You are on page 1of 698

ekologia

robert riklefsi
gari mileri
1

ekologia

robert riklefsi
misuris wm. luisis universiteti

gari mileri
misisipis universiteti
3
. ,

Ecology. Robert E. Ricklefs, Gary Miller

,

, .
.
-
- .


- .
.


3/5, , 0162,
Ilia State University Press
3/5 K. Cholokashvili Ave, Tbilisi, 0162, Georgia
4

avtorTa Sesaxeb

robert riklefsi _ biologiis profesori misuris wm. luisis universitetSi.


am fakultetze 1966 wels gadmovida pensilvaniis universtetis biologiis ganxra-
Si ocdaSvidwliani muSaobis Semdeg. daibada kaliforniaSi. daamTavra stenfordis
universiteti. pensilvaniis universitetSi miiRo filosofiis doqtoris xarisxi.
misi kvlevis sferoa frinvelTa reproduqciis dinamika, ganviTarebis ciklis
evoluciuri diferenciacia, biogeografia da biologiuri Tanasazogadoebebis
istoriuli ganAviTareba, maT Sorisaa biomravalferovnebis farTomasStabiani
nimuSebis generacia da SenarCuneba. samuSaos kvleviTi xasiaTis gamo, mas uamrav
gansxvavebul adgilas mouwia yofna, dablobi tropikebidan antarqtidis kunZule-
bamde. profesori riklefsi aris amerikis mecnierebisa da xelovnebis akademiis
aRzevebis asociaciis wevri. aris avtori wignisa The Economy of Nature da amerikuli
samecniero leqsikonis erT-erTi Tavis Aging: A Natural History-is Tanaavtori. orive
wigni gamosca ,,W.H. Freeman and Company-m.

gari mileri _ profesori da biologiis ganxris xelmZRvaneli misisipis uni-


versitetSi. am fakultetze muSaobs 1989 wlidan. gaizarda Senandoas velze, vir-
jiniis StatSi. daamTavra uiliamisa da meris koleji 1966 wels, sadac miiRo bakala-
vris xarisxi biologiaSi da meore profesia anTropologiaSi. 1982 wels misisipis
saxelmwifo universitetSi miiRo filosofiis doqtoris xarisxi statistikis
ganxriT. mis kvlevaSi gansakuTrebuli yuradReba gamaxvilebulia lom obobebSi
yuradRebis miqcevis, arSiyis evoluciaze. gamoqveynebuli aqvs naSromebi mraval
sferoSi, maT Sorisaa Tanasazodadobebisa da mosaxleobis ekologia, Teoriuli
ekologia da cxovelTa qceva. amJamad Jurnal Journal of the ecological society of America-s
redaqtoris TanaSemwea. misisipis universitetSi mihyavs kursi Teoriul ekolo-
giasa da biostatistikaSi, xolo Tavmjdomareobamde, eqvsi wlis ganmavlobaSi,
aswavlida zogad ekologias. mileris pirveli wigni gamoqveynda ,,W.H. Freeman and
Company-s mier.
5

mokle sarCevi

nawili I. Sesavali 17. metapopulaciebi


1. bunebrivi samyaros wesrigi 18. mosaxleobaTa fluqtuacia
da ciklebi
2. wesrigis aRmoCena bunebaSi
19. gadaSeneba, SenarCuneba da
nawili II. organizmebi fizikur aRdgena
garemoSi
3. sicocxle da fizikuri garemo nawili V. mosaxleobis interaqciebi/
urTierTqmedeba
4. wyali da xsnadi nivTierebebis
balansi 20. resursebi da momxmareblebi
5. energia da siTbo 21. konkurenciis Teoria
6. pasuxi garemos cvlilebebze 22. konkurencia bunebaSi
7. biologiuri faqtorebi 23. mtacebloba
garemoSi 24. balaxismWameloba da
8. klimati, topografia da parazitizmi
bunebis samyaros mraval- 25. Tanaevolucia da mutualizmi
ferovneba
nawili VI. TanasazogadoebaTa
nawili III. energia da nivTierebebi evolucia
ekosistemaSi
26. Tanasazogadoebis koncefcia
9. ekosistemis koncefcia
27. Tanasazogadoebis struqtura
10. energiis dineba ekosistemaSi
28. Tanasazogadoebis ganviTareba
11. elementTa moZraoba da gzebi
29. biomravalferovneba
ekosistemaSi
12. sakvebi nivTierebebis nawili VII. evoluciuri ekologia
regeneracia xmeleTis da
30. evolucia da adaptacia
wylis ekosistemebSi
31. adaptacia heterogenul
13. ekosistemis funqciis
garemoebebTan
regulireba
32. sasicocxlo ciklebis
nawili IV. mosaxleobis ekologia evolucia
14. mosaxleobis struqtura 33. sqesi
15. mosaxleobis zrda 34. evolucia da socialuri
qceva
16. mosaxleobis regulireba
6
7

vrceli sarCevi

avtorTa Sesaxeb 2.4 ekologebi bunebaSi mizezobrivi


mokle sarCevi kavSiris Sesaswavlad iyeneben
ekologiis analitikuri modelebi eqsperimentebs
ekologiis modelebi da teqnologia
2.5 eqsperimentuli kvlevebi
ekologiis gayofis zedapiri
moicaven damuSavebis gamoyene-
bas da reaqciaze dakvirvebas
nawili 1 Sesavali
2.6 istoriuli analizi gvawvdis
1. bunebrivi samyaros wesrigi informacias evoluciuri cvli-
1.1 Cven SeiZleba, davakvirdeT lebis Sesaxeb
struqturas bunebriv samyaroSi 2.7 ekologiuri kvleva awydeba
1.2 bunebrivi samyaro bevr praqtikul da logistikur
mravalferovani, kompleqsuri gamowvevas
da urTierTdamokidebulia 2.8 ekologebi erTmaneTs ideebs
1.3 bunebrivi samyaro dinamikuria, publikaciebis gziT uziareben
magram amavdroulad stabiluri 2.9 soflis meurneoba da resursTa
da TviTganaxlebadi menejmenti ekologiur princi-
1.4 bunebrivi samyaro organizebu- pebs emyareba
lia fizikuri da biologiuri 2.10 ekologiuri kvleva SeiZleba
procesebis mier organizebuli iyos mzardi kom-
1.5 struqturebi bunebaSi pleqsurobis doneTa garSemo
gagebulia evoluciisa da
bunebrivi gadarCevis saSuale-
biT
nawili II. organizmebi fizikur
1.6 aRqma gavlenas axdens da zRu-
garemoSi
davs bunebis Cveneul gagebas
1.7 bunebis istoria (bunebaTmcod- 3. sicocxle da fizikuri garemo
neoba) warmoadgens ekologiuri
kvlevis safuZvels 3.1 biologiuri da fizikuri sa-
1.8 bunebis wesrigze gavlenas ax- myaroebi urTierTdamokidebu-
dens adamianTa saqmianoba lia
3.2 sicocxles unikaluri niSnebi
aqvs, romlebsac ar iziareben
2 .bunebis wesrigis aRmoCena fizikuri sistemebi
3.3 cocxal organizmebs SeuZliaT
2.1 kiTxvebi bunebis Sesaxeb gafar- Termodinamikurad gazardon
Toebuli da rafinirebulia TavianTi energiis maragi war-
hipoTezebsa da TeoriebSi moudgeneli transformacis
2.2 daskvnebi bunebis samyaros Ses- saSualebiT
axeb moicavs uzustobebs 3.4 organizmebs SeuZliaT, gaakon-
2.3 ekologebi iyeneben arCeviT trolon energiis da nivTiere-
kvlevebs ekologiuri parame- baTa dineba TavianT Sinagan da
trebis gansasazRvrad garegan samyaroebs Soris
8

3.5 forma da funqcia icvleba sxe- 5.6 gamosxiveba, gamtaroba da kon-


ulis zomasTan alometriulad veqcia gansazRvraven xmeleTze
mobinadre organizmebis Termul
3.6 sicocxlis formebis adaptire-
garemos
baze kompromisi dominirebs
5.7 adaptaciebis Sedegad organizm-
Ta optimaluri temperatura
4. wylisa da xsnadi nivTierebebis garemos temperaturas emTxveva
balansi
4.1 wylis Semcveloba organizms 6. reaqciebi garemos cvlilebaze
sicocxlisadmi keTilganwyobas
aniWebs 6.1 homeostazi damokidebulia
uaryofiT ukukavSirze
4.2 xsnad garemoSi daSlili niv-
Tierebebi organizmebisTvis 6.2 sxeulis temperaturis reguli-
osmosur wnevas warmoSoben reba cxovelebSi homeostazis
mniSvnelovani aspeqtia
4.3 marilebisa da wylis balansi
erTdroulad xdeba 6.3 regulaciis done abalansebs
mogebasa da safasurs
4.4 cxovelebisTvis nivTierebaTa
Txevadi saxiT gadacema aris am 6.4 temperaturis regulacia da
cxovelebis osmoregulirebadi wylis balansi udabnoebSi
adaptacia moiTxovs mravalferovan homeo-
stazur adaptacias
4.5 axotovani narCenebis gamoyofa
xmeleTis cxovelebs gansa- 6.5 cvlilebebi garemoSi Tavs iCenen
kuTrebul problemebs uqmnis sxvadasxva droiT da sivrciT
masStabebze
4.6 niadagisTvis damaxasiaTebeli
wylis Sekaveba damokidebulia 6.6 organizmis mier ,,petCebis ar-
gruntis nawilakebis zomaze Ceva gansazRvravs misi aqtiuro-
bis sferos
4.7 wylis gadaadgileba niadagidan
mcenareSi da Semdeg atmosfero- 6.7 homeostazuri reaqciebi icvle-
Si damokidebulia aorTqlebaze ba Tavisi drois kursebis mixed-
da wylis koheziur (SeerTebis viT
unari) Tvisebebze
6.8 migracia, dagroveba da Zili
4.8 cxovreba moiTxovs araorganul saSualebas aZlevs organizmebs
sakveb nivTierebebs gauZlon Seuferebel pirobebs
6.9 uaxloesi signalebi organizmebs
saSualebas aZleven, winaswar
5. energia da siTbo SeigrZnon mosalodneli garemos
cvlileba
5.1 biologiuri energiis trans-
formaciaTa umravlesoba 6.10 ekotipuri diferenciacia asax-
damokidebulia Jangbadisa da avs adgilobrivi pirobebisadmi
naxSirbadis qimiaze adaptacias
5.2 sinaTlis energia sasicocxlo
procesebis umniSvnelovanesi
mamoZravebeli Zalaa
7. biologiuri faqtorebi da gare-
mo
5.3 wyalSi sinaTlis atenuacia (gan-
eleba) zRudavs fotosinTezs 7.1 bioturi faqtorebi xels uwyobs
wylian adgilebSi mravalferovnebas maSin, roca
abioturebi konvergencias
5.4 C4 da CAM fotosinTezi zrdis
wylis gamoyenebis efeqturobas 7.2 mtacebelTa adaptacia cxady-
ofs bioturi garemos, rogorc
5.5 sasicocxlo procesebi tem-
bunebrivi gadarCevis agentis
peraturaTa viwro diapazonSi
mniSvnelobas
iCenen Tavs
9

7.3 msxverpli Tavs icavs aridebiT, nawili III. energia da nivTierebebi


motyuebiTa da damcavi mor- ekosistemaSi
fologiiT
7.4 balaxismWamelebma unda 9. ekosistemis koncefcia
gadalaxon mcenareTa unikaluri
damcavi saSualebebi 9.1 Tanamedrove ekologiis umetesi
nawili emyareba or koncefcias,
7.5 mcenareebi iyeneben struqtu- romlebic warmoiSva meoce sau-
rul da qimiur damcav sasuale- kunis naturalistebis dakvirve-
bebs balaxismWamelobis winaaRm- baTa Sedegad
deg
9.2 organizmis analogi gamoy-
7.6 parazitebs axasiaTebT mtareb- enebul iqna biologiur Tana-
lis specifikuroba da kompleq- sazogadoebebSi f.e. klementisa
suri sasicocxlo ciklebi da a.g. tenslis mier
9.3 Carlz eltonma aRwera Tana-
8. bunebrivi samyaros klimati, sazogadoebebi kvebiTi urTier-
tipografia da mravalferovneba Tobebis safuZvelze
9.4 a.j. lotkam mxari dauWira eko-
8.1 ganedebTan erTad mzis radiaci-
sistemis Termodinamikul xedvas
is cvlileba qmnis udides glo-
balur struqturebs temperatu- 9.5 raimond lindemanma ganaviTara
rasa da naleqebSi ekosistemis troful-dinami-
kuri koncefcia
8.2 sezonebs moaqvs mosalodneli
cvlilebebi garemoSi 9.6 a.j. lotkam aRwera ekosistemis
funqciuri regulacia komponen-
8.3 iregularuli fluqtuacia
turi nomenklaturis ekologi-
garemoSi didad aisaxeba peri-
uri urTierTobis safuZvelze
odul ciklebze
9.7 eugen odumma gaavrcela eko-
8.4 adgilobrivi topografiuli
sistemis dinamikis kvleva
da geologiuri Tvisebebi glo-
balur klimatur stuqturebSi 9.8 wyalgamoyofis kvlevebma xazi
damatebiT cvlilebebs warmoSo- gausva elementebisa da energiis
ben dinebas ekosistemebSi da maT
Soris
8.5 naleqianobasa da evapotrans-
piracias Soris balansi gavlenas 9.9 landSaftis ekologia ganixi-
axdens garemo pirobebze lavs sivrciTi masStabis gavle-
nas ekosistemis funqciaze
8.6 mcenareTa ganawileba damokide-
bulia klimatur niSnebze, topo- 9.10 ekosistemaTa Sesaswavlad
grafiasa da niadagze gamoiyeneba rogorc taqtikuri,
ise strategiuli midgomebi
8.7 mcenareTa da cxovelTa adapta-
ciebi emTxveva garemo pirobebs
TavianTi garemos farglebSi
8.8 mcenareTa formaze dafuZneb-
10. energiis dineba ekosistemebSi
uli klasifikacia, eTanxmeba
10.1 mcenareebi axdenen sinaTlis
klimats
asimilacias fotosinTezis saSu-
8.9 globaluri sasicocxlo forme- alebiT
bi SeiZleba diferencirebuli
10.2 mcenaris produqtiulobis
iyos temperaturasa da naleqebs
gazomvis meTodebi icvleba
Soris urTierTobiT
bunebrivi garemosa da zrdis
8.10 biomis koncefcia bunebriv formebTan erTad
samyaroSi farTomasStabiani
10.3 fotosinTezis done icvleba
cvlilebebis organizebas axdens
sinaTlis, temperaturis, wylisa
8.11 wylis sistemebis klasifikacia da sakvebi nivTierebebis xelmis-
damyarebulia fizikur maxasi- awvdomobis mixedviT
aTeblebze
10

10.4 xmeleTisa da wylis ekosiste- 11.9 ekosistemebSi elementTa cikle-


mebis produqtiuloba izRudeba bi erTmaneTTan kompleqsur
sxvadasxva ekologiuri faq- interaqciebSi modian
torebiT
11.10 mikroorganizmebi gansa-
10.5 ekologiuri efeqturoba axasi- kuTrebul rols asruleben
aTebs energiis moZraobas kvebiT elementTa ciklSi
jaWvSi
10.6 individualuri rgoli kvebiT
jaWvSi aris ZiriTadi erTeuli
12. sakveb nivTierebaTa regenera-
kvebiT struqturaSi
cia xmeleTis da zRvis ekosiste-
10.7 asimilaciisa da produqciis mebSi
efeqturoba gansazRvravs
ekologiur efeqturobas 12.1 regeneraciuli procesebi
xmeleTis ekosistemebSi Tavs
10.8 xmeleTis ekosistemebze domini-
iCens niadagSi
rebs detrituli kvebiTi jaWve-
bi 12.2 erozia, gamoqarva aris qanebis
fizikuri da qimiuri daSla
10.9 ra dro aris saWiro imisTvis,
dedamiwis zedapirTan axlos
rom energiam gadakveTos mTeli
ekosistema? 12.3 sakvebi kaTionebis tuteebad
aRdgena ganisazRvreba niadagSi
10.10 energiis transferi da akumula-
Tixis da humusis SemcvelobiT
cia aRwers ekosistemis struq-
turasa da funqcias 12.4 xmeleTis ekosistemebSi arsebul
sakveb nivTierebaTa umravleso-
10.11 kvebiTi jaWvebis sigrZe Sez-
ba brunavs detritis saSualebiT
Rudulia ekologiuri efeq-
turobiT 12.5 sakveb nivTierebaTa regenera-
cia ufro swrafad mimdinareobs
tropikul tyeebSi, vidre zom-
11. elementTa moZraoba da gzebi ieri sartylis tyeebSi
ekosistemaSi 12.6 mcire siRrmeebis danaleqebi
mniSvnelovan rols asruleben
11.1 mravali elementis moZraoba
sakvebi nivTierebebis regenera-
xdeba energiis dinebis parale-
ciaSi
luri gaerTianebebis saSuale-
biT 12.7 mikrobuli procesebi domini-
reben kvebiT jaWvebsa da sakveb
11.2 elementebi cirkulireben eko-
nivTierebaTa ciklirebaze ara-
sistemis nawilebs Soris
produqtiul Ria wylebSi
11.3 wylis cikli warmoadgens eko-
12.8 sakveb nivTierebaTa regen-
sistemaSi elementTa brunvis
eraciaze Zlier gavlenas axdens
fizikur models
dinebebsa da mdinareebSi wylis
11.4 sistemis Jangva-aRdgeniTi moZraoba
potenciali gansazRvravs misi
12.9 estuariebma/deltebma da Wao-
energiis dones
bebma SeiZleba warmoSvan ener-
11.5 axlandeli naxSirbadis cikli giisa da sakvebi nivTierebebis
moicavs daleqili naxSirbadis qseluri Senatani sazRvao eko-
naklebobas sistemebSi
11.6 azoti gvxvdeba mravalnair Jang-
viT mdgomareobaSi ekosistemaSi
moZraobis dros
13. ekosistemis funqciis
regulacia
11.7 fosforis cikli mWidro kav-
SirSia niadagSi pH-sa da wylian 13.1 ekologebi cdiloben, gaigon
garemoSi sakveb interaqciebTan ekosistemis regulacia eqsperi-
mentebis, SedarebiTi kvlevebisa
11.8 gogirdi mraval Jagva-aRdgeniT
da maTematikuri modelirebis
reaqciaSi monawileobs
saSualebiT
11

13.2 azotisa da fosforis regu- 14.5 populaciis genetikuri struq-


laciuri rolebi gansxvavdeba tura aRwers genetikuri cva-
mtknar wyalsa da zRvis ekosis- lebadobis raodenobasa da
temebSi gavrcelebas
13.3 fizikuri transportirebis 14.6 cxovrebis xangrZlivobis cxri-
procesebs SeuZliaT, daaregu- lebSi Sejamebulia populaciebs
liron iseTi ekosistemebi, sadac Soris individTa gadarCena da
sakvebi nivTierebebi SezRuduli reproduqcia
raodenobiT moipoveba 14.7 bunebriv populaciebSi gadarCe-
13.4 warmoeba ar icvleba sakvebi niv- nis donis gansazRvrisas gamoiy-
Tierebebis ciklirebis pirda- eneba SerCevis ramdenime modeli
pirproporciulad 14.8 populaciaTa modelebis oTx
13.5 sistemaTa modelebi xataven klass ganasxvavebs gamokvebis
epizodebis diskretuloba da
ekosistemaTa struqturasa da
TaobaTa sanaxevro gadafarva
funqciebs rogorc erTmaneT-
Tan urTierTqmedi satransfero
funqciebis wyebas
15. populaciis zrda
13.6 wylis ekosistemebSi sakvebi niv-
Tierebebis ciklirebis modeli 15.1 individebi SeiZleba SeuerTdnen
moicavs azotis transformacias populacias mudmivi/gangrZo-
wylis masaSi biTi reproduqciiT an wyvetadi
reproduqciuli periodebis
13.7 xmeleTis ekosistemebSi sakvebi ganmavlobaSi
nivTierebis ciklirebis modeli
moicavs kompartmentebs niada- 15.2 geometriuli gantolebebi aR-
gis, mcenareTa biomasebisa da weren drois diskretuli zrdis
detritebisTvis procesebs

13.8 produqtiuloba SeiZleba 15.3 populaciis zrdis done


damokidebulia individTa pro-
gaZlierdes an Semcirdes balax-
porciaze TiToeul asakobriv
ismWamelobiT
jgufSi
13.9 xdeba Tu ara ekosistemis regu-
15.4 matriculi modelebi warmoad-
lireba daRmavali an aRmavali
genen meTodebs qvedanayofebiani
mimarTulebiT da stadiebis mixedviT klasi-
ficirebuli populaciis zrdis
analizisTvis
nawili IV. populaciis ekologia
15.5 populacia myari arsebobis xan-
grZlivobis cxriliT ganicdis
14. populaciis struqtura stabilur asakobriv gavrcele-
bas da izrdeba mudmivi intensi-
14.1 saxeobaTa geografiuli gadan- vobiT
awileba da adgilobrivi popula-
ciis adgilmdebareoba ekolo- 15.6 populaciis zrdis Tandayo-
giurad xelsayreli sabinadro lili done ganisazRvreba misi
garemoTi ganisazRvreba cxovrebis xangrZlivobis arse-
bobis SefasebebiT
14.2 individTa dispersia asaxavs
sabinadro garemos hetero-
genulobas da socialur inter-
16. populaciis regulacia
aqciebs/urTierTqmedebas
14.3 populaciis simWidrovis gansaz- 16.1 logistikuri hidratacia aRw-
Rvra mniSvnelovania misi dinami- ers populaciis regulirebul
kis Seswavlisas zrdas
14.4 individTa moZraoba popula- 16.2 populaciis mudmivi zrdis
ciebs Soris gavlenas axdens xarisxiani modeli amJRavnebs
mosaxleobaSi mimdinare proces- urTierTobas populaciis
ebze simWidrovesa da zrdis doneebs
Soris
12

16.3 populaciebi SeiZleba regu- 18.4 populaciis ciklireba SeiZleba


lirebul iqnas simWidroveze Sinagani demografiuli proces-
damokidebuli faqtorebis efeq- ebidan gamomdinareobdes
turobiT 18.5 populaciis ciklebi mJRavndeba
16.4 andrevarTam da birqma eWvqveS populaciis diskretuli drois
daayenes populaciis raodeno- logistikur modelebSi
bis simWidroveze damokidebuli 18.6 droebiTi Seferxebebi iwveven
regulacia oscilacias/rxevebs gangrZo-
16.5 simWidrovis damoukideblobis biTi drois modelebSi
Teoriam udidesi uTanxmoebebi
gamoiwvia ekologebs Soris
19. gadaSeneba, SenarCuneba da
aRdgena
17. metapopulaciebi 19.1 gadaSeneba bunebrivi procesia,
romelic saxeobaTa adaptaciis
17.1 metapopulaciis koncefcia uunarobas gamoxatavs
moicavs adgilobriv popula-
ciebs Soris interaqciaTa wyebis 19.2 gadaSenebis riskze gavlenas
dinamikas axdens populaciis moculoba,
geografiuli areali, asako-
17.2 martivi metapopulaciis mod- brivi struqtura da sivrciTi
elebi warmoadgenen balanss ganlageba
adgilobriv gadaSenebasa da
xelaxal dasaxlebas Soris 19.3 sxeulis zoma, sicocxlis xan-
grZlivoba da populaciis mocu-
17.3 metapopulaciis struqtura loba urTierTqmedeben, raTa
moicavs monakveTis zomisa da gavlena moaxdinon gadaSenebis
simWidrovis maxasiaTeblebs riskze
17.4 metapopulaciebi SeiZleba 19.4 gavrcelebis struqturebi
meryeobdnen nakveTis aTvisebis kunZulebze da kunZulebs Soris
doneSi migvaniSneben, rom gadaSeneba
SeiZleba gamomdinareob-
17.5 metapopulaciaze gavlenas des konkurentunarianobis
axdens migracia da adgilobrivi daqveiTebidan
populaciis demografia
19.5 rodesac SenarCuneba SeuZle-
17.6 metapopulaciebSi genetikuri beli xdeba, gamosavali xandaxan
cvlilebebis dones gansaz- aRdgenaa
Rvravs urTierToba populaciis
19.6 metapopulaciis koncefcia
moculobas, gadaSenebasa da
mniSvnelovania konservaciul
kolonizacias Soris
biologiaSi
17.7 samyaro arsebobs rogorc saa- 19.7 aRdgeniTi gegmebi damyarebulia
rsebo bunebriv garemoTa mozai- arsebuli saxeobebis sasicocx-
ka _ saxelad landSafti lo ciklis maxasiaTeblebze
safrTxis winaSe

18. populaciis fluqtuacia da 19.8 genetikuri mravalferovnebis


ciklebi marTva SenarCunebisa da aRdge-
nis arsebiTi nawilia
18.1 populaciaSi meryeobs sim- 19.9 aRdgena xSirad saxeobaTa xelax-
Widrove al gacnobas gulisxmobs
18.2 droebiTi cvlileba gavlenas ax-
dens asakis struqturaze popu-
nawili V. populaciebis
laciaSi
interaqciebi
18.3 populacias zrdis maRali
maCveneblebi ufro metad sdevs 20. resursebi da momxmareblebi
fluqtuaciebs garemos, vidre
20.1 interaqciebi, maTSi monawile
dabali zrdis maCveneblebian
saxeobebze gavlenis mixedviT,
populacias
SeiZleba daiyos kategoriebad
13

20.2 ra aris resursebi da momxmare- 21.9 ori saxeobis konkurencia


blebi? SeiZleba gamoisaxos grafike-
20.3 dafnia /wylis rwyili/ momx- bze populaciis cvlilebis
marebeli da wyalmcenareebiani resursebis xelmisawvdomobas-
resursi amJRavneben momxmarebe- Tan mimarTebaSi
li-resursis sistemis maxasiaTe- 21.10 darRvevas SeuZlia gavlena moax-
blebs dinos saxeobebs Soris konkuren-
20.4 resursTa cvlilebis maCvene- ciis saboloo Sedegze
blebi da momxmarebelTa popu- 21.11 momxmareblebs SeuZliaT gav-
laciis zrda SeiZleba dinamiku- lena moaxdinos saxeobebs Soris
rad dawyvildnen logistikur
konkurenciis saboloo Sedegze
modelebTan
21.12 arapirdapirma interaqciebma
20.5 monodis gantoleba akavSirebs
SeiZleba gamoiwvios TvalsaCino
populaciis zrdis dones erTeu-
li resursis raodenobasTan konkurencia

20.6 or resurss erTdroulad Seu- 21.13 metapopulaciebSi sust konkur-


Zlia, SezRudos momxmarebelTa entebs SeuZliaT Tanaiarsebon
populacia SedarebiT Zlier konkurentebT-
an
20.7 momxmarebeli-resursis sistema
SeiZleba moicavdes orze met
resurss an orze met momxmareb-
els 22. konkurencia bunebaSi
22.1 rogor iCens Tavs konkurencia?
21. konkurenciis Teoria 22.2 romeli saxeobebi aris ufro
midrekili konkurenciisken?
21.1 ekologiaSi konkurenciis, ro-
gorc centraluri Teoriis war- 22.3 saxeobaTa CamoSoreba, romelic
moSoba Zalian neli da frTxili Tan sdevs konkurentTa gac-
procesi iyo nobas, gviCvenebs populaciaSi
konkurenciis efeqtebs
21.2 tenslis, gausisa da parkis
eqsperimentebma warmogvidgines 22.4 mocilebis, damatebisa da
konkurenciis adreuli eqsperi- Canacvlebis eqsperimentebi mniS-
mentuli demonstraciebi vnelovani meqanizmebia mcena-
reTa konkurenciis Seswavlisas
21.3 konkurentuli gamonaklisis
principi _ or saxeobas ar Seu- 22.5 rogorc miwiszeda, ise miwisqve-
Zlia Tanaarseboba erTi Sez- Sa konkurencia mniSvnelovania
Ruduli resursis xarjze mcenareTaTvis
21.4 populaciebis regulireba 22.6 konkurenciis efeqti SeiZleba
SesaZlebelia Sidasaxeobrivi da gansxvavebuli iyos TiToeuli
saxeobaTaSorisi konkurenciiT konkurenti populaciisTvis
21.5 logistikuri gantoleba Sei- 22.7 saxeobaTaSorisi da Sidasaxe-
Zleba modificirdes, raTa Tavis obrivi konkurenciis SedarebiTi
TavSi moicvas saxeobaTaSorisi intensivoba SeiZleba ganisazRv-
konkurencia ros CanacvlebiTi eqsperiment-
21.6 wonasworobis konkurenciis ebiT
modelebi amJRavneben ori 22.8 eqsperimentulma kvlevebma
konkurentuli populaciis Ta-
gamoavlines Sidasaxeobrivi
naarsebobis pirobebs
konkurencia
21.7 grafikuli gamosaxuleba aRw-
22.9 interaqciebs, umaRlesi kat-
ers logistikuri konkurenciis
ZiriTad Tvisebebs egoriis konkurentebs Soris,
SeuZliaT, Secvalon Tanaarsebo-
21.8 Cven SegviZlia ganvsazRvroT bis pirobebi
konkurenciis koeficienti
konkurenciis eqsperimentebis 22.10 momxmareblebs SeuZliaT, gavle-
Sedegebis mixedviT na moaxdinon resursTa popula-
14

ciebs Soris arsebuli konkuren- 24.balaxismWamelebi da


tuli interaqciebis saboloo parazitizmi
Sedegebze
22.11 konkurencias SeuZlia, gamoi- 24.1 balaxismWamebloba da paraz-
wvios konkurentTa evoluciuri itizmi kompleqsuri procesebia,
divergencia romlebic gansxvavdebian mtace-
blobisa da parazitizmisgan
24.2 mcenare-balaxismWamelis in-
teraqciebi taqsonomiurad da
23. mtacebloba ekologiurad mravalferovania

23.1 mtaceblebsa da parazitebs 24.3 balaxismWameblobas SeuZlia


efeqturad SeuZliaT, SezRudon gamoiwvios makompensirebeli
msxverplTa populacia reaqciebi mcenareTagan
23.2 mtaceblobas SeuZlia, moaxdi- 24.4 balaxis Zovas SeuZlia Secvalos
nos dawyvilebuli mtacebeli da mcenareTa zrda da gavlena moax-
msxverpli populaciebis osci- dinos maT pirvelad produqti-
lacia/meryeoba ulobaze
23.3 martivi, mtaceblisa da msxver- 24.5 balaxismWamelobis gavlenas
plis modelebi winaswar gansaz- mcenareTa populaciaze arTu-
Rvraven oscilacias populaciis lebs balaxismWamelebis mraval-
raodenobasa da zomaSi ricxovneba, mcenareTa ganviTa-
23.4 nikolsonma da baileim reba da populaciis asakobrivi
SemogvTavazes lotka-volteras struqtura
modelis alternativa 24.6 mcenareTa populaciebis
23.5 mtacebelTa reaqcia msxverplTa mgrZnobelobaze balaxismWam-
simWidroveze ar aris wrfivi elobis mimarT SeiZleba gavlena
moaxdinos populaciaTa Tana-
23.6 mtacebelTa populacias zrdiTa sazogadoebis sivrciTma dinami-
da migraciiT SeuZlia sapasuxo kam
reaqcia misces msxverplTa sim-
Widrovis zrdaze 24.7 balaxismWamelebi amJRavneben
funqciur reagirebas mcenareTa
23.7 mtacebeli-msxverplis siste- xelmisawvdomobaze
mebSi stabilurobis pirobebs
gviCvenebs gfikuli analizebi 24.8 mcenareebi da cxovelebi ifare-
ben parazitTa did nairsaxeobebs
23.8 mtacebeli-msxverplis sistemebs
SeiZleba hqondeT ori stabi- 24.9 mikroparazituli populaciis
luri wonasworoba dinamika SeiZleba modelirebul
iqnas infeqciis saxiT
23.9 mtacebeli-msxverplis sistemebi
aRweven maxasiaTebel popula- 24.10 parazitTa toqsikuroba
ciaTa Tanafardobas damokidebulia gadadebis
23.10 msxverplTa sarisko qcevis sab- Tvisebebze da mtareblis imunur
oloo Sedegebi aisaxeba popula- reaqciebze
ciaze
23.11 mtaceblisa da msxverplis an 25. Tanaevolucia da mutualizmi
parazitisa da mtareblis sivr-
ciT ganlagebas SeuZlia, gavlena
moaxdinos interaqciis stabilu- 25.1 evoluciuri urTierTo-
robaze bebi antagonistebs Soris xSirad
axdens Tanaevoluciis demon
23.12 metapopulaciebSi mtacebeli- strirebas
msxverplis sistemaTa dinamikaze
gavlenas axdens sivrciTi urT- 25.2 droiTi da sivrciTi masSta-
ierTobebi da gadaadgilebis bis Sefaseba mniSvnelovania
struqtura Tanaevoluciis gagebisTvis
15

25.3 Tanaevoluciis meqanizmad 27. Tanasazogadoebis struqtura


SemogvTavazes genetikuri pro-
cesi saxelad `geni genisTvis 27.1 Tanasazogadoebis struqturis
gageba moiTxovs Cvengan mra-
25.4 organizmebi xSirad qmnian mutu-
valmxrivi perspeqtivis gaazre-
alistur (simbiozur) urTier-
bas
Tobebs
27.2 saxeobaTa CamonaTvali biologi-
25.5 mravali mutualisturi urTier-
uri Tanasazogadoebis aRweris
Toba ganviTarda WianWvelebsa
pirveli saSualeba iyo
da sxva organizmebs Soris
27.3 saxeobaTa naTesaobis siWarbe
25.6 cvlilebebs mcenareTa damcav
aris Tanasazogadoebis struq-
qimiaSi genetikuri safuZveli
turis sazomi
aqvs
27.4 mravalferovnebis indeqsebi
25.7 mcenareTa da cxovelTa mutu- aerTianebs saxeobaTa simdidres
alizmis yvelaze gavrcelebuli da saxeobaTa siWarbes
forma aris damtverva
27.5 saxeobaTa ricxvma zrda ganica-
25.8 SaliTamtarebeli CrCili aris da mocemuli arealis pirdair-
iukas erTdroulad evolucire- proporciulad
buli dammtveravi
27.6 kvebiTi jaWvis analizi gamoiy-
25.9 mutualizmi moicavs Tandayo- eneba Tanasazogadoebis struq-
lil konfliqts monawileebs turis gamosavlenad
Soris, romelsac SeuZlia gamoi-
wvios TaRliToba 27.7 topologiuri kvebiTi jaWvebis
analizTan erTad ganviTarda
ideebi imis Sesaxeb, rom kvebiTi
jaWvebi gavlenas axdens Tana-
nawili VI. Tanasazogadoebis eko-
sazogadoebis stabilurobaze
logia
27.8 kvebiTi qselebis interaqciis
analizs Tavisi fesvebi Teoriul
26 .Tanasazogadoebis koncefcia
da eqsperimentul ekologiaSi
26.1 Tanasazogadoeba aris popula- aqvs
ciaTa gaerTianebas 27.9 arapirdapiri interaqciebi
26.2 arsebobs Tu ara bunebrivi Tanasazogadoebis struqturis
erTeuli ekologiuri organiza- mniSvnelovani niSnebia
ciis Tanasazogadoebis doneze? 27.10 kvebiTi jaWvebis interaqciaTa
26.3 ekotonebi Tavs iCenen mkveTri analizi moiTxovs Teoriaze da-
fizikuri sazRvrebis pirobebSi myarebul eqperimentebs
an iq, sadac Warbi mosaxleoba
iwvevs cvlilebas
26.4 bunebrivi Tanasazogadoebebis
struqtura SeiZleba aRweril 28 . Tanasazogadoebis ganviTareba
iqnas ekologiur continua-Tan
28.1 saxeobaTa Secvlis princips Tan
mimarTebaSi
sdevs suqcesia
26.5 qronologiurma Canawerebma ga-
28.2 sawyisi suqcesia viTardeba
moamJRavnes rogorc cvlileba,
garcelebis arealSi, romlebic
ise uwyvetoba Tanasazogadoe-
axlad iqna gaxsnili mcenareTa
bebSi
da cxovelTa kolonizaciisTvis
26.6 evoluciurma istoriam SeiZleba
28.3 aSlilobis intensivoba da done
datovos gansazRvruli anabeWdi
gavlenas axdens meoradi suqce-
Tanasazogadoebis organizebaze
siis struqturaze
26.7 Tanasazogadoebis maxasiaTeble-
28.4 suqcesia viTardeba orga-
bi warmoiSoba droisa da sivrcis
nizmebis SesaZleblobebSi
masStabebze procesebis ierarqi-
cvlilebebis Sedegad, garemoSi
isgan
16

moaxdinon aSlili arealebis 29.11 aSlilobam SeiZleba gavlena


kolonizeba, suqcesia Tan sdevs moaxdinos saxeobaTa mraval-
axali saxeobebis gamoCenas ferovnebaze
28.5 suqcesia Zvel velebze da yinu- 29.12 amJRavneben Tu ara Tana-
lovan areebSi gamoxatavs se- sazogadoebebi saxeobaTaSoris
riebis ganviTarebas konkurenciis damamtkicebel
sabuTebs?
28.6 suqcesiis analitikuri mod-
elebi damyarebulia tranzici- 29.13 adgilobrivi saxeobebis gajere-
aze erTi suqcesiuli fazidan bulobisa da Tanasazogadoebis
momdevnoze konvergenciis cxadi damamt-
kicebeli sabuTebis nakleboba
28.7 klimaqsis (stabiluri stadia
gulisxmobs, rom regionaluri
TanasazgadoebaTa suqcesiaSi)
/ istoriuli faqtorebi udides
xasiaTi ganisazRvreba adgilo-
rols TamaSoben Tanasazogadoe-
brivi pirobebiT
bis mravalferovnebaSi

29 . biomravalferovneba nawili VII. evoluciuri ekologia


29.1 akvirdebian saxeobaTa mraval- 30. evolucia da adaptacia
ferovnebis zogad struqturas
29.2 Tanamedrove azrovneba, Tana- 30.1 adaptacias genetikuri safuZve-
sazogadoebis organizaciis li aqvs
Taobaze, aTanxmebs regionul/ 30.2 arsebobs evoluciuri ekolo-
istoriul da adgilobriv/ giis kvlevis xuTi meTodi
deterministul Sexedulebebs
30.3 gadarCevaze evoluciuri reaq-
mravalferovnebis Sesaxeb
cia momdinareobs populaciebs
29.3 kunZulebze saxeobaTa ricxvi Soris genTa Canacvlebidan
damokidebulia imigraciisa da
30.4 ekologiuri interesis bevr
gadaSenebis maCveneblebze
Strixs poligenuri safuZveli
29.4 xdeba Tu ara saxeobaTa warmo- aqvs
Soba ufro swrafad tropikebSi,
30.5 raodenobiTi Strixebis xe-
vidre ufro maRal adgilebSi?
lovnuri gadarCeva gamoxatavs
29.5 drois hipoTezis mixedviT, bunebriv populaciebSi evolu-
Zveli sabinadro areebi ufro ciis zog maxasiaTebels
mravalferovania
30.6 urTierTdakavSirebuli
29.6 niSis Teoria warmoadgens Car- reaqciebi gadarCevaze zRudaven
Cos saxeobaTa mravalferovnebis evoluciur reaqciebs
regulirebis TeoriisTvis
30.7 populaciis genetika gvTavazobs
29.7 saxeobaTa mravalferovneba iz- rig mniSvnelovan gzavnils
rdeba pirveladi produqciisas ekologebisTvis
zog SemTxvevaSi
30.8 iTvleba, rom saxeobebi mogebas
29.8 garemosa da sasicocxlo naxuloben seqsisgan, radgan is
ciklebis cvlilebebma SeiZleba zrdis genetikur cvlilebebs
gavlena moaxdinos saxeobaTa maT STamomavlobaSi
mravalferovnebaze
30.9 gamravlebis sistemebi marTavs
29.9 mtacebelTa da balaxismWamelTa genetikur cvlilebebs sqeso-
qmedebebs SeuZliaT gavlena briv mosaxleobebSi
moaxdinon saxeobaTa saqmiano-
30.10 evoluciis ekologebi axdenen
baze
formisa da funqciis interpre-
29.10 SeiZleba Tu ara Semcirebulma tirebas, rogorc garemosadmi
konkurenciam axsnas mraval- adaptacias
ferovnebis maRali done?
17

30.11 evoluciurad stabiluri 31.10 sakvebis mompovebeli cxovelebi


strategia (ESS) umklavdeba sxva SeiZleba mtacebluri cxovrebis
fenotipis invazias (patronis wesis riskis qveS iyvnen
sxeulSi SeRweva) 31.11 stoqastikuri dinamikuri
30.12 fenotipis gavlena gasaRebia daprogrameba aris samodelo
adaptaciis gagebisTvis midgoma, romelic afasebs Tu
ra Senatans akeTebs moklevadi-
30.13 adaptaciur programas gaaCnia ani gadawyvetilebebi mTlianad
mravali sirTule cxovrebiseul Seguebulobaze
30.14 taqsonomiurad sasargeblo
Tvisebebi cxadyofs, rom erTx-
el gamoCenis/dadgenis Semdeg, 32. sasicocxlo ciklis evolucia
zogi adaptacia uZlebs Semdgom
cvlilebebs 32.1 sasicocxlo ciklis adapta-
ciebSi interesis stimulireba
30.15 aqvT Tu ara did sistemebs uni- saxeobebs Soris cvlilebebiT
kalurad Camoyalibebuli Tvise- xdeba
bebi?
32.2 sasicocxlo ciklis Teoria
swrafad ganviTarda 1960-ian
wlebSi
31. adaptacia heterogenuli
garemosadmi 32.3 bunebrivi gadarCeva areguli-
rebs SezRuduli droisa da
31.1 metaforulad populacia Sei- resursebis gadanawilebas
Zleba ganvixiloT adaptaciuri konkurentul moTxovnebs Soris
landSaftis pikze ganlagebulad
32.4 pirveli reproduqciis asaki
31.2 polimorfizmi SeiZleba Senar- zogadad izrdeba zrdasruli in-
Cunebul iqnas evoluciis mier dividebis sicocxlis xangrZli-
heterogenul garemoSi vobis pirdapirproporciulad
31.3 urTierToba fenotipsa da 32.5 mravalwliani sasicocxlo
garemos Soris individualuri ciklebisadmi keTilganwyobili
organizmebis Tvisebaa aris maRali da SedarebiT mud-
mivi zrdasrulTa gadarCena
31.4 optimaluri kvebis Teoria
mimarTulia resursebsa da sabi- 32.6 optimaluri reproduqciuli Za-
nadro garemos Soris arCevanis lisxmeva icvleba zrdasrulTa
problemisken gadarCenis ukuproporciulad

31.5 mtaceblebs SeuZliaT, moaxdi- 32.7 rodesac gadarCena da nayofi-


non gansxvavebuli saxis msxverp- ereba icvleba asakTan erTad,
lis optimizacia racionSi sasicocxlo ciklis evoluciis
modelebi unda iyos dafuZneb-
31.6 optimaluri sakvebis mopovebis uli sicocxlis xangrZlivobis
`klasikuri modeli moicavs cxrilze
Setakebis maCveneblebisa da in-
32.8 fsonebis dazRvevas minimumamde
dividualuri msxverplis momge-
dahyavs reproduqciuli waru-
bianobis koncefciebs
matebloba moulodnelobebiT
31.7 nakveTis optimaluri gamoyeneba savse garemoSi
damokidebulia mis xarisxze da
32.9 gamravlebisTvis did mzadebas
nakveTebs Soris moZraobis xan-
da aramyar an efemerul garemo
grZlivobaze pirobebs SeuZliaT gauZlon
31.8 idealuri Tavisufali erT, yovlismomcvel re-
gavrceleba aTanabrebs mogebas produqciul epizods
populaciis individebs Soris 32.10 fiziologiuri dabereba Tavs
31.9 riskisadmi mgrZnobiare sakvebis iCens xandazmul asakSi
mopovebis modelebi yuradRebas 32.11 sasicocxlo ciklis nimuSebi
amaxvilebs SimSilobis riskis icvleba populaciis zrdis
minimizaciaze maCveneblebis mixedviT
18

33. sqesi 34.evolucia da socialuri qceva


33.1 sqesTa gamocalkeveba momge- 34.1 teritoriuloba da dominanto-
biania, roca sqesis mudmivi/ bis ierarqiebi uzrunvelyofs
fiqsirebuli xarjebi maRa- socialuri interaqciebis orga-
lia da seqsualuri funqciebi nizebas populaciebs Soris
resursebisTvis erTmaneTTan 34.2 socialuri dominantobis komu-
Zlier konkurireben nikaciebi, rogorc wesi, garitu-
33.2 optimaluri STamomavlobiTi alebulia
sqesobrivi Tanafardoba abalan- 34.3 jgufur cxovrebas aqvs Tavisi
sebs Senatans Seguebis unarSi dadebiTi da uaryofiTi mxareebi
mamrisa da mdedris funqciebis
saSualebiT 34.4 socialuri interaqciebi, evo-
luciuri modifikacia abalan-
33.3 garkveul situaciebSi dedeb- sebs socialuri qcevis xarjebsa
ma unda Secvalon TavianTi da mogebas
Svilebis sqesobrivi Tanafardo-
ba Tavisi sakuTari gamravlebis 34.5 jgufuri gadarCevis, naTesauri
pirobebis proporciulad gadarCevis da reciprokuli
altruizmis saSualebiT aris
33.4 sifrifanafrTian da sxva haplo- axsnili altruistuli qcevis
diploid uxerxemloebSi sqeso- warmoSoba
brivi Tanafardoba naSieriebisa
fakultaturad gakontrolebu- 34.6 naTesaur gadarCevas SeuZlia
lia adgilobrivi partniorebis miemxros altruistul qmede-
bebs monaTesave individebs
konkurenciis mixedviT
Soris
33.5 adgilobriv resursTa konkuren-
34.7 ramdenime bihevioristuli
cias SeuZlia, gamoiwvios mam-
sistema ganixilavs naTesauri
robiTcentruli sqesobrivi
gadarCevis moqmedebas
Tanafardoba
34.8 naTesauri gadarCeva CarTulia
33.6 partniorobis sistemebi
gamafrTxilebeli Seferilobis
damokidebulia imaze, Tu ra
evoluciaSi
donemde SeuZlia erTi sqesis
individs resursebis monopoli- 34.9 TamaSis Teoriis modeli
zeba gviCvenebs, rogor unda urTier-
Tobdnen individebi socialu-
33.7 partniorobis sistemebi
rad did populaciaSi
damokidebulia sabinadro gare-
mos da racionze 34.10 mSobelTa investiciebis optim-
aluri done SeiZleba gansxvavde-
33.8 partniorobis sistemaTa kon-
bodes mSoblebisa da SvilebisT-
figuracia metwilad damokide-
vis
bulia mSoblebis mzurnvelobis
ganawilebaze 34.11 eusocialuri mwerebis Tana-
sazogadoebebi damyarebulia
33.9 populaciebi SeiZleba Seicavd-
dedmamiSvilTa altruizmsa da
nen erTi sqesis individebs,
mSobelTa despotizmze
romelTac sxvadasxva re-
produqciuli strategiebi aqvT
sityvari
33.10 mcenareebSi dominirebs part- bibliografia
niorTa sami sistema savarjiSoTa pasuxebi
33.11 sqesobrivma gadarCevam gamoi- indeqsi
wvia saarSiyo qcevis gamomuSave-
ba
33.12 mdedrebisTvis arCevanis nak-
lebobam SeiZleba gamoiwvios
,,qorwinebis~ gareSe kopulacia
19

ekologiis analitikuri
modelebi
alometruli gantoleba: Y = aXb kavSiri eqsponencialur da geometruli mo-
Y = fiziologiuri procesi, anatomiuri saxleobis zrdis maCveneblebs Soris: r = ln
Tviseba an ekologiuri an bihevioristuli
maxasiaTebeli; gadafarvad Taobebiani asak-struqturirebu-
X = sxeulis zoma; li mosaxleobis zrdis siCqare: dN/dt = N rxcxdx
a = proporciulobis konstanta; dN/dt = mosaxleobis zrdis siCqare;
b = alometruli konstanta rx = eqsponencialuri zrdis siCqare x asakamde;
cx = individTa proporcia mosaxleobaSi x
puasonis gadanawileba: P(x) = Mxe M/x! asakSi
P(x) = sidide x-is albaToba;
M = individebis saSualo ricxvi erT zrda asak-struqturirebul mosaxleobebSi
gancalkevebuli TaobebiT:
monakveTze, drosa Tu sivrceSi;
x! = x-is faqtoriali N(t + 1) = nx(t)sx + nx(t)sxbx+1
N(t+1) = individTa ricxvi mosaxleobaSi t+1
populaciis efeqturi moculoba: droisaTvis;
Ne = 4[(1/Nmales) + (1/Nfemales)]1 nx(t) = individTa ricxva x asakobriv klasSi t
Ne = populaciis efeqturi moculoba; droisaTvis;
Nmales = populaciis efeqturi moculoba sx =
mamrebSi;
Nfemales = populaciis efeqturi moculoba bx+1 = axalSobilTa ricxvi, romlebic Semata
mdedrebSi; mosaxleobas x+1 asakobrivma jgufma. gan-
Nmales = [(NmKm 1)]/[Km+Vm/Km) 1]; tolebis marjvena mxaris pirveli nawili
Nfemales = [(NfKf 1)]/[Kf +Vf/Kf) 1]; aris gardarCenis vada, xolo meore
Nm da Nf aris gamravlebadi mamrebisa da md- dabadebisa. es SeiZleba gamartivebul iqnas
edrebis raodenoba Sesabamisad; Semdegi gantolebis saxiT: nx(t)sx(1 + bx+1)
Km da Kf aris mamrebisa da mdedrebis mier
mosaxleobis zrdis luis-leslis matriculi
warmoebuli naSierebis saSualo raodenoba;
modeli: Atn(0) = n(t)
Vm da Vf warmoadgens dispersias TiToeuli
sqesis warmomadgenlis mier warmoebuli At = luis-leslis matricis SemcvelobaSi
naSierebis ricxvSi asakisTvis specifikuri Sobadobis done;
n(0) = veqtori, romelic Seicavs TiToeul asa-
gadarCena: lx = si kobriv klasSi arsebuli individebis raode-
nobas t = 0 droisaTvis;
ls = albaToba, rom axalSobili individi
cocxali iqneba x asakisaTvis;
n(t) = veqtori, romelic Seicavs TiToeul
asakobriv klasSi arsebuli individebis
si = gadarCenis albaToba x da x+1 asaks
raodenobas t = t + 1 droisTvis
Soris

mosaxleobis maxasiaTebrivi gantoleba (eul-


mosaxleobis eqponencialuri zrda: Nt = N0ert
eris gantoleba): 1 = erxlxbx
Nt = mosaxleobis simWidrove t droisTvis;
(mosaxleobebisaTvis eqsponencialuri zr-
No = Tavdapirveli raodenoba mosaxleobis
diT);
(t = 0);
1 = xlxbx (mosaxleobebisaTvis geometruli
r = eqsponencialuri zrdis siCqare
zrdiT)
r = eqsponencialuri zrdis siCqare;
mosaxleobis geometruli zrda: N(t) = N (0) t
= geometruli zrdis siCqare;
N(t) = mosaxleobis simWidrove t droisTvis; lx = gadarCena x asakamde;
N(0) = Tavdapirveli mosaxleobis simWidrove; bx = asakobrivi Sobadobis done
= geometruli zrdis siCqare
20

mosaxleobis zrdis logistikuri Klotka-volteras modeli mosaxleoba j-s


gantoleba i: dNi/dt = riNi(1 Ni/Ki) konkurentuli efeqti mosaxleoba i-ze:
dN/dt = mosaxleobis zrdis siswrafe; dNi/dt = riNi(1 Ni/Ki aijNj/Kj)
Ni = mosaxleobis zoma; dNi/dt = mosaxleoba i-s zrdis siswrafe;
Ki = i mosaxleobis gadataniTi moculoba; ri =
ri = mosaxleobis zrdis Tandayolili siCqare Ni da Nj = Sesabamisad i da j mosaxleobebis
moculoba;
metapopulaciebSi dakavebuli nakveTebis pro- Ki da Kj = Sesabamisad mosaxleoba i-sa da j-s
porciaTa cvlilebis done: gadataniTi moculoba,
dp/dt = mp(1 p) ep aij = Sejibrebis koeficienti, j-s individi
dp/dt = cvlilebis done dakavebuli nakveTebis wevrebis gavlena i mosaxleobis wevrebis
proporciaSi, p; esponentuli zrdis siCqareze.
m = monakveTTa kolonizebis done; (damatebiTi gantoleba mosaxleoba i-s
p = dakavebuli monakveTebis sruli raodeno- konkurentuli efeqtisa mosaxleoba j-ze
bis proporcia;
Semdegia: dNj/dt = rjNj(1 Nj/Kj ajiNi/Kj)
e = monakveTTa amowurvis done/siCqare
lotka-volteras zogadi gantolebebi mtaceb-
mosaxleobis ganaxlebis/Sevsebis funqciis
lisa da misi msxverplis zrdis tempis Sesaxeb:
zogadi formula: N(t + 1) = f [N(t)]
dH/dt = f(H,P) (msxverplis populacia);
N (t + 1) = mosaxleobis moculoba
dP/dt = g(H,P) (mtaceblis populacia)
t + 1 droisaTvis;
dH/dt da dP/dt = Sesabamisad msxverpli da
f[N(t)] = raRac f funqcia
mtacebeli populaciebis zrdis tempebi;
mosaxleobisa t droisTvis;
t = 0,1,2... (diskretuli drois modeli) f(H,P) = msxverplTa (H) da mtacebelTa (P)
populaciebis moculobebis
rikeris ganaxlebis/Sevsebis modeli: raRac f funqcia;
g(H,P) = msxverplTa (H) da mtacebelTa (P)
N(t + 1) = N(t)er(l + N(t)/K)
populaciaTa moculobebis raRac g funqcia
N(t + 1) = mosaxleobis moculoba t +1 droisT-
vis;
lotka-volteras modeli msxverplis
N(t) = mosaxleobis moculoba t droisTvis;
populaciis zrdisa mtaceblis arsebobis
K = gadataniTi moculoba;
pirobebSi: dH/dt = rH pHP
r = eqsponentuli zrda;
t = 0, 1, 2... (diskretuli drois modeli) dH/dt = msxverpli mosaxleobis zrdis tempi;
r = msxverpli mosaxleobis eqponencialuri
wonasworobas miaxloebuli mosaxleobis zrdis tempi;
gadaSenebis albaToba: po(t) = [bt/(1+bt)]N H = msxverpli mosaxleobis moculoba;
po(t) =gadaSenebis albaToba t droisTvis; P = mtacebeli mosaxleobis moculoba;
b = Sobadobis done; p = SexvedraTa proporcia, romelic sikvdil-
N = mosaxleobis moculoba iT sruldeba
T = gadaSenebis dro (aseve cnobilia, rogorc
gaZlebis dro); lotka-vlteras mtacebeli mosaxleobis zr-
V = dispersia Tandayolil zrdis doneSi, r; dis tempis modeli: dP/dt = apHP dP
K = gadataniTi moculoba; dP/dt = mtacebeli mosaxleobis zrdis tempi;
c = 2r/V 1 H = msxverpli mosaxleobis moculoba;
P = mtacebeli mosaxleobis moculoba;
monodis gantoleba, romelic gamoxatavs mo- p = SexvedraTa proporcia, romelic sikvdiliT
saxleobis zrdis dones resursebis sruldeba;
donesTan mimarTebaSi:
a = efeqturoba, romliTac msxverpli iqceva
l/C dC/dt = qR/(k + R) mtacebelTa reproduqtorad
l/C dC/dt = zrdis done erT sul mosaxleze;
C = momxmarebeli mosaxleobis moculoba; nikolson-bareis gantoleba
q = momxmarebeli mosaxleobis zrdis done parazit-mtareblis urTierTqmedebis Sesaxeb:
SemWidrovebis ararsebobis pirobebSi.
H(t +1) = bH(t)[eaP(t)] (mtarebeli);
k =
P(t + 1) = cH(t) [1 eaP(t)] (parazitoidi)
R=
H(t +1) = mtarebelTa ricxvi Semdeg (t + 1)
TaobaSi;
21

P(t +1) = parazitTa ricxvi momdevno (t + 1) infeqciis reproduqciuli done:


TaobaSi; R(x) = x/(D + )
H(t) da P(t) = Sesabamisad mtarebelTa da R(x) = infeqciis reproduqciuli done, sa-
parazitTa populaciebis simWidrove; Sualo ricxvi individebisa, romlebic
a = parazitis Ziebis efeqturoba; inficirdebian mosaxleobaSi inficirebuli
c = parazitTa naSierebis ricxvi, romlebic individebis sicocxleSi;
mtarebelze Tavdasxmis Sedegad warmoiS- = transmisiis (gadacemis) koeficienti;
vnen; D = inficirebuli jgufis sikvdilianobis
b = mtarebelTa Sobadobis done erT sul mo- mudmivi koeficienti;
saxleze = gamojanmrTelebis koeficienti

holingis diskis gantoleba: E = aHT/(1 + aHTh) saxeobaTa-adgilis urTierToba:


E = SexvedraTa ricxvi; S = cAz (wrfivi forma: log S = log c + z log A)
H = msxverplis simWidrove; S = saxeobis ricxvi;
Th = drois raodenoba daxarjuli TiTo A = adgili;
msxverplTan gamklavebaze; c da z = monacemebTan SesabamisobaSi myofi
T = mTliani gamklavebis dro; konstantebi
a = Ziebis efeqturoba
meis erTobis stabilurobis modeli:
lotka-volteras modeli
b(SC)1/2 < 1
mtacebeli-msxverplis monakveTTa dinamikis:
b = saxeobaTa interaqciis saSualo Zala;
dH/dt = aH bHM cH (msxverpli); S = saxeobaTa ricxvi;
dP/dt = bHP dP (mtacebeli) C = sakvebi qselis dakavSirebuloba
dH/dt da dP/dt = msxverpli da mtacebeli
mosaxleobebis zrdis tempi; makrovis mdgomareobaTa cvlis procesi:
H da P = msxverpli da mtacebeli PN(t) = N (t + 1)
mosaxleobebis moculoba;
N(t) = mdgomareobaTa veqtori t droisTvis;
a = done, romlis drosac dispersirebadi N(t + 1) = mdgomareobaTa veqtori t+1
msxverpli aarsebs axal kolonias;
droisaTvis,
b = is Tu ra doniT iWrebian mtaceblebi P = cvlis albaTobaTa matrica
msxerplTa nakveTebSi
c = is Tu ra doniT iwyeben gadaSenebas alelis sixSiris cvlileba erTi Taobidan
msxverplTa saarbitro monakveTebi;
meoreSi seleqciis qveS:
d = is Tu ra doniT iwyeben gadaSenebas
q = sq2(1 q)/(1 sq2)
mtacebelTa saarbitro monakveTebi
q = cvlileba alelis sixSireSi;
paTogenuri mosaxleobis dinamikis infeqciis
q = alelis sixSire;
modeli: dx/dt = b(x + y + z) xy dx (populaciis
s = homozigotis vargisianobis fraqciis
Semcireba
aRqmisunariani, mgrZnobiare nawili);
dy/dt = xy (D + )y (mosaxleobis
urTierToba komponentebsa da dispersias
infeqcirebuli nawili);
Soris: VP = VG + VE
dz/dt = y dx (mosaxleobis is nawili,
romelic gamokeTda infeqciisgan)
VP = fenotipuri dispersia;
dx/dt, dy/dt da dz/dt = Sesabamisad VG = genetikuri dispersia;
mosaxleobis mgrZnobiare, inficirebul da
VE = garemoebiTi dispersia
gamojanmrTelebul porciebSi cvlilebis
memkvidreobiToba: h2 = VA/VP
done;
x, y da z = mosaxleobis is nawili, h2 = memkvidreobiToba;
romelic aris mgrZnobiare, inficirebuli VA = adaptaciuri genetikuri dispersia;
an gamokeTebuli; VP = fenotipuri dispersia
= transmisiis (gadacemis) koeficienti;
d = mgrZnobiare mosaxleobis sikvdilianobis Strixis reaqcia seleqciis erT Taobaze:
mudmivi koeficienti; R = h 2S
D = inficirebuli jgufis sikvdilianobis R = reaqcia (cvlileba fenotipSi);
mudmivi koeficienti; h2 = memkvidreobiToba;
= gamojanmrTelebis koeficienti S = seleqciis diferenciali
22

ekologiis meTodebi da
modelebi
ekologiur kvlevaSi mravalnairi teqnologia 7. garemos biologiuri faqtorebi
da midgoma gamoiyeneba. aq Tqven SexvdebiT morfologiisa da qcevis interpretireba
yvelaze xSirad gamoyenebad da yvelaze ekologiur da evoluciur konteqstSi
mniSvnelovan teqnologiebs im rigis mixedviT,
mcenareTa qimiuri analizi
riTac isini teqstSi Cndebian
organizmis sicocxlis ciklTa gansazRvra

1. bunebrivi samyaros wesrigi


8. bunebrivi samyaros klimati, tipografia
ekologiuri kiTxvebis tipebi da mravalferovneba
evoluciuri safuZveli
adgilobrivi da globaluri wylis TvisebaTa
bunebaTmcodneobis dakvirveba povna
wylis zedapiris qveS temperaturisa da
2. bunebrivi samyaros aRmoCena
Jangbadis gazomva
hipoTezis gamocda grZelvadiani Tvisebebis amocnoba
ekologiuri modelebi bunebriv procesebze topografiis gavlenis
statistikuri analizi gansazRvra
arCeviTi kvleva saxeobaTa rigis gansazRvra
eqsperimentuli midgomebi kompleqsuri fenomenebis grafikuli gamo
filogenetikuri analizi saxulebebis Seqmna

ekologia da soflis meurneoba vegetaciaSi farTo masStabiani bunebrivi


struqturebis aRmoCena
ekologiuri mecnierebis qvesferoebi

9. ekosistemis koncefcia
3. sicocxle da fizikuri garemo
fizikuri kanonebis gamoyeneba ideaTa istoriis Sefaseba
analogiebis gamoyeneba axali koncefciebis
alometruli skalireba
gasaumjobeseblad
diferencialuri gantolebebis gamoyeneba
4. wylisa da xsnadi nivTierebebis balansi ekologiuri fenomenis modelirebisaTvis
molekulaTa qimiuri modelebi masalebis farTomasStabiani gazomveb;
ekologiur procesebze sivrciTi masStabis
5. energia da siTbo gavlenaTa Semowmeba
qimiuri reaqciebis gantolebani taqtikuri modelebi;
fizikuri sidideebis pirdapiri gazomva strategiuli modelebi)
morfologiisa da funqciis urTierToba
10. ekosistemaSi energiis dineba
evoluciuri ,,treidofebis~ (uaryofiTi
fizikur da biotur garemoebs Soris
korelaciis tipi) Sedareba
kavSirebis dazusteba/dakonkreteba
gacvlisa da interaqciebis masStabis produqciis gazomva
gansazRvra
sinaTlis intensivobis gazomva
adaptaciis misadageba garemo faqtorebisadmi
energiis dinebis maTematikuri modelebi

6. reaqcia garemos cvlilebebisadmi ekologiur qmediTobaze damyarebuli


kvebiTi jaWvis dinamikis maTematikuri
(ukukavSiris sistemaTa gamokveTa;
modelebi)
mTeli rigi mdgomareobebis reaqciaTa
dakvirveba;
qcevis dakvirveba; 11. ekosistemaSi elementTa mimarTuleba
xarjebisa da mogebis analizi) (Jangva-aRdgeniTi reaqciebi
qimiuri transformaciebis energiis
23

potencialis gazomva; elementTa globaluri namatis gantolebebi; zRvruli cikli da


ciklirebis dadgena) qaosi

12. saxmeleTo da wylis sistemebSi sakveb 19. gadaSeneba, Senaxva da aRdgena


nivTierebaTa regeneracia amowurvadi monacemebis gamoyeneba
niadagis analizi gadaSenebis drois modelebi
sakveb nivTierebaTa analizi mosaxleobis sicocxlis unarianobis analizi
SenaxvisTvis genetikuri mravalferovnebis
menejmenti
13. ekosistemis funqciis regulireba
gamravleba tyveobaSi
biosinjuri eqsperimentebi;
xelaxali gacnobis programebi
SedarebiTi kvlevebi
sakvebi nivTierebebis danamatTa 20. resursebi da momxmareblebi
eqsperimentebi tbis mTliani ganayofierebis resursTa donisa da populaciis zrdis
eqperimentebi ekosistemis organyofilebiani modelebi
sistemis modelebi
resursTa kritikuli donis gansazRvra
ekosistemis samganyofilebiani sistemis
modelebi 21. konkurenciis Teoria
konkurenciis logistikuri modelebi
14. populaciis struqtura konkurenciis grafikuli modelebi
organizmis sivrcobrivi gadanawilebis eqsperimentebiT konkurenciis
statistikuri analizi koeficientebis gansazRvra
mosaxleobis simWidrovis gansazRvra konkurenciaze aSlilobis gavlenis modelebi
dispersiis maTematikuri axsnebi konkurenciaze mtaceblobis gavlenis
samezoblos moculobis gansazRvra modelebi
populaciaSi genetikuri cvlilebebis
metapopulaciis Teoriis gamoyeneba
gazomva
Sejibrebis gagebisTvis
minimalurad sicocxlisunariani populaciis
moculobis gansazRvra
sicocxlis xangrZlivobis cxrilebi 22. konkurencia bunebaSi
bunebriv populaciebSi gadarCenis ganrigis mimatebis eqsperimentebi;
gansazRvra Canacvlebis eqperimentebi;
eqsperimentebi, romlebic moicaven
15. populaciis zrda interaqciaTa efeqtebs
populaciis eqsponentuli zrdis modeli
populaciis geometruli zrdis modeli 23. mtacebloba
asakis struqturiani populaciebis zrdis
(lotka-volteras mtacebeli-msxverplis
modelebi
modelebi;
populaciis zrdis matriculi modelebi
nikolsonisa da bailis mtacebeli-msxverplis
done-klasificirebuli populaciebis zrdis modelebi
modelebi funqciuri gamoxmaurebis modeli
populaciis gantolebis maxasiaTeblebi ricxobrivi gamoxmaurebis modeli
mtacebeli-msxverplis sistemis grafikuli
16. populaciis regulacia analizi;
populaciis regulirebis logistikuri maqsimalurad mudmivi produqciis gansazRvra;
modeli mtacebeli-msxverplis dinamikaze qcevis
gavlenis modelebi;
populaciis regulirebis grafikuli modeli
paraziti-mtarebeli sistemebSi sivrcobrivi
dinamikis modelebi
17. metapopulaciebi
metapopulaciis zrdis modeli 24. balaxismWameloba da parazitizmi

gadaSenebis modeli araefeqturobis modelebi

18. populaciis fluqtuacia da ciklebi 25. Tanaevolucia da balaxismWameloba


populaciisTvis damaxasiaTebeli ukusvlis (Tanaevoluciis genetikuri modelebi)
drois gansazRvra; gansxvavebis gantolebebi;
24

26. Tanasazogadoebis koncefcia 30. evolucia da adaptacia


gradientuli analizi, filogenetikuri populaciis genetika
analizi hardi-vainbergis kanonis gamoyeneba
evoluciis doneebis gansazRvra
27. Tanasazogadoebis struqtura raodenobrivi genetika da dispersia
floristikuli analizi xelovnuri gadarCevis eqsperimentebi
saxeobaTa SedarebiTi gavcelebulobis evoluciuri reaqciebis korelaciuri
gazomva Seswavla
evoluciurad stabiluri strategiebi (ESS))

28. Tanasazogadoebis ganviTareba


31. heterogenuli garemosadmi adaptacia
Tanmimdevrulobis analitikuri modelebi adaptaciuri landSafti
markovis procesi reaqciis norma
nacvalgebiTi transplantirebis eqspe
29. biomravalferovneba
rimentebi optimalurobis modelireba
regionuli/istoriuli midgoma
stoqastikuri dinamikis programireba
biomravalferovnebisadmi
adgilobrivi/deterministuli midgoma bio
32. sasicocxlo ciklis evolucia
mravalferovnebisadmi
sasicocxlo ciklebis analizi
kunZulTa geografiis Teoria
sasicocxlo ciklSi treidofebis
saxeobaTa/gvarebis proporcia
(uaryofiTi korelaciis tipi) gazomva)
niSis (niSa saxlobisaTvis sfecifikuri
pirobebis kompleqsi) Teoria da 33. sqesi da adaptacia
biomravalferovneba;
(TamaSis Teoria)
nulovani modelebi)
34. evolucia da socialuri qceva
(vargisianobis danaxarji-Sedegis analizi)
25

adamianis sfero

am wignSi ganxilul yvela princips kavSiri aqvs temperaturis diapazoni dedamiwaze


adamianur mdgomareobasTan. qvemoT cxovrebisTvis
mocemulia ideaTa sia TiToeuli Tavidan, rom- aorTqleba da gagrileba
lebic gvemsaxurebian erTgvari
gzamkvlevebis saxiT adamianTa saqmianobaSi
ekologiis moxmarebisas. 6. reaqciebi garemos cvlilebaze
ukukavSiris sistemebi da sxeulis tempera-
tura
1. bunebrivi samyaros wesrigi
cnobismoyvareoba da buneba 7. garemos biologiuri faqtorebi
silamaze da buneba parazitebi da daavadebani
aRqmis mniSvneloba adamianis mier bunebis
gagebisas
8. klimati, topografia da bunebrivi
adamianis urTierTqmedeba bunebriv
samyaros mravalferovneba
samyaroze
sezonuri cvlileba;
El Nio
2. bunebis wesrigis aRmoCena
ekologiis samuSao
istoriis roli 9. ekosistemis koncefcia

ekologiuri kvlevis logistikuri


gamowvevebi 10. energiis dineba ekosistemaSi
ekologiuri kvlevebis inteleqtualuri kvebiTi jaWvi
aspeqtebi
soflis meurneoba da ekologia
11. elementTa mimarTuleba ekosistemaSi
envairomentalizmi [swavleba garemos
adamianebi da naxSirwylebis cikli
Sesaxeb], konservatizmi da damcveloba
globaluri daTboba

3. sicocxle da fizikuri garemo amowurvadi sawvavi

mSrali raionebisa da mtvris qariSxlebis sasuqi


zona azotis qveJangi da globaluri daTboba
adamianTa gavlena dedamiwis atmosferoze mJave wvima
saTburis efeqti

12. sakveb nivTierebaTa regeneracia


4. wylisa da xsnadi nivTierebebis xmeleTisa da wylis ekosistemebSi
balansi mJave wvimebi da niadagi
wylis mniSvneloba dedamiwaze sicocxlis- tyeebis gaCexva
Tvis
5. energia da siTbo 13. ekosistemis funqciis regulireba
sicocxlis uzenaesi energiis wyaro haeris danagvianeba da biologiuri
sunTqvis energia moTxovnileba Jangbadze
26

14. populaciis struqtura 24. balaxismWameloba da parazitizmi


inducirebuli saxeobebis gavrceleba daavadebebis gamavrcelebeli organizmebi
daavadebis gadacema
rekombinantuli dnm
infeqcia
dnm TiTis anabeWdebis aReba
imunizacia daavadebis winaaRmdeg
gadarCena da sikvdilianoba

25. Tanaevolucia da mutualizmi


15. mosaxleobis zrda
virusebi da mosavlis mavneblebi
demografia
adamianTa mosaxleobis zrda
26. Tanasazogadoebis koncefcia
sabinadro adgilis fragmentacia
16. mosaxleobis regulireba
gaxSireba da mosaxleobis zrda
27. Tanasazogadoebis struqtura

17. metapopulaciebi
sacxovrebeli adgilis fragmentacia da ga- 28. Tanasazogadebis ganviTareba
nadgureba sarevela mcenareebi da cecxlis efeqti

18. populaciebis fluqtuacia da ciklebi 29. mravalferovneba


veluri bunebisa da saTevzao populaciebi adamianis Careva da biomravalferovneba

19. gadaSeneba, Senaxva da aRdgena 30. evolucia da adaptacia


adamianis roli gadaSenebaSi adamianisa da mcenareTa gamravleba
bunebis `Senaxva~/SenarCuneba sqesis evoluciuri mniSvneloba

SenarCunebis ekonomikuri Sexedulebebi


genetikuri maravalferovnebis menejmenti 31. heterogenul garemosadmi adaptacia
bunebis aRdgena) namgliseburujrediani geni

32. sasicocxlo ciklis evolucia


20. resursebi da momxmareblebi
dabereba adamianebSi
bunebrivi resursebi
mdedrobiTi asakobrivi da Sobadobis
aRdgeniTi resursebi
defeqtebi adamianebSi
21. konkurenciis Teoria

33. sqesi da adaptacia


22. konkurencia bunebaSi adamianTa sqesTa Tanafardoba
(konkurencia da brZola mavneblebTan) adamianTa sqesis gansazRvra

23. mtacebloba 34. evolucia da socialuri qceva


altruistuli qceva
(mtaceblebi da parazitebi soflis meurneobis
sistemebSi; mSoblebisa da naSierebis konfliqti

mavneblebTan brZola)
27

winasityvaoba

k vlevis Zalian cota sfero aris imaze met pidapir kavSirSi adamianur mdgomareobasTan, vidre
ekologiis sfero. ekologiis sfero aris organizmebis interaqciebi, urTierTqmedeba TavianT
fizikur da biologiur garemosTan. mosaxleoba gamravlebas agrZelebs da masTan erTad izrdeba
moTxovnileba sakvebze. izrdeba adamianis saqmianobis gavlena im bunebriv sistemebzec, romle-
bic dedamiwaze sicocxles inarCuneben. Cveni ekonomikis da socialur-politikuri struqturebis
mzardma globalizaciam gamoiwvia rogorc winaswar gamiznuli, ise SemTxveviTi organizmebis war-
moSoba dedamiwis yvela kuTxeSi. maT Soris, mavneblebis, parazitebisa da daavadebebisa. amas Cven
farTomasStabian ekologiur globalizacias vuwodebT. industria, soflis meurneoba da metyeveo-
ba axdens bunebrivi samyaros energiis transformirebas adamianis saWiroebisTvis da am procesSi
gavlenas axdenen im sistemebze, romlebidanac moipoveben energias. bunebasTan Cveni interaqciebis
grZelvadiani efeqtebi zustad ar aris cnobili.
TiTqmis aTwleuli gavida ,,Ecology-s mesame gamocemis gamoqveynebidan. am periodSi gaizarda cno-
biereba imisa, rom bunebrivi samyaros dinamikis gageba Zalian mniSvnelovania. amis gamo, Cven mowmeni
varT mravali ekologiuri Jurnalisa da organizaciis gavrcelebisa, romlebic yuradRebas amax-
vileben bunebis Senaxvisa da aRdgenisTvis ekologiuri principebis gamoyenebaze. aranakleb mniS-
vnelovani iyo Zvrebi ekologiaSi studenturi biologiis saswavlo gegmasa da arasamecniero saswav-
lo programebSi. ekologias sul ufro metad aswavlian sabakalavro saswavlo gegmebSi da misi codna
axla ukve moiTxoveba pirveli da meore kursebis saswavlo programaSi. bolo kursebis studentebs
eklogiis programis axla ufro farTo arCevans sTavazoben, vidre odesme. samedicino kolejebi-
sTvis mosamzadebeli bevri saswavlo programa axla ukve moicavs kursebs, sadac gansakuTrebuli
yuradRebaa gamaxvilebuli garemos interaqciebze, parazitul ekologiasa da daavadebaTa evolu-
ciur dinamikaze. aqcentebis es Zvra ganxorcielda umeteswilad studentTa interesebis gaTval-
iswinebiT. es maT saSualebas miscems, ukeT gaigon is samyaro, romelic ukve ician, rom safrTxeSia.
28

am axalma aqcentma ekologiaze Zalian gagvamxneva ,,Ecology-is meoTxe gamocemis momzadebisas.


axla ufro, vidre odesme, darwmunebulebi varT, rom ekologiis sferos esaWiroeba yovlismomcve-
li Seswavla istoriuli perspeqtividan, evoluciuri safuZvlebis gaTvaliswinebiTa da yuradRebis
gamaxvilebiT Tanamdrove Teoriebze. es Cveni rwmeniT wina sami gamocemis Zlieri mxareebi iyo. ro-
gorc wina gamocemebSi, am saxelmZRvanelos umTavresi mizania _ ekologiis sferoSi mimdinare ten-
denciebisa da midgomebis aRwera. Cven aseve migvaCnia, rom am sferos yovlismomcveli kvlevebi unda
iyos xelmisawvdomi. amrigad, Cveni meore mizani iyo, arsebiTad gagveZlierebina wignis pedagogiuri
Tvisebebi axali orrigiani dizainiT, ramdenime sakvanZo organizaciuli cvlilebiTa da axali peda-
gogiuri midgomiT.

ekologiuri Temebi da axali aqcentebi


rogorc wina gamocemebSi, Cveni Txrobis safuZvelsac evoluciisa da adaptaciis, energiis dinebis,
mosaxleobisa da erTobebis interaqciebis da bihevioristuli ekologiis ZiriTadi principebi Sead-
gens. veTanxmebiT Sexedulebas, rom individi organizmebis sapasuxo reaqciebi fizikuri da bioturi
garemos pirobebze ayalibeben ekologiuri kvlevis ZiriTad sainformacio bazas. am Sexedulebas
Cven davurTeT aqcentebi sxva sferoebSic:

ekologiuri kvlevis meTodebi


adamianTa interaqciebi bunebriv samyarosTan
sivrciTi masStabis mniSvneloba ekologiaSi
elementTa globaluri brunva
biomravalferovneba
konservaciuli biologia
mcenareTa ekologia
Tanaevolucia da mutualizmi
29

organizeba
isini, vinc icnoben ,,ekologiis wina gamocemebs, icnoben aseve wignis organizebis zogad stilsac.
Tumca, mTelma rigma mniSvnelovanma cvlilebebma, wigni ufro advilad gamosayenebeli gaxada. es
cvlilebebi gvexmareba agreTve ekologiis sxvadasxva qvesferoebs Soris urTierTobis formuli-
rebaSic. pirveli nawili Semcirebul iqna or Sesaval Tavamde, sadac axsnilia ekologiuri kvlevis
mniSvneloba da misi ganxorcielebis xerxebi. rogorc uwin, Cvenc viyenebT am nawils bunebriv sa-
myaroSi evoluciis mniSvnelobis xazgasasmelad.
urTierToba individualur organizmebsa da maT fizikur da biotur garemos Soris gadmocemulia
meore TavSi. wignis am nawilSi gakeTebul aqcents garemos fizikur da qimiur Tvisebebze TavisTavad
gadavyavarT energiis dinamikisa da elementTa brunvis Temebze, romlebic ganxilulia mesame TavSi.
ekosistemaTa ekologiis Temis esoden adreuli xseneba, rac adreuli gamocemebis inovacia gaxl-
daT, saSualebas gvaZlevs, adreul etapze gavaZlieroT ideebi adamianTa interaqciebis Sesaxeb
garemoSi, romlebic aRwerilia meore TavSi. meoTxe (mosaxleobis ekologia) da mexuTe (mosaxleobis
interaqciebi) nawilebis ganlageba eTanxmeba ekologiuri teqstebis tradiciul organizaciul ier-
arqias. Cven davurTeT axali Tavebi metapopulaciebisa (meCvidmete nawili) da gadaSenebis, SenarCu-
nebisa da aRdgenis (mecxramete Tavi) Sesaxeb meoTxe nawilSi. mexuTe nawilSi TemaTa rigi Secvlilia
ise, rom konkurencia ganxilulia mtaceblobis, balaxismWamelobis, parazitizmisa da mutualizimis
win. mtaceblobisa da balaxismWamelobis sxvadasxva TavebSi ganxilva asaxavs wina gamocemebTan Se-
darebiT met aqcents mcenareebsa da maT momxmareblebs Soris arsebul interaqciebze.
am gamocemaSi wignis dasasruls Casmulia TanasazogadoebaTa ekologiis Tavebi meeqvse nawilSi.
igi Tan sdevs mosaxleobis Sesaxeb arsebul or Tavs. Cven gavauqmeT Tavi ekologiuri niSis Sesaxeb
da davurTeT am Tavis yvelaze relevanturi masala axal Tavs. am TavSi yuradReba gamaxvilebulia
saxeobaTa mravalferovnebaze. Cven vasrulebT wigns meSvide nawiliT, romelic moicavs Tavebs evo-
luciuri ekologiis Sesaxeb. evoluciuri ekologiis farTo ganxilva ucnobi iyo aqamde ,,Ecology-
Tvis. Cveni Rrma rwmeniT, es nawili mniSvnelovania imdenad, ramdenadac mxars uWers evoluciuri
ekologiis Cveneul Teorias. meore mizezi da albaT ufro mniSvnelovanic aris is, rom aerTianebs
ekologias qcevasTan, genetikasa da evoluciasTan. imis miuxedavad, rom gvesmis, es masala xSirad
ar aris xolme gadmocemuli ekologiis zogad kursebze, misi boloSi ganTavseba, Cveni azriT, wignis
gamoyenebas gaaadvilebs.
30

pedagogiuri aqcentebi
ekologiur TeoriaTa umravlesoba kompleqsuri da abstraqtulia. amrigad, wminda TxrobasTan er-
Tad, Cven teqsts davurTeT mTeli rigi pedagogiuri meqanizmebisa, romlebic Cveni Rrma rwmeniT,
daexmarebian studentebs ekologiis Sesaxeb TavianTi azrovnebis organizebaSi. maT Soris aRsaniS-
navia: Sesavali kiTxvebi, romlebic uZRvian TiToeuli Tavis Seswavlas da aZliereben gamokiTxvis
mniSvnelobas samecnieri aRmoCenebSi; detaluri dasaTaureba, romelic wignis yovlismomcvel Se-
jamebas warmoadgens; specializebuli dasaTaureba, rac exmareba students masalis swrafad moZeb-
naSi; Tavebis danomrili qvesaTaurebi; meoradi saTaurebi, romlebic aRniSnaven gadasvlas da xazs
usvamen mniSvnelovan Temebs; Tavebis Sejamebani; Tavebis savarjiSoebi, maT Soris saproblemo da
safiqrali kiTxvebi saWiroebis SemTxvevaSi; gamuqebuli sakvanZo sityvebi da terminebi, romlebic
gansazRvrulia teqstSi da moipoveba sityvarSi; mkveTi axsna-ganmartebebiT Tavebs Soris TemaTa da-
sakavSireblad.
`ekologia~ iyo pirveli wigni am sferoSi, romelmac gagvacno ekologiis maTematikuri Teoria.
Cven kvlavac Zlier gvjera ekologiur kvlevaSi maTematikuri modelis Rirebulebisa da amitom Se-
vinarCuneT maTematikuri aqcenti wignSi. vinaidan aseve gvjera, rom ekologiuri Teoria gasagebi
unda iyos ekologiis damwyebi studentisTvis, Cven avxseniT maTematikuri Teoriis ganviTareba, rac
SeiZleba dawvrilebiT da cxadad. umravles SemTxvevaSi Cven TxrobaSi ricxobrivi magaliTebic da-
vurTeT Teoriis udidesi mniSvnelobis xazgasasmelad. zog SemTxvevaSi, savarjiSoebia gamoyenebu-
li modelebisa da raodenobrivi urTierTobebisadmi ufro Rrma da intuiciuri gagebis gasaviTa-
reblad. mcire gamonaklisebis garda, mkiTxvels, romelsac SeuZlia algebris martivi amocanebis
amoxsna, esmis xarisxebi, logariTmebi da utolobebi da romelsac ar uWirs grafikebis konstru-
ireba-interpretireba, ar Sexvdeba didi siZnele am wignSi mocemul maTematikasTan gamklavebisas.
es gamocema aris TanamSromlobis Sedegi ufros avtors, romelmac wignis pirveli sami gamocema
dawera da umcros avtors Soris, romelmac meoTxe gamocemis udidesi pasuxismgebloba itvirTa.
Cven siamovnebiT vmuSaobdiT erTad reviziis umniSnelovanes komponentebze. Cven aseve didi sarge-
beli vnaxeT ,,W.H. Freeman-is redaqciisa da gamomcemlobisgan da bevri Cveni kolegisgan, romle-
bic gvawvdidnen informacias da kiTxulobdnen Tavebis Sav Canawerebs. Cveni kmayofili viqnebiT
maSin, Tu es wigni daexmareba studentebs bunebis SeswavlaSi, bunebriv garemosTan Cveni urTierTo-
bis mZime Sedegebis gagebaSi da imis danaxvaSi, rogor SegviZlia, vipovoT, saSualebani ekologiuri
problemebis gadasaWrelad ekologiuri principebis ukeT gacnobis saSualebiT.

madliereba
Cven uaRresad didi bedniereba gvxvda wilad ,,W.H. Freeman-is or SesaniSnav redaqtorTan muSao-
bis saxiT. debora aleni wignis ganviTarebaSi dasawyisidanve aqtiurad iyo CarTuli. igi amowmebda
teqstis pirvel reviziens, aredaqtirebda maT da aviTarebda axali dizainis safuZvels. misma krea-
tiulobam, samecniero codnam, mSvenierma iumoris grZnobam da mudmivma gamxnevebam wawia proeqti
win gadamwyvet fazamde. sara tenim wigni warmatebul dasasrulamde miiyvana usazRvro zrunviTa da
profesionalizmiT. misi Sefasebani samecniero Sinaarssa da pedagogiur elementebTan dakavSire-
biT gamoixata umniSvnelovanes gaumjobesebebSi. norma roSem teqstis literaturuli redaqtireba
didi profesionalizmiTa da codniT moaxdina, riTac igi usazRvrod gaaumjobesa. daian maasi, qeiTi
bendo, jesika olSeni, daiana blume, lu kapalo da pol rolofi ,,W.H.Freeman-dan aseve usazRvrod
dagvexmarnen.
ken klemovma da jek grubaum mTeli xelnaweris ori revizia waikiTxes, gvawvdidnen ra detalur
komentarebs Sinaarssa da stilze. am daxmarebisTvis Cven gansakuTrebulad madlierni varT. bevrma
ekologma sagrZnobi dro dauTmo namuSevris sxvadasxva Tavis kiTxvas. maT Soris arian: s. aliseni,
a. blauStaini, r. brugami, r. berki, g. kapeli, f. Ceu, s. dobsoni, p. evaldi, d. fongi, q. frimani, m.
31

faltoni, s. herdi, v. haTCisoni, T. mileri, p. mulholandi, h. neufeldi, m. pigliuCi, g. polisi, s.


reili, d. rezniki, T. Soeneri, v. souza, e. Temelsi da d. vaizi. Cven ganvixileT wignis mravali aspeqti
s. TrelkeldTan, r. holbertonTan, s. bruverTan, q. oqsTan, g. stratonTan, v. harisonTan da p. mil-
erTan, mTlian ekologiisa da evoluciis jgufTan misisipis universitetSi. b. bakam, j. Cembersma,
v. hiustonma, k. overstritma, k. rium, s. sampelsma da m. vilegesma dawvrilebiT gadaxedes mesame
nawils, rogorc q. oqsis damamTavrebeli kurss bioqimiaSi. misisipis bakalavriatis magistrantebma
b. mailsma da k. meisim imsaxures, rogorc kvlevis asistentebma da mkiTxvelebma da maT samuSaosac
Zlier vafasebT. l. irvingma, a. hiustonma, a. uiliamsma da r. landretma warmoadgines logisti-
kuri mxardaWera. s. luisi da p. onili gvamxnevebdnen Znel dros. Cven Zalian madlierni varT marTa
svanisa da misisipisis universitetis j. d. uiliamsis biblioTekis biblioTekaTaSoriso saabonento
samsaxuris koleqtivis dauRalavi SromisTvis Cveni davalebiT. aseve madlobas vuxdiT elen hebets
arizonas universitetidan da bob suters vasaris kolejidan Cveni suraTebiT momaragebisTvis. g.
milersac didad vumadliT gamxnevebas. gansakuTrebiT vafasebT meri staqis mxardaWeras, romelmac,
Tavad eqvsi samecniero wignis avtorma, zustad icoda, rodis SemoeTavazebina CvenTvis mxardaWera,
rCeva da rodis guliani sicili. gmadlobT, meri.
32
33

nawili pirveli

Sesavali
34

vela cocxali organizmi bunebriv samyarozea damokidebuli da misgan iRebs `sasi-

y cocxlo energias~. Tavis mxriv, TiToeuli maTgani aqtiurad zemoqmedebs gare-


moze. mosaxleobis ricxvis swrafi zrda da masTan erTad ekonomikuri, socialuri
da politikuri sistemebis globalizacia dRes bunebriv samyaroSi cvlilebis uZlieres
faqtors warmoadgens.
dedamiwaze sicocxlis SemanarCunebel sistemebze am cvlilebebis gavlenis Sefasebi-
sTvis unda gavigoT, rogor moqmedebs bunebrivi samyaro, ris saSualebasac ekologiis Ses-
wavla gvaZlevs. pirvel nawilSi ganvixilavT im saSualebebsa da teqnologiebs, romlebsac
ekologebi mis Sesaswavlad da bunebrivi gadarCevis gziT evoluciis Teoriis principebis
ganviTarebisTvis iyeneben. es Teoria biologiuri kvlevis safuZvels warmoadgens.
bunebrivi samyaro erTdroulad organizebuli, lamazi da damabnevelia. ekologebs kv-
levisas ubralo cnobismoyvareoba amoZravebT, rac kiTxvebisTvis formisa da funqciis
micemis manifestia. aseTi kiTxvebi aRmoCenaTa mamoZravebeli Zala da eqsperimentirebis
safuZvelicaa. pirvel TavSi ganvixilavT, rogor mJRavndeba bunebrivi samyaros wesrigi
Cvens mier dasmuli kiTxvebis meSveobiT. vnaxavT, rogor moqmedebs da zRudavs bunebis
gagebas Cveneuli aRqma. imasac SevniSnavT, rom bunebrivi samyaros silamaze ekologiuri kv-
levisTvis STagonebis wyaros warmoadgens.
ekologebs, iseve, rogorc sxva mecnierebs, martivi dakvirvebebi da kiTxvebi exmareba
eqperimentirebiTa da sinjTa sistematuri gadarCevis saSualebiT pasuxis povnaSi. am saqmi-
anobas gzamkvlevad emsaxureba Teoria, romelic mas procesebis bunebis Sesaxeb alterna-
tiul ideebs sTavazobs. am ideebs Semdeg sxvebi iziareben wignebisa da samecniero statiebis
gamoqveynebis saSualebiT. samecniero aRmoCenebis procesebs meore TavSi ganvixilavT. iq
vnaxavT, rogor cdiloben ekologebi mimdinare mniSvnelovan kiTxvebze pasuxebis moZiebas.
35

Tavi 1

bunebrivi samyaros
wesrigi

gzamkvlevi kiTxvebi
rogor iyeneben ekologebi kiTxvebs bunebaSi rogor iCens Tavs evolucia bunebrivi ga-
nimuSTa gamosavlenad? darCevis gziT?
ra tipisaa ekologebis mier dasmuli kiTxve- rogor axdens gavlenas aRqma da Sexeduleba
bi?
bunebis Cveneul gagebaze?
rogor aris bunebrivi samyaro erTdroulad
ra aris bunebismcodneoba da rogor gamoiye
mravalferovani da kompleqsuri?
neba is ekologiis kvlevaSi?
rogor aris buneba erTdroulad dinamikuri
da TviTganaxlebadi? rogor moaxdina adamianis saqmianobam gav-
ramdenad advili gansaWvretia bunebis lena tba viqtorias bunebriv procesebze?
struqturebi?

u amravi saxeobis cxoveli, mcenare da mik-


roorganizmi binadrobs dedamiwaze. Tavis
gamosakvebad, gamravlebisTvis da sxeulis Ses-
adamiani imaze naklebad rodia damokidebuli
bunebaze, vidre muxis xe, matli an Tundac Sinau-
ri kata, romelsac tkbilad sZinavs Tqvens sayva-
abamisi mdgomareobis SesanarCuneblad, cocxal rel maisurze. Tumca, Tanamedrove samyaros kom-
arsebebs sWirdebaT sxva organizmebTan urTier- fortulma pirobebma SeiZleba gaafermkrTalos
Toba da im adgilis fizikur pirobebze reagire- Cveni Sexeduleba am damokidebulebaze, is ar
ba, sadac binadroben. TiToeuli maTgani flobs gvaTavisuflebs fiziologiuri moTxovnile-
mxolod am saxis organizmebisTvis damaxasiaTeb- bebisgan, iqneba es Jangbadi, wyali Tu sakvebi
el morfologiur, fiziologiur da bihevior- _ yovelive amis mopoveba mxolod bunebrivi
istul Tvisebebs. amiT isini TavianT warmomav- samyarodan SegviZlia. rogorc yvela cocxali
lobas gamoxataven. cocxal organizmTa wyebas, arseba, Cvenc vikmayofilebT am moTxovnile-
fizikur pirobebs, romlebSic isini binadroben, bebs bunebis sxvadasxva komponentTan Sexebisas.
urTierTqmedebebs organizmebs Soris da gare- am interaqcias ki SeuZlia Secvalos bunebrivi
momcvel fizikur samyaros _ bunebriv samyaros samyaro, romelzec Cven esoden varT damokide-
an ubralod, bunebas vuwodebT. imis gageba, Tu bulebi. bunebis Secvlis Cveni potenciali
rogor funqcionirebs buneba, ekologiis saqmea aSkarad ganusazRvreli da ukve sakmaod Tval
(sityva warmoiSva berZnuli sityvisgan ,,oikos, saCinoa. am cvlilebis mokle da grZelvadiani
rac niSnavs saxls, adamianis uSualo garemos). efeqtebis gansazRvra bunebrivi samyaros din-
ekologia Seiswavlis organizmTa urTierTobas amikis Rrma codnas anu ekologiis principebis
erTmaneTTan da garemosTan. codnas saWiroebs.
ekologiis principTa Sefaseba arsebiTi mniS- sxva organizmebis msgavsad, adamianebi
vnelobisaa adamianTa mdgomareobis Sesaswavlad. damokidebulebi arian da gavlenas axdenen bune-
36

briv samyaroze. Tumca, bunebriv samyarosTan 1.1 G ven SeiZleba davakvirdeT


adamianis urTierToba gansxvavdeba bunebis sxva bunebrivi samyaros struqturas
aspeqtebisgan imdenad, ramdenadac igi Seicavs
esTetikur komponents. mxatvrobis, musikisa da rogorc am wignSi moyvanil ekologiuri kv-
literaturuli nawarmoebebis STagonebis wy- levebis magaliTebSi naxavT, ekologiuri cod-
aros ZiriTadad bunebis saidumloebebisa da si- nis gaumjobeseba-daxvewa moiTxovs hipoTezis
lamazis Cveneuli interpretacia warmoadgens. Sefasebas eqperimentisa da SerCevis gziT. Tum-
Cvens wignze gamosaxuli suraTi aris bunebis ca, xSirad, ekologebi kvlevas ufro martivi
interpretacia, romelic miuxedavad imisa, rom dakvirvebisa da kiTxvebis dasmiT iwyeben. maT-
gamoxatavs ZiriTad ekologiur urTierTobebs, Tvis dakvirveba da kiTxvebis dasma imis Sesaxeb
Tavs uflebas aZlevs, iyos familaruli realo- Tu ras xedaven irgvliv, arsebiTi da sasiamovno
basTan stimulirebis, darwmunebisa da garTobi- pirveli nabijebia struqturisa da urTierTkav-
sTvis. bunebis es esTetikuri gacnobiereba mom- Sirebis dadgenis gzaze. buneb riv samyaroSi mo-
dinareobs cnobismoyvareobidan bunebis Sesaxeb muSave meqanizmebis Sesaxeb sawyisi dakvirvebebi-
da misi dafasebidan, rac axlo dakvirvebis dros dan da aRmoCenebidan warmoiSoba hipoTezebi da
warmoiSoba. es ki aris saqmianoba, romelic Sei- sabolood, am meqanizmTa detalebi eqsperimen-
tisa da meti dakvirvebis Sedegad saaSkaraoze
Zleba iyos Zalian didi siamovnebisa da sixaru-
gamodis. am TavSi ganvixilavT, rogor akvird-
lis momgvreli. mxatvris msgavsad, ekologic tk-
ebian ekologebi bunebriv samyaros da aRvwerT
beba bunebrivi samyaros sanaxaobis, surnelebis,
xmebisa da teqsturis absoluturi siamovnebiT. mis zogierT fundamentur Tvisebas.
ekologebi cdiloben, gamoikvlion bunebrivi
samyaros wesrigi. ra aris es wesrigi? SesaZlebe-
lia ki aRiweros struqtura da kavSirebi cocx- ekologiuri kiTxvebi
al arsebebs Soris da aseve, cocxal organizmeb- ekologebi TavianT samuSaos kiTxvebis dasmiT
sa da fizikur garemos Soris? rogor moqmedebs asruleben. zogi kiTxva organizmebis, interaq-
bunebrivi samyaros procesebi adamianebsa da ciis an ekologiuri sistemis mdgomareobis an
sxva organizmebze? es kiTxvebi mxolod mcire pirobebis ubralo Seswavlaa. (pirvel or TavSi
nawilia ekologTa mraval kiTxvaTagan. dRis sityva `sistemiT~ aRvniSnavT nebismier kompleq-
yoveli siaxle yuradRebas gvamaxvilebinebs am sur ekologiur interaqciaTa wyebas. momdevno
kiTxvebis mniSvnelobaze. am wignis Seqmnis pe- TavebSi ki ekologiur sistemaTa specifikuri
riodSi iyo dedamiwis istoriaSi yvelaze cxeli tipebis identificirebas movaxdenT). `ra jiSis
zafxuli (1998). SeerTebuli Statebis samxreT xeebi aris tyeSi? `ras Wams enoti?~ da `weli-
nawilSi zogjer temperatura farenheitiT 100- wadis ra dros gamoaqvs mcenares nayofi?~ _
s aRwevda. am wels samxreT kaliforniaSi naleqis aseTi kiTxvebis magaliTebia. ekologTa umrav-
rekorduli raodenoba aRiniSna _ kokispiruli lesobisTvis es kiTxvebi cnobismoyvareobaa da
wvima, romelic El Niom gamoiwvia. gvalviT SeiZleba arc moiTxovdes farTo Seswavlas. ga-
gamowveulma SimSilobam kidev erTxel gadauara mocdili metyeve ekologisTvis, romelsac erTi
centralur afrikas, xanZarma ki indoneziis didi SexedviT SeuZlia sxvadasxva jiSis xeebis gansx-
nawili gaanadgura. TevzTa populacia msoflio vaveba da romelic mravali wlis manZilze swav-
masStabiT iklebs, frinvelTa migraciul pop- lobda tyeTa dinamikas, kiTxva: `ra jiSis xeebia
ulaciebSi Semcirebis tendenciebi kvlavac tyeSi?~ dasmuli da kiTxvagacemulia TiTqmis
grZeldeba. monacemebi msoflioSi amfibiebisa sinqronulad, roca is gonebrivad afasebs tyes.
da salamandrebis populaciaTa mkveTri Semci- Tumca amgvari kiTxvebi mniSvnelovania, Tuki
rebis Sesaxeb warmoSobs kiTxvebs dedamiwaze vikvlevT ucnob adgilebs da procesebs. erT
sicocxlisunarianobis Taobaze. am dros adami- dros, rodesac tyis ekologi ar iyo aseTi ga-
anTa populaciebi zrdas ganagrZoben. es cvli- mocdili tyis dinamikaSi, cnobismoyvareoba mas
lebebi fenomenia bunebriv samyaroSi da amrigad, ZiriTadad kiTxvaze `ra? gaamaxvilebinebda
ekologiis mecnierebis kompetenciaSi Sedis. yuradRebas. kiTxva `ra?~, aRmoCenaTa dawyebis
Cveni mizania, gavaSuqoT cocxal organizmeb- erTgvari mamoZravebelia.
sa da maT sabinadro garemos Soris arsebuli kom- ekologebi xSirad svamen kiTxvebs bunebis
pleqsuri urTierTobis detalebi, raTa aRvw- ZiriTadi meqanizmebis an funqciebis Sesaxeb.
eroT am urTierTobebis struqtura da avxsnaT kiTxva: `rogor icvlis muxis foToli fers
maTi ZiriTadi meqanizmebi. gzadagza giCvenebT, Semodgomaze? ikvlevs im foTlebis ujredebis
Tu rogor iyeneben ekologebi, sxva mecnierTa fiziologiur meqanizmebs, romlebic Seicaven
msgavsad, dakvirvebas, eqsperimentsa da maTema- specialur pigmentebs. `rogor irCevs mdedri
tikur modelirebas bunebis samyaros saidumlo- lomi oboba mamr partniors?~ _ es kiTxva ikv-
Ta gamosamJRavneblad. levs mamr da mdedr obobebs Soris komunika-
37

sur. 1.1 mamali lomi


oboba arSiyobisas oboba
iqnevs wina kidurebs, romle-
bzec Savi feris bewvi aqvs,
raTa miipyros amiT mdedris
yuradReba. (Courtesy of G.E.
Stratton)

(a) (b)

ciebis meqanizmebs (sur. 1.1). meqanizmTa Sesaxeb sur. 1-2 (a) obobis qseli. (b) momRerali mamri bayayi
(a. g.l. mileris foto; mogvawoda b. h. karl gerhardtma)
dasmuli kiTxvebis Sefaseba ekologiuri samuS-
aos arsebiT nawils Seadgens, radgan funqci-
uri urTierTobebis aRqmas bunebrivi samyaros obobas qselis ganlageba asaxavs misi, rogorc
gagebisTvis udidesi mniSvneloba aqvs. saocari inJinris gadawyvetilebas, damyare-
imis codna, Tu rogor funqcionirebs buls qselebis sxva SesaZlo ganlagebis Sesaxeb
garkveuli sistema, ar xsnis am sistemis amgvarad gakeTebul Sefasebebze (sur. 1-2 a). gazafxul-
da ara sxvanairad funqcionirebis mizezebs. ze bayayTa yiyini warmoadgens konkurenti mam-
bunebrivi samyaros srulyofilad gagebisTvis rebis sifrTxiliT orkestrirebul simfonias,
saWiroa potenciuri alternatiuli funqciebis sadac TiToeuli cdilobs sxvaze upirateso-
klasificireba. kiTxvas: `ratom icvlian muxis bis mopovebas mdedris yuradRebis misapyrobad
foTlebi fers Semodgomaze?~ ainteresebs sul (sur. 1-2 b). erTi SexedviT, balaxis, buCqebisa
mcire, ori alternatiuli fenomenis SedarebiTi da axalgazrda xeebis SemTxveviTi gadanawileba
upiratesobani. erTis mxriv, foTlebs SeuZli- mitovebul sameurneo velze warmoadgens mcena-
aT, Seicvalon feri, TandaTan mokvdnen da Ca- reuli populaciebis kompleqsuri, gangrZo-
mocvivdnen xidan. meores mxriv ki, isini SeiZleba biTi da organizebuli cvlilebis procesebis
darCnen mwvaned da iarsebon zamTarSic. amgvari mcire suraTs (sur. 1-3 a). es dakvirvebebi asax-
alternativebis evolucia fenomenis an pirobis avs struqturasa da prognozirebad fenomenebs,
evoluciur baziss amJRavnebs. rogorc qvemoT romlebsac fizikuri da biologiuri proces-
vnaxavT, ekologiuri procesebi damyarebulia ebi marTavs. bunebriv samyaroSi struqturis
evoluciaze, sadac SedarebiTi upiratesoba da- aRmoCena pirveli nabijia ekologiur kvlevaSi.
kavSirebulia gadarCenisa da STamomavlobis da- nabiji, romelic moiTxovs ramdenime xelsawyos.
tovebis SesaZleblobasTan. Tqven mxolod unda CaicvaT Ceqmebi da daadgeT
tyisken mimaval gzas, gzaSi ki dasvaT kiTxvebi
(sur. 1-3 b).
bunebisTvis kiTxvebis dasma:
gaseirneba wvimian tyeSi
evolucia formas aZlevs yvela cocxal arsebas
Soris urTierTqmedebas da amgvarad, bunebis sa-
myaros gagebis safuZvels warmoadgens. ekolo-
giis principebi, SesaZloa, mTlianad iqnas gage-
buli mxolod evoluciuri Teoriis konteqstSi.
am TavSi giCvenebT, rom ZiriTadi evoluciuri
principebi warmoiSva adreuli naturalistebis
Carlz darvinisa da alfred uolesis yuradRe- (a)
biani dakvirvebebis Sedegad. wignSi naxavT, ro-
gor mJRavndeba evoluciuri meqanizmebis de-
talebi mTeli msoflios ekologebis savele da
laboratorul eqsperimentebSi (ix. feradi dan-
arTi `ekologebi muSaobisas~).
rigiTi damkvirveblisTvis bunebrivi sa-
myaro, struqturisa da organizebis gareSe qa-
oturi Cans. tyis monakveTze xeebis ganlageba,
gazafxulze maT gverdiT mfrinavi peplis wriu-
li moZraoba an Ramis kakafonia, romelic avsebs (b)
tyes, SeiZleba SemTxveviTi gvegonos axsnis gar- sur. 1-3 (a) sasoflo-sameurneo mdeloebi. (b) ekologiis
eSe. magram naturalistisTvis bunebrivi samyaro fakultetis studentebi iyeneben bades mdinareSi Tevzis

savsea formebiTa da urTierTkavSirebiT. baRis dasaWerad. (mogvawodes a, m. grinstounma da b, q. bristonma).


38

ukeTess ras SevarCevdiT bunebaSi struqtu-


ris Ziebisas nawvimari tyis garda, sadac cxovre-
ba mravalferovani da mdidaria (ix. sur. 1-4)?
amaze ukeTesad sxvagan versad ver acnobierebs
adamiani bunebas. (ix. feradi danarTi `gaseir-
neba wvimian tyeSi~).
mravalferovani arsebebis aqtivoba, gansa-
kuTrebiT RamiT, udides qalaqTa cxovrebasac
ki fermkrTals xdis. panamis wvimian tyeSi noem-
bris dRis mzis delikatur sinaTles axlomaxlo
Rriala maimunTa xmauriani SeZaxilebi arRvevs.
xmauri wynardeba, magram sul male mas uepasuxebs
kidev erTi jgufi Soridan, mas kidev sxvani da sx-
vani. Cven advilad SegviZlia maimunTa uaxloesi sur. 1-4 tropikuli wvimiani tye panamaSi (mogvawoda r.b.
jgufebis adgilmdebareobis dadgena. gavxdiT Tu suterma).
ara axlaxan TiToeuli jgufis mier dilis teri-
toriuli proklamaciebis mowmeni?
axla ukve sakmao sinaTlea, raTa gza gavikv-
lioT tyis viwro bilikebze. frTxilad unda vi-
yoT, rom xis kunZs an basr ekals ar gamovedoT.
Cven davdivarT xeebis Zirebidan amoSveril
uzarmazar fesvebze, romlebic mTeli tyis
miwis zedapirs faravs (sur. 1-5). uceb msubuqi
xmauri gaismis da Cveni mzera swrafad poulobs
patara zomis cxovels buCqebSi. kidev erTi gat
kacunebis xma: patara obieqti gadaxteba Cvens
Tvalwin da iqve, miwaze daeSveba. rogorc iqna,
davadgineT xmauris wyaros adgilmdebareoba
_ mcire buCqi, romlis nayofic ixsneba da fan-
tavs Tavis Tesls tyis miwis zedapirze. roca
samgverdiani bardis parkis msgavsi nayofi ga-
moSreba, parkis kideebi erTdeba da Teslebs sul
ufro meti ZaliT uWers, sanam parki ar gaskdeba
da Tesli ar gamovardeba iqidan sakmaod didi
ZaliT (ix. sur. 1-6). rogor agrovebs es mcenare
Teslebis gamosrolisTvis saWiro Zalas?
tyis Sinagan mkrTal yavisfer da mwvane
Seferilobas xandaxan kveTs peplis Wreli
frTebis gaelveba. lurji morfo pepela Cagvif-
rens gverdiT xelis gawvdenis manZilze. ra gasa-
ocaria, rom es peplebi esoden TvalSisacemi da
CrCilebisgan (CrCilebs RamRamobiT SenobaTa sur. 1-5 tropikuli tyis xe amoweuli fesvebiT (m.l.
sinaTle izidavs, Tumca floben SeumCnevlad ar- krampisa da p. fainsingerma mogvawoda)

sebobis saSualebebs) gansxvavebulni arian (sur.


1-7). CrCilebis yavisferi da nacrisferi Seferi-
loba mkvdar foTlebsa da xis merqans hgavs. bev-
ri malavs Tavis kidurebs frTebis qveS; sxvebi ki

sur. 1-6 balistikurad


gavrcelebadi Teslebi
39

struqturebisken. Cven daviRaleT xangrZlivi


seirnobisgan, magram madlierni varT Sxapisa da
sakvebisTvis, romelic Segvamzadebs saRamos
saubrebis, dakvirvebaTa ganxilvisa da kidev
mravali kiTxvis dasmisTvis.
cxadia, yovel Cvengans ar aqvs saSualeba,
moxvdes tropikuli wvimis tyeSi, magram axlo-
maxlo gaseirneba, Tu amas cnobismoyvareobisa
da Tavgadasavlis maZiebluri grZnobiT ganvax-
orcielebT, gamoamJRavnebs zustad imdenive
struqturasa da siurprizs.

sur. 1-7 zomieri da tropikuli zonebis binadar peplebs 1.2bunebrivi samyaro mravalfe-
xSirad aqvT gasaocari struqtura da ferebi.**
rovani, kompleqsuri da urTierT-
damokidebulia
sargebels pouloben modificirebuli fexebi-
naturalisti ganicdis aRfrTovanebas bune-
sgan, romlebic waagavs merqans an xis xavss (ix.
baSi formaTa mravalferovnebis da am formebis
qvemoT). CrCilebis erTi saxeoba, rogorc wesi,
erTmaneTTan da garemosTan rTuli urTierTq-
yofs erT kidurs an meores Tavisi Cveulebrivi
medebis gamo. tropikul tyeSi gaseirnebisas Cven
moxazulobidan, raTa daarRvios cxoveluri
CavuareT asobiT aTas sxvadasxva xes, SeuCveveli
formebisTvis esoden damaxasiaTebeli simetria.
TvalisTvis yvela xe erTmaneTs hgavda. es xeebi
sxvebs aqvT frTebi, romlebsac (marTalia, xe-
luxlebelia) motexili an dazianebuli mkvdari iyenebdnen TavianT mwvane foTlebSi asimilire-
foTlis forma aqvT. sxva saxeobis frTebi hgavs bul mzis sinaTles haeridan, wylidan, minerale-
daxveul foTols. rogor moxda, rom CrCilebi bidan da niadagidan mopovebul naxSirmJavas
ase Zalian daemsgavsnen foTlebs? ratom arian (naxSirbadis dioqsidi) maTi struqturis or-
sxva saxis peplebi esoden TvalSisacemi? ganul molekulebad gardasaqmnelad. ratom
fiqrebi Segvawyvetina tyis daCrdiluli naw- unda arsebobdes amdeni nairsaxeobis mcenare,
ilidan farTo miwis monakveTze gasvlam, TiTqos Tu yvela maTgans SeuZlia erTi da imave funq-
kari SevaReT da adgili movinacvleT. aq mze mo- ciis Sesruleba?
mentalurad gvibrmavebs Tvals. axlad dacemul- tyeebSi asobiT sxvadasxva saxeobis pepela,
ma xem gamoiwvia es sicariele tyis safarvelSi. CrCili da sxva mweria. maTi garegnoba imdenad
gigantma ar gaiara graciozulad, Tan gaiyola gansxvavebulia, rom vinme SeiZleba dainteres-
sul mcire aTobiT xe, romlebic gzaze gadaeRo- des, aris Tu ara tyeSi imdenive sxvadasxva gare-
ba an gamoeba xviarebiT. am tafobze gamosvliT, mo, ramdeni saxis mweric moipoveba. imis miuxeda-
Cven pirvelad davinaxeT ca ramdenime saaTis sia- vad, ra gansxvavebuladac ar unda gveCvenebodnen
rulis Semdeg. Sevardnebis grZeli, graciozuli peplebi da CrCilebi (da savaraudod, maTi bune-
lenti mdumared micuravs samxreTisken asobiT brivi mWamelebi), isini mainc sagrZnoblad
futis simaRleze. maTi frena TiTqos aranair gansxvavdebian kvebiTi Cvevebis mixedviT.
Zalisxmevas ar moiTxovs arc erTi maTgani zrdasrulebs, yvelas aqvT grZeli milise-
frTebs ar amoZravebs. viwro lenti irRveva mou-
bri xorTumebi, romlebic Cveulebriv dax-
lodnelad zeviT mimarTuli spiraluri moZrao-
bebiT, TiTqos wasvla eCqarebodeT Sevardnebs.
eseni is frinvelebi xom ar arian, am wels rom
vnaxeT pensilvaniaSi apalaCebze mosrialeni?
ram wamoiyvana isini samxreTiT? sadamde wavlen?
ra mianiSnebs maT, rom CrdiloeTSi gazafxuli
dabrunda da dro dadga maTi ukan gamgzavrebi-
sa?
roca Cveni mogzauroba tyeSi dasruldeba,
Cveni Tvalebi da yurebi imaze met STabeW-
dilebas miiReben, vidre Cvens gonebas SeuZlia sur. 1-8 panamuri peplis
Tavi, saidanac moCans milise-
gaaanalizos. kiTxvebi, romlebic Cven davsviT
bri xorTumi. es xorTumi
maimunebze, balistikurad gavrcelebad Tes- iSleba da CaeSveba yvavilSi
lebze, peplebisa da CrCilebis Seferilobasa sakvebis mosapoveblad. (foto
da SevardenTa frenaze, gzamkvlevebia bunebis mogvawoda r.b. suterma)
40

sur. 1-9 muxluxo


mcenaris Wamisas (foto
mogvawoda j. bargetma)

sur. 1-11 xis xavsi (foto mogvawoda r.e. riklefsma)**

veuli saxiT maTi Tavis qveSaa moTavse- saxeobaTa umravlesoba SerCeviTi mWame-
buli. am xorTumebs SeuZliaT gaSla, raTa lia, sakvebis moZiebisas isini irCeven, ra Wamon,
Caswvdnen yvavils siRrmeSi sakvebis mosapoveblad yvelafers ar etanebian. swored amitom, maTi
(ix. sur. 1-8). zrdasruli peplebi da CrCilebi, moZebna mcenareTa mxolod erT-or saxeobaze
iseve, rogorc bevri sxva mweri, frinveli da Ra- SeiZleba. rogor xvdebian zrdasrulebi, romeli
mura, tyeSi sasicocxlo mniSvnelobis funqcias mcenarea Sesaferisi kvercxebis dasadebad? ra-
asrulebs _ gadaaqvT mtveri yvavilidan yvavil- tom axasiaTebT am organizmebs (romlebic erTi
ze da amiT uzrunvelyofen mcenareTa gamravle- an Zalian mcire saxeobis sakvebiT ikvebebian)
bas. rogor wyveten isini romel yvavils ewvion? specifikuri Tvisebebis matarebeli adgilebis
sanam muxluxoebi arian, mwvane mcenareebiT ikve- dakaveba an kvercxebis mxolod erT-or sasurvel
bebian (ix. sur. 1-9). adgilas dadeba? Zalian cota saxeobaa univer-
sali, romlebic ikvebebian tyis `Sveduri samza-
reuloTi~ da nakleb adardebT specifikuri sa-
binadro an kvercxebis dasadebi adgilebis Zieba.
ratom uviTardebaT maT arsebobis aseTi stili?
ratom ambobs zrdasruli abreSumis Wia erTba-
Sad uars Wamaze da kvdeba parkidan gamosvlidan
ramdenime dReSi?
saxeobebi gadarCenisTvis erTmaneTze arian
damokidebulni. delikaturad Seferili xoWo
`arlekini, magaliTad, Tavis zurgze atarebs
tkipebisa da fsevdomorielebis mcire raode-
nobas, romlebic ikvebebian tkipebiT (sur. 1-10 a
da b).
tkipebi xoWosTvis sasargeblo funqcias as-
ruleben _ asufTaveben sokosgan mis naz membra-
(a)
nisebr Sida frTebs (soko tropikebSi TiTqmis
yvelgan da yvelaferze izrdeba). fsevdomori-
elebi ki sargebloben am mzamzareuli sakvebis
miwodebiT. magram tkipebi, yovel SemTxvevaSi,
calmxrivad mainc arian daculebi, rodesac
isini imalebian xoWos frTebze arsebul mrav-
alricxovan mcire ormoebSi. intimur, urTierT-
damokidebul pirobebSi mobinadre organizmebis
sxva magaliTebic mravalia. xavsi aris wyalmcena-
reebisa da obis kombinacia (ix. sur. 1-11).
wyalmcenareebi iZleva fotosinTezisgan
miRebul naxSirwylebs, obi _ wyalsa da minera-
lebs, romlebic moipoveba im qvisgan an xisgan,
(b)
sadac xavsi izrdeba. sakvebis monelebis proce-
sur. 1-10 (a) xoWo `arlekini~ centraluri afrikidan; sis didi nawili, romelic cxovelTa nawlavebSi
(b) fsevdomorielebi jiriTisas
mimdinareobs, xorcieldeba iq mobinadre spe-
(d. zehisa da j. zehis mowodebuli foto.)
41

cializebuli baqteriebisa da umartivesi orga- yvela sistema ganicdis darRvevas (amindi,


nizmebis mier. specializebuli sokoebi iyeneben cecxli, tyis dacema am yvelaferma SeiZleba
mcenareebs niadagidan mineralebis misaRebad, udidesi darRvevebi gamoiwvios zogi orga-
romlebic mWidrod ekvrian maT fesvebs. fr- nizmisTvis), ris Semdegac isini mudmivad gamo-
invelebi da ZuZumwovrebi, maT Soris Ramurebic, keTebis process emorCilebian (sur. 1-12).
Wamen xis nayofs da Semdeg, defekaciisas, avrce- darRvevis zonebi, egreT wodebuli ,,petCe-
leben maT Tesls. rogor xdebian saxeobani urT- bi SeiZleba Seadgendes ramdenime milimetrs,
ierTdamokdebulni? aris Tu ara yvela aseTi roca, magaliTad, matlebi niagadSi gzas miikv-
urTierToba momgebiani orive saxeobisTvis in- leven miwis WamiT, an moicavdes dedamiwis did
teraqciul wyvilSi? farTobebs, roca globaluri saamindo struq-
turebi icvleba. mravali cvlileba xorcield-
eba fizikuri garemos mier klimati, okeaneTa
1.3 bunebrivi samyaro dinamiuria, dineba, landSafti magram bevri maTgani dag-
magram TviTganaxlebuli rovilia aseve biologiuri samyaros mier. bevri
organizmi qmnis darRvevas sxvebisTvis; iReben
Cven vnaxeT, rogor SeuZlia kiTxvebsa da dak-
sakvebs da gzas ganagrZoben. populaciaTa in-
virvebebs migviyvanos bunebrivi samyaros struq-
teraqciebis dinamikam, SeiZleba, gamoiwvios
turisa da kompleqsurobis danaxvamde. Tu kidev
populaciis cvlis ciklebi, romlebic gzavnis
ufro CavuRrmavdebiT kiTxvebs da dakvirvebebs,
impulsebs biologiur TanasazogadoebaSi. cv-
Cven imasac aRmovaCenT, rom bunebaSi cvlileba-
lilebebi SeiZleba miCneul iqnes bunebrivi sa-
sa da wonasworobas Soris gamudmebuli daZabu-
myaros wonasworobis nawilad.
loba arsebobs. Tqvens saxlTan axlos mdebare
ganaxleba da mateba aseve bunebrivi sa-
tye SeiZleba mogeCvenoT, rom wlidan wlamde
myaros maxasiaTebelia. organizmTa mkvdari sx-
naklebad icvleba. magram tyis Tanasazogadoeba
eulebi da biologiuri procesebis narCenebi ar
sinamdvileSi mudmivad icvleba, sikvdilis gziT
grovdeba. isini ixrwneba da maTi komponentebi
individebis CamoSorebiT da axalSobilebiT maTi
gadamuSavdeba. mkvdari foTlebi, Cvens fexebs
Canacvlebis saSualebiT. zustad ise, rogorc
qveS rom Srialeben, faraven niadagSi xrwnad
Tqveni sxeulis forma da zoma rCeba SedarebiT
sxva foTlebs. niadagis organizmebis elegantu-
ucvleli maSin, roca ujderebi da molekulebi
ri formebi transformirdeba xrwnad da daSlad
mis SigniT mudmivad Caenacvlebian erTmaneTs
mcenaris qsovilis _ humusis amorful masad.
Tqveni cxovrebis ganmavlobaSi. swored aseve
sabolood isini dadian mineraluri elementebis
tye rCeba tyed imis miuxedavad, rom misi Semad-
doneze, swored iseTebad, romlebisganac erT
geneli nawilebi mudmivad icvleba.
dros sinTezdebodnen.
organizmTa populaciebi aseve mudmivad
Canacvlebadni arian. mwers SeuZlia yovelwliu-
rad aTasobiT kvercxi dados, zogi zRvaSi mobi- 1.4 bunebrivi samyaro organizebulia
nadre organizmi ki milionobiT kvercxs debs. es fizikuri da biologiuri procesebis mier
saWiroze metic kia populaciis individTa dana-
kargebis Sesavsebad. da mainc, zrdisa da gafar- Cven vcnobT struqturas, organizaciasa da
Toebis am uzarmazari potencialis miuxedavad, urTierTkavSirs Cveni garemocvis kompleq-
sxvadasxva faqtori inarCunebs populaciebs Za- surobaSi elementTa prognozirebis gamo. Cven
lian viwro sazRvrebSi. SevigrZnobT bunebas sxvadasxvagvarad, magram
yvelaze efeqturi, warsuli gamocdilebis dag-
rovebis gzaa. ase magaliTad, gamocdileba haer-
Si nasroli nivTebis moZraobis Sesaxeb saSuale-
bas gvaZlevs, akuratulad ganvsazRvroT maTi
traeqtoriebi. beisbolis karg moTamaSes Seu-
Zlia winaswar gansazRvros, sad daecema burTi
mis realurad dacemamde didi xniT adre, radgan
mas burTebis srolis didi gamocdileba aqvs.
mxolod maSin SegviZlia Sesabamisi reagireba
movaxdinoT bunebaze, Tu is prognozirebadia.
frinvelebi binadroben tyeSi, Tevzebi saxloben
zRvaSi. erT konkretul tyeSi, Tundac ver vn-
axoT, mainc frinvelebis naxvas moveliT da ara
_ Tevzebisas. wina gamocdilebaze dayrdnobiT,
sur. 1-12 cecxli balaxSi bunebrivi aSlilobis erT-erTi
magaliTia. (j.s. brever umcrosma mogvawoda)
siurealizmisa da sizmrebis arabunebriobis ga-
42

mocdis Semdeg, vacnobierebT raoden moculia 1.5 struqturebi bunebaSi gagebulia


Cveni goneba im sxvadasxva saxis struqturiT, evoluciisa da bunebrivi gadarCevis
romlebsac bunebaSi vakvirdebiT. ekologma g. saSualebiT
evelin haTCinsonma erTxel aRniSna: `[Tu] Tavs
warmovidgenT sakeravi manqanis mTis brolis bunebis erT-erTi yvelaze gatacebuli damk-
amonakveTSi, romelic asocirdeba mkvdar Tev- virvebeli iyo Carlz darvini (1809-1882) (sur.
zebTan, sadac safosto markebs akraven, SeiZle- 1-13). mas Semdeg, rac mixvda, rom samedicino
ba daveWvdeT: Cven SevediT fantaziaTa samyaro- kariera ar Seefereboda, darvinma kembrijis
Si, sadac Cveulebrivi koncefciebi sruliad universitetSi gaiara mosamzadebeli kursebi
areul-dareuli gaxda. TeologiaSi. Tumca sasuliero wesiT cxovrebis
struqturebs prognozirebis ori wyaro survils sZlia dauokebelma interesma bunebisa
aqvT. erTi eyrdnoba dakvirvebas, meore ki im da misi saidumloebebis mimarT. 1831 wels, mokle
meqanizmebis gagebas, romlebic warmoSobs am xanSi, mas Semdeg, rac miiRo xarisxi, darvini
struqturas. pirvel SemTxvevaSi, prognozebi SeuerTda gem ,,H.M.S. Beagles-is naturalistTa
keTdeba wina dakvirvebebis axal msgavs situa- jgufs xuTwliani sazRvao voiaJisTvis, romlis
ciebTan eqstrapolirebis meSveobiT. amas va- drosac maT unda moemzadebinaT rukebi britan-
keTebT, rodesac ganvWvretT beisbolis bur- uli sazRvao flotisTvis. swored aman misca mas
Tis frenis mimarTulebas. magram moZraobis saSualeba, aRmoeCina da Seegrovebina nimuSebi
kanonebis gamoyenebiT, Cven SegviZlia ganvsaz- mTeli msofliodan _ am mogzaurobisas gakeTe-
RvroT burTis traeqtoria am fenomenTan da- buli dakvirvebebisa da inglisSi dabrunebis
kavSirebiT winaswari gamocdilebis gareSec, Semdeg Catarebuli momdevno kvlevebis Sedegad
mxolod misi sawyisi siCqarisa da mimarTulebis bunebrivi gadarCevis safuZvelze Camoayaliba
gaTvaliswinebiT. aseve, im principebis gagebiT, evoluciis Teoria. misi wigni ,,The Origin of Spe-
romlebic marTaven cxovelebis formasa da fun- cies by Means of Natural Selection (1859) aRiarebu-
qcias, viciT, rom Tevzismagvar organizms ver lia fundamentur namuSevrad evoluciur Teo-
vipoviT tyeSi. riaSi. darvinis evoluciis Teoria, romelic im
mecnierebaSi empiriulad dakvirvebadi struq droisTvis revoluciuri iyo, Tanamedrove bi-
turebi xSirad win uZRvian am struqturebis ologiisa da ekologiis safuZvelia.
warmomSob kauzaluri principebis aRmoCenas.
detaluri dakvirvebis Semdeg germanelma as- evolucia da struqtura bunebriv
tronomma iohan keplerma aRmoaCina, rom dro, samyaroSi
romelic dedamiwas sWirdeboda mzisTvis wris rodesac darvinma msoflios garSemo mogzauro-
dasartymelad, ukuproporciul damokideb- ba daiwyo, kiTxvebi bunebrivi samyaros or umniS-
ulebaSia dedamiwasa da mzes Soris arsebul vnelovanes Tvisebaze ismeboda: dedamiwis asaki
manZilTan. mxolod mogvianebiT moaxdina ing- da cvlilebebis buneba sxvadasxva cxovelisa
liselma isaak niutonma moZraobis kanonebis da mcenaris tipebSi, saxeobebSi. mecnierTa da
formulireba, romelTa prognozirebadi cvli- inteleqtualTa umravlesobas dedamiwa sak-
lebebi imdenad didia, rom SesaZlebels xdis ux- maod axalgazrda egona zedmetad axalgazrda
ilavi planetebis aRmoCenas. es ki xerxdeba sxva imisTvis, rom daeSvaT saxeobaTa cvlilebis-
cnobili, xilvadi planetebis moZraobaze, maTi sTvis saWiro drois arseboba. tradiciuli
gravitaciis gavlenaze dakvirvebis Sedegad. al- Sexedulebis Tanaxmad, TiToeuli saxeoba ar
fred vegerma araferi icoda kontinenturi dre- ganicdida mutacias, anu iyo ucvleli gaCenis
ifis Sesaxeb, rodesac 1915 wels Tavis geolo- dRidan.
giur da geografiul dakvirvebebze dayrdnobiT bunebis damkvirveblebs cnobismoyvareo-
wamoayena mosazreba, rom xmeleTis didi masebi bas aRuZravda SeuTanxmebloba bunebis Sesaxeb
miedinebodnen dedamiwis zedapirze. sarwmuno zogadad gavrcelebul Sexedulebebsa da maT
axsnebi imisa, Tu rogor xdeba es, mxolod axlax- dakvirvebebs Soris. adreul 1800-ian wlebSi
an iqna SemoTavazebuli da damtkicebuli. igive geologma Carlz lielma gamoTqva azri, rom
SeiZleba iTqvas biologiur mecnierebazec. ad- dedamiwis Tanamedrove fizikuri Tvisebebi,
reuli naturalistebi axdendnen organizmTa rogoricaa mTebi da mdeloebi, iyo geologiur
klasificirebas Cveulebriv saxeobaTa ierar- cvlilebaTa procesebis Sedegi. es proces-
qiebad da sxva taqsonomiur jgufebad msgavse- ebi mimdinareobda Zalian nela xangrZlivi pe-
bebze dayrdnobiT. magram mxolod mas Semdeg, riodis ganmavlobaSi. lielis ideis mixedviT,
rac Carlz darvinma wamoayena Tavisi evoluciis dedamiwa sakmaod Zveli da beberi iyo. niadagSi
Teoria, gairkva am nimuSTa safuZveli. Senaxuli sul ufro da ufro meti namarxi orga-
43

tropikul tyeSi warmosaxviTi gaseirnebisas,


Cven xazi gavusviT bunebriv samyaroSi arsebul
saxeobaTa did mravalferovnebas. swored am
mravalferovnebaze farTo dakvirvebam, bunebis
Sesaxeb warmoSobilma kiTxvebma daainteresa
darvini, Tu rogor warmoiSva es mravalferovne-
ba. galapagosis kunZulebze (es aris mcire zomis
kunZulebi ekvatorTan, daaxloebiT 900 milis
daSorebiT samxreT afrikis dasavleT sanapiro-
dan. meToTxmete TavSi Cven ganvixilavT Taname-
drove naturalistTa zogierT kvlevas galapa-
gosis kunZulebze), darvini akvirdeboda mcire,
sakmaod erTferovan mTiulebs (frinvelis saxe-
oba), romlebic marTalia, sakmaod gansxvavde-
bodnen erTmaneTisgan formiTa da zomiT, magram
hgavdnen kidec imisTvis, rom sxvadasxva saxeo-
bebad dagveyo. man aseve aRmoaCina, rom TiToeul
kunZulze saxlobda erTi an ori unikaluri saxe-
oba am mTiulebisa, romlebsac hqondaT sxva kun-
Zulebis mTiulebisgan gansxvavebuli niskartis
morfologia. albaT yvelaze damaintrigebeli
sur. 1-13 Carlz darvini (suraTi mogvawoda amerikis
iyo imis SeniSvna, rom galapagosis kunZulTa
bunebis istoriis muzeumma)
mTiulebi Zalian hgavdnen centraluri afrikis
dasavleT nawilSi mobinadre mTiulebs. rogor
nizmis aRmoCena, romlebic saerTod ar hgavdnen
gaCnda mTiulebis aseTi mravalferovneba gala-
Tanamedrove formebs, eTanxmeboda da
pagosis kunZulebze?
amyarebda am Sexedulebas. zogi aseTi organizmis
bunebaze Tavisi dakvirvebebis ganxilva-da-
aRmoCenam warmoSva eWvi saxeobaTa ucvlelobis
muSavebis daaxloebiT oci wlis Semdeg, mego-
Sesaxeb. Sexeduleba, rom saxeobebi savaraudoa,
bris TxovniT darvini daukavSirda sxva biologs
ganicdidnen cvlilebas, SeiZleba aRmovaCinoT
_ alfred rasel uoless _ bunebrivi gadar-
jer kidev renesansis epoqaSi. saxeobaTa cvli-
Cevis gziT evoluciis ideis dasaxvewad. ideis
lebis erTi Teoria wamoayena 1809 wels frangma
komponentebi sakmaod martivia. organizmebs
naturalistma Jan batist de lamarkma wignSi
reproduqciis didi SesaZlebloba aqvT da na-
,,Philosophie Zoologique. lamarkis SexedulebiT,
Sierebi erTmaneTs Zalian ar hgvanan. ase rom,
saxeobebs cvlilebisken amoZravebdaT gaum-
saxeobaTa populaciaSi iarsebebs formisa da
jobesebis `Sinagani stimuli~. ra gaumjobesebi-
funqciis didi mravalferovneba. yvela kurd-
sTvisac ar unda mieRwiaT individebs TavianTi
Reli ar iqneba zustad erTi da imave zomis, ar
cxovrebis ganmavlobaSi, is Semdeg gadaecemoda
eqneba erTi da igive siCqare da arc nivTiereba-
maT naSierebs. am ideis, romelsac Cven lamarki-
Ta cvlis erTi da igive intensivoba. resursebi,
seul evolucias vuwodebT, klasikuri magaliTi
rogorebicaa sakvebi, sivrce, wyali, sinaTle da
aris Jirafis kisris sigrZis axsna: balaxis Wami-
partniorTa xelmisawvdomoba, SezRudulia da
dan xis foTlebiT kvebaze gadasvliT, winapari
amrigad, yvela individi ver SeZlebs gadarCe-
Jirafebi mudmivad welavdnen kisers, raTa sul
nasa da gamravlebas. zogi maxasiaTebeli aZlevs
ufro maRla miswvdomodnen foTlebs. amis Sede-
individs resursebis dauflebis da reproduq-
gad, sabolood gaCndnen grZelkisera Jirafebi.
ciis ukeTes Sanss, vidre sxva niSnebi. individebi,
marTalia, lamarkiseuli evoluciis Teoria
romlebic am maxasiaTeblebiT daibadnen, ufro
axla diskretidebulia? , magram is miRebuli iyo
metad gadarCebian. sxva sityvebiT, adgili aqvs
darvinis drois bevri mecnieris mier da misgan
upiratesi niSnebis bunebriv gadarCevas.
wamovida Tanamedrove ideebi saxeobaTa cvli-
viciT, rom cvlilebebs, romlebsac vxedavT
lebis Sesaxeb. darvinisTvis idea, rom saxeobebi
individebSi, genetikuri bazisi aqvT da amis gamo
SeiZleba ganicdidnen cvlilebas, gaaZliera Sin-
zogi niSani SeiZleba STamomavlobiT gadavides.
auri cxovelebisa da mcenareebis gamravlebis
is individebi, romlebic floben upirates niS-
miseulma gagebam, romlis drosac momSeneblis
nebs, ufro metad midrekilni arian, gadascen
mier reproduqciisTvis irCeoda is individi,
es niSnebi momdevno Taobebs. diferencialuri
romelsac specifikuri sasurveli Tvisebebi
reproduqcia iwvevs cvlilebas populaciis ge-
hqonda.
44

netikur kompoziciaSi. magaliTad, warmoidgi- suqcesiuri evoluciuri cvlileba yovelive


neT populacia, sadac TiToeul organizms aqvs amis Sedegad gvaZlevs tipTa warmomavlobiT
an a niSani, an _ b. Tu a niSani upiratesi Strix- xazs winaprebidan Tanamedrove formamde, sadac
ia, romelic mis mflobels aZlevs sakvebisa da TiToeuli tipi uTmobs gzas cvalebadi gare-
TavSesafris mopovebis ukeTes saSualebas, maSin mosadmi ukeTesad adaptirebuls. erT dros
savaraudoa, rom ufro meti a niSniani individi TiToeuli tipi warmoadgenda yvelaze `Taname-
warmoiSoba, vidre b-iani. a niSani ganixileba ro- drove da saukeTeso formas, anu formas, romelic
gorc adaptacia, genetikurad gansazRvruli yvelaze ukeT axdenda adaptacias garemosTan.
maxasiaTebeli, romelic aZlierebs individis evoluciuri nabiji erTi tipidan SemdegSi ar
SesaZleblobas, gaumklavdes garemos. xdeba a aris nabiji mzardi mniSvnelobis da Rirebulebis
niSniani indvidebis gadarCeva, xolo b niSnianisa kibeze _ es ufro aris nabiji cvlilebaTa grZel
ara. momdevno TaobaSi, Sedegad, ufro meti a bilikze.
niSniani individi iqneba da TandaTan populaci-
is genetikuri kompoziciac Seicvleba. evoluciis meqanizmebi
martivi magaliTi cxadyofs ZiriTadi evolu-
mas Semdeg, rac darvinma SemogvTavaza evolu-
ciuri Teoriis mTel rig mniSvnelovan aspeqtebs.
ciis Teoria, gaCnda misi cnebebis mxardamWeri
bunebrivi gadarCeva moqmedebs mxolod STamo-
didi raodenobis literatura, romelic gvex-
mavlobiT gadacemad cvlilebebSi, es aris ge-
mareba evoluciis meqanizmebis ukeT gagebaSi.
netikuri safuZvelis mqone niSnebi. Strixebi,
moqmedi evoluciis erT-erTi yvelaze ganmacvi-
romlebic SeZenilia arsebobis ganmavlobaSi,
frebeli nimuSia industriuli melanizmi (Savi
rogoricaa beisbolis burTisTvis dartymis Ses-
pigmentebis siWarbe) inglisis Ramis peplebis
aZlebloba, manqanis tareba ar gadaecema STamo-
erT saxeobaSi (Biston betularia). mecxramete sau-
mavlebs (Tumca genetikaze damyarebuli maxasi-
kunis adreul periodSi agrovendnen Cveuli
aTeblebi, romlebic gangawyoben, gamoirCeodeT
CrCilebis (Biston betularia) drodadro Sav anu
am saqmianobaSi, SeiZleba STamomavlobiT gada-
melaninur nimuSebs (sur. 1-14). momdevno 100
vides). lamarkis `Sinagani Zala ar amoZravebs
wlis ganmavlobaSi, es Savi forma, romelsac car-
evolucias. da kidev, bunebrivi gadarCevis pro-
bonaria-s eZaxdnen, Zalian xSiri gaxda inglisis
cesi moqmedebs individualur doneze, magram
industriuli regionebis axlomdebare tyeebSi.
evoluciuri cvlileba populaciuri fenomenia.
swored amitom, am fenomens xSirad industriul
zemoT moyvanil magaliTSi a-niSniani individi
melanizms uwodeben. adgilebSi, sadac ar iyo
SeiZleba warmatebiT arsebobdes Tavis gare-
fabrikebi da mZime industriis sxva warmomadgen-
moSi da mravldebodes, magram rac Seexeba am or
lebi, Warbobda Ramis peplebis ufro naTeli an
niSans, Tavad individi ar icvleba. individs yov-
dawinwkluli formebi. am faqtma didi interesi
elTvis eqneba an a, an b niSani. icvleba mxolod a
gamoiwvia genetikosTa Soris. maT Savi da naTeli
niSniani populaciis proporcia _ ase warmoiSva
wyvilebis SejvarebiT gamoarkvies, rom melaniz-
populacia.
mi STamomavlobiTi niSania, gansazRvruli erTi
arsebobs aseve ori gavrcelebuli aramaxasi-
dominanturi geniT. radganac melaninuri Strixi
aTebeli evoluciuri Teoriisa, romlebic unda
STamomavlobiT miRebuli maxasiaTebelia, misi
aRiniSnos: 1. cnobil nawerebSi bunebrivi gadar-
gavrceleba gamoxatavs genetikuri cvlilebebis
Ceva xSirad daxatulia rogorc cxadi da agresi-
(evoluciis) gavrcelebas populaciaSi.
uli brZola gadarCenisTvis individebs Soris.
dawinwkluli CrCilebi saxloben uRran ty-
amiT Cven gvarwmuneben ZalaSi, moxerxebulobasa
eebSi da dRis ganmavlobaSi isveneben xis Stam-
da brZolis mogebis unarSi. zemoT moyvanili
bze. iq, sadac melanistikuri individebi ufro
martivi magaliTi ki gviCvenebs, rom bunebrivi
moxSirdnen, garemo, savaraudod, iseTnairad
gadarCevis procesi gacilebiT ufro mowyalea,
Seicvala, rom muqi formebisTvis meti upirate-
rbilia. individebi Sedian samyaroSi, floben
soba mieniWebina gadarCenisTvis. gonivruli Cans
ra rig Tvisebebs, romelTa meSveobiTac metad
imis varaudi, rom bunebrivma gadarCevam gamoi-
an naklebad eguebian garemos. realuri brZola
wvia tipuri naTeli individebis Canacvleba car-
aris sakvebis mopovebasa da reproduqciis Ses-
bonaria individebiT. am hipoTezis gamosacde-
aZleblobaSi. 2. evoluciuri cvlileba ar aris
lad, ingliselma biologma h.b.d. ketevelma
mimarTuli raime idealuri formis an arsebis
daiWira orive formis CrCilTa nimuSebi, moniSna
gamosayvanad. gadarCeva, ubralod, mxars uWers
TiToeuli maTgani celulozis wertilebiT
da aZlierebs im niSans, romelic aZlevs orga-
da Semdeg isini kvlav tyeSi gauSva (Kettewell
nizmebs upiratesobas TavianT garemoSi, iqneba
1955, 1956, 1959). niSani dasmul iqna CrCilebis
es mimdinare formis gamartiveba Tu garTuleba.
45

sur. 1-14. (a) Ramis peplis


melanikuri forma. (b) tipuri
dawinwkluli forma (h.b.d. kete-
velma mogvawoda)
(a) (b)

frTebis qveda mxares ise, rom ar miepyro mtace- CrCilebi maTze dasxdomisas gamoikveTebodnen
belTa yuradReba. ramdenime dRis Semdeg, kete- da mtaceblebic advilad poulobdnen maT. nebi-
velma kidev RaAmis ramdenime pepela daiWira tyis smieri gadaxrili muqi forma ukeTes kamuflaJs
centrSi dadgmuli vercxliswylis lampis meS- ikeTebda da maTi aseTi Seferiloba exmareboda
veobiT. (kvlevaSi mxolod mamrebis gamoyeneba gadarCenaSi (ix. sur. 1-14). sabolood, muqi da
iyo SesaZlebeli, radgan mdedrebs arc sinaTle naTeli formebis diferencirebuli gadarCena
izidavs, arc mdedri peplebi). amgvar kvlevas iwvevda cvlilebas populaciis SedarebiT six-
uwodeben moniSvna-xelaxla daWeris kvlevas. SireSi. am ideis gamosacdelad ketevelma Tana-
Cven gaCvenebT meToTxmete TavSi, rom amgvari bari raodenobis naTeli da muqi CrCilebi ga-
kvleva SeiZleba populaciis moculobis dasad- naTavsa xeebis tanze rogorc danagvianebul,
genadac gamoviyenoT. ise daunagvianebel tyeebSi da akvirdeboda maT
erT-erT aseT moniSvna-xelaxla daWeris eq- frTxilad blaindidan (blaindi aris karvise-
perimentSi ketevelma daniSna da gauSva 102 ti- bri struqtura, romelsac iyeneben dakvirvebis
puri (naTeli forma) da 601 melanikuri CrCili subieqtebisgan damkvirveblebis dasamalad; in-
industriuli birmingemis maxlobel tyeSi. glisSi mas ufro xSirad samalavs eZaxian). man
Sedegebma aCvena, rom eqsperimentis msvlelo- uceb SeniSna, rom ramdenime saxeobis frinvel-
bisas, muqi formebis ufro maRali procentuli ma, romlebic regularulad ikvlevdnen xeebs
maCvenebeli axerxebda gadarCenas (cxrili 1-1). CrCilebis da sxva mwerebis dasaWerad, ufro
imave eqsperimentma araindustriul arealSi swrafad ipoves CrCilebi, romlebic mkveTrad
gamoamJRavna gadarCenis maRali procentuli kontrastulni iyvnen xisa, vidre isini, romle-
maCvenebeli tipur (naTel) CrCilebSi. bic waagavda im xavss, romelzec isxdnen (cxrili
specifikuri gadarCevis agenti (mamoZrave- 1-2). es monacemebi emTxveoda moniSvna_xelaxla
beli Zala) advilad dasadgeni aRmoCnda. keteve- daWeris eqsperimentis Sedegs. orive erTad ki
li mixvda, rom industriul arealebSi haeris cxadyofda bunebrivi gadarCevis moqmedebas,
dabinZurebam imdenad gaamuqa xeebi, rom tipuri romelic xangrZlivi periodis Semdeg gamoix-

cxrili 1-1 ketevelis moniSvna _ cxrili 1-2 frinvelebis mtacebloba


xelaxla daWeris eqsperi- dawinwkluli CrCilebis ti-
metis Sedegebi pur (naTel) da melanikur (muq)
formebze.
tipurebi melanikebi
frinvelebis mier waRebuli
gamoSvebuli individebi
201 601
CrCilebis ricxvi
tipurebi melanikebi
xelaxla daWerili
34 205 daubinZurebeli tye 26 164
CrCilebis ricxvi

xelaxla daWe-rilTa pro- dabinZurebuli tye 43 15


16 34
centuli maCvenebeli
46

ata dabinZurebul arealebSi dawinwkluli vreqshemi 1.00


CrCilebis populaciis genetikur cvlilebaSi. uirali

0.80

mkacri zamTari SO2 (g/m3)


dasavleT kirbi
dawinwkluli CrCilebis istoriis erT-erTi
300

carbonaria-s sixSire
yvelaze sasixarulo aspeqti aris is, rom gam-
onabolqvis kontrolis programaTa gavrcele- 0.60
biT da tyeebis dasufTavebiT, melaninuri 200
CrCilebis sixSirem iklo. Crdilo-dasavleT 0.40
inglisSi mdebare industriuli centris kir-
100
bis maxlobel midamoebSi, magaliTad, carbonaria- 0.20
s forma Semcirda populaciis 90%-ze metidan
30%-mde 20 wlian drois periodSi (sur. 1-15). 0 0.00
1950 1970 1990 2010
weli
1.6 aRqma gavlenas axdens da sur. 1-15 cvlilebebi dawinwkluli CrCilebis melaninur
zRudavs bunebis Cveneul gagebas carbonaria formaTa sixSireSi inglisSi 1950-ian wlebSi
dabinZurebis kontrolis programebis dawyebis Semdeg.
zomis, mobilurobisa da cxovrebis msvlelo-
dabinZurebis indeqsi aris gogirdis dioqsidis done zam-
bis gamo, Cven mgrZnobiareni varT droisa da TarSi, sadac 1 = 300 mikrograms haeris yovel kubur metrze.
sivrcis garkveuli masStabebis cvlilebebis gogirdis dioqsidi pirdapir gavlenas axdens xeTa xavsebis
mimarT. manZilis Cveneuli aRqma gansxvavde- zrdaze, am xavsebze dRisiT CrCilebi isveneben. haeris
ba pawawina kolembolis aRqmisgan, romelic dabinZurebis doneebze evoluciuri reaqciis dagvianeba
asaxavs dros, romelic tyeebs sWirdebaT ufro normal-
junglebs miwis mwikvSi poulobs an wylis patara
uri (daubinZurebeli) mdgomareobis dasabruneblad iseve,
rwyilis aRqmisgan (sur. 1-16), romelic wylis rogorc dabali sawyisi sixSire recesiuli alelisa tipiuri
wveTs Reled ise aRiqvams, rogorc Cven mTlianad SeferilobisTvis (after Clarke et al. 1985, Mani and Majerus 1993).
Reles. CvenTvis ramdenime aTwleuli cxovrebaa.
magram Cveni cxovreba wamia wiTeli xisTvis da
usasruloba _ mikroorganizmebisTvis.
Cvens SezRudul bunebis aRqmas SeuZlia, xeli vadarebT. rwyilis naxtomis msgavsi adamianis
SeuSalos Cvens SesaZleblobas, gavigoT bunebis naxtomis sigrZe Seadgenda fexburTis or stadi-
fenomenebi. wlebis ganmavlobaSi ekologTa um- ons. ra Zlierebi arian rwyilebi! magram sinamd-
ravlesoba iwvrTneboda da muSaobda evropaSi vileSi, rwyilebi sulac ar sCadian aTletur
da amerikis zomier sartyelSi, sadac temper- saocrebebs. zomis cvlilebasTan erTad, Ses-
aturis sezonuri fluqtuaciebi garemos umniS- abamisad icvleba urTierTobebi manZils, Zala-
vnelovanesi aspeqtebia. rodesac naturaliste- sa da dros Soris. ganvixiloT mfrinavi orga-
bi ewvivnen tropikebs, maTze didi STabeWdileba nizmebis frTebis moqneva. SeecadeT, aamoZravoT
moaxdina mudmivma maRalma temperaturam da maT mklavebi zeviT-qveviT, rac SeiZleba swrafad.
ifiqres, rom biologiuri Tanasazogadoebebi ramdenad swrafad SegiZliaT amis gakeTeba?
tropikul regionebSi nakleb cvalebadi iqne- orjer an samjer wamSi? didi frinvelebis
boda, vidre sxva regionebSi. mxolod axlaxan umravlesobas SeuZlia, moiqnios frTebi 2-20-
ikadres ekologebma, daeTvalaT, tropikul sax- mde wamSi. zogierTi mweri ki, wamSi 500-jerac ki
eobaTa individebi. maTda gasaocrad aRmoCnda, aswrebs. es SeiZleba gasaocrad JRerdes, magram
rom tropikebSi populaciebi ganicdian aSkara roca zomis masStabi icvleba, aseve icvleba Ses-
sezonur fluqtuacias da metic, maT SeuZliaT, abamisi drois masStabic. Tqven Zalian martivad
sagrZnoblad Seicvalon wlidan wlamde. temper- SegiZliaT amis demonstrireba Tqveni TavisT-
atura sezons zomier klimatur zonaSi gansaz- vis. miabiT raime tvirTi sims da amoZraveT is
Rvravs. magram tropikebSi, sadac sezonebi aRin- qanqarasaviT. roca simis sigrZes SeamcirebT,
iSneba sveli da mSrali periodebiT da sadac naxavT, rom igi win da ukan meti siswrafiT moZ-
wvima araprognozirebadia wlis bevr dros sxva
modeli moqmedebs.
bunebrivi samyaros Cveneul interpre-
taciaze aseve gavlenas axdens is, Tu rogor
gansazRvravs zoma droisa da sivrcis Sesabamis
masStabs. rwyils SeuZlia Tavis sigrZeze asjer sur. 1-16. wylis rwyili
Daphnia magna, mcire wylis
Sors gadaxtes. Cven myisve vaxdenT reagire-
cxoveli xilulia SiSveli
bas, gadmogvyavs ra es manZili CvenTvis nacnob TvaisTvis. (m. murma mogva-
masStabSi _ rwyilis zomas adamianis zomas woda suraTi).
47

raobs. rxevis done icvleba simis sigrZis uku- qveS Caflulebi atarebdnen. aseve gaarkvies, rom
proporciulad. gaanaxevreT simis sigrZe da misi garkveuli pirobebi, romlebic iwveven tkipebis
rxevis siCqare gaormagdeba. mravali mweris fr- gamoCenas, xSirad iCens Tavs maxovas udabnoSi.
Tis sigrZe santimetrze mcirea, ase rom, ar unda oTxwliani dakvirvebis ganmavlobaSi, moTmineba
gvikvirdes _ mwers asjer swrafad SeuZlia _ yvela naturalistis kargi Tvisebaa, zrdas-
frTebis qneva, vidre Cven mklavebisa. ruli tkipebi miwis zedapirze mxolod aTjer
gamoCndnen, yovelTvis dekembris, ianvris an
Tebervlis gril dReebSi, roca SeeZloT, ud-
1.7 bunebis istoria (bunebaTmcod
abnos zedapiris temperaturis gaZleba. Tavi-
neoba) warmoadgens ekologiuri
anTi dakvirvebebidan teviss da nevels SeeZloT,
kvlevis safuZvels daeskvnaT, rom zedapirze gamoCena moxdeboda
warmovidginoT, rom panamis tropikuli ty- pirvel mzian dRes sam meaTed duimiani wvimis
idan gadavinacvleT CrdiloeTiT _ samxreT Semdeg im pirobiT, Tu temperatura zomieri
kaliforniis moxaves did udabnoSi. udabno, iqneboda.
rogorc wesi, aris ukacrieli adgili wvimis Cveni udabnoSi Casvlis dRes, dilis 9-
didi naklebobiT, zafxulis mwveli mziTa da 10 saaTisTvis tkipebi gamovidnen TavianTi
zamTris siciviT. aq iseTi autaneli pirobebia, samalavebidan da gviani dilisTvis ukve SegveZlo
rom mcire mcenareebis garda, erTi SexedviT is aTasobiT tkipas danaxva, romlebic sxvadasxva
cocxali organizmebisgan sruliad gawmendil- mimarTulebiT moZraobdnen. SuadRisas, 11:30-sa
ia wlis umetes dros. magram udabnos siCume da da 12:30-s Soris, tkipebi kvlav qviSaSi CaZvrnen
moCvenebiTi unayofoba drodadro darRveu- da mxolod momaval wels kidev erTxel Tu amoZ-
lia zamTris rbil dReebSi da swored ianvris vrebodnen miwis zedapirze.
erT-erT aseT dRes dilaadrian movediT Cven aq. `sisxlis saSineli wveTebi~ ubralod imisT-
roca dilis mzem gaaTbo udabno, moulodnelad vis ar toveben TavianT ormoebs, rom daatero-
yvelaferi gamococxlda. qviSaSi gamoCndnen ron udabnoSi mogzaurebi. yovel wels TavianT
mwerebisa da sxva arsebebis jgufebi, romlebic 2-3 saaTiani zedapirze amosvlis ganmavlobaSi
gacxovelebulni mimorbian, mixoxaven da daf- tkipma unda Seasrulos ori mniSvnelovani fun-
rinaven aqeT-iqiT, sargebloben ra, im zomieri qcia: kveba da dawyvileba. imave dRes, rodesac
temperaturiT, romelsac es dila sTavazobs. tkipebi samalavebidan gamodian, Cndebian aseve
gamoZvrnen samalavebidan da Seudgnen TavianT termitebis urdoebi, romlebic udabnos qviSis
saqmes: sakvebisa da/an partnioris Ziebas. Cveni Tavze dafrinaven da maTi gamoCenac imave faq-
yuradReba miipyro erTi SexedviT aTasobiT wi- torebiTaa gamowveuli. swored am termitebiT
Telma wertilma, romlebic qviSaze moZraoben. ikvebebian tkipebi. cxadia, mfrinav termits
Cven muxlebze vecemiT, raTa ukeTesad SevxedoT mxoxavi tkipi ver daiWers. man unda daadginos
maT. gagvimarTla, rom am dRes Tan gvaxlavs Tavisi msxverplis adgilsamyofeli, roca ter-
ekologebi _ loid tevisi da irvin neveli, rom- mitebi miwaze ecemian da frTebs kargaven manam,
lebic kargad icnoben udabnos cxovrebas. isini sanam is miwaSi Caflobas moaswrebs. es yovelive
gvamcnoben, rom axla Cven vxedavT Dinothrombium Zalian swrafad xdeba da tkipebsac TavianTi
pondorae-s, gigantur wiTel xaverdovan tkipebs, msxverplis Sesapyrobad mxolod erTi saaTi
romelTa samecniero saxeli `sisxlis saSineli eZlevaT.
wveTi momdinareobs maTi sisxlTan msgavsebidan
(sur. 1-17). tevisma da nevelma bevri ram ician am
arsebebis Sesaxeb, radgan 1960-ian wlebSi cno-
bismoyvareobam mravali kiTxva daasmevina maT am
organizmebis Sesaxeb (Tevis and Newell 1962). maTi
monaTxrobi STambeWdavia. is moicavs ZiriTad in-
formacias giganturi wiTeli xaverdovani tkip-
is Sesaxeb, misi sabinadro adgilis, sakvebisa da
reproduqciuli Tvisebebis Sesaxeb. rasac tevi-
si da neveli gviyvebian tkipis Sesaxeb, aris bune-
baTmcodneoba, ekologiuri kvlevis safuZveli.
tevisma da nevelma imis ZiebiT daiwyes, iyo
Tu ara gamoCenili tkipebis qceva dakavSire-
buli udabnos fizikur pirobebTan. maT aRmoa-
Cines, rom tkipebi wlis umetes nawils qviSis sur. 1-17 giganturi wiTeli xaverdovani tkipa
48

radganac tkipebi martoni arian soroebSi, manamde, sanam is gansacvifrebel, saukeTeso mis-
isini unda dawyvildnen im mokle periodSi, tikur novelaze aranakleb saintereso istoriad
romelsac miwis zedapirze atareben. giganturi ar gadaiqceva.
xaverdovani tkipis arSiyi Zalian hgavs obobas bunebrivi istoria (bunebaTmcmodneoba)
da sxva misi naTesavebis arSiys. mamri nerviulad am wignis yvela, deskrifciulidan dawyebuli
dadis mWameli mdedris garSemo, urtyams da Cxv- da TeoriuliT dasrulebuli, Tavis safuZve-
lets ra mas Tavze, mis garSemo qviSas faravs Tx- lia; TiToeuli istoria, romelsac Cven warmo-
eli qseliT. mamrebi mWamel mdedrebs ori mizez- gidgenT, xazs usvams ekologiuri principebis
iT earSiyebian: pirveli, mdedrebs aqvT udidesi gansxvavebul kompleqts.
mada (maT xom bolo erTi weli ar uWamiaT) da
iseve gemrielad SeWamen mamr tkips, rogorc 1.8 bunebis wesrigze gavlenas
termits. meore da albaT ufro mniSvnelovani axdens adamianTa saqmianoba
garemoeba gaxlavT is, rom mdedrebs kvercxebis
am Tavis dasawyisSi xazi gavusviT imas, rom
dadeba SeuZliaT mxolod maSin, Tu sakvebi aqvT
bunebrivi samyaros srulad gasagebad, aseve
miRebuli. amrigad, mWamel mdedrTan Sejvare-
srulad unda Segvefasebina bunebaSi adamianTa
biT, mamrs garantirebuli aqvs, rom misi Zalisx-
saqmianoba. adamianTa saqmianobas, rogoricaa,
meva fuWi ar aris.
magaliTad, soflis meurneoba, realuri ekolo-
daaxloebiT SuadRisTvis, mas Semdeg, rac
giuri gavlena aqvs. isini cvlian bunebriv proces-
tkipebi danayrdnen da dawyvildnen, isini
ebs, procesebs, romlebic dedamiwaze sicocxles
grovdebian qviSis diunebis qarisken mimarTul
inarCuneben. Cveni mizani am wignSi ar aris mkacrad
vardnilebSi, sadac zedapiris temperatura da
yuradRebis gamaxvileba im gavlenaze, rac adami-
qviSis namcecebis zoma maTTvis Sesaferisia (nax-
anebs aqvT bunebaze, magram Cven xSirad Sevexe-
evar milimetrze mcire diametrSi) da eflobian
biT am Temas. gvsurs, xazi gavusvaT ekologiis am
miwaSi faqtobrivad erTdroulad, TiTqos igive
aspeqtis mniSvnelobas da am Tavs davasrulebT
uxilavi xeli amoZravebdeT. pirvel dRes tkip-
imaze saubriT, rom adamianTa saqmianoba, marTa-
ebi TavianTi soroebis Txras ganagrZoben manam,
lia, saukeTeso ganzraxviT aRsrulebulni, dra-
sanam gviani zamTris sigrile ar Seanelebs maT
matulad cvlian ekologiur sistemas.
saqmianobas. Txra grZeldeba momdevno dReeb-
adamianTa populaciis zrdis umaRlesi
Sic, roca qviSa xdeba sakmarisad Tbili, sanam
maCvenebeli (2-3,5 % weliwadSi) aris saharis
soroebi ar miiReben dasrulebul formas. mom-
samxreT afrikaSi. es aris farTo regioni, sadac
devno wlis ganmavlobaSi zrdasruli tkipa dros
adamianTa gadarCena didi xania dakavSirebulia
soroSi zeviT-qveviT moZraobaSi atarebs, raTa
ekosistemis janmrTelobaze, radganac is didad
sdios misi sasurveli temperaturis moZraobas,
aris damokidebuli saarsebo donis mesaqonleo-
roca miwis zedapiri cxeldeba da civdeba dRis
basa da TevzWeraze. regionSi xSiria gvalva da
ganmavlobaSi.
aris Savi WiriT moculi bunebrivi resursebis
mdedrebi kvercxebs adreul gazafxulze
zedmetad eqspluatirebis are. 1954 wlis dasawy-
deben. tkipebi maleve iCekebian da micocaven
iSi viqtorias tbaSi keTili ganzraxviT nilosis
udabnos zedapirisken maspinZlis, rogorc wesi,
qorWila moamravles. 30 milion adamianze meti
kaliebis ZiebaSi da ekvrian maT. zrdis procesSi
iyo damokidebuli am tbidan mTlianad an nawilo-
axalgazrda tkipi rCeba Tavis maspinZelTan da
briv sakvebis miRebaze (Kaufman 1992), magram vi-
ikvebeba maspinZlis sxeulis siTxiT. zrdasru-
naidan elementaruli ekologiuri principebi
lobaSi Sesuli tkipa swydeba Tavis mtarebels
ignorirebul iqna, tbis mTliani meTevzeoba
da eZebs Sesaferis adgils qviSaSi soros amo-
riskis qveS aRmoCnda (Barel et al. 1985, Kaufman 1992,
saTxrelad. is amiT anaxlebs giganturi xaver-
Goldschmidt et al. 1993).
dovani tkipis sasicocxlo cikls.
nilosis qorWilas Semoyvanamde viqtorias
bunebrivi istoriis (bunebaTmcodneobis) da-
tbaSi binadrobdnen cixlidebi da sxva saxeobis
kvirvebani ar aris dayvanili mxolod organizm-
Tevzebi. cixlidebi (saerTo saxeli, romliTac
Ta yoveldRiur detalebamde. es dakvirvebebi
aRiniSnebian Cichlidae-s ojaxSi Semavali Tevzebi)
moicaven populaciebsa da TanasazogadoebebSi
arian mtknar wyalSi mosaxle Tevzebi, romlebic
organizmTa interaqciebisa da kompleqsuri eko-
umeteswilad samxreT da centraluri amerikisa
sistemebis biologiur da fizikur komponentebs
da afrikis tbebsa da mdinareebSi binadroben, sa-
Soris rTuli urTierTqmedebebis procesebs.
dac maT xSirad agroveben da yidian akvariumisT-
bunebis Sesaxeb Cveni daJinebuli kiTxvebis dasma
vis. mopovebis umetes adgilebSi, maT ganicades
da Cveni eqsperimentuli gamoZiebani xels uwyo-
farTo ekologiuri diversificireba evolu-
ben bunebis istoriis gavrcobas, mis gamdidrebas
49

lidebis evolucia ar moicavda mtaceblisgan


gaqcevis Cvevas. cxadia, qorWilam musri gaavlo
cixlidebis populacias, gaanadgura ra adgilo-
brivi meTevzeoba da Tavisi sakvebi. amis gamo, man
daaCqara sakuTari, rogorc saeqspluatacio Te-
vzis gadaSeneba. ufro zustad rom vTqvaT, adgi-
lobrivi meTevzeoba ukve sakmarisze metad iyo
eqspluatirebuli adgilobrivi adamianis popu-
laciebis zrdis da Tanamedrove gaumjobesebu-
li saTevzao teqnilogiebis gamoyenebis gamo. am
problemebis Sesaferisi gadaWris gza iqneboda
cixlidebis ukeTesi gamravleba da ara maTTvis
sur. 1-18. afrikuri cixlidis Tevzi ( Photo Ken Lucas) axali efeqturi mtaceblis Semoyvana.
kidev sxva, axali saxeobis ucxo Tevzebis
Semoyvana am istorias SecdomaTa tragikome-
ciis gziT da warmodgenilni arian mravali saxe-
diad aqcevs. viqtorias tbis sanapiroebis max-
obis niSniT _ mxolod viqtorias tbaSi 300-mde
loblad mcxovreb xalxs nilosis qorWilas
saxeoba moipoveba, romelTagan TiToeuls aqvs
xorci ar moswons. maT adgilobrivi Tevzebis
specializebuli sakvebis miRebis da sabinadros
teqstura da gemo urCevniaT. metic, nilo-
arCevis Cveulebani (sur. 1-18). evoluciis gziT
sis qorWilas xorcs mosaxleoba mzeze ki ar
diversifikaciis es procesi cnobilia adap-
aSrobda, aramed bolavda. ase rom, adgilobrivi
taciuri gamosxivebis saxeliT.
tyeebi male gaiCexa SeSisTvis. radganac didi
cixlidebi balaxis mWamelebi arian da ikve-
nilosis qorWilas didi badeebi esaWiroeba,
bebian mcenareuli nivTierebebiT da detritiT
adgilobrivi meTevzeebi, romelTaTvi-
(axali an naxevrad gaxrwnili mcenareuli Tu
sac es saqmianoba saarsebo wyaros war-
cxoveluri nivTierebani). nilosis qorWila
moadgens, konkurencias ver uweven Taname-
(sur. 1-19) aris didi mtacebeli, romelic ikvebeba
drove teqnologiiT aRWurvil komerciuli
sxva TevzebiT _ am SemTxvevaSi mcire cixlideb-
miznebisTvis moTevzave ucxoelebs. amas
iT. rodesac erTi organizmi Wams meores, moxmare-
savalalo Sedegad ki is mosdevs, rom viqto-
bul organizmSi arsebuli mTliani energia ar
rias tbaSi daWerili tonobiT Tevzis ume-
aris xelmisawvdomi momxmareblisTvis. moxmare-
tesi nawili xelmiuwvdomia adgilobrivi
buli mcenaris an cxovelis nawilebs ver inelebs
meTevzeebisTvis, maT ar aqvT nilo-
organizmi da garkveuli raodenobis energia
sis qorWilas dasaWerad saWiro xelsawy-
ikargeba nivTierebaTa cvlis araefeqturobis
oebi. metic, eWvi arsebobs Tavad nilo-
gamo. amis gamo, nilosis qorWilasnairi mtace-
sis qorWilas vargisianobas mosaxleobis
beli Tevzi SeuZlebelia moiyvano iseTi maRa-
stabilurobisTvis. 1980-iani wlebidan adgili
li raodenobiT, rogoric misi balaxismWameli
aqvs nilosis qorWilaTa auxsnel farTomasSta-
msxverpli _ cixlidebi. metic, qorWila ucxo
bian sikvdilianobas viqtorias tbaSi (Kaufman
iyo viqtorias tbisTvis da adgilobrivi cix-
1992).
axali egzotikuri saxeobebis gacnobiT
ekosistemaTa arevis Sedegebi Sors mima-
vali da prognozirebadia. viqtorias tbaSi
cixlidis meTevzeobis ganadgureba nilosis
qorWilas Semoyvanis erTaderTi reperkusia ar
aris. arsebobs imis sarwmuno samxilebic, rom
tbis fundamenturi fizikuri da biologiuri
Tvisebebi, rogoricaa Jangbadis miwodeba, sim-
Rvrive, produqtiuloba (fotosinTezis done)
da sanapiros xazis mcenareuli Tanasazoga-
doebis struqtura dramatulad gauaresda
nilosis qorWilas Semoyvanis Semdeg. cxadia,
viqtorias tbis maxasiaTeblebSi momxdari zog
sur. 1-19 nilosis cvlilebaTagani gamowveuli iyo tbis garSemo
qorWila (l. kaufmanma mosaxle mzardi adamianuri populaciebis mier
mogvawoda) sakvebis moxmarebis zrdiT, ramac gamoiwvia
50

wyalmcenareTa produqtiulobis zrda. am pro- arealis mniSvnelovani Semadgeneli nawilia.


