zadovoljavajui nain (s tim da katalogizacija i pozajmica nemaju
grafiki interfejs), na novoj tehnolokoj platformi COBISS3 najprije su razvijeni segmenti
koji jo nisu bili automatizovani. Obnova ostalih programskih segmenata je u toku
(COBISS3/Katalogizacija, COBISS/OPAC).

Za koritenje programske opreme COBISS3 potrebni su serveri koji su ukljueni u Internet sa

prikljukom brzine najmanje 10 Mb/s, a isti server moe da koristi vie biblioteka. Za radna
mjesta u bibliotekama, koje koriste programsku opremu COBISS3, potrebna je slijedea
mainska oprema: PC s procesorom od najmanje 400 MHz, dodatna 128 MB RAM-a za
potrebe COBISS3 i povezivanje na mreu s brzinom od barem 256 kb/s.

6. METAPODACI
Digitalne kolekcije se sastoje od digitalnih objekata koji su selektovani i organizovani da bi
olakali pristup i da bi poveali korisnost. Dobra digitalna kolekcija ukljuuje metapodatke
koji se koriste da bi opisali objekte i da bi se lake upravljali njima. Podaci koji se prikupljaju
i uvaju u bazi podataka esto se nazivaju i podaci krajnjih korisnika (end user data).
Metapodaci su podaci koji opisuju svojstva ili karakteristike podataka krajnjih korisnika i
kontekst tih podataka. Neka tipina svojstva podataka su naziv (ime) podatka, definicija,
duina (veliina), i dozvoljene vrijednosti . Kontekst podataka, koji opisuju metapodaci,
podrazumjeva izvor podataka, gdje se uvaju podaci,vlasnitvo i korienje (tabela 1).

Tabela 1. Primjer metapodataka

Izvor:M.Milosavljevi, M.Veinovi, Informatika, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009. p. 181;

11
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

Metadata podaci od kljunog su znaaja u digitalnom svijetu. Svako ko ima namjeru da

kreira, implementira i upravlja digitalnom bibliotekom, mora da ima u vidu te podatke. O
problemima usklaivanja metadata podataka raspravlja se u okvirima mnogih meunarodnih
organizacija i bibliotekih asocijacija, a cilj svih tih debata jeste izrada voda i harmonizacija
standarda na meunarodnom nivou, kako bi bila mogua to bolja, bra i kvalitetnija razmjena
podataka.

Metadata podaci, odnosno podaci o podacima, od sutinskog su znaaja za izgradnju digitalne

biblioteke, gotovo da su isto toliko znaajni koliko i sami podaci. Kongresna biblioteka je u
svom projektu Nacionalne digitalne biblioteke istakla tri tipa metadata podataka znaajnih za
digitalne kolekcije10:

intelektualni metadata podaci kataloki zapisi, pomoni alati i razliiti modeli

pretraivanja,
strukturalni metadata podaci informacije koje povezuju digitalne objekte kako bi
bilo mogue njihovo logino jedinstvo, poput lanaka iz asopisa ili arhivskih cjelina,
administrativni metadata podaci koji omoguavaju upravljanje digitalnim
kolekcijama, ukljuujui i podatke o metodama skeniranja, rezoluciji, formatu
digitalnog dokumenta i njegov naziv.

Tokom istraivanja razliitih sadraja diferencirane su razlike u pristupu metapodacima i

razliiti tipovi metapodataka se dodaju u razliitim fazama ivotnog ciklusa objekta.
Metapodatak jeste putanja za upotrebu digitalnog objekta tokom dugoronog ciklusa, a ne
kratkoronog. Ipak, ova kraa eksplikacija o metapodacima moe se zaokruiti sa dva bitna
principa11:

Dobar metapodatak u oblasti digitalizacije ukljuuje jasnu izjavu o uslovima i

nainima koritenja digitalnih objekata.
Dobar metapodatak je objekat sam za sebe i ima odlike i kvalitete dobrih objekata,
ukljuujui autorstvo, autentinost, arhivnost, odrivost i jedinstvenu identifikaciju.

Metapodatak moe biti dodat u bilo kojoj fazi izrade digitalizacije nad objektima, a izgled
metapodatka je informativan i saet. U fazi kreiranja digitalnog objekta, metapodatak sadri
informacije o autoru objekta, autoru digitalizacije, obliku digitalizacije i okruenju gde se
digitalizacija vri. U fazi organizacije digitalnih objekata, metapodatak sadri informacije o
temi, istorijatu objavljivanja, uesnicima, itd. U fazi pristupa objektu, metapodatak se
obogauje dodatnim informacijama o privilegijama pristupa, autorskim pravima, dozvolama
reprodukovanja. Prezervacija i nain ouvanja se ukljuuje takoe u opis metapodatka.

10
V.Injac, Svetska digitalna biblioteka, san ili virtuelna stvarnost, Beograd 2006, p.3;
11
S.Janiijevi, Analiza politika, standarda i menadmenta u digitalizaciji biblioteka, Beograd 2008, pp.20-21;
12
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

6.1. Dublin core dublisko jezgro

Dublinski osnovni skup elemenata metapodataka (DC) standard je za opis informacijskih
izvora razliitih sektora. Informacijski je izvor ovdje definiran kao sve to ima identitet.
Standard definira samo skup elemenata koji se obino koristi u kontekstu odreenog projekta
ili aplikacije. Zahtjevi i nain upotrebe na lokalnoj razini ili za pojedinu zajednicu moe
nametnuti dodatna ogranienja. Svrha je DC-a da omogui opis i pronalaenje izvora na
internetu. U interesu je svakog stvaratelja informacija da se njegova publikacija pronae i
koristi. Ako se izvor opisuje na standardni nain tj. na nain na koji ga veina pretraivaa
moe pronai, postii e se navedeni cilj. DC jedan je od takvih moguih naina opisa
izvora.DC je skup od 15 elemenata metapodataka koji su rezultat meudisciplinarnog i
meunarodnog dogovora na kojem su zajedniki radili od 1995. knjiniari, istraivai u
podruju digitalnih knjinica, distributeri bibliografskih i slinih podataka te strunjaci za
oznaavanje elektronikih tekstova. Namjena DC-a nije da zamijeni neki drugi standard
metapodataka. Naprotiv, njegova je namjena da koegzistira - ak i u opisu istog izvora - sa
standardima metapodataka drugih semantika12.

Karakteristike Dublin Core su13:

svi su elementi opcionalni, nisu obavezni;

svi su elementi ponovljivi;
svi se elementi mogu prikazati u bilo kom redosledu;
svi se elementi mogu proirivati kako bi se dobio bogatiji opis;
opis po Dublin Core je internacionalan, ne razlikuje se od zemlje do zemlje i nema
potrebe za konverzijom.

Set elemenata u Dublin Core ine:

naslov
identifikator
tip objekta
uesnik u projektu (neto kao editor)
pokrivanje (geografsko polje, odnosi se na prostor i vreme
kreator (organizacija iji je sajt opisan)
datum
opis
format
jezik
izdava
odnos
prava odravanja
izvor (odakle potie materijal)
predmet/kljuna rije.

Biblioteke treba da formiraju bibliografski zapis prilagoen webu, sa mnogim

karakteristikama koje ima danas Dublin Core.

12
preuzeto sa: http://www.nsk.hr/Service.aspx?id=63 pristupljeno 10.11.2010;
13
S. Filipi-Matutinovi, Novi trendovi u bibliotekarstvu, Narodna biblioteka Srbije, 2008, p.5;
13
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

6.2. UPRAVLJANJE METAPODACIMA

U arhivskom sistemu imamo dvije vrste repozitorija: repozitorij web arhiva u koji se
pohranjuje automatski prikupljena mrena graa i repozitorij digitalnog arhiva u kojem su
publikacije obraene jednim ili zajednikim bibliografskim opisom (slika 2). Da bismo nali
grau u web arhivu, ona se mora indeksirati. Ako elimo pretraivati po njegovu punom
tekstu, onda se indeksiraju ne samo URL adrese i tehniki i administrativni podatci, kao to su
MIME tipovi i veliina datoteka, vrijeme prikupljanja itd., ve i sadraji mrenih stranica. Na
taj e nain biti omoguen slian pristup kao i u mrenom ivom okruenju.

S druge strane, graa u digitalnom arhivu tretirana se kao tradicionalna graa: ona je
samostalna jedinica i ima svoj bibliografski opis. Meutim, tu treba razlikovati dodatne vrste
metapodataka, koje tradicionalna graa nema, a to su metapodatci za dugoronu pohranu,
administrativni i tehniki metapodatci. Ti se metapodatci mogu unijeti u strukturu XML i na
taj nain omoguiti pretraivanje po arhivskoj bazi. Ako ne koristimo XML, onda bismo
morali sve te metapodatke unijeti u neku bazu po kojoj bismo mogli pretraivati.