cess evtrofikaciis saxeliT icnoben. gundu- tradiciuli adgilobrivi Tevzaoba xorciel-
rad viqtorias tbis cixlidebi moixmardnen wy- deboda aTasi wlis manZilze, populaciaTa zr-
almcenareTa tipebis did mravalferovnebas da dis zewolamde da Tevzis saeqsportod gatanis
ikavebdnen mraval sxvadasxva sabinadro zonas. SesaZleblobis aRqmam gamoiwvia ekologiurad
cixlidebs gamravlebis SemTxvevaSi hqondaT arajansaRi gadawyvetilebis miReba da dasavleT
SesaZlebloba, gadaemuSavebinaT sakvebi niv- afrikis regionis ekonomikuri da socialuri
Tierebebi da amrigad, SeeCerebinaT evtropikacia katastrofa.
mzardi adamianuri moxmarebis fonzec. nilosis momdevno TavSi Cven ufro detalurad
ganvixilavT im meTodebs, romlebsac ekologebi
qorWilam tbidan cixlidebis moSorebiT, CaSa-
iyeneben viqtorias tbis msgavsi situaciebisa da
la es bunebriv narCenTa gadamuSavebis sistema,
sxva ekologiuri sistemebis Sesaswavlad. Cven
daaCqara ra amiT evtropikaciis procesi (Kaufman
vnaxavT, rom yvela saxis ekologiuri kvleva
1992, Goldstein et al. 1993).
emyareba am struqturebis gagebas evoluciur
am magaliTidan gamomdinare, gakveTili mar-
procesebze dayrdnobiT.
tivia: adamiani viqtoriis tbis ekologiuri

daskvna

1. fenomenebi, romlebsac vakvirdebiT bunebaSi 6. struqturebi bunebriv samyaroSi saukeTesod


warmoadgens erTgvar struqturas. Cveni kiTxve- aris gagebuli, rogorc evoluciis gziT bune-
bi bunebis Sesaxeb ekologiuri gamokiTxvis da- brivi gadarCevis Sedegi, rac Tavdapirvelad
sawyisia. ekologebi svamen kiTxvebs, romlebic Carlz darvinma SemogvTavaza. bunebrivi gadar-
ikvleven sistemis mdgomareobasa da pirobebs, Ceva gulisxmobs organizmebis diferencialur
funqciebsa da meqanizmebs da struqturis evo- gadarCenas, romlebic floben garkveul upi-
luciur safuZvels. rates niSnebs _ adaptaciebs. es procesi
emyareba im faqts, rom individebs Soris Tvise-
2. uamravi sxvadasxva saxis organizmi saxlobs
bebi icvleba da amaTgan zogi individi metadaa
bunebriv samyaroSi. am mravalferovnebam Sei-
midrekili gamravlebisken. industriuli mela-
Zleba moaxdinos sakuTari Tavis, rogorc faqizi
nizmi inglisis dawinwklul CrCilebSi bunebrivi
cvlilebebis manifestacia ZiriTad Temaze. amis
gadarCevis magaliTia.
magaliTia CrCilebisa da peplebis, sxeulis ms-
gavsi formisa da sakvebi struqturis Semacbune- 7. bunebis Cveneuli interpretacia SezRudulia
beli mravalferovneba. Cveni sensoruli simkveTriT da Cveni Sexedule-
bebiT.
3. bunebriv samyaros axasiaTebs kompleqsuri
interaqciebi, romlis saSualebiTac sxvadasxva 8. ekologebi igeben bunebas kiTxvebis dasmiT,
saxeoba erTmaneTzea damokidebuli. kavSirebis aRmoCeniT da maTgan bunebrivi feno-
menis detaluri Teoriis ganviTarebis saSuale-
4. sikvdili da cvlileba bunebrivi samyaros max-
biT. am informacias bunebaTmcodneoba ewodeba
asiaTeblebia, magram masalebi da populaciebi
da is Seadgens ekologiuri kvlevis safuZvels.
ganaxldebian reproduqciis ciklebiT da sakve-
bi nivTierebebis gadamuSavebiT. 9. efeqti, romelic dasavleT afrikis viqtori-
is tbaSi nilosis qorWilas Semoyvanam moaxdina
5. struqturebs, romlebsac Cven vakvirdebiT
adgilobriv cixlidebze, cxadi magaliTia imisa,
bunebaSi, safuZvelad udevs fizikuri da biolo-
Tu rogor SeuZlia bunebaTmcodneobis (bune-
giuri procesebi. am procesTa gageba gvaZlevs,
brivi istoria) codnis naklebobas ekologiuri
saSualebas winaswar ganvWvritoT da avxsnaT
katastrofis gamowveva.
struqturebi.
51

savarjiSoebi

1. adamianebi gadarCenisTvis bunebriv samyaroze rogor reagireben cxovelebi Tqvens garSemo


arian damokidebulni. amis ilustrirebisTvis, Tqvens iq yofnaze an imaze, Tu rogor gavle-
warmoidgineT is saWmelebi, romlebic guSin nas axdens Tqveni moZraoba im areSi arsebul
samxarze miirTviT. CamoTvaleT ra organizms mcenareebze. aseve, CainiSneT Tu rogor moqmede-
warmoadgens sakvebi, dedamiwis ra adgilas bi- ben bunebrivi samyaros komponentebi Tqvenze.
nadrobs organizmi da velur bunebaSi ipova is
adamianma Tu moiyvana. 5. Cveni, rogorc mecnierebis, pasuxismgeblobis
nawilia bunebis interpretireba maTTvis, vinc
2. warmoidgineT am wignis ydaze arsebuli naxa- ar aris gawvrTnili samecnieri principebiT.
ti, romelic warmoadgens bunebrivi samyaros warmoadgineT bunebrivi samyaros mraval-
mxatvriseul interpretacias. ra bunebrivi in- ferovnebis, kompleqsurobis mniSvnelobis da
teraqciebia asaxuli am namuSevarSi? axseniT, ra silamazis farTe axsna.
Tavnebobis saSualeba misca mxatvarma sakuTar
Tavs bunebis wesrigis asaxvisas informirebisa 6. dawereT evoluciis gziT bunebrivi gadarCev-
da garTobis efeqtis misaRwevad. is farTo aRwera ise, rom arc sityva `evolucia
da arc `seleqcia ar gamoiyenoT. Tqvens axsnas
3. moZebneT tyis, udabnos an mdelos mSvidi na- SeiZleba hqondes magaliTis formac.
kveTi/petCi, sadac erT-or saaTs dahyofT. am
drois ganmavlobaSi Caiwere aTi `rogor?-ze 7. dReebis an kvirebis ganmavlobaSi Catare-
dawyebuli da xuTi `ratom?-ze dawyebuli buli dakvirvebis gamoyenebiT gaavrceleT Sin-
kiTxva. am wignis an nebismieri sxva wyaros gamoy- auri ZaRlis an katis, an romelime sxva Sinauri
enebiT, warmoadgineT pasuxi erT `rogor? da cxovelis an sxva romelime organizmis bune-
erT `ratom? kiTxvaze. brivi istoria, romlis dakvirvebac Tqven regu-
larulad SegiZliaT. bunebrivi istoria unda
4. bunebaSi Tqveni gasvlis ganmavlobaSi Cai- moicavdes mis mniSvnelovan interaqciebs sxva
wereT yvela saxis bunebis interaqcia, romlebic organizmebTan, rogoric xarT, magaliTad, Tqven
Tqveni iq yofniT aris gamowveuli. ifiqreT, Tu an Tqveni megobrebi.
52

Tavi 2

bunebis wesrigis
aRmoCena

gzamkvlevi kiTxvebi
rogor gamoiyeneba ekologiaSi ratom aris mniSvnelovani organizmTa
hipoTezebi? evoluciuri istoriis gageba maTi ekologiis
rogor gamoiyeneba ekologiaSi Teoriuli gagebisTvis?
meTodebi?
ra nabijebs mihyvebian ekologebi TavianTi
ra mniSvneloba eniWeba statistikas ekolo- kvlevebis Sedegebis gamoqveynebisas?
giur kvlevaSi?
ra saxis kiTxvebzea pasuxis gacema SesaZle- ra urTierTobaa ekologiasa da soflis
beli arCeviTi kvlevis meSveobiT? meurneobis praqtikas Soris?
ra mniSvnelovani Tvisebebi aqvs
ra sxvadasxva kompleqsurobis doneebisgan
eqsperiments?
Sedgeba ekologiuri kvleva?
rogor gamoiyeneba eqsperimentebi
amfibiebis populaciis vardnis ra gansxvavebaa ekologiis mecnierebasa da
gamosakvlevad? garemos mentalizmis praqtikas Soris?

b unebrivi samyaros kvlevas bunebaSi


struqturisa da kavSirebis gamonaxviT
viwyebT. amisTvis vsvamT martiv kiTxvebs struq-
Ta mniSvnelobisa da SesaZlo gamoyenebebis Ses-
axeb sajaro ganxilvebSi monawileoba. am TavSi
Cven avxsniT ekologiuri samuSaos praqtikul
turis Sesaxeb da aRvwerT Cvens mier gamokvleu- aspeqtebs, gaCvenebT, rogor afarToveben
li obieqtis bunebriv istorias (Tavi 1). bunebis ekologebi TavianT martiv kiTxvebs, bunebrivi
Cveneuli aRmoCena gamyarebuli da gafarToebu- istoriis TavianT codnas da evoluciuri pro-
lia ufro energiuli da gaTvlili gamokiTxvis cesebis maTeul gagebas ekologiuri kvlevebis
strategiebiT, iseTebiT, rogorebic evoluci- gansaxorcieleblad.
uri Teoriis konteqstiTaa Semofargluli, ekologiuri kvlevis procesi moicavs Sem-
sistematuri dakvirvebiT da eqperimentire- deg ZiriTad safexurebs: (1) dakvirvebisa da
biT warmoebuli, maTematikis, statistikisa da aRmoCenis gziT kiTxvebis dagroveba; (2) am
bunebis fizikuri Zalebis codniT mxardaWer- kiTxvebze SesaZlo pasuxebis Sesaxeb mosazre-
ilni. am kvlevebis dros Cven sirTuleebs gviqm- baTa ganviTareba; (3) SesaZlo konkurentuli
nis bunebis udidesi cvlilebebi, romlebic pasuxebis Sefaseba sistematuri dakvirvebebisa
bunebis Sesaxeb Cvens daskvnebs damajereblo- da eqsperimentirebis gziT da am dakvirvebebisa
bas akleben. siZneleebs gviqmnis aseve bunebriv da eqsperimentebis SedegTa gamoyeneba; (4) bune-
samyaroSi muSaobis zogjer Rrma logistikuri brivi samyaros Sesaxeb daskvnebis gamotana. Ta-
problemebi, magram Cveni, rogorc mecnierebis vis pirvel nawilSi Cven am nabijebs detalurad
valia, aRmoCenaTa gavrceleba da axal aRmoCena- aRvwerT da xazs gavusvamT imas, Tu ra gavlenas
53

axdens maTze bunebrivi cvlilebebi. Tavis bolo konkretuli mosazreba imis Taobaze, Tu rogor
nawilSi ganvixilavT ekologiuri kvlevis zogi- moqmedebs sistema. ekologebma ukve didi xania
erT praqtikul problemasa da gamowvevas. aseve aRiares, rom swored sxvadasxva komponentebs
aRmovaCenT, Tu rogor gamoiyeneba ekologiuri Soris urTierTkavSiri bunebas gansxvavebul
kvlevebis meSveobiT miRebuli codna. maxasiaTeblebs aniWebs. rogorc wignSi vnaxavT,
am urTierTkavSirebs cxadad warmoadgens niv-
TierebaTa mimocvla, energiis transformacia,
2.1 kiTxvebi bunebis Sesaxeb kvebiTi urTierTobebi, socialuri interaqcia
gafarToebuli da rafinirebulia da bevri sxva procesi. Cvenma pirvelma martivma
hipoTezebsa da TeoriebSi kiTxvebma, SeiZleba ver migviyvanon pirdapir
martiv hipoTezebamde. amis gamo, ekologiaSi
roca dasmuli kiTxvis SesaZlo pasuxs ganvixi- bevri hipoTeza warmoiSoba Tavdapirvelad
lavT, Cven gamovTqvamT azrs imis Sesaxeb, Tu Teoriuli modelebis ganviTarebis saSuale-
rogor moqmedebs raRac. magaliTad, ekologebs, biT. es Teoriuli modelebi xsnian kompleqsuri
romlebmac pirvelad ikiTxes, Tu ratom mcird- sistemebis arsebiTi cvladebis interaqciebs.
eba viqtoriis tbaSi cixlidebis populacia (ix. Teoriuli ekologiuri modelebi aris
Tavi 1), SesaZloa, bunebrivad mieCniaT, rom ni- verbaluri, algebruli an grafikuli kon-
losis qorWila gadamwyvet gavlenas axdenda struqciebi, romlebic eqspliciturad gamox-
am populaciebze. mosazrebas, rom cixlidebis ataven sistemis cvladebs Soris urTierTobebs.
kleba gamowveuli iyo nilosis qorWilas mier, martivi hipoTeza SeiZleba Teoriul modelad
ewodeba hipoTeza. ideas, romelsac Cven vad- iqnes miCneuli Tavis umartives formaSi. mag-
genT specifikuri mosazrebisTvis garkveul aliTad, nulovani hipoTeza: `mamali bayayebi
dros, nulovani hipoTeza ewodeba. yvela sxva mRerian gazafxulis wvimis Semdgomi Tbili saR-
SesaZlo mosazrebas bunebrivi procesebis Ses- amoebis dros, win swevs urTierTobas garkveul
axeb alternatiuli hipoTezebi ewodeba. al- cvladebs Soris, romlebic warmoadgenen bay-
ternatiuli hipoTezebi imis Sesaxeb, Tu ratom ayis garkveul qcevas (mamlis saarSiyo simRe-
iklo cixlidebis populaciebis ricxvma viqto- ris drois SerCeva) da cvladebs, romlebic war-
riis tbaSi, moicavs tbaSi axali parazitebis ga- moadgenen garemos pirobebs (temperatura da
Cenas, dramatul cvlilebebs wyalmcenareebSi, naleqebi).
romlebiTac cixlidebi ikvebebodnen an dra- ekologiur TeoriaTa umravlesoba gamoxatu-
matul cvlilebebs tbis qimiur Semadgenloba- lia algebruli gamosaxulebebiTa da gantole-
Si, romelic gamoiwvia soflis meurneobisTvis bebiT. aseTi gamosaxvis Zala gansazRvravs maT
wylis didi raodenobiT moxmarebam. mkafiod Camoyalibebul bunebas winaswar gan-
gamoTqmuli hipoTezebi Rebulobs Txrobi- Wvriton sistemis erTi komponentis dinamika
Ti, da ara kiTxviTi winadadebis formas. magal- amave sistemis sxva komponentebTan mimarTe-
iTad, `nilosis qorWilas Semoyvanam viqtoriis baSi. maTematikuri gamosaxulebani warmoad-
tbaSi gamoiwvia cixlidebis populaciis kleba~, genen nabij-nabij instruqciebs imisa, Tu rogor
aris hipoTeza. im dros, roca SekiTxva: `gamowvia icvleba erTi cvladi meore cvladTan mimarTe-
Tu ara viqtoriis tbaSi cixlidi Tevzebis kle- baSi. Zalian martivi magaliTi aris wrfivi gan-
ba am tbaSi nilosis qorWilas Semoyvanam? hipo- toleba, y = mx+b, sadac y da x cvladebi arian
Teza sulac ar aris. hipoTezebi xSirad ufro da m da b mudmivebi. manam, sanam iciT m (xazis
cxadad formulirebulia bunebrivi samyaros daxriloba) da b (y-mkveTi), y mniSvneloba cno-
zog gazomvad Tvisebas Soris urTierTobis bili iqneba x-is nebismieri mniSvnelobisTvis. es
maTematikuri gamosaxulebis saxiT. am Tvisebebs martivi modeli araorazrovnad gviCvenebs, Tu
cvladebi ewodeba,Y radganac isini iZenen Sefase- rogor arian dakavSirebuli y da x roca cnobi-
baTa nebismier ricxvs. lurji peplebis ricxvi, lia m da b.
romlebsac Cven vakvirvebodiT tropikul tye- maTematikur gamosaxulebebs ar SeuZliaT,
Si Cveni warmosaxviTi seirnobisas, viqtorias asaxon ekologiuri procesebis zusti dinamika
tbaSi yovelwliurad warmoSobili nilosis bunebaSi cvlilebebis arsebobis gamo. maTema-
qorWilaTa ricxvi da giganturi xaverdovani tikuri gamosaxulebebi bunebis modelebia.
tkipis miwis zedapirze amosvlis weliwadis dro amrigad, ori cvladis arsebobis pirobebSi,
_ yovelive es cvladTa magaliTebia. romlebsac hipoTezis mixedviT dadebiTi xa-
bunebrivi samyaros cvladobasa da kompleq- zobrivis urTierToba aqvT (y = mx+b), es urT-
surobas SeuZlia, gaarTulos nulovani hipo- ierToba zogadad aseTia, magram absolutu-
Tezebis ganviTareba. xSirad ar arsebobs erTi rad zusti marTlac ar aris. es asaxulia sur.
54

mdgomareobs Tavad maTematikis evristikul


bunebaSi. sxvagvarad rom vTqvaT, cvladebs
Soris algebruli damokidebulebis aRmoCenas
SeuZlia, gamoamJRavnos struqtura sistemaSi,
y anu momdevno hipoTeza, romelic jer kidev
srulyofilad ar Cans. maTematikuri Teoriis
am aspeqtis Sesafaseblad warmoidgineT, rom
ekologi dainteresebulia imis dadgeniT, Tu
x rogor Rebulobs sursaTis mompovebeli jil-
dos energiis saxiT erTgvarovani msxverplis-
sur. 2-1 wrfe maTematikuri modelia, romelic gansaz-
gan, romelsac Wams. arCeviTi kvlevisa da sxva
Rvravs damokidebulebas or, x da y, cvlads Soris. Tu x da y
bunebrivi samyaros ori faqtoria da erTi y izrdeba, roca dakvirvebebis safuZvelze Tqven fiqrobT, rom
x izrdeba, maSin es urTierToba ver iqneba srulyofili, ra- mniSvnelovani Semdegi cvladebia: 1. dro _
sac am wrfis garSemo gabneuli wertilebi gvaCveneben. aseT Ts, romelsac es cxoveli xarjavs msxverplis
SemTxvevaSi wrfe gvemsaxureba mxolod or faqtors Soris moZiebaSi; 2. sixSire _ , romliTac maZiebeli
urTierTobis modelis saxiT.
cxoveli poulobs msxvepls garemoSi; 3. dro _
h, romelic sWirdeba am cxovels TiToeuli msx-
2-1-Si, sadac wertilebi gafantulia swori
verplis damorCilebaSi, mokvlasa da SeWmaSi;
wrfis garSemo. wrfe, Tu gnebavT, ekologiuri
4.energiis raodenoba _ Ep, miRebuli TiToeuli
modeli _ aris Cveni hipoTeza x da y cvladebs
msxverplisgan. Tqven instinqturad grZnobT,
Soris urTierTobis Sesaxeb. wertilebi war-
rom am CamonaTvalTagan yvelaze mniSvnelovani
moadgenen x da y-is namdvil mniSvnelobebs, rom-
msxverplis ZebnaSi daxarjuli drois mTliani
lebic Cven bunebaSi gavzomeT. cvladebs marTla
raodenobaa. sanam eqperimentirebas daiwyebT,
wrfivi urTierTdamokidebuleba aqvT, magram
Tqven ramdenime xans dahyofT am cvladebs So-
Cven ver gavavlebT erT swor xazs, romelic
ris arsebuli SesaZlo damokidebulebebis Ses-
erTdroulad yvela wertils SeaerTebda. mod-
axeb fiqrSi. anu Tqven aviTarebT Teorias. Tqven
elis mniSvneloba mdgomareobs imaSi, rom is
msjelobebs Semdeg daskvnebamde mihyavxarT:
faqizad aRwers urTierTobis arss.
maTematikuri gamosaxulebebis (Cven aseve Zebnis dros mopovebuli msxverplis raode-
SegviZlia maT Teoriis gamosaxulebebi vu- noba Ts -ia.
wodoT) hipoTezuri gancxadebebis saxiT gamoy-
energia E-s mTliani moculoba, romelsac
enebis sargeblianoba SeiZleba demonstrirebu-
maZiebeli cxoveli iRebs am drois ganmav-
li iyos wrfivi gantolebis momdevno garCeviT.
lobaSi aris (Ts) Ep.
Tu x da y ekologiuri interesis cvladebi ari-
an, wrfivi gantoleba iqneboda hipoTeza ori msxverplTan gamklavebisTvis daxarjuli
cvladis dinamikis Sesaxeb. Tu ekologs miaCnia, dro aris (Ts)h; amrigad, drois mTliani raode-
rom mimarTeba aris Semdegi: y = mx+b, is gulisx- noba, rac saWiroa E energiis misaRebad, udris
mobs mxolod imas, rom y da x cvladebi wrfiv Zebnis dros plius msxverplTan gamklavebis
urTierTdamokidebulebaSi arian erTmaneTTan. dro, Ts + (Ts)h, rasac Tqven uwodebT T-s.
wrfis realuri konfiguracia, anu is Tu wrfe, am ideaTa gamoyenebiT, Tqven gansazRvravT
sad kveTs y-RerZs (b) da aqvs Tu ara mas dadeb- im sidides, romelic asaxavs cxovelis mier
iTi Tu uaryofiTi daxriloba (m) dauzuste- miRebul jildos sakvebis moZiebis dros. is
beli rCeba. Tumca, Tu ekologi daaskvnis, rom udris: dagrovili energia gayofili daxarju-
mimarTeba aris y = -1,5x + 2,0, is gulisxmobs ara li drois mTlian raodenobaze an:
marto imas, rom aq wrfiv urTierTobas aqvs adg- (Ts)Ep .
ili, aramed imasac, rom es aris Zalian specifi- Ts+ (Ts)h
kuri uaryofiTi wrfivi urTierTobaa. amis ms- roca Tqven yuradRebiT SexedavT am gamosax-
gavsi maTematikuri gamosaxulebani da bevri ulebas, Tqven mixvdebiT, rom SesaZlebelia misi
sxva, romlebsac am wignSi SevxvdebiT, warmoad- gamartiveba:
genen pirdapir da araorazrovan saSualebebs Ep .
bunebis Sesaxeb hipoTezebis TandaTanobiT 1 + h
amoxsnisTvis.
anu mTliani moZiebis dro, romelic Tqveni
kidev erTi Tviseba maTematikuri ekologi-
azriT iyo mniSvnelovani, saerTod ar Cndeba
uri Teoriisa, romlis demonstrirebac rTulia
gantolebis am formaSi. rogorc Cans, mniS-
ubralo wrfivi damokidebulebis saSualebiT,
vnelovania is dro, romlis ganmavlobaSic
55

msxverpli moipoveba garemoSi _ da dro, ro-


melic maZebar cxovels sWirdeba maT mosakla-
vad da SesaWmelad _ h. ufro ukeT rom vTqvaT,
es aris Zalian gamartivebuli damokidebuleba
Teoriis kompleqsuri erTobisadmi, romelic
ufro detalurad ocdameTerTmete TavSia
ganxiluli. Tumca is gviCvenebs, rogor Seu-
Zlia cvladebs Soris martivi damokidebulebis
algebruli moqmedebebis erT martiv aqts bune-
brivi procesebis mniSvnelovani Tvisebebis ga-
momJRavneba.
xSirad Cven ekologiuri principebis Ses-
axeb msjelobas viwyebT TiTqmis iseve, rogorc
aRvwereT zemoT hipoTeturi situacia. amas imi-
tom vakeTebT, rom xazi gavusvaT ekologiasa da
mecnierebaSi zogadad Teoriuli azrovnebis sur. 2-2. saSualo ricxvi imisa, Tu ramdenjer stumroben
futkrebi yvavilebs mdeloSi, SeiZleba gansazRvruli iyos
mniSvnelobas. Tqven SeiZleba gamoiyenoT ze-
bejiTi damkvirveblis mier futkarTa mcire nawilis meSveo-
moT moyvanili Teoriuli namuSevari hipoTezis biT. am ricxvs ewodeba statistikuri da gansazRvravs ucnob
safuZvlad, raTa warmoaCinoT eqsperimentebisa realur vizitTa ricxvs, parametrs, romlis dadgena, praqti-
da arCeviTi kvlevis gamoyeneba. an Tqven SeiZle- kuli mizezebis gamo SeuZlebelia.
ba arCioT Tqveni Teoriis ganvrcoba da moicvaT
masSi erTze meti msxverpli an SezRudoT rame-
nairad maZiebeli cxovelis saqmianoba. am mxriv, Cven futkars vakvirdebiT, SeiZleba, aTasobiT
Tqven SeiZleba ipovoT gamosaxuleba, romelic futkars moicavdes da TiToeuli SeiZleba gan-
gulisxmobs zogad tendencias da fundamentur sxvadebodes yvavilebis ricxviT, romlebsac is
procesebs, isini awesrigeben Tqvens azrovnebas ewveva dRis ganmavlobaSi. am cvlilebis sapir-
struqturaTa farTo kompleqtis mimarT. roca ispirod, Cven kiTxvas vazustebT da Tavidan
amgvari Teoria ganviTarebulia, SegiZliaT dai- vsvamT: `rogoria yvavilTa is saSualo raode-
wyoT mosazrebebisa da ganWvretebis eqsperi- noba, romlebsac futkari dRis ganmavlobaSi
mentebiT gamagreba. stumrobs?~ rom SegveZlos yvavilTa raodeno-
bis daTvla, am monacemTa Sekreba da maTi jamis
gayofa arealSi myof futkarTa srul raodeno-
2.2 daskvnebi bunebis samyaros baze, Cven movipovebdiT realur saSualo ricx-
Sesaxeb moicaven uzustobebs vs im yvavilebisa, romlebsac futkari dRis gan-
Cven xazi gavusviT im rols, romelsac cvlile- mavlobaSi saSualod stumrobs. SesaZlebeli
bebi TamaSoben evoluciis gziT bunebrivi ga- iqneboda saSualod vizitTa namdvili raode-
darCevis procesSi (ix. Tavi 1). bunebaSi cvlile- nobis gageba, Tu Cven davakvirdebodiT arealSi
bebis arseboba aseve pirdapir gavlenas axdens myofi yvela futkris qvesimravles, magram vi-
Cvens SesaZleblobaze aRmovaCinoT bunebis naidan amis saSualeba ar arsebobs, yoveldRi-
samyaros wesrigi. kiTxvebi, romlebsac ekolo- uri vizitebis namdvili saSualo raodenobis
gebi svamen, Cndeba individualur movlenebze gansazRvra praqtikulad SeuZlebelia.
dakvirvebis Sedegad, magram isini gamiznulni es martivi magaliTi gvaCvenebs yvela saxis
arian moergon amgvari dakvirvebebis mTlian mecnieruli kvlevis mniSvnelovan Tvisebas. es
qsels. Cven vxedavT futkars, romelic specifi- idea SeiZleba gaZlierdes Semdegi situaciis
kuri saxeobis mcenareTa yvavils stumrobs da warmodgeniT: Tqven da Tqveni megobari sxedx-
gvainteresebs, ramden yvavils stumrobs fut- arT erTmaneTis pirispir magidis sxvadasxva mx-
kari yoveldRe (sur. 2-2) (yoveldRe monaxule- ares; magidaze aris muqi ekrani, romelic Tqvens
bul yvavilTa ricxvi aris cvladi). Cveni in- saxes mTlianad faravs. Tqvens megobars win aqvs
teresi ar aris SemosazRvruli erTi futkriT, sagani, romlis zoma da forma TqvenTvis uc-
romelsac im momentSi vucqeriT. gvainteresebs nobia, radgan mas ekrani faravs. Tqveni miza-
yvela futkari, romlebic stumroben am saxe- nia, gaarkvioT sagnis konfiguracia kiTxvebis
obis mcenares am arealSi. bunebrivi cvlileba dasmis saSualebiT. Tqvenma megobarma mxolod
fundamentur SezRudvas awesebs amgvari kiTx- Tqvens mier dasmul zust SekiTxvebs unda
vebis Cveneul gagebaze. is areali, romelSic upasuxos. amrigad, Tu obieqti aris plastma-
sis kubi da Tqven ekiTxebiT megobars `es nivTi
56

oTxkuTxedia? Tqveni megobari gipasuxebT _ moudgenlad didia. cxadia, zogi ekologiuri


`ara~, radgan oTxkuTxedi organzomilebiani sistema sakmarisad mcirea an sakmarisad izoli-
figuraa da amrigad, dafaruli nivTis mxolod rebulia imisTvis, rom mocemuli cvladis
erT mxares aRwers. Tqvens megobars erTi saaTis yvela SesaZlo gazomva ganxorcielebadi iyos.
ganmavlobaSi usvamT kiTxvebs, akeTebT frTxil magaliTad, gadaSenebis safrTxis winaSe arse-
SeniSvnebs da Canaxatebs am procesSi. am frTx- buli cxovelebisa da mcenareebis populaciebi
ili dakiTxvidan Tqven sagnis Sesaxeb bevr in- SeiZleba moicavdnen umcires individebs. roca
formacias iRebT, rogoricaa misi zoma, feri da parametris odenoba ganisazRvreba pirdapiri
masala, romlisganac isaa damzadebuli da cota dakvirvebiT an gazomviT, maSin statistikuri
xnis Semdeg ramdenime SesaZlo konfiguracia analizis gamoyenebis saWiroeba aRar aris.
mogdiT gonebaSi. sabolood, imis miuxedavad, samecniero kvlevis mizani _ interesis
rom zogierTi cnoba ar eTanxmeba Tqvens daskv- parametris gazomva an parametris Sesaxeb Cam-
nas, Tqven fiqrobT, rom ganaviTareT kargi oyalibebuli hipoTezis eqsperimentis saSu-
aRwera Tqveni megobris sagnisa da moiTxovT mis alebiT gazomvaa. parametris gazomva statis-
naxvas, raTa gaarkvioT, mixvdiT Tu ara, ra saga- tikis saSualebiTaa SesaZlebeli. es aris
nia es. am dros, Tqveni megobari uceb debs sagans ricxobrivi mniSvneloba an indeqsi, romelic
qaRaldis CanTaSi da tovebs oTaxs. garkveul- gamoiTvleba cvladis gazomvaTa nimuSis mixed-
wilad, es aris umTavresi sirTule, romelsac viT, rac Tavis mxriv, miiReba cvladis Sesa-
mecnierebi awydebian. Tu bunebas frTxilad Zlo gazomvebis mTliani jgufisgan. cvladis
da sistematurad `davkiTxavT, bevr rames Se- yvela SesaZlo gazomvis jgufs statistikuri
vityobT mis Sesaxeb, magram verasdros viqnebiT populacia ewodeba. statistikuri popula-
absoluturad darwmunebulni, aris Tu ara Cve- cia gansxvavdeba biologiuri populaciisgan:
ni daskvnebi WeSmariti. pirveli Sedgeba cvladis dakvirvebaTa mTliani
am gaurkvevlobis gamo, mecnierebi eyrd- wyebisgan, ukanaskneli ki _ erT arealSi erTi
nobian gamokiTxvis albaTobis models, ro- saxeobisadmi mikuTvnebul individTa jgufis-
melic ganxorcielebulia statistikaSi. es gan. yvela SesaZlo dakvirveba futkrebis dRi-
aris Tvladi monacemebis Seswavla da analizi. uri vizitebis raodenobisa yvavilebTan erT
statistikuri midgoma gvaZlevs saSualebas, gansazRvrul arealSi Seadgens statistikur
gavigoT procesi raRac specifikuri gaurkvev- populacias. yvavilTan vizitebis yoveldRiuri
lobis donis gaTvaliswinebiT. magaliTad, ar raodenobis saSualo maCvenebeli aris parame-
iqnebodiT imedgacruebuli megobris uecari tri. parametrebi statistikuri populaciebis
gasvliT oTaxidan, Tqven rom vTqvaT, 90%-iT maxasiaTeblebia. Tu Cven SegviZlia, davakvir-
darwmunebuli yofiliyaviT Tqveni mosazrebis deT ormocdaaTi futkris yoveldRiur vizits
sisworeSi. swored am saxis daurwmuneblobas _ yvavilTan, es ormocdaaTi dakvirveba iqneba
ara srulyofils, magram arsebiTs _ warmogvid- statistikuri populaciis nimuSi. saSualo
gens ekologiuri monacemebis statistikuri ricxvi yoveldRiuri vizitebisa yvavilebTan
analizi. Cven statistikuri analizis garkveul ormocdaaTi futkrisTvis aris statistika,
aspeqtebs avxsniT ekologiuri kvlevebis ganx- romelic gansazRvravs realur parametrul sa-
ilvisas mTlianad wignSi. am momentisTvis ki, Sualo maCvenebels. statistika nimuSis maxasi-
modiT vaxsenoT ramdenime ZiriTadi idea. aTebelia.
rogorc gansazRvra, ise hipoTeturi te-
stireba eyrdnoba cvladis interesis sxvadasx-
va mniSvnelobaTa ZiriTadi SesaZleblobebis
ZiriTadi statistika codnas. amokrefil dakvirvebaTa da nimuSidan
gamoangariSebuli statistikis Sesafaseblad,
statistikaSi sistemis ucnob, namdvil maxa-
Cven unda gaviTvaliswinoT cvladis ZiriTadi
siaTebels, iseTs, rogoricaa futkrebis mier
SesaZleblobebis gavrceleba. bunebrivi siste-
monaxulebuli yvavilebis saSualo ricxvi an
mis mravali cvladi TiTqmis utoldeba mas, rac
Tqveni megobris mier damaluli sagnis zusti
normaluri gavrcelebis saxeliTaa cnobili
zoma da forma, ewodeba parametri. ekologiuri
(zaris formis cnobili mrudi: sur. 2-3). amgvari
sistemis parametrebi amoucnobia garkveuli
gavrcelebis saSualo maCvenebeli aris saSualo
mizezebis gamo. magaliTad, rogorc adre vax-
parametruli, aRniSnuli -Ti (parametrebis aR-
seneT, sanam teqnikurad SesaZlebeli iqneba ar-
saniSnad berZnuli asoebi gamoiyeneba im dros,
ealSi yoveli futkris mier dRes monaxulebuli
roca statistikur maCveneblebs romauli asoe-
yvavilTa ricxvis dadgena, amgvari informaciis
biT aRniSnaven). namdvil, normalur gavrcele-
mopovebisTvis saWiro energiis raodenoba war-
57

Tqven SeamCnevdiT, rom sanam saSualo


0.5 1 standartuli deviacia
2 standartuli deviacia
maCvenebeli mocemulia imave erTeulSi,
3 standartuli deviacia romelSic cvladia, dispersia yovelTvis mo-
0.4
SedarebiTi sixSire

cemulia erTeulis kvadratSi. anu, Tu cvladi


0.3 izomeba metrobiT, maSin saSualo maCvenebelic
metrobiT, xolo dispersia kvadratuli metro-
0.2 biT (m2) gaizomeba. kidev erTi sazomi saSualo
maCveneblis garSemo gabneulobisa normalur
0.1 ganawilebaSi aris dispersiis kvadratuli fes-
vi, _ s2, saxelwodebiT standartuli deviacia
0
3 2 1 1 2 3
s. standartuli deviacia mocemulia imave er-
TeulebSi, raSic cvladi. normalur gavrcele-
baSi dakvirvebaTa daaxloebiT 68% xvdeba stan-
sur. 2-3 bevr bunebriv cvlads grafikulad zaris formis dartuli deviaciis farglebSi, daaxloebiT
SesaZleblobebis gavrceleba aqvs, mas normaluri gavrcele-
95% xvdeba ori standartuli deviaciis farg-
ba ewodeba. A normalur cvlads aqvs namdvili saSualo mniSvn-
eloba (saSualo parametruli). cvladis mniSvnelobebi si- lebSi, xolo 99% _ sami standartuli deviaci-
metriulad ganlagdebian -s garSemo. am dros erTi naxevari is farglebSi (ix. sur. 2-3). statistikis sizus-
saSualo maCveneblis dablaa, meore ki maRla. done, romliT- tis sazoms ewodeba standartuli cdomileba,
ac maCveneblebi gafantulni arian -is garSemo gamoiTvleba aRiniSneba amgvarad _ SE. igi gamoiTvleba Sem-
parametriT, saxelad dispersia, 2. dispersia gamoiTvleba degnairad:
Semdegnairad (xi)2/N. aris dakvirvebaTa mTliani ricxvi SE = s/n.
statistikur populaciaSi xi, arian cvladis individualuri
sizuste aRniSnavs, Tu ramdenad axlos
mniSvnelobani. cvladis kvadratul fesvs gavrcelebis stan-
dartuli deviacia ewodeba. dakvirvebebis daaxloebiT 68%
arian erTmaneTTan erTi da imave sididis gan-
standartuli deviaciis farglebSi moxvdeba. meorebuli gazomvebi. mcire standartuli
cdomileba migvaniSnebs imas, rom statistikis
ganmeorebadi gamoTvlebi erTmaneTTan axlos
aris. standartuli cdomilebis zoma damokide-
baSi cvlad mniSvnelobaTa erTi naxevari saSua- bulia amonarCevis moculobaze n. ufro msx-
los qveviTaa ganlagebuli, meore naxevari ki _ vil amonarCevebs ufro naklebi standar-
zeviT. Zalian mcire mniSvneloba iqneba saSua- tuli cdomileba eqnebaT cvladSi mocemuli
loze mcirediT naklebi da sagrZnoblad did dispersiisTvis. iqneba Tu ara arCeviTi saSua-
mniSvnelobaTa umetesoba saSualosTan axlos lo maCvenebeli realur saSualo maCvenebelT-
iqneba, mxolod mciredi met-naklebobiT ga- an axlos, akuratulobis sakiTxia. gazomvis
nesxvaveba mas. normaluri ganawilebis formas akuratuloba niSnavs, Tu ramdenad axlosaa es
gansazRvravs is, Tu rogor aris gavrcelebuli gazomva im cvladis realur mniSvnelobasTan,
dakvirvebebi saSualos garSemo, amas dispersia romelsac vzomavT.
ewodeba da aRiniSneba 2-iT. dispersia gamoiTv-
leba Semdegnairad (xi)2/N. N aris dakvirve-
baTa mTliani ricxvi statistikur populaciaSi 2.3 ekologebi iyeneben arCeviT
(i = . . . N). Cven SegviZlia ganvsazRvroT -sa da kvlevebs ekologiuri
2-s parametrebi cvladis gazomvaTa nimuSis parametrebis gansasazRvrad
mopovebiT da statistikuri maCveneblis gamoT-
bunebriv samyaros aqvs raodenobrivi Tvise-
vliT , es aris amorCeviT saSualo mniSvneloba,
bebi, magaliTad, rogoricaa mocemul areal-
romelic gansazRvravs -s. xolo statistikuri
Si myofi saxeobis individTa raodenoba, maTi
maCvenebeli s2 gansazRvravs 2-s. amorCeviTi
asaki, ekologiuri movlenebis ganxorcielebis
dispersia s2 gamoiTvleba Semdegnairad: s2 =
dro, yvaviloba, saarSiyo qcevis dawyeba da a.S.
(xi )2/(n1). (n1)-ze gayofa, rasac Tavisu-
bunebrivi samyaros am TvisebaTa Sesaxeb meti
flebis xarisxi ewodeba, aucilebelia imisTvis,
informaciis mopovebisTvis ekologebi arCeviT
rom s2 2-is miukerZoebeli ganmsazRvreli iyos.
kvlevebs iyeneben. arCeviTi kvlevebi moicaven
Tu ekologs gonivrulad SeuZlia dauSvas, rom
bunebis mTel rig daprogramebul dakvirvebebs.
cvlads normaluri ganawileba aqvs da rom ar-
magaliTad, ekologs SeiZleba ainteresebdes
CeulTa moculoba n, sakmarisad didia, arCevi-
wlis ra dros qviriTobs tbis mtknar wyalSi mo-
Ti statistikuri maCveneblebi da s2 cvladis
saxle Tevzis garkveuli saxeoba. wyalSi didi
dispersiisa da saSualo mniSvenelobis kargi
raodenobiT Tevzis lifsitis (moumwifebeli
ganmsazRvrelebi arian.
58
2.5 giis TanasazogadoebaSi, sadac mravalferovani
saxeobebi urTierTqmedeben.
log siWarbe.qvemoT horiz

1.5
grZelvadiani ekologiuri monitoringi
1
ekologiuri procesebi xSirad Zalian nela
0.5
mimdinareobs da maTi gageba SeiZleba mxolod
wlebis an aTwleulebis dakvirvebis Semdeg.
0 amis gamo, ekologebi iyeneben individualuri
aprili 12 maisi 17 ivnisi 21
saxeobebisa da mTliani ekologiuri siste-
dro (kvirebi)
mebis grZelvadian ekologiur monitorings.
es grZelvadiani kvlevebi moicaven nimuSTa
sur. 2-4. lifsitebis siWarbe garkveul droSi dagrovebas wlidan wlamde, aTwleulebis gan-
(log. masStabi). es informacia mopovebulia SerCeviTi
mavlobaSi. viqtorias tbaSi TevzTa dinamikis
kvlevis safuZvelze talahaTCis mdinareSi, misisipis
Cveneuli aRqmis didi nawili tbis Tevzebis
Stati. piki warmoadgens qviriTobis movlenas, romelic
ganxorcielda gvian aprilSi, rodesac wylis temperatura grZelvadiani SerCevis Sedegia. uzarmazari
sakmarisad Tbili gaxda imisTvis, rom gamoCekiliyvnen lif- fasisa da SromiTi moTxovnebis gamo, isini,
sitebi. (From Turner et al. 1994.) rogorc wesi, individTa, saganmanaTleblo da
samTavrobo institutebis konsorciumis mier
formebi) arseboba metyvelebs axlandel qviri- xorcieldeba. bevr SemTxvevaSi monitoringuli
Tobaze (sur. 2-4). amrigad, Tu ekologi tbaSi kvlevebi xorcieldeba kvleviT centrebSi (nax,
lifsitebis kvlevas periodulad amoirCevda, 2-5), romlebic ganlagebulni arian dedamiwis
vTqvaT, yovel kviras erTi wlis ganmavlobaSi, Zalian mowyvlad nawilebSi, an adgilebSi, sa-
is daadgenda qviriTobis dros amorCeul ni- dac adamianis intervencias jer kidev mniS-
muSebSi lifsitebze dakvirvebis saSualebiT. vnelovani masStabebisTvis ar miuRwevia da sa-
arCeviTi kvlevebi xSirad moicaven sx- dac SesaZlebelia wminda bunebrivi movlenebis
vadasxva cvladebis did raodenobas, rac Sem- dakvirveba. amgvari kvlevebi uaRresad mniS-
dgom eqvemdebareba korelaciur analizs. vnelovania globaluri klimaturi cvlilebis
korelacia cvladebs Soris aRniSnavs maT urT- arsisa da donis gansazRvrisaTvis.
ierTdamokidebulebas. Tu ori cvladi dadeb- grZelvadiani monitoringuli kvelevebis
iT korelaciaSia erTmaneTTan, erTis maRali Catarebis saWiroeba cxadadaa naCvenebi
maCvenebeli asocirdeba meoris maRal maCvene- msoflioSi amfibiaTa populaciebSi (bayayebi,
belTan. magaliTad, nayofieri Tevzebis qviri- gombeSoebi da salamandrebi) arsebuli dRe-
Tobis dro xSirad dadebiT korelaciaSia wylis vandeli krizisis saSualebiT. 1980-iani wle-
temperaturasTan. zemoxsenebul arCeviT kvl- bidan mecnierebma SeniSnes mkveTri vardna
evaSi met lifsitaze iqneba SesaZlebeli dak- amfibiaTa populaciebis moculobaSi. bevr
virveba gazafxulze temperaturis momatebisas. adgilas populaciebSi bayayebis raodenoba
korelacia or cvlads Soris ar gulisxmobs, aTeuli aTasidan ramdenime aseulamde Sem-
rom maT erTmaneTze pirdapiri gavlenis moxde- cirda, xolo mTel rig adgilebSi populaciebi
na SeuZliaT. qviriTobis mizezi, SesaZloa, ara-
nair kavSirSi ar iyos temperaturis zrdasTan.
korelacia qviriTobasa da temperaturas Soris
SeiZleba SemTxveviTi iyos an isini erTmaneTTan
kompleqsurad iyvnen dakavSirebulni mesame cv-
ladis saSualebiT, romelic ar iqna gazomili.
xandaxan didi raodenobiT cvladebi izome-
ba da yvela saxis Tanakorelaciebi maT Soris
eqvemdebareba erTdroul analizs mravalmxri-
vi analizis gamoyenebiT. amgvari procedurebi
aanalizeben erTdroulad cvladTa jgufebs.
rogorc wesi, es xorcieldeba jgufebSi struq- sur. 2-5 arqtikuli tundris grZelvadiani ekologiuri
turis daWeris mizniT, rac gamoisaxeba wrfivi kvlevis adgilmdebareoba aliaskaSi, tulikis tbasTan.
kombinaciiT an cvladTa romelime sxva ind- es kvleviTi centri ganlagebulia
CrdiloeT aliaskis Zalian Soreul adgilas, bruksis qedTan
eqsiT. es procedurebi mniSvnelovania ekolo-
(r.l. holbertonma mogvawoda suraTi).
59

cxrili 2-1 LTER adgilebis sia,


romlebsac axla erovnuli
samecniero fondi afinansebs:

h.j. endrusis eqsperimentuli tye, lurji mdi-


nare, oregonis Stati;
arqtikuli tundra, tulikis tba, brukis qedi,
aliaskas Stati;
baltimoris urbanuli LTER, baltimori,
merilendis Stati;
bonanzas yuris eqsperimentuli tye, fairbenk-
si, aliaskis Stati;
sur. 2-6 oqrosferi gombeSo (BBufo periglenes) kosta-ri-
centraluri arizona-feniqsis urbanuli LTER,
kaSi monteverdes mTiani tyis nakrZalidan. gombeSoTa popu-
feniqsi, arizonis Stati;
laciebma dramatuli da auxsneli vardna ganicades 1987-1989
w.w. periodSi (m.l. krampma mogvawoda suraTi).
Cedar Crik-is erovnuli istoriuli are, mineap-
olisi, minesotis Stati;
koevetas hidrologiuri laboratoria, oto,
CrdiloeT karolina;
mTlianad ganadgurda. kosta-rikis oqrosferi
harvardis tye, peterSami, masaCusetis Stati;
gombeSo (Bufo periglenes) (sur. 2-6) warmoadgens
habard brukis eqsperimentuli tye, dasavleT
amgvari dacemis dramatul magaliTs. gombeSo
Trontoni, niu-hemfSiris Stati;
binAadrobs kosta-rikis nestiani mTiani tyis
jornadis baseini, las krusesi, niu-meqsikos
monteverdes nakrZalSi, dacul arealSi, ro- Stati;
melic daculi Cans adamianis pirdapiri in-
v.k. kelogis biologiuri sadguri, hikori ko-
tervenciisgan. bevri sxva bayayisa da gombeSos rnersi, miCiganis Stati;
msgavsad, zrdasruli oqrosferi gombeSoebi konza pairies kvlevis bunebrivi areali,
didi raodenobiT grovdebian droebiT gubee- manheteni, kanzasis Stati;
bSi gazafxulze, sadac isini wyvildebian da lukilos eqsperimentuli tye, san-xuanis max-
deben kvercxebs. amgvari gamravlebis epizodi loblad, puerto riko;
umTavres gasamravlebel adgilas brilanteSi makmudros mSrali velebi, makmudros sadguri,
1987 wels moicavda 1500-ze met gombeSos (Crump antarqtika;
et al. 1992). magram 1988-89 wlebSi, mxolod erTi grin lakes veli (mwvane tbebis veli), boul-
gombeSo aRmoCnda am adgilas da saerTod verc deris maxloblad, kolorados Stati;
erTi gombeSo ver iqna SemCneuli 1990-92 wlebis Crdilo zomieri tbebi, viskonsini;
gamravlebis periodSi. am drois ganmavlobaSi, palmeris sadguri, antarqtika;
intensiuri Zebnis dros aRmoaCines mxolod seviletas erovnuli nakrZali, albukerkis
ramdenime individi gamravlebis sxva adgilebSi. maxloblad, niu-meqsikos Stati;
msgavsi mkveTri vardna SeiniSneboda sxva saxe- Sortgris stepi, nuni, kolorados Stati;
obebis mimarTac msoflios sxvadasxva nawilSi. virjiniis sanapiros monakveTi, oisteris max-
leopardisebri bayayebis (Rana piplens) eqvsi pop- loblad, virjiniis Stati;
ulaciis kvlevam koloradoSi 1973-82 wlebis LTER jgufis ofisi, albukerki, niu-meqsiko.
ganmavlobaSi gamoamJRavna, rom 1981 wlisTvis
reproduqtiul warumateblobas da gadaSenebas
hqonda adgili eqvsive populaciaSi (Corn and Fo-
glman, 1984). mizania amfibiaTa populaciebis klebis donis
is grZelvadiani kvlevebi ar aris xSiri da gansazRvra da TanamSromloba am klebis mizeze-
amitom xandaxan Zneli dasadgenia populaciebis bis gamosakvlevad. DAPTF-is monitoringulma
kleba saxeobaTa katastrofuli gadaSenebaa, Tu Zalisxmevam, qvemoT aRweril frTxil eqsperi-
ubralod populaciis brunvis bunebrivi dabali mentul kvlevebTan erTad, misces ekologebs
done (ix. Tavi 18). am mizniT, 1991 wels msofli- sababi, erwmunaT, rom amfibiaTa populaciebis
os mecnierTa da sxva am TemiT dainteresebul- kleba adamianis saqmianobasTan dakavSirebuli
Ta jgufma daiwyo amfibiaTa populaciis moni- klimaturi cvlilebis Sedegia.
toringi. am organizacias, romelsac afinansebs erT-erTi yvelaze mniSvnelovani grZel-
gaerTianebuli samefos Ria universiteti (Open vadiani monitoringi aris aSS-is nacionaluri
University of United Kingdom), ewodeba amfibiaTa samecniero fondis mier 1980 wels dawyebuli
populaciebis klebis Semswavleli komisia (De- grZelvadiani ekologiuri kvlevis programa. am
clining Amphibian Populations Task Force, DAPTF). misi programis mizani iyo grZelvadiani kveleviTi
60

adgilebis (mas aseve LTER adgilebsac uwodeben) mier kontrolirebad pirobebSi. zog SemTxveva-
dafuZneba aSS-is yvelaze mgrZnobiare da mniS- Si eqsperimentatori axorcielebs sakmaod did
vnelovan ekosistemebSi. es adgilebi erTgvari kontrols bunebis nawilis xelaxla SeqmniT an
fokaluri wertilebis rols asrulebdnen laboratoriaSi an gareT patara konteinerebSi
ekologiuri da klimatologiuri informaciis (sur. 2-7), sadac yvela, an umravlesoba mniS-
monitoringisa da erToblivi kvlevis saqme- vnelovani cvladebisa, mis kontrolqveS arian.
Si. dReisTvis programa moicavs 12 LTER adg- sxva SemTxvevebSi, mas SeuZlia, gaakontrolos,
ils (cxrili 2-1), aq dasaqmebulia 900-ze meti sistemis arCeuli nawilebi da amiT saSualeba
ekologi sxvadasxva saganmanaTleblo Tu sam- misces mis danarCen nawilebs, adgilobriv pi-
Tavrobo institutidan. programa gafarTovda robebSi mimdinareobdnen. eqsperimentis miza-
da moicva antarqtikuli kvlevis ori aseTi ad- nia, nulovani hipoTezis Sesaxeb daskvnebis ga-
gili. urbanuli garemos ekologiis mniSvnelo- keTeba. anu imis gansazRvra, nulovani hipoTeza
bis xazgasasmelad, ori urbanuli LTER adgili sworia Tu mcdari. Tu daskvnis mixedviT nu-
(feniqsi da baltimori) dafuZnda 1997 wels. lovani hipoTeza mcdaria, maSin sxva romelime
1993 wels gamoqveynda saerTaSoriso L TER jgufi alternatiuli hipoTeza iqneba marTali. Tumca
msoflios ekologebis saqmianobis koordini- eqsperimentTa umravlesoba ver asxvavebs al-
rebis mizniT, saqmianobisa, romelsac didi dro ternatiul hipoTezebs da amrigad, aseT SemTx-
da sivrciTi masStabebi sWirdeba. LTER progra- vevebSi, saWiro xdeba meti eqsperimenti.
mis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani TvisebaTa- Cven SegviZlia, sabolood ganvsazRvroT,
gani aris monacemTa bazis ganviTareba, sadac Se- aris Tu ara nulovani hipoTeza marTebuli. am-
sulia informacia LTER adgilebis ekologiuri rigad, nebismier eqsperimentul proceduras
faqtorebisa da klimaturi pirobebis Sesaxeb. Tandayolili aqvs mcire cdomileba. nulovani
es monacemebi, romlebic yvela mecnierisTvisaa hipoTezis Sefasebisas, SesaZlebelia garkveu-
xelmisawvdomi, warmoadgens ekologiuri cv- li saxis Secdomebis daSveba. amis naTelsayo-
lilebis istorias, rac daexmareba ekologebs, fad, moviSvelioT amerikuli iurisprudencia,
gaigon rogor moqmedebs bunebrivi samyaro. sadac eWvmitanili udanaSaulod cnes. nulo-
vani hipoTezis mixedviT, `adamians danaSauli ar
Caudenia~. sasamarTlo procesi eqsperimentad
2.4 ekologebi bunebaSi mizezobrivi warmovidginoT, romelic nulovani hipoTezis
marTebulobis gansasazRvrad imarTeba. samx-
kavSiris Sesaswavlad iyeneben
ilebis ganxilvis Semdeg, msajulebs gamoaqvT
eqsperimentebs
ganaCeni, romelic adamians scnobs an `damna-
yuradRebiT dakvirvebas da sistematur
grZelvadian amorCevas, SeuZlia, aRWurvos mec-
nierebi bunebis moqmedebis Sesaxeb arsebiTi in-
formaciiT. magaliTad, tropikul regionebSi
Sevardnebze xangrZlivi dakvirvebis Semdeg,
romlebic beWeddadebulni iyvnen pensilva-
niis mTebSi, ekologebi ukve meti darwmunebiT
saubroben Sevardnebis migraciis Sesaxeb. tbis
Tevzebis qviriTobiT dainteresebuli ekologi
daaskvnis, rom qviriTobas adgili aqvs gvian
martSi, Tu misi amorCeviTi kvleva aCvenebs,
rom wlidan wlamde am Tevzebis lifsitebis
ricxvi mkveTrad izrdeba wlis am dros. magram
amorCeviTi kvleva ar gvawvdis informacias Se-
vardnebis migraciis da Tevzebis qviriTobis
ciklebis mizezebis Sesaxeb. informacia imis
Sesaxeb, Tu rogor moqmedebs bunebrivi siste- sur. 2-7 eqsperimentuli dawesebuleba field steito-
mis erTi komponenti meoreze, aris yvelaze nis misisipis universitetSi. eqsperimentebi xorcield-
relevanturi bunebrivi samyaros gagebisTvis. eba calkeul rezervuarebSi. radganac TiToeuli rezer-
mizezTa Sesaxeb informaciis misaRebad saWiroa vuari erTi da igive wylis wyaros iyenebs da erTsa da imave
garemo pirobebSia moTavsebuli, isini gansxvadebian mxolod
eqperimentebis Catareba.
eqsperimentatoris mier ganxorcielebuli mopyrobiT.
eqperimenti aris qmedeba, riTac bunebrivi
(s.t. Trekledma mogvawoda)
procesebi mimdinareobs eqsperimentatoris
61

nulovani hipoTeza garkveul sakiTxTan dakavSirebiT. xelovnebis


swori Secdoma istorikosi verasdros iqneba absoluturad
darwmunebuli Tavis daskvnaSi, rom axlaxan aR-
uaryofa I tipis swori moCenili xelmouwereli naxati namdvilad ad-
Secdoma gadawyvetileba
gadawyvetileba reuli meoce saukunis frangi mxatvris, henri
nulovani hipoTezis rusos daxatulia. orive moqmedebs mopovebul
Sesaxeb
swori II tipis informaciaze dafuZnebuli TavdajerebiT da
Tanxmoba gadawyvetileba Secdoma imis sruli gacnobierebiT, rom maTi daskvna
SeiZleba mcdari iyos. mecnierebis eqsperimen-
tuli midgoma zomavs da amcirebs Tandayolil
uzustobas kvlevaSi. eqsperimentebi mimdin-
sur. 2-8 II tipis Secdoma. II saxis eqsperimentuli areobs I an II tipis Secdomis daSvebis SesaZle-
Secdoma. roca nulovani hipoTeza sworia (faqti, romelic blobis winaswargansazRvrul doneze.
ucnobia mkvlevarisaTvis), I tipis Secdomas uSveben, roca eqsperimentis Catarebis saxe damokide-
hipoTezas uaryofen. roca nulovani
bulia rogorc garkveuli interesis nulovan
hipoTeza mcdaria, II tipis Secdomas aqvs adgili, Tu
hipoTezas Tanxmdebian. I da II tipis Secdomis albaToba
hipoTezaze, ise sxva faqtorebzec. interesis
kontroldeba eqsperimentuli dizainiT. fenomenis zoma da fizikuri maxasiaTeblebi gav-
lenas moaxdenen eqsperimentis tipze. ekologs,
romelsac ainteresebs adamianis mier Seqmnili
qimiuri nivTierebebi, vTqvaT, qlorftornax-
Saved~ an `udanaSaulod~. magram gansazRvravs Sirbadi (ClFC2), romelic gamoiyeneba aerozo-
ki realurad msajulTa verdiqti eWvmitanilis lis produqtebSi da gavlenas axdens dedamiwis
braleulobas an udanaSaulobas? ver gansaz- damcav ozonis zonaze (O3), Zalian gauWirdeba
Rvravs, radgan mxolod eWvmitanilma icis, Tu eqsperimentis atmosferos maRal fenaSi Cat-
warmovidgenT, rom mowmeebi ar arseboben, aris areba (Tumca, zogi eqsperimenti Catarebula
Tu ara is damnaSave. vTqvaT, eWvmitanils dana- kidec). amis miuxedavad, ekologs SeuZlia sak-
Sauli ar Caudenia _ sxva sityvebiT, nulovani maod bevri iswavlos ClFC-isa da ozonis inter-
hipoTeza: `eWvmitanils danaSauli ar Caudenia~ aqciaTa Sesaxeb laboratoriuli eqsperiment-
marTalia. Tu msajulebi gamoitanen verdiqts: ebis CatarebiT, romlis drosac SesaZlebelia
`damnaSave~, _ maT gaasamarTles udanaSaulo qimiuri reaqciebis kontroli da ufro iolia
adamiani da dauSves aSkara Secdoma. maT uaryves dakvirveba. eqsperimentebma aseve unda uzrun-
namdvili nulovani hipoTeza, rac statistikis velyos monawile organizmebis specifikuroba
terminologiiT aris I tipis Secdoma (sur. 2-8). da unikaluri Tvisebebi. es moiTxovs, rom eqs-
Tu msajulebi miiCneven, rom eWvmitanili udan- perimentators safuZvlianad esmodes intere-
aSauloa, maT swori gadawyvetileba miuRiaT. sis obieqtebis bunebrivi istoria. gageba ki
axla warmovidginoT nulovani hipoTeza: `eWvm- modis bunebis yuradRebiani dakvirvebiTa da
itanils danaSauli ar Caudenia, aris mcdari kiTxvebis dasmiT (rogorc pirvel TavSi vnax-
_ adamianma marTlac Caidina danaSauli. Tu eT). amrigad, eqsperimentatorma, romelsac
msajulebi gamoitanen ganaCens, rom is udana- surs, gaarkvios, rogor irCevs gamravlebis Ra-
Sauloa, maT dauSves II tipis Secdoma. es niSnavs mes mdedri oboba Tavis partniors, saeqsperi-
mcdari nulovani hipoTezis miRebas. sworad mento pirobebSi unda moicvas sinaTlis dabali
Sedgenili eqsperimentebi akontroleben I da II done. eqsperimenti, romlis mizania, gaarkvios
tipis Secdomebs. amrigad, eqsperimentatorma urTierToba niadagis pH-sa da mcenareTa zrdas
SeiZleba zustad ar icodes, uaryo Tu ara namd- Soris, unda Catardes iseT niadagSi, sadac iz-
vili nulovani hipoTeza, magram mas ecodineba, rdeba interesis obieqti_ mcenare.
ra albaToba arsebobs amgvari Secdomis daS-
vebisa.
mniSvnelovania imis gacnobiereba, rom daur- 2.5 eqsperimentuli kvlevebi
wmuneblobis arseboba da Secdomis daSvebis moicaven damuSavebis gamoyenebas da
SesaZlebloba ar aufasurebs samecniero in- reaqciis dakvirvebas
formacias, arc bunebis wesrigisken mimarTul
progress uSlis xels. daurwmunebloba yvela mTeli rigi mizezebis gamo, bayayTa mravali
samecniero kvlevis sferos nawilia. politi- populaciis swrafi da SemaSfoTebeli klebis
kuri mecnieri verasdros iqneba absoluturad gasagebad ganxorcielebuli axlandeli eqsper-
darwmunebuli, rom man icis mosaxleobis azri imentuli midgomebi Zalian kargi instruqciu-
62

li saSualebaa ekologiaSi eqsperimentis ro- dedamiwis atmosferoze moxvedrili mzis


lisa da teqnikis aRmosaCenad. iseve, rogorc gamosxiveba Sedgeba sxvadasxva sigrZis tal-
bevr sxva ekologiur procesze, amfibiaTa Rebis sinaTlis speqtrisgan, romlebsac ener-
populaciebzec sxvadasxva urTierTmoqmedi giis sxvadasxva done aqvT. sinaTlis es talRebi
faqtori axdens gavlenas. sxvadasxva faqtoris 400-700 nanometramde (nm; metris erT memil-
mniSvneloba da maTi urTierTqmedeba SeiZle- iardedi, an 109) xilulia adamianis TvalisT-
ba gansxvavdebodes geografiul adgilmde- vis (xiluli speqtri). xiluli sinaTle gadis
bareobaTa mixedviT. am problemis gadasaWre- dedamiwis atmosferoSi, sadac mas STanTqavs
lad gamoyenebulma eqsperimentulma oqmebma dedamiwis zedapiri, mcenareuloba da wyali.
amgvari kompleqsuroba unda gaiTvaliswinon. ultraiisfer gamosxivebas, romlis talRis
meore, amfibiaTa populaciebis klebis Ses- sigrZeebi xilul speqtrze moklea, didi ener-
axeb warmoqmnil mraval nulovan hipoTeza- gia aqvs. ultraiisferi gamosxiveba SeiZleba
Tagan yuradRebas amaxvileben adamianTa in- daiyos sam formad sinaTlis talRaTa sigrZis
teraqciebze garemosTan, rac globaluri mixedviT: ultraiisferi a (UV-A), romlis tal-
garemosTvis mavneblad aris miCneuli. amfibiaTa Ris sigrZea 320-400nm, UV-B talRis sigrZiT
sasicocxlo cikli Zalian mWidrod akavSirebs 280-320nm-mde, UV-C, romelsac xandxan Sor-UV-
maT wylian da xmeleTis sabinadro adgilebT- sac eZaxian, misi talRis sigrZe 280nm-ze nakle-
an. isini kvercxebs wyalSi deben da saxeobaTa bia. ultraiisferi gamosxivebis am formebidan
umravlesoba Tavis sicocxles Waobis maxlo- UV-C yvelaze sazianoa biologiuri sistemisT-
bel teritoriaze atarebs. Tavkombalebi da vis. Tumca am formis udides nawils STanTqavs
mozrdilebi mTlianad wyalSi binadroben da atmosferuli airebi da is ver aRwevs dedamiwis
layuCebiT sunTqaven. zrdasrulebi ufro zedapiramde. UV-B-c aseve mavnebelia cocxa-
xSirad xmeleTis svel arealebSi binadroben, li organizmebisTvis, misi moqmedeba yvelaze
sadac isini Jangbadis umetes nawils kanis saSu- martivad naCvenebia namzeuriT, romelsac is
alebiT Rebuloben, romelic swored am mizniT iwvevs. UV-B-sadmi zedmeti mificxeba aseve da-
unda iyos sveli. zogma ekologma ivarauda, kavSirebulia kibosTan da imunuri sistemis
rom am mizezebis gamo amfibiebi gansakuTrebu- daqveiTebasTan (Black and Chan 1977, Jagger 1985).
lad mgrZnobiareni arian adamianis saqmiano- UV-B moqmedebs dnm-is molekulis struqturis
biT gamowveuli garemos cvlilebebisadmi da daSliT. dnm-is amgvari dazianeba SeiZleba ga-
amfibiaTa populaciebis kleba winaswarmetyve- mosworebul iqnas sxvadasxva gziT, ujreduli
lebs dedamiwaze sicocxlis dramatul cvli- meqanizmis saSualebiT, romelic moicavs fer-
lebas adamianis mier gamowveuli klimaturi mentul fotoliazas da yvelaze metad UV-A
cvlilebis gamo. gamosxivebisadmi mificxebis gziT. UV-A-s, ro-
da bolos, radganac amfibiaTa klebis Sesaxeb gorc Cans, biologiur sistemaze mcire saziano
Catarebuli eqsperimentuli samuSao SedarebiT efeqti aqvs.
axalia, problebis masStabis axlandeli gac- stratosfero (dedamiwis atmosferos zeda
nobierebis gamo, konkurenti nulovani hipoTe- fena 10-50 kilometris simaRleze dedamiwis
zebi jer kidev dadgenis stadiaSia. mecniere- zedapiridan) Seicavs bunebriv filtrs UV-B
bic gacxovelebul debatebSi arian Cabmulni gamosxivebisTvis ozonis Sris saxiT (O3). ozoni
sxvadasxva faqtorTa gamo. iqmneba, rodesac ultraiisferi gamosxiveba
amfibiaTa populaciaSi TvalsaCino klebis iwvevs Jangbadis (O2) molekulaTa Slas zeda at-
mizezebi jer ucnobia, magram es Semdegi faq- mosferoSi, aCens ra maRal reaqtiul individua-
torebidan erT-erTis an maTi kombinaciis Sede- lur Jangbadis atomebs (O2 O + O). am O atomTa-
gia: (1) adamianis mier warmoebuli pesticidebisa gan zogierTi kvlav erTiandeba O2-is misaRebad,
da herbicidebis toqsikuri narCenebis arsebo- sxvebi uerTdebian O2-s, raTa Seadginon ozoni
ba, (2) biologiuri sistemisTvis Zalze saziano (O + O2 O3). am reaqciis efeqti aris dedamiwis
tipis ultraiisferi gamosxivebis raodeno- atmosferos zeda Sreze dacemili ultraiis-
bis zrda, (3) adamianis mier miwis gamoyeneba, feri gamosxivebis didi nawilis Sewova.
ris gamoc ganadgurda amfibiaTa arsebobisT- adreuli 1970-iani wlebidan atmosferuli
vis saWiro bevri Waobi, (4) sokoebisa da paraz- ozonis Sris zomam sagrZnoblad iklo dedami-
itebis aqtivoba, romelmac SeiZleba Cveulze wis zogierTi regionis, gansakuTrebiT antar-
maRal populaciis dones miaRwia (Blaustein and qtidis Tavze, sadac daculia dedamiwis erT-
Wake 1990, Carey 1993, Blaustein et al. 1994, 1995, Licht erTi yvelaze produqtiuli wylis ekosistema.
and Grant, 1997). modiT, CavuRrmavdeT erT-erT am amgvari `ozonis xvrelebi axla SesamCnevia
faqtorTagans _ ultraiisfer gamosxivebas. zomieri sartyelis regionebSic ki. dedami-
63

wis bunebrivi ultraiisferi filtrebis de- moCekvis sixSiris dones. blauStainma da misma
gradacia TiTqmis mTlianad adamianis mier gundma, rogorc qvemoT vnaxavT, dasves kidev
qlor-ftornaxSirbadis (CFCs) atmosferoSi mravali evoluciuri kiTxva am sistemasTan da-
gamoyofam gamoiwvia. es nivTierebebi farTod kavSirebiT.
gamoiyeneba macivrebsa da spreis hermetul bevr sxva faqtors, rogoricaa wylis tem-
qilebSi. atmosferoSi CFCs-is qloris atom- peratura da kvercxis ganadgureba mtace-
ebi reaqciaSi Sedian ozonTan da qmnian qloris blebis mier, SeuZliaT, gavlena moaxdinon
monoqsidsa (ClO) da Jangbads (Cl + O3 ClO + O2). bayayis kvercxis gamoCekvis warmatebulo-
qloris monoqsidis atomebs kvlav SeuZliaT baze. amrigad, gamoCekvis warmatebulobaze
reaqciaSi Sevidnen Jangbadis atomebTan da kv- UV-B gavlenis gamosaricxad, blauStains unda
lav gamoyon qloris atomebi (ClO + O Cl + O2), Seedgina eqsperimenti, romelic amcirebda, an
romlebic ozons kidev ufro metad Slian. saerTod gamoricxavda sxvadasxva faqtoris
endriu blauStainma oregonis saxelmwifo gavlenas. mis gunds aseve unda gamoenaxa gza,
universitetidan da misma TanamSromlebma raTa kvercxi mieficxebinaT sxvadasxva inten-
Caatares savele eqsperimentebi imis gansasaz- sivobis UV-B gamosxivebisTvis. UV-B gamosx-
Rvrad, Tu ra gavlenas axdens UV-B amfibiaTa ivebis sxvadasxva doneze mificxebas ewodeba
populaciebze (Blaustein et al. 1994, 1995). bayayTa eqsperimentis damuSaveba. damuSaveba cvladia,
populaciebis kvlevebSi blauStainma da misma romelic gamomZieblis kontrolis qveS aris
gundma yuradReba gaamaxvila imaze, Tu ro- da ewodeba damoukidebeli cvladi. eqsperi-
gor moqmedebs UV-B gamosxiveba kvercxidan ments SeiZleba erTze meti damoukidebeli cv-
warmatebul gamoCekvaze. bayayebis da sala- ladi hqondes. rogorc wesi, erTi damuSaveba
mandrebis bevri saxeoba kvercxs Waobebisa da aris normaluri mdgomareoba, eqsperimentuli
tbebis zedapirul adgilebSi debs. zrdas- procedurebis nebismier specifikur aspeqt-
rulebisgan gansxvavebiT, romlebic sakmaod Tan erTad. am damuSavebas ewodeba kontroli.
moZravni arian da SeuZliaT, mzes Tavi aaridon, magaliTad eqsperimentSi, romelic moicavs
kvercxebi viTardeba iq, sadac dadeben. xSirad cxovelebisTvis sxvadasxva dozirebiT wam-
mzian adgilebSi. Tu UV-B amcirebs kvercxis lebis Seyvanis, wamlis dozebi iqneboda da-
warmatebulad gamoCekvis Sanss, populacia ik- muSaveba. erTi damuSaveba ar moicavda arc
lebs, radgan Zalian cota individi aRwevs re- erT wamals, magram moicavda acras uvnebeli
produqciul asakamde. amrigad, blauStainis siTxiT, rogoricaa fiziologiuri xsnari. am-
eqsperimentebSi interesis cvladi iyo gamo- rigad, am cxovelebs sakontrolo (ara wamlis)
Cekili kvercxebis raodenoba. am cvlads hqvia damuSavebiT igive procedura CautardebodaT,
damokidebuli cvladi (an xSirad sapasuxo rac sxvebs: maT gaukeTdebodaT acrebi iseve,
cvladi), radgan es aris cvladi, romlisTvi- rogorc sxva cxovelebs. blauStaini akon-
sac eqsperimentuli manipulaciebiT gamowveul trolebda UV-B gamosxivebis dones, romelsac
cvlilebas akvirdebian. eqsperimentis nulo- eficxebodnen bayayis kvercxebi, sami sxvadasxva
vani hipoTeza Semdegnairad JRers: `gamoCek- tipis filtris gamoyenebiT. erT-erT damuSave-
vis warmatebulobaze (damokidebuli cvladi) baSi, UV-B sruliad dablokili iyo mailariT
UV-B gamosxivebis done gavlenas ar axdens~. (polieTilenis saxeoba). meoreSi gamoyenebul
am hipoTezis uaryofis SemTxvevaSi, romelime iqna acetatis filtri, romelic atarebda
sxva alternatiuli hipoTezaa marTebuli. ro- UV-B gamosxevebis daaxloebiT 80%-s. mesameSi
gorc ukve aRvniSneT, Tu hipoTeza uaryofilia, ki sakontroloSi, saerTod ar gamoiyeneboda
arsebobs I tipis Secdomis daSvebis albaToba. filtri.
blauStainis mier gamoyenebuli eqsperimentis bayayTa bunebriv istorias, romelsac
SemTxvevaSi amgvari Secdomis daSvebis albaTo- blauStaini Seiswavlida, hqonda rigi eqsperi-
ba iyo 5%, sakmaod mcire ekologiur kvlevaTa mentuli dizainis siZneleebisa. misi gundi
umravlesobisTvis. Seiswavlida bayayTa sam saxeobas, romlebic
kiTxvebi, romlebic gasdevs am eqsperimen- budobdnen oregonis kasakadas mTis ramdenime
tul kvlevebs, aris kiTxvebi meqanizmis Sesaxeb tbaSi: Hyla regilla, Rana cascadae, Bufo boreas (saxeo-
(ix. Tavi 1). eqsperimentebis mizani iyo erTi faq- bebi Hyla [xis bayayebi], Rana [xari bayayebi] da Bufo
toris, UV-B sinaTlis sxivebis gavlenis dadgena [gombeSoebi] warmoadgenen bayayTa sam ZiriTad
meore faqtorze, gamoCekvis warmatebulobaze. nairsaxeobas). es bayayebi kvercxebs zedapiru-
eqperimentatorebs surdaT gaegoT, arsebobs li tbis napirebSi deben. rogorc ukve vaxseneT,
Tu ara imis damamtkicebeli sabuTi, rom UV-B UV-B-s garda sxva faqtorebsac, rogoricaa wy-
gamosxiveba mkveTrad amcirebs warmatebiT ga- lis temperatura da mtaceblebi, SeuZlia, gav-
64

Tumca eqsperimentisgan moelodnen, rom


yvela konteinerSi erTnairi pirobebi iqneboda,
SeuZlebeli iyo TiToeul maTganSi momxdari
1 mcire cvlilebebis absoluturi kontroli-
reba. amgvari cvlilebebis efeqtTa gamosar-
3
icxad sami damuSaveba (UV-B dablokili, 80%-
1
iani gamtaroba da sruli gamtaroba) uwesrigod
2 utardeboda TiToeul Robes (ix. sur. 2-9).
tbis mxare radganac yovel adgilas Tormeti konteineri
3
iyo da sami damuSaveba, TiToeuli damuSaveba
2 utardeboda oTx konteiners. oTx konteiners
erTnairi damuSaveba utardeboda, maT uwodes
1 eqsperimentis replikantebi. replikacia (gan-
damuSavebuli
3 galiebi 2 meoreba, dublireba) arsebiTi mniSvnelobisaa
2 eqsperimentebSi, radganac es aris erTaderTi
1 3 2 SesaZlebloba ganvsazRvroT, Tu ra doneze ai-
Zulebs damuSaveba cvlads gavlena moaxdinos
damokidebul cvladze. eqsperimentis konstru-
irebis Semdeg, blauStaini da misi TanamSrom-
sur. 2-9 konteinerebis ganlagebis sqematuri diagrama lebi akvirdebodnen konteinerebs, sanam yvela
baluStainis eqsperimentSi, raTa ganesazRvraT UV-B gamosx- kvercxi ar gamoiCeka an ar mokvda. amrigad,
ivebis gavlenis mniSvneloba amfibiaTa kvercxebis gamoCekvis eqsperimentis dasasruls arsebobda damokide-
warmatebulobaze. es galiebi ganlagebul iqna tbis napiris buli cvladis erTi mniSvneloba TiToeuli
gaswvriv, TiToeuli 5-10 sm siRrmeze wyalSi. konteinerisTvis. maT gamosaxes es mniSvneloba,
sami damuSaveba ( 1 = UV-B dablokili, 2 = 80%-iani gam-
rogorc konteinerSi gamoCekil kvercxTa pro-
taroba, 3 = sruli gamtaroba [sakontrolo] ) utardebodaT
konteinerebs. aqedan oTx-oTxi galia Rebulobda TiTo
porcia.
damuSavebas. (Based on Blaustein et al. 1994.) blauStainis eqsperimentis Sedegebi gamo-
saxulia naxat 2-10-Si. TiToeuli sveti naxatze

lena moaxdinos kvercxebis mdgomareobaze. es 1.0


gamoCekvamde moRweulebis saSualo maCv{{enebeli

faqtorebi gansxvavdebian TavianTi gavleniT UV-B dablokili filtri


UV-B gamtari filtri
lifsitebis gamoCekvisas rogorc sxvadasxva 0.9
araviTari filtri
tbaSi, ise erTi tbis sxadasxva adgilebSi. gamo-
Cekvis efeqturobaze UV-B gavlenis dasadgenad 0.8

saWiro iyo am faqtorebis gamoricxva an maTi


0.7
kontroli raime gziT. amis misaRwevad eqsperi-
mentatorebma aages 28sm X 38sm X 7sm Robe, rom-
0.6
lis wyalSi moTavsebac SesaZlebeli iyo, raTa
kvercxis jgufebi gansazRvrul adgilebSi dae-
0.5
WiraT. badis kari iZleoda yovel konteinerze
tbis wylis cirkulirebis saSualebas. Tormeti 0.4
konteineri ganlagebul iqna wrfivad sanapiros sparksis sami yuris mcire sami yuris dakarguli sami yuris
tba tba tba tba tba tba
gaswvriv tbis or adgilas (jamSi 24 Robe TiTo
tbaSi, ix. sur. 2-9). TiToeuli konteineri gan- Hyla Rana ufo

lagebuli iyo wyalSi 5-10sm siRrmeze. Semdeg


eqsperimentatorebi agrovebdnen garkveuli sur. 2-10. blauStainis kvlevis Sedegebi. eqsperimenti
saxeobis bayayTa axlad dadebul kvercxebs (24 Catarda bayayTa sam sxvadasxva saxeobaze (Hyla regilla, Rana
cascadae, Bufo boreas). TiToeuli sveti warmoadgens TiTo
saaTze naklebi drois) tbis sxvadasxva adgili-
konteinerSi gamoCekili kvercxis porciaTa saSualo maCvene-
dan da aTavsebdnen 150 kvercxs TiTo RobeSi. am
bels garkveuli damuSavebis Semdeg. xazi, romelic amoSver-
konteinerebis gamoyenebiT SesaZlebeli xdebo- ilia TiToeuli svetis Tavidan, gamoxatavs standartul
da yvela kvercxis erTnair pirobebSi moTavseba cdomilebas (s/n), sizustis sazoms. Sedegebi gviCvenebs, rom
eqsperimentis ganmavlobaSi. saWiro ar iyo wyl- Hylla regilla ar aris mgrZnobiare UV-B sxvadasxva donis
is qimiis kontroli, radgan yvela kvercxi erTi mimarT. samagierod, ori danarCeni saxeoba amJRavnebs mgrZo-

da imave tbis garemoSi imyofeboda. belobas garkveuli doziT (From Blaustein et al. 1994) .
65

warmoadgens damuSavebis replikantebis saSu- rovani mTel dedamiwaze, amfibiebi ganviTard-


alo maCvenebels. TiToeuli xazi, romelic ga- nen sxvadasxva UV-B garemoSi. adgilebSi, sadac
momdinareobs svetebidan, saSualo maCveneblis UV-B bunebrivi gamosxiveba maRalia, bunebrivi
standartuli cdomilebaa (ix. zemoT). standar- gadarCeva waaxalisebda UV-B zianisgan dnm-is
tuli cdomileba imis sazomia, Tu ramdenad zus- aRdgeniT SesaZleblobebs. im dros, roca da-
tia gamoCekvis warmatebulobis es konkretuli bali UV-B gamosxivebis garemoSi ganviTebul
gazomva. Tu standartuli cdomilebis xazebis populaciebs, SesaZloa, ar hqondes esoden
ori sveti nawilobriv emTxveva, maSin gazomva ganviTarebuli aRdgeniTi meqanizmebi. dnm-is
ar aris sakmarisad zusti imisTvis, rom vamt- aRdgeniTi SesaZleblobis maCvenebeli aris
kicoT am svetebSi warmodgenil or damuSave- ujredebSi fermentebis fotoliaza. fotoli-
bas Soris gansxvaveba. Tu cdomilebis xazebi ar aza UV-B gamosxivebis pirobebSi xels uwyobs
emTxveva, Cven SegviZlia darwmunebiT vTqvaT, dnm-is aRdgenas. nulovani hipoTezis Sesamow-
rom damuSavebas gansxvavebuli efeqtebi aqvs. meblad, romelic acxadebs, rom fotoliazas
am SedegebSi Cven vxedavT, rom Hylla regilas kver- Semcvelobis done bayayTa yvela populaciaSi
cxebi ugrZnobi UV-B gamosxivebis sxvadasxva erTnairia, blauStainma Caatara qimiuri anal-
doneebis mimarT. im dros, roca rogorc Rana izi fermentebis Semcvelobaze sxvadasxva saxe-
cascadae, ise Bufo boreas gacilebiT meti gamoiCeka obis amfibiebSi. man aRmoaCina, rom R.cascadae-
warmatebiT, roca UV-B gamosxiveba sruliad ga- sa da B.boreas-s fermentis Zalian dabali done
filtruli iyo. Sedegebi aseve gvaCvenebs, rom hqondaT, im dros roca Hyla-s saxeobaSi es done
mcire gansxvavebaa tbaTa sturqturebs Sori- gacilebiT maRali iyo.
sac, sadac es eqsperimentebi iqna Catarebuli.
blauStainma da misma kolegebma (1995)
Caatares msgavsi eqsperimenti Crdilo-dasav- 2.6 istoriuli analizi gvawvdis
leTis salamandraze (Ambistoma gracile) da aR- informacias evoluciuri
moaCines, rom misi kvercxebi Zalian mgrZno- cvlilebis Sesaxeb
biare iyo UV-B-s mimarT. magram p. kornis mier
yvela cocxali organizmis arsebobaze gav-
Catarebulma SedarebiT axalma eqsperimentma
lenas axdens misi interaqcia garemosTan da
(1998) Bufo boreas-ze blauStainis msgavsi eqs-
sxva organizmebTan. pirvel TavSi sagangebod
perimentuli dizainis gamoyenebiT, ver aCvena
aRvniSneT, rom organizmi am interaqciebSi
mgrZnobiaroba UV-B gamosxivebisadmi. es, erTi
iZens sxvadasxva fizikur, fiziologiur da bi-
SexedviT, winaaRmdegobrivi Sedegebi xSiria
hevioristul Tvisebas, romlebic sabolood
mecnierebaSi, gansakuTrebiT iseT sferoebSi,
ayalibebs mas. individebs aqvT TavianTi saxe-
sadac codna jer-jerobiT mxolod grovdeba,
obebis sxva wevrebis msgavsi saerTo Tvisebebi,
rogorc amfibiaTa populaciebis klebis mize-
Tumca iSviaTia, rom ori individi identuri
zebis Seswavlis SemTxvevaSi. kornis kvleva war-
iyos. individebs aseve aqvT saerTo Tvisebebi
moSobs saintereso da mniSvnelovan kiTxvebs
TavianT winaprebTan da taqsonebTan, romlebT-
bayayTa populaciebSi genetikuri cvlilebebis
anac saerTo winaprebi hyavT. amrigad, Tqveni
efeqtebsa da paTogenuri sokoebis gavlenaze,
Sinauri kata saocrad hgavs afrikul loms,
rac miCneulia bayayTa populaciebis klebis
aziur vefxvs da Crdilo amerikul wiTur fo-
erT-erT faqtorad. kvlevaTa Sedegebis daum-
cxvers, romlebTanac mas Soreuli naTesaoba
Txvevlobam stimuli misca momdevno kvlevebs
akavSirebs. saxeobebs an taqsonomiur jgufebs
da bunebis Seswavlis donis zrdas.
Soris evoluciuri urTierTobis sistemas
es eqsperimentebi mniSnelovan informacias
ewodeba filogenia. ekologebi miiCneven, rom
gvawvdian bayayTa populaciebis klebis Sesa-
saxeobaTa filogeniis gageba arsebiTia maTi
Zlo mizezebis Sesaxeb. magram CvenTvis kvlav
ekologiuri urTierTobebis siRrmiseuli
gamocanad rCeba, rogor uSlis xels UV-B ga-
gagebisTvis.
mosxiveba bayayTa kvercxis gamoCekvas da ra-
filogenuri urTierTobebi mniSvnelovania
tom aqvs mas gavlena zog saxeobaze da sxvaze
bunebis adaptaciis gagebisTvis, rogorc sur.
ara. blauStains da mis kolegebs aintereseb-
2-11-Sia naCvenebi. naxati gviCvenebs evoluciur
daT problemis es aspeqtic, radgan mravali
urTierTobebs xuT saxeobas Soris. maT erTi
ekologis dakvirvebam aCvena, rom amfibiaTa
saerTo winapari hyavT. am diagramas ewodeba
zogi populacia dramatulad Semcirda, zogi
kladograma. TiToeul saxeobas aqvs Tviseba,
ki ara. es dakvirvebani warmoSoben rig kiTx-
romelsac SeuZlia, Tavi iCinos 1 mdgomareo-
vebs da maT miiyvanes blauStaini daskvnamde,
baSi, winaparTa mdgomareobaSi an 0 mdgomareo-
rom radganac UV-B gamosxiveba ar aris erTgva-
66

saxeobani A B C D E ubralod STamomavlobiT miRebuli winaparTa


maxasiaTebeli 1 0 0 0 1 mdgomareobidan. E saxeobaTa SemTxvevaSi ki,
mdgomareoba
es aris ori evoluciuri movlenis Sedegi. am-
rigad, Tvisebis gamoyenebis pirdapiri dak-
virveba A da E saxeobebs Soris ar aris swori. am
tipis analizi sul ufro da ufro metad gamoiy-
eneba ekologiuri problemebis gadawyvetisas.
Cven mimovixileT is strategiebi, romleb-
winaparTa
1 sac ekologebi iyeneben bunebis gamosakvl-
mdgomareoba
evad. am Tavis darCenil nawilSi yuradRebas
sur. 2-11 (diagramaze naCvenebia: , , winaparTa mdgomareo- gavamaxvilebT ramdenime praqtikul proble-
ba) hipoTeturi kladograma, romelic gviCvenebs, Tu rogor maze, romelTa winaSec dgebian xolme ekolo-
asaxavs xuTi cocxali saxeobis Tvisebebi (A-dan E-mde) evo- gebi muSaobisas. aseve imas, Tu rogor vrcel-
luciur istorias. TiToeuls, xuT saxeobaTagan aqvs Tviseba
deba ekologiuri kvlevebis Sedegebi da rogor
an maxasiaTebeli, romelsac SeiZleba hqondes oridan erTi
mdgomareoba 1 an 0, xolo winaparTa mdgomareoba aris 1.
SeiZleba ekologiuri codnis gamoyeneba. Cven
saxeobebs A da E aqvT winaparTa mdgomareoba im dros, roca sax- aseve ganvsazRvravT ekologiuri kvlevebis sx-
eobebs B, C da D aqvT 0 mdgomareoba. B, C da D mdgomareoba aris vadasxva sferos.
A-sa da B-s Soris momxdari evoluciuri movlenebis (muqi
Savi oTxkuTxedi) Sedegi. kidev erTma movlenam (Ria oTx-
kuTxedi) D da E saxeobebs Soris mdgomareoba kvlav winaparTa
mdgomareobamde Secvala. saxeobaTa Soris evoluciuri urT-
ierTobebis codna ekologebs TiToeuli maxasiaTeblis gamo- 2.7 ekologiuri kvleva awydeba bevr
yenebis gansazRvrisas daexmarebaT. praqtikul da logistikur
gamowvevas
ekologiuri eqsperimentebisa da SerCeviTi kv-
levebis Catarebisas uzarmazari logistikuri
baSi. ekologi akvirdeba, rom saxeobebs A-sa da dabrkolebebia gadasalaxavi. bevr SemTxvevaSi
E-s aqvT 1 mdgomareoba da sxva saxeobebs aqvT 0 interesis fenomens adgili aqvs moSorebul an
mdgomareoba. ekologma rom ar icodes am xuT miudgomel adgilas: tropikuli tyis safaris
saxeobas Soris evoluciuri urTierTobis Ses- wverze, udabnoSi, wylis siRrmeSi da a.S. mra-
axeb, mas SesaZloa efiqra, rom bunebrivma ga- vali organizmi Zalze pataraa saimisod, rom
darCevam upiratesoba mianiWa 1 mdgomareobas mikroskopis daxmarebis gareSe davakvirdeT
A da E saxeobebSi. anu am saxeobebma ganicades da zogi dakvirveba, rogoricaa pirvel TavSi
gadarCevis msgavsi gavlenebi am niSnis gamo. man aRweril xoWoze `mojiriTe~ fsevdomorielebi
SeiZleba igive daskvna gamoitanos B, C, da D (ix. sur. 1-10b), didi siZneleebiT aris SesaZle-
saxeobebisTvis. magram saxeobaTa filogeniis beli. mravali cxoveli swarafad moZraobs da
gagebas sxva daskvnamde mivyavarT. ganvixiloT moqmedebs farTo masStabiT, rac rTuls xdis
urTierTobani A da B saxeobebs Soris. A saxeo- bunebrivi istoriis detalebze dakvirvebas.
ba pirdapiri STamomavalia saerTo winaprisa da amrigad, bunebriv samyaroze dakvirveba, Ser-
amitom mas SeunarCunda winaparTa mdgomareo- Ceva da monitoringi aRbeWdilia rogorc ga-
ba_1. saxeoba B warmoSobilia saerTo winapris- momgoneblobiT, kreatiulobiTa da simamaciT,
gan, magram mas ar aqvs memkvidreobiTi niSani. aseve ubralo cnobismoyvareobiTac.
is ufro axal niSans amJRavnebs, saxelad SeZe- ekologebisTvis yvelaze saintereso da ama-
nili niSani mdgomareoba_0. es niSnavs, rom Relvebel gamowvevaTagania tyeebis maRal sa-
evoluciur movlenas adgili hqonda winaparsa farvelze muSaoba. tropikuli tyis ZirSi dak-
da B saxeobas Soris, rac aRniSnulia muqi oTx- virvebis wertilidan Cven ver vxedavT aqtivobas
kuTxediT. tyis maRal safarvelSi, romelic Cvengan 30
C da D saxeobebis, romlebsac B-sTan saer- metris simaRleze mdebareobs. logistikuri
To winapari hyavT, aseve aqvT SeZenili 0 mdgo- problemebi asocirebuli umaRlesi tropikuli
mareoba. meore evoluciur movlenas hqonda ad- xeebis wverebze misasvlelis mopovebasTan da
gili saxeobebs D-sa da E-s Soris, ramac Secvala erTi wveridan meoreze gadaadgilebasTan, or-
niSani kvlav 1 mdgomareobamde _ memkvidreo- ganizmebsa da saxeobebze dakvirvebis mizniT,
biTi mdgomareoba. es informacia gvaCvenebs, uzarmazaria. amis miuxedavad, Tavgadasavlebis
rom A saxeobis 1 mdgomareoba da E saxeobis 1 maZiebelma ramdenime pirma warmateba moipova
mdgomareoba sxvadasxva procesisgan aris war- bunebrivi samyaros miuvali adgilebis miRwevi-
moSobili. A saxeobis SemTxvevaSi, niSani aris
67

doneze dakvirvebis saSualebas iZleoda da


SesaZlebeli iyo mTliani konstruqciis mo-
trialeba, es mecnierebs didi teritoriis Ses-
wavlis saSualebas aZlevda. aq ori magaliTia
im eqstraordinaluri Zalisxmevisa, romelsac
iCenen ekologebi bunebrivi samyaros Seswavli-
sas.

ekologiuri kvlevis dafinanseba


rogorc yvela samecniero naSroms, ekologiur
kvlevasac dafinanseba sWirdeba. ekologebs
xSirad uxdebaT Soreul adgilebSi mogzauroba
eqsperimentis masalebiT, isini fuls uxdian
muSebs, romlebic exmarebian maT cdebis Catare-
basa da grZelvadiani monitoringisa da eqsper-
imentebis ganxorcielebaSi. ekologebs aseve
uwevT gadaxda TavianTi naSromebis publikaci-
isTvis. mravali samTavrobo saagento qiraobs
ekologebs ekologiuri sistemis Sesaswavlad,
romelic didi mniSvnelobisaa eris keTildRe-
obisTvis. magaliTad, aSS-is soflis meurneo-
bis departamenti, garemos dacvis saagento da
samxedro samsaxurebic ki qiraoben ekologebs
samosavlo sistemebze, daavadebebze, adamianis
mier warmoebuli qimiuri nivTierebebis moq-
medebasa da maT mavne gavlenaze, globaluri
cvlilebebis efeqtebze da a.S. eqsperimentebis
sur. 2-12 safarvelis tivi tropikuli tyis Tavze. tivs
Casatareblad. aseT SemTxevevebSi kvleva fi-
xeebis simaRlis doneze wevs da Semdeg xeebze debs cxel
haerze momuSave diriJabli. (suraTi mogvawoda setsumanma) nansdeba saagentos biujetidan. bevr ekologs
Tanamdebobebi ukaviaT universitetebsa da
kolejebSi, sadac maT movaleobebSi Sedis stu-
dentebis swavleba, momzadeba, universitetis
sas. erTi proeqti safrangeTis gvianaSi moicav- komitetebSi muSaoba da kvlevebis Catareba. am
da tyis xSir safarvelze uzarmazari rezinis mecnierTa umravlesoba eyrdnoba grantebsa da
tivis dadebas (Halle, 1990). eqvskuTxa tivi kon- kontraqtebs kerZo mewarmeebis an samTavrobo
struirebuli iyo didi gasaberi brubebisgan saagentoebis mxridan, raTa wilSi Sevidnen maTi
da aRWurvili iyo mavTulbadiani iatakiT (sur. universitetis an kolejis mier warmoebuli
2-12). tivs tyis safarvelis Tavze asrialebda
kvlevis dafinansebaSi. aseTi grantebi xSirad
cxeli haeriT momuSave diriJabli da Semdeg
konkurenciis safuZvelze gaicema da eyrdnoba
frTxilad aTavsebda xeebis wveroebze, sadac is
mecnieris mier detalurad warmodgenili kvle-
irweoda xeebTan erTad qaris dros. mecnierebi
vis siZlieres. aSS mTavrobis am fondebs Soris,
am tivze kvirebis ganmavlobaSi cxovrobdnen,
romlebic afinanseben amgvar samuSaos, arian:
agrovebdnen nimuSebs da akvirdebodnen tyis
erovnuli mecnierebis fondi, erovnuli janmr-
safarvelSi momdinare cxovrebas. kidev erTi
Telobis instituti, garemos dacvis saagento
saSualeba tropikul tyeTa safarvelis dak-
da soflis meurneobis departamentebi .
virvebisa iyo panamaSi aSS-is smiTsoniseuli
tropikuli kvlevis sadguris gaxsna. amwe, rom-
lis koSkura adioda 40 metris simaRleze, tyis
safarvelis Tavze, aSenebul iqna Sig tyeSi. 50
2.8 ekologebi erTmaneTs ideebs
metris sigrZis moZravi konstruqcia gamodio-
publikaciebis gziT uziareben
da amwidan, romlis boloSic mimagrebuli iyo rogorc tropikul tyeSi Cveni warmosaxviTi
gondola, sakmarisad didi imisTvis, rom ram- gaseirnebidan SevityveT, bunebis Seswavlas
denime adamiani daetia. SesaZlebeli iyo gon- kiTxvebis dasmiT da imis yuradRebiT aRweriT
dolas zemoT-qvemoT moZraoba, rac sxvadasxva viwyebT, rasac vxedavT. ekologiuri kvlevis
68

adreul fazaSi am met-naklebad uwesrigo da- bunebasa da garemoze adamianis saqmiano-


kvirvebebs imis gansazRvriT vavrcobT, Tu ra bis gavlenis Taobaze mzardi interesis gamo,
aris ukve cnobili ama Tu im sakiTxis Sesaxeb. sul ufro meti ekologi irCevs, warmoadginos
es moiTxovs Cvengan gamoqveynebuli literatu- TavianT samuSaoTa Sejameba popularul Jur-
ris wakiTxvas, am kiTxvaze momuSave sxva ekolo- nalebsa Tu gazeTebSi, popularul wignebSi an
gebTan saubars da im samecniero SexvedrebSi zog SemTxvevebSi, satelevizio dokumentur
monawileobis miRebas, sadac axali ideebi da gadacemebSi. cxadia, ekologebi gamoscemen sax-
Sedegebia warmoCenili. elmZRvaneloebs da sxva masalas swavlebis dros
sxva mecnierebis msgavsad, ekologebi Tavi- gamosayeneblad. am formiT gamoqveynebuli in-
anTi namuSevrebis Sedegebs aqveyneben samecnie- formacia, rogorc wesi, gverds uvlis ZiriTadi
ro Jurnalebsa da wignebSi. ekologiur Jurn- kvlevebis detalebs da yuradRebas amaxvilebs
alTa umravlesobas samecniero organizaciebi samuSaosa da aRmoCenebis mniSvnelobaze adami-
an sazogadoebebi uSveben, romelTa wevrebsac
anTa cxovrebaSi.
aqvT saerTo miznebi, midgomebi an geografiu-
swored beWdur mediaSi am aRmoCenaTa ga-
li mdebareoba. magaliTad, amerikis ekologTa
fantvis saSualebiT umjobesdeba codna. pub-
sazogadoeba umsxvilesi ekologiuri orga-
likaciebi faqtobrivad qmnian gamudmebul dis-
nizaciaa, romlis wevrTa ricxvic 75000-s aWar-
kusias damaintrigebeli problemis an sistemis
bebs. is uSvebs Jurnalebs: ,,Ecology, ,,Ecological
Taobaze. bolo wlebSi am diskusiaTa masStabi da
Monographs, ,,Ecological Application. Tqven naxavT
xangrZlivoba mniSvnelovnad gaizarda inter-
am Jurnalebis da kidev asobiT sxva Jurnalis
netis gamoyenebiT, sadac samecniero ganxilve-
CamoTvlil gverdebs wignis bibliografiaSi.
bi ufro xangrZlivad mimdinareobs. ramdenime
roca ekologi asrulebs kvlevas da mzadaa
saboloo daskvnis gamosatanad, is amzadebs na- ekologiuri Jurnali internetSi qveyndeba da
muSevars, sadac Tavmoyrili da Sejamebulia bevri sxva warmoadgens abstraqtul da cxrilo-
gamoyenebuli meTodebi, miRebuli specifi- van gamosaxulebebs Tanamedrove sakiTxebis
kuri Sedegebi da am Sedegebidan gamomdinare Sinaarsis Sesaxeb. SesaniSnavi literaturis
CamoTvlili pirveladi daskvnebi. naweri aseve monacemTa baza xelmisawvdomia da maT ricx-
Seicavs sakiTxis mniSvnelobis axsnas da sxvaTa vSi mravali universitetisa da kolejis bib-
namuSevrebis mimoxilvas Seswavlil sistemas- lioTekebi Sedis.
Tan dakavSirebiT. namuSevris dasasruls mo-
cemulia varaudi, Tu ra saxis eqsperimentebis
Catarebaa SesaZlebeli momavalSi warmodge- 2.9 soflis meurneoba da resursTa
nili sistemis ukeT gagebisTvis. Semdeg xel- menejmenti ekologiur principebs
naweri gadaecema ekologiuri Jurnalis re- emyareba
daqtors, romelic sTxovs ramdenime mecniers,
metwilad kvlevis sistemasa da teqnikaSi gaT- adamianis saqmianoba, rogoricaa soflis meur-
viTcnobierebul saredaqtoro kolegiis wevrs, neoba da aqvakultura, ucvleladaa damokide-
rom gauziaros azri namuSevris sust da Zlier buli bunebrivi samyaros ekologiur urTier-
mxareebze. am mimomxilvelTa azris gaTval- Tobebze (sur. 2-13). energia, romelic Tqven
iswinebiT, redaqtors SeuZlia, gadawyvitos, miiReT guSindeli wvniani meoTxed funtiani
gamoaqveynos namuSevari, uari Tqvas gamoqvey- hamburgerisgan, modioda mzidan fotosin-
nebaze an sTxovos avtors, Caasworos is mimomx- Tezuri balaxis aqtivobis saSualebiT, ro-
ilvelTa komentarebis mixedviT da xelaxla mi- melic Semdeg xarma SeWama, misi Semwvari xorci
iRos Semdeg momdevno ganxilvisTvis. nawerebs, moaTavses kunJutis funTuSebs Soris. Tinu-
romlebic gamocemebSi Cndebian amgvari proce- si, romelic samxarze miirTviT, iyo TinusTa
sebis gavlis Semdeg, pirvelad literaturas didi populaciis wevri, romlis moculobac
uwodeben. damokidebulia Sobadobisa da sikvdilianobis
ekologi an ekologTa jgufi intensiurad Tanafardobaze. es ekologiuri procesebia,
Seiswavlis garkveul sistemas da sabolood
romlebic damokidebulia resursTa xelmisawv-
Seswavlili masalis wignad gamocemasac apir-
domobasa da biologiur interaqciebze.
ebs. amis magaliTia pirvel TavSi naxsenebi dar-
Tanamedrove ekologia moicavs bunebri-
vinis ,,On the Origin of Species (saxeobaTa warmo-
vi samyaros ara marto xeluxlebeli, sufTa
mavlobis Sesaxeb). wignebma SeiZleba miiRon
nawilebis Seswavlas, aramed aseve saxnav-saTes
yovelmxrivi da unificirebuli Txrobis for-
miwebs, xelaxla darguli tyeebisa da reguli-
ma. an SeiZleba Sedgebodnen sxvadasxva wamyvani
rebadi Tevzebisa da sanadiro frinvelis pop-
muSakebis cakleuli Senatanebis seriebisgan am
ulaciebs. pirvel SemTxvevaSi yuradReba max-
sferoSi.
69

vildeba imis aRmoCenaze, Tu rogor moqmedebs


2.10 ekologiuri kvleva SeiZleba
bunebrivi samyaro adamianis Carevis gareSe.
organizebuli iyos mzardi
ukanasknelSi ki _ mizania ekologiuri princi-
pebis gamoyeneba mosavlis SesanarCuneblad an
kompleqsurobis doneTa irgvliv
gasazrdelad. xorblis, simindis an soios mo- ekologiuri kvlevis mimdinareoba didad aris
savali ganisazRvreba uTvalavi faqtoriT, maT damokidebuli imaze, Tu ramdenad amaxvilebs
Soris aris marcvlovani mcenareebis reaqciebi ekologi yuradRebas Tavis dakvirvebebze. mag-
garemo pirobebze, razec gavlenas axdens glo- aliTad, erTi mecnieris interesi fotosinTez-
baluri klimaturi cvlileba; aseve daavade- isadmi SeiZleba ganpirobebuli iyos proce-
baTa da balaxis mWamelTa ekologia, romlebic sis bioqimiuri meqanizmebiT (rac yuradRebian
anadgureben am mosavals; niadagobrivi proce- laboratoriul eqsperimentebs moiTxovs) an
sebis buneba da adgilobrivi hidrologiuri mTliani tyis fotosinTezis doniT (romelic
cikli. yovelive amaze SeiZleba gavlena moaxdi- garkveuli saxis savele samuSaos moiTxovs). ar-
nos axlomaxlo mdeloebsa an tyeebSi mimdinare sebobs ekologiuri kvlevis Catarebis farTod
procesebma da adamianis saqmianobam. reguli- miRebuli sxvadasxva done, romelic xels uwy-
rebad ekosistemaTa Seswavlis fundamenturi obs ekologiis Sesaxeb mosazrebebis organize-
midgoma msgavsia imisa, rac gamoiyeneboda zemo- bas.
ganxilul amfibiaTa populaciebis klebis kv- ekologiur kvlevebSi yuradReba SeiZleba
levisas: kiTxvebi, detaluri dakvirvebani, Ser- gavamaxviloT individi organizmebis garemo-
Ceva da eqsperimentireba; bunebrivi sistemebis sTan interaqciebze. imis kvleva, Tu rogor ari-
gageba, rogoricaa amfibiaTa populaciebi, an organizmebi adaptirebulni temperaturis
iwvevs pirdapir gamoyenebas soflis meurneo- cvlilebisadmi, Sesabamisi wylisa da marilebis
baSi. TevzTa mravalma saxeobamac ganicada kle- balansis SenarCunebisadmi, Jangbadisa da nax-
ba daaxloebiT amfibiaTa populaciebis klebis SiroJangis koncentraciebis dabalansebisadmi
msgavsad (Myers et al. 1997). ekologiuri kvlevis an fizikuri garemos sxva faqtorebTan gam-
fokusi mimarTulia imis gagebisken, Tu rogor klavebisadmi, amgvar fokusTa magaliTebia. am
moqmedeben sistemis cocxali organizmebi. midgomas xSirad uwodeben fiziologiur eko-
amgvari codna, Tu is frTxiladaa ganviTare- logias an ekofiziologias (me-4-6 Tavebi).
buli detaluri SerCeviTa da eqsperimentebiT, fiziologiuri ekologiis kvleva mniSvnelovan
xSirad bunebaSi Zalian zogadia da amrigad Ses- rols asrulebs soflis meurneobaSi, radganac
aZlebelia misi gamoyeneba iseT regulirebad marcvleulis mosavali didadaa damokide-
sistemebSi, rogoricaa soflis meurneobaSi buli mcenareebis individualur reaqciebze.
marcvleuli kulturebis moyvana da mefrinve- ekofiziologia aseve mniSvnelovani nawilia
leoba. SenarCunebis kvlevebisTvis. magaliTad, migri-
rebad frinvelTa saxeobebis klebis mizezTa
dasadgeni kvlevebis erT-erTi gza yuradRebas
amaxvilebs imaze, Tu rogor axdenen garemos cv-
lilebebi gavlenas fiziologiur meqanizmebze,
romlebic frinvelebs xangrZlivi frenisTvis
amzadeben (Wingfield 1990).
individma organizmebma unda miiRon energia
fotosinTeziT an sxva organizmebis saSuale-
biT. energiis am transmisiasTan asocirdeba niv-
TierebaTa cvla organizmebSi da maT Soris da
organizmebsa da fizikur garemos Soris. zogi
ekologi dainteresebulia energiis transmi-
siis dinamikiTa da nivTierebaTa gadacemiT or-
ganizmTa did krebulSi da am organizmebis mier
dakavebul fizikur garemoSi. am urTierTmo-
qmed obieqts ekosistema ewodeba, xolo mis Sem-
swavlel ekologiis qvesferos _ ekosistemaTa
sur. 2-13 soios yana obobebze mavneblebTan brZolis ekologia (nawili 3, 9-11 Tavebi). Tanamedrove
gavlenaTa Semswavlel eqsperimentul kvlevaSi. soios mar-
ekosistemaTa ekologebi Zalian daintereseb-
cvlebis msgavsi marcvleuloba irgveba grZel rigebad da
amitom maT rigovani kulturebi ewodebaT. ulni arian imiT, Tu rogor moqmedebs adamianTa
(suraTi mogvawoda a. ripstram). saqmianoba nivTierebaTa globalur brunvaze.
70

kvlevebi imis Sesaxeb Tu ras iwveven bunebriv adaptirebas. evoluciuri ekologiis cnebebi
samyaroSi adamianis mier warmoebuli da misi gansakuTrebiT mniSvnelovania bunebis grZel-
saqmianobis Sedegad atmosferoSi gaSvebuli vadiani reaqciebis Sesafaseblad bunebriv da
sxvadasxva qimiuri nivTierebebi, ekosistemaTa adamianTa mier gamowveul cvlilebebze.
ekologebis kompetencias ganekuTvneba. ekologiuri kvlevis sferoTa erT nawils
jgufTa da organizmTa ekologiis kvlevas esaWiroeba ekologiis qvesferoTa sinTezi is-
adgili aqvs sxvadasxva doneze. erT adgilsa da eve, rogorc midgoma, romelic iTvaliswinebs
droSi mobinadre erTi saxeobis organizmebi ekologiis procesTa moqmedebas farTo sivr-
Seadgenen ekologiur populacias. Cven SeiZle- ciT masStabebSi. landSaftis ekologia yur-
ba ganvixiloT lokokinebis, naZvebis, veSapebis, adRebas amaxvilebs imaze, Tu rogor moqmede-
vombatebis da nebismieri sxva saxis cocxali ben ekologiuri procesebi sabinadro garemos
organizmis erTi populaciis dinamika (nawili heterogenulobis fonis winaaRmdeg. konser-
4, 14-19 Tavebi), an yuradReba gavamaxviloT ori vaciuli biologiis sfero aerTianebs geneti-
populaciis, magaliTad, msxverplisa da mta- kis koncefciebs populaciisa da Tanasazoga-
ceblis, interaqciebze (nawili 5, 20-25 Tavebi). roebis ekologiasTan, xSirad landSafturi
evoluciuri cvlileba Tavs iCens populaciis midgomis gamoyenebiT, biomravalferovnebisa
doneze. populaciis Teoria pirdapir kavSirSia da safrTxeSi myofi saxeobebis SenarCunebis
Tevzisa da frinvelis populaciebis, metyeveo- sakiTxTa gaTvaliswinebiT. sul ufro meti
bisa da soflis meurneobis regulaciasTan. es ekologi miiCnevs Tavis pasuxsageb movaleo-
aseve fundamenturi mniSvnelobisaa davaadeba- bad bunebis ara mxolod aRmoCenas, eqspansiasa
Ta gavrcelebis gagebisTvis. da SenarCunebas, aramed codnis gamoyenebas
sadac ar unda gavixedoT bunebaSi, Cven da- bunebriv sistemaTa integrirebulobis aRsad-
vinaxavT Tanamcxovreb organizmebs. organizm- genad, imis aRsadgenad, rac daaziana adamianTa
Ta TiToeuli individi populaciis nawilia. saqmianobam. ekologiis am axal da amaRelvebel
bevri gansxvavebuli organizmis populaciebi, sferos aRdgenis ekologia ewodeba.
romelTac Cven vxedavT garkveul adgilas, evoluciuri Teoria warmoadgens ekologi-
dakavSirebulni arian erTmaneTTan sakvebi uri kvlevis safuZvels. evoluciur cvlileba-
urTierTobebiTa da sxva interaqciebiT. urT- Ta meqanizmebi mJRavndeba genetikis mecniere-
ierTmoqmed populaciaTa am wyebebs ewodebaT baSi, xolo genetikuri konstruqciis eqspansiis
ekologiuri Tanasazogadoebebi da maT Ses- saSualebani moipoveba fiziologiis, endokri-
wavlas TanasazogadoebaTa ekologia ewodeba nologiisa da qcevis mecnierebebSi. ekologia
(nawili 6, 26-29 Tavebi). TanasazogadoebaTa garkveulwilad yvela maTgans aerTianebs.
ekologia sxva ekosistemaTa ekologiisgan imiT mniSvnelovania ganvasxvavoT ekologiis
gansxvavdeba, rom TanasazogadoebaTa kvlevebis sfero sxva sferoebisgan, romlebic dakav-
fokusi keTdeba ZiriTadad imaze, Tu ra gavle- Sirebulia samecniero kvlevebTan. ekologia
nas axdenen bioturi interaqciebi, rogoricaa Seiswavlis urTierTkavSirs organizmebsa da
mtacebloba, balaxismWameloba da konkurencia maT garemos Soris. garemos mecniereba yur-
organizmTa ricxvsa da gavrcelebaza da ara en- adRebas amaxvilebs bunebaze adamianTa specifi-
ergiis transfersa da nivTierebaTa brunvaze kuri gavlenis gagebaze. garemos mecnierebis
organizmebs Soris da maT biotur da abiotur kvleva aerTianebs ekologiis, qimiis, fizikisa
garemoebs Soris. TanasazogadoebaTa ekolo- da sxva mecnierebis pricnipebs ekonomikasTan,
gias aqvs garkveuli kavSiri biologiuri mra- politikasTan da eTikasTan. garemos zogi mec-
valferovnebis bunebis Cveneul gagebasTan. nieri Seiswavlis adamianis mier damzadebul
kiTxvebi imasTan dakavSirebiT, Tu rogor nivTierebaTa (mag. rogoricaa pesticidebi,
irCeven cxovelebi partniors, gansazRvraven detergentebi da sxva) bedsa da qmedebebs bune-
TavianTi naSierebis sqess, eZeben sakvebs da bi- briv samyaroSi. samecniero kvlevis es saSu-
nadroben jgufebSi, an imis Sesaxeb, Tu rogor aleba xSirad moixsenieba ekotoqsikologiis
izidaven mcenareebi dammtveravebs, afrqveven saxeliT. ekotoqsikologebi dainteresebulni
Teslebs an anawileben resursebs zrdasa da arian imis kvleviT, Tu ra gavlenas axdenen ada-
reproduqcias Soris, im kiTxvebis magaliTe- mianis mier warmoebuli nivTierebebi adamianis
bia, romlebic dasmulia ekologiis erT-erT janmrTelobaze. isini xSirad qmedebis mod-
qvesferoSi, evoluciur ekologiaSi (nawili elebad iyeneben sxva cxovelebs, iseTebs, rog-
7, 30-34 Tavebi). evoluciuri ekologebi dain- orebic arian Tevzebi da patara uxerxemloebi.
teresebulni arian imiT, Tu rogor axdens da bolos, ekologia unda ganvasxvavoT rigi
organizmebis forma da funqcia garemosTan sxva mcdelobebisgan, romlebic masSi eSlebaT.
71

ekologiis qvesfero. ekologia arc keTilgan-


zraxvian sajaro galamazebas axorcielebs da
arc gamwmend samuSaoebs. TiTqmis yvela momxrea
amgvari samoqalaqo pasuxismgeblobisa, magram
amgvari saqmianoba mecniereba ar aris, is ar zr-
dis bunebrivi samyaros Cveneul gagebas, Tumca
gacilebiT sasiamovnos xdis masze dakvirvebas
(ix. sur. 2-14).
ekologiuri kvlevis qvesferoebi warmoad-
gens Sesaferis gzebs ekologiis sxvadasxva mid-
gomebze safiqralad, magram bevr SemTxvevaSi,
calkeuli ekologebi awarmoeben samuSaos, ro-
melic scildeba qvedisciplinebis sazRvrebs.
bunebis kompleqsuroba ekologTa umravle-
sobis bunebriv cnobismoyvareobasTan erTad
sur. 1-14 magaliTi adgilisa, sadac envaironmentaliste- xSirad axalisebs farTo midgomebs. populacia-
bis saqmianoba Zalian saWiroa. amgvari adgilebis gawmenda
Ta ekologma, romelic iwyebs mcenareTa dinami-
mniSvnelovan funqcias asrulebs adamianTa daudevari
saqmianobis SemcirebisTvis bunebriv samyaroSi (suraTi
kis aRmoCenas, SeiZleba aRmoaCinos, rom es din-
mogvawoda garisonma). amika damokidebulia mcenaris fiziologiur
Tvisebebze (fiziologiuri ekologia), mis urT-
garemos mentalizmi, konservacionizmi (dac- ierTobaze sxva mcenareebTan (erTobaTa eko-
va, gafrTxileba) da prezervacionizmi (Senar- logia) da balaxismWamelTa qcevaze, romlebic
Cuneba) socialuri da politikuri moZraobebia ikvebebian am mcenariT (qcevis ekologia). misma
da ara samecniero kvlevis sferoebi. yvelaze kvlevebma SeiZleba gamoiwvios ideebi sistemis
konstruqciuli da sapasuxismgeblo formiT es mniSvnelovan cvladebs Soris urTierTobaze,
moZraobebi iRvwian sazogadoebis gasanaTle- romlebic SemdgomSi Teoriad ganviTardebian,
blad, adamianis mizeziT gamowveuli garemos rac mere da mere sxva ekologTa eqsperimentebSi
problemebi maTi ganxilvis sagania. isini aseve hipoTezis saxiT SeiZleba iqnes gamoyenebuli.
mouwodeben sazogadoebas gavlena moaxdinon man SeiZleba daweros Tavisi namuSevris Sesaxeb,
cvlilebebze, rac problemas aRmofxvris. pa- raTa gauziaros igi sxva mecnierebs an zogadad
suxismgeblobis grZnobis mqone envaironmen- sazogadoebas. amgvari namuSevridan miRebuli
talizmi dafuZnebulia ekologiuri pronci- sargebloba udidesia, raSic vimedovnebT, rom
pebis safuZvlian gagebaze, magram is ar aris Tavad darwmundebiT.

daskvna
1. mosazrebebs imis Sesaxeb, Tu rogor muSaobs 3. ekologiur cvladebze ZiriTadi informaciis
esa Tu is ram, hipoTeza ewodeba. garkveul dros mopovebis mizniT, ekologebi iyeneben amorCeviT
warmoSobili specifikuri interesis hipoTezebs kvlevebs, romelTa saSualebiTac sistematurad
nulovani hipoTezebi ewodeba, xolo maT yvela akvirdebian bunebas. xangrZliv procesTa dinami-
sxva SesaZlo axsnas _ alternatiuli hipoTezebi. kis garkvevis mizniT, ekologebi iyeneben grZel-
hipoTeza SeiZleba gamoxatul iqnes sityvierad vadiani monitoringis programebs.
an maTematikuri gamosaxulebis saxiT, romelTac
Teoriuli ekologiuri modelebi ewodebaT. isini 4. bunebaSi kauzaluri urTierTobebis gamosav-
gviCveneben urTierTobas bunebis gasazom Tvise- lenad, ekologebma eqsperimentebi unda Caataron.
bebs cvladebs Soris. ekologiuri Teoria war- eqsperimenti bunebrivi samyaros romelime kom-
moadgens eqsperimentis Catarebamde cvladebs ponents aZlevs saSualebas, imoqmedos iseT pi-
Soris kompleqsuri urTierTobebis axsnas. robebSi, romlebsac eqsperimentatori akontro-
lebs. eqsperimentebi erTi an ramdenime nulovani
2. bunebis Sesaxeb gakeTebul nebismier daskvnas, hipoTezis pirdapiri testebia. radganac nulo-
arsebuli cvlilebebis gamo, Tan axlavs garkveu- van hipoTezaTa umravlesobis marTebuloba uc-
li eWvi. ekologebi iyeneben statistikur meTo- nobia, eqsperimentatorebs SeuZliaT, dauSvan
debs cdomilebis raodenobis marTvisTvis. ori ZiriTadi Secdoma: swori nulovani hipoTez-
72

is uaryofa, _ saxelad I tipis Secdoma an mcdari lemas. ekologebma kvlevebi unda Caataron
hipoTezis aRiareba _ II tipis Secdoma. eqsperi- Soreul adgilebSi, romlebic xSirad aras-
mentuli procedurebi akontroleben am tipis tumarTmoyvareobiT gamoirCeva.
Secdomebis daSvebis albaTobas.
8. ekologebi aqveyneben TavianTi namuSevrebis
5. zogi eqsperimenti, romlebic amfibiaTa pop-
Sedegebs ekologiur JurnalebSi, romlebsac
ulaciebis klebas gansazRvravs, yuradRebas
afinanseben iseTi ekologiuri organizaciebi,
amaxvilebs garkveul ultraiisfer talRaTa
rogoricaa magaliTad, amerikis ekologiuri
(UV-B) efeqtebze, romlebic miCneulia, rom
sazogadoeba. maT aseve SeuZliaT, wignebis gamo-
sazianoa biologiuri qsovilebisTvis. ada-
cemac. publikaciebs, romlebsac pirvelad mi-
mianTa saqmianobam daaziana, SeaTxela ozonis
moixilaven sxva mecnierebi, pirveladi litera-
Sre, romelic UV sxivebisTvis bunebrivi fil-
tura ewodeba.
tris rols asrulebs. aman mecnierebi miiyvana
nulovan hipoTezamde, romlis Tanaxmad gaz-
9. soflis meurneoba da resursTa menejmen-
rdili UV gamosxiveba azianebs bayayebis kver-
ti damyarebulia ekologiur principebze. am
cxebs. oregonSi Catarebul eqsperimentebSi
sferoebSi ekologiis gamoyeneba gamiznulia mo-
kvercxebi moaTavses sami donis UV-B gamosx-
savlis gazrdisa da garemos momavali produqti-
ivebis qveS. maT aRmoaCines, rom orSi bayayTa
ulobis SenarCunebisaTvis.
Sesaswavli sami saxeobidan gazrdilma UV-B ga-
mosxivebam Seamcira gamoCekvis warmatebuloba,
10. ekologia, rogorc mecnierebis dargi,
eqsperimenti mniSvnelovani cvladi.
dayofilia rig qvesferoebad, maT Soris
6. filogenia evoluciuri urTierTobis struq- fiziologiur, ekosistemaTa, populaciebis,
turaa saxeobebs an taqsonomebs Soris. ekolo- Tanasazogadoebebis, evoluciur, landSaftis
gebi iyeneben am informacias cocxal saxeobaTa SenarCunebisa da aRdgenis ekologiad. garemoe-
adaptaciebis gansasazRvrad. biTi mecniereba Seiswavlis garemoze adamianTa
gavlenas. garemos mentalizmi, konservacionizmi
7. ekologiuri kvleva moiTxovs mniSvnelovan da preservacionizmi socialuri da politikuri
resursebs da qmnis mraval logistikur prob- moZraobania da ara ekologiis ganStoebani.

savarjiSoebi
1. gaixseneT mesame savarjiSo pirveli Tavidan, mecnierebs arasdros SeuZliaT simarTlis gage-
sadac unda mogefiqrebinaT kiTxvebi bunebis Ses- ba?
axeb. ganaviTareT nulovani hipoTeza Tqven mier
dasmul TiToeul SekiTxvaze. 4. ganaviTareT eqsperimenti Tqvens mier Camoya-
libebuli erT-erTi nulovani hipoTezis gamo-
sacdelad.
2. gaixseneT bunebrivi istoria, romelic ga-
naviTareT pirveli Tavis meSvide savarjiSoSi.
5. gansazRvreT, ramdeni dajdeba im eqsperi-
CamoayalibeT martivi maTematikuri modeli, ro-
mentis momzadeba da ganxorcieleba, romelic
melic asaxavs organizmis bunebrivi istoriis
meoTxe savarjiSoSi CamoayalibeT.
ori komponentis Semcvel hipoTetur urTier-
Tobas (miniSneba: `komponentSi~ vgulisxmobT
6. ,,World Wide Web-is gamoyenebiT ganaviTa-
organizmis gansazRvrul saqmianobas, garemos
reT samecniero organizaciaTa sia, romlebic
fizikur mdgomareobas an urTierTmoqmedi orga-
xazs usvamen ekologiur kvlevis mniSvnelo-
nizmis garkveul qcevas).
bas. (SeniSvna: am organizaciaTa umravlesoba
yuradRebas amaxvilebs cxovelebis, mcena-
3. imis gamoyenebiT, rac ukve aqamde iswavleT reebis an mikroorganizmebis garkveul
mecnieruli kvlevebis daurwmunebeli bunebis jgufze. magaliTad, amerikis araqnologiuri
Sesaxeb, rogor upasuxebdiT mosazrebas, rom sazogadoeba moicavs ekologebs, romlebic dain-
samecniero ideebi yovelTvis saeWvoa, radgan teresebulni arian obobebiT.)
73

nawili 2

o r g anizmebi
f izikur
g a remoSi
74

C
ven advilad SegviZlia, ganvasxvavoT bunebrivi samyaros ori ZiriTadi sfero:
cocxali da aracocxali. magram es ori sfero ar arsebobs erTmaneTisgan
izolirebulad. organizmebi damokidebulni arian fizikur garemoze. isini
aseve gavlenas axdenen fizikur samyaroze da Sesabamisad _ maT garemo pirobebze.
adamianTa mier Seqmnili teqnologiebisa da miwis moxmarebis Sedegad globalur
klimatSi gaCenili cvlilebebi warmoadgens imis dramatul magaliTs, Tu rogor
gavlenas axdenen organizmebi fizikur garemoze. meore TavSi Cven ganvixilavT
amgvari interaqciebis bunebas. aseve gagacnobT mosazrebebs organizmebis sxva or-
ganizmebTan interaqciebis Sesaxeb.
mesame TavSi giCvenebT biologiuri da fizikuri samyaroebis ZiriTad gansxvavebebs.
yuradRebas gavamaxvilebT imaze, Tu rogor inarCuneben organizmebi daujereblad
didi raodenobis energias, miuxedavad fizikuri Zalebis mier energiis araracio-
naluri gafantvisa. ganvixilavT cocxal organizmebsa da fizikur garemos Soris
energiisa da nivTierebebis mimocvlis bunebas da am dinebis kontrolisTvis orga-
nizmTa adaptaciebs. wyali gadamwyveti mniSvnelobisaa sicocxlisTvis da meoTxe
TavSi SevexebiT wylis gansakuTrebul Tvisebebs, romlebic xels uwyoben sicocx-
les dedamiwaze. aqve ganvixilavT, rogor marTaven organizmebi wylisa da marilis
balanss TavianT sxeulebSi. aseve, aRvwerT wylis moZraobas niadagidan mcenareTa
ReroebSi.
energiis biologiur transformaciaTa umravlesoba damyarebulia naxSir-
badisa da Jangbadis qimiur reaqciebze. araorganuli narxSirbadis organulad
gardaqmna fotosinTezSi warmoadgens ekosistemis sakvanZo energetikul rgols.
fotosinTezis doneze gavlenas axdens temperatura iseve, rogorc sinaTlis in-
tensivoba da xarisxi. meoTxe TavSi yuradRebas gavamaxvilebT ekologiur faq-
torebze, romlebic gavlenas axdenen fotosinTezsa da sinaTlisa da temperatu-
ris sxvadasxva reJimisadmi organizmTa adaptaciaze. fizikuri garemos Tvisebebi
icvlebian droSi da garemos sxvadasxva adgilas, rac xSirad Tanxvdeba dRiur an
sezonur ciklebs. rogorc meeqvse TavSi vnaxavT, organizmebma unda moaxdinon re-
agireba am cvlilebebze, raTa gadarCnen.
cocxalma arsebebma ara marto reagireba unda moaxdinon fizikuri garemos pi-
robebis cvlilebebze, aramed unda urTierTqmedebdnen sxva organizmebTan. or-
ganizmebis reaqcia fizikur garemoze xels uwyobs formisa da funqciis konver-
gencias. vnaxavT, rom biologiuri interaqciebi xels uwyoben mravalferovnebas.
meSvide TavSi ganvixilavT TavianT biologiur garemosTan organizmTa adaptaciis
bunebas.
meore nawili sruldeba merve TaviT, romelic aRwers dedamiwis klimatisa
da topografiis struqturebs. es struqturebi dedamiwis mzis garSemo brunvis
dinamikis Sedegia, romelic interaqciulad ukavSirdeba regionul, adgilobriv
topografiul da geologiur Tvisebebs. dedamiwis klimati da topografiuli
Tvisebebi gavlenas axdenen mcenareTa da cxovelTa gavrcelebaze. mcenareulo-
bisa da klimatis unikalur Tvisebebze dayrdnobiT, ekologebma daadgines biomTa
ricxvi msoflioSi.
75

Tavi 3

sicocxle da fizikuri
garemo

gzamkvlevi kiTxvebi
rogor arian damokidebulni cocxali rogor akontroleben organizmebi
arsebebi fizikur garemoze gadarCenisTvis nivTierebaTa da energiis dinebas TavianT Sina-
brZolaSi? gan da garegan garemoSi?
ra gzebiT icvlebian cocxali arsebebi
rogor icvleba forma da funqcia sxe-
fizikur garemoSi?
ulis zomasTan alometriulad?
ra gzebiT axdenen gavlenas adamianebi
fizikur garemoze? rogor asaxaven adaptaciebi kompromiss
ra Tvisebebi aqvT cocxal arsebebs, rac cocxal organizmebSi?
ganasxvavebs maT usulo sagnebisgan?

C ven xSirad vxedavT cocxalisa da aracocx- el organizmebs, unda umadlodes romlebic mas
alis dapirispirebas: biologiuri garemo bolo 3,5 milioni wlis manZilze awarmoeben. bi-
fizikurisa da qimiuris winaaRmdeg, organuli ologiuri da fizikuri transformaciebi, rom-
araorganulis winaaRmdeg, bioturi abiotu- lebsac urTierTkavSirSi mohyavT cocxali da
ris winaaRmdeg, sulieri usulos winaaRmdeg. aracocxali sferoebi, gansazRvraven globalur
im dros, roca bunebrivi samyaros es ori didi ekosistemas. am urTierTobaTa gageba bunebis mo-
sfero TiTqmis yovelTvis gansxvavebulia erT- qmedebis Sefasebisken gadadgmuli pirveli nabi-
maneTisgan, isini ar arseboben erTmaneTisgan jia.
izolaciaSi. sicocxle damokidebulia fizikur
samyaroze. imisTvis, rom cocxlebi darCnen, or-
ganizmebma mudmivad unda cvalon nivTierebebi 3.1 biologiuri da fizikuri
da energia fizikur garemosTan. cocxali arse- samyaroebi urTierTdamokidebulia
bebi, Tavis mxriv, gavlenas axdenen fizikur sa-
dedamiwaze sicocxlis erTaderTi wyaro mzis
myaroze: niadagi, atmosfero, tbebi, okeaneebi
sinaTlea. mcenareTa da wyalmcenareTa mwvane
da mTis mravali danaleqi qani TavianT Tvisebebs
qsovilSi arsebuli pigmentebi STanTqaven sina-
nawilobriv cxovelebsa da mcenareebs unda umad-
Tles da iReben mis energias. gamosxivebis energia
lodnen. marTlac, dedamiwis JangbadiT mdidari
gardaiqmneba qimiur energiad naxSirorJangisa
atmosfero Tavis Jangbads im mafotosinTezireb-
da wylis gardaqmniT martivi organuli naxSirw-
76

ylebis naerTebad. am process fotosinTezi ewo- organizmTa roli dedamiwis


deba, sityvasityviT _ `sinaTlesTan SeerTeba~. atmosferos formirebaSi
Saqrisa da sxva organul naerTebSi dagrovili
dedamiwam arseboba daiwyo atmosferosa da
energia gamoiyeneba balaxismWameli da im mta-
okeaneebis gareSe. dResdReobiT, atmosfero Sei-
cebeli cxovelebis mier, romlebic Wamen balax-
cavs Jangbadis stabilur 20%-ian koncentracias.
ismWamel cxovelebs da a.S. Tqvens hamburgerSi
koncentracias, romelic JangbadiT arc zed-
dagrovili energia sul ramdenime nabijiT Sor-
metad mdidaria (25%-ze maRali koncentracia,
deba fotosinTezis energiis transformacias.
yvelaze nestian nivTebsac ki dawvis saSiSroebis
fizikuri garemo warmoadgens rogorc
winaSe daayenebda) da arc zedmetad Raribi (15%-
nedleuls sicocxlisTvis, ise pirobas sicocx-
ze naklebi koncentracia gamoricxavda cecxlis
lis arsebobisTvis. organizmebi energias mzis
arsebobas) (Lovelock 1979). dedamiwis atmosferos
sinaTlisgan iReben. iseTi ZiriTadi element-
Camoyalibebis istoria yvelaze STambeWdavi da
ebisTvis, rogoricaa Jangbadi da naxSirbadi
saintereso magaliTia imisa, Tu rogor axdenen
da iseTi mniSvnelovani molekulebisTvis, ro-
gavlenas organizmebi fizikur garemoze. cxadia,
goricaa wyali da naxSirwylebi, isini damokide-
organizmebi ar arsebobdnen dedamiwis istoriis
bulia fizikur garemoze. organizmebma aseve
dasawyisSi. atmosferos pirveli komponentebi,
unda aitanon garemos temperaturis, teniano-
rogoricaa wyali, naxSirbadi, naxSirorJangi,
bis, marilis Semcvelobisa da sxva fizikuri
qlori, azoti da gogirdi, dedamiwaze mete-
faqtorebis ukiduresobebi. udabnos sicxe da sim-
oritebis saSualebiT moxvdnen an amoifrqvnen
Srale gamoricxavs sicocxlis formaTa umravle-
dedamiwis qerqidan vulkanuri Zalebis meSveo-
sobas. iseve, rogorc polaruli regionebis mware
biT (Schlesinger, 1991). dedamiwis qerqis gagrilebam
sicive ukan abrunebs yvelas, imaT garda, vinc gam-
gamoiwvia wylis kondensacia da sabolood, daax-
Zleni arian. mcenareebisa da cxovelebis forma da
loebiT 3,8 miliardi wlis win okeaneebi gaCnda.
funqcia unda emorCilebodes fizikuri sa-
marTalia, Znelia zustad da darwmunebiT amis
myaros kanonebs. is faqti, rom wyals haerze meti
codna, magram varaudoben, rom 3,5 miliardi wlis
simkvrive da siblante gaaCnia, moiTxovs Tevze-
win atmosfero Sedgeboda iseTi iSviaTi airebi-
bisgan mokvercxil, naklebadwinaaRmdegobriv
sgan, rogorebicaa: meTani (CH4) an naxSirorJangi
formebs mkacri hidrodinamiuri principebis
(CO2), amiaki (NH3) an molekuluri azoti (N2), wylis
mixedviT, raTa swrafebi da moqnilebi iyvnen. is
orTqli (H2O) da wyalbadi (H2) (Berkner and Marshall
faqti, rom Jangbads haersa da wyalSi SezRuduli
1965, Chapman and Schpf 1983, Schlesinger 1991). imJama-
xsnadoba aqvs, awesebs zeda zRvars cxovelebisa
dve dedamiwis okeaneebSi Zalian martivi organ-
da mikroorganizmebis metabolur doneebze.
uli molekulebi dagrovda. am adreul garemoSi
cocxali organizmebi TiTqmis mTlianad
ar arsebobda Jangbadi. es kargic iyo, radgan Ta-
fizikur samyaroze arian damokidebulni da amave
visufali Jangbadi maleve daSlida pirvel mar-
dros TviTonac axdenen masze gavlenas, xSirad
tiv organul molekulebs, romlebic sicocxlis
Zalian mniSvnelovansac. dedamiwis atmosferos
SeqmnisTvis aucilebeli gaxldaT. am garemoSi
Semadgenloba, niadagis mdgomareoba da xarisxi,
ganviTardnen pirveli Zalian martivi cocxali
adgilobrivi topografiis formacia, adgi-
organizmebi da daiwyo dramatuli cvlilebebi,
lobrivi klimaturi pirobebi da gaudabnoebis
romlebmac fundamenturad gansxvavebuli at-
doneebi ar aris fizikuri samyaros mier cocx-
mosferos Camoyalibeba gamoiwvia.
al arsebebze Tavsmoxveuli uryevi pirobe-
albaT, cxovrebis ciklSi cocxal arsebaTa
bi. es ufro garemos cocxal da aracocxal
yvelaze mniSvnelovani inovacia iyo fotosin-
komponentebs Soris CaxlarTul urTierTq-
Tezis ganviTareba, daaxloebiT 3,5 miliardi
medebaTa Sedegebia. am urTierTqmedebas axa-
wlis win. yvelaze adreuli fotosinTezuri
siaTebs fizikuri da qimiuri transformaciebis
reaqciebi, albaT moicavdnen iseTi reducire-
mudmivi biologiuri ganaxleba evoluci-
buli airis Jangvas, rogoricaa gogirdwyalbadi
is procesis saSualebiT, aZlevs ra orga-
(H2S). Jangva aris procesi, romlis drosac atoms
nizmebs ukeTesad funqcionirebis saSuale-
an molekulas erTi an meti eleqtroni scildeba.
bas fizikuri garemos CarCoebSi. dedamiwaze
eleqtronebis damatebas ki aRdgena ewodeba. H2S-
sicocxlis gaCenidanve fizikuri garemos maxa-
is Jangva adreul dedamiwaze SeiZleba gamoewvia
siaTeblebi icvleboda da modificirdeboda
gogirdbaqterias Zlieri vulkanuri aqtivobis
cocxal arsebaTa saqmianobis Sedegad. Cven
adgilebSi, rogorc qvemoT mocemul reaqciaSia
vnaxavT, rom adamianebi samyaros fizikur
es warmodgenili:
pirobebze da amrigad, dedamiwaze arsebul si-
cocxlezec sagrZnob gavlenas axdenen. 2H2S + CO2 CH2O + 2S +H2O
77

3.0 1022g
1.0

O2-is warmoqmna (%.)

O2-is mimdinare ganlageba


0.8
O2rogorc
Fe2O3-Tan dakavSirebuli (-58%)

0.6
kumulaciuri

0.4

atmosferul-okeanur
O2 rogorc
sistemebSi
SO42--Tan dakavSirebuli ( - 38%)
O2-is savaraudo zrda
0.2

kontinenturi
Tixnari wiTeli qviSaqva molekuluri
Jangbadi
(atmosfero)
(~4%)
SekavSirebuli rkinis
formacia

4.0 3.0 2.0 1.0 0.4 dResdReobiT

dro (10 wliT adre periodamde)


9

sur. 3-1 fotosinTeziT gamoyofili Jangbadi dedamiwaze mudmivad grovdeboda geologiur droSi, magram
molekuluri Jangbadis warmoSoba atmosferoSi SedarebiT axali movlenaa. fotosinTeziT gamoyofili Jangbadi
daaxloebiT 2 miliardi wlis wina periodSi myisve orvalentian rkinas uerTdeboda, raTa dedamiwis zedapirze rki-
nis madnis depozitebi Seeqmna. amis Semdeg daaxloebiT 4 milioni wliT adre periodamde Jangbadi JangviT reaqciebSi
Sedioda aRdgenil metalebTan okeaneebSi, qmnida ra kontinentur areebSi SO42- -sa da Fe2O3-is depozitebs _ Tixnar
wiTel qviSaqvebs. Jangbadma atmosferoSi dagroveba daiwyo daaxloebiT 400 milioni wlis win. dResdReobiT, dedami-
wis Jangbadis daaxloebiT 58% CarTulia rkinis madanSi da daaxloebiT 38% moipoveba Tixnar wiTel qviSaqvebSi. dan-
arCeni, daaxloebiT 4% moipoveba atmosferoSi (From Schlesinger 1991, modified from Schidlowski 1983).

radganac H2S iSviaTi iyo, fotoqimiuri procese- om gamoiwvia martivi organuli molekulebis
bi, romlebic moicavdnen wylis (H2O) daSlas, sak- formacia da sabolood ufro kompleqsuri
maod ufro xSiri iyo im droisTvis. aman gamoiwvia molekulebis Seqmna, romlebisganac Sedgebian
fotosinTezis cnobili reaqciebis etapobrivi cocxali organizmebi. molekulaTa martivi kom-
evolucia: binaciebi, romlebic xSirad ujredebis kompleq-
suri sferuli struqturebis formas iZenen,
H2O + CO2 CH2O + O2
gaCndnen dedamiwaze miliardobiT wlis win. miC-
Jangbadis warmoqmnam mniSvnelovnad Secvala neulia, rom eukariotuli organizmebi dedami-
dedamiwis atmosferos buneba, Tumca es swrafad waze pirvelad gaCndnen 1,3 miliardi wlis win,
ar momxdara. miliardi wlebis win fotosinTeziT im dros, roca atmosferoSi Jangbadis koncen-
warmoqmnili Jangbadis umetesi nawili im wamsve tracia Seadenda 1%-s imisa, rasac dRes Seadgens
gamoiyeneboda JangviT reaqciebSi. pirvelad (Chapman and Schopf 1983). membranasTan dakavSire-
Jangbadi (O2) reaqciaSi Sevida orvalentian rki- buli qloroplastebis SemfuTveli fotosin-
nasTan (Fe2+) okeaneebSi, ramac okeaneebis rkinis Tezuri pigmentebis evoluciam ufro efeqturi
umravlesobis Jangva gamoiwvia da maTgan war- fotosinTezi warmoSva da amis Sedegad atmos-
moiSva rkinis madnis depozitebi. magram daax- feroSi meti Jangbadis gamoyofa daiwyo, xolo
loebiT 2,0-1,5 miliardi wlis win fotosinTeziT JangbadiT mdidar garemoSi mniSvnelovani bio-
gamoyofili O2-is ricxvma gadaaWarba okeanur da qimiuri reaqciebi warmoiSva. maT Soris iyo azo-
atmosferul JangviT reaqciebSi gamoyenebulis tis transformaciebi, romlebsac zogierTi baq-
ricxvs da Jangbadma daiwyo dagroveba atmosfer- teria axdens da ris saSualebiTac rigi JangviTi
oSi (sur. 3-1). amrigad, dedamiwis atmosfero upi- reaqciebisa aqcevs amiaks (NH3) nitratad (NO2)
ratesad aRdgeniTi garemodan JangviTi garemoTi da nitritad (NO3). rogorc meTerTmete TavSi
Seicvala, misi cocxali organizmebis aqtivobis vnaxavT, es reaqciebi gamoyofen energias, rom-
wyalobiT. lebic gamoiyeneba swrafi bioqimiuri reaqciebis
dedamiwis adreulma aRdgeniTma atmosfer- warmarTvisTvis.
78

gzebi, romelTa meSveobiTac


mikroorganizmebi da mcenareebi
moqmedeben fizikur garemoze
organizmTa aqtiurobam warmoSva atmosfero,
romelsac rogorc ukve viciT, SeuZlia sicocx-
lis SenarCuneba dedamiwaze. mcenareebisa da
mikroorganizmebis gavlena fizikuri garemos
unayofo, usicocxlo adgilebze dRes cocxal
(a )
arsebaTa transformaciuli SesaZleblobebis
kidev erTi magaliTia. vulkanur amofrqvevebs,
erozias, myinvarebis ukan daxevas (deglaciacia)
da adamianTa industriuli saqmianobis narCe-
nebis dagrovebas, SeuZlia, Seqmnas an warmoSvas
adgilebi, romlebic arsebiTad moklebulni ari-
an sicocxles. Tavdapirvelad, amgvar adgilebSi
SeiZleba ar moipovebodes niadagi da sakvebi
nivTierebebi, radgan isini warmoadgenen mZime
fizikur garemos, romelic Seuferebelia si-
cocxlisTvis. magram es didxans ar gastans. mcena- (b )
reebi da mikroorganizmebi Tanabrad mniSvnelo-
van rols asruleben qvebisgan, qviSis diunebisgan sur. 3-2 Sua dasavleTi aSS-s ,,dasT bouli~. qarismieri
an sxva unayofo mineralebisgan niadagis warmoqm- erozia iwyeba niadagebis intensiuri xvnis da naklebi wvimi-
naSi (Olson 1958, Shure and Ragsdale 1977, ix. 28-e Tavi). anobis Sedegad. (a) saSemodgomo xorblis warumatebelma mo-

mcenareTa fesvebi iWrebian gaSiSvlebuli mTis savalma 1954 wlis martSi gamoiwvia niadagis gamoqarva fini-
Si, kanzasis StatSi,. (b) kolorados StatSi, 1937 wlis maisSi,
qanebis pawawina bzarebSi da afxviereben kldes,
qviSiani qariSxlis tragediisas mtvradqceuli gafantuli
roca izrdebian da farTovdebian. mcenareTa de- niadagis nawilakebisgan Semdgari qviSiani qariSxali uax-
tritebi xrwnis baqteriebisa da sokoebis saSu- lovdeba springfilds, (suraTi mogvawoda niadagis SenarCu-
alebiT, warmoSoben organul mJavebs, romlebic nebis samsaxurma).
Slian mineralebs qvebSi, asusteben maT kristal-
isebr struqturas da aCqareben maT erozias. de-
mcenareebs, romlebic cocxlobdnen wlebis gan-
tritebis fragmentebi saboloo jamSi cvlian
mavlobaSi, fesvebi sakmarisad Rrmad hqondaT
niadagis struqturas. garkveuli baqteriebi da
gadgmuli imisTvis, rom niadagi adgilze Seen-
lurj-mwvane wyalmcenareebi pasuxismgebelni
arCunebinaT. rodesac preriebi 1980-ian wlebSi
arian atmosferodan azotis biologiur fiqsa-
gadaxnes, naklebad vrceli fesviani sistemis
ciaze, riTac qmnian kavSirs biotur da abiotur
mqone mravalwlianma yovelwliurma marcvlov-
samyaroebs Soris (Broda 1975, Schlesinger 1991).
anma kulturebma Caanacvles adgilobrivi mra-
mcenareebi da mikroorganizmebi rogorc adg-
valwliani mcenareebi. mSrali wlebis seriam Seam-
ilobrivad, ise globalurad mniSvnelovan rols
cira marcvlovani kulturebis zrda da niadagis
asruleben tenianobisa da temperaturis kon-
zedapiri wvrili qviSis mtvrad aqcia. amis Sedegi
trolSi. isini xels uwyoben niadagis SenarCune-
ilustrirebulia suraT 3-2-Si.
bas da amrigad, gavlenas axdenen garemoSi wylis
mcenareebisa da mikroorganizmebis aqtiuro-
cirkulaciaze. isini aseve zemoqmedeben atmos-
bis mniSvneloba aseve mJRavndeba maSin, rodesac
feros Semcvelobaze da aqedan gamomdinare, kli-
ganukiTxavad Cexaven tyeebs. es saqmianoba dRes
matze. xSirad Zalian advilia imis Sefaseba, Tu
msoflios masStabiT sagangaSo dones aRwevs. ada-
rogor axdenen mcenareebi da mikroorganizmebi
mianebi Cexaven da wvaven tyeebs SeSisa da sakvebis
gavlenas fizikur garemoze, roca maT moaSoreb
misaRebad, saeqsportod an miwis kultivaciisT-
am garemos. xSirad swored asec xdeba, rodesac
vis gamosayeneblad. tyeebis gaCexvasTan erTad,
adamianebi cvlian bunebriv samyaros soflis
nadgurdeba maTi mniSvnelovani funqciebic,
meurneobisTvis an bunebrivi produqtebis mo-
romlebsac isini bunebrivi samyarosTvis as-
sapoveblad. imis naTelma magaliTma, Tu ra xdeba,
rulebdnen. tyeebi, romlebic rogorc wesi,
roca cocxali organizmebis es funqciebi iSleba,
CrdiliT uzrunvelyofen, amcireben wylis aor-
Tavi iCina Sua dasavleT amerikis e.w. ,,dasT boul-
Tqlebas da inarCuneben niadagis tenianobas. met-
Si~ (qviSiani qariSxlebis zona) 1930-ian wlebSi.
ic, mcenareuloba mzis sinaTles imaze efeqtu-
,,dasT boulis regioni, rogorc wesi, mSrali
rad STanTqavs, vidre SiSveli miwa, radganac mas
da qariania, magram adgilobriv mravalwlian
aqvs damanotivebeli efeqti atmosferoze, mcena-
79

reuloba wylisTvis atmosferosken mimaval um-


niSvnelovanes gzas warmoadgens. rodesac tye
iCexeba, im wylis udidesi nawili, romelic foT-
lebidan unda aorTqlebuliyo, mdinareebSi Cae-
dineba. farTo gadargvis uzrunvelyofis gareSe
tyis gaCexva iwvevs wyladidobebs, mzard erozias,
mewyerebs da gaSiSvlebuli niadagidan sakvebi
nivTierebebis CamoSorebas. nestian niadagSi
mcenareuloba inarCunebs sakveb nivTierebebs,
tyis gaCexva iwvevs niadagis nayofierebis Semci-
rebas, Sedegi tragikulia.
mcenareTa da mikroorganizmebis aqtivoba
did gavlenas axdens dedamiwis atmosferos airo-
van Semcvelobaze. torfiani Waobebis bunebrivi
mcenareebi da Waobebis kulturuli mcenareebi,
rogoricaa brinji, soflis meurneobis mosavlis
matebasTan erTad, mateben naxSirbads dedamiwis
atmosferos meTanis formiT. am mcenareebTan
asocirebuli mikroorganizmebi warmoqnmian
meTans (CH4). marTalia, naxSirorJangTan Sedar-
sur. 3-3 Txebis zedmetma siarulma saZovarze TiTqmis ebiT meTani mcire komponentia msoflio atmos-
gaanadgura CrdiloeT keniis am adgilis mcenareuloba feros mTliani naxSirbadisa, misi Semcveloba
(msoflios cocxali bunebis fondis [World Wildlife Fund/ UCN] atmosferoSi naxSirbadisaze metad izrdeba
naboZebi). (Schlesinger 1991). es zrda aris mRelvarebis mizezi
imdenad, ramdenadac meTani 20-jer ufro efeq-
turia naxSirorJangze, rogorc saTburis airi
(ix. Tavi 11, Lashof and Ahuja 1990). meTanis raode-
reuloba cvlis adgilobriv siTbur balanss, tyis nobis globaluri zrda nawilobriv dakavSire-
naleqebs da amiT gavlenas axdens adgilobriv bulia kulturuli mcenareebis, brinjis mdeloe-
amindze. amrigad, tyeTa gaCexvis Sedegad, tyis bTan, kerZod, maTi mikrofloris aqtivobasTan.
masivebis gaqrobam TandaTanobiT Secvala garemo (Schlesinger 1991, Ehrlich et al. 1994).
pirobebi da klimati bevr adgilas. CrdiloeT af-
rikaSi erT dros farTo, alJiris vrceli tyeebi
axla TiTqmis ganadgurebulia. amis Sedegi ki iyo
adgilobrivi wvimebis raodenobis kleba, mTis rogor axdenen cxovelebi gavlenas
Tovlis safarvelis TandaTanobiTi Semcireba, fizikur garemoze
ufro xSiri da eqstremaluri gvalvebi, dasal-
evi wylis naklebobiT da masobrivi niadagis ero- cxovelebic aseve gavlenas axdenen fizikuri
ziiT (Zaimeche, 1994). afrikis vrcel regionebSi, garemos pirobebze, Tumca maTi gavlena ar aris
saharas udabnos samxreTiT, yvela adgilobrivi imdenad dramatuli, ramdenadac mcenareebisa da
mcenareuli ganadgurda sakvebis Segrovebisa da mikroorganizmebisa. cxovelTa saqmianoba, ro-
saZovrebze saqonlis momravlebis gamo. 1980-ian goricaa miwis Txra, tkepna da wmenda, garkveul
wlebSi aman gamoiwvia gamanadgurebeli gvalvebi. rols TamaSobs niadagis ganviTarebasa da cvli-
(sur. 3-3). lebaSi. matlebis aqtivobam SeiZleba Secvalos
mcenareebi da mikroorganizmebi aseve gavle- niadagis struqtura da sakvebi nivTierebebis
nas axdenen garemoSi wylis cirkulaciaze. wvima Semcveloba (Lee 1985), Seicvleba donec, romli-
ar grovdeba iq, sadac ecema dedamiwaze. wvima Tac Sla/dekompozicia iCens Tavs tyis Camocve-
rom grovdebodes, niu-iorkis Stati adamianis nil foTlebsa da sasoflo sameurneo niadagSi
cxovrebis ganmavlobaSi 60 metriani wylis feniT (Wolters and Schaefer 1993). mRrRnelebis miwismTxre-
daifareboda. wylis nawili Seiwoveba niadagSi an li saqmianoba da maTi Sardisa da eqskrementebis
Caedineba mdinareebSi, tbebsa da saboloo jamSi deponireba anaxleben mcenareulobas soros Ses-
_ okeaneebSi, danarCeni ki orTqldeba dedami- asvlelTan. mRrRnelTa gakeTebul gvirabebs,
wis zedapiridan da mcenareTa foTlebidan. SeuZlia, gavlena moaxdinos maT zemoT mdebare
iseT adgilebSi, rogoricaa aRmosavleT aSS, sa- mcenareulobis struqturasa da saxeobaTa kom-
dac xeebis foTlebs oTxjer imaze didi farTi poziciaze (Tilman 1983, Koide et al. 1987. Swihart 1991).
ukaviaT, vidre miwas maTi totebis qveS, mcena- goferebis mier Seqmnili didi gorakebi (sur. 3-4)
80

sur. 3-4 goferebis gorakebi san-diegos


maxloblad, kaliforniis StatSi. es gorake-
bi goferebis soroebis SesasvlelTan qmnian
amoTxrili miwis grovebs. goferebi aSeneben
axal Sesasvlelebs gamocxadebul gorakebze,
radgan gazafxulze gorakebs Soris adgilebi
wyliT ifareba didi wvimebis gamo. (g.v. koqsma
mogvawoda, from Cox 1984)

STambeWdavi nimuSia mTxrelTa aqtivobis gav- fotosinTezis saSualebiT naxSirbadis atom-


lenisa adgilobriv topografiaze (Cox 1984, Cox ebi naxSirorJangidan sinTezirdeba organul
and Allen 1987). wylis cxovelebis saqmianoba aseve naerTebad, romlebidanac respiraciis procesSi
moqmedebs fizikur garemoze. magaliTad, miCneu- energia warmoiSoba. naxSirorJangi, iseve, ro-
lia, rom mcire motivtive wyalmcenareebis da gorc atmosferos sxva airebi, mniSvnelovan rols
kibosnairebis (koleqtiurad maT planqtoni ewo- TamaSobs dedamiwis garemos SesanarCuneblad
deba) siuxve da populaciaTa dinamika garkveul- temperaturaTa SedarebiT viwro diapazonSi. es
wilad moqmedebs mtknari wylis tbebis temper- bunebrivi samyaros Tvisebaa, romelsac cvlis
aturis dinamikaze. cxadia, umravlesma Cvenganma adamianTa aqtiuroba.
icis, Tu rogorc cvlian Taxvebis aSenebuli je- xiluli sinaTle da ultraiisferi gamosx-
birebi adgilobrivi wylis dinebis mimarTulebas. iveba, romlebic aRweven dedamiwis atmosferoSi,
STainTqmebian dedamiwis zedapiris, mcenareulo-
bisa da wylis mier. SesaZlebelia moxdes energiis
rogor zemoqmedeben adamianebi bune- xelaxali gamosxiveba infrawiTeli gamosxivebis
briv samyaroze meSveobiT. es aris dabali energiis gamosxiveba,
romlis sinaTlis talRaTa sigrZe meryeobs 700-
bunebrivi samyaros fizikuri maxasiaTeblebis
dan 1000 nm-mde. naxSirorJangi da sxva saTburis
Secvlis yvelaze met potencials cocxal arse-
airebi (RrublebTan da wylis orTqlTan erTad)
baTa Soris flobs adamiani _ homo sapiens. zemo-
atmosferoSi STanTqaven am infrawiTel gamosx-
ganxiluli qviSiani qariSxali da viqtoriis tba-
ivebas ise, rom siTbo SenarCunebulia. ase rom,
Si nilosis qorWilas Semoyvanis efeqti (ix. Tavi
dedamiwis atmosfero erTgvari saTburis fun-
pirveli) imis magaliTebia, Tu ra mniSvnelovnad
qciasac asrulebs iseve, rogorc SuSis saxuravi
SeuZlia adamianTa saqmianobas Secvalos garemo.
uSvebs mzis sinaTles, magram akavebs Signidan xe-
Cveni rwmeniT, mniSvnelovania Cveni sakuTari sax-
laxla gamosxivebul grZeltalRovan energias,
eobis mier garemoze moxdenili gavlenis ufro
riTac aTbobs Tavis SigTavss. Cven am fenomens
detalurad ganxilva.
saTburis efeqts vuwodebT. es bunebrivi saT-
adamianis teqnologiebs, romlebic zrdis
buri inarCunebs temperaturas fiziologiuri
soflis meurneobis produqtiulobas da romleb-
funqcionirebisTvis saWiro CarCoebSi, riTac
mac medicinisa da kvebis ganviTarebiT gazardes
SesaZlebels xdis sicocxles. adamianis saqmiano-
sicocxlis xangrZlivoba msoflios zog nawilSi,
bam, kerZod ki, wiaRiseuli sawvavis wvam, sagrZno-
TavianTi safasuri aqvT. teqnologiuri proces-
blad gazarda atmosferoSi naxSirorJangisa
ebi da maTi arasasurveli gverdiTi produqtebi
da sxva saTburi airebis koncentracia, riTac
axdenen bunebrivi nivTierebebis iseT xelaxal
gaizarda dedamiwis saTburis efeqturobac da
gadanawilebas, romelsac SeuZlia dedamiwis
dedamiwis atmosferos gaTbobac. es procesi kar-
fizikur mdgomareobaSi dramatuli cvlilebebi
gad aris dokumentirebuli (Robert and MacArthur
Seitanos. albaT saukeTeso magaliTi aris didi
1994, Vitousek 1994). mimdinare monacemebis mixed-
raodenobiT naxSirbadis xelaxali gavrceleba.
viT, globaluri temperaturis zomier zrdasac
aman gamoiwvia dedamiwis saSualo temperaturis
ki SeuZlia gamoiwvios mniSvnelovani xelaxali
sakmao zrda. naxSirbadi dedamiwaze sxvadasxva
ganawileba saxnav miwebSi, wyaldidobebi zogi-
saxiT arsebobs, magram misi saerTo raodenoba,
erT sanapiro TanasazogadoebaSi da biomraval-
ase Tu ise, mudmivia. narxSirorJangi naxSiris
ferovnebis sakmao Semcireba vegetaciuri ti-
gansakuTrebiT mniSvnelovani formaa, radgan
pebis xelaxali ganawilebis gamo.
81

3.2 sicocxles unikaluri niSnebi gareSe fizikuri Zalebis winaaRmdeg moq-


aqvs, romlebsac ar iziareben medebis SesaZlebloba yvela cocxali organiz-
mis saerTo Tvisebaa, animaciis wyaroa, romelic
fizikuri sistemebi
ganasxvavebs cocxals aracocxalisgan. frinve-
cocxali organizmebi, rogorc wesi, sakmaod lis frena swored am Tvisebas warmoaCens, magram
gansxvavdebian usulo obieqtebisgan. isini moZ- mcenareebi aseve asruleben samuSaos fizikuri
raoben, mravldebian, ganicdian metabolizms da Zalebis dasaZlevad, isini fesvebiT Seiwoven
inarCuneben iseT Sinagan mdgomareobas, romelic niadagis mineralebs da axdenen uaRresad kom-
gansxvavdeba garemo pirobebisgan. miuxedavad pleqsuri naxSirwylebis da cilebis sinTezs Ta-
amisa, cocxalma arsebebma unda ifunqcioniron vianTi struqturis Sesaqmnelad.
fizikuri kanonebis mier dadgenil farglebSi.
avtomobilis ZravaSi benzinis wva qimiuri pro-
cesia, energiis gadacema cilindrebidan borble-
bamde ki _ meqanikuri. naxSirwylebis metabo- 3.3 cocxal organizmebs SeuZliaT,
lizmi cocxal organizmebSi da misi narCenebis Termodinamikurad gazardon
moZraobac imave wesebiT moqmedebs. rogorc Sida TavianTi energiis maragi
wvis Zravebi, organizmebi axdenen energiis trans- warmoudgeneli transformaciebis
formirebas, raTa Seasrulon samuSao. rogorc saSualebiT
Zrava, ise organizmic Termodinamikis kanonebs qimiuri da fizikuri sistemis energiis
emorCileba. arc erTs ar SeuZlia energiis Se- Semcveloba mcirdeba drois gasvlasTan erTad,
qmna an ganadgureba, magram maT SeuZliaT misi roca sistema kargavs energias garemoSi. sxva si-
transformacia, magaliTad, qimiuris meqaniku- tyvebiT, sistema spontanurad icvleba maRli-
rad (Termodinamikis pirveli kanoni). da rogorc dan dabali energiis mdgomareobamde. qaRaldis
ZravaSi, ise organizmSi raRac doziT energia ix- wva _ martivi qimiuri procesi, uSvebs energias
arjeba transformaciis dros (Termodinamikis sinaTlisa da siTbos saxiT. am Jangvis produqtebi,
meore kanoni). amrigad, biologiuri samyaro ar naxSirorJangi da wyali, moreagire nivTierebabze,
aris fizikuri samyaros alternativa, aramed misi Jangbadsa da naxSirwylebze nakleb energias flo-
gafarToebaa. ben. energia moqanave qanqaraSi _ ubralo fizi-
biologiuri sistemebi moqmedeben imave prin- kuri procesi, periodulad ganicdis transfor-
cipebis mixedviT, rogorc fizikuri, Tumca maT macias qanqaras ZirSi moZravi wonis kinetikur
Soris didi gansxvavebacaa. fizikur samyaroSi en- energiasa (moZraobis energia) da mis wverSi
ergiis transformaciebi amcireben gansxvavebas dacul potenciur energias (poziciis energia)
energiis doneTa Soris mTel sistemaSi da yov- Soris. xaxunisgan Tavisufal garemoSi qanqara
elTvis minimaluri winaaRmdegobis gzas mihyve- qanaobas usasrulobamde gaagrZelebda energiis
bian. biologiur sistemebSi energiis trasfor- kargvis gareSe, magram atmosferoSi is amoZravebs
maciebi inarCuneben organizmebs fizikuri azotisa da Jangbadis molekulebs da amrigad, Ta-
mizidulobis Zalis, siTburi nakadis, difuziisa visi energiis garkveul nawils gadasacems gare-
da qimiuri reaqciis wonasworobis gareT. cocx- mos. energiis kargvasTan erTad, qanqara sul ufro
ali organizmi gamoiyofa fizikuri samyarodan, da ufro mcire amplitudiT moZraobs. amrigad,
misdevs is msxverpls Tu ara, awarmoebs Teslebs, Tavdapirvelad qanqaraSi arsebuli energia ufro
Tu inarCunebs sxeulis ZiriTad funqciebs. Tanabrad nawildeba SedarebiT vrcel procesSi.
garkveulwilad, organizmis mier energiis Cven rom energiis simkvrivis sinaTlesaviT
gamoyeneba sicocxlis saidumloa. daRmarTze aRqma SegveZlos, organizmebi fizikuri samyaros
dagorebuli lodi energias xarjavs daSvebisas, mkrTal fonze patara sasignalo Suqurebad
magram is aranair sasargeblo samuSaos ar asru- mogveCveneboda. cxovelebi da mcenareebi war-
lebs. energiis wyaro, am SemTxvevaSi _ gravita- moadgenen energiis uzarmazar koncentratebs
cia, garegania da rogorc ki lodi qvemoT gaSlil energiisa, romlebsac isini yvelaze kaSkaSa
mdeloze gaCerdeba, is kvlav wonasworobaSi aR- sinaTlisgan, mzisgan iReben TavianT garemoSi.
moCndeba garemos fizikur ZalebTan. mfrinavi fizikuri da qimiuri procesebi intensiurad mim-
frinveli ki, meore mxriv, mudmivad ganaaxlebs dinareobs da wonasworobaSi mohyavs organizmis
daxarjul energias, raTa SeinarCunos sakuTari maRali da misi garemos dabali energia. sxva si-
Tavi haerSi mizidulobis kanonis winaaRmdeg. fr- tyvebiT, organizmebi gascemen TavianT energias
invelis energiis wyaro sakvebi, romelic miiRo, maT garSemo arsebul garemoSi. organizmebi as-
Sinagania da frinveli iyenebs am energias saWiro ruleben samuSaos, raTa Seanelon es procesi da
samuSaos Sesasruleblad. es samuSaoa msxveplis SeinarCunon sakuTari integrirebuloba. analo-
devna an migracia. giurad, warmoidgineT Tavi qviSis did gorad
82

brtyel landSaftze. marcvlebis mcire zvavebi garSemo arsebul garemos Soris. Tqvens sxeulSi
iyreba Tqveni gverdebidan, qari sxva marcvlebs wylis dineba moicavs wylis kargvas kanidan misi
yris da wvima Slis Tqvens struqturas da mi- aorTqlebisa da Sardvis gziT, xolo mis mopove-
aqvs Tqveni nivTiereba rZisebri nakadulebiT. bas _ smis meSveobiT. tyis mcire mdeloze ar-
mdgradobis SesanarCuneblad, Tqven gamudmebiT sebuli tyis wylis dineba ki, moicavs wylis da-
iniCbavT axlomdebare qviSas da iyriT mas Tavze. kargvas Carecxvisa da nakadTa dinebis saxiT da
SegiZliaT, sxva gorasac miswvdeT, sadac qviSa mis SeZenas naleqebis saxiT. sistemebis orive mag-
ufro advili mosagrovebelia. Tqven rom Wkviani aliTSi (Tqveni organizmi da tye) daculi wyali
yofiliyaviT, saZirkvelTan kedlebs aaSenebdiT, metia garemosaze, magram mainc adgili aqvs wylis
raTa SegenarCunebinaT qviSa. umravles SemTx- kargvasa da mopovebas.
vevaSi, cocxali organizmebi amgvarad moqmedeben es magaliTi gviCvenebs dinebis mniSvnelovan
da qviSa aris maTi energia da Semadgenloba. maxasiaTebels, romlis demonstrirebac SeiZleba
cocxali organizmebi mudmivad afarTove- ubrali fizikuri sistemis warmodgeniT. magali-
ben TavianT energias, romelic Senaxulia Tad, erTiani (myari) metalis sfero haerSi. sru-
organuli molekulebis qimiuri kavSirebis for- liad usicocxlo sfero pasiurad iWers mzidan
miT. es molekulebi iJangebian ujredSi mimdin- an sxva romelime ufro Soreuli varskvlavidan
are qimiuri reaqciebisas, am process ujredovan
wamosul sinaTles da axdens energiis xelaxal
respiracias uwodeben, raTa awarmoon maRali
gamosxvebas sivrceSi (sur. 3-5). rodesac sfero
energiis Sualeduri naerTebi, aseTi naerTia
STanTqavs sinaTles, misi temperatura izrdeba,
atf, romelic gamoiyeneba biologiuri proce-
radgan molekulebi iwyeben swrafad moZraobas
sebis warmarTvisTvis. sicocxlis SesanarCune-
da sinaTlis energia gardaiqmneba siTbos ener-
blad daxarjuli energia dabalansebuli unda
giad. energia asimilirdeba, transformirdeba da
iqnas energiis Senatanebis mier, Tu organizmi
ikargeba sistemidan. rac ufro cxelia obieqti,
sicocxles agrZelebs. amrigad, organizmma unda
miT ufro swrafad kargavs energias da awvdis
moiZios organuli molekulebi _ sakvebis miRe-
garemos. ase rom, sfero sul ufro da ufro met
biT an mcenareTa SemTxvevaSi, fotosinTezis meS-
energias asxivebs sivrceSi. sabolood, sfero ise
veobiT ujreduli respiraciisTvis. xolo zrdi-
cxeldeba, rom is kargavs energias iseve swrafad,
sa da gamravlebisTvis, organizmebs esaWiroeba
rogorc STanTqavs da am momentSi sferos temper-
imaze meti energia, vidre ZiriTadi sasicocx-
lo niSnebis SenarCunebisTvis aris saWiro. am atura uwonaswordeba garemos. wonasworoba aris
energiis saWiroeba dakmayofilebuli unda iq- Termodinamikurad mdgradi mdgomareoba, sa-
nas fizikuri Zalebis saxiT, romlebic energiis dac sistemis Termuli maxasiaTeblebi, romelT-
gasafantad muSaoben. roca energia gardaiqmneba agan yvelaze mniSvnelovani aris wonasworo-
qimiur reaqciebad, moxdeba e.w metabolizmi, ener- bis temperatura, rCeba mudmivi, magram sistema
giis garkveuli raodenoba siTbos saxiT daikarge- agrZelebs aseve gamudmebul energiis miRebasa
ba. am transformaciebis araefeqturobis gamo, da kargvas anu energiis dinebas. sfero rCeba Ta-
mTeli dagrovili energia, ifanteba fizikur sis- vis garemoze cxeli _ anu is ufro met energias
temebSi. organizmebs mxolod am procesis Senel- Seicavs, miuxedavad imisa, rom energiis kleba da
eba SeuZliaT. saboloo jamSi, fizikuri kanonebi miReba grZeldeba. amgvaradve gvaqvs saqme ener-
imarjveben, energiis balansi organizmsa da mis giisa da nivTierebebis dinebasTan cocxal siste-
garemos Soris miiRweva da organizmi kvdeba. maSi. manam, sanam Senatanebi sistemaSi narCundeba,
energiisa da nivTierebaTa raodenoba rCeba gare-
mosaze maRali, imis miuxedavad, rom SeiZleba ad-
3.4 organizmebs SeuZliaT, gaakon gili hqondes mudmiv klebasa da matebas.
trolon energiis da nivTierebaTa siTbos energiis dineba metalis usulo sfer-
dineba TavianT Sinagan da garegan oSi aris sferos siTbos energiis wyarosTan gan-
lagebis Sedegi, esaa situacia, romelzec sferos
samyaroebs Soris
aranairi gavlenis moxdena ar SeuZlia. sferosgan
Tavisi arsebobis manZilze, organizmi cdilobs, gansxvavebiT, organizmebs, SeuZliaT, ganaxor-
moipovos energia da win aRudges mis dakargvas, cielon garkveuli kontroli TavianT sxeulebSi
rac ZiriTadad, bunebis qimiuri da fizikuri energiis dinebaze. magaliTad, roca Tqven zRu-
Zalebis mier xorcieldeba. energiis moZraoba davT Tqveni sxeulidan siTbos kargvas zamTarSi
organizmis SigniT da gareT aris ekologiuri Tbili tanisamosis meSveobiT, Tqven amiT cvliT
procesis dasturi da mas ewodeba dineba. ekolo- energiis dinebas Tqvens sxeulsa da garemos So-
giur sistemebs axasiaTebT energiisa da nivTiere- ris. temperaturis matebis Sesamcireblad, cxov-
bebis dineba an moZraoba sistemasa da am sistemis els SeuZlia, ubralod, mziani adgilidan Crdil-
83

lis gare zedapiri daculia wylis kargvisgan


cvilisebri kutikuliT, romelic ar hgavs mwer-
is zedapirs. airTa dineba foTlis SigTavssa da
mzis Suqi garemos Soris xdeba masze arsebuli saname bagee-
bis saSualebiT. es patara xvrelebia, romelTa
zomis kontrolirebac foTols SeeZleba masSi
wylis koncentraciis mixedviT. zedapiris far-
Tobic SeiZleba gazrdil iqnas saguldagulod
gamomuSavebuli nakecebis warmoqmniT, salaman-
dras garegani layuCebis an ZuZumwovrebis Sina-
gani filtvebis analogiurad.
gamosxiveba gradienti organizmsa da mis garSemo ar-
sebul samyaros Soris damokidebulia cxadia,
Sinagan da garegan garemoebebze. Sinagani garemo
sur. 3-5 myari sferos Termuli modeli iRebs energias, nawilobriv nakarnaxevia sxeulis temparturuli
STanTqavs ra sinaTles da kargavs mas sivrceSi siTbos
diapazoniT, ionTa koncentraciiT da sasicocx-
gamosxivebis saxiT. rodesac sfero ise gacxeldeba, rom
daiwyebs energiis iseve swrafad kargvas, rogorc mis SeZenas,
lo procesebisTvis Sesaferisi sxva pirobebiT.
igi Termodinamikulad mdgrad mdgomareobaSi eqceva. metic, bioqimiuri transformaciebi xSirad zed-
metad zrdis gradients da amiT maRal dinebas
Si gadainacvlos. amgvari qceva yvela Cvengans inarCunebs. magaliTad, rodesac Cveni qsovilebi
ganuxorcielebia zafxulis cxel dRes. marTlac, Warbad moixmaren Jangbads, Cveni Sinagani Jag-
mcenareebisa da cxovelebis reaqciebi mraval badis koncentracia mcirdeba, izrdeba ra amiT
faqtorzea damokidebuli, romlebic ganxiluli Sinagan-garegani gradienti da Zlierdeba Jang-
iqneba momdevno TavebSi. es reaqciebi SeiZleba badis dineba. amis sapirispirod, metabolizmi
gaviazroT, yovel SemTxvevaSi, nawilobriv mainc, warmoSobs naxSirorJangs, misi koncentraciebi
imis safuZvelze, Tu rogor moZraobs energia da grovdeba qsovilsa da sisxlSi da misi gareT ga-
nivTierebebi maT zedapirze. dineba matulobs.
energiisa da nivTierebebis dineba organiz- gradients Sinagan da garegan garemoTa Soris
mis zedapirze SeiZleba zogadad aRiweros ro- aseve SeuZlia, Secvalos organizmis moZraoba
gorc dineba = gradienti x gamtaroba x zedapiris heterogenul garemoSi. magaliTad, Crdiliani da
farTi. gradienti aris gansxvaveba organizmis mziani adgilebi warmoadgenen dramatulad gan-
SigniT arsebul energias an nivTierebaTa dones sxvavebul gamosxivebul garemoebs organizmebi-
an koncentraciasa da garemoSi arsebul mdgo- sTvis, romlebmac TavianTi sxeulis tempera-
mareobas Soris. gamtaroba aris siadvile, riTac tura unda areguliron. rodesac sineste, ionTa
energia da nivTiereba kveTs zedapiris bariers. koncentracia, pH, niadagis sakvebavi nivTiere-
organizmebs SeuZliaT dinebis kontroli gaswion bebi, gaxsnili Jangbadi, msxverplTa siuxve, daa-
zemoT moyvanili gantolebis sami komponentidan vadebul organizmTa arseboba da sxva faqtore-
nebismieris cvlilebis meSveobiT. bi icvleba parametrebSi, romlebic adamianis
ZuZumwovris sqeli, zamTris bewvi amcirebs yoveldRiur moZraobaTa diapazonTan SedarebiT
siTbos gamtarobas (Termul gamtarobas) misi sx- mcirea, garemos SerCevas pirdapiri gavlena aqvs
eulidan garemoSi. magari, cvilisebri kutikula, energiisa Tu nivTierebaTa dinebis sidideze.
romelic mwerebis gare ConCxs faravs, amcirebs dabolos, Cven erTmaneTisgan unda ganvasxvav-
wylis gamtarobas maTi sxeulis zedapirze. vi- oT pasiuri (fizikuri) da aqtiuri (biologiuri)
naidan mkrTali ferebi muq ferebze met sinaTles dinebebi. pasiuri dineba aris bunebrivi Termo-
ireklaven, isini exmarebian udabnos organizmebs dinamikuri tendencia nivTierebebisa an ener-
gamosxivebuli siTbos miRebis SemcirebaSi. bi- giisa imoZraon maRali koncentraciis ubnidan
ologiur zedapirs aseve aqtiurad SeuZliaT dabali koncentraciis ubnisken. pasiuri dinebani
nivTierebebis transportireba rogorc Signidan sxeulis an sagnis zedapirze Tavs iCenen am zeda-
gareT, ise garedan SigniT. pirze gradientis pirdapirproporciulad. mo-
organizmebs TavianTi zedapiruli nawiliT cemul drosa da sxva procesebis ar arsebobisas,
manipulireba sxvadasxva saxiT SeuZliaT. maT pasiuri dineba gamudmebiT amcirebs gradients,
SeuZliaT misi efeqturad Semcireba zedapiris sanam dineba nulamde ar daiwevs. amrigad, ener-
garkveuli nawilis CamoSorebiT da amiT dinebis giis miwodebis ararsebobis pirobebSi, cxeli
ufro mcire masStabebamde SezRudva, rac Sei- sfero TandaTan civdeba, sanam Tavisi garemos
Zleba metad specifikuri iyos. magaliTad, foT- temperaturamde ar dava.
84

aqtiuri dineba biologiur sistemebs saSu- log(Y) = log(a) + b log(X).


alebas aZlevs, daagrovon nivTierebebi fizikuri
mniSvnelovania SevafasoT, rom logariTmu-
gradientis winaaRmdeg (ase, magaliTad, roca
li formis gamoyeneba ar cvlis X-isa da Y-is
qviSis arastabiluri gorakebi viyaviT da qviSis arawrfiv urTierTobas. is ubralod cvlis
marcvlebs vagrovebdiT CvenSi) da amrigad, maT masStabs, romelSic X da Y arian warmodgenilni.
esaWiroebaT energiis xarjva. organizmebi gare- anu urTierToba romeliRac X sxeulis zomis si-
mosTan interaqciebSi Sedian TavianTi sxeulis didesa da Y fiziologiur process Soris ar aris
zedapiris farTobis Sesabamisad, rogorc Cven wrfivi. am saxis transformaciebi xSiria maTema-
giCveneT, specifikuri gradientisa da garkveu- tikur modelebSi. analogiis saxiT, warmoidgi-
li qmedebisTvis zedapiris gazrda Semcirebis, neT msoflios ruka qaRaldze. samyaro sferoa
aseve nivTierebebisa da energiis dinebis reguli- da amrigad, sxvadasxva qveynis or ganzomilebaSi
rebiT. cocxali organizmis zedapiri gasaocrad gamosaxatavad maTi forma da SedarebiTi gan-
rTuli struqturaa, romelsac aqvs SesaZle- lageba unda Seicvalos. es gamosaxuleba ar cv-
bloba sxvadasxva doneze nivTierebaTa miReba- lis globusis sferul bunebas, arc globusis
armiRebisa. es damokidebulia Sinagan garemoze, erTi nawilis realur mimarTebas meoresTan. is
zedapiris kidis bioqimiur struqturasa da ubralod aris gamartiveba, romelic adaptire-
fizikur pirobebze. swored es procesebi udevs bulia, raTa dagvexmaros dedamiwis sxvadasxva
safuZvlad aqtiur dinebas. adgilis vizualizaciaSi.
alometria warmodgeba martivi fizikuri
da geometriuli mosazrebebisgan. ori samgan-
zomilebiani obieqti, romelic geometriulad
3.5 forma da funqcia icvleba
msgavsia (erTi formis), vTqvaT, rogoricaa ori
sxeulis zomasTan alometriulad sfero an ori kubi, miCneulia izometriulad.
didi zomis organizmebs mcireebisgan gansxvave- izometriul sagnebs mniSvnelovani Tvisebebi
biT, sxva damokidebuleba aqvT TavianT garemo- aqvT: maTi zedapiris done icvleba wrfivi gan-
sTan, radganac mravali fizikuri da fiziologi- zomilebis kvadratiT da maTi moculoba icvle-
uri procesi icvleba zomis mixedviT (Calder 1984, ba wrfivi ganzomilebis kubiT. amrigad, sferos
Schmidt-Nielsen 1990). am fenomens alometria ewo- moculoba V izrdeba misi diametris kubis pro-
deba. ekologiaSi urTierTobebi procesTa do- porciulad:
neebsa da obieqtTa ganzomilebebs Soris xSirad
V = ad3,
aRiwereba xolme alometruli gantolebis saSu-
alebiT: sadac a aris konstanta, magram zedapiris
done S, izrdeba mxolod diametris kvadratis
Y = aX b , proporciulad:
sadac Y warmoadgens fiziologiur process, ro- S = ad2
goricaa nivTierebaTa cvlis siCqare an gulis-
cemis sixSire; anatomiuri Tviseba, rogoricaa Cven SegviZlia zedapiri Semdegnairad
tvinis masis an Teslis zoma an ekologiuri da gamovsaxoT:
bihevioristuli maxasiaTebeli, rogoricaa mSo- S = a(d3)2/3
blebis investiciebi naSierebSi. X cvladi war-
moadgens zomis garkveul sidides, rogoricaa V=ad3 zemoT moyvanili gantolebiT
sxeulis masa, sxeulis sigrZe an misi ZiriTadi Canacvlebis SemTxvevaSi miviRebT:
farTobi (mcenareebSi). a konstanta, proporci- S = aV0,67
ulobis konstanta, warmoadgens urTierTobis
amrigad, urTierTobas zedapirsa da moculobas
sidides im dros, roca b, alometriuli konstan-
Soris aqvs alometruli konstanta 2/3.
ta, zomavs X-is cvlilebis dones Y-Tan. roca b =
Tu organizmebi aRiqmebian sferoebad, did
1, Y aris X-is pirdapirproporciuli (Y=aX). roca
organizmebs mcire zedapiri aqvT TavianTi sxe-
b > 1, Y proporciulad ufro swrafad izrdeba, vi-
ulis masasTan SedarebiT. r radiusis sferos aqvs
dre X da mimarTeba Y/X izrdeba X-ze ufro metad.
4r2-is toli zedapiri da (4r3)/3-is toli mocu-
roca b < 1, Y izrdeba proporciulad X-ze naklebi
loba. zedapiris moculobasTan mimarTeba aris
siCqariT da Sesabamisad, mimarTeba Y/X mcirdeba
(4r2)/(4r3)/3 = 3/r. amrigad, erTmilimetriani di-
X-ze ufro metad. alometruli gantoleba aris
ametris mqone sferos, romelic zomaSi mcire wy-
saCvenebeli funqcia, anu damokidebuli cvladi
lis rwyils utoldeba, 1000jer ufro didi zeda-
X izrdeba sidede b-sTan mimarTebaSi da amrigad,
piris farTobi aqvs moculobis erT erTeulze
ara wrfivia b-s mniSvnelobebisTvis, garda erTi-
gaTvliT daTvis zomis erTmetriani diametris
sa. meti moxerxebulobisTvis urTierToba X-sa
sferosTan SedarebiT. mcire cxoveli met moge-
da Y-s Soris xSirad gadaiyvaneba logariTmebSi:
85

bas naxulobs zedapiris farTobiT moculobas-


log (guliscemis sixSire, dartyma wuTSi1)

1000 burunduki
Tan SedarebiT, roca saqme exeba zedapirTan daka-
Tagvi kurdReli
virTxa vSirebul fenomens, iseTs, rogoricaa Jangbadis
100 Txa miReba. magram misi mcire zomis gamo siTbosa da
ZaRli
cxeni wylis kargvam SeiZleba seriozuli problemebi
Rori
Seqmnas.
10 spilo
sur. 3-6 gviCvenebs urTierTobas ZuZumwovar-
log (sxeulis masa) = 100 0,23 log (guliscema)
Ta guliscemis sixSiresa da sxeulis masas Soris.
0.01 0.1 1 10 100 1000 am cxovelebis dalageba xdeba sididis mixedviT.
(a) Log sxeulis masa kilogramebSi. wrfiv gantolebas, romelic saukeTesod miesad-
ageba am urTierTobas, aqvs alometriuli kon-
stanta b = 0,23, aRwers ra ufro didi saxeobebis
1,000
SedarebiT nel guliscemas. amis sapirispirod,
spilo
ZiriTad nivTierebaTa cvla (RMR) ZuZumwovrebSi
100 izrdeba maT zomasTan erTad, magram naklebad
cxeni swrafad, vidre Tavad masa. RMR-sa da sxeulis ma-
adamiani
sas Soris urTierTobis alometriuli konstanta
10 cxvari aris 0.73 (nax, 3-6 b). Cven kidev erTxel xazs vus-
log (Jangbadis moxmareba 1sT 1)

ZaRli
vmaT imas, rom ZiriTadi urTierToba RMR-sa
kata
da zomas Soris arawrfivia. Cven virCevT wrfivi
1
transformaciis gamoyenebas am urTierTobis aR-
virTxa
werisas meti moxerxebulobisa da simartivisT-
0,1 vis.
ciyvi
fiziologiuri, anatomiuri da bihevioristu-
Tagvi
log(sxeulis masa = 0.02 + li maxasiaTeblebi icvleba sxeulTan alometri-
0,01 0.73 log(O2 moxmareba) ulad. mcenareebSi Teslis warmoqmna da mcenaris
arqiteqtonika xSirad gadatanilia mcenaris zo-
0.01 0.1 1 10 100 1000
maze. cxovelebis sxvadasxva niSnebi, iseTive gan-
Log (sxeulis masa kilogramebSi) sxvavebuli, rogorc individualuri kvercxis
(b)
masa da zoma, kvebis struqtura da gamravlebis
sur. 3-6 (a) alometriuli urTierToba guliscemis six- organoebi, mSobelTa investiciebi da Sxamiani
Siresa da sxeulis masas Soris sxvadasxva ZuZumwovrebSi,
nivTierebebisadmi mgrZnobeloba, amJRavneben
romlebic xarisxdebian zomiT _ Tagvidan spilomde. (b)
alometriuli urTierToba ZiriTad nivTierebaTa cv- alometriul urTierTobebs sxeulis zomasTan
lasa (RMR), romelic gamoiTvleba saaTSi moxmarebuli mimarTebaSi. cxrili 3-1 gviCvenebs alometruli
Jagnbadis odenobiT) da sxeulis masas Soris sxvadasxva urTierTobis magaliTebs, romlebic kargad Sesa-
ZuZumwovrebSi. (Altman and Dittmer, 1964). mCnevia TevzebSi.

cxrili 3-1 procesebi da maxasiaTeblebi, romlebic cnobilia, rom icvlebian Tevzebis


sxeulis zomasTan alometriulad

procesi an Strixi zomis sazomi b-s tipuri mniSvneloba an


diapazoni/intervali

layuCebis adgili sxeulis wona 0,8

24 saaTiani periodis ganmavlobaSi sxeulis wona 1,1 0,40


moxmarebuli sakvebi

standartuli metabolizmi sxeulis wona <1,0

sxeulis wona sxeulis wona cvladi

zrdis siswrafe sxeulis wona 0,4

erT partiaze dadebuli kvercxebis sxeulis wona 1,0 5,0


raodenoba

dRiuri uecari sikvdilis maCvenebeli sxeulis wona <0.0


86

radganac alometria warmoadgens urTierTq- Semcirebis gareSe atmosferoSi. igive bewviani


medebas specifikur niSnebs Soris, romlebic safarveli, romelic xels uSlis sxeulis siTbos
bunebrivi gadarCevis subieqtebi arian, Segvi- kargvas civ garemoSi, xels uSlis aseve zedmeti
Zlia, vifiqroT, rom alometriul urTierTo- siTbos gafantvas Tbil garemoSi. cxenis fexebi-
bebs adaptirebadi mniSvneloba aqvT. amgvar sa da terfebis agebuleba, aseve maTi moZraobis
adaptaciur alometriaze agebul iqna hipoTeza, Tandayolili sifarTove, romelic saSualebas
romelic exeba zogierTi mcenaris Tesls. es aZlevs cxens, Cqara irbinos, kidurebs usargeb-
mcenareebi damokidebulni arian frinvelebis los xdis buzebis mogeriebisas. cxadia, cxenebma
mier maTi nayofis SeWma-monelebaze TavainTi ipoves gza am problemis mosagvareblad _ isini
Teslis gavrcelebisTvis. miCneulia, rom aseTi amisTvis grZel kudebs iyeneben. kidev erTi gamo-
mcenareebis wagrZelebuli nayofi ufro ad- savali aris mtverSi goraoba.
vili gadasaylapi iqneba frinvelisTvis da am- da mainc, yovel adaptacias aqvs Tavisi safa-
rigad, nayofi progresulad ufro grZeli unda suri. arc erT organizms ar aqvs usasrulo dro,
iyos misi diametri zomasTan SedarebiT. amgvari resursebi an sxeulis qsovili. is, rac emateba erT
alometria nayofis sigrZesa da diametrs Soris funqcias, SeiZleba waerTvas meores _ araferia
naCvenebia zog neotropikul xeSi, magaliTad ufaso. sargeblis ar arsebobis pirobebSi nebis-
Okotea tenera (dafnisebrTa ojaxi), romelic zogi- mieri mciredi safasuric ki TvalSisacemi xdeba.
erTi frinvelis sakvebis ZiriTadi wyaroa (Mazer Tvali, esoden mniSvnelovani adamianebisTvis,
and Wheelwright 1993). usargebloa gamoqvabulSi mobinadre TevzebisT-
vis, romlebic srul sibneleSi binadroben. Tva-
lis da masTan asocirebuli kunTebisa da nervebis
warmoqmnis mniSvneloba, Cans, imdenad didia, rom
3.6 sicocxlis formebis adaptire evoluciis procesSi mravali gamoqvabulis or-
baze kompromisi dominirebs ganizmis Tvalebi pawawina, elementarul struq-
turebamde davida (sur. 3-7).
kompromisi organizmebsa da maT garemos Soris
am TavSi moyvanili magaliTebi, ZiriTadad,
urTierTobaSi uryevi pirobaa. xmeleTis orga-
fizikuri arsebobisTvis brZolas exeba, magram
nizmebs ar SeuZliaT wylis kargvis Semcireba
organizmebi aseve unda ebrZolon TavianTi gare-
imavdroulad Jangbadis miwodebis Semcirebis
mos biologiur aspeqtebsac: mtaceblebi, msxver-
gareSe an mcenareTa SemTxvevaSi, naxSirorJangis

su r. 3-7 Cr d i l o eTi s b r m aTe vz a s (Am b l y o p s i s sp e l a e a) w y a l q v eSa


d i n e b aTa m o b i n a d r i s i n d i a n a s a d a k e n tuk i s St a te bSi aq v s r u d i m e n t a -
r u l i, u f u nq c i o Tv a l e b i . (T.q . b a r m a m o gv a w o d a 1968.)
87

pli, parazitebi da a.S. es faqtorebic aweseben xarjavs eklebis, rogorc balaxismWamelebis


garkveul struqturul da funqciur moTxovnebs winaaRmdeg damcavi saSualebis sawarmoeblad,
warmatebuli cxovrebisTvis, isini aseve gan- ukve aRar moTavsdeba mis TeslebSi. SeTanxmeba,
Tavsebis da teritoriis ganawilebis Jams warmoqm- TiToeuli saxis organizmi rom debs am konfliq-
nil konfliqtebs aRviveben. dro, romelsac mta- tur saWiroebaTa Soris kompromisisTvis, evolu-
cebli damalvisas xarjavs, SeiZleboda kvebisas ciurad Camoyalibebulia im winaaRmdegobebaTa-
daexarja. naxSirwyalbadebi, romlebsac mcenare gan, romlebsac is xvdeba garemoSi.

daskvna
1. organizmebi iReben wyals da sxva saarsebo niv- farTobze, nivTierebaTa gradientze organizmis
Tierebebs fizikuri samyarodan da am procesSi Signidan gareT da siadvileze, romliTac niv-
isini axdenen cvlilebebs fizikur samyaroSi. Tiereba Seiwoveba kanSi an organizmis gare safa-
dedamiwis JangbadiT mdidari atmosfero war- rSi. es gamoisaxeba Semdegnairad: dineba = gradi-
moiSva organizmebis Zalze adreuli fotosin- enti x gamtaroba x zedapiris farTobi. cocxali
Tezuri procesebis Sedegad. organizmebi cvlian organizmebis zedapiri dinamikuri struqturaa,
niadagis Semcvelobas, axdenen garemoSi wylis mas aqvs mniSvnelovani funqcia, marTos energiisa
moZraobis modificirebas da zemoqmedeben kli- da nivTierebaTa dineba.
matze.
5. organizmTa ekologiasTan dakavSirebuli mra-
2. usulo obieqtebisgan gansxvavebiT, cocxali vali faqtori araproporciulad aris ganawile-
organizmebi moZraoben, mravldebian, awarmoeben
buli mTliani sxeulis zomasTan mimarTebaSi.
nivTierebaTa cvlas da inarCuneben Sinagan piro-
amgvari urTierTobebi aRwerilia rogorc
bebs, romlebic xSirad Zalian gansxvavdeba maTi
daxrili (alometriuli konstanta) wrfe, ro-
garemo pirobebisgan.
melic aRniSnavs raime struqturis logariTmul
3. cocxali organizmebi unikalurni arian im niS- sidides an sxeulis zomis logariTmul funqcias.
niT, rom agroveben didi raodenobiT energias
6. im organizmebis maxasiaTeblebi, romlebsac
sakuTari moxmarebisTvis. organizmebma unda
SeuZliaT, gaumklavdnen fizikuri samyaros erT
imuSaon, raTa SeinarCunon am energiis maRali
aspeqts, zogjer ar arian momzadebulni garemos
koncentracia fizikuri Zalebis winaaRmdeg, rom-
meore komponentTan gamklavebisTvis. amrigad,
lebic maT am energias aclis.
organizmis Tvisebebi gamoxataven kompromiss
4. nivTierebebisa da energiis dineba organizmis konkurentul SezRudvebs Soris.
zedapirze dakavSirebulia organizmis zedapiris

savarjiSoebi
1. dedamiwaze rom am wams cxovrebis yvelanairma Tqven cxovrobT da axseniT, ra gavlenebia es
formam Sewyvitos arseboba, rogori pirobebi (miniSneba: xandaxan qmedeba ramdenadmea
iqneba? radenad gansxvavebuli viTareba iqneba daSorebuli im efeqtisgan, romelsac is axdens).
asi wlis Semdeg? gaiTvaliswineT iseTi cvlile-
3. SeqmeniT eqsperimenti an aRwereT dakvirveba-
bebi, rogorebicaa temperatura, atmosferos
Ta seriebi, romlebic warmoadgenen saxlis Tag-
Semadgenloba. riT iqneba es pirobebi gansxvave-
vis Termodinamikul TvisebaTa sazoms.
bulni mTvareze arsebuli pirobebisgan? marsze
arsebuli pirobebisgan? 4. SeqmeniT sasicocxlo forma, romelic
efeqturad iarsebebda, garemoSi dedamiwis
2. CamoTvaleT oTxi an xuTi saqmianoba, romle-
mizidulobis Zala arsebulis erTi mesamedi rom
biTac Tqven dRes iyaviT dakavebuli da rom-
yofiliyo.
lebic gavlenas axdens garemoze, romelSic
88

Tavi 4

wylisa da xsnadi
nivTierebebis
balansi

gzamkvlevi kiTxvebi
rogor aniWebs kovalenturi da wyalbaduri rogor aris xmeleTis da zRvis organizmebSi
bmebi wyals unikalur Tvisebebs? azotis koncentraciis amocana amoxsnili?

ra ekologiuri gamowvevebi
arsebobs sxvadasxva organizmisTvis, romlebic ra faqtorebi gansazRvraven wylis raodeno-
garemosadmi hiperosmolaruli da hipoosmo- bis ESenarCunebas niadagSi?
larulebi arian?

ra osmoregulirebad gamowvevebs xvdebian


mtknari wylis, zRvisa da xmeleTis rogor moZraobs wyali niadagidan mcenareTa
organizmebi? wveramde?

ra gziT inarCunebs siTxiT mkvebavi


zogierTi cxoveli siTxisa da xsnadi ra funqciebi da wyaroebi aqvs eqvs araor-
nivTierebebis balanss? ganul naerTs?

w yali albaT bunebrivi samyaros yvelaze ar-


sebiTi Semadgeneli nawilia. bunebrivi sa-
myaros moqmedebis Cveneuli gageba, TiTqmis
tabolizmis dros warmoSobili toqsikuri
nivTierebebis gamosadevnad. albaT, cocxali
organizmebis yvelaze didi amocana, TavianTi
yvela doneze _ indiviadualuri organizme- Txieri, wyliani garemos Sesabamisi moculobis
bidan ekosistemebamde, damokidebulia wylis da koncentraciis SenarCunebaa.
TvisebaTa Sefasebasa da masSi mimdinare an mis am TavSi ganvixilavT wylis Semcvelobas
mier ganxorcielebul procesebze. yvela or- da im problemebs, romlebsac individebi aw-
ganizmi, sadac ar unda binadrobdes is, tbebSi, ydebian sxeulsa da garemos Soris nivTierebaTa
mdinareebsa Tu miwaze, metwilad wylis Sem- da wylis dinebis marTvisas. momdevno TavebSi
cvelia. mravali naerTi wyalSi ixsneba, sxvebi vnaxavT, rom wyali mniSvnelovnad zemoqmedebs
ki, wyalTan erTad moZraoben. organizmSi niv- ekologiuri organizaciis maRal safexurze
TierebaTa cvlisTvis saWiro sakvebi nivTiere- mdgar individualur organizmebze. wylis si-
bebi misi Sinagani wylis garemos saSualebiT Warbe zRudavs mcenareebisa da cxovelebis
moZraoben. wyali aseve xSirad gamoiyeneba me- gavrcelebas. nivTierebaTa moZraoba wyalSi,
89

rogorc xmeleTis, ise zRvis mravali ekosiste-


sur. 4-1
mis arsebiT dinamikas warmoadgens. globaluri
wyalbadis H(H), Jangbadis
masStabiT klimaturi niSnebi metwilad wylis
1P (O), fosforis (P) da kal-
moZraobiT ganisazRvreba.
ciumis (Ca) atomebi.
naxatze naCvenebia
wyalbadis eleqtronebis ricxvi da
4.1 wylis Semcveloba organizms ganlageba K, L, M,KL da N en-
sicocxlisadmi keTilganwyobas ergetikul doneebze. meti
aniWebs simartivisTvis eleqtrone-
bi warmodgenilia myar
wylis molekula (H2O) Sedgeba umartivesi wriul orbi-talebze ato-
elementis ori atomisgan, wyalbadisgan da mis birTvis garSemo.
8N
Jangbadis erTi atomisgan. es sargebliano-
bas aniWebs organizms, es Tvisebebi arsebiTia
sicocxlisTvis. aq Cven ganvixilavT wylis
qimiur da Termul maxasiaTeblebs. mogvi-
Jangbadis
anebiT Tqven naxavT, ramdenad mniSvnelovania
yovelive sicocxlisTvis.

wylis qimiuri Tvisebebi


wylis unikaluri Tvisebebi SeiZleba aixsnas 15P
wyalbadisa da Jangbadis atomTa Semcvelo- 16N
biT da wyalbadis or da Jangbadis erT atoms
Soris arsebuli kavSiriT, romlebic Sead-
genen wyals (H2O). atomebi Sedgebian dadebi-
Tad damuxtuli protonebisa da daumuxtavi
neitronebis Semcveli atomuri birTvebisgan, fosforis
agreTve uaryofiTad damuxtuli eleqtronebi-
sgan, romlebic birTvebis garSemo mudmivad
moZraoben. eleqtronebi birTvidan sxvadasx-
va manZilze moZraoben. es ganpirobebulia
maTi energetikuli doniT. rac ufro maRalia
N
energetikuli done, miT ufro didia manZili M
birTvsa da eleqtrons Soris. es doneebi Tavs 20P K L
18N
iCenen diskretebze, romlebic mocemulia
aRniSvnebiT K, L, M, N da a.S. sadac K aris birT-
vTan uaxloesi energetikuli done. TiToeul
energetikul dones SeuZlia, daitios gansaz-
Rvrli raodenobis eleqtronebi. or eleqtrons
SeuZlia ganlagdes K doneze, 6-s L doneze, kalciumis
18-s M doneze da 32-s N doneze.
sur. 4-1 gviCvenebs wyalbadis, Jangbadis,
fosforisa da kalciumis atomebs. sxvadasxva
donis eleqtronebi daxatulia birTvis garSemo
wriul orbitebze. wyalbadis atomis ufro re-
eba TiTo eleqtrons im oridan, romelTac Seu-
aluri gamosaxuleba naCvenebia naxat 4.2a-ze,
ZliaT, ganTavsdnen am energiis doneze, aRiniS-
aq eleqtronis pozicia gamosaxulia Rrublis
neba ase: `1s~ (gaiTvaliswineT, rom mxolod erTi
saxiT da aRniSnavs, rom misi zusti adgilmde-
eleqtroni Cndeba K doneze wyalbadis atomSi).
bareoba garkveul dros ucnobia. wyalbadis
magram yvela orbitals sferuli forma ar aqvs.
eleqtroni Cndeba met-naklebad sferul are-
magaliTad, Jangbadis atoms eqvsi eleqtroni
alSi K energiis doneze. sferul Rrubels, moc-
aqvs, ori K energetikul doneze da eqvsi L
ulobas, romelSic eleqtroni SeiniSneba drois
doneze. or eleqtrons K doneze aqvs 1s orbit-
90%-Si _ uwodeben orbitals. ori sferuli
alebi, romlebic sferulia. or eleqtrons L
orbitali K doneze, romelTagan TiTo Seesabam-
90

eleqtroni aqvs. eleqtronTa gaziarebiT wyal-


badis ori atomis K da Jangbadis L energetiku-
li doneebi SeiZleba Seivsos:

H + H + O H: :O: :H

arc erT or elements ar SeuZlia, hqondes


mizidulobis erTnairi Zala eleqtronebze.
amrigad, atomebs Soris kovalentur bmebSi
eleqtronebma SeiZleba meti dro gaataron bmu-
1s li wyvilis erT-erTi wevris garSemo _ im wevr-
(a) is garSemo, romelsac mizidulobis ufro meti
Zala aqvs, vidre sxvas. am SeTanxmebas polaru-
li kovalenturi bma ewodeba. wylis molekula-
Si eleqtronebi ufro Zlier Jangbads ekvrian,
vidre wyalbads, amitom ufro meti uaryofiTi
muxti asocirebulia Jangbadis atomTan, vi-
2p dre wyalbadTan. wylis sam atoms wrfivi gan-
(b) lageba rom hqonoda H: :O: :H, rogorc Cven
zemoT moyvanil formulaSi davxateT isini,
eleqtronTa muxti sistematurad molekulis
gaswvriv iqneboda ganawilebuli. magram rode-
sur. 4-2 (a) wyalbadis atomis sferuli 1s orbitali. sac Jangbadi kovalenturad ukavSirdeba wy-
orbitali daxatulia Rrublis saxiT, raTa xazi gaesvas imas,
albadis or atoms wylis Sesaqmnelad, 2s da 2p
rom eleqtronis pozicia garkveul dros ar aris cnobili.
orbitali aris moculoba, sadac eleqtroni napovnia drois
orbitalebi Jangbadis atomis L energiis doneze
90%-Si. (b)1s Jagbadis atomis energetikuli donis han-
iseTnairad deformirdebian, rom wyalbadis
telisebri formis 2p orbitali. atomebi Jangbadis atomis erT mxares arian gan-
lagebulni da qmnian tetraedruli formis
molekulas (sur. 4-3). es SeiZleba daixatos Sem-
degnairad:

H: :O
+
::
H
doneze aqvs sferuli orbitali, saxelwodebiT
am ganlagebaSi molekulis Jangbadis dabo-
2s orbitalebi, magram danarCen oTx eleqtrons
loebas uaryofiTi muxti aqvs, wyalbadis atom-
hantelisebri orbitalebi aqvs da es orbitale-
is daboloebas ki _ dadebiTi muxti, rac mTlian
bi aRiniSneba 2p-Ti (sur. 4-2b).
molekulas polarulobas sZens.
atomebi qmnian kovalentur kavSirebs
eleqtronTa gaziarebiT. magaliTad, wyalbadis
atoms aqvs erTi eleqtroni K energiis doneze
(da am eleqtrons aqvs 1s orbitali), magram mas wyali, rogorc gamxsneli
SeuZlia ori eleqtronis dateva. wyalbadis wylis molekulis polarulobis gamo, wyals
or atoms SeuZlia, Seavsos K energetikuli done aqvs uzarmazari SesaZlebloba, gaxsnas araor-
eleqtronTa urTierTgaziarebis saSualebiT, ganuli naerTebi, riTac xelmisawvdoms xdis maT
rogorc es naCvenebia martiv formulaSi, sadac cocxali sistemebisTvis, wylis meSveobiT, maT
TiToeuli wertili warmoadgens eleqtrons: SeuZliaT reaqciebSi Sesvla axali naerTebis
H + H H :H Sesaqmnelad. mravali molekula Sedgeba
eleqtrulad damuxtuli atomebisgan an atom-
amgvari kovalenturi kavSirebis Sedegad iqmne-
Ta jgufebisgan. maT saxelad ionebi ewodebaT.
ba molekuluri wyalbadi H2. axla warmoidgineT
isini mierTebulni arian erTmaneTTan sawi-
kovalenturi kavSirebi wyalbadis or atomsa da
naaRmdego muxtebis mizidulobiT. magaliTad,
Jangbadis erT atoms Soris, romlebic qmnian wy-
Cveulebrivi sufris marili _ natriumis qlo-
lis molekulas. Jangbads aqvs eqvsi eleqtroni,
ridi (NaCl) Sedgeba dadebiTad damuxtuli na-
ori K da oTxi L energetikul doneebze. Jang-
triumis atomisgan (Na+) da uaryofiTad damux-
badis L dones, SeuZlia, daitios ori damatebiTi
tuli qloris atomisgan (Cl ). roca marili
eleqtroni, romlebic SeiZleba miiRos wyalba-
moTavsebulia wyalSi, wylis molekulebis mier
dis ori atomis saxiT, AamaTgan TiToeuls erTi
damuxtuli qlorisa da natriumis miziduloba
91

oTx sxva molekulas (sur. 4-4). wylis TiToeu-


H
li oTxi garegani molekulidan dakavSirebu-
lia kidev oTxTan, isini sxvebTan da a.S. aqedan
mixvdebiT, rom finjanSi, sacurao auzsa Tu
okeaneSi arsebuli wylis moculoba met-nak-
lebad mudmivi qimiuri naerTia. wyalbaduri bma
Zalian sustia da amrigad isini mudmivad iSleba
da aRdgeba Tavidan. amitomac wylis moculoba
ar aris myari da aris Txevadi, iseTi, rogor-
sac Tqven xedavT. wylis molekulebis erTma-
H
neTisadmi mizidulobas kohezia ewodeba da es
kohezia sZens wylis zedapirs mis zedapirul
daWimulobas.
wylis molekulebi miizidebian damuxtuli
zedapirebis mier. es Tviseba, saxelwodebiT _
adhezia (mikroba, miwebeba), xsnis, Tu ratom
sveldeba zogi zedapiri. wylis koheziuri
da adheziuri Tvisebebi xsnian kapilaruli
qmedebis fenomens. es aris wylis moZraoba
sur. 4-3 wylis molekulis tetraedruli forma war- mcire milSi mizidulobis kanonis winaaRmdeg.
moiSoba wyalbadis ori atomisa da Jangbadis erTi atomis mcire milSi wylis molekulebi ekrobian mi-
kovalenturi bmis dros orbitalebis deformaciis lis zedapirs da molekulebi, romlebic ar
Sedegad. es damaxasiaTebeli forma, eleqtronebis tenden-
arian milis zedapirTan axlos, aseve miizidebian
ciasTan erTad _ ufro metxans brunaven Jangbadis atomis
siaxloves, sZens wylis molekulas polarulobas, uaryofi-
koheziuri Zalis mier. rogorc qvemoT vnaxavT, es
Ti muxtiT Jangadis mxares da dadebiTi muxtiT wyalbadis
mxares.

marilis molekulidan imaze didia, vidre is bmebi,


romlebic marilis molekulas aerTianeben. ase
rom, marilis molekula swrafadve iSleba Ta-
vis komponent ionebad. es gvaZlevs kidev erT
saSualebas imis saTqmelad, rom marili gaixsna.
bevri sxvadasxva naerTi ixsneba wyalSi da
Sesabamisad, tbebi, mdinareebi da okeaneebi Sei-
caven mTel rig kaTionebs, romlebic dadebi-
Tad arian damuxtuli da anionebs, romlebic
uaryofiTad arian damuxtulebi. yvelaze mniS-
vnelovani kaTionebs Soris aris kalciumi (Ca2+),
kaliumi (K+) natriumi (Na+) da amiaki (NH4+).
yvelaze mniSvnelovanni anionebs Soris arian
ioni (NO3-), fosfatis ioni (PO43-), naxSiris ioni
da bikarbonatis ioni (HCO3-). am ionTa xelmi-
sawvdomoba, rogorc vnaxavT me-11 da me-12
TavebSi.Zalian mniSvnelovania organizmisTvis.

wylis molekulis wyalbduri bma


radganac wylis molekulebi polarulia, isini
izidaven erTmaneTs. am SedarebiT sust mizidu-
lobas wyalbadur bmas uwodeben. atomTa gan- sur. 4-4 wyalbaduri bma wylis molekulebs Soris.
lageba wylis molekulaSi saSualebas aZlevs TiToeul molekulas SeuZlia, Seqmnas wyalbadis bma oTx
TiToeul molekulas wyalbadurad gadaebas sxva molekulasTan.
92

cxrili 4-1 wylis Termuli Tvisebebi


Tviseba gansazRvreba raodenoba

kuTri siTbotevadoba siTburi energiis raodenoba, romelic 1 kaloria (kal) an 4.2 jouli (j)
saWiroa 1g. wylis temperaturis 1C-mde gas-
azrdelad
gayinvis siTbo siTburi energiis raodenoba, romelic unda 80 kal an 335 j
daematos yinuls, raTa daadnos 1g. wylad
0C-ze

aorTqlebis siTbo siTburi energiis raodenoba, romelic unda 597 kal an 2498 j 0C-ze; 536 kal an
iqnas damatebuli 1g wylis asaorTqleblad 2243 j 100C-ze

Termogamtaroba siTbos dineba 1sm2 nawilSi, 1C sm-1 gradien- (erTeulebia j sm-1, s-1, C-1): 0,0055
tiT 0C-ze, 0,0060 20C-ze, 0,0063 40C-ze,
0,022 yinulisTvis 0C-ze

simkvrive masa moculobis erT erTeulze wyali 30C = 0,99565 g sm-3


20C = 0,99821
10C = 0,99970
4C = 0,99997 (maqsimaluri
simWidrove)
0C = 0,99984
yinuli 0C = 0,917

procesi garkveulwilad uwyobs xels mcenaree- tetraedruli formis gamo, wylis molekulebi
bSi da niadagis nawilakebs Soris mcire sivrceSi qmnian badisebr struqturas, romelic Seicavs
wylis moZraobas. didi raodenobiT cariel sivrces (ix. nax 4-4).
wylis es Tviseba sakmaod iRblian SemTxvevas-
Tanaa dakavSirebuli, radgan im dros, roca niv-
TierebaTa umravlesoba ufro blanti xdeba
yinuli dabal temperaturaze, wyali naklebad
rodesac wyali civdeba, molekulebis moZrao- blantdeba, roca civdeba 4C-s qvemoT.
ba mcirdeba da susti wyalbaduri bma iseve ad- wyali aseve farTovdeba da kidev ufro
vilad gasawyveti aRaraa. yinulis formirebis naklebad blanti xdeba gayinvisas. amis
momentSi (0 C) wylis molekulebi xistad Sedegad, yinuli tivtivebs (sur.4.5), rac
arian dakavSirebulni wyalbaduri bmebiT. ara marto SesaZlebels xdis yinulze
srials, aramed xels uSlis okeaneebisa da
tbebis fskerTa gayinvas da saSualebas aZlevs wy-
lis mcenareebsa da cxovelebs, ipovon iq TavSesa-
fari zamTarSi.

wylis Termuli Tvisebebi


wylis Termul TvisebaTa umravlesoba ` keTil-
ganwyobilia~ sicocxlis mimarT (cxrili 4.1).
magaliTad, saWiroa didi raodenobis siTburi
energiis mimateba an gamokleba wylis temper-
sur. 4-5 yinulis badisebri struqtura am antarqtikul aturis cvlilebisTvis. amasTan, wyali siT-
aisbergSi Seicavs mraval cariel sivrces. am cariel sivrce-
bos swrafad atarebs. am ori Tvisebis gamo,
Ta formacia xdis mas naklebad mWidros, vidre Txevadi
romlebsac Sesabamisad kuTr siTbotevadobas
wyalia (ix. sur. 4-4).
da wylis Termogamtarobas uwodeben, wylian
93

garemoTa da iq mobinadre organizmTa wyali


temperatura, rogorc wesi, SedarebiT mudmivi
daleva
da homogenuria. wyali aseve uZlebs cvlile- osmosuri danakargi
bebs myar (yinuli), Txevad da airad(aorTqlebis (layuCebi)

siTbo) mdgomareobebSi gadasvlisas. wylis


Sardi.
asaorTqleblad saWiroa daaxloebiT 500-jer
imaze meti energia, vidre misi erTi gradusiT xsnadi nivTierebebi
gaTbobisTvis ixarjeba. yinuli moiTxovs 80- m a r i l e b i zRv i s
wylidan
jer meti siTbos Camocilebas (gayinvis siTbo), Na+, C1-
sekrecia(layuCebi)
vidre imave raodenobis wylis temperaturis
1C-iT SemcirebisTvisaa saWiro. Mg2+, SO42-
(SardSi)

(a) zRvis TevzebSi


4.2 xsnad garemoSi daSlili
nivTierebebi organizmebisTvis kos wyali
mosur wnevas warmoSoben
organizmebi sakveb nivTierebebs niadagidan da
wylidan iReben. xSirad es nivTierebebi ufro osmosuri mogena
(layuCebi)
metadaa koncentrirebuli organizmTa qsovileb-
Si, vidre maT garemocvaSi da amitom organizmebma Sardi.
xsnadi nivTierebebi
unda moaxdinon maTi asimilireba upiratesi gra-
dientis winaaRmdeg. organizmebma aseve unda gam-
aqtiuri miReba(layuCebi)
oyon garemoSi sxeulidan mravali, is Warbi niv- sakvebi
diFFfuzia (layuCebi)

Tiereba, romelic metabolurad usargebloa da


SesaZloa, maRali koncentraciis miRwevisas, to-
xsnadi nivTierebebi SardSi
qsikuric ki. Tu sxeulis zedapiri sasurveli niv-
Tierebis dinebis saSulebas iZleva, mas SeuZlia
sxva nivTierebebis dinebis Seferxeba mxolod (b) mtknari wylis TevzebSi

SerCeviTi gamtarobiT (Tu sasurveli da arasa-


surveli nivTierebebi Zalian gansxvavdebian zo- sur. 4-6. wylisa da xsnadi nivTierebebis cvlis gzebi (a)
miTa da eleqtruli muxtiT) an arasasurveli niv- zRvis TevzebSi, romelTa sxeulis siTxeebi hipo-osmosuria
(imaze nakleb xsnad nivTierebebs Seicavs, vidre misi garemo)
Tierebebis zedapiridan aqtiuri gadatumbviT.
da (b) mtknari wylis TevzebSi, romelTa sxeuli siTxeebi hip-
wminda fizikis kanonebis mixedviT, ionebi
erosmosuria. layuCebi da Tirkmelebi aqtiurad gamodevnian
gaibneodnen organizmTa zedapirze maRali kon-
an inarCuneben xsnad nivTierebebs marilis balansis Sesan-
centraciis ubnebidan dabali koncentraciis ub- arCuneblad. zRvis Tevzebma unda miiRon, raTa siTxe miiRon
nebisken da amiT koncentracias gaaTanabrebdnen. (Schmidt-Nielons-is mixedviT, 1975.)
wyalic aseve moZraobs gamtari membranebis gav-
liT ionTa maRali koncentraciis ubnisken (anu
wylis dabali koncentracia), rac aseve aTana- xsnaris osmosuri wneva damokidebulia mis
brebs gaxsnili nivTierebebis koncentracias mem- koncentraciaze. rac ufro maRalia romelime
branis orive mxares. am process osmosi ewodeba. nivTierebis koncentracia, miT ufro metia
xsnadi nivTierebis Tviseba _ miizidos wyali, wylis miziduloba xsnarisken da maRalia kos-
cnobilia osmosuri wnevis saxeliT. mosuri wneva. nivTierebaTa molaruli koncen-
wneva SeiZleba gamosaxuli iyos mTeli tracia xsnarSi (1 moli nivTierebisa litrze)
rigi sxvadasxva erTeulebiT. wneva, romelsac awarmoebs daaxloebiT 2,1 mpa-is tol osmosur
axorcielebs atmosfero zRvis doneze, aris 14,7 wnevas. zRvis wylis osmosuri wneva daaxloebiT 1,2
funti erT kvadratul duimze, romelic aRiniS- mpa-ia, xolo mtknari wylis _ daaxloebiT nulis
neba rogorc 1 atmosfero (atm). erTeulTa saer- toli. xerxemliani cxovelebis sxeulis siTxeebi,
TaSoriso sistemaSi 1 atm = 101 325 paskals (pa) romelTa osmosuri wnevac zRvis wylis osmosuri
an daaxloebiT 0,1 megapaskals (mpa) (prefiqsi wnevis 30-40%-s Seadgens (0,3 0,5 mpa), ikaveben
mega warmoadgens 100-is faqtorials). xandaxan Sualedur pozicias. mcenaris ujredebi izidaven
wneva gamosaxulia erTeulebSi, romelsac bari wyals, radgan citoplazma ufro metadaa kon-
ewodeba. erTi bari udris 0,987 atm da amrigad, centrirebuli, vidre ujredis gareT arsebuli
0.1 mpa-s. koncentratebi. swored osmosuri wneva aniWebs
94

ujredebs simyares, rigidulobas, am movle- inaxaven marilebs, aqtiurad aclian ra maT Sards,
nas turgori ewodeba. rodesac wyali garemoSi ionebs da abruneben ukan sisxlis mimoqcevaSi.
Warbad moipoveba, mcenaris ujredi izidavs wy- amasTan, layuCebs SeuZlia, SerCeviTad Seiwovon
als, riTac aiZulebs citoplazmis membranas, ionebi garSemo wylidan da gauSvan isini sisxlis
miekras SedarebiT rigiduli ujredis kedels dinebaSi (Schmidt-NIelson 1997).
da amiT mTlianad ujreds mianiWos rigiduloba. zRvis Tevzebi garSemortymulni arian wyliT,
turgori exmareba mcenares, darCes swori. Wkno- romelSic marilis koncentracia maT sxeulSi
bis saxeliT cnobili ujreduli turgoris da- arsebulze metia. amis Sedegad, isini kargaven
kargva SeiZleba maSin moxdes, rodesac wylis mi- wyals da amitomac, unda miiRon wyali, raTa es
wodeba mcenarisTvis Zalian mwiria. danaklisi Seivson. marili, romelic Semoedine-
mtknari wylis TevzTa qsovilebSi marilis ba wyalTan da sakvebTan erTad, aseve isic, rome
ufro maRali koncentraciaa, vidre mis garSemo lic sxeulis zedapirze vrceldeba, unda iqnas
wyalSi. amgvari organizmebi hiperosmosurebi gamoyofili didi metaboluri ZalisxmeviT la-
arian, rogorc wesi, iReben wyals da garemos awv- yuCebisa da Tirkmelebis meSveobiT.
dian xsnad nivTierebebs. zRvis Tevzebi, romleb- zRvis xerxemlianebSi marilis gamodevna mx-
sac marilis ufro dabali koncentracia aqvT, olod TevzebiT ar Semoifargleba. zRvis fr-
vidre garSemo zRvis wyals, hipoosmosurebad invelebi da reptiliebi iReben imaze met marils
moixsenieben. isini iReben xsnad nivTierebebs, sakvebidan, vidre maT Tirkmelebs SeuZlia, gamo-
kargaven wyals da amitom, siTxis Sesavsebad, wya- yos. mraval saxeobas damatebiTi maregulire-
li unda miiRon (sur. 4-6). rogorc qvemoT vnaxavT, beli oraganoebi, egreT wodebuli samarile
Tevzebi umklavdebian am osmosur gamowvevebs na- jirkvlebi aqvs. es jirkvlebi, rogorc wesi, gan-
tiuri satransporto meqanizmebis gamoyenebiT, lagebulia Tvalebis an cxviris SesasvlelTan
raTa gadatvirTon ionebi erT an meore mxares da exmareba sxeuls, uari Tqvas marilis miRebaze
TavianTi sxeulis zedapirze (kani, Tirkmlis mi- im dros, roca wyals STanTqavs (Peaker and Linzell
lakebi da layuCebi). am procesSi isini SesamCnev 1975).
energias xarjaven. zogma zvigenma miaRwia osmoregulirebis
problemis sakmaod natif gadawyvetas. zvigenebi
inarCuneben sisxlSi Sardovanas [CO(NH)] metab-
4.3 marilebisada wylis balansi erT olizmis Cveulebriv azotovan narCen produqts
droulad myardeba xerxemlianebSi, imis magivrad, rom is SardTan
erTad gamoyon. Sardovana zrdis sisxlSi ionTa
sxvadasxva garemo garkveul pirobebs qmnis wyli-
koncentracias da zrdis agreTve osmosur wne-
sa da xsnadi nivTierebebis balansis SesanarCune-
vas zRvis wylis donemde natriumis qloridis
blad. organizmma unda daxarjos energia, raTa
koncentraciis gazrdis gareSe. sisxlSi Sardo-
SeinarCunos ionuri disbalansi sakuTar da gare
vanas maRali koncentracia efeqturad aneitra-
samyaros Soris osmosisa da difuziis fizikuri
lebs wylis tendencias _ datovos sxeuli os-
Zalebis sawinaaRmdegod. am procesSi, romelsac
mosis meSveobiT da wylis badisebri moZraoba
osmoregulacia ewodeba, umeteswilad marilis
TandaTanobiT ukve aRar SeimCneva zvigenis sxe-
Sekavebasa da eqskreciaSi specializebuli or-
ulis zedapirze. es strategia gacilebiT aadvi-
ganoebi monawileoben. rogorc vnaxavT, ionTa
lebs ionebis dinebis regulirebas (rogoricaa na-
Sekaveba gansakuTrebiT mniSvnelovania rogorc
triumi), radgan zvigens aRar sWirdeba mariliani
xmeleTis, ise mtknari wylis organizmebisTvis.
wylis daleva osmosis Sedegad dakarguli wylis
asanazRaureblad. marTalia, Sardovana cilebis
destabilizacias axdens, es problema daZleulia
osmoregulacia wylian sabinadro sxva naerTi marilis, trimeTilaminis oqsidis
garemoSi meSveobiT [NO(CH3)3] (Yancey and Somero 1980, Yancey
mtknari wylis Tevzebi hiperosmosurebi arian, et al. 1982). is faqti, rom mtknari wylis zogierTi
isini mudmivad iReben wyals piridan da layuCe- zvigeni ar agrovebs Sardovanas sisxlSi (Thorson et
bidan, garemosadmi gaxsnili yvelaze gamtari al. 1967), xazs usvams mis osmoregulirebad rols
qsovilebidan. kani SedarebiT gaumtaria. wylis zRvis saxeobebSi.
amgvar SemodinebasTan gasamklaveblad, Tevzebi wyliani garemo, romelsac zRvis wyalze meti
mudmivad gamoyofen wyals SardiT. cxadia, maT marilis koncentracia aqvs, arsebobs xmeleTiT
rom SerCeviTad ar daetovebinaT nivTierebaTa SemosazRvrul zogierT auzSi, kerZod, aridul
daSlili ionebi, isini sul male wylis usulo zonaSi, sadac didia wylis aorTqleba. didi maril-
parkebad gadaiqceodnen. Tevzebis Tirkmelebi iani tba (20% marili) iutaSi da mkvdari zRva (23%
95

marili) israelsa da iordanias Soris amgvari koncentrirebuli Sardi unda hqondeT, raTa Sein-
aorTqlebadi auzebis adgilia. amgvar garemoSi axon wyali. amrigad, rogorc mosalodneli iyo,
osmosuri wneva gamodevnida wyals cxovelebi- udabnos cxovelebs Zalian Zlieri Tirkmelebi aqvT
sa da mcenareebis umetesobisgan, magram wylis (Schmidt-Nielsen 1964, Amanove 1994). vTqvaT, adamian-
zogierT arsebas, rogoricaa kreveti artemia ebs SeuZliaT, SardSi oTxjer meti marilis ionTa
(Artemia), SeuZlia, gadarCes iseT marilian wyal- koncentracia, vidre sisxlis plazmaSi gaaCniaT.
Sic, romelSic koncentracia kristalizacias udabnoSi mobinadre CanTosani virTxis SardSi,
aRwevs (300gr. litrze, an 30%). artemia gamoyofs marilis koncentracia 14-jer ufro maRalia, vi-
marils saocrad didi raodenobiT, raTa Seinar- dre mis sisxlSi (Schmidt-Nielsen 1964).
Cunos sxeulis siTxe ufro nakleb koncentra- avstraliur CanTosan Tagvs, kidev erT udab-
ciaSi, vidre misi garemoa (Croghan 1958, Gilles 1975). nosTan adaptirebul saxeobas, aqvs Sardi 25-jer
mcire kokepodi tigriopusi (sur. 4-7) binad- meti marilis SemcvelobiT, vidre mis sisxlSia
robs zRvebis auzebSi kldiani sanapiro zolebis (MacMillen and Lee 1967).
talRebisTvis misawvdom zonebSi. es auzebi iS- sxeulis siTxeebSi Sardovanas, rogorc os-
viaTad iReben mtknar wyals da rodesac wyali mosuri wnevis dawevis saSualebis dagroveba,
orTqldeba, maTi marilis koncentracia maRal mxolod zRvis zvigenebs rodi SeuZliaT. zogi
doneze iwevs. artemiasgan gansxvavebiT, tigrio- amfibia, romelic adaptirebulia udabnoSi ar-
pusi wylis danakargis problemas Tavis sxeulis sebobasTan, wvimis molodinSi rCeba miwisqveSa
siTxeTa osmosuri wnevis gazrdiT umklavdeba. soroSi wlamde an meti xnis ganmavlobaSi. drois
is amas axerxebs zogierTi aminomJavis zedmeti svlasTan erTad, soros garSemo niadagsac
raodenobiT sinTezirebis saSualebiT (Burton ecleba wyali da misi marilis koncentracia iz-
and Feldman 1982). es mcire molekulebi zrdian rdeba da qmnis viTarebas, romelSic niadagis os-
sxeulis osmosur wnevas ise, rom marilis maRali mosuri wneva maRalia amfibiis sxeulis siTxesTan
doneebis mavnebeli fiziologiuri efeqtebis ga- SedarebiT. zvigenebis msgavsad, niCbiseburfexiani
reSe is sabinadro garemos utoldeba (Yancey et al. gombeSoebi (Scaphiopus) da udabnos salamandrebi
1982). (Ambystoma tigrinum) didi raodenobiT inarCuneben
Sardovanas sxeulis siTxeebSi, raTa xeli SeuSa-
lon an Seanelon wylis kargva soroebSi Zilis
osmoregulacia xmeleTis sabinadro periodebSi (Shoemaker et al. 1992).
garemoSi
wylisa da marilis balansi mWidrodaa da-
kavSirebuli rogorc xmeleTis, ise wyalSi osmoregulacia xmeleTis da wylis
mobinadre organizmebSi. xmeleTze mobinadre mcenareebSi
cxovelebi mineralur ionebs sasmeli wylidan
zog mcenares SeuZlia, iarsebos iseT adgi-
da sakvebidan iReben. cxovelebi, gansakuTrebiT
las, sadac maRalia marilis koncentracia. am
xorcismWamelebi, imaze met marils Rebuloben
halofitebma warmatebiT gadaWres garemoSi
sakvebidan, vidre esaWiroebaT. iq, sadac wyali
wylis dakargvis problema imiT, rom maT ujre-
uxvadaa, am cxovelebs SeuZliaT, didi raodeno-
debs meti osmosuri wneva hqondaT. vinaidan maT
biT miiRon is da Sesabamisad, didi raodenobiT
qsovilebis dehidratacia emuqrebaT, mravali
gamoyon Sardi, romelsac gamoaqvs marili maTi
halofiti Wris am problemas SeTavsebadi xsna-
sxeulidan. iq, sadac wyali iSviaTia, cxovelebs
di niTierebebis warmoqmniT. es naerTebia: ami-
nomJavebi, zogierTi maRalmolekuluri spirti
da meTilirebuli aminis maRali koncentraciis
naerTebi, romlebic SeiniSnebian citoplazma-
Si, amiT izrdeba osmosuri wneva, magram amas ar
moaqvs ziani ujredis fermentuli sistemisTvis.
rodesac sabrim da misma TanaSemweebma (1995) saga-
zafxulo xorblis (Triticum aestivum) Tesli Cato-
ves gvalvaSi wylis gareSe 3 dRis ganmavlobaSi
an roca zedmetad marilian garemoSi moaTavses,
sur. 4-7 kokepod tigriopus kalifornikusi. zrdasruli
(koncentrirebuli natriumis qloridiani wyliT
1-2mm sigrZisaa. es mcire organizmi binadrobs marilian auzebSi
rwyavdnen) mcenaris qsovilSi aRmoaCines glicin-
kldiani sanapiroebis gaswvriv. is axdens aminomJavebis sinTezs,
raTa gazardos sxeulis siTxeTa osmosuri potenciali da Sea- betainis didi raodenoba, prolini da asparagi-
Ceros wylis kargva. (r.s. bartonma mogvawoda.) nis, glutaminisa da valinis aminomJavebi.
96

mangrisebri mcenareebi izrdeba zRvis dan- radgan arc gagrileba da arc metaboluri inhibi-
aleqebSi. am garemos yoveldRiurad mdinaris torebi ar amcireben fesvebidan marilis gamoyo-
SesarTavebSi zRvis Zlieri moqceva axasiaTebs. fas. mangrisebri mcenareebi aferxeben marilis
(mangrisebrTa ekologiis axlandeli mimoxil- datvirTvas foTlebidan wylis aorTqlebis Sem-
va gamoqveynebulia jakarinisa da marinis mier, cirebiT. radganac am adaptaciaTa umravlesoba
1992). am sabinadro garemos ara marto marilis waagavs mSral garemoTa mcenareebis adaptacias,
didi datvirTva aqvs, aramed maRali osmosuri sadac wyali iSviaTia, mangrisebrTa sabinadro
wnevac, romelic gars ekvris mis fesvebs da ar- adgils uwodeben osmosur udabnos.
Tulebs wylis Sewovas. am problemis gadasaWre- osmosuri wnevis kontrolis zusti meqanizmi
lad mravali mangrisebri mcenare Seicavs maRa- mcenareebSi daudgenelia (Hellebust 1976, Morgan
li raodenobiT SeTavsebad xsnad nivTierebebs, 1990). dakvirveba, rom marilian wyalSi abscizuli
aseTebia: prolini, sorbiti da glicino-betaini, mJavis _ mcenareuli hormonis koncentracia
TavianT fesvebsa da foTlebSi, rac zrdis maT xSirad izrdeba (Morgan 1990, Skriver and Mundy 1990),
osmosur wnevas. amasTan, marilis specialuri rac metyvelebs hormonTa maregulirebel rol-
gamomyofi ujredebi gamoyofen marils foTlis ze mcenareebSi stresze reagirebisas. miCneulia,
gare zedapirze (sur. 4-8). mravali mcenaris fesvi rom abscizuli mJava aaqtivebs cila osmosinis
ar iRebs marils, savaraudod, naxevrad gamtari warmomqmnel genebs, rac Tavis mxriv, warmoad-
membranebis saSualebiT. Cven viciT, rom aqtiuri gens erTgvar dacvas mcenareebSi marilis moWar-
transportireba aq ar aris CarTuli, rogorc es bebis winaaRmdeg (Skriver and Mundy 1990). axlaxan
foTlebis marilis ujredebis SemTxvevaSi xdeba, daadgines, rom mcenareTa reaqcia stresze hor-
monalurad kontrolebuli centralizebuli
procesia, romelic moicavs sakvebis miRebaSi, wy-
lis dabalansebasa da fotosinTezSi integrire-
bul cvlilebas (Chapin 1991).

4.4 cxovelebisTvis nivTierebaTa


Txevadi saxiT gadacema aris am
cxovelebis osmoregulirebadi adap
tacia
zogi cxoveli didi raodenobiT wyals moixmars
wvenis, neqtaris an sisxlis miRebis Sedegad.
mwerebs Soris saxeobaTa did umravlesobas mCxv-
(a) letavi da mwuwnavi piris aparati aqvs, romelic
iWreba mcenaris an cxovelis qsovilSi siTxeTa
amowovis mizniT. aseTi amomwovi piris aparati
aqvT mRilebs, baRlinjoebs, xoWoebs, buzebs da
koRoebs. zogi mweri, vTqvaT, buzi, iyenebs Wri-
lobebidan gamosul sisxls (Chapman 1982, Hadley
1994). TiTqmis yvela aseT SemTxvevaSi, siTxeTa
miReba gaZlierebulia amomwovi moqmedebis
garkveuli formiT pirSi an saylapav milSi.
siTxiT mkvebavi mwerebi ori didi proble-
mis winaSe dganan, es aris sakvebis miRebis Sem-
deg zedmeti wylis moSoreba da ionebis Senaxva.
morfologiuri adaptaciebi, rogoricaa muclis
naoWebi da kutikulas _ fexsaxsrianTa araujre-
(b) dovani cvilovani safaris sixistis Semcireba
(rac siTxiT kvebis ganmavlobaSi muclis gazr-
sur. 4-8 (a) mangrisebri mcenareulobis fesvebi CaSvebulia
marilian wyalSi. zogi saxeoba Sesul marils fesvebidan gamo- dis saSualebas iZleva), xSiria siTxiT mkvebav
yofs. (b) specializebuli jirkvlebi mangrisebri Conocarpus mwerebSi (Hadley 1994). wyali, xSirad Zalian
erecta-s foTlebze gamoyofen marils, romelic Semdgom mis swrafad idevneba anusidan an gardaiqmneba hemo-
zedapirze ileqeba.
97

limfad (sxeulis siTxe), raTa gadamuSavdes mal- lis kargvis gazomvam gviCvena, rom anas kolibrs,
pigis milakebSi (fexsaxsrianTa eqskrementmwar- SeuZlia, miiRos dReSi 15 ml da moSardos 14 ml.
moebeli organoebi). zog tkipSi siTxe miedineba wyali. wyali aseve, ikargeba fekaliebis saxiTac
nawlavidan hemolimfaSi da Semdeg gamoidevneba da kidev ufro naklebi raodenobiT aorTqlebis
sxeulidan specialuri sanerwyve jirkvlebis saxiT. dro, romelic sWirdeba anas kolibrs,
saSualebiT. uCveulod zedmeti wylis gamoyo- raTa mTlianad abrunos misi sxeulis masis toli
fis meqanizmi aqvs buz Rhagoletis pomonella-s, roca wylis masa, ganisazRvreba 15 saaTiT. es imaze
is iRebs didi raodenobiT siTxes kaklis wvenis ufro swrafad xdeba, vidre msgavsi masis mqone
amowovis Semdeg (Hendrichs et al. 1992, Hadley 1994). sxva xerxemlianebSi, maT Soris mtknari wylis Te-
am meTods `buStebis warmoqmna~ ewodeba. siTxiT vzTa saxeobebSi (Calder 1984, Beuchat et al. 1990).
savse buzi warmoSobs wyliT savse pawawina buSts natriumis naklebobam zog sabinadro piro-
xorTumis wverze. wyali Semdeg gamoiyofa wveTi- bebSi SeiZleba, aiZulos cxovelebi, marilebi
dan aorTqlebis gziT, xolo faseuli xsnadi niv- miiRon pirdapir mineraluri wyaroebidan, e.w.
Tierebebi rCeba buStSi xorTumis wverze da Tan- ,,salokavebidan (Herbert and Cowan 1971, Botkin et
daTanobiT ukan, sxeulSi brundeba. al. 1973, Weeks and Kirkpatrick 1976)an ganaviTaron
ionebis amgvari SenarCuneba SeuZlebelia meqanizmebi dabali Semcvelobis marilis wyaroe-
neqtriT mkvebavebisTvis, radgan maT sakvebSi bidan marilis dagrovebisTvis. am ukanaskneli
xsnadi nivTierebebis koncentracia sxeulisaze strategiis erT-erTi yvelaze aRsaniSnavi maga-
sakmaod dabla dgas. durgali futkris (Xylocopa liTia Segubebis qceva mraval pepelasa da CrCil-
capitata) sakvebi neqtari warmoadgens Warb wyals Si, rodesac zrdasruli wevrebi, ZiriTadad
Zalian dabali natriumisa da kaliumis Semcvelo- mamrebi, agroveben marilebs wyalSi, raTa Semd-
biT (Nicolson 1990). problemas amwvavebs futkris gom miiRon. smedlim da aisnarma (1995) aCvenes,
nivTierebaTa cvlis saocrad maRali siswrafe. rogor agrovebs CrCili (Gluphisia septentrionis) na-
durgali futkrebi gamoyofen Txevad Sards triumis ionebs uzarmazari raodenobis wyli-
saimisod, rom CamoiSoron zedmeti wyali, Tumca dan, romelsac is iRebs da Semdeg rogor ucbad
natriumisa da kaliumis TiTqmis mTliani raode- gamoyofs mas analur Wavlad (sur. 4-9). am saxe-
noba gadamuSavdeba nawlavSi. obaTa piris aparatebi specializebulia wylis
kolibrebis Txevadi racioni awydeba osmo- swrafi miRebisTvis, xolo nawlavis specialuri
regulirebis iseT pirobebs, romlebic neqtriT agebuleba saSualebas aZlevs maT, wylidan Seiwo-
mkvebavi mwerebis problemebs waagavs. anas koli- von ionebi. smedli da aisnari daakvirdnen, rom
brebis (Calypte anna) kvleva gviCvenebs, rom is am mamrebi, romlebic wyals bunebrivi gubeebidan
problemebs umklavdeba mtknari wylis Tevzebis iRebdnen, saSualod 18,4-jer gamoyofdnen yovel
msgavsi saSualebebiT, Sardvis saxiT wylis maRa- wuTSi. TiToeuli am aqtis dros gamoyofili wyl-
li kargviT da wylis swrafi brunvis droiT (Beu- is raodenoba, aRmoCnda, rom iyo 8,2 ml, rac ekviv-
chat et al. 1979, Powers and Nagy 1988, Beuchat et al. 1990). alenturia CrCilis sxeulis masis daaxloebiT
anas kolibris mTliani sxeulis wylis Semcvelo- 12%-isa. zogierTi mamri SeiZleba darCes gubeSi
ba daaxloebiT 2,8 mililitria, misi sxeulis masis da wylis miRebaSi gaataros erTi saaTi. erT-erT
daaxloebiT 63%. wylis miRebisa da Sardovani wy- aseT SemTxvevaSi, mamrma gamoyo 38,4 ml siTxe.

sur. 4-9 wylis Wavli, gamoyofili CrCil Gluphisia septentrionis-is anusidan. CrCili dagubebis qceviT aris dakavebuli. is iRebs na-
triums wylidan, romelsac iRebs didi raodenobiT da periodulad gamoyofs anusidan didi ZaliT (s.r. smedlisa da t. aisnarma mogva-
woda; from Smedley and Eisner 1995)
98

H swrafi gamodevna SeuZliaT uxvi, gazavebuli


Sardis meSveobiT, sanam is saSiS koncentracias
N miaRwevs sxeulSi.
H H xmeleTis cxovelebs ar SeuZliaT didi ra-
amiaki odenobiT wylis moxmareba azotis gamosayofad.
am problemis mosagvareblad isini awarmoeben
NH2 cilebis metabolitebs, romlebic amiakze nak-
O C lebad toqsikuria da amitom SeiZleba maTi kon-
NH2 centracia sisxlsa da SardSi saSiSi efeqtebis
gareSe (Hochachka and Somero 1973). ZuZumwovrebSi
Sardovana
es narCeni produqti aris Sardovana [CO(NH2)2],
O igive nivTiereba, romelsac warmoqmnian da inax-
aven zvigenebi zRvis garemoSi osmosuri balansis
C misaRwevad (Mommsen and Walsh 1989). radganac Sar-
H
dovana wyalSi ixsneba, SesaZlebelia misi gamo-
H C N
yofa Sardis meSveobiT. wylis danakargis raode-
C O
C C N noba damokidebulia Tirkmelebis koncentraciis
Zalaze.
O N H frinvelebsa da reptiliebs SesaZlebloba
aqvT, gamodevnon azoti ormagi naerTis, Sard-
H mJavas (C5H4N4O3) saSualebiT. SardmJavas war-
SardmJava moeba frinvelebisa da reptiliebis embrionebi-
dan azotis gamoyofis adaptaciaa (Needham 1931).
radganac wyals ar SeuZlia, gadakveTos maTi kver-
sur. 4-10 Cveulebrivi azotis narCeni produqtebis cxis naWuWi, embrionebis mier warmoebuli azo-
qimiuri struqtura. amiakSi ar aris naxSirbadi da misi Sxami.
tis narCenebi unda iqnan SenarCunebuli kvercxis
Sardovana da SardmJava naklebad sazianoa, magram aRdgenil
naxSirbadSi arsebuli sakmao raodenobis energia organizmisT- SigniT. es narCeni izolirebulia uvneblad Sard-
vis danakliss warmoadgens. mJavas kristalebis saxiT specialur membranaSi
embrionis gareT da iyreba gamoCekvisas (Clark and
Fisher 1957). SardmJava gamokristaldeba xsnaridan
4.5 azotovani narCenebis da amitom, mas SeuZlia, iyos metad koncentri-
gamoyofa xmeleTis cxovelebs gansa rebuli SardSi. amiT is aZlierebs frinvelebsa
da reptiliebSi wylis Senaxvas, gansakuTrebiT
kuTrebul problemebs uqmnis
udabnos garemoSi. SardmJava aseve yvelaze xSiri
xorcismWamelTa umravlesoba, miuxedavad imisa, azotovani narCeni produqtia xmeleTis fexsaxs-
ikvebebian isini kibosnairebiT, mwerebiT Tu Zu- rianTa Soris (Hadley 1994). wyali narCundeba Sar-
ZumwovrebiT, racionSi moixmaren zedmet azots dovanas an SardmJavas gamoyofiT, amas ki Tavisi
iseve, rogorc zedmet marils. es azoti organizm- safasuric axlavs Tan am naerTebis SeqmnisTvis
Si xvdeba rogorc msxverplis cilebisa da nukle- saWiro organul naxSirbadSi daxarjuli energi-
inis mJavebis komponenti da gamodevnil unda iq- is saxiT. Sardovanasa da SardmJavaSi gamoyofili
nas sxeulidan, rodesac es naerTebi metabolizms azotis erT atomze modis Sesabamisad 0,5 da 1,25
ganicdian (sur. 4-10) (Campell 1970, Schmidt-Nielsen organuli narxSirbadis atomis danakargi.
1983). cxovelebs akliaT bioqimiuri meqanizme-
bi, romelsac flobs zogierTi mikroorganizmi
molekuluri azotis kvlavwarmoebisaTvis (N2)
4.6 niadagisTvis damaxasiaTebeli
da maT ar SeuZliaT azotis iseT airad gardaqmna,
wylis Sekaveba damokidebulia grun
sisxlidan filtvebisa da layuCebis saSualebiT
tis nawilakebis zomaze
rom gamoiyofa. mravali daJanguli, araorganuli
azotis forma, magaliTad, nitrati _ Zalian Sx- xmeleTis mcenareTa umravlesoba saWiro
amiania da SeuZlebelia maTi didi raodenobiT wyals niadagidan iRebs. wylis raodenoba,
warmoeba toqsikuri efeqtebis gareSe. wyalSi romelsac ikavebs niadagi, icvleba niadagis
mobinadre organizmTa umravlesoba gamoyofs nawilakebis fizikuri struqturis mixedviT
azots martivi metaboluri narCeni produqtis, (Brady 1974). niadagi Sedgeba Tixis, Slamis da qvi-
amiakis (NH3) saxiT. Tumca amiaki naxevrad Sxami- Sis marcvlebisgan iseve, rogorc mkvdari da
ania qsovilebisTvis, wylis organizmebs misi gaxrwnili organuli nivTierebebis nawilakebis _
99

sur. 4-11 xsnarebis koncentraciaTa


da wnevis efeqti wylis potencialze.
sufTa wyali
wnevis qveS sufTa wylis potenciali nulis tolia.
xsnarebis damateba (talRovani mwvane
wylis potenciali

isrebi) amcirebs wylis potencials


+
sufTa wylis qvemoT maCveneblamde
(wnevis uaryofiTi erTeulebi). wnevis
gamoyeneba (Savi isrebi) zrdis rogorc
sufTa wylis, ise xsnaris wyalis poten-
0 cials (aRsaniSnavia, rom wneva SeiZleba
xsnadoba
uaryofiTi iyos, roca daZabulobas aqvs
atmosFferuli
wneva adgili, situacia, romelic naCvenebia am
naxatSi).
(salsburisa da rosis mixedviT, 1992).
-
sufTa wylis xsnari wnevis
atmosferuli wneva qveS

detritisgan. Tixis marcvlebi (0,002mm-ze mci- uaryofiTi iqneba (magaliTad 3,2 mpa 3,0 mpa-ze
re nawilakebi), romlebic warmoiSoba garkveu- dabali wylis potencialia).
li saxis kldovan mineralTa gamoqarvis Sede- arsebobs wylis potencialis mTeli rigi kom-
gad, yvelaze mcire zomisaa. qviSis marcvlebi ponentebi (sur. 4-11), romelTagan erT-erTi ax-
(0,05mm-ze didi nawilakebi), romlebic warmoiSoba laxan gamovarkvieT. wylis potenciali sufTa wy-
kvarcis kristalebisgan, xSirad yvelaze didia. lis ujredSi ganisazRvreba xsnadi nivTierebebis
Slamis nawilakebi Sualeduri zomisaa. erTad es koncentraciiT. rac ufro koncentrirebulia
nawilakebi Seadgenen `gruntis ConCxs. rogorc xsnari, miT ufro dabalia (ufro uaryofiTi) wy-
saxelwodebidan Cans, niadagis ConCxi stabiluri lis potenciali. wylis potencialis am kompo-
komponentia, romelic gavlenas axdens niada- nents osmosuri an xsnadi komponenti ewodeba. wy-
gis fizikur struqturaze da wylis Sekavebis
lis potencialze SeiZleba aseve wnevam moaxdinos
SesaZleblobaze, magram ar TamaSobs mniSvnelo-
gavlena. Tu wylis wneva gaizrdeba atmosferul
van rols qimiuri transformaciebisas.
wnevaze metad, wylis potenciali gaizrdeba (igi
gaxdeba dadebiTi). wylis potenciali xsnarebisa
aseve izrdeba wnevis zrdasTan erTad. Semdeg wy-
wylis potenciali lis potenciali SeiZleba warmovidginoT, ro-
gorc osmosuri komponenetisa da wnevis kompo-
wylis potencialis koncefcia centraluri
nentis jami:
Temaa wylis, mcenareebisa da niadagis dinamikaSi.
sistemis wylis potenciali aris wylis Tavi- wylis potenciali = osmosur komponents
sufali energia sistemaSi. osmosuri wnevis ms- + wnevis komponenti
gavsad, wylis potencialic wnevis erTeulebSi
wylis potencialis osmosuri komponenti yov-
(mpa) izomeba. wylis potencialis gasagebad erTi
elTvis uaryofiTia, radgan xsnars sufTa wyalze
saSualeba difuziis procesis warmodgenaa. is-
naklebi wylis potenciali aqvs. wnevis komponen-
eve, rogorc xsnadi nivTiereba gaiwoveba xsnadi
ti SeiZleba iyos rogorc dadebiTi, ise uaryofi-
nivTierebebis maRali koncentraciis ubnidan da-
Ti. mas daZabulobas uwodeben da es ukanaskneli
bali koncentraciis ubnisken, wyalic difuzias
Tavs iCens xolme, rodesac adgili aqvs Sewovas
ganicdis wylis potencialSi cvlilebis gaCeni-
sistemaSi. wylis potenciali dadebiTi iqneba, Tu
sas, gadaadgildeba ra maRali wylis potencia-
sistemaze gamoyenebuli wneva gadalaxavs wylis
lis areebidan dablisken. sufTa wyals xsnarze
potencialis klebas, rac Tavis mxriv gamowveu-
maRali wylis potenciali aqvs. wyali dabla swevs
lia xsnarebis arsebobiT. urTierTobas osmosur
wylis potencialis gradients. amrigad, wyliT
da wnevis komponentebs Soris mniSvnelovani Sede-
garSemortymuli cocxali ujredebi miiReben
gebi aqvs mcenaris ujredebSi. rodesac ujredi
wyals osmosis saSualebiT. ujreds garSemo wy-
iRebs wyals, misi Sinagani wneva izrdeba myari
alze dabali wylis potenciali aqvs. konvenciiT,
ujredis kedlis arsebobis gamo. wneva ujreds
sufTa wylis potenciali atmosferul wneviT nu-
turgors aZlevs. wnevis zrda nel-nela aseve maR-
lis tolia. amrigad, xsnaris wylis potenciali
la swevs ujredis wylis potencialsac.
100

niadagis, atmosferosa da sxvadasxva saxis wylis garkveuli raodenoba, romelic daasxiT


mcenareTa wylis potencialis Sedareba gvex- miwas, dagrovdeba gobSi, romelSic qoTani devs
mareba imis gagebaSi, Tu rogor moZraobs wyali an daiRvreba iatakze, Tu Zalian bevri daasxiT.
niadagidan mcenaris umaRles wertilebamde. am es wyali miedineba niadagSi mizidulobis Za-
Temas ufro detalurad 4.7 nawilSi ganvixilavT. lis mier. niadags qoTanSi ar SeuZlia Tqven mier
rogorc wesi, wylis potenciali yvelaze dabalia dasxmuli wylis mTlianad Sewova, Tumca raRac
(yvelaze uaryofiTi) atmosferoSi da yvelaze nawili marTlac rCeba niadagSi. wylis raodeno-
maRali _ niadagSi. mcenaris foTlebs, Reroebs bas, romelic inaxeba niadagSi mizidulobis Zalis
da sxva nawilebs Cveulebriv aqvT wylis poten- winaaRmdeg, ewodeba niadagis mdelosebri Sesa-
ciali, romelic maRalia atmosferuli wylis Zlebloba (field capacity). wyals, romelic gaivlis
potencialze da dabalia niadagis wylis poten- niadags da dagrovdeba gobSi, an sxva garemoSi,
cialze. es gansxvaveba qmnis qveviT mimarTuli wyals, romelic moZraobs qveviT manam, sanam ar
wylis potencialis gradients niadagidan foT- gaxdeba gruntis wylebis nawili, ewodeba gravi-
lebamde da agreTve gareT atmosferosken, rac taciuli wyali. rogor Cerdeba wyali niadagSi?
exmareba siTxes mcenareSi gadaadgilebisas. wyali niadagSi narCundeba kapilaruli moq-
mcenaris siTxis potencialze gavlenas ax- medebiT, romelic warmoiSoba niadagis ConCxTan
dens xsnarebis koncentracia da daZabulobis wylis elementebis SeerTebis Sedegad. es kapila-
(uaryofiTi wnevis) gamoyeneba mcenaris zogi- ruli qmedeba inarCunebs wyals niadagSi ZaliT,
erT nawilSi. wylis potencialze niadagSi, yov- romelic utoldeba 0,1 atm-s am 0,01 mpa. wyali,
el SemTxvevaSi, niadagis im nawilebSi, romlebic romelic miizideba niadagis mier 0,01 mpa-ze na-
gruntis wylebis doneze maRalia, wneva esoden klebi ZaliT anu wyali, romelic msxvil niadagis
did gavlenas ver axdens. magram gavlenas axdens nawilakebs Sorisaa arsebul sicarieleSi, xdeba
kidev erTi faqtori: nawilakebisadmi wylis gravitaciuli wyali da uerTdeba gruntis wylebs
molekulebis miziduloba. qvemoT arsebuli kldovani saZirkvlis napraleb-
Si. wyali niadagis nawilakebs Soris arsebul si-
carieleSi kavdeba koheziis mier, rac aviTarebs
wnevas daaxloebiT 0.015 mpa-is odenobiT. wyali
wyali niadagSi niadagis did forebSi, niadagis nawilakebis zeda-
piridan moSorebiT, narCundeba 0,015 mpa-ze nak-
mcenareebi wyals niadagidan iReben. niadagSi wy-
lebi wneviT da rogorc wesi, miedineba niadagSi
lis xelmisawvdomoba mxolod nawilobriv aris
gravitaciis ZaliT (gaxsovdeT, rom `0,015 mpa-ze
gansazRvruli im periodSi iq arsebuli wyliT. igi
naklebi niSnavs nebismier cifrs, romelic ufro
aseve imiT ganisazRvreba, Tu ramdenad Zlierad
uaryofiTia). warmoidgineT, 0,01 mm diametriani
aris wyali Sekavebuli niadagSi. Tu Sin axarebT
Slamis nawilaki am gverdis zomaze gadidebuli (x
mcenareebs, Tqven ukve gecodinebaT niadagis el-
25 000). wylis nacxi, romelic Sekavebulia savele
ementaruli Tvisebebi. rodesac rwyavT mcenares,
SesaZleblobis doneze kapilaruli mizidulobis
Zalebis mier, imave sisqis iqneboda, rac am gver-
dis naxevari.
niadagis wylis potenciali (Mpa)

1000 niadagis tendencias, Seikavos wylis damate-


100 biTi molekulebi, ewodeba matriculi poten-
xelmisawvdomi

10 wyali ciali. matriculi potenciali utoldeba saSua-


A lo Zalas, romliTac yvelaze naklebad miziduli
1
molekulebia dakavebuli. niadagis matriculi
0.1
B potenciali xels uwyobs wylis potencials. Tu
0.01
niadagi Zalian mSralia, matriculi potenciali
0.001 SeiZleba iyos Zalian dabali (magaliTad _ 200
C
mpa an kidev ufro dabali). es Seamcirebs niadagis
0 10 20 30 40 50
wylis potencials, gaxdis ra amiT wylis gradi-
niadagis sinotive (%)
ents ufro susts niadagidan mcenaremde.
sur. 4-12 urTierToba Tixnaris wylis Semadgenlobasa da roca niadagis wyali gamoileva, narCenebs
niadagis nawilakebis mier wylis mizidulobis Zalis saSualo
saocrad Zlieri Zalebi akaveben, radganac ufro
meCvenebels (wylis potenciali) Soris. gansxvaveba savele
SesaZleblobis doneze niadagis wylis Semcvelobasa (B, 0,1
didi raodenobs wyalia nawilakebis zedapirTan
atm) da Wknobis koeficients (A, 15 atm) Soris aris mcenareebi- axlos. urTierToba wylis Semcvelobasa da wy-
sTvis xelmisawvdomi wyali. wertili C aris niadagis Sewovis lis potancials Soris naCvenebia sur. 4-12-Si ti-
SesaZlebloba (brandis mixedviT 1974). puri niadagisTvis nawilakTa zomis met-naklebad
101

Tanabari ganawilebiT, Tixidan dawyebuli (daax- ujredis


meoradi
loebiT 0.002 mm), SlamiTa (0,002 0,05 mm) da qviS- kedeli
iT (0.05 mm) dasrulebuli. amgvar niadags Tixnari ujredis
pirveladi
ewodeba. morwyvis dros Tixnari iWers daaxloe- kedeli

biT 45 gram wyals 100 gram mSral niadagze. es H2O


aris niadagis tenis Semcvelobis 45%. Tixnaris
savele SesaZlebloba aris 32%. amrigad, rodesac
Tixnari irwyveba, wylis daaxloebiT 13% ikargeba
gruntis wylebSi. Tixnaris Wknobis koeficienti
niadagis minimaluri wylis Semcvelobaa, romlis
H2O
drosac mcenareebs ukve aRar SeuZliaT wylis
miReba. es daaxloebiT tenianobis 7%-ia. gansx-
vaveba savele SesaZleblobasa da Wknobis koefi-
cients Soris (daaxloebiT 25% am SemTxvevaSi)
zomavs mcenarisTvis xelmisawvdom wyals. cxa-
dia, mcenareebi iReben wyals yvelaze mondomebiT
maSin, rodesac niadagis tenianoba daxurulia
savele SesaZleblobisTvis.
Zalian mcire nawilakebiT Semdgar niadagSi
gruntis ConCxs SedarebiT didi raodenobis
zedapiri aqvs. amgvari niadagi meti raodenobis
wyals ikavebs rogorc Wknobis koeficientis, ise
savele SesaZleblobisTvis. Sesabamisad, niadagis
wylebis met nawils 0,012 mpa-ze Zlieri Zalebi
ikaveben. niadags saocrad didi nawilakebiT na-
klebi zedapiris farTobi da nawilakebs Soris
didi daSorebebi aqvs. niadagis wylis meti wili (aA) traqeidebi (b) ZarRvebi
xelmisawvdomia mcenareebisTvis, magram aseT sur. 4-13 ori tipis qsilema: (a) traqeidebi da (b) ZarRvebi.
niadags dabali savele SesaZlebloba aqvs maRa- erTi gansxvaveba am or elements Soris aris forebis struqtu-
li drenaJis gamo. mcenareebs SeuZliaT meti wy- ra. traqeidebSi foris Sesasvleli dafarulia ujredis kedlis
lis miReba niadagidan, romelic sxvadasxva zomis Txeli gagrZelebiT. ZarRvovani elementebis forebze ki ara-
viTari safari ar SeiniSneba. amis gamo da kidev daboloebebSi
nawilakebisgan Sedgeba.
meti perforaciebis arsebobis gamoc, wyali ufro Tavisuflad
moZraobs ZarRvovan elementebSi.

4.7 wylis gadaadgileba niadagidan


mcenareSi da Semdeg atmosferoSi
damokidebulia aorTqlebaze da formirebulia garkveuli qsovilisgan. es qso-
wylis koheziur (SeerTebis unari) vilebi qmnian struqturebs, romlebSic siTxe
Tvisebebze moZraobs. qsilema (berZnuli sityva xylon, niSnavs
xes) aris qsovili, romelic upirveles yovlisa,
imisTvis, rom xmeleTis mcenareebma iarsebon, maT
pasuxismgebelia mcenareSi wylis transportire-
unda miiRon wyali niadagidan da miawodon isini
baze. ori saxis qsilemuri ujredebi, traqeide-
mcenaris yvela nawils, sadac ujreduli proce-
bi da ZarRvovani elementebi, organizebulia
sebi mimdinareobs. transportirebis es meqanizmi
anatomiur gansxvavebebze dafuZnebiT (sur. 4-
SeiZleba moicavdes wylis miwodebis saSualebas
13). momwifebisas orive am ujredTagani kvdeba
fesvebidan mcenaris umaRles adgilebamde da es
da ujreduli Semadgenlobebi iSleba, toveben
yovelive mizidulobis Zalis sawinaaRmdegod. Tu
ra cariel mils. es mkvdari ujredebi erTde-
Cven yvelaze maRal xeebs gavixsenebT, romelTa
ba boloebiT mcenareTa ReroebSi. traqeidebi
simaRle aTobiT metrs aRwevs, SevZlebT, Sevafa-
wagrZelebuli ujredebia konusisebri boloe-
soT mcenareebSi wylis moZraoba.
biT da ujredis Zalian sqeli kedlebiT. amrigad,
isini warmoadgenen mcenarisTvis sayrdens iseve,
rogorc siTxeTaTvis saval gzas. miCneulia, rom
qsilema
ZarRvovani elementebi evoluciurad ufro gvi-
ZarRvovani mcenareebi iseTi mcenareebia, andelia, vidre traqeidebi, radgan isini Tavs
romlebSic Sinagani satransporto sistemebi
102

iCenen mxolod farulTeslovnebSi (yvaviliani Ria pirs CavuSvebT wylian auzSi, mizidulobis
mcenare). zogadad, isini traqeidebze mokle da kanonis Tanaxmad, gravitaciuli Zala imoqmedebs
farToa. ZarRvovani elementebi Camwkrivebulni wyalze milSi da CauSvebs mas dabla, magram wylis
arian xazze da erTmaneTis boloebs exebian. amiT raRac nawili kvlav milSi darCeba. es imitom, rom
isini qmnian ZarRvebs, struqturebs, romelTagan auzis zedapirze moqmedi atmosferos wneva wy-
zogierTi SeiZleba milionobiT ZarRvovani el- als zemoT eqaCeba. zRvis doneze atmosfero avi-
ementisgan Sedgebodes da 10m sigrZis iyos. ro- Tarebs daaxloebiT 0.1 mpa (1.0 atm) wnevas auzis
gorc traqeidebi, ise ZarRvovani elementebi Sei- zedapirze, rac sakmarisia imisTvis, rom Seinar-
caven mTel rig struqturebs, saxelad forebs. Cunos wyali milSi daaxloebiT 10 metris simaR-
forebi erTgvari Sesasvlelebia ujredis kedel- leze. imisTvis, rom milSi wyali asi metris si-
Si, romelTa saSualebiTac nivTierebebi erTi maRles aRwevdes, rac daaxloebiT umaRlesi xis
ujredidan meoreSi moZraoben. traqeidebisa da zomas uaxlovdeba, saWiroa 1,0 mpa (10atm) wneva
ZarRvovani elementebis forebi erTmaneTisgan an meti. cxadia, mcenareebi gacilebiT ufro kom-
struqturiT gansxvavdebian, rac xsnis, Tu ra- pleqsurebi arian SuSis milTan SedarebiT. Cven
tom miedinebian siTxeebi ZarRvovan element- ukve aRvniSneT, rom wylis moZraobam qsilemaSi
ebSi traqeidebTan SedarebiT ufro advilad.
unda daZlios xaxunis Zala, romelic warmoiqm-
traqeidebSi fora, dafarulia qsovilis Txeli
neba traqeidebisa da ZarRvovani elementebis
safariT, romelic ujredis kedlis nawilia. es
kedlebTan. aseve dasaZlevia winaRobebi wylis
qsovili SerCeviTad wylisa da daSlili nivTiere-
moZraobis gzaze, romlebsac qmnian forebi. mce-
bebis gamtaria. traqeidebis ujredis kedlis es
naris Sinagani transportirebis sistemis es
safari warmoadgens erTgvar Semakavebel Zalas
Tvisebebi moiTxoven kidev ufro met Zalas mcena-
siTxeTa moZraobisTvis, rasac adgili ar aqvs
ris SigniT wylis transportirebisTvis. rogor
ZarRvovan elementebSi, romelTa forebsac ar
aris es Zala daZleuli?
aqvT qsovilovani safari. amas garda, ZarRvovani
pasuxi am kiTxvaze ar aris advilad gasagebi.
elementebi Zalze perforirebulia boloebSi, sa-
yvelaze misaRebi axsnis mixedviT, igi ukavSirde-
dac isini uerTdebian sxva elementebs da wyals am
ba aorTqlebis process da wylis koheziur Tvise-
perforaciebSi Tavisuflad SeuZlia moZraoba.
bebs. mcenaris qsilemuri qsovili qmnis mudmiv
wylis svets fesvidan foTlamde. imisTvis, rom
fesvebSi SeaRwios, wyalma unda daZlios mizidu-
wylis moZraoba mcenareebSi lobis Zala, romelic mas dabla eweva. Cven viciT,
qsilemis qsovilebi qmnian milsadens wylis moZ- rom fesvebis mier wylis Sewovis process SeuZlia
raobisTvis mcenaris fesvebidan Reroebisa da warmoSvas sagrZnobi osmosuri wneva, romelsac
foTlebisaken, Tumca am milsadenSi wylis moZ-
raoba advili sulac ar aris. warmoidgineT is
winaaRmdegoba, romelic unda gadailaxos am
procesSi. qsilemas qsovili TviTon warmoadgens vakuumi
erT-erT problemas imdenad, ramdenadac masSi
wylis moZraobisTvis daZleul unda iqnas xaxu-
atmosferuli
nis Zala traqeidebisa da ZarRvovani elementebis 10.4m wneva
Sida ujredebTan. metic, qsilema Semdgaria erT-
maneTTan boloebiT mijrili ujredebisgan da wy-
lis gadaadgilebaze gavlenas axdens erTi ujre-
didan meoreSi gadasvla. wylis moZraobas yovel
jerze dabrkoleba eRobeba, roca is erTi ujre-
didan meoreSi gadadis, radgan man unda gaiaros
forebi an ujredis kedlis perforaciebi. mizid-
ulobis Zala, romelic qsilemis mTel sigrZeze
wyals qveviT eqaCeba, aseve unda iqnas daZleuli.
es udidesi gamowvevaa umaRlesi xeebisTvis. sur. 4-14 zRvis doneze atmosferos wneva auzis wylis
ra sididis Zala unda iqnas daZleuli, rom wy- zemoT ganaviTarebs sakmaris wnevas (1atm) imisTvis, rom Sea-
alma maRali xis kenweromde miaRwios? warmoid- kavos wylis sveti wvril milSi mizidulobis Zalis winaaRmdeg
gineT grZeli, wvrili, erT mxares darCiluli da daaxloebiT 10 metris simaRleze. 10 atm wneva iqneba saWiro
wylis svetis 100 metris simaRleze SesanarCuneblad. am simaR-
wyliT gavsebuli minis wkiri (sur. 4-14). Tu milis
les aRweven yvelaze maRali xeebi.
103

fesvis wnevas uwodeben zogierT mcenareSi. Tum- yoebi saSualebas mogvcemdnen gagveviTarebina
ca es wneva ar aris sakmarisi imisTvis, rom wyali sakmao wneva wylis svetze da gagvezarda igi did
fesvebidan xis umaRlesi nawilebisken gadaadg- simaRlemde. amis msgavsad, aorTqlebasTan aso-
ildes. cirebuli amoqaCva warmoadgens garkveul Zalas
wyali ikargeba foTlebidan aorTqlebis pro- wylis moZraobisTvis.
cesis meSveobiT. foTlebi Sedgeba parenqimis
qsovilisgan, romelic Seicavs SedarebiT aracen- niadagis wyali da Wknoba
tralizebul ujredebs. es ujredebi faSarad, ar-
mcenareebi iReben wyals niadagidan osmosis
amWidrod arian ganlagebulni, riTac foTolSi
saSualebiT, ase rom, maTi fesvebis SesaZlebloba,
haerovan sivrceebs qmnian. wylis orTqli ikargeba
Seiwovon miwidan wyali, damokidebulia maTSi
foTlis sanameebidan foTlis qsovilis am notio
ganviTarebul osmosur wnevaze. osmosuri wneva
haerovan sivrceSi aorTqlebis Sedegad. rodesac
Tavis mxriv, aris fesvebis ujredebSi daSlili
wylis orTqli sivrcidan sanameebSi da Semdeg
molekulebis (maT Soris Saqris) da ionebis kon-
foTlis gareT gadis, mis adgils ikavebs wyali
centraciis funqcia. TavianTi fesvebis ujre-
foTlis ujredebidan, romlebic gars ekvrian
debis osmosuri qcevis manipulirebiT, mcenaree-
haerovan sivrceebs da amiT aZliereben am ujre-
bs SeuZliaT, cvalon niadagidan wylis Sewovis
debis osmosur wnevas. radganac foTlis ujre-
SesaZlebloba. udabnoebsa da marilian garemoSi
debs tipurad Zalian Txeli kedlebi aqvT, wyals
arsebul mcenareebs SeuZliaT fesvebis wylis
SeuZlia imoZraos erTi ujredidan meoreSi os-
potencialis gazrda -6,0 mpa-mde TavianT fes-
mosuri gradientis sapasuxod. amrigad, ujredebi
vebSi aminomJavebis, naxSirwylebis an organuli
maRali osmosuri wneviT izidaven wyals mezobeli
mJavebis koncentraciis gazrdiT. Tumca isini
ujredebidan. Tu warmovidgenT haerovan sivr-
iReben garkveul metabolur safasurs daSlili
ceebSi moTavsebuli ujredebis rigs, sadac rigis nivTierebebis maRali koncentraciis SesanarCu-
erTi bolo axlos aris sanameebTan, SevZlebT, da- neblad.
vinaxoT, rom aorTqleba da Sesabamisi wylis dana- mcenaris fesvebi advilad iReben wyals, ro-
kargi haerovan sivrceebSi SeiZleba gafarTovdes melic aramWidrod ekvris niadagis nawilakebs.
mTeli foTlis qsovilis masStabiT foTlis Re- Tumca niadagis nawilakebis zedapirTan axlos
ros qsilemamdec ki. amrigad, aorTqleba aviTa- wylis molekulebsa da niadagis nawilakebs So-
rebs amomwev Zalas (wnevis Zalas) foTlis wyalze ris ufro Zlieri Zalebi iWers wyals mWidrod
da am Zalas xandaxan aorTqlebiT amotumbvas niadagSi daaxloebiT -0,5 mpa an meti potenci-
eZaxian. es daWimuloba igrZnoba qsilemaSi da aliT. mcenareebi jer im niadagis wyals iwoven,
qsilemis qsovilis wylis potencials niadagis wy- romelic yvelaze naklebi ZaliT aris Sekavebuli
lis potencialze uaryofiTs xdis. rogorc wesi, da yvelaze advilad amosaRebia. rodesac niadagi
qsilemis wveni Zalian gazavebulia da Sedegad mas Sreba, darCenili wyali sul ufro meti ZaliT
sufTa wyalze odnav naklebi wylis potenciali aris Sekavebuli, rac sabolood xmobas da Wkno-
aqvs. wvenis daWimuloba wylis potencials ufro bas iwvevs. zogadi wesis saxiT, mcenareebi notio
uaryofiTs xdis da mxars uWers klebadi wylis garemodan ver euflebian wyals, romelic -1,5
potencialis SenarCunebas niadagidan atmosfer- mpa-ze meti ZaliT (Wknobis mudmivi koeficien-
omde. wylis koheziuri Tviseba da is faqti, rom ti) aris Sekavebuli (Slatyer 1967, Meinder and Sher-
qsilemis qsovili qmnis wylis mudmiv svets mcena- iff 1976). mas Semdeg, rac gaxmobis stresSi myofi
ris fesvebidan foTlebamde, xsnis mcenareSi wyl- mcenareebi Seiwoven mTel wyals, romelsac -1,5
is moZraobis fenomens. rodesac wneva viTardeba mpa-ze naklebi Zala akavebs, maT aRar SeuZliaT
svetis wverze aorTqlebis Sedegad, mTliani sve- meti wylis miReba da Wknebian, imis miuxedavadac
ti zemoT iqaCeba. ki, rom wyali SeiZleba kidev rCebodes niadagSi.
wylian avzSi CaSvebuli SuSis milis martiv
magaliTs rom mivubrundeT, davinaxavT, Tu ro-
gor Caenacvleba aorTqlebiTi amotumbva at-
mosferul wnevas. imisTvis, rom wyali milis ze-
moT mivmarToT, unda ganvaviTaroT wneva wylis
4.8 cxovreba moiTxovs araorganul
zedapirze, riTac auzis wyals milSi avqaCavT. sakveb nivTierebebs
alternatiulad, Cven SegviZlia, gavxsnaT milis organizmTa sxeulebi ar Sedgeba mxolod naxSir-
darCiluli Tavi da gamoviyenoT tumbo (daWimu- badis, Jangbadisa da wyalbadisgan. sxva element-
loba) wylis avzidan milSi amosayvanad, rogorc ebi, rogorebicaa azoti, fosfori, gogirdi,
sasmels vsvamT xolme wkiriT. meqanikuri xelsaw- kaliumi, kalciumi, magniumi da rkina, aseve mniS-
104

gviCvenebs aseve, rom zogi elementi, kerZod ki


cxrili 4-2 umniSvnelovanesi mineraluri
sakvebi nivTierebebi, kalciumi, kaliumi da azoti, ufro didi raode-
romlebic sWirdeba
organizmebs da maTi zogierTi nobiT miiReba, vidre maTi koncentratebi niadag-
umniSvnelovanesi Tviseba
Si.
elementi Ffunqcia
azoti (N)() roteinebisa da nukleinis
mJavebis struqturuli niadagis mier iSviaTi sakvebi
komponenti nivTierebebis aqtiuri Sewova
fosfori (P) nukleinis mJavebis, fosfo- mcenareebi iReben mineralur sakveb nivTierebebs
lipidebisa da Zvlebis azots, fosfors, kaliums, kalciums da sxvas
struqturuli komponenti
niadagis wyalSi gaxsnili am elementTa Semcveli
gogirdi(S) mravali cilis nivTierebebis daSlili formebidan (Haynes and
struqturuli komponenti
Goh 1978, Chapin 1980). rodesac elementi niadagis
kaliumi (K) didi xsnadi nivTiereba
xsnarSi Warbadaa da maRali aqtivobis gamo irCeva,
cxovelur ujredebSi
rogorc es kalciumisa da magniumis ionebis (Ca2+
kalciumi (Ca) Zvlisa da xemcenareTa
da Mg2+) SemTxvevaSia, maT zedmeti raodenobiT
ujredSoris arsebuli niv-
Sewovas zRudavs, pirvel rigSi, fesvebis Sewovis
Tierebebis struqturuli
unari (Nye 1977). amave dros, niadagSi deficituri
komponenti. ujredebis gam-
sakvebi nivTierebebis raodenobis kompensacias
tarobis regulatori
mcenareebi am sakvebi nivTierebis aqtiuri Sewo-
magniumi (Mg) qlorofilis struqturuli
viT axdenen da amas fesvis sistemis gafarToebiT,
komponenti, monawileobs
anu fesvis Semwovi zedapiris gazrdiT axerxeben.
mravali fermentis funqciaSi
laboratorul eqsperimentebSi qerisa da Warx-
rkina (Fe) hemoglobinisa da mravali
lis fesvebma pasiurad Seiwoves fosfori, rode-
fermentis struqturuli
sac misi koncentracia fesvis garSemo arsebul
komponenti
wyalSi 0,2 0,5 milimolze meti iyo (Barber 1972). am
natriumi (Na) didi xsnadi
elementi organizmebis
pirobebSi fosforis koncentracia fesvebis qso-
ujredgareSe siTxeebSi vilebSi da foTlebis mier gatarebul wyalSi na-
klebi iyo miwis xsnarSi arsebul fosforis kon-
centraciaze. rodesac gare aris koncentracia
0,2 0,5 milimolze naklebi iyo, fesvebi aqtiu-
rad Seiwovdnen fosfors. amgvari aqtiuri Sewova
vnelovania. am elementebs mineraluri sakvebi moiTxovs energiis xarjvas, rodesac fesvis qso-
nivTierebebi ewodebaT da maTi umTavresi fun- vili amoZravebs ionebs koncentraciis gradien-
qciebi Tavmoyrilia cxril 4-2-Si. amrigad, orga- tis winaaRmdeg.
nizmebma unda moaxdinon qimiur elementTa didi mcenareebs aseve SeuZliaT, moaxdinon re-
nairsaxeobis asimilacia. mravali sxva elementi, agireba niadagSi Semcirebul sakveb nivTierebaTa
rogoricaa bori, seleniumi, TuTia, spilenZi da xelmisawvdomobaze fesvebis zrdis gaZlierebiT
molibdeni, romelTac xandaxan mikromkvebavebs Rerosa da totebis zrdis xarjze. am strategias
uwodeben, SedarebiT mcire raodenobiT aris mcenaris sakveb nivTierebaTa saWiroeba Sesabam-
saWiro. isobaSi mohyavs mis xelmisawvdomobasTan, amci-
mcenareebi iReben mineralur sakveb nivTiere- rebs ra foTlebis mier sakvebis moTxovnas da
bebs wylidan. isini Rebuloben azots amoniumis avrcelebs ra fesvebs niadagis iseT axal adgi-
ionidan (NH4+) an nitratis ionidan (NO3-), fos- lebSi, sadac iSviaTi mineralebis raodenoba Sei-
fors fosfatis ionebis (PO43-) saxiT, kalciums Zleba jer kidev ar iyos amowuruli (Chapin 1980).
da kaliums elementaruli ionebis (Ca2+, K+) saxiT amgvar modifikaciebs mTlianad ar SeuZliaT
da a.S. TiToeuli am elementis xelmisawvdomoba niadagis klebadi nayofierebis kompensireba da
icvleba maT qimiur formasTan erTad niadagSi amitom, rogorc koncentracia, ise mTliani ode-
da temperaturasTan, mJavianobasTan da niadagis noba limitirebuli sakvebi nivTierebisa mcena-
wyalSi ionebis arsebobasTan erTad. zogi elementi reSi icvleba niadagSi sakvebi nivTierebis xeli-
sxvaze metad iSviaTia (cxrili 4-3). kerZod, fos- misawvdomobis pirdapirproporciulad.
foris nakleboba xSirad zRudavs mcenareTa pureuli marcvlovnebi da maTi gareuli saxe-
gamravlebas, gansakuTrebiT mJavur da tute obebi, romlebic nayofier niadagebze izrdeba,
niadagebSi, radgan is qmnis wyalSi uxsnad naerTebs flobs uzarmazar SesaZleblobas, Seiwovos
garkveul kaTionebTan (ix. 11 Tavi). cxrili 4-3 sakvebi nivTierebebi TavianTi fesvebis zedapiris
105

cxrili 4-3 tipuri koncentraciebi elementebisa niadagSi da mcenareTa mier wliur Sewovil nivTierebebSi

niadagis yovelwliuri niadagis Semcveloba /


elementi Semcveloba mcenareTa Sewova wliuri Sewova (wlebi)
(wona %)* (kg ha 1 yr 1)
siliciumi (Si) 33 20 21 000
alumini (Al) 7 0,5 180 000
rkina (Fe) 4 1 52 000
kalciumi (Ca) 1 50 260
kaliumi (K) 1 30 430
natriumi (Na) 0,7 2 4 600
maganiumi (Mg) 0.6 4 2 000
titani (Ti) 0.5 0.08 62 000
azoti (N) 0.1 30 40
fosfori (P) 0.08 7 150
manganumi (Mn) 0.08 1 1 000
gogirdi (S) 0.05 2 320
ftori (F) 0,02 0,01 26 000
qlori (Cl) 0,01 0,06 220
cinki (Zn) 0,005 0,01 6500
spilenZi (Cu) 0,002 0,006 4 200
bori (B) 0,001 0,03 400
molibdeni (Mo) 0,0003 0,0003 13 000
seleniumi (Se) 0,0000001 0,0003 40

*azoti, Jangbadi, wyalbadi da sxva damatebiTi mikroelementebi avseben darCenil procentebs. niadagis Semadgenloba (g m2)
gayofili wyovelwliur Sewovaze (g m2 yr1) udris koeficients, niadagis eroziis dros xelaxali Sevsebis ar arsebobis pirobebSi,
gamosaxulia wlebSi. (From Bohn et al. 1979)

saSualebiT. maTi zrdis xarisxi niadagSi sakveb wyalSi xsnadi mineralebi


nivTierebaTa raodenobis cvlilebis mixedviT
bunebrivi wyali Seicavs garkveuli raodeno-
icvleba. saxeobebi, romlebic sakvebi nivTiere-
biT gaxsnil nivTierebebs. miuxedavad imisa,
bebiT Rarib niadagSi arsebobasTan adaptireb-
rom TiTqmis sufTaa, wvimis wyali iRebs gaxsnil
ulni arian, TavianTi zrda-ganviTarebis doniT
mineralebs mtvris nawilakebidan da atmo
ufro met konservatulobas amJRavneben (Chapin
sferoSi arsebul okeanis dispersiuli Sxefe-
1980). isini ebrZvian sakveb nivTierebaTa simci-
bidan (Ingham 1950, Likens et al. 1977). tbebisa da
resa da maTi mopovebis siZneles TavianTi bio-
mdinareebis umravlesoba Seicavs 0,01-0,02%
masis didi nawilis fesvebSi moTavsebiT; sokoe-
gaxsnil mineralebs da okeaneebis marilis kon-
bTan simbiozuri urTierTobis ganviTarebiT,
centraciis 0,05-0,02%-s, sadac marilebi da sxva
rac aZlierebs mineralTa Sewovas; zrdis neli
mineralebi grovdeboda aTaswleulebis ganmav-
tempiT da foTlebis xangrZlivi periodebis
lobaSi (Hutchison 1957).
ganmavlobaSi SenarCunebiT, riTac amcireben
mtknar da marilian wyalSi napovni gaxs-
sakvebis moTxovnas. amgvar saxeobebs, rogorc
nili mineralebi gansxvavdebian erTmaneTisgan
wesi, ar SeuZliaT moaxdinon reagireba sakvebi
marilTa Semcvelobis proporciiT da raode-
nivTierebebis xelovnurad gazrdil raodeno-
nobiT nivTierebaTa xsnadobis doneTa gamo
baze TavianTi zrdis tempis gazrdiT. sakvebi
(cxrili 4-4). zRvis wyali Seicavs natriumisa
nivTierebebis uecari moWarbebis sapasuxod,
da qloris maRal koncentracias, sulfatisa
maTi fesvebi Seiwoven imaze met sakveb niv-
da magniumis mniSvnelovan raodenobasTan er-
Tierebas, vidre mcenares sWirdeba da inaxaven
Tad. mtknari wyali Seicavs ufro Tanabrad
maT TandaTanobiTi moxmarebisTvis, rodesac
gadanawilebul mravalferovan ionebs, Tum-
niadagSi sakveb nivTierebaTa done daiklebs
ca Ca2+, rogorc wesi, yvelaze Warbi kaTionia,
(Grime and Hunt 1975, Grime 1979).
106

mdinareebSi (mtknari wyali), zRvis wyalSi da organizmTa (bayayebis) sisxlis


cxrili 4-4
plazmasa da ujredebSi gaxsnili mineralebis procentuli Semadgenloba

delaveris bayayis bayayis


mineraluri ioni rio grande zRvis wyali
mdinare plazma ujredebi

natriumi (Na+) 6,7 14,8 30,4 35,4 1,3

kaliumi (KK+) 1,5 0,9 1,1 1,3 77,7

kalciumi (Ca2+) 17,5 13,7 1,2 1,2 3,1

magniumi (MM
M g2+) 4,8 3,0 3,7 0,4 5,3

qlori (Cl-) 4,2 21,7 55,2 39,0 0,8

sulfati (SO42-) 17,5 30,1 7,7

karbonati (CO32-) 33,0 11,6 0,4 22,7 11,7

SeniSnvna: uaryofiTad damuxtuli ionebis (anionebis) procentuli maCveneblebi aWarbeben dadebiTad damuxtuli ionebis
(kationebis) procentul maCveneblebs. dadebiTad da uaryofiTad damuxtuli ionebis raodenoba daaxloebiT Tanabaria.

xolo karbonatebi (CO42-) da sulfatebi (SO42-) _ okeaneebi axdenen mineralebis koncentri-


yvelaze Warbi anionebi arian. ramdenime naerTi rebas, roca sufTa wyali orTqldeba zedapiri-
Tavis maqsimalur siWarbes aRwevs mtknar wy- dan, xolo sakvebi nivTierebebiT datvirTuli
alSi. maTi koncentraciebi asaxaven niadagsa da wyali Semoedineba nakadebisa da mdinareebis sax-
qvaSi (romlebTan kontaqtSic wyali Sedis) am iT. aq zogi mineralis koncentracia, kerZod ki
nivTierebaTa raodenobis dones da Semadgen- kalciumis karbonatisa, SezRudulia. 1 gram
lobas. kirqva Sedgeba pirvel rigSi, kalciumis (daaxloebiT 1sm3) wyalSi ixsneba mxolod 0,000014
karbonatisgan, romelic male ixsneba. amrigad, grami kalciumis karbonati. misma koncentra-
wyali kirqvul arealebSi moicavs kalciumis ciebma okeaneebSi miaRwia am dones usasrulobis
Warb ionebs da aris xisti. graniti Seicavs iseT win, xolo Warbi Ca2+-is Sedineba yovelwliurad
mineralebs, rogoricaa kvarci da mindvris Spati, dinebebisa da mdinareebisgan ileqeba da qmnis
isini ar Seicaven kalciums da wyalSic TiTqmis ar kirqvis danaleqebs. meore SemTxvevaSi NaCl (0.36
ixsnebian. wyali, romelic granitul areebSi mie- g wylis 1 g-ze) xsnadoba ukve didi xania, gascda
dineba Seicavs mcire raodenobiT ramdenime gaxs- mis koncentracias zRvis wyalSi; okeaneSi Sesuli
nil nivTierebas da rbilia. NaCl-is umetesi nawili gauxsneli rCeba.

daskvna
1. wyali sicocxlis ZiriTadi saSualebaa. wylis di nivTierebebis koncentraciis cvlilebiT da
qimiuri, fizikuri da Termuli Tvisebebi wyal- membranis gareT marilis aqtiurad gamoyofis
badsa da Jangbads Soris arsebuli kovalenturi saSualebiT aRweven.
bmebis bunebis Sedegia wylis molekulebSi.
3. organizmebi inarCuneben Sesaferis ionur ba-
2. xsnadi nivTierebebis tendencias, miizidon lanss garemosTan osmoregulaciis saSualebiT.
wyali, ewodeba osmosuri wneva. wylian sabi- mtknari wylis organizmebi hiperosmosurebi
nadro pirobebSi gaxsnili marilis koncentra- arian, dganan zedmeti wylis Tavidan moSorebis
ciebs Soris gansxvavebebi aviTareben osmosur problemis winaSe da amavdroulad, inarCuneben
gradients organizmsa da mis garemos Soris. xsnad nivTierebebs. zRvis organizmebi hipoos-
hiperosmosuri organizmebi kargaven marils da mosurebi arian da wyali garemoSi ekargebaT.
iReben wyals. hipoosmosuri organizmebi iReben
marils da kargaven wyals. organizmebi osmosur
4. cxovelebi, romlebic ikvebebian Txevadi ra-
cioniT, dganan zedmeti wylis gamoyofis da
wonasworobas TavianTi sxeulis siTxeebSi xsna-
107

ionebis SenarCunebis problemis winaSe. imave rogorc wesi, atmosferosa da niadagis wylis po-
problemis winaSe dganan mtknari wylis orga- tencialebs Sorisaa.
nizmebi. rigma adaptaciebma, maT Soris maRali
7. xmeleTis mcenareTa didi umravlesoba wy-
wylis cvlam, Tavi iCina wyliT mkvebav orga-
als niadagidan iRebs. Tixa, qviSis marcvlebi da
nizmebSi, raTa gadaeWraT siTxis didi doziT
gaxrwnili organuli nivTierebebi, detritebi,
miRebis problema.
Seadgenen niadagis ConCxs. wyali narCundeba
niadagSi mis nawilakebTan miwebebis saSuale-
5. xorcismWameli cxovelebi iReben Warbi raode-
biT. niadagis moculoba, romelic SedarebiT
nobiT azots, romlis daJanguli, araorganuli
ufro mcire nawilakebisagan (Tixa) Sedgeba, vi-
formebi didi raodenobis miRwevisas toqsikure-
dre didebisgan (qviSa), met wyals Seakavebs, vidre
bi arian. wylis organizmebi gamoyofen azots
imave moculobis, ZiriTadad, msxvili nawilakebi-
amiakis (NH3) saxiT. am process didi raodenobiT
sgan Semdgari niadagi. wylis raodenobas, ro-
wyali sWirdeba da Sesabamisad, xelmiuwvdomelia
melic narCundeba niadagSi mizidulobis Zalis
xmeleTis organizmebisTvis, romlebmac wyali
winaaRmdeg, savele SesaZlebloba ewodeba.
unda Seinaxon. ZuZumwovrebi Warb azots gamo-
yofen gadamuSavebis saboloo produqtis Sardo- 8. wyali moZraobs mcenareebSi Sinagani satrans-
vanas (CO[NH2]2) saxiT. is wyalSi xsnadia da Sardis porto sistemis meSveobiT, romelsac qsilema
saSualebiT gamoiyofa. frinvelebi da reptili- ewodeba. es aris Rru, mkvdari ujredebisgan Sem-
ebi awarmoeben SardmJavas (C5H4N4O3), romelic dgari sistema, romelic fesvebidan foTlebamde
SeiZleba didi raodenobiT iyos koncentrire- mudmivad wylis svetis arsebobis saSualebas
buli SardSi. orive saxis adaptacia iZleva wylis iZleva. aorTqleba foTlebze qmnis daWimulo-
Senaxvis saSualebas. bas/wnevas qsilemaSi wylis svetze da wylis ko-
6. sistemis wylis potenciali aris wylis Tavi- heziuri bunebis gamo mTliani sveti zemoT aris
sufali energia sistemaSi, romelic wnevis er- aqaCuli.
TeulebiT izomeba. mtknari wylis potenciali 9. naxSirbadTan, JangbadTan da wyalbadTan er-
nulis tolia, xolo xsnarisa _ nulze naklebi. Tad, cocxal arsebebs sWirdebaT mineraluri
wnevas SeuZlia, gazardos, rogorc sufTa wylis, sakvebi nivTierebebi, rogoricaa azoti, fos-
ise xsnari wylis potenciali. wyali moZraobs fori, gogirdi, kaliumi, kalciumi, magniumi da
maRali wylis potencialis arealebidan dab- rkina. mcenareebi am sakveb nivTierebebs wylidan
lisken. atmosferuli wylis potenciali Zalian iReben. SesaZloa, saWiro gaxdes energiis daxarj-
dabalia, niadagis wylis potenciali _ Zalian va (aqtiuri miReba) iSviaTi sakvebi nivTierebebis
maRali. mcenaris qsovilis wylis potenciali, misaRebad.

savarjiSoebi
1. gaixseneT wylis Tvisebebi. rogor SeuZliaT deT mudmivad da ra qmedebebisken ubiZgebdeT
okeaneebs da didi zomis wyalsatevebs gavlena Tqvens sxeuls Sesabamisi wylis balansis Sesan-
moaxdinon klimatze maT maxloblad? arCuneblad? romel sxvadasxva parametrs daak-
virdebodiT da ra sxvadasxva instruqcias gaiT-
2. warmoidgineT, rom osmoregulaciis mizniT valiswinebdiT zafxulisa da zamTris dReebSi?
Tqven gWirdebaT, Segnebulad akvirdebodeT (miniSneba: gaixseneT Tqvens sxeulSi sxvadasxva
rogorc garemos, ise sxeulis sxvadasxva piro- organos funqciebi).
bebs da gamiznulad moqmedebdeT Tqvens sxeul-
Si Sesabamisi wylis balansis SesanarCuneblad. 3. SeadareT adamianebis osmoregulirebadi
ra faqtorebs da pirobebs unda akvirdebo- meqanizmebi mtknari wylis Tevzebisas.
108

Tavi 5

energia da siTbo
gzamkvlevi kiTxvebi
ra qimiuri gantolebiT gamoisaxeba fo- ra saxis adaptaciebia saWiro eqstremalurad
tosinTezi da respiracia? maRal da eqstremalurad dabal temperaturaze
saarsebod?
ra sxvadasxva saxis gamowvevas awydebian
wylisa da xmeleTis mcenareebi naxSirbadis
miRebasTan dakavSirebiT? romeli oTxi, siTbos transferis gza
arsebobs organizmsa da garemos Soris?
ra gavlenas axdens dedamiwis atmosfero
sinaTleze?
rogor uZlebs zogi organizmi garemo
rogor zRudavs wyali fotosinTezisTvis pirobebis farTo diapazons?
saWiro sinaTles?

rogor zrdian C4 da CAM wylis rogor moqmedebs temperatura sxeulSi wylis


gamoyenebis efeqturobas? SenarCunebaze?

r ogorc meore TavSi aRvniSneT, cocxali or-


ganizmebi agroveben energias, xolo energe-
tikul kavSirs fizikur da biologiur samyaros
filia or nawilad. pirvel TavSi moTxrobilia
im gamowvevebis Sesaxeb, romlis winaSec dganan
wylisa da xmeleTis organizmebi, raTa moipovon
Soris fotosinTezi warmoadgens. am procesSi Sesabamisi wylis balansi, naxSirorJangi da Jang-
sinaTlis energia mzidan potenciur an qimiur badi fotosinTezisTvis. detaluradaa ganxilu-
energiad transformirdeba organuli moleku- li fotosinTezis adaptaciebi wylis SesanarCu-
lis qimiur bmebSi. aorTqlebis procesis saSu- neblad. sxvadasxva temperaturaze arsebobisTvis
alebiT, cxovelebi da mcenareebi am organuli adaptaciaTa diapazoni da meqanizmebi, romliTac
molekulebis energias gardaqmnian energiad, organizmebi urTierTqmedeben Termul garemo-
romelic gamoiyeneba sasicocxlo fiziologiur sTan, am Tavis meore nawilis ZiriTadi Temebia.
procesebSi. fotosinTezisa da respiraciis en-
ergetikuli transformaciebi damokidebulia
fizikuri garemos pirobebze. fotosinTezi Ses- 5.1 biologiuri energiis transfor
abamisi sigrZis sinaTlis sxivs da wylisa da nax- maciaTa umravlesoba damokidebulia
Sirbadis mza wyaros moiTxovs. respiraciisTvis Jangbadisa da naxSirbadis qimiaze
Jangbadia saWiro. Sesaferisi wylis balansi da
temperaturis reJimi unda iyos SenarCunebuli mcenareebi da cxovelebi Sedgebian mravali el-
imisTvis, rom es transformaciebi ganxorciel- ementisgan, romlebic gaerTianebulia organul
des. molekulebSi da qmnis individis struqturas.
am TavSi ganvixilavT, Tu ra SezRudvebs amgvari organuli naerTebi organizmis SenarCu-
aweseben fizikuri garemos pirobebi energiis nebisTvis aseve aRWurvilia saWiro energiiT. es
transformaciaze. Cveni prezentacia aq gayo- energia arsebobs atomebsa da molekulebs Soris
109

qimiuri kavSirebis saxiT. am energiis Semcveli romelsac SeisunTqaven an Seiwoven kidev erTx-
qimiuri bmebi iqmnebian sxvadasxva elementis el, warmoqmnian ra wyals. maS, JangviTi reaqciis
atomebSi momxdari cvlilebebis Sedegad. es qimi- aRdgeniT reaqciasTan dawyvilebas ratom moaqvs
uri reaqciebi bunebrivi samyaros fundamenturi Sedegad energiis warmoSoba? Jangbadis aRdgena
transaqciebia, maTi gageba ki bunebis Secnobisken wylad Termodinamikulad ufro xelmisawvdomia
gadadgmuli pirveli nabijia. (nakleb energias moiTxovs), vidre naxSirbadis
aRdgena organul molekulebad. amrigad, organ-
uli naxSirbadis Jangva gamoyofs imaze met ener-
fotosinTezi da aorTqleba gias, vidre Jangbadis aRdgenas sWirdeba (ai, ra-
tom aris Jangbadi esoden kargi mJangavi).
yvela cocxal sistemas energetikulad marTavs
naxSirbadis aRdgena. es xdeba, rodesac naxSir-
badis atoms eleqtronebi emateba. naxSirbadis
tipuri JangviTi forma aris naxSirorJangi (CO2), Jangbadi da naxSirorJangi
romelic airis saxiT moipoveba atmosferoSi da xmeleTisa da wylis garemoSi
gaxsnili saxiT _ wyalSi. fotosinTezis dros
imis miuxedavad, rom Cven xSirad yuradRebas
mcenareebi aRadgenen naxSirbadis atoms CO2-Si.
mcenareTa fotosinTezur funqciebze vamax-
aRdgenili naxSirbadi Tavis mxriv gamoiyeneba
vilebT, mcenareebs respiraciac SeuZliaT.
organuli molekulebis Sesaqmnelad, rogori-
Tumca mcenareebi aRadgenen imaze met naxSirbads,
caa naxSirwyali glukoza (C6H12O6), romelSic ar-
vidre Jangaven (sxvagvarad isini ver gaizrdebod-
sebuli energiis doneebi Zalian maRalia. mcire
nen), maT esaWiroebaT naxSirbadis garegani wyaro.
gamonaklisis garda, damatebuli energia modis
erTaderTi praqtikuli wyaro araorganuli nax-
sinaTlisgan. fotosinTezi SeiZleba mokled
Sirbadisa CO2-ia. igi saocrad dabali koncentra-
Camoyalibebul iqnas Semdegi formulis saxiT,
ciiTaa atmosferoSi (daaxloebiT 0,03% an zRvis
romelic aCvenebs CO2-is 6 molis aRdgenas Saqris
doneze potenciuri wnevis daaxloebiT 0,2 tori
erT molad:
[1 tori = 0,0013atm-s]). amis Sedegad, naxSirbadis

6CO2 + 6H2O 6CO2 + 12H


(CH2O)6 + 6O2

am dagrovili energiis sxva miznebisTvis gamoy-


O2
enebisTvis, rogorc mcenareebi, ise cxovelebi
xelaxla gardaqmnian fotosinTezis produqtebs
SaqarSi organuli naxSirbadis daJangviT isev
CO2-ad respiraciis procesis meSveobiT. es e (CH2O)6
transformaciebi aTavisufleben energias,
romlis nawilsac organizmebi inaxaven atf-is Jangva Semcireba

saxiT. respiracia SeiZleba mokled Camoyalibe-


ujreduli
bul iqnas Semdegi gantolebis saxiT, romelic fotosinTezSi sunTqva
gviCvenebs Saqris molis transformacias:
Jangva Semcireba
36 ADP + 36P 36ATP
(CH2O)6 + 6O2 6CO2 + 6H2O e
CO2
Heat
fotosinTezi da respiracia moicaven nax-
Sirbadisa da Jangbadis damatebiT Jangvasa da H2O
aRdgenas (sur. 5-1). Jangbadis yvelaze xSiri da-
Janguli mdgomareoba aris molekuluri Jang-
badi (O2), romelic gazis saxiT aris atmosferoSi
sur. 5-1 fotosinTezSi CO2 aRdgeba organuli naerTebis
da gaxsnilia wyalSi. aRdgenil mdgomareobaSi
(CH2O) Sesaqmnelad da H2O iJangeba, raTa Seqmnas molekuluri
Jangbadi qmnis wylis molekulas (H2O). amrigad,
Jangbadi O2, riTac wylis eleqtronebi naxSirbads gadaecema.
roca naxSirbadis aRdgena xdeba fotosinTezis
es eleqtronebi Semdeg ukan ubrundeba Jangbads. ujredul
dros, Jangbadi iJangeba Tavisi wylis formidan
sunTqvaSi O2-is aRdgena H2O-d Termodinamikulad ufro
molekulur formaSi. arsebiTad eleqtronebi efeqturia, vidre naxSiris aRdgena organul molekulebad.
wyalSi gadaecema naxSirbads. respiraciis dros amrigad, energia gamoTavisufldeba respiraciisas organuli
es eleqtronebi kvlav Jangbads ubrundebian, molekulebis Jangvis dros.
110

koncentraciaTa gradientebi atmosferosa da sasazRvro fena epidermisi


mcenareTa ujredebis SigTavss Soris didi ar (aumRvreveli wylis
areali)
aris _ gacilebiT mcire, vidre wylis orTqlis
wnevis gradientebi mcenaresa da mis garSemo at-
mosferos Soris. es mcenareebs gansakuTrebul
problemebs uqmnis wylis SewovasTan dakavSire-
biT, gansakuTrebiT mSral garemoSi. roca ki O2
mcenareTa foTlebis sanameebi iReba CO2-is SesaT- HCO3
viseblad, foTlidan wyali ikargeba. mcenareebma
O2
SeiZleba dakargon 500 gramamde wyali TiToeuli
dagrovili naxSirbadis gramisTvis. rodesac CO2 0,1 mm
wyalSi ixsneba, misi zogierTi molekula reaqcia-
Si Sedis wyalTan, raTa Seqmnas naxSirmJava (H2CO3)
sur. 5-2 diagramaze gamosaxuli wylis mcenaris Vallisneria
_ molekuluri naerTi, romelic rezervuars
spiralis foTlis Wrili, romelic gviCvenebs sasazRvro fenis
warmoadgens araorganuli naxSirbadisTvis. CO
sisqes. isrebis sisqe sasazRvro fenebSi naxSirorJangis (CO2),
2
-is koncentracia atmosferoSi daaxloebiT
bikarbonatebis ionebis (HCO3-) da Jangbadis (O2) difuziis
0,0003 sm3 / sm-3-ia (sm3 naxSirorJangis airisa wylis doneebis proporciulia. ufro msxvili bikarbonatuli ionebi
orTqlis TiTo sm3-ze); misi xsnadoba mtknar wy- ufro nela vrceldebian sasazRvro fenebSi.
alSi idealur pirobebSi daaxloebiT igivea. Ta- (Prins and Elzenga mixedviT 1989.)
vis mxriv, naxSirmJavis molekulebi iSleba bikar-
bonatebad (HCO3-) da naxSirbadis (CO32-) ionebad.
bunebrivi wylebis (pH 6-9) umravlesobaTa simJa-
vis diapazonis farglebSi biokarbonatebis ione-
bi naxSirbadis yvelaze xSiri formebia. Tumca
sasazRvro feniT _ es aris aumRvreveli wylis
ufro meti naxSirbadi warmoiqmneba, rodesac
zona, romelic SeiZleba meryeobdes 10 mikrome-
wyali mJavea (ix. me-11 Tavi) (Stumm and Morgan 1981,
tri (m) sisqidan erTujrediani wyalmcenarisT-
Wetzel 1983). bikarbonatis ionebi advilad ixsneba
vis turbulentur wylebSi 500 m-mde Camdinare
wyalSi. amis Sedegad, zRvis wyali Cveulebriv Sei-
wylebis wylis did mcenareebSi (sur. 5-2). amrigad,
cavs 0,03-0,06 sm3 / sm-3 ekvivalent bikarbonatis
am organizmebis garemomcvel wyalSi, bikar-
ionebs, es 100-jer aRemateba gaxsnili naxSiror-
bonatuli ionebis maRali koncentraciis miuxe-
Jangis airebis koncentracias (Nicol 1967), rac
davad, fotosinTezi SeiZleba mainc SezRuduli
SedarebiT uadvilebs wylis mcenareebs wylidan
iyos sasazRvro fenis mier Seqmnili difuzuri
naxSirbadis miRebas.
dabrkolebis gamo.
roca mcenaris ujredSi SeaRweven, bikarbona-
rogorc naxSirorJangis xelmisawvdomoba
tis ionebi SeiZleba gamoyenebul iqnan pirdapir,
uqmnis problemebs mcenareebs xmeleTze, aseve
rogorc naxSirbadis wyaro fotosinTezisTvis.
Jangbadis xelmisawvdomoba zRudavs cxovelebs
Tumca maT CO2-is moxmarebis efeqturobis mx-
wyalSi. atmosferoSi mis raodenobasTan (0,2sm3 /
olod 10-40% aqvT. roca CO2 amoiwureba, bikar-
sm-3) SedarebiT, Jangbadis maqsimaluri xsnadoba
bonatis ionebic aseve awamoeben CO2-s fotosin-
wyalSi (0C-ze mtknar wyalSi) 0,01 sm3 / sm-3-ia.
Tezis ganxorcielebis adgilas. bikarbonatis
Jangbadis xsnadoba mcirdeba wylis temperatu-
ionebi da CO2 qimiur wonasworobaSi Tanaarse-
ris zrdasTan erTad. metic, sinaTlis SeRwevis
boben, rac balanss warmoadgens H+-sa da HCO3-
zRvars qvemoT wylis siRrmeSi da datboril da-
-s Soris erTi mxriv da CO2-sa da H2O-s Soris
naleqebsa da niadagSi, sadac wylis mcenareebi
meores mxriv. Cven am wonasworobas Semdegi saxiT
ar arseboben, fotosinTezis meSveobiT Jangbadi
gamovsaxavT:
ar warmoiSoba. amitomac, roca cxovelebi da mi-
H+ + HCO3- CO2 + H2O kroorganizmebi Jangbads iyeneben organuli niv-
Tierebebis gadasamuSaveblad, maTi sabinadro
rodesac CO2 gamoiyeneba fotosinTezSi, zo-
garemo SeiZleba mkveTrad daicalos gaxsnili
gierTi bikarbonatis ioni xelaxla uerTdeba wy-
Jangbadisgan.
albadis ionebs, raTa Seavson CO2-is danaxarjebi.
adaptacia, romelic aZlierebs gaxsnili
samwuxarod, aumRvrevel wyalSi CO2-is difu-
Jangbadis miRebas wylidan, dinebis sawinaaRm-
ziis done daaxloebiT 10000-jer mcirea, vidre
dego cirkulaciaa. amgvari mowyobiloba Sein-
haerSi da bikarbonatis ionebi kidev ufro mcire
iSneba layuCebis struqturaSi, sadac wyali da
raodenobiT iqmneba. wyalmcenareebis Tu wylis
sisxli erTmaneTis sawinaaRmdego mimarTulebiT
mikroorganizmebis yoveli zedapiri dafarulia
111

sur. 5-3 Tevzis layuCi Sedgeba ramdenime


layuCovani rkalisgan, romlidanac TiToeuli
layuCis rkali aRWurvilia filamentebis ori rigiT.
filamentebs akravT Txeli lamelebi, romlebic
wylis
Sesvla orientirebulni arian layuCSi wylis dinebisken.
lamelaSi sisxli miedineba wylis dinebis
sawinaaRmdego mimarTulebiT. (ix. sur. 5-4; From
layuCis rkali
Randall 1968.)