Postoje dvije mogunosti, prva je da te metapodatke ukljuimo u ve postojeu glavnu

bibliografsku bazu tako to emo je proiriti za dodatna polja. Drugo je rjeenje da te podatke
vodimo odvojeno u posebnoj bazi u okviru digitalnoga arhiva, u kojoj je uspostavljena
relacija putem identifikatora sa zapisom u glavnoj bazi. Bibliografska bi baza imala potpun
bibliografski opis po sloenijem formatu (MARC/UNIMARC), a lokalna baza digitalnoga
arhiva koristila bi dublinski osnovni skup elemenata metapodataka, kojima bi se dodali
metapodatci za dugoronu pohranu, kao i administrativne i tehnike metapodatke u sluaju da
oni ve nisu obuhvaeni samim dokumentom. Koja e se baza prva puniti, ovisi od tomu ima
li elektronika publikacija svoju materijalnu (analognu) inaicu u glavnoj bibliografskoj bazi.
U tom bi se sluaju dodali metapodatci u glavnoj bazi, odakle bi se prenijeli u lokalnu bazu,
gdje bi se dodali podatci o dogovorima o autorskim pravima, nain pridobivanja publikacije,
svojstava, nain dostupa itd. Taj bi postupak morao biti automatiziran tako da knjiniari ne
gube vrijeme na otvaranje razliitih baza. Noviji softveri za digitalne knjinice, kao to su
Fedora iz sveuilita u Virginiji, SAD, DSpace iz MIT-a kod Bostona, DigiTool iz ExLibrisa i
ostali, omoguavaju udruivanje razliitih mogunosti u samom knjininom sistemu14.
.

14
A.Kavi-oli, Arhiviranje slovenike na internetu:metodoloki pristup, Filozofski Fakultet,Odsjek za
informacijske znanosti, Zagreb, 2007, p.213;

14
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

Slika 2. Upravljanje metapodacima

Izvor: A.Kavi-oli, Arhiviranje slovenike na internetu:metodoloki pristup, Filozofski Fakultet,Odsjek

za informacijske znanosti, Zagreb, 2007, p.214;

15
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

6.3. METS I PREMIS STANDARDI

Standard za kodiranje i prenos metapodataka (Metadata Encoding and Transmission Standard

METS) predstavlja format za kodiranje deskriptivnih, strukturalnih i metapodataka za
administriranje, i napravljen je da podri upravljanje digitalnim objektima, kao i isporuivanje
i razmenu digitalnih objekata u raznim sistemima. METS se sastoji od pet glavnih sekcija:

deskriptivni metapodatci - u kojima je mogue kodirati bibliografske metapodatke iz

drugih shema, naprimjer MARC, UNIMARC ili EAD;
administrativni metapodatci - koji sadre informacije o nadnevku stvaranja i
smjetanja podataka u arhiv, intelektualnom vlasnitvu, originalima;
skupine datoteka - podatci o formatima datoteka i razliitih verzija;
strukturalne mape - najvaniji dio koji pokazuje hijerarhijsku strukturu datoteka
digitalnoga objekta i njihovih metapodataka;
ponaanja - informacije o djelovanju digitalnoga sadraja objekta u arhivu.

METS je nastao kao shema za kodiranje ili pakiranje digitalnih objekata u digitalnom arhivu
koji slijedi procese OAIS i to s ciljem da olaka izmjenu digitalnih objekata iz jednoga
repozitorija u drugi. Prednost je u tome to XML nije vezan za platformu ili program pa je
njegova upotreba dobrodola kod dugorone pohrane. Usto je prijenos metapodataka iz
jednog bibliografskog sistema u drugi s ovom shemom jednostavan. METS je prihvaen kao
standard i odrava ga Network Development and MARC Standards Office Kongresne
knjinice.

Jednostavnija verzija sheme METS je MODS (Metadata Object Description Schema) koja se
koristi odabirom elemenata u shemi METS. Iako je MODS veoma pojednostavljena shema
METS je bogatiji od Dublin Core i prijenos podataka u MARC 21 je jednostavan.

2003. godine osnovana je meunarodna skupina PREMIS (Preservation Metadata:

Implementation Strategies) iji je cilj, izmeu ostalog, bio odreivanje skupine osnovnih
elemenata metapodataka sa irokom upotrebom pri dugoronoj pohrani elektronike grae,
izraivanje "rjenika podataka" (Data Dictionary) s izborom metapodataka, ocjenjivanje
razliitih alternativnih strategija za kodiranje, smjetanje i upravljanje metapodatcima za
dugoronu pohranu u elektronikom sustavu za dugoronu pohranu i ostalo.

16
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

7. INTEROPERABILNOST, ONTOLOGIJA I DIGITALNA

BIBLIOTEKA
Poboljanja u obezbjeivanju pristupa informacijama za korisnika, koja i u kontekstu
digitalne biblioteke opstaju kao najvaniji cilj, naroito karakterie interoperabilnost njenih
komponenti. Interoperabilnost predstavlja jedan od najbitnijih entiteta za razvoj digitalnih
biblioteka i ona se posmatra meu njihovim najbitnijim funkcijama, a prije izmeu funkcije
organizacije ili predstavljanja informacija i funkcije njihovog pronalaenja.