JangbadiT Raribi
sisxli (vena)

JangbadiT mdidari
sisxli (ateria)

layuCis filamentebi

wylis dineba sisxlis dineba


layuCis lamela

miedineba (sur. 5-3). am urTierTsawinaaRmdego 5.2 sinaTlis energia sasicocxlo


dinebis sistemaSi, roca sisxli iRebs Jangbadis
procesebis umniSvnelovanesi
koncentracias layuCebSi Semosuli wylidan,
mamoZravebeli Zalaa
is kontaqtSi Sedis wyalTan, romelsac didi ra-
odenobis Jangbadis koncentracia aqvs, radgan mzisgan momavali sinaTle biosferos sicocx-
wyalma layuCis lameladan mcire manZili gaiara lis upirvelesi wyaroa. gamonaklisi Tavs iCens
(sur. 5-4). amgvari mowyobilobiT sisxlis plazma- Rrmawyliseul hidroTermul saventilacio
Si Jangbadis koncentracia SeiZleba gautoldes ekosistemebSi, sadac pagonoforebis (speciali-
irgvliv wyalSi arsebul koncentracias. wyali zebuli biologiuri filumi, romelic moicavs
da sisxli layuCebSi erTi mimarTulebiT rom mie- Tevzebis analur xvrelebSi mobinadre matlebs)
dinebodnen (paraleluri dineba), Jangbadis kon- nawlavebSi mobinadre simbiozuri baqteriebi
centraciis gaTanabreba swrafad miiRweoda sa- floben SesaZleblobas naxSirbadis miRebisa wy-
Sualo koncentraciis doneze sisxlsa da wyalSi. albadis sulfiduri airis daJangvis Sedegad
urTierTsawinaaRmdego dinebis sistema wyalsa warmoqmnili energiis saSualebiT. mwvane mcena-
da sisxls wonasworobis gareT amyofebs da amiT reebi, wyalmcenareebi da zogierTi baqteria
inarCunebs mudmiv gradients, romelSic Jangbads STanTqaven mzis sinaTles da axdenen misi energi-
SeuZlia moZraoba. is asimilirebas fotosinTezis meSveobiT. Tumca
Jangbads moklebul sabinadro garemos, ro- nebismieri sinaTle, romelic dedamiwis zeda-
goricaa wylebi tbebis siRrmeebSi da WuWyiani pirze ecema, ar gamodgeba fotosinTezisTvis.
danaleqebi WaobebSi, ewodeba anaerobuli anu cisartyela da prizmaSi TeTri sinaTlis ferad
uJangbado garemo. Waobebis datborili niada- speqtrad daSla naTlad gviCvenebs, rom sinaTle
gi problemebs uqmnian xmeleTis mcenareebs, Sedgeba sxvadasxva talRis sigrZis mqone sxivebi-
romelTa fesvebsac esaWiroebaT Jangbadi respi- sgan, romlebsac Cven sxvadasxva ferad aRviqvamT.
raciisTvis. aseT adgilebSi mravali mcenaris rodesac meore TavSi amfibiaTa populaciebis
fesvi Seicavs specialur ZarRvovan qsovils, gadaSenebaze vsaubrobdiT, gavixseneT, rom sxi-
saxelad aerenqimas, romelic awvdis fesvebs vis sigrZe nanometrebSi izomeba (nm metris erTi
Jangbads pirdapir atmosferodan. kviparosis xis memiliardedi an 10-9m). xiluli speqtri vrcel-
fesvebs da mangrovnebis mraval saxeobas ganuvi- deba 400nm-dan (iisferi) 700nm-mde (wiTeli) sxivis
Tarda vertikaluri gamonazardebi, romlebic sigrZeebs Soris, swored es sxivebi aris fotosin-
amoSverilia uJangbado niadagidan da awvdis TezisTvis gamosadegi. 400nm-ze mokle sxivebi
Jangbads fesvebs pirdapir atmosferodan (sur. Seadgenen speqtris ultraiisfer speqtrs, xolo
5-5). 700nm-ze grZel sxivebs Cven infrawiTels veZax-
112

denebis sawinaaRmdego mimarTuleba iT. sinaTlis energiis Semcveloba icvleba sinaT-


wyali lis sigrZesTan erTad da Sesabamisad, icvleba
feric. mokle sxivis lurji feri energiis met
100% 70% 40% 15%
dones Seicavs, vidre grZeli wiTeli sxivi.
sinaTle, romelic swvdeba dedamiwis atmos-
feros zeda fenas mzidan, xilvadi diapazonis ga-
90% 60% 30% 5%
reT Semdegnairad iyofa: ultraiisferi sferos
sisxli
100 gavliT, speqtris bolos, maRali energiis mqone
mokle X-sxivebamde speqtris erT boloSi da in-
koncentraciebi (%)

Ses
wyalSi Jangbadis

asv
le
li
gas
asv wylis dinebis frawiTeli sferos gavliT Zalian grZel, da-
le
li mimarTuleba.
gas
balenergiul gamosxivebamde (rogoricaa radio
asv
talRebi) speqtris meore boloSi (sur. 5-6, Gates
sisxlis dinebis le
li
mimarTuleba Ses
asv
le
li
1980). misi maRali energiis donis gamo, ultraiis-
0 fer sinaTles SeuZlia, daazianos misTvis xelmis-
manZili lamelas gaswvriv awvdomi qsovilebi da ujredebi. swored ultrai-
Jangbadis cvla koncentracis isferi B (UV-B) gamosxivebis gazrdili doneebis
gradientis gamo. arseboba, romelic gamowveulia dedamiwis at-
mosferos ozonis Sris daSliT, aris miCneuli
erT-erT umTavres mizezad msoflio masStabiT
amfibiaTa populaciebis klebisa.
denebis sawinaaRmdego mimarTuleba
mcenareebis mier sinaTlis energiis qimiur
wyali
energiad fotoqimiuri konversia Tavs iCens,
100%
pirvel yovlisa, dedamiwis zedapirze arsebuli
90% 70% 50%
iseTi sinaTlis speqtris farglebSi, romelic
yvelaze didi raodenobis energias Seicavs.
sinaTlis STanTqmis struqtura damokidebulia
mSTanmTqmeli nivTierebis bunebaze. wyali mxo-
10% 30% 50%
lod sustad STanTqavs sinaTles, romlis maxasi-
0%
sisxli
aTebeli sxivebi ganlagebulia speqtris xilvad
100 sferoSi. amis Sedegad wyliani Wiqa ufero Cans.
saRebavebi da ferebi xilvadi sferos garkveuli
Se
sa
sv sigrZis sxivebis Zlieri mSTanTqmelebi arian da
koncentraciebi (%).

le
li
wyalSi Jangbadis

wylis dinebis amitom ireklaven an gadascemen gansazRvruli


mimarTuleba.
feris sinaTles. mcenareTa foTlebi Seicaven
sisxlis dinebis
gasasvleli
garkveuli saxis pigmentebs, kerZod _ qloro-
el
i mimarTuleba fils (mwvane) da karotinoids (yviTeli), romle-
vl
as
Se
s bic STanTqaven sinaTles da iyeneben mis energias
(sur. 5-7). karotinoidebi, romlebic stafilos
0 Tavis fers sZenen, STanTqaven pirvel yovlisa,
manZili lamelas gaswvriv lurj da mwvane sinaTles da ireklaven speqtris
sinaTles yviTel da stafilosfer sferoebSi.
qlorofili STanTqavs wiTel da iisfer sina-
sur. 5-4 cvlileba Jangbadis koncentraciebSi sisxlsa da Tles da ireklavs mwvanesa da lurjs. rodesac
wyalSi dinebis sawinaaRmdego da dinebis paralelur mimar- qlorofili da karotinoidebi erTad iCens Tavs
TulebebSi. rac xSiria daCrdilva, miT meti Jangbadis kon- mcenareSi, yvelaze metad mwvane sinaTle irekle-
centracia Sedis layuCis lamelaSi (grafikis zeda marcxena
ba, amrigad, foTlebi mwvaned gamoiyureba.
kuTxe). layuCebSi dabrunebuli sisxli sxva mimarTulebiT
miedineba ZarRvebSi, romlebic lamelasTan Zalian axlos
arian. vinaidan dabrunebuli sisxli JangbadiT Raribia,
sisxlsa da wyals Soris kocentraciis gardienti arsebobs da
5.3 wyalSi sinaTlis atenuacia (gan
Jangbadi vrceldeba sisxlZarRvebSi. koncentraciis gradi- eleba) zRudavs fotosinTezs
enti narCundeba, vinaidan maRali Jangbadis koncentraciis wylian adgilebSi
Semcveli wyali da Jangbadis dabali koncentraciis Semcveli
sisxli yovelTvis erTmaneTis siaxloves arian. paralelur wyalSi sakmarisi sinaTlis STanTqma an gafantva
dinebaSi, sadac wyali da sisxli erTi mimarTulebiT miedineba, zRudavs siRrmeebs, romlebSic SesaZlebelia
SeuZlebelia Jangbadis koncentraciis gradientis SenarCu- fotosinTezis ganxorcieleba wylian garemoSi.
neba. (Schimdt-Nielsen mixedviT 1975.)
Wiqa wylis gamWvirvaloba matyuaraa. sufTa zR-
113

sur. 5-5 am Waobis kviparosis


muxlebi mtknari wylis WaobSi
samxreT karolinaSi STanTqaven
haers atmosferodan fesvebi-
sken, romlebic Cazrdilia dat-
boril, anaerobul naleqebSi.
Waobis sxva mcenareebs aqvT
haergamtari qsovilebi
(aerenqima). (aSS tyis
momsaxureebma mogvawodes)

vis wyalSi sinaTlis energiis raodenoba speq- CaiZireba an mis qvemoT dinebis mier iqneba Catani-
tris xilul nawilSi mcirdeba misi sididis 50%- li da maleve ar dabrundeba pirvandel adgilze,
mde 10 metris siRrmeze da 7%-mde 100 metris aucileblad daiRupeba, radgan mas aRar SeeZleba
farglebSi. metic, wyali STanTqavs ufro grZel fotosinTezis saSualebiT energiis miReba.
sxivebs ufro Zlierad, vidre mokles. vizualu- zogierT gamonaklisad gamWvirvale okeanee-
rad yvela saxis infrawiTeli gamosxiveba qreba bsa da tbebSi kompensatoruli wertili SeiZleba
wylis yvelaze zedapirul fenebSi (Weisskopf 1968). gadiodes zedapiridan 100 metrs qvemoT, magram es
sinaTlis mokle sxivebs (iisferi da lurji) wylis Zalian iSviaTia. produqtiul wylebSi (anu sadac
molekulebi fantaven da isini Rrmad ver aRweven. maRali donis fotosinTezia), romlebic Seicaven
amis Sedegad siRrmis zrdasTan erTad domini- xSir fitoplanqtons an wylebSi, romlebic alev-
rebs mwvane feri. wylis mcenareTa fotosinTe- roliTuri, Slamis nawilakebiT aris amRvreuli,
zuri pigmentebi adaptirebulia am speqtralur evfoturi zona SeiZleba iyos zedapirul erT
TaviseburebasTan. mcenareebi, romlebic okeanis metrzec. zogierT dabinZurebul mdinareSi sina-
zedapirTan axlos izrdeba (rogoricaa wyalm- Tle aRwevs ramdenime santimetrze.
cenare ulva), Seicaven xmeleTis mcenareebis ms-
gavs pigmentebs da ukeTesad STanTqaven lurj da
mwvane sinaTles. Rrma wylis wiTel wyalmcenares 5.4 C4 da CAM fotosinTezi zrdis
Porphyra-s damatebiTi pigmentebi aqvs, romlebic wylis gamoyenebis efeqturobas
saSualebas aZleven mas, ufro efeqturad gamoiy- mcenareebs sWirdebaT wylis mudmivi miwodeba
enos mwvane sinaTle (sur. 5-8). Tavdapirvelad imisTvis, rom ainazRauron da-
fotosinTezi moiTxovs sinaTles. siRrme ki, nakargi, romelic Tavs iCenen, rodesac sanameebi
sadac wyalmcenareebs okeaneebsa da wylebSi ar- Riaa. rogorc zemoT vnaxeT, radganac CO2-is kon-
seboba SeuZliaT, SezRudulia sinaTlis SeRwevis centracia atmosferoSi esoden dabalia, foTli-
mxriv. wyalmcenareebi SezRudulni arian zeda- dan wylis danakargis koncentraciis gradienti
pirTan sakmaod axlos myofi, SedarebiT viwro sidideTa ramdenime TanrigiT metia foTolSi
zonisTvis, sadac fotosinTezi aWarbebs respi- CO2-is asimilaciaze. da radganac wylis orTqlis
racias. siRrmeTa diapazons ewodeba evfoturi wneva izrdeba temperaturasTan erTad, wylis da-
zona. evfoturi zonis qveda zRvars, sadac fo- nakargis problema izrdeba cxel garemoSi.
tosinTezi dabalansebulia respiraciasTan, kom- siTbosa da gvalvasTan adaptirebuli mcenareebi
pensaciuri wertili ewodeba (5-9). is SeiZleba ganicdian anatomiur da fiziologiur modifika-
ganisazRvros siRrmiT an sinaTlis doniT. Tu cias, rac amcirebs nivTierebaTa transportire-
wyalmcenare kompensaciuri wertilis qvemoT bas maT zedapirze, amcireben siTbur datvirTvas
114

v b g y o r v b g y o r

fotosinTezis SedarebiTi done


Porphyra
karotinoidebi
SedarebiTi STanTqma

qlorofili

ulva

400 500 600 700 400 500 600 700


sxivis sigrZe (nm)
sxivis sigrZe (nm)

sur. 5-7 sxvadasxva sigrZis sxivebis sinaTlis STanTqma ori sur. 5-8 SedarebiTi fotosinTezis doneebi mwvane
saxis mcenareuli pigmentebis qlorofilebis (nacrisferi wyalmcenaris ulvasi da Rrma wyalSi mobinadre wiTeli
xazi) da karotinoidebis (mwvane xazi) mier, romlebic iWeren wyalmcenaris Porphyra-si, rogorc sinaTlis feris funqcia.
sinaTlis energias fotosinTezisTvis. speqtris ferebi aris (Haxo and Blinks mixedviT 1950.)
iisferi (v), lurji (b), mwvane (g), yviTeli (y), stafilosferi (o)
da wiTeli (r). (Emerson and Lewis mixedviT 1942.)

da saSualebas aZlevs mcenareebs, gauZlon maRal fenebi amcireben aseve siTbos kargvasac, bususe-
temperaturas (Hadley 1970, Berry and Bjorkman 1980). bi gavrcelebulia gril, mSral garemoSic, Tumca
rodesac mcenareebi STanTqaven mzis sinaTles, naklebi sixSiriT iCenen Tavs udabnoebSi. aor-
isini ganicdian gadaxurebas. zedmeti gadaxure- Tqlebis SeCereba aseve SeiZleba sqeli, cvilise-
ba SeiZleba Semcirdes siTbos gafantvis mizniT bri wyalgaumtari kutikulebis arsebobiT da sa-
zedapiris arealis gafarToebiT da zedapiris nameebis Rrma adgilebSi moTavsebiT, romlebic
dacviT pirdapiri mzis sxivebisgan xSiri bususe- xSirad Tavad arian bususebiR dafaruli (sur.
biT an eklebiT (Ehleringer 1984; sur. 5-10). bususebi 5-11). TviT fotosinTezis procesic ki modifici-
da eklebi aseve awarmoeben haeris kidev met sa- rebulia zog mcenareSi wylis Senaxvis saxiT, ro-
sazRvro fenas, romelic iWers sinestes da am- gorc amas Semdeg vnaxavT.
cirebs aorTqlebas. radganac sqeli sasazRvro

maRali dabali
energia energia

ultraiisferi infrawiTeli
naTeli
sinaTlis intensivoba (W m-2 sm-1)

600 xiluli,
atmosferos TavSi

zRvis
400 doneze
sur. 5-6 speqtruli ganawileba
mzis pirdapiri sinaTlisa dedamiwis
atmosferos zemoT da zRvis doneze.
FAR aRniSnavs speqtris fotosinTe-
200
zurad aqtiur regions. ozoni atmos-
feros zeda SreSi STanTqavs sinaTles
far speqtris ultraiisfer regionSi
da wylis orTqli da naxSirorJangi
0
STanTqaven sinaTles infrawiTel
0.3 0.4 0.5 0.7 1.0 2.0 10.0
regionSi. (After Gates 1980.)
sxivis sigrZe (m)
115
naxSirorJangis asimilacia

gaxsnis done
(fotosinTezi)

respiraciis done
(dakarguli naxSirbadi)

sur. 5-11 oleandrSi, gvalvagamZle mcenareSi sanameebi


kompensaciis ganlagebulia Zalian Rrma bususebian ormoebSi
gaxsnis
wertili wertili (gadidebulia daaxloebiT 500-jer). bususebi amcirebs wylis
kargvas haeris moZraobis SemcirebiT da wylis SekavebiT
sinaTlis intensivoba (Courtesy of M. Pathasarathy)
sur. 5-9. urTierToba CO2-is dagrovebasa (fotosinTezi)
da wyalSi sinaTlis intensiurobas Soris urTierToba,
romelic asaxavs kompensaciis wertils, romlis drosac fo-
tosinTezi abalansebs respiracias. aseve asaxulia xsnadobis
wertili, romlis iqiTac damatebiTi sinaTle ver zrdis fo-
tosinTezs. (Barbour et al. mixedviT 1980)

C3 fotosinTezi
cenareTa umravlesoba mezonur garemoSi
(garemo adekvaturi wyliT) axdens CO2-is naxSir-
badis asimilirebas organul molekulebad. amas
isini axorcieleben martivi bioqimiuri meTodiT,
romelic kelvin-bensonis ciklis saxeliT aris
cnobili (sur. 5-12). es nabiji SeiZleba warmodge-
nili iyos ase:
mezofilis ujredebi.
CO2 + RuBP 2PGA,
(a)
sadac RuBP (ribuloza bifosfati) aris xuTi
naxSirbadis organuli naerTi da PGA (fosfo-
CO2
glicerini) _ sami naxSirbadis naerTi. naxSirba-

RuBP PGA

glukoza

mezofilis ujredebi

(b)

sur. 5-12 (a) C3 mcenaris foTlis ganivi Wrili, romelic


(a) (b) gviCvenebs mezofilSi qlorosplastebis gafantulobas. (b)
CO2-is asimilirebis kelvin-bensonis ciklis umTavresi
sur. 5-10 ganivi Wrili (a) da zedxedi (b) udabnos mcenaris nabijebi. naxSirbadis asimilireba moicavs samnaxSirbadiani
Enceliopsis argophylla-s foTlis, sadac Cans damcavi bususebi
naerTis P
PGA GA (fosfoglicerini) formacias, amitomac
(j.r ehleringerma mogvawoda.)
meqanizms ewodeba C3 fotosinTezi. (aleringerma mogvawoda).
116

dis asimilaciis uSualo produqti aris samnax-


Sirbadiani naerTi am meqanizms C3 fotosinTezs
uwodeben. PGA-s warmoqmnis ramdenime bioqimi-
uri nabijis miRma iwyeba RuBP-is erTi moleku-
lis generireba, raTa daasrulos kervin-ben-
sonis cikli, rodesac naxSirbadis erTi atomi
xelmisawvdomi xdeba glukozis sinTezisTvis
imdenad, ramdenadac glukoza aris eqvsnaxSirba-
diani naerTi, TiToeuli warmoebuli glukozis
molekula moiTxovs kelvin-bensonis ciklis eqvs
bruns.
naxSirbadis asimilirebisTvis pasuxismgebeli
fermenti aris ribuloza bifosfati karboqsila-
za/oqsigenaza (rubisko), romelic mcired waagavs
naxSirorJans. Sedegad, mcenareebi naxSirbadis
asimilacias Zalian araefeqturad axerxeben.
asimilaciis maRali donis misaRwevad ujrede-
bi datvirTulni unda iyvnen didi raodenobiT
ZarRvovani konis Semomfeni ujredebi
rubiskoTi. damatebiTi problema am fermentTan
dakavSirebiT aris is, rom igi xels uwyobs RuBP- (a)
is Jangvas Jangbadis maRali da naxSirbadis daba-
li koncentraciebis arsebobisas, gasakuTrebiT
maSin, rodesac foTlis temperatura gazrdilia.
ezofiluri ujredebi
RuBP-is Jangva kvlav gardaqmnis xolme rubiskos
CO2
miRwevebs, rodesac is naxSirbads amcirebs da
amiT fotosinTezs araefeqturs xdis. sinamd-
vileSi naxSirbadis dagroveba TviTSemakavebeli PER OAA

gamodis, Tu ujredSi CO2 maRali doniT ar iqneba


SenarCunebuli. amis gakeTeba ki SeiZleba mxolod
sanameebis gaRebiT, raTa foTolSi airi Sevides.
es ki, cxadia, iwvevs wylis kargvas.
Pyr OAA

CO2
C4 da CAM fotosinTezi
RuBP
mraval mcenares, maT Soris siminds da afrikul PGA
fetvs (mwyerfexa), romlebic cxel klimatSi
xaroben, gamoumuSavdaT C3 fotosinTezis modi- glukoza

fikacia. es modifikacia moicavs damatebiT nabi-


js CO2-is asimilirebis gzaze da Tavdapirveli ZarRvovani konis Semomfeni ujredebi
asimilaciis nabijis sivrcobriv daSorebas kel-
vin-bensonis ciklis gzidan foTlis SigniT. mas C4 (b)
fotosinTezi ewodeba, radgan CO2-is asimilacia
Tavdapirvelad Sedegad iRebs oTxnaxSirbadovan
naerTs:
sur. 5-13 (a) C4 fotosinTezis mcenaris foTlis ga-
CO2 + PEP OAA, nivi Wrili, romelic gviCvenebs ZarRvovani konis Se-
momfen ujredebSi arsebuli qloroplastebis koncen-
sadac PEP (fosfoenolpiruvati) aris samnaxSir-
traciebs. (b) Tavdapirveli asimilaciis nabiji C4
badovani naerTi da OAA (mJaun-ZmarmJava) aris
fotosinTezSi moicavs, CO2-is transformacias oTxnaxSirba-
oTxnaxSirbadovani naerTi (Hatch and Slack 1966,
dovan naerT OAA-d (aqedan modis saxelic C4 fotosinTezi).
Bjorkman and Berry 1973, Edwards and Walker 1983). am
am nabijs gadahyavs CO2 mezofiluri ujredebidan ZarRvovani
asimilaciuri reaqciis katalizatori aris PEP konis Semomfarglav ujredebSi, sadac is gadis transformacias
karboqsilaza, romelsac rubiskosgan gansx- kelvin-bensonis ciklSi (sur. 5-12).
vavebiT, CO2-Tan didi msgavseba aqvs. asimilacia (j. eleringerma mogvawoda.)

Tavs iCens foTlis mezofilur ujredebSi, ma-


gram mcenareTa umravlesobaSi C4 fotosinTezi,
117

OAA
PGA
sur. 5-14 CAM mcenareebSi
CO2 C3 cikli
fotosinTezuri gzis diagrama. CO2
CO2
C4 cikli RuBP Seiwoveba foTolSi RamiT, rodesac
grila da wylis kargva minimaluria. CO2
PEP glukoza glukoza Caebmeba kelvin-bensonis ciklSi dRis
ganmavlobaSi, rodesac sanameebi
daxurulia. (Harbourne mixedviT 1982)
Rame DdREe

kelvin-bensonis ciklis CaTvliT, Tavs iCens Tavdapirvelad agroveben CO2 oTxnaxSirbadi-


specializebul ujredebSi, romlebic gars er- ani OAA-s da vaSlis mJavas formiT, romlebsac
tymian foTlis ZarRvebs. maT ZarRvovani ko- foTlis qsovilebi maRali koncentraciiT inax-
nis Semomfeni ujredebi ewodebaT (sur. 5-13). aven (sur. 5-14). dRis ganmavlobaSi sanameebi ix-
OAA, an sxva romelime oTxnaxSirbadmwarmoe- ureba da Senaxuli organuli mJavebi TandaTan
beli, vrceldeba ZarRvovani konis Semomfen gadamuSavdeba, raTa gamoyon CO2 kelvin-bensonis
ujredebSi, sadac is aris metabolizebuli da ciklisTvis. CO2-is asimilacia da PEP-is regener-
awarmoebs CO2-s da kidev piruvats, samnaxSirba- acia regulirdeba fermentebis mier, romlebsac
dian naerTs. piruvati ukan brundeba mezofilur sxvadasxva optimaluri temperatura sWirdebaT.
ujredeSi, sadac fermentebi gardaqmnian mas CAM fotosinTezs Sedegad saocrad maRali wy-
PEP-ad, raTa daasrulos naxSirbadis asimili- lis gamoyenebis koeficienti moaqvs da saSuale-
rebis cikli. OAA-s metabolizmis Sedegad bas aZlevs mcenareTa garkveul tipebs, iarsebon
ZarRvovani konis Semomfen ujredebSi gamo- Zalian cxel da mSral sabinadro garemoSi.
muSavebuli CO2 Sedis kelvin-bensonis ciklSi,
rogorc es xdeba C3 fotosinTezis mcenareebSi.
C4 fotosinTezs dadebiTi mxare is aqvs, rom CAM da C4 fotosinTezi wylis
SesaZlebelia CO2-is didi raodenobiT dagroveba mcenareebSi
ZarRvovani konis Semomfen ujredebSi. es raode-
wyliT dafaruli mcenareebi dganan xmeleTis
noba didad aWarbebs misi atmosferodan difuzi-
mcenareebisgan sruliad gansxvavebuli prob-
is wonasworobis dones. am maRali koncentraciis
lemebis winaSe. maTTvis wylis kargva problemas
pirobebSi kelvin-bensonis cikli ufro efeqtu-
ar warmoadgens, Tumca bevri am mcenareTagani,
rad moqmedebs. metic, C4 fotosinTezs SeuZlia,
yvelafris miuxedavad, awarmoebs CAM da C4 fo-
Seikavos CO2 ufro dabali koncentraciiTac
tosinTezs. Myriophyllum xarobs sakvebi nivTiere-
ujredSi, riTac saSualebas aZlevs, mcenares,
bebiT mdidar tborebsa da tbebSi (sur. 5-15 a).
gazardos saname winaaRmdegoba da Seamciros wy-
fotosinTezuri doneebi maRalia da mcenare
lis kargva.
male izrdeba. amgvari adaptaciebis Sedegi aris
C4 fotosinTezis mcenareebi sivrcobrivad
is, rom fotosinTezis mier warmoebuli Jangbadi
aSoreben naxSirbadis Tavdapirvel asimilaciebs
didi raodenobiT grovdeba foTolSi, rasac Seu-
da kelvin-bensonis cikls sxvadasxva qsovilSi.
Zlia Seaferxos momavali fotosinTezi. Myriophyl-
garkveuli sukulenti mcenareebi (sqelfoTlian-
lum-nairi mcenareebi umklavdebian am problemas
Ta ojaxi) udabnoebSi iyeneben imave bioqimiur
C4 meqanizmis gamoyenebiT, romelic izrdeba CO2-s
gzebs, romlebsac C4 mcenareebi. magram isini nax-
donemde foTlis ujredebSi da xels uwyobs fo-
Sirbadis asimilaciebsa da kelvin-bensonis cikls
tosinTezis maRali doneebis SenarCunebas.
mxolod droebiT acalkeveben, dResa da Rames So-
Isoetes aris primitiuli wyalmcenare, romelic
ris. vinaidan aseTi mowyoba pirvelad aRmoaCines
Soreulad enaTesaveba gvimras. Myriophyllum-gan
sqelfoTlianTa ojaxis mcenareebSi da radganac
gansxvavebiT, is izrdeba sakvebi nivTierebebiT
igi moicavs garkveuli oTxnaxSirbadiani organ-
Rarib tborebsa da tbebSi. is sakvebsa da CO2-s
uli mJavebis Senaxvas (vaSlis mJava da OOA), mas
upirveles yovlisa, danaleqebisgan iRebs. Ses-
uwodeben sqelfoTlianTa tipis naxSirmJavebis
abamisad, mis foTlebs aqvT zedapirisa da mocu-
metabolizms) an CAM (Kluge and Ting 1978, Osmond
lobis naklebi urTierTdamokidebuleba da sqe-
1978).
li kutikulebi, raTa xeli SeuSalon ionebisa da
CAM mcenareebi udabnoSi aReben TaviaT sa-
CO2-is kargvas wyalSi (5-15 b). misi fesvTa sistema
nameebs airTa gasacvlelad gril RameebSi. am
maRalganviTarebulia da mcenaris mTliani Sig-
dros wylis kargva minimaluria. CAM mcenareebi
118

is gamoiyeneba fesvebis respiratoruli ujre-


debis mier.
Stulite Isoete-s naTesavia da izrdeba torfis
narCenebze sezonur WaobebSi daaxloebiT 4000 m
simaRleze samxreT amerikis andebSi. Stylite-s fo-
Tlebs aqvT sqeli kutikula, romelic arsebiTad
CO2-isa da wylis orTqlis mimarT gaumtaria. es
kutikulebi xels uSlian wylis kargvas mSral
aminSi. naxSirmJava miiReba xrwnadi torfidan
fesvebis meSveobiT iseve, rogorc misi wyalm-
cenare naTesavis SemTxvevaSi. orive SemTxvevaSi,
foTlebs SeiZleba hqondeT gaumtari gareSe,
zedapiri, radgan isini Sinaganad cvlian airebs
fesvebTan da Semdeg fesvebis garemosTan.

80
Comissionia (C4)

60
fotosinTezi
(mol CO2 m2 s1)

40
Amaranthus (C4)
20

0
10 20 30 40 50 60
foTlis temperatura (C)

(a)

sur. 5-15 wylis safaris qveS mobinadre ori wyalmcenaris 40

struqtura (a) M
M yriophyllum gavrcelebulia wylebSi, sakvebi
nivTierebebis maRali koncentraciaa. (b) Isoete xarobs tbebsa Atriplex (C4)

da tborebSi sadac, sakvebi nivTierebebis dabali Semcvelobaa. 30


fotosinTezi
(mol CO2 m-2s1)

gaixseneT haeriT savse kamerebi, romlebic iZlevian airTa


Sinagani cvlis saSualebas foTlebsa da fesvebs Soris. 20
(AA
K eeley and Mooney mixedviT 1991.)
Larrea (C3)
10

0
Tavsi, fesvebidan foTlebamde, savsea msxvili 0 100 200 300 400 500
haerovani sivrceebiT. fotosinTezis procesi jredTaSorisi CO2 (cm3 m3)
metwilad Tavs iCens im ujredebSi, romlebic mo- (b)
Tavsebulia foTlebis haerovan sivrceebSi. dan-
aleqebSi naxSirorJangi iwarmoeba baqteriebisa sur. 5-16 (a) urTierTdamokidebuleba fotosinTezisa
(izomeba foTlis kvadratul kilometrze wamSi asimilire-
da cxovelebis respiraciebis Sedegad, romlebic
buli CO2-is mikromolebSi) da foTlis temperaturas Soris
aseve clian Jangbads garSemo wyalSi. mcenare zamTarSi aqtiur C3 tipis udabnos balax Comissionia
iZens CO2-s danaleqebidan fesvebiT. CO2 vrcel- claviformis-Si da zafxulSi aqtiur C4 tipis udabnos balaxSi
deba fesvebidan foTlebamde Sinagani haerovani Amaranthus palmeri-Si: C3 tipis mcenare ufro efeqturia
30C-ze dabal temperaturaze. (b) urTierToba fotosinTezisa
sivrceebis meSveobiT da Semdeg iq inaxeba Ramis
ujredSorisi CO2-is koncentraciebTan udabnos or buCqSi: A
ganmavlobaSi CAMAM asimilaciis meSveobiT. fo- Atriplex hymenelytra (C4) da LLarrea divaricata (C3) nimuSis
tosinTezis mier warmoebuli Jangbadi dRis gan- mixedviT, sinaTlis maRali intensivobisa da 30C foTlis
mavlobaSi vrceldeba da midis fesvebamde, sadac temperaturis dros.
119

evoluciuri treid-ofi (uaryofiTi Tad) STanTqaven am infrawiTel gamosxivebas da


korelaciis tipi) C3 da C4 akaveben siTbos dedamiwis zedapirTan axlos. am-
fotosinTezebs Soris rigad, dedamiwis atmosfero Zalian waagavs saT-
burs, sadac SuSis Weri atarebs sinaTles, magram
C4 fotosinTezi zrdis naxSirbadis asimilaciis akavebs Senobis Signidan momaval grZel talRian
dones cxel garemoSi Warbi mzis gamosxivebiT gamosxivebas, riTac aTbobs interiers. Cven am
da zrdis wylis gamoyenebis koeficients mSral fenomens saTburis efeqts vuwodebT. bunebrivi
adgilebSi. ratom ar iyenebs yvela mcenare C4 saTburi inarCunebs dedamiwis temperaturas
fotosinTezis gzas? pasuxi am kiTxvaze, rogorc fiziologiuri funqcionirebisTvis aucilebeli
Cans, sami nawilisgan Sedgeba: 1. C4 mcenareebma temperaturis farglebSi, riTac SesaZlebels
unda daxarjon energia piruvatidan PEP-is ge- xdis sicocxles im formebSi, romlebic CvenTvis
nerirebisTvis. ase rom, C4 energetikulad C3-ze cnobilia.
naklebmomgebiani procesia. 2. rubisko SedarebiT adamianTa saqmianobam _ kerZod, sawvavi wia-
efeqturad moqmedebs 25C-ze nakleb temper- Riseulis wvam avtomobilTa ZravebSi, sakmaod
aturaze, radgan mas naklebi tendencia aqvs imisT- gazarda CO2-isa da sxva saTburis airebis koncen-
vis, rom iyos damJangavi. amrigad, C4 fotosinTez- tracia atmosferoSi (ix. 11 Tavi). amiT Zlierdeba
is moqmedeba gamoricxavs gril garemos. gamodis,
dedamiwis saTburis efeqtic da iwyeba dedamiwis
rom sinaTlis da ara CO2-is xelmisawvdomoba
atmosferos mzardi gaTboba. es procesi axla
zRudavs fotosinTezs (5-16 a). maqsimaluri fo-
ukve TvalSisacemia (Vitousek 1994, Robert and Ma-
tosinTezi miiRweva C4 mcenareebis mier daaxloe-
cArthur 1994) zafxuli am wignis gamocemamde iyo
biT 45C-ze. es temperatura axlosaa im maqsimal-
yvelaze cxeli zafxuli am dromde.
uri temperaturis maCvenebelTan, romlis atanac
Cveni Senatani CO2-is koncentraciaSi atmos-
SeuZliaT mcenareebs. xolo C3 fotosinTezis
feroSi ori saxis gavlenas axdens mcenareebze
mcenareebisTvis maqsimaluri temperatura 20
fizikur garemoSi. pirveli: cxadia, izrdeba fo-
da 30C-ia. Sedegad, C4 fotosinTezi dominirebs
tosinTezisTvis xelmisawvdomi CO2-is raode-
cxel, xolo C3 fotosinTezi _ gril klimatSi
noba. meore: vinaidan CO2 zrdis saTburis efeqts,
(Teeri and Stowe 1976, Pearcy and Ehleringer 1984, Ehlering-
mcenareTa garemos temperaturam SeiZleba ima-
er et al. 1991). iq, sadac isini erTad Cndebian, C4
tos. grZelvadian perspeqtivaSi cvlilebebma at-
mcenareebi xSirad mwvane rCebian cxeli, mSrali
mosferuli CO2-is koncentraciaSi SeiZleba gan-
zafxulis ganmavlobaSi _ pirobebSi, romlebic
sxvavebulad imoqmedos C3 da C4 tipis mcenareebis
aiZuleben C3 saxeobebs daiZinon. 3. C4 mcenareebis
gavrcelebaze. CO2-is koncentraciis gazrdili
SesaZlebloba, daagrovon CO2 ZarRvovani kanis
doneebi savaraudod gazrdian C3 tipis mcenaree-
ujredebSi, mcirdeba CO2-is maRali koncentra-
bis upiratesobis koeficients im dros, rodesac
ciis SemTxvevaSi (sur. 5-16 b). zogadad miCneulia,
C4 mcenareebs upiratesoba eqnebaT CO2-is dabal
rom fotosinTezi ganviTarda maSin, rodesac
doneebze. paleoekologiuri kvlevebi (adrin-
dedamiwis adreul atmosferoSi CO2-is maRali
Semcveloba SeiniSneboda. amrigad, imis miuxeda- deli ekologiis kvlevebi wiaRiseulisa da war-
vad, rom dedamiwis ganviTarebis istoriis ganma- sulis Seswavlis sxva saSualebebis gamoyenebiT,
vlobaSi cxeli da mSrali klimati xSiri iyo, ar magaliTad, rogoricaa naxSirbadiT daTariReba)
arsebobda araviTari evoluciuri upiratesoba gviCveneben, rom C4 tipis mcenareebi gavrceldnen
C4 fotosinTezisTvis, sanam CO2-is atmosferuli dedamiwaze atmosferoSi dabali CO2 koncentra-
doneebi ar daeca dRevandel donemde (Ehleringer et ciis dros, rogorc magaliTad, miocenis dasas-
al. 1991). ruls (daaxloebiT 25 milioni wlis win), roca C4
farTod iyo gavrcelebuli (Ehleringer 1991).
fotosinTezis intensivoba izrdeba temper-
fotosinTezuri meqanizmebi da kli- aturis zrdasTan erTad rogorc C3, ise C4 mcena-
reebSi, magram rogorc ukve vnaxeT (ix. sur. 5-16
matis globaluri cvlileba
a), es zrda ar aris usazRvro. mcenareTa yovel
sinaTlis didi nawili, romelic gadis atmos- saxeobas aqvs Tavisi optimaluri fotosinTezuri
feroSi, STainTqmeba dedamiwis zedapiris, mcena- temperatura da es yovelTvis Seesabameba mcena-
reulobisa da wylebis mier. SesaZlebelia am reTa zrdis optimalur temperaturas. amrigad,
energiis xelaxali gamosxiveba infrawiTeli ga- garemos temperaturis cvlilebebma SeiZleba
mosxivebis saxiT. es susti gamosxivebaa, romlis zrdis pirobebi araxelsayreli gaxados mcenare-
sinaTlis sxivebis sigrZe 700-dan 1000 nm-mdea. TaTvis am garemoSi. rogorc C3, ise C4 mcenareebis
naxSirorJangi da sxva e.w. saTburis airebi at- gavrceleba nawilobriv damokidebulia temper-
mosferoSi (wylis orTqlsa da RrublebTan er- aturul pirobebze.
120

rogorc mcenareTa gavrceleba, ise maTi zr-


dis done dakavSirebulia atmosferoSi CO2-is
400
raodenobasTan da temperaturasTan, romelic
Tavis mxriv, damokidebulia CO2-is koncentra-
ciaze. globalur klimatur cvlilebebs Sei-

O2 moxmareba (l g-1 sT-1)


Zleba arsebiTi gavlena hqondes msoflios sof- 200
lis meurneobaze (Adams et al. 1990, Parry 1990. Parry
et al. 1990. Rosenzweig and Parry 1994). metic, am cv-
lilebaTa efeqti SeiZleba gansxvavebuli iyos
C3 da C4 mcenareebisTvis. mravali marcvleuli 100

saxeoba, rogoricaa xorbali, brinji, lobio da


sxva bostneuli, C3 mcenareebia. amgvari mcena-
reebi mosalodnelia, rom ayvavdebian maRali
50
CO2 garemoSi, Tu Sesabamisad ar gaizrdeba tem-
peratura. globaluri ekonomikisTvis yvelaze 5 10 15 20 25 30
mniSvnelovani mcenareebia simindi, fetvi, Saqris temperatura (C)
lerwami da sorgo, romelTagan yvela C4-is tip-
isaa. es mcenareebi ar arian esoden mgrZnobiare sur. 5-17 kolorados kartofilis xoWos Jangbadis
moxmarebis done (log masStabi). Jangbadis moxmarebis zrda
CO2-is koncentraciis mimarT. temperaturisa
eqsponencialuria, izrdeba ra 2,5 koeficientiT yovel
da CO2-is koncentraciis zrdasTan erTad, zogi
10C-ze. zrdis koeficients ewodeba procesis Q10.
marcvleuli mcenare esoden warmatebiT veRar
(After Marzusch 1952)
gaizrdeba zogierT regionSi. yvelaze xSirad
gamoyenebuli klimatis globaluri cvlilebis
modelebis mixedviT, globaluri temperaturis temperaturaze maT SeiZleba ver SeinarCunon
zrdas uaryofiTi efeqti eqneba rogorc C3, ise struqtura da ver ifunqcioniron normalurad.
C4 mcenareebze, Tu atmosferoSi CO2-is maRali amasTan, ujredSi siTbos energia gavlenas axdens
done ar gamoiwvevs mcenareTa zrdas. magram CO2- cilebis konformaciaze. isini dabalansebuli
is maRali koncentracia romc gamoixatos gaz- siTboTi gamowveul bunebriv kinetikur moZrao-
rdil fotosinTetikur efeqturobaSi, C3 tipis bebsa da molekulebis sxvadasxva nawilebis qimi-
mcenareebi maRal temperaturasa da maRali CO2- uri mizidulobis Zalebs Soris. ujredis membra-
is garemoSi ukeTes mdgomareobaSi aRmoCndebian, naSi arsebuli da sakvebi energiis saxiT, mravali
vidre C4 tipis mcenareebi. cxovelis mier dagrovebuli cximis molekulebis
fiziologiuri Tvisebebi damokidebulia tem-
peraturaze. gaciebisas, cximi xdeba mkvrivi (war-
5.5 sasicocxlo procesebi temper moidgineT cximi macivridan gamoRebul xorcze),
aturaTa viwro diapazonSi iCenen gamTbari ki, Txevad mdgomareobaSi gadadis. or-
Tavs ganizmTa umravlesobisTvis Sesaferisi tempera-
turebis diapazoni aris 0C-45C temperaturas
CvenTvis cnobili sasicocxlo procesebi
Soris.
ZiriTadad SezRudulia temperaturis im dia-
pazonSi, romlis drosac wyali aris Txevadi.
es diapazoni 0-100C-ia dedamiwis zedapirze.
sicocxle saocrad maRal temper-
tamperaturas ramdenime winaaRmdegobrivi gav-
lena aqvs sasicocxlo procesebze. siTbo zrdis
aturaze
molekulaTa kinetikur energias da amiT aCqarebs organizmebis mxolod mcire nawils gaaCnia 45C-
qimiur reaqciebs. biologiur procesTa mimdi- ze maRali temperaturis pirobebSi arsebobis
nareobis doneebi Cveulebriv izrdeba orjer an unari. fotosinTezur lurj-mwvane wyalmcena-
oTxjer temperaturis yoveli 10C-iT matebisas reebs SeuZliaT, aitanon 75C temperatura (Brock
fiziologiuri diapazonis ganmavlobaSi (Schimdt- 1970, 1985, Brock and Darland 1970). zogierTi baqte-
Nielsen 1983, Hochachka and Somero 1973, 1984). zrdis am ria, romelsac Termofilur baqteriebs uwo-
faqtors ewodeba procesis Q10 da is ganisazRvre- deben, Cndeba cxel zafxulSi wylis duRilis
ba logariTmuli masStabiT da temperaturiT wertilTan axlo temperaturaze (sur. 5-18). Ter-
grafikze datanil fiziologiur procesebs So- mofiluri baqteriebi aseve moipovebian okeanis
ris urTierTobiT (sur. 5-17). aseve fermentebi da hidroTermul WrilebSi iq, sadac dedamiwis qer-
sxva cilebi nakleb stabiluri xdebian da maRal qis filebi erTmaneTs uerTdebian. es Wrilebi
121

sur. 5-18. cxeli zafxuli ieloustounis


(yviTeli qva) erovnul parkSi. imis miuxedavad,
rom wylis temperatura duRilis wertils aR-
wevs, zogierTi Termofiluri baqteria cocx-
lobs am garemoSi (r. riklefsis foto.)

xSirad ganlagebulia zedapiridan 3000 metris cesSi SeuZlia, daazianos naTesebi da Seamciros
siRrmeze, sadac wylis wnevam SeiZleba gadaaWar- mosavali. iseTi mcenareebi, rogorebicaa soios
bos 40 mpa-s. am adgilebSi, maRali wnevis gamo, wy- marcvlebi, bamba, pomidori, brinji, sorgo da
lis duRilis wertili gacilebiT maRalia, vidre vigna, gansakuTebiT mgrZnobiarea maRali temper-
zRvis doneze da amrigad, wyali rCeba Txevadi aturis mimarT ganviTarebis adreul fazaSi. am
gacilebiT maRal temperaturaze. axlandeli kv- mcenareTa saxeobebis umravlesobaSi Teslis an
levis mixedviT, sakmaod didi mravalferovneba rbilobis ganviTareba mcirdeba maRali temper-
organizmebisa saxlobs am saocrad Rrma cxel aturis dros.
adgilebSi (Straube et al. 1990, Deming and Baross 1993),
xolo am Wrilebis garSemo Zalian cxel dan-
aleqebSi xSiria eukariotuli organizmebi (Juni- sicocxle saocrad dabal
per et al. 1992). unari, romelic Zalian maRal tem- temperaturaze
peraturaze arsebobis saSualebas iZleva, jer
miuxedavad imisa, rom temperatura dedamiwaze
ar aris kargad Seswavlili. baqteriaTa umravle-
iSviaTad scdeba 50C-s, garda niadagis zedapir-
sobasTan SedarebiT, Termofilur baqteriaTa
isa cxeli zafxulis dros udabnoebSi, gayinvis
cilebs aqvT umniSvnelod gansxvavebuli aminom-
wertils dabla daweuli temperatura xSiria
Javebis proporciebi, romlebic zrdian cilebis
dedamiwis zedapiris vrcel teritoriebze. rode-
molekulebs Soris damakavSirebel Zalebs. isini
sac cocxali ujredebi iyineba, yinulis krista-
aseve aZleven am cilebis struqturas saSuale-
luri agebuleba arRvevs sasicocxlo procesTa
bas, darCnen stabilurni 97C temperaturazec
umravlesobas da mas SeuZlia, daazianos ujredis
ki (Singleton and Ameluxen 1973, Hochachka and Somero
struqtura, rac swraf sikvdils iwvevs. mravali
1984).
saxis organizmi warmatebiT umklavdeba gayinvis
zogierTi mcenare (udabnos mcenareebi aga-
temperaturas im meqanizmebis gaaqtiurebiT, rom-
vasa da kaqtusis ojaxebidan) adaptirebulia
lebic saSualebas aZleven maT Tavidan aicilon
saimisod, rom 50C-ze met temperaturas gauZlos
gayinva (Somme 1964, Baust 1973).
(Nobel 1988). mSral da naxevradmSral garemoSi
wylis gayinvis wertili SeiZleba Sesustebul
mcenareTa zedapiri, kerZod ki foTlebi, romle-
iqnas gaxsnili nivTierebebis meSveobiT, romle-
bic mzis saocrad maRali gamosxivebis qveS imy-
bic xels uSlian yinulis formirebas, magaliTad,
ofebian da garemos temperaturaze metad xur-
zRvis wylis meSveobiT, romelic Seicavs daax-
debian. es zrdis mcenaridan wylis aorTqlebas
loebiT 3,5% gaxsnil marils, gayinvis wertili
im donemde, rom is SeiZleba sicxisgan stresul
aris 1,9C. xerxemlianTa umravlesobis sisxli da
mdgomareobaSi Cavardes. mcenareebs, romlebic
sxeulis qsovili zRvis wylis marilis Semcvelo-
arseboben mzis maRali gamosxivebis pirobebSi,
bis naxevarze nakleb marils Seicavs da amitom,
aqvT unari, Seamciron maTze mzis sxivebis uSu-
SeiZleba gaiyinos ufro maRal temperaturaze,
alo zemoqmedeba. cvilovani zedapiris ganvi-
vidre okeane. ufro marilian sisxls SeeZlo, sa-
Tareba, foTlis bususebis arseboba, romlebic
Sualeba mieca xerxemlianebisTvis, polarul
aireklaven mzis sinaTles an foTlis sisqis zrda
zRvebSi earsebaT, magram cilebis struqtura
Semcirebuli zedapiris farTobiT, Seguebis
da funcqiebi zedmetad mgrZnobiarea marilis
maCvenebelia.
koncentraciis mimarT amgvari praqtikuli gamo-
bevri mcenare gansakuTrebiT mgrZnobiarea
savlis aRsrulebisTvis. mravali organizmi am-
maRali temperaturis mimarT adreuli ganvi-
cirebs sxeulis gayinvis wertils didi raodeno-
Tarebis dros an zrdis sxva periodebSi. mowyv-
biT (30%-amde zogierT saxmeleTo xerxemlianSi)
ladobas uzarmazari ekonomikuri gavlena aqvs
glicerinisa da glikolproteinebis saSualebiT,
sasoflo-sameurneo ekosistemebSi, sadac maRal
romlebic antifrizis saxiT moqmedeben. maTi ar-
temperaturas kritikul periodSi zrdis pro-
122

seboba sisxlsa da qsovilSi saSualebas aZlevs xerxemlian cxovelebs Soris, bayayTa mxolod
arqtikul Tevzebs, iyvnen aqtiurni zRvis wyalSi, mcire raodenobas (sul oTxi saxeoba), rogoricaa
romelic zomieri da tropikuli zRvis Tevze- salamandrebi da adreuli ganviTarebis doneze
bis sisxlis normaluri gayinvis wertilze civia myofi moxatuli ku (Chrysemys picta marginata), aR-
(DeVries 1980, 1982). moaCndaT meqanizmi organizmis siTxeebidan yin-
meore gamosavals gayinvis problemidan vis gansadevnad (Pinder et al. 1992, Packard et al. 1997).
gadacieba warmoadgens. garkveul pirobebSi am saxeobebSi ujredTaSorisi siTxeebi iyineba
siTxeebi SeiZleba daecnen gayinvis wertilis wylis gayinvis wertilze dabal temperaturaze
qvemoT yinulis kristalebis formirebis ga- (daaxloebiT 10C). intesticialuri siTxeebis
reSe. yinuli, rogorc wesi, formirdeba raime gayinvas gamoaqvs wyali xsnadi nivTierebebidan,
obieqtis, Teslis garSemo, romelic SeiZleba riTac zrdis marilis koncentracias darCenil
iyos yinulis kristali an sxva romelime nawila- siTxeebSi, xdis ra maT hipertonulebs ujredis
ki. Tu amgvari Tesli ar arseboben, sufTa wyali SigTavsis mimarT. es iwvevs wylis qselur moZ-
SeiZleba Tavis gayinvis wertilze 20C-iT nakleb raobas ujredidan gareT da marilebis moZraobas
temperaturamde gacivdes. amrigad, Tu orga- ujredSi. am procesis dros xsnadebis koncen-
nizmi SeZlebs, gamodevnos Tesli Tavisi sxeulis tracia gamomSral ujredSi izrdeba manam, sanam
siTxeebidan, mas SeeZleba gadarCes Zalian civ gayinvis wertili saocrad dabal maCvenebelzea
temperaturaze. dadginda, rom gadaciebis done gaCerebuli (es monaTesavea meqanizmisa, rodesac
reptiliebSi aris 10C (Packard et al. 1997) da 18C amcireben wylis gayinvis wertils masSi marilis
xerxemlianebSi, kerZod mwerebsa da obobebSi damatebiT). ujredSoris sivrceebSi gayinvis
(e.g., Baust and Morrissey 1975, Catley 1992, Bayram and SezRudva aferxebs nazi ujredebis organelebis
Luff 1993, Storey et al. 1993, Danks et al. 1994, Lee et al. dazianebas yinulis kristalebis mier iseve, ro-
1994, Van der Merwe et al. 1997). mwerebSi gadaciebis gorc amcirebs ujredis SigniT arsebuli siTxee-
wertili SeiZleba gazrdil iqnas baqteriebisa bis gayinvis wertils. Tumca ujredma kvlav unda
da sokos arsebobiT, romlebic xels uwyoben ganagrZos funqcionireba, yovel SemTxvevaSi,
yinulis kristalebis formirebas (Lee et al 1993, minimalur doneze mainc, dramatulad gazrdili
Lee et al. 1994). rodesac amgvari baqteria an soko xsnadi nivTierebebis koncentraciis pirobebSi,
STainTqmeba mweris mier, zamTarSi SeiZleba mniS- Tu cxovels yinvis gadatana surs.
vnelovanma sikvdilianobam iCinos Tavi. miCneu- mcenareebi, romlebic polarul ganedebSi
lia, rom SesaZlebelia zogierTi parazituli an did simaRleze arseboben, xSirad arian sak-
mweris kontrolireba baqteriebisa da sokos marisad civi temperaturis gavlenis qveS. zogi-
gamoyenebiT (Lee et al. 1993). gadacieba ar SeiniS- erTi mcenare, rogoricaa lariqsi (Laryx dahurica),
neba zogierT cxovelSi, rogoricaa, magaliTad, romelmac unda gauZlos cimbirul zamTrebs,
amfibiebi, radgan amfibiebis wyalgamtar kans ar sadac temperatura SeiZleba daeces 70C-mde,
SeuZlia SeaCeros sxeulSi Teslis funqciis Sesa- itans Tavisi qsovilebis gayinvas. xSirad amgvar
Zlo matarebeli mcire yinulis kristalebis an saxeobebSi iseTi qsovilebi, rogoricaa Tesli,
sxva nawilakebis SeRweva (Pinder et al. 1992). mcena- sakmaod gamomSralia da ar iyineba. rogorc amfi-
reTa xis safari SeiZleba gadacivdes 15C-mde biebsa da sxva yinvagamZle cxovelebSi, am mcena-
da zogi qsovili, rogoricaa, vTqvaT, wiwvovani reTa yinulis formaciac izRudeba ujredis
xeebis kvirti, SeiZleba gadacivdes 40C-mde gareSe arealebis mier, riTac mcirdeba ujredu-
(Burke et al. 1976, George et al. 1982, Hopkins 1995). li dazianeba yinulis formaciebis meSveobiT
mcenareebSi gadacieba miiRweva daaxloebiT imav- (Hopkins 1995).
enairad, rogorc cxovelebSi: qsovilis siTxeebs
ar aqvT struqtura, romlis garSemoc yinulis
kristalebis formireba SeiZleba.
da bolos, zogierT mcenaresa da cxovels 5.6 gamosxiveba, gamtaroba da kon
SeuZlia, aitanos sxeulis siTxeebis mTliani an veqcia gansazRvraven xmeleTze mobi
umetesi nawilis gayinva. amgvari organizmebi nadre organizmebis Termul garemos
floben meqanizmebs, romlebic zRudaven yinu-
lis formirebas ujredebs Soris sivrceSi da obieqtebis mier STanTqmuli mzis gamosxivebis
ara ujredSi. vinaidan marilebi gamoidevnebian umetesi nawili siTbod gadaiqceva. dedamiwa Tbe-
yinulidan da amitom grovdebian Txevad wyalSi ba dRis ganmavlobaSi da grildeba RamiT. rode-
ujredebs Soris, yinvagamZle cxovelebi unda sac dRis xangrZlivoba izrdeba zafxulSi da mze
gaumklavdnen marilis saocrad maRal doneebs caSi zeviT iwevs, garemo sul ufro Tbili xdeba,
zamTarSi. radgan yoveldRe imaze met siTbos iRebs, vidre
123

Termuli gamosxiveba
atmosferoSi

mzis areklili sinaTle


gamosxivebis
garemosadmi
aorTqlebiTi transferi
siTbos kargva
mzis pirdapiri sinaTle

mzis qari
gafantuli
sinaTle konveqcia

mzis areklili sinaTle Termuli


gamosxiveba

sur. 5-19 mcenaresa da mis garemos Soris siTbos gacvlis gzebi gamosxivebiT, konveqciiTa da
aorTqlebiT (After Gate 1980).

kargavs. mze aTbobs atmosferos, riTac iwvevs mis molekulaTa saSualo kinetikuri energia. ro-
gafarTovebas da amrigad, iqmneba qari. wylis mier gorc mesame TavSi ganvixileT, TiToeuli obieqti
STanTqmuli energia warmoadgens aorTqlebisT- da organizmi mudmivad cvlis siTbos garemosTan.
vis saWiro siTbos udides wyaros. rodesac garemos temperatura aWarbebs orga-
siTbo aris sistemaSi molekulaTa mTliani nizmisas, organizmi iRebs siTbos da ufro Tbeba.
kinetikuri energia. sistemis temperatura aris rodesac garemo grili xdeba, organizmic kargavs
siTbos da civdeba. organizmis siTbos biujeti
moicavs siTbos mopovebisa da dakargvis gzebs
(sur. 5-19). rodesac temperatura gawonaswore-
bulia, siTbo Tanabrad ikargeba. rodesac mogeba
aWarbebs danakargs, energia inaxeba an grovdeba
sxeulSi da organizmis temperatura iwevs. rode-
sac danakargi aWarbebs miRebas, misi temperatura
ecema.
gamosxiveba aris eleqtromagnituri ener-
giis STanTqma an gamoyofa. gamosxivebis wyaroebi
garemoSi aris mze, ca (gafantuli sinaTle) da
landSafti, maT Soris mcenareulobac. RamiT,
imis miuxedavad, rom ver vxedavT infrawiTel
gamosxivebas, mzeze gamTbari obieqtebi xelaxla
asxiveben TavianT Senaxul siTbos garemos grili
nawilebisaken da sabolood _ sivrceSi. orga-
nizmTa sxeulebi, gansakuTrebiT Tbilsisxliani
frinvelebisa da ZuZumwovrebisa, xSirad RamiT
yvelaze mkafio obieqtebia (sur. 5-20). vinaidan
gamosxiveba izrdeba Temodinamikuli temperatu-
sur. 5-20 kanaduri batebis Termuli suraTebi grili
ris (K) meoTxe xarisxiT, Cven vasxivebT usazRv-
dilis mdeloze. cxadia, rom batebi met energias kargaven kis-
rebidan da fexebidan, vidre kargad izolirebuli sxeulidan
rod didi raodenobis energias kriala, Ramis Sav
(suraTi mogvawoda r. bunstram, from Boonstra et al. 1995)
caze. Cven aseve SegviZlia gamosxivebis miReba at-
124

mosferuli wylis orTqlisa da mcenareulobis- haerSi. amrigad, 30C atmosferos orTqlis wneva
gan, romlebic abalanseben Cvens gamosxivebas. aris 0,042 atm, rac niSnavs, rom haers SeuZlia
gamtaroba (konduqcia) aris kinetikuri en- 4,2% wylis Sekaveba woniT. rodesac wylis wveTe-
ergiis transferi kontaqtSi myof nivTierebebs biT gajerebuli haeris temperatura ecema 30C-
Soris an nivTierebis erTi nawilidan meoreSi. dan 20C-mde, misi wylis Sekavebis SesaZlebloba
nivTierebis Termuli gamtaroba (k) gamoixateba ecema 4,2%-2,3% da gansxvaveba TiTqmis 2% kon-
vatebSi (joulebi wamSi), normalizdeba ganivkve- densirdeba da qmnis Rrublebs an atmosferul
Tis farTobis (sm2), ganvlili manZilis inversiis danaleqebs.
(sm-1) da temperaturis gradientis (C) mier. am- siTbos msgavsad, sinotivec SeiZleba Sekave-
rigad, konduqciis erTeulebia: vt, sm2, sm, C da bul iqnas haeris sasazRvro fenis mier, romelic
vt sm-1C-1. nivTierebebi didad gansxvavdebian siT- formirdeba sxeulis garSemo. konveqcia arRvevs
bos gamtarobis SesaZleblobebiT. veranairi siT- sazRvars iseve, rogorc gamtarobiT siTbos
bo ver gaivlis vakuumSi (k = 0). zogierTi metali, kargvas. radganac Tbili haeri ufro met wyals
rogoricaa vercxli (k = 4,3) da spilenZi (k = 4,0), ikavebs, vidre civi haeri (51 g m-3 40C-ze; 17,3 g m-3
swrafad atareben siTbos. gamtarobis done or 20C-ze da 4,8 g m-3 0C-ze), mas ufro meti wylis
obieqts Soris an organizmis Sinagan da garegan aorTqlebis potenciali aqvs, vidre civ haers.
garemos Soris, damokidebulia zedapiris saizo- rodesac wyali uxvad moipoveba cxel klimatebSi,
lacio Tvisebebze (gamZleoba siTbos transferis cxovelebi aorTqleben wyals TavianTi kanidan da
mimarT, k-s funcqia da zedapiris sisqe), zedapir- respiratoruli zedapirebidan, raTa gagrild-
is arealsa da temperaturis gradientze. orga- nen. civ garemoSi Tbilsisxliani cxovelebisTvis
nizms SeuZlia, moipovos an dakargos siTbo imis aorTqleba SeiZleba gaxdes aucilebeli prob-
mixedviT, Tu ra damokidebulebaa organizmisa da lema, rodesac mcire raodenobis wylis Semcveli
garemos temperaturebs Soris. civi haeri Tbeba sxeulis zedapirTan kontaqti-
konveqcia aris sxvadasxva temperaturis sas. zamTris dReebSi Cven amgvari wylis kargvis
siTxeTa da airTa moZraoba, kerZod zedapirebze, magaliTebs vxedavT, rodesac filtvebis Tbili
romlebzec xdeba siTbos transferi gamtaro- zedapiridan aorTqlebuli wyali kondensirdeba,
bis gamo. xSirad siTxeebi da airebi moZraoben roca Cveni sunTqva ereva civ haers.
areulad morevebisa da nakadebis saxiT. haeri
siTbos cudad atarebs. uZravi haeris sasazRv-
ro fena formirdeba sxeulis zedapirze. Tbili 5.7 adaptaciebis Sedegad organizm
sxeuli aTbobs am sasazRvro fenas Tavisi tem- Ta optimaluri temperatura garemos
peraturiT, efeqturad izRvevs ra Tavs siTbos temperaturas emTxveva
kargvisgan. haeris dinebas zedapirze SeuZlia,
naxSirorJangi, Jangbadi da niadagis mkvebavi
daarRvios sasazRvro fena da gazardos gamtaro-
nivTierebebi, gansxvavebiT temperaturisa da
biT siTbos cvlis done. siTbos sxeulidan kon-
marilis koncentraciisgan, gavlenas axdenen
veqcia aris safuZveli qariT gagrilebis efeqti-
organizmze. es gavlena gamoixateba im doneebSi,
sa. civ dRes haeris moZraoba ufro meti sicivis
romlebiTac mimdinareoben fizikuri da bioqimi-
SegrZnebas gvitovebs, vidre es sinamdvileSi
uri procesebi da aseve gamoixateba im efeqtebSi,
xdeba. magaliTad, rodesac 7C dros 32 km/sT qari
romlebsac isini axdenen iseTi bioqimiurad mniS-
uberavs, sicive aRwevs 23 C -s.
vnelovani molekulebis stqruturaze, rogori-
wylis aorTqleba moiTxovs siTbos. sxeulis
caa cilebi da lipidebi (Hochachka and Somero 1973,
zedapiridan 1 g wylis aorTqleba CamoaSorebs
1984). amgvari interaqciebis Sedegad, yovel or-
2,43 kj siTbos 30C-ze. rodesac mcenareebi da
ganizms zogadad aqvs pirobaTa viwro diapazoni,
cxovelebi cvlian energias garemosTan, wyali
romelsac is saukeTesod ergeba, romelic gansaz-
orTqldeba maTi respiratoruli zedapirebidan.
Rvravs mis optimums. optimumi bunebrivi gadar-
mcenareebSi wylis aorTqlebas foTlebis zeda-
Cevis sagania, romelic moqmedebs ujredebis qso-
piridan transpiracia ewodeba. aorTqlebis,
vilebSi fermentebisa da lipidebis funqciaTa
transpiraciuli siTbos kargvis done damokide-
cvlilebebze, raTa xeli Seuwyos organizmebis
bulia organizmis zedapirze arsebuli wylis
funqcionirebas garemos garkveul pirobebSi.
raodenobaze, haerisa da zedapiris SedarebiT
pirobaTa diapazoni, romlis atanac organizmebs
temperaturaze da atmosferos orTqlis wnevaze.
SeuZliaT, sakmaod cvalebadia. amtanobis farTo
orTqlis wneva aris sazomi atmosferos SesaZle-
diapazonis mqone (ase vTqvaT, fiziologiuri
blobisa _ Seikavos wyali. rodesac orTqlis
generalistebi) organizmebs evritipuri orga-
wneva atmosferoSi gamoxatulia, is warmoad-
nizmebi ewodebaT. viwro amtanobis diapazonis
gens wylis orTqlis fraqciul wonas gajerebul
125

Glu-Asp transaminaza izolimonmJava

100 100
H.salinarium
80 80
fermentTa aqtivoba (% maqsimumi)

60 H.salinarium 60
S.morrehue
40 40
S.morrehue
20 20

1 2 3 4 1 2 3 4
citoqrom oqsidaza qarvis dehidrogenaza

sur. 5-21 arsebuli aRniSnuli


100 100 S.morrehue fermentebis aqtivobis doneebi
Halobacterium salinarium halofilur
80 80 baqteriebSi (mwvane mrudi) da
60 60 S.morrehue-Si (nacrisferi mrudi). es
S.morrehue ukanaskneli aris baqteria, romelsac
40 40 ar SeuZlia marilis maRali koncen-
H.salinarium traciebis atana. zRvis wyalSi
20 20 H.salinarium
marilis koncentracia aris

1 2 3 4
daaxloebiT 0,6 moli. (After Larsen
1 2 3 4
NaCl koncentracia (moluri) 1962.)

mqone organizmebs (fiziologiuri speciali- wro diapazonSi, romelsac gansazRvravs aminom-


stebi) ki _ stenotipuri. garemo pirobebis op- JavaTa Tanmimdevroba mis cilebis jaWvSi (cilis
timumSi momxdari Zvrebi SegviZlia davinaxoT Tavdapirveli struqtura) da gansazRvravs isic,
marilis dabali koncentraciebze adaptirebul Tu rogor moqmedeben isini bmebze, romlebic
baqteriebsa da koncentrirebul marilwyalSi cilebis garkveul konfiguraciebs qmnian. es Tan-
mobinadre halofilur saxeobebSi arsebul sx- mimdevrobani warmoadgenen cxadia, evoluciuri
vadasxva fermentebze marilis koncentraciebis modifikaciebis sagnebs.
efeqtebis SedarebiT (sur. 5-21). Tumca, miuxeda- temperaturuli adaptacia mJRavndeba gare-
vad imisa, rom optimaluri marilis koncentra- modan aRebuli sxvadasxva temperaturuli maxa-
cia halofiluri Halobacterium salinarium-sTvis Za- siaTeblis mqone organizmebis SedarebiT. rode-
lian maRalia, mis yvela individualur ferments sac Cven vakvirdebiT sxvadasxva temperaturaze
rodi aqvs marilis maRali optimumi. isini odnav am organizmebis qcevas, vamCnevT, rom TiToeuli
maRalia marilis koncentraciebisadmi araadap- maTgani, rogorc wesi, axorcielebs maqsimalur
tirebuli saxeobebis optimumze. aqtivobas iseTi temperaturis pirobebSi, ro-
rogorc wesi, wylis gayinvis wertilsa (0C) da melic misi bunebrivi pirobebis temperaturas
cocxal formaTa umravlesobis temperaturis Seesabameba. mravali Tevzi yinulovan okeaneSi
zeda zRvars (40-50C) Soris maRali temperatu- antarqtikis garSemo iseve aqtiurad curavs,
ra aCqarebs cxovrebis temps organizmisa da misi rogorc tropikuli marjnis rifebis binadari
garemos kinetikuri energiis gazrdiT. tempera- Tevzi. Jangbadis moxmarebasa da wylis temper-
tura gavlenas axdens iseT fizikur procesebze, aturas Soris urTierTobis amsaxveli grafikebi
rogorebicaa difuzia da aorTqleba, agreTve gviCveneben, rom civi wylis Tevzebis metaboluri
bioqimiur reaqciebze. magaliTad, gazrdili tem- doneebi imdenad morgebulia, rom civ wyalSi maTi
peratura aCqarebs airebis difuzias frinvelis aqtivobis doneebi utoldeba Tbil wyalSi mobi-
kvercxis naWuWSi an mineraluri ionebis difu- nadre Tevzebis aqtivobas (sur. 5-22). tropikuli
zias gruntis wylebSi. temperatura aseve gavle- Tevzi rom civ wyalSi movaTavsoT, is pasiuri
nas axdens fermentebisa da sxva cilebis formaze, xdeba da male kvdeba. Sesabamisad, antarqtidis
radgan aseT molekulebze gadacemul siTbos en- Tevzebs ar SeuZliaT, gauZlon 5-10C-ze maRal
ergias SeuZlia, daSalos is susti Zalebi, romle- temperaturas.
bic inarCuneben struqturas. yoveli fermenti rogor SeiZleba civ garemoSi mobinadre Te-
saukeTesod funqcionirebs temperaturaTa vi- vzebi metabolurad iseTive aqtiurebi iyvnen,
126

fermentTa struqturebi gansxvavdebian ara mar-


arqtikuli Tevzebi tropikuli Tevzebi
500 to sxvadasxva saxeobis populaciebsa da warmo-
zomieri sartylis
antarqtikuli
Tevzebi madgenlebs Soris, aramed erTze metma fermentis
Jangbadis moxmareba (mg kg C-1)

Tevzebi
formam SeiZleba iCinos Tavi erTsa da imave popu-
250
laciaSi da erT individSic ki (mamisa da dedisgan
sxvadasxva saxis fermentebi SeiZleba iqnes ga-
dacemuli).
izolirebuli fermentebis funqcionirebis
100
laboratoriulma kvlevam bevr SemTxvevaSi
gviCvena, rom sxvadasxva izoferments sxvadasxva
50 katalizuri Tviseba aqvs, rodesac maT sxvadasx-
0 10 20 30 va temperaturaze, pH, marilis koncentracieb-
sa da substratebis xelmisawvdomobaSi cdian.
temperatura (C)
katalizuri SesaZleblobis gazomvis erT-erTi
gza aris is siadvile, romliTac fermenti uerT-
sur. 5-22
deba substrats. es, rogorc wesi, gamoxatulia
miqael-mentanis konstantas (Km) saxiT, rac
warmoadgens substratis koncentracias, romlis
drosac reaqciis siCqare misi maqsimumis naxevars
udris. optimalurad adaptirebul fermentebs
es mudmiva subtratebis kocentraciis im diapa-
zonSi aqvT, romelic rogorc wesi, qsovilebSi
rogorc Tevzebi tropikebidan? metabolizmi
moipoveba. katalizuri reaqciis done, amrigad,
Sedgeba bioqimiur transformaciaTa seriebi-
Zalian mgrZnobiarea substratis koncentra-
sgan, romelTa umravlesobis katalizatorebi
ciebSi momxdari cvlilebebis mimarT (sur. 5-23).
fermentebi arian. radganac mocemuli transfor-
Km sidideebi laqtatdehidrogenazis (LDH) izo-
macia Tavs ufro swrafad maRal temperaturebze
fermentebisTvis barakudebis sam saxeobaSi asax-
iCens, vidre dabalze, sicivesTan adaptirebul
avs kompensacias. im temperaturaTa diapazonSi,
TevzebSi aRmoCenilma kompensaciam unda moicvas
romelsac TiToeuli am saxeobaTagani awydeba,
im substratebis an fermentebis raodenobrivi
garkveuli LDH-ebis Km sidideebi erTnairia
zrda, romlebic am procesSi TiToeuli nabijis
(sur. 5-24).
katalizatorebi arian (Somero 1978). mravali fer-
metaboluri kompensaciis suraTi cxadia,
menti Tavs iCens SedarebiT gansxvavebuli forme-
saocrad gamartivebulia. garemoSi cvlilebebi-
biT, romlebic xasiaTdebian cilebis jaWvSi
aminomJavebis cvlilebiT. am formebs uwodeben
izofermentebsa da izoenzimebs. maTi gansxvave-
ba, rogorc wesi, genis mcire cvlilebidan gamom-
dinareobs, romelic Sifravs cilis struqturas.

(Vmaqs)
fermentebis reaqcia

1/2
(Vmaqs)

Km
substratebis koncentracia

sur. 5-23 fermentebis reaqciis, rogorc substratebis sur. 5-24 urTierToba Km-sa da temperaturas Soris
koncentraciis funqciis siCqare. reaqciis doneebi sami saxeobis barakudas (Sphyraena) LDH fermentebSi zomieri (t),
Tanabrdeba, rodesac fermentebi gajerebulia (Vmaqs). mixails-
subtropikuli (st) da tropikuli (tr) wylebidan. temperaturis
mentanis konstanta (Km) aris subtratebis
kompensaciis gamo am sami saxeobis Kms-ebi TiTqmis identuria
koncentracia, romelSic reaqcia mimdinareobs Tavisi
maTi garemos normaluri temperaturis diapazonis farglebSi.
maqsimaluri donis naxevari ZaliT.
(AAfter Hochachka and Somero 1984.)
127

sadmi adaptireba moiTxovs metaboluri gzebis wyali iSviaTia, xSiria adaptaciebi wylis kargvis
srul gadawyobas, rac SeiZleba moicavdes cvli- Sesamcireblad. ZuZumwovrebs Soris CanTosani
lebebs fermentTa struqturaSi da koncentra- virTxa kargad aris adaptirebuli faqtobrivad
ciaSi. SesaZlebelia saerTod sxva metaboluri uwylo garemosTan mTeli rigi kargad ganviTare-
gzebis gamoyenebac. metaboluri sistemis evolu- buli wylis Semnaxveli meqanizmebis saSualebiT
cia srulad gagebuli ar aris da igi cxadia, Cveni (Schimdt-Nielsen and Schimdt-Nielsen 1952, 1953). magal-
axlandeli ganxilvis masStabs scdeba. cxovelebi iTad, CanTosani virTxis kuW-nawlavi STanTqavs
da mcenareebi iyeneben mTel rig struqturul da wyals narCeni nivTierebebisgan imdenad efeqtu-
funqciur adaptaciebs, romlebic axdenen maTsa rad, rom misi fekaliebi faqtobrivad mSralia.
da bunebas Soris urTierTobis optimizacias (Ho- cxovelTa umravlesobaSi wylis kargvis res-
chachka and Somero 1984, Prosser 1986). piratoruli gza am procesSi umniSvnelovanesi
saSualebaa. CanTosani virTxebi filtvebidan
aorTqlebul wyals ukan ibruneben cxviris ga-
farToebul RruebSi kondensaciis saSuale-
5.8 xmeleTis organizmebisTvis wy biT (Schmidt-Nielsen et al. 1970). rodesac CanTosani
lis Sekaveba temperaturis matebas virTxa SeisunTqavs mSral haers, sineste misi cx-
Tan erTad ufro Zneli xdeba viris RruSi orTqldeba, riTac agrilebs cxvirs
da asvelebs SesunTqul haers. rodesac notio
siTburi stresis Tavidan acileba kritikuli
haeri amoisunTqeba filtvebidan, misi wylis Sem-
mniSvnelobisaa individTa gadarCenisTvis. Zu-
cvelobis udidesi nawili kondensirdeba cxviris
Zumwovrebi da frinvelebi sxeulis temper-
RruSi. kondensaciisa da aorTqlebis monacvleo-
aturas inarCuneben maqsimaluri letaluri
biT sunTqvis dros CanTosan virTxebs minimumade
temperaturidan mxolod 6C-iT qvemoT. esaa tem-
dahyavT respiratoruli gziT wylis danakargi.
peratura, romelic zedmetad maRalia imisTvis,
eqstremalurad cxel garemoSi, sadac garemo
rom fiziologiurma procesebma gaagrZelon mo-
temperatura aWarbebs sxeulis temperaturas,
qmedeba. gril garemoSi mcenareebi da cxovele-
organizmebs SeuZliaT gagrileba mxolod aor-
bi fantaven aqtivobiT dagrovebul an mzisgan
Tqlebis meSveobiT. ase rom, Tu wyali Tavisu-
STanTqmul zedmet siTbos misi garemosadmi gada-
flad xelmisawvdomi ar aris, individebma unda
cemiTa (gamtaroba) da gamosxivebiT. magram rode-
Seamciron aqtivoba an unda eZebon grili mikroga-
sac haeris temperatura uaxlovdeba an aWarbebs
remo siTbosa da wylis biujetis dasabalansebad.
sxeulis temperaturas, individebs siTbos kargva
CanTosani virTxa amas mxolod kvebiTi aqtivobis
mxolod kanidan da respiratoruli zedapirebi-
Ramis gril periodebamde SezRudviT axerxebs,
dan wylis aorTqlebis meSveobiT SeuZliaT. ud-
abnoebSi wylis iSviaToba aorTqlebiT siTbos
kargvas ZviradRirebul meqanizmad aqcevs. cxel,
notio klimatSi haeris wylis orTqlis wneva ane-
lebs sxeulis zedapiridan aorTqlebas da aor-
TqlebiT amcirebs siTbos kargvis koeficients.
nebismier SemTxvevaSi, cxel garemoSi siTbos
biujetis dabalansebisTvis organizmebi xSirad
iZulebulni arian Seamciron siTbos Semgrove-
blobiTi saqmianoba, gamoiyenon grili mikrokli-
mati an ganaxorcielon sezonuri migraciebi
grili regionebisken (sur. 5-25). udabnos mravali
mcenare mimarTavs foTlebs imgvarad, rom Tavi
aaridos mzis pirdapir sxivebs (Ehleringer and Forseth
1980, Schulze et al. 1987), an Camoyris maT, raTa gaxdes
pasiuri siTbosa da wylis erToblivi stresebis
periodebSi.
siTburi stresis ararsebobis pirobebSic ki cx-
eli, mSrali garemo arTmevs sxeuls wyals mx- sur. 5-25 Savkudiani kaliforniuli kurdReli, romelic
olod imitom, rom sxeulis zedapirze wylis eZebs TavSesafars samxreT arizonis mwveli mzisgan meskitis
orTqlis wneva izrdeba temperaturasTan erTad. xis CrdilSi. udabnoSi mobinadre Savkudiani kurdRlebis
orTqlis wneva mkveTrad ormagdeba temperatu- msxvili yurebi da grZeli fexebi efeqturad asxiveben siTbos,
rodesac garemo maT sxeulze ufro dabali temperaturisaa
ris TiToeul 10C-ian zrdasTan erTad. iq, sadac
(U.S. Fish and Wildlife Service-ma mogvawoda)
128

dRis saaTebs miwis qveS SedarebiT gril, mSral maTi sxeulis temperatura saSiS maCvenebels mi-
garemoSi atarebs. misgan gansxvavebiT, Triebi aRwevs, isini ubrundebian gril soroebs, sadac
dRis ganmavlobaSi aqtiurni rCebian, rasac wy- Tavisufldebian zedmeti siTbos muxtisagan gam-
lis aorTqlebiT da gagrilebis SezRudviT aRw- tarobiTa da gamosxivebiT da ara aorTqlebiT.
even. amis Sedegad, maTi sxeulebis temperatura amgvarad, Triebi aqtiurdebian dRis sicxeSi da
izrdeba, radgan isini miwis zemoT imyofebian da ixdian SedarebiT mcire safasurs wylis kargvis
mzis zemoqmedebisadmi misawvdomebi arian. sanam saxiT (Hudson 1962).

daskvna

1. cocxal sistemebSi energiis transformaciebi STanTqaven am sxivebs. fotosinTezi Tavs iCens


damyarebulia naxSirbadisa da Jangbadis qimiaze. mxolod im siRrmeSi, sadamdec sinaTles CaRw-
fotosinTezis procesSi naxSirbadis raodenoba eva SeuZlia, ZiriTadad zedapirTan axlos, amas
mcirdeba da iqmneba organuli molekulebi, evfoturi zona ewodeba. evfoturi zonis qveda
romlebiTac mcenare sinaTlis energiis trans- limits, sadac fotosinTezi abalansebs respira-
formacias axdens qimiuri bmebis potenciur cias, ewodeba kompensaciis wertili.
energiad. sunTqvaSi organuli molekulebi iJan-
gebian, aTavisufleben ra energias siTbos saxiT 5. fotosinTezis ganmavlobaSi mcenareebi ax-
da atf-is sinTezisTvis. denen naxSirbadis asimilirebas C3 (kelvin-benso-
nis cikli) im gzis saSualebiT, romlis kataliza-
2. CO2-is gradienti atmosferosa da xmeleTis toric fermenti rubiskoa. am ferments naklebi
mcenareebis sxeulebs Soris ufro mcirea, vidre kavSiri aqvs CO2-sTan da axorcielebs Jangvas
wylis orTqlis wnevis gradienti. amrigad wylis maRal temperaturaze. maRal temperaturasTan
konservacia mcenareTaTvis da mSrali garmosT- adaptirebul mcenareebSi (C4 tipis mcenareebi)
vis problemas warmoadgens. wylis mcenareebi win wamoiwia naxSirbadis asimilaciis ufro
arc ise SezRudulebi arian CO2-is xelmisawvdo- efeqturma meTodma, romelic foTolSi sivrco-
mobiT, rogorc xmeleTis mcenareebi, radgan CO2 brivad daSorebulia C3 reaqciebisagan. udabnos
kargad ixsneba wyalSi. gaxsnili CO2-is nawili cxel garemoSi zogierTi mcenare iyenebs CAM
qmnis naxSirmJavas (H2CO3), romelic iSleba bi- fotosinTezs, raTa droSi ganacalkevos naxSir-
karbonatis (HCO3-) da naxSirmJavis (CO32-) ionebad badis asimilaciebi da kelvin-bensonis ciklis
mraval bunebriv wyalSi. naxSirbadi am ionebSi reaqciebi. C4 da CAM zrdian wylis gamoyenebis
SeiZleba pirdapir iqnes gamoyenebuli fotosin- koeficients maRal temperaturebze, magram
Tezisas. energetikulad naklebad efeqturni arian C3 fo-
tosinTezTan SedarebiT, romelsac upiratesoba
3. fotosinTezissTvis xelsayrelia sxivebis
eniWeba gril, notio garemoSi.
talRebis sigrZe 400nm (iisferi) da 700nm-s (wi-
Teli) Soris, xilul speqtrSi. mcenaris foT- 6. temperatura moqmedebs qimiuri reaqciebis
lebi Seicaven pigmentebs, iseTebs, rogoricaa doneze, fermentebis stabilurobasa da pro-
qlorofili (mwvane) da karotinoidebi (yviTeli). teinebis konformaciaze. organizmTa umrav-
es pigmentebi STanTqaven am sinaTles da iyeneben lesoba cxovelmoqmedebs 0C da 45C Soris.
mis energias. udabnos zogierTi mcenare agavasa da kaqtusis
ojaxebidan adaptirebulia imisTvis, rom gaum-
4. wylis mier sinaTlis STanTqmasa da gafantvas
klavdes 50C-ze maRal temperaturas gamosx-
zRudavs siRrme, romelzec fotosinTezi
ivebisadmi maTi xelmisawvdomobis SemcirebiT.
SeiZleba ganxorcieldes wylis garemoSi. wyali
organizmTa mraval saxeobas SeuZlia gadaitanos
grZeli sxivebis talRebs ufro Zlier STanTqavs,
Zalian dabali temperatura (yinvis wertilze
vidre mokleebs. amitom mzard siRrmeSi mwvane
dabla) iseTi meqanizmebis saSualebiT, romlebic
Suqi dominirebs. Rrma wylis wyalmcenareebs
saSualebas aZleven maT an yinvas gaumklavdnen an
aqvT pigmentebi, romlebic STanTqaven mwvane
aitanon yinvis zemoqmedeba.
sinaTles. zedapirTan axlos arsebul wyalmcena-
reebs, sadac ufro mokle sxivebi dominireben 7. organizmebsa da maT garemos Soris siTbos
(iisferi da lurji), aqvT pigmentebi, romlebic transferis oTxi gza arsebobs. gamosxiveba
129

aris eleqtronuli energiis STanTqma da gacema. metaboluri procesebis temperaturuli


gamtaroba aris siTbos kinetikuri energiis optimumi SeiZleba awyobili iyos garemos maxa-
transferi kontaqtSi myof nivTierebebs Soris siaTebel temperaturaze sakvanZo fermentebis
an nivTierebis erTi nawilidan meoreSi. konveq- struqturisa da raodenobis SecvliT.
cia aris sxvadasxva temperaturis siTxeebis an
airebis moZraoba zedapirze, sadac mimdinareobs
siTbos transferi gamtarobiT. aorTqlebis pro-
9. wylis stresi izrdeba temperaturasTan
erTad. mSral garemoSi cxovelebi eZeben gril
cesSi dakarguli wyali uzrunvelyofs siTbos
mikroklimats, xolo mcenareebi zrdian foT-
kargvas.
lebis winaaRmdegobis unars. amgvari reaqciebi
8. imis miuxedavad, rom fizikuri da biologiuri erTdroulad amcirebs produqtiulobas gaz-
procesebi Cqardeba maRal temperaturaze, rdili gadarCenis sanacvlod.

savarjiSoebi

1. fotosinTezi mimdinareobs ujredis eloba. axseniT urTierToba sasazRvro fenasa


organelaSi, romelsac qloroplasti ewodeba, da konveqcias Soris da ganixileT mcenareTa
xolo ujreduli sunTqva xorcieldeba mitoqon- da cxovelTa adaptaciebi, romlebic gavlenas
driaSi. ratom aqvs yvela evkariotul ujreds axdenen am urTierTobaze.
mitoqondria da mxolod
ramdenimes _ qloroplasti? 3. warmoidgineT zedapiruli tba, romelic
moicavs Tevzebis populacias da mafotosin-
2. rodesac siTxe (orTqlis an Txevadi saxiT) Tezirebel planqtons. zamTris erT sezonze tba
exeba zedapirs, formirdeba sasazRvro ifareba Zalian gamWvirvale yinulis safariT.
fena _ areali zedapiris axlos, sadac siTxe momdevno sezonze, yinulis formirebis Semdeg,
ar miedineba. sasazRvro fena wyalmcenareebis Tovlis sqeli fena daileqeba yinulis Tavze.
zedapirze zRudavs wylidan mcenarisken naxSir- ganasxvaveT tbis ori mdgomareoba da masSi mobi-
badis difuzias. moifiqreT, sxva saxis sasazRvro nadre organizmebis bedi ori zamTris
fenebi ekologiaSi da ganmarteT maTi mniSvn- magaliTze.
130

Tavi 6

reaqcia garemos
cvililebaSi

gzamkvlevi kiTxvebi
rogor gamoiyeneba ukukavSiris maryuJi ras warmoadgens cxovelis cxovelqmedebis
homeostazis regulirebisTvis? sivrce?
riT gansxvavdebian regulatoruli,
ra urTierTobaa garemos temperaturasa aklimatoruli da ganviTarebis reaqciebi?
da temperaturis energetikul safasurs
Soris homeoTermebSi? ra upiratesobebi aqvs migracias, Senaxvasa
da miZinebas?
ra gansxvaveba arsebobs homeoTermebSi da riTaa mniSvnelovani evropis
poikiloTermebSi Termoregulaciis wylismzomelas ganviTarebis reaqciebi?
meqanizmebs Soris?
ra ganasxvavebs garemos cvlilebebis
winaswarmetyvelebis uSualo da Soreul
ra regulatorul winaaRmdegobas miniSnebebs?
awydebian udabnos organizmebi da rogor
umklavdebian isini maT? ra aris ekotipi?

m eoTxe da mexuTe TavebSi Cven aRvwereT divarT civ amindSi, SeiZleba avkankaldeT
fizikuri garemos Tvisebebi da ganvixileT, _ es Cveni organizmis siTbos SenarCunebis
Tu rogor inarCuneben organizmebi sakuTari erTgvari meqanizmia. Cveni reaqciebi
garemos wonasworobas wyalTan, marilebTan, garemoebiT cvlilebaze inarCuneben Sinagan
qimiur energiasTan da siTbosTan mimarTebaSi. mdgomareobas normaluri funqcionirebisTvis
Cven xazi gavusviT imas, rom garkveuli saWiro optimumze. magram ra gansazRvravs
disbalansis mdgomareobis SenarCuneba, saukeTeso Sinagan pirobebs? ra doneze unda
romelSic organizmebi inarCuneben gradientebs ifunqcioniros individma? rogor SeiZleba
sxeulisa da nivTierebebis koncentraciebSi yvelaze efeqturad garemos cvlilebaze
TavianT sxeulebsa da garemos Soris, moiTxovs reagireba?
energiis xarjvas. organizmis garemosTan reaqciebi garemos cvlilebebze unda
urTierTobis garTuleba aris faqti, rom iqnas gaanalizebuli ise, rogorc problema
cvlilebebi xSiria garemoSi, esaa: sinaTlisa da ekonomikaSi mogebisa da safasuris safuZvelze.
sibnelis dRiuri periodebi, sezonebis wliuri rodesac garemo civdeba, kankali wvavs
cikli, xSirad araprognozirebadi klimati. glukozas, raTa Seqmnas gare siTbo, riTac
TiToeuli individis gadarCena damokidebulia gaaTbobs sxeuls. grZelvadiani mogeba aris
mis SesaZleblobaze, gaumklavdes cvli- is, romelic zrdis organizmis gadarCenis
lebebs garemoSi. mxolod adamianebi SeiZleba albaTobas. magram kankali aseve moiTxovs
acnobierebdnen TavianT reaqcias cvli- energias sxeulis siTbos sawarmoeblad,
lebebze. rodesac Tbili oTaxidan gareT gav- romelmac Tavis mxriv, SeiZleba daSalos cximis
131

rezervi da cxovreba ufro arasaimedo gaxados zedmetad cxeba, temperaturisadmi mgrZnobiare


sakvebis moulodneli deficitis winaSe. gadamrTveli gamorTavs gamaTbobels. rodesac
organizms SeuZlia, Seamciros temperaturis temperatura metad ecema, gadamrTveli kvlav
regulirebis amgvari safasuri regulirebadi CarTavs mas. bneli oTaxidan mzis sinaTleze
temperaturis SemcirebiT iseve, rogorc Cven gasvlisas, Tvalis guga swrafad viwrovdeba,
dabla vwevT Termostats sawvavis dasazogad. rac zRudavs TvalebSi Semavali sinaTlis
magram organizmis sicocxlis Zravis daweva aseve raodenobas. sicxesTan zedmeti mificxeba
amcirebs misi aqtivobis dones da amrigad, misi iwvevs oflis denas, rac Tavis mxriv zrdis
sakvebis Semgroveblobisa da mtaceblebisgan aorTqlebiT siTbos kargvas kanidan da xels
Tavis daRwevis SesaZleblobebs. uwyobs sxeulis temperaturis normalur
rodesac ganvixilavT mraval faqtors, doneze SenarCunebas.
romlebic garkveuli reaqciis safasursa da amgvari negatiuri ukukavSiris reaqciis
mogebaze gavlenas axdens, optimumi faqizi formebia: rodesac sistema gadaixreba Tavisi
koncefcia xdeba. am TavSi Cven aRmovaCenT normidan an sasurveli mdgomareobidan,
garemos cvlilebis gamo organizmTa reaqciebis Sinagani reaqciis meqanizmebi moqmedeben am
sazRvrebs, raTa gavigoT, ratom aregulirebs mdgomareobis aRsadgenad. sistema SeiZleba,
sxvadasxva organizmi Tavis Sinagan pirobebs gadavides normidan garegani (anu garemo
sxvadasxva doneebze, an ratom ar aregulireben pirobebis) an Sinagani gavlenis saSualebiT,
saerTod da ra mizniT iyeneben isini reagirebis romlebic organizmis fiziologiur mdgoma-
sxvadasxva saSualebas garemos cvlilebebze. reobaSi momxdari cvlilebis Sedegia.
magaliTad, aqtivobas Tan sdevs siTbos mzardi
metaboluri procesi, romelic gafantul
unda iqnas ofldeniT (e.i. aorTqlebiT) an
6.1 hopeostazi damokidebulia sxva romelime fizikuri meqanizmiT. sisxlSi
uaryofiT ukukavSirze Jangbadis koncentracia mcirdeba, xolo
naxSirbadisa _ izrdeba. es cvlilebebi
homeostazi aris individis SesaZlebloba,
gamoswordeba gaxSirebuli sunTqviT, rac
SeinarCunos Sinagani pirobebis mudmivoba
zrdis airebis cvlas sisxlsa da filtvebs
garemo pirobebis mdgomareobis cvlilebis
Soris.
winaSe. yvela organizmi aviTarebs homeostazs
amgvari negatiuri ukukavSiris sistemis
raRac doniT, zogierTi garemo pirobis
arsebiTi elementebia: 1. meqanizmi, romelic
gaTvaliswinebiT, Tumca homeostazuri meqa-
SeigrZnobs organizmis Sinagan mdgomareobas;
nizmebis gaCenis pirobebi da efeqturoba
2. realuri Sinagani mdgomareobis sasurvel
icvleba.
mdgomareobasTan Sedarebis saSualeba an seT
yvela saxis homeostazi amJRavnebs nega-
pointi (regulirebadi sididis dadge-nili
tiuri ukukavSiris Tvisebebs, risi magaliTic
mniSvneloba); 3. aRmasrulebeli mowyobilo-
Termostatis moqmedebaa. rodesac oTaxSi
ba, romelic cvlis organizmis Sinagan

hipoTalamusi sxeulis organoebi sxeulistemperatura


Termostati gamaTbobeli temperatura

neitraluri
seT sensori da
da siTbo
aRmasrulebeli Sedegi
pointi gadamrTveli
hormonaluri
signalebi

ukukavSiri

sur. 6-1 sxeulis temperaturis regulirebis negatiuri ukukavSiris sistemis ZiriTadi Tvisebebi.
Termostati sxeulis mdgomareobas seT points adarebs. rodesac es ori gansxvavdeba, is signals
uzgavnis aRmasrulebel organoebs, raTa kvlav Caayenon seT pointTan normaSi sxeulis mdgomareoba.
sxeulis temperaturis regulirebis sakiTxSi, Termostati ganlagebulia hipoTalamusSi.
132

mdgomareobas saWiro mimarTulebiT (sur. 6.2 sxeulis temperaturis reguli


6-1). zog SemTxvevaSi, negatiuri ukukavSiris reba cxovelebSi homeostazis mniS
sistemebi arseboben erT ujredSi an erT
vnelovani aspeqtia
molekulaSic ki. magaliTad, metaboluri
temperatura biologiuri funqciis
donis zrdasTan erTad, sisxlsa da
erT-erTi yvelaze mniSvnelovani determinantia,
qsovilSi Jangbadis koncentracia mcirdeba.
radgan umravlesi bioqimiuri procesebis
amavdroulad, izrdeba naxSirorJangisa
intensivoba izrdeba temperaturis zrdasTan
da wyalbadis ionebis koncentracia. Cvens
erTad. magaliTad, salamandra Plethodon jordani-
sisxlSi arsebuli hemoglobinis molekulebis
ebis metaboluri donis Q10 (temperaturis
struqturebi reagireben wyalbadis ionebis
yovel 10C-iT zrdasTan SesabamisobaSi
gazrdil koncentraciaze imgvarad, rom
myofi zrdis faqtoriali) _ aris l O2h1
molekulebi naklebad mWidrod ikavSireben
10-20C temperaturaTa diapazonSi (Feder et al.
Jangbads da ufro advilad uSveben sisxlis
1984). organizmTa umravlesoba iseT adgilas
qsovilebsa da plazmaSi. amrigad, hemoglobins
binadrobs, sadac garemos temperatura icvleba.
aqvs misTvis struqturaSi CaSenebuli meqanizmi
xSirad es cvlilebebi droebiTia, rogorc Ramis
metabolizmis saWiro qsovilebisadmi Jangbadis
sigrile da zamTris sicive. temperatura aseve
gadacemis gasazrdelad.
SeiZleba sivrcobrivad icvlebodes, rogorc
sxva SemTxvevebSi negatiuri ukukavSiris
Crdiliani da mziani adgilebis SemTxvevaSi
erT sistemaSi sxeulis mravali nawilia
xdeba. am nawilSi Cven ganvixilavT adaptirebas
CarTuli. magaliTad, ZuZumwovrebi sxeulis
garemos temperaturis cvlilebebTan.
temperaturas hipoTalamusSi moZravi sis-
ZuZumwovarTa da frinvelTa umravlesoba
xlis temperaturis mixedviT `zomaven~.
inarCunebs sxeulis mudmiv temperaturas,
sapasuxod, nervuli sistemis mier Sesabamisi
sadRac 36C-sa da 40C-s Soris, imis miuxedavad,
signalebi igzavneba sxeulis sxvadasxva
rom garemos temperatura SeiZleba icvlebodes
nawilSi, romelic astimulirebs kunTebs
_50C-dan +50C-mde. amgvari regulacia,
kankalisTvis, kans oflis gamosayofad da
romelsac homoTermias uwodeben (berZnuli
sisxlSi arsebuli hormonebs, romlebsac
sitva ,,homo _ niSnavs igives), qmnis mudmiv
SeuZliaT, bicentraluri organoebis metabo-
temperaturul (homoTermul) pirobebs
luri siTbos warmoqmnis gazrda. Tumca
ujredebSi, romlis farglebSic biologiur
raRac doziT siTbos raodenobaze kontrols
procesebs, SeuZliaT efeqturad moqmedeba.
inarCunebs adgilobrivi donec. rodesac
amasTan, amgvari maRali temperatura aCqarebs
kanis nawili xelmisawvdomia sicivisTvis,
reaqciebs da xels uwyobs aqtivobis maRal
ZarRvebi viwrovdeba da xels uSlis sisxlis
dones. amisgan gansxvavebiT, civsisxliani an
(da siTbos) dinebas zedapirisken. reaqciebi
poikiloTermuli organizmebis (magaliTad
temperaturis cvlilebisadmi moicaven Semdeg
amfibiebisa da mwerebis) Sinagani garemo
qcevebs: mravali mcire zomis frinveli da
eTanxmeba garemo temperaturas (berZnulad
ZuZumwovari erTmaneTs ekvris civ amindSi,
,,poikilo niSnavs cvalebads). cxadia, am
ZaRlebi rgolad ikvrebian, raTa Seamciron
organizmebs ar SeuZliaT funqcionireba
sicivisTvis xelmisawvdomi zedapiris farTi,
eqstremalurad maRal an dabal temperaturaze.
Cven, adamianebi ki, Tbil tanisamoss vicvamT.
maT SeuZliaT, iyvnen aqtiurni mxolod garemo
fizikuri garemos cvlilebebze TavianTi
pirobebis viwro diapazonSi.
reaqciebis mixedviT, organizmebi or ZiriTad
e.w. `civsisxlian~ cxovelTa umravlesoba,
kategoriad iyofa: 1.regulatorebi arian
maT Soris reptiliebi da mwerebi, sxeulis
organizmebi, romlebic inarCuneben mudmiv
siTbur balanss aregulireben biheviorulad,
Sinagan garemos temperaturasTan, pHTan,
ubralod, Crdilidan gamosvliT an mzis
Tu xsnarebTan mimarTebaSi. 2.konformerebi
mimarTulebiT TavianTi orientaciis SecvliT.
saSualebas aZleven TaviaT Sinagan garemos,
radganac maTi siTbos wyaro mdebareobs maTi
misdion garegan cvlilebebs. bayayebi sis-
sxeulis gareT, biologebi maT eqtoTermebs
xlSi marilis koncentracias aregulireben,
(`garegani siTbo) uwodeben; `Tbilsisxliani
magram Seesabamebian garemos temperaturas.
cxovelebi (ZuZumwovrebi da frinvelebi)
Tbilsisxliani cxovelebic ki nawilobriv
moixseniebian endoTermebad (`Sinagani
emorCilebian garemos temperaturas. civ
siTbo). Tumca gansxvaveba endoTermebsa da
amindSi Cveni xelebi, fexebi, cxviri da yurebi
eqtoTermebs Soris arc ise mkveTria. zog
_ Cveni sxeulis sicivemisawvdomi nawilebi _
endoTerms SeuZlia, Seamciros sxeulis siTbo
saocrad civi xdeba.
133

iseT dros, rodesac sakvebi ar aris uxvad organo _ Termostati tvinSi (Hammel 1968, Calder
da dasvenebis periodebSi. am strategias and King 1974, Heller et al. 1978). es Termostati
heteroTermia ewodeba (Hutchison and Dupr 1992). reagirebs sisxlis temperaturis cvlilebaze
magaliTad, mweris mWamel Ramurebs, romlebic da gamoyofs hormonebs, raTa Seanelos
cxadia, endoTermebi arian, SeiZleba gauWirdeT an daaCqaros sxeulis qsovilebSi siTbos
sxeulis maRali temperaturis SenarCuneba dagroveba. amasTan, homoTermTa umravlesoba
sicivis dros, radgan maTi eqtoTermuli sxeulis temperaturis reguli-rebisTvis
msxverpli ar aris aqtiuri. es problema SeiZleba gaRebuli Zalisxmevis naxevars garemosgan
daZleul iqnas maTi sxeulis temperaturis siTbos miRebis an kargvis regulaciiT axerxebs.
drodadro, Ramis Zilis dros Semcirebis gziT. magaliTad, adamianebi Tbil tanisamoss icvamen
amis msgavsad, zogierT eqtoTermul cxovels, civ amindSi da eridebian mzeSi dgomas, rodesac
SeuZlia, gazardos Tavisi Sinagani sxeulis cxela. frinvelebi ifueben frTebs, raTa
temperatura fiziologiurad drois mokle daicvan Tavi sicivisgan.
periodebis ganmavlobaSi _ am strategias imisTvis, rom SenarCunebul iqnas gare-
fakultaturi endoTermia ewodeba. cxrili mosgan mniSvnelovnad gansxvavebuli Sinagani
6-1-Si Tavmoyrilia temperaturis regulirebis pirobebi, saWiroa energia da muSaoba. civ
es formebi. garemoSi sxeulis mudmivi temperaturis
sxeulis temperaturis regulirebis energe- SenarCuneba frinvelebisa da ZuZumwovrebis
tikuli safasuri TbilsisxlianebSi mier homeostazis metaboluri safasuris
rogor regulirdeba sxeulis temperatura? magaliTia. rodesac haeris temperatura
homoTermTa umravlesobas aqvs mgrZnobiare mcirdeba, gradienti Sinagan da garegan garemos
Soris izrdeba da sxeulis zedapiri siTbos
proporciulad ufro swrafad kargavs. cxoveli,
romelic inarCunebs sxeulis temperaturas
cxrili 6-1 homeostazis sxeulis temperaturasTan
asocirebuli terminebi
40C-ze, kargavs siTbos orjer ufro
swrafad 20C garemoSi (20C-iani gradienti),
homoTermia sxeulis mudmivi (rogorc wesi, vidre 30C garemoSi (10C-iani gradienti).
garemoze Tbili) temperaturis
SenarCuneba (amrigad, `Tbil-
princips, romlis mixedviTac siTbos kargva
sisxlianebi~)* icvleba sxeulisa da garemos temperaturaTa
gradientis pirdapirprocporciulad, ewodeba
endoTermia gazrdili metabolizmis
gamoyeneba sxeulis niutonis gagrilebis kanoni. sxeulis mudmivi
gagrilebisTvis hermoTermiis temperaturis SesanarCuneblad, organizmma
SesanarCuneblad
unda Seivsos dakarguli siTbo metaboluri
eqtoTermia garegani siTbos wyaroebze dagrovebiT. amrigad, sxeulis temperaturis
dayrdnoba (mzis gamosxiveba,
siTbos gamtaroba Tbili
SesanarCuneblad saWiro metabolizmis
zedapirebidan) sxeulis done izrdeba sxeulsa da garemos Soris
gazrdili temperaturis temperaturaTa gansxvavebis pirdapir propor-
SesanarCuneblad
ciulad.magaliTad, centralur da samxreT
poikiloTermia sxeulis temperaturis amerikaSi mobinadre gamoqvabulis saxeobis
regulirebis warumatebloba,
ris gamoc xdeba SeTanxmeba
ulvaSian Ramura Pteronotus davyi-is Jangbadis
garemos temperaturasTan moxmareba (ml O2 g-1 h-1) izrdeba 0,40-iT garemos
(civ-sisxlianebi) temperaturis TiToeuli gradusis klebaze.
heteroTermia sxeulis temperaturis 15C-ze dabali temperatura letaluria am
fakultaturi kleba RamurebisTvis (sur. 6-2).
endoTermuli cxovelis mier
metabolizmis erTaderTi funqcia tem-
fakultaturi eqtoTermuli cxovelis sxeulis peraturis regulacia rom yofiliyo,
temperaturis zrda garkveuli organizms araviTari metaboluri siTbos
endoTermia
fiziologiuri procesebis
saSualebiT
warmoeba ar dasWirdeboda iseT SemTxvevebSi,
rodesac sxeulis temperatura garemos
temperaturis tolia, rodesac araviTari
*gaxsovdeT, rom homeoTermulma organizmebma, SeiZleba, siTbo ar mimoicvleba sxeulsa da garemos
gafanton siTbo rogorc wesi, aorTqlebiTi gagrilebis
saSualebiT, rodesac garemos temperatura aWarbebs
Soris. organizmebi gamoimuSaveben ener-gias,
sxeulis sasurvel temperaturas. marTalia, maT romelic aranair kavSirSi ar aris tempera-
civsisxlianebs uwodeben, poikiloTermebi SeiZleba Zalian turis regulaciasTan da guliscemis,
gaTbnen maRali temperaturis garemoSi. sunTqvis, kunTovani tonusis Tirkmelebis
134

metabolizmis maqsimaluri siCqare

nivTierebaTa cvlis siCqare


sakvebis
Segrovebis
sxeulis temperatura (C)

siCqare
40

minimaluri
(ZiriTadi)
nivTierebaTa
35 cvla

30 c b Tlc Tb
0 10 20 30 40
garemos temperatura (Ta)
garemos temperatura (C)
sur. 6-3 urTierToba nivTierebaTa cvlasa da
garemos temperaturas Soris homeoTermul frinvelebsa
10 an ZuZumwovrebSi, romelTa sxeulis temperaturac
normalurad narCundeba Tb doneze. Tlc aris qveda kritikuli
Jangbadis moxmareba

temperatura, romlis qvemoTac nivTierebaTa cvla unda


gaizardos sxeulis temperaturis SesanarCuneblad. c
(ml O2g1h1)

wertili dabali kritikuli fiziologiuri temperatura


5 _ udablesi temperaturaa, romelzec organizmebs
SeuZliaT, SeinarCunon metabolur nivTierebaTa warmoeba
temperaturis regulirebisTvis. wertili b aris qveda
kritikuli ekologiuri temperatura _ minimaluri
temperatura, romelzec organizmebs, SeuZliaT,
0 SeinarCunon sakuTari Tavi mudmivad Tavis bunebriv
garemoSi, SezRuduli sakvebis warmoebis SesaZleblobiT.
0 10 20 30 40
garemos temperatura (C)

sur. 6-2 urTierToba garemos temperaturasa da sxeulis sa da Termul gamtarobaze (done, romelzec
temperaturasa da Jangbadis moxmarebis doneebs Soris siTbo gadis kanSi). rodesac sxeulis zoma
venesuelas ulvaSian RamurebSi. daaxloebiT 33C-s qvemoT izrdeba, ZiriTadi nivTierebaTa cvla ufro
Ramuram unda gazardos Jangbadis moxmareba garemos swrafad izrdeba (alometruli daxriloba
temperaturis klebis proporciulad, raTa SeinarCunos
0,75, ix. Tavi 3), xolo sqeli bewvi an bumbuli
sxeulis temperatura mudmiv 38C-ze. temperaturebi 15C-
amcirebs Termul gamtarobas. Sedegad, Tk
s qvemoT am RamurisTvis letaluria.
mcirdeba mzard zomasTan erTad, daaxloebiT
(After Bonaccorso et al. 1992.)
30C-idan beRuras zomis frinvelebSi, 0C-mde
pingvinebsa da ufro msxvil saxeobebSi (Calder
and King 1974).
organizmis SesaZlebloba, SeinarCunos
da sxva funqciebis mxardasaWerad ixarjeba
sxeulis maRali temperatura dabali garemo
garemos temperaturis miuxedavad. cxovelis
temperaturis pirobebSi, SezRudulia mokle
metaboluri procesebis dones, romelic
vadiT siTbos generirebis fiziologiuri
kuW-nawlavSi sakvebi ar moepoveba, ewodeba
SesaZleblobis mier. xolo grZeli vadiT _
ZiriTadi nivTierebaTa cvla (BMR/RMR). BMR
misi SesaZleblobiT, daagrovos sakvebi siTbos
warmoadgens energiis gamoyenebis yvelaze
mopovebis metaboluri moTxovnilebebis
dabal dones normalur pirobebSi. am doneze
dasakmayofileblad. maqsimaluri siCqare,
individi awarmoebs sakmaris siTbos saimisod,
romlis ganmavlobaSic organizms, SeuZlia,
raTa SeinarCunos sxeulis temperatura manam,
samuSaos Sesruleba, 10-15jer aRemateba mis
sanam garemos temperatura rCeba garkveul
BMR-s (Kleiber 1961, King 1974). dRis ganmavlobaSi
zRvars zemoT, romelsac qveda kritikuli
Zalian cota organizmi xarjavs energias
temperatura (Tlc) ewodeba (sur. 6-3). qveda
siCqariT, romelic oTxjer aRemateba BMR-
kritikuli temperaturis qvemoT individma
sas (Drent and Daan 1980). rodesac garemo
unda gazardos nivTierebaTa cvla, raTa
ise civdeba, rom siTbos kargva aRemateba
daabalansos siTbos gazrdili kargva. qveda
organizmis SesaZleblobas, warmoqmnas siTbo
kritikuli temperatura damokidebulia BMR-
135

(wertili c sur. 6-3-Si), sxeulis temperatura


klebas iwyebs, es fataluri mdgomareobaa
32C
homeoTermebisTvis.
yvelaze dabali temperatura, romelSic
homeoTermebs SeuZliaT gadarCena didi
15C
periodis ganmavlobaSi, xSirad damokidebulia
maT SesaZleblobaze, moagrovon sakvebi
da ara maT SesaZleblobaze, daagrovon da
8C
gadaamuSavon energia. cxovelebi SeiZleba
dabali temperaturis pirobebSi SimSiliT
daixocon, radgan isini sakvebis energias
05C
ufro swrafad xarjaven, vidre misi Segroveba
SeuZliaT. zomier da arqtikul klimatSi
yvelaze civi temperatura xSirad asocirdeba
StormebTan da Tovlis safaris dagrovebasTan,
rac arTulebs sakvebis Segrovebas da fitavs sur. 6-4 yinulze mdgomi Toliis fexisa da terfis kanis
temperatura. sisxlZarRvebis anatomiuri struqtura,
rogorc fiziologiuri, ise ekologiuri
romelic saSualebas aZlevs sawinaaRmdego mimarTulebian
siTbos energiis resursebs. Tu temperatura
siTbos cvlas arteriul sisxlsa (A) da venur sisxls (V)
daecema sur. 6-3-ze aRniSnuli b wertilis
Soris, aRbeWdilia marjvena mxares. vert. isrebi miuTiTeben
qvemoT, organizmi veRar SeZlebs, awarmoos sisxlis moZraobis mimarTulebas, horizontaluri isrebi
saWiro energia rogorc sakvebis mosapoveblad, miuTiTeben siTbos transfers. Sunti S wertilSi saSualebas
ise sxeulis temperaturis SesanarCuneblad. aZlevs Tolias, SezRudos sisxlis transferi terfebSi,
am temperaturas ewodeba qveda kritikuli riTac amcirebs sisxlis dinebasa da siTbos kargvas kidev

ekologiuri temperatura. Tu garemos ufro metad, sisxlis wnevis awevis gareSe. (After Irving 1966,

temperatura daecema sur. 6-3-ze aRniSnuli Schmidt-Nielsen 1983.)

c wertils qvemoT, organizms aRar SeeZleba


sxeulis temperaturis regulirebisTvis
saWiro metaboluri energiis warmoeba da
urTierTsa-winaaRmdego mimarTulebiani
igi daiRupeba. c wertils uwodeben qveda
siste-mis meSveobiT aRweven (ix. me-5 Tavi),
kritikul fiziologiur temperaturas. c
sadac fexebisken arteriebSi mimavali Tbili
da b wertilebs Soris organizmebs SeuZliaT
sisxli siTbos sxeulSi dabrunebul venur
gadarCnen, magram mxolod SedarebiT mokle
sisxls gadascems, rodesac igi venebis axlos
periodSi da energiis uaryofiTi balansiT. b
Caivlis. (Scholander 1955, Scholander and Schevill
wertils zemoT balansi dadebiTia da organizms
1955). amrigad, siTbo gadaecema arteriulidan
ara marto gadarCena, aramed sakvebis mopovebis
venur sisxls da ukan ubrundeba sxeuls imis
garda sxva energiis momxmarebel saqmianobaSi
magivrad, rom daikargos garemoSi.
CarTvac ki SeuZlia.
zogi organizmi sxeulis temperaturas
amcirebs dRe-Ramis garkveul dros imisTvis,
rom Seamciros gansxvaveba sakuTar da garemos
energetikuli safasuris Semci- temperaturebs Soris. mcire zomis gamo,
reba kolibrebs TavianT wonasTan SedarebiT,
rodesac homeostazuri safasuri imaze metia, zedapiris didi farTi aqvT da Sesabamisad,
vidre individs SeuZlia Tavs ufleba misces, siTbos imaze mets kargaven, vidre misi warmoeba
maSin garkveuli ekonomikuri zomebia misaRebi. SeuZliaT. amis gamo, kolibrebs esaWiroebaT
magaliTad, individs, SeuZlia, Seamciros metabolizmis Zalian maRali tempi, raTa
sxeulis zogierTi nawilis regulirebuli dasvenebis dros sxeulis temperatura
temperatura, riTac Seamcirebs temperaturul daaxloebiT 40C-mde SeinarCunon. zogierTi
gansxvavebas sxeulsa da garemos Soris. saxeoba, romlebic gril garemoSi binadrobs,
radganac frinvelebis fexebi da terfebi SeiZleba Ramis ganmavlobaSi SimSiliT daiRu-
ar aris bumbuliT dafaruli, isini civ pos, Tu ZilquSSi ar Cavardeba, romlis drosac
regionebSi siTbos dakargvis mniSvnelovani aRwevs hibernaciis msgavs sxeulis temperatu-
mizezi iqneboda, sxeulis temperaturaze ris dacemasa da pasiurobas. dasavleT
naklebi temperaturis rom ar yofiliyvnen induri kolibri Eulampis jugu-laris agdebs
(sur. 6-4). Toliebi amas siTbos gacvlis temperaturas 18-20C-amde RamiT dasvenebisas.
136

15 zomieri klimatis zogierTi ZuZumwovari,


rogorebic arian Taxvebi, wavebi da ondatrebi,
upiratesad wyalSi mcxovrebi cxovelebi
arian. siTbos dinebisadmi wylis saocrad
Jangbadis moxmareba (cm3g1h1)

dabali winaaRmdegobisa da maT sxeulebsa da


10 garSemo wylis temperaturas Soris arsebiTi
gansxvavebis gamo, es cxovelebi saSiSi
gaRviZebuli Termuli gamowvevebis winaSe dganan. wyalSi
sxeulis siTbo male ikargeba xelmisawvdomi
adgilebidan. aseT cxovelebSi xSiria siTbos
5 kargvis Sesamcirebeli morfologiuri da
fiziologiuri adaptaciebi, rogoricaa
ZilquSSi sqelbewviani safari da didi raodenobiT
sxeulis cximi. sazRvao ZuZumwovrebis,
veSapebisa da delfinebis daxvewili adapta-
0 ciebi sxeulidan siTbos kargvis sakmaris
10 20 30 40
dacvas warmoadgenen imisaTvis, rom SesaZlo
haeris temperatura ( C) 0
gaxadon wyalSi arseboba. magram wylis
mraval frinvelsa da ZuZumwovars ar SeuZlia
sur. 6-5 urTierToba energiis metabolizmsa da haeris
temperaturas Soris dasavleT indur kolobrSi ZilquSisa
wyalSi usasrulobamde aqtiuri darCes
da normaluri mdgomareobis magaliTze. orive SemTxvevaSi, sxeulis siTbos kargvis gamo. am organizmebis
es frinveli endoTermulia, magram is aregulirebs sxeulis aqtiurobas nawilobrivi Termuli SezRudvebi
temperaturas sxvadasxva sakontrolo wertilSi. gansazRvravs. magaliTad, Crdiloamerikuli
(After Hainsworth and Wolf1970.)
Taxvis (Castor conadensis) sakvebis mompovebluri
Cveva civ wyalSi mokle CayvinTvisgan Sedgeba,
romlis drosac sxeulis temperatura swrafad
is ar aCerebs sxeulis temperaturis regulire- ecema wyalSi siTbos gafantvis gamo. Semdeg am
bas, mxolod amcirebs zewolas Termostatze, yvinTvas bunagSi gaTbobis grZeli periodebi
raTa Seamciros gansxvaveba garemosa da sxeulis Caenacvleba (sur. 6-6) (MacArtur and Dick 1990).
temperaturas Soris (sur. 6-5) (Hainswoth and Wolf udabnos antilopuri Tria (Ammospermophilus
1970, Hainsworth et al. 1977). leucurus) sapirispiro problemis winaSe
ZuZumwovrebisa da frinvelebis zogierTi dgas: is gadaxurdeba sakvebis mopovebisas
saxeoba drois mniSvnelovan nawils wylis udabnos cxel zedapirze moZraobis dros
zedapirze an mis qveS atarebs. zRvis frin- da amitom periodulad unda daubrundes
velebi, rogorebic arian pingvinebi, qariSxale- Tavis soros gasagrileblad (Hainsworth 1995).
bi da tupikebi, moipoveben Tevzebs da zRvis amgvarad, adgilebis Secvlas sxeulis temp
sxva arsebebs sakmaod didi siRrmeebidan. eraturis SesanarCuneblad avtomaturi cvla

xatkaSi sakvebis saZieblad xatkaSi sakvebis saZieblad


sxeulis temperatura (0C)

38

37
haeris temp: 13.5 0C
wylis temp: 11.6 0C

36
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
dro (wT)
sur. 6-6 sxeulis temperaturis cvlilebebi asocirdeba Taxv Castor canadensis-is sakvebis
mompoveblur qcevsTan. sxeulis temperatura iklebs civ wyalSi sakvebis mompovebluri reidebis
dros, rac aiZulebs Taxvs periodulad xatkaSi dabrundes da gaTbes. (After MacArthur and Dyck 1990.)
137

(shuttling) ewodeba da amgvari qceva xSi


ria cxovelebSi. rogorc momdevno nawilSi
vnaxavT, avtomaturi cvlis qceva SeiZleba
civi
gamoiyenebodes marilisa da wylis balansis
dasaregulirebladac. cxeli

Rame

eqtoTermebis Termuli ekologia


Tbili Tbili
ektoTermuli xerxemlianebis (Tevzebis, amfi civi

biebisa da reptiliebis) ekologiisa da qcevis


yvela aspeqtze garkveulwilad gavlenas wua dRe
axdens sxeulis temperaturis regulirebis
moTxovnebi. vinaidan am organizmebs ar
SeuZliaT siTbos dagroveba, Tu Zalian aqti forma
urebi ar arian, Zalian bevri aregulirebs
cxeli civi
siTbos balanss ubralod CrdilSi SesvliT
an gamosvliT, an sxeulis mzis sxivebisken
mimarTviT. rogorc adre vaxseneT, zogierTi naSuadRevi
eqtoTermuli xerxemliani aseve flobs sxeulis
temperaturis garkveul doneze regulirebis
fiziologiur meqanizmebs (e.g., Holland and Sibert
1994, Sinervo and Dunlap 1995). civi Tbili

Tevzebis umravlesoba aviTarebs metabo-


luri siTbos warmoebis Zalian dabal siCqares
saRamo
homoTermebTan an saxmeleTo poikiloTermebTan
SedarebiT. Tu amas davumatebT wylis siTbos
sur. 6-7 bayay Rana boylii-is TavkombalaTa sivrcobrivi
Zalian maRal gamta-robas, vnaxavT, rom gavrceleba asocirebulia kaliforniis nel norte
Tevzebi Zalian male kargaven sxeulis siTbos tborSi dRiur temperaturaTa cvlilebaze ivnisSi.
wylis garemoSi. Tevzebs Termoregulaciis saRamos Tavkombalebi gadainacvleben tboris yvelaze
mniSvnelovnad SazRuduli SesaZleblobebi Tbil adgilas da rCebian iq dilamde. rodesac dilis mze
aTbobs wyals, Tavkobalebi Tavs iyrian zedapirul wyalSi
aqvT (Moyle and Cech 1988). zogierT saxeobas,
SuadRemde. SuadRisas es adgilebi zedmetad Tbeba. isini
kerZod, Tbili wylis Tevzebs, sxeulis te- gadainacvleben wylis siRrmeSi, sigrileSi. Tavkombalebi
mperaturaSi SeuZliaT moaxdinon mcire SeiZleba Tanabrad gadanawildnen mTel tborSi naSuadRevs,
regulaciebi bihevioristulad Termulad rodesac wyali tborSi Tanabari temperaturisaa.
sasargeblo wylis dinebebis porciebis arCeviT (From Brattstrom 1962.)
(Snucins and Gunn 1994, Schurmann and Christiansen
1994). Tevzis sakvebis monelebaze did gavlenas
axdens wylis temperatura da amrigad, Tevzebi,
romlebmac axlaxans daasrules sakvebis Zieba, gamoavlina, rom dinebis sawinaaRmdego sistema
SeiZleba eZebdnen Tbil wyals. fiziologiuri aZlevs Tevzebs saSualebas, swrafad cvalon
Termoregulacia TevzebSi SezRudulia sxeulis temperatura garemoSi momxdari
mxolod ramdenime saxeobisTvis. albakoris cvlilebebis sapasuxod (Holland and Sibert 1994).
Tinusi (Thunnus alalunga) iyenebs sawinaaRmdego amfibiebi upiratesad biheviorul, qceviT
mimarTulebis gacvlis sistemas, raTa Termoregulacias eyrdnobian (Hutchison
SeinarCunos sxeulis Sinagani temperatura and Dupr 1992). bayayebsa da salamandrebs,
mniSvnelovnad maRal doneze, vidre misi wyalSi mobinadre Tavkombalebs, SeuZliaT,
garemomcveli wyali. sisxlZarRvebi, romlebic ganaviTaron vertikaluri migraciis modelebi
axdenen Tbili sisxlis transportirebas Termuli garemos dRiuri cvlilebebis
Tevzis organizmSi, axlos arian ganlagebulni Sesabamisad (sur. 6-7). amfibiebi xSirad
im sisxlZarRvebTan, romlebsac civi sisxli upiratesobas aniWeben Termulad xelsayrel
SemoaqvT layuCebidan. siTbo gadaecema gareT mikrosacxovrebel adgilebs. zrdasrul
mimavali ZarRvebidan SigniT mimavlebs, riTac amfibiebSi Termoregulacias SeiZleba Tan
inarCuneben siTbos sxeulis SigniT (Carey et al. axldes kanis zedapirze airebis mimocvlis
1971). didTvala Tinusis axlandelma kvlevebma saWiroeba. kanis respiracia, romelic amfibiaTa
138

mraval saxeobaSi mniSvnelovan rols asrulebs sabinadro garemos SerCeva, damokidebulia


respiratorul airTa cvlaSi da zogierT sxeulis temperaturaze iseve, rogorc sakvebis
saxeobaSi respiraciis erTaderTi saSualebaa monelebis, metabolizmisa da kanis perioduli
(mag. ufiltvo salamandrebSi Plethodontidae- gamocvlis fiziologiuri procesebi,
Ta ojaxidan), moiTxovs kanis mudmivad tenian romlebsac ganguri ewodeba.
mdgomareobaSi yofnas. am moTxovnebma SeiZleba sxeulis temperaturis fiziologiuri
SezRudos siTbos miRebis is saSualeba, roca kontroli SeiZleba imaze ukeTesad iyos
individs garemos temperaturaze zeviT ganviTarebuli reptiliebSi, vidre erT dros
sxeulis temperaturis gazrda SeuZlia mzeze egonaT. rombuli piTonis (Morelia spilota),
gaTbobis Sedegad, radgan notio kanidan CrdiloeTis wylis gvelis (Nerodia sipedon) da
aorTqleba moiTxovs dabal temperaturas. lentisebri gvelebis (Thamnophis) ramdenime
agreTve, kanis gaSrobis Tavidan acilebis saxeobis kvlevebma gviCvenes, rom am saxeobebSi
saWiroeba awesebs mzeze yofnis drois zRvars. sxeulis temperatura mniSvnelovnad matu-
am mizezebiT mzeze gaTboba iSviaTia amfibiebSi lobs Wamis Semdeg, rac fakultaturi
da rodesac is mainc SeiniSneba, individebs ar endoTermiis magaliTia (Clip and Shine 1988,
SeuZliaT, gazardon sxeulis temperatura Gibson et al. 1989, Lutterschmidt and Reinert 1990).
garemos temperaturaze maRla (Hutchison and zogierT SemTxvevaSi sxeulis maRalma
Dupr 1992). Termoregulirebis fiziologiuri temperaturam SeiZleba gaZlos 30 an meti saaTis
meqanizmebi amfibiebSi, rogorc Cans, Zalian ganmavlobaSi. am dros, gvels, SeuZlia, iyos
SezRudulia. iseT mcire sabinadro adgilebSi, rogorSic
mravali adamianisTvis qvaze daxveuli, mzes yofna SeuZlebeli iqneboda, rom is naWami ar
mificxebuli didi gvelis an mzis gulze Robis yofiliyo (Peterson et al. 1993).
boZze wamoWimuli xvlikis suraTi reptiliebis
cxovrebis magaliTs warmoadgens. amgvari
qcevebi, romlebic upiratesad dakavSire-
bulia TermoregulaciasTan, farTod aris 6.3 regulaciis done abalansebs
Seswavlili (e.g., Bogert 1949, McGinnis and Dickson mogebasa da safasurs
1967, Heatwole 1976, Stevenson 1985, Huey et al.
organizmebi Sinagan garemos garegani
199, Hertz 1992, Adolp and Porter 1993). cxadia,
temperaturis SedarebiT zomier diapa-
reptiliebs, SeuZliaT, SeinarCunon haeris
zonSi aregulireben, magram eguebian uki-
temperaturaze maRali sxeulis temperatura
duresobebsac. am strategias ewodeba nawi-
TavianTi adgilmdebareobisa da poziciis
lobrivi regulireba. heteroTermiisa
regulirebis saSualebiT (Cowles and Bogart
da fakultaturi endoTermiis fenomenebi
1944, Hammal et al. 1967, Huey 1974). sicivis dros
gviCveneben nawilobrivi regulirebis feno-
rqiani xvliki (Phynosome) zrdis mzisadmi Tavisi
mens. mxolod frinvelebi da ZuZumwovrebi
sxeulis mificxebulobis profils, wveba ra
arian namdvili endoTermebi im gagebiT,
brtylad miwaze. sicxeSi ki piriqiT, fexze
rom isini agroveben metabolur siTbos
dgomiT amcirebs (Heath 1965). miwaze brtylad
sxeulis temperaturis regulirebisTvis.
woliT xvliki siTbos mziT gacxelebuli
Tumca piTonebi inarCuneben sxeulis maRal
miwis zedapiridan iRebs. lentisebri gveli
temperaturas kvercxebis inkubaciis dros
(Thamnophis elegans) irCevs bunags qvebis qveS,
(Hutchison et al. 1966, Vinegar et al. 1970, and see
romlis sisqec 20-30 sm iqneba, radgan amgvari
review by Gans and Pough 1982). rogorc ukve
adgilebi maTTvis ufro xelsayrelia, vidre
vTqviT, zogierTi msxvili Tevzi, rogoricaa
sqeli an Txelkedliani adgilebi qvebis qveS
magaliTad, Tinusi, iyenebs sawinaaRmdego
(Huey et al 1989). xvliki Anolis cristatellus cvlis
mimarTulebis ZarRvebs, raTa kunTovani masebis
drois im raodenobas, romelsac is uTmobs
centrSi temperatura 40C-mde SeinarCunos
mzeze gaTbobas, irCevs ra ufro amaRlebul
(Carey et al. 1971). xmalTevzebi tvinis Tbi-lad
adgilebs (Hertz 1992). garemos eqstremalurma
SesanarCuneblad iyeneben specializebul
temperaturam, SeiZleba, Sez-Rudos
metabolur gamaTboblebs (Carey 1982, Block
reproduqciisa da ganviTarebisTvis saWiro
1987). did CrCilebs da futkrebs xSirad
dro an daabrkolos zamTris gada-tana da
sWirdebaT gafreniswina gaxurebis periodi,
amiT xeli SeuSalos reptiliebis gavrcelebas
romlis drosac safreni kunTebi kankaleben
(Peterson et al. 1993). qcevebi, romlebic moiTxovs
da agroveben siTbos (Heinrich 1979, Heinrich
gadaadgilebas, rogoricaa msxverplis
and Bartholomew 1971, Stone 1994). mcenareebs
monadireba, mtaceblisgan Tavis arideba da
139

Sorisac ki metaboluri siTbos warmoebaze wylis xerxemlianTa umravlesobas ar


dafuZnebuli temperaturis regulacia aRmo- SeuZlia, SeinarCunos sisxlSi marilis
Cenil iqna filodendronisa da skunk cabbage koncentracia garemos wyalze dabla,
florul struqturebSi (Nagy et al. 1972, Knutson xmeleTis kiborCxala da zRvis mravali sxva
1974). moqcevaTaSorisi uxerxemlo ki, romlebic
nawilobrivi regulireba agreTve demon- periodulad haerze amodian, floben am
strirebulia organizmebSi marilisa da SesaZleblobas (Prosser 1973). kiborCxala
wylis regulirebis saxiT. magaliTad, wylis _ moCveneba (Ocypode quadrata) aqtiurad
mcire amfipodebi Gammarus-is gvaridan eZebs sakvebs dRis ganmavlobaSi, rodesac
marilis koncenrtaciebs TavianTi sxeulis temperatura plaJze SeiZleba aWarbebdes 40C-
siTxeebSi aregulireben, rodesac imyofebian s. es mdgomareoba iwvevs aorTqlebiT wylis
iseT wylebSi, sadac marilis koncentracia saocrad maRal kargvas. soroSi perioduli
sxeulisaze naklebia, magram ar arian wylebSi vizitis ganmavlobaSi, kiborCxala _ moCveneba
sadac marilis maRali koncentraciaa (sur. 6-8). axdens rehidratacias qviSiani niadagis
mtknar wyalSi mobinadre Gammarus fasciatus napralTSorisi sivrcidan wylis SewoviT. amas
inarCunebs marilis kocentracias sisxlSi layuCebis maxloblad ganlagebuli bususebis
ufro dabal doneze, vidre mariliani wylis meSveobiT axerxebs. wylis garkveuli nawili
binadari G.oceanicus-ebi da amrigad, iwyebs pirdapir layuCebis RruSi Caedineba, nawilsac
marilis dabali koncentraciiT xsnarebTan piriT ylapavs. ,,moCveneba kiborCxalebi
Seguebas. TavianT bunebriv sabinadro garemoze ZiriTadad uxerxemloebiT ikvebebian, rac
arc mtknari da arc mariliani wylis saxeoba azotiTa da ionebiT mdidar sakvebs warmo-
ar xvdeba imaze meti marilis koncentracias, adgens. ionTa Senaxvis saocari moqniloba
vidre mis sisxlSia. Tumca cxovelebi, SardSi da NH3- -iTa da NH4+- iT gajerebuli
romlebic binadroben marilian tbebsa da Sardis warmoqmnis SesaZlebloba warmoiSva
auzebSi, aqtiurad inarCuneben sxeulSi marilis rogorc meqanizmi sxeulis siTxeebSi ionebis
garemos wyalze dabal koncentracias. artemia koncentraciis dabalansebisTvis (sur. 6-9)
inarCunebs marilis Sinagan kocentracias 3%- (Wolcott 1984, 1992, Hadley 1994).
ze dabla maSinac ki, roca moTavsebulia wyalSi
30%-iani marilis kocentraciiT (Croghan 1958).
SezRudvebi homeoTermiis
evoluciaSi
cxadia, organizmebs, frinvelebsa da ZuZu-
4 mwovrebTan erTad, SeuZliaT fiziolo-giurad
G. oceanicus siTbos dagroveba sxeulis maRali temperaturis
(sazRvao) SenarCunebisTvis da bevri amas garkveul
3 pirobebSi axorcielebs. maS, ratom aris
koncentracia (%)
sisxlSi marilis

endoTermiis gavrceleba esoden SezRuduli


mcenareebisa da cxovelebis samyaroSi? pasuxis
nawili cxadia, dakavSirebulia sxeulis
2 zomasTan. sxeulis zomis zrdasTan erTad,
moculoba SedarebiT ufro swrafad izrdeba,
G. tigrinus
(mlaSe) vidre Tavad zoma. es niSnavs, rom zedapiris
farTobi, romlidanac ikargeba sxeulis siTbo,
1
msxvil cxovelebSi ufro mcirea moculobis
G. fasciatus
(mtknari wylis)
TiTo erTeulze, vidre patara cxovelebSi.
praqtikuli TvalsazrisiT, msxvil organizmebs
0 Tbokontrols daqvemdebarebuli zedapiris
0 1 2 3 4 farTi SedarebiT naklebi aqvT da Sesabamisad,
marilis koncetracia sxeulis temperaturis regulirebisas,
wyalSi (%) SeuZliaT, miaRwion sizustis maRal dones.
sur. 6-8 marilis koncentracia sxvadasxva sabinadro imis miuxedavad, rom sxeulis zomas
garemodan sami kibosebris sisxlSi, rogorc maTi garegani SeuZlia axsnas, Tu ratom arian ZuZumwovrebi
garemos funqcia marilis koncentraciisa. marilis normaluri endoTermulebi, xolo mwerebi, rogorc wesi,
koncentracia zRvis wylebSi aris (3,5%).
eqtoTermulebi (didi CrCilebi, romlebic
(After Prosser and Brown 1961.)
140

soro notio sakvebis


qviSaSi Zieba plaJze

maRali
gamtaroba
maRalazotiani
sakvebi
(mtknari)
niadagis ionTa moqnili konservacia maRali
wylis swrafi (Sardis gadamuSaveba) aorTqleba
aTviseba

warwerebi SuaSi:NH3/NH4+-iT maRalionuri


gajerebuli Sardi sakvebi

sur. 6-9 wylisa da marilis balansis SenarCunebis strategia moCveneba kiborCxalebSi (Ocypode quadrata). kiborCxalas
uviTardeba aorTqlebiTi wylis maRali kargva dRis ganmavlobaSi plaJze sakvebis mopovebis dros, sadac temperatura
aWarbebs 40C. rehidracia Tavs iCens notio soroSi perioduli vizitebis dros. iq kiborCxala niadagidan specialuri
Tmebis saSualebiT moipovebs wyals. moCveneba kiborCxalas uxerxemlo sakvebi maRalionuri da azotis SemcvelobiTia,
romlebic Semdeg gamoidevnebian Sardis saxiT maSin, rodesac kiborCxala soroSia. (After Wolcott 1992.)

gafrenis win xurdebian, aRweven patara sxeulis maRali temperaturis


ZuZumwovrebis zomas), msxvil Tevzebsa da upiratesoba
reptiliebSi zogadad ar momxdara Zvra
homeoTermiis mimarTulebiT. Tevzebis ume- homoTermTa umravlesoba inarCunebs garemos
tesobisTvis wylian garemoSi Jangbadis haerze mniSvnelovnad maRal sxeulis
naklebi xelmisawvdomoba da maRali Termuli temperaturas. logika gvkarnaxobs, SevamciroT
gamtarobis Sedegad siTbos kargvis maRali done Termoregulaciis energetikuli safasuri,
xels uSlis temperaturis regulirebisTvis temperatura unda iyos daregulirebuli
saWiro maRali metaboluri siCqaris garemos temperaturasTan axlos. ratom
ganviTarebas. es sWirdeba yvela organizms, inarCuneben frinvelebi da ZuZumwovrebi
garda yvelaze aqtiurebisa. dasvenebis dros sxeulis maRal temperaturas miuxedavad imisa,
frinvelebisa da ZuZumwovrebis metaboluri tropikebSi cxovroben isini Tu polusTan axlos
doneebi SeiZleba 10-jer maRali iyos imave (McNab 1966)? sxeulis maRal temperaturas
zomis Tevzebis, amfibiebisa da reptiliebis ramdenime dadebiTi mxare, upiratesoba aqvs.
metabolur doneebze. pirveli, temperaturis mateba zrdis, aqtivobis
ratom ar ganuviTardaT reptiliebs uwyvet dones da SeiZleba gazardos sifrTxile,
temperaturis regulacia? bolos da bolos orive xels uwyobs sakvebis mopovebas da
Tanamedrove reptiliebis zoma, sul mcire, mtaceblisgan Tavis aridebas. meore, sxeulis
Seedreba mcire ZuZumwovrebisas da isini maRali temperatura amcirebs aorTqlebiTi
haeriT sunTqaven. endoTermiis gamomwvevi gagrilebis xSir gamoyenebas sxeulis siTbos
umTavresi inovacia aris bumbulisa da bewvis gasafantad. anu, rodesac sxeulis temperatura
mier ganviTarebuli izolacia. frinvelebi da sakmaod aRemateba garemos temperaturas,
ZuZumwovrebi warmoiSvnen reptiliebisgan, metaboluri siTbo SeiZleba daikargos
magram sruliad ar CamoSorebian TavianT mxolod gamosxivebis an gamtarobis meSveobiT.
winaprebs, albaT garkveul pirobebSi eqto- xmeleTis organizmebisTvis wylis potenciuri
Termiis upiratesobebis gamo. reptiliebs ar maragi nawilobiv amarTlebs momatebuli
aqvT endoTermuli cxovelebis aqtiurobis temperaturis energetikul safasurs.
maRali doneebi, magram maTi dabali energiis mesame, sxeulisa da garemos temperaturebs
moTxovnilebebi kargad ergeba sezonur da Soris didma sxvaobam, SeiZleba, saSualeba
subtratTan miumagrebel sakvebis resursebs. misces siTbos kargvis ufro zust da swraf
141

regulirebas aqtivobis Secvlis safuZvelze, erTad. 45C-ze wylis danakargi daaxloebiT


vidre mcire sxvaobis SemTxvevaSi. aRwevs 20 sm3 dReSi, roca RobemZvralas sxeuli
es mosazrebebi cxadyofs fiziologiuri Seicavs sul 25 sm3 wyals.
funqciebis optimizaciis erT aspeqts. alionis sigrileSi kaqtusis RobemZvralebi
cxadia, organizmebi aviTareben fiziologiur sakvebs eZeben, aqtiurad moZraoben foTlebsa
meqanizmebs, morfologiur mowyobilobebs da miwaze (Ricklefs and Hainsworth 1968).
da qcevebs, raTa Seamciron daZabuloba SuadRisken, temperaturis momatebisas, isini
garemosTan urTierTobis dros. udabnos gril adgilebs, kerZod, mcire xeebisa da
frinvelebisa da ZuZumwovrebis adaptaciebi msxvili buCqebis Crdilebs irCeven. sicxeSi
TavianT rTul garemosTan am universalurobas RobemZvralebi pasiurni xdebian. yovelTvis
sakmaod kargad asaxaven. arideben Tavs kvebas, naSierebsac naklebad
kvebaven, rodesac garemos temperatura
aWarbebs 35C-s (sur. 6-11).
6.4 temperaturis regulacia da udabnos mravali frinveli agebs daxurul
wylis balansi udabnoebSi moiTxovs budes an ganaTavsebs mas kaqtusis msxvili
mravalferovan homeostazur adap Reros xvrelebSi, sadac axalgamoCekili
tacias bartyebi daculni arian ukiduresi sicivisa
da sicxisagan. kaqtusis RobemZvralebi
udabnos garemoSi mobinadre organizmebi aSeneben uswormasworo budeebs, farTo
upirispirdebian mkacr gamowvevebs, rac wylis da aburduli balaxis burTebs, gverdiTa
kargvas da masTan dakavSirebul Termuli SesasvleliT kaqtusis Reros RrumlSi (ix.
stresis problemas warmoadgens. udabnoTa sur. 6-10). RobemZvralebis wyvils budis
umravlesobisTvis damaxasiaTebeli maRali aSenebis Semdeg, aRar SeuZlia misi ganlagebisa
temperatura xels uwyobs wylis kargvas da orientaciis Secvla. Tve-naxevris gan-
faqtobrivad uwylo garemoSi. amrigad, mavlobaSi, pirveli kvercxis dadebidan
imisaTvis, rom udabnos organizmebi gadarCnen, bartyebis mier budis datovebamd, budem unda
sxeulis wyali unda iqnes SenarCunebuli, uzrunvelyos Sesaferisi garemo dRisiT Tu
zedmeti gadaxureba Tavidan unda iqnas RamiT nebismier amindSi. samxreT arizonaSi
acilebuli da zedmeti siTbo gaifantos. kaqtusis RobemZvralebi, rogorc wesi, zrdian
yvelaferi es unda ganxorcieldes im ramdenime naSiers, budeebs ageben ise, rom
dros, rodesac organizmi sakvebis miRebis, Sesasvlels ar xvdebodes adreuli gazafxulis
mtaceblebis Tavidan acilebis, partnioris qari. cxeli zafxulis ganmavlobaSi ki
moZiebis da reproduqciuli saqmianobiTaa budeebi mimarTulia moWarbebuli saRamos
dakavebuli _anu akeTebs imas, rac awarmoebs brizebisken, romlebic uzrunvelyofen budeSi
siTbos da amwvavebs wylis kargvis problemas. haeris cirkulirebas da xels uwyoben siTbos
kargvas (Ricklefs and Hainsworth 1969, sur. 6-12). am
strategias moaqvs Sedegi! sezonis Sesabamisad
udabnos frinvelebi orientirebuli budeebi SemTxvevaTa 82%-Si
xerxemlianTa Soris, frinvelebi, albaT, warmatebulni arian im dros, rodesac cudi
udabnos yvelaze warmatebuli mobinadreebi mimarTulebiT aSenebuli budeebis mxolod 45%
arian. isini aqtiurebad imaze didxans rCebian aris warmatebuli (Austin 1974).
sicxeSi, vidre sxva cxovelebi. im dros, rodesac
sxva cxovelebi imalebian TavSesafrebSi, isini
kidev didxans aqtiuroben. am aqtiurobas
ganapirobebs mcire eqskrementuli wylis
kargva (gaixseneT me-4 Tavi, frinvelebi
gamoyofen azots kristalizebuli SardmJavas
saxiT) da im mwerebiT kveba, romlebisganac
isini wyals Rebuloben. marcvleuliT mkvebav
zogierT frinvelsac ki SeuZlia gaCerdes
uwylod udabnoSi im SemTxvevaSi, Tu isini Tavs
arideben temperaturas 35C-s zemoT.
civ amindSi kaqtusis RobemZvrala (sur. 6-10)
kargavs 2-dan 3 sm3mde wyals dReSi. wylis kargva sur. 6-10 kaqtusis RobemZvrala (Campylorhynchus
swrafad izrdeba temperaturis matebasTan brunneicapillus) budeSi. (Courtesy of R.B. Suter)
142

sur. 6-11 kaqtusis RobemZvralebis mier


mcire sabinadros gamoyeneba
samxreT-aRmosavleT arizonaSi dRis
ganmavlobaSi gvian gazafxulze.
mikrosacxovreblebi icvleba temperaturis
cvlilebis Sesabamisad gaSlili miwidan (a)
da xeebis Rrma CrdilSi (e). RobemZvralebi
aqtiurad saqmianoben dilis (7:00) sigrileSi
(a-e), magram pasiurebi xdebian dRis cxel
saaTebSi (2:30), rodesac Crdilsgare
temperatura 40C-s aRwevs (From Ricklefs and
Hainsworth 1968) .