U kontekstu digitalnog sadraja, interoperabilnost znai da on treba da bude iroko

upotrebljiv, prenosiv, npr. kroz razliite mree, sisteme i organizacije, i da traje to je due
mogue. U kontekstu digitalnih biblioteka interoperabilnost se definie, kao mobiblioteka
da razmenjuju i zajedniki koriste upite i usluge, meusobno, ali i unutar raznih komponenti
pojedinane digitalne biblioteke.

Ontologija je termin koji je usko povazan sa digitalnim bibliotekama, metapodacima, RDF-

om i interoperabilnou. Primjena ontologija u razvoju digitalnih biblioteka za osnovni cilj
ima poboljavanje predstavljanja informacija i njihovog pretraivanja na Web-u, ime se
postie semantika interoperabilnost.

Ontologija je eksplicitna formalna reprezentacija konceptualizacije domena i slui kao osnova

za uzajamno razumjevanje, bitne za prenos podataka i informacija izmeu sloenih,
promjenljivih i raznovrsnih komponenti (izvora informacija, raunara i korisnika) ukljuenih
u kooperativni rad u umreenom uslunom sistemu. Ontologija informie korisnike o domenu
i znaenju koje sistem pripisuje terminima u tom rijeniku i obezbjeuju semantiku koja je

17
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

potrebna da bi se entiteti uinili transparentnim. Serveri sa operativnim ontologijama

obezbeuju podrku za kooperativni rad, omoguavajui interakciju sa uesnicima (kojom
mogu da mjenjaju datu ontologiju) i meu njima samima (koji mogu da stvaraju novu
ontologiju bili individualno ili zajedno u grupnim sesijama)

8. BAZE PODATAKA I DBMS

Baza podataka je skup meusobno povezanih podataka, pohranjenih u vanjskoj memoriji

raunala. Podaci su istovremeno dostupni raznim korisnicima i aplikacijskim programima.
Ubacivanje, promjena, brisanje i itanje podataka obavlja se posredstvom zajednikog
softvera. Korisnici i aplikacije pritom ne moraju poznavati detalje fizikog prikaza podataka,
ve se referenciraju na logiku strukturu baze15.

Sistem za upravljanje bazama podataka - DBMS (Data Base Management System) je

softverski sistem koji se koristi za kreiranje, odravanje i manipulisanje podacima, kao i za
kontrolu prava pristupa bazi podataka. DBMS omoguava krajnjim korisnicima i
programerima da dijele podatke, tj. omoguava da se podaci koriste od strane vie aplikacija,
a ne da svaka aplikacija ima svoju kopiju podatka sauvanu u posebnim datotekama. DBMS
takoe prua mogunost kontrole pristupa podacima, osigurava integritet podataka,
uspostavlja kontrolu konkurentnosti i vri oporavak baze podataka. Programeri aplikacija za
rad sa bazama podataka ne moraju da poznaju detalje o nainu zapisa baze podataka na disku,
ne moraju da formuliu algoritme za efikasan pristup podacima, niti su optereeni bilo kakvim
aspekti ma oko upravljanja podacima u bazi podataka. Struno govorei, baza podataka je
uvijek skup injenica, ne raunarski program. DBMS je uveden kao interfejs izmeu
korisnika (korisnikih programa, aplikacija) i zapisa baze podataka na disku (slika 3). DBMS
upravlja strukturom baze podataka: definie objekte baze, njihova svojstva (atribute),
dozvoljene vrijednosti atributa, veze izmeu objekata, ogranienja nad objektima i
meusobnim vezama. Omoguava manipulaciju podacima u bazi: unoenje, brisanje i
izmjene, tj. omoguava njeno odravanje. Kontrolie pristup podacima: ko moe da pristupi

15
R.Manger, Baze podataka, Prirodoslovno matematiki Fakultet, Zagreb, 2008, p.3;
18
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

podacima, kojim podacima i ta moe sa njima da radi. DBMS dozvoljava deljenje BP

izmeu vie aplikacija/korisnika i ini upravljanje podacima uspjenijim i djelotvornijim
Uobiajeno je da kada se govori o softveru za baze podataka, onda se misli upravo na
DBMS16.

Slika 3. DBMS je interfejs izmeu korisnika i zapisa baze podataka na disku

Izvor: M.Milosavljevi, M.Veinovi, Informatika, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009. p. 182;

8.1.Vrste baza podataka

Razvoj informacionih tehnologija, a posebno Interneta omogucio je lak i jednostavan pristup

bazama podataka. On line baze podataka zbog svoje sistematiziranosti, organiziranosti
obraenosti podataka predstavljaju nezaobilazni izvor pouzdanih informacija!
Generalno, moemo ih podjeliti u tri kategorije:

bibliografske baze za stjecanje uvida u odreeno znanstveno podruje

citatne baze za praenje odjeka odreenog rada ili utjecaja naunika unutar naunog
podruja,
baze cjelovitog teksta (full text) za pretaivanje radova tano odreenih asopisa ili
autora.