udabnos organizmebSi fekaluri da rogorc kaqtusis RobemZvrala _ sxvadasxva


eqskrementuli wylebis meoreuli moxmareba. temperaturian mikroadgilebSi gadaadgilebiT.
kaqtusis RobemZvralebi sisufTavis udabnos kaliebi (Schistocerca gregaria) Tavs
SesanarCuneblad wmenden budes TavianTi iyrian buCqebis CrdilSi, sadac garemos
naSierebis fekalur masebisagan, Tumca
kvebis sezonis yvelaze cxel periodSi es
masebi SeiZleba datovon, radgan maTgan
aorTqlebuli wylis kargva mniSvnelovnad adreuli budeebi
agrilebs amave budes da zrdis sinotives,
riTac amcirebs respiratorul wylis kargvas. qaris
budis
udabnos iguanebSi sekreciebi marilis mimarTuleba
Sesasvlelis
gamomyofi jirkvlidan, romelic moTavsebulia orientacia
TvalbudeSi, Camoedinebian cxviris xvrelTan
ganlagebul mcire CaRrmavebebamde, sadac wyali
gviandeli budeebi
aorTqldeba SesunTqul haerSi da mcirdeba
respiratoruli wylis kargva (Dunson 1976).
zogierTi wero cxel amindSi, gasagrileblad
sakuTar fekalur masebs gamoyofs. zrdasruli
morbenali kaWkaWi Wams Tavisi naSierebis
fekalur narCenebs. rogorc Cans, patarebTan qaris
SedarebiT, zrdasrulTa Tirkmelebs meti mimarTuleba
Sardis koncentraciis SesaZlebloba aqvT. budis Sesasvlelis
amrigad, zrdasrulebs SeuZliaT gamoiRon orientacia
wyali STanTqmuli fekaluri masebidan (Calder
1968).

sur. 6-12 amerikuli remezis (Auriparus flaviceps) budeebis


SesasvlelTa orientaciebi sakvebi sezonis adreuli (grili)
da gviandeli (cxeli) periodebis ganmavlobaSi nevadasa
udabnos fexsaxsrianebi da arizonaSi. TiToeuli sveti gviCvenebs SedarebiT
koncentracias budis Sesasvlelisas, amave mimarTulebiT.
udabnos zogierTi fexsaxsriani Tavisi sxeulis kaqtusis RobemZvralebis budeTa orientacia msgavsia.
temperaturas daaxloebiT iseve are-gulirebs, (mogvawoda g.t. ostinma.)
143

dRis ganmavlobaSi. gverduli dgoma yvelaze


xSiri pozaa, romelsac kalia adreul dilas
iyenebs, rodesac temperatura 12-14C aRwevs.
moCrdilva da miwidan wamoweva yvelaze xSirad
SeiniSneba naSuadRevs, rodesac temperatura
32C-s aRwevs (Whitman 1987, 1988).
zogierT mwers SeuZlia Tavisi sxeulis
temperatura udabnos zedapirze swrafi
(a) (b) sirbiliT an freniT Seamciros. udabnos
xoWo Onymacris plana darbis mcenareulobis
petCebs Soris dRis yvelaze cxel nawilSi
da igrilebs Tavs konceqciis saSualebiT.
gagrileba aseve SesaZlebelia udabnos
Tavze mcire manZilebze freniTac. mTxreli
krazana (Sphecidae) dRis umetes nawils miwidan
ramdenime metris simaRleze frenaSi atarebs,
drodadro igi udabnos miwaSi eflo-
ba mweris dasaWerad da Semdeg swrafad
(c) (d)
mieSureba soroSi daWerili nadavliT
(Amos 1959, Cloudsley-Thompson 1991).
sur. 6-13 udabnos kalia Taeniopoda eques-s
Termoregulatoruli pozebi: (a) gverduli dgoma, (b) miwidan
wamoweva, (c) miwaze garTxma, (d) ReroSi moCrdilva. miwaze 6.5 cvlilebebi garemoSi Tavs iCenen
garTxma da gverduli dgoma aTboben kalias, miwidan wamoweva
sxvadasxva droiT da
da moCrdilva ki agrileben. (From Whitman 1987,d. vaitmanma
mogvawoda.)
sivrciT masStabebSi
bunebrivi samyaro icvleba drosa da
sivrceSi. Cven aRviqvamT droebiT cvlilebebs
temperatura saocrad maRalia. Tenebrionid Cvens garemoSi _ dRisa da Ramis cvlas,
xoWo, romelTa saxeobani msoflios mraval temperaturisa da naleqebis sezonur cikls
udabnoSi binadrobs, moZraobs mzidan CrdilSi da a.S. am ciklebs xandaxan araregularuli
da Crdilidan mzeSi, raTa Tavi aaridos da winaswar araprognozirebadi cvlilebebi
gadaxurebas (Cloudsley-Thompson 1991). magram emTxveva. zamTris amindi, rogorc wesi, civi
Termulad Sesaferisi mikrogaremos mopoveba da svelia, magram erT romelime dros amindis
ar aris erTaderTi bihevioristuli meqanizmi, winaswarganWvreta praqtikulad SeuZlebelia.
romelsac udabnos fexsaxsrianebi TavianTi igi sagrZnoblad icvleba ramdenime saaTis an
sxeulis tempe-raturis regulirebisTvis dRis intervalebSi, rodesac civi fronti da
iyeneben. aseve gamoiyeneba sxeulis pozireba sxva atmosferuli fenomeni Caivlis. zogierTi
da swrafi moZraobebic. ufrTo kalia Teoniopoda arakanonzomiereba iseT pirobebSi, rogoricaa
eques Cihuahuas udabnoSi yoveli ocdaoTxi gansakuTrebiT naleqiani an mSrali wlebis
saaTis yvelaze civ (SuaRame) da yvelaze cxel monacvleoba, Tavs iCens grZeli periodebis
(SuadRe) nawilebs buCqebis fesvebSi atarebs da ganmavlobaSi. mniSvnelovani ekologiuri
zedapirze mxolod alionze da saRamos amodis, Sedegebis mqone movlenebi, rogorebicaa
rodesac garemos temperatura zomieria. dRis xanZrebi da tornadoebi, Tavs atydebian erTsa
moZraobis am ciklis ganmavlobaSi kaliam da imave konkretul adgils Zalian grZeli
SeiZleba daikavos oTxi poziciidan erT- intervalebiT.
erTi, imis mixedviT mas gagrileba sWirdeba yoveli tipis cvlilebas garemoSi aqvs
Tu gaTboba (sur. 6-13). Tavisi sxeulis grZeli maxasiaTebeli ganzomileba an masStabi.
xerxemlis mzis sxivebTan siaxloviT an qviSis cvlilebas dResa da Rames Soris aqvs ocda-
Tbil zedapirze mikvriT, kalias SeuZlia oTxsaaTiani ganzomileba, sezonur cvlilebas
gaTbes. Reros CrdilSi ganTavsebiT, rasac _ 365-dRiani ganzomileba. talRebi awydebian
ReroSi moCrdilvas uwodeben an sxeulis cxeli kldian napirebs wamian intervalebSi; wvimisa
zedapiridan maRla aweviT, kalias SeuZlia da Tovlis momtani zamTris Stormebi
gagrildes. am oTxi poziciis sixSireebi SeiZleba mihyvebodnen erTmaneTs dRe-
Tanxvdeba haeris temperaturis cvlilebebs ebis an kvirebis intervalebSi; qariSxlebi
144

SeiZleba miawydnen erT garkveul sanapiros cxovelebi da mcenareebi binadroben


aTwleulebis intervalebiT. zogadad, rac sivrcobrivad cvalebad garemoSi, sadac
ufro eqstremaluria piroba, miT dabalia sabinadro petCebis (nakveTebis) garkveul
misi sixSire da miT ufro didia intervali am zomasa da mowyobas mniSvnelovani Sedegi
movlenebs Soris. mohyveba individTa saqmianobisTvis. nebis-
movlenaTa rogorc sisastike, ise sixSire mier mocemul momentSi kaqtusis Ro-
SedarebiTi sazomebia, damokidebuli orga- bemZrvala SeiZleba ikvebos bunebrivi gare-
nizmze, romelic gamoscdis mas. cecxli mos nebismier adgilas, sadac TiToeuls
SeiZleba mraval xes Seexos Tavisi arsebobis gansxvavebuli Termuli pirobebi da sakvebis
manZilze, magram man SeiZleba xeluxlebeli maragi aqvs. es gansxvavebuli mikrosferoebi
datovos mwerebis populaciaTa aTasobiT mudmivad icvlebian mzis gamosxivebisa da
Taoba. rogorc vnaxavT, organizmebisa da temperaturis dRiuri ciklis ganmavlobaSi.
populaciebis garemos cvlilebaze reagireba isini aseve icvlebian sezonurad, rodesac
damokidebulia droiTi cvlilebis masStabze. rogorc fizikuri garemo, ise Sesabamisi
ekologiuri procesebis ganzomilebebi msxverplis populacia icvleba. RobemZvrala
SesaZloa Tavad sistemaTa Tandayolil Tvi- fiziologiurad da bihevioristulad unda
sebebs warmoadgendes. magaliTad, fiWvnarSi miesadagos am mudmiv cvalebad pirobebs.
gamanadgurebeli xanZris albaToba izrdeba sivrcobrivi cvlilebebi aseve gavlenas axdenen
ukanaskneli aseTi movlenis droidan populaciebis zrdasa da regulaciaze da
moyolebuli. tyis Camocvenili wiwvovani masa aseve saxeobebs Soris interaqciebze, rogorc
da sxva sawvavi grovdeba, droTa ganmavlobaSi vnaxavT wignis me-4, me-5 da me-7 nawilebSi.
isini zrdian xelaxali xanZris SesaZleblobas,
riTac garkveuli garemosTvis awarmoeben
maxasiaTebeli xanZris cikls. amis msgavsad, 6.6 organizmis mier petCebis arCeva
gadamdebi daavadebis swrafi gavrceleba gansazRvravs misi aqtiurobis
populaciaSi xSirad damokidebulia naSierebis, sferos
araimunizirebuli individebis akumulaciaze
ukanaskneli epidemiis Semdeg. TiToeuli organizmi ukeT funqcionirebs
garemo aseve gansxvavdeba adgilis mixedviT. pirobaTa viwro diapazonSi, romelsac
cvlilebebi klimatSi, topografiasa da aqtiurobis sfero ewodeba. cxovelebi
niadagis tipSi iwvevs farTomasStabian aqtiurad gadaadgildebian garemos sxvadasxva
mravalsaxeobas (metrebidan asobiT kilo- adgilas, romlebic gansxvavebul pirobebs
metrebamde). ufro mcire sivrcobriv warmoadgenen, roca garemo droebiT icvleba.
masStabebSi umetesi saxis mravalsaxeoba am gansxvavebul pirobebis mqone garemos
generirebulia mcenareTa struqturaSi, mcena- SeiZleba araformalurad petCi vuwodoT.
reTa saqmianobasa da niadagis nawilakebis (sityva petCs ufro zusti mniSvnelobac aqvs
struqturaSic ki. sivrcobrivi cvlilebis populaciaTa ekologiaSi, rogorc amas meoTxe
garkveuli ganzomileba SeiZleba mniSvnelovani nawilSi vnaxavT.) pirobebi sivrcobrivad
iyos erTi organizmisTvis, magram meorisTvis gansazRvrul TiToeul petCSi icvleba dRiuri
_ ara. gansxvaveba foTlis zeda da qveda mxares da sezonuri ciklebis mixedviT. petCebs Soris
Soris mniSvnelovania mRilisTvis, magram gadaadgilebiT cxovelebs, SeuZliaT, darCnen
ara cxeniremisTvis, romelic siamovnebiT TavianTi optimumis diapazonSi. marTalia,
miirTmevs mTlian foTols, Tavisi mRilianad. mcenareebs ar SeuZliaT, amoiTxaron miwidan
sivrcobrivi mravalsaxeoba moZraobis da gadaadgildnen, magram maTi umravlesoba
siCqaresTan erTad gansazRvravs ramdenad Tavis saqmianobas garkveul dros pirobebis
xSirad awydeba moZravi individi axal xelsayrelobis da mosaxerxeblobis mixedviT
garemos. anu, sivrcobrivi cvlileba aRiqmeba aregulirebs. magaliTad, ubralod sanameebis
rogorc droiTi cvlileba garemoSi mogzauri daxurviT mcenares SeuZlia arasasurveli
cxovelis mier. mcenarisTvis sivrcobrivi pirobebisgan.sakuTari Tavis izolireba
cvlilebis ganzomileba gansazRvravs piro-
baTa mravalferovnebas, romelsac misi fesvebi
awydebian niadagSi da garemoTa mraval- mcenareTa reaqciebi garemos
ferovnebas, romelSic misi naSierebi axdenen droebiT cvlilebebze
generirebas, rac imazea damokidebuli, Tu mcenareebs ar SeuZliaT, airCion is garemo, sadac
ramdenad Sors waiReben mis mtversa da Teslebs. unda gaizardon: isini gadarCebian Sesaferis
145

adgilebSi, sxvagan daiRupebian. maSasadame, daTrgunviT, niadagis zedapirze moTavsebuli


rodesac Tesli fesvebs idgams da zrdas iwyebs, SuSis kvadratebiT da xis an SuSis vertikaluri
misi pirveli reaqcia gamowveulia droebiTi da kedlebiT (sur. 6-14). SedarebiT mcire
ara sivrcobrivi garemoTi. gadarCenisTvis man raodenobis Tesli gaRivda eqsperimentulad
unda daareguliros Tavisi saqmianoba zrdis xeluxlebeli niadagis gluv zedapirze.
pirobebis mixedviT _ pirobebisa, romlebic
icvlebian yoveldRiurad da sezonurad.
Tumca sivrcobrivi cvlilebebi garemoSi cxovelebis aqtiurobis sfero
imis gansasazRvravadaa mniSvnelovani, Tu
mcenareebisgan gansxvavebiT, cxovelebs
romeli Tesli gaidgamen fesvebs da gaizrdebian,
mravali arCevani aqvT sabinadro garemosTan
da romlebi _ ara. gaRvivebisaTvis Teslebs
dakavSirebiT. maTi arCevani SeiZleba
sWirdebaT sinaTlis, temperaturisa da
moicavdes bunebrivi garemos umsxviles
sinestis specifikuri kombinacia _ pirobebi,
kategoriebs, aseTebia: tyeebi, mdeloebi an
romlebic icvleba mWidrod dakavSirebul
Waobebi, romelTa farglebSic individma
saxeobebs Soris (Harper et al. 1965). bunebrivi
SeiZleba mTeli cxovreba gaataros. amave dros
niadagis zedapiris uswormasworoba aviTarebs
cxoveli SeiZleba mihyvebodes garemos yvelaze
mTel rig pirobebs. es pirobebi saWiroa mravali
xelsayrel pirobebs, rogorc amas kaqtusis
Teslis gaRvivebisaTvis. mcenareTa ekologma,
RobemZvralebi akeTeben. rodesac pirobebi
britanelma jon harperma da misma kolegebma
sxvadasxva petCebs Soris icvleba, cxovelTa
moawyves saxeobaTa Soris am gansxvavebebis
aqtiurobis sferoc icvlis saxes. zogi cxoveli
inscenireba heterogenuli niadagis garemos
sezonis mixedviT icvlis garemos, rogorc
mowyobiT, sadac maT daTeses sami saxeobis
es magaliTad, migraciis dros xdeba. erT
mravalZarRvas gazonuri da gzispira Teslebi
konkretul sabinadro garemoSi yofnis dros
Plantago-s gvaridan. sami nimuSi sxvadasxvanairad
individebma SeiZleba miusadagon TavianTi
reagirebda modifikaciebze garemoSi.
pozicia da qceva temperaturis dRiur ciklebsa
garemoze zemoqmedebdnen niadagis mciredi

1,25 sm siRrmis depresia Ria yuTi zedapiridan 2,5 sm


SveriliT

2,5 sm siRrmis depresia Ria yuTi zedapiridan 1,25 sm


simaRlis SveriliT

minis zedapiri Ria yuTi zedapiridan 0sm


Sverili

mina vertikalurad araviTari eqsperimenti

Plantago lanceolat
Plantago media Plantago major
sur. 6-14 sami saxeobis mravalZarRvas (Plantago-s gvari) Teslebis gaRiveba niadagis zedapirze xelovnurad Seqmnili
cvlilebebis gaTvaliswinebiT. Teslis gaRvivebis aqtivobis sferoebi moicaven sxvadasxva zedapirul pirobebs TiToeuli
saxeobisTvis (After Harper et al. 1965).
146

(a ) (b ) (c )
sur. 6-15 evkaliptis drakoni (Amphibolurus fordi) dRiuri aqtiurobis ciklis sxvadasxva fazaSi: (a) adre dila, tripoida-s
nazardebSi moZraoba; (b) Sua dila, moZraoba miwaze (daakvirdiT, sxeuli mikrulia miwis zedapirs, raTa gazardos mzisadmi
miSverili sxeulis zedapiris zoma da Sevides kontaqtSi Tbil niadagTan); (c) normaluri mdgomareoba, sakvebis saZebarze. (h.
qogerma mogvawoda, 1974.)

da sxva garemo pirobebs imgvarad, rom maTi iyeneben mzis gamosxivebas da Tbil zedapirs
saqmianobis adgili da simZlavre kvaldakval sxeulis temperaturis optimaluri diapazonis
mihyveba garemo cvlilebas. amgvari qcevis farglebSi SesanarCuneblad. RamiT siTbos es
mravali magaliTi arsebobs, magram maT Soris wyaroebi ar aris xelmisawvdomi da xvlikis
erT-erTi saukeTeso moipoveba aqtoTermul sxeulis temperaturac TandaTanobiT ecema
cxovelebs Soris, romlebmac unda gauZlon da dadis garemos temperaturamde. evkaliptis
mSrali garemos sastik pirobebs. drakoni (Amphibolurus fordi), avstraliis
cxovelebis dRiuri qcevis ciklebi xSirad agamiduri xvliki, srulad aqtiuria mxolod
mimarTulia sabinadro petCebis cvalebadi maSin, rodesac misi sxeulis temperatura
temperaturebis pirobebisken. im dros, rodesac meryeobs 33C-39C Soris (Cogger 1974).
udabnos zedapiris temperatura SeiZleba adre diliT, rodesac misi temperatura
meryeobdes 40C-iT 24-saaTian periodSi, imave 25C-s qvemoTaa da is jer kidev nela moZraobs,
udabnoSi morielebisa da obobebis soroebSi evkaliptis drakoni dacocavs Triopida-s
temperatura SeiZleba icvlebodes mxolod gvaris xSir balaxebSi, sadac is mtaceblebs
ramdenime gradusiT drois imave periodSi. emaleba (sur. 6-15 a). metic, drakoni imdenadaa
amgvari cxovelebis zedapiruli aqtivobis damokidebuli am balaxebze, rom is Tavs iCens
dro Seesabameba iseT periodebs, rodesac mxolod iseT adgilebSi, sadac Triopida izrdeba.
SesaZlebelia maTi sxeulis optimaluri rodesac drakonis temperatura 25C-ze maRla
temperaturis SenarCuneba (Cloudsley-Thompson adis, is tovebs Triopida-s balaxis nazardebs
1991). da maxloblad mzis sinaTleze moZraobs, am
xvlikebis dRiuri qcevis ciklic aseve dros misi sxeuli da Tavi mudmivad exeba miwis
mimarTulia sacxovrebeli petCebis cvalebadi zedapirs, romlisganac is siTbos STanTqavs.
temperaturebisken (Heatwole 1970, Gans and rodesac misi sxeuli SeaRwevs normaluri
Pough 1982). imis miuxedavad, rom Zalian aqtivobis diapazonSi (33-39C), evkaliptis
cota xvliki agrovebs siTbos metabolurad drakoni triopida-s Sors midis nazardebidan
temperaturis regulirebisTvis, isini mainc sakvebis saZieblad. aseT dros misi sxeuli

J 70
F soro
60
M Ria
A 50
temperatura (C)

Ria da
J daxuruli temperaturis diapazoni aqtivobisTvis
Tveebi

40
J
30
A haeri 200 sm-ze sur. 6-16 udabnos iguanas
20
S (Disposaurus darsalis) sezonuri
10 aqtivobis sfero samxreT
O 0 4 8 12 16 20 24
dRis saaTi kaliforniaSi. (a) 15 ivlisis
N
aqtivobis biujeti naCvenebia garemos
D temperaturis moqmedebis droSi. (b)
J dRiuri aqtiurobis biujeti mTliani
0 4 8 12 16 20 24 sezonuri ciklisTvis.

dRis saaTi (After Beckman et al. 1973.)


147

da Tavi ukve aRar exeba miwas. rodesac misi zamTris sicive zRudavs iguanas aqtivobis
sxeulis temperatura aWarbebs 39C-s, is mokle periodebiT SuadRisas, rodesac sxeulis
swrafad moZraobs da eZebs patara triopida-s temperatura iwevs im donemde, romelzec
nazardebis Crdils; 41C-ze maRla is kvlav individs, SeuZlia, amovides sorodan da
msxvil triopida-s nazardebs miaSurebs, romlis eZebos sakvebi. adreul dekembersa da adreul
centrSic poulobs dabal temperaturasa Tebervals Soris metwilad ise civa, rom
da Crdils. Tu siTbos stresi Tavidan ar udabnos iguanas sorodan gamosvla ar SeuZlia.
aicila, xvliki kargavs gadaadgilebis unars xvlikisTvis sxvadasxva garemos tempe-
44C-ze maRla da mokvdeba, Tu misi sxeulis raturis petCebi icvleba rogorc droSi,
temperatura gadaaWarbebs 46C-s. ise sivrceSi. misi reaqcia garemoze, kerZod,
zafxulis Cveulebriv dRes, romlis drosac misi moZraoba petCebSi, saSualebas aZlevs
haeris temperatura meryeobs 23C-dan diliT mas, gamoiyenos Tavis sasargeblod pirobaTa
34C-mde SuadRisas, evkaliptis drakoni ar mozaika. xvlikebSi aqtiurobis sferoSi
iwyebs sakvebis Zebnas, sanam ar gaxdeba 8:30. cvlilebis efeqts aqvs Sedegebi, romelic
daaxloebiT dilis 11:30-sTvis misi sabinadro scdeba yoveldRiuri aqtivobis sazRvrebs,
garemo xdeba zedmetad cxeli normaluri magaliTad, aseTebia sakvebis moZieba.
aqtivobisTvis da individTa umravlesoba eZebs sasicocxlo ciklis maxasiaTeblebi, rogoricaa
Crdils da xdeba pasiuri. oris naxevrisTvis yovelwliuri gadarCena da kvlavwarmoeba,
sabinadro garemo sakmarisad grildeba da mWidrodaa dakavSirebuli xvlikebis aqtivobis
drakonebi ganaaxleben sakvebis Ziebas. magram sferosTan (Adolp and Porter 1993).
eqvsi saaTisTvis is ise grilia, rom isini udabnos binadar yvela organizms ar aqvs
iZulebulni arian, dabrundnen Tripoida-s aqtiurobis sferoebi, romlebic esoden
nazardebSi, sadac maTi sxeulebi swrafad mWidrod arian sinqronizebuli garemo
grildeba. individebs, romlebic dRis am pirobebTan, rogorc es xvlikebis SemTxvevaSia.
monakveTSi gareT rCebian, reaqcia uneldebaT udabnos kaliis (Schistocerca gregaria-s)
da advilad uvardebian xelSi mtaceblebs. dRiuri aqtivobis modelis Seswavlisas
samxreT-dasavleT aSS-s udabnos iguana aRmoCnda, rom is saocrad cvalebadia.
(Disposaurus dorsalis) ufro mkacr pirobebsa kaliebis sabinadro garemoSi sakvebisa da
da garemoSi binadrobs, sadac gacilebic kvercxis dasadebi Sesaferisi adgilebis
metia wliuri fluqtuacia, vidre evkaliptis xelmisawvdomoba winaswar ganuWvretelia
drakonTan avstraliaSi (Beckman et al. 1973, da kvebisa da reproduqtiuli aqtiurobis
DeWitt 1967, Porter et al. 1973). temperaturam swarafad misadagebis unari araxelsayrel
zafxulobiT CrdilSi SeiZleba miaRwios temperaturul pirobebSi kritikulia. kaliis
45C-s da gayinvis wertilze dabla daeces aqtivobis sferos ufro bioturi garemo
zamTarSi. Sua ivlisis dros Termuli garemo gansazRvravs (mag. sakvebisa da sareproduqcio
ise swrafad lavirebs eqstrimebs Soris, adgilebis siWarbe), vidre fizkuri pirobebi
rom udabnos iguanas SeuZlia, aqtiuri iyos (Cloudsley-Thompson 1991).
sxeulis normaluri temperaturis diapazonSi
39-43C mxolod 45 wuTis ganmavlobaSi gvian
diliT da adre saRamoTi (sur. 6-16 a). dRis
miwuruls is eZebs mcenareTa Crdils da Tavisi 6.7 homeostazuri reaqciebi icvleba
soros sigriles, sadac temperatura iSviaTad Tavisi drois kursebis mixedviT
aWarbebs sasurvel diapazons. udabnos iaguana
cvalebad pirobebze reaqciebis dro unda
Rames Tavis soroSi atarebs, sadac is daculia
iyos bevrad mokle, vidre garemos cvlilebis
mtaceblebis Tavdasxmisgan. adre diliT soro
periodi. sxvagvarad dRevandelma formam da
udabnos zedapirze udro Tbilia da amitom
funqciam, SeiZleba, guSindeli pirobebi asaxos.
dilis mxurvale periodi SedarebiT moklea.
garemo cvlilebaze reaqciebi bunebrivad
udabnos iguana zafxulSi naklebad
nawildeba sam kategoriad: maregulire-
aqtiuria, sul orjer gamodis, isic mcire
beli, maaklimatizirebeli da ganviTarebiTi
xniT, saRamos, is ufxo xelsayrel pirobebs
reaqciebi. maregulirebeli reaqciebi miiRweva
aqtivobisTvis gazafxulze naxulobs
yvelaze swrafad, ganviTarebisa ki _ yvelaze
(sur. 6-14 b). Termuli garemo maisSi ar aWarbebs
nela.
iguanas normas da individebi eZeben sakvebs
maregulirebeli reaqciebi moicavs
aqtiurad 9-dan 5 saaTamde, mxolod drodadro
cvlilebebs rogorc fiziologiuri procesebis
eswrafvian sigriles mcenareTa CrdilSi.
148

doneebSi, aseve cvlilebebs qcevaSi. evkaliptis


drakonis Crdilis maZiebluri qceva sicxis 8

metaboluri siCqare
TeTri gnoli
dros aris maregulirebeli reaqciis magaliTi.
es reaqciebi ar iTxoven arsebuli morfologiis 6

(kkal h-1)
an bioqimiuri gzebis modifikacias. maaklima-
tizirebeli reaqciebi moicavs ufro arsebiT 4
cvlilebebs, iseTebs, rogoricaa zamTarSi
2 zafxuli
bewvis gasqeleba, sisxlSi wiTeli ujredebis
zamTari
didi mateba an sxvadasxva fermentis warmoeba. es
cvlilebebi SeiZleba aRviqvaT rogorc Zvrebi 0
60 40 20 tc 0 tc 20 40
individis maregulirebel reaqciebSi. rogorc
temperatura (C)
regulatoruli, ise maaklimatizirebeli rea-
qciebi Seqcevadia, radgan isini unda misdevdnen sur. 6-17 zamTrisa da zafxulis temperaturebTan
aklimatizebuli TeTri gnolebis metaboluri reaqciebi.
garemos aRmasvlas da daRmasvlas. rodesac
zamTarTan aklimatizebuli frinvelebs ufro sqeli
garemo ufro nela icvleba, pirobebis mocemuli bumbuli aqvT da met izolacias uzrunvelyofen, vidre
wyeba SeiZleba SenarCunebul iqnas individis zafxulTan aklimatizebuli. amitom maTi metaboluri
zrdasruli arsebobis manZilze da individma siCqare ufro dabalia nebismier temperaturaze da misi
SeiZleba Secvalos Tavisi ganviTareba, raTa qveda kritikuli temperaturebic (ix. sur. 6-3), aseve, ufro

awarmoos am upiratesi pirobebisadmi ukeTesad dabalia (After West 1972.)

misadagebuli fenotipi. amgvari ganviTarebiTi


reaqciebi neli da rogorc wesi, uxilavia.
da 10C zafxulSi (SesaZlo temperatura
Tavis arqtikul saxlSi). marTalia, zamTarTan
aklimatizacia aklimatizebuli individebi SeiZleba kargad
adaptirebulni mogveCvenon rogorc zamTris,
uCveulo temperaturul garemoSi moxve-
ise zafxulis klimatur pirobebSi. zamTris
drilma organizmebma, SeiZleba, ganicadon
bumbulTan kombinirebuli zafxulis aqti-
morfologiuri da fiziologiuri cvlilebebi.
voba swrafad aviTarebs siTbur dartymas.
amas aklimatizacia ewodeba. amgvari
izolirebis regulireba siTbos koncentraciis
cvlilebebis ganviTareba dReebs da zogjer
gasazrdelad zamTarSi da siTbos gafantvisTvis
kvirebsac moicavs, amrigad, aklimatizacia
xelis Sesawyobad zafxulSi inarCunebs sxeulis
aris organizmis strategia SezRuduli
mudmiv temperaturas yvelaze dabali SesaZlo
sezonuri an sxva xangrZlivi temperaturuli
safasuris sanacvlod.
cvlilebis pirobebSi. zamTris civ TveebSi
temperaturasTan SeTanxmebadi mravali
bevr frinvels SeiZleba amouvides ufro
cxoveli da mcenare aseve axdens aklimatizacias
xSiri bumbuli, riTac uzrunvelyofili
sezonur cvlilebebTan (Schmidt-Nielsen 1983,
iqneba ufro maRali Termoizolacia, vidre
Hochachka and Somero 1984) igives axerxebs
_ zafxulis cxel dReebSi. es saxeobebi
sxvadasxva fermentisa da bioqimiuri sistemebis
bumbuls gazafxulsa da Semodgomaze icvlian.
gamoyenebiT _ sxvadasxva temperaturul
TiToeuli bumbulovani safari Seesabameba
optimumTan. eqtoTermul cxovelebs SeuZliaT
garemos tipur pirobebs gangurebs Soris
TavianTi amtanobis diapazoni upirates garemo
periodSi. TeTri gnoli, arqtikuli frinveli
pirobebs miusadagon. urTierToba mcuravi
Semodgomaze icvlis msubuq, yavisfer bumbuls
Tevzis siCqaresa da wylis temperaturas Soris
zamTris sqeli TeTri bumbuliT, romelic
gviCvenebs aklimatizaciis SesaZleblobebsa
xels uwyobs Termoizolacias da warmoadgens
da SezRudvebs (Fry and Hart 1948). oqros
damcav Seferilobas Tovlis fonze. am
Tevzebi yvelaze swrafad maSin curaven,
gazrdili izolaciiT gnolebi nakleb energias
roca aklimatizebulebi arian 25C-sTan
xarjaven zamTarSi sxeulis temperaturis
da moTavsebulni arian wyalSi, romlis
SesanarCuneblad (sur. 6-17). es frinveli
temperaturacaa 25-30C. es is viTarebaa,
bumbulis sisqis sezonur cvlilebas efeqturad
romelic yvelaze ukeT asaxavs maT bunebriv
amTxvevs maregulirebeli reaqciebis siCqares
sabinadro garemos (sur. 6-18). aklimatizaciis
da sezonis temperaturul diapazons ise, rom
temperaturis 5C-iT Semcireba zrdis curvis
bumbuls sWirdeba igive metaboluri siCqare
siCqares 15C-iT, magram amcirebs mas 25C-
sxeulis temperaturis SesanarCuneblad, roca
iT. erTi eqstremaluri situaciis gazrdili
garemos temperatura aris 40C zamTarSi
amtanoba xSirad amcirebs amtanobas meorisadmi.
149

moqmedebisas, aseve naklebi SesaZlebloba aqvT


aklimatizebuli siciveSi meti efeqturobis mqone fermentebis
50 5C-iT warmoqmnis mxriv da naklebi SesaZlebloba
fermentebis funqciebis Secvlisa (Rome et al.
siCqare (sm s1)

40 1992).
mcenareebSi fotosinTezis intensiurobis
sxvadasxva temperaturasTan aklimatizacia
30 gviCvenebs, rom aklimatizaciis SesaZlebloba
xSirad dakavSirebulia bunebriv garemoSi
aklimatizebuli ganviTarebul temperaturul diapazonebTan
20
25C-mde (sur. 6-19). Atriplex glabriuscula,
kaliforniis sanapiro regionebSi gavrce-
10 20 30 40
lebuli nacarqaTamas saxeobebi ar zrdis
temperatura(0C)
Tavis fotosinTezur intensivobas
sur. 6-18 oqros Tevzebis curvis siCqare, rogorc maRal temperaturaze miuxedavad imisa,
temperaturis funqcia. 25C-mde aklimatizebuli Tevzebi rom aklimatizebulia uCveulod maRali
amJRavneben curvis ufro maRal siCqares (umaRlesi temperaturis pirobebSi 40C. 16C-ze
maCvenebeli 50sm wm-1), vidre isini, romlebic aklimirebulni aklimatizebuli mcenareebi bunebriv gare-
arian 5C-iT (umaRlesi maCvenebeli 35 sm wm-1). moSi ufro produqtiulebi arian yvela
(After Fry and Hart 1948.) temperaturaze. amis msgavsad, Termofilur
(siTbos moyvarul) Tidestromia oblongifolia-s
aklimatizaciis meqanizmebi da is, Tu ra saxeobebs ar SeuZliaT dabal temperaturaze
donemde SeuZlia aklimatizacias garemo aklimatizacia. mesame saxis mcenareTa
cvlilebebis kompensacia, ar aris Tanabari saxeoba, romelic xarobs udabnoSi, magram
organizmebs Soris. magaliTad, TevzebTan da fotosinTezurad aqtiuria rogorc civ
sxva eqtoTermul organizmebTan SedarebiT, zamTarSi, ise cxel zafxuls (Larrea divaricata),
amfibiebs naklebi SesaZlebloba aqvT magaliTia Termuli aklimatizaciisTvis
aklimatoruli cvlilebisa kunTis boWkos damaxasiaTebeli temperaturis optimumis

6
A. glabriuscula T.oblongiftilia L.divaricata
5
(nmol COO2 sm2 s1)

4
fotosinTezi

gazrdili
gazrdili 16C-ze
45C-ze gazrdili gazrdili
3
20C-ze 45C-ze
2
gazrdili 40C-ze
gazrdili 16C-ze
1

10 20 30 40 50 10 20 30 40 50 10 20 30 40 50

temperatura (C)

sur.6-19 sinaTliT gajerebuli fotosinTezis siCqare rogorc sami saxeobis mcenareebSi foTlis temperaturis funqcia
(gvarebi: Atriplex, Tidestromia da Larrea), romlebic izrdeba zomier da cxel temperaturaze. TiToeuli mrudis udidesi
nawili aRniSnavs temperaturas, romelzec fotosinTezi yvelaze swrafad xdeba. mcenaris sami saxeoba sxvadasxvanairad
reagirebs or temperaturul viTarebaSi zrdaze. zomier temperaturaze gazrdil A.glabriusculas individebs aqvT
fotosinTezis Zalian maRali siCqare TiTqmis yvela temperaturaze, gansxvavebiT imaTgan, romlebic ufro maRali
temperaturis pirobebSi izrdebodnen. siTbos moyvaruli saxeobebis individebi T.oblongifolia amJRavneben sawinaaRmdego
reaqciebs, sadac maRal temperaturaze gazrdil mcenareebs fotosinTezis ufro maRali siCqareebi aqvT. L.divaricata-s,
romlebic sakmaod maRal temperaturebze arian gazrdilni, aqvT daaxloebiT fotosinTezis igive siCqare, rogoric zomier
temperaturebze gazrdil mcenareebs. Tumca temperatura, romelzec maqsimaluri siCqare iCens Tavs, izrdeba daaxloebiT
20C-dan zomier temperaturaze gazrdil mcenareebSi 35C-amde maRal temperaturaze gazrdil mcenareebSi.
(from Hochachka and Somero 1984; after Bjorkman et al. 1980).
150

Zvrisa. am aklimatizaciis safuZveli, rogorc Semcvelobis foTlebisTvisac ki (Percy and


Cans, membranaTa webovnebaSi cvlilebebTan Sims 1994, Terashima and Hikosaka 1995). miCneulia,
asocirdeba, rac pirdapir kavSirSia rom es ori meqanizmi moqmedebs mTlianad
fotosinTezur gzebTan (Raison et al. 1980). is, mcenareSi fotosinTetikuri Sedegebis dasa-
rom zogierTi mcenaris saxeobebs ar aqvT amis regulireblad (Terashima and Hikosaka 1995).
SesaZlebloba, gulisxmobs, rom temperaturis
fotosinTezTan aklimatizaciis meqanizmebis
ganviTareba did safasurs moiTxovs da rom am
meqanizmebs gverds uvlidnen, roca mcenareebi
ganviTarebiTi reaqciebi
viTardebodnen temperaturaTa Zalian viwro ganviTarebiTi reaqciebis dros zrda da
diapazonSi. diferenciacia mgrZnobiarea garemo cvlile-
fotosinTezi saklimatizaciam, tempera- bebisadmi, da es SesamCnevia iseT mcenareebsa
turis garda, SeiZleba Tavi iCinos sxva garemo da cxovelebSi, romlebsac ramdenime Taoba
faqtorebis sapasuxodac. es faqtorebi ezrdebaT weliwadSi. ganviTarebiTi reaqciebi,
SeiZleba iyos sinaTlis xarisxi da raodenoba, rogorc wesi, uCinaria. isini ucvlelni rCebian
CO2-s da wylis xelmisawvdomoba, sakvebi organizmis sicocxlis bolomde. ganviTarebiTi
nivTierebebis xelmisawvdomoba (Anderon et reaqciebi ar SeuZliaT uzrunvelyon mokle-
al. 1995, Walters and Horton 1995, Terashima and vadianma garemo cvlilebebma am reaqciaTa
Hikosaka 1995). fotosinTezis sinaTlesTan xangrZlivobisa da Seuqcevadobis gamo.
aklimatizebis meqanizmebi kompleqsuria, isini rogorc wesi, amis gamo mcenareebi da cxove-
moicaven qlorofilis molekulebs, retinalur lebi aviTareben moqnilobas mxolod iseT
pigmentebs da eleqtronebis aqceptorebs, garemoSi, sadac individebi ganicdian mud-
romlebic organizebulia qloroplastis miv da myar variaciebs. rodesac garemos
Tilakoidis membranaSi (Anderosn et al. 1995). cvlileba organizmis sasicocxlo ciklze
fotosinTezis sinaTlesTan aklimatizacia nela mimdinareobs, rogorc es xdeba sezonuri
xazs usvams mcenareebis modularuli konstru- cvlilebebis SemTxvevaSi xanmokled mcxovrebi
qciis mniSvnelobas. mcenareSi fotosinTezi cxovelebisaTvis, ganviTarebiTi reaqciebi
xorcieldeba yovel foTolSi da TiToeul xSirad xelsayrelia. aseve mcenareTa saxe-
foTols aqvs gansxvavebuli raodenobis obebisTvis, romelTa Teslebi SeiZleba
gamosxiveba, mTlianad mcenareSi an maxlobel ganTavsdnen mraval sxvadasxva saxis garemoSi,
mcenareebTan mimarTebaSi Tavisi ganlagebis ganviTarebiTi moqnilobis strategia sakmaod
mixedviT. savaraudod, adgilobrivi sinaTlis azriani da mniSvnelovania.
doneebTan aklimatizacias TiToeuli fo- sinaTlis intensivoba erT-erT yvelaze
Toli ganicdis. amrigad, mTliani mcenaris mniSvnelovan gavlenas axdens mcenareTa
perspeqtividan fotosinTezis sinaTlis ganviTarebis kursze. fotoreceptorebi
doneebTan an xarisxTan aklimatizaciis (vTqvaT fitoqroma ori identuri poli-
miRweva moiTxovs meqanizms, romelic axdens peptiduri jaWvisgan Semdgari molekula)
individualuri foTlebis aklimatizaciuri STanTqaven sinaTles, mTeli rigi kompleq-
reaqciebis integrirebas sinaTlis adgilobriv suri meqanizmebis saSualebiT, rom-lebsac
pirobebTan. es integracia, rogorc Cans, ori erToblivad fotomorfogenezi ewodeba.
gziT miiRweva. pirveli, sinaTlis gradienti es receptorebi gavlenas axdenen Teslebis
foTolTa safarvelze SeiZleba Semcirdes gaRvivebaze, mcenaris ganviTarebasa da
foTolTa gavrcelebisa da safarvelis zemodan yvavilobaze. siCqare, romliTac Tesli
qvemoT, foTlebis daxrilobis TandaTanobiTi Rivdeba, siCqare, romliTac CiTili izrdeba,
cvlis gamo. foTolTa sinaTlis gamfantveli mcenaris zoma, forma da warmatebuloba,
Tvisebebi SeiZleba aseve gansxvavdebodes romliTac is mravldeba _ yovelive es erTad
imis mixedviT, Tu ra pozicia ukavia fo- warmoadgens mcenaris reaqcias garemos
Tols safarvelSi. meore, cnobilia, rom pirobebze _ garkveulwilad sinaTlis reJimze.
fotosistemis maqsimaluri fotosinTezuri sinaTle xels uwyobs Teslis gaRvivebas mraval
intensivoba dakavSirebulia foTolSi azotis balaxeul mcenareSi (Baskin and Baskin 1988).
SemcvelobasTan. fotosinTezuri intensivoba sakmevlis fiWvis (Pinus taeda) CrdilSi gazrdil
SeiZleba mowesrigdes qloroplastSi azotis CiTilebs ufro mcire safesve sistema da
gavrcelebis meSveobiT. aqedan gamomdinare, meti foTleuli aqvs, vidre mzeze gazrdil
adgilobrivi reaqciebi aklimatizaciaze CiTilebs (Bormann 1958). vinaidan daCrdiluli
SeiZleba gansxvavebuli iyos azotis msgavsi garemo mcenareSi naklebi wylis kargvas iwvevs,
151

8 60 sur. 6-20 (a) fotosinTezis intensivoba


fotosinTezis intensivoba

da (b) mSrali masis distribucia sakmevlis


7 CrdilSi-gazrdili 50

mSrali wona procentebSi


fiWvis (Pinus taeda) srul mzesa da CrdilSi
6
gazrdili CiTilebis fesvebs, wiwvebsa da
(mg CO2 hr1g1)

mzeSi-gazrdili
40
5 tans Soris. CrdilSi gazrdil mcenareebs

4 30 (nacrisferi svetebi) aqvT maRali


fotosinTezis doneebi TiToeul sam
3 sinaTlis intensivobaze da is ufro nakleb
20
2 energias axmars fesvebs, vidre mzeSi
10 gazrdili mcenareebi (mwvane svetebi).
1
(Data from Borman 1958.)
0 0
500 1500 4500 fesvebi wiwvebi tani

sinaTlis intensivoba (fut-sanTeli) mcenaris nawilebi

(a) (b)

CrdilSi gazrdil CiTilebs SeuZliaT meti


produqcia gadaanawilon fiWvis tansa da saxeobebs, romlebic saxloben did, mudmiv
wiwvebSi (65% mzeSi gazrdili CiTilebis 48%- tbebSi, mokle frTebi aqvT an saerTod ar aqvT
is winaaRmdeg). mzeSi gazrdilma CiTilebma frTebi da ar ifantebian tbebs Soris. meore
unda ganaviTaron ufro farTo safesve sistema mxriv ki, saxeobebs, romlebic binadroben
sakmarisi wylis misaRebad. foTleulobis droebiT tborebSi, rogorc wesi, grZeli,
didi wili CrdilSi gazrdil CiTilebSi aris funqcionaluri frTebi aqvT da SeuZliaT
fotosinTezis maRali intensivobis Sedegi gamravlebisTvis sxvadasxva adgilebis Zieba.
TiTo mcenareze mocemuli sinaTlis pirobebSi, am or ukiduresobas Soris arseboben mcire
kerZod ki, dabali sinaTlis intensivobis tborebSi mosaxle saxeobebi, romlebic met-
pirobebSi (sur. 6-20). naklebad simyares inarCuneben wlidan wlamde.
ganviTarebiTi reaqciis ufro rTuli amgvar adgilebSi mobinadre organizmebs aqvT
magaliTia frTebis ganviTareba wylis mzome- rogorc mokle da ufunqcio, ise grZeli da
lebSi, romlebic mtknari wylis mwere-bi arian kargad ganviTarebuli frTebi.
Gerris-is gvaridan (Brinkhurst 1959, Vepsalainen 1973, centralur evropaSi, inglissa da samxreT
1974a, 1974b, 1974c). evropuli wylismzomelebi skandinaviaSi Gerris-is saxeobaTa umravlesobis
oTx kategoriad iyofian frTebis sigrZis sasicocxlo cikli moicavs or Taobas weliwadSi.
mixedviT, imis gaTvaliswinebiT, Tu sad pirveli (zafxulis) Taoba iCekeba gazafxulze,
binadroben. aseT situacias frTiani axdens gamravlebas zafxulSi da Semdeg kvdeba.
polimorfizmi ewodeba (cxrili 6-2). meore (zamTris) Taoba, romelic zafxulis

cxrili 6-2 frTiani polimorfizmi wylismzomela


Gerris odontogaster-ebSi: (a) grZelfrTiani forma (b)
moklefrTiani forma. (foto mogvawoda vefsalinenma)

sacxovrebeli frTis maxasiaTebeli maxasiaTebeli


sigrZe ganmsazRvreli
meqanizmi

mudmivi mokle genetikuri

sakmaod myari, magram moklec da grZelic genetikur-


araprognozirebadi dimorfuli

sezonuri sezonurad dimorfuli ganviTarebiTi cvla


(zafxulis Taoba)

moulodnelobebiT grZeli genetikuri


savse,
araprognozirebadi
152

Taobis mdedrebis mier dadebuli kvercxebidan


gamoiCeka, viTardeba zrdasrul asakamde
gvian zafxulamde, Semdeg gamoizamTrebs
momdevno gamravlebis periodamde _ momavali
wlis gazafxulamde. saxeobebSi, romlebic
sezonur tborebSi saxloben, zafxulis Taoba
dimorfulia, gaaCnia rogorc grZelfrTiani,
ise moklefrTiani formebi (sur. 6-21). yvela
individi zamTris TaobaSi grZelfrTiania
da SeuZlia frena. isini toveben tbors gvian
zafxulSi da gadainacvleben maxlobel tyian
adgilas zamTris gasatareblad. gazafxulze
isini ubrundebian TavianT tborebs da deben
(a)
kvercxebs.
dimorfizmi zafxulis TaobaSi asaxavs
or ukidures kategorias. grZelfrTian
formebs SeuZliaT, ifrinon sxva adgile-
bamde im SemTxvevaSi, Tu maTi tbori
daSreba, gansakuTrebiT maSin, Tu es xdeba
adreul sezonze. moklefrTiani formebi
damokidebulni arian tboris mudmivobaze.
ra mogebas pouloben wylis mzomelebi am
moklefrTiani saxeobebis warmoqmniT? mokle
frTebis qonas SeiZleba hqondes upiratesoba
maRali nayofierebis saxiT, radgan sakvebi
nivTierebebi, romlebic mimarTuli iqneboda
frTebis da safreni kunTebis ganviTarebisken,
SeiZleba mimarTul iqnes kvercxebisken (Roff (b)
1994).
radganac zamTris Taobis yvela
warmomadgenels grZeli frTebi aqvs, sezonuri sur. 6-21 frTiani polimorfizmi wylismzomela Gerris
odontogaster-ebSi: (a) grZelfrTiani forma (b) moklefrTiani
dimorfizmi ganviTarebiTi reaqcia unda iyos.
forma. (foto mogvawoda vefsalinenma)
k. vefsalainenma (1971) aRmoaCina, rom frTis
sigrZes upirvelesad dRis xangrZlivoba
gansazRvravs. samxreT fineTSi, rodesac dRis
reaqciebs Soris, es reaqciebi SeiniSneba
xangrZlivoba mudmivad izrdeba larvobis
sxvadasxva mwerebSi mokle sicocxlis
periodSi da aWarbebs 19 saaTs ukanasknel
xangrZlivobiT (mag. ix. Fraser Rowell 1970, Lamb
nimfur (moumwifebeli) periodSi, romelic
and Pointing 1972, Lees 1966, Steffan 1973, Young 1965,
win uswrebs zrdasrulobas, am periodSi
Patridge et al. 1994, Legaspi and ONeil 1994).
individs ezrdeba frTebi. rodesac dRis
xangrZlivoba Semcirebas iwyebs, ukanaskneli
nimfuri fazis dasrulebamde (rogorc es
xdeba xolme, rodesac larvebis ganviTareba
6.8 migracia, dagroveba da Zili
scdeba 21 ivniss, zafxulis buniobas),
saSualebas aZlevs organizmebs,
warmoiSvebian grZelfrTiani zrdasrulebi.
amrigad, zafxulis Taobis individebi xdebian gauZlon Seuferebel pirobebs
moklefrTianebi an gZelfrTianebi maTi yinva, gvalva, dabali sinaTle da sxva
gamoCekvis dRisa da nimfuri ganviTarebis donis araxelsayreli pirobebi xels uSlis
mixedviT. cvlas grZel da mokle frTebs Soris mcenareebsa da cxovelebs, mudmivad misdion
aseve gansazRvravs temperatura (Vepsalainen, TavianT sasicocxlo Cveul ritms. organizmebi
1974c). maRali temperatura tborebs swrafad gadarCenisTvis mimarTaven sxvadasxva eqstre-
aSrobs da xels uwyobs grZelfrTiani formebis malur sapasuxo reaqciebs: sxva regionSi
ganviTarebas. vepsalainenis mier aRwerili gadasvlas, sadac pirobebi ufro xelsayrelia,
ganviTarebiTi reaqcia wylis mzomelebis nayofier periodSi dagrovebuli resursebis
frTebis sigrZis Sesaxeb mxolod erTia amgvar gamoyenebas an pasiurobas.
153

migracia 1994). mravali veSapi sezonurad gadaadgildeba


sakveb da gasamravlebel adgilebs Soris (mag.
mravali cxoveli, gansakuTrebiT is, romlebsac
ix. Jones et al. 1984, Melnikov and Bobkov 1994).
curva an frena SeuZlia, sxva adgilisken
zogierTi populacia aranormalurad da
miemarTeba (Baker 1978, Gathreaux 1981, Gwinner
sporadulad gadaadgildeba, rac ufro metad
1990, Alerstam 1990, 1991, Berthold 1993). arqtikuli
dakavSirebulia sakvebis gaiSviaTebasTan
kraCka yovelwliurad 30000 kilometrs faravs
garkveuli wlebis ganmavlobaSi da ara sezonur
arqtikuli miwebidan, sadac igi mravldeba,
pirobebTan (Svardson 1957). kanadis wiwvovan
samxreT antarqtidul gamosazamTrebel
tyeebSi da aSS-s dasavleT mTebSi girCebis
miwebamde. yovel Semodgomas xmeleTis
mosavlis Semcireba TeslebiT mkvebav yvela
frinvelTa asobiT saxeoba tovebs zomier da
frinvels, aiZulebs gadavides ufro dabal
arqtikul CrdiloeT amerikas, evropasa da
ganedebze. mtacebeli frinvelebi, romlebic,
azias ufro ekvatoruli raionebis saZieblad
rogorc wesi, mRrRnelebiT ikvebebian,
civi zamTrisa da araxerxemliani sakvebis
farTod ifantebian, rodesac maTi msxverplis
maragis Semcirebis gamo (Keast and Morton
populacia mkveTrad iklebs (Gross 1947, Snyder
1980). aRmosavleT afrikaSi msxvilfexaTagan
1947). mwerebic ki aranormaluri gadaadgilebis
bevri (vTqvaT antilopa gnu) migrirebs did
obieqtebi arian. gadamfrenma kaliebma,
manZilze, misdevs ra sezonur wvimebsa da axali
romlebic migrireben, roca sakvebi gamoileva,
vegetaciis geografiul nimuSs (Maddock 1979).
SeiZleba miaRwion uzarmazar proporciebs
zogi mweri, magaliTad (danaida) monarqi (peplis
da gamoiwvion mosavlis ganadgureba farTo
saxeoba), yovelwliurad migrirebs. arseboben
arealebSi (Gunn 1960, Waloff 1966, sur. 6-22).
iseTebic, romlebic mxolod adgilobrivad
amgvari qceva ganviTarebiTi reaqciaa
gadaadgildebian (Dingle 1978). zRvis zogierTi
populaciis simWidroveze (Uvarov 1961).
organizmi axorcielebs farTomasStabian
gafantul populaciebSi gazrdili kaliebi
migracias, raTa miaRwios saqviriTo adgilebs,
martoxela da erT adgilas mimagrebuli
mihyves sakvebis maragebs an SeinarCunos sxeulis
zrdasrulebi xdebian. mWidro populaciebSi
ganviTarebisTvis Sesaferisi temperatura.
sxvebTan xSiri kontaqti stimuls aZlevs
oragulis migracia okeanidan mdinareebis
axalgazrda individebs ganaviTaron joguri,
saTaveebisken, qviriTobis adgilebamde da
maRalmobiluri qcevebi, rac xSirad iwvevs
sawinaaRmdego migracia zrdasruli mtknari
masobriv migraciebs adgilobrivi sakvebis
wylis gvelTevzebis (gv. 194) gamravlebis
resursebis gamolevis sapasuxod.
adgilebisken sargasis zRvaSi amis TvalsaCino
magaliTebia (Jones 1968, Gross et al. 1988, Kimura et al.

sur. 6-22 didi gundi migrirebadi


kaliebisa somaliSi, afrika, 1962 weli.
amgvari Sejgufeba adgilobrivi maRali
populaciebis simWidroveze ganviTarebiT
reaqciad iTvleba (suraTi aSS soflis
meurneobis departamentma mogvawoda.)
154

Senaxva
marTalia, homeostazi da migracia mxars uWers
funqciis SenarCunebas fizikuri garemos
cvlilebis winaSe, magram garemo cvlilebebi
xSirad aiZulebs organizmebs iSimSilon.
rodesac garemo marginalurad uWers
sicocxles mxars, sakvebisa da wylis maragSi
mciredi fluqtuaciebic ki SeiZleba kritikuli
iyos. amgvar situaciebSi katastrofis Tavidan
asacileblad mravali mcenare da cxoveli
inaxavs resursebs siWarbis periodebis (a)
ganmavlobaSi, raTa Semdgom gamoiyenos isini
gaWirvebis Jams. iSviaTi wvimebis periodSi
udabnos kaqtusebi inaxaven wyals sukulentur
ReroSi. mcenareebi, romlebic unayofo
niadagze izrdebian, imaze met sakveb nivTierebas
STanTqaven, vidre maT sWirdebaT siWarbis
dros da Semdeg iyeneben am nivTierebebs
niadagSi maTi amowurvisas. mravali zomieri
da arqtikuli cxoveli agrovebs sxeulis
cxims zamTarSi rbili amindis dros energiis
(b)
maragad iseTi periodebisTvis, rodesac
Tovlisa da yinulis gamo sakvebi resursebi sur. 6-23 fesvebis amonayarebi, romlebic izrdebian
xelmiuwvdomelia. zogjer, zamTarSi aqtiuri xanZris Semdeg samxreT kaliforniis CarapelSi. (a) 1939
ZuZumwovari (Taxvebi da ciyvebi) da frinveli wlis maisi xanZridan 6 Tvis Tavze. (b) 1940 wlis 16 ivlisi,
(kodala da Cxikvi) sakvebis marags miwisqveS farTomasStabiani regeneracia. (mogvawoda aSS tyis

an xeebis RruSi agroveben mogvianebiTi servisma.)

gamoyenebisTvis (Ritter 1938, Swanberg 1951,


Andersson and Krebs 1978, Tomback 1980, Sherry 1984). da arqtikuli farTofoTlovani xeebi yrian
sabinadro garemoSi, romlebic xSirad iwvian, foTlebs Semodgomaze, radgan ar SeuZliaT
magaliTad, rogoricaa samxreT kaliforniis gayinuli niadagidan maT SesanarCuneblad
Capareli, mravalwliani mcenareebi inaxaven saWiro sinestis miReba (Vegis 1964). mcenaris
sakvebs im cecxlgamZle fesvebSi. es fesvebi Zilis darRveva xSirad damokidebulia
izrdeba da axal amonayarebs ikeTebs maleve iseT eqstremalur viTarebaze, rogoricaa,
cecxlis Caqrobis Semdeg (sur. 6-23). magaliTad xangrZlivi yinva (Hopkins 1995). ase
rom ar iyos, mcenare SeiZleba gamovides mZinare
mdgomareobidan manam, sanam eqstremaluri
pirobebi gadaivlian.
Zili mravali, Zalian mcire uxerxemlosa
da civsisxliani xerxemlianisTvis yinvis
garemo xandaxan imdenad civi, mSrali an
temperatura pirdapir zRudavs qmedebas da
sakvebi nivTierebebiT gaRaribebulia, rom
iwvevs Zilianobas. iSviaT SemTxvevaSi organizmi
cxovelebsa da mcenareebs aRar SeuZliaT
TiTqmis mTlianad Sreba da metaboluri
normaluri funqcionireba. amgvar pirobebSi
saqmianobac erTbaSad wydeba, aseT mdgomareobas
isini, romlebsac migracia ar SeuZlia, iZineben.
anhidrobiozisi ewodeba. Polypedilum
mravali ZuZumwovari iZinebs, radgan ar SeuZlia
vanderplanki-s buzebis matlebi, qviani auzebis
sakvebis Sovna da ara imitom, rom fizikurad ar
mobinadreebi, sruliad dehidrirebulni
SeuZlia garemo pirobebTan gamklaveba. Zili
xdebian, rodesac maTi auzi Srobas iwyebs.
mcenareebSi iseT situacias ewodeba, rodesac
wvimaSi matlebi rehidrirdebian ramdenime
fesvebi, kvirtebi, Teslebi an foTlebi
saaTSi, raTa ganagrZon ganviTareba (Hochachka
aCereben zrdas da amcireben metabolizms
and Somero 1984). saxeobaTa umravlesobaSi
eqstremaluri autaneli sicivis an gvalvis
Zilis momTxovn pirobebs elian mTeli rigi
pirobebis molodinSi. mraval tropikul da
fiziologiuri cvlilebebiT (magaliTad
subtropikul xes scviva foTlebi gvalvis
antifrizebis produqcia, dehidracia, sakvebis
sezonuri periodebis ganmavlobaSi. zomieri
dagroveba). es cvlilebebi organizms sruli
155

gaTiSvisTvis amzadeben (Prosser 1973, Mrosovsky lod maSin, rodesac dRis xangrZlivoba
1976, Clutter 1978, Gregory 1982, Lyman 1982). 6 saaTs aRwevs. maSin, rodesac ufro Crdi-
zamTris dawyebamde mwerebs dasvenebis loe-Ti populaciebi (47N) yvaviloben mxolod
mdgomareoba euflebaT, romelic diapauzis maSin, rodesac dRis xangrZlivoba aWarbebs 16
saxeliT aris cnobili. am mdgomareobaSi wyali saaTs yoveldRiurad (Olmsted 1944). sinaTlis
qimiurad Seikvreba an im raodenobiT aRdgeba, ufro grZeli periodebi Trgunaven yvavilobas
rom SeaCeros yinva, xolo metabolizmi TiTqm samxreT populaciebSi. 47N-ze miCiganSi mcire
is nulamde ecema (Hochachka and Somero 1984, Lee mtknari wylis kibosnairTa populaciebi,
et al. 1987). zafxulis diapauzaSi gvalvagamZle romlebic wylis rwyilis (Daphnia) saxeliT arian
mwerebis sxeulebi mTlianad Sreba, raTa cnobilni, qmnian diapauzur gunds 12 saaTian
aitanos gauwyloveba an ifareba gaumtari (Sua seqtemberi) an nakleb fotoperiodebSi
gareTa safarveliT, raTa xeli SeuSalos (Stross and Hill 1965). aliaskaze, 71N-ze monaTesave
gaSrobas. mcenareTa Teslebs, baqteriaTa da saxeobebi diapauzas qmnian, rodesac sinaTlis
sokoebis sporebs msgavsi saZile meqanizmebi periodi dReSi 20 saaTze nakleb dromde
aqvT (mag. ix. Koller 1969). mcirdeba, rac Seesatyviseba Sua agvistos (Stross
1969). Tbili temperatura da populaciaTa
dabali simWidrove amcirebs diapauzisaTvis
saWiro dRis xangrZlivobas (da amrigad
6.9 uaxloesi signalebi organizmebs gadaideba diapauzis dawyeba Semodgomaze),
saSualebas aZleven, winaswar Sei radgan es faqtorebi Daphia-saTvis ufro
grZnon mosalodneli garemos cvli xelsayrel pirobebs winaswarmetyveleben.
leba rodesac dRis sinaTle zustad da
akuratulad ver winaswarmetyvelebs cva-
ra mianiSnebs tropikul mcenareebs, rom
lebad pirobebs sporadulad, cxovelebma
CrdiloeT tyeebSi gazafxuli axlovdeba,
da mcenareebma signali unda miiRon
an ra aiZulebs oragulebs, datovon zRvebi
ukiduresi faqtorebis meSveobiT. wliuri
da dinebis sawinaaRmdegod gadaadgildnen
ciklebi ekvatorul regionebSi, sadac dRis
TavianTi qviriTobis adgilebisaken? rogor
xangrZlivoba TiTqmis mudmivia, misdevs
grZnoben wylis uxerxemloebi arqtikaSi, rom Tu
wvimebis sezonur ciklebs da maT gavlenas
diapauzaSi Sesvlas daagvianeben, moulodneli
tenianobasa da mcenareulobaze. iseT saocrad
yinvisas SeiZleba zamTrisTvis moumzadebelni
winaswar araprognozirebad garemoSi, rogo-
aRmoCndnen? j.k. beikerma (1983) aRmoaCina
ricaa udabno, mravali organizmi iTvisebs
mniSvnelovani gansxvaveba uaxloes faqtorebsa
mzadyofnis konservatul strategias mTliani
(vTqvaT, garemos aspeqti, rogoricaa dRis
periodis ganmavlobaSi. aqve mosalodnelia,
xangrZlivoba, romelsac organizmi qcevis
sporadulma wvimebma iCinon Tavi. udabnos
signalad miiCnevs) da ukidures faqtorebs
zogierT frinvelSi fotoperiodi astimu-
Soris. es ukanasknelni garemos Strixebia,
lirebs reproduqtiuli organoebis ganvi-
rogoricaa xelmisawvdomi sakvebis raodenoba,
Tarebas im doneze, romelsac Zalian cota aklia
rac Tavis mxriv pirdapir uSualod
gamravlebis periodamde. gonadebi inarCuneben
ukavSirdeba organizmis keTildReobas.
mzadyofnis am mdgomareobas mTeli im periodis
TiTqmis yvela mcenare da cxoveli grZnobs
ganmavlobaSi, romelSic wvimis wamosvla aris
dRis xangrZlivobas (fotoperiods) rogorc
mosalodneli, magram Tavad wvimebis wamosvla
uaxloes faqtors, romelic aRniSnavs sezons
iwyebs maTi fiziologiuri ganviTarebis
da bevrs SeuZlia, ganasxvavos dReebis zrdis
damTavrebasa da gamravlebis periodis dawyebas
da Semcirebis periodebi (Bunning 1967, Lofts
(Marshall and Disney 1957, Immedlmann 1971).
1970, Vince-Prue 1975, Murton and Westwood 1977, Beck
1980). mcenareebSi gaRvivebis, yvavilobisa da
foTolcvenis periodebi kontroldeba dRis
xangrZlivobis mixedviT. 6.10 ekotipuri diferenciacia asax
msgavsi organizmebi sxvadasxva adgilas avs adgilobrivi pirobebisadmi
yofnisas SeiZleba saocrad gansxvavdebodnen adaptacias
fotoperiodebze TavianTi reaqciebiT.
daaxloebiT 75 wlis win Svedma botanikosma
sinaTlisa da sibnelis kontrolirebadi
gote turesonma Seagrova mcenareTa ramdenime
ciklebis arsebobisas Svriis naTesebis
saxeobis Teslebi, romlebic moipovebodnen
samxreT populaciebi (30N) yvaviloben mxo-
Zalian bevr adgilas da dargo isini Tavis baRSi.
156

man aRmoaCina, rom mravali mcenare, identur axasiaTebT. tyis ekotipTa foTlebi yvelaze
pirobebSi gazrdilic ki, iviTarebs sxvadasxva farToa, diunebis ekotipebisa _ yvelaze
formas maTi mSobliuri garemos mixedviT. viwro, qviSis mdelos mobinadreebisa ki _
turesonma (1922) am formebs ekotipebi uwoda Sualeduri. qviSiani mdelos mcenareebi TmiT
(es saxeli dRemde gamoiyeneba) da miiCnia, arian dafarulni. es Strixi sxva mcenareebSi ar
rom ekotipebi warmoadgenen genetikurad SeiniSneba.
diferencirebul populaciaTa xazs, aqedan iens klausenma da misma kolegebma (1948)
TiToeuli SezRudulia specifikuri sabinadro ganaxorcieles msgavsi eqsperimentebi
garemosTvis. radganac turesonma gazarda asfurcelas saxeobaze Achillea mellefolium,
es mcenareebi identur pirobebSi, igi mixvda, kaliforniaSi. Achilleba, mzesumziraTa
rom gansxvavebebs ekotipebs Soris SesaZloa, ojaxis wevri, izrdeba sakmaod bevr adgilas,
hqondes genetikuri safuZveli da rom SeiZleba misi sacxovrebeli diapazoni iwyeba zRvis
isini momdinareobdnen sabinadro garemos donidan da scdeba 3000 metris simaRles.
mixedviT evoluciuri diferencirebisgan. klausenma Seagrova Teslebi sxvadasxva
botanikosebi ukve didi xania aRiareben, wertilebidan simaRlis gradientis gaswvriv
rom sxvadasxva adgilas gazrdil saxeo- da dargo isini stenfordSi, kaliforniaSi,
baTa individebma SeiZleba ganaviTa-ron zRvis donesTan axlos. marTalia, mcenareebi
gansxvavebuli formebi, romlebic Seesa- identur pirobebSi izrdebodnen ramdenime
bamebian im pirobebs, sadac es saxe-obebi Taobis ganmavlobaSi, individebi mTiuli
izrdebian. es gansxvavebebi metwilad populaciebidan inarCunebdnen ganmasxvavebel
ganviTarebis reaqciebzea damokidebuli. mcire zomas da Teslis dabal produqti-
magram eqsperimentebma, romlebic turesonma ulobas (sur. 6-24), riTac gamoamJRavnes
Caatara, gamoamJRavna genetikuri adaptaciebi ekotipuri diferenciacia populaciaSi.
adgilobriv pirobebTan. individis fenotipi regionuli da sacxovrebeli adgilebis
myaria, magram fenotipebi individebSi icvleba mixedviT amgvari gansxvavebebi adaptaciebSi
adgilis mixedviT. tyis mcenare xarnuyas ueWvelad afarToebs mravali saxeobis
Hieracium umbellatum-s, rogorc wesi, aqvs ekologiuri gamZleobis amplitudebs maTi
sworadmdgomi habitusi. mdeloSi gazrdili mcire subpopulaciebad dayofis saSualebiT,
mcenare garTxmulia miwaze, xolo qviSis romelTagan TiToeuli gansxvavebuladaa
diunebis mobinadreebs Sualeduri forma adaptirebuli mudmiv adgilobriv garemo

ekotipuri gansxvavebebi populaciebSi

80
mcenaris simaRle (sm)

sur. 6-24 ekotipuri


diferenciaciebi asfurcelaTa
40 Achillea millefolium-is
populaciebSi. sxvadasxva
simaRleze mobinadre mcenareebi
identur pirobebSi erTsa da
20
imave baRSi iyvnen Tavmoyrilni.
maRali adgilebidan mopovebuli
Teslebi warmoqmnidnen ufro
mcire zomis mcenareebs, vidre
0 1,000 2,000 3,000 dabali simaRleebidan aRebuli
mcenareebi.
simaRleebi, saidanac es mcenareebi iqnen Segrovebulni (After Clausen et al. 1948.)
157

pirobebTan (Kruckenberg 1951, McMillan 1959, regionebSi klimaturi cvlilebebis dros.


Mooney and Billings 1961, Hiesey and Milner 1965, nortonma da sxvebma (1995) aRmoaCines, rom
Bjorkman 1968, Antonovics 1971, McNaughton 1973, Arabidopsis thaliana-s mcenareTa xuTma ekotipma
Eickmeier et al. 1975, Coyne et al. 1983, Schemske moimata biomasaSi maSin, rodesac maTTvis
1984, Silander 1985, Loik and Nobel 1993). amgvarma xelmisawvdomi gaxda atmosferoSi momatebuli
ekotipurma diferenciaciam SeiZleba gavlena CO2-is done, Tumca es doneebi gansxvavdebodnen
moaxdinos mcenaris reaqciaze sxvadasxva ekotipebs Soris.

daskvna
1. mudmivi Sinagani mdgomareobis _ home- dahyavs sxeuli _ garemos gradienti. es
ostazis _ SenarCuneba, damokidebulia uaryo- strategia asaxulia udabnos frinvelebis
fiTi ukukavSiris reaqciebze. orga-nizmebi qcevaSi sakvebis Ziebisas da maTi budeebis
grZnoben cvlilebebs Sinagan garemoSi da konstruqciaSi. es budeebi uzrunvelyofen
reagireben, raTa daibrunon es kondiciebi maTive naSierebis garemos stabilurobas.
TavianT optimumSi.
6. fizikuri garemos pirobebs sxvadasxva
2. organizmebs, romlebic inarCuneben mudmiv droiTi da sivrciTi masStabebi gansazRvravs.
Sinagan mdgomareobas garemo cvlilebebis arsebobs cvlilebebi temperaturaSi, sino-
pirobebSi, ewodebaT regulatorebi. maT, vinc tivesa da sinaTleSi, yovelive es Tavs iCens
aZlevs Tavis Sinagan mdgomareobas saSualebas, dRisa da Ramis da sezonTa cvlilebisas.
misdios garegan cvlilebebs, ewodeba xanZrebi, tornadoebi, qariSxlebi da gvalvebi
konformeri. naklebad pr di cvlilebebia. sivrcobrivi
cvlilebebi garemoSi ganisazRvreba Sesafe-
3. sxeulis temperaturis SenarCunebas viwro risi sabinadro petCebis zomiTa da mowyobiT
diapazonis farglebSi (frinvelebisa da
da aseve im siCqariT, romliTac organizmi
ZuZumwovrebs Soris). heteronomia ewodeba.
moZraobs garemoSi.
poikiloTermiis SemTxvevaSi sxeulis Sinagani
temperatura eTanxmeba garemos temperaturas. 7. individis cxovelqmedebis sfero aris
organizmebi, romlebic iyeneben metabolizmis im pirobaTa diapazoni, romlebSic funqci-
meSveobiT warmoqmnil siTbos sxeulis onireben organizmebi. cxovelqmedebis sfero
temperaturis regulirebisTvis, endoTermebad damokidebulia TiToeul petCSi pirobaTa
iwodebian. zogierTma endoTermma, magali- Sesaferisobasa da resursebis xelmisawvdo-
Tad Ramuram, SeiZleba fakultaturad Seam- mobaze. es feno-meni ilustri-rebulia cvale-
ciros sxeulis temperatura. am fenomens badi Termuli pirobebis gavleniT udabnos
heteroTermia ewodeba. organizmebi, romlebic xvlikebis mier sabinadros gamoyenebis
eyrdnobian siTbos garegan wyaroebs sxeulis magaliTze. radga-nac mcenareebs ar SeuZliaT
gasaTbobad, iwodebian eqtoTermebad. moZraoba, isini cxovelqmedebas upirvelesad
zogierT eqtoTerms, maT Soris gvelebs da areguli-reben garemoSi droiTi da ara
Tevzebs, aqvT fiziologiuri meqanizmebi sivrcobrivi cvlilebebis sapasuxod.
garkveul situaciebSi sxeulis temperaturis
8. bunebrivi garemos arCevas, ar SeuZlia
gasazrdelad. am process fakultaturi
garemos cvlilebis sruli kompensacia da
endoTermia ewodeba.
amitom, organizmebma unda aamoqmedon mTeli
4. sxeuli _ garemos gradientis sidide da rigi homeostazuri reaqciebi. amaTgan yvelaze
Sinagani pirobebis mudmivoba, romlebsac swrafi maregulirebeli is reaqciebia, romle-
inarCuneben organizmebi, abalansebs home- bic moicavs cvlilebebs procesTa donesa
ostazis safasurs (fiziologiuri aparatis da organizmis poziciaSi, magram ara mis
SenarCuneba da gradientis mxardaWera) morfologiur an bioqimiur struqturaSi. amis
mWidrod regulirebadi Sinagani pirobebis magaliTia sicivis stresis sapasuxod kankali
upiratesobaTa winaaRmdeg. da gugis Seviwroeba moulodneli mkveTri
sinaTlis gamosxivebisas. maregulirebeli
5. homeostazis umsxvilesi komponenti aris reaqciebi swrafi da Seqcevadia.
mikrogaremos arCeva, romelsac minimumamde
158

9. aklimatizaciuri reaqciebi moicavs Seqce- migrirebas, moixmaren siWarbis periodebSi


vad cvlilebebs struqturaSi (magaliTad, dagrovil resursebs an gadadian pasiur
bewvis sisqe) an bioqimiur gzebSi (cvlilebebi mdgomareobaSi (magaliTad, Zili, diapauza).
fermentTa da maTi produqtebis raodenobaSi)
da moiTxovs ufro xangrZliv periodebs 12. garemo cvlilebaze saTanado reagire-
(rogorc wesi, dReebi da kvirebi), vidre bisTvis, individma winaswar unda ganWvritos es
maregulirebeli reaqciebi. aklimatizacia cvlilebeba. saamisod organizmebi eyrdnobian
TamaSobs mniSvnelovan rols xangrZlivad uaxloes signalebs, vTqvaT dRis xangrZli-
mcxovrebi organizmebis sezonuri cvlile- vobas. mniSvnelovania sakvebis maragi da
bebisadmi reaqciebSi. temperatura, romlebic pirdapir moqmedeben
10. ganviTarebiTi reaqciebi gamoxataven maT keTildReobaze.
interaqciebs organizmsa da mis garemos Soris
zrdis periodSi. gansxvavebuli garemo iwvevs 13. rodesac populaciebi qvedanayofebad
maxasiaTebel struqturebs da gamovlinebebs, iyofian sxvadasxva pirobebis mqone sacxov-
romlebic rogorc wesi, Seuqcevadia. rebel garemoSi, TiToeul qvedanayofs
mcenareebis Teslebis reaqciebi mzesa da SeiZleba ganuviTardes adaptacia adgilobrivi
Crdilze da wylis mzomelebis frTis sigrZis admi. amgvar diferencirebul formebs
cvlilebebi, romlebic damokidebulni arian ekotipebi ewodebaT. viciT, rom kargad cnobili
maTi sabinadros simyaresa da mudmivobaze, magaliTebi moipoveba im mcenareebs Soris,
ganviTarebiTi reaqciebis magaliTebia. romlebic TavianTi dabali mobilurobis gamo,
aviTareben subpopulaciebis evoluciur
11. rodesac garemo pirobebi scildeba
izolacias mcire geografiul masStabebze.
gamZleobis zRvars, organizmebi iwyeben

savarjiSoebi

1. yvela cxovels aqvs adaptaciis unari Tavi- 2. SeqmeniT cxovelmoqmedebis sferos diagrama
anTi sxeulis temperaturis regulirebisTvis. (ix. sur. 6-16) Tqveni aqtivobisTvis gasuli
SeadgineT tabula, romelSic Sedarebuli kviris ganmavlobaSi
iqneba mwerebis, amfibiebis, reptiliebis,
Tevzebisa da ZuZumwovrebis adaptaciebi
3. Cven ganvixileT mcenareTa saxeoebebis eko-
tipebi. arseboben cxovelTa ekotipebi?
159

Tavi 7

biologiuri
faqtorebi garemoSi

gzamkvlevi kiTxvebi
riT gansxvavdeba evoluciuri reaqciebi rogor iyeneben mwerebi qimikatebs
biotur da abiotur garemoebSi? mtaceblebisgan Tavis dasacavad?

ra saSualebebiT icileben mcenareebi


ra adaptaciebi aqvT mtaceblebs msxverplTa
balaxismWamelebs?
daWerisas da SeWmisas?
rogor gadalaxaven balaxismWamelebi
rogor gaurbis msxverpli mtaceblebs? mcenareTa damcav meqanizmebs?

ra upiratesobebi aqvs polimorfias? ra damaxasiaTebeli adaptaciebi aqvT


parazitebis sasicocxlo ciklebs?

m e-4, me-5 da me-6 TavebSi vnaxeT, rogor


aRmocendeba mcenareTa da cxovelTa formebi
da funqciebi garemos fizikuri faqtorebis
cxovelebi aRweven erTnair formebs, romlebsac
maT garemos fizikuri faqtorebi karnaxobs.
magaliTad, msoflios garSemo mSral adgilebSi
(maT abiotur garemos uwodeben) sapasuxod, mravali sxvadasxva saxis mcenare erTnairad
raTa TavianTi organizmi Seaguon garemo mcire zomis izrdeba da aqvT tyavisebri, sqeli
pirobebs. es adaptaciebi Tavs iCens konkretul foTlebi. es aris adaptaciebi wylis kargvis
drosa da adgilas yvelaze ukeT morgebuli Sesamcireblad. maSin ra iwvevs mravalferovnebas
individebis bunebrivi gadarCevis gziT. cocxal arsebebSi?
evoluciur konkurenciaSi gamarjvebuli rCeba am kiTxvaze pasuxis gasacemad, Cven unda
is, romelic tovebs yvelaze met, gamravlebis gavacnobieroT, rom garemo, garda fiziku-
SesaZleblobis mqone, STamomavlobas (ix. 1 risa, Sedgeba mravali sxva faqtorisganac.
Tavi). individis morgeba fizikur garemosTan arsebobs kidev sxva ganzomileba evoluciuri,
gadarCenis erTaderTi faqtori rom yofiliyo, urTierTmoqmedi, kompleqsuri da saocrad
Cveni cxovreba naklebad kompleqsuri da cvladi cvalebadi, romelzec organizmebma unda
iqneboda. savaraudod, fizikuri pirobebis moaxdinon reagireba. es bioturi garemo
TiToeuli wyeba irCevs organizms iseTi Sedgeba yvela cocxali arsebisgan, maT Soris
anatomiuri, fiziologiuri da qceviTi Strixebis mcenareebisgan, cxovelebisgan, mikrobebisgan,
kombinaciiT, romlebic yvelaze ukeT moargebs mas sokoebisgan da protistebisgan (erTujrediani
am garemos. rogorc ki es ideali miiRweva, garemo organizmi), romlebTanac individi inawilebs
pirobebis ucvlelobis pirobebSi, evoluciis drosa da sivrces. organizmebi ikaveben
mamoZravebeli Zalebi Cerdeba garkveul doneze. sivrces, moixmaren SezRudul resursebs da zog
metic, rodesac organizmebi gamocdian erTnair SemTxvevaSi, warmoadgenen pirdapir safrTxes
pirobebs, seleqcia fizikuri faqtorebis sxva organizmebisTvis iseTi procesebis gziT,
mixedviT, xels uwyobs maT Soris garegnul rogoricaa mtacebloba, balaxismWameloba,
erTgvarovnebasac. marTlac, mcenareebi da parazitizmi da daavadebebi. mcenaris
160

morfologiuri da fiziologiuri maxasiaTeblebi adaptaciebs, nacvlad imisa, rom xeli Seuwyos


nawilobrivi adaptaciebia adgilobrivi konvergencias msgavsebas sxvadasxva
fizikuri pirobebis diapazonisadmi. magram misi taqsonomiuri jgufis organizmebs Soris, rom-
gadarCenis uzrunvelsayofad sxeulis agebule- lebsac aqvT adaptaciebi msgavsi garemosadmi.
bisa da funqciis am Tvisebebma unda daicvan organizmebi specialistebi arian TavianTi
is balaxismWameli mwerebisa da mcenareTa garemos biologiur faqtorebTan Seguebis
daavadebebisganac. I TavSi vnaxeT giganturi xa- TvalsazrisiT. TiToeuli etaneba msxverplTa
verdovani tkipi samxreT kaliforniis mojaves gansxvavebul kombinacias, cdilobs, aaridos
udabnodan, romelic wlis umetes nawils atarebs Tavi mtaceblebisa da daavadebis gadamtani
Tavis soroSi da zedapirze mxolod zamTris organizmebis sxvadasxva kombinaciebs da
TveebSi amodis, roca mas SeuZlia aitanos `TanamSormlobs~ dammtveravebTan, Teslebis
udabnos zedapiris temperatura. magram ubralo gamavrceleblebTan Tu nawlavis florasTan.
damTxveva ar aris, rom tkipis gamoCena emTxveva bioturi garemo xels uwyobs diversifi-
misi sayvareli msxverplis _ termitebis cirebas ara marto imitom, rom mravali
gamoCenas. sxvadasxva saxis organizmi arsebobs, aramed
am TavSi Cven warmogidgenT im gamowvevebis imitom, rom arsebobs TiTqmis SeuzRudavi wyeba
magaliTebs, romelTa winaSec dganan organizmebi adgilobrivi pirobebisa, romlebic iqmneba
biotur garemosTan adaptaciisas da aseve am organizmebis erTmaneTTan da fizikur
aRvwerT maT mier napovn zogierT gamosavals. garemosTan interaqciebis Sedegad. fizikuri
iseve, rogorc Cvens mier imis ganxilvisas, garemo, bunebrivi garemos farglebSi, pirobiTad
Tu rogor ebrZvian mcenareebi, cxovelebi da dayofilia mikrogaremoebad an mcire sabinadro
mikroorganizmebi abiotur garemos, yuradRe- adgilebad, romelTagan TiToeuli gansxvavebul
bas gavamaxvilebT formisa da funqciis pirobas sTavazobs individs (harperis kvlevebi
inidviadualur adaptirebaze da am adaptaciaTa Plantago-s Teslebis gaRvivebis Sesaxeb, romlebic
safasursa da sargebelze. Cven ganvixilavT sam Cven ganvixileT meeqvse TavSi, warmoadgens
yvelaze mniSvnelovan ekologiur interaqcias: mikrogaremoebis magaliTebs). mcenareebisa
mtacebelsa da msxverpls Soris, balaxismWamelsa da cxovelebis arseboba da saqmianoba cvlis
da mcenares Soris, parazitsa da mis mtarebels adgilobriv pirobebs organizmebisTvis. maga-
Soris. wignis IV nawilSi Cven xelaxla ganvixilavT liTad, maRalma da sqelma xeebma, SeiZleba,
am interaqciebs meoTxesTan (Sejibri) erTad da Seamciron xelmisawvdomi sinaTlis odenoba
visaubrebT gavlenaze, romelsac isini axdenen maT qvemoT arsebuli mcenareebisTvis. amrigad,
populaciaTa individebze. mikrogaremoebis ricxvi izrdeba mcenareebisa
da cxovelebis arsebobasTan erTad. es
mravalferovneba iZleva garkveuli speciali-
7.1 bioturi faqtorebi xels zaciis saSualebas fizikuri faqtorebis
uwyobs mravalferovnebas maSin, gaTvaliswinebiT. Tumca, isini Zalian mcireni
roca abioturebi _ konvergencias arian TavianT garemoSi biologiur faqtorebTan
organizmebis mravalferovan adaptaciebTan
Seferilobis cvlileba saSualebas aZlevs SedarebiT. radganac mcenareebis, cxovelebis
CrCilebs, Seexamon TavianT dasasvenebel an mikrobebis TiToeul populacias aqvs
adgilebs dRis ganmavlobaSi da SeumCnevelni gansxvavebuli evoluciuri istoria da momavali
darCnen mtaceblebisTvis. TavianTi ferebiTa da da radganac TiToeuli organizmis wyvilis
surneliT mcenareebi ipyroben Cvens yuradRe- interaqcia qmnis Tavis sakuTar gansakuTrebul
bas iseve, rogorc frinvelebisa da mwerebisas, `biologiur mikrogaremos~, diversificirebis
romlebsac gadaaqvT mtveri erTi yvavilidan SesaZleblobani SezRudulia mxolod orga-
meoreze da gavlenas axdenen ganayofierebaze. nizmTa saxeobebis raodenobisTvis.
faqtorebi, romlebmac amgvari adaptaciebi
gamoiwvies, biologiuria da maTi efeqtebi
gansxvavdebian fizikuri faqtorebisgan:
biologiuri faqtorebi iwvevs urTierT- 7.2 mtacebelTa adaptacia cxad-yofs
moqmed Strixebs: mtacebeli uyalibebs Tavis bioturi garemos, rogorc bunebrivi
msxverpls adaptaciebs gaqcevisTvis, magram gadarCevis agentis mniSvnelobas
Tavad misi adaptaciebi, devnisa da daWerisTvis
mtaceblebi iWeren da moixmaren sxva organizmebs
aseve zustad ganisazRvreba msxverplis mier.
sakvebis saxiT. sakmarisia SevxedoT Sinaur katas,
biologiuri faqtorebi amravalferovnebs
romelic Tagvs epareba, rom SevafasoT raoden
161

kargad daajildova bunebrivma gadarCevam is zoma da mtacebeli-msxverplis


am miznis SesrulebisTvis saWiro meqanizmebiT. alometria
savarZelze mTeli dRis Zilis Semdeg saxlidan
gadis, SesaniSnavad moZraobs, moqnilia. zemoxsenebuli krilismWameli veSapebis garda,
Cabnelebul mindorSi sibneleSi xedvisTvis didi zomis mtaceblebi nadiroben aseve didi
adaptirebuli TvalebiT is SeniSnavs Tagvs, zomis msxverplze (nax. 7-1). Tumca, mtaceblis
mxris sartyelTan Tavisuflad SeerTebuli gamocdileba SezRudulia im msxverplTa zomiT,
wina da Zlieri ukana TaTebis daxmarebiT xteba romlis daWera da moxmarebac mas SeuZlia.
mis dasaWerad, advilad imorCilebs, klavs zogadad, rodesac msxverplis zoma mtaceblis
moZravi klanWebiT da miirTmevs basri kbilebiT zomasTan mimarTebaSi izrdeba, msxverpli ufro
ramdenime swrafi kbeniT. simarTle rom iTqvas, Znelad dasaWeri xdeba da mtaceblebic ufro
yvela mtacebluri movlena ar aris iseTive daxelovnebulni xdebian msxverplis devnasa da
dramatuli, rogorc amas Sinauri da gareuli damorCilebaSi. zomis Tanafardobis kritikul
katebi amJRavneben. cisferi veSapis adaptaciebi, zRvars zemoT mtaceblebs ar aqvT Sesabamisi Zala
romelic ikvebeba milionobiT mcire, krevetis da siswrafe potenciuri msxverplis dasaWerad.
msgavsi, kriliTa da TevziT an xamanwkis, lomebi daesxmian Tavisi zomis an odnav did
moluskisa da midiis wylis filtraciis sistema msxverpls, magram isini ver umklavdebian
aseve daxvewilia da mtaceblebsa da msxvepls zrdasrul spiloebs (Schaller 1972). cxadia,
Soris iseTive evoluciuri urTierTobis mtaceblebs SeuZliaT, iTanamSromlon iseT
gamomxatveli. msxverplze nadirobaSi, romelic imaze didia,
mtaceblebi, romlebic eparebian da vidre romelime individ mtacebels SeuZlia
iWeren msxverpls, erTdroulad mravali moinadiros.
gamowvevis winaSe dganan (Endler 1991). yvela mtaceblis sxeulis zomis Tanafardoba
organizmis msgavsad, msxverpli saxeobebi msxverplis sxeulis zomasTan garkveulwilad
binadroben iseT adgilebSi, sadac fizikuri da ganisazRvreba mtaceblis swrafi gadawvetilebiT.
biologiuri pirobebi Sesaferisia maTi zrdisa mtacebelTa umravlesobas urCevnia, inadiros
da gamravlebisTvis, Tumca amave adgilebSi garkveuli zomis msxverplze, rac miscems
isini xdebian xelmiswvdomni mtaceblebisTvis mas umaRles energetikul mogebas umciresi
dRiur da Tviur ritmebSi, romlebic Tanxvdeba energetikuli danaxarjebis fasad (umaRlesi
maTi aqtivobis sferos. mtaceblebi unda sargeblianoba). mtacebelTa umravlesobas aseve
ganlagdnen iseT adgilebSi, sadac binadrobs aqvs SesaZlebloba, moinadiros sxvadasxva zomis
maTi msxverpli, iq moxvedris Semdeg, maT unda msxverpli. zogierT situaciaSi, magaliTad,
SeeZloT, zustad daadginon individualuri roca msxverpli iSviaTia, mtaceblebma SeiZleba,
msxverplis adgilmdebareoba da gansazRvron airCion sakmaod didi zomis msxverplis
misi SeWmis momgebianoba. cxadia, Tavdasxma monadireba miuxedavad imisa, rom misi daWeris
warmatebiT unda dasruldes, msxverpli unda safasuri da am procesSi dazianebis miRebis
daiWiros da moixmaros xSirad sxva mSieri riski maRalia. amrigad, mtaceblis da misi
mtaceblebis maxloblad yofnis pirobebSi, msxverplis sxeulis zomebs Soris urTierTobaze
romlebmac SeiZleba ufro iolad miiCnion did gavlenas axdens msxverplTa siWarbe da
sxva mtaceblisTvis msxverplis moparva, vidre mtaceblis sakvebi mdgomareoba. es ufro
misi monadireba. amis misaRwevad, mtacebels detalurad ganxilulia 31-e TavSi, sadac Cven
unda hqondes Sesabamisi sensoruli meqanizmebi aRvwerT sakvebis mopovebis Teorias.
msxverplis adgilsamyofelis dasadgenad. urTierToba organizmsa da garemos Soris
is sakmarisad didi unda iyos imisTvis, rom SeiZleba Seicvalos organizmis zomasTan erTad.
sZlios msxverpls an is SeiZleba sxvagvarad zogierTi fizikuri da biologiuri procesis
iyos aRWurvili msxverplis dasaWerad. mas unda masStabi zomis araproporciulia (ix. me-3 Tavi)
SeeZlos msxverplis gadaylapva da misi saWmlis anu forma da fiziologiuri funqcia ar icvleba
momnelebeli sistema adaptirebuli unda iyos izometrulad (geometrulad) sxeulis zomasTan
msxverplis sxeulis qsovilebidan sakvebi SedarebiT. amgvari alometruli urTierToba
nivTierebebis SeTvisebisTvis. evoluciuri aseve mniSvnelovan rols TamaSobs mtacebelsa da
kanonebiT, yovelive es unda moxerxdes msxverpls Soris morfolo-giur urTierTobaSi.
mtaceblobisgan msxverplis TavdacviT adapta- warmoidgineT, rogor SeiZleba Seicvalos
ciebSi cvlilebaTa fonis winaaRmdeg. ra kunTebis masis ganivi kveTis Sesabamisad gazomili
aris mtacebelTa mier msxverplis daWeris ybis kunTebis Zala, roca msxverplis sxeulis masa
adaptaciaTa yvelaze TvalsaCino magaliTi? icvleba. kunTebis Zala sxeulis zomis izomet-
162

nax. 7-1 TavianTi Zlieri fexebiTa da


ybebiT, lomebs, SeuZliaT, moinadiron
Tavisze garkveulwilad msxvili
msxverpli. magram radganac maT ar
SeuZliaT did manZilze siCqaris
SenarCuneba, warmatebuli nadiroba
damokidebulia moulodnelobasa da
moxerxebulobaze.

ruli rom iyos, igi ganisazRvreboda rogorc mrisxaneba da samarTebeliviT basri kbilebi,
(sxeulis masa)2/3, rac imas niSnavs, rom msxvili Cxriala gvelebis Tavdasxmis Zala, Seyvanili
mtaceblebis gankargulebaSi SedarebiT naklebi Sxami da oluSas kontrolirebuli Sejaxeba
kunTovani masis Zala iqneboda, vidre mcire wyalTan, rodesac igi iWreba wyalSi zedapirTan
mtaceblebSi, riTac efeqturad gaanadgureb- axlos myofi Tevzis dasaWerad. zogierTi
dnen zomis upiratesobas mtaceblobaSi. saxeoba, rogoric aris Simpanze da sxva primatebi,
amrigad, eqvivalentoba mtaceblobis funqciaSi mglebi, afTrebi, lomebi da WianWvelaTa armiebi
sxvadasxva zomis mtaceblebs Soris, rogorc erToblivad nadiroben, raTa moixelTon da
wesi, moicavs alometrias. daimorCilon Tavisze zomiT didi msxverpli
msxverplis aRmoCenis, daWeris da (Rettenmeyer 1963, Mech 1970, Kruuk 1972, Boesch 1994).
damorCilebis adaptaciebi sakvebis aRmosaCenad da dasaWerad
mtaceblebs Soris msxverplis dasaWerad mtaceblebi floben sensorul SesaZleblobebs,
mravali adaptacia warmoiSva. Cven viciT raTa TavianTi bunebrivi garemos, sakvebi
didi katebis siswrafe da simard, zvigenebis taqtikis da SesaZleblobis mixedviT Tavi

(a)

nax. 7-2 yvavilebis gamosaxuleba adamianis


TvalisTvis (marcxniv) da ultraiisferi
sxivebisadmi mgrZnobiare TvalisTvis (marjvniv):
(a) Waobis gulyviTela (b) yviTelfoTliani
rTulyvaviliani xuTi saxeoba centraluri
kaliforniidan. (T. eisneris mowodebuli foto,
from Eisnat et al. 1969.)
(b)
163

aaridon msxverplisgan aRmoCenas (Gordon ganlagebulia Tavis orive mxares Tvalebis win
1968, Prosser 1973, Lythgoe 1979, Dusenbery 1992). da aRiqvamen potenciuri msxverplis Tbili
Cven Tavad viyenebT mxedvelobas sakvebis sxeulis infrawiTel (Tbur) gamosxivebas. es
adgilsamyofelis dasadgenad, gansakuTrebiT garkveulwilad `sibneleSi xedvad~ SeiZleba
axla, rodesac is supermarketebis Taroebzea miviCnioT (Grinnell 1968). es saxeobebi imdenad
ganlagebuli. magram mainc, Cveni mxedveloba mgrZnobiareni arian infrawiTeli gamosxivebis
gacilebiT sustia Sevardnebisa da qorebis mimarT, rom maT SeuZliaT, SeamCnion mcire zomis
mxedvelobasTan SedarebiT (Fox et al. 1976). mRrRneli ramdenime futis manZilze wamze nakleb
mwerebis umravlesobas SeuZlia, aRiqvas da droSi. metic, radganac fosoebi mimarTulad
dainaxos sinaTlis speqtris CvenTvis uxilavi mgrZnobiarea, gvelebs SeuZliaT, daadginon
ultraiisferi nawili (ix. nax. 7-2). mwerebs aseve Tbili obieqtis adgilmdebareoba sakmarisad
SeuZliaT, dainaxon swrafi moZraoba, magaliTad, zustad imisTvis, rom Tavs daesxan maT.
frTis moZraoba wamSi 300-jer, Cven ki msgavs zogierTi sensoruli adaptacia araferia,
situaciaSi mxolod gadRabnil suraTs vxedavT. Tu ara egzotika. magaliTad, `eleqtruli
mraval cxovels aqvs sinaTlis intensivobis Tevzebis~ erTi saxeoba gamudmebiT uSvebs dens
cvlilebasTan misadagebis meqanizmebi (Dusenbery specializebuli kunTovani organoebidan,
1992). magaliTad, Ramis cxovelebs, rogoric riTac sust eleqtrul vels qmnis Tavis garSemo.
arian katebi, aqvT vertikaluri gugebi, axlomdebare obieqtebi amrudeben am vels da
romlebic saSualebas aZlevs maT, SezRudon am cvlilebebs aRiqvamen eleqtruli Tevzis
TvalebSi sinaTlis moxvedra imaze ukeT, vidre zedapirze arsebuli receptorebi (Machin and
es mrgvalgugianebs (mag. adamianebs) SeuZliaT Lissman 1960). zogierTi saxeoba iyenebs eleqtrul
(Lythgoe 1979). katisnairi mtaceblis da ciyvis signalebs individebs Soris komunikaciisTvis.
msgavsi msxverpli cxovelis TvalTa anatomiuri specializebuli eleqtruli skarosi Torpedo,
ganlageba asaxavs gansxvavebul seleqciur Tavis dasacavad da msxverplis mosaklavad,
zewolas, romelsac ganicdian mtaceblebi iyenebs Zlier eleqtrodens, 50 voltamde
da msxverpli. katis win mimarTuli Tvalebi (Keynes and Marthin-Ferreira 1953). rogorc
warmoadgens urTierTgadamfarav mxedvelobis mosalodnelia, eleqtruli velis produqcia
areebs da binokularul mxedvelobas. amrigad, da SegrZneba yvelaze kargad ganviTarebuli
katas sivrciTi gamosaxulebis simkveTris meti aris bneli wylis mobinadre TevzebSi. cudi
siRrme aqvs da aqedan gamomdinare, upiratesobac xilvadobis adgilebSi, fskerze mobinadre
msxverplis SemCnevasa da daWeraSi. magram katas saxeobebi, rogoricaa loqo, iyenebs wagrZelebul
Zalian SezRuduli aqvs gverdiTi mxedveloba. es farflebsa da mgrZnobiare ulvaSebs, rogorc
niSnavs, rom man unda miatrialos Tavi gverdiT, Sexebisa da gemos receptorebs.
rom dainaxos. ciyvis Tvalebi Tavis mxriv mravali mtaceblis SesaniSnavi SegrZnebebis
ganlagebualia Tavis gverdebze, aRWuravs ra mas unarisgan gansxvavebiT, sxvebi garemos mxolod
gazrdili gverdiTi mxedvelobiT (Dusenbery 1992). mkrTalad aRiqvamen da eyrdnobian, ubralod,
mtacebelTa yvelaze uCveulo sensorul msxverplTan moulodneli Sexvedris Sanss (cxadia
organoebs Soris aris zogierTi saxeobis maTi msxverplic analogiurad uyuradRebo
gvelis (romelTa jgufSi Cxriala gvelebic unda iyos imisTvis, rom am taqtikam imuSaos),
Sedian) Tavze arsebuli fosoebi (nax. 7-3). isini magram amgvari `brma mtaceblebic ki aviTareben
Ziebis modelebs, raTa gazardon msxverplTan
Sexvedris Sansi. magaliTad, Wiamaias mtacebeli
larvebi ikvebebian tkipebiTa da mRilebiT,
romlebic zogierTi mcenaris foTlebze irevian.
amosacnobad larvebi fizikur kontaqtSi
unda Sevidnen TavianT msxverplTan (nax. 7-4).
maTi moZraoba foTolze ar aris msxverplze
orientirebuli, Tumca, arc SemTxveviTia.
foTlis ZarRvebi da fersoebi foTlis zedapiris
15%-s Seadgenen da larvebi Tavisi drois umetes
nawils swored maT ZiebaSi atareben, rasac isini
SexebiT axerxeben im dros, rodesac mRilebis
nax. 7-3 Cxriala gvelis (Crotalus veridis) Tavi, sadac
90% foTlis zedapirzea gavrcelebuli.
naTlad Cans infrawiTeli gamosxivebisadmi mgrZnobiare
zogierTi mtacebeli msxverplis dasaWerad
fosoebis ganlageba Tvalsa da nestos Soris da odnav qvemoT.
maxes an xafangs agebs. yvelaze cxadi da
164

kvebisadmi adaptaciebi mtaceb-


lebSi
imisTvis, rom mtacebelma daWerili da mokluli
msxverpli gamoiyenos, man igi Tavis kuWSi unda
moaxvedros, sadac is gadamuSavdeba, moneldeba
da mis sxeulSi arsebuli sakvebi nivTierebebi
asimilirdeba. zogierTi mtaceblisTvis, rogoric
gvelia, msxverplis daWerisa da damorCilebis
procesi uwyvetia gadaylapvis procesTan. gveli
kbeniT an SemoxveviT nawilobriv imorCilebs
msxverpls da Semdeg mTlianad ylapavs mas. gvelis
zogierTi saxeoba Semoxvevis SesaZleblobis
naklebobas inazRaurebs gafarToebadi ybebiT,
nax. 7-4 zrdasruli da larva Wiamaiebi (Coccinelldae-s romlebic saSualebas aZlevs, mTlianad
ojaxidan) ikvebebian mRile-biT laboratorul kulturaSi. Caylapos msxvili msxverpli (nax. 7-5). mravali
daakvirdiT bususebs foTlis ZarRvebze, romlebic xels mtacebeli Tevzi (kalmaxi, qariylapia) mcire
uSlian mRilebs, mcenareSi SeRwevasa da misi wvenis amowovaSi
energias xarjavs msxverplis dasamorCileblad,
(aSS soflis meurneobis departamentis mier mowodebuli
imdenad, ramdenadac mas pirSi iwovs da ylapavs
foto) .
erTi Zlieri ylapviTi moZraobiT. myvinTavi
frinvelebi msxvili TevzebiT ikvebebian. amasTan,
umravlesoba, msxverpls mTlianad ylapavs,
radgan maTi fexebi adaptirebulia curvasa da
sakamaTod yvelaze lamazi amgvari meqanizmi yvinTvas da ara daWerasa da danawevrebas. am
obobas qselia, romelmac SeiZleba miiRos cxovelebSi ylapva iwyeba TavdasxmisTanave.
erTi, usazRvrod mravalferovan formaTagan. mravali mtaceblisTvis msxverplis mokvlis
es damokidebulia sacxovreblis mowyobasa da procesi kvebis ciklis mxolod dasawyisia. am
upiratesi msxverplis tipze. obobebi Araneidae-s cxovelebma unda daanawevron msxverpli da nawil-
ojaxidan msgavs qselebs ageben, romlebic nawil gadauSvan kuWSi. nawili mtaceblebisa,
Sedgebian CarCos arawebovani Zafebisa da sakvebis patara ulufebad dayofisTvis iyenebs
spiraluri modelis msgavsi, grZeli webovani wina kidurebs, xolo qorebi, arwivebi, buebi
abreSumismagvari Zafebisgan. obobas qselebi da TuTiyuSebi _ Zlier, basrbrWyalebian
gamiznulia msxerplis dasaWerad. bevri oboba fexebsa da mokauWebul niskartebs. obobebi
qselebs miwasTan axlos an mcenareTa totebs ar arian aRWurvilni msxverlis daReWvisa da
Soris qsovs, sadac maT SeuZliaT, daiWiron gadaylapvisTvis arc mTlianad da arc mcire
mosiarule msxverpli, an sadac dabal simaRleze nawilebad. amis magivrad, isini nawlavebidan
mfrinavi mwerebi SeiZleba gaeban masSi. soroebisa
da ormoebis mTxreli obobebi nadiroben TavianTi
konstruirebuli gvirabebis SesasvlelebTan.
am dros soroebis garSemo ganTavsebuli
qselebi msaxuroben fexiT momavali msxverplis
moaxloebis adreul gamafrTxilebel sistemad.
zogierTi qselis gamoklebiT, romlebic ubralo
mnaxvelsac ki SeiZleba maRalorganizebulad
moeCvenos, obobas qselebi arasistemurad aris
mowyobili. es garegani araorganizebuloba
matyuaraa. qseli, lomis kbilebisa da skarosis
eleqtruli velebis msgavsad, warmoadgens
gamosavals bioturi garemos seleqciuri
zewolidan. marTlac, obobas qselis arqiteqtura
imdenad morgebulia garemos, rom araqnologebs
SeuZliaT, gaarkvion obobis gvari da saxeoba (da nax. 7-5 zogierTi gvelis ybis agebuleba, saSualebas aZlevs
xandaxan misi miaxloebiTi asakic ki) ubralod maT, gaaRon piri sakmarisad farTod imisTvis, rom SeWamon
qselis Seswavlis meSveobiT. SedarebiT didi msxverpli mTlianad. ase magaliTad, suraTze
Tqven xedavT lentisebur gvels, romelic ylapavs mTlian
Tevzs. (r.b.suteris mier mowodebuli foto.)
165

gamoyofili fermentebiT aTxevadeben msxverplis amgvari strategia zrdis msxverplis iSviaTobis


qsovilebs da moneleba gadaylapvamde iwyeba. dadebiT mxares, radgan mtaceblebi xSirad imaze
oboba Semdeg Wams nawilobriv gaxrwnil Txevad adre gadaerTvebian xolme ufro mravalricxovan
msxverpls. msxverplze, vidre gaiSviaTebuli saxeobis
msxverplis moZieba saerTod SeuZlebeli gaxdeba
(Endler 1991). zogierTi msxverplis saxeoba
7.3 msxverpli Tavs icavs Tavis SeiZleba arsebobdes erT formaze meti saxiT.
aridebiT, motyuebiTa da damcavi amgvarma polimorfizmma SeiZleba upiratesoba
morfologiiT mianiWon msxverpls imiT, rom moaCvenon
mtacebels, TiTqos msxverpli imaze iSviaTi
evoluciuri urTierTqmedeba mtaceblebsa gaxda vidre sinamdvileSia. mtacebeli, romelic
da msxverpls Soris ar aris calmxrivi. dgas garegnulad gansxvavebul saxeobebs
mtacebeli msxverplis bioturi garemos sakmaod Soris arCevanis gakeTebis winaSe, romelTagan
mniSvnelovani nawilia. inovaciebi mtaceblebSi TiToeuli SedarebiT ucxoa, SeiZleba, gadaerTos
warmoadgens axal evoluciur gamowvevas ufro nacnob da xSir msxverplis tipze, riTac
msxverplTaTvis. mtaceblebi, romlebic arian amcirebs mtaceblobis zewolas polimorful
cota ufro dakvirvebulebi, cota ufro swrafebi saxeobebze.
an msxverplis daWeraSi ufro efeqturni msxverpli, romlis populaciaTa zomebi,
seleqciur upiratesobaSi iqnebian, iseve rogorc upiratesi sabinadros arCeva an aqtivobis
is msxverplic, romelic Tavs aridebs SemCnevas periodebi gamomdinareoben rutinulad
mtaceblis mier, Slis mis Tavdasxmas da garbis,
an romelic morfologiuri mowyobis an raime
qcevis saSualebiT abnevs mtacebels, iqnebian
ufro midrekilni gadarCenisa da gamravlebisken.
inovaciebi mtaceblebisgan Tavis asarideblad
iseTive daxvewili da lamazia, rogorc 1.00
mtaceblebSi ganviTarebuli adaptaciebi.
aRebuli yavisferi marcvlebis wili

0.80
mtaceblebisgan SemCnevis arideba
mtaceblis Tavidan acilebis erTi gza aris iseTi
mikrogaremos dakaveba, romelic ar aris uxvi 0.60

mtaceblebiT an iseTi aqtivobis periodebis


SerCeva, romlebic farTod ar gadaikveTeba
mtaceblebis aqtivobis periodebTan. msxverplTa 0.40

saxeobebi SeiZleba daxelovnebuli iyos


SeumCneveli TavSesafris ZiebaSi im periodebis
ganmavlobaSi, rodesac isini pasiurni arian 0.20

an iseT pirobebsa da droSi funqcionirebaSi,


romelic wamgebiania mtaceblisTvis. magaliTad,
msxverplma SeiZleba Tavi aaridos dRis saaTebSi 0.00
0.20 0.40 0.60 0.80 1.00
nadirobasTan adaptirebul mtacebels imiT, rom
iyos aqtiuri RamiT.
xelmisawvdomi yavisferi marcvlebis wili
mtaceblebi xSirad ar moixmaren msxverpls
garemoSi maTi xelmisawvdomobis proporciulad. nax. 7-6 apostatur msxverplTa seleqcia. rig kvlevebSi
amis nacvlad, isini moixmaren yvelaze xSir sxvadasxva porciebi yavisferi da mwvane sakvebi marcvlebisa
an yvelaze iol msxverpls. am strategias miawodes wiwilebs. TiToeuli wertili aRniSnavs erTi
apostaturi msxverplTa seleqcia ewodeba kvlevis dros aRebuli yavisferi marcvlebis proporcias.
wertilebi, romlebic xazze ecemian warmoadgenen kvlevas,
(nax. 7-6). amgvari qceviT, mtacebelma, SeiZleba,
rodesac aRebuli yavisferi marcvlebis ricxvi utoldeboda
Seamciros msxverplTa erTi tipis, im droisTvis xelmisawvdomi yavisferi marcvlebis ricxvs. rodesac
misTvis rCeuli tipis siWarbe im donemde, sanam garemoSi yavisferi marcvlebi iSviaTi iyo wiwilebi iRebdnen
es msxverpli naklebad xelmisawvdomi da iSviaTi maT xelmisawvdomobis proporciulad. magram rodesac
ar gaxdeba, sxva tipis msxverplTan SedarebiT. yavisferi marcvlebi mwvane marcvlebze ufro xSiri iyo,
upiratesoba yavisferebs eniWebodaT.
rodesac es moxdeba, mtacebeli SeiZleba
(From Endler 1991; redrawn from Fullick and Greenwood 1979.)
gadaerTos meore tipis msxverplze. mtaceblobis
166

mtaceblebTan Sexvedrebidan, dganan gamowvevis


winaSe, rom darCnen SeumCnevelni amgvari
Sexvedrebis dros. amgvar msxverpls SeiZleba
ganuviTardes morfologiuri maxasiaTeblebi
da qceva, romlebic maT SeuCnevels an TiTqmis
SeumCnevels xdis mtaceblebisTvis. amgvari
damcavi Seferilobebi (crypsis) SeiZleba miRweul
iqnas im fonis ferisa da struqturis damTxveviT,
romlebzec isvenebs msxverpli. sxvadasxva
cxovelebi gvanan sakvebad gamou-sadegar
obieqtebs: joxebs, foTlebs, mcenaris nawilebs, nax. 7-8 CrCili yH perchiria nausica nawilobriv gardaqmnis Tavis
frinvelis fekaliebsac ki. gamomuSavebuli simetrias erTi frTis meore frTis qveS SekecviT.
adaptaciebi, romlebic warmoiSvnen Tavebis,
ulvaSebis da fexebis dasamalad, xazs usvams
mtaceblebisTvis am miniSnebebis mniSvnelobas. zewolis obieqtebi arian. maTze monadire
joxis msgavs fasmindebSi da foTlis msgavs mtaceblebi, ZiriTadad, mxedvelobas eyrdnobian,
kaliebSi, epifigeriebSi fexebi xSirad damalulia magaliTad, frinvelebi da zogierTi uxerxemlo,
(Robinson 1969). mkvdari foTlis msgavsi Coqela kerZod oboba (Heinrich 1993, Stamp and Wilkens
Acanthops nawilobriv malavs Tavs Tavis wina 1993). amitom gasakviri ar unda iyos, rom albaT
fexebSi (nax. 7-7). asimetriac kargi Sirmaa mtacebelTa Tavidan acilebis yvelaze gasaocari
cxovelebisTvis, magram igi Znelad misaRwevia. adaptaciebi swored am mwerebSi ganviTarda. maT
foTlis msgavsi CrCili Hyperchiria nausica iviTarebs Soris yvelaze aRsaniSnavia `Reros~ muxluxoebi,
asimetrul garegnobas erTi wina frTis meoris romlebic Tavs icaven mtacebeli frinvelebisgan
qveS SekecviT (nax. 7-8). CrCilebi xSirad isveneben im mcenareebis ReroTa daxvewil detalebSi
erTi mxridan, magram ara meoridan gaSverili msgavsebiT, romliTac ikvebebian (nax. 7-9). am
fexiT erT mxares gamrudebuli mucliT muxluxoebis qceva mcired daxelovnebulia,
simetriis dasarRvevad. damaluli organizmebis raTa uzrunvelyos is, rom potenciurma
qceva unda Seesabamebodes maT garegnobas. xis mtaceblebma dainaxon mxolod `Rero da
qerqze mjdari foTlis msgavsi mweri, an joxs ara muxluxo. foTlis mWameli muxluxoebi
damsgavsebuli mweri, romelic swrafad moZraobs gansakuTrebuli problemis winaSe dganan
totze, ver moatyuebs mtacebels. mxedvelobaze orientirebuli mtaceblebis mier
muxluxoebi, CrCilebisa da peplebis mcenareTa maTi SemCnevis gamo: isini imdenad cvlian imis
mWameli larvebi, gamZafrebuli mtaceblobis zomasa da formas, rasac Wamen (anu foTlis), rom

(a) (b)

nax. 7-9 Reros msgavsi muxluxoebis ori saxeoba: (a) Betula-s


nax. 7-7 es centraluri amerikis Coqela Acanthops-is gvaridan saxeoba, romelic axerxebs aryis xis tots miemsgavsos; (b)
waagavs mkvdar, daxorklil foTols da amrigad, mtacebelTa Populus tremuloides, romelic baZavs verxvis magvar alvis
umravlesobis yuradRebis miRma rCeba.
xes (B.Hainrizis mier mowodebuli foto)
167

aSkaras xdian TavianT adgilsamyofels. mwerebis


mWamelma Savqudianma (Parus atricapillus), rodesac
maT aqvT arCevani dazianebul da dauzianebel
foTlebs Soris eqsperimentul situaciebSi,
swrafad iswavles dazianebul foTlebTan
mifrena, sadac muxluxoebi isxdnen (Heinrich and
Collins 1983). riskis Sesamcireblad muxluxoebi
xSirad moixmaren foTlis mxolod nawils, sanam
meoreze gadainacvleben.

mimika da demonstrireba
Cripsis aris egreT wodebuli gemrieli cxovelebis
strategia. sxvebma uari Tqvens cripsis-ze
da ufro Tavdajerebuli midgoma airCies
mtaceblebisgan Tavis dasacavad: isini gamoyofen
Sxamebs an agroveben mas sakvebi mcenareebisgan
da axdenen maT demonstrirebas mkveTri
ferebiT. saxeobebs, romelTac aqvT aseTi nax. 7-10 tefrituli buzebis Rhagoletis pomonella-s frTebis
TvalsaCino gamafrTxilebeli ferebi, ewodebaT markireba Zalian hgavs moxtunave obobebis (Salticidae) wina
TaTebsa da pedipalpas, romlebic buzebis mtaceblebi arian.
aposematuri. amgvar situaciebSi TvalsaCinod
(aSS soflis meurneobis departamentis mier mowodebuli
yofnis rigi upiratesobebisa nakarnaxebia
foto.)
(Guiford 1990) imiT, rom mtaceblebi ufro iolad
swavloben ugemuri cxovelebis asocirebas im
TvalSisacem ferTa struqturebTan, rogoricaa
Savi da stafilosferi zolebi monarq pepelaze, (Wickler 1968, Retternmeyer 1970, Edmund 1974, Turner
vidre nakleb TvalsaCino ferTa struqturebTan 1984). zogierTi potenciuri msxverpli SeiZleba
(Brower 1969, Roper and Redstone 1987). aseve sakuTar mtacebelsac daemsagvsos mtaceblobis
SesaZlebelia, rom mtaceblebs ganuviTar- Tavidan asacileblad (nax. 7-10, Mather and Roitberg
deT instinqturi aversia (zizRi) garkveuli 1987, Greene et al. 1987). amgvar urTierTobebs,
TvalsaCino stuqturebisadmi (Smith 1975, 1977, ingliseli naturalistis henri beitsis
Guilford 1990). pativsacemad, zogadad beitsuri mimikria
muxluxoebSi gvxvdebian ara marto yvelaze ewodeba. samxreT amerikis mdinare amazonis
daxvewili SeniRbvis ostatebi, aramed yvelaze regionSi mogzaurobisas, beitsma aRmoaCina
TvalSisacemi saxeobebic. bevr muxluxos aqvs mravali mweri, romlebmac uari Tqves TavianTi
mCxvletavi bususebi an eklebi, romlebic saziano axlo naTesavebis kriptikul struqturaze da
qimikatebs asxureben Sexebisas an maT SeiZleba daemsgavsnen mkveTrferian, ugemur saxeobebs.
gamoiRon mcenaridan toqsikuri nivTierebebi, eqsperimentulma kvlevebma Semdgom gviCvena, rom
romelsac miirTmeven, riTac mtaceblebisTvis beitsuri mimikria upiratesobas imitatorebs
ugemurni xdebian. TavianTi saziano bunebis aZlevs. brouverma da brouverma (1962) gviCvenes,
demonstrirebisTvis amgvar saxeobaTa umravle- rom mas Semdeg, rac gombeSoebs aWames cocxali
soba Seferilia wiTeli, Savi an yviTeli futkrebi, isini moeridnen gemrieli saxeobis
gamafrTxilebeli ferebiT. zemoT xsenebuli (axdenen futkrebis imitacias) SeWmas. rodesac
amgvari ferebis Tandayolili aversiis garda, gombeSoebs marto mkvdar futkrebs aWmevdnen,
SesaZloa, rom es ferebi uzrunveloyofen romlebidanac nestrebi iyo gamoRebuli, isini
mtaceblebis swraf informirebas imis Sesaxeb, pirs itkbarunebdnen imitatorebiT.
Tu romeli muxluxo aris ugemuri (Bowers 1993). erTi saxis imitaciebi, egreT wodebuli
mravali aposematikurad Seferili muxluxo miuleriseuli mimikria, Tavs iCens ugemur
cxovrobs jgufebad, ramac SeiZleba gazardos saxeobebSi, romlebic hgvanan erTmaneTs.
maTi gamafrTxilebeli Seferilobis efeqturoba. mravali saxeoba qmnis miuleriseul mimikriaTa
ugemuri mwerebi, romlebic atareben Tanasazogadoebas, sadac TiToeuli monawile
gamafrTxilebel ferebs, xSirad nimuSis aris nimuSic da imitatoric. rodesac gama-
rols asruleben gemrieli saxeobebisTvis, frTxilebeli Seferilobis erTeuli struqtura
romlebic baZaven maT ferTa sturqturebs aRebulia ramdenime ugemuri saxeobis mier,
Tavis acilebis swavla mtacebelTa mier
168

ufro efeqturia, radgan mtaceblis cudi dacva da gaqceva


gamocdileba erT organizmTan aniWebs
msxverplTa Tavdacva iSvaiTad moicavs fizikur
usafrTxoebas mimikruli erTobis aseve sxva
brZolas, radgan cota msxverpls Tu SeuZlia,
wevrebsac. magaliTad, bzikebisa da krazanebis
Seedaros mtacebels ZalaSi. Tavis mxriv,
uravlesoba, romlebic Tanaarseboben amerikis
mtaceblebic frTxilad arideben Tavs imaT,
kldovani mTebis mdeloebSi, atareben lurji
romlebsac seriozuli winaaRmdegobis gaweva
da yviTeli zolebis struqturas. tropikebSi
SeuZliaT. aqtiuri Tavdacvis magivrad, erTi
ugemuri peplebis aTobiT saxeobas, romelTagan
SexedviT daucvel organizmebs, SeuZliaT,
bevri Soreuli naTesavia, aerTianebs Savi da
awarmoon usiamovno sunis mqone an mwveli qimiuri
stafilosferi `vefxvis zolebis struqturas
sekreciebi mtacebelTa mosagerieblad (Eisner and
an Savi, wiTeli da yviTeli Seferilobis
Meinwald 1966). zogierTi morieli, bombardirebi
struqturebs. mkveTrad Seferili stafilosferi
da skunsebi mimarTaven mavne siTxeebis gamoyofas
da Savi peplebi (Limenitis archippus) erT dros
im cxovelebisken, romlebic maT emuqrebian. amis
miiCneodnen pepela monarqis gemriel beitsiseul
msgavsad, mravali mcenare da cxoveli Seicavs
mimikriad (Danaus plexippus) (Brower 1958), romelic
toqsikur nivTierebebs, romlebic saWmelad
ugemuria cisferi CxikvisTvis, monarqis erT-
uvargiss xdian maT (Whittaker and Feeny 1971).
erTi mtaceblisTvis. axla aRmoCnda, rom igi
rodesac mtaceblebi aRmoaCenen kriptul
ugemuria cisferi CxikvisaTvisac da amrigad, is
organizmebs, maT SeiZleba winaaRmdegoba
monarqis miuleriseuli mimikria aris (Ritland 1991,
gauwion mTeli rigi meorexarisxovani damcavi
1995).
saSualebebiT, maT Soris SeSinebis imita
ciis gaTamaSebiTa da rigi Tavdasxma-gaqcevis
meqanizmis meSveobiT (Blest 1964). zogierTi
agresiuli mimikria
muxluxo rogorc wesi, iRebs kriptul pozicias.
mimikria warmoiSva ara mxolod rogorc msxverp- Tumca, rodesac mas simSvides urRveven, is swevs
lis adaptacia mtaceblis Tavidan aridebisTvis. Tavs da gulmkerds, romelic Zalian waagavs
zogierTi mtacebeli iyenebs mimikrias, raTa patara Sxamiani gvelis Tavsa da mkerds, wyvili
Seityuos msxverpli Tavis maxeSi. zrdasruli kaSkaSa cru TvaliT. muxluxo am process
mamri cicinaTelebi, Phoritus gvaridan, RamiT asrulebs win da ukan moZraobiT, romlis
dafrinaven, gamoscemen ra sinaTlis aTinaTebs drosac gveliviT sisinebs (nax. 7-11). CrCilebis
TavianTi bioluminescenciuri muclis Rrudan da sxva mwerebis zogierTi ekotipebi aSineben
iseTnairad, rogorc maT saxeobebs axasiaTebT. mtaceblebs, radgan isini waagvanan mtacebeli
mdedrebi, romlebic ganTavsebulni arian miwaze frinvelis Tvalebs (Blest 1957) (nax. 7-12).
an dabal mcenareebze, pasuxoben iseTi naTebiT, qimikatebi CarTuli arian mwerebis ekologiis
romelsac gaarCeven maTi saxeobis mamrebi. TiTqmis yvela aspeqtSi (Robertson et al. 1995). isini
amrigad, signalmiRebuli mamri uaxlovdeba
mdedrs da Tu yvelaferi kargad Caivlis,
xorcieldeba kopulacia. magram Photuris-is
zogierTi saxeobis mdedrebi (ramdenime sxva
gvaris mdedrebic) gamoscemen sxva saxeobaTa
sasignalo sinaTlesac. sxva saxeobis mamrebi
uaxlovdebian maT, rogorc Tavisi saxeobis
mdedrebs mxolod imitom, rom iqnan daWerili da
SeWmuli imitatori mdedris mier (Lloyd 1975, 1981).
amgvari agresiuli mimikriebi aseve SeiniSneba
centraluri amerikis obobebSic (Mastophora spp.).
es obobebi warmoqmnis webovan abreSumismagvar
Zafis gorgals Tavisi budis qvemoT. mwerebi,
romlebic Sefrindebian am gorgalSi ewebebian
mas da Semdeg mas obobebi Wamen. eberhardma
(1977) gviCvena, rom es obobebi gamoyofen Sxams,
romelic hgavs garkveul saxeobaTa CrCilebis
mdedrobiTi sqesis mimzidvel feromonebs, riTac
ityueben maT Tavis webovan gorgalSi.
nax. 7-11 gvelis gamosaxuleba Leucorampha omatus-is
muxluxoze. (From Robinson 1969.)
169

gamoiyeneba saxeobaTa, agreTve, mtarebeli


mcenareebisa da cxovelebis amosacnobad da
adgilsamyofelis dasadgenad, socialuri
organizaciis SenarCunebisas da mtaceblebisgan
Tavis dasacavad (Bell and Card 1984). sagangaSo
feromonebi qimikatebia, romlebic gamoiyofian
daSavebuli mweridan da SeiniSnebian danarCenebis
mier misi jgufidan, iwveven ra damcav an
agresiul reaqcias am individebSi. es SeiniSneba
WianWvelebis, termitebisa da bevri sxva saxeobis
mweris umravlesobaSi (Bradshaw and Howse 1984,
Howse 1984). daSavebis an aRmoCenis sapasuxod
mRilebi uSveben sagangaSo feromonebs gareTa
ConCxis wanazardebis wveroebidan, romlebsac nax. 7-13 webovani wveTebi, romlebic gamoiyofa mRilebis ()
ulvaSebi ewodebaT. feromoni, romelic ulvaSebidan, romelsac Tavs daesxa mtacebeli. am ukanasknelis
maRalaqroladi nivTierebaa, male SeiniSneba piris Rru amovsebulia webovani substanciiT. (l.r. noltis
sxva mRilebis mier 1-3 sm manZilze gamoyofis mier mowodebuli foto.)

adgilidan (es sakmarisi arealia mravali


mRilis dasatevad), rac aiZulebs maT, Camoxtnen eqsperimentebma gviCvenes, rom rodesac qariyla-
mtarebeli mcenaridan da Tavi aaridon mtacebels piebi Wamen WiWyinebs, isini deben TavianT
(Nault and Phelan 1984). mtaceblis Setevis qveS myofi fekaliebs im adgilebSi, sadac sakvebs ar eZeben,
mRilebi aseve gamoyofen webovan nivTierebas riTac amcireben Sanss, rom maTi msxverpli
(triglicerids) ulvaSebidan, romelsac SeamCnevs maT iq yofnas (Brown et al. 1996).
SeuZlia, daanagvianos da amoavsos Tavdamsxmeli imis gamo, rom arc erTi mtacebeli ar aris
mtaceblis piris Rru (nax. 7-13). idealurad SeumCneveli msxverplTan miaxlo-
sagangaSo feromonebi gamoiyenebian rogorc ebisas, warmoiSva adaptaciebi Tavdamsxmeli
xerxemliani, ise uxerxemlo cxovelebis mier. mtaceblis SeniSvnisa da misgan Tavis acilebis
am fenomenis saintereso magaliTi, romelic mizniT. am adaptaciaTagan, yvelaze sainteresoni
TvasaCinos xdis bioturi garemos TvisebebTan SeiniSnebian mwerebs Soris, romlebic Tavs
adaptirebis dinamikis bunebas, aris sqelTaviani arideben Ramurebis eqolokaciur sahaero
WiWyinebis (Pimephales promales) sagangaSo Tavdasxmebs. mwerebiT mkvebavi Ramurebi
feromonebi. am sagangaSo qimikats ar uSvebs gamoscemen ultrabgeriT talRebs, romelTa
Tavad WiWyina, piriqiT, is gamoiyofa WiWyinas stacionarul obieqtebze areklili eqoebi
mtaceblis, qariylapias (Esx lucius) fekaliebidan saSualebas aZleven Ramuras, Tavi aaridon
mas Semdeg, rac qariylapia SeWams WiWyinas. xeebs, Senobebs Tu sxva struqturebs. eqo aseve
sqelTaviani WiWyinebi scnoben qimikats wyalSi, airekleba mfrinavi mwerebis sxeulebidan,
sadac ar unda iyos datovebuli monelebuli romlebsac Ramurebi iWeren frenisas. nebismieri,
WiWyina da scildebian im adgils. erTi SexedviT, visac unaxavs diliT adre mfrinavi Ramurebi,
es qariylapiasTvis Zalian araxelsayreli Seafasebs da aRiarebs maT siswrfesa da erTi
SeiZleba mogveCvenos. Tumca, axlandelma SexedviT im efeqturobas, romliTac isini iWeren
mfrinav mwerebs haerSi. magram mwerebi, Cans, ar
arian mxolod samizneebi. mraval mwers SeuZlia,
SeniSnos Ramurisgan gamoSvebuli ultrabgeriTi
signalebi da gaecalos maT (May 1991). marTlac,
Ramura-mweris interaqciebis eqsperimentulma
kvlevebma gviCvenes, rom mravali mweri
gamoimuSavebs asaridebel manevrebs RamuraTa
signalebis sapasuxod (Miller and Olesen 1979, Moiseff
et al. 1978, Yager et al. 1990a,b).
nela moZravi cxovelebi, rogorebic arian
maCvzRarba da javSnosani, daculebi arian ekliani
(a) (b)
an javSniani safariT, rac saWiroebs dros,
nax. 7-12 Tvalisebri laqa gamosaxuli panamis CrCilze: energiasa da masalebs, romelTa maragic SeiZleba
(a) normaluri poza dasvenebisas, (b) reaqcia, rodesac mas SezRuduli iyos. amgvari aramtacebluri
raRac exeba adaptaciebis safasuri miuTiTebs mtaceblobis
170

udides gavlenas fizikur formaze da balaxismWamelebis populaciebisTvis da Ta-


mtaceblebis Zalaze, rogorc bunebrivi nasazogadoebebisTvis, aseve parazitebisa
gadarCevis agentebze. da xorcismWamelebis populaciebisTvis
rodesac organizmebi saocrad mcireni arian mxolod axla iwyebs Tavis warmoCenas. mtaceb-
TavianT mtaceblebTan SedarebiT (magaliTad, lebis adaptaciebi msxverplTaTvis SeiZleba
filtriani mtaceblebis mier daWerilebi), isini gamogvadges modelad im evoluciuri
avlenen mcire adaptaciebs daWeris Tavidan procesebis gasagebad, romlebic CarTulia
asacileblad, ufro dids, SeuZlia, daimalos, mcenareTa mWameli organizmebis specifikuri
gaiqces an ibrZolos. mtacebeli-msxverplis adaptaciebis ganviTarebaSi. rogorc xorcis
urTierToba gansazRvravs romel strategias mWameli organizmebis SemTxvevaSi xdeba,
an maT kombinacias dahyavs minimumamde daWeris yvelaze warmatebuli balaxismWamelebic isinia,
Sansebi. mindvrebi araviTar samalavs ar romlebsac gaaCnia ama Tu im mcenaris saWmelad
sTavazoben msxvilfexa Cliqosnebs da amitom saWiro, yvelaze efeqturi piris Rrus agebuleba,
erTaderTi xsna _ gaqceva damokidebulia kvebiTi qceva, nawlavebis fiziologia da mTeli
mtaceblis adreul SemCnevasa da siswrafeze. rigi sxva morfologiuri, fiziologiuri da
sxva msxverpli flobs aucilebel saSualebas bihevioristuli maxasiaTeblebisa. msxverpli
imisTvis, rom sakuTari Tavi Znelad gadasaylapavi cxovelebis msgavsad, mcenareebi ganicdian
gaxados, rasac magaliTad, xvliki Gerrhonotus seleqciur zewolas, riTac balaxismWamelis
multicarinatus Tavis an mtacebeli gvelis biotur garemos iseve mravalferovansa da
kudze CabRauWebiT axerxebs (Arnold 1993). dinamiurs xdis, rogoric mtaceblisaa. magram
dacvis Sesabamisi xazi, mtaceblebis gamowvevebi, romlis winaSec aRmoCndebian
garda, xandaxan damokidebulia garemos xolme mcenareTa mWameli organizmebi,
sxva Tvisebebzec. Didi zomis CrCilebi dabal TavianT biotur garemoSi mniSvnelovnad
ganedebze tropikebSi iSviaTad iviTareben gansxvavdebian im gamowvevebisgan, romlis
damcav gamovlinebebs, iseTebs, rogoricaa winaSec mtaceblebi dganan. es gamowvevebi,
Tvalismagvari laqebi da kaSkaSa Seferiloba. upirveles yovlisa, gamomdinareobs mcenareTa
dRis ganmavlobaSi haeris temperatura safreni erT adgilTan mimagrebuli bunebidan da
kunTebis samuSao temperaturis optimums uzarmazari fiziologiuri da morfologiuri
aRwevs (Heinrich and Bartholomew 1971) da CrCilebs moqnilobisgan.
SeuZliaT, gaeqcnen mtaceblebs freniT. did
simaRleebze (1500 metri) CrCilebs sWirdebaT
gafreniswina xangrZlivi gaxurebis periodi, sakvebi mcenareebis aRmoCena da
radgan haeris temperatura SeiZleba iyos 15C- gadarCeva
iT naklebi safreni kunTebis muSaobis optimumze.
sakmarisia, mxolod davakvirdeT mdeloze mZovar
radganac sicive aferxebs gaqcevas, am ganedebze
cxens an SevaTvalieroT Taxvis mier tboris
mobinadre CrCilTa saxeobebis did umete-
garSemo tyeSi moWrili xeebi imis gasagebad, rom
sobas aqvs specialuri damcavi gamovlinebebi
balaxismWamelebi ganurCevlad Wamen nebismier
(Blest 1963).
mcenares, romelic SexvdebaT. cxeni Tavis gzas
ikvalavs mdeloSi, frTxilad irCevs axalgazrda,
nazi balaxis amonazardebs da Tavs aridebs
7.4 balaxismWamelebma unda gadalax narSavebs da sxva naklebad gemriel balaxs. Taxvebi
on mcenareTa unikaluri damcavi upiratesobas aniWeben garkveuli saxeobis
saSualebebi da asakis xeebs. cxenisa da Taxvis SemTxvevaSi,
dedamiwaze arsebuli aramikroskopuli Sesaferisi sakvebi mcenaris Zebna adgilobriv
cxovelebis sruli erTi meoTxedi balaxis arealSi aqtiurad warmoebs. msxvili Cliqosnebis
mWamelia. isini sakvebs iReben mcenareebis WamiT migracia xSirad asocirdeba sakveb mcenareTa
an maTgan wvenis amowoviT (Bernays and Chapman 1994). xelmisawvdomobis regionul struqturebTan.
balaxismWamelebis, rogorc upirvelesi rgolis samxreT serengetis savanebis mkvidri antilopa
roli pirvelad produqcias (fotosinTezs), gnuebi Tveebs dekembridan aprilis CaTvliT
xorcis mWamelebs da cxovelur parazitebs (svel sezons) mokle balaxiT kvebaSi atareben.
Soris ekologiis mier sruliad aris Sefasebuli. maisis dasawyisSi, rodesac balaxiani savanebi
magram balaxismWamelebsa da mcenareebs Soris xmeba, gnuebi gadainacvleben CrdiloeTisken
evoluciuri urTierTqmedebis siZneleebi da viqtoriis tbis maxlobel adgilebSi, sadac
am urTierTqmedebaTa Sedegebi mcenareTa da balaxi jer kidev xelmisawvdomia (Dingle 1980).
171

100 100

daWerili buzebi (mTlianis %)


daWerili buzebi (mTlianis %)

50 50

yviTeli wiTeli Savi TeTri sufTa yviTeli wiTeli Savi TeTri sufTa

marTkuTxedi marTkuTxedi

nax. 7-14 sxvadasxva feris marTkuTxedi (30 x 40sm) da sferuli (7,5 sm diametrSi) TefSebi daifara weboTi da ganTavsebuli
vaSlis xis maxloblad vaSlis buzis larvebis (Rhagoletis pomonella) dasaWerad. TiToeuli sveti warmoadgens maxeSi daWerili buzebis
mTliani raodenobis procentul maCvenebels. aRmoCnda, rom buzebi upiratesobas aniWeben yviTel marTkuTxedebs da Savsa da wiTel
sferoebs, rac aRniSnavs mikrogaremoSi formisa da feris SerCevis interaqcias. (From Bernays and Chapman 1994; after Prokopy 1968.)

agroekosistemebSi Tavisi, rogorc mavneble- misi raRac nawili da moaxdinos misi sakvebi
bis mniSvnelobis gamo, balaxismWameli mwerebi nivTierebebis asimilireba. Mcenaris did
balaxismWamel cxovelebs Soris, yvelaze mWamelebs, gansakuTrebiT maT, romlebic balaxs
mravalferovani da intensiurad Seswavlilia Wamen, aqvT didzedapiriani saReWi kbilebi, raTa
dedamiwaze. mwerebis zogierT saxeobaSi (CrCilebi, kargad gadaamuSaon mcenaris magari, boWkovani
peplebi, buzebi da zogierTi xoWo) larvebi arian nawilebi. amisgan gansxvavebiT, xorcis mWamelTa
balaxismWamelebi, zrdasruli egzemplarebi kbilebs aqvT mWreli da wvetiani zedapirebi,
neqtris an siTxis mWamelebi, mtaceblebi an zog romlebic msxverls pirSi saimedod iWeren da
SemTxvevaSi, saerTod kvebis uunaroni, atareben anawevreben ylapvisTvis Sesaferis nawilebad
ra TavianTi zrdasruli cxovrebis mokle dros (nax. 7-15). kbilebis ganlagebaSi, erTi SexedviT
reproduqciasa da gavrcelebaSi. tipurad, martivi gansxvavebebic ki asaxaven mniSvnelovan
kvercxebs, romlidanac balaxis mWamelTa larvebi ekologiur gansxvavebebs. cxenebis zeda da
viTardebian, mdedrebi mtarebel mcenareze qveda saWreli kbilebi, magaliTad, mkacrad
deben, rac momavalSi ganviTarebuli larvebis urTi erTsawinaaRmdegodaa ganlagebuli,
sakvebis rols Seasrulebs. zogierTi mweri raTa maT SeeZloT, balaxebis boWkovani Reros
debs Tavis kvercxebs arasasurvel mcenareze gadaWra. sxva Cliqosnebs, rogorebic arian
da larvam unda ipovos da miaRwios sasurvel Zroxebi, cxvrebi da irmebi, ar aqvT zeda saWreli
mcenaremde an daiRupos SimSiliT. larvebisa da kbilebi. maTi qveda kbilebi eWirebian zeda
zrdasruli balaxismWameli mwerebis sakvebis ybas moWidebis kuTxiT da wiwknian mcenaris
povnis adaptaciebi gansxvavebulia da SeiZleba, qsovils (Gwynne and Bell 1968). balaxismWameli
moicavdnen mcenaris mier warmoebuli qimikatebis Tevzebi, romlebic ikvebebian fskerze an mis
aRmoCenas da maTken orientacias an es SeiZleba, siaxloves, sadac wyalmcenareebi izrdebian,
moicavdes sasurveli mcenaris specifikuri SeiZleba, farTod klasificirdes brauzerebad
formebisadmi, zomebisadmi an ferebisadmi da greizerebad. es imazea damokidebuli isini
mizidulobas (nax. 7-14, Bernays and Chapman 1994). kbeCen wyalmcenareebis nawilebs an sxva masalebs
(brauzerebi) Tu afxeken an iwoven mcenaris
nivTierebebs maTi zedapiridan (greizerebi).
rogorc brauzerebs, ise greizerebs Sua wyalSi
adaptaciebi mcenariT kvebisTvis mkvebav Tevzebze mokle dingebi da kbilebi aqvT,
romlebic adaptirebulni arian mokbeCasa da
mas Semdeg, rac balaxis mWameli aRmoaCens
afxekisadmi (Horn 1992). terminebi brauzeri da
Sesaferis mcenares, man unda moixmaros
greizeri, aseve, gamoiyenebian msxvili saxmeleTo
172

(a) koioti (b) irem-laRi (c) Taxvi

nax. 7-15 sami ZuZumwovris Tavis qalebi, romlebic asaxavs sxvadasxva dietisadmi adaptirebul ybebsa da kbilebs. (a) koioti,
xanjlisebri eSvi kbilebiTa da danisebri premolarebiT msxverplis dasaWerad da xorcis gasaxevad. (b) irem-laRi kargad
ganviTarebuli, brtyelzedapiriani ZiriTadi kbilebiTa da premolarebiT mcenaris masalis dasanawevreblad. aRsaniSnavia eSvebisa
da saWreli kbilebis ararseboba. qveda saWreli kbilebi gamoiyeneba mcenareulobis zeda ybaze dasamagreblad. Semdeg iremi awiwknis
foTlebs mcenares. (c) Taxvi didad dagrZelebuli wawvetebuli saWreli kbilebiT, romlebic gamoiyeneba xis saRrRnelad (After
Vaughn 1986.)

xerxemlianebis aRsaweradac. brauzerebi Wamen mandibulas (qveda yba), maqsilas (zeda yba) da
foTlebs xe mcenareebisgan, greizerebi ki labiums (qveda tuCi). es struqturebi saSualebas
balaxsa da sxva balaxeuls. aZlevs mwers, gaarRvios mcenaris qsovili da
mcenaris mWameli mwerebi SeiZleba daReWos igi gadaylapvamde. sakvebi mowyobiloba
davaxarisxoT mReWavebis, mTxrelebis da aseve zRudavs sakvebis arCevans. axalgazrda
mburRavebis, foTlis magorgolaveblebis an kaliebi (Chorthippus parallelus) irCeven mtarebel
mwovarebis kategoriebad (Weis and Berenbaum mcenares, romelsac ganikveTis SedarebiT Txeli
1989). mravali saxeoba, maT Soris xoWoebi zoma eqneba, radgan sqeli foTlebi Zalian didia
(koleoptilTa jgufi), futkrebi, krazanebi maTi viwro ybaTaSorisi napralisTvis (nax. 5-16).
da WianWvelebi (sifrifanafrTianebis rigi) da zrdasrul kaliebs ufro didi ybebi aqvT da
kaliebi (sworfrTianTa rigi) iseve, rogorc SeuZliaT, sqeli foTlebis Wamac (Bernays and
joxisebri mwerebis (fazmidas rigi) da CrCilebisa Chapman 1970a,b).
da peplebis (xeSeSfrTianTa rigi) larvuli zogierTi mweris larva da mcire zrda-
formebi muxluxoebi da buzebi (orfrTianTa sruli xoWo sakvebs iRebs mtarebeli mcenaris
rigi) ReWaven mcenaris qsovils mis monelebamde. Sinagani qsovilebidan, romlebzec zrdasrulebi
am mwerebs Tavis areSi aqvT ramdenime wyeba wyvili deben kvercxebs. es SidamcenaremWameli
gamagrebuli wanazardebisa, romlebsac eZaxian saxeobebi ReWviT miikvleven gzas mcenaris
sakvebis mWameli mwerebi (%)

sakvebis mWameli mwerebi (%)

nax. 7-16 kalia Chorthippus


parallelus-is mier arCeuli sakvebis
50 50
tipi damokidebulia misi ganviTarebis
doneze. yvelaze axalgazrda kaliebs patara
piris Rruebi aqvT da ar SeuZliaT iseTi
sqelfoTliani mcenarebiis Wama rogoricaa
Festuca. mis nacvlad maT Agrostsis
foTlebis Wama urCevniaT. ufros mozardebs
piris Rru SedarebiT didi aqvT da amrigad,
SeuZliaT Festuca-s sqeli foTlebis
individebi yvelaze ufrosi mozardebi moxmareba.
foTlis ganikveTi (napralis zoma 0,125 mm) (napralis zoma 0,25mm). (After Bernays and Chapman 1994.)
173