Pretrauju se po: temama (Title Search), autoru (Autor Search) i asopisu (Journal Search).
Najee pretraivanje je prema temama, koje su predmet interesovanja korisnika, ili po
autoru, kada je poznata njegova publicistika i objavljeni radovi. Pretraivanje po asopisima
podrazumjeva pretraivanje podataka o radovima objavljenim u tim asopisima, a ne i
podataka o tim asopisima.

16
M.Milosavljevi, M.Veinovi, Informatika, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009. p. 182;
19
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

Bibliografske baze podataka: Sadraj bibliografskih baza podataka odnosi se na radove

objavljene u razliitim asopisima i publikacijama. Sadre podatke kao to su: autor, naslov
rada, izvornik, saetak, godina objavljivanja, ustanova iz koje autor dolazi, vrsti publikacije,
izvorni jezik rada i dr. Mogu sadravati i ostale podatke (skupa na kome su prezentirane -

konferencije, seminari, zbornike radova), adresu autora Bibliografske baze se razlikuju

ovisno o podruju, opsegu i strukturi bibliografskog zapisa koje omoguuju, a opisi radova su
vrlo detaljni i ujednaeni. Ove baze se povezuju sa drugim bazama i izvornim verzijama
objavljenih radova.

Citatne baze podataka takoer su biblografske baze. Od bibliografskih baza razlikuju se po

tome to, pored samih radova, obrauju i koritenu literaturu (reference), citata navedenih od
strane autora, na kraju rada. Pomou njih doznajemo koliko su radovi citirani, a koristi se u
svrhu ocjene kvalitete citiranog rada i procjenjuje uticaj pojedinih radova navodenjem broja
citiranosti. Podjelu na negativno i pozitivno citiranje nije mogue izvriti, a neke baze
omogucuju iskljucivanje broja samocitiranja.

Baze podataka sa cjelovitim tekstom su uglavnom zbirke asopisa u elektronskom obliku,

jednog ili vie izdavaa. Sadre bibliografske podatke (kao i bibliografske baze podataka), ali
i brojne druge podatke. Treba upozoriti na razliku izmeu baza podataka sa cjelovitim
tekstom od bibliografskih, koje imaju samo naznaenu vezu (link) sa bazama cjelovitog
teksta. Full text baze obino su ponudene u HTML i/ili PDF formatu.

8.2. Okruenje baze podataka

Glavni dijelovi tipinog okruenja BP su prikazani na Slici 4 a to su:

BP - Organizovan skup logiki povezanih podataka, obino napravljena da zadovolji

potrebe za informacijama vie korisnika u organizaciji.
Metapodaci - Centralna baza znanja za sve definicije podataka, njihova
ogranienja, veze izmeu podataka, izgleda ekrana i izvetaja, i drugih sistemskih
komponenti.
DBMS - Sistem za upravljanje bazama podataka (SUBP). Soft verski sistem koji se
koristi za kreiranje, odravanje i kontrolu pristupa korisnika BP.
Aplikati vni programi - Raunarski programi koji slue za kreiranje i odravanje BP
i pruaju informacije korisnicima.
Administratori podataka i BP - Administratori podataka su osobe odgovorne za
upravljanje svim izvorima podataka u organizaciji. Administratori podataka su
odgovorni za fiziki dizajn BP i za upravljanje tehnikim problemima u okruenju BP.
Projektanti sistema - Osobe kao to su sistemski analitiari i programeri koji
dizajniraju nove aplikativne programe. Projektanti sistema esto koriste CASE alate za
analizu potreba sistema i dizajn programa.
Korisniki interfejs - Jezici, meniji, i itd. pomou kojih korisnici upotrebljavaju
razliite komponente sistema
Computer-aided soft ware engineering - (CASE) alati koji se koriste za dizajniranje
BP i aplikati vnih programa.

20
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

Krajnji korisnici - Osobe koje dodaju, briu i modifikuju/auriraju podatke u bazi

podataka i koje zahtevaju ili primaju podatke iz njih. Svaka interakcija izmeu
korisnika i BP deava se preko DBMS-a.

Slika 4. Komponente okruenja BP

Izvor:M.Milosavljevi, M.Veinovi, Informatika, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009. p. 190;

21
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

9. MODEL DIGITALNE KNJIICE

Digitalna knjinica je knjinica iji je fond dostupan u digitalnom obliku te mu se moe

pristupiti putem raunala. Digitalni sadraj moe biti dostupan lokalno ili putem raunalnih
mrea. U knjinicama proces digitalizacije poinje digitaliziranjem kataloga. Razvoj
digitalnih knjinica poeo je poetkom 90-tih godina 20. stoljea na temelju raunalno
automatiziranih knjinica.

Digitalne knjinice su skupovi elektronikih izvora i s njima povezanih mogunosti za

stvaranje, traenje i koritenje informacija. U tom smislu one su nastavak i poboljanje
sustava za informacijsko pohranjivanje i pronalaenje koji upravljaju digitalnim podacima u
svim medijima ( tekst, slika, zvuk; statine ili dinamine slike) i postoje u distribuiranim
mreama.

Model za oblikovanje digitalne zaviajne zbirke prikazan je na slici 5 i kreiran je prema

jednom od modela knjininih i informacijskih strunjaka17.

Slika 5. Model digitalne knjiice

17
W.Y Arms, Digital libraries, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2000, p.5;
22
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

Prikazani model sastoji se od raunala koja se razlikuju prema namjeni i pridruenim

sistemima:

Skener i raunalo za digitalizaciju grae odnosno raunalo za provoenje postupaka

oblikovanja sadraja digitalne zbirke;
Raunalo za pohranu grae ili repozitorij digitalne knjinice, sa sustavima za
pretraivanje i identifikaciju digitalne grae odnosno raunalo za provoenje
postupaka oblikovanja naina pristupa digitalnoj zbirci;
Raunalo krajnjeg korisnika odnosno raunalo za pregledavanje grae;

Raunalo za digitalizaciju grae predstavlja raunalo knjiniara u knjinici na kojem on

obavlja veinu poslova vezanih uz oblikovanje sadraja digitalne zbirke.

Raunalo-repozitorij predstavlja police za knjige digitalne knjinice. Smjetaj digitalne

grae u repozitoriju moe biti organiziran na dva naina ili kroz razliite datotene sisteme u
kojima su datoteke smjetene u direktorije koji su organizirani u hijerarhijskoj strukturi (na
primjer Windows OS) ili kroz strukturu pohrane kakve omoguuju relacijske baze podataka.

U mrenom okruenju repozitorij digitalne knjinice moe biti realiziran u okviru zasebnih
programskih paketa digitalnih knjinica koji se pokreu na web serverima. Web server je
raunalni program koji na zahtjev korisnika dohvaa digitalni sadraj pohranjen u repozitoriju
i prikazuje ga na raunalu krajnjeg korisnika.

Model predvia i sustav za pretraivanje, jednu od najvanijih komponenti digitalnih

knjinica, a koji obuhvaa kataloge, indekse i ostala informacijska pomagala te na taj nain
pomae korisniku pronai traenu informaciju. Na kraju, tu je i sistem za identifikaciju i
lociranje digitalne grae u repozitoriju.

Meusobni odnos elemenata modela na slici naznaen je strelicama. Na primjer, put grae
koja ulazi u digitalne zbirke kree se od raunala na kojem je graa digitalizirana preko
repozitorija u kojem je, nakon toga, inicijalno smjetena do sistema za pretraivanje koji
konano obavlja njeno indeksiranje. Sa druge strane, pristup krajnjeg korisnika repozitoriju
digitalne knjinice predstavljene su strelicama koje vode ili posredno, preko sistema za
pretraivanje ili neposredno odnosno direktno, putem sistema za identifikaciju do traenih
informacija u zbirci.

Digitalne knjinice su organizacije koje pruaju izvore, specijalizirano osoblje koje odabire,
organizira, osigurava intelektualni pristup, objanjava, distribuira, uva integritet i osigurava
trajnost zbirki na nain da budu spremne i ekonomski dostupne za koritenje jednoj ili vie
zajednica.

23
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

10. UKLJUIVANJE ZBIRKI NA PORTAL EVROPSKE BIBLIOTEKE

Portal Evropske biblioteke nastao je kao rezultat projekta TEL. Predstavlja multijeziki
centralni web interfejs za pristup on-line katalozima i digitalnim zbirkama evropskih
nacionalnih biblioteka, ije su okosnice jedinstvena pristupna taka i jednovremeno
pretraivanje sadraja vie biblioteka i njihovih zbirki.

Tekua verzija Portala je 1.4, a datira od decembra 2006. Portal radi pod web itaima Mozila
Firefox i Netscape za PC i MAC platforme, Internet Explorer za PC i Camino za MAC
platforme. Radi se o hibridnom portalu, jer ne koristi samo jedan komunikacioni protokol ve
vie tehnika i protokola koji se kombinuju da bi se ukljuile zbirke razliitih biblioteka, a
zatim realizovao upit korisnika i rezultati prikazali u web itau.