SigTavsisken, sadac isini `Txrian~ mcenaris radganac mcenareuloba ufro Zneli


qsovils da moixmaren mas, qmnian ra gvirabebs mosanelebelia, vidre xorcis mWamelebis
mcenaris qsovilSi, romlebic advilad cilebiT mdidari sakvebi, balaxismWameli
SesamCnevia bunebaTmcodneobis dakvirvebuli cxovelebis saWmlis momnelebeli traqti xSirad
studentebisTvis. yvelaze xSirad foTlis sakmaod dagrZelebulia. amasTan, bevri Seicavs
mTxreli mwerebis mTliani larvuli ganviTareba umartivesi organizmebiTa da baqteriebiT
foTolSive sruldeba. dasaxlebul, qvabebis msgavsad funqcionirebad
foTlis magorgolavebeli muxluxoebi tomrisebr gafarToebebs (kurdRlebis
iyeneben abreSumis Zafebs, raTa foToli brmanawlavi, Zroxebis faSvi), romlebic xels
Semoixvion Tavis garSemo. isini moixma- uwyoben sakvebis monelebas (Swenson 1977).
ren foTols gorglis Signidan. zogadad, nawlavebis didi moculobiT balaxismWamelebs
magorgolaveblebi larvuli ganviTare- SeuZliaT, met xans SeinarCunon sakvebi
bis dros iyeneben ramdenime foTols TavianT momnelebel traqtSi da ufro srulad
(Stamp and Wilkens 1993). milisebri struq- gadaamuSaon igi. am erTi SexedviT, moqmedi
turis saxiT maRalmodificirebuli piris adaptaciis dabalansebisas, balaxismWame-
Rru ganuviTarda mwerTa ramdenime sxva lebma unda ataron mounelebeli sakvebi, riTac
jgufsac, yvelaze aRsaniSnavia WiWino-belebi ematebaT wona da akldebaT mobiluroba.
(naxevradxeSeSfrTianTa rigidan). es struqtu- mcenaris kvebiTi Rirebuleba da monelebis
rebi gamoiyeneba mcenareTa qsovilidan wvenis xarisxi kritikuli mniSvnelobisaa balaxismWa-
amosawovad. melebisTvis (Moran and Hamilton 1980, Scriber and
Slansky 1981, Scrber 1984). axalgazrda ZuZumwovrebs

mcenareTa mWamelobis kvebiTi


ekologia
mcenareebi, cxovelebis msgavsad, Seicaven didi cxrili 7-1 korelaciis koeficienti
raodenobiT qimiur komponentebs, rogoricaa balaxis mWamelobasa da
cilebi da aminomJavebi, naxSirwylebi, lipidebi centralur panamaSi mobinadre
dablobis xeebis 46 saxeobis
da sxva nivTierebebi, romlebic balaxismWa-
foTlebis damcav saSualebebs
melebis potenciur sakvebs warmoadgens. Soris
magram mcenareebi arsebiTad gansxvavdebian
korelaciis
cxovelebisgan am nivTierebebis organizmSi foTlis mniSvnelobaTa
koeficienti
atributi sfero
ganawilebis niSniT. daWerili msxverplisgan (r)
gansxvavebiT, romelic TiTqmis mTlianad
qimiuri
moixmareba mtaceblis mier, momxmarebeli
balaxismWamelebi mcenaris mxolod garkveul mTliani fenoli
1.7-22.6 -0.10
(% mSrali masa)
nawilebs Wamen. es xdeba mcenaris nawilebs Soris
celuloza (%
kvebiTi xarisxis variaciebis gamo an zogierTi 10.2-30.4 -4.47
mSrali masa)
balaxismWamelis uunarobis gamo, miaRwios
lignini (%
mcenaris garkveul nawilebs. reproduqciuli 3.3-20.8 -0.23
mSrali masa)
struqturebi da foTlebi, rogorc wesi, ufro
fizikuri
met cilas Seicaven, vidre Rero da fesvebi da
balaxismWamelebisTvis ukeT sakvebs warmoadgnen simkvrive
2.5-11.6 -0.52
(Berneys and Chapman 1994). rac ar unda iyos fesvebis (niutonebi)
zedapirisqveSa
sakvebi Rirebuleba, is miuwvdomelia miwis
bususebi (ricxvi 0-18 0.64
zemoT myofi muxluxosTvis. metic mcenareebi mm2)
Seicaven mTel rig metabolur Tanmxleb
sakvebi
produqtebs, romlebic SeiZleba sazianoni
iyvnen balaxismWamelebisTvis. mcenareebi wyali (%) 49-82 0.51
aseve Seicaven qimikatebs, romlebic SeiZleba
balaxismWamelebis atraqtantebi (mimzidavi azoti (%)
1.7-3.1 0.29*
saSualebebi) iyvnen. mcenareTa qsovilebi mSrali masa)
Seicaven agreTve struqturul molekulebs,
rogoricaa celuloza da lignini, romlebic statistikuri mniSvneloba: *P<0.05; **P<0.01.
Zneli mosanelebelia. (From Coley 1983.)
174

zrdisTvis aqvT didi moTxovnileba mcenareTa Tavdacvis gadalaxva


cilebze. brauzeri da greizeri cxovelebis
mcenareebi floben didi raodenobiT
reproduqciuli warmateba damokidebulia maT
morfologiur da qimiur adaptaciebs
sakvebSi cilebis Semcvelobaze. balaxismWamelebi
balaxismWamelebTan sabrZolvelad. mcenaris es
rogorc wesi, mcenareul sakvebs irCeven misi
damcavi saSualebebi balaxismWamelebis bioturi
kvebiTi Semcvelobis mixedviT (Gwynne and Bell
garemos udides nawils Seadgenen. ar unda
1968). xSirad arCevani Cerdeba axalgazrda
gagvikvirdes, rom balaxismWamelebs Sorisac
foTlebsa da yvavilebze, maTSi celulozis
ganviTarda adaptaciebi am damcavi meqanizmebis
dabali Semcvelobis gamo. nayofebi da Teslebi
Tavidan asacileblad da mosatyueblad.
gansakuTrebiT mkvebavia foTlebTan, RerosTan
Kkontrzomebi SeiZleba, moicavdnen ugemuri
da kvirtTan SedarebiT maTSi azotis, cximisa
mcenareebisgan an maTi saziano nawilebisgan Tavis
da Saqris maRali Semcvelobis gamo (Short 1971).
Sors daWeras, Wamamde toqsikuri da ugemuri
kolorados kunZulze kanopis Semqmneli xeebis
struqturebis mocilebas, mcenaris qimiur
46 saxeobis nergebis SedarebiT, gaanalizes
dacvasTan Seguebas an sensibilizacias.
foTlebis greizireba maTi sakvebi Rirebulebisa
mcenaris qimiurma da morfologiurma
da fizikuri struqturis gaTvaliswinebiT.
Tvisebebma, SeiZleba, miawodon balaxismWamelebs
kolim (1983) aRmoaCina, rom celulozis didi
adreuli gafrTxileba da Sedegad miiRon
Semcveloba da foTlis simagre mniSvnelovnad
misi Wamisgan Tavis arideba an maT SeiZleba
amcirebs balaxismWamelobas (aRiniSneba maRali
informacia miawodon balaxismWamels imis
negatiuri korelaciis koeficientiT, r), xolo
Sesaxeb, Tu mcenaris romeli nawili aris saWmelad
foTlis zedapirze bususebis arseboba da
gamosadegi. rogorc ukve vnaxeT, mcenareTa
azotisa da wylis maRali Semcveloba axalisebs
mWameli mwerebi miziduli an piriqiT gandevnilni
foTlebis Wamas (maRali dadebiTi korelacia;
iyvnen potenciuri mtarebeli mcenaris mier
cxrili 7-1).
im qimikatebis meSveobiT, romelsac mcenare
mravali mcenare iyenebs qimikatebs, raTa
gamoyofs da aseve mcenaris morfologiuri
Seamciron balaxismWamelebisTvis cilebis
Tvisebebis meSveobiTac. mas Semdeg, rac mtarebeli
xelmisawvdomoba. magaliTad, taninebi, romle-
mcenare moiZebneba, mweri dgas problemuri
bic SezRudulebi arian muxebisa da sxva
arCevanis winaSe _ mcenaris romeli adgili aris
mcenareebis foTlebSi arsebul vakuolebSi,
usafrTxo kvebisTvis. zedapiris sunis, msusxavi
uerTdebian cilebs da mosanelebel fermentebs
bususebis (moZrobadi bususebi, romelic ekroba
balaxismWamelis nawlavebSi, riTac aferxeben
balaxismWamelebs da uqmnis mas diskomforts),
sakvebis monelebas (Feeny 1969, Hagerman and Butler
cvilovani an SeuRwevadi zedapiris arseboba da
1991). Sedegad, taninebi aneleben muxluxoebisa
mcenaris garkveuli forma da zoma gansazRvravs,
da sxva balaxismWamelebis zrdas. es aris
mcenaris romeli nawili moixmareba (Dussourd 1993,
efeqti, romelic amcirebs taniniT datvirTuli
Berneys and Chapman 1994). muxluxoebi iviTareben
mtareblebis, rogorc sakvebi mcenareebis
mravalferovan qcevebs mcenaris stuqturuli
xarisxs. panamis neotropikuli buCqnaris Psychotria
damcavi saSualebebisTvis Tavis aridebis
horizontalis-s eqsperimentul kvlevebSi sagersma
mizniT an maT gasauvnebelsayofad. nimfaliduri
da kolim (1995) aRmoaCines, rom mcenare taninis
CrCilebis zogierTi saxeobis larvebi ubralod
maRali koncentraciiT da magari foTlebiT
wnaven abreSumis Zafebs, raTa Semdeg isini xidad
naklebad ganicdida bala-xismWamelobas, vidre
gamoiyenon ekliani bususebisTvis gverdis
mcenareebi taninis dabali SemcvelobiT. Tumca,
asavlelad. Ramis peplebis muxluxoebi xSirad
aqve unda aRiniSnos, rom taninis warmoebas Tavisi
kbeCen da ase aSoreben eklebsa da bususebs
safasuri aqvs. sagersma da kolim daadgines,
foTlis ZarRvebs, sanam mis Wamas daiwyeben.
rom mcenareebs, romlebic msxvil investiciebs
amgvari qceviT, isini Tavs arideben dazianebas
debdnen taninis produqciaSi, dabali zrdis tempi
an maxeSi gabmas. sxva muxluxoebi acalkeveben
hqondaT im mcenareebTan SedarebiT, romlebic
mtarebeli mcenaris foTlis ZarRvebs, riTac
nakleb tanins awarmoebdnen. am aRmoCenis daskvna
wyveten saziano nivTierebebis dinebas TavianT
aris Semdegi: taninis warmoeba mcenareebisTvis
sakveb arealSi (Dussourd 1993).
mxolod im SemTxvevaSia momgebiani da Rirebuli,
mcenareTa damcavi saSualebebis mosa-
Tu is balaxismWamelobis maRali doneebis
tyuebeli strategiebi iseve, rogorc TiTqmis
adgilebSi izrdeba. amgvari ekologiuri
yvelaferi ekologiaSi, masStabzea damokide-
treidofebis dinamikas ufro detalurad
buli. manZils msusxav bususebs Soris
ganvixilavT winbamdebare wignis meSvide nawilSi.
foTlis zedapirze, romelic milimetrebiT
175

izomeba, araviTari gavlena ar aqvs imaze, Tu fiziologiaSi. am Zlier nacvalgebiT seleqcias


ramdenad warmatebiT daReWavs mas brauzeri or (an met) organizms Soris, romlebsac mWidro
iremi. Tumca, igive bubusebi SeiZleba gauval ekologiuri urTierToba aqvT, Tanaevolucia
tyes warmoadgendnen sakvebis maZiebeli ewodeba. am Temas Cven detalurad 25-e TavSi
muxluxosTvis. mcenareTa mWamel mwerebSi da ganvixilavT. Tanaevoluciuri urTierTobebi,
sxva mcire zomis balaxismWamelebSi mcenareTa balaxismWamelebsa da maT sakveb mcenareebs
damcavi saSualebebis Tavidan aridebis an Soris, xSirad zustad regulirebulia. am
motyuebis strategiebi SeiZleba Seicvalos mizeziT, qvemoT qimiur dacvasTan erTad
individis zrdasTan erTad. magaliTad, Zalian ganvixilavT mcenareebisa da balaxismWamelebis
axalgazrda muxluxoebis piris Rruebi, SeiZleba, adaptaciebs.
mcire zomis aRmoCndes imisTvis, rom saSualeba
misces mas, SeWamos adgilebi foTlis toqsikur
rezervuarebs Soris. maSin, rodesac SedarebiT damcavi struqtura da sakvebis
ufrosi muxluxoebis piris Rruebi zedmetad xarisxi
didia imisTvis, rom Tavi aaridos foTlis
mcenareebi, romlebic saWmelad Znelad
toqsikur nivTierebebian qsovilebs (Reavey 1993).
gasamklaveblebi da mosaneleblebi arian,
SeiZleba, nakleb mimzidvelni iyvnen
balaxismWamelebisTvis. morfologiuri adap-
7.5 mcenareebi iyeneben struqturul taciebi, rogoricaa cvilovani safarveli da
da qimiur damcav saSualebebs balax eklebisa da toqsiuri bususebis arseboba,
ismWamelebis winaaRmdeg SeiZleba moqmedebdnen rogorc SemaCerebeli
faqtorebi balaxismWamelebisTvis (nax. 7-17).
imis miuxedavad, rom mcenareebs ar SeuZliaT,
taninebis warmoeba, rac wina TavSi ganvixileT,
amoiTxaron da gaeqcnen moaxloebul
damcavi meqanizmia, romelic mcenaris qsovils
balaxismWamels an fizikuri Zalis saSulebiT
Znelad mosanelebels xdis. mcenareebma, aseve
Camoagdon mSieri kalia an xeli hkran gaumaZRar
SeiZleba, Seamciron TavianTi sakvebi Rirebuleba
amerikul cxen-irems, isini veraviTar SemTxvevaSi
balaxismWamelebisTvis im qsovilebis gazrdiT,
ver CaiTvlebian daucvelebad. rogorc
romlebic balaxismWamelebisTvis saWiro sakveb
Semdgom vnaxavT, mcenareebSi mniSvnelovani
nivTierebebs mcire raodenobiT Seicaven. bala-
struqturuli da biologiuri barierebi
xismWamelebma, SeiZleba, daZlion es strategia
ganviTarda balaxismWamelebis Sesaferxeblad.
sakvebis raodenobis zrdiT an mcenaris didxans
Cven frTxilad vekidebiT mtacebeli-msxverplis
gadamuSavebiT (Augner 1995).
adaptaciebis Cveneuli gagebis gamoyenebas
msxverplis msgavsad, mcenareebs, SeuZliaT,
myari modelis saxiT balaxismWamelebsa da maT
gamoiyenon motyueba moxmarebisgan Tavis
sakveb mcenareebs Soris urTierTobisTvis.
dasacavad. magaliTad, avstraliuri amelas
mcenareebi Zalian gansxvavdebian cxoveluri
(Dendrophthoe shirleyi) erTi saxeoba, romelic para-
msxverplisgan da Sedegad, agreTve
zitiviT binadrobs sxva mcenareebze, warmoSobs
gansxvavebulia balaxismWamelobis fenomeni
im sami xis foTlebisgan gansxvavebul foTlebs,
mtaceblobisgan. individualur gadarCenaze
romlebzec is izrdeba. am ukanasknelTagan ki,
dafuZnebiT, mcenareebi upiratesobas floben
yvela saWmelad uvargisia balaxismWamelTaTvis.
msxverpl cxovelebTan SedarebiT, romlebsac
amis gamo, amela SeumCnevelia potenciuri bala-
moinadireben, klaven da Wamen mtaceblebi
xismWamelTaTvis rogorc calkeuli, kvebisTvis
im TvalsazrisiT, rom isini mTlianad ar
gamosadegi mcenare (Weis and Berenbaum 1989).
moixmareba. balaxismWamelis mier miyenebuli
zianma mTlianad SeiZleba ar gaanadguros
mcenaris sicocxlis SemanarCunebeli funqciebi. bioqimiuri dacva
warmatebuli mtacebloba iwvevs msxverplis
balaxismWamelebsa da mcenareebs Soris arsebu-
sikvdils, balaxismWameloba ki _ ara. amasTan,
li konfliqtis didi nawili mimdinareobs bio-
balaxismWamelebi, gansakuTrebiT ki, mcenaris
qimiuri brZolis velebze, rac gamoixateba meo-
mWameli mwerebi, ufro metad specializebulni
radi naerTebis toqsikuri TvisebebiT. meoradi
arian TavianTi mtarebeli mcenareebis mimarT,
naerTebi nawarmoebi da SezRudulia dacvisTvis
vidre mtaceblebi TavianTi msxverplis mimarT.
mcenareTa mravali saxeobis mier (Fraenkel 1959,
amrigad, mcire cvlilebebic ki mcenaris
1969, Beck 1965, Whittaker and Feeny 1971, Robbins and
qimiur struqturaSi Sedegad iwvevs swraf
Moen 1975, Levin 1976, Seigler and Price 1976, Rosenthal
da sfecifikur cvlilebas balaxismWamelTa
176

and Janzen 1979, Harborne 1982). es nivTierebebi Sei- mcenaresa da balaxismWamels Soris qimiuri
Zleba daiyos qimiuri struqturebis sam umsx- nivTierebebis gacvla-gamocvlis ramdenime
viles klasad: aminomJavebidan, terpenebidan da adreuli kvleva yuradRebas amaxvilebda
fenolebidan miRebuli azotis naerTebi (cxrili marcvleulis xoWoebis larvebze, romelTa
7-2). azotze dafuZnebul nivTierebebs Soris tipebic saxloben parkosanTa marcvlebSi
aris lignini, maRalkondensirebuli polimeri, (bardisebrTa ojaxi). zrdasruli xoWoebi deben
romelic uZlebs monelebas; alkaloidebi, rog- TavianT kvercxebs ganviTarebad Teslebze,
orebicaa morfini (yayaCosgan miiReba), atropini romlebic maT SeuZliaT sakvebad moixmaron
da nikotini ( miiReba pamidoris _ ZaRlyurZe- zrdis periodSi. mtarebelma mcenarem bunebrivi
nasebrTa ojaxis sxvadasxva wevrebisgan). es kla- gadarCeviT ganiviTara mTeli rigi damcavi
si aseve moicavs aracilovan aminomJavebs, ro- saSualebebisa (Janzen 1969, Center and Johnson 1974),
goricaa L-kanavanini da cianiduri glikozidebi, maT Soris pawawina marcvlebis evoluciac.
romlebic awarmoeben cianids (HCN). terpenebi TiToeuli larva ikvebeba erTi marcvliT.
moicaven eTerzeTebs, lateqss da mcenareul warmatebiT daWuprebisTvis da zrdasrulad
fiss. mraval martiv fenols antimikrobuli gadaqcevisTvis, larvam unda miaRwios
Tvisebebi aqvs. garkveul zomas, rasac zRudavs TeslSi sakvebis
im dros, rodesac taninebi Sedian ganzoga- raodenoba. parkosan saxeobaTa mcire marcvlebi
debul reaqciebSi yvela saxis cilebTan, mravali Seicaven mcire sakvebs erTi xoWos larvis zrdis
meoreuli naerTi monawileobs balaxismWamelTa xelSesawyobadac ki (Janzen 1969).
fiziologiuri procesebis sxvadasxva metabolur parkosanTa marcvlebis umravlesoba Seicavs
gzebSi. Tumca, radganac amgvari nivTierebebis nivTierebebs, romlebsac zogadad proteazas
moqmedebis adgili bioqimiurad lokalizebulia, inhibotori (SemaCerebeli) ewodeba. isini akaveben
balaxismWamelebi SeiZleba daupirispirdnen balaxismWamelis saWmlis momnelebel organoebSi
maT toqsikur efeqtebs TavianTi sakuTari warmoebuli proteolizuri fermentebis
fiziologiisa da bioqimiis modificirebis aqtivobas. proteazas inhibitorebi moipoveba
saSualebiT. amgvarma detoqsikaciam, SeiZleba, mTel rig sxvadasxva mcenareebSi (Casaretto and
warmoSvas erT-erTi ramdenime bioqimiur Corcuera 1995). im dros, rodesac es toqsinebi
nabijTagan, maT Soris toqsikuri nivTierebebis warmoadgenen efeqtur bioqimiur dacvas mwerebis
Jangva-aRdgena, hidrolizi an misi SeerTeba sxva umravlesobis winaaRmdeg, marcvleulis bevr
naerTTan. xoWos aqvs metaboluri saSualebebi, romelTa
daxmarebiTac is gverds uvlis am toqsinebs an

nax. 7-17 eklebi icaven


mravali mcenaris Rerosa da
foTlebs: (a) agava (aswliani
mcenare) baxa kaliforniidan;
(b) Parkinonia galapagosis
kunZulebidan.
(a) (b)
177

mcenaris meoradi naerTebi, romlebic CarTulni arian mcenare-balaxis


cxrili 7-2 mWamelis interaqciebSi
qimiuri
struqturebis
klasi distribucia fiziologiuri aqtivoba
miaxloebuli
ricxvi

azotis naerTebi

vrclad farulTeslianebSi.
alkaloidebi 5 500 gansakuTrebiT fesvebSi, foTlebsa bevri toqsikuri da mware
da nayofSi

vrclad farulTeslianebSi, xSirad bevri ganmdevn-suniani,


aminebi 100
yvavilebSi zogierTi halucinogenuri

gansakuTrebiT parkosanTa
aminomJavebi
400 marcvlebSi, magram SedarebiT bevri toqsikuri
(araproteinuli)
farTod gavrcelebuli

cianiduri sporaduli, gansakuTrebiT nayofi


30 Sxamiani (HCN)
glikocidebi da foTlebi

jvrisebryvavilianTa da 10 sxva
gluko cinolatebi 75 mware da cxare
ojaxi

terpenoidebi

monoterpenebi 1 000 farTod eTer zeTebSi sasiamovno suniani

monoterpenebi 1 000 farTod eTer zeTebSi sasiamovno suniani

ZiriTadad rTulyvavilianebSi
seskviterpenuli magram xSirad moipoveba sxva aseve alergiuli
600
laqtonebi farulTeslianebSic zogierTi
mware da toqsikuri,

gansakuTrebiT lateqssa da zogierTi toqsikuri


diterpenebi 1 000
mcenaris fisSi

axdens sisxlis ujre-


daaxloebiT 70 mcenaris debis hemolizirebas
safonini 500
saxeobaSi (eriTrocitebis daSla)

ZiriTadad Rutaceae, Meliaceae


limonoidebi 100 mware gemosi
da Simaroubaceae-Si

sclepidaceae-sa da
gansakuTrebiT xSiria Apocyna-
Curcurbitacins 150 Scrophularaceae-Si
ceae-Si,
fenolinebi

universaluria foTlebSi,
martivi fenolinebi 200 xSirad moipoveba sxva qsovi- antimikrobuli
lebSic

sxva

ZiriTadad rTulyvavilianebSi
poliacetilebi 650 zogierTi toqsikuri
da qolgisebrebSi

(From J.B.Harborne 1982)


178

H H H HH O gamoiyenon SemdgomSi azotis wyarod (Rosenthal et


N NO C al. 1976).
H N H H N OH Tambaqo (Nicotiana tabacum) Seicavs nikotins.
H H H bunebaSi nikotini Zlieri inseqticidia (mwerTa
canavanine gamanadgurebeli), radgan is aferxebs mwerebis
nervuli sistemis normalur funqcionirebas,
H HH H HH O xels uSlis ra nervuli impulsebis gadacemas
N N
nervidan nervamde. Tambaqos rqian matls (Manduca
H N H H H N OH
H H H sexta-s CrCilis larvuli faza, nax 7-19) SeuZlia,
arginini aitanos sakvebSi nikotinis iseTi koncentraciebi,
romelic moklavda yvela sxva mwers. rqianma
nax. 7-18. toqsikuri aracilovani aminomJava L-canavanine
da misi cilovani animomJavuri analogi arginini. gamuqebuli
matlma gadalaxa mcenaris damcavi saSualebebi
areali xazs usvams gansxvavebas or molekulas Soris. nervuli ujredis membranidan nikotonis
(From Harborne 1982.) amoRebis saSualebiT. CrCilebis sxva saxeobebSi
nikotini swrafad vrceldeba nervul ujredebSi
ugrZnobia maT mimarT (Applebaum 1964, Applebaum (Yang and Guthrie 1969). nikotinis mimarT gamZleoba,
et al. 1965). Tumca, parkosanTa saxeobebs Soris, saSualebas aZlevs M.sexta-s, ikvebos TambaqoTi,
soios marcvlebi gamoirCevian. isini uZleben magram Nicotiana-s zogierTi saxeoba awarmoebs sxva
marcvleulis yvela paraziti saxeobebis alkaloidur toqsinebsac, romlebsac Tambaqos
Semotevasac ki. rodesac paraziti xoWoebi rqiani matlebi veRar uZleben. rodesac Tambaqos
kvercxebs deben soios marcvlebze, larvebi rqian matlebs zrdidnen Nicotiana-s 44 sxvadasxva
kvdebian mokle droSi mas Semdeg, rac marcvlis saxeobaze saTburis eqsperimentebSi, larva
safarvels qveS CaZvrebian. soios marcvlebis normalurad 25 saxeobaze gaizarda. danarCenebze
mier gamoyofili qimiuri nivTierebebi aferxeben maTi zrda dagvianda an sruliad SeCerda. amasTan,
xoWos larvebis ganviTarebas eqsperimentul 15 saxeoba iwvevda zomieridan ukiduresamde
situaciebSic. sikvdilianobas rqian matlebSi (Parr and Thurston
tropikuli parkosani xis Dioclea megacarpa-s 1968). es Sedegebi xazs usvams specializaciis
marcvlebi Seicaven L-kanavaninis 13% mSral xarisxs, romelic SeiZleba ganviTardes mcenare-
masas. es aris aracilovani aminomJava, romelic balaxismWamelis interaqciebSi.
toqsikuria mwerTa umravlesobisTvis, radgan mcenaris dacviTi unaris ganviTareba
is ereva aminomJava argininis cilebis inkorpo- SeiZleba gamowveuli iyos balaxismWamelis mier
raciaSi, romelsac sakmaod hgavs (nax. 7-18). dazianebisgan, daaxloebiT imavenairad, rogorc
marcvleulis xoWos erTi saxeoba Caryedes ucxo cilebi iwveven imunur reaqciebs xerxemlian
brasiliensis, flobs fermentebs, romlebic asxvavebs cxovelebSi. aRmoCnda, rom alkaloidebi,
erTmaneTisgan L-kanavaninsa da arginins cilebis fenolebi, N-oqsidazebi da proanTocia-nidebi,
formaciis dros. es damatebiTi fermentebi Slian romelTagan yvela dakavSire-bulia balaxismWa
L-kanavanins iseT formebamde, romlebic SeiZleba melebisgan TavdacvasTan, dramatulad gazrdili

nax. 7-19 Manduca sexta-s Tambaqos rqnian


matlis larva iq, sadac balaxismWameloba
intensiuria, mcenareebi ufro maravalferovani
da toqsin-koncentrirebulebi ganviTardnen
(ix. mag. Dolinger et al. 1973). Tavis mxriv,
sadac mcenaris dacva Zlieria, gavrcelebulia
balaxismWame-lTa adaptaciebi Sxamiani
nivTiere-bebis detoqsikaciisa da
gauvnebelyofisTvis. es omi mcenareebsa
da balaxismWamelebs Soris xels uwyobs
balaxismWamelebis bioqimiur specializacias
garkveul SezRudul mcena-reTa jgufebze
msgavsi toqsinebiT. mcenaree-bisa da
balaxismWamelebis jgufebSi asocirebas
mcenaris qimiasa da struqturaze dayrdnobiT
mcenaris dacvis gildiebi ewodeba
(Atsatt and ODowd 1976).
179

iyo mcena-reebSi balaxismWamelebis mier maTi 7.6 parazitebs axasiaTebT


foTlebis ganadgurebis Semdeg (an eqsperimenta- mtareblis specifikuroba da
torebis mier foTlebis mowyvetis Semdeg). sxva
kompleqsuri sasicocxlo ciklebi
kvlevebma gviCvena, rom balaxismWamelobiT
gamowveul mcenareul dacvas mniSvnelovnad kidev erTi saxis umsxviles biotur interaqcias
SeuZlia, Seamciros Semdgomi balaxismWameloba adgili aqvs parazitebsa da maT mtareblebs
(Bryant and Kuropat 1980, Haulioja 1980, Karban and Soris. parazitebi arian organizmebi, romlebic
Carey 1984, Fowler and MacGarvin 1986, nax. 7-20). ikvebebian meore organizmiT (mtarebliT)
topogenurma sokom da mcenareTa daavadebebma rogorc wesi, misi mokvlis gareSe. zemoT
aseve SeiZleba, gamoiwvion reaqcia mcenareebSi, ganxiluli mtacebeli-msxverpli da mcenare-
maT Soris daavadebis adgilas ujredis bunebrivi balaxismWamelis sistemebisgan gansxvavebiT,
sikvdili (Mittler and Lam 1996). es gamowvevadoba mtarebeli-parazitis interaqciebi tipurad
gulisxmobs, rom zogierTi qimiuri damcavi gaxangrZlivebulia.
saSualebebis SenarCuneba mcenareebs zedmetad parazitebi, rogorc wesi, TavianT
Zviri ujdebaT greizeri organizmebis zewolis mtareblebze gacilebiT mcire zomis arian.
pirobebSi. ramdenime kvlevam gviCvena uaryofiTi eqtoparazitebi binadroben TavianTi mtareblis
korelacia (treidofebi) damcavi qimikatebis zedapirze, endoparazitebi binadroben
warmoebasa da zrdas Soris. amasTan, sadac mtace-blis sxeulis SigniT. endoparazitebs,
niadagi Raribia sakvebi nivTierebebiT, romlebic romlebic iwveven daavadebebs, rogoricaa
saWiroa zogierTi qimiuri damcavi saSualebis malaria da dizinteria, ewodebaT mikropa-
sawarmoeblad, dacvis safasuri kidev ufro razitebi. ufro did, daavadebis argamomwvev
maRalia. eWvgareSea, rom balaxismWamelebsac parazitebs uwodeben makroparazitebs (May and
TavdasxmiTi qimiuri taqtikac aseve Zviri Anderson 1979). makroparazitebSi Sedian rogorc
ujdebaT. endoparazitebi, rogorebic arian magaliTad,
maxvilebi, romlebic gavlenas axdenen adamianTa
nawlavTa Sinagan traqtze, ise eqtoparazitebi,
rogorebic arian rwyilebi da tilebi.
200 eqtoparazitebic da endoparazitebic
kontrolirebuli
axdenen TavianTi saaarsebo wesis maxasiaTeblebis
xelmisawvdomi
T.urticae-s ricxvi

demonstrirebas. pirveli, radganac parazitebi


100 T.urticae-saTvis
ZiriTadad didi organizmis SigniT an mis
siaxloves binadroben, isini mcire Zalisxmevas
xarjaven TavianTi sakuTari Sinagani garemos
0 SesanarCuneblad. amrigad, endoparazitebs
T E I M F
xSirad ar aqvT sakvebis mopovebisa da
ganviTarebis done
kvercxebis warmoqmnis SesaZleblobebze meti.
sensorul organoTa da kompleqsur nervul Tu
300 cirkulirebis sistemaTa umravlesoba daikarga.
meore, unda gadanawildnen mtruli garemos
gavliT mtareblebs Soris. bevri amas rTuli
200 kontrolirebuli
sasicocxlo ciklebis meSveobiT aRwevs, romlis
T.urticae-s ricxvi

xelmisawvdomi erTi an ori faza, SeiZleba, gaumklavdes gare


T.turkestani-saTvis garemos an mizans miaRwios didi raodenobiT
100 STamomavlobis warmoebiT. am principebs
Tanabrad iyeneben iseTi parazituli mcenareebic,
rogoricaa TeTri amela (Kuijt 1969, Lamont 1983).
T E I M F
0 ganviTarebis done
nax. 7-20 tkipa Tetranychus urtucae saSualo ricxvi parazitebis sasicocxlo ciklebi
mcenareze, romelic adre xelmisawvdomi iyo tkipebisTvis
da kontrolirebad mcenareebze, romlebsac es gamocdileba Ascaris-is, nawlavis nematodis (endoparaziti),
ar hqoniaT. efeqti msgavsia (a) T.urticae da masTan naTesaur romelic budobs adamianebSi da mraval sxva
kavSirSi myof tkipebis saxeoba (b) T.turestani-s SemTxvevebSi. xerxemlianSi, aqvs SedarebiT martivi sasicocxlo
(T = mTliani populacia, E = kvercxebi, I = moumwifeblebi, cikli. mdedr Ascaris-ebs SeuZliaT, dadon aTobiT
M = zrdasruli mamrebi, F = zrdasruli mdedrebi) aTasi kvercxi dReSi, romlebic gamoiyofian
(From Karban and Carey 1984.)
mtareblis sxeulidan fekaliebis saSualebiT.
180

iq, sadac antisanitariaa an adamianTa fekaluri (usqeso gamravleba) da Svileuli ujredebi


masebi gamoiyeneba savargulebSi sasuqis saxiT, toveben sisxlis wiTel ujredebs. TiToeuli
kvercxebi SeiZleba axalma mtarebelma aiTvisos. Svileuli ujredi Sedis sisxlis axal wiTel
kvercxad yofnis dro erTaderTi fazaa askaridis ujredSi, izrdeba da imeorebs sasicocxlo
sasicocxlo ciklSi, romelic mtareblis gareT cikls, rasac daaxloebiT 48 saaTi sWirdeba.
mimdinareobs da kargad aris daculi myari, rodesac infeqcia maRal dones aRwevs, Svileuli
gaumtari gare safaris mier. paraziti eyrdnoba ujredebis warmoSoba Seesabameba malariis
mtareblis mier am kvercxebis SeWmas, raTa msxverplSi maRali sicxeebis periods. ramdenime
Semdgom ganagrZos Tavisi sasicocxlo cikli. aseTi ciklis Semdeg zogierTi Svileuli ujredi
mraval parazits gansxvavebuli sasicocxlo icvleba sqesobriv formad. Tu am sqesobriv
cikli aqvs, romelTagan TiToeuli sxvadasxva formebs koRo amowovsvs sisxlTan erTad, isini
mtarebels ikavebs. magaliTad, protozouri tranformirdebian kvercxujredebad da spermad
(umartivesi) parazitis plazmodiumis, romelic da adgili aqvs ganayofierebas (sqesobrivi
malarias iwvevs, sasicocxlo cikli moicavs or gamravleba). ganayofierebuli kvercxi Semdeg
mtarebels. plazmodiumis sqesobriv fazas adgili iyofa da warmoqmnis sporozoitebs, romlebic
aqvs koRoSi. koRo aris Tavdapirveli mtarebeli, ikvalavs gzas koRos sanerwyve jirkvlebisken da
romelSic adgili aqvs parazitis reproduqciul SeiZleba, SeaRwion axal Sualedur mtarebelSi,
fazas. plazmodiumis arareproduqciuli riTac daasruleben TavianT sasicocxlo cikls.
faza mimdinareobs adamianSi an romelime sxva Sistosomas, trematoduli matlis, romelic
ZuZumwovarSi, frinvelsa an reptiliaSi. am ZiriTadad adamianebs da sxva ZuZumwovrebs
mtareblebs meoradi mtareblebi ewodebaT ainficirebs tropikul regionebSi, sasicocxlo
(Mattingly 1969, nax. 7-21). rodesac inficirebuli cikli hgavs plazmodiumis sasicocxlo cikls.
koRo kbens adamians, sporozoitebad wodebuli adamianebi Tavdapirveli mtareblebi arian.
ujredebi Sedian sisxlSi koRos nerwyvTan zrdasruli matlebis mamri-mdedri wyvilebi
erTad da ikvebebian hemoglobiniT. rodesac budoben adamianis sisxlZarRvebSi, nawlavebSi an
sporozoiti sakmarisad didi xdeba, is daiyofa Sardis buStSi, Sistosomas saxeobis Sesabamisad.

RviZlis ujredebi eriTrocitebi

fazebi
adamianSi merozoiti

merozoiti

sporozoiti

Sesuli nerwyviT amowovili sisxlidan

kvercxujredi

sperma
sanerwyve jirkvali

fazebi
moskitebSiSi

nax. 7-21 malariis


ganayofiereba
parazitis Plasmodium-is
Sua nawlavis
oocista sasicocxlo cikli
kedeli
(After Buchsbaum 1948, Sleigh 197)
181

kvercxebi mtareblis sxeuls fekaliebis an saqonlisa da veluri cxovelebis daavadebaTa


Sardis meSveobiT toveben. rodesac kvercxebi gadamtanis rols. marTlac, cnobilia, rom
dadebulia wyalSi, isini viTardebian Tavisuflad isini avrceleben umartivesebiT gamowveul
mocurave larvul formebad _ miracidebad, sokovan, baqteriul da virusul daavadebebs.
romlebic ibudeben mtknari wylis lokokinaSi, arsebobs damamtkicebeli sabuTebic, rom tkipebi
Sualedur mtarebelSi, 24 saaTis ganmavlobaSi. nematodebsac ki avrceleben (Sonenshine 1991).
miracidi awarmoebs ujredebs, romlebic tkipebi SesaniSnavad arian adaptirebuli TavianT
viTardebian Tavisuflad mocurave cirkariebad. savaldebulo sisxlismwovela sicocxlis stils
es ukanasknelebi, Tavis mxriv, toveben lokokinas da moipovebian TiTqmis yvelgan dedamiwaze,
da SeuZliaT, SeaRwion momdevno mtarebelSi sadac sisxliani cxovelebi arseboben. jgufis
TavianTi ciklis dros. miracidiT inficirebuli saxiT, maTi sasicocxlo cikli moicavs mtarebeli
lokokina SeiZleba gamoTavisufldes 500- cxovelebis did mravalferovnebas. umravlesoba
200 cirkariad dReSi erTi Tvis ganmavlobaSi sisxlismwovela organizmebisgan gansxvavebiT,
(McClelland 1965). rodesac is adamianis an tkipebi xangrZlivad binadroben ramdenime
sxva romelime Tavdapirveli mtareblis welsac ki da zogierT saxeobas TiTo kvebisas
sxeulSi moxvdeba, cirkaria gadis wriul SeuZlia, STanTqas uzarmazari raodenobis sisxli,
gzas sisxlZarRvebSi, sanam ar miva Sesaferis zogjer 4 ml-mde. tkipebis umravlesoba SeiZleba
adgilamde, sadac ganicdis metamorfozas da ganviTardes kvercxebidan erTi larvuli da ori
iqceva zrdasrul matlad (Jordan and Webbe 1969). an meti nimfuri fazis gavliT zrdasrulobamde.
mravali eqtoparaziti asrulebs rogorc sammtareblian sasicocxlo ciklSi (nax. 7-22)
daavadebaTa, ise sxva parazitebis gadamtanebis kvercxebi, rogorc wesi, dadebulia garemoSi,
rols. am gadamtanebs Soris yvelaze mniSvne- magaliTad, foTolze, balaxze an mtareblis
lovani arian tkipebi, romlebsac gadaaqvT sawolSi da Semdeg viTardebian pirvel larvad,
adamianebisTvis meti damaxasiaTebeli romelmac SeiZleba, gamoizamTros kidec pirvel
infeqciuri daavadeba (maT Soris limeis kvebamde. larva sabolood ekvris mtarebels
daavadeba da tkipismieri encefaliti), vidre da iRebs sisxlis sakvebs, igi Wams manam, sanam ar
nebismier sxva fexsaxsrians (Sonenshine 1991). gaivseba. es SeiZleba ramdenime dRe gagrZeldes.
tkipebi aseve asruleben sxvadasxva saxis roca tkipa ivseba sisxliT, is sZvreba Tavis
pirvel mtarebels da ganicdis ganviTarebis or
an met nimfur periods, sanam meore mtarebels
moZebnides, romelic SeiZleba iyos an ar iyos
imave saxeobis, risac wina mtarebeli. igi sisxlis
kidev erT sakvebs iRebs da kidev erTxel sZvreba,
am SemTxvevaSi imisTvis, rom ganviTardes
mesame mtarebeli zrdasrul mamrad an mdedrad. dawyvilebas
kanis mocvla
adgili aqvs mesame mtarebelze, romlis Semdegac
mdedrebi vardebian da deben kvercxebs. mamrebi
ki rCebian da elodebian axal mdedrebs xelaxali
dawyvilebisTvis (Sonenshine 1991).
meore mtarebeli

mtareblis specifikuroba
pirveli mtarebeli parazitebi, rogorc wesi, mtarebel-specifi-
kvercxebi kurebi arian, sadac TiToeuli saxeoba
SezRudulia erTi mtarebeli saxeobisTvis an
ramdenime axlo naTesaur sasicocxlo ciklis
uWmeli larva TiToeul fazaSi. metic, paraziti-mtareblis
urTierTobaTa umravlesobam ganaviTara balansi
kvercxi _ parazitebi iSviaTad auareseben TavianTi
mtareblis janmrTelobas, radgan virulen
nax. 7-22 tkipis tipuri sammtarebliani sasicocxlo cikli. turi parazituli organizmebi, romlebic
tkipebi iReben sakvebs TiToeuli Sualeduri mtareblidan, klaven TavianT mtareblebs, Tavadac kvdebian.
Semdeg vardebian da deben kvercxebs garemoSi rogorc wesi, amis gamo, gadarCeva upiratesobas
(After Sonenshine 1991)
182

aniWebs iseT parazitebs, romlebic ar klaven zogierTi Sistosoma iwvevs imunur reaqcias,
TavianT mtarebels _ im pirobiT, rom parazitTa rodesac isini Sedian mtarebelSi, magram ar
sxvadasxva ojaxuri modgmebi ar Seejibrebian eqvemdebarebian antisxeulebis Tavdasxmas,
erTmaneTs erT mtarebelze (ix. Ewald 1983). es radgan isini imosebian mtareblis cilebiT manam,
delikaturi balansi damokidebulia nawilob sanam antisxeulebi momravldebian (Smithers et
riv parazitis adaptaciaze misi mtareblis al. 1969). Sedegad, sxva parazitebi veRar axdenen
garemosTan. daavadebas da sxva stresebs mtareblis inficirebas, dganan ra antisxeulebis
SeuZlia Secvalos mtareblis Sinagani garemo barieris winaSe, romelsac astimulirebs axla
da daarRvios normaluri mtarebeli-parazitis ukve gavrcelebuli SemoRweuli paraziti.
balansi, rac xSirad mtareblis sikvdils iwvevs Sadi (1966) miiCnevda, rom parazitebs SeeZloT,
(Latham 1975). cnobilia, rom Suasaukunovani gamoeyenebinaT TavianTi mtareblebis imunuri
evropis cnobili epidemiebi mohyva farTod reaqciebi am gziT konkurenti parazitebis
gavrcelebuli SimSilobis periodebs, romel gansadevnad. rodesac es reaqciebi gavlenas
mac ZiriTadad, gazarda mgrZnobeloba yvela axdens mWidro naTesauri kavSiris parazitebze,
daavadebis mimarT (Cartwright and Biddis 1972). es cnobilia ormxrivi gamZleobis saxeliT
(Cohen 1973, Kazacos and Thorson 1975). magaliTad,
Sistosomebis, upiratesad adamianuri formebi
reaqciebi mtareblis fiziologi- ar emorCilebian zogad wess da arian ukiduresad
aze virulenturebi. Tumca, adamianSi, romelic adre
inficirebuli iyo sxva saxeobis Sistosomuri
balansi parazitebsa da mtareblebs Soris aseve
saxeobiT iseTiT, romelsac naklebi gavlena
damokidebulia mtareblis imunur reaqciebsa
aqvT adamianebze parazitis paTogenuri
da sxva damcav saSualebebze. adamianuri
efeqtebi mniSvnelovnad rbildeba (Lewert 1970).
populaciebisTvis cnobil parazitebs,
romlebzec mtareblebs ar ganuviTarebiaT
imunuri reaqciebi, SeuZliaT, swrafad
gamravldnen katastrofuli SedegebiT.
parazitoidebi
drodadro ucxo organizmebs SemohqondaT
parazitebi, romlebic ar iwvevdnen daavadebas mwerebs Soris, gansakuTrebiT sifrifana
maTSi, mgrZnobiare adgilobrivi mosaxleobisgan frTianebis (futkrebi, krazanebi da WianWvelebi)
gansxvavebiT, sadac parazitebi xdebodnen da orfrTianTa (buzebi) ojaxis wevrebs
virulenturebi da farTod gavrcelebulni. am Soris, aris zogierTi saxeoba, romelsac
fenomenis erTi magaliTi aris gamanadgurebeli parazitoidebi ewodebaT. maTi sasicocxlo
efeqti im daavadebebisa, romlebic evropelebma ciklebi moicaven rogorc mtaceblobis, ise
Seitanes adgilobriv amerikelebSi. parazitizmis Tvisebebs. tipur parazitoidTa
parazitebisa da mtareblebis ormxrivi sasicocxlo ciklebSi, mamrTan dawyvilebis
Tanaarseboba badebs mraval kiTxvas (Jackson Semdeg, zrdasruli mdedri midis mtareb
et al. 1969, 1970). magaliTad, rogor icavs lis saZieblad, romelic gamoiyeneba sakveb
Tavs nawlavis matli monelebisgan? rogor wyarod misi naSierebisTvis. is debs kvercxebs
icaven Tavs mtareblis sisxlis dinebaSi mtareblis gareT eqtoparazitoidizmis an mis
moxvedrili organizmebi imunuri meqanizmebis SigniT endoparazitoidizmis SemTxvevaSi. es
gamanadgurebeli moqmedebisgan. isini xom ukanaskneli miiRweva grZeli kvercxsadebis
rogorc wesi, astimulireben antisxeulebis daxmarebiT. mdedrma unda SeniSnos mtarebeli,
formacias, romelic specialurad ucxo cilebs daimorCilos, Tu saWiro gaxdeba da xandaxan
esxmis Tavs? waiRos is sasurvel adgilamde. is flobs
warmatebulma parazitebma moZebnes ramde- mtaceblebis msgavs adaptaciebs. rodesac kvercxi
nime gza TavianTi mtareblebis imunuri dadebulia an moxvedrili mtareblis SigniT,
sistemisTvis gverdis asavlelad (Bloom 1979). viTardeba larvad, romelic iyenebs mtarebels
zogierTi, daavadebaTa gamomwvevi mikroskopuli sakvebis maragis saxiT. endoparazitoidebis
organizmi gamoyofs qimiur nivTierebebs, SemTxvevaSi, larva pirdapir kvebiT ikvalavs
romlebic Trgunaven mtareblis imunur sistemas gzas mtarebelidan, anadgurebs ra mas procesSi.
(Schwab 1975). sxvebs aqvT zedapiruli cilebi, parazitoidTa Seswavla ikavebs centralur
romlebic axdenen mtareblis antigenebis adgils ekologiuri Teoriis ganviTarebaSi da
imitacias da amrigad, xvdebian imunuri sistemis bolo TavebSi Cven ganvixilavT parazitoidebis
TvalTaxedvis miRma (Damien 1964). cnobilia, rom sasicocxlo ciklis detalebs (Godfray 1994).
183

daskvna
1. organizmebis garemo moicavs rogorc biotur, sagangaSo feromonebi, afrTxileben jgufis sxva
ise abiotur komponentebs. garemos bioturi mwerebs mtaceblis Tavdasxmis Sesaxeb.
komponentebi Sedgebian organizmebs Soris
6. balaxismWamelebi saocrad seleqciurebi
interaqciebisgan, rogoricaa mtacebloba,
arian, rogorc im mcenaris saxeoebebTan
balaxismWamebloba da parazitizmi. abioturi
mimarTebaSi, romelsac Wamen, aseve mcenaris
garemosgan gansxvavebiT, bioturi garemo
garkveuli nawilebisadmi. mtaceblebis msgavsad,
viTardeba da mravalferovndeba.
balaxismWamelebs unda hqondeT adaptaciebi
2. organizmis evoluciuri reaqciebi sasurveli mcenaris povnisTvis, individualuri
abiotur garemoze xels uwyobs formisa da mcenaris arCevisTvis da misTvis sasurveli
funqciis konvergencias. xolo reaqciebi mcenaris nawilis moZebnisTvis, mcenaris mier
biotur garemoze _ mravalferovnebas. warmoebuli meoradi qimikatebis Tavidan
amis mizezi aris is, rom bioturi faqtorebi asacileblad an gauvnebelyofisTvis da mcenaris
urTierTqmedeben erTmaneTTan. mtaceblobis an qsovilis monelebisTvis.
balaxismWamelobis Tavidan acilebis inovaciebi
7. mcenareTa mWameli mwerebi warmoadgen bala-
warmoadgens seleqciur zewolas mtaceblebsa da
xismWamelTa umsxviles jgufs. maT Soris
balaxismWamelebze da amrigad, iwvevs evoluciur
upiratesni arian muxluxoebi, peplebisa da
cvlilebas.
CrCilebis larvuli faza.
3. mtaceblebi unda iyvnen adaptirebuli
8. balaxismWamelebs, SeuZliaT, Tavi daiZvrinon
msxverplis povnisTvis, unda gaakeTon arCevani
mcenaris damcavi saSualebebisgan Tavis
msxverpls Soris, daiWiron, moklan da Semdeg
aridebiT, mcenaris damcavi saSualebebis
SeWamon igi. msxverplTan SedarebiT didi zoma,
pirdapiri neitralizebiT. rogorc es xdeba
basri kbilebi, maxvili mxedveloba da siswrafe,
eklebisa da bususebis moSorebisas an toqsikuri
xorcis mWamelTa adaptaciebia.
rezervuarebisgan moSorebiT kvebisas.
4. organizmebma, SeiZleba, Tavi aaridon mta-
9. mcenareebi umklavdebian balaxismWamelTa
ceblobas damalviTa da Tavis aridebiT, qimiuri,
Tavdasxmebs sxvadasxva gziT, maT Soris saziano
struqturuli da behevioristuli damcavi
an toqsikuri meoradi naerTebis warmoebiT
meqanizmebiT da mtaceblebisgan gaqceviT.
da eklebis, bususebis da cvilovani safaris
Crypsis da gamafrTxilebeli Seferiloba
ganviTarebiT.
ugemuri da saWmelad uvargisi organizmebis
kontrastuli dacvis magaliTebia. zogierTi 10. mtarebeli-parazitis urTierTobebi warmo-
gemrieli organizmi axdens ugemuri organizmebis adgenen specializebuli tipis interaqciebs,
imitirebas, rogorc mtaceblobisgan Tavis romelTac axasiaTebT parazitebis kompleqsuri
daRwevis saSualebas. sasicocxlo ciklebi. es saWiro gaxda
mtareblebis moZebnisa da inficirebis siZnelis
5. mwerebi iyeneben qimiur nivTierebebs mtace-
gamo. amasTan, parazitebi da mtareblebi xSirad
blebisgan Tavis dasacavad. zogierTi qimikati
aviTareben delikatur balanss imitom, rom
sazianoa mtaceblebisTvis, afrTxobs maT da xels
parazitis keTildReoba, SeiZleba, damokibuli
uSlis Tavdasxmas. sxva qimikatebi, rogoricaa
iyos mtareblis gadarCenaze.
184

savarjiSoebi
1. moifiqreT, ra gzebiT SeeZlo biotur garemos, Sesaxeb, ganaviTareT argumenti, romelic
gavlena moexdina adamianTa evoluciaze? romeli daupirispirdeba am mosazrebas.
yvelaze mniSvnelovani organizmebi arseboben
adamianTa biotur garemoSi?
3. organizmTa SezRuduli ricxvi
adaptirebulia gamoqvabulebSi mTlianad
2. parazitologebi didi xania miiCneven, rom cxovrebas. maT Soris arian qvabulis
mtareblisa da parazitis Tanaadaptacia iwvevs salamandrebi. ratom ar arseboben qvabulTan
iseT situacias, romelSic parazits mxolod adaptirebuli bayayebi?
saSualo negatiuri efeqti aqvs mtarebelze
anu paraziti, romelic Zalian mavnebelia
4. evolucia bioturi garemos sapasuxod iwvevs
mravalferovnebas. niSnavs Tu ara es, rom
mtareblisTvis, miiCneva am mtareblis
organizmebi gaumjobesebulni arian evoluciis
evoluciurad axal parazitad. ekologebma
mier? anu Tanamedrove organizmebi TavianT
kiTxvis niSnis qveS dasves es mosazreba. imaze
winaprebze ukeTesebi arian?
dayrdnobiT, Tu ra iciT evoluciis, bunebrivi
gadarCevis da parazitTa sasicocxlo ciklis
185

Tavi 8

bunebrivi samyaros klimati,


topografia da
mravalferovneba

gzamkvlevi kiTxvebi
ratom aris naleqebi ufro metad ra kavSiria evapotranspiracias, fotosin-
tropikebSi, vidre arqtikul regionebSi? Tezs, udabnoebis temperaturasa da foTlovani
tyeebis temperaturebs Soris?
rogor zemoqmedebs mze globalur
klimatur sistemaze?
ra mniSvnelovani masStabi arsebobs mcenare-
rogor icvleba wylis temperatura zomieri
Ta gavrcelebis TvalsazrisiT?
sartylis tbebSi sezonTan erTad?

ra gavlenas axdens el Nio samxreT wynari ra faqtorebia mniSvnelovani mcenareTa ad-


okeanis miqcevebze da msoflios klimatur sis- gilobrivi gavrcelebis gansazRvrisas?
temaze?

rogor ukavSirdeba erTmaneTs globaluri ra mniSvnelovani biomebi arsebobs msoflio-


klimaturi sistema da adgilobrivi pirobebi? Si da sadaa isini ganlagebuli?

c xovelebis, mcenareebis, sokoebis, baqte- mati urTierTqmedebs topografiasa da miwis sxva


riebisa Tu erTujredianebis arc erT TvisebebTan, raTa Seqmnas adgilobrivi cvlileba.
saxeobas ar SeuZlia, aitanos dedamiwaze wylis organizmebisTvis temperatura da
arsebuli yvela piroba. TiToeuli maTgani egueba marilianoba asruleben klimaturi faqtorebis
mxolod garkveul temperaturul, naleqianobis, rols, xolo okeaneebis siRrmeebi, dinebebi da
niadagis pirobebis, marilianobis da sxva tbebi qmnian topografiul mravalferovnebas,
fizikuri faqtorebis diapazons (ix. IV-VI Tavebi). romelzec wylis organizmebs aqvT sapasuxo
TiToeuli saxeobis upiratesobebi da amtanoba reaqciebi Tavisi adaptaciebisa da populaciebis
gansxvavdeba sxva danarCenisgan. gavrcelebis saxiT.
organizmebi garemosTan adaptirdeba formisa miniSnebebi biologiur samyaroSi mraval-
da funqciis modificirebiT. gansxvavebebi ferovnebis warmoSobis Sesaxeb, SeiZleba,
garemo pirobebSi, xSirad iwvevs gansxvavebebs moviZioT fizikuri samyaros cvlilebebis
mcenareebisa da cxovelebis formasa da Seswavlisas. dedamiwis zedapiri, misi wylebi
funqciaSi. variaciebi fizikur pirobebSi momdi- da atmosfero warmoadgens uzarmazar siTbur
nareobs faqtorTa ori ZiriTadi klasidan: manqanas, romelic Termodinamikis kanonebs
klimati da topografia. saxmeleTo organizmebis emorCileba. klimats gansazRvravs mzis energiis
umravlesobisTvis, klimati moicavs maxasiaTebel STanTqma da misi ganawileba dedamiwis garSemo.
temperaturasa da naleqianobas regionSi. kli- dedamiwis zedapiri mravalferovania (SiSveli
186

klde, tyiani niadagi, okeane, gayinuli tba da a.S.),


cvalebadia. misi unari, STanTqos mzis sxivebi,
qmnis diferencirebuli gaTbobisa da gagrilebis
mzis Suqis
SesaZleblobas. dedamiwis mier STanTqmuli incidenti
siTburi energia saboloo jamSi isev ukan sivrceSi
sxivdeba. manamde is gadis transformacias,
ri mze
romelic axorcielebs wylis aorTqlebisa ato
ekv
da atmosferosa da okeaneebis cirkulaciaSi
i
Senatanebis samuSaos. yvela es faqtori qmnis
t or
va
fizikuri pirobebis did mravalferovnebas, ek
is
romelmac Tavis mxriv, xeli Seuwyo ekosistemaTa mz

diversifikacias. am TavSi Cven aRvwerT klimatisa nax. 8-1 mzis gamaTbobeli efeqti yvelaze didia ekvatorze,
da topografiis am niSnebs. radgan mzis sxivebi perpendikularulad ecema iq da pirdapir
rogorc mesame TavSi iyo aRniSnuli, zemodan anaTeben dedamiwis zedapirs SuadRisas. maRal
organizmebis aqtivobas SeuZlia fizikuri ganedebze mzis sinaTle dedamiwas blagvi kuTxiT ecema da
amitom ufro vrcel arealze vrceldeba, man aseve dedamiwis
garemos Secvla. adamianebs SeuZliaT, Secvalon
atmosferos didi nawili unda gaiaros.
klimaturi pirobebi bunebriv samyaroSi energiisa
da nivTierebaTa dinebis SecvliT. dedamiwis
klimatis makontrolebel meqanizmze uaryofiT
zegavlenas axdens adamianebis industriuli da
haeris dinebaTa mimarTulebebi da
sasoflo-sameurneo saqmianoba, rac garkveul naleqianoba
SeSfoTebas iwvevs. Tbili haeri farTovdeba, xdeba naklebad mkvrivi
am interaqciebs Cven ganvixilavT wignis da iwevs maRla. rodesac haeri Tbeba, izrdeba
mesame nawilSi bunebriv samyaroSi energiisa da misi unari, Seikavos wylis orTqli da aorTqleba
nivTierebebis moZraobis Sesaxeb saubrisas. Cqardeba. sveli zedapiridan aorTqlebis siCqare
TiTqmis ormagdeba temperaturis yoveli 10-
iT zrdasTan erTad. haeris masa, romelic maRla
8.1 ganedebTan erTad mzis radiaciis adis tropikebSi mzis gamaTbobeli zemoqmedebis
cvlileba qmnis udides globalur gamo, saboloo jamSi vrceldeba atmosferos
struqturebs temperaturasa da maRali fenebis samxreTiTa da CrdiloeTiT.
neleqebSi qvevidan mas Caenacvleba zedapiruli haeris
masebi subtropikuli ganedebidan. haerSi asuli
dedamiwis klimati civi da mSrali xdeba
tropikuli haeris masa grildeba, rodesac is
polusebisken da cxeli da notio ekvatorisken.
asxivebs siTbos sivrceSi. im droisTvis, rodesac
miuxedavad imisa, rom am gamartivebas mravali
es masa gavrceldeba 30-iT ekvatoris (ganedis
gamonaklisi aqvs, klimati marTlac amJRavnebs
nulovani paraleli, romelic mdenareobs
farTod gansazRvrul klimatur niSnebs
pirdapir mzis qveS) CrdiloeTiT da samxreTiT,
an struqturebs. klimatis am globaluri
is ukve sakmarisad mkvrivi xdeba imisTvis rom
cvlilebis umTavresi mizezi aris mzis
kvlav dedamiwaze daeSvas, riTac asrulebs
sinaTlis ufro didi intensivoba ekvatorze
atmosferoSi haeris cikls (nax. 8-2a). am saxis
maRal ganedebTan SedarebiT. es aris ubralod
cirkulirebis models hedlis seqcia ewodeba.
Sedegi mzis daxrilobis kuTxisa dedamiwis
erTi hedlis seqcia formirdeba dedamiwis
sxvadasxva ganedTan mimarTebaSi (nax. 8-1). mze
garSemo ekvatoris CrdiloeTiT, xolo meore
aTbobs atmosferos, okeaneebsa da miwas yvelaze
samxreTiT. am tropikuli hedlis seqciebis ukve
Zlier maSin, rodesac is zustad vertikalurad
gaciebuli, CaZirvadi haeri ekvatoridan 30-iT
dahyurebs maT. mzis sinaTlis sxivi ufro did
samxereTiT an CrdiloeTiT warmoSobs meorad
arealze vrceldeba, rodesac mze horizonts
hedlis seqciebs zomier regionebSi, romlebic
uaxlovdeba da is aseve ufro grZel gzas gadis
cirkulireben polusebis mimarTulebiT.
atmosferoSi, sadac misi energiis didi nawili
hedlis seqciebis cirkulacia iwvevs haeris
airekleba an STainTqmeba da sxivdeba sivrceSi
masebis gadaadgilebas daaxloebiT 60-amde
siTbos saxiT atmosferos mier. mzis umaRlesi
CrdiloeTiT da samxreTiT. es ki, Tavis mxriv
pozicia yovel dRe varirebs zustad tropikebis
iwvevs polaruli hedlis seqciebis formacias.
perpendikularulidan _ horizontalur polu-
haeris es cirkulacia gamowveulia atmosferos
sebisken. amrigad, mzis gamaTbobeli efeqti
gansxvavebuli gaxurebiT ganedebis mixedviT
mcirdeba ekvatoridan polusebisken.
(Graedel and Crutzen 1995).
187

wliuri naleqianoba

600 600 tropikTaSorisi 600N


dasavluri qarebi
konvergencia
300 300 300N
Crdilo-aRmosavleTis

ganedi
pasati
00
00 00
samxreT-aRmosavleTis
pasati.
300S
subtropikuli
300
300

dasavluri qarebi
maRali wneva 600S
600
600

0 10 0
saSualo temperatura

(a) (b)

nax. 8-2 (a) dedamiwis zedapiris diferencirebuli gaTboba qmnis haeris cirkulaciis hedlis seqciebs.
Tbili, notio haeri zeviT iwevs tropikebSi da iwvevs Warb wvimianobas. grili, mSrali haeri eSveba
subtropikuli ganedebis zedapirze. tropikTaSorisi konvergencia ganeduri sartyelia mzis ekvatorSi,
romlis zedapiris farglebSic CrdiloeTis da samxreTis qarebi erTdebian. (b) naCvenebia saSualo wliuri
naleqianoba (mwvane svetebi) da temperatura (Savi mrudi) 10-ian ganedur sartyelSi materikis farglebSi.
radganac grafikSi naCvenebia saSualo maCveneblebi mravali adgilidan, is gaugebars xdis cvlilebebs
TiToeul ganedur sartyelSi (Data from Clayton 1944).

regions, romlis farglebSic haeris atmosferoSi cirkulirebs. mzis gamaTbobeli


zedapiruli dinebebi CrdiloeT da samxreT efeqti aiZulebs wyals, aorTqldes da gamTbari
subtropikebidan xvdebian ekvatorul regionSi haeris masebi maRla avides. rodesac Tbili,
da iwyeben zeviT svlas mzis gamaTbobeli gavlenis notio haeri adis maRla, is grildeba. sabolood,
qveS, ewodeba tropikTaSorisi konvergencia. sinotive kondensirdeba da qmnis Rrublebs.
rodesac notio tropikuli haeri zeviT adis sinotivis wveTebi RrublebSi exeTqeba erTmaneTs
da gagrilebas iwyebs, sinotive kondensirdeba da erTiandeba. saboloo jamSi iqmneba imaze
Rrublebisa da naleqebis Sesaqmnelad. amrigad, didi wveTebi, vidre haers SeuZlia, Seikavos da
tropikebi svelia ara imitom, rom tropikul brundeba dedamiwaze naleqebis saxiT (nax. 8-2).
ganedebSi yvelaze meti wyalia, aramed imitom, haeris masas, romelic moZraobs maRla
rom wyali yvelaze swrafad tropikul atmosferoSi samxreTisa da CrdiloeTisken,

600N

300N

300S
wliuri wvimebi
25 sm-s qvemoT (10 duimi)
600S 150sm-s zemoT (80 duimi)

nax. 8-3 msoflios umsxvilesi udabnoebis (regionebi 25 sm-ze (10 duimi) naklebi wliuri naleqianobiT) da sveli
adgilebis (150 sm-ze (80 duimi) meti wliuri naleqianobiT) gavrceleba. muqad Seferili adgilebi tropikuli tyeebia.
naTlad Seferili adgilebi subtropikuli udabnoebia. Savi adgilebi dasavleT Crdilo amerikaSi, Cilesa da axal
zelandiaSi zimieri wvimiani tyeebia, xolo nacrisferebi arqtikuli udabnoebi (After Espenshade 1971).
188

Sors tropikTaSorisi konvergenciisgan, ukve sinotives da qmnis mSral garemos, egreT wodebul
dakarguli aqvs wylis umetesi nawili tropikebSi wvimis Crdils (nax. 8-4). aziis didi udabnoebi
naleqianobis dros. rodesac is daSvebas da ganlagebulia vrceli mTiani sistemebis wvimis
gaTbobas iwyebs subtropikul ganedebSi, misi CrdilSi.
aorTqlebisa da wylis Sekavebis SesaZleblobebi kontinentis Sua nawili, rogorc wesi,
izrdeba. rodesac haeris masa miwis doneze eSveba ufro mSralia vidre misi sanapiro, ubralod
subtropikebSi da vrceldeba CrdiloeTsa da imitom, rom igi daSorebulia okeanidan. metic,
samxreTisken, is iRebs sinotives miwidan, qmnis ra sanapiroebis klimati naklebad icvleba, vidre
mSrali klimatis zonebs, romlebic ganlagebulia Sinagani teritoriisa, radgan okeaneebis mier
30-ze ekvatoris CrdiloeTiT da samxreTiT siTbos STanTqmis unari amcirebs temperaturis
(nax. 8-3). msoflios yvela didi udabno arabeTis, fluqtuacias. magaliTad, yvelaze Tbili da
saharis, kalaharis da namibiis afrikaSi, atakamasi civi saSualo Tviuri temperatura aSS-is wynari
samxreT amerikaSi, mojaviis, sonoranis da okeanis sanapiroze portlendTan, oregonis
Cihuahuasi CrdiloeT amerikaSi da avstraliis am StatSi, gansxvavdeba 16C-iT. ufro siRrmeSi es
sartylis farglebSi xvdeba. diapazoni izrdeba da aRwevs 18C gansxvavebas
meore gavlenas naleqianobis globalur spokeinSi, vaSingtonis StatSi. 26C-s helenaSi,
sistemaze kontinentebis pozicia axdens. montanas StatSi da 33C bismarkSi, CrdiloeT
erTnair ganedze wvima ufro uxvad samxreT dakotas StatSi.
naxevarsferoSi modis, radgan aq okeaneebi da
tbebi faraven zedapiris umetes nawils (81%,
CrdiloeT naxevarsferos 61%-Tan SedarebiT: okeanuri garemoebi
List 1966). wyali orTqldeba ufro swrafad
okeaneTa dinebebi udides rols TamaSobs
gaSlili wylis zedapidebidan, vidre niadagidan
dedamiwis zedapirze siTbos moZraobaSi da
da mcenareulobidan.
amiT gavlenas axdens kontinentebis klimatze.
mzis energia amoZravebs qarebs. dedamiwis
didi okeaneebis auzebSi civi wyali moZraobs
brunva mimarTulebas ucvlis zedapirul nakadebs
tropikebisken kontinentebis dasavleTi
hedlis seqciaSi dasavleT tropikebisken
sanapiroebis gaswvriv, Tbili wyali ki midis
da aRmosavleT Sua ganedebisken. Sedegad,
zomieri ganedebisken kontinentebis aRmosavleTi
warmoSobil qarebs pasatebi da dasavleTis
sanapiroebis gaswvriv (nax. 8-5). Pperus civi dineba
qarebi ewodebaT (nax. 8-2). haeris amgvari dinebebi
moZraobs antarqtikuli okeanidan Cilesa da
xels uwyobs wylis orTqlis gavrcelebas
perus sanapiroebis gaswvriv, riTac qmnis gril,
atmosferoSi. marTlac, qarebi urTierTqmedeben
mSral garemos samxreT amerikis dasavleT
topografiasTan naleqebis Sesaqmnelad. mTebi
sanapiroze ekvatorTan axlos. amis sapirispirod,
haers maRla sweven, riTac iwveven mis gagrilebas
Tbil golfstrims, romelic meqsikis yuridan
da sinotivis dakargvas mTaTa qedebis qarismxriv
moemarTeba, Tan miaqvs rbili klimati dasavleT
ferdobebze danaleqebis saxiT. rodesac haeri
evropisa da britaneTis kunZulebis ukidures
eSveba mTis qarsawinaaRmdego ferdobze da
CrdiloeTamde.
Cadis mis qvemoT arsebul dablobebSi, is iRebs

200 5000
nax. 8-4 siera nevadas mTiani masivis gavlena
saSualo wliuri
naleqianoba (sm)

qari
4000 adgilobriv naleqianobaze iwvevs wvimis Crdils
100 aRmosavleTiT. qarebi upiratesad dasavleTidan
simaRle (m)

3000 modian kaliforniis centraluri dablobis


gadakveTiT. rodesac sinotiviT datvirTuli

50 2000 haeri zeviT aitaneba mTebis mier, is grildeba da


sinotive kondensirdeba, rac gamoixateba maRal
1000 naleqianobaSi mTebis dasavleT ferdobze.
rodesac haeri daeSveba qvemoT aRmosavleT
0 0 ferdobze, is Tbeba da iwyebs sinotivis akrefas,
0 50 100 150 200 riTac qmnis mSral pirobebs did teritoriaze.
km (dasavleTidan aRmosavleTiT) (After Pianka 1988.)
189

nax. 8-5 msoflio


okeaneTa umsxvilesi
zedapiruli dinebebi.
wylis moZraoba, rogorc
wesi, saaTis mimarTulebiT
xorcieldeba CrdiloeT
naxevarsferoSi da
mis saawinaaRmdegod
samxreTSi. maRali
apvelingis (wylis donis
aweva) zonebi aRniSnulia
mwvaned. wynari okeanis
dasavleT perus dinebas
xSirad humboldtis
dinebasac uwodeben. (After
Schlesinger 1991; from Knauss
1978.)

Tavad okeaneebis fizikuri pirobebi, gancalkevdebian, isini Rma fenebidan wyals zeviT
iseve rogorc atmosferosi, kompleqsuria. amodevnian. Zlieri apvelingis zonebi arseboben
cvlilebebs am pirobebSi qarebi iwveven, kontinentebis dasavleT sanapiroebTanac, sadac
romlebic amoZraveben okeaneebis umsxviles zedapiris dinebebi miemarTeba ekvatorisken.
zedapirul dinebebs. did gavlenas axdens okeanis dedamiwis brunvis saintereso Sedegia
auzTa topografiac. amasTan, wylis simkvriveSi zedapiruli dinebebis gadaxra kontinenturi
gansxvaveba temperaturasa da marilianobaSi sazRvrebidan, rasac xels uwyobs pasatebi.
cvlilebis gamo ufro Rrma dinebebs iwvevs. rodesac okeanis wyali Sordeba kontinents, is
zeviT mimarTul wylis masebis nebismier icvleba siRrmidan amosuli wylebiT. radganac
gadaadgilebas apvelingi ewodeba. vertikaluri es wyali sakvebi nivTierebebiT mdidaria,
apvelingis dinebebi Tavs iCens yovelTvis, apvelingis zonebi xSirad Zalian maRali
rodesac zedapiris dinebebi erTmaneTs Sordeba, biologiuri produqtiulobis regionebi arian.
rogorc es wynari okeanis dasavleT, tropikul amaTgan, yvelaze cnobilia TevzeulobiT mdidari
nawilSi xdeba. rodesac zedapiris dinebebi benguelas dineba samxreT afrikis dasavleT

Tbili tropikuli wyali

00
santiago
ekvatoruli
santa kruz nax. 8-6 galapagosis arqipelagis umsxvilesi
wyalqveSa dineba
dinebebis ruka. umniSvnelovanesi gavlenaa
san kristobali
CrdiloeTis Rrma, tropikuli wylebi;
isabela
perus civi dineba, romelic samxreT-
Ffernandina aRmosavleTidan moedineba da civi, sakvebi
pe nivTierebebiT gajerebuli ekvatoruli
ru
sd wyalqveSa dineba, romelic gamoidevneba
in
eb zedapirisken, rodesac is xvdeba dasavleTis
a
jgufis kunZulebs. (After Houvengahel 1981)
190

sanapiros gaswvriv da aseve, TevzeulobiT dasavleTidan Zlieri ekvatoruli wyalqveSa


mdidari perus dineba samxreT amerikis dasavleT dineba Sua siRrmeze zedapirze gamoidevneba
sanapiros gaswvriv. arqipelagis ukiduresi dasavleTis kunZulebis
dabali temperatura da maRali marilianoba mier, qmnis ra saocrad mdidar okeanur
okeanis zedapirTan SeiZleba gamoixatos samyaros da sabinadros pingvinebis erTaderTi
vertikalur dinebebSi, radgan civi, mariliani saxeobisTvis, romlebic tropikebSi binadroben.
wyali ufro mZimea da advilad iZireba. es pirobebi
yvelaze mkveTrad gamoxatulia antarqtidis
kontinentze. rodesac wyali iyineba yovel
zamTars, marili gamoiyofa yinulis kristalidan. 8.2 sezonebs moaqvs mosalodneli
es iwvevs qveS arsebuli wylis marilianobis cvlilebebi garemoSi
myisier zrdas. es mkvrivi wyali dabla eSveba
klimaturi cvlilebebis maCveneblebi, rogo-
da qmnis antarqtikis fskeris wylebs, romelic
ricaa saSualo temperatura da naleqianoba,
vrceldeba CrdiloeTiT okeanis auzebze.
Zalze mniSvnelovania biologiuri siste-
antarqtidis kontinentTan axlos, mas zedapirze
mebisTvis (Wolfe 1979). perioduli ciklebi
cvlis e.w. atlantikuri Rrma wyali, romelic
klimatSi mohyveba astronomiul ciklebs:
nela miiwevda samxreTisken did siRrmeze
dedamiwis brunva Tavisi RerZis garSemo iwvevs
asobiT wlis manZilze. es wyali zedapirs aRwevs
dRe-Ramiseul periodulobas, mTvaris brunva
Jangbadgamoclili, magram sakmaod mdidari
dedamiwis garSemo iwvevs mTvaris ciklebs
sakvebi nivTierebebiT imisTvis, rom xeli Seuwyos
moqcevebis amplitudebSi da dedamiwis brunva
saocrad maRal produqtiulobas. antarqtikis
mzis garSemo iwvevs sezonur cvlilebas.
garSemo am apvelingis qamris qvemoT aris
daunvelingis regioni, romelic wylis mzardma
simWidrovem gamoiwvia, rodesac is Tbeba 40C-
iT. radganac am daunvelingisa da apvelingis sezonuri cvlilebebi mzis
sistemebs amoZravebs zedapiris wylebis
radiaciaSi, temperaturasa da
gansxvaveba temperaturasa da marilianobaSi, maT
Termohalinuri cirkulacia ewodeba. wvimianobaSi
sazRvao ekosistemebisTvis apvelingi ekvatori odnav daxrilia im gzasTan SedarebiT,
saocrad didi mniSvnelobisaa. rodesac zRvis romelsac dedamiwa mihyveba mzis garSemo
zedapirul wylebSi mobinadre organizmi brunvisas (ix. nax. 8-1). Sedegad CrdiloeT
kvdeba, maTi narCenebi iZireba da Tan miaqvs naxevarsfero ufro met mzis radiacias iRebs
maTi sxeulebis Semadgeneli yvela organuli vidre samxreT naxevarsfero CrdiloeT zafxulis
masala. amis gamo, zedapiris wylebi icleba ganmavlobaSi da naklebs CrdiloeT zamTris
sakvebi nivTierebebisgan. zedapirisken mimaval dros. sezonuri cvlilebebi temperaturaSi
siRrmiseul wyals amoaqvs es organuli masala izrdeba ekvatoridan daSorebasTan erTad
ukan zedapirze da rogorc wesi, qmnis maRali
produqtiulobis regions. iseve, rogorc mTebs
maRla ahyavT haeris dinebebi, okeanis fskeris
uswormasworobebi, gansakuTrebiT kunZulebisa
da arqipelagebis garSemo, zeviT devnian wyals. 30
temperatura (C0)

galapagosis arqipelags, romelic mdebareobs 20


ekvatorze samxreT amerikis dasavleT sanapi- 10
rodan 1000km daSorebiT, aqvs kompleqsuri 0
sazRvao garemo, radgan misi mravali kunZuli
10
dabrkolebas uqmnis okeanis dinebebs (nax. 8-6).
kunZulTa jgufis CrdiloeTiT Rrma okeanea 600 300 0 300 600
zedapirze Tbili da araproduqtiuli wylebiT. N S
gandedi
perus sanapirodan samxreT-aRmosavleTisken
miedineba perus dineba, civi da sanapiro nax. 8-7 saSualo Tviuri temperaturis (daCrdiluli
areali), rogorc ganedis funqciis wliuri diapazoni. saSualo
apvelingis Sedegad sakvebi nivTierebebiT
wliuri temperatura aRniSnulia xaziT. daCrdiluli arealis
gajerebuli. zedapiris wylebi miedinebian
sigane miesadageba temperaturaSi sezonuri fluqctuaciis
galapagosis kunZulebis gverdiT, dasavleTisken, dones. yvelazi didi cvlileba Tavs iCens CrdiloeTis maRal
riTac sakvebi nivTierebebiT mdidar wylebs ganedebSi, yvelaze naklebi ekvatorTan. (Data from Clayton and
awvdian kunZulTa jgufis samxreT nawils. Clayton 1947.)
191

merida (meqsika)
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
2 4 6 8 10 12

B
230N bogota (kolumbia)
merida 180

wvimis milimetrebi
160
140
120
100
C bogota 80
ekvatori
60
40
20
0
A 2 4 6 8 10 12

230S
D rio de Janeiro rio de Janeiro
180
160
140
ianvari dekemberi 120
100
80
60
40
20
0
2 4 6 8 10 12
ianvari dekemberi
Tveebi
nax. 8-8 Savi xazi wamoadgens tropikTaSoris konvergencias (ix. nax. 8-2), romelic sezonurad moZraobs daCrdilul arealSi
(A). rodesac tropikTaSorisi konvergencia moqceulia meridaSi (meqsika), es adgili eqvemdebareba Zlier wvimebs (B). maSin, roca
bogotaSi (kolumbia) saxezea mSrali sezoni (C) da rio de JaneiroSi (D) Sualeduri mdgomareoba.

(nax. 8.7). CrdiloeT naxevarsferos maRal romlebic ganlagebulia 23-ze ekvatoridan


ganedebSi saSualo Tviuri temperatura samxreTiT da CrdiloeTiT. sezonebis cvlasTan
meryeobs saSualod 30C-is farglebSi, ukidures erTad, es regionebi Tanmimdevrulad xvdebian
SemTxvevbSi 50C-mde. saSualo temperatura mzis ekvatoris (Sedegad moaqvT Zlieri wvimebi)
yvelaze Tbil da civ Tveebs Soris gansxvavdeba da subtropikuli maRali wnevis zolebis
2-3C-iT. (Sedegad moaqvT sufTa ca) gavlenis qveS (nax. 8-8).
wvimis sezonurobis ganedobrivi modelebi panama, 9N, mdebareobs svel tropikebs Soris,
nawilobriv iwvevs mzis ekvatoris sezonur magram iqac ki mzis ekvatoris sezonuri moZraoba
CrdiloeTisken an samxreTisken gadanacvlebebs. mniSvnelovan gavlenas axdens klimatze.
haeris tropikTaSorisi konvergenciuli wvimianobis umsxvilesi tropikuli zoli
moZraoba iwvevs maRali naleqianobis or rCeba panamis samxreTiT CrdiloeTis zamTris
sezons ekvatorTan da erT svel sezons areuls umetesi periodis ganmavlobaSi, magram is
mkveTrad gamoxatul mSral sezonTan tropikebis mdebareobs zustad zemoT CrdiloeT zafxulis
kideebTan. wvimebis sezonuroba yvelaze mkveTrad ganmavlobaSi. amrigad, zamTari aris mSrali da
gamoxatulia farTo ganedobriv sartyelSi, qariani, zafxuli ki notio da wvimiani. panamas
192

klimati gacilebiT ufro nestiania yelis (arxis) wylebi sanapirodan da civi wylebi amodian
CrdiloeT (karibis) mxares es aris mimarTuleba, Rrma regionebidan maTi adgilis dasakaveblad.
romlidanac gabatonebuli qarebi qrian vidre Sedegad, wliuri fluqtuaciebi zRvis wylis
samxreT (wynari okeanis) mxares. mTebi STanTqaven temperaturaSi samjer ufro maRalia pamanis
yelis, karibis zRvis mxridan momaval sinotives wyari okeanis sanapiroze, vidre karibis zRvis
da aviTareben wvimis Crdils. wynari okeanis mxris sanapiroze.
dablobebi imdenad mSralia zamTris Tveebis
ganmavlobaSi, rom xeebis umravlesobas foTlebi
scviva. SiSveltotebiani, mSrali abedis tyeebi sezonuri cvlilebebi zomier tbebSi
mkveTrad gansxvavdeba ,sveli, wvniani, ufro
mcire, zomieri sartylis tbebi male axdenen
tipuri tropikuli tyeebisgan, romlebic sveli
reagirebas sezonis cvlilebaze (8-11). zamTarSi
sezonis dros gvxvdeba (nax. 8-9).
tipuri tbebi axdenen temperaturis profilis
kidev ufro CrdiloeTiT, 30N-ze, centraluri
invertirebas. es niSnavs, rom yvelaze civi
meqsikis Cihuahuas udabnoSi, wvimebi mxolod
wyali (0C) aris zedapirze, zustad yinulis qveS.
zafxulSi modis, rodesac mzis ekvatori aRwevs
(radganac wylis simkvrive izrdeba 0C-4C Soris,
Tavis ukidures CrdiloeT zRvars (nax. 8-10a).
Tbili wyali am diapazonis farglebSi iZireba da
danarCeni wlis ganmavlobaSi es regioni eqceva
temperatura izrdeba daaxloebiT 4C-mde tbis
mSrali, subtropikuli, maRali wnevis zolSi.
fskerze.) adreul gazafxulze mze aTbobs tbis
zafxulis wvimebis zona farTovdeba da miiwevs
zedapirs. magram sanam zedapiris temperatura
CrdiloeTisken _ samxreT arizonis sonoris
gadaaWarbebs 4C-s, mziT gamTbari wyali maSinve
udabnosa da niu meqsikosaken (nax. 8-10b). es areali
iZireba gril qveda fenebSi. es vertikaluri
sinotives iRebs aseve, zamTris ganmavlobaSi
gadaadgileba axdens siTbos ganawilebas wyalSi
wynari okeanidan, romelic moaqvT samxreTis
zedapiridan fskeramde, iwvevs ra erTferovan
subtropikul, maRali wnevis zolidan wamosul
temperaturul profils. qarebi iwvevs wylis Rrma
samxreT-dasavleTis qarebs. saxmreT kalifornia
vertikalur moZraobas adreul gazafxulze,
mdebareobs zafxulis wvimebis zolis miRma da
amoaqvs sakvebi nivTierebebi zedapirze fskeris
aqvs zamTris wvimiani, zafxulis gvalvis klimati
danaleqebidan da Caaqvs zedapiris Jangbadi
(nax. 8-10c). mas xSirad xmelTaSuazRvis klimats
siRrmeSi. am fenomens gazafxulis gadatrialeba
eZaxian, radgan evropis xmelTaSua zRvis regions
ewodeba.
igive sezonuri temperaturisa da wvimebis
gvian gazafxulsa da adreul zafxulSi,
struqtura aqvs. xmelTaSuazRvis klimati
rodesac mze dRiTidRe sul ufro maRla iwevs da
gvxvdeba aseve samxreT-dasavleT afrikaSi,
haeri tbis Tavze Tbeba, zedapiruli wylis fenebi
CileSi da dasavleT avstraliaSi, romelTagan
ufro swrafad iReben siTbos, vidre siRrmiseuli
TiToeuli mdebareobs kontinentebis dasavleT
mxares, daaxloebiT erTsa da imaze ganedebze
ekvatoris samxreTiT an CrdiloeTiT.

sezonuri cvlilebebi okeaneSi


mze aTbobs zRvebs iseve, rogorc kontinentebsa
da atmosferos, magram okeanis wylis didi
masa moqmedebs rogorc Tbosarini, raTa
Searbilos temperaturis dRiuri da sezonuri
fluqtiaciebi. sadac okeanis temperatura
icvleba sezonurad, is ufro xSirad asaxavs
sxvadasxva temperaturis wylis masebis sezonur
moZraobas, vidre adgilobriv daTbobas da
agrilebas. panamuri mSrali sezonis ganmavlo-
baSi, kerZod, ianvridan aprilamde, myari
samxreT-dasavleTiT mimarTuli pasatebi
qmnian Zlier apvelingis dinebebs centraluri
amerikis wynari okeanis samxreT da dasavleT nax. 8-9 mravali xe panamis wynarokeanul mxares yris
sanapiroebis gaswvriv. am apvelingis periodebis foTlebs mSrali sezonis dros, romelic grZeldeba ianvridan
ganmavlobaSi, qarebs miaqvT Tbili zedapiris aprilamde. (m.a. geras foto, smitsoniseuli tropikuli
kvlevis institutis mier mowodebuli)
193

Cihuahua, meqsika feniqsi, arizona sandiego, kalifornia


10 4 4

kokispiruli wvimi (sm)

kokispiruli wvimi (sm)

kokispiruli wvimi (sm)


2 2

0 0 0
J FM AM J J A S O N D J FM A M J J A S O N D J F M AM J J A S O N D

Tve Tve Tve


(a) (b) (c)

nax. 8-10 Crdilo-dasavleT amerikis sam adgilas wvimis sezonuri wamosvlis periodebi: (a) centraluri
meqsikis Cihuahuas udabnoSi zafxulis wvimis sezoni. (b) sonoris udabnos kombinirebuli klimaturi cvlilebis
struqtura. (c) zamTris wvimebi da zafxulis gvalva wynari okeanis sanapirosTan (xmelTaSuazRviseuli klimati).
(Data from Clayton 1944.)

wylebi. am dros iseT temperaturaze, romelic meore periodi, saxelad Semodgomis bunioba,
aWarbebs 4C-s, Tbili da naklebad mkvrivi wyali grZeldeba Semodgomaze, sanam temperatura tbis
uSualod dativtivebs civ, mkvriv wyalze. zedapirze ar daecema 4C-is qvemoT da zamTris
amgvar mdgomareobas stratifikacia ewodeba. stratifikacia iwyeba. Semodgomis bunioba iwvevs
stratifikacia qmnis temperaturis swrafi wylis ufro met vertikalur gadaadgilebas vidre
cvlilebis zonebs saSualo siRrmeze, egret gazafxulis gadaadgilebisas, radgan gansxvaveba
wodebul Termoklins. rodesac Termoklini temperaturaSi zafxulis stratifikaciebis
mkveTrad gamoxatulia, mis gaswvriv wyali ganmavlobaSi aWarbebs zamTris stratifika
aRar ireva. Termoklinis siRrme icvleba cias. Semodgomis bunioba aCqarebs Jangbadis
adgilobriv qarebTan erTad da tbis siRrmesa moZraobas Rrma wylebSi da amoaqvs sakvebi
da amRvreulobasTan erTad. Mman, SeiZleba, Tavi nivTierebebi zedapirze. iq, sadac hipolimnoni
iCinos yvelgan zedapiridan 5-20 metris siRrmeze. sakmaod Tbili xdeba Sua zafxulisas, Rrma
5 metrze naklebi siRrmis tbebSi, rogorc wesi, vertikaluri gadaadgileba SeiZleba moxdes
stratifikacias adgili ar aqvs. gvian zafxulSi, roca temperatura xelsayrelia
Termoklini yofs erTmaneTisgan Tbili mcenareTa zrdisTvis. sakvebi nivTierebebis
wylis zeda fenas saxelad epilimnions da amosvla zedapirul wylebSi am dros xSirad
civi wylis Rrma fenas saxelad hipolimnions. iwvevs fitoplanqtonebis populaciaTa zrdas
tbis upirvelesi produqciis umravlesoba rasac maTi yvaviloba mosdevs. Rrma, civ
xorcieldeba epilimnonSi, sadac mzis Suqi tbebSi vertikaluri gadaadgileba ar aRwevs
intensiuria. fotosinTezi amatebs Jangbads hae- mTel siRrmeze gvian Semomdgomamde an adreul
ridan Jangbadis cvlas, rasac xels uwyobs qarebi zamTramde, roca wylis temperatura zedmetad
tbis zedapirze, raTa SeinarCunon aerirebuli civia imisTvis, rom xeli Seuwyos mcenareTa
da amrigad sicocxlisTvis xelsayre-li zrdas.
wonasworoba. magram mzardi mcenareebi
evfotur zonaSi (wylis sisqis nawili, romelic
arsebiT sinaTles iRebs fotosinTezisTvis) 8.3 arawesieri fluqtuacia garemoSi
xSirad clian am zonis wylebs gaxsnili sakvebi didad aisaxeba periodul ciklebze
mineralebisgan da amiT amcireben sakuTar
produqtiulobas. hipolimnoni mokveTilia yvelam icis, rom amindi Znelad prognozirebadia.
tbis zedapirs da misi cxovelebi da baqteriebi, Cven xSirad aRvniSnavT, rom weli, gansakuTrebiT
romlebic ZiriTadad, evfoturi zonis qvemoT mSrali an civi iyo sxva wlebTan SedarebiT.
binadroben, srulad gamoleven xolme wyalSi ukanasknel periodSi wyaldidobebi misisipis
Jangbads, riTac qmnian anaerobul pirobebs. velSi, evropis mravali mdinaris adideba bunebis
Semodgomaze wyali tbis zedapirze ufro WirveulobiTaa gamowveuli. naleqianoba yvelaze
advilad civdeba, vidre siRrmiseuli fenebi, metad maSin icvleba, roca is yvelaze iSviaTia:
qvemoT arsebul wyalze ufro mZime xdeba da udabnoebSi da svel adgilebSi, mSrali sezonebis
CaZirvas iwyebs. vertikaluri gadaadgilebis ganmavlobaSi. wlidan wlamde temperaturis cvl-
194

perus dinebis sardala TevzebiT _ anCousebiT


mdidar wylebSi, civi wylebis masebSi, romlebic
zedapiri moedinebian samxreT amerikis dasavleT
napirTan da sabolood icvlian mimarTulebas
ekvatorTan, galapagosis arqipelagisken. sam-
siRrme

zamTari xreT amerikis am Tbili, tropikuli napiris


CrdiloeTiT mdebareobs grZeli sanapiro. yovel
wels Tbili ukudineba saxelad El N io (`patara
biWi espanurad, aRniSnavs Cvil iesos, radgan
zedapiri am fenomens adgili aqvs daaxloebiT Sobisas)
vertikaluri moZraobs samxreTis mimarTulebiT perus
gadaadgileba sanapiros gaswvriv. zogierTi El N io sakmarisad
siRrme

Zlieria imisTvis, rom napirisgan Sors gandevnos


perus dineba, romelsac Tan miaqvs milionobiT
gazafxuli
frinvelis sakvebi da aseve, adgilobrivi
meTevzeebis arsebobis saSualebebic (Glynn 1988).
zedapiri Zlieri El N io-s wylebSi mudmivi qari ube-
epilimnioni ravs centraluri wynari okeanis ekvatorul
nawilSi taitis Tavze koncentrirebuli maRali
siRrme

Termoklini atmosferuli wnevis aridan avstraliaSi


q. darvinis Tavze koncentrirebuli dabalis
hipolimnioni
wnevis arisken. gansxvaveba atmosferul wnevaSi
zafxuli wynari okeanis dasavleT da aRmosavleT
zedapiri nawilebs Soris, rogorc wesi, meryeobs wlidan
gadadgileba wlamde win da ukan moZraobis saxiT, rodesac
dasavleTis maRali wnevebi miesadageba
siRrme

aRmosavleTis regionebis dabal wnevas. wnevis


am fluqtuacias samxreTis oscilacia (SO)
ewodeba. drodadro SO-s saocrad maRali
Semodgoma
temperatura moaqvs dasavleT wynar okeaneSi,
rac iwvevs pasatebis mimarTulebis Secvlas da
temperatura (C)
zog SemTxvevaSi, Cveulebriv, dasavleTisken
mimarTul okeanis dinebis mimarTulebis Secvla-
nax. 8-11 zomier tbaSi wylis temperaturis sezonuri
sac. amgvari pirobebi El Nio-sTan erTad,
cvlilebebi. radganac wylis simWidrove/simkvrive
aiZuleben, Tbil wyals, dagubdes zemoT, samxreT
temperaturaze damokidebuli (yvelaze mkvrivia daaxloebiT
amerikis dasavleT sanapiros gaswvriv da Zlier
4C-ze), Termulma stratifikaciam, SeiZleba, Tavi iCinos wylis
yvelaze Tbil da civ nawilebSi. zamTarSi mkvriv wyals zemodan Seasusuton, rig SemTxvevaSi SeaCeron kidec
akravs yinulis safari. zafxulSi Tbili wyali (>4C) zemodan apvelingi. uCveulod Zlier El Nio-s da dasavleT
faravs civ, mkvriv wyals. gansxvavebebi simkvriveSi tbis zeda wynar okeaneSi uCveulod maRali atmosferuli
porciasa (epilimnoni) da qveda porcias (hipolimnoni) Soris wnevis erTdroul warmoSobas El N io-samxreT
SeiZleba imdenad didi iyos, rom SeaCeros wylis fenebis cvla oscilaciis (ENSO) movlena ewodeba an xandaxan
am or ganazoms Soris. rodesac zedapiris wyali grildeba
Tbili movlena. amgvari movlenebi gavlenas
Semodgomaze an Tbeba gazafxulze, tbis wyali erTgvarovani
temperaturis xdeba da SeiZleba adgili hqondes zeda da qveda
axdens ara mxolod perus saTevzao industriaze,
wylebis arevas. maT aseve farTod gavrcelebuli klimaturi
efeqtebi aqvT. mniSvnelovania gavigoT, rom
termini `El N io~, romelic moigones peruelma
meTevzeebma wliuri garemo pirobebis cvlilebis
Sesafaseblad, bevris mier gamoiyeneba yvela
ileba wlis erTsa da imave dros yvelaze didia iq,
globaluri movlenis aRsawerad, romlebsac
sadac temperaturis fluqtuaciaa yvelaze maRa-
adgili aqvT ENSO wlis ganmavlobaSi. amrigad,
lia wlis ganmavlobaSi. eqstremaluri pirobebi
xSirad `El N io~ gamoiyeneba ENSO an `Tbili
iSviaTad iCenen Tavs, magram maT, SeiZleba, orga-
movlenis~ sinonimad globaluri cvlilebebis
nizmebze araproporciulad moaxdinon gavlena.
ganxilvisas imis miuxedavad, rom mas ufro viwro
perus saTevzao industria, iseve rogorc
mniSvneloba aqvs.
msoflios zogierTi didi zRvis frinvelebis
zRvis doneze atmosferuli wnevis, zedapi-
koloniebi (nax. 8-12), xarobs Warbi TevziT
195

nax. 8-12 perueli oluSebis koloniebi


kunZulze perus sanapiros moSorebiT. es
mWidro populaciebi damokidebuli arian
perus dinebis anCousebiT mdidar maragze.
(r.q. merfis foto; mowodebuli amerikis
bunebaTmcodneobis muzeumis biblioTekis
servisebis ganyofilebis mier)

ruli qarebis mimarTulebis, zRvis zedapiris didi gavlena, gansakuTrebiT, CrdiloeT Ciles
temperaturisa da okeanis zedapiris Tavze udabnoebze, Cveulebriv, erT-erT yvelaze mSral
haeris temperaturis qronologiuri Canawerebi adgilze msoflioSi. Aaq, am dros wamosuli wvima
kombinirebulia statistikuri teqnologiebis iyo pirveli dafiqsirebuli wvima saukunis
gamoyenebisas mravalvariantiani ENSO indeqsis ganmavlobaSi. amJamad, am wignis weris dros
(MEI) gamosaTvlelad (Wolter 1987, Wolter and (1997-1998), msoflio ganicdis yvelaze Zlier ENSO
Timlin 1993). MEI sidideebi 1-s zemoT aRniSnaven movlenas, rac ki odesme dafiqsirebula. Svidi
zRvis Tbil temperaturas da qaris dasavleTiT umsxvilesi ENSO movlenis (maT Soris axla
mimarTulebas, rac ENSO movlenas aRniSnavs. MEI-s progresirebadis) MEI-s Sedareba gviCvenebs, rom
sidideebi 0-s qvemoT aRniSnaven periodebs, ro- 1997 wlis gvian zafxulSi mimdinare movlenam
desac okeanis temperatura uCveulod daba-lia. miaRwia 1982-1983 wlebis movlenis umaRles piks
1950-idan dRemde MEI-s monacemebi (nax. 8-13) (nax. 8-13b). cxadia, Cven ver mivcemT mimdinare
gviCvenebs mniSvnelovani ENSO movlenebis warmoSobas Tbil movlenas saSualebas, mivides bolomde,
1957-1958, 1965-1966, 1972-1973, 1982-1983 da 1986- sanam wignis gamoqveynebas gavagrZelebdeT,
1987 wlebSi. uCveulod grZeli ENSO movlena daiwyo amitom ar SegviZlia, misi 1982-1983 wlebis
1991 wels da gagrZelda 1995 wlamde. movlenasTan Sedareba. magram Cven viciT amindis
ENSO movlenebis klimaturi da okeanogra prognozebidan, rom am movlenis efeqtebi
fuli efeqtebi vrceldeba msoflios umetes SeigrZnoba saocrad mSrali pirobebis saxiT
nawilze, axdens ra gavlenas iseTi daSorebuli avstraliaSi, rac iwvevs xSir da intensiur
qveynebis ekosistemebze, rogoricaa indoeTi, xanZrebs da saocrad sveli pirobebis saxiT aSS-
samxreT afrika, brazilia da dasavleT kanada. sa da meqsikis dasavleTi sanapiroebis gaswvriv,
rodesac El Nio-s ukudineba aTbobs wynari sadac drodadro kokispiruli wvimebi modis.
okeanis aRmosavleT nawils, CrdiloeT amerikaSi Tbili okeanis temperaturis xangrZlivma
izrdeba wvimebis raodenoba da temperatura periodma 1990-1995 wlebSi da ufro xSiri ENSO
zomieri xdeba, rac Tbil zamTars iwvevs. wynari movlenebis gaCenam 1975 wlidan (ix. nax. 8-13a)
okeanis dasavleTi wylebis gaTboba asocirdeba zogierT mecniers gauCina kiTxva, moxda Tu ara
aRmosavleTi nawilis gagrilebasTan, rac iwvevs fundamenturi cvlileba ENSO-s periodulobaSi
am regionSi musonuri wvimebis intensivobis da rac ufro mniSvnelovania, dakavSirebulia
Semcirebas (Schlesinger 1991). ENSO movlenam Tu ara amgvari cvlileba globalur klimatur
1982-1983 wlebSi (SeswavlilTagan erT-erTi cvlilebasTan. trenbertma da holarma (1996)
yvelaze Zlieri ENSO movlena) gaanadgura Seiswavles zRvis temperaturuli monacemebi
Tevzeuloba da kelpis (wyalmcenare) zonebi 1991-1995 wlebis movlenidan, raTa daedginaT,
kaliforniaSi, gamoiwvia centraluri wynari iyo Tu ara es movlena uCveulod xangrZlivi.
okeanis zRvis frinvelebis produqtiulobis amisTvis, isini iyenebdnen informacias 113
Semcireba da marjnis polipebis masobrivi wliani ENSO-s dakvirvebebidan. maT daadgines, rom
sikvdilianoba panamaSi. am movlenam mraval marTlac saxeze iyo ENSO movlenebis struqturis,
saxmeleTo ekosistemaTa naleqianobazec iqonia xasiaTis cvlileba. maTi azriT, es cvlileba
196

nax. 8-13 (a) mravalvariantian ENSO


standartizebuli indeqsi

3
mravalvariantiani ENSO indeqsi indeqsi (MEI) 1950-1996 wlebisTvis. MEI
2
moicavs informacias qarebis mimarTulebis,
1 okeanisa da haeris temperaturebis da
atmosferuli wnevis Taobaze. sidideebi
0
0-s zemoT aRniSnaven Tbili temperaturis
1 okeanis periods. aRniSnulia eqvsi

2 mniSvnelovani ENSO movlena (MEI > 1). yvelaze


gviandeli ENSO (1997-1998) naCvenebi ar
1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990
aris. (b) Svidi ENSO movlenis MEI indeqsebis
Sedareba. 1997-1998 wlebis movlena (Savi
xazi) Zalian Zlieria, rogorc gviCvenebs
misi piki 1982-1983 wlebis movlenis pikTan
axlos, romelic yvelaze didi movlena
iyo aqamde. (Data from NOAA-CIRES Climate
57+
65+ Diagnostics Center, University of Colorado at Boulder.)
72+
standartizebuli indeqsi

82+
86+
91+ 86/87
97+
91/92
57/58

82/83
65/66

72/73

SeiZleba gamowveuli iyos dedamiwis siTburi 8.4 adgilovrivi topografiuli da


efeqtis matebiT (ix. Tavi 3). geologiuri Tvisebebi globalur
dakvirvebebma gviCvenes, rom perus wylebi
klimatur struqturebSi damatebiT
uCveulod Tbili, xandaxan ki civi xdeboda. maT
cvlilebebs warmoSoben
am fenomens La N io (`patara gogo espanurad)
daarqves. uCveulod Zlier La Nia-s farTo klimaturi struqturebi farTomasStabiani
gavlenis moxdena SeuZlia garemos pirobebze. fenomenia. aSS-Si Cven saubari gvaqvs mzian
civi movlena asocirdeba uCveulod dabal samxreTsa an udabnoian samxreT-dasavleTze.
zedapiris temperaturasTan aRmosavleT wynar Cveneuli Sefaseba saSualo Tovlianobisa
okeaneSi (Zlieri La N io), aseve, uCveulod misisipisa da mens Soris gvaZlevs intuiciur
maRal atmosferul wnevebTan aRmosavleT wynar gagebas, rom am sxvadasxva adgils mcenareTa da
okeaneSi, romelic Tavis mxriv asocirdeba cxovelTa samyaros gansxvavebuli Semadgenloba
samxreTis oscilaciasTan. amgvari movlenebis eqneba da rom orive gansxvavebuli iqneba amiT
dros, zRvis zedapiris dabali temperatura dasavleT iutas Statisgan. magram sadac ar
dasavleTiT vrceldeba ekvatorul wynar unda vimogzauroT misisipis, menis Tu iutas
okeanemde. civi movlenis globaluri klimaturi farglebSi, Cven kidev aRmovaCenT mTel rig
efeqti sapirispiroa ENSO movlenisa (~El N io~). gansxvavebul struqturebs. mTis wverebze
magaliTad, im dros, roca samxereT-dasavleT da gansxvavebuli mcenareuloba iqneba vidre
samxreT-aRmosavleT aSS-Si zamTris temperatura mdeloebze, mdinaris napirebi gansxvavebuli
SedarebiT Tbilia ENSO movlenis ganmavlobaSi, iqneba mTiani mxareebisgan. cvlilebebma klimatsa
civi movlenis dros am adgilebSi temperatura da geologiaSi, SeiZleba, warmoSvan cvlilebebi
ufro ecema. erTferovani klimatis mqone regionis SegniT.
197

topografia asvlisas temperaturis 6C-iT vardna Seesabameba


CrdiloeTiT 800 kilometriT gadanacvlebisas
mTian adgilebSi niadagis daxriloba da amis gamo
temperaturis cvlilebas. tropikebSic ki,
masze mzis sxivebis Zlieri zemoqmedeba gavlenas
sakmaod maRla Tu axvalT, daaxloebiT 5000 metr
axdens niadagis temperaturasa da sinotivis
simaRleze, aRmoaCenT yinvis temperaturas da
Semcvelobaze. niadagebi mTis daxril ferdze
mudmiv Tovls. mraval SemTxvevaSi alpuri anu
advilad Srebian, riTac xSirad mcenareebSi
maRalmTiani zonebis klimati da mcenareuloba
sinotivis naklebobas iwveven, im dros, rodesac
hgavs zRvis donis adgilebis maRali ganedebis
igive niadagi axlomaxlo dablobebSi wyliT
mcenareulobasa da klimats (Billings and Mooney
aris savse. mSral regionebSi sezonurad
1968). Tumca, maTi msgavsebis miuxedavad, alpuri
mSrali mdinareebis kalapotebma, SeiZleba,
garemo, rogorc wesi, ufro naklebad icvleba
xeli Seuwyon tbebis, mdinareebis an dinebebis
sezonidan sezonamde, vidre maRali ganedebis
kideebTan ganlagebul, kargad ganviTarebul
maTi Sesabamisi analogebi. tropikuli zonis
sanapiro tyeebs, romlebic xazs usvamen garSemo
mTaSi temperatura TiTqmis mudmivad dabali,
udabnos siSiSvles. CrdiloeT naxevarsferoSi
Tumca 0C-is zeviT rCeba wlis ganmavlobaSi, rac
samxreTisken mimarTuli mTaTa ferdobebi
saSualebas aZlevs mraval tropikul mcenares da
pirdapir eficxebian mzes, romlis siTbo
cxovels, iarsebos iq arsebul gril pirobebSi.
da gamomSrobi Zalac iwvevs mcenareulobis
rodesac moZraobT mTis Ziridan
buCqovan, qserikul (gvalva gamZle) formebamde
mwvervalamde, Tqven simaRlis cvlasTan erTad,
ganviTarebas. maTi mezobeli CrdiloeTisken
SeamCnevT cvlilebebs mcenareTa safarSi.
mimarTuli ferdobebi SedarebiT nestiani da
mcenareulobis am met-naklebad SesamCnev
grili rCeba da aq arsebobs mezonuri (sinotivis
zolebs, mecxramete saukunis bunebaTmcodnem
momTxovni) mcenareebi (nax. 8-14).
q.h. meriamma (1894) sasicocxlo zonebi uwoda.
meriamis klasifi-kaciis sqema moicavda xuT
amaRleba farTo zonas aSS-s samxreT-dasavleT mTebSi,
haeris temperatura mcirdeba daaxloebiT 6C-iT romelTac man simaRlis zrdis mixedviT (anu
yovel 1000 metrian simaRleze asvlisas regionze CrdiloeTidan samxreTisken) dabali sonoruli,
damokidebulebiT. temperaturis am Semcirebas, maRali sonoruli, gardamavali, kanaduri (an
rac gamowveulia did simaRleebze haeris guZonuri) da alpuri (an arqtikul-alpuri)
gafarToebiT dabal atmosferul wnevasTan zonebi daarqva.
erTad, ewodeba adiabaturi gagrileba. Crdi- aSS-s samxreT-dasavleT mTebis dabal
loeT zomier ganedebSi yovel 1000 metrze zonaSi SexvdebiT kaktuss an udabnos buCqs,
romlebic arian meqsikis da samxreT arizonis
sonoris udabnos mkvidri mcenareebi (nax. 8-15).
mdinareTa kalapotebis gaswvriv arsebul tyian
adgilebSi mcenareebs da cxovelebs aqvT kargad
gamokveTili, tropikuli Tvisebebi. mravali
kolibri da buziWeria mcenare, kakomiclebi
(Bassariscus), iaguarebi da pekarebi zomier
sartyelSi mxolod am arealSi Cndebian. alpur
zonaSi, 2500 metris maRla landSafti Zalian
hgavs CrdiloeT kanadisa da aliaskis tundras.
amrigad, zRvis donidan 2500 metris simaRleze
asvliT, Cven SevxvdebiT iseT cvlilebebs
klimatsa da mcenareulobaSi, rogorsac _
2000 kilometrian an kidev ufro Soreuli
mogzaurobisas CrdiloeTSi.

nax. 8-14 mzisadmi xelmisawvdomobis gavlena geologia da niadagi


mcenareulobaze aspenis maxlobeli mTebis qedebze,
kolorados Stati. CrdiloeTisken mimarTuli (marcxniv regionis kldovan safuZvelze arsebuli
mimarTuli) ferdobebi grili da notioa, iZlevian naZvnaris niadagebis adgilobrivi cvlilebebi xels uwyobs
gazrdis saSualebas. buCqiani, gvalvagamZle mcenareuloba niadagis tipebis diferencirebas da aZlierebs
izrdeba samxreTisken mimarTul ferdebze.
198

guZonis zona, alpuri zona, 3500m


2500m simaRleze simaRle

sonoruli zona, gardamavali zona, 2000m


1500m simaRle simaRle

qveda sonoruli zona, sonoruli zona,


900m simaRle 1200m simaRle

nax. 8-15 samxreT-aRmosavleT arizonis mTebis mcenareuloba sxvadasxva simaRleebze. qveda sonorul zonaSi xarobs, ZiriTadad,
saguaros kaktusebi, mcire zomis udabnos xeebi, rogoricaa paloverde da meskitis xe, mTeli rigi erTwliani da mravalwliani
balaxeuloba da aseve, mcire zomis wvniani kaktusebi. agava, okotiloebi da sxva balaxebi zeda sonoruli zonis TvalSi sacemi
elementebia, sadac muxebi mis zeda zRvarze iCenen Tavs.. didi xeebi dominireben ufro maRal simaRleebze: yviTeli fiWvi
gardamaval zonaSi, naZvi da soWi guZonis zonaSi. eseni TandaTanobiT adgils uTmoben buCqebs, tirifebs, balaxs da sirsvels alpur
zonaSi tyis zRvars zemoT. (suraTi mogvawoda aSS niadagis SenarCunebis servisma, the U.S. Forest Service, W.J. Smith, and R.H. Whittaker; from
Whittaker and Niering 1965).

biotur heterogenurobas. CrdiloeT apalaCis and Woodell 1975). serpantinis unayofo miwebi,
mTebSi da aSS-s wynar okeanesTan axlos arsebul rogorc maT uwodeben, rogorc wesi, dafarulia
mTebSi serpentinis (vulkanuri qanis saxe) gaiSviaTebuli balaxiTa da mcenareulobiT,
qanTa gaSiSvlebani gamoqarvisas qmnian iseT romelTagan bevri endemuri saxeobaa da sxvagan
niadags, romelic didi raodenobiT Seicavs arsad moipoveba. am mcenareebs magniumisadmi
magniums. amis gamo, garSemo mdebare niadagis maRali gamZleoba gamoumuSavdaT (nax. 8-16).
tipebisTvis damaxasiaTebeli mcenareebi aq granitis, fiqalis da qviSaqvis Semcvel kldovan
ar izdeba (Walker 1954, Whittaker 1954, Proctor safuZvelzec, gamoqarvis doneze damoki-
199

debulebiT, aseve, viTardeba unayofo miwebis


tipebi maTTvis damaxasiaTebeli mcenareebiT.
magaliTad, samxreT niu jersis vrceli wiwvovani
tyis unayofo miwebi, sadac zogierT adgilas
zrdasruli xeebi mxolod TeZos donemde
izrdebian. aq Tavs iCenen qviSaqvis msxvili qanebis
gaSiSvlebani, romlebic warmoSoben mSral,
aranayofier niadags (McPhee 1968, McCormick 1970,
Forman 1979).

8.5 naleqianobasa da evapotrans


piracias Soris balansi gavlenas
axdens garemo pirobebze
nax. 8-16 mcire serpentinuli unayofo miwa aRmosavleT
pensilvaniis maxloblad. unayofi miwis garSemomrtymeli naleqebi ori gziT brundeba atmosferoSi.
niadagi xels uwyobs muxa-hikori-wifelis tyis gazrdas. pirveli, zogierTi wyali pirdapir orTqldeba
niadagidan, Ria wyalsatevebidan (tbebi da
okeanebi) da wvimiT dasvelebuli sagnebis,
gansakuTrebiT, mcenareebis zedapirebidan.
meore gza aris transpiraciis procesi, romlis
drosac mcenareebi aorTqleben TavianTi
foTlebidan, niadagidan fesvebis saSualebiT
amoRebul wyals (ix. Tavi 4). transpiraciisa

udabno
200 15
foTlovani masa (mg/ha)

temperatura(C0)

temperatura
wyali (mm)

100 aorTqleba
7.5
evapotAranspiracia
niadagis wylis maragi
foTlovan masa

0 0
J AMAM J J ASO ND J A M A MJ J A SO N D

Tveebi Tveebi

mdelo
30
200 15
foTlovani masa (mg/ha)

sws t 20
temperatura(C0)

7.5 10
100
wyali (mm)

p fm
0
et 10
0 0
JAMAM J J ASO ND JAMAM J J ASO ND

Tveebi Tveebi

sezonuri foTlovani tye


200 30
15
foTlovani masa (mg/ha)

t
sws 20
temperatura(C0)

p et 10
100 7.5
wyali (mm)

fm 0 nax. 8-17 urTierToba temperaturas (t),


10 evapotranspiracias (et), foTlovan masas (fm),
0 0
JAMAM J J ASO ND JA M A M J J A S O N D aorTqlebas (p) da niadagis wylis marags (sws) Soris

Tveebi Tveebi sam sxvadasxva garemoSi. (After Aber and Melillo 1991.)
200

da pirdapir aorTqlebis kombinacias ewodeba


evapotranspiracia. es procesi didad aris
damokidebuli temperaturaze. aorTqleba da
transpiracia TiTqmis ormagdeba temperaturis
yoveli 10C-iT matebisas, roca yvela sxva
danarCeni piroba Tanabaria imis miuxedavad, rom
niadagisa da mcenareuli safaris xasiaTi aseve
gavlenas axdens wylis kargvaze. Saqris nekerCxali
bunebaSi evapotranspiracia zogjer SezRu-
dulia niadagis wylis xelmisawvdomobiT.
potenciuri evapotranspiracia (PE) aris wylis
raodenoba, romelsac amoiRebdnen niadagidan,
100%-iani mcenareuli safarisa da SeuzRudavi
sinotivis pirobebSi, rogorc zogierT tropi-
kul arealSi. potenciuri evapotranspiraciis
gamoTvla SeiZleba temperaturisa da nale-
qianobis meSveobiT (Ward 1967, Schlesinger 1991).
radganac potenciuri evapotranspiracia
izrdeba temperaturasTan erTad, temperatura
da wylis stresi (mkveTri ukmarisoba) erTdo- Savi nekerCxali
roulad matulobs. regionebi maRal ganedebze,
sadac wliuri naleqianoba 25-50sm-mdea, ufro
xelsayreli mcenareuli warmoebis wylis
biujets iReben, vidre tropikuli regionebi
igive naleqianobis doneebiTa da ufro maRali
temperaturebiT.
namdvili evapotranspiracia konkretul
arealSi damokidebulia niadagSi wylis
odenobaze, adgilobrivi mcenareulobis
foTlovani zedapiris farTobze da tempera-
turaze. udabnoebSi fotosinTezis siCqare
evapotranspiraciis proporciulia (nax. 8-17;
wiTeli nekerCxali
Aber and Milillo 1991). aq naleqianoba da niadagis
wyali SezRudulia, aorTqleba ZiriTadad Tavs
iCens zamTris da adreuli gazafxulis mokle,
wvimiani periodebis Semdeg, rodesac mcenareTa
foTlianoba yvelaze maRalia da wlis yvelaze
cxeli periodebis win. mindvrebSi SedarebiT
grili zamTris pirobebis (romlebic amcireben
mcenareTa zrdas) da Zlieri zafxulis wvimebis
Sedegad mcenareTa fotosinTezuri aqtovoba
da Sesabamisad, evapotranspiracia emTxveva
SedarebiT maRal temperaturas. zomier foTlo-
van tyeSi, sadac naleqianoba da niadagis wylis
Semcveloba maRalia, evapotranspiracia ufro vercxlis nekerCxali
metad SezRudulia temperaturis gamo, vidre
wylis xelmisawvdomobiT. fotosinTezuri
aqtivoba mcirdeba an SeCerebulia zamTris
TveebSi foTolcvenis gamo, xolo gazafxulze,
mcenareebis foTlebis masisa da Sesabamisad,
nax. 8-18 Saqris, Savi, wiTeli da vercxlis nekerCxlebis
foTlovani zedapiris farTis zrda, iwvevs maRal gavrcelebis arealebi Crdilo-aRmosavleT amerikaSi. Saqris
fotosinTezur aqtivobas da evapotranspiracias nekerCxlis diapazoni aRniSnulia rukaze, raTa gviCvenos
(ix. nax. 8-17; Aber and Melillo 1991). gadakveTis areali. iq, sadac am saxeobebis diapazoni ikveTeba,
TiToeuli upiratesobas aniWebs gansxvavebuli tipis niadagsa
da sinotives (After Fowells 1965)
201

8.6 mcenareTa ganawileba damokide 24-27C-ze zemoT an 18C-ze qvemoT (Fowells


bulia klimatur niSnebze, topogra 1965). Saqris nekerCxlis gavrcelebis dasavleTi
sazRvari, romelsac simSrale gansazRvravs,
fiasa da niadagze
emTxveva zogadad tyis mcenareulobis dasavleT
mcenareTa saxeobebis geografiuli diapazoni zRvars. radganac temperaturasa da naleqianobas
aris is areali, romlis farglebSic erTiani didi mniSvneloba aqvT mcenareebisTvis sino-
klimaturi niSnebi, naleqianoba da tempera- tivis xelmisawvdomobis gansazRvraSi, Saqris
turuli reJimi xelsayrelia maTi zrdisa da nekerCxlebs ukeTesad SeuZliaT arseboba
gamravlebisTvis. magram miwis yvela monakveTi ar ufro dabali wliuri naleqianobis diapazonis
aris xelsayreli mcenareTa saxeobebis individTa CrdiloeT sazRvarTan (daaxloebiT 50sm),
gadarCenisTvis. cvlilebebi topografiaSi vidre samxreT sazRvarTan (daaxloebiT 100sm).
gavlenas axdens adgilobriv temperaturasa da Tavisi geografiuli arealis farglebSi, Saqris
hidrologiur pirobebze. niadagis piro-bebic nekerCxali ufro Warbad moipoveba CrdiloeT
nawilobriv icvleba mniSvnelovani geolo- tyeebSi, sadac is zogjer qmnis erTsaxeobian tyes,
giuri procesebis gamo. isini, rogorc ukve vidre ufro mravalferovan tyeebSi samxreTiT.
vnaxeT, zemoqmedebs niadagis formirebaze. Saqris nekerCxali yvelaze ukeT xarobs nitio,
farTomasStabiani klimaturi sistemebi SeiZleba cotaTi daJangul niadagebSi.
interaqciebSi Sevides adgilobriv topogra- Saqris nekerCxalsa da nekerCxlis sxva
fiasTan da niadagis mdgomareobasTan im arealis saxeobebs (wiTeli, Savi, vercxlis) Soris, sxvaoba
gansasazRvrad, romlis farglebSic fizikuri gulisxmobs gansxvavebas ekologiur amtanobaSi
pirobebi Sesaferisia garkveuli saxeobis mce- (nax. 8-18a-d). iq, sadac maTi gavrcelebis arealebi
nareTaTvis. ikveTeba, nekerCxlebi aviTareben gansxva-vebul
midrekilebebs adgilobrivi garemo piro-
bebisadmi, romlebic Seqmnilia niadagisa da
mcenareTa ganawileba klimaturi topografiis gansxvavebebiT. Savi nekelrCxali
niSnebis Sesabamisad xSirad xarobs masTan axlo kavSirSi myof
Crdilo-aRmosavleT amerikisa da samxreT Saqris nekerCxlis siaxloves, magram urCevnia
kanadis tyis binadari xis _ Saqris nekerCxlis ufro mSrali, ukeTesad gamomSrali niadagebi,
gamravlebis areali SezRudulia civi zamTris romlebic kalciumis maRali Semcvelobis gamo,
temperaturiT CrdiloeTidan, cxeli zafxulis naklebad mJavea. wiTel nekerCxals, SeuZlia,
temperaturebiT samxreTidan, zafxulis gval- aitanos sveli, Waobisebri an mSrali, cudad
viT dasavleTidan da okeanis tenianobiT ganviTarebuli niadagi. vercxlis nekerCxali
aRmosavleTidan (nax. 8-18a). Saqris nekerCxlis farTodaa gavrcelebuli, Tumca upiratesobas
Tavisi bunebrivi arealis farglebs gareT aniWebs mdinareebis ohaiosa da misisipis
dargvis mcdelobebma gviCvenes, rom mas, ar baseinebis notio niadags.
SeuZlia, aitanos saSualo Tviuri temperatura

libocedrusi duglasis soWi madrone


adgilobrivi mcenareulobis procentuli maCvenebeli

100 100

50 50

0 0
20 40 60 80 100 20 40 60 80 100

nax. 8-20 akavSirebs aRmosav-


sanapiro wiTeli xe kaliforniis yure leT indianas tyeebSi zogierTi
didfoTliani nekerCxali
100 udabnos buCqis, CiTilebis da
100 100
balaxeulobis gavrcelebas
niadagSi organuli nivTierebebis
50 50 50
da kalciumis donesTan (Beals and
Cope 1964)
0 0 0
20 40 60 80 100 20 40 60 80 100
sinotivis minimaluri xelmisawvdomobis masStabi
202

mcenareTa adgilobrivi
gavrceleba
6
adgilobrivad mcenareTa gavrcelebaze gavle-
nas ramdenime faqtori axdens, maT Soris _
4 simaRle zRvis donidan, zedapiris daxriloba,
mzis sxivebisadmi misawvdomoba da qvemoT
2 arsebuli kldovani safuZveli. es faqtorebi
gansakuTrebiT icvleba mTian regionebSi da
yvela saxis niadagis nimuSi amitom ekologebi iSviaTad irCeven mTian garemos
mcenareTa gavrcelebis Sesaswavlad.
0 2 4 6 8
mTebi CrdiloeT kaliforniis sanapiros
gaswvriv qmnian pirobebs sxvadasxva mcenareTa
TanasazogadoebisTvis, mSrali sanapiro Capara-
6
liT dawyebuli duglasis soWiTa da wiTeli xis
maRali tyeebiT dasrulebuli (Waring and Major
4 1964). rodesac teritoriebi dayofilia sinotivis
mixedviT, am adgilebSi TiToeuli saxeobis
2 gavrcelebis optimumi sxvadasxvanairia (nax.
veluri gviani SoTxvi 8-19). sanapiros wiTeli xe dominirebs sinotivis
gradientis centralur poziciaze da xSirad
kalciumi (%)

aris sufTa, erTsaxeobrivi nargavebis saxiT.


0 2 4 6 8
kedari, duglasis soWi da ori farTofoTlovani
maradmwvane saxeoba _ daTvis kenkra da madrone,
Tavs iCenen sinotivis gradientis mSral mxares.
sami foTolcvenadi saxeoba Savi muryani, did-
foTliani nekerCxali da bususnayofiani alvis xe
6 (Populus trichocarpa) ikaveben nestian kides.
cvlileba erT garemo pirobaSi rogorc
4 wesi, iwvevs cvlilebebs sxvebSic. niadagis
sinotiv ebas niadagSi organuli nivTierebebis
da kalciumis donesTan (Beals and Cope 1964). es
2
niadagebi Seicaven 2%-dan 8%-amde organul
kanaduri mglisterfa nivTierebebs da 2%-dan 6%-amde gacvlad
kalciums. am tyeebSi niadagSi nivTierebebis
0 2 4 6 8
sxvadasxva Semcvelobis pirobebSi TiToeuli
saxeoba sxvadasxva midrekilebas amJRavnebs.
gviani SoTxvis CiTilebi xaroben kalciumis
mrgvalfoTliani ia Semcvelobis viwro diapazonSi, magram uZleben
cvlilebebs organuli naerTebis procentul
maCveneblebSi. Sanguinaria canadensis (kana-
cream violet
duri mglisterfa) mkveTrad SezRudulia nia-
dagSi organuli nivTierebebis procentuli
maCvenebliT, magram ugrZnobia kalciumis
Semcvelobis cvlilebisadmi. mrgvalfoTliani
da TeTri iebis gavrceleba SedarebiT naklebad
aris damokidebuli niadagSi organuli nivTiere-
naerTebi (%) bebisa da kalciumis doneebze, magram am ori
saxeobis gavrcelebis areali erTmaneTs ar kveTs.
nax. 8-20 tyis miwis oTxi mcenaris sixSire aRmosavleT TeTri iebi upiratesobas aniWeben kalciumis
indianas tyis niadagSi kalciumisa da organuli naerTebis
SedarebiT maRal da organuli nivTierebebis
gaTvaliswinebiT. nacrisfrad Seferili areali warmoadgens
dabal Semcvelobas, vidre mrgvalfoTliani iebi.
urTierTobas kalciumsa da organul naerTebs Soris yvela
aRebuli niadagis nimuSisTvis. mwvane Seferiloba gviCvenebs iq, sadac erTi xarobs, rogorc wesi, meore ar
urTierTobas am or faqtors Soris mcenareTa oTxi saxeobis Cndeba.
magaliTze (After Baels and Cope 1964)
203

8.7 mcenareTa da cxovelTa adapta zonebSi, sadac maTTvis Jangbadi xSirad aris
ciebi emTxveva garemo pirobebs xelmiswavdomi, ukeTesad itanen gamoSrobas,
vidre saxeobebi wylebis dabali mimoqcevis
TavianTi garemos farglebSi
adgilebidan. es im specializaciis magaliTebia,
rogorc Cven vnaxeT me-4, me-5 da me-6 TavebSi, romlebic miesadageba organizmebs garemo
organizmTa adaptaciebi advilad ver pirobebis garkveuli SezRuduli diapazoniT.
gamocalkevdeba im garemosgan, sadac isini
binadroben. mwerebis larvebs gaumdinare wylis
garemoSi (Txrilebi da tborebi) SeuZliaT, garemo, forma da funqcia
gaZlon ufro didxans Jangbadis gareSe, vidre maT mcenareebSi
monaTesave saxeobebs haeriT savse dinebebidan
SeadareT foTolmcveni tyis xeebis foTlebi
da mdinareebidan. zRvis lokokinaTa saxeobebi,
udabnos saxeobis mcenareTa foTlebs. isini,
romlebic arseboben maRali miqceva-moqcevis
rogorc wesi, farTo da Txelia, riTac qmnian
did farTobs sinaTlis STanTqmisTvis da aqedan
gamomdinare, garduvalad wylis kargvisaTvisac.
udabnos xeebs aqvT mcire, kargad dayofili
foTlebi, xandxan ki, saerTod ar aqvT (nax.
8-21). foTlebi xurdebian udabnos mzeze, misi
struqturebi siTbos konveqciis gziT ufro
swrafad kideebidan kargaven, sadac haeris
dinebebi arRvevs maizolirebel mdgrad
sasazRvro fenebs. rac metia kide, miT grilia
foToli da miT dabalia wylis kargva (Vogel 1970).
(a) mcire zoma niSnavs, rom foTlis mTliani wili
eTmoba kideebs. erTeul mcenarezec ki, mTliani
mzisTvis xelmisawvdomi foTlebi SeiZleba ufro
gansxvavebuli formis iyvnen siTbos gasafantad
da wylis Sesakaveblad, vidre Crdilis foTlebi
(nax. 8-22).

(b)

mzis foTlebi

(c)
nax. 8-21 arizonas udabnos mcenareebis foTlebi. (a)
meskitis (Prosopis) foTlebi qvedayofilia mTel rig mcire
furclebad, romlebic xels uwyobs mzisadmi mificxebis
dros siTbos kargvas. (b) paloverdes (Cercidium) es adaptacia
kidev ufro Sors miaqvs. misi foTlebi erTi cidaa da sqeli
Reroebi, romelic qlorofils Seicaven, pasuxismgebelni
arian mcenaris ZiriTad fotosinTezze (aqedan momdinareobs Crdilis foTlebi

saxeli paloverde, rac espanurad niSnavs `mwvane joxs).


nax. 8-22 TeTri muxis mzisa da Crdilis foTlebis
(c) udabnos mravali mcenarisgan gansxvavebiT Jatropha-s aqvs siluetebi. mzis foTlebs ufro meti kide aqvT zedapiris
farTo, sulkulenturi foTlebi, romelsac is iviTarebs arealis TiTo erTeulze da amiT met siTbos kargaven ufro
mxolod ramdenime kvirisTvis, sonoris udabnos zafxulis
swrafad (After Vogel 1970)
wvimis sezonis dros.
204

sanapiros salbi da Caparalis mcenaris


Tanasazgadoebebi samxreT kaliforniaSi gviCve-
nebs gansxvavebul adaptaciebs SezRuduli wylis
maragebis problemasTan gasamklaveblad (Mooney
and Dunn 1970, Harrison et al. 1971). Caparalis
mcenareebi, rogorc wesi, izrdebian ufro
maRal simaRleebze, vidre sanapiros salbis
mcenareebi da amitom imyofebian ufro gril
da notio pirobebSi. gagrZelebuli gvalviani
zafxulis ganmavlobaSi wylis met deficits
siRrma
ganicdian sanapiro salbis saarsebo adgilebis
(m) (ft)
niadagebi. sanapiro salbs aqvT mokle fesvebi da
mcire zomis nazi foTlebi, romlebic ZiriTadad
zafxulis dros scviva umetes saxeobebs (nax.
8-23). Caparalis mcenareebs Rrma fesvebi aqvT,
nax. 8-23 Adenostoma fasciculatum-is, marcxniv Carapalis romlebic xSirad aRweven mcire napralebsa da
saxeobebi da marjvniv Savi salbi _ (Salvia mellifera), bzarebSi kldian safuZvelSi. maTi foTlebi
sanapiro salbis Tanasazogadoebis wevris fesvTa sistemebis
sqelia da aqvs cvilovani gare safari (kutikula),
profilebi. or saxeobas gansxvavebuli adaptaciebi aqvT
TavianTi SezRuduli wylis maragebisTvis. Caparalis
romelic amcirebs wylis kargvas. Caparali
saxeobebis farTo fesvebis sistemebi, saSualebas aZlevs maT, gvalvis periodSi, rogorc wesi, foTlebs
miiRon wyali kldovani miwebis Rrma napralebidan. Caparalis inarCunebs.
foTlebi mcire da sqelia, raTa SeaCeron wylis kargva da isini, foTlis agebuleba gavlenas axdens rogorc
rogorc wesi, SenarCundeba zafxulis gvalvebis dros. salbis
mis fotosinTezur siCqareze, ise transpi-
susti safesve sistemebi gvalvis dros moiTxovs foTlebis
raciaze (cxrili 8-1). sanapiros salbis
dacvenas, wylis kargvis minimizaciisTvis.
(After Hellmers et al. 1955.)
saxeobebis foTlebi, TavianTi uTvalavi
sanameebiT, Seqmnilia airTa swrafi gacvlisTvis
garemomcvel haerTan. es niSnavs, rom maT
SeuZliaT naxSirorJangis swrafi SeTviseba
atmosferodan, rodesac wyali xelmisawvdomia
cxrili 8-1 samxreT kaliforniis niadagisTvis. niadagidan fesvebiT miRebul
Caparalisa da sanapiros salbis
wyals SeuZlia daikavos transpiraciis dros
mcenareTa maxasiaTeblebi
dakarguli wylis adgili. urTierToba transpi-
mcenareulobis tipi raciasa da naxSirbadis SeTvisebas Soris
maxasiaTebeli Carapeli sanapiros martivi gamosakvlevia laboratoriaSi. mTel
Salfei rig eqsperimentebSi harisoni da misi kolegebi
fesvebi Rrma mokle (1971) awyvetdnen foTlebs mcenareebs da
foTlebi maradmwvane zafxulSi aTavsebdnen maT oTaxSi, romelSic maT SeeZloT
dacvenadi transpiraciisa da fotosinTezis monitoringi.
foTlis saSualo 12 6 orive funqcia mcirdeboda, rodesac foTlebi
xangrZlivova Srebodnen da maTi sanameebi ixureboda raTa xeli
(Tviuri)
SeeSalaT kidev meti wylis kargvisTvis. rogorc
saSualo foTlis 12,6 4,5
transpiraciis, ise fotosinTezis siCqareebi
zoma (sm2)
iseTi sanapiro saxeobebisTvis, rogoric Savi
foTlis wona 1,8 1.0 salbia (pitnisebrTa ojaxis wevri), Tavidan
(g. mSrali wona dm2)
maRali iyo, magram Semdeg swrafad klebulobda
maqsimaluri 0,34 0,94 (nax. 8-24). Tumca, maSinac ki, roca sanameebi
aorTqleba sruliad daxuruli iyo da naxSirbadis SeTvisebac
(g.H2O dm2 h1) Semwydari iyo, foTlebi mainc ganagrZobdnen
maqsimaluri 3,9 8,3 wylis kargvas TavianTi mcired daculi gareTa
fotosinTezuri zedapirebidan. Caparalis aseTi mcenaris
siCqare (mg.Cdm2H h-1) fotosinTezuri siCqare, rogoricaa Heteromeles
arbutifolia (vardisebrTa ojaxis wevri), yvelaze
CO2-is SedarebiTi 49,8 46,8
wliuri fiqsacia
didi, erTi meoTxedidan erT mesamedamdea Sav
salbTan SedarebiT. magram foTlebi ukeTesad
(Data from Harrison et al. 1971; Mooney and Dunn, 1970.) uZlebdnen gamoSrobas da ganagrZobdnen
205
fotosinTezi da aorTqleba

fotosinTezi da aorTqleba
dakvirvebis qveS myofi

dakvirvebis qveS myofi


fotosinTezi

fotosinTezi
nax. 8-24 fotosinTezisa da aorTqlebis
moqmedebis kursebi standartul
aorTqleba
laboratoriul Srobis pirobebSi (a) Savi
salbis (Salvia mellifera), sanapiro
salbis saxeobas da (b) Heteromeles
arbutifolia-is, Caparalis saxeobis
aorTqleba
magaliTze. aRsaniSanavia, rom aorTqleba
0 20 40 60 80 0 20 40 60 80 didxans grZeldeba mas Semdeg, rac
fotosinTezi wyvets moqmedebas. amrigad,
qvemoT horiz: wuTebi
qvemoT horiz: wuTebi foTlis Zilianoba aris efeqturi
xangrZliv moqmedi gamosavali gvalvidan
(a) Savi salbi marcxn (b) toyon (After Harrison et al. 1971)

aqtiurad yofnas ufro xangrZilivi periodebis forma mWidrodaa dakavSirebuli garemos fizikur
ganmavlobaSi. Heteromeles arbutifolia-is foTlebis pirobebTan. xmeleTis mcenareebis SemTxvevaSi
gareTa zedapirs aqvs sqeli, cvilisebri is saxeobebi, romelTac zrdis msxvili formebi
kutikula wylis kargvis Sesamcireblad, rodesac aqvT, xSirad konkurentunarianobaSi aRematebian
sanameebi sruliad daxurulia. zrdis mcire formian mcenareebs, Tumca niadags
sanapiro salbi da Caparalis mcenareebi ufro notios moiTxoven. amrigad, Cven ar
sxvadasxvagvaradaa specializebuli. Savi unda gvikvirdes, rom wylis xelmisawvdomoba
salbi aqtiuria mxolod zamTrisa da adreuli erT-erTi mTavari dominirebadi faqtoria,
gazafxulis wvimiani periodebis dros. maTi romelic gansazRvravs xmeleTis biomebis
foTlebi mowyobilia fotosinTezis maRali xasiaTsa da gavrcelebas. radganac temperatura
siCqareebisTvis da zrdis maRali tempebisTvis, gavlenas axdens sinotivis deficitsa da
magram rogorc ki niadagSi wyali iSviaTi xdeba, xelmisawvdomobaze, isic mniSvnelovan rols
isini cviva da mcenare Zils miecema. amrigad, asrulebs.
Savi salbi specializebulia xmelTaSua zRvis wylis xelmisawvdomobis garda, sxva faqto-
klimatis zamTris gardamavali sinotivis rebi aseve mniSvnelovania mcenaris zrdis
pirobebisTvis. Heteromeles arbutifolia da formebis gansazRvraSi. maT Soris erT-erTi aris
Caparalis sxva saxeobebi ufro SezRudulad cecxli, romlis gavlenac yvelaze didia iq, sadac
iyeneben wyals, romelic Rrmad aris niadagSi, sinotivis xelmisawvdomoba saSualo donisaa
magram amis miuxedavad, Zleben wlis SedarebiT da maRalsezonuria. udabnoebi da notio tyeebi
meti periodis ganmavlobaSi. maT ar SeuZliaT iSviaTad iwvis: udabnoebSi iSviaTad grovdeba
sanapiro salbiviT efeqturad gamoiyenon sakmarisi raodenobis mcenareuli narCenebi
zamTris wylis maragi niadagis zeda fenaSi. xanZris sawvaviT aRsaWurvad, xolo notio
iq, sadac Caparalis da salbis saxeobebi erTad tyeebi iSviaTad Srebian im donemde, rom advilad
izrdeba (TiToeulis gavrcelebis arealis aalebadebi gaxdnen. balaxis da buCqebis biomebs
ukidures sazRvarze), isini axdenen garemos aqvT kombinaciebi Warbi sawvavisa da sezonuri
sxvadasxva nawilebis eqsploatirebas: Rrma, gvalvisa, rac xSir SemTxvevaSi, qmnis xelsayrel
mudmivi wylis maragebi TavTxeli, efemeruli pirobebs cecxlis gaCenisTvis. am areebSi cecxli
wylis maragebis winaaRmdeg. am gansxvavebebisa dominirebadi faqtoria, romlisTvisac yvela
da maTi Sesabamisi foTlis morfologiisa da organizmi unda iyos adaptirebuli da romlis
gvalvaze reaqciebis adaptaciaTa miuxedavad, mimarTac bevri specializebulia: zogierTi
saxeobaTa es ori jgufi Tanabrad produqtiulia saxeobisTvis cecxli aucilebelic ki aris
wylis xelmisawvdomobis Sualedur doneze. Teslis gaRvivebisa da CiTilebis zrdisTvis.
mSral adgilebSi Rrma wylis xangrZlivi kidev erTi mniSvnelovani faqtori pirobebia
sezonuri ararseboba moqmedebs sanapiro salbis niadagSi, romelsac edafuri (niadagobrivi)
sasargeblod. SemaRlebebze Rrma wylis mzardi faqtori ewodeba. edafuri faqtoria sakvebi
xelmisawvdomoba ki upiratesobas maradmwvane nivTierebis statusi, wylis xelmisawvdomoba da
Caparalis mcenareulobas aZlevs. toqsikuri mineralebis Semcveloba.
es magaliTebi gviCvenebs, rom mcenaris zrdis
206

garemo, forma da funqcia konstruqciis gamo, wylis balansis manipulirebis


cxovelebSi erTaderTi efeqturi gza aris wylis miwodebis
sistemaTa modernizacia foTlebis dizainis
zogadad, cxovelebis sasicocxlo formebi ufro
saSualebiT, mcenaris mTliani zomis meSveobiT
naklebadaa mgrZnobiare klimatis mimarT, vidre
da misi miwiszeda nawilebis miwisqveSa nawilebTan
mcenareTa sasicocxlo formebi. es ar niSnavs,
damokidebulebis saSualebiTac. rogorc qvemoT
rom cxovelebi ar arian adaptirebulni fizikuri
vnaxavT, es aris iseTi sasicocxlo formebis
pirobebisadmi da ar arian specializebulni am
maxasiaTeblebi, romlebic gansazRvraven
pirobaTa viwro diapazonisadmi. es ubralod
msoflios xmeleTis umsxviles biomebs.
imis niSania, rom amgvari adaptaciebi ar aris
cvlilebebi cxovelTa formaSi, rogoric
sasicocxlo formebSi umTavresi gansxvavebebis
magaliTad, gvxvdeba matlebSi, mwerebSi da
ZiriTadi gamomwvevi mizezi. udabnoebisa
xerxemlianebSi, asaxavs im gansxvavebul rolebs,
da tyeebis frinvelebs sxeulis erTi da
romlebsac asruleben cxovelebi bunebriv
igive ZiriTadi formebi aqvT, aseve xdeba
samyaroSi. amrigad, gansxvavebebi cxovelebis
ZuZumwovrebis, reptiliebis, amfibiebisa da
formebSi asocirdeba ufro metad maT
mwerebis SemTxvevaSic.
gansxvavebul ekologiur rolTan, rogoricaa:
ratom gansxvavdeba mcenareebisa da
miwis Txra, Teslebis mogroveba Tu mtacebloba,
cxovelebis reaqciebi? martivi pasuxi,
vidre fizikuri garemos cvlilebebTan. aseve,
romelsac ar SeuZlia srulyofilad axsnas
cxovelebs SeuZliaT, ainazRauron gansxvavebebi
mcenare-cxovelis diqotomia, mdgomareobs
sasicocxlo formebSi qceviT. magaliTad,
imaSi, rom cxovelebi mobilurebi arian. maT
arizonas udabnoebSi Teslebi grovdeba miwis
SeuZliaT, moZebnon TavianTTvis Sesaferisi
zedapiridan mRrRnelebis, frinvelebisa da
mikrosabinadro garemo, sadac ar unda iyvnen.
WianWvelebis mier. sxva mRrRnelebi, frinvelebi
sxva sityvebiT, gansxvaveba arizonas da
da WianWvelebi agroveben Teslebs CrdiloeT
ilinoisis garemoTa Soris ar aris iseTive
kaliforniis tyeebSi da aRmosavleT afrikis
mniSvnelovani cxovelebisTvis, rogorc
savanebSi. sxeulis gansxvavebuli formebis
mcenareebisTvis, romlebic fesvgadgmulni
miuxedavad, cxovelebis ekologiuri roli
arian erT adgilas da amitom iZulebulni arian,
igivea. mniSvnelovania, gvaxsovdes, rom
aitanon yvela eqstremaluri piroba. arsebobs
msgavsebis miuxedavad, mcenareebsac SeuZliaT,
sxva mniSvnelovani faqtoric. pirveli _
daikavon sxvadasxva poziciebi erT ekosistemaSi.
mcenareebi gacilebiT metad arian damokidebuli
tropikuli tyeebi avlenen yvelaze did
zedapiris moculobaze rogorc miwis zemoT,
mravalferovnebas mcenareTa zrdis formebis
ise mis qvemoT da Sesabamisad, gacilebiT
TvalsazrisiT, romlebic moicaven xeebs
mgrZnobiareebia cxovelebTan SedarebiT,
(rogorc foTolcvenads, ise maradmwvanes),
rogorc garemo pirobebSi cvlilebebisadmi,
xviara mcenareebs (xis Tu balaxeulis),
ise maTi eqstremaluri gamovlinebebisadmi.
epifitebs, meore rigis mcire xeebs da buCqebs da
meore _ mcenareTa modularuli konstruqciis
balaxeul mcenareebs tyis iatakze. TiToeuli
gamo, mcenaris `sxeulis~ ujredTa umravlesoba
am formaTagani arsebobs Zalian gansxvavebul
met-naklebad damoukidebelia da maT Tavad
garemoSi sinaTlis da sinotivis deficitTan
unda gauZlon garemo pirobebis eqstremalur
dakavSirebiT.
gamovlinebebs, sxeulis sxva nawilebisgan
mxolod mciredi daxmarebis saSualebiT.
amis TvalSisacemi gamonaklisia fesvebidan
8.8 mcenaris formaze dafuZnebuli
wylis miwodeba. cxovelis sxeuls mravali
klasifikacia eTanxmeba klimats
specializebuli organo aqvs, rogoricaa
Tirkmelebi, filtvebi, limfoiduri sistema da bunebis istoria (bunebaTmcodneoba) da Semdgom
kunTebi, romlebic xels uwyoben sxva qsovilebs ekologia warmoiSva klasifikaciis sqemebidan,
ujreduli garemos gaumjobesebis gziT. mesame _ romelTa Tanaxmadac cxovelebs da mcenareebs
yvela mcenare, ase Tu ise, erT ekologiur rols mianiWes saxelebi maTi msgavsebebis mixedviT.
asrulebs: isini fesvTa sistemiT mineralebsa da evropelma botanikosebma aRweres adgilobriv
wyals iwoven da iTviseben naxSirbads foTlebSi mcenareTa saxeobebis umravlesoba mecxramete
mimdinare fotosinTeziT. Sedegad, maT mTlian saukunis bolosTvis. maSin maT daiwyes mcenareTa
arsebobaze dominirebs wylis balansi da mcenaris mTeli Tanasazogadoebebis klasifikaciis
miwis zeda nawilSi adeqvaturi wylis maragis sistemebis ganviTareba. maT es sqemebi ZiriTadad
miwodebis problema. mcenareebis modularuli daafuZnes struqturul maxasiaTeblebze,
207

nax. 8-25 diagramuli gamosaxuleba


raukiaeris sasicocxlo formebisa.
naTlad Seferili mcenaris nawilebi
kvdebian araxelsayreli sezonebis
dros maSin, rodesac Savad Seferili
nawilebi rCebian da iwveven momaval wels
zrdas. marcxnidan marjvniv kvirtebi
progresulad ukeTesad arian daculni.
Terofitebi, romelTa mudmivi nawilebi
Teslebia, aq gamosaxulni ar arian.
(After Raunkiaer 1937.)

panerofitebi qamefitebi hemikriftofitebi kriptofitebi

rogoricaa mcenaris simaRle, foTlis an forma (nax. 8-25). panerofitebi (berZnuli


eklebis struqtura da foTolcvena. radganac phaneros-idan momdinareobs, rac `xiluls~
es Tvisebebi axdenen mcenareebis adaptirebas niSnavs) atareben TavianT ylortebs totebis
im fizikur garemosTan, romelSic arseboben. wveroebze, romlebic mowyvladia klimatis
mcenaris tipi da klimati erTmaneTs mWidrod eqstremaluri gamovlinebebisadmi. xeebisa da
eTanxmebian. msxvili buCqebis umravlesoba panerofitebia.
mcenareebis yvelaze adreuli klasifikacia rogorc mosalodnelia, aseTi mcenaris forma
aRwerda TiToeuli erTobis yvelaze dominirebs notio, Tbil garemoSi, sadac
mniSvnelovan mcenares (ix. Shimwell 1971, Mueller- ylortebs naklebi dacva sWirdebaT. qamefitebi
Dombois and Ellenberg 1974). es klasifikaciebi (berZnuli chamai-dan momdinareobs, rac niSnavs
moicaven Tanasazogadoebis srul floristikul `miwaze~, `juja~) moicaven mcire buCqebs da
analizs, maT Soris saxeobis saxelebs iseve, mcenareebs, romlebic miwasTan axlos izrdebian
rogorc mcenareTa formebis aRweras saxeobebis (garTxmuli sasicocxlo formebi). niadagTan
miuxedavad. floristikuli analizi sasargeblo siaxlove, xolo zamTarSi Tovlis safari xSirad
aRmoCnda evropaSi, sadac botanikosebma icodnen icavs ylortebs eqstremaluri sicivisgan.
yvela saxeoba. sad iwvevdnen mcire gansxvavebebi qamefitebi yvelaze xSirad gavrcelebulia
Tanasazogadoebas Soris saxeobebis Canacvlebas gril, mSral klimatebSi. hemikriftofitebi
msgavsi saxeobebiT, mcired gansxvavebuli (berZnuli kryptos-idan momdinareobs, rac
ekologiuri moTxovnilebebiT. magram `damaluls niSnavs) narCundebian zamTris
floristikuli analizi gamousadegari aRmoCnda Tveebis eqstremalur garemoSi miwaze dawoliT
globaluri masStabiT. biogeografiuli da sikvdilis SemTxvevaSi, regenerirebuli
barierebi zRudaven individualuri saxeobebis ylortebi daculi arian niadagiTa da gamSrali
gavrcelebas, xdian ra am floristikul foTlebiT. zrdis es forma damaxasiaTebelia
Sedarebebs uazros. tyeebs amerikasa da evropaSi, civi, notio zonebisTvis. kriptofitebi
buCqnarebs kaliforniasa da avstraliaSi, daculia yinvisa da gamoSrobisgan, radgan maTi
mindvrebs afrikasa da samxreT amerikaSi, im dros, ylortebi mTlianad miwaSia Cafluli. zambaxisa
roca struqturulad msgavsni arian, mxolod da yviTeli narcisebis bolqvebi, rogorc
ramdenime saxeoba aqvT saerTo. kriptofiti mcenareebi, axdenen kvirtebis
meoce saukuneSi danielma botanikosma regenerirebas. hemikriftofitebis msgavsad,
qristen raunkiaerma moaxdina mcenareTa kriftofitebic moipovebian civ, notio klimatSi.
klasifikacia maTi ylortebis (regenerirebadi Terofitebi (berZnuli theros-idan momdinareobs,
nawilebis) ganlagebis mixedviT da aRmoaCina, rac `zafxuls~ niSnavs) kvdebian maTTvis
rom ylortebis umsxvilesi kategoriebis araxelsayreli sezonis dros da ar aqvT mudmivi,
gamoCena mWidrod eTanxmeboda klimatur myari ylortebi. Terofitebis regenerireba
pirobebs (Raunkiaer 1934). am niSnis mixedviT xdeba mxolod Teslebis meSveobiT, romlebic
man ganasxvava xuTi ZiriTadi sasicocxlo uZleben yinvasa da gvalvas. Terofituli formebi
208

saSualo wliuri saSualo wliuri

temperaturebi ( C)
biotemperatura 0.25 12.5 0

(C)

0.50 25

i
nt
ganedobrivi simaRlis

ie
ic

sa
regionebi ef sartyelebi

Su
1.00 50
ko

al
o
is

Tovliani

sr
polaruli
i
ac

u
1.5 1.50
r

li
pi
ns

wl
2.00 100 alpuri
ra

mSrali notio sveli wvimis

i
subpolaruli

ur
ot

tundra tundra tundra tundra

in
ev

30 30

al
ri

subalpuri

eq
iu

4.00 200

ia
nc

borealuri mSrali notio sveli tye wvimiani tye

no
udabno
te

buCqnari tye (puna) (wvimiani tye)

ba
(CrdiloeTi) (paramo)
po

dabalmTiani

(sm
60 60

)
8.00 400
udabnos stepi notio
grili udabno sveli tye wvimiani tye
buCqnari tye mTiani
temperatura
120 120
Tbili 16.00 udabnos 800
temperatura an udabno ekliani tye ekliani tye mSrali tye sveli tye wvimiani tye dabali
buCqnari
subtropikuli mTebi
240 32.00 udabnos Zalian
240
udabno ekliani tye notio tye mSrali tye sveli tye wvimiani tye
buCqnari mSrali tye
tropikuli super mSrali permariduli mSrali naxevradmSrali subhumiduri notio perhumiduri super notio
(mSrali)
32.00 16.00 8.00 4.00 2.00 1.00 0.50 0.25 0.125

potenciuri evapotranspiracia

nax. 8-26 holdrijis sqema mcenareTa Tanasazogadoebebis klasifikaciisTvis. saSualo wliuri biotemperatura (MAP) gamoiTvleba
saSualo Tviuri temperaturebidan. potenciuri aorTqlebis koeficienti aris potenciuri evapotranspiracia gayofil
naleqianobaze; koeficienti izrdeba notiodan mSrali regionebisken. (After Holdridge 1967.)

moicaven umravlesoba erTwlian mcenareebs da temperaturis, topografiis da miwis im formebis


yvelaze xSirad xaroben udabnoebsa da saxnav- dakvirveba, romlebic qmnian safuZvels
saTes savargulebSi. raunkiaeris sasicocxlo sxvadasxva mcenareTa TanasazogadoebebisTvis.
formebi urTierTdakavSirebulia klimatTan. sasicocxlo zonebis klasifikacia saocrad
tropikuli da subtropikuli arealebi Seicaven sasargebloa, radgan isini gvawvdian cnobebs
upirveles yovlisa panerofitebs. zomieri bunebriv samyaroze. rodesac globaluri
da arqtikuli regionebi moicaven ZiriTadad masStabiT gamoiyeneba, is yofs bunebriv samyaros
hemikriptofitebs. Terofitebi dominireben SedarebiT mcire raodenobis kategoriebad,
udabnoebSi. romlebic SeiZleba gansxvavebulni iyvnen
temperaturisa da naleqianobis mixedviT an
dominirebadi mcenareuli formebis mixedviT.
botanikosma l.r. holdrijma (1967)
8.9 globaluri sasicocxlo formebi SemogvTavaza mxolod klimatze dafuZnebuli
SeiZleba diferencirebuli iyos tem mce-nareTa Tanasazogadoebebis klasifikacia
peraturasa da naleqianobas Soris (nax. 8-26). holdriji miiCnevda, rom
urTierTobiT temperaturis da naleqianobis mniSvneloba aWar-
bebda sxva garemo faqtorebs mcenaris tipis
bevri Cvengani intuiciurad axarisxebs bunebriv gansazRvrisas. Tumca man aRiara, rom niadagsa da
samyaros Cvens garSemo. Cven advilad SegviZlia, mzes, aseve SeeZloT gavlenis moxdena mcenareTa
ganvasxvavoT tye udabnosgan mcenareTa Tanasazogadoebebs TiToeuli klimaturi zonis
raodenobisa da tipebis meSveobiT, imis farglebSi.
miuxedavad, rom SeiZleba ar vicodeT mcenareTa holdrijis sqema, marTalia, farTod ar
saxelebi, ar gvainteresebdes naleqianobis, gamoiyeneba, axdens klimatis klasificirebas
209

cxrili 8-1 msoflios klimaturi zonebis h.valteris klasifikacia

klimaturi zona Sesabamisi mcenareuloba


I ekvatoruli: yovelTvis notioa da aklia maradmwavne tropikuli wvimiani tye
temperaturis sezonuroba
II tropikuli: zafxulis wvimiani sezoni da sezonuri tye, buCqnari da savana
`zamTris~ grili mSrali sezoni

III subtropikuli: maRali sezonuri, mSrali udabnos mcenareuloba mniSvnelovnad gamofenili


klimati zedapiriT.

IV xmelTaSua zRvis: zamTris wvimiani sezoni sklerofiluri (gvalva gamZle), yinvisadmi


da zafxulis gvalva mgrZnobiare buCqnari da tyeebi

V Tbili zomieri: dro da dro yinva xSirad zomieri maradmwvane tyeebi, garkveulwilad
zafxulis naleqianobiT yinvisadmi mgrZnobiareni

VI nemoraluri: zomieri klimati zamTarSi yinvagamZle, dacvenadi, zomieri tyeebi


yinviT
VII kontinenturi: mSrali, Tbili da cxeli saTibi miwebi da zomieri udabnoebi
zafxuliT da civi zamTriT

VIII borealuri: civi zomieri grili maradmwvane, yinva gamZle ekalfoTliani tye (taiga)
zafxuliTa da grZeli zamTriT
XI polaruli: Zalian mokle, grili dabali, maradmwavne mcenareuloba, xeebis gareSe,
zafxuliTa da grZeli, Zalain civi zamTriT. romlebic izrdebian mudmivad gayinul niadagze.

mcenareulobaze temperaturisa da naleqianobis tundraSi, 25sm-iani wliuri naleqianobiT


biologiuri efeqtebis mixedviT. temperatura da saSualo temperaturiT yinvasTan axlos
da naleqianoba ganixileba interaqciaSi tenia- da svel tropikul tyeebSi, 400 sm-iani
nobis provinciaTa gansasazRvrad. tenianobis wliuri naleqianobiT da 27C-iani saSualo
provinciebi akavSireben temperaturasa da temperaturiT.
naleqianobas mcenareTa wylis reJimTan. erT-erTi yvelaze farTod aRiarebuli
holdrijis formula gviCvenebs, rom sinotive klasifikaciis sqema aris germaneli ekologis
Tanabrad xelmisawvdomia mcenarisTvis svel hainrix uolteris klimaturi zonebis sistema. es

400
erTwlovani siswraFfve (sm)

tropikuli
300 wvimiani
tye
zomieri
wvimiani
tyeebi
tropikuli
200 sezonuri
tye

zomieri tyeebi

savana, nax. 8-27 mcenareulobaTa tipebis vitak-


100 ekliani
taiga
eriseuli klasifikacia dadebuli xmeleTis
buCqnari
tyiani adgilebi
klimatze. tyian da gaudabnoebul regionebs
buCqnari
Soris gardamaval klimatSi, cecxli, niadagi
udabno tundra
da klimatebi sezonurad gansazRvravs gan-
0
30 20 10 0 10 viTardeba tyiani regioni, saTibi miwebi Tu
buCqnari. (From Whittaker 1975.)
saSualo temperatura (0C)
210

sistema, romelsac cxra ZiriTadi danayofi aqvs, iseve, rogorc klasifikaciis yvela sxva
dafuZnebulia temperaturisa da naleqianobis sqemaSi, gamonaklisi aqac xSiria. sazRvrebi
wliur kursebze. klimatis mniSvnelovani mcenareulobaTa tipebs Soris, saukeTeso
atributebi da maxasiaTebeli mcenareuloba SemTxvevaSi, aramkveTria. metic, yvela mce-
TiToeul am zonaSi warmodgenlia 8-2 cxrilSi. nare klimatze erTgvarad rodi reagirebs.
klimaturi zonebis sazRvrebi eTanxmeba magaliTad, avstraliuri evkaliptebis zogierTi
sinotivisa da sicivis stresis pirobebs, romlebic saxeoba qmnis tyeebs iseT pirobebSi, romelic
mcenaris formis mniSvnelovani ganmsazRvrelebi xelsayrelia mxolod buCqnaris da balaxeulobis
arian. magaliTad, tropikebSi tropikuli klimati ganviTarebisTvis sxva kontinentebze. dabolos,
gansxvavdeba ekvatoruli klimatisgan mkveTrad mcenareulobaze, temperaturisa da naleqianobis
gamokveTili mSrali sezonis dros wylis stresis garda, sxva faqtorebic (topografia, niadagebi,
periodebis saSualebiT. am klimaturi zonebis xanZrebi da sezonuri cvlilebebi klimatSi)
tipuri mcenareuloba aris maradmwavne wvimis moqmedebs. TiToeuli maTgani Tavis niSans
tyeebi, foTolcvenadi tyeebi, savanebi da tovebs mcenareze, riTac kidev ufro usvams
udabnos buCqnarebi. xazs sasicocxlo formebis garemo pirobebis
kidev erTi midgoma ekuTvnis mcenareTa mravalferovnebisadmi adaptaciis mniSvnelobas.
ekolog r.h. uitakers (1975), romelmac mcenareTa
zogierTi struqturuli klasifikaciis da
holdrijis sinotivis provinciebis ideis
8.10 biomis koncefcia bunebriv sa
kombinireba moaxdina erT sqemaSi. man es sqema
myaroSi farTolmasStabiani cvli
gadaitana temperaturisa da naleqianobis
grafikze (nax. 8-27). tropikul da subtropikul lebebis organizebas axdens
mxareebSi saSualo temperaturiT 20C-30C- miuxedavad imisa, rom ar arsebobs ori
mde mcenareTa mravalnairi tipi gvxvdeba _ adgili, sadac saxeobaTa zustad erTnairi
mTeli wlis ganmavlobaSi, namdvili wvimiani Tanasazogadoebebi arsebobs, es erTobebi
tyidan udabnos mcenareebamde. Sualeduri SeiZleba dajgufdes kategoriebad im
klimati xelsayrelia sezonuri tyeebisTvis, dominantur mcenaris formaze dayrdnobiT,
sadac zogierTi an yvela xe kargavs foTlebs romelic mTlianobaSi gansazRvravs Tanasazo-
mSrali sezonis dros da aseve, mcire, mSrali gadoebis xasiaTs. am kategoriebs biomebi
tyeebisTvis mravali saxis ekliani xeebiT. ewodebaT. CrdiloeT amerikis xmeleTis mni-
mcenareTa Tanasazogadoebebi zomier arealebSi Svnelovani biomebia tundra, borealuri
misdeven tropikuli erTobebis magaliTs, igive tye, zomieri foTolcvenadi tye, zomieri
saxis mcenareTa tipebiT. ufro civ klimatSi maradmwvane tye, buCqnari, saTibi da udabno
naleqianoba imdenad mcired gansxvavdeba erTi (nax. 8-28). biomebi gviCveneben mWidro Sesabamisobas
adgilidan meoremde, rom mcenareulobaTa CrdiloeT amerikis umsxviles klimatur
tipebic mcired gansxvavdebian. iq, sadac saSualo zonebTan. miuxedavad imisa, rom TiToeuli
wliuri temperatura 5C-ze dabalia, vitakeri biomi advili sacnobia Tavisi gamorCeuli
aerTianebs mcenareTa yvela asociacias erT mcenareulobiT, mniSvnelovania gavacnobieroT,
tipSi _ tundraSi. rom klasifikaciis sxvadasxva sistemebi ufro
mcenareTa Tanasazogadoebebis formirebaSi, ukeTesad gviCvenebs gansxvavebebs biomebs Soris
temperaturis nebismier diapazonSi naleqianobis da rom erTi biomis maxasiaTeblebi, rogorc
speqtris mSral kideze, gansakuTrebul rols wesi, TandaTanobiT icvleba momdevnoTi. qvemoT
cecxli TamaSobs (Borchert 1950, Daubenmire 1968b, mocemuli umsxvilesi biomebis mokle mimoxilva
ix. nawili 6). magaliTad, afrikul savanebSi, xazs usvams fizikuri garemos ganmasxvavebel
centralur da dasavleT amerikul preriebSi Tvisebebs da imas, Tu rogor gamoixateba es
xSiri xanZrebi anadgurebs xis Tesls da xels saxlis mcenareebis magaliTze.
uSlis maRali tyeebis ganviTarebas. samagierod
ver anadgurebs mravalwlian balaxebs
eqstensiuri fesvTa sistemebiT, romlebic xmeleTis biomebi
uZleben cecxls. xanZris Semdeg fesvebidan
zomier klimats axasiTebs 5-50C saSualo wliuri
warmoiqmneba axali nazardi, romelic swrafad
temperatura dabal simaRleze. aseTi klimati,
vrceldeba dedamiwis zedapirze. iSviaTi
rogorc wesi, ganawilebulia 30N-sa da 45N-s
xanZrebis pirobebSi, mcenareTa Teslebi SeiZleba
Soris CrdiloeT amerikaSi da 40N-idan 60N-s
adaptirebuli gaxdnen da saboloo jamSi,
Soris evropaSi, radgan mas golfstrimis dineba
daCrdilon preriaTa mcenareuloba.
211

aTbobs. yinva mniSvnelovani faqtoria zomier miedineba landSaftidan gruntis wylebis


zonaSi, albaT, gadamwyveti maxasiaTebelic ki, saxiT an miwis zemoT nakadulebisa da
romelic ganasxvavebs mas subtropikuli da mdinareebis saxiT. mcenareulobaSi dominireben
tropikuli zonebisgan. zomier zonaSi biomebi foTolmcveni xeebi, kerZod, muxa, nekerCxali,
diferencirebulia, upirveles yovlisa, nale- wifeli, aryis xe da hikori, xSirad mcire
qebis saerTo odenobiTa da sezonuri niSnebiT. xeebi da buCqebi subkanopiseuli safarveliT.
Tumca yinvis gareSe sezonis, e.w. vegetaciuri balaxeuli mcenareebi amTavreben TavianT zrdas
periodis xangrZlivoba da yinvis sisastike, aseve da yvaviloben adre gazafxulze, sanam xeebi
mniSvnelovania. zomier zonaSi Cven ganvasxvavebT sruliad SeifoTlebian da dafaraven maT mzisgan.
xmeleTis Svid bioms. zomier wiwvovan biomSi (nax. 8-30) dominireben
foTolcvenadi tyis biomi (nax. 8-29) gvxvdeba fiWvebi da sakvebisa da wylis stresis piro-
CrdiloeT amerikaSi, upirveles yovlisa, aSS- bebSi, xSirad qviSian niadagze arseboben.
sa da samxreT kanadis aRmosavleT nawilSi, CrdiloeT amerikis am formaciaTagan yvelaze
magram is aseve xSirad iCens Tavs evropasa da mniSvnelovania atlantikisa da yuris Statebis
aziaSic. es biomi cudad aris ganviTarebuli fiWvnari, Statebis CrdiloeTi didi tbebis
samxreT naxevarsferoSi (axali zelandia da nawilis da kanadis banqsis fiWvnari da dasavleT
samxreT Cile), Sualedur ganedebze SedarebiT amerikis mTis fiWvnari. sakvebi nivTierebebisa da
rbili zamTrebis gamdan, did simaRleze, 180 wylis dabali Semcveloba niadagSi xels ar uSlis
dRemde dabal simaRleze. naleqianoba, rogorc maradmwvane, wiwvovani xeebis ganviTarebas,
wesi, aWarbebs potenciur evapotranspiracias. romlebic uZleben gamoSrobas da nela kargaven
Sedegad, wyali moZraobs niadagSi qvemoT da sakveb nivTierebebs, radgan TavianT wiwvebs isini

udabno
zomieri tye
mTebi, polaruli yinuli,
eqstremaluri garemoebi. savana
zomieri saTibi.
tundra.

tropikuli tye.
Carapali
taiga

nax. 8-28 msoflios umsxvilesi biomebi.


212

nax. 8-29 foTolcvenadi tyis biomi. indianas Statis nax. 8-32 zomieri saTibi biomi. preriebi potavatomis
am magarmerqnianebSi dominirebs muxa da maT aqvT kargad sofelSi, kanzasis Stati (aSS niadagis SenarCunebis samsaxuris
ganviTarebuli buCq-jagnari (aSS tyis samsaxuris mowodebuli) mier mowodebuli foto)

ramdenime wliT inarCuneben. niadagis simSralis


gamo, xSiria xanZrebi da saxeobaTa umravlesobas
SeuZlia, gauZlos xanZriT miyenebul ziansac.
zomieri wvimiani tyis biomi ganviTarebulia
Crdilo-dasavleT aSS-Si, britanuli kolumbiis
wynari okeanis sanapirosTan, samxreT CileSi,
axal zelandiasa da tanzaniaSi. rbili zamTrebi,
Zlieri zamTris wvimebi da zafxulis nisli qmnian
iseT pirobebs, romlebic xels uwyobs saocrad
maRali maradmwvane tyeebis ganviTarebas.
CrdiloeT amerikaSi es tyeebi dominireben
samxreTSi sanapiros wiTeli xeebis saxiT da
nax 8-30. zomieri wiwvovani biomi. jefris fiWvnari inios
erovnul nakrZalSi, kaliforniaSi. (aSS tyis samsaxuris CrdiloeTiT duglasis soWis saxiT (nax. 8-31). es
mowodebuli.) xeebi, rogorc wesi, 60-70 metris simaRlisaa da
SeiZleba 100 metris simaRlesac miaRwion. kargad
ar aris garkveuli, Tu ratom dominireben am
adgilebSi wiwvovani xeebi. wiaRiseulis kvlevebi
gviCveneben, rom mcenareTa es formaciebi Zalian
Zvelia da rom isini arian im tyeebis STamomavalni,
romlebic aq gacilebiT ufro farTod iyvnen
gavrcelebuli meozotur eraSi, daaxloebiT 70
milioni wlis win. tropikuli wviamini tyeebisgan
gansxvavebiT, zomieri wvimiani tyeebis saxeobaTa
mravalferovneba, rogorc wesi, bevrad naklebia.
zomieri saTibi miwebis biomi (nax. 8-32)
viTardeba saSualo temperaturis Sesabamisad iq,
sadac naleqianoba aRwevs 30-85 sm-s weliwadSi.
aq zafxuli cxeli da nestiania, zamTari ki civi.
vegetaciuri periodi matulobs CrdiloeTidan
samxreTisken. Crdilo amerikis saTib miwebs
xSirad preriebs uwodeben. vrceli saTibi miwebia
centralur aziaSic, sadac maT stepebs uwodeben.
radganac wliuri naleqianoba dabalia, organuli
detritebi swrafad ar iSlebian, niadagic ar aris
zedmetad datutianebuli da mdidaria sakvebi
nivTierebebiT. mcenareulobaSi balaxeuloba
dominirebs, romlebic saTibi miwebis notio
nax. 8-31 zomieri wvimiani tyis biomi. wiTeli xeebi, adgilebSi 2 metris simaRles aRweven da nakleb
romlebic CrdiloeT kaliforniis zomier wvimian tyeebSi
simaRles SedarebiT mSral adgilebSi. aq aseve
izrdebian (aSS tyis samsaxuris mowodebuli)
213

Warbad moipoveba arabalaxeuli mcenareuli didi auzis umetes nawils dasavleT SeerTebul
saxeobebi, romlebsac ,,forbi (nebismieri StatebSi. regionis CrdiloeT nawilSi aris
arabalaxeuli mcenare) ewodeba. saTib miwebSi dominanti mcenare abzinda, maSin rodesac
xanZrebs erT-erTi yvelaze dominirebadi gavlena samxreTisken da SedarebiT notio niadagSi
aqvT, gansakuTrebiT iq, sadac garemo Sreba dominireben farTod gavrcelebuli Rvia da
zafxulis dros. saTibi miwebis mraval saxeobas fiWvi, qmnian ra 10 metrze dabali simaRlis tyian
cecxlgamZle miwisqveSa Reroebi an Rrma fesvebi raionebs balaxis iSviaTi safariT. buCqnarebSi
aqvT, romlidanac amodis axali nazardebi. wlis umetesi periodis ganmavlobaSi potenciuri
zog saxeobas SeiZleba cecxlgamZle Teslebic aorTqleba aWarbebs naleqianobas, niadagi
hqondes. marTlac saTibi miwebi sakmaris naleqs mSralia da maTSi arc nakadulebi da mdinareebi ar
iReben imisTvis, rom xeli Seewyos tyeebis formirdeba. cecxli aq iSviaTad Cndeba, radgan es
ganviTarebas, magram xanZrebi anadgureben tyeebs. adgili mcire raodenobis sawavavs warmoSobs. am
aseTi biomebis umravlesoba soflis meurneobaSi biomis dabali produqtiulobis gamo, saqonlis
gamoiyeneba. saZovarze siarulma SeiZleba didi zewola
iq, sadac naleqianoba weliwadSi 25-50sm- moaxdinos mcenareulobaze da SeiZleba, xeli
mde meryeobs, zamTari civia, zafxuli Tbili Seuwyos iseTi buCqebis ganviTarebas, romlebic
da saTibi miwebi zomieri buCqnaris biomebSi ar gamodgebian saWmelad. marTlac, mravali
gadaizrdebian (nax. 8-33). buCqnaris biomi moicavs mSrali saTibi miwa dasavleT SeerTebul StatebSi
da danarCen samyaroSic buCqnarebad iqca balaxis
mWamelebis mier balaxis ganadgurebis Sedegad.
xmelTaSua zRvis tyis biomi (nax. 8-34)
ganTavsebulia 30-40 ganedze ekvatoris
CrdiloeTiT da samxreTiT (evropaSi cotaTi
ufro maRla) kontinenturi miwebis dasavleT
mxares. am biomis warmomadgenelTa Soris arian
samxreT evropa da samxreT kalifornia CrdiloeT
naxevarsferoSi da centraluri Cile, samxreT
afrikis keipis regioni da samxreT- dasavleTi
avstralia samxreT naxevarsferoSi. xmelTaSua
zRvispira klimats axasiaTebs zamTris wvimebi
Tbili temperaturiT da zafxulis gvalvebi. es
klimati xels uwyobs 1-3 metris simaRlis sqeli,
maradmwvane, buCqovani mcenareebis zrdas Rrma
fesvebiTa da gvalvagamZle foTlebiT. xmelTaSua
zRvis mcenareebi, romlebsac rogorc wesi, aqvT
mcire, xangrZlivad gamZle foTlebi, cnobilia
nax. 8-33 zomieri buCqnaris biomi. ziomis erovnuli
parki, iutas StatSi. (aSS niadagis SenarCunebis samsaxuris
rogorc sklerofiluri (magarfoTliani)
mowodebuli) mcenareebi. xmelTaSua zRvis biomebSi

nax. 8-34 xmelTaSua zRvis tyis biomi. samxreT kaliforniis


sanapiros Carapeli. (aSS tyis samsaxuris mowodebuli)
214

xSiria xanZrebi da mcenareTa umravlesobas CrdiloeTiT, Zalian iSviaTi wvimebiT (weliwadSi


cecxlgamZle Teslebi an fesvTa sistema aqvT, 25 sm-ze naklebi) da grZeli vegetaciuri
romlebic xelaxla yvaviloben xanZris Semdeg. periodebiT (nax. 8-35). dabali naleqianobis
mravali adamiani centraluri aziis mSral gamo, subtropikuli udabnoebis niadagebi
adgilebs udabnos uwodebs (monRoleTis da gamofitulia, virtualurad moklebuli organul
gobis udabno maT Soris yvelaze cnobilia) nivTierebebs da neitraluri pH-is. kalciumis
magram am `udabnoebis~ klimati da mcenareuloba karbonatis gaumtari ortSteinebi (mkvrivi
didad gansxvavdeba subtropikul sartyelSi niadagqveSa plastebi) xSirad formirdebian
ganlagebuli mSrali adgilebisgan, romlebic wylis gaJonvis, SeRwevis zRvrebTan erTi
gars ertymian dedamiwas. gobis udabno xvdeba metris an nakleb siRrmeze. im dros, rodesac
valteris kontinentur klimatur zonaSi (ix. abzinda dominirebs didi auzis `udabnoebSi~,
cxrili 8-2), romelsac dabali naleqianoba da kreozotis buCqi ikavebs Tavis adgils amerikis
civi zamTrebi axasiaTebs. es klimati, romelic subtropikul udabnoebSi. SedarebiT notio
hgavs CrdiloeT amerikis didi auzis da zRvis adgilebi xels uwyobs sukulenturi kaqtusebis,
donidan maRla mdebare dasavleTis mindvrebis buCqebis da patara xeebis (rogoricaa magaliTad,
klimats, iwvevs mSrali saTibi miwebis, stepebis meskitis paloverde) gavrcelebas. subtropikul
da buCqnarebis warmoSobas. iq, sadac naleqianoba udabnoTa umravlesobaSi zafxulobiT adgili
nulamde dadis, mcenareebic Sesabamisad aqvs xanmokle naleqebs, romlis drosac
mcirdebian da landSaftic ufro qvisa da mravali balaxeuli mcenare Rvivdeba miZi-
qviSisaa, vidre mcenareuli. nebuli Teslebidan, swrafad izrdeba da
subtropikuli udabnos biomi viTar- mravldeba im dromde, sanam niadagi xelaxla
deba 20-30 ganedebze ekvatoris samxreTiT da gamoSreba. subtropikuli udabnoebis mcenareTa
umravlesoba yinvas ver uZlebs. aq mcenareuli
safari gacilebiT mravalferovania, vidre
zomieri sartylis mSral adgilebSi.

borealuri da polaruli
biomebi
CrdiloeT naxevarsferoSi da tropikuli da sub-
tropikuli arealebis did simaRleebze sam-sami
saxis biomebi arseboben. boraluri tyis biome-
bi (xSirad mas taigasac uwodeben, nax. 8-36) ga-
daSlilia farTo sartyelze daaxloebiT 50N-is
CrdiloeTiT...zomier da tropikul klimatur
zonebSic ki, did simaRleze moipoveba iseTi mce-
nareuloba, romelic hgavs arqtikul tundras da
Seicavs zogierT, misTvis damaxasiaTebel an mis
mona-Tesave saxeobas. am sasicocxlo zonas al-
puri tundris biomi ewodeba. es adgilebi iwye-
ba xeebis zrdis zeda sazRvarze maRla (nax. 8-38),
yvelaze farTod, CrdiloeT amerikis kldovan
mTebSi da centraluri aziis tibetis platoze.
msgavsebis miuxedavad, alpur da arqtikul tun-
dras mniSvnelovani gansxvavebebi aqvT. alpur
tundras aqvs ufro Tbili da grZeli vegetaciu-
li periodebi, meti naleqianoba, naklebad mkacri
zamTari, meti produqtiuloba da saxeobaTa mra-
valferovneba, vidre arqtikul tundras. aseve,
alpur tundras ar axasiaTebs niadagis mudmivi
gamyinvareba. Tumca, rogorc maRalganedobriv
tundraSi, swored zamTris mkacri pirobebi zRu-
nax. 8-36 borealuri tyis biomebi. daven xeebis zrdas.
(r.b.suteris mowodebuli)
215

nax. 8-37 tundris biomi.


aliaskis tundra, naCvenebia niadagis
zedapiruli fenis gayinvisa da
galxobis gamo Seqmnili poliginaluri
struqturebi miwaze (aSS niadagis
SenarCunebis samsaxuris mowodebuli)

ekvatoruli da tropikuli tropikul wvimian tyes xSirad axasiaTebs


biomebi naleqianobis ori piki, romlebic emTxveva
buniobas (Tanabari xangrZlivobis dRe da
msoflios regionebSi ekvatoridan 20-iT
Rame), Seesabameba ra periodebs, rodesac
CrdiloeTiT an samxreTiT temperatura dRe-
tropikTaSorisi konvergencia faravs
Ramis ganmavlobaSi ufro metad meryeobs, vidre
ekvatorul regions. wvimiani tyis niadagebi
saSualo Tviuri temperatura wlis ganmavlobaSi.
sveli da Rrmad gamoqarvadebia. radganac isini
saSualo temperatura zRvis doneze, rogorc wesi,
SedarebiT Tavisufalia humusisa da webosgan,
aWarbebs 20C-s. garemoebi tropikuli ganedebis
aluminisa da rkinis oqsidebis Semcvelobis gamo,
sazRvrebSi gansxvavdeba wvimebis sezonuri
aqvT mowiTalo feri da sakvebi nivTierebebis
kursiT, romelic qmnis mcenareulobis mudmiv
Sekavebis mcire SesaZleblobebi. niadagis
gradients nestiani, sezonuri wvimiani tyeebidan
dabali kvebiTi statusis miuxedavad, wvi-
dawyebuli, sezonur tyeebamde, buCqnarebamde,
miani tyeebis mcenareulobaSi dominirebs
savanebamde da udabnoebamde. tropikul biomebSi
30-40 metriani maradmwvane xeebi, romlebSic
yinva ar aris, maRal simaRlezec ki. tropikuli
SigadaSig gamoereva xeebi, romlebic eqcevian
mcenareebi da cxovelebi ver itanen yinvas. am
tyis kanopis Tavze da maTi simaRle 55 metrs
ekvatorul da tropikul klimatur zonebSi
aRwevs. vinaidan am xeebis wylis stresi maRalia,
tipurad gansxvavdeba sami biomi.
maTi simaRlisa da aqedan gamomdinare, mzis
tropikuli wvimiani tyis biomi viTardeba
zemoqmedebisTvis xelmisawvdomobis gamo, isini
klimatSi, romelic yovelTvis Tbilia da iRebs
xSirad foTolcvenadia, maradmwvane tyeSic
sul mcire 200sm naleqs wlis ganmavlobaSi, am
ki. tropikul wvimian tyeebs aqvT mcire xeebis,
dros, Tvis ganmavlobaSi misi raodenoba ar aris
buCqebis da balaxeulobis safaric, magram es
xolme 10sm-ze naklebi. es pirobebi arsebobs
sakmaod iSviaTia, radganac Zalian mcire sinaTle
tropikebis farglebSi sam mniSvnelovan regionSi.
aRwevs tyeSi. mcocavi lianebi an xis lerwmebi da
esenia: amazonisa da orinokos auzi samxreT
epifitebi, mcenareebi, romlebic sxva mcenareebis
amerikaSi, damatebiTi adgilebiT centralur
totebze izrdebian da niadagSi ar arian
amerikasa da braziliis atlantikuri sanapiros
fesvgadgmulni (maT xSirad haeris mcenareebsac
gaswvriv. isini Seadgenen amerikis wvimian
eZaxian), stimulirebulia Tavad tyis kanopeSi
tyes; areali samxreT-dasavleTi afrikidan
(nax. 8-39). saxeobaTa mravalferovneba aq yvelaze
dasavleTisken mdinare kongos auzamde Seadgenen
maRalia nebismier sxva adgilTan SedarebiT
afrikis wviamian tyes da indomalaiziuri wvimiani
dedamiwaze.
tye faravs samxreT aRmosavleT aziis nawilebs
wvimiani tyis biomis produqtiuloba
(maT Soris vietnami, tailandi da malaiziis
maRalia nebismier sxva saxmeleTo biomTan
naxevarkunZuli), kunZulebs aziasa da avstralias
SedarebiT da misi mudmivi biomasa aWarbebs
Soris, maT Soris filipinebs, borneos da axal
yvelas, garda zomieri wvimiani tyisa. mudmivad
gvineas da avstraliis kvinslendis sanapiros.
maRali temperaturis da Warbi sinotivis gamo,
216

nax. 8-38 yinvianma qarma moglija


am xeebis totebi da qerqi, romlebic
izrdebodnen tyis biomis da tundris
sazRvarTan axlos kolorados kldovan
mTebSi (aSS tyis samsaxuris mowodebuli)

mcenaris Camonacveni male iSleba da misgan


warmoSobili sakvebi nivTierebebi maSinve
Seiwoveba mcenareebis mier. sakvebi nivTierebebis
swrafi ciklireba xels uwyobs wviamiani tyis
maRal produqtiulobas, magram aseve saocrad
daucvels xdis wviamiani tyis ekosistemas
Carevisadmi. rodesac tropikuli wvimiani tyeebi
iCexeba, mravali sakvebi nivTiereba erTmeva
niadags an adis haerSi. daucveli niadagi erozias
male ganicdis da mdinareebs naleqiTa da
SlamiT avseben. mraval SemTxvevaSi garemo male
degradirdeba da landSafti araproduqtiuli
xdeba.
tropikuli sezonuri tyis biomi
(nax. 8-40) viTardeba tropikebSi ekvatoridan
10-s miRma samxreTiT da CrdiloeTiT. am klimats
xSirad axasiaTebs mkveTrad gamoxatuli mSrali
sezonebi, romelic Seesabameba zamTars zomier

nax. 8-39 tropikuli wvimiani tyis biomi. lianebi da nax. 8-41 savanas biomi. gvalvasTan adaptirebuli xeebi
epifitebi etanebian xeebs panamis am dablob tropikul wvimian SigadaSig gafantulia keniis samurus olqis saTib miwebSi (aSS
tyeSi (v.j. smitis mowodebuli) soflis meurneobis ganyofilebisa da niadagis SenarCunebis
samsaxuris mowodebuli)
217

da maRal ganedebze. tropikebis sezonur mixedviT. ganviTarebis ekologiis, rogorc


tyeebSi upiratesoba foTolcvenad xeebs aqvT, mecnierebis, Camoyalibebis umetesi drois
romlebsac foTlebi scvivaT wylis stresis ganmavlobaSi xmeleTisa da wylis ekologebma
sezonis dros. SedarebiT grZeli da ufro sastiki damoukideblad daagroves koncenfciebi da
mSrali sezonebi aisaxeba dabali simaRlisa da aRweriTi terminebi ekologiuri sistemebisTvis.
ufro ekliani mcenareulobis ganviTarebaSi. Sedegad, wylis `biomebi~ ar arsebobs im mniSvne-
eklebi icaven mcenareebs balaxismWameli lobiT, romliTac es terminebi xmeleTis
cxovelebisgan, rac sabolood iwvevs ekliani ekosistemebTan mimarTebaSi gamoiyeneba.
buCqnarebis ganviTarebas namdvili udabnos marTlac, mcenareuli koncefciis gamoyeneba
saocrad mSral pirobebSi. amgvari landSaftebi SeuZlebeli iqneboda wylis sistemebSi, radganac
mTebis qedebis wviamian CrdilSi iCenen Tavs upirvelesi mwarmoeblebi wylian ekosistemebSi
an ganTavsebulni arian civdinebiani okeanis arian erTujrediani wyalmcenareebi, romlebic
sanapiros gaswvriv. ar qmnian `mcenareulobas~ damaxasiaTebeli
savana SeiZleba ganvsazRvroT, rogorc saTibi struqturiT. Sedegad, wylis sistemebis klasifi-
miwa iSviaTi xeebiT. is tipuria mSrali tropikebis kacia, upirveles yovlisa, efuZneba fizikur
didi arealebisTvis, gansakuTrebiT afrikaSi. maxasiaTeblebs: marilianobas, wylis moZraobas,
tropikuli savanis bioms (nax. 8-41) saSualod siRrmes, temperaturas da a.S.
weliwadSi 90-150sm saSualo naleqianoba aqvs, didi saxis wylis garemoi aris dinebebi,
magram sami-oTxi umSralesi Tvis ganmavlobaSi tbebi, estuariebi (delta) da okeaneebi. dinebebi
is iRebs 5sm-ze nakleb naleqs TiToeul TveSi. iqmneba yovelTvis, roca naleqianoba aWarbebs
xanZrebi da balaxismWamelebi mniSvnelovan aorTqlebas da zedmeti wyali drenaJirdeba
rols asruleben savanis biomis xasiaTis miwis zedapiridan. mcire dinebebSi ekologebi
SenarCunebaSi, radgan balaxebs, mcenareebis sxva ganasxvaveben Wavli-livlivis arealebs, sadac
formebisgan gansxvavebiT, ukeT SeuZliaT am wyali Cqara miedineba qvian safuZvelze da
movlenebis TanxlebiT arseboba. xSirad, rodesac auzis arealebs, romlebic arian nela moZravi
balaxismWamelTa mier balaxis Zova zomieria, wylis gacilebiT Rrma zonebi. wyali kargad
xolo xanZrebi kontrolirdeba, savanis garemoSi aris JangbadiT datvirTuli WavlebSi, auzebSi
sezonuri tye iwyebs ganviTarebas. SesaZlebelia, ki, Slami da organuli nivTierebebi grovdeba.
rom afrikis savanis vrceli adgilebi Tavis organul nivTierebaTa warmoeba mcire dinebebSi
xasiaTs adamianur saqmianobas umadlodnen xSirad aloqtonuri nivTierebebis xarjze xdeba
mravali aTwleulis ganmavlobaSi. (berZnuli chthonos-idan, niSnavs `dedamiwis~ da
allos-idan, niSnavs, `sxvas~) es aris organuli
masala, rogoricaa magaliTad foToli,
romelic wylian garemoSi garedan xvdeba.
8.11 wylis sistemebis klasifikacia dinebebi izrdeba ganvlil manZilTan erTad,
damyarebulia fizikur maxasiaTe rodesac isini erTdebian da qmnian mdinareebs.
blebze rac ufro msxvilia mdinare, miT metia misi
saxlSi SeZenili an avtoqtonuri produqcia.
biomebis koncefcia xmeleTis ekosisteme-bisTvis mdinaris kontinuumis koncefcia saTavesa da
ganviTarda da biomebi upirvelesad gansxvavdeba mdinaris SesarTavs Soris mudmivi cvlilebidan
dominanturi mcenareulobis zrdis formebis momwifda. Tu mdinaris dinebas CavyvebiT, wyali

nax. 8-40 tropikuli sezonuri tyis biomi. (p.feinsingeris


da m.l. qramfis mowodebuli)
218

ufro Tbili, mdored da sakvebi nivTierebebiT dumfarebi (nax. 8-42). Ria wyali sanapiro zonis
mdidari, xolo ekosistemebi ufro kompleq- miRma aris mtknari wylis zona, sadac xdeba
suri da produqtiuli xdeba. mdinariseuli umniSvnelovanesi motivtive erTujrediani
ekosistemebis ganmasxvavebeli Tviseba isaa, rom wyalmcenareebis anu planqtonis produqcia.
organuli masalebis, maT Soris mcenareebisa tbebi aseve pirobiTad SeiZleba dayofilni iyvnen
da cxovelebis mudmivad dabla Catana xdeba vertikalurad, sinaTlis SeRwevisa da wylis
dinebis mier. mdinariseuli sistemebi arsebobs Termulad stratificirebuli fenebis mixedviT
wonasworobis mdgomareobaSi, es e.w. dine- (ix. 8.2 seqcia). danaleqebi tbisa da tborebis
bis mimarTulebiT dreifi dabalansebulia fskerze qmnian bentosis (fskerze mcxovrebi)
cxovelebis aqtiuri gadaadgilebiT dinebis gansakuTrebul sabinadros soros cxovelebisa
sawinaaRmdego mimarTulebiT, sistemis dinebis da mikroorganizmebisTvis.
sawinaaRmdego mimarTulebis produqtiulobiT estuariebi gansakuTrebuli saxis garemoe-
da gareSe masalebis mier gakeTebuli SenataniT. bia, romlebic mdinareebis SesarTavebTan
tbebi iqmneba nebismieri saxis CaRrmavebaSi. yalibdebian, gansakuTrebiT iq, sadac gamo-
mniSvnelovan wilad wylis amgvari masebis dinebas nawilobriv xuravs landSafti an
dagroveba glaciaciis Sedegia, procesis, barieruli kunZulebi. estuariebis unikaluri
romelic tovebs amoWril auzebs da yinulovan xasiaTi momdinareobs mtknari da mariliani
depozitebSi damarxul yinulis blokebs. es wylis SeevaSi, romelSic zRvis mravali saxis
yinulebi TandaTanobiT dneba da qmnis tbebs. organizmis larvebi izrdeba didi raodenobiT.
tbebi aseve warmoiqmneba geologiurad aqtiur amasTan, mdinareebis mier Semotanili sakvebi
regionebSi, rogoricaa magaliTad, afrikis nivTierebebis swrafi cvla zedapiris wylebsa
riftuli veli, sadac dedamiwis qanebis da danaleqebs Soris iwvevs saocrad maRal
vertikaluri Zvrebis Sedegad Seiqmna auzi, produqtiulobas estuariebSi. radganac
romelSic Semdgom wyali dagrovda. mdinaris estuariebi zedapiruli adgilebia, romlis
farTo auzebi, rogoricaa misisipisa da amazonis farglebSic aris danaleqebi, maT xSirad
velebi, SeiZleba Seicavdnen Zvel tbebs, romlebic esazRvreba eqstensiuri miqceva-moqceviTi
arian ZiriTad kalapotSi momxdari cvlilebebis Waobebi, romlebsac Tavis mxriv axasiaTebT
Sedegad yofili mdinaris gadaWrili farTo naxevradCaZiruli mcenareebi (wyalSi
xveulebi. mTliani tba SeiZleba CaiTvalos biomad, fesvgadgmuli mcenareebi, romlis zeda nawili
magram is dayofilia regionebad, romelTagan wylidan aris amoweuli). marTlac, Waobebi,
TiToeuls sakuTari xasiaTi aqvs. sanapiro zona romlebic gars ertymian estuariebs dedamiwis
aris zedapiruli zona tbis napiris gaswvriv, yvelaze produqtiul garemoTa ricxvSi,
romlis farglebSic moipoveba fesvgadgmuli arian sakvebi nivTierebebis maRali donisa da
mcenareuloba, rogoricaa magaliTad, TeTri wylis stresis ar arsebobis gamo. es Waobebi

nax. 8-43 sanapiro zonas, romelic xelmisawvdomia


haerisTvis dReSi orjer, SeuZlia, xeli Seuwyos
wyalmcenareebis da cxovelebis produqtiulobis zrdas,
rogorc kanadis niu burinsvikis sanapirozea.
219

es xSirad maRali produqtiulobis regionia,


radgan ganaTebuli wylis zedapiruli fenebi
didad ar aris daSorebuli qvemoT daleqil
SlamSi sakvebi nivTierebebis regeneraciisgan,
xolo Zlier talRebs SeuZliaT, amodevnon
nivTierebebi zedapirze 100-200 metris
siRrmidanac ki. neritikuli zonis miRma zRvis
fskeri moulodnelad ecema okeanuri zonis
did siRrmeebamde, aTasobiT metriT qvemoT. aq
produqcia, rogorc wesi, mkacrad SezRudulia
sakvebi nivTierebebis dabali xelmisawvdomobis
gamo. rogorc neritikuli, ise okeanuri
zonebi dayofilia vertikalurad fotur anu
evfotur zonebad, sadac sakmarisi sinaTlea
fotosinTezisTvis da afotur, sinaTlis gareSe
zonebad, sadac organizmebi, ZiriTadad zemodan
Camosul organul nivTierebebzea damokidebuli.
im dros, rodesac Ria okeanes udabnos
adareben, marjnis rifebi tropikuli
wviamiani tyeebis msgavsia, rogorc biolo-
nax. 8-44 marjnis rifebis maRali produqtiuloba giuri produqtiulobis simdidriT, ise maTi
Tbil tropikul wylebSi iZleva Warb sakvebs sxvadasxva, sabinadros mravalferovnebis mixedviT
mravalferovani biologiuri erTobisTvis. (f.j.Tzimilusis, (nax. 9-44). rifebis Semqmneli marjnebi binadroben
amerikuli sanapiro sazogadoebis mier mowodebuli foto)
Tbili okeaneebis mcire siRrmeze, sadac wylis
temperatura Cveulebriv wlis ganmavlobaSi
20C-ze maRali rCeba. mravali marjnis rifi
Semdeg imuSaveben Warb organul nivTierebebs viTardeba vulkanebis garSemo, romlebic
estuariebis ekosistemaSi, rac Tavis mxriv, xels farTodaa gavrcelebuli dasavleT wynar da
uwyobs estuariisa da zRvis saxeobebis Warbi indoeTis okeaneebSi. vulkanebi Tavad SeiZleba
populaciebis ganviTarebas. TandaTanobiT gaqrnen eroziisa da sakuTari
dedamiwis zedapiris umetesi nawili wonis gamo CaSlis Sedegad, magram manam, sanam
okeaneebiTaa dafaruli. wylis safaris qveS marjnis zrdis siCqare aswrebs Slis siCqares,
ganlagebulia uzarmazari kompleqsuri rifi ganviTarebasa da zrdas ganagrZobs. sabaloo
sfero, romelSic saocrad mravalferovani jamSi, SeiZleba darCes mxolod marjnis rkali
ekologiuri pirobebi da ekosistemebi atoli, romelic gamokveTs yofili vulkanuri
arsebobs. sazRvao sistemaTa mravalferovneba kunZulis mdebareobas. rifis mravalricxovani
sxvadasxva temperaturis, siRrmis, dinebis, mosaxleoba ikvebeba morkaluli vulkanis daSliT
substratebis da zRvis miqcevebis Sedegebia. warmoSobili sakvebi nivTierebebiT da Rrma
mravali sazRvao ekologi aRiarebs siRrmis wylis dinebebiT, romlebic zemoT amoidevnebian
mixedviT diferencirebul ramdenime zonas. kunZulis profilis gamo. marjnebi ormagad
sanapiro zona (SeadareT tbebis sanapiro produqtiulni arian, radgan isini TavianT
zonebs) vrceldeba moqceva-miqcevis umaRles qsovilSi Seicaven simbiotur fotosinTezur
da umdables doneebs Soris da garkveul wilad, wyalmcenareebs, romlebic agroveneb naxSirbadis
xelmisawvdomia haerisTvis moqcevaTaSoris energias maTi fenomenaluri zrdis siswrafis
periodSi misi poziciis Sesabamisad (nax. 8-43). safuZvels.
swrafi cvlileba ekologiur pirobebSi, unikaluri Tvisebebi, romlebic axasiaTebs
moqcevaTaSorisi diapazonis farglebSi, xSirad bioms da wylis sistemis TiToeul tips, mJRavndeba
qmnis organizmTa mkveTr zonirebas uwylobis ekosistemis struqturisa da funqciis nebismier
pirobebSi arsebobis maTi atanis unaris mixedviT. aspeqtSi. yvelaze pirdapiri gza am atributebis
yvelaze dabali miqceviTi donis Semdeg 200 metr Sesafaseblad aris masSi energiis dinebis da
siRrmemde neritikuli zona iSleba, romelic ekosistemaSi sakvebi nivTierebebis ciklirebis
Seesabameba kontinenturi Selfis sazRvars.
220

daskvna
1. temperaturisa da naleqianobis globalur foTlebis masaze. mateba fotosinTezSi zrdis
sistemebs gansazRvravs mzis radiacia adgilo- evapotranspiraciasac. regionuli gansxvavebebi
briv don eze da qarebis da okeanis dinebebis mier evapotranspiraciaSi TvalSisacemia.
motanili siTburi energiis xelaxali ganawileba.
Tbili tropikuli haeri maRla adis ekvatorTan 8. mcenareTa geografiuli gavrceleba ganisaz-
da miemarTeba CrdiloeTisa da samxreTisken, Rvreba upirveles yovlisa klimatis mixedviT
grildeba da xdeba ufro mkvrivi am procesSi. maSin, rodesac globaluri gavrceleba re-
ekvatoridan daaxloebiT 30-ze CrdiloeTiT gionebSi icvleba topografiisa da niadagebis
da samxreTiT grili, mkvrivi haeri eSveba da Sesabamisad.
miemarTeba ekvatorisken zedapiruli haeris
dinebebis saxiT, romlebic xvdebian erTmaneTs 9. klimati mniSvnelovan gavlenas axdens mcena-
tropikTaSorisi konvergenciis wertilSi. reTa da cxovelTa adaptaciebze. TiToeul
cirkulaciis am sistemas hedlis seqcia ewodeba. klimatur regions gaaCnia damaxasiaTebeli
vegetaciuri formebi, romlebic gansxvavdebian
2. okeaneTa dinebebi gavlenas axdens klimatze zogadi TvisebebiT, foTolTa morfologiiTa da
dedamiwis zedapirze siTbos gadatanis saSu- zrdis modeliT.
alebiT. civwyliani okeanis dinebebi, rogorc
wesi, mimarTulia tropikebisken kontinentebis 10. mixvdnen ra, rom mcenaris forma pirdapir
dasavleT sanapiros gaswvriv, xolo Tbilwyli- kavSirSia klimatTan, holdrijma da vitakerma
ani dinebebi _ zomieri regionebisken kontinen-
gamoyves mcenareulobaTa umsxvilesi regionebi
tebis aRmosavleT sanapiros gayolebaze.
adgilobrivi naleqianobisa da temperaturis
safuZvelze. klasifikaciis msgavsi sqemebi xazs
3. sezonurobas iwvevs yovelwliuri mzis msvl-
usvams damokidebulebas temperaturasa da wylis
eloba CrdiloeTisken da masTan asocirebuli
xelmisawvdomobas Soris da amiT kidev erTxel
qarebisa da naleqianobis sartylebis ganedo-
aRiarebs sezonurobis, niadagebisa da cecxlis
brivi moZraoba samxreTisken. sezonuri cvli-
mamodificirebel efeqtebs.
leba wylis temperaturaSi iwvevs cvlilebebs
okeaneSi wylis moZraobis struqturaSi.
11. globaluri sasicocxlo zonebi sqematu-
4. sezonuri daTboba da agrileba Zireulad rad SeiZleba dominantur mcenareulobaze
cvlis zomieri zonis tbebis maxasiaTeblebs. dayrdnobiT gamosaxos. amgvar arealebs biomebi
zafxulis ganmavlobaSi amgvari tbebi strati- ewodebaT. biomebi araa erTiani biologiuri
ficirebulia, sadac Tbili zedapiruli fena erTeulebi, magram isini warmoadgens global-
(epilimnoni) gamocalkevebulia civi qveda fenis- uri masStabiT bunebrivi samyaros organizebis
gan (hipolimnonisgan) basri Termoklinis mier. efeqtur saSualebas.
gazafxulsa da Semodgomaze temperaturis pro-
fili siRrmesTan erTad xdeba ufro erTgvari da 12. dedamiwis areali 30N-sa da 45N-s Soris
iZleva vertkaluri gadaadgilebis saSualebas. CrdiloeT amerikaSi da 40N-sa da 60N-s Soris
evropaSi iwodeba zomier zonad. zomieri zonis
5. periodulma cvlilebebma klimatSi, ro- biomebi moicaven foTolcvenad tyeebs, zomier
goricaa magaliTad, El Nio-samxreT oscilaciis wiwvovan tyeebs, zomier wvimian tyeebs, zomier
(ENSO) movlenis Sedegebi, SeiZleba gamoiwvios
saTib miwebs, zomier buCqnarebs, xmelTaSua
biologiuri Tanasazogadoebebis masobrivi
zRvis tyis zonebs da subtropikul udabnoebs.
ganadgureba globaluri masStabiT. Tanamedrove
farTomasStabiani ENSO movlenebi moxda 1982-1983
da 1997-1998 wlebSi. 13. borealuri tye, tundra da alpuri tundra
maRali ganedebisTvis damaxasiaTebeli biomebia.
6. topografia da geologia iwvevs ufro zogadi tropikuli wvimiani tye, tropikuli sezonuri
klimaturi sistemebis cvlilebebs adgilobriv tye da tropikuli savana im biomebisa, romlebic
garemo pirobebSi. mTebi abrkolebs wvimas, qmnis moipovebian 20-ze ekvatoridan.
ra wvimis Crdilebs TavianT qaris sawinaaRmdego
ferdobebze. pirobebi did simaRleze gvanan pi- 14. mcenareulobis Tvisebebze dafuZnebuli
robebs maRal ganedebze. niadagis maxasiaTeble- biomebis koncefcia ganviTarda xmeleTis ekosis-
bi asaxaven qvemoT arsebuli qviani safuZvlis temebisTvis. wylis sistemebis klasifikacia xor-
xarisxs da xandaxan awarmoeben specializebul cieldeba fizikuri maxasiaTeblebis mixedviT:
floras. marilianoba, wylis moZraoba da wylis siRrme
safuZvelze. wylis sistemebis umsxvilesi tipe-
7. aorTqlebis intensivoba damokidebulia bia dinebebi, tbebi, estuariebi da okeaneebi.
temperaturaze, niadagSi wylis maragsa da
221

savarjiSoebi
1. mokled aRwereT Tqveni qveynis sezonuri 2. aRwereT sezonuri klimaturi pirobebi, rom-
amindis sistemebisa da klimaturi pirobebis lebic gamoiwvevda mtknar tbaSi gadatrialebis
Sesaxeb. daurTeT detalebi temperaturisa da mxolod erT periods. ipoveT adgili dedamiwaze,
naleqianobis Sesaxeb da gaakeTeT komentarebi sadac amgvari araviTari piroba Tavs ar iCens.
im mniSvnelovan uCveulo movlenebze, romlebic
xandaxan iCens Tavs (mag. tornadoebi, qariSxlebi, 3. Tqven aRmoaCineT, rom dgaxarT guZonis
wyaldidobebi). aRwereT, rogor axdens gavlenas yuresTan, manitobas provinciis qalaq CerCi-
TvalSisacemi topografiuli maxasiaTeblebi lis CrdiloeTiT. ra biomSi xarT? globusis an
amindze. msoflio rukis gamoyenebiT daadgineT qalaqi am
TavSi naxseneb yvela biomSi.
222

nawili 3

energia da
materialebi
ekosistemaSi
223

i
cocxlis energia moedineba usicocxlo fizikuri garemodan fotosinTezis meSveo-
biT. energiis dineba ekosistemaSi miiRweva organizmebis kvebiTi urTierTobebis sa-
SualebiT. energetikuli transformaciebi moicaven ekosistemaSi iseTi elementebis
moZraobas, rogoricaa naxSirbadi, azoti da fosfori. mesame nawilSi Cven avxsniT process,
romlis drosac energia da nivTierebebi moZraobs ekosistemaSi da moicaven interaqciebs
fizikur da biologiur garemoebs Soris.

ekosistemis koncenfciis ganviTareba warmoadgens ekologiis, rogorc mecnierebis,


ganviTarebis mniSvnelovan sawyis nawils (IX Tavi). meaTe TavSi yuradRebas gavamaxvilebT
bunebriv samyaroSi energiis transformaciis meqanizmze. vnaxavT, rom xmeleTisa da wylis
ekosistemebSi sxvadasxva faqtorebi axdens gavlenas fotosinTezis siCqareze. Cven aseve
gagacnobT kvebiTi jaWvis koncenfcias da giCvenebT rogor axdens gavlenas kvebiTi jaWvis
ekologiuri efeqturoba ekosistemaSi energiis dinebis siCqareze.
energiis dinebas ekosistemebSi Tan axlavs nivTierebaTa moZraobac, romelic Tavs iCens
rogorc globaluri, ise adgilobrivi masStabiT. Mme-11 TavSi Cven aRvwerT wylis, azotis,
fosforisa da sxva mniSvnelovani nivTierebebis mimoqcevis globalur ciklebs. ganvsazRvravT
adamianebis mier gamowveuli cvlilebebis potenciur gavlenas am ciklebze. mravali iSviaTi
elementi adgilobrivad unda regenerirdes daSlisa da mineralizaciis saSualebiT. es
regeneraciuli procesebi, romlebic damokidebulia sokoebsa da mikroorganizmebze,
SeiZleba zRudavdnen ekosistemaTa produqtiulobas, rogorc me-12 TavSia naCvenebi.
ekosistemaTa produqtiulobas gansazRvravs mzis sinaTlisa da sakvebi nivTierebebis
xelmisawvdomoba da ayalibebs ekosistemaSi mimdinare trofikul (kvebiTi) interaqciebs.
ekologebi iyeneben eqsperimentebs da Teoriul modelirebas ekosistemaTa regulaciis
dinamikis dasadgenad. Mme-13 TavSi Cven ganvixilavT amgvari regulaciebis dinamikas gazomva.
ekologiuri funqciisa da struqturis es aspeqtebi da is, Tu rogor gansxvavdebian isini
xmeleTis biomebsa da wylis ekosistemebs Soris, am wignis momdevno nawilis Temebia.
224

Tavi 9

ekosistemaTa
koncefcia

gzamkvlevi kiTxvebi
riT gansxvavdeboda f.e. klementisa da h.a. ra ideebi hqonda a.j. lotkas ekosistemaTa
gliasonis Sexedulebebi biologiuri Tana- funqciis regulirebasTan dakavSirebiT?
sazogadoebebis bunebis Sesaxeb?
rogor aRiqvams organizmi Tanasazogadoe-
rogor warmoedgina Carlz eltons biolo-
bebsa da ekosistemebs?
giuri Tanasazogadoebebi?

rogor xdeba ekosistemebSi energiis trans- ra mniSvnelovani miznebi aqvs landSaftis


formacia? ekologias?

m eore TavSi Cven ganvsazRvreT ekosistema,


rogorc yvela fizikuri da biologiuri
samyaros interaqciuli nawili. ekologiis
9.1 Tanamedrove ekologiis umetesi
nawili emyareba or koncefcias,
romlebic warmoiSva meoce saukunis
ganxras, romelic exeba amgvari sistemebis
naturalistebis dakvirvebaTa
Seswavlas, ekosistemebis ekologia ewodeba.
Sedegad
igi wignis am nawilis mTavari Temaa. Cven am
Tavs viwyebT mokle mimoxilviT im ideaTa dRes arsebuli warmodgena bunebis gaer
ganviTarebis istoriis Sesaxeb, romlebic qmnian Tianebuli suraTis safuZvlebis Sesaxeb emyareba
ekosistemaTa ekologiis safuZvels da simarTle bunebaTmcodneebis detalur dakvirvebebs meoce
iTqvas, ekologiis danarCeni umetesi nawilisac. saukunis pirvel naxevarSi. am dakvirvebebidan
Cven gvjera, rom es istoriuli perspeqtiva warmoiSva ori axali koncefcia bunebrivi
mniSvnelovania, imitom rom Tanamedrove samyaros Sesaxeb. pirveli iyo imis gacnobiereba,
ekologiuri azrovnebis didi nawili warmo- rom mcenareTa da cxovelTa saxeobebi
Sobilia adreuli bunebaTmcodneebis mosaz- qmnian bunebriv asociaciebs, TiToeuli _
rebebidan, romlebic dainteresebulni iyvnen gansxvavebuli wevrebiT. magaliTad, qviani
organizmebisa da fizikuri garemos interaq- sanapiro zolebis gaswvriv moveliT, rom
ciebiT. am TavSi moyvanili mravali idea davinaxavT fikusebs, kiborCxalebs, zRvis
dRes uaryofilia. miuxedavad amisa, rogorc varskvlavebs da moluskebs. maSin, rodesac tyeSi
nebismieri saxis codnis ganviTarebisa da zrdis veliT muxebis, nekerCxlebis, gvimrebis, ciyvebis,
SemTxvevaSi xdeba xolme, swored debatebma matlebisa da beRurasebri frinvelebis naxvas.
(zogjer RvarZlianmac ki) am ideebis Sesaxeb iseve, rogorc morfologiurma monacemebma
misces forma da mimarTuleba Tanamedrove misces saSualeba sistematikosebs, mieweraT
ekologias. saxeobebi taqsonomiuri jgufebisTvis, mcena-
225

reebis gavrcelebis detalurma kvlevebma 9.2 organizmis analogi gamoiyenebul


ekologebi miiyvanes im azramde, rom maT SeeZloT iqna biologiur TanasazogadoebebSi
biologiuri Tanasazogadoebebis klasificireba
f.e. klementisa da a.g. tenslis mier
paralelur reJimSi (Schimwell 1971). meore
ki, imis gacnobiereba iyo, rom organizmebi Tavdapirvelad, azri urTierTmoqmedi popu
rogorc pirdapir, ise arapirdapir arian laciebis sistemebis Sesaxeb, gaiyo umsxvilesi
dakavSirebuli TavianTi kvebiTi urTierTobebis sakiTxis Taobaze: aWarbebs Tu ara mTeli nawilTa
saSualebiT. adamianebi odiTganve Tvlidnen, rom jams. erTis mxriv, Cven SeiZleba miviCnioT,
organizmi SeiZleba iyos mtacebelic da sxvebis rom sistemas mTlianobaSi SeiZleba hqondes
atributebi, romelTa gagebac SeuZlebelia misi
mtaceblobis msxverplic, magram mosazreba, rom
komponenti nawilebis muSaobis safuZvelze iseve,
es kvebiTi urTierTobebi akavSirebdnen saxeobebs
rogorc organizmebis funqciebi ver Sefasdeba
funqcionalur erTeulebad originaluri iyo
mis individualur nawilebze dakvirvebiT.
meoce saukunis dasawyisSi.
meore mxriv, sistema SeiZleba aRviqvaT, rogorc
bunebrivi Tanasazogadoebebis da kvebiTi
damoukideblad funqcionirebadi populaciebis
interaqciebis koncefciebi, romlebic ase Zlier
koleqcia.
gavlenas axdendnen ekologiis mecnierebis
zog ekologs sjera, rom arsebobs determi
ganviTarebaze Tavisi Camoyalibebis adreul
nizmi mravalsaxeobiani sistemis doneze, rogorc
wlebSi, jer kidev pirvelxarisxovania bunebrivi
im determinizmis analogia, romelsac bunebrivi
samyaros moqmedebis Cveneuli gagebisTvis.
gadarCeva iZleva erTi organizmis doneze. sxva
Tumca nel-nela Tavs iCens axali, ufro farTo
sityvebiT, rac ar unda icode spiloTa anatomiis
Sexeduleba ekologiuri urTierTobebis Sesaxeb
Sesaxeb, SeuZlebelia spilosa da mis garemos
mcenareulobisa da klimaturi struqturebis
Soris gansakuTrebuli urTierTobis axsna. maSin,
globaluri cvlilebebis pirobebSi, romlebic marTalia Tu ara isic, rom nebismier SesaZlo
adamianTa saqmianobiTaa gamowveuli. gaCnda codnas balaxis, WriWinas, Tagvebisa da xvlikebis
axali aRiareba masStabisa, rogorc ekosiste- Sesaxeb ar SeuZlia preriis saidumloebaTa axsna?
mebis maxasiaTeblis, ise misi procesebis ekologebi xSirad adareben erTad mobinadre
ganmsazRvrelis saxiT. sxva kuTxiT ganixileba saxeobebis dajgufebebs (biologiuri Tanasa
ekosistemebis urTierTqmedebaTa dinamika zogadoebebi) organizmebs. funqciuri msgavse
magaliTad, tbasa da mis garSemo tyeSi. axali bebi Tanasazogadoebebsa da organizmebs
mniSvneloba SeiZina kavSirma saxeobaTa siWarbesa Soris pirvelad produqciasa da kvebas,
da distribucias ekosistemis funqciasTan. sul mtaceblobasa da metabolizms, saxeobebsa da
meti da meti ekologi ganixilavs ekologiur organizmebs, mdelodan tyemde momwifebul
procesebs farTo landSaftis farglebSi stadiebis regularul Tanmimdevrul cvlasa
urTierTqmedi ekosistemebis konteqstSi. da individis ganviTarebas Soris cxadi
rodesac ekologebi aRiareben, rom da TvalSisacemia. gavlenianma amerikelma
organizmebi arsebobs bunebriv Tanasazoga mcenareTa ekologma f.e. klementsma (1916, 1936)
doebebSi, isini iwyeben kiTxvebis dasmas amgvari moaxdina am msgavsebebis eqstrapolitireba
dajgufebebis bunebis Sesaxeb. meoce saukunis momwifebuli biologiuri Tanasazogadoebis
ekologiis azrovnebaSi dominirebdnen erT koncefciaSi. Ees Tanasazogadoebebi man ganixila
konkretul sakiTxze mimdinare debatebi. es rogorc calkeuli vegetaciuri tipebi, saxelad
kiTxva mdgomareobda SemdegSi _ flobdnen klimaqsebi. TiToeuli klimaqsi arsebobs
Tu ara cxovelebisa da mcenareebis jgufebi gansazRvruli klimatisa da niadagis mqone
organizmiviT funqcionirebis unars. garkveul regionSi da aqvs ganviTarebadi
sanam gavagrZelebdeT, mniSvnelovania stadiebis damaxasiaTebeli Tanmimdevroba,
aRvniSnoT, rom im istoriuli midgomis gamo, seria, romelic SiSveli da sufTa miwidan
romelic avirCieT, sityva erToba gamoiyeneba momwifebul klimaqsur mdgomareobas aRwevs (ix.
Semdeg TavebSi (9.2-dan 9.4 nawilebis CaTvliT) 28 Tavi). klementsi mcenareTa Tanasazogadoebebs
ekosistemebis nacvlad, bunebrivi dajgufebebis superorganizmebad aRiqvamda, anu arsebebad,
aRsawerad. ekosistemuri azrovneba warmoiSva romlebic funqcionireben individi mcenaris an
adreul TanasazogadoebaTa ekologiidan da cxovelis msgavsad. mas ar sWirdeboda kiTxvis
amrigad, adreul ekologebs ar hqondaT ekosiste- niSnis qveS daeyenebina analogia organizmsa
da superorganizms Soris, radgan misi samuSao
maTa koncefcia TavianT gankargulebaSi. am wignis
Tavdapirvelad aRweriTi iyo da organizmis
meeqvse nawilSi Zalian detalurada ganxiluli
koncefcia adeqvaturad moicavda imas, rasac is
Tanamedrove TanasazogadoebaTa ekologia.
bunebaSi akvirdeboda da xedavda.
226

klementsis Tanamedrove iyo mcenareTa garemocvis fizikur faqtorebTan erTad,


amerikeli ekologi h.a. gliasoni. gliasons ubralod rogorc sistemebi:
miaCnda, rom adgilobrivi Tanasazogadoeba `ufro fundamenturi koncefcia, rogorc
idga ra Sors, calkeuli organizmis msgavsad, vfiqrob, aris mTliani sistema (fizikuri mniSvne
erTian organizmad yofnisgan iyo ubralod lobiT), romelic moicavs ara mxolod organizms,
SemTxveviTi dajgufeba saxeobebisa, romelTa aramed mTlian kompleqsur fizikur faqtorebs
adaptaciebi saSualebas aZlevdnen maT earsebaT da romlebic qmnian CvenTvis cnobil biomebis
garkveul adgilas (Gleason 1926, 1939). aRiarebda garemos. marTalia, organizmebi SeiZleba
ra, rom saxeobebi marTlac urTierTmoqmedeben amtkicebdnen Cvens Tavdapirvel interess,
(yvela cxovels sWirdeba kveba!), gliasoni rodesac Cven fundamenturad azrovnebas
imasac amtkicebda, rom erTi romelime saxeobis vcdilobT, Cven ar SegviZlia ganvacalkevoT isini
arseboba an ar arseboba damoukidebelia sxva TavianTi gansakuTrebuli garemosgan, romelTan
danarCenebisgan. misi azriT, Cven SeiZleba, erTadac isini qmnian erT fizikur sistemas~.
ganvsazRvroT dajgufebebi xelsayrelobis tensli organizmebisa da maT mier gaziarebuli
mixedviT, magram isini ar warmoadgenen bunebriv fizikuri garemos am integracias ekosistemebs
erTeuls da maT ar aqvT funqcionaluri uwodebda.
mniSvneloba im rols miRma, rasac TiToeuli gliasonisa da tenslis naSromebis miuxedavad,
wevri asrulebs. klementsis dominanturi pirovnebis gamo, misi
mcenareTa ekologi ingliseli a.g. superorganizmis idea raRac drois ganmavlobaSi
tensli (1935) aseve uaryofda klementsis narCundeboda ekologiaSi, rogorc umsxvilesi
superorganizmis cnebas. mas erCivna, ganexila paradigma. Tumca, r.h, vitakerisa da sxvebis
cxovelebi da mcenareebi dajgufebebSi, TavianTi mcenareTa erTobebis dinamikis ufro detalurma

azoti umartivesebi Stercoranus (weros saxeoba)


wero burgomistri
Rissa
baqteria eqskrementebi Uria
patara alga
tabari
mineraluri marilebi

Collembola CrdiloeTis susxuri

Diptera oboba
Clangula hyomalis (grZel kudiani ixvi)

wiTel CinCaxviani batasini


mkvdari mcenareebi tkipa
Hymenopter

mcenareebi
sagzao
TeTri mela
TeTri kakabi cxovelebi

selapebi
matlebi Calibris mantima eqskrementebi

batebi Diptera (zrdasruli) TeTri daTvi


Tovli megzia

wyalmcenareebi umartivesebi gaxrwnadi Lepidurus miumwifebeli orujrediani


nivTierebebi

Entomostraca Entomostraca
wyalmcenareebi
rotifera Rotifera
Tardigrade
mtknari wylis pkanqtoni umartivesebi
Oligocheate
xagsi nematodebi

mtari wylis fskeri da sanapiro

nax. 9-1 samerheizisa da eltonis 1923 wlis aRwera daTvis kunZulze cxovelebis kvebiTi urTierTobebisa. (From Elton 1927.)
227

kvlevam samocian wlebSi mxari dauWira gliasonis wlebis ganmavlobaSi termini `kvebiTi cikli~
Sexedulebas, rom saxeobaTa dajgufebis Canacvlebulia terminiT `kvebiTi jaWvi~. termini
sistemebi SeiZleba gavzardoT individualur `kvebiTi jaWvi~ aRniSnavs, ra kvebiTi jaWvis erT
saxeobebze yuradRebis gamaxvilebiT. nawils, dResac xSirad ixmareba ekologiaSi.
Tanamedrove ekologebi ar eTanxmebian bu eltonis ZiriTadi koncefcia faqtobrivad
nebrvi dajgufebebis superorganizmiseul Se ucvleli darCa. man Tavisi wignis mexuTe Tavs
xedulebas, Tumca aRiareben, rom funqciebi, (`cxovelTa Tanasazogadoebebi~) daurTo Cinuri
romlebic ar miewereba individualur saxeobebs, andazebi:
SeiZleba momdinareobdes saxeobebs Soris
interaqciebidan. `didi Tevzebi Wamen mcire Tevzebs, mcire
Tevzebi Wamen wylis mwerebs, wylis mwerebi
Wamen mcenareebs da leqs~.

9.3 Carlz eltonma aRwera `did frinvels ar SeuZlia patara marcvlis


SeWma~.
Tanasazogadoebebi kvebiTi
`erT mTas ar SeuZlia Seifaros ori vefxvi~.
urTierTobebis safuZvelze
klementsi da gliasoni dainteresebulni iyvnen pirveli andaza aris eltonis `kvebiTi jaWvi~.
Tanasazogadoebebis saxeobaTa SemadgenlobiT. meore da mesame andazebi qvakuTxedia eltonis
1920-iani wlebisTvis ekologebma daiwyes meore zogad principSi, romelsac ricxvebis
Tanasazogadoebebis farglebSi funqciuri piramida ewodeba. Tu kvebiT jaWvs bolomde
sistemebis ganxilva. Ppirveli, maT Soris avyvebiT, davakvirdebiT sxeulis zomebis met-
iyo ingliseli ekologi Carlz eltoni. naklebad regularul Tanmimdevrulobas, radgan
oqsfordSi studentobis dros, eltoni Tan mtacebelTa umravlesoba moixmars Tavisze
axlda ekologiur eqspedicias atlantikis garkveulwilad mcire zomis msxverpls. ufro
okeanis daTvis kunZulze, sadac botanikos did cxovelebs sWirdebaT progresulad ufro
v.s. samerheizTan TanamSromlobiT, ikvlevda vrceli adgili sakvebis saZieblad, Sesabamisad,
kvebiT urTierTobebs martivi tundris maTi raodenobac mcirea. eltonma aRniSna,
Tanasazogadoebis mobinadreebs Soris (nax. 9-1). rom muxis xe ifarebs `uamravi raodenobis
im droisTvis eltoni 26 wlis iyo, Tumca mas balaxismWamel mwers: mRilebs, obobebsa da
ukve SemuSavebuli hqonda Tanasazogadoebebis xorcis mWamel miwis xoWoebs, sakmaod bevr mweris
koncefcia. Tavis wignSi ,,Animal Ecology (`cxo mWamel frinvels da erT-or qors. amis msgavsad,
velTa ekologia~, 1927), romelic momavalSi patara tborSi umartivesTa ricxvma, SeiZleba,
Tanamedrove ekologiis orientiri gaxda, is milionebs miaRwios, Daphia-Ta da Cyclop-Ta asobiT
werda: aTass maSin, rodesac iq gacilebiT naklebi
`sakvebi gadamwyvetia cxovelTa sazoga raodenobis xoWoTa larvebia da kidev ufro
doebaSi. Tanasazogadoebebis mTliani cota Tevzi~.
struqtura da saqmianoba damokidebulia eltoni am ricxvTa piramidas (didebi
sakvebis maragze... cxovelebi damokidebulni piramidis wveroSi da mcireni mis fuZesTan)
arian mcenareebze energiis maragis misaRebad, xsnida Semdegnairad:
radgan mxolod mcenareebs SeuZliaT `mcire zomis balaxismWamel cxovelebs,
mzis sinaTlisa da qimiuri nivTierebebis romlebic TanasazogadoebebSi sakvanZo
gardaqmna cxovelebisTvis sakvebad gamosadeg industrias Seadgenen, SeuZliaT Zalian
formebad. amrigad, balaxismWamelebi swrafad moimaton raodenobaSi (TavianTi
cxovelTa sazogadoebis ZiriTadi klasia mcire zomis gamo) da aqedan gamomdinare,
... balaxismWamelebi, rogorc wesi, xorcis Seqmnan msxvili ricxvTa kideebi, romelTa
mWamelTa msxverplni arian, romlebic mzis zeviT an qveviTac saWiro iqneboda maTi
energias mesame xelidan iReben. xolo maTze populaciebis SenarCuneba mtrebis ar
Tavis mxirv, SeiZleba sxva mtaceblebi arsebobis pirobebSi. es kideebi xels uwyoben
nadirobdnen da ase Semdeg, sanam ar mivaRwevT rig xorcis mWamelebs, romlebic zomaSi meti
cxovels, romelsac mteri ar hyavs da romelic da raodenobiT naklebi arian. Tavis mxriv, es
kvebis ciklis damasrulebelia. marTlac, xorcis mWamelebi qmnian ufro mcire zomis
arseboben sakvebiT dakavSirebuli cxovelTa ricxvTa sazRvrebs TavianTi didi zomis gamo,
jaWvebi da yoveli maTgani saboloo jamSi, romelic maT gamravlebas anelebs~.
damokidebulia mcenareebze. Cven am movlenas
kvebiT jaWvebs vuwodebT, xolo yvela kvebiT 1930-ian wlebSi Tanasazogadoebis, rogorc
jaWvs TanasazogadoebaSi ,,kvebiT ciklebs. urTierTmoqmedi saxeobebis dajgufebaTa idea,
228

sul ufro da ufro met yuradRebas amaxvilebda lotka ekosistemebs miiCnevda msoflio manqanis
ekologiur azrovnebaze, Tumca jer ar iyo nawilebad, romlebic pasuxismgebelni iyvnen
universalurad aRiarebuli. dedamiwis zedapirze moRweuli mzis sinaTlis
transformirebisTvis. yvela saxis energia
ar aRwevs biologiur gzebs. maTi didi nawili
axorcielebs qarebis da okeaneTa dinebebis
9.4 a.j. lotkam mxari dauWira cirkulacias da aseve, wylis aorTqlebas. magram
ekosistemis Termodinamikul xedvas is wili, romlis asimilirebasac axerxeben
mcenareebi da wyalmcenareebi, fotosinTezis
winaaRmdegoba TanasazogadoebaTa superor
gziT, amoZravebs msoflio manqanis (romelsac
ganizmTan analogiis Sesaxeb a.j. lotkasTvis
lotka `sicocxlis wisqvilis borbals~ uwo
SeumCneveli iyo. is ganaTlebiT qimikosi iyo,
debda) nawils (nax. 9-2).
romlis gansxvavebuli Sexedulebebi biologiuri
rodesac lotkam es wigni gamoaqveyna, mraval
sistemebis Sesaxeb dResac gavlenas axdens Cvenze
ekologs awuxebda saxeobaTa dajgufebebis
misi wignis ,,The Elements of Physical Biology saxiT,
problema da gamotoves bunebriv samyaroSi
romelic gamoica 1925 wels. lotka iyo pirveli,
Termodinamikuli maxasiaTeblebis roli da
vinc populaciebi da Tanasazogadoebebi
mniSvneloba (Kingsland 1985). tensli arasdros
ganixila, rogorc Termodinamikuli sistemebi.
mimarTavda ,,Elements of Physical Biology-s,
igi Tvlida, rom TiToeuli sistema, SeiZleba,
miuxedavad imisa, rom lotkam warmoadgina
warmodgenili iyos gantolebebis saxiT,
meqanikuri analogia ekosistemaTa am koncenfci
romlebic gansazRvraven masis transformaciebs
isTvis.
mis komponentebs Soris. amgvari transformaciebi
moicaven naxSirorJangis asimilacias organuli
naxSirbadis naerTebad mwvane mcenareebSi da aseve
mcenareebis moxmarebas balaxismWamelebis mier
da cxovelebis moxmarebas xorcis mWamelebis
9.5 raimond lindemanma ganaviTara
mier. ekosistemis troful-dinamikuri
lotkas sjeroda, rom sistemis zoma da koncefcia
transformaciaTa siCqare mis farglebSi gani lotkas ekosistemaTa koncefciam mravali
sazRvreboda garkveuli Termodinamikuli ekologis yuradReba miipyro raimond linde
principebis saSualebiT. rogorc mZime da manis mier 1942 wels gamoqveynebuli naSromis
swraf manqanebs esaWiroebaT meti sawvavi muSa saSualebiT. es iyo wylis axalgazrda ekologi
obisTvis, xolo efeqtur manqanebs ufro naklebi minesotas universitetidan. sruli istoria,
sawvavi esaWiroebaT, vidre araefeqturebs, romelic am naSromis ukan dgas, aRwera robert
ekosistemaTa energiis transformaciebic zomis kukma (1977): Jurnalma ,,Ecology Tavdapirvelad
(mTliani masebi, romlebic Seadgenen organizms), uaryo es naSromi recenzentebis rCeviT,
produqtiulobis (transformaciaTa siCqare) da romlebsac igi zedmetad ritorikulad
uunarobis pirdapir proporciulad izrdeba. miaCndaT, magram ekolog g.e. haTCinsonis Zlierma

mzis
sinaTle qari

siTbo

balaxismWameli xorcis mWameli


mwvane mcenare nax. 9-2. lotkas
Sexeduleba sicocxlis
wisqvilis borblis Sesaxeb.
(After Lotka 1925.)
229

0 0 reebi iyeneben mxolod nawils (1) sistemis


1 arsebiTi viTareba 1
pirveladi produqcia. balaxismWamelebi
mzis mzis
axdenen naklebi energiis asimilirebas (2),
radiacia radiacia
vidre mcenareebi, radgan mcenareebi iyeneben
sakuTar produqcias Tavis gadasarCenad, sanam
Sida
balaxismWamelebi SeWamdnen. trofikuli donis
2 2
warmoebis proporcia mis qvemoT arsebuli
1 baqteria 1
Ffitoplanqtoni
wylis mcenareebi
trofikuli donis warmoebasTan (mag. 2/1) aris
wylis mcenareebi (Potamogeton)
kvebiT jaWvSi am rgolis efeqturoba.
1950-iani wlebisTvis ekosistemaTa koncen
3
baqteria 3 fciam mTlianad Seavso ekologiuri azrovneba
2 zooplanqtoni/
brauzerebi
Waobi brauzerebi 2 da Seqmna safuZveli axali ganStoebisTvis
baqteria ekologiaSi. miCiganis universitetis ekologma
francis q. evansma (1956) Seajama am koncefciis
mtacebeli planqtoni/ bentosis
arsebiTi niSnebi mokle narkvevSi:
bentosis (fskerze 4 4
3 mobinadre) mtaceblebi
organizmebi Wamen
3 `Tavis fundamentur aspeqtSi ekosistema
5 moicavs energiisa da nivTierebebis cirkulacias,
4 mocurave mtaceblebi 4 transformaciasa da akumulacias cocxali
arsebebisa da maTi saqmianobis saSualebiT.
fotosinTezi, xrwna, balaxismWameloba, mta
nax. 9-3 zomieri zonis tbaSi ganzogadebuli `kvebiTi cebloba, parazitizmi da sxva metaboluri
ciklis~ urTierTobebis lindemaniseuli diagrama. energia
saqmianobani umTavres biologiur procesebs
sistemaSi aRwevs (1) fotosinTezis gziT iseTi organizmebis
saSualebiT, rogoricaa (2) fitoplanktoni da wylis Soris arian, romlebic pasuxs ageben energiisa
mcenareebi. maT moixmaren (3) zooplanqtoni da brauzerebi, da nivTierebebis tranportirebisa da
romlebsac (4) mtacebeli planqtoni da bentosis organizmebi SegrovebisTvis. am saqnmianobaSi monawile
Wamen. maT ki Tavis mxriv (5) mocurave mtaceblebi moixmaren. organizmTa interaqciebi ki gavrcelebis gzebs
organizmebi nebismier sakveb doneze kvdebian da xdebian tbis
warmoadgenen.... ekologi, maSasadame, upirve
Waobiani nawilis nawilebi, sadac baqteriaTa saqmianoba tbaSi
lesad dainteresebulia im energiisa da masalebis
kvlav ukan uSvebs sakveb nivTierebebs (After Lindeman 1942) .
odenobiT, romlebic moZraoben mocemul eko
sistemaSi da im siCqariT, romliTac isini amas
axorcieleben~.
mxardaWeram sabolood uzrunvelyo misi
amrigad, masalebisa da masTan asocirebuli
gamoqveyneba. lindemanis mosazrebam ekologiis
energiis dinebaTa ciklireba ekosistemaSi misi
Sesaxeb, romelic efuZneboda Termodinamikul
struqturisa da funqciis safuZvelia. energiis
princips, haTCinsonze didi STabeWdileba moax
dinebebi da elementTa masebi, rogoricaa
dina. haTCinsoni eTanxmeboda tenslis cnebas
naxSirbadi, iZleva ekosistemaSi cxovelebis,
ekosistemis, rogorc ekologiis fundamenturi
mcenareebis, mikrobebis da abioturi energiis
erTeulis Sesaxeb da aseve, eltonis koncefcias
wyaroebisa da elementebis Sedarebis saSualebas.
kvebiTi jaWvis Taobaze. igi maT miiCnevda
saxeobaTa taqsonomiuri CamonaTvali da
ekosistemis struqturis yvelaze sasargeblo
populaciebSi individTa ricxvi ekosistemaTa
gamosaxulebad (nax. 9-3).
am axal Termodinamikul koncefciaSi adgils
lindemanis kvebiTi jaWvi Sedgeboda rgo
uTmobs energiis asimilaciisa da energetikul
lebisgan pirveladi mwarmoeblebisgan (mafo
efeqturobaTa gamoangariSebebs.
tosinTezirebeli organizmebi), balaxismWame
lebisgan, xorcis mWamelebisgan romlebsac
trofikuli doneebi ewodebaT. magram nacvlad
9.6 a.j. lotka aRwera ekosistemis
trofikul piramidaSi ricxvTa regularulobis
funqciuri regulacia komponenturi
Ziebisa, rogorc eltons hqonda gakeTebuli, man
nomenklaturis ekologiuri urTier
warmoidgina energiis transformaciis piramida.
misi azriT, yvela zeda trofikul dones naklebi Tobis safuZvelze
energia miewodeboda Sesrulebuli samuSaos Tavis naSromSi evansma aRwera ekosistemis
da qvemoT arsebuli trofikul doneebSi funqciisa da misi regulirebis koncefcia.
biologiuri energiis transformaciaTa TiToeuli populacia individualuri manqana
araefeqturobis gamo. amrigad, sinaTlis iyo da mis mier Sesrulebuli samuSao emateboda
energiisgan, romelic aRwevs tbaSi (0), mcena sxvebis mier Sesrulebul samuSaos, rac mTlianad
230

ekosistemis mier Sesrulebul samuSaos P1, P2, P3) funqcias. am saxis gantoleba, romelic
Seadgenda. evansis SexedulebiT (es Sexeduleba gviCvenebs erTi komponentis cvlilebis siCqares
dominirebadi iyo 1950-ian wlebSi) TiToeuli rogorc meoris funqcias, diferencialuri
populaciis mier energiis transformacia gantoleba ewodeba. lotkas ar hqonda zustad
damokidebuli iyo garemo faqtorebze, romlebic gaTvaliswinebuli, Tu rogor urTierTqmedeben
pirdapir gavlenas axdendnen populaciebSi populaciebi da fizikuri faqtorebi _anu man ar
individTa saqmianobaze. icoda F1 _ is zusti forma. Cven komponentebis
ekosistemebs kidev axasiaTebT mareguli SesaZlo funqciebs ganvixilavT momdevno
rebeli meqanizmebis mravalferovneba, romlebic TavebSi.
damokidebulia arsebuli organizmebis raode lotkas modelis mixedviT, X2 _ isa da X3_
nobasa da urTierTqmedebaze. organizmTa sTvisac msgavsi funqciebi iqneboda. esenia:
raodenobis SezRudviT da fiziologiasa dX2
= F2(X1,X2,X3;P1,P2,P3)
da qcevaze gavlenis moxdeniT SesaZlebeli dt
xdeba nivTierebebisa da energiis odenobis da
dX3
moZraobis kontroli. zrdisa da gamravlebis = F3(X1,X2,X3;P1,P2,P3)
dt
procesebi, sikvdilianobis (rogorc fizikuri,
amrigad, sruli sampopulaciani modeli
ise biologiuri) faqtorebi, ekosistemebSi
moicavda samive gantolebas (dX1/dt, dX2/dt da dX3/
cxovelTa Sesvlisa da gamosvlis sistemebi da
dt). sistema SeiZleba SevajamoT da ganvazogadoT
adaptirebadi mniSvnelobis Cvevebi yvelaze
Semdegi gantolebis saSualebiT:
mniSvnelovan regulirebad meqanizmebs
warmoadgens. dXi
= Fi(X1,X2,. . . , Xn;P1,P2, . . . , Pn)
lotkam (1925) ganaviTara amgvari urTierTo dt
bebis maTematikuri modeli. misi modeli sadac i = 1....n. rodesac X _ ebi energiis erTe
Sedgeboda gantolebaTa wyebisgan, romelTagan ulebiTaa gamosaxuli Xi _ ebis jami aris sistemis
TiToeuli TanasazogadoebaSi Semavali popu mTliani energiis raodenoba mocemul dros da
laciebs aRniSnavda. TiToeuli gantoleba dX/Xt sidideebi sistemis struqturaSi cvlilebis
aRwerda populaciaSi individTa raodenobis mTliani siCqarea. energiis transformacis
cvlilebis siCqares an am individis energiisa marTaven F funqciis individualuri wevrebi, rom
da biomasis eqvivalentebs garemos fizikuri lebic moicaven X _ is mogebisa da danakargis
da biologiuri faqtorebis safuZvelze. yvela ikrements.
lotkas modelis gasagebad, warmoidgineT sami raimond lindemanis simbolizmSi n aris
populaciis an `komponentis (rogorc amas lotka trofikul n donis mTliani energiis Semad-
uwodebs) mqone sistema, romelic aRniSnulia X1, genloba. xolo cvlilebis siCqare n _ Si (d/
X2 da X3 _ iT. axla warmoidgineT, rom arsebobs dt) aris trofikuli donidan mogebaTa (n) da
fizikuri garemos sami faqtori, aRniSnuli danakergebis (n) jami. amrigad:
P1, P2 da P3 _ iT, romlebic gavlenas axdenen
d/dt = n + n
am populaciebze anu am faqtorebs SeuZlia,
gamoiwvios populaciebSi individTa ricxvis aq F (n, n) funqciis forma cnobilia. es niSnavs,
kleba an mateba. lotka miiCnevda, rom nebismier rom ori komponenti miemateba erTmaneTs (n + n).
sam populaciaSi zomaSi cvlilebis (kleba an komponenti n wamoadgnes siCqares, romliTac
mateba) siCqare damokidebulia interaqciebze energia Sedis n trofikul doneSi winamorbedi
samive populaciasa da samive faqtors Soris. n _ 1 donidan. n dadebiTia. komponenti n
Aamrigad, siCqare, romliTac erT-erTi populacia, warmoadgens siCqares, romliTac energia tovebs
vTqvaT X1 izrdeba an klebulobs, damokidebulia n trofikul dones da amrigad, is uaryofiTia.
X1 populaciis individTa X2 da X3 populaciebis sidide n Zalian sainteresoa ekologiuri
individebTan da P1, P2 da P3 garemo faqtorebTan TvalsazrisiT, radgan is asaxavs n trofikuli
interaqciebze. Tu X1 populaciis cvlilebis donis produqtiulobas.
siCqares aRvniSnavT dX/dt-iT, X1 _ is cvlilebis lotkas gantolebis Tanaxmad, ekosistemis
siCqaris zogadi gantoleba miiRebs Semdeg saxes: kvebiT jaWvSi erTeuli rgolis dinamika,
magaliTad i da j komponentebs (saxeoba, fizi-
dX1 kuri faqtorebi) Soris, ganisazRvreba Fi da
= F1(X1,X2,X3;P1,P2,P3)
dt Fj-s saSualebiT. mTliani sistemis dinamikis
gantoleba gveubneba, rom X1 _ is cvlilebis sistemebs marTavs individualuri Fi funqciis
siCqare drosTan (t) mimarTebaSi utoldeba F1_ yvela elementi. mTeli udris nawilTa jams.
iT aRniSnul raRac eqvs parametrian (X1, X2, X3;
231

9.7 eugen odumma gaavrcela trofikul doneze biomasis mTliani odenobis


ekosistemis dinamikis kveleva proporciulia. energia Sedis trofikul
doneSi, rodesac organizmi am doneze miiRebs
ekosistemis cxadi konceptualuri CarCos sakvebs. miRebuli energiis nawili ubralod ar
saSualebiT da misi struqturis aRsawerad gamoiyeneba da ikargeba trofikuli donidan,
saWiro energiis mimoqceviT, ekologebma daiwyes danarCeni asimilirdeba. asimilirebuli energiis
ekosistemebSi energiis dinebaTa da sakvebi nawili saWiroa respiraciisTvis an inaxeba
nivTierebebis ciklirebis gazomva. am midgomis cximis saxiT. danarCeni gamoiyeneba zrdisTvis
erT-erTi yvelaze Zlieri momxre iyo eugen an gamoiyofa. energiis an biomasis odenobas,
p. odumi jorjiis universitetidan, romlis romelic xelmisawvdomia Semdgomi trofikuli
pirvelad 1953 wels gamoqveynebulma naSromma donisTvis, ewodeba produqcia. odumis diagramam
,,Fundamentals of Ekology, gavlena moaxdina SeiZleba warmogvidginos mTliani trofikuli
ekologTa mTlian Taobaze. donis an am doneSi arsebuli erTeuli individis
odumma gamosaxa ekosistemebi energiis energiis dinamika. diagrama ajamebs erTi
ubralo dinebis saxiT (nax. 9-4). nebismieri erTi garkveuli individis an yvela individis Senatansa
trofikuli donisTvis amgvari diagrama Sedgeba da gacemuls mocemul trofikul doneze.
kvadratisgan, romelic warmoadgens biomasas (an kvebiTi jaWvis farglebSi arsebobs mTeli rigi
energiis eqvivalents) mocemul droSi da gzebi trofikuli doneebisa, romlebic erTmaneTTan
am kvadratisken warmoadgens energiis dinebas. sakvebi urTierTobebiT arian dakavSirebulni.
energiis dineba erT trofikul doneSi naCvenebia odumma es gviCvena Tavis diagramul modelSi
nax. 9-4-Si, sadac Seferili kvadratis zoma kvadratebis dakavSirebiT (nax. 9-4b). vinaidan
energia ikargeba yoveli trofikuli donidan,
yoveli momdevno kvadrati gamosaxulia sul
ufro da ufro patara zomebSi, radganac
isini mTlianobaSi nakleb biomasas Seicavs.
magaliTad, mtaceblebis gamomsaxveli kvadrati
sakveb jaWvSi ufro mcire zomis iqneba, vidre
msxverplis gamomsaxveli, romlebic trofikul
gamouYyenebeli doneze mtaceblebis qvemoT dganan.
energiis dinebis diagramebi gadamuSavda
da axla moicavs mineraluri elementebis
bomassa Senaxva ciklirebasac (nax. 9-5). energia sistemaSi erTi
sakvebis miReba assimilacia gamomuSaveba ganviTareba
mimarTulebiT miedineba. STanTqmuli sinaTle
ikargeba siTbos saxiT an transformirdeba
biomassa qimiur energiad fotosinTezis procesis
biomassa
(masobrivi pirveladi produqcia) saSualebiT,
sunTqva romelsac autotrofuli organizmebi
(a)
axorcieleben. autotrofebi energiis nawils
respiraciisTvis iyeneben, magram darCenili
nawilis umetesoba midis zrdaSi da amrigad,
xelmisawvdomia heterotrofebisTvis momdevno
trofikul doneze (sufTa pirveladi produqcia).
im energiisgan gansxvavebiT, romelic modis mzis
(b) sinaTlisgan da tovebs ekosistemas siTbos saxiT,
nax. 9-4 e.p. odumis ekologiuri energiis dinebis sakvebi nivTierebebis energia, rogorc wesi,
`universaluri~ modeli. (a) energiis dineba erT trofikul
regenerirdeba da narCundeba sistemaSi, rogorc
doneSi. (b) kavSiri or trofikul dones Soris sakveb jaWvSi.
es naCvenebia nax. 9-5-ze Seferili rgolis saxiT.
trofikul doneSi (romelic gamosaxulia didi kvadratis
saxiT marcxniv) Sesuli energiis erTi nawili, ikargeba an sakvebi nivTierebebis Senatanisa da gacemis
gamoiyeneba respiraciisTvis da amrigad, xelmiuwvdomelia wertilebi arseboben da xSirad erTiandebian
momdevno trofikuli donisaTvis, romelic gamosaxulia ekosistemis erT garkveul komponentSi, Tumca
SedarebiT mcire kvadratiT marjvniv. TiToeuli kvadratis sakvebi nivTierebebis fizikuri transferi
zoma warmoadgens mTlian biomasas am trofikul doneze.
dominanturi dinamikaa sistemis sxvadaxva
diagramebiT gamoisaxeba interaqciebi individ organizmebs
Soris iseve, rogorc interaqciebi trofikul doneebs Soris
trofikul doneebs Soris.
da am SemTxvevaSic TiToeuli individi SeiZleba aRiniSnos ekosistemaTa kvlevis ganviTarebaSi ele-
calke kvadratiT (After Odum 1968). mentTa ciklireba Tavisi mniSvnelobiT TiTqmis
232

energiis dinebis gverdiT dgas da mis Tanasworad 9.8 wyalgamyofis kvlevebma xazi
miiCneva. misi gamokveTilobis mizezi aris is, gausva elementebisa da energiis
rom elementTa odenobam da maTma moZraobam
dinebas ekosistemebSi da maT Soris
ekosistemis komponentebSi SeiZleba mogvawodos
energiis dinebis maCvenebeli, romlis pirdapir 1960-iani wlebisTvis, Tanamedrove ekosistemaTa
gazomvac Znelia. kerZod, naxSirbads mWidro ekologiis cnebebi ukve kargad Camoyalibebuli
urTierToba aqvs energiis SemcvelobasTan da dadgenili iyo. cnobili iyo, rom energia
fotosinTezis dros misi didi raodenobiT miedineba trofikuli interaqciebis da sakvebi
asimilaciis gamo. kidev erTi mizezi sakvebi nivTierebebisa da elementebis bioqimiuri
nivTierebebis ciklirebis mniSvnelobisa da transformaciis saSualebiT. cxadi iyo, rom
gamokveTilobisa is aris, rom garkveuli sakvebi ekosistemaTa struqturisa da funqciis
nivTierebebis Semcvelobis done aregulirebs gageba, damokidebulia ekosistemis farglebSi
pirvelad produqcias. udabnoTa umravlesobaSi detalebis transformaciisa da masSi energiisa
mcenareTa zrda xelmisawvdomi wylis odenobas da nivTierebaTa dinebis Sesaxeb codnaze
ufro asaxavs, vidre mzis sinaTlisa da niadagSi imis miuxedavad, miiCneva Tu ara ekosistema
mineralebis odenobas. amis sapirispirod, Ria rogorc ubralo nawilebis jamiT Semdgar
okeaneebi `udanoebia~ maTSi sakvebi nivTierebebis organizmad. metic, ekosistemaTa ekologiis
iSviaTobis TvalsazrisiT. imis gageba, Tu kvlevis eqsperimentuli midgomebi mxolod maTi
rogor ciklireben elementebi ekosistemaTa axalSobilobis dros xorcieldeboda (Likens and
komponentebs Soris, mniSvnelovania ekosistemis Bormann 1985, Likens 1992).
struqturisa da funqciis regulirebisTvis. 1960-iani wlebis bolosTvis ganxorcielda
mdinareebis auzebSi hidrologiis, sakvebi
nivTierebebis ciklirebis da nivTierebebisa da
energiis dinebebis detaluri Seswavla. tbis,
mdinaris auzi aris is teritoria, romelic gars
ertymis dinebas an tbas da romlidanac wyali
pirdapir an drenaJis saxiT Caedineba dinebaSi an
tbaSi. mdinareebis auzebis yvelaze intensiuri
kvlevebi daiwyo habardis nakadulis auzidan
niu hemfSirSi (Likens 1985), uolkeris ganStoebis
auzidan aRmosavleT tenesiSi (Johnson and
VanHook 1989) da koveetas auzidan aRmosavleT
karolinaSi (Swank and Crossley 1988). (koveetas
kvlevis areali realurad 1931 wels dadginda,
Sedis gadis
magram ekosistemaTa intensiuri kvlevebi
sakvebi 1968 wlidan daiwyo.) am kvlevebs, romlebic
nivTierebebis auzi
avtotrofeFFbi
heterotrofebi
dRemde grZeldeba, aqvT sakuTari ZiriTadi
STanTqmuli
masis balansis koncefcia, rac nivTierebebis
sinaTle masiuri sufTa
warmoeba warmoeba warmoeba farTomasStabiani moZraobiT gamoixateba.
mdinaris individualuri auzi aRiqmeba calke
ekosistemad, romelsac gansazRvruli sazRvrebi
siTbo
da aseve, rogorc bioturi, ise abioturi
erTobaTa komponentebi aqvs, romelTa Sorisac sakvebi
respiracia
nivTierebebi ciklireben (nax. 9-6). Senatanebi
respiracia respiracia
da gamonatanebi warmoadgens mdinaris auzis
ekosistemis kavSirs danarCen biosferosTan.
nivTierebebi transportirdebian ekosistemaSi
da mis gareT meteorologiuri, geologiuri
procesebis an organizmTa moZraobis saSua-
nax. 9-5 e.p. odumis ekosistemis diagrama, romelic lebiT. mdinaris auzis hidrologiuri Tvise-
gviCvenebs energiis erTmimarTulebian dinebasa da
nivTierebebis brunvas. masobrivi pirveladi warmoeba aris
bebi, rogoricaa naleqianoba, zedapiruli
mTliani odenoba sistemis mier STanTqmuli energiisa. da miwisqveSa dineba, axdenen ekosistemaSi
sistemaSi importi da eqsporti moicavs organizmebs, romlebic nivTierebebis ciklirebis da maTSi da maTgan
Sedian an gamodian sistemidan an narCenebs, romlebic Semodian nivTierebaTa dinebis integracias. amgvari
an gadian sistemidan wylis an qarebis saSualebiT. kvlevebis umTavresi mizania ekosistemis
(After Odum 1960.)
sxvadasxva komponentebSi garkveuli sakvebi
233

nivTierebebis masis gansazRvra am masalebis wlebSi auracxeli odenobis informaciis


Senatanebisa da gamonatanebis gaTvaliswinebiT sinqronizaciisa da ganzogadebisTvis. maT Soris
da mdinaris auzSi eqsperimentul cvlile- im SromebSi, romlebic ikvlevda baqteriul
bebze sapasuxod. cvlilebebi biosferos sxva warmoebas da mtknari wylisa da sazRvao
nawilebSi gavlenas axdenen imaze, Tu ra Sedis ekosistemebis sxva funqciur atributebs
mdinaris auzebSi. magaliTad, sxvagan arsebulma (Nixon 1980, Cole et al. 1988), pirvelad warmoebas/
dabinZurebam, SeiZleba, SeaRwios mdinaris produqtiulobas (Lieth 1975), balaxismWamelobis
auzSi naleqebis saSualebiT. gamonatanebi rols produqtiulobaSi (McNaughton, et al. 1989),
mdinaris auzidan warmoadgens Senatanebs sxva tyis produqtiulobas (ONeill and DeAngelis 1981;
ekosistemebSi da amrigad, gavlenas axdenen DeAngelis et al. 1981) da sakvebi nivTierebebis
maT funqciaze. mdinaris auzebis Senatanebis ciklirebis globalur sistemas (Post et al. 1982,
da gamonatanebis grZelvadianma monitoringma 1985).
mogvawoda arsebiTi informacia imis Sesaxeb, Tu 1990 wels gamoCenili ekologebi
rogor gamoisaxeba globaluri garemo cvlileba Seikribnen ekosistemaTa kvlevis institutSi
konkretul ekosistemaSi. milbrukSi, niu-iorkSi, raTa ganexilaT is
1960-70-ian wlebSi gamoqveynda naSromebi winsvla, romelic SeiniSneboda ekosistemaTa
mdinareebis auzebis kvlevis Sesaxeb, sadac SedarebiT analizSi, warmoedginaT keis-sTadebi
detaluradaa aRwerili energiisa da nivTierebis (saswavlo magaliTi, erTi konkretuli sakiTxis
dinebebi mraval sxvadasxva ekosistemaSi. 1980- Seswavla) Tanamedrove midgomis gamoyenebiT
iani wlebisTvis xelmisawvdomi xdeba didi da ganeviTarebinaT axali SedarebiTi Teoria
raodenobis literatura, sadac aRwerilia (Cole et al. 1991). im individualuri eko-
msoflios yvelaze gamoCenili ekosistemebis sistemebis (kerZod iseTebis, rogoricaa
funqcionaluri detalebi (Strayer 1991). arqtikuli tundra) detaluri analizi,
daiwyo seriozuli mcdelobebi 1970-80-ian romlebic unikaluria an miiCneva zedmetad

organuli ganyofileba

nagavi
atmosferuli
biologiuri miReba
ganyofileba gazebis balaxis mWamelebi,

cocxali xorcis mWamelebi, mkvdari


haeriT gaberili yvelafris
mcenareTa biomasa meteorologiui
nawilakebi da gazebi biologiuri gamoyofa biomasa mWamelebi,
geologiuri
miwis zemoT da qvemoT gazebis, organuli aerozolebis,
detris mWamelebi
biologiuri
evapotranspiraciis
ga Semosavali
ze
bi
mSrali danaleqi

sv sS
el Ta
id nT
araorganuli

gamotutaneba,
mineralizacia

am
aerazolebi

Sewoga/aReba

da
biologiuri

qm
gasqeleba

eqsudacia

na Sr a,
ga l al
ze eq i
bi v biosfero
ao sg
rT am
oS
ql ve
eb ba
a
gasavali
xelmisawvdomi sakvebi
gamoqarva
niadagisa da qvis nivTierebebis gayofileba meteorologiuri
mineraluri geologiuri
gacvlis biologiuri
ganyoFfileba niadagSi
meoradi mineralebis adgilebSi
formacia

Sida-siseburi ciklireba

nax. 9-6 mdinaris auzis sakvebi nivTierebebis ciklirebis modeli habardis nakadulis kvlevebze dayrdnobiT. modeli gamosaxavs
ekosistemaTa Senatanebisa da gamonatanebis sxvadasxva sazRvrebs. amgvari ekosistemebi dakavSirebulia sxva ekosistemebTan maTi
sazRvrebis gaswvriv dinebebis saSualebiT. (Redrawn from Likens 1985; after Bormann and Likens 1967, Likens and Barmann 1972, Likens et al. 1977.)
234

mgrZnobiared globaluri cvlilebis mimarT mniSvneloba landSaftSi ufro metia, vidre


da kvlav ganagrZobs informaciuli safuZvlis ubralod, operatiuli mosazreba. am SemTxvevaSi
mowodebas ekosistemaTa ekologiisTvis. amasTan, gasagebi xdeba, rom ekosistemis struqtura,
ekosistemaTa struqturisa da funqciis vrceli funqcia da reaqciebi gamRizianebelze mniSvnelo-
Sedarebebi gvaZlevs imis imedis safuZvels, rom vanwilad damokidebulia ekosistemaTa fizi-
aRmovaCenT axal informacias bunebrivi samyaros kur maxasiaTeblebsa da poziciaze. is, Tu
moqmedebisa da muSaobis Sesaxeb. romel mxaresaa mimarTuli mdinaris dineba,
dasavleTisken Tu aRmosavleTisken, gavlenas
axdens sakveb nivTierebaTa ciklirebaze da sxva
procesebze. manZili or satyeo nakveTs Soris,
9.9 landSaftis ekologia ganixi maTi SedarebiTi zomebi, im sazRvris moculoba,
lavs sivrciTi masStabis gavlenas romelic maT saerTo aqvT da landSafti,
ekosistemis funqciaze gansazRvraven, SenarCundeba Tu ara frinvelTa
populaciebi orive tyis nakveTSi. hidrologiuri
garemos globaluri cvlilebebis intensivobam,
procesebi, romlebic akavSireben tyeebs tbebTan
romelsac safuZvlad udevs adamianTa
gansazRvraven orive maTganSi energiisa da
industriuli da sasoflo-sameurneo saqmianoba,
nivTierebaTa cvlis bunebas. terneri xazs usvams
ekologebi aiZula, globalurad SeexedaT
am mosazrebas, rodesac wers: `landSaftis
ekosistemebis struqturisa da funqciisTvis.
struqturasa da ekologiur procesebs Soris
habardis nakadulze da sxva mdinareebis
urTierTobis axsna-ganmarteba landSaftebze
eqsperimentul auzebze Catarebuli SedarebiTi
ekologiuri kvlevebis upirvelesi mizania
kvlevebis saWiroeba gamoiwvia ekosistemaTa
(Turner 1989).
struqturisa da funqciis sakmarisi masStabis
2. rogor urTierTqmedeben xarisxobrivad
dadgenis moTxovnam globaluri cvlilebebis
gansxvavebuli ekosistemebi (magaliTad, rogo-
sruli asaxvis mizniT. am farTo Sexedulebis
rebic arian tyisa da tbis ekosistemebi): ra xdeba
miRebisas, ekologebma gaacnobieres eko-
ekosistemaTa sazRvrebTan, saxelad ekotonebTan
sistemaTa SedarebiTi zomebi da formebi, maT
landSaftis sazRvrebSi?
poziciasTan erTad sxva bunebriv sistemebTan
landSafturi perspeqtivis miRebiT, ekolo-
mimarTebaSi. es parametrebi ekosistemaTa
gebs SeuZliaT, upasuxon SekiTxvebs: ramdenad
maxasiaTeblebia, romlebic ekosistemaTa
didi unda iyos tyis petCi (nakveTi) garkveuli
funqciazec axdenen gavlenas. amis gacnobierebam
saxeobis populaciaTa SenarCunebisTvis; ra
biZgi misca intensiur dainteresebas imiT,
zomis miwis derefani aris saWiro ori tyis petCs
Tu rogor urTierTmoqmedeben ekosistemebi
Soris imisTvis, rom SenarCundes maTSi safrTxeSi
vrceli farTobis miwebis (aTobiT aTasi heqtari)
arsebul saxeobaTa populaciebis genTa dineba.
farglebSi, romlebsac landSaftebi ewodebaT
rogorc vnaxavT, landSaftis ekologiis ideebi
da romlebic mTel rig sxvadasxva ekosistemebs
gamoiyeneba rogorc populaciaTa ekologiis, ise
Seicaven. ekosistemis struqturasa da funqciaze
TanasazogadoebaTa ekologiis koncefciebSi.
amgvari mosazrebebi landSaftis ekologiis
sferos ekuTvnis, romlis mTavari mimarTulebebi
naTlad daaxasiaTa ouk rijis erovnuli bibli
oTekis TanamSromelma m.j. Ternerma (1989): 9.10 ekosistemaTa Sesaswavlad
`landSaftis ekologia Seiswavlis far- gamoiyeneba rogorc taqtikuri,
To sivrciT masStabebsa da ekosistemaTa ise strategiuli midgomebi
sivrcobrivi gamosaxulebis ekologiur
efeqtebs. konkretulad ki is gulisxmobs: a) mraval ekologs miaCnia, rom ekosistemis
sivrcobrivi heterogenurobis ganviTarebasa da gagebisTvis saWiroa misi yvela an umetesi
dinamikas. b) interaqciebsa da gacvla-gamocvlebs komponentis interaqciaTa analizis anu taqtikuri
heterogenur landSaftebs Soris. g) sivrcobrivi analizis gamoyeneba. sxvebi ki fiqroben, rom
heterogenurobis gavlenas biotur da abiotur ekosistemaTa Tvisebebi scdeba maTi komponenciis
procesebze. d) sivrcobrivi heterogenurobis farglebs da maSasadame, ganixileba mTliani
menejments~. sistemis Tvisebebze dakvirvebis saSualebiT
gansakuTrebul yuradRebas landSaftis anu strategiuli analizis gamoyenebiT.
ekologiis midgomaTa ori aspeqti moiTxovs. taqtikuri midgoma cdilobs, bunebrivi sistemis
1. ekosistemebis landSaftebSi ganxilvisas detalebis imitacias, ramdenadac SesaZlebelia,
ekosistemis zomis (masStabi), formisa da poziciis im dros, rodesac strategiuli midgoma
cdilobs, warmoadginos sistemis arsi arCeuli,
235

mniSvnelovani komponentebis qcevis SeswavliT. detalurad 28-e TavSi ganvixilavT. is miiCnevda,


ekosistemaTa Seswavlis taqtikur midgomas rom ekosistemis Semdgeneli saxeobebis evolucia
sistemis ekologia ewodeba. sistemis ekologia erTmaneTTan mimarTebaSi sabolood Sedegad
eyrdnoba maTematikul analizs bunebrivi iRebs sistemis gazrdil stabilurobas anu Zveli
sistemebis kompleqsurobasTan gasamklaveblad. da ganviTarebuli erTobebi ufro stabilurebia
sistemuri midgomis mizani aris ekosistemaTa (Odum 1969). is werda:
modelis warmodgena, romelsac SeeZleba
[ekologiuri Canacvleba] kulminacias
misi niSan-Tvisebebis dinamikis imitireba.
aRwevs stabilizebul ekosistemaSi,
zemoaRwerili lotkas modelebi taqtikuri sadac maqsimaluri biomasa (an maRali
modelebia. gamRizianeblebi (dabinZureba, informaciuli Semcveloba) da simbioturi
zedmeti mZoveloba, xanZari, mavneblebi, nadi- funqcia organizmebs Soris narCundeba
roba da mkacri klimaturi pirobebi) cvlian xelmisawvdomi energiis dinebis yoveli
lotkas gantolebis dX/dt sistemebs garkveuli erTeulis saSualebiT. erTi sityviT,
saxeobebisTvis garemo pirobebis (P) SecvliT Canacvlebis `strategia~, rogorc
am urTierTmoqmedi saxeobebis (X) siWarbiT. moklevadiani procesi, ZiriTadad igivea,
maTi efeqtiT Xi _ ze, amgvari gamRizianeblebi rac biosferos grZelvadiani evoluciuri
arapirdapir gavlenas axdenen sxva saxeobebsa ganviTarebis `strategia~ kerZod, fizikuri
da komponentebze (Xj), romlebTanac i dakavSi- faqtorebis kontroli (masTan homeostazi)
rebulia sistemaSi. detalur maTematikur misi gamRizianeblebisgan maqsimaluri dacvis
models, romelic sarwmunod asaxavs interaqciebs miRwevis Tvalsaz-risiT~.
yvela komponents Soris, SeeZleboda, Seefasebina
odumisTvis `informaciis moculoba~
ekosistemis, rogorc erTi mTelis funqciasa da
damokidebuli iyo Tanasazogadoebis sxva-
struqturaze stresisa da sxva gamRizianeblebis
dasxva saxeobis raodenobaze anu biolo-
efeqti.
giur mravalferovnebaze (Margalef 1963,
analizisas, ekologebi iyeneben ekosistemebis,
Odum 1988). informaciis swored es zrda,
rogorc calkeul nawilebze, aseve mTlianobaSi
romelic momdinareobs ekosistemaTa mzardi
maT funqcionirebaze dakvirvebis monacemebs.
kompleqsurobisgan zrdis saSualebiT. msxvil
maTi filosofiis Tanxmad, rogorc SeuZlebelia
sistemebSi es SeiZleba niSnavdes, rom sistemis
Senobis Secnoba naxazebis detaluri Seswavlisa
zogierTi nawili naklebad an zedmetad aris
da mis konstruqciebze safuZvliani dakvirvebis
warmodgenili strategiul modelSi. g.m.
gareSe, aseve SeuZlebelia organizmis gageba
vainbergi (1975) miiCnevda, rom ekosistemebi
misi genetikuri sqemis, ganviTarebisa da
dganan konceptualuri siZneleebis winaSe,
funqcionierebis dawvrilebiTi Seswavlis
radgan isini xvdebian `saSualo ricxvTa aTvlis
gareSe.
sistemis~ diapazonSi, romlebTan gamklavebac
sxva ekologebs sjeraT, rom ekologiuri
ar SeuZliaT arc lotkas diferencialur
sistemebis analizi SesaZlebelia maTi nawilebis
gantolebebs, arc statistikur midgomebs (ix.
detaluri Seswavlis gareSe. erTi-ori analogia
Tavi 2). ramdenime komponentian (rogoricaa
dagvexmareba am Tvalsazrisis axsnaSi. organizmis
gravitaciuli miziduloba mzis sistemis
funqcionirebis gageba konkretul garemoSi
planetebs Soris an laboratoriaSi xelovnurad
gansxvavdeba misi ujreduli procesebis bioqi-
Seqmnil mikrokosmebs ramdenime saxeobiT) martiv
miis an ganviTarebis dros genebis eqspresiis
fizikur sistemebs `mcire ricxvTa martivi
kontrolis gagebisgan. darvins ar hqonda swori
sistemebi~ ewodeba. `did ricxvTa martivi
codna genebis Sesaxeb, magram man mainc SeZlo
sistemebi~ Sedgeba uzarmazari raodenobis msgavsi
evoluciis meqanizmis da adaptaciaTa miznebis
erTeulebisgan magaliTad, airis garkveuli
gacnobiereba. arqiteqtori qmnis saxlis dizains
moculoba Sedgeba miliardobiT atomisgan. misi
gonebaSi. agurebisa da milebis ganlageba mxolod
temperatura da wneva damokidebulia atomebis
am dizainis realizebis saSualebebia. isini ar
moZraobasa da Sejaxebaze, magram am TvisebaTa
gvTavazoben saxlis, rogorc dasrulebuli,
saSualo maCveneblebi adekvaturad aRwers
integrirebuli struqturis gagebas, romelic
mTlian sistemas.
adamianis cxovrebisTvis aris gamiznuli.
vainbergis Tanaxmad, ekosistemebi Zalian
e.p. odumi SeiZleba CaiTvalos ekosistemebis
kompleqsuria imisTvis, rom Seiqmnas misi
kvlevisadmi strategiuli midgomis mamamTavrad.
modeli sxvadasxva gantolebis mcire ricxvTa
odumi dainteresebuli iyo imiT, Tu rogor
sistemebis saxiT. metic, funqciaSi nawilebi
icvlebodnen Tanasazogadoebebi drosTan erTad
imdenad gansxvavdeba erTmaneTisagan, rom
(am process Canacvleba ewodeba), rasac Cven ufro
ubralo saSualo maCveneblebi trofikul
236

doneSic ki, gaugebars gaxdida ekosistemebis nivTierebebis ciklireba) aRqma ekosistemis


struqturis ZiriTad arsebiT Tvisebebs. ZiriTad erTeulebad. e.w. individze dafuZnebul
amrigad, ekosistema SeiZleba iyos is, rasac modelebSi ekosistema SeiZleba ganxiluli
vainbergi `saSualo ricxvTa sistemas uwodebs~ iyos did ricxvTa sistemebTan miaxloebulad,
misi nawilebi zedmetad mravalricxovania sadac organizmis donis procesebisgan,
imisTvis, rom bolomde aRweros da zedmetad rogoricaa zrda, gamravleba an sakvebi
mcire, rom saSualo maCvenebeli gamoiyvanos. nivTierebebis miReba, SesaZlebelia gonivruli
aqve unda davamatoT, rom mTliani ekosistemis saSualo maCveneblebis gamoyvana (rogorc es
specifikuri da mniSvnelovani komponentebi, xdeba rutinulad populaciaTa kvelevebSi)
rogoricaa pirveladi produqcia da zogierTi da statistikurad aRwera (Huston et al. 1988).
sakvebi nivTierebis ciklireba, SeiZleba ar iyos kompiuterebi SesaZlebels xdian am modelebis
Zalian kompleqsuri imisTvis, rom Sedges mcire ekosistemaTa donemde skalirebas. amgvari
ricxvTa sistemebi. individze dafuZnebuli modelebi Seiswavlida
erTi gza saSualo ricxvTa `problebis~ interaqciebs biologiur TanasazogadoebaSi
gadasaWrelad aris individualuri organizmebis (Botkin et al. 1972, Shugart and West 1977, Huston and Smith
da ara trofikuli doneebis da kompleqsuri 1987) iseve, rogorc ekosistemebSi (Abert et al. 1982,
procesebis (mag. pirveladi warmoeba da sakvebi Postor and Post 1986).

daskvna
1. ekosistema Sedgeba organizmebisgan da rogor SeiZleboda aRweriliyo mTliani
im fizikuri garemosgan, romelSic isini sistemebis qceva maTematikurad maTi
saxloben. marTalia, es koncefcia centraluri komponentebis interaqciebis safuZvelze.
mniSvnelobisaa dRevandel ekologiaSi, Tumca
5. raimond lindemanma 1942 wels
misi ganviTareba neli da garTulebuli iyo.
gaavrcela ekosistemis, rogorc energiis
2. adreuli Tema ekologiaSi iyo diqotomia matransformirebeli sistemis idea, mogvawoda
sistemaTa erT koncefciasa (romelsac hqonda ra formaluri notacia trofikul doneebs
mis komponentTa Soris interaqciebis Sedegad Soris energiis dinebisa da ekologiuri
miRebuli Tvisebebi) da meore koncefcias efeqturobisTvis.
(romelic iyo organizmTa analogi, gamoxatavda
6. ekosistemaTa energetikis kvlevebi da
ra organizmebis Tvisebebs) Soris, rac ver
Seswavlebi dominirebdnen ekologiaSi 1950-iani
deducirdeboda maTi nawilebisgan. adreul
da 1960-iani wlebis ganmavlobaSi. es metwilad
meoce saukuneSi f. e. klementsma Tavis nawerebSi
eugen p. odumis gavleniT iyo gamowveuli,
upiratesoba mianiWa meore, organizmul
romelmac pirvelad gamoiyena energia, rogorc
Sexedulebas mcenareTa dajgufebebis Sesaxeb.
saerTo dineba ekosistemaTa struqturisa da
maSin, rodesac h. a. gliasonma miiCnia, rom am
funqciis aRsawerad.
dajgufebaTa Tvisebebi iyo ubralod maTi
nawilebis TvisebaTa jami. 1935 wels a.g. tenslim 7. habardis nakadulis, uolkeris ganStoebis da
Seqmna termini ekosistema, romelic moicavda koveetas mdinaris auzis kvlevebma safuZveli
organizmebs da yvela abiotur faqtors maT Seuqmnes ekosistemis funqciisa da ekosistemaTa
sabinadro garemoSi. interaqciebis eqperimentul kvlevas da dasabami
daudes 1960-iani, 1970-iani, 1980-iani wlebis
3. Carlz eltoni aRwerda Tanasazogadoebebs ekosistemaTa detalur Seswavlas. mdinaris
kvebiTi urTierTobebis safuZvelze da xazs
auzebis Seswavla xazs usvams elementebisa da
usvamda ricxvTa piramidas, rogorc dominantur
energiis dinebis mniSvnelobas ekosistemaSi,
maorganizebel princips TanasazogadoebaTa
ekosistemebs Soris da biosferos sxva nawilebSi.
struqturaSi.
8. ekosistemaTa interaqciebi farTo
4. a.j.lotkam 1952 wels mogvawoda eko- landSaftebze didwiladaa damokidebuli
sistemaTa funqciis Termodinamikuli perspeq-
ekosistemebis zomasa da SedarebiT poziciaze.
tiva, romlis Tanaxmadac energiisa da masis
am saxis azrovneba Tanamedrove landSaftis
transformaciebi da moZraoba emorCileboda
ekologiis safuZvels Seadgens.
Termodinamikis kanonebs. is aseve gviCvenebda,
237

9. ekosistemebis Seswavla SesaZlebelia mTliani sistemebis qcevaTa dinamika. odumi


taqtikuri an strategiuli midgomis Tanasazogadoebebs strategiulad ganixilavda,
gamoyenebiT. taqtikuri midgomis magaliTia ukavSirebda ra maT Tvisebebs rig saxeobebs
lotkas ideaze (ekosistemebi SeiZleba TanasazogadoebaSi. zogi ekologi Seecada,
gamoisaxos gantolebebiT, sadac aisaxeba gamklaveboda ekosistemaTa kompleqsurobas
maTi komponentebis urTierTobaTa dinamika) ekosistemaTa ZiriTad erTeulebad dayofis,
dafuZnebuli sistemaTa ekologia. sistemis individualuri organizmis gamoyenebis
ekologebi qmnian ekosistemaTa modelebs sul saSualebiT. amgvari, individze dafuZnebuli
ufro mzardi kompleqsurobiT im mizniT, rom modelebi, SeiZleba, ganvixiloT, rogorc
gaigon maTematikuli analogiebis qcevidan didricxviani sistemebi.

savarjiSoebi
1. SeadgineT ekosistemis koncenfciasTan 3. rogor SeiZleba ekosistemaTa koncefcia
dakavSirebuli ideebis ganviTarebis drois gamoviyenoT soflis meurneobaSi, SenarCunebis,
xazi. sxva wyaroebis gamoyenebiT CaurTeT mas konservaciis biologiaSi?
mniSvnelovani istoriuli movlenebi, romlebic
ar arian dakavSirebulni mecnierebasTan.
4. warmoidgineT lindemanis gantoleba:
daagrZeleT drois xazi, raTa man moicvas darvini /
dn dt = n + n, sadac n trofikuli donis
mTliani energiis Semcvelobaa, n aris energiis
da misi Tanamedroveebi.
mogeba, xolo n energiis danakargi trofikul
2. ekologiuri interaqciebi ekosistemebs Soris doneze. vTqvaT, rom trofikul dones ubralo
sazRvarze _ ekotonebze, Zalian did interess ekosistemaSi aqvs energiis Semadgenloba
iwveven ekologebSi. riT arian amgvari arealebi 1 = 100000 energiis erTeulis odenobiT da rom
mniSvnelovani? taqtikuri midgomis moTxovnaTa energiis mopoveba yovel nabijze ekosistemaSi
gaTvaliswinebiT, Tqvens sacxovrebel adgilas aris n = 0,10n-1. Semdegad, trofikuli done rom
ekotonis maxasiaTeblebisa da funqciis Seicavdes energiis 1000 erTeuls, ra iqneboda
gansasazRvrad, dagegmeT saTanado eqsperimenti n is mniSvneloba?
an awarmoeT dakvirvebaTa seriebi.
238

Tavi 10

energiis dineba
ekosistemebSi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra urTierTobaa masobriv produqcias, Erogoria ekologiuri efeqturobis mniS-
sufTa produqciasa da sufTa ekosistemaTa vneloba produqtiulobis, eqspluataciis da
produqcias Soris? asimilaciis safuZvelze?

rogor izomeba pirveladi produqcia sx-


ra urTierTobaa biomasis gadatrialebis
vadasxva garemoSi?
(zedapirze amotanis) drosa da sufTa produqti-
eqsperimentulad, rogor SeiZleba vaCvenoT ulobas Soris?
sinaTlis intensivobis gavlena xmeleTis mcena-
reebis fotosinTezis siswrafeze? rogor moedineba energia pirveladi mwarmoe-
blidan mtaceblisken da reducentebisken?
rogor SeiZleba produqtiulobis Sedareba
wylis da xmeleTis ekosistemebSi?

r ogorc
erT
wina
fundamentur
TavSi aRvniSneT, erT-
koncefciaTagani,
romelsac emyareba Tanamedrove ekologia,
saSualebas aZlevs igive zomis usulo sagnebTan
SedarebiT. organizmebi energias ori gziT
kargaven. pirveli, isini xarjaven mas muSaobisas
aris is, rom organizmebi urTierTqmedeben im sistemaze gadacemiT, romelSic binadroben
erTmaneTTan pirdapiri Tu arapirdapiri (magaliTad, rodesac cxoveli darbis, is
gzebiT kvebiTi urTierTobebiT, rasac Cven gadascems Tavis kinetikur energias atmosferos
trofikul interaqciebs vuwodebT. trofikuli da miwas). meore, organizmebi kargaven energias
interaqciebi moicavs energiis biologiur siTbos saxiT TiToeul bioqomiur safexurze
transformaciebsa da energiis transfers erTi transformaciis dros, romlebic saWiroa
individidan meoreze moxmarebis procesis gziT. moZraobis, biosinTezis, sekreciis da ujredTa
nivTierebebi moZraoben ekosistemaSi da amgvar SenarCunebisTvis (radgan es transformaciebi
moZraobaTa gzebi mWidrod asocirdeba energiis araefeqturia). individualuri organizmebis
dinebasTan (ix. Mme-11 Tavi). mier energiis am danakargebis miuxedavad, isini
mesame TavSi Cven ganvasxvaveT cocxali da mTlianobaSi ar iclebian energiisgan, radgan
aracocxali organizmebi TiToeulSi energiis mcenareebi da wyalmcenareebi axdenen
dinebis dinamikaze dafuZnebiT. maSin, rodesac energiis asimilirebas mzisgan. amrigad
rogorc usulo sagnebi, ise cocxali arsebebi ekosistemaSi energiis Semotana mudmivi
kargaven energias Termodinamikis kanonebis procesia. mcenareebi naxSirwylebis qimiur
Tanaxmad, cocxali organizmebis mravali bmebSi Senaxuli am energiis garkveul nawils
bioqimiuri da morfologiuri adaptaciebi iyeneben TavianTi metaboluri saWiroebisTvis.
cdiloben energiis kargvis SeCerebas, rac maT magram balaxismWamelebic iReben am energiis
energiis araCveulebrivad maRali Semcvelobis nawils da amrigad, iwyeba mcenaris mier
239

asimilirebuli energiis moZraoba kvebiTi jaWvis kombinirebuli glukozidan miRebuli martivi


zeda rgolebisken. naxSirwylebi awarmoeben cilebis, nukleinis
am TavSi Cven vnaxavT, rogor aris damokidebuli mJavebis, pigmentebis da meoradi metabolitebis
ekosistemaSi energiis dineba mcenareebis mier (rogoricaa alkaloidebi) masebs. Mcenareebs,
energiis asimilirebis siswrafeze, moxmarebis ar SeuZliaT zrda-ganviTareba yvela am saSeni
tempebze TiToeul trofikul doneze da sakvebi masalis gareSe (Clarkson and Hanson 1980). magaliTad,
nivTierebebis biomasad transformirebis qlorofili Seicavs magniumis atoms. imis
energetikul efeqturobaze. amrigad, Cveni miuxedavad, rom yvela saWiro elementi SeiZleba
ganxilvis logikuri dasawyisi, kvebiTi jaWvis Warbad arsebobdes, mcenares, romelsac magniumi
saTave iqneba mcenareTa produqcia. aklia, ar SeuZlia qlorofilis warmoeba da
Sesabamisad, ar SeuZlia zrda da funqcionireba.
mcenareebi ageben da inarCuneben TavianT
10.1 mcenareebi axdenen sinaTlis qsovilebs kompleqsuri, energiis momTxovni
asimilacias fotosinTezis bioqimiuri transformaciis gziT. radganac
saSualebiT mcenareebi iyeneben fotosinTezis dros
asimilirebuli energiis did nawils am saWi
fotosinTezi aris procesi, romlis saSua roebis dasakmayofileblad, maTi qsovilebi
lebiTac mcenareebi da wyalmcenareebi yovelTvis arsebiTad nakleb energias Seicaven
iTviseben sinaTlis energias da gardaqmnian mas
naxSirwylebSi qimiuri bmebis energiad (ix. Mme-
3 Tavi). glukoza da sxva organuli naerTebi
(magaliTad, saxameblebi da zeTebi) SeiZleba
Seinaxos da maTi energia mogvianebiT gamoyofil
iqnas respiraciuli metaboluri gzebiT.
fotosinTezi qimiurad aerTebs or araorganul
naerTs naxSiroJangsa (CO2) da wyals (H2O),
raTa Seiqmnas glukoza (C6H12O6) Jangbadis (O2)
gamoyofiT. fotosinTezis mTliani steqiometria
(qimiuri balansi) amgvaria:
fotosinTzi
6 CO2 + 6 H2O C6H12O6 + 6 O2 (masiuri produqcia)

fotosinTezi gardaqmnis naxSirbadis atoms


CO2-Si daJanguli mdgomareobidan naxSirwyalSi (D)
(C)
aRdgenil mdgomareobamde (ix. 5-e Tavi).
biosinTezi
reaqcia, romelSic reagentebs produqtze respiratoruli
metabolizmi
naklebi energia aqvT, ewodebaT endoerguli
reaqcia. CO2-is aRdgena endoergulia, radgan (A)
reagentebs _ CO2-sa da H2O-s produqtze_ biosinTezis
safasuri
C6H12O6-ze naklebi energia aqvT. amrigad, qsovilis zrda da
gamravleba (sufTa
fotosinTezi moiTxovs energias, romelic produqcia)
(B) warwera xis
mowodebulia xiluli sinaTlis saSualebiT. kenweroSi
asimilirebuli naxSirbadis TiToeul gramze
mcenare iRebs 39 kilojoul (kj) energias, Tumca
fotosinTezis safexurTa araefeqturobis gamo,
fotosinTezuri pigmentebis mier STanTqmuli
sinaTlis energiis araumetes 34%-isa da xSirad
masze gacilebiT naklebic, xvdeba naxSirwylis
molekulaSi (Rabinowitch and Govindjee 1969).
fotosinTezi aRWuravs mcenares naxSirwylis
saSeni blokebiTa da energiiT, romelic sWirdeba
mas qsovilebis sinTezisa da zrdisaTvis.
glukozis gadajgufebuli da SeerTebuli nax. 10-1 mcenaris mier energiis gadanawileba. biosinTezis
molekulebi SeiZleba gamoiyenebodnen cxi metaboluri safasuri (A) da qsovilis SenarCuneba (B)
mebis, zeTebis da celulozis asagebad. warmoadgenen respiraciis (C) dros dakargul energias da
azotTan, fosforTan, gogirdTan da magniumTan amrigad, xelmiuwvdomelia zeda trofikuli doneebisTvis (D).
240

mTlianad asimilirebulTan SedarebiT. amrigad, ekosistemaTa sufTa produqcia (NEP) aris gansxvaveba
ekologebma unda ganasxvavon asimilirebuli masobriv pirvelad produqciasa da mcenareebisa
energiis ori sidide: masiuri produqcia _ da niadagis organizmebis energetikul safasurs
fotosinTezis saSualebiT asimilirebuli Soris: NEP = masobrivi pirveladi produqcia
mTliani energia da sufTa produqcia _ mcenaris mcenareTa respiracia niadagis organizmebis
biomasaSi dagrovili energia, anu mcenaris zrda respiracia.
dagamravleba. radganac mcenare pirveli rgolia es sidide gamoiyeneba, roca saWiroa
kvebiT jaWvSi, ekologebi am sidideebs Sesabamisad ganisazRvros, ekosistemis mcenareebi da niadagi
masobriv pirvelad produqciasa da sufTa Seadgenen energiis (NEPdadebiTi) Tu energiis
pirvelad produqcias uwodeben. gansxvaveba momxmarebel (NEP uaryofiTi) wyaros.
maT Soris aris respiraciis energia, romelsac
mcenare iyenebs SenarCunebisa da biosinTezisTvis
(nax. 10-1). produqciaSi ekologebi gulisxmoben 10.2 mcenaris produqtiulobis
energiisa da biomasis dagrovebas da ara energiis gazomvis meTodebi icvleba
Seqmnas. Cven xSirad gvainteresebs is tempi, bunebrivi garemosa da zrdis
siCqare, romliTac energia grovdeba, am process formebTan erTad
produqtiuloba ewodeba. amrigad, pirveladi
produqtiuloba aris is siCqare, romliTac sufTa pirveladi produqcia ekosistemaTa
energia, xSirad biomasis safuZvelze gazomili, mniSvnelovani maxasiaTebelia, radgan is aris
grovdeba mcenareebSi fotosinTezis procesis (garda pirveladi mwarmoeblebisa) sxva cocxali
gziT. arsebebisTvis xelmisawvdomi energiis odenobis
xmeleTis mcenareebi fesvgadgmulni sazomi. amrigad, ekologebma didi Zalisxmeva
arian niadagSi. niadagi Seicavs mikro da sxva gamoiyenes misi gazomvisTvis Sesaferisi
organizmebs, romlebic Slian mkvdari mcena gzebisa da saSualebebis gasaviTareblad
reebisa da cxovelebis qsovilebs. xsenebuli (cxrili 10-1). pirveladi produqcia moicavs:
organizmebis mier gamoyenebuli energia 1. naxSirorJangis, Jangbadis, mineralebisa da
xelmiuwvdomelia momxmarebeli mcenareebisTvis. wylis dinebebs. 2. mcenaris biomasis dagrovebas.
aRniSnuli urTierTobis gamo, sufTa produqciis nebismieri maTganis tempma, SeiZleba, mogvawodos
gamoTvlisas, ekologebi xmeleTis mcenareebsa mcenaris mTliani produqtiulobis siswrafis
da niadags xSirad erT erTeulad ganixilaven. gansazRvris indeqsi. Tumca, praqtikaSi Sesabamisi

cxrili 10-1 pirveladi produqciis gasazomad gamoyenebuli meTodebi

meTodi aRwera sacxovrebeli garemo

kalorimetria mcenaris qsovilis nimuSi iwveba kalorimetrul xmeleTi


kafsulaSi. wvis dros gamoyofili siTbos
energiidan gamoiTvleba organuli naerTebis
energiis Semcveloba

mokrefa-aReba mcenaris qsovilis nimuSebi moipoveba, Sreba xmeleTis, wylis didi


(mosavlis aReba) da iwoneba. mcenaris biomasis mSrali wona mcenareebi
gamoiyeneba produqciis sazomis saxiT

CO2is dineba mcenaris an misi nawilis mier CO2-is STanTqma xmeleTo da wyali
izomeba daxurul konteinerSi

O2is dineba mcenareebis an wyalmcenareebis mier 2O -is warmoeba ZirTadad wyali


izomeba daxurul konteinerSi

qlorofilis qlorofili gamoidevneba da misi koncentracia ZiriTadad wyali


koncentracia izomeba. koncentracias Semdeg adareben
garkveuli mcenaris an wyalmcenaris magaliTze
qlorofilis yovel gramze naxSirbadis
asimilirebis temps.
241

sazomi damokidebulia mwarmoebelTa sabinadro sinaTles speqtris am nawilSi (Mooney and Billings
garemosa da formaze. maSin, rodesac produqcia, 1961). mSrali wonis TiTo gramze an konteinerSi
SeiZleba sakmaod iolad iyos gamoTvlili arsebuli foTlis zedapiris kvadratul
xmeleTisa da wylis didi mcenareebisTvis, santimentrze CO2-is aTviseba SeiZleba Semdeg
maTi dakrefiTa da biomasis gazomviT, amgvari eqstrapolitizdes mTel tyeze.
midgoma SeiZleba arapraqtikuli iyos mcire naxSirorJangis dineba dRis sinaTlis
zomis planqtonis SemTxvevaSi. Jagnbadis periodSi moicavs rogorc asimilacias (miReba),
koncentraciaSi wuTobrivi cvlilebebis gazomva ise respiracias (gacemas) da amiT izomeba sufTa
sagrZnoblad advilia wylian garemoebSi, sadac produqcia. Respiracia, SeiZleba ganisazRvros
Jangbadis koncentracia dabalia, vidre xmeleTze. calke Ramis ganmavlobaSi naxSiroJangis
qvemoT mocemulia ramdenime gavrcelebuli warmoebisas, rodesac fotosinTezi wydeba.
xerxi pirveladi produqciis gasazomad. botkinma da misma TanamSromlebma (1970)
gazomes CO2-is aTviseba (gramebi miwis TiTo
kvadratul metrze dReSi) brukhevenis erovnul
laboratorul tyeSi erTi zrdis sezonis
energia, biomasa da naxSirbadis ganmavlobaSi. dRis sinaTlis saaTebSi mcenareebi
Semcveloba axdendnen 4,336 g m_2 dR_1 asimilirebas. 24 saaTSi
sidide Semcirda Ramis drois respiraciis gamo
sufTa warmoeba SeiZleba gamoxatuli iyos
3,702 g m_2 dR_1-mde, 0,635 g m_2 dR_1-iT. radganac
asimilirebuli naxSirbadis gramebis, mcenaris
mcenaris naxSirwylebis saSualo Semadgenloba
qsovilis mSrali wonisa da maTi energiis
aris C6H12O6, asimilirebuli CO2-is erTi grami
eqvivalentebis saxiT. mSral wonas, romelic
utoldeba warmoebuli naxSirwylis 0,614 grams.
martivad miiReba mcenaris qsovilis gamoSrobiT,
am koeficientis gamoyenebiT, botkinma da misma
upiratesoba eniWeba, radgan mcenareSi wylis
TanamSromlebma daadgines tyis sufTa mSrali
odenoba sakmaod meryeobs. ekologebi amgvar
nivTierebebis produqcia, romelic Seadgenda
indeqsebs urTierTSemcvlelad iyeneben, radgan
3,702 X 0,614 = 2,273 g m_2 dR_1 da romelic
maT aRmoaCines didi doniT korelacia maT Soris.
emTxveoda zogierT tyeSi krefa-aRebiTi xerxis
organuli naerTis energetikuli Semcveloba
gamoyenebiT miRebul Sedegebs (Whittaker and
upirvelesad damokidebulia masSi naxSirbadis
Woodwell 1969).
Semcvelobaze (romelic asimilirdeba TiTo
radiaqtiuri izotopuri naxSirbadi-14-s (14C)
gramze 39 kj energiis safasurad) da sxvadasxva
gamoyeneba warmoadgens produqtiulobis airTa
transformaciebis dros mimatebul an
cvlis meTodiT gazomvis sasargeblo cvlilebas.
gamoklebul energiaze. magaliTad, glukoza
rodesac cnobili 14C-naxSirbadis raodenobas
Seicavs 40% naxSirbads masiT da Sesabamisad,
umateben hermetul konteinerSi moTavsebul
unda Seicavdes energias eqvivalenturs
mcenares, mcenare axdens radioaqtiuri
0,40 X 39 = 15,6kj g_1-isa. eqsperimentiT dadgenili
naxSirbadis atomebis asimilirebas igive
es sidide aris daaxloebiT 17,6 kj g_1, romelic
proporciiT, rogoriTac is iyo haerSi
ganisazRvra nimuSebis dawviT specialur
konteineris SigniT. amrigad, SesaZlebelia
mowyobilebaSi, egreT wodebul kalorimetrul
naxSirbadis fiqsaciis gamoTvla mcenareSi
ka0atmosferoSi naxSiroJangis Semcveloba
napovni 14C-is gayofiT konteinerSi arsebul
0,03%-s Seadgens. Sesabamisad, mcenareebis mier 14
C-is raodenobaze eqsperimentis dasawyisSi.
aTvisebisas, drois Zalian mcire monakveTSi misi
magaliTad, Tu mcenarem moaxdina 10 miligrami
koncentracia daxurul sivrceSi sagrZnoblad 14
C-is asimilireba saaTSi da koncentracia
mcirdeba. ekologebi iyeneben am princips
konteinerSi iyo 0,05, Cven SegviZlia gamovTvaloT,
xmeleTis garemoSi produqciis gasazomad
rom mcenarem moaxdina naxSirbadis dagroveba
(dawyebuli mindvris simindis h.n. transeaus
200mg sT_1 siCqariT (10 gayofili 0,05-ze).
(1926) klasikuri kvlevidan) am meTodis yvelaze
mosaxerxebeli gamoyeneba, aris mcenaris nimuSis
(rogorc wesi, mTliani balaxeuli mcenaris
an xis totebis) moTavseba sufTa, hermetul,
gamWvirvale (fotosinTezisTvis) konteinerSi da
Jagnbadis cvla wylian garemoSi
iq arsebul haerSi CO2-is an O2-is koncentraciis marTalia, wylis didi mcenareebis, rogoricaa
gazomva. Tanamedrove ekologebi zomaven haeris laminaria, produqcia SeiZleba gaizomos
nakadis mier infrawiTeli sinaTlis STanTqmas mokrefa-aRebis saSualebiT (Penfound 1956, Mann
imdenad, ramdenadac CO2 Zlier STanTqavs 1973), planqtonebis mcire zoma da swrafi brunva
242

aferxebs am meTodis gamoyenebas, rogorc wylis 20


garemoSi produqciis gazomvis zogad midgomas. 18
im dros, rodesac atmosferuli Jagnbadis maRali 16
koncentracia xmeleTis garemoSi aferxebs 14
fotosinTezis mier Jangbadis warmoebis 12
gamoyenebas sazomis saxiT, wyalSi gaxsnili 0 50 100 150 200 250 300
Jagnbadis dabali bunebrivi koncentraciebi
8
SesaZlebels xdis Jangbadis koncentraciaSi
6
mciredi cvlilebebis gazomvas wylis sistemebSi
4
(Strickland 1960, Strickland and Parsons 1968).
2
warmoebis gasazomad planqtonebis Semcveli
0
wylis nimuSebi ikideba wyvil dabeWdil boTlSi 0 50 100 150 200 250 300
sasurvel siRrmeze tbis an okeanis zedapiridan.
wyvilidan erTi (`naTeli boTli~) gamWvirvalea
da atarebs mzis sinaTles, meore (`bneli boTli~)
daburulia. naTel boTlebSi fotosinTezi da
respiracia erTad iCenen Tavs, pirveli procesis
dros warmoSobili Jangbadis nawili moixmareba
meoris mier. bnel boTlebSi respiracia moixmars
Jangbads misi fotosinTezis saSualebiT Sevsebis
gareSe. amrigad, masobrivi warmoebis gasazomad
saWiroa mivumatoT Jangbadis koncentraciis
cvlileba naTel boTlSi (fotosinTezs minus koncentraciaTa da wylis nakadSi sinaTlis
respiracia) bnel boTlSi moxmarebulis gamtarobis gazomvebiT, SesaZlebelia, gani
raodenobas. sazRvros mTliani produqcia zedapiris
araproduqtiul wylebSi, rogorebicaa Rrma arealis TiTo erTeulze. rac qlorofilis
tbebi da Ria okeaneebi, cvlilebebi Jangbadis meTods sizusteSi aklia, anazRaurdeba am
koncentraciaSi fotosinTezisa da respiraciis meTodis siCqariTa da simartiviT. is gamoiyeneba
saSualebiT mcirea wyalSi gaxsnili Jangbadis produqciis kvlevebSi didi farTobis mqone
raodenobasTan SedarebiT da naTeli da bneli zedapirze. erT-erT amgvar kvlevaSi nimuSebi
boTlebiT gazomvebi praqtikuli da gamosadegi ar aiRes erTkilometriani intervalebidan
aris. amgvar pirobebSi warmoebis gansasazRvrad
14
C STanTqmis sazomebi gamoiyeneba. 14C meTodis
principi igivea sawylo sistemebSi, rogorc
xmeleTze imis garda, rom 14C izotopi, rogorc
wesi, mocemulia bikarbonatis ionis (HC3_) saxiT.

qlorofilis koncentraciebi
wylis garemoSi mcenareTa produqciis
gazomvis kidev erTi meTodi efuZneba ideas,
rom qlorofilis koncentracia awesebs
zeda zRvars sinaTlis maRali intensivobis
SemTxvevaSi fotosinTezis siCqareze. j.h
riterma da q.s.ientCma (1957), romlebmac
pirvelad gamoiyenes es meTodi, daadgines,
rom zRvis wyalmcenareebi axdenen maqsimum
3,7 grami naxSirbadis asimilirebas erT gram
qlorofilze saaTSi (cvlilebiT 2,1-dan 5,7
gramamde zogierT klevaSi). planqtonis cnobili
koncentraciebis fotosinTezis siCqaresa da
sinaTlis intensivobas Soris eqsperimentulad
gansazRvruli damokidebulebebiT (Ryther
1956, Steele 1962), iseve, rogorc qlorofilis
243

portlends, mainsa da iarmuts Soris (axali


Sotlandia) 300 kilometriani arealidan. am
kvlevam gamoamJRavna sagrZnobi heterogenuroba
produqciaSi (Huntley and Boyd 1984) (nax. 10-2).
specifikur adgilebSi produqciis dasadge-
elovnuri Tanamgzavrebis aparaturac dedamiwis
arekvlis SesaZleblobebis gazomvis mixedviT.
mzis speqtris xilul da infrawiTel monakveTSi
SiSvel miwas naklebi arekvlis SesaZlebloba
aqvs, vidre mcenareebis foTlebs. petersonma da
TanamSromlebma (Peterson et al. 1987) gviCvenes, rom
wynari okeanis Crdilo-dasavleTi wiwvovani tyis
infrawiTeli sxivebis arekvla didad Seesabameba
foTlis arealis indeqss (m_2 m_3), rac cnobilia,
rom pirdapir aris dakavSirebuli pirvelad
produqciasTan. wylis garemoSi qlorofilis
koncentracia SeiZleba ganisazRvros
zedapiruli wylis satelituri suraTebidan
mopovebuli fitoplanqtonis pigmentebis
koncentraciaTa gazomviT (nax. 10-3).
satelituri fotoebis gadaReba didi
farTobis arealebSi cvlilebebis CaniSnvnisa
da Tvalyuris devnebis gzaa. satelituri
fotografirebis potenciali uzarmazaria
ekosistemaTa funqciisa da struqturis
dakvirvebisa da analizisTvis. pirveladi
produqciis niSnebis gazomvasTan erTad, es
teqnika SeiZleba gamoiyenon miwis moxmarebis,
eroziis, mcenareulobis gavrcelebis, okeaneTa
hidrologiis, mcuravi yinulis dinebis, tyis
dinamikisa da landSaftis mravali sxva Tvisebebis
gasazomad (Quattrochi and Pelletier 1991, Schlesinger
1991). fitoplanqtonis koncentraciaTa,
wylis temperaturaTa da dinebaTa amsaxveli
satelituri suraTebi naCvenebia nax. 10-4-ze.

10.3 fotosinTezis done icvleba


sinaTlis, temperaturis, wylisa da
sakvebi nivTierebebis
xelmisawvdomobis mixedviT
xmeleTis mcenareebSi fotosinTezis siCqa-
reze gavlenas axdens mzis gamosxivebis
intensivoba, temperatura, sakvebi nivTierebebis
xelmisawvdomoba, mcenaris SesaZlebloba
aitanos wylis kargva.

sinaTlis intensivoba da tempera-


tura
fotosinTezis siCqare icvleba sinaTlis
intensivobis (romelic rogorc wesi, erTi
meoTxediT naklebia mzis srul sinaTleze)
cvlilebis pirdapirproporciulad (Ryther 1956,
244

Kramer 1958, Mooney and Billings 1961, Loach 1967). ufro


kaSkaSa sinaTle avsebs fotosinTezur pigmentebs
light intentensity (kj m2 min1)
da sinaTlis intensivobis zrdasTan erTad,
fotosinTezis tempi SedarebiT nela izrdeba an
Cerdeba (Berry 1975). mraval mcenareSi saocrad
kaSkaSa sinaTle asustebs fotosinTezs, radgan 12.1
P
fotosinTezuri reaqciebi dezaqtivirebuli
xdeba. metic, kaSkaSa sinaTlis arsebobis
pirobebSi CO2-is asimilaciisTvis pasuxismgebeli
4.6
fermentebi, aseve, zrdis naxSirwylebis Jangvas
CO2-amde da wylamde. am process fotorespiracias
2.5
uwodeben (Ogren 1984, Downes and Hesketh 1968). TC
fotosinTezis reaqcias sinaTlis intensivo-
basTan mimarTebaSi ori sayrdeni wertili aqvs.
pirveli, saxelad kompensaciuri wertili,
aris sinaTlis intensivobis done, romelzec
fotosinTezi da respiracia erTmaneTs
abalanseben. kompensaciuri wertils zemoT
mcenaris energiis balansi dadebiTia, mis
qvemoT uaryofiTi. meore sayrdeni wertili
aris gajerebis wertili, romlis zemoTac
fotosinTezis siCqare ukve aRar reagirebs
sinaTlis mzard intensivobaze. xmeleTis
mcenareebs Soris, iseT saxeobaTa kompensaciuri
wertilebi, romlebic rogorc wesi, mzis
srul sinaTleSi (daaxloebiT 500 vati yovel
kvadratul metrze weliwadSi) Tavs iCenen 1-idan
2-mde W m_2-ze. amgvari saxeobebis gajerebis
ra emarTeba energiis darCenil 98-99%-s?
wertilebi, rogorc wesi, miiRweva 30-sa da
foTlebi da sxva zedapiri nebismier adgilas
40 W m_2-s Soris. es kaSkaSa, pirdapiri mzis sinaT-
ireklaven mzidan daSvebuli sinaTlis energiis
lis energiis erTi meaTedia.
erTi meoTxedidan sam meoTxedamde nawils.
mravali fiziologiuri procesis msgavsad,
fotosinTezurad aqtiuri pigmentebis garda,
fotosinTezi yvelaze swrafad viwro
sxva molekulebi STanTqaven darCenilis
temperaturul diapazonSi mimdinareobs. opti-
umetes nawils, romelic gardaiqmneba siTbod.
maluri temperatura icvleba garemosTan
siTbo xelaxla sxivdeba, foTlis zedapirze
erTad, daaxloebiT 16C-dan (mraval zomier
vrceldeba an ifanteba foTlis zedapiridan
saxeobaSi) 38C-mde (tropikul saxeobebSi).
wylis aorTqlebis procesSi. magaliTad,
optimaluri temperatura icvleba aseve
muxis tyis kvlevis dros wliuri daSvebuli
sinaTlis intensivobasTan erTad zogierT
fotosinTezurad aqtiuri radiacia iyo 1,9 X 106
saxeobaSi, rogoricaa magaliTad, alpuri
kj m_2 (saSualo 60 W m_2). aqedan 56% foTlebis
udabnoebis Loiseleuria-ebi avstriaSi (nax. 10-5).
mier STainTqmeboda. wliuri aorTqleba iyo
sufTa produqcia damokidebulia respiraciis
daaxloebiT 0,5 X 106 kj m_2. wylis aorTqlebis
siCqareze iseve, rogorc fotosinTezis
2,24 kj g_1 doneze transpiracia udrida 1,1 X 106
siCqareze. respiracia, rogorc wesi, izrdeba
kj m_2, romelic daaxloebiT mTlian STanTqmul
foTlis temperaturis zrdasTan erTad (Kramar
energias udrida (Loucks 1977).
1958).
fotosinTezuri efeqturoba aris dacemuli
sinaTlis gamosxivebis energiis procenti,
romelic sufTa pirvelad produqciad iqceva
zrdis sezonis dros. is warmoadgens gamosadeg
transpiraciis efeqturoba
indeqss pirveladi produqciis siCqaris patara xvrelebi, saxelad sanameebi, romelTa
gasazomad bunebriv pirobebSi. iq, sadac wyali saSualebiTac foTlebi naxSirorJangs da
da sakvebi nivTierebebi sastikad ar zRudaven Jangbads cvlian atmosferosTan, aseve wylis
mcenaris produqcias, fotosinTezuri orTqlis gamtarebi arian. rogorc meoTxe TavSi
efeqturoba meryeobs 1-dan 2%-amde. ganvixileT, niadagis sinotivis Semcirebisas,
245

mcenareebi wyals Zalian didi siZneliT iReben.


rodesac niadagis sinotive aRwevs Wknobis dones, miRebaze, magram ara fosforze (McMaster et
foTlebi xuraven TavianT sanameebs wylis kargvis al. 1982) (nax. 10-7). am Sedegebma gviCvenes, rom
Sesamcireblad, es xels uSlis CO2-is miRebas Carapalis saxeobaTa umravlesobaSi produqcia
da fotosinTezic neldeba, sanam sruliad ar SezRudulia azotis xelmisawvdomobiT. Tumca
SeCerdeba. Sesabamisad, fotosinTezis siswrafe kaliforniis iasamnis buCqebis (Ceanothus greggii)
damokidebulia mcenaris SesaZleblobaze, zrda, romlebic inaxaven azotis mafiqsirebel
aitanos wylis kargva, niadagis sinotivis baqteriebs TavianT fesvebSi, reagirebdnen
xelmisawvdomobaze da haeris temperaturisa fosforze da ara azotze. erTwliani mcenareebis
da mzis gamosxivebis gavlenaze transpiraciis (sxvadasxva balaxeuloba) produqtiuloba erTsa
doneze (Kramar 1969; Fisher and Turner 1978). da imave saarsebo garemoSi izrdeboda azotis
agronomebma SeimuSaves transpiraciis miRebisas, magram garkveuwilad iTrguneboda
efeqturobis (mas aseve wylis kargvis efeqtu- mxolod fosforis moxmarebisas. rodesac orive
robasac uwodeben) gazomvis meqanizmi, nivTierebis Tanabari raodenoba miewodaT
romelic gamoixateba yoveli TiTo kilogrami erTdroulad produqcia gaizarda. rogorc Cans,
aorTqlebuli wylis Sedegad warmoebuli (sufTa mcenares SeeZlo, esargebla gazrdili fosforiT
produqcia) mSrali masalis woniT. mcenareTa mxolod azotis maRali doneebis arsebobis
umravlesobaSi transpiraciis efeqturoba pirobebSi. azotisa da fosforis gansxvavebul
wylis transpiraciis TiTo kilogramze 2 rols mcenaris produqciaSi ufro detalurad
gramis warmoebaze naklebia, magram SeiZleba ganvixilavT mecamete TavSi.
iyos 4 g kg_1-is toli gvalvagamZle mcenareebSi
(Odum 1971). radganac transpiraciis efeqturoba
didi mravalferovnebis mcenareebSi viwro 10.4 xmeleTisa da wylis ekosiste
farglebSi icvleba, produqcia pirdapir mebis produqtiuloba izRudeba
aris dakavSirebuli garemoSi wylis xelmi-
sxvadasxva ekologiuri faqtorebiT
sawvdomobasTan (Webb et al. 1978). magaliTad,
samxreT arizonaSi mravalwliani balaxebis produqtiuloba produqciis siCqare, didad
wliuri produqcia icvleba zafxulis wvimebis icvleba erTi ekosistemidan meoremde ekolo-
pirdapirproporciulad (nax. 10-6). giuri faqtorebis mravalferovnebis gamo.
yvelaze maRali produqtiuloba dedamiwaze
sakvebi nivTierebebi da mcenare- gvxvdeba notio tropikebSi intensiuri mzis
Ta produqcia sinaTlis, Tbili temperaturisa da Warbi
naleqianobis xelsayreli kombinaciebis gamo.
sakvebi nivTierebebi xels uwyoben mcenaris amis sapirispirod, zamTris dabali temperatura
zrdas saarsebo garemoSi. rodesac azotis da da zamTris grZeli Rameebi amcireben produqcias
fosforis sasuqebi gamoiyenebodnen (erTeulad zomier da arqtikul ekosistemebSi. mocemul
da kombinaciaSi) Carapalis saarsebo garemoSi ganedobriv sartyelSi, sadac sinaTle da
samxreT kaliforniaSi, saxeobaTa umravlesoba temperatura ar icvlebian sagrZnoblad erTi
gazrdili produqciiT reagirebda azotis adgilidan meoremde, sufTa produqcia icvleba
246

cxrili 10-2 saSualo sufTa warmoeba da masTan dakavSirebuli ganzomilebebi dedamiwis umsxvilesi ekosistemaTa tipebisTvis.

sufTa foTlis
biomasis
pirveladi biomasa qlorofili zedapiris
ekosistemebi dagrovebis
warmoeba (kg m_2) (g m_2) areali (m2
koeficienti (wl)
(g m_2 wl_1) m_2)
saxmeleTo
tropikuli tye 1,800 42 2.8 7 23
zomieri tye 1,250 32 2.6 8 26
borealuri tye 800 20 3.0 12 25
buCqnari 600 6 1.6 4 10
savana 700 4 1.5 4 6
zomieri saTibi miwa 500 1.5 1.3 4 3

tundra da alpuri zona 140 0.6 0.5 2 4


udabnos buCqi 70 0.7 0.5 1 10
damuSavebuli miwa 650 1 1.5 4 1.5
Waobebi 2.500 15 3.0 7 6

sawylo
Ria okeane 125 0.003 0.03 _ 0.02
kontinenturi Selfi 360 0.01 0.2 _ 0.03
wyalmcenareTa zonebi
2.000 2 2.0 _ 1.00
da rifebi
estuariebi 1.8001 1 1.0 _ 0.56
tbebi da dinebebi 500 0.02 0.2 _ 0.04

(From Whittaker and Likens 1973.)

wliuri naleqianobis Sesabamisad. magaliTad, daaxloebiT 100 sm-s SedarebiT Tbil aRmosavleT
pandim da singma (1992) aRmoaCines, rom sufTa da samxreT-aRmosavleT nawilebSi.
pirveladi produqcia mSral tropikul ekologebma r. uitakerma da g. likensma (1973)
savanaSi meryeobdnen 329-dan 741 g/m2 wl-mde, gansazRvres wylis da xmeleTis ekosistemaTa
sadac produqciis maRali mniSvnelobebi warmomadgenlebis sufTa pirveladi produqcia
Seesabamebodnen maRal naleqianobas. uebma da (cxrili 10-2). maT gamokvlevaTa saimedooba
TanamSromlebma (1978) gviCvenes, rom wylis emyareboda mravali kvlevis Sedegs didi
xelmisawvdomobis garkveul sazRvars zemoT raodenobis teqnologiebis gamoyenebiT, Tumca
produqcia izrdeba 0,4 gramiT wylis TiToeul is, rac maT zogad SedarebiTobaSi akliaT
kilogramze mSral udabnoebSi da 1,1 g-iT kg_1- ar Trgunavs maTi kvlevis ZiriTad sagans _
ze dabal balaxian preriebSi da civ udabnoebSi. ekosistemaTa zogad struqturebs. uitakerisa
amrigad, wylis mocemuli raodenoba xels uwyobs da likensis daskvna gviCvenebs, rom xmeleTis
daaxloebiT samjer met mcenaris warmoebas civ mcenareulobis produqcia yvelaze didia svel
klimatSi, vidre cxel klimatSi. tyis ekosistemebi, tropikebSi da yvelaze naklebia tundrasa da
romelTa transpiraciis efeqturoba (Seadgens udabnoebSi. Waobiani ekosistemebi, romlebic
daaxloebiT 0,91,8 g kg_1,) SedarebiT ugrZnobni ganlagebulni arian sazRvarze xmeleTisa da
arian wylis xelmisawvdomobis cvlilebebisadmi, wylian garemoebs Soris, SeiZleba tropikul
magram ar viTardebian Tu naleqianoba ar aWarbebs tyeebze produqtiulebi iyvnen wylis mudmivi
minimum 50 sm-s weliwadSi aSS-s civ regionebSi da siWarbis da mcenaris fesvebis garSemomrtymel
247

produqcia ekologiuri
(g m_2/wl_1) efeqturoba (%)
meore xorcis mWameli

pirveli xorcis mWameli

balaxismWameli mcenare

sufTa produqcia

nax. 10-8 ekologiuri piramida. TiToeuli piramidis fenis sigane warmoadgens TiToeuli trofikuli
donis sufTa produqtiulobas. am konkretli sistemisaTvis ekologiuri efeqturobani aris 20%, 15% da
10% trofikul doneebs Soris, magram es sidideebi Zalian icvlebian erTobebsa da ekosistemebs Soris.