Pod zbirkom se na Portalu podrazumjeva svaki skup fizikih ili digitalnih jedinica biblioteke
grae ili katalog bibliografskih opisa fizikih ili digitalnih jedinica. Zbirke na Portalu mogu
biti: za pretraivanje i samo za pregledanje, sa stanovita korisnika. One prve korisnicima
omoguavaju direktan pristup do zapisa ili digitalnih objekata putem pretraivanja na Portalu,
dok druge korisnicima pruaju samo jedinstvenu web adresu zbirke. Od 250 zbirki koje su
ukljuene na Portal, 160 je u grupi za pretraivanje, a 90 u grupi samo za pregledanje.
Kod zbirki za pretraivanje pretrauje se zapravo centralni indeks Portala koji sadri
metapodatke o svim jedinicama, ili se upit prosljeuje lokalnim bazama u bibliotekama preko
odreenog komunikacionog protokola. Kod svih ovih zbirki implementiran je jedan od tri
komunikaciona protokola: OAI, SRU ili Z39.50 (slika 6).

Protokol Z39.50 jedan je od starijih komunikacionih protokola za razmjenu bibliografskih

podataka, rad na njemu poeo je 70-tih godina, u periodu prije nastanka weba, a verzije
datiraju iz 1988, 1992. i 1995. godine. O odravanju ovog protokola brine posebna agencija u

24
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

Kongresnoj biblioteci u Vaingtonu.Ovo reenje na Portalu Evropske biblioteke zahteva jo

jednu mrenu taku: Z39.50-SRU mreni prolaz, koji vri transformacije podataka izmeu
dva protokola (sluaj B na slici). Vie transformacija se vri u ovom mrenom prolazu: jedna
od njih je prevoenje SRU upita na onaj koji e prepoznati Z39.50 protokol, to ukljuuje i
prevoenje podataka iz jednog u drugi skup znakova, ukoliko je to potrebno, kao i
transformaciju MARC zapisa u TEL profil metapodataka.

SRU18 protokol je noviji standardni protokol za pretraivanje na Internetu i koristi CQL

(zajedniki jezik za upite), a odrava ga Kongresna biblioteka u Waingtonu (sluaj A na
slici). SRU zahtjev za pretraivanje zasniva se na bazinoj URL adresi kojoj se pridruuju
odreeni parametri kao to su: upit, poetni zapis, ukupan broj zapisa koji se eli u rezultatu,
kao i shema metapodataka za zapise. Izmenom bazine URL adrese, isti SRU zahtjev moe se
uputiti razliitim izvorima podataka.

OAI19 protokol je noviji standard za pristup metapodacima, baziran na principima otvorenih

arhiva i slobodnom pristupu informacijama. Njime se na Portalu vri prenos metapodataka iz
zbirki koje su OAI kompatibilne u centralni indeks. Centralni indeks komunicira sa Portalom
putem SRU protokola (sluaj C na slici). Sam OAI protokol vri prijenos metapodataka iz
izvorne arhive podataka u odredinu arhivu, to znai da je na jednoj strani protokola izvor
podataka, a na drugoj servis ija je uloga da prui te podatke korisnicima. Jedan izvor
podataka moe da komunicira sa vie servisa, kao to jedan servis za pruanje podataka moe
da komunicira sa vie izvora.

U sluaju Portala Evropske biblioteke, izvorne arhive metapodataka su digitalne zbirke,

digitalne biblioteke ili bibliografske baze podataka, dok je servis za pruanje podataka upravo
Portal. Dakle Portal prikuplja metapodatke preko OAI protokola, s tim da periodino obavlja
osvjeavanje podataka zbog novih zapisa ili izmjena. Ovaj period se definie prema potrebi.

OAI-PMH zahtjevi i odgovori se alju putem HTTP protokola. OAI-PMH zahtjevi se

formiraju preko HTTP GET/POST operacija, dok se OAI-PMH odgovori vraaju kao dobro
formirani validni XML dokumenti. Osnovni format metapodataka u OAI okruenju je
osnovno (nekvalifikovano) Dablinsko jezgro metapodataka sa 15 osnovnih elemenata. Neke
OAI zbirke na Portalu koriste i druge formate, kao to su MARC21 ili kvalifikovano
Dablinsko jezgro. OAI kompatibilnost digitalne zbirke znai da su zapisi slobodni od
autorskih prava, i da metapodaci mogu slobodno biti prikupljani od strane ma kog servisa koji
koristi OAI protokol.

18
SRU (Search and Retrieve by URL Pretraivanje i pronalaenje preko URL-a)
19
OAI-PMH (Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting - Inicijativa otvorenih arhiva
protokol za prikupljanje metapodataka
25
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

10.1. Znaaj metapodataka za Portal

Dobre rezultate pretraivanja Portal u velikoj mjeri duguje razraenom sistemu metapodataka
za opis zbirki i objekata u njima. Na osnovu analize standarda za metapodatke koji su
primenjeni u bibliotekama koje su partneri u projektu Evropske biblioteke, prihvaen je
XML20 kao format, a Dablinsko jezgro metapodataka uzeto je za polazno, da bi se za potrebe
Evropske biblioteke razvio Registar metapodataka Evropske biblioteke. Na ovom poslu je
angaovana Radna grupa Evropske biblioteke za metapodatke. Registar metapodataka
zasnovan je na konceptu aplikacionog profila, kao jednog tipa sheme metapodataka.
Aplikacioni profili sastoje se od podataka iz jedne ili vie shema prostora imena,
kombinovanih i optimizovanih za neku odreenu primenu. TEL aplikacioni profili definisani
su za digitalne objekte i digitalne zbirke, a planira se i profil za web servise. Postojei TEL
aplikacioni profili oslanjaju se na 7 prostora imena i podloni su stalnim promjenama, kako bi
izali u susret irenju projekta i ukljuivanju novih zbirki. TEL registar metapodataka biljei
sve aktivnosti na polju metapodataka u projektu, te stoga sadri ne samo vaee elemente, ve
i one koji su predloeni a jo nisu prihvaeni, kao i one koji su ukinuti.

Kod zbirki on-line kataloga biblioteka metapodaci bi trebalo da budu kompatibilni sa TEL
aplikacionim profilom. Ukoliko biblioteka u svojoj bibliografskoj bazi podataka koristi format
MARC 21, metapodaci se automatski prevode u TEL metapodatke. Neto je komplikovanija
konverzija podataka iz formata UNIMARC, dok je najkomplikovanija kod lokalno
prilagoenih formata za opis, kakav je i COMARC koji se koristi u Uzajamnom katalogu
VBS. Kod digitalnih zbirki biblioteke mahom koriste metapodatke iz bibliografskih baza
podataka koji su prilagoeni TEL aplikacionom profilu, baziranom na Dablinskom jezgru,
odakle i potie prefiks dc kod svakog od podataka.

20
XML - eXtensible Markup Language Proirivi markerski jezik
26
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

Z A K LJ U A K

Savremene informacione tehnologije obezbjeuju laku dostupnost podataka u brojnim

digitalnim formatima, bilo da je re o kvalitetnim i rijetkim muzikim izdanjima, knjigama i
asopisima u elektronskom obliku, ili najnovijim rezultatima naunih istraivanja. Digitalno
arhiviranje odlikuju brojne prednosti u vidu breg pristupa, veeg kapaciteta za skladitenje
informacija i stoga ohrabruje tradicionalne sisteme uvanja i prenoenja informacija da se
izmjene saglasno novim korisnikim zahtjevima, ali i u odnosu na sve veu produkciju
tampanog, audio i video materijala. U tom procesu centralno mjesto zauzima biblioteka kao
institucija sa zadatkom da upravlja ogromnim korpusom ljudskog znanja, predvodi, kreira i
poboljava proces prezentacije, dostupnosti i obnavljanja informacionih resursa.

Digitalna forma ipak nee moi tako lako da potisne knjigu bar jo neko vrijeme. Do tada je
na bibliotekama da, pored ovladavanja korisnim aspektima digitalnih tehnologija i uputanja u
neizvjesne tokove razvoja informacionih mrea, rade na ouvanju vrijednosti klasinog
modela biblioteke, ija sutina se moe odrati ukoliko se odjene u atraktivno i tehnoloki
dobro dizajnirano ruho.

27
Eldina Hajdarevi Bio zavrni seminarski rad

LITERATURA
A.Kavi-oli, Arhiviranje slovenike na internetu:metodoloki pristup, Filozofski
Fakultet,Odsjek za informacijske znanosti, Zagreb, 2007;

B.Trifunovi, Glas biblioteke,Gradska biblioteka "Vladislav Petkovi Dis", aak, 2007;

K.Bakari, Uvod u digitalne biblioteke, Sarajevo, 1997;

M.Milosavljevi, M.Veinovi, Informatika, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009;

M.Stojanovi, Elektronsko poslovanje u kulturi, diplomski rad, Univerzitet u Beogradu,

Beograd, 2008;

R.Manger, Baze podataka, Prirodoslovno matematiki fakultet, Zagreb, 2008;

S.Janiijevi, Analiza politika, standarda i menadmenta u digitalizaciji biblioteka, Beograd

2008;

S. Filipi-Matutinovi, Novi trendovi u bibliotekarstvu, Narodna biblioteka Srbije, 2008;

V.Injac, Svetska digitalna biblioteka, san ili virtuelna stvarnost, Beograd, 2006;

W.Y Arms,Digital libraries, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England,
2000;

http://www.cobiss.net/platforma_cobiss-BH.htm

http://hr.wikipedia.org/wiki/Digitalizacija_knjiga

http://poincare.matf.bg.ac.rs/~cvetana/biblio/CvetanaKrstev-submit.pdf

http://www.nsk.hr/Service.aspx?id=63

28