WuWyian danaleqebSi sakvebi nivTierebebis `sxvebisgan gamokvebili~). cocxali organiz-


gamudmebuli regeneraciis gamo. mebis ormagi roli (sakvebis mwarmoeblebi da
Ria okeane virtualuri udabnoa, sadac sakvebis momxmareblebi) ekosistemas trofikul
mineraluri sakvebi nivTierebebis iSviaToba struqturas sZens. am struqturas kvebiTi
zRudavs produqtiulobas zomieri tyeebis urTierTobebi gansazRvravs, sadac energia
meaTedamde an ufro metadac (ix. cxrili 10-2). miedineba da sakvebi nivTierebebi ciklireben.
apvelingis zonebi, sadac sakvebi nivTierebebi ekosistemaTa umravlesoba Seicavs uTvalav
Rrma wylebidan zedapirisken amodian da urTierTdakavSirebul trofikul interaqcias,
kontinenturi Selfebi, sadac adgili aqvs romelTac erTad aRebuls, kvebiTi jaWvi
gacvlas sakvebiT mdidar fskeris danaleqebsa ewodeba. kvebiTi jaWvi balaxidan muxluxomde,
da zedapirul wylebs Soris, xels uwyoben beRuramde, gvelamde da qoramde aRniSnavs
ufro maRal produqtiulobas. zedapirul energiis erT konkretul gzas kvebiT jaWvSi.
estuariebSi, marjnis rifebSi da sanapiro kvebiTi jaWvis TiToeul rgolSi energiis didi
wyalmcenareTa zonebSi produqcia uaxlovdeba nawili manamde ifanteba, sanam moixmareba Semdeg
maxloblad ganlagebul xmeleTis garemoebis trofikul doneze arsebuli organizmebis mier.
warmoebas (Bunt 1973, Mann 1973, Barnes and Mann afrikis mTeli balaxi rom SevkriboT erTad igi
1980, McLusky 1981). pirveladi produqcia mtknari gamoiwvevda kaliebis, qurcikebis, zebrebis,
wylis garemoSi mniSvnelovnad gansxvavdeba gnuebis da balaxismWameli sxva cxovelebis met
sazRvao sabinadroebisgan, aRwevs ra umaRles ganviTarebasa da zrdas, magram balaxismWamelebis
maCvenebels mdinareebSi, zedapirul tbebsa da es jgufi gadaaWarbebda mcire raodenobis
tborebSi da yvelaze naklebs dinebebsa da Rrma lomebs, afTrebs da sxva xorcis mWamelebs.
tbebSi. zogadad, fosfori zRudavs produqcias lindemanma 1942 wels daadgina, rom
mtknari wylis sistemebSi, azoti ki marilianSi. energiis raodenoba, romelic aRwevs TiToeul
trofikul donemde, damokidebulia sufTa
pirvelad warmoebaze kvebiTi jaWvis dasawyisSi
da im efeqturobaze, romliTac cxovelebi
10.5 ekologiuri efeqturoba gardaqmnian sakvebis energias sakuTari biomasis
axasiaTebs energiis moZraobas energiad, zrdisa da reproduqciis saSualebiT,
kvebiT jaWvSi TiToeul trofikul doneze. fotosinTezis
mcenareebi TavianT `sakvebs~ araorganuli mier asimilirebuli sinaTlis energiis 15-dan
nivTierebidan awarmoeben. aqedan gamomdinare, 70%-amde mcenareebi iyeneben TavianTi sakuTari
maT autotrofebs (sityva-sityviT `TviT- saWiroebisTvis, riTac energiis am nawils
gamomkvebi~) uwodeben. cxovelebi da mikro- xelmiuwvdomels xdian momxmareblebisTvis.
organizmebis umravlesoba, romlebic sakveb xorcis da balaxismWamelebi mcenareebze ufro
nivTierebaTa did nawils mcenareTa WamiT aqtiurebi arian da Sesabamisad, xarjaven ufro
iReben, heterotrofebi arian (sityva-sityviT met TavianT asimilirebul energias. Sedegad,
TiToeuli trofikuli donis produqtiuloba,
248

rogorc wesi, winamorbedi donis produq- zrdisa da gamravlebis gziT, romlis moxmarebac
tiulobis mxolod 5-20%-s warmoadgens SeuZliaT cxovelebs momdeno, ufro maRal
(nax. 10-8). ekologebi erTi trofikuli donidan trofikul donze. sakvebis mravali komponenti
Semdegze gadacemuli energiis procentul uZlebs monelebas da asimilacias: qitini
maCvenebels ekologiur efeqturobas an kvebiTi mwerebis gareTa ConCxSi, bususebi, bumbulebi,
jaWvis efeqturobas uwodeben. xrtili, Zvali da kanis zogierTi Semadgeneli
nawili (keratini _ rqovani nivTiereba) zogierT
cxovelur sakvebSi da celuloza da lignini
mcenareul sakvebSi. es nivTierebebi SeiZleba
10.6 individualuri rgoli kvebiT gaiwmindos an daregulirdnen da energias,
jaWvSi aris ZiriTadi erTeuli romelsac isini Seicaven, ewodebaT gamoyofili
kvebiT struqturaSi energia. Tumca, gamoyofili energia ar
moxmarebis Semdeg sakvebis energia organizmSi ikargeba. zogi organizmi specializebulia am
sxvadasxva gziT miedineba (nax. 10-9). sakvebis daumorCilebeli nivTierebebis monelebaSi.
wyaros miuxedavad, is, rasac organizmi gamoyofili nivTierebebis didi nawili xdeba
STanTqavs da inelebs, Seadgens asimilirebul niadagis organuli nivTierebebis nawili mkvdari
energias, romelic ixarjeba funqcionireba- mcenareebisa da cxovelebis narCenebTan erTad.
SenarCunebaze, qsovilebis Senebaze an SeiZleba am nivTierebebs koleqtiurad detritebi
gamoiyos gamouyenebeli gverdiTi produqtebis ewodebaT. niadagSi isini Sedian meore, detritze
saxiT. cxovelebi gamoyofen aseve TavianTi damyarebul kvebiT jaWvSi.
asimilirebuli energiis sxva, rogorc wesi,
mcire nawils azotis Semcveli organuli
narCenebis saxiT. upirveles yovlisa, es aris
10.7 asimilaciisa da produqciis
amiaki, Sardovana an SardmJava. es ukanasknelni
efeqturoba gansazRvravs
iwarmoebian, rodesac kvebis racioni Warb azots
ekologiur efeqturobas
Seicavs, xolo am naerTebs eqskretirebuli
energia ewodebaT. asimilirebuli energiis ekologiuri efeqturoba aris im efeqturobebis
nawili gamoiyeneba metaboluri saWiroebis jami, romliTac organizmebi axdenen TavianTi
dasakmayofileblad, misi ZiriTadi nawili sakvebi resursebis eqspluatacias da
tovebs organizms siTbos saxiT da Seadgens gadaaqceven maT biomasad. es aris eqspluataciis,
respirirebul energias. organizmSi darCenili asimilaciisa da sufTa produqciebis
asimilirebuli energia xelmisawvdomi xdeba efeqturobebis erToblioba (cxrili 10-3).
axali biomasis (produqciis) sinTezisTvis eqspluataciis efeqturoba aris efeqturoba,

Sewoveba
Sewova

gamoyofa
gamoyofa

moneleba
monelebada
da
asimilacia
asimilacia
samuSaos
SesrulebisaTvis
detritis mkvebavebisTvis eqskrecia respiracia
sunTqva saWiro energia an
xelmisawvdomi energia energia, romelic
ikarggeba siTbos saxiT
da ukve xelmiuwvdomia
zrda
zrdada
da TanasazogadoebisTvis.
gamravleba
gamravleba

sikvdili

momxmareblebisTvis
xelmisawvdomi energia

nax. 10-9 energiis gadanawileba sakvebi jaWvis erT rgolSi, energia Seiwoveba, aris monelebuli da gamoyenebuli zrdisa da
gamravlebisTvis. energia ikargeba gamoyofis, eqskreciis da saboloo jamSi sikvdilis gziT.
249

cxrili 10-3 zogierTi energetikuli efeqturobis gansazRvra

sakvebis miReba
eqspluataciis efeqturoba = msxveprlTa produqcia

asimilaciis efeqturoba = aTvisebuli energia

produqcia(zrda da kvlavwarmoeba)
sufTa produqciis efeqturoba =
asimilacia

masobrivi produqciis efeqturoba = asimilaciis efeqturoba


X sufTa produqciis efeqturoba
produqcia
=
miReba

ekologiuri efeqturoba = eqspluataciis efeqturoba


X asimilaciis efeqturoba
X sufTa produqciis efeqturoba
momxmareblis produqcia
=
msxverplTa produqcia

romliTac moixmareba mTliani trofikuli tipebi tropikebSi aviTareben ufro dabal


donis biologiuri produqcia. konkretuli sufTa produqciis efeqturobas, daaxloebiT
ekosistemisTvis msxverplis eqspluataciis 40-60%. rogorc mosalodnelia dabal ganedebze
efeqturoba iqneboda mtaceblis mier SeWmuli respiracia izrdeba fotosinTezTan SedarebiT.
anu eqspluatirebuli msxverplis mTliani mcenareuli sakvebis kvebiTi Rirebuleba
biomasis proporcia. radganac biologiur damokidebulia celulozis, ligninis da sxva
produqciaTa didi nawili moixmareba erTi mounelebadi nivTierebebis raodenobaze
an ramdenime organizmis mier, eqspluataciis (Grodzinski and Wunder 1975). balaxismWamelebi
efeqturoba aRwevs 100%-s. magram moxmarebulis axdenen daaxloebiT energiis 80%-is asimilacias
mxolod erTi nawili asimilirdeba momxmareblis Teslidan da 60-70%-isa axalgazrda mcenareebis
mier. asimilaciis efeqturoba aris Teslidan (Chew and Chew 1970). greizerebisa da
moxmarebuli energiis is sasargeblo nawili, brauzerebis umravlesoba (spiloebi, msxvili
romelic asimilirdeba. efeqturobas, romliTac rqosani saqoneli, kaliebi) axdenen TavianTi
asimilirebuli energia erTveba zrdaSi, Senaxvasa sakvebis energiis 30-40%-is asimilirebas.
da gamravlebaSi, ewodeba sufTa produqciis mravalfexebi, romlebic Wamen, ZiriTadad,
efeqturoba. celulozisgan da ligninisgan Semdgar
mcenareebisTvis sufTa produqciis gaxrwnil xes da im mikroorganizmebisgan,
efeqturoba ganisazRvreba rogorc sufTa romlebic arsebobs gaxrwnil xeSi, axdenen
produqciis Sefardeba masobriv produqciasTan. mxolod 15%-is asimilirebas sakvebis xarisxis
es indeqsi varirebs 30-idan 85%-amde sabinadro efeqti asimilaciaze SeiZleba davinaxoT im
garemosa da zrdis formaze damokidebulebiT. efeqturobebis saxiT, romliTac erTi romelime
swrafad mzardi mcenareebs zomier zonebSi, cxoveli iRebs energias Tavisi sakvebis
iqneba isini xeebi, mindvris balaxebi Tu mosavlis sxvadasxva ulufidan. TeTri kurdRlis (Lepus
saxeobebi, aqvT maRali sufTa warmoebis timidus) kvlevisas personma (1983) daadgina, rom
efeqturoba (75-85%). msgavsi vegetaciuri mcire tirifis totebis energiis asimilaciis
250

efeqturoba iyo 39%, romlidanac 5% ikargeboda

sufTa produqciis efeqturoba (%)


azotis Sardis saxiT eqskreciis dros. asimilaciis 100

efeqturoba naklebi iyo ufro didi totebisTvis


(31%), savaraudod, maTi sqeli, naklebmonelebadi 50%
40%
Reros gamo da aryis xis totebisTvis (23-35%), 30%
romlis Wamisas kurdRlebs ar SeeZloT mudmivi 50 20%
10%
wonis SenarCuneba. kurdRlebis sakvebisa da 5%
1%
fekaliebis boWkovani Semcvelobis (celuloza
da lignini) gazomviT personma aRmoaCina,
rom boWkos momnelebiToba iyo 15-idan 25%- 0
amde. kvebis racionis sakvebi komponentebis 50 100
asimilaciis efeqturoba (%)
asimilacia, romelic ganisazRvreba msgavsi poikiloTermuli wylis cxovelebi, poikiloTermuli
Senatanisa da gamonatanebis gazomviT, icvleboda homeoTermuli xmeleTis cxovelebi xmeleTis cxovelebi.
9%-idan forsforisTvis 81%-amde magniumisTvis
nax. 10-11 urTierTobani asimilaciis efeqturobasa da
(nax. 10-10).
sufTa produqciis efeqturobas Soris sxvadasxva cxovelSi.
cxoveluri warmoSobis sakvebis moneleba masobrivi produqciis efeqturoba aRniSnulia mrudebiT
ufro advilad xdeba, vidre mcenareuli grafikze. homeoTermebi Tbilsisxliani cxovelebi arian;
warmoSobis sakvebisa. mtacebel saxeobebSi poikiloTermebs aqvT sxeulis cvalebadi temperatura
asimilaciis efeqturoba varirebs 60-sa da (From Ricklefs 1979).
90%-s Soris. xerxemliani cxovelebi ufro
efeqturad moinelebian, vidre mwerebi, radgan
mounelebeli gareTa ConCxebi mwerebSi sxeulis
ufro did nawils Seadgens, vidre bewvi da TavianTi asimilirebuli energiis 75%-s zrdisa
bumbulebi balaxismWamelebSi. mwerebis mWamelTa da gamravlebisTvis. masobrivi produqciis
asimilaciis efeqturoba varirebs 70%-idan efeqturoba, romelic aris asimilaciis efeqtu-
80%-amde im dros, rodesac xorcis mWamelebis robis da sufTa produqciis efeqturobis
efeqturoba daaxloebiT 90%-ia. qsovilebis Sedegi, warmoadgens mTliani biomasis pro-
SenarCuneba, moZraoba da siTbos warmoeba duqciis efeqturobas trofikul doneze. ma-
moiTxovs energias, romelic cxovels SeiZleba, sobrivi produqciis efeqturoba xmeleTis
sxva SemTxvevaSi, zrdisa da gamralebisTvis Tbilsisxlian cxovelebSi iSviaTad aWarbebs
gamoeyenebina. aqtiuri Tbilsisxliani cxovelebi 5%-s, xolo frinvelebisa da msxvili ZuZu-
gamoimuSaveben sufTa warmoebis dabal efeqtu- mwovrebis efeqturobani 1%-ze naklebia.
robas: frinvelebi 1%-ze naklebs da mcire mcenarebisTvis masobrivi produqciis efeq-
zomis cxovelebi maRali reproduqciuli tem- turoba xvdeba 5%-dan 15%-amde diapazonSi,
pebiT 6%-amde. ufro umoZrao civsisxliani xolo zogierTi wylis cxovelis SemTxvevaSi
cxovelebi, kerZod, wylis saxeobebi, gamoyofen aWarbebs 30%-s (nax. 10-11).

10.8 xmeleTis ekosistemebze domini


rebs detrituli kvebiTi jaWvebi
dieturi komponentebi

N
P xmeleTis mcenareebi, gansakuTrebiT xe
mcenareebi, gadaanawileben TavianTi produqciis
Ca
did nawils iseTi struturebisTvis, romlebic
K
Zneli SesaWmelia, rom araferi vTqvaT monelebaze.
Mg Sedegad, xmeleTis mcenareuli produqcia
Na sruldeba organuli naerTebisa da detritebis
energia saxiT. tyeebSi, magaliTad, gansazRvrulia, rom
warmoebuli mcenareebis biomasis 90% an meti
0 20 40 60 80 100 xdeba detriti. detriti moixmareba mtarebeli
asimilaciis efeqturoba (%) organizmebis mier, maT Soris, mravali saxis
matlis, lokokinis, mweris, tkipis, baqteriisa
nax. 10-10 dieturi komponentebis proporcia
da sokos mier. ufro didebi am organizmTagan
asimilirebuli damwyvdeuli TeTri kurdRlebis (Lepus timidus)
(matlebi, lokokinebi da a.S.) axdenen mxolod
mier zamTris ganmavlobaSi. (After Pehrson 1983.)
dacvenil foTlebSi xelmisawvdomi energiis
251

100 xmeleTis TanasazogadoebebSi. sufTa


foTlis diskebi produqciis proporcia, romelic Sedis kve-
0,5 mm-ian
80 badisebr tomaraSi
biTi jaWvis balaxismWameli _ mtaceblis
dacvenili mcenareebi (%

xazebSi, damokidebulia mcenaris qsovilis


60 SedarebiT gadanawilebaze struqturul
darCenili)

da mxardamWer funqciebze erTis mxriv da


40 zrdasa da fotosinTezur funqciebze meores
foTlis diskebi mxriv. balaxismWamelebi moixmaren zomieri
7 mm-ian
foTolcvenadi xeebis sufTa produqciis 1,5-
20 badisebr tomaraSi.
2,5%-s da mindvrebis produqciis _ 12%-s.
balaxismWamelebis sakvebad moxmareba wylis
0
J A S O N D J F M A TanasazogadoebebSi, rogorc wesi, gacilebiT
Tve maRalia, is daaxloebiT 60-90%-s aRwevs zogierTi
nax. 10-12 dacvenili foTlebis meqanikuri Sla msxvili planqtonis TanasazogadoebaSi (Wiegert and Owen
detritis mWamelebis mier misi sruli moxmarebisas. foTlis 1971). magram Tanamedrove samuSao gviCvenebs, rom
diskebi (mcire amonaWrebi foTlebidan) moaTavses badisebr detritze dafuZnebuli kvebiTi jaWvi SeiZleba,
tomrebSi 7 da 0,5 mm-ani xvrelebiT. mcire Sesasvlelebi
aseve mniSvnelovani iyos wylis sistemebisTvis
atarebdnen baqteriebs, sokos da mcire zomis fexsaxsrianebs,
magram ar uSvebdnen msxvil detritis mWamelebs, rogorebic
(Wetzel 1995).
arian matlebi da mravalfexebi. (After Edwards and Heath 1963; in
Phillison 1966.)
10.9 ra dro aris saWiro imisTvis,
rom energiam gadakveTos mTeli
ekosistema?
kvebiTi jaWvis efeqturobas gansazRvravs im
daaxloebiT 30-45%-is asimilacias da kidev ufro energiis odenoba, romelic sabolood aRwevs
mcires xeebisgan, magram isini aCqareben nagvis ekosistemis TiToeul trofikul donemde.
gaxrwnas, radgan asveleben mcenareul detrits energiis mimocvlis siCqare an inversiulad
TavianT momnelebel traqtSi da mcire nawilakebi TiToeul trofikul doneze misi dayovnebis dro
maT gamoyofil narCenebSi qmnian axal zedapirs warmoadgens meore indeqss ekosistemis energiis
mikrobebis kvebisTvis. msxvili detritis dinamikisTvis. TanasazogadoebaSi produqciis
mWamelebis mier detritis meqanikuri Sla zrdis mocemuli siCqaris Sesabamisi energiis dayovnebis
am nivTierebis mTlian moxmarebas. eqsperimentSi, dro, romelsac aseve satranzito drosac
romelSic msxvili detritis mWamelebi ar uwodeben da energiis Senaxva cocxal biomsa
daiSvebodnen detritul nivTierebebTan, baqte- da detritSi pirdapirproporciulad arian
riebisa da sokoebis qmedebebma gamoiwvies dakavSirebulni erTmaneTTan: rac ufro didia
nivTierebaTa mxolod 25%-is moxmareba (10-12). dayovnebis dro, miT metia energiis dagroveba.
xmeleTis TanasazogadoebebSi detritis da saSualo dayovnebis dro kvebiTi jaWvis
balaxismWamelebis dayofa warmoqmnis or kvebiT garkveul rgolSi, udris biomasaSi Senaxul
jaWvs. pirvelis SemadgenlobaSia SedarebiT energias gayofils siCqareze, romliTac energia
didi cxovelebi, romlebic ikvebebian foTliani gadaiqceva biomasad, anu gayofils sufTa
mcenareulobiT, nayofiTa da TeslebiT. meore warmoebaze:
jaWvSi SedarebiT mcire zomis cxovelebi da
mikroorganizmebia, romlebic moixmaren nagavs biomasaSi Senaxuli
da niadagis fenebs. calkeuli kvebiTi jaWvi energia (kj/m2)
dayovnebis dro (wl) =
xandaxan mniSvnelovnad ireva erTmaneTSi maRal sufTa warmoeba
trofikul doneebze, magram detritis energia, (kj/ m2 wl1)
rogorc wesi, kvebiT jaWvSi ufro nela Sedis,
vidre balaxismWamelebis mier moxmarebuli
am gantolebiT Cven aseve SegviZlia gamovTvaloT
energia.
gansazRvruli dayovnebis dro ufro masis (g/m2),
mtaceblobaze da detritze dafuZnebuli
vidre energiis safuZvelze da am SemTxvevaSi is
kvebiTi jaWvebis SedarebiTi mniSvneloba
gamoxatavs biomasis dagrovebis koeficients.
aseve mniSvnelovnad varirebs erTobebs Soris.
wvimiani tropikuli tyeebi awarmoeben saSualod
mtaceblebi dominireben Warb planqtonian
1800g/m2 wl1 da aqvT saSualod 42000g/m2 cocxali
TanasazogadoebebSi, detritis mWamelebi
biomasa (Whittaker and Likens 1973a). amrigad, biomasis
252

cxrili 10-4 energiis saSualo satranzito dro cocxal mcenareTa biomasebSi


(biomasa/sufTa produqcia) tipiur ekosistemaSi

sufTa pirveladi satranzito


warmoeba biomasa dro
ekosistema (g m2 wl1) (g m2) (wl)

tropikuli wvimiani tye 2000 45000 22,5

zomieri foTolcvenadi tye 1200 30000 25,0


borealuri tye 800 20000 25,0
zomieri saTibi miwa 500 1500 3,0
udabnos buCqi 70 700 10,0
Waobi 2500 15000 6,0
tba da dineba 500 20 0,04*

wyalmcenareTa zonebi da
2000 2000 1,0
rifebi

Ria okeane 125 3 0,024

* 15 dRe
9 dRe
(Data from Whittaker and Likens 1973.)

dagrovebis koeficientebi warmomadgeneli Statebis samxreT-aRmosavleTSi da 100 welze


ekosistemebisTvis SeiZleba 20 welze meti iyos meti zomier mTebsa da borealur regionebSi
tyian xmeleTis garemoSi da 20 dReze naklebi (Olson 1963). Tbili temperatura da sinotivis
wylis planqtonze dafuZnebul ekosistemebSi siWarbe dablob tropikul regioebSi qmnis
(cxrili 10-4). es monacemebi mxolod saSualo optimalur pirobebs swrafi brunvisTvis.
maCveneblebia mTliani sistemisa. garkveuli
saxis energia sistemaSi ufro didxans rCeba, didi
nawili swrafad ifanteba. magaliTad, foTlis
mWamelebi da fesvis mWamelebi moixmaren tyis 10.10 energiis transferi da akumula
xeebis mier asimilirebuli energiis did nawils cia aRwers ekosistemis struqturasa
misi produqciis mTeli wlis ganmavlobaSi mis da funqcias
garkveul nawils mcenaris mier asimilaciis
energiis dineba da misi transferis efeqturoba
dReebSi (Lawton 1994).
ajamebs ekosistemis struqturis garkveul
monacemebi 10-4 cxrilSi aseve saTanadod
aspeqtebs: trofikuli doneebis ricxvi, detritis
ver afasebs energiis saSualo dayovnebis dros
SedarebiTi mniSvneloba, balaxismWamelebi da
mcenaris biomasaSi, radgan isini ar moicavs
mtacebluri kveba, biomasisa da akumulirebuli
nayarSi mkvdari mcenareebisa da sxva oganizmebis
detritis Camoyalibebuli mniSvneloba da
organuli nivTierebebis akumulacias. energiis
erTobaSi organuli nivTierebebis brunvis
dayovnebis dro dagrovil nayarSi SeiZleba
siCqare. am sazomebis mniSvnelobaze davobda
ganisazRvros Semdegi gantolebiT:
lindemani (1942), romelmac Seadgina pirveli
nayris dagroveba energiis biujeti mTliani biologiuri
(g/m2) erTobisaTvis minesotas Cedar Bog Lake-
dayovnebis dro (wl) =
nayris dagrovebis asTvis (kedris Waobiani tba). energiis dinebis
siCqare (g/m2*wl). kvlevebis gavrceleba 1950-iani da 60-iani wlebis
ganmavlobaSi ufro cxadad asaxavs energiis,
tyeebSi nayris saSualo biomasis brunvis dro rogorc unversaluri materiis, brunvis
varirebs sami Tvidan, svel tropikebSi, erTidan faseulobas energiaa saerTo dominatori,
or wlamde, mSral da mTian tropikul garemoebSi, romliskenac mimarTulia yvela populacia da
oTxidan Teqvsmet wlamde amerikis SeerTebul maTi moxmarebis aqtebi.
253

cxrili 10-5 lindebamis minesotas tbis


kvlevebis sawyisi Sedegebi
miRebuli produqcia

trofikuli done (kj/m2 wl 1) (W m2)

pirveladi warmoeba (mwavnemcenareebi) 2944 0,0934

pirveladi momxmareblebi (balaxismWamelebi) 293 0,0093


meoradi momxmareblebi (xorcis mWamelebi) 54 0,0017

ekosistemis mTliani energiis biujeti lindemanma Seadgina kedris Waobiani


asaxavs balanss Semosavalsa da xarjs Soris tbis energiis biujeti TiToeulisTvis sami
iseve, rogorc sabanko angariSis SemTxvevaSia. trofikuli donidan (yvela xorcis mWameli erTad
ekosistema energias iRebs mwvane mcenareebisgan iyo Tavmoyrili) mokrefadi sufTa produqciis
da garedan sistemaSi organuli nivTierebis gazomvebis da respiraciisa da asimilaciis
transportirebiT, rodesac foTols qari efeqturobaTa laboratoriuli kvlevebis
dinebaSi agdebs. rogorc mecxre TavSi vnaxeT, safuZvelze. zrdis sezonis bolos Segrovebuli
am ukanaskneli tipis Senatans aloqtonuri cxovelebi da mcenareebi Seadgendnen trofikul
(SeZenili) Senatani, xolo adgilobriv doneebs, romelsac miewereba TiToeuli saxeoba
produqcias avtoqtonuri Senatani ewodeba. (cxrili 10-5).
g.v. minSelma (1978) gamoikvlia avtoqtinuli lindemanma gansazRvra respiraciis saSuale-
da aloqtonuri Senatanebis SedarebiTi raode- biT gafantuli energia respiratoruli
nobebi wylis ekosistemaSi. man miiCnia, rom did metabolizmis koeficinetebidan laboratoriaSi
mdinareebSi, tbebsa da sazRvao ekosistemaTa dakvirvebul produqciamde: 0,33 wylis
umravlesobaSi dominirebs fitoplanqtonis mcenareebisTvis, 0,63 balaxismWamelebisTvis
avtoqtonuri warmoeba, maTi rezidenturi da 1,4 ufro aqtiuri xorcis mWamelebisTvis
populaciebis da msxvili wylis mcenareebis gamo tbebSi. man iangariSa xorcis mWamelebis
maSin, rodesac aloqtonuri Senatanebi didi masiuri produqcia, rogorc jami maTi aRebadi
mniSvnelobisaa mcire dinebebSi da wyaroebSi, produqciisa (54 kj/m2 wl1) da respiraciisa (54 X
tyeebis daxuruli kanopeebis qveS wylis mcire 1,4 = 76 kj/m2 wl-1)
masebze dacemuli mcenareuli nawilebis importis lindemanis energiis biujeti garkveulwilad
gamo. maSin, rodesac es ganzogadeba farTod gansacvifrebelia imiT, rom organizmebma
aris miRebuli, axlandeli kvlevebi gviCveneben, momdevno trofikul doneze ver SeZles
rom zogierT tbasa da mdinareSi aloqtonuri pirveladi sufTa warmoebis 83%-is moxmareba da
Senatanebi SeiZleba ufro mniSvnelovani iyos, 70% meoradi sufTa warmoebisa. es Warbi warmoeba
vidre warmogvedgina. cxoveluri biomasa msxvili transportirdeba sistemidan danaleqebis saxiT,
mdinareebisa, romlebic periodulad tboraven tba ivseba organuli detritebis safariT.
TavianT napirebs, SeiZleba, upirveles yovlisa, mTliani ekologiuri efeqturoba (danale
SenarCundes datborili tyeebis (poimas) qebiTac ki) trofikul doneebs Soris, energiis
warmoebiT (aloqtonuri wyaro) (Junk et al. 1989). transferi kedris Waobian tbaSi iyo daaxloebiT
aseTi situacia SeiZleba moqmedebdes mcire 12%. xuTi sxvadasxva wylis Tanasazogadoebis
dinebebSic (Meyer 1990). samxreT kvebekSi oci tbis msgavsi analizebis Sedarebis Semdeg kozlovskim
kvlevam (del Giorgio and Peters 1994) gviCvena, rom yvela (1968) daaskvna, rom (1) asimilaciis efeqturoba
SemTxvevaSi, planqtonis TanasazogadoebaTa mier izrdeba maRal trofikul doneebze, (2) sufTa
respirirebuli naxSirbadis raodenoba aWarbebda produqciis efeqturoba mcirdeba maRal
fitoplanqtonis fotosinTezis saSualebiT trofikul doneebze, (3) masiuri produqciis
SekavSirebuli naxSirbadis raodenobas. kvlevebi efeqturoba aseve mcirdeba da (4) ekologiuri
gviCveneben, rom naxSirbadis nakleboba ivseboda efeqturoba (asimilacia an masiuri produqcia
aloqtonurad gaxsnili organuli naxSirbadis n doneze / masiuri produqcia wina n 1 doneze)
saSualebiT. rCeba mudmivi trofikul doneebs Soris da
Seadgens daaxloebiT 10%-s.
254

10.11 kvebiTi jaWvebis sigrZe (Eff). amrigad:


SezRudulia ekologiuri E(n) = ( EPP ) ( Eff n1 ),
efeqturobiT
rodesac aris TiToeul dones Soris tran-sferis
kozlovskis 10%-iani ganzogadeba ar aris efeqturobebis saSualo geomet-riuli. saSualo
ekologiuri Termodinamikis myari kanoni. geometriuli aris me-(n 1)-edi efeqturobaTa
siver springsSi, floridas Stati, odumma produqtisa:
(1957) gazoma 17%-iani ekologiuri efeqturoba
n 1
mwarmoebelisa da balaxismWamelis doneebs (f1 f2.....fn-1 ).
Soris, Tumca, mxolod 5% balaxismWamelebsa
im faqtis gamoyenebiT, rom log(a)(b)n = log(a) + n
da meorad momxmareblebs Soris. ekologiuri
log(b), Cven SegviZlia, miviRoT Semdegi Suale-
efeqturoba, rogorc wesi, ufro dabalia
duri gamosaxuleba zemoT mocemuli E(n)-is
xmeleTis saaarsebo garemoSi, xolo ukidures
gantolebidan:
xorcis mWamelebs xmeleTis TanasazogadoebebSi
ar SeuZliaT, ikvebon saSualod mesame trofikul logE(n) = log(NPP) + (n 1)log(Eff).
doneze maRla mdgari organizmiT maSin, rodesac
es gamosaxuleba advilad amoixsneba n-isaTvis,
wylis mtaceblebs, SeuZliaT, miirTvan meoTxe-
trofikuli doneebis ricxvisTvis, saSualo
mexuTe doneebi (Frenchel 1988). es ar niSnavs, rom
ekologiuri efeqturobisa da sufTa pirvelad
ar arsebobs sam rgolze meti xmeleTis kvebiT
warmoebis safuZvelze:
jaWvebSi, mTliani energiis patara nawilma unda
imoZraos aTobiT rgolSi, vidre is respiraciis log[E(n)] log (NPP)
gziT daifantebodes. Tumca, aseTi maRali n=1+
log(Eff).
trofikuli doneebi, ZiriTadad ar Seicavs
sakmaris energias, rom srulyofilad Seuwyos
am gantolebis gamoyenebiT, Cven SegviZlia,
xeli erTi mtaceblis populacias.
gamoviangariSoT 7-amde trofikuli doneebis
Cven SegviZlia, ganvsazRvroT Tanasazo-
ricxvi sazRvao planqtonze dafuZnebuli
gadoebaSi kvebiTi jaWvebis saSualo sigrZe sufTa
ekosistemebisTvis, 5 sanapiro wylis Tanasa-
pirveladi warmoebidan, saSualo ekologiuri
zogadoebisTvis, 4 saTibi miwisTvis da 3 sveli
efeqturobidan da ukiduresi mtaceblis
tropikuli tyisTvis (cxrili 10-7). am gamoTvlebs
populaciis saSualo energiis dinebidan. moc-
SeiZleba eWvis TvaliT SevxedoT, magram isini
emul trofikul n doneze (mcenareebi arian 1)
aRniSnaven energiis piramidis zogad zomas,
mtaceblisTvis xelmisawvdomi energia [E(n)]
romelic daSenebulia pirveladi warmoebis
udris sufTa pirveladi warmoebis produqcias
saZirkvelze ekosistemaSi.
(NPP) da Sualedur ekologiur efeqturo-bas
255

daskvna
1. ekosistema aris uzarmazari Termodinamikuri transpiraciis efeqturoba, sufTa produqciis
meqanizmi, romelic mudmivad fantavs da kargavs Sefardeba (mSrali nivTierebaTa gramebi)
energias siTbos saxiT. es energia Tavdapirvelad transpirirebul wyalTan (kilogramebi), rogorc
aRwevs ekosistemaTa biologiur sferoSi wesi, erTi orTanaa (gramebSi) da iSviaTad aris 4
fotosinTezisa da mcenaris produqciis saxiT, grami gvalvagamZle saxeobebSi.
romelic saboloo energiis wyaroa yvela
cxovelisTvis da sxva arafotosinTezuri 6. energiisa da nivTierebebis moZraoba kvebiT
organizmebisTvis. jaWvSi xasiaTdeba asimilaciis efeqturobiT
(asimilacia/moneleba) da sufTa produqciis
2. masobrivi pirveladi produqcia aris efeqturobiT (produqcia/asimilacia). miRebuli
fotosinTezis dros fiqsirebuli mTliani nivTierebebi, romlebic ar eqvemdebareba
energia. sufTa pirveladi produqcia energiis monelebas da asimilacias, Seicavs energias,
akumulaciaa mcenaris biomasaSi. amrigad, romelic gamoiyofa da xdeba detritze
es aris gansxvaveba masiur produqciasa da damokidebuli kvebiTi jaWvebis nawili.
mcenaris respiracias Soris. ekosistemaTa
sufTa produqcia aris gansxvaveba masobriv 7. asimilaciis efeqturoba damokidebulia kvebis
pirvelad produqcias, mcenareTa energetikul racionis xarisxze, kerZod, monelebagamZle
safasurebsa da niadagis organizmebis mier struqturis nivTierebebze, romelsac es
moxmarebul energiebs Soris. sakvebi Seicavs (celuloza, lignini, qitini,
keratini) da varirebs 15%-dan 90%-amde. sufTa
3. pirveladi produqcia SeiZleba gaizomos produqciis efeqturoba yvelaze dabalia 1%-
erTi an ramdenime meTodiT an maTi kombinaciiT: dan 5%-amde cxovelebSi, romlis SenarCunebis
kalorimetria, mokrefa/aReba, airTa cvlis safasuric da aqtiurobac Zalian maRalia,
gazomva (naxSirorJangi xmeleTis garemoSi, gansakuTrebiT endoTermul xerxemlianebSi. es
Jangbadi wylian garemoSi), radiaqtiuri gansxvavdeba im 15-45%-isgan, romelic tipuria
naxSirbadis (14C) asimilacia da qlorofilis uxerxemloebisTvis.
Semadgenlobaze dafuZnebuli produqciis
indeqsebi. 8. masobrivi produqciis efeqturoba (pro-
duqcia/Caylapva) varirebs 5-sa da 20%-s Soris
4. fotosinTezis siswrafe sinaTlis intensi- umetesoba kvlebSi.
vobis pirdapirproporciulad icvleba gaje- 9. kvebiTi jaWvis erTeul rgolSi energiis an
rebis wertilamde (rogorc wesi, 30-40 W/m2), biomasis saSualo dayovnebis dro aris biomasis
romlis zemoTac is neldeba da mcirdeba (kaSkaSa Sefardeba sufTa produqciis siswrafesTan.
sinaTles aqvs daaxloebiT 500 W/m2-is toli dayovnebis dro pirveladi produqciisTvis
intensivoba). kompensaciis wertili, romlis icvleba 20 wlidan zogierT tyeebSi 20 dRemde
iqiTac fotosinTezi aWarbebs respiracias, Tavs an naklebamde wylis plaqntonze dafuZnebul
iCens 12 W/m2-is tol sinaTlis intensivobaze TanasazogadoebebSi.
xmeleTis mcenareulobaSi. fotosinTezis
efeqturoba (masiuri produqcia/dacemuli
sinaTlis mTliani energia) 12%-ia garemoTa 10. mosazrebebi energiis dinebasa da ekolo-
umravlesobaSi. giuri efeqturobis Sesaxeb gulisxmobs,
rom umaRlesi trofikuli done, romelzec
5. radganac mcenareebi kargaven wyals maT mier momxmareblis populacia SeiZleba SenarCundes,
asimilirebuli naxSirorJangis raodenobis iwyeba meoTxe donidan, xmeleTis kvebiT jaWvebSi,
pirdapirproporciulad, mcenareTa pro-duqcia meSvide donemde, planqtonze dafuZnebul
mSral garemoSi SezRudulia wylis xelmisawvdo- TanasazogadoebebSi Ria okeaneebSi.
mobiT da meryeobs mis pirdapirproporciulad.
256

savarjiSoebi
1. respiracia mcenareebs Soris mcire ekosiste- 4. armoidgineT energiis Semdegi ganawileba
mebSi moiTxovs C6H12O6-is 9201 g-s yovel dRe. kvebiTi jaWvis trofikul doneze: zrda da
ramdeni CO2 aris saWiro fotosinTezisTvis gamravleba = 600, asimilacia = 720, STanTqma =
ekosistemaSi am moTxovnis Sesasruleblad? 1000, msxverplTa warmoeba = 10000. gamoTvaleT
(1) eqspluataciis efeturoba, (2) asimilaciis
efeqturoba, (3) sufTa produqciis efeq
2. celulozisa da ligninis garda mcenare Sei- turoba, (4) masiuri produqciis efeqturoba,
cavs 5% naxSirwyals, 8% cilas da 2% cxims. ra (5) ekologiuri efeturoba sistemisa (ix. cxri
raodenobis energias Seicavs mcenaris qsivilis li 10-3). 10-7 cxilSi mocemuli ekologiuri
1g? efeturobis sidideebze dayrdnobT, ekosis
temaTa romel tips warmoadgens es magaliTi
yvelaze ukeT?
3. mcenareebi daCrdilul arealSi iReben 100
W/m2-s daSvebuli mzis sinaTlisa wliurad. Tu 5. trofikuli donis produqtiuloba udris
vivaraudebT, rom fotosinTezuri efeqtu 1000 kj/m2 wl1 da rezidenciis dro aris 2 weli.
roba 1,5%-ia, xolo arekvla 26%, SeadgineT ramdeni weli dasWirdeba 10000 kj/m2-is dagrovebas
svetobrivi diagrama, romelic aCvenebs da biomasaSi Senaxul energiaSi?
Svebuli sinaTlis (W/m2) odenobas, romelic 6. garkveuli ekosistemisTvis ekologiuri efeq-
(1) gamoiyeneba fotosinTezSi, (2) airekleba, turobebis saSualo geometriuli aris 0,264 da NP =
(3) ikargeba transpiraciisas (warmoidgineT, 2000 kkal/m2 wl1. ramdeni trofikuli done eqneba
rom transpiracia wylis kargvis erTaderTi ekosistemas? Tu ekologiuri efeqturobebis
saSualebaa). ra raodenobis energia (kj/g1) iqneba saSualo geometriuli aris 0,40, ramdeni
TiToeuli am kategoriisTvis? trofikuli done iqneba sistemaSi?
382

Tavi 16

populaciis regulacia

gzamkvlevi kiTxvebi
rogor aris populaciis regulacia aR- rogor SeewinaaRmdegnen h.g.andrevarTa da
werili logistikuri gantolebiT? l.q.birqi simWidroveze damokidebuli popula-
ciis regulaciis Teorias?
rogor erTiandebian adgilobriv popula-
ciaTa simWidroveebi adgilobriv wonasworo-
baSi?
rogor gamoiyena frederik e. smitma
ra gansxvavebaa simWidroveze damokide-
h.g.andrevarTas da l.q.birqis monacemebi Tavis
bul da simWidrovisgan damoukidebel popu-
mxriv maTi mosazrebis uarsayofad?
laciebis regulaciebSi?

rogor aregulireben simWidroveze


damokidebuli faqtorebi cxovelebisa da ra aris simWidrovis gaurkvevloba?
mcenareebis populaciebs?

p opulaciebis gamravlebis usazRvro Ses-


aZleblobis gaTvaliswinebiT, ra faq-
torebi moqmedeben am zrdis SesaCereblad?
sxvadasxva ganmartebebis ganxilva populaciis
zrdis Sesaxeb arsebuli Cveni codnis safuZvel-
ze. zogadad, imisTvis rom populacia gaizrdos,
sxva sityvebiT rom vTqvaT, rogor SegviZlia Sobadobis done iseve, rogorc siCqare, romli-
SevurigdeT faqts, rac esoden dramatulad Tac erTi populaciis individebi integrird-
aris demonstrirebuli adamianis populaciebis ebian meoreSi, unda aRematebodes sikvdiliano-
mier, rom populaciebs aqvT uzarmazari Tan- bis dones da im siCqares, romliTac individebi
dayolili unary, gaizardon, Tumca ar xdeba toveben populacias. martivi terminebiT, pop-
populaciebis afeTqeba? ra aregulirebs popu- ulaciaSi idividebis matebis (Sobadoba, imi-
lacias? am kiTxvebs didi istoria aqvT ekolo- gracia) siCqare unda iyos populaciidan indi-
giaSi da warmoSobilia jer kidev darvinamde. videbis gamosvlaze (sikvdilianoba emigracia)
isini qmnian safuZvels ekologiuri Teoriisa meti. nebismierma faqtorma, romelic amcirebs
da eqsperimentirebis didi nawilisTvis. Cven am Senatans gamonatanTan SedarebiT, SeiZleba
sakiTxis garSemo Cveni mosazrebebis Camoyali- imoqmedos populaciis maregulireblis saxiT.
bebas am TavSi viwyebT, magram es sakiTxi wamoi- amgvari faqtorebi SeiZleba momdinareobdnen
Wreba isev mTel rig momdevno TavebSic. organizmebis yoveldRiuri interaqciebidan
imis miuxedavad, rom sakiTxi populaciis (rogoricaa mtacebloba, balaxis mWamebloba da
maregulirebeli faqtorebis Sesaxeb kompleqs- parazitzmi) an mcenareebis SemTxvevaSi, indi-
uria, CvenTvis ufro komfortulia mTeli rigi videbis mier resursebis gamoyenebis dinamiki-
383

dan. amgvari faqtorebis intensivoba yvelaze misi mTematikuri gamosaxuleba). es aris zusti
xSirad dakavSirebulia urTierTqmedi popula- da dawvrilebiTi monacemebi mosaxleobis Ses-
ciebis simWidroveze. sxva faqtorebs, romle- axeb, romelic Seicavs koloniuri dros mona-
bic ar arian dakavSirebulni imasTan, Tu rogor cemebsac ki. marTlac, amerikuli koloniebis
urTierTmoqmedeben organizmebi, aseve SeuZli- mosaxleobis fenomenalurma zrdam didi STabe-
aT, daareguliron populaciebi. ai, magaliTad, Wdileba moaxdina Tomas malTusze imis gamo, Tu
rodesac sastiki Stormi an saocrad civi zam- raoden swrafad SeuZlia adamianis populacias
Tari iwvevs maRal sikvdilianobas populaciis gaizardos. es ar iyo esoden TvalsaCino Sedar-
TiToeul asakobriv klasSi. amgvar faqtorebs ebiT ufro mravalricxovan evropul qalaqebSi
aqvT populaciaze iseTi gavlena, rac ar aris mis dros.
dakavSirebuli simWidrovesTan. populaciis perlsa da rids survili hqondaT, moexdinaT
regulirebis kompleqsuroba warmoSobilia aSS-s mosaxleobis momavali zrdis proeqtire-
im faqtidan, rom xSirad Zneli gansasazRvria, ba, romelsac maTi azriT unda mieRwia zRvrisT-
romeli konkretuli faqtoria yvelaze metad vis. 1910 wlis populaciis monacemebi mosaxle-
pasuxismgebeli regulaciaze, rogor urTierT- obis yvelaze ukanaskneli aRwera, romelic
moqmedeben sxvadasxva faqtorebi da moaqvs Tu ki xelmisawvdomi iyo im droisTvis, aCveneb-
ara regulacias raimenairi wonasworoba popu- da klebas eqsponenciuri zrdis siCqareSi
laciaSi. (nax. 16-1). perlma da ridma daaskvnes, rom Tu
am TavSi Cven jer warmogidgenT populaciis am klebas regularuli xasiaTi eqneboda, rom-
zrdis regulirebis klasikuri maTematikuri lis aRwerac maTematikurad iqneboda SesaZle-
modelebis formulirebas. im dros, rodesac es beli, SesaZlebeli gaxdeboda populaciis mo-
modelebi zedmetad martivia imisTvis, rom zed- mavali zrdis mimdinareobis gageba manam, sanam
miwevniT asaxon populaciis realuri dinamika kleba eqsponenciuri zrdis siCqareSi gagrZel-
(marTlac, wignis dasawyisSi Cven aRvniSneT, deboda. maT aseve daaskvnes, rom cvlilebebi
rom martivi analitikuri modelebi asaxaven eqsponenciuri zrdis siCqareSi ufro metad da-
bunebis arss, magram ara mis TiToeul detals), kavSirebuli unda yofiliyo populaciis zomas-
maTi formebi ganmartaven regulaciis biolo- Tan, vidre drosTan, radgan drois masStabi
giuri meqanizmebis umetesobas. amis Semdeg, TviTneburia nebismier kerZo populaciasTan
Cven ganvixilavT meqanizmebs, romlebic re- mimarTebaSi. amrigad, populaciis dauokebeli
alurad zRudaven populaciis gavrcelebas da zrdisTvis diferencialur gantolebaSi mud-
giCvenebT im vnebaTaRelvas, romelic warmoiS- mivi sidide r-is gamoyenebis nacvlad (dN/dt = rN),
va imis garSemo, Tu ramdenad axdens gavlenas perlma da ridma igulisxmes, rom r mcirdeba
populaciis simWidrove populaciis regula- roca N izrdeba Semdegi urTierTobis mixedviT:
ciaze. da bolos, Cven mokled gadavxedavT rig
ideebs, romlebic dakavSirebulia populaciis r = r0 1 N
K
regulirebis `arawonasworebriv modelebTan.
populaciis regulirebis Sesaxeb Cvens mier ga- sadac r0 warmoadgens Tandayolil eqsponenci-
moTqmul mosazrebebs Cven mivubrundebiT wig- uri zrdis siCqares, rodesac populaciis zoma
nis mexuTe nawilSi, sadac Cven ganvixilavT, Tu Zalian pataraa (anu 0-Tan axlos) da K garemos
rogor SeiZleba populaciebi regulirdebod- gadataniTi moculoba warmoadgens im indi-
nen sxva saxeobis populaciebTan interaqciebis
meSveobiT.

0.030
100
zrdis eqsponenciur

80
0.025
siCqare (r)

16.1 logistikuri hidratacia aRwers 60


N

populaciis regulirebul zrdas 40


0.020 20
1920 wels raimond perlma da l.j.ridma jons
hopkinsis universitetis biologiuri kvlevis
1800 1850 1900
institudidan gamoaqveynes statia Proceedings
weli
of the National Academy of Sciences-Si saxelad
On the Rate of Growth of the Population of the United States nax. 16-1 zrda aSS-s mosaxleobaSi 1790 da 1910 wlebs Soris
(funqciis mrudi) da zrdis eqsponenciur siCqare, TiToeuli
since 1790 and Its Mathematical Representation (aSS-s
10 wliani periodis ganmavlobaSi (vertikaluri svetebi). (Data
mosaxleobis zrdis siswrafe 1790 wlidan da
from Pearl and Reed 1920.)
384

vidTa ricxvs, romelTa uzrunvelyofac Seu-


Zlia garemos. es gantoleba SemosazRvravs

normis cvalebadoba dN
dt
funqciis swori xazis monakveTs -r0/K funq-
ciis mrudiT. (imis dasanaxad, Tu rogor mivi- dN 1N
ReT funqciis mrudi, gaamravleT gantolebis dt = r N K
marjvena mxare r0-ze, raTa miviRoR r0 - r0N/K.
N aris damoukidebeli cvladi, ase rom, r0/K
0
aris funqciis mrudi.) amrigad, Tu K = 50 da r0
= 2 erT sul mosaxleze populaciis zrda Sem-
cirdeboda _0,04 siCqariT, rodesac N izrdeba.
urTierToba r-sa da populaciis zomas (N) So- K K
2
ris aSS-s mosaxleobisTvis 1790 da 1910 wlebSi
naCvenebia nax. 16-2-Si. populaciis zoma (N)

Tu Cven CvanacvlebT r = r0(1 N/K)-s gantole-


baSi Seuferxebeli zrdiT (dN/dt = rN), Cven mivi- nax. 16-3 logistikuri mrudi dN/dt = rN(1 N/K), sadac r
aris populaciis zrdis siCqare, N aris populaciis zoma da K
RebT Semdegs:
aris gadataniTi moculoba. populaciis zrdis siCqare dN/dt
dN N aris 0-is toli, rodesac N = 0 an rodesac N = K. siCqare aRwevs
= r0N 1 Tavis maqsimums, rodesac N = K/2.
dt K
rasac logistikuri gantoleba ewodeba.
logistikuri mrudi mrudis formisaa dN/dt =
Sesamowmeblad, modiT, N iyos 20. Cven vxedavT,
0-iT ori populaciis simWidrovisas, rodesac
rom dN/dt = 2(20)[1 20/50] = 24. rodesac N = 30, dN/
N = 0 da rodesac K = N (nax. 16-3). mrudis piki
dt = 2(30)[1 0,6] =24.
Tavs iCens, rodesac dN/dt aRwevs Tavis maqsim-
manamde, sanam populaciis zoma N ar aWarbebs
alur sidides, rac xdeba rodesac N = K/2. amis
gadataniT moculobas K-s anu manam, sanam N/K
sanaxavad, modiT, r0 iyos 2-is toli, xolo K = 50.
1-ze naklebia populacia zrdas ganagrZobs,
Tu N = K/2, maSin zemoT mocemuli gantolebis
Tumca dabali siCqariT. rodesac N-is sidide
gamo-yenebiT dN/dt = 2(25)[1 25/50] = 25, rac aris
aWarbebs K-s sidides da Sefardeba N/K aWar-
zrdis maqsimaluri siCqare (mrudis kuzi). N <
bebs 1-s, monacemebi frCxilebSi (1 N/K) xdeba
K/2 an N> K/2 sidideebi Sedegad gvaZleven si-
uaryofiTi da populacia mcirdeba. radganac
dideebs, romlebic 25-ze naklebni arian. amis
populaciebi K-s qvemoT izrdebian, xolo mis
zemoT mcirdebian, K aris saboloo jamSi aris
populaciis Teoriuli wonasworobis zoma, ro-
melic izrdeba logistikuri gantolebis mixed-
1800 1810 viT. (Cven amgvari wonasworobis mniSvnelobas
0.03
zrdis eqsponenciuri siCqare (r)

mokled ganvixilavT.)
logistikuri gantolebis mixedviT popu-
laciis zrdis drois kursi SeiZleba vipovoT
0.02 1900 1910
diferencialis SemotaniT, rac Sedegad gva-
Zlevs:

0.01 K
Nt =
1+ be -rt
sadac b aris mudmiva da tolia [K N(0)]/N(0)-
0.00
eqstrapolaciuri asimptota s. b-s sidide damokidebulia populaciis zomaze
aRniSnul nulovan dros, esaa 1790 weli perlisa
50 100 150
da ridis monacemebis SemTxvevaSi. es gantoleba
populacia (milioni)
aRwers sigmoidur, anu S-is formis mruds droiT
nax. 16-2 populaciis zrdis eqsponenciuri siCqare aSS-Si x RerZze, individebis ricxviT (simWidroviT) y
TiToeuli aTwleulis ganmavlobaSi 1970 da 1910 wlebs Soris, RerZze (nax. 16-4). amgvar mruds dro-simWidro-
gadatanili grafikze rogorc populaciis zomis funqcia aT-
vis mrudi ewodeba. sigmoiduri dro-simWidro-
wleulis ganmavlobaSi (sawyisi da saboloo ricxvebis saSualo
vis mrudi gviCvenebs, rom populacia Tavidan
geometriuli) nax. 16-1-Si naCvenebi monacemebis gamoyenebiT.
wyvetili xazi aris swori xazis r = r0 (1 N/K) eqstrapolacia da
nela izrdeba da Semdeg ufro swrafad, rode-
igi morgebulia monacemebs. sac individebis ricxvi izrdeba da sabolood
385

erTi erTze TiToeul X-sa da mis Sesabamis Y-s


Soris, imis miuxedavad, rom erT-erTze funq-
populaciis zoma (N)

K cias SeuZlia adekvaturad aRweros urTierTo-


ba (ix. nax. 2-1). perlisa da ridis mier miRebuli
K `maqsimaluri Sesabamisoba amgvar sasafuZvlo
K
2 Nt = urTierTobas warmoadgens. amrigad, imis miuxe-
1+ be -rt davad, rom populacia 1910 wels iyo mxolod
91972000 perlma da ridma SeZles, gamoean-
gariSebinaT misi momavali zrda. proeqciebi
dro xSirad arasworia xolme maSin, rodesac mov-
lenebi da situacia icvleba. aSS-s populaciam
nax. 16-4 logistikuri gantolebis Tanaxmad, raodeno- miaRwia 197 milions 1960-70 wlebs Soris, rode-
brivi zrda droTa ganmavlobaSi mihyveba S-is formis mruds, sac is saocrad swrafad izrdeboda. axla ki na-
romelic simetriulia mrudis gadaxris wertilisa (K/2). anu varaudevia kleba, ukanasknel wlebSi Sobadobis
populaciis zrdis matebisa da klebis wertilebs erTnairi sagrZnoblad Semcirebis safuZvelze. Tumca es
forma aqvT. yovelive SeiZleba swrafad da sakmaod marti-
vad Seicvalos.

isev nela, aRwevs ra TandaTan wonasworobis 16.2 populaciis mudmivi zrdis


ricxv K-s. nax. 16-5 gviCvenebs dro-simWidrovis xarisxiani modeli amJRavnebs urT-
mruds aSS-s populaciis zrdisTvis 1790 wlidan ierTobas populaciis simWidrovesa
1910 wlamde. da zrdis doneebs Soris
perlma da ridma miiRes saukeTeso morgeba
1790-1910 wlebs Soris aSS-s populaciis mo-
TavianTi gantolebisa populaciis monacemebi-
nacemebis konkordansi logistikuri mod-
sadmi, rodesac mosaxleobisK sidide ganisaz-
elis dro-simWidrovis funqciasTan N(t) sak-
Rvreboda 197273000 suliT da r0 udrida 0,03134,
maod mniSvnelovania. ramdenime sxva bunebrivi
rac ekvivalenturia populaciis gaormagebisa
populaciis dro-simWidrovis monacemebi Za-
22 weliwadSi. Tumca modiT, aqve gavixsenoT
lian kargad ergeba logistikur gantolebas.
meore TavSi Cvens mier ganxiluli statisti-
marTlac, logistikuri gantoleba zogadad
kuri urTierTobebidan, rom monacemebi bune-
miiCneva saocrad martiv modelad imisTvis,
brivi samyarodan iSviaTad emyareba idealurad
rom Seasrulos specifikuri bunebrivi popu-
funqciur urTierTobebs, magram funqciurma
laciebis dinamikis xarisxobrivi gamomsaxvelis
urTierTobebma SeiZleba gamoxaton monace-
roli (Yodzis 1989). am modelis realuri sarge-
mebis tendencia. amrigad, Tu bunebis erTi
blianoba mis xarisxobriv qcevaSi mdgomareobs,
Tviseba X xazobrivad izrdeba meore y niSanTan
anu populaciebi, romelTa simWidrove dabalia
erTad, maTi urTierTdamokidebuleba ar iqneba
K-ze izrdeba K-s mimarT, xolo populaciebi,
romelTa simWidrove K-ze maRalia, mcirdeba
K-s mimarT. mravali bunebrivi populacia am
xarisxobriv magaliTs misdeven.
200 Cven ar gvWirdeba zrdis siCqare dN/dt warmo-
vaCinoT rogorc N-is specifikuri funqcia, Cven
150
ubralod SegviZlia warmovidginoT is, rogorc
100 N-is romeliRac f(N) funqcia. am azris da mud-
mivi Sobadobisa da sikvdilianobis procesebis
50 gaTvaliswinebiT, SeiZleba ganviTardes popu-
0
laciis regulaciis xarisxobrivi modeli, ro-
1800 1900 2000 melic amJRavnebs populaciis rig mniSvnelovan
maxasiaTeblebs. p. iodzisma (1989) warmogvidgi-
na martivi mudmivi drois populaciis modelis
nax. 16-5 logistikuri gantoleba, romelic morgebu- xarisxobrivi qcevis cxadi gamoyeneba da Cven
lia aSS-s mosaxleobis dinamikas 1790-1910 wlebSi (didi Savi mis prezentacias qvemoT gTavazobT.
wertilebi). mosaxleobis momdevno aRwerebi (Ria TeTri warmoidgineT ra moxdeba, Tu erT sul mo-
wertilebi) gviCveneben ricxvebs daproeqtebuli populaciis
saxleze Sobadobis b da sikvdilianobis d do-
mruds zemoT.
386

neebi N-is mudmivi funqciebi rom iyvnen da nax. gionSi) da populacia mcirdeba. ase rom, popu-
16-6a-ze asaxuli formebi hqondeT. am gamosax- lacia daiklebs N = b donidan K1-sa da b-s Soris
ulebaSi Sobadobis done iklebs populaciis arsebul donemde, riTac waswevs populacias
zrdasTan erTad. gaiTvaliswineT, nax. 16-6-Si K1-ken, rogorc gviCvenebs marcxniv mimarTuli
naCvenebi mrudebi ar aris dro-simWidrovis isari horizontaluri RerZis gaswvriv. es mod-
mrudebi. metic, isini gviCveneben urTierTo- eli gviCvenebs xarisxobrivad, rom populaciis
bas populaciis zrdasa (vertikaluri RerZi) qceva K1 wertilis garSemo mimarTulia K1-sken,
da populaciis zomas an simWidroves (horizon- izrdeba ra mis mimarTulebiT K1 wertilis qve-
taluri RerZi) Soris. sikvdilianobis done, moT da mcirdeba ra misi mimarTulebiT am wer-
romelic dabalia, rodesac populacia mcirea, tils zemoT. areals RerZis garSemo da K1 wer-
izrdeba N-is garkveul diapazonze da Semdeg tilis zemoT da qvemoT, romelSic Tanxvdeba
klebas iwyebs. axla modiT vTqvaT, rom dN/dt = K1, ewodeba K1-is mizidulobis sfero da Cven
f(N) = b(N) d(N). sikvdilianobis donis gamokle- SegviZlia, ganvixiloT K1 rogorc adgilobri-
ba Sobadobis donidan gvaZlevs nax. 16-6b-s, vi populaciis wonasworoba. nax. 16-6-Si K1-is
romelsac sami wonasworoba aqvs [sadac b(N) = specifikuri mizidulobis sfero aris regioni
d(N)], erTi K1-ze, erTi K2-ze da erTic wertilze, RerZisa 0-B-mde magram ara misi CaTvliT. Tu
romelsac Cven B-Ti aRvniSnavT. N-is nebismieri Cven K1-s ganvixilavT rogorc populaciis ga-
sididisTvis, sadac dN/dt > 0, populacia gaiz- dataniT moculobas, modeli gulisxmobs, rom
rdeba. amis msgavsad N-is nebismieri sididisTvis, populaciis simWidrove stabilizdeba gadatan-
sadac dN/dt < 0, populacia Semcirdeba. iTi moculobis mixedviT.
amis dasanaxad, modiT, jer ganvixiloT, ra modiT, axla ganvixiloT am modelis qceva
xdeba K1-is garSemo. rodesac N < K1 (vTqvaT nax. nax. 16-6-is B wertilis mimarT. Cven ukve vnaxeT,
16-6a-s a wertilSi) zrdis tempi dN/dt > 0 (mrudi rom Tu populaciis simWidrove aris N = b, is
aris horizontaluri RerZis zemoT regionSi). ganaviTarebs populaciis uaryofiT zrdas da
amrigad, populacia gaizrdeba a-ze maRal populacia Semcirdeba K1 wonasworobis werti-
romelime doneze momdevno drois periodis lis mimarT. Tu populaciis simWidrove aris N
ganmavlobaSi, riTac populacia daiwyebs moZ- = c, mas dadebiTi zrdis siCqare eqneba da gaiz-
raobas K1-ken, rogorc amas aRniSnavs marjvniv rdeba B wertilisgan moSorebiT K2 wonasworo-
mimarTuli isari horizontaluri RerZis gas- bis wertilis mimarTulebiT. anu wertilebi
wvriv. Tu meore mxriv, populaciis zoma aris N = B-sa da N = K2-s Soris arian K2-is mizidulo-
b wertilTan K1-is zemoT, maSin dN/dt < 0 (mrudi bis sferoSi. B wertili ganacalkevebs erTmane-
mdebareobs horizontaluri RerZis qvemoT re- Tisgan K1-sa da K2-is mizidulobis sferoebs da
erT sulze zrdis tempi

nax. 16-6 populaciis xarisxorivi qceva, romlis zrdis


sikdilianoba
tempic dN/dt = f(N). (a) Sobadobisa da sikvdilianobis donee-

Sobadoba bi populaciis simWidrove N-is funqciebia. am hipoTetur


populaciaSi Sobadobis done mcirdeba populaciis zomas-
K1 B K2 Tan erTad maSin, rodesac sikdilianobis done yvelaze
(a) maRalia populaciis saSualo zomis dros. (b) mrudi f(N)
aris gansxvaveba Sobadobis done b(N)-sa da sikvdlianobis
done d(N)-s Soris. rodesac mrudi horizontaluri RerZis
normis cvalebadoba dN
dt

qvemoTaa, sikvdilianobis done Sobadobisas aRemateba da


populaciis zrdis tempi dN/dt uaryofiTia, rac imas aRniS-
a
navs, rom populacia daiklebs. N-is diapazonebisTvis,
sadac mrudi ganlagebulia N RerZis zemoT, dN/dt dadebiTia
K1 B K2 N da populacia gaizrdeba. wertilebi K1 da K2 wonasworo-
bebia, radganac populaciebi miiswrafian misken rogorc
b
zemodan, ise qvemodan. wertil B-s sakontrolo wertili
ewodeba, radgan misgan moSorebiT populacia an izrdeba an
mcirdeba.
(b)
387

mas sakontrolo wertili ewodeba. maSasadame, gavlenas populaciis zrdis tempebze, magram
models, romelic Cven avsaxeT nax. 16-6b-ze aqvs mxolod simWidroveze damokidebul faq-
ori mizidulobis sfero, romelsac sakontro- torebs, romelTa efeqtebi izrdeba dajgufe-
lo wertili B acalkevebT. TevzWeris gavlenas basTan erTad, SeuZliaT, moaqcion populacia
(saubaria Tevzebis populaciaze) N rom Seemci- kontrolqveS. am faqtorebs Soris, umTavresi
rebina sididemde B-sa da K2-s Soris, modelis mniSvnelobisaa sakvebi maragisa da sabinadro
mixedviT, populacia gaizrdeboda K2-is mimarT garemos SezRudva iseve, rogorc mtaceblebi,
da saboloo jamSi gamokeTdebodnen Tevzaobis parazitebi da daavadebebi, romelTa gavlenac
zemoqmedebisgan, magram populaciidan sakmao ufro metad igrZnoba mWidro, dajgufebul,
raodenobis Tevzebi rom yofiliyvnen daWerili vidre iSviaT populaciebSi. sxva faqtorebi,
populaciis sakontrolo wertilis B-s qvemoT rogoricaa temperatura, naleqianoba da bune-
Sesamcireblad, maSin populacia aRmoCndebo- brivi kataklizmebi _ isini mkveTrad cvlian
da ufro mcire wonasworobis wertilis, K1-is Sobadobisa da sikvdilianobis doneebs popula-
mizidulobis sferoSi. am SemTxvevaSi Tavzao- ciaSi individebis ricxvis miuxedavad. amgvar-
bis zemoqmedebis Semcireba populacias veRar ma, simWidroveze damokidebulma faqtorebma,
miscems SeRavaTs, radgan igi ukve imoqmedebs SeiZleba, gavlena moaxdinon populaciis eqspo-
gansxvavebuli mizidulobis sferoSi win- nenciuri zrdis siCqareze, magram isini ver are-
amorbedi populaciis regulaciis des-krifci- gulireben im zomas, romelsac populacia iRebs
ul models da ganxilvebs 16.1 nawilSi aRwer- garemoSi.
ili logistikuri modelis dinamikis Sesaxeb,
SeiZleba daetovebinaT Tqvenze STabeWdileba,
rom populaciis gadataniTi moculoba ucvle- simWidroveze damokidebuleba
li ricxvia, romlis garSemoc populacia mudmi- cxovelebSi
vad meryeobs. mniSvnelovania imis gacnobiere-
eqsperimentuli kvlevebis mTelma rigma ga-
ba, rom populaciis wonasworobis wertili
moavlines sxvadasxva simWidroveze damokide-
ganisazRvreba garemo pirobebiT da amis gamo,
bulebis meqanizmebi cxovelebSi. magaliTad,
igi Seicvleba drosa da sivrceSi. rogorc Cven
rodesac drofozilebis wyvili damwyvdeu-
me-18 TavSi vnaxavT, populaciaSi cvlilebis
lia boTlSi sakvebis myari maragiT, am buzebis
odenoba damokidebulia populaciis garemoSi
STamomavlebi Tavidan swrafad imateben ricx-
fluqtuaciis Zalaze. ukeTesi iqneba, warmov-
vSi, magram male zRvars aRweven. rodesac bu-
idginoT populaciis wonasworoba, rogorc im
zebis wyvilebis sxvadasxva raodenoba SehyavT
momentisTvis garemo pirobebis amsaxveli. mo-
sxva mxriv indenturi pirobebis boTlebSi,
salodneli iqneba, rom populacia stabilizde-
wyvilobiT gazrdili STamomavlobis ricxvi
ba wonasworobis wertilamde, Tu es wertili
varirebs boTlSi buzebis simWidrovis sapir-
SenarCunebul iqneba vrceli drois periodis
ispiro mimarTulebiT (nax. 16-7). es efeqti aris
ganmavlobaSi. zemoT mocemuli xarisxobrivi
gamowveuli saWmlisTvis larvebis konkurenci-
modeli gvawvdis martiv CarCos wonasworobaSi
iT, rac iwvevs maRal sikvdilianobas mWidrod
amgvari cvlilebebis dasanaxad. saWiroa mx-
dasaxlebul kulturebSi. zrdasrulebis si-
olod K1-sa da K2-is wonasworobis wertilebad
cocxlis xangrZlivobac aseve mcirdeba, magram
warmoCena, romlebic sxvadasxva garmeo piro-
mxolod maRali simWidrovis dros, romelic
bebis Sedegs warmoadgenen.
sakmaod scdeba doneebs, romlebic gavlenas
axdenen larvebis gadarCenaze. axalgazrda in-
dividebi ufro xSirad ganicdian simWidroveze
16.3 populaciebi SeiZleba reguli-
damokidebuli faqtorebis saziano efeqtebs vi-
rebul iqnas simWidroveze damokide-
dre zrdasrulebi.
buli faqtorebis efeqturobiT simWidrovis efeqtebi marcvlis xoWoebis
logistikuri gantoleba warmatebiT gamoiy- sasicocxlo cxrilebze gamowveulia larvebs
eneba populaciis zrdis aRsawerad labora- Soris konkurenciiT Sejgufebul pirobebSi.
toriul da bunebriv sabinadro garemoSi. igi Rhizopertha dominica erTi cida xoWoa, ro-
iTvaliswinebs, rom populaciis zrdasTan er- melic larvul ganviTarebas erTi marcvlis
Tad, zrdis Semaferxebeli faqtorebi ufro (magaliTad xorblis marcvlis) farglebSi as-
met gavlenas axdenen sikvdilianobasa da nay- rulebs da am TesliT cocxloben. mdedrebma
ofierebaze. magram ra faqtorebia es da ro- SeiZleba, dadon kvercxi Teslis zedapirze, sa-
gor moqmedeben isini? mravali ram axdens dac is ganviTarebas iwyebs. rogorc ki marcval-
388

Si moeqceva, larva tkbeba usafrTxoebiT manam,


40
sanam martoa. xorblis guls erTze meti xoWos migracia
sikvdilianoba
uzrunvelyofa ar SeuZlia. rodesac ori larva

perocenti larvida
30
xvdeba erTmaneTs erT marcvalSi, isini Tavs
esxmian erTmaneTs TavianTi ybebiT da xSirad
sikvdilamde ebrZvian erTmaneTs. 20
britanelma mecnierma a.q.qrombim (1944, 1945)
Caatara rigi eqsperimentebisa marcvlis xo- 10
Woebze Semdegi protokolis gamoyenebiT. man
daainficira xorblis marcvlebi erTidan rva
0
larvamde, misca ra maT 6 saaTi, rom gamagrebu- 1 2 3 4 5 8
liyvnen marcvalSi. igi Semdeg debda inficire- larva TiTo marcvalze
bul marcvals TefSze, sadac kidev xuTi sxva
nax. 16-8 simWidrovis efeqtebi (TiTo marcvalze larvebis
xeluxlebeli marcvali iyo da tovebda maT
raodenoba) migraciasa da sikvdilianobaze marcvlis xoWos
48 saaTi. eqsperimentis dasasruls man gadax-
Rhizopertha dominica-s populaciaSi. rogorc migracia, ise
sna yvela marcvali, raTa ganesazRvra, ramdeni
sikvdilianoba imatebs simWidrovis matebasTan erTad.
larva mokvda da ramdeni emigrirda sxva mar- (Data from Crombie 1944.)
cvalSi. Sedegebma gviCvenes simWidrovis Zl-
ieri efeqti larvebis gadarCenasa da gadaadg-
ilebaze pirveli 2 dRis ganmavlobaSic ki (nax.
16-8).
qrombis xoWoebma ibrZoles yoveli marcv- rwyili milionoboT msxverpls moixmars, esaa
lisTvis. bolosdabolos, erTi marcvlis sru- erTujrediani mwvane wyalmcenare da planqto-
li mflobeli erTi larvas iyo. am populaciaSi nis diatomebi. laboratorul pirobebSi msx-
simWidroveze damokidebuleba moulodnelad verplis TandaTan SeWmasTan erTad, sakvebis
Semovida TamaSSi, rodesac larvebis ricxvi mi- xelmisawvdomoba TandaTan klebulobs, rac
uaxlovda xorblis marcvlebis ricxvs. am donis iwvevs Sobadobisa da sikvdilianobis donee-
miRma, miuxedavad larvebis ricxvisa, xorblis bis TandaTanobiT reaqciebs msxverplTa sim-
marcvlebTan SedarebiT, saboloo Sedegi yov- Widroveze. rodesac wylis rwyilebi damwyv-
elTvis erTi da igive iyo: erTi marcvali, erTi deul iqnen mcire zomis kasrebSi, sadac maTi
larva. teritoriisTvis brZola mravali saxis simWidrove aRwevda 1-32 individamde TiTo
cxovelSi aregulirebs populaciis zomas sim- kubur santimetrze da sadac maT aWmevdnen
Widroveze damokidebuli gziT, aiZulebs ra ax- mwvane wyalmcenaris identur kulturebs,
algazrdebs an socialurad damokidebul indi- nayofiereba mniSvnelovnad Semcirda popula-
videbs, datovon adgilobrivi populaciebi da ciis simWidrovis zrdasTan erTad (nax. 16-9a).
sxvagan eZion sabinadro. Tumca moulodnelad im simWidroveze, rode-
wylis rwyilebi (Daphnia pulex) gavlenas ax- sac 1sm3-ze 8 individi imyofeboda, gadarCenam
denen erTmaneTze naklebad pirdapir, erTi da imata, vidre klebas daiwyebda ufro maRal sim-
igive resursis moxmarebiT. wylis TiToeuli Widroveze (nax. 16-9b). mcire zomis sxeulebis
zrda, 8 individi 1sm3 simWidroveze da maRla
gulisxmobs, rom sakvebi resursebis gamol-
STamomavloba erT dgeSi (b)

eva periodul kvebebs Soris zRudavda Soba-


sicocxlis hangrZlivoba

sicocxlis hangrZlivoba
40 dobis doneebs da gadarCenas. efeqti aSkarad
20 simWidroveze damokidebuli iyo. populaciis
30
dReebSi (e)

zrdis geometriuli tempi (, ix. Tavi 15), ro-


20 melic gamoiTvales wylis rwyilis gadarCe-
10 nayofianoba

10 nis cxrilidan, xazobrivad mcirdeboda mzard


simWidrovesTan erTad da daeca 1,0-ze dabla
0 0
2 5 10 20 50 100 simWidroveze, romlis drosac erT kubur san-
timetrze 20 individi imyofeboda (nax. 16-10).
amrigad temperaturis, sinaTlis, wylis xarisx-
nax. 16-7 simWidroveze damokidebuli populaciebis is da sakvebis xelmisawvdomobis pirobebSi,
regulacia laboratoruli buzi Drosophila melanogaster-is romlebic mowyobili iyo laboratoriaSi, Daph-
populaciebSi. gangrZobadi xazi gviCvenebs simWidrovis gav-
nia-s populaciebi miaRwevdnen stabilur zomas
lenas sicocxlis xangrZlivobaze. vertikaluri svetebi mis
daaxloebiT 20 individi 1sm3 simWidroveze,
gavlenas nayofierebaze. (After Pearl 1927.)
389

1.0

4
1 8 0.8
2 16
3 4 32 0.6

2
0.4

1
0.2

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50

nax. 16-9 nayofiereba (STamomavloba TiTo mdedrze dReSi) (a) da gadarCenis albaToba (b) Daphnia pulex-is laboratorul popula-
ciebSi, rogorc asakis funqcia sxvadasxva simWidroveebze. nayofiereba Semcirda rodesac simWidrove gaizarda. nayofiereba aseve
Semcirda mdedrebis asakis zrdasTan erTad simWidrovis nebismier doneze. gadarCena yvelaze maRali iyo 1-8-mde simWidroveebs
Soris. (From Frank et al. 1957.)

kulturis simWidrovis Tavdapirveli zomis meTods, idealur SemTxvevaSi kargi iqneboda,


miuxedavad. igive eqsperimentis Catareba bunebaSi, rac lab-
simWidroveze damokidebulebis kvlevaTa oratoriaSi tardeba xolme anu, populaciaSi
umetesi nawili Catarebul iqna laboratoria- individebis simWidrovis Secvla yvelaferi
Si, sadac populaciaze gavlenis momxdeni faq- sxva danarCenis igive saxiT SenarCunebiT. re-
torebis gakontroleba eqsperimentulad aris alurad es rTuli eqsperimenti SeiZleba miiR-
SesaZlebeli. amgvari sistemebis simartive ar wes mxolod maSin, Tu populaciebi intensiu-
tovebs laboratoruli aRmoCenebis relevan- rad imarTebian sxva romelime mizniT. sanadiro
turobis eWvs populaciebTan ufro kompleq- cxovelebi xSirad narCundebian Secvlil do-
sur bunebriv garemoSi, sadac fizikuri piro- neebze samenejmento qmedebebis Sedegad da
bebi icvleba mudmivad, sakvebi da mtacebloba ekologebi sargebloben amgvari situaciebiT
ar kontroldebian eqsperimentatorebis mier. populaciis procesebis Sesaswavlad. TeTr ku-
magaliTad, zamTris amindma da sxva faqtorebma diani irmebis (Odocoileus virginiaus) Seswavla
ukanaskneli wlebis ganmavlobaSi gamoiwvies niu-iorkis StatSi 1940-ian wlebSi am meTodis
mandartes kunZulis (6 heqtriani miwa britanu- magaliTia (Chaetum and Severinghaus 1950).
li kolumbiis sanapirosTan) mkveTri meryeoba irmebis reproduqcia da gadarCena pirda-
mgalobeli beRurebis populaciaSi, 4-dan da 72- pir aris damokidebuli maTi sakvebis xarisxze.
mde gamravlebad mdedrebSi da 9-dan da 100-mde
gamravlebad mamrebSi (Arcese and Smith 1988,
Smith et al. 1991). populaciis zomaSi am garemo
1.3
pirobebis mier gamowveuli cvlilebebis sapa- 1.2
suxod, simWidroveze damokidebuli faqtorebi 1.1

aSkarad zRudaven populaciis produqtiulo- 1.0


bas maRali simWidrovis wlebSi gamravlebadi 0.9
mamrebis ricxvis SezRudviT (teritoriulobis 0.8
10 20 30
saSualebiT), TiToeuli mdedris mier gamoCeki- sixSire
sixSire
li naSierebis ricxvis SemcirebiT (gamravlebis
periodSi sakvebi maragis SemcirebiT) da Semod-
gomasa da zamTarSi axalgazrdebis gadrCenis nax. 16-10 -s sidideebi, geometriuli zrdis tempi, ro-
SemcirebiT (nax. 16-11). melic gamoTvlilia Daphnia pulex-is gadarCenis cxrilidan.
populaciis zrdis tempi mcirdeba simWidrovis funqciis
imis miuxedavad, rom bunebrivi cvlilebebi
zrdasTan erTad. (simboloebi mocemulia nax. 16-9-is mixedviT.)
populaciis zomebSi gvawvdis simWidroveze
(After Laughlin 1965.)
damokidebulebis vizualurad warmodgenis
390

ricxvsa da embrionebis ricxvs Soris gviCvenes


0.4
mamrebs Soris mimomsvlelebis

embrionTa sikvdili da rezorbcia. centralur


adirondakul arealSi, sadac irmebis sabinad-
0.3
ro adgilebi iSviaTi iyo, ovulaciac ki didad
proporcia

0.2 iyo Semcirebuli. zedmeti balaxismZovelobiT


gamowveuli balaxis gavrcelebis diapazonis
0.1
moSla xSirad SeiZleba Semobrunebul iqnas
0 seleqciuri nadirobiT mWidro populaciebis
20 40 60 80 Sesamcireblad. rodesac debaris mTa gaixsna
teritorialuri mamrebis ricxvi. nadirobisTvis TeTrkudiani irmebis popula-
cia Semcirda, balaxis safaris donec da gamrav-
lebac saocrad gaumjobesda (cxrili 16-2).
TiTo mdedris mier gamoCekili

5
4 simWidroveze damokidebuleba
mcenareebSi
axalSobilebi

2 cxovelebis msgavsad, mcenareebi ganicdian


maRal sikvdilianobas da dabal nayofierebas
1
maRal simWidroveebze. mcenareebis saerTo
0
reaqcia resursebisTvis intensiur konkuren-
20 40 60 80
ciaze aris Senelebuli zrda, romlis Sedega-
gamravlebadi mdedrebis ricxvi
dac mcirdeba nayofiereba, rac amcirebs ga-
darCenis Sanss. selis (Linum) mcenaris zomebi,
romlebic aRwevdnen simwifes sxvadasxva sim-
0.6 Widroveebze, avlenen am moqnilobas (nax. 16-
gadarCenili axalgarzdebis

12). rodesac Tesli daTesil iqnen iSviaTad,


60 cali 1m2-ze, individebis modaluri mSrali
0.4
wona meryeobda 0,5 da 1 grams Soris, xolo mra-
proporcia

vali mcenare woniT 1,5 grams aWarbebda (Harper


0.2 1967). rodesac Tesli daTesil iqna 1440 da 3600
Tesli 1m2 farTobze, individebis umravlesoba
0,5 gramze naklebs iwonida da Zalian cota aR-
0
wevda did zomas. cvlilebebi mcenaris zomaSi
40 80 120 160
zrdasrulebis ricxvi Semodgomaze gamowveulia SemTxveviTi faqtorebis mier ad-
reul CiTilobis fazaSi, kerZod, fesvgadgmis
TariRi da im adgilmdebareobis xarisxi, sadac
nax. 16-11 mandartes kunZulis mgalobeli beRurebis mcenare izrdeba. adreuli fesvgadgma xel-
(Melospiza melodia) populaciaTa simWidroveze damokideb-
sayrel adgilas, aZlevs mcenares zrdis Tavda-
uleba. mzard SejgufebasTan erTad mcire kunZulze gaizarda
mamrebis raodenoba, romlebsac xeli eSlebodaT axali teri-
pirvel upiratesobas sxvebze, rac kidev ufro
toriebis aTvisebaSi (`mimosvlelebi) da TiTo mdedris mier izrdeba rodesac didi mcenareebi izrdebian da
warmoebuli gamoCekvebis ricxvi, iseve rogorc am naSierebis aviwroveben TavianT mcire zomis mezoblebs.
gadarCena zamTarsa da Semodgomaze, Semcirda. (After Arcese and mcenareTa moqniloba zrdis unarSi Tavi-
Smith 1988, Smith et al. 1991.) dan ver icilebs sikvdilianobas Sejgufebul
SemTxvevebSi. rodesac Erigeron canadensisis
Tesli daTesil iqna 100000-is odenobiT 1m2
irmebi foTlebiT ikvebebian da maT sWirdebaT
farTobze (rac eqvivalenturia daaxloebiT 10
didi raodenobiT axal amosuli foTlebi sakve-
Teslisa neka TiTis wveris odena teritori-
bi nivTierebebis maRali SemcvelobiT, zris
aze), axalgazrda mcenareebi sastik konkuren-
maRali tempebis SesanarCuneblad da normal-
ciaSi iyvnen erTmaneTTan (Harper 1967). rode-
uri gamravlebisTvis. aRmoCnda, rom niu-iorkis
sac CiTilebi gaizardnen, mravali mokvda da
TeTrkudian irmebSi makedmyofi mdedrebis pro-
gadarCenili CiTilebis simWidrove Semcirda
porcia da embrionebis saSualo ricxvi TiTo
(nax. 16-13). Tumca amavdroulad gadarCenili
make mdedrze pirdapir iyvnen dakavSirebuli
mcenareebis zrdis tempebi aWarbeben popula-
pirobaTa diapazonze (cxrili 16-1). gansxvave-
ciis klebis tempebs da naTesebis mTliani wona
bebma TiToeul sakvercxeSi yviTeli sxeulis
391

cxrili 16-1 TeTrkudiani irmebis (Odocoileus virginianus) reproduqciuli


parametrebi niu-iorkis Statis xuT regionSi, 1939-1949

make mdedrebis wiTeli sxeuli TiTo


embrionebi TiTo
regioni* procentuli kvercxujredSi
mdedrze
maCvenebeli
ydasavluri
94 1.71 1.97
(saukeTeso diapazoni)
qastkilis periferia 92 1.48 1.72

centraluri qastkili 87 1.37 1.72

adirondaqis periferia 86 1.29 1.71

centraluri adirondaqi
79 1.06 1.11
(yvelaze cudi diapazoni)

*mowyobilia diapazonTa gamZleobis mixedviT, klebadobiT.


(From Chaetum and Severinghaus 1950.)

cxrili 16-2 TeTrkudiani irmebis (Odocoileus virginianus) reproduqtiuli


parametrebi niu-iorkis Statis adirondaqis mTebis debaris mTis
arealSi nadirobamde da mis Semdeg

yviTeli
make mdedrebis
embrionebi sxeuli TiTo
procentuli
mdedrze kvercxujredze
maCvenebeli

1939-1943 (nadirobamde) 57 0.7 0.60

1949 (intensiuri nadirobis Semdeg) 100 1.78 1.86

(From Chaetum and Severinghaus 1950.)


individebis procentuli maCvenebeli.

saSualo sidide

60 Tesli m2 1,400 Tesli m2 3,600 Tesli m2

60

40

saSualo sidide saSualo sidide


20

0.5 1.0 1.5 0 1.0 2.0 3.0 0 0.5 1.0 1.5

mcenaris mSrali wona (g)

(a) (b) (c)

nax. 16-12 selic (Linum) mcenareebis populaciaSi individebis mSrali wonis ganawileba dabal sim-
Widroveze (a) da or maRal simWidroveze (b da c). (After Harper 1967.)
392

izrdeba. mTliani zrdis sezonis ganmavlobaSi


TiToeuli mcenaris saSualo wonaSi aTasmagma

individebi TiTo
zrdam daabalansa aTasmagi kleba populaciis 105
simWidroveSi.

sm2-ze.
mravali amgvari eqsperimentebis Sedegebi 104
gvaZleven gansakuTrebul maxasiaTebels: rode-
sac Cveulebrivi mcenaris wonis logariTmi ga-
103
datanilia grafikze simWidrovis logariTmis
funqciis saxiT, zrdis sezonis ganmavlobaSi
Segrovili monacmebi ecemian xazze daaxloebiT N D J F M A M J
-3/2 kuTxiT (nax. 16-14). mcenareTa ekologebi am Tve
urTierTobas mcenaris saSualo wonasa da sim-
Widroves Soris uwodeben TviT-gaiSviaTebad
1,000
mruds. am urTierTobis regulacia imgvaria,
ivnisi 25

saSualo mSrali wona


rom mravali mas -3/2 xarisxobriv kanons uwo-

TiTo mcenareze (mg)


debs. 100
maisi 13
simWidroveze damokidebuli faqtorebi ro- apr. 2
gor wesi, kontrols qveS aqceven populacias 10 maisi

ian. 30
da inarCuneben mis zomas resursebis xelmisawv-
dekem.16
domobisa da garemo pirobebis mier dawesebul 1
gadataniT moculobasTan axlos. cvlilebebi
noe.7
am pirobebSi da resursebSi mudmivad iwveven 0.1
103 104 105
axal wonasworobas, romelTa Sesabamisad popu-
laciebi izrdebian an mcirdebian. metic, mou- gadarCenili mcenareebi
lodneli gamyinvarebiT, sastiki StormiT an (individebi TiTo m2)
okeaneTa dinebaSi gamowveuli katastrofuli
cvlilebebi garemoSi xSirad amcireben popu-
laciebs, zogjer gadataniTi moculobis donis nax. 16-13 (a) progresuli cvlileba mcenaris wonaSi da
qvemoTac ki da dasabams udeben populaciaTa populaciis simWidroveze eqsperimentul TesvaSi Erigeron ca-
nadensis-isa, romelic daTesilia 100000 Tesli 1m2 simWidro-
aRdgenis periodebs. amrigad, imis miuxedavad,
viT. (b) urTierToba mcenaris simWidrovesa da mcenaris wonas
rom simWidroveze damokidebuli faqtorebi
Soris sezonis msvlelobisas. (After Harper 1967.)
aregulireben populaciebs, cvlilebebi gare-
moSi aseve iwveven fluqtuaciebs populaciaSi.

16.4 andrevarTam da birqma eWvqveS


daayenes populaciis raodenobis
simWidroveze damokidebuli
Chenopodium album
regulacia 10.0
1954 wels gamoqveynda ori mniSvnelovani wigni
populaciis biologiis Sesaxeb. TiToeuli Ta- 1.0
wona (g)

vis mxriv saintereso iyo, magram kidev ufro


aRsaniSnavi iyo SexedulebaTa udidesi opozi- Amaranthus
0.1 retroflexus
cia. ingliseli ornitologi devid leki Ta-
vis wignSi ,,The Nautral Regulation of Animal
Numbers-Si (cxovelTa raodenobis bunebrivi 0.01
102 103 104 105
regulacia) mtkiced amtkicebda populaciis
zomis regulirebas simWidroveze damokide- sizSire (TiTo mcenareze m2)
buli faqtorebiT, kerZod sakvebiT, mtace-
nax. 16-14 cvlilebebi mcenareTa simWidroveSi da mcena-
blobiT da daavadebebiT. misma argumentebma
reTa saSualo wonaSi drosTan erTad Amaranthus retroflexus-isa
da sabuTebma mxardaWera Semates simWidroveze
da Chenopodium album-is mcenareebisTvis. ori cvladi dakavSire-
damokidebulebis Teorias da lotkas, gausis, bulia -3/2 (-1,5) daxriliT, romelic am saxis eqsperimentebSi
nikolsonisa da sxvebis mier wamoyenebul ideas saocrad gamoyenebadia. (After Harper 1977.)
393

populaciis regulirebis Sesaxeb wonasworobis

saSualo ricxvi zrdasruli


zRvaris garSemo. 600

tripsebisa TiTo vardze


igive wels avstralielma entomologebma
h.g.andrevarTam da l.q.birqma gamoaqveynes
400
,,Distribution and Abundance of Animals
(gavrceleba da cxovelebis siWarbe), sadac isi-
ni amtkicebdnen, rom populaciaTa umravleso- 200
baze, kerZod ki mwerebisa da sxva mcire uxerx-
emloebis populaciebze, upirveles yovlisa, 0
gavlenas axdenen simWidrovisgan damoukide- apr. ivn. ivl. oqt. dek. Teb.
beli faqtorebi da rom populaciis zrdisTvis
xelsayreli garemoe pirobebis periodebi, sab-
oloo jamSi, akontroleben populaciis zomas: nax. 16-15 Trips imaginis ricxvi TiTo vardze 1932 wlis
aprilidan 1933 wlis martis CaTvliT adelaidas maxloblad,
cxovelebis ricxvi bunebriv populaciaSi SeiZle- avstraliaSi. wertilebi aRniSnaven yovel dRe aRebul monace-
ba sami gziT iqnas SezRuduli: (a) materialuri mebs. mrudi aris mcocavi saSuali 15 dRisaTvis. (After Davidson
resursebis naklebobiT, rogoricaa sakvebi, sabude- and Andrewatha 1948.)
beli adgilebi da a.S.; (b) am materialuri resursebis
xeulmiuwvdomlobiT, cxovelebis gafantva da cudi
Zebnis unaris Sedegad da (c) drois naklebobiT,
rodesac zrdis siCqare r dadebiTia. am sami gzi- lebs maRali sikvdilianoba moumwifebel faze-
dan pirveli SesaZloa yvelaze nakleb, xolo bolo bSi: tripsebs zamTris ganmavlobaSi imdeni dro
yvelaze metad mniSvnelovania bunebaSi. rac Seexeba sWirdebaT momwifebisTvis, rom sanam bevri maT-
c-s fluqtuacia r-is sidideSi, SeiZleba gamowveuli gani Tavisi ganviTarebis dasrulebas SeZlebs,
iyo amindis, mtaceblobis an garemos sxva nebism- yvavilebi, sadac isini binadroben, dacvivdebi-
ieri komponentis mier, romlebic gavlenas axdenen an da waiReben axalgazrda tripsebs. gazaf-
zrdis tempze. xulis Tbili amindi aCqarebs ganviTarebas da
zrdis mdedrebis yoveldRiur nayofierebas.
marTalia, andrevarTam da birqma CamoTvales
am pirobebSi tripsebi swrafad izrdebian dain-
sakmarisze meti samxilebi TavianTi Sexed-
ficirebis doneebamde. maTi populaciebi ar
ulebis dasacavad, rom eqsponencialuri zrdis
kontroldeba, sanam samxreTuli zafxulis
siCqareebi asaxaven simWidrovisgan damoukideb-
sicxe da simSrale ar gamoiwvevs swraf matebas
el faqtorebs, maT kvlevaSi igrZnoboda
zrdasrulTa sikvdilianobaSi.
j. davidsonis da andrevarTas mier adelaidas
tripsebis ricxvi ara marto zedmiwevdniT
maxloblad patara parazit mwerebze Thrips
asaxavda sezonur cvlilebas amindSi, aramed
imaginis Catarebuli kvlevis gavlena. tripsebi,
populaciis maqsimaluri simWidrovec aseve
romlebic ainficireben vardebsa da sxva kul-
varirebda klimatTan erTad wlidan wlamde da-
tivirebul mcenareebs, gadian regularuli
vidsonisa da andrevarTas kvlevis ganmavloba-
zrdis periodebs, rodesac xelsayreli sezon-
Si. zogierTi wlebi ufro Tbili an notio iyo,
uri pirobebi Warboben, rasac mosdevs swrafi
sxvebi grili an mSrali. sakvebis marags, ro-
kleba populaciisa, rodesac pirobebi nakleb
gorc Cans, naklebi gavlena hqonda populaciis
xelsayrelia (nax. 16-15). adelaidaSi xmelTaSua
gamoxdomebze, radgan rogorc andrevarTam da
zRviseuli klimatia: zamTari civi da wvimiania,
birqma (1954) axsnes:
zafxuli cxeli da mSrali. tripsebi ZiriTadad
arseboben mcenaris mtverze, romlis siWar- `maSinac ki, rodesac tripsebi yvelaze mraval-
bec sezonurad varirebs mcenareebis produq- ricxovanni arian, yvavilebi, romlebSic isini
ciasTan erTad. gazafxuls (oqtombridan de- mravldebian, ar Canan gadatvirTulni, garda
kembramde samxreT naxevarsferoSi) moaqvs adgilobrivisa da droebiTisa: sanam tripsebi
sinotivis, siTbosa da mcenaris damtvervis ide- mravldebian, yvavilebi izrdebian kidev ufro
swrafad. Semdeg, rodesac populacia iwyebs
aluri kombinacia. Tumca adelaidas klimati
dacemas, yvavilebi kidev ufro nakleb dat-
sakmarisad rbilia da zogierTi yvavili yov-
virTulebi xdebian. . . . .am saxis mosazrebebma
elTvis xelmisawvdomia. ase rom, tripsebi aqti-
migviyanes hipoTezamde, rom TiToeuli wlis
urni rCebian mTeli wlis ganmavlobaSi. Tumca,
ganmavlobaSi tripsebis mier miRweuli raode-
zamTris ganmavlobaSi civi temperaturis dam-
noba didwilad ganisazRvreboda im periodis
Trgunveli efeqtebi ganviTarebis tempebsa da
xangrZlivobiT, romelic xelsayreli iyo gam-
nayofierebaze iwveven klebas tripsebis popu-
ravlebisTvis. rodesac es periodi gagrZele-
laciaSi. populaciis zrdas aseve akontro-
394

buli iyo, tripsebi saboloo jamSi aRwevdnen zomaSi. mas mohyveba gazafxulis wvimebi (X2)
did ricxvebs, rodesac is mokle iyo, dacema da wina wlis zamTris (X4) siTbo. cvlilebebi
iyo saxeze. gazafxulis temperaturaze rogorc Cans mniS-
vnelovani ar yofila.
tripsebis populaciasa da aminds Soris urT-
andrevarTam da birqma ori daskvna gaa-
ierTobis gansasazRvrad davidsonma da andrev-
keTes tripsebis kvlevasTan dakavSirebiT.
arTam (1948) Seadares yoveli wlis populaciis
pirveli, tripsebi ar yofilad sakmarisad mra-
maqsimaluri siWarbe 1932-1945 wlebis ganmav-
valricxovanni imisTvis, rom moexmaraT xelmi-
lobaSi amindis oTx cvlads, dauqvemdebares
sawvdomi sakvebis mcire nawilic ki. meore,
ra monacemebis didi nawili mravaljerad re-
cvlilebebi populaciaSi miCneul iqna damak-
gresiul statistikur analizs. regresiuli
mayofileblad garemos fizikuri pirobebTan
analizi aris procedura, romliTac viTardeba
Sesabamisad, rac maTi azriT, gavlenas axdenda
xazovani gantoleba, sadac damoukidebeli an
tripsebze maTi populaciis simWidrovisgan da-
regresiuli cvladebis jgufi (amindis oTxi
moukideblad. maT modelSi cvlilebis 78% ax-
cvladi am SemTxvevaSi, aRniSnuli X-ebiT) winas-
snili iqna damoukidebeli cvladebis saSuale-
war gansazRvravs damokidebul, anu sapasuxo
biT, mxolod 22% ixsneboda sxva faqtorebis
cvlads (tripsebis simWidrove, aRniSnuli Y-iT).
meSveobiT. maTi rwmunebiT, es darCenili pro-
davidsonisa da andrevarTas kvlevis damokide-
centuli maCvenebeli imdenad mcire iyo, rom
buli cvladi iyo
saeWvo gaxda garemoSi fluqtuaciebis pasux-
ismgebloba tripsebis populaciis zomaze.
Y TiTo yvavilze tripsebis raodenobis
rogor gaabaTiles andraverTam da birqma
logariTmis saSualo sidide populaciis
simWidroveze damokidebuliebis uTvalavi mo-
pikamde 30 dRis ganmavlobaSi.
nacemebi? pirvel rigSi, isini amtkicebdnen,
rom am monacemebis umetesi nawili miRebu-
damoukidebeli, anu regresiuli cvladebi
li iqna gamartivebuli da laboratorulad
arian
kontrolirebadi populaciebisgan da maT
hqondaT saeWvo gamoyeneba bunebriv popula-
X1 efeqturi temperaturis dReebi zamTris
ciebSi. meore, simWidroveze damokidebulebis
sezonis pirveli wvimiani dReebidan 31
demonstracia aucilebeli araa, rom moicavdes
agvistomde, romlebsac SeuZliaT, gansazRv-
populaciis regulirebas simWidroveze
ron im mcenareebis wliuri zrda, romelTa
damokidebuli faqtorebis mier. saWiroa
mtvrianebzec ikvebebian tripsebi sezonis
naCvenebi iqnas, rom bunebriv garemoSi amgvari
ganmavlobaSi.
faqtorebi amcireben mWidro populaciebs da
saSualebas aZleven iSviaT populaciebs, gaiz-
X2 wvimebi seqtembrisa da oqtombris ganmav-
ardon. risi Tqma SeiZleba im argumentis Sesaxeb,
lobaSi, gazafxulis wvimebi, romlebic inar-
romlis mixedviTac simWidroveze damokidebu-
Cuneben tripsebis sakveb mcenareebs da xels
li faqtorebis ararsebobis pirobebSi popula-
uwyoben maTi Wuprebis gadarCenas miwaSi.
ciebi an gadaSenebamde daikleben an usazRvrod
X3 efeqturi temperaturis dReebi seqtembrisa
gaizrdebian? andrevarTa da birqi Tvlidnen,
da oqtombris ganmavlobaSi, es aris dro,
rodesac temperatura marginalurad adek-
vaturi xdeba tripsebis gamravlebisTvis da
tripsebis ricxvi TiTo vardze

bolos 600
winaswarmetyveloba
dakvirveba
X4 igivea, rac X1, magram wina wlisTvis,
tripsebis an Teslis nebismieri transpor- 400
tis gasaTvaliswineblad erTi wlidan meo-
reSi. oTxi cvladi iqna arCeuli im pirobebis 200
warmosadgenad, romlebsac SeeZloT, gavle-
na moexdinaT an tripsebis keTildReobaze an 0
1932 1934 1936 1938 1940 1942 1944
maTi sakvebis produqciaze.
analizebma gamoavlines, rom wlidan wlamdeli
cvlilebebi oTx klimatur cvladSi winaswar nax. 16-16 tripsebis maqsimaluri ricxvebi TiTo vardze
gansazRvravdnen wlidan walmdeli cvlile- 1932 da 1945 wlebs Soris (mwvane vertikaluri xazebi) oTx
bebis 78%-s populaciaSi (nax. 16-16). individu- klimatur cvladze dafuZnebuli regresiuli gantolebis
winaswar gaTvlebTan SedarebiT (Savi xazi). (After Davidson and
alurad, Semodgomisa da zamTris siTbom (X1)
Andrewartha 1948.)
yvelaze didi Senatani gaakeTa populaciis
395

rom tripsebis populaciebi marTlac kvdebian tripsebis ricxvSi TiToeuli Tvis ganmavloba-
yoveli wlis ganmavlobaSi mraval adgilas, sa- Si. davidsoni da andrevarTa (1948) cxrilebs
dac klimaturi pirobebi gansakuTrebuli sim- adgendnen TiTo vardze tripsebis saSualo
kacriT gamoirCevian, Tumca amgvari adgilebi ricxvisgan 81 mimdevruli Tvis dros 1932 wlis
savaraudod xelaxal kolonizirebas ganicdian aprilsa da 1938 wlis dekembers Soris (nax. 16-
im populaciebis mxridan, romlebic ufro xel- 18). am monacemebidan smitma gamoTvala saSualo
sayrel pirobebSi binadroben. rac Seexeba usaz- raodenoba da cvlileba wlis TiToeuli TvisT-
Rvro zrdas, tripsebis populacias ubralod vis. cvlileba aris jami kvadratuli deviaciisa
ar aqvs yovel wels sakmarisi dro imisTvis, rom TiToeuli Tvis saSualo sidididan (ix. meore
sakvebis an sxva resursebis mier dawesebul zR- Tavi), amrigad, es aris cvladobis sazomi. smit-
vars miaRwios. wlis yovel xelsayrel sezons ma SeniSna, rom cvlileba SedarebiT dabali iyo
gazafxuls ucvlelad sdevs Tan araxelsayre- zamTrisa da Semodgomis ganmavlobaSi, magram
li sezoni zafxuli. maRal doneebs aRwevda oqtombris TveSi, popu-
laciis yvelaze swrafad zrdis periodSi, ris
Semdegac is swrafad iklebda.
16.5 simWidrovis damoukideblobis statistikaSi misi treiningidan smitma ico-
Teoriam udidesi uTanxmoebebi da, rodesac varirebs ori ricxvi erTmaneTis-
gamoiwvia ekologebs Soris gan damoukideblad, maTi jamis varireba to-
lia maTi varirebis jamisa anu var (X + Y) = var
rogorc mosalodneli iyo, andrevarTasa da (X) + var (Y). populaciebi izrdebian Semdegi ga-
birqis gamowvevam gamoiwvia mtkice dacva sim- mosaxulebis mixedviT . amitom, Tu N-isgan da-
Widroveze damokidebulebisa, aqedan aRsaniS- moukidebelia zrda simWidroveze damokide-
navni arian m.e. solomoni (1957), a.j. nikolsoni bulia variacia log N-Si unda gaizardos,
(1958), g.q. verli (1963) (yvela entomologia) saSualod, populaciis cvlilebis TiToeul
da devid leki (1966). magram im dros, rode- inkrementTan erTad, iqneba es dadebiTi Tu
sac es avtorebi akritikebdnen andrevarTasa uaryofiTi (variacia yovelTvis dadebiTia). ma-
da birqis argumentebis logikas, frederik e. gram variacia log N-Si mcirdeba oqtombersa da
smitma miCiganis universitetidan pirdapir noembers Soris (ix. nax. 16-18b), rac aRniSnavs
mimarTa tripsebis monacemebs. smiti (1961) amt- damoukideblobis ararsebobas -sa da log N-s So-
kicebda, rom davidsonma da andrevarTam (1948) ris.
TavianTi monacemebi gaaanalizes ise, rom ar andrevarTa ver daarwmunes smitis argu-
aRmoeCinaT simWidroveze damokidebuleba. mentebma da man kidec gamoaqveyna Tavisi pasuxi
man dasZina, rom argumentebi simWidroveze ,,Ecology-Si momdevni wels (1963). smitis pa-
damokidebulebis Sesaxeb ar exeboda populaciis suxi, romelic mimagrebuli iyo andrevarTas
absolitur zomas wlis konkretul momentSi, amis naweris bolos, iwyeboda maT mosazrebebs Soris
nacvlad, isini ukavSireben cvlilebebs popu- udidesi napralis gamomxatveli gamonaTqvamiT:
laciis zomaSi populaciis sawyis zomas.
smitma daaskvna, rom tripsebs axasiaTebT
eqsponenciuri zrda (ix. me-15 Tavi). eqsponenci-
uri zrdis maxasiaTebeli aris is, rom cvlile-
4
bebi N-is zomaSi SeiZleba warmodgenilni iqnan
N-is logariTmis inkrementebis saxiT: log N (t) =
log N (t + 1) log N anu (mocemulia aq warmoebulis 3
log (Nov.-Oqt.)

aRebis gareSe). am urTierTobis gamoyenebiT


simWidroveze damokidebulebis arseboba Sei-
Zleba gansazRvrul iqnas erTi droidan meorem- 2
de log N-ix zrdis SedarebiT log N-Tan periodis
dasawyisSi. smitma gaakeTa ramdenime amgvari
Sedareba davidsonisa da andrevarTas mona- 1
cemebis gamoyenebiT (mag, nax. 16-17). rogorc
0 1 2 3 4 5 6
xedavT,N N uaryofiTad aris dakavSirebuli N-
Tan, rogorc amas simWidroveze damokidebule- log oqtombris populacia
ba moiTxovs.
smitma wamoayena meore argumenti, romelic
nax. 16-17 zrda tripsebis populaciaSi oqtombersa da no-
embers Soris, rogorc oqtomberSi populaciis zomis funqcia.
efuZneboda wlidan wlamdel cvlilebebs
(From data in Davidson and Andrewartha 1948; after Smith 1961.)
396

3 0.6 nax. 16-18 (a) Tviuri sa-


0.5 Sualo ricxvebi tripsebisa
saSualolog (n) TiTo vardze, romlebic
2 0.4 CaniSnulia davidsonisa da

varireba
Log (N)

varireba
0.3 andrevarTas mier TiTqmis
7 wlis manZilze. (b) saSua-
1 0.2
lo raodenoba da varireba
0.1 wlis nebismieri TvisTvis.

0 0 (From data from Davidson and


M J J A S O N D J F M A M J J A S O N D J F M A Andrewartha 1948; after Smith
1961.)

`mcdelobiT, rom ar gavargZelo dava, magram populacia, romelic ganicdis did demografi-
rac SeiZleba metad gavaTavisuflo is mcdari ul an garemoebiT stoqastikurobas, SeiZleba
informaciisgan... marTlac iqnas daregulirebuli simWidroveze
damokidebuli procesebiT, magram populaciis
fluqtuaciaSi SemTxveviTobis komponentis
didi wilis gamo, wonasworobis simWidrove Zne-
simWidroveze damokidebulebis li gansasazRvria.
Sesaxeb Tanamedrove Sexeduleba ekologebs wonasworobis modelebis gamoy-
gaurkvevloba simWidroveze damokidebuli enebis Sesaxeb dafiqrebis kidev erTi mizezi
populaciis regulirebis Sesaxeb dResac misca erTma saocrad sagangaSo faqtma. im cxadi
grZeldeba. am gaurkvevlobis safuZvelSi samxilebis miuxedavad, rom bunebrivi popu-
devs kiTxvebi zogadad wonasworobis mod- laciebi regulirdebian, dRemde Zalian cota
elis efeqturobis Sesaxeb (Berryman 1987, Wolda SemTxvevaSi iyo regulaciis meqanizmi araoraz-
1989, Botkin 1990) da kiTxvebi bunebriv popula- rovani (Murdoch 1994). kerZod, problemuria is,
ciebSi simWidroveze damokidebulebis aRmom- rom populaciis regulaciis xelmisawvdomi
Ceni siZneleebis Sesaxeb. aqamde Cven mogawodeT statistikuri testebi, romelTagan yvela
populaciis zrdisa da regulaciis modelebi, moicavs populaciaTa simWidrovis drois se-
romlebic damokidebulni iyvnen wonasworo- riaTa analizs, eZebs simWidroveze damokideb-
bis ideaze. anu Cven miviCnevdiT, rom popula- ulebis arsebobas. amrigad, imis miuxedavad, rom
ciebi icvlebian maxasiaTebeli simWidrovis K-s farTodaa aRiarebuli _ frinvelTa popula-
garSemo, romelic ganisazRvreba garemo piro- ciebi simWidroveze damokidebulad regulird-
bebisa da populaciebis SigniT da maT Soris ebian, verc grinvudma da bailim (1991) (romle-
organizmebis interaqciaTa mier. populaciis bic aanalizebdnen populaciis tendenciebs
zrdis tempebis xarisxobrivi maCveneblebis britaneTis beRuraTa ojaxis frinvelebis 39
Cveneuli prezentacia, rogorc Sobadobisa da saxeobze dakvirvebiT) verc murdoqma (1994)
sikvdilianobis doneebis funqcia, warmoadgens (romelic ganixilavda drois seriaTa simWidro-
wonasworobis ideas Tavis yvelaze Semcirebul vis monacemebs frinvelTa 59 saxeobisTvis) ver
formaSi: erTeuli simWidrove K. Tumca koncep- aRmoaCines simWidroveze damokidebuleba ram-
tualizeba xSirad ar emTxveva bunebis Cveneul denimeze met saxeobaSi. axali statistikuri
dakvirvebebs. maSin, rodesac Cven vavlebT gluv midgomebi gvawvdian meTodebs simWidroveze
mrudebs populaciis simWidrovis Sobadobisa damokidebulebis aRmoCenisTvis, rac SeiZle-
da sikvdlianobis doneebTan da zrdis tempebT- ba SeniRbuli iqnas tendenciebiT populaciis
an urTierTobis gamosaxatavad, Cveni dakvirve- dinamikaSi (e.g., Vickery and Nudds 1991). marTlac,
bebi gvamcnoben, rom realuri samyaro ar aris smiti, laki da sxva simWidroveze damokideb-
esoden gansazRvruli. cvlilebebi popula- ulebis damcavebi datkbebodnen voivodisa da
ciis Sobadobisa da sikvdilianobis doneebSi, hanskis (1992) SedegebiT, romlebic eZebdnen
romlebsac ewodebaT demografiuli stoqas- simWidroveze damokidebulebas 5715 drois se-
tikuroba (xolo cvlilebas garemoSi gare- riaSi CrCilebisa da mRilebis 447 saxeobaze da-
moebiTi stoqastikuroba), qmnian SemTxveviT kvirvebisas da aRmoaCines misi arsebobis mona-
fluqtuaciebs an xmaurs sistemaSi. es SeiZleba cemebi.
mniSvnelovani iyos simWidroveze damokide- erT-erTi manifestaciaTagani axali `ara-
bul reaqciebTan Sedarebisas. am situacias wonasworeobrivi azrovnebisa aris is, rom man
simWidrovis gaurkvevloba ewodeba (Strong 1986). kiTxvis niSnis qveS daayena koncefcia TiTqos
populaciebi Tavad regulirdebian. v.v. mar-
397

duqisTvis robert h. makarturis saxelobis xazis gadakveTis adgili, rogorc ukve vnaxeT
jildos gadacemisas man sityviT mimarTa ameri- adre, wonasworobis K1 wertilia. axla modiT,
kis ekologiur sazogadoebas, marduqma Tqva: ganvixiloT msgavsi populacia, romelic gan-
`rogorc Cans fokusi regulaciaze ver eTanx- icdis damatebiT sikvdilianobis faqtors,
meba mimdinare koncefcias arawonasworobrivi romelic simWidrovisgan damoukidebelia (nax.
dinamikisa. . .. murdoqs swamda, rom `popula- 16-19b) da warmodgenilia m-iT aRniSnuli hori-
ciis regulacia safuZvelSi udevs mraval sxva zontaluri xaziT. simWidrovisgan damoukide-
ekologiur problemas, rogoricaa daavade- beli faqtorebi efeqturad amcireben popula-
baTa dinamika, konkurencia da Tanasazogadoe- ciis wonasworobis simWidroves K1-idan K2-amde.
bebis struqtura da dinamika. man ganaviTara Tu simWidrovisgan damoukidebeli efeqtebis
konceptualuri CarCo, romelic aerTianebs intensivoba meryeobs garemoebiTi stoqastiku-
wonasworobiT da arawonasworobiT azrovne-
bas metapopulaciaTa dinamikis koncefciaSi:
`wonasworobis cneba centraluri mniSvnelo- dm
bisaa regulaciisTvis da Cven amitom gvWirdeba R
ideaSi imis CarTva, rom populacias SeuZlia

sikvdilianobi (%)
arseboba e.w. `arawonasworeobrivi dinamikis
saSualebiT, ra SemTxvevaSic gasaRebs meta-
populaciebi warmoadgenen. metapopulaciebis
TeoriaSi warmoiSva Tanamedrove mimdinareo-
bebi (ix. me-17 Tavi), sadac rogorc demografiu-
K1 N
li, ise garemoebiTi stoqastikuroba CarTulia (a)
populaciis dinamikis analitikur modelebSi
(ix. Foley 1997), marTalia, kvlavac wonasworobis dm
koncefcias eyrdnobian, kidev erTxel mxars R
sikvdilianobi (%)

uWeren da amagreben ra marduqis mosazrebas.


m
mravali bunebrivi populacia meryeobs si-
WidroveSi da xSirad am meryeobis masStabebi
dramatulia. marTlac, arsebobs cxovelTa pop-
ulaciebi, romlebic miCneulni arian saocrad
cvalebadebad zomaSi. erT-erTi yvelaze ukeT
Seswavlili aris cxvris Ovis aries-is popula- (b)
cia wm.kildas arqipelagis hirtas kunZulze,
dm
romlebic sistematiurad aRiwerebodnen 1965 R
wlidan (Clutton-Brock et al. 1991). am drois manZilze
sikvdilianobi (%)

populacia meryeobda zomaSi 600-idan 1600 indi-


vidamde. ganicdian Tu ara amgvari populaciebi
simWidroveze damokidebul regulacias? Cven
vnaxavT, rom maSinac ki, roca Cven vqmniT popu-
laciebis modelebs simWidroveze damokidebu-
li logistikuri modelebis gamoyenebiT, didma K2 K2 K1 N
(c)
fluqtuaciebma zomaSi SeiZleba Tavi iCinon
populaciis Tandayolili demografiuli maxa- nax. 16-19 SesaZlo interaqciebi simWidroveze damokide-
siaTeblebis gamo. magram aseve SesaZlebelia, bul da simWidrovisgan damoukidebel sikvdilianobis

rom simWidroveze damokidebuli faqtorebi faqtorebs Soris. (a) populacia R gamravlebis mudmivi doniT
da simWidroveze damokidebuli sikvdilianobis dm doniT,
urTierTqmedebaSi modian simWidrovisgan da-
gviCvenebs K1 wonasworobis wertils. (b) msgavsi popula-
moukidebel faqtorebTan, rogoricaa amindi,
cia, romelsac aqvs rogorc simWidroveze damokidebuli
raTa gavlena moaxdinon populaciis zomaze
sivdilianobis done, ise simWidrovisgan damoukidebeli
(Sinclair and Pech 1996). sikvdilianobis faqtori m. simWidrovisgan damoukide-
ganvixiloT nax. 16-19a, romelic gviCvenebs beli faqtoris arseboba amcirebs populaciis wonaswrobis
populacias, romelsac aqvs simWidroveze simWidroves K2-mde. (c) populacia, romelSic simWidrovisgan
damokidebuli sikvdilianobis done (muqi mru- damoukidebeli sikvdlianobis faqtori meryeobs (mwvaned
di, aRniSnuli dm-iT) da mudmivi (simWidro- Seferili arealis farglebSi) garemoebiTi stoqastiqurobis
mixedviT, qmnis ra situacias, sadac wonasworobis simWidrove
visgan damoukidebeli) reproduqciuli done
meryeobs K2-sa da K3-s Soris. (After Sinclair and Pech 1996.)
(horizontaluri xazi aRniSnuli R-iT). am ori
398

robis sapasuxod, maSin populaciis wonasworo- populaciis zrdisa da regulaciis mod-


bac aseve daiwyebs meryeobas. es naCvenebia nax. elebi, rolebic warmodgenilni iyvnen am da wina
16-19c, sadac simWidrovisgan damoukidebeli TavebSi emyarebodnen mxolod populaciis sim-
faqtori m ecema sadRac grafikis daCrdil- Widroves. Cven vnaxeT meToTxmete TavSi, rom
ul arealSi, romel SemTxvevaSic wonasworoba populacias aqvs sivrcobrivi struqtura, ro-
meryeobs K2-sa da K3-s Soris. am magaliTidan melic ganisazRvreba populaciaSi individebis
gamosatani mniSvnelovani daskva aris is, rom mier dakavebuli arealis mowyobiT. momdevno
rogorc simWidroveze damokidebuli, ise sim- TavSi Cven aRmovaCenT populaciis sivrcobrivi
Widrovisgan damoukidebel faqtorebs, Seu- struqturis efeqtebs populaciis zrdasa da
ZliaT gavlena moaxdinon populaciis dinami- gamZleobaze.
kaze.

daskvna
1. populaciis regulaciis analitikuri modeli dakavSirebuli populaciis zomasTan. cxove-
mogvawodes perlma da ridma 1920 wels adamianis lebSi Sejgufebam SeiZleba gavlena moaxdinos
populaciis zrdis gagebisa da prognozirebis gadarCenaze, nayofierebasa da resursebisTvis
mizniT. populaciis zrdis logistikuri gan- konkurenciis saboloo Sedegze. simWidroveze
toleba aris dN/dt = r0N(1 N/K), sadac r0 aris damokidebulebis efeqtebis magaliTebi mcena-
Tandayolili eqsponencialuri zrdis siCqare reebSi aris Senelebuli zrda da nergebis Sem-
populaciisa, rodesac misi zoma mcirea. N aris cirebuli gadarCena.
populaciis simWidrove, xolo K aris gadataniTi
4. 1954 wels avstralieli entomologebi h.g.
moculoba anu individebis ricxvi, romelTa
andrevarTa da l.q.birqi daupirispirdnen mo-
mxardaWerac garemos SeuZlia. gantolebis
sazrebas, rom populaciebs aregulireben sim-
elementi (1 N/K) warmoadgens simWidroveze
Widroveze damokidebuli faqtorebi, riTac
damokidebuli regulaciis faqtors. rode-
dasabami daudes azrTa sxvadasxvaobas sim-
sac N > K, elementi uaryofiTia. rodesac N = K,
Widroveze damokidebuli da simWidrovisgan
populaciis zrdis tempi 0-is tolia. logisti-
damoukidebeli regulaciis SedarebiTi mniS-
kuri gantolebis warmoebuli gvaZlevs dro-
vnelobis Sesaxeb, rac dRemde grZeldeba. sim-
simWidrovis urTierTobas populaciisaTvis,
Widroveze damokidebuleba Znelad demonstri-
romelic grafikulad aris sigmoidul formaSi.
rebadia bunebaSi da SeiZleba gaurkvevlobaSi
2. populaciis zrdis tempi SeiZleba warmodge- moeqces garemo cvlilebebis gamo.
nili iyos raodenobrivad rogorc dN/dt = f(N),
5. cvlilebebma Sobadobisa da sikvdilianobis
sadac f(N) aris gansxvaveba populaciis Sobado-
doneebSi, rasac demografiuli stoqastikuro-
bisa [b(N)] da sikvdlianobis [d(N)] funqciebs So-
ba ewodeba da cvlilebebma garemo pirobebSi,
ris. amgvari raodenobrivi modeli avlens, rom
igive garemoebiTma stoqastikurobam SeiZleba
populaciebi SeiZleba moeqcnen mravaljera-
bundovani gaxadon simWidroveze damokideb-
di wonasworobis wertilebis gavlenis qveS.
ulebis efeqtebi. amgvar SemTxvevas simWidro-
TiToeuli Tavisi garkveuli mizidulobis sfe-
vis gaurkvevloba ewodeba, radgan am dros
roTia es aris populaciaTa zomebis diapazo-
SeuZlebelia wonasworobis donis dadgena. amis
ni, romlis farglebSic populacia miiswrafis
gamo, zogierTebma kiTxvis niSnis qveS daayenes
wonasworobisken. garkveuli wertilebi, sax-
populaciis wonasworobis mTliani koncefcia.
elad sakontrolo wertilebi, warmoadgenen
gamyofebs erTi wonasworobis wertilsa da 6. savaraudod, gamoricxuli ar aris, rom popu-
meores Soris. modeli gulisxmobs axsnas imisa, lacias aregulirebdnen rogorc simWidroveze
Tu ratom SeiZleba ireagiron mudmivi aSlilo- damokidebuli, ise misgan damoukidebeli
bis qveS myofma populaciebma aramudmivi gziT. faqtorebi. fluqtuaciebma simWdrovisgan
damoukidebeli faqtorebis intensivobaSi
3. populaciebs SeiZleba aregulirebdnen
SeiZleba gamoiwvion dabali wonasworoba.
faqtorebi, e.w. simWidroveze damokidebuli
wlidan wlamdel cvlilebebs simWidrovisgan
faqtorebi, romelTa gavlenebic izrdebian
damoukidebel faqtorebSi SeuZliaT bundo-
populaciis simWirdovis zrdasTan erTad. sim-
vani gaxadon simWidroveze damokidebulebis
Widrovisgan damoukidebeli faqtorebi iseTi
efeqtebi.
faqtorebi arian, romelTa gavlenac ar aris
399

savarjiSoebi
1. grafikze gadaitaneT gantoleba r = r0(1 N/K), 3. SeadgineT populaciis raodenobrivi mod-
N = 1 . . .100 diapazonze, sadac r0 = 1,5 gadataniTi elis mcire eskizi, romelic msgavsi iqneba nax.
SesaZleblobis ori gansxvavebuli donisTvis: K 16-6-isa, romelic moicavs gadaSenebas. aR-
= 50 da K = 75. warmoadgineT ekologiuri axsna wereT Sobadobisa da sikvdilianobis doneebis
am ori grafikisa. mrudebis forma, romelic gamoiwvevda popula-
ciis amgvar struqturas.
2. SeadgineT sami logistikuri mrudis ojaxi,
sadac r0 = 1,5; r0 = 2,0 da r0 = 3,0 Sesabamisad, sami 4. vTqvaT, Tqven xarT veluri bunebis biologi
mrudisaTvis da K = 25. populaciis ra zo- da Tqvens pasuxismgeblobaSi Sedis Tqvens qvey-
maze iCenda Tavs zrdis maqsimaluri siCqare anaSi TeTrkudiani irmis jogebis menejmenti.
TiToeul sam gantolebaSi? romel populacias axseniT, ratom iqnebodiT dainteresebuli sim-
eqneboda yvelaze maRali zrdis siCqare pikze Widroveze damokidebulebis da simWirdovisgan
da risi toli iqneboda es siCqare? damoukideblobis Sesaxeb gamarTul debatebSi.
400

Tavi 17

metapopulacia

gzamkvlevi kiTxvebi
ra aris metapopulacia? ra gavlenas axdenen adgilobrivi popu-
laciis zoma da izolacia metapopulaciebis
ra rols TamaSoben gadaSeneba da koloni- mdgradobaze?
zacia metapopulaciebSi?

rogoria levinis metapopulaciis modeli ra aris Svelis efeqti?


da riT gansxvavdeba igi erTi populaciis ra gavlenas axdenen gadaSeneba da koloni-
logistikuri modelisgan? zacia metapopulaciebSi genetikur cvlilebe-
bze?
ra igulisxmeba terminSi metapopulaciis riT ukavSirdeba metapopulaciebis konce-
struqtura? fcia landSafturi ekologiis konceficias?

s abinadro garemos arealebs, romlebic Sei-


caven sakmaris resurss da pirobebs popu-
laciebis gadarCenisTvis, ewodebaT sabinadro
ekologiuri koncefciis garSemo aris dagrovi-
li imdeni Teoriuli da empiriuli kvleva bolo
wlebis ganmavlobaSi, ramdenic metapopula-
petCebi an ubralod petCebi. saxeobis indi- ciebis koncefciis garSemo (Hanski and Gilpin 1997).
videbi, romlebic binadroben sabinadro pet- dadginda, rom igi faseul CarCos warmoadgens
CebSi, Seadgenen adgilobriv populacias (ix. qveganyofilebebad dayofili populaciebis,
me-14 Tavi). (meti simartivisTvis am TavSi Cven populaciis dinamikis SesawavlisTvis (Mc-
gamoviyenebT terminebs ,,adgilobrivi popula- Cullough 1996), safrTxeSi da gadaSenebis piras
cia da ,,populacia sinonimurad.) vinaidan nebi- arsebuli saxeobebis SenarCunebisTvis (Schoener
smieri saxeobis sabinadro garemo rogorc wesi, 1991, Lahaye et al. 1994, Hanski et al. 1995, Litvaitis and
bunebaSi homogenurad aris ganawilebuli, saxe- Villafuerte 1996, Thomas et al. 1996; magram ix. Simberl-
obebma SeiZleba Tavi iCinon adgilobrivi popu- off 1994 and Hanski and Simberloff 1997), mtacebeli-
laciebis wyebaTa saxiT, romelTagan TiToeuli msxverpli sistemis dinamikisTvis (Kareiva 1987,
ikavebs sxvebisgan araxelsayreli sabinadro Taylor 1991), parazituli organizmebis biolo-
garemoTi gamocalkevebul petCs. xSirad es giuri kontrolisTvis (Murdoch et al. 1984, 1985),
populaciebi urTierTqmedeben imigraciisa da mcenareebsa da cxovelebs Soris konkurenci-
emigraciis saSualebiT. adgilobrivi popu- is SeswavlisTvis (Bengtsson 1991, Tilman 1994) da
laciebis wyebas, romelic ikavebs sabinadro mtarebeli-parazitis interaqciaTa virulen-
petCebis erTobliobas da dakavSirebulia er- tulobis evoluciisTvis (May and Nowak 1994),
TimeoresTan, maT Soris, individebis moZrao- maT Soris adamianTa infeqciuri daavadebebi-
biT, ewodeba metapopulacia an `populaciaTa sTvisac (Anderson and May 1991). am TavSi Cven war-
populacia. mogidgenT metapopulaciebis Teoriis ZiriTad
Zalian cota ekologiur kocenfcias aqvs koncefciebs.
miRebuli imdeni yuradReba da Zalian cota
401

17.1 metapopulaciebis koncefcia invelebis saSualebiT, romlebic Wamen fiTris


moicavs adgilobriv populaciebs nayofs da eqskrementebis saxiT gamoyofen
Tesls (romlebic Tavis mxriv dafarulni arian
Soris interaciaTa wyebis dinamikas
webovani nivTierebiT) sxva romelime xis to-
metapopulaciaTa Teoriis konceptualuri tze. fiTri SeiZleba Tavs metapopulaciebSi
safuZveli da termini metapopulaciis Camoyali- iCens, sadac maspinZeli xeebi sabinadro petCe-
beba SeiZleba mivaweroT riCard levins (1969, bia, romlebic fiTrebisTvis arastumarTmoyva-
1970). levinsis martiv modelSi saxeobaTa reni arian (Overton 1994).
metapopulacia warmodgenilia rogorc mci- mcenareTa metapopulaciebma SeiZleba Tavi
re populaciaTa wyeba, romlebic ikaveben ms- iCinon sxva mcenareebis an cxovelebis saqmi-
gavsi mcire sabinadro petCebis erTobliobas, anobis gamo, romlebic qmnian petCur garemos.
romlebic ganTavsebulni arian erTgvarovani magaliTad, mcenareTa saxeobebi, romlebic
araxelsayreli sabinadro garemos matricaze yvelaze ukeT im napralebSi izrdebian, romle-
(nax. 17-1). nebismier dros zogierTi xelsayre- bic Cndeba xSir tyeebSi xeebis waqcevisas (e.w.
li sabinadro petCi SeiZleba saxeobaTa saer- kanopis napralebi), warmoadgenen metapopula-
Tod arc erT individs ar Seicavdes da amrigad, ciebs, rolebSic gadaSenebas adgili aqvs, rode-
iyos sxva dasaxlebuli petCebidan koloniza- sac kanope TandaTan ixureba xelaxali zrdis
ciis obieqti. radganac adgilobrivi popula- Sedegad. amgvar mcenareebs unda hqondeT saSu-
ciebi mcire zomisebad iTvlebian, adgilobriv aleba, TavianTi Teslis gafantvisa, rac kano-
katastrofebs da SemTxveviT fluqtuaciebs pis napralebis swrafi kolonizebis saSualebas
individTa ricxvebSi mniSvnelovani gavlena miscems maT. sxva SemTxvevebSi garkveuli mcena-
aqvT populaciaTa dinamikaze. ase rom, arse- ris saxeobisTvis xelsayreli saarsebos mozai-
bobs adgilobrivi populaciis gadaSenebis ka SeiZleba Seqmnil iqnas cxovelTa saqmianobis
maRali albaToba garkveuli drois intervalis mier (Platt 1975, Platt and Weiss 1977).
ganmavlobaSi. amrigad, metapopulaciaTa din- peplebis bunebrivi istoria warmoadgens
amika warmodgenilia rogorc balansi gadaSene- arss ZiriTadi metapopulaciis dinamikisTvis,
basa da kolonizacias Soris. Cven SegviZlia, radgan mravali saxeoba specializebulia, da-
warmovidginoT metapopulaciebi mocimcime dos kvercxi specifikuri maspinZeli mcenaris
sinaTleebis wyebad. anTebuli sinaTle dakave- saxeobebze, romlebsac xSirad petCobrivi ga-
buli petCebia, romlebic qreba, rodesac ad- nawileba aqvT. amrigad, adgilobrivi popula-
gili aqvs gadaSnebas da xelaxla inTeba petCis ciebi dakavSirebulia zrdasruli peplebis
kolonizaciis SemTxvevaSi. rodesac sabinadro gafantvis, gavrcelebis dinamikiT, romlebic
petCi xdeba vakanturi gadaSenebis Semdeg da dafrinaven maspinZeli mcenareebis petCebis
Semdgom xelaxla xdeba misi kolonizacia indi- ZiebaSi, sadac kvercxs dadeben. peplebi Tval-
videbis mier arealis sxva adgilobrivi popula-
ciebidan, adgili aqvs gadaSeneba-kolonizaciis
ganaxlebis movlenas. rodesac kolonizaciis
tempebi gadaSenebis tempebze naklebia, SeiZle-
ba adgili hqondes yvela adgilobrivi popula-
ciis da Sesabamisad, mTlianad metapopulaciis
gadaSenebas. drois xangrZlivobas, sanam yvela
populacia ar amowydeba, ewodeba metapopula-
ciebis mdgradobis dro (Hanski and Simberloff 1997).
metapopulaciaTa koncefcia akuratulad
aRwers mravali bunebrivi populaciis dinami-
kas petCur ganawilebasTan (Harrison and Taylor xelsaxreli sabinadro petCi.
1997). magaliTad, fiTrebi mcenareTa jgufebia, individi.

romelTa saxeobebis umravlesobac ekuTvnis migraciuli movlena

Viscaceae-sa da Loranthaceae-s ojaxebs da romlebic


binadroben sxva mcenareebis, ZiriTadad xeebis, nax. 17-1 metapopulacia SeiZleba warmovidginoT diskre-
parazitebis saxiT. TiToeuli fiTris mcenare tuli adgilobrivi populaciebis wyebis saxiT nawilobriv da-
iRebs wyals da sakveb nivTierebebs maspinZe- moukidebeli adgilobrivi populaciaTa dinamikiT. nebismier
dros xelsayreli sabinadro garemos zogierTi petCi SeiZleba
li mcenaris qsilemis sistemis saSualebiT.
dakavebul iqnas maSin, rodesac sxvebi ara. individebi Sei-
umetes SemTxvevaSi, gafantvas, gavrcelebas
Zleba migrirdnen dakavebuli petCebidan daukavebeli petCebis
erTi maspinZlidan meoremde adgili aqvs fr- kolonizirebisTvis.
402

saCino modelebi gaxdnen metapopulaciebis gadataniTi SesaZlebloba. petCis gadatani-


SeswavlisTvis (Thomas and Hanski 1997). isini aseve Ti SesaZlebloba aris im individTa ricxvi,
asruleben sabinadro garemos fragmentaci- romelTa resursebiT uzrunvelyofac SesaZle-
is, zemoqmedebis mgrZnobiare indikatorebis belia petCSi drois ganusazRvreli periodis
rols. pepelaTa mravali saxeoba, kerZod ki, ganmavlobaSi (gataniTi SesaZleblobis igive
evropuli saxeobebi, safrTxis winaSe dadgnen kocenfcia, rac ganviTarebul iqna meTeqvs-
amgvari fragmentaciis Sedegad (Warren 1992, mete TavSi). mosazreba, rom petCs an saerTod ar
1993). mwerebis mravali sxva saxeobis populacia hyavs individebi an hyavs gadataniTi SesaZle-
aseve metapopulaciis karg magaliTs warmoad- blobis farglebSi, cxadia, gamartivebaa. nebis-
genen. mier dros p metapopulaciaSi petCebis mTliani
mravali frinveli da ZuZumwovari aseve ricxvis garkveuli proporcia dakavebuli
iCens Tavs adgilobrivi populaciebis wyebaTa iqneba da darCenili nawili 1 p daukavebeli an
saxiT da binadrobs araxelsayreli arealebiT gadaSenebuli darCeba. p-s cvlilebis tempi mo-
gamoyofil petCebSi (McCullough 1996). magali- cemulia Semdegnairad
Tad, Waobis kurdReli Sylvilagus palustris
dp
hefneri binadrobs zeda Waobis (moqcevebis gav- = mp (1 p ) ep
dt
lenis zemoT) izolirebul petCebSi floridas
Statis WaobebSi (Forys and Humphrey 1996). samxre- sadac m aris petCis kolonizaciis tempi da e
Ti kaliforniis winwklebiani bu (Strix occi- aris petCis gadaSenebis tempi. rodesac daka-
dentalis occidentalis) aris safrTxeSi myo- vebis vadebis cvlileba 0-is tolia, dp/dt = 0
fi qvesaxeoba gadaSenebis piras myofi Crdilo da dakavebuli populaciebis wonasworobiTi
amerikuli winwklebiani bus saxeobisa (Strix proporcia (Levins 1969, 1970; Hanski 1991). am mod-
occidentalis cauria) da igi Tavs iCens rig elis mTavari prognozuli mniSvnelobaa is, rom
izolirebul populaciebSi samxreT kalifor- saxeobebi ar darCebian anu p < 0 rodesac ga-
niis san bernardinos mTebSi (nax. 17-2). rogorc daSenebis tempi e aRemateba kolonizaciis temp
Waobis kurdReli, ise kaliforniuri winwkle- m-s metapopulaciaSi. an sxvagvarad rom vTqvaT,
biani bu safrTxeSi arian adamianTa ganviTa- populaciis SenarCunebisTvis saWiroa e/m < 1.
rebadi saqmianobis gamo, romlebic kidev ufro levinsis modelSi mTeli rigi gasamartive-
aRrmaveben landSaftis fragmentirebas. kurd- beli mosazrebebia. pirveli, populaciis zrdis
Rlebis SemTxvevaSi, imis miuxedavad, rom qveda procesi, romelic Sobadobisa da sikvdiliano-
Waobebis arealebi zogadad daculni arian gan- bis dinamikis Sedegia da populaciis regu-
viTarebisgan, zeda Waobebi ara. amrigad, sabi- laciis procesi, romelic Sobadobisa da
nadro garemo kurdRlisTvis TandaTan qreba. sikvdilianobis procesebis garemosTan in-
buebis SemTxvevaSi, individualuri qvepopula- teraqciis Sedegia, adgilobriv populaciebSi
ciebi avlenen bolodroindel klebas, rac sa- gaTvaliswinebuli ar aris. dabali sinaTlis
varaudod Sedegia rogorc sabinadro petCebis CarTvisa da gamorTvis metafora am mosazrebas
mzardi izolaciis, ise bunebrivi garemo fluq- cxadad asaxavs. miiCneva, rom TiTqos araviTari
tuaciebisa (Lahaye et al. 1994, Gutirrez and Harrison dro ar gadis carieli petCis kolonizaci-
1996) faqtorebi, romelTa efeqtebsac qvemoT isas sinaTlis CarTvis msgavsad an populaciis
ganvixilavT. klebis dawyebidan gadaSenebamde sinaTlis gam-
orTvis msgavsad. meore, yvela petCi Tanabrad
da erTmaneTisgan Tanabari manZiliT izoli-
17.2 martivi metapopulaciis mod- rebulad miiCneva anu, individebis moZrao-
elebi warmoadgenen balanss adgi- bas adgili aqvs Tanabari albaTobiT petCebis
lobriv gadaSenebasa da xelaxal nebismier wyvils Soris. populaciebi petCebSi
dasaxlebas Soris aseve sxva populaciebisgan damoukideblad mi-
iCnevian anu erTi populaciis individTa din-
metapopulaciebis dinamikis pirveli martivi amikaze gavlenas ar axdenen imigrantebi sxva
modeli warmodgenili iqna levinsis (1969, 1970) populaciidan. Tu populaciebi ar arian da-
mier da is aris safuZveli metapopulaciebis moukideblebi, maSin gadaSenebisa da koloniza-
Teoriis didi nawilisa (Hanski 1991, 1997). am mod- ciis movlenebi SeiZleba moxvedril iqnas Tana-
elSi metapopulacia konceptualizebulia ro- fardobaSi an iqnas sinqronizirebuli. amgvari
gorc adgilobrivi populaciebis jgufi, sadac situacia ufro mosalodneli xdeba, rodesac
TiToeuls aqvs 0 (gadaSenebis done) an K (wonas- migraciis done petCebs Soris imatebs, rogorc
worobis done) simWidrove, sadac K aris petCis amas qvemoT vnaxavT. levinsis modelSi mxolod
403

nax. 17-2 samxreT kali-


forniis laqebiani bus meta-
populacia san bernardinos
mTebSi. frCxilebSi moce-
CrdiloeT montereo muli ricxvebi warmoad-
0 50 km genen TiToeuli petCis
samxreT montereo gansazRvrul gadataniT
SesaZleblobas. (From Lahaye
alta kerro et al. 1994)
samxreT santa lusia (32)
tacuia tehaCapi (24)
sierra madre (24) (20)
san rafael (80) pinusi
pelano (40)
(30)
san gabriel (190) san bernardino (266)
santa inezi (36) kobbelstoni
(20)

los-anjelosi san iasinto (40)

tomas (40)
palomar (60)
wynari okeani bleq
(10) volkan(32)
san diego laguna(30)
siumaca
(30)

daukavebel petCSi imigrantebis Sesvlis Semdeg metapopulaciisa da populaciis


(kolonizacia) aqvs moZraobas gavlena metapop- logistikuri modelebis Sedareba
ulaciaTa dinamikaze. mesame, manZili romelsac
modiT, cotaodeni dro davuTmoT metapopu-
individebi gadian erTi petCidan meoremde, arc
laciis modelis populaciis im modelebTan
Zalian didad miiCneva, arc Zalian mcired. Tu
Sedarebas, romlebic Cven wignis am nawilis
moZraoba populaciebs Soris saocrad maRalia,
wina TavebSi ganvixileT. populaciis logisti-
mosalodnelia, rom gadaSeneba iSviaTi iqneba,
kuri modelebi damokidebulia urTierTobaze
ra SemTxvevaSic metapopulaciaTa koncefcia
populaciis N simWidrovesa da populaciis sim-
saWiro ar aris populaciis dinamikis asaxsne-
Widrovis gadataniT SesaZlebloba K-s Soris
lad. amis msgavsad, Tu moZraoba populaciebs
(ix. seqcia 16-1). metapopulaciaTa modelebi
Soris saocrad dabalia, populaciebi arsebi-
met yuradRebas amaxvileben gadaSeneba-kol-
Tad daukavSirebelia da amrigad warmoadgenen
onizaciis dinamikaze, vidre populaciis sim-
individualur, Tumca SesaZloa mcire, popu-
Widrovis dinamikaze. logistikuri modelebi
laciebs. da bolos, levinsis modeli ar iTval-
sakuTar Tavs usvamen SekiTxvas: `ramdenad didi
iswinebs cvlilebebs im siadvileSi, romliTac
SeiZleba iyos populacia? da `ra faqtorebi
individebi SeiZleba gadaadgildebodnen erTi
akavebs populacias zomis SedarebiT viwro
petCidan meoreSi. amgvari cvlileba SeiZleba
limitebis farglebSi? metapopulaciis kon-
warmoiSvas landSaftis Tvisebebis Sedegad
cefcia muSaobs kiTxvebze, rogoricaa: `ram-
(ix. nax. 17-16). magaliTad, dakavebuli A petCis
deni xani SenarCundeba populacia? da `rogor
mobinadreeebma, romelic Tanabari manZiliTaa
urTierTmoqmedeben landSafti da individebis
daSorebuli B da C dausaxlebeli petCebisgan,
gadaadgilebis xasiaTi populaciis SenarCune-
SeiZleba ufro swrafad daikavon B petCi, vidre
baze gavlenis mosaxdenad? amgvari kiTxvebi
C Tu A-sa da C petCebs Soris mTa mdebareobs.
Tavs gansakuTrebiT xSirad iCenen SenarCunebis
levinsis models petCuri metapopulaciis
biologiaSi, sadac metapopulaciaTa koncef-
modeli ewodeba imitom, rom adgilobrivi
cia yvelaze sasargeblo gamodga. ekologebma
populaciis dinamika ignorirebulia. gaTval-
aRmoaCines, rom mravali metapopulacia ada-
iswinebulia mxolod dakavebuli da daukavebe-
mianis saqmianobasTan dakavSirebuli sabinadro
li petCebis proporcia.
garemos fragmentaciis Sedegs warmoadgenen da
404

amrigad xSirad Seicaven safrTxis winaSe arse- specifikur ganawilebas. an mosazreba, rom pet-
bul saxeobebs mcire ricxviT. Cebi Tanabrad arian izolirebulni erTmane-
metapopulaciebis Teoria axal siZneleebs Tisgan, SeiZleba Serbilebul iqnas adgilobriv
hmatebs simWidroveze damokidebuli regu- populaciebs Soris migraciis sxvadasxva siCqa-
laciis garSemo gamarTul debatebs da azrTa reebis dazustebiT. amis msgavsad, adgilobriv
sxvadasxvaobas imis Taobaze, arsebobs Tu ara populaciaTa simWidroveebi an populaciaTa
populaciaSi wonasworoba. me-16 TavSi erTi asakobrivi struqtura SeiZleba iqnas daTqmu-
populaciis regulaciis Taobaze Cvens ganx- li. praqtikaSi, zogierTi metapopulaciis
ilvaSi Cven safuZvlianad miviCnieT, rom sim- struqturis daTqma, rogorc wesi, saWiro xde-
Widroveze damokidebuli regulacia yvelaze ba metapopulaciis koncefciisTvis gamoyenebi-
mniSvnelovania. metapopulaciebis kvleva ki, Tobis miniWebisTvis.
Tavis mxriv SeiZleba ganxorcieldes wonas- levinsis metapopulaciis martivi modeli
worobis koncefciebisgan (rogoricaa gadatan- ar azustebs populaciebs Soris sivrcobriv
iTi SesaZlobeloba da simWidroveze damokide- urTierTobas an erTmaneTTan mimarTebaSi an
buleba) SedarebiT daumZimeblad, radgan maT poziciebTan mimarTebaSi araxelsayreli
metapopulaciis mTliani simWidrove xSirad sabinadro garemos matricaSi. am mosazrebis
sakmaod dabalia garkveuli sabinadro gare- Sedegi aris is, rom yvela populacia Tanabrad
mos gadataniT SesaZleblobaze (Hanski 1991). ma- aris dakavSirebuli. am tipis models meta-
Sin, rodesac simWidroveze damokidebulebis populaciis sivrcobrivad implicituri (na-
efeqtebi garkveulwilad ugulvebelyofilia gulisxmebi) modeli ewodeba. magram zogierTi
metapopulaciebis kvlevaSi, demografiuli modeli ukavSirebs populaciebSi dakavSire-
da garemo stoqastikurobis efeqtebi (ix. se- bulobis dones (migraciis dones) populaciebs
qcia 16.5) sagrZnob mniSvnelobas iZenen. Cven Soris manZilebs. amgvari modelebi, romlebsac
cota xanSi giCvenebT, rogor SeuZlia erTi an metapopulaciis sivrcobrivad eqsplicituri
Zalian mcire raodenobis kolonizatoris Sem- (cxadi) modelebi ewodebaT, gulisxmoben sapir-
cvel gangrZnobiT xelaxal kolonizacias sul ispiro urTierTobas migraciis saSualebiT or
cota xanSi Seamciros genetikuri cvlileba populacias Soris gacvlis donesa da am popu-
metapopulaciebSi. cud zamTars an xanZarTa laciebs Soris manZils Soris. zogierTi sivro-
gamanadgurebel serias SeuZlia, gamoiwvios brivad eqsplicituri modeli zRudavs kidec
dacarieleba metapopulaciaSi mravali mcire populaciebis moTavsebas specifikur adgileb-
adgilobrivi populaciis ganadgurebiT an mi- Si sacxovrebeli garemos matricis warmosaxvi-
graciuli gzebis ganadgurebiT, romlebic erT- Ti badis farglebSi (Caswell and Etter 1993).
maneTTan akavSireben petCebs da amrigad, inar-
Cuneben populacias xelaxali kolonizaciis
gziT. petCis zoma da simWidrove
metapopulaciis dinamikaze gavlenas axdens ara
marto gadaSenebisa da kolonizaciis doneebi,
17.3 metapopulaciis struqtura aramed aseve am doneTa urTierToba sacxovre-
moicavs monakveTis zomisa da beli petCebis sivrcobriv ganlagebasa da sim-
simWidrovis maxasiaTeblebs WidrovesTan (simWidrove Cven aq moyvanili
levinsis midgomis argumentebi yuradRebas gvaqvs rogorc petCebis simWidrove da ara ro-
amaxvileben Tavdapirveli modelis SemzRudve- gorc petCebSi populaciis simWidrove). imis-
li mosazrebebis daZlevaze imisTvis, rom war- aTvis, rom metapopulacia SenarCundes, kol-
moadginos bunebriv populaciaTa dinamika da onizaciis mTliani done unda aRematebodes
sivrcobrivi organizacia ufro akuratulad gadaSenebis dones (1 < e/m). magram warmate-
(Hanski and Gilpin 1997). ekologebi xSirad mimar- buli koloniacia moiTxovs, rom inidvidebi
Taven metapopulaciaTa struqturas, romelic gadaadgildebodnen dasaxlebuli adgilidan
moicavs bunebrivi metapopulaciebis garkveul dausaxlebelSi. manZilis barieri SeiZleba
maxasiaTeblebs, rac CarTulia metapopulaciis droulad iqnas daZleuli, Tu potenciuri kol-
modelSi imisTvis, rom modeli ufro realuri onizatorebi mudmivad moedinebian dasaxle-
gaxadon (Gyllenberg et al. 1997). magaliTad imis miC- buli adgilidan, riTac zrdian Sanss, rom in-
nevis magivrad, rom yvela petCi msgavsad mcire dividi miaRwevs Soreul daukavebel adgils.
zomisaa, metapopulaciis struqturirebuli magram imisaTvis rom es moxdes kolonizatori
modeli SeiZleba moicavdes petCebis zomis populacia unda arsebobdes da zogadad popu-
405

petCebs, romlebic axlos arian ganlagebulni


dakavebul petCebTan, meti Sansi aqvT imisa, rom
miizidon kolonizatorebi. zogadad iq sadac
petCebis simWidrove maRalia, maRalia imis al-
baTobac, rom petCs daikaveben da es albaToba
izrdeba petCis zomasTan erTad.
saarsebo garemos mzardi fragmentaciis
gamo, gadaSenebis safrTxis winaSe mdgari saxe-
obebis kvlevebi gvawvdian masalas nax. 17-3-Si
naCvenebi urTierTobisTvis. amis karg magaliTs
warmoadgenen glenvilis nimfalida peplebis
(Melitaea cinxia) kvlevebi, saxeobisa, romelic
gadaSenda fineTSi 1970-ian wlebSi, magram
SenarCunda sxva adgilebSi. nax. 17-4a gviCvenebs
hSiri movlena urTierTobas petCis zomasa da dakavebuli pet-
Cebis nawils Soris. petCebis dakaveba gacile-
dabali maRali biT maRalia arealebSi, sadac petCebis saSualo
zoma maRalia (magaliTad 10ha), vidre im are-
alebSi, romlebic Seicaven mcire zomis petCebs
(< 0,01ha). petCebis naklebi izolacia, rac Se-
nax. 17-3 sxvadasxva zomisa da izolaciis xarisxis sabinadro
petCebis dakavebis albaTobis xasiaTi. rac ufro muqia Seferi- fasebulia, rogorc petCebis maRali simWidro-
loba, miT maRalia petCis dakavebis albaToba. zogadad did vis Sedegi, iwvevs dakavebuli petCebis did al-
petCebs da im petCebs, romlebic axlos arian sxva populacias- baTobas (nax. 17-4b) (Hanski et al. 1995).
Tan, aqvT meti Sansi iqnan dakavebulni, vidre mcire da izoli- Camoyalibebul iqna metapopulaciebis gan-
rebul petCebs. (From Opdam 1991.) sxvavebuli struqturebis mTeli rigi (Hanski
and Simberloff 1997). kontinenti-kunZulis meta-
populaciebi aris iseTi, sadac petCebis anu
kunZulebis sistema ganlagebulia sxva ufro
laciis mdgradoba dakavSirebulia populaciis
didi petCis materikis maxloblad, saidanac
zomasTan. mcire populaciebi gadaSenebis ufro
gavrcelebad populaciebs SeuZliaT miaR-
maRali riskis winaSi dganan, vidre msxvili pop-
wion yvela kunZuls. am modelis dedaazri aris
ulaciebi.
is, rom kontinentis populacia arasdros ga-
nax. 17-3 aRwers urTierTobas metapopula-
daSendeba. metapopulaciis kidev erTi tipis
ciaSi petCis dakavebis xasiaTsa da petCebs So-
struqtura aris wyaro-Camdinare avzis meta-
ris sivrcobriv da zomiT urTierTobebs Soris.
populacia, sadac rogorc aRvwereT me-14 Tav-
rac ufro didia petCi, miT metia albaToba misi
Si, zog populacias (wyaro) aqvs dadebiTi zrdis
dakavebisa. mcire, izolirebuli petCebi dau-
siCqare dabal simWidroveze da sxva popula-
kavebeli rCeba, radgan isini zedmetad izoli-
ciebs (Camdinare avzi) aqvT uaryofiTi zrdis
rebulni arian dakavebuli petCebisgan imisaT-
siCqare imigraciis ararsebobis pirobebSi.
vis, rom iqnan kolonizirebulni. msgavsi zomis

23 138 88 6 61 70 58 66
0.6 0.5
dakavebuli petCebis raodenoba.

0.5
0.4
0.4 nax. 17-4 (a) petCis arealis gavlena glen-
0.3 vilis nimfalida peplebis (Melitaea cinxia)
0.3 metapopulaciaSi dakavebuli petCebis
0.2 raodenobaze. dakavebuli petCebis propor-
0.2
cia ufro maRali iyo didi petCebisTvis. (b)
0.1 0.1 petCebis simWidrovis efeqti. dakavebuli
petCebis proporcia yvelaze maRali iyo
0 0 arealebisTvis, sadac petCebis simWidrove
<0.01 0.1 1.0 >1.0 1 23 47 >7
iyo maRali. (From Hanski et al. 1995.)
petCebis saSualo areali (ha) petCebis ricxvi 4km2-ze
406

petCis zomisa da simWidrovis gadaSenebis, vidre mcire petCebis populaciebs.


Sedareba kidev erTxel, es aris nax. 17-3-Si warmodgenili
situacia, sadac naCvenebia, rom did petCebs da-
petCis zoma da simWidrove (kidev erTxel, Cven
kavebulobis Zalian maRali sixSire aqvT. mod-
vgulisxmobT petCebis simWidroves da ara
iT, davuSvaT, rom gadaSeneba dakavSirebuli
petCebSi populaciis simWidroves) SeiZleba
iyos ApetCis arealTan uaryofiT eqsponenciur
urTierTqmedebaSi movidnen erTmaneTTan kom-
funqciaSi
pensaciurad, raTa gavlena moaxdinon metapop-
ulaciebis mdgradobaze. es interaqcia SeiZle- e = e0e bA
ba naCvenebi iqnas metapopulaciebis ZiriTadi
sadac e0 da b parametrebia (ix. nax. 17-5).
modelis dp/dt = mp(1 p) ep modificirebiT (Han-
Tu Cven CavanacvlebT am or gantolebas
ski 1991). vTqvaT, migraciis done m damokidebu-
wonasworobis sididis p-s gantolebaSi p = 1
lia imaze, Tu ra doniTaa petCi izolirebuli,
e/m (ix. zemoTa seqcia), Cven miviRebT:
rac izomeba rogorc raRac D manZili. anu migra-
cia daukavebel petCSi, romelic izolirebu- e0e bA
p=1
lia kolonizaciisunariani petCisgan (maRali m0e aD
D) nakleb savaraudoa, vidre Tu es petCi kolo-
rac SeiZleba gamartivebul iqnas e0/m0-is
nizirebadi petCis sixaloves iqneba (dabali D).
Tanamamravlad gamotaniT gantolebis marjvena
es xasiaTi naCvenebia nax. 17-3-Si, sadac ufro
elementidan raTa miviRoT:
izolirebul petCebs aqvT dakavebis dabali al-
baToba. zusti urTierToba D-sa da m-s Soris ar e0
p=1 e dA + aD.
aris esoden mniSvnelovani manam, sanam m mcird- m0
eba D-s gazrdisas. erTi SesaZlo urTierToba
es gantoleba gviCvenebs petCis saSualo are-
am ors Soris aris negatiuri eqsponencialuri
ali da izolacia metapopulaciaSi rogor
funqcia:
axdenen gavlenas petCis dakavebulobis wonas-
m = m0ead worobiT sidideze. Tu elementi e0/m0 mudmivia,
maSin Cven SegviZlia vnaxoT, rogor iCens Tavs
sadac m0 da a arian parametrebi. am funqciis
kompensacia elementi ebA+aD -is gadasinjviT. a-sa
forma naCvenebia nax. 17-5-Si.
da b-s garkveuli sidideebisTvis nebismieri
modiT, warmovidginoT, rom gadaSenebis
cvlileba petCis A arealSi, romelic iwvevs Sem-
done e damokidebulia petCis zomaze ise, rom
cirebas e-is eqsponentSi maSin, rodesac niSani
populaciebs did petCebSi naklebi Sansi aqvT
b uaryofiTia, unda iqnas kompensirebuli zr-
diT izolaciaSi D, imisTvis, rom gantolebis es
elementi darCes mudmivi da e A + D ucvleli. amis
danaxva martivia Tu a = b = 1. maSin elementi xde-
baTu A = 1 da D = 1, elementi xdeba e 1+1 = e0 = 1. Tu
1 D gaizrdeba 3-mde, maSin imisTvis rom elementi
darCes 1-is toli, A unda iyos 2.
0.8 nax. 17-6 warmoadgens sqematur gamosaxule-
bas imisa, Tu ras niSnavs es metapopulaciis
migraciis done , m

0.6 mdgradobisTvis. am naxatSi a = b = 1, m0 = 0,7 da


e0 = 0,05, amrigad e0/m0 = 0,071. Tu petCis areali A
aris 1 (A = 1) da petCi izolirebulia D = 1 man-
0.4
Zilis erTeulebiT, rogorc pirvel magaliTSi,
maSin p = 1 0.07e1+1 = 1 0.07 = 0.993. amgvar Sem-
0.2
TxvevaSi gawonasworebuli petCis dakavebis
xarisxi Zalian maRalia petCebis erTmaneTTan
siaxlovis gamo. Tu igive zomis petCis (A = 1)
0 1 2 3 4 5
izolacia orjer aRemateba pirveli magaliTi-
manZili, D
sas (D = 2), maSin p = 1 0.07e 1+2 = 1 (0.07) (2.78) = 0.81,
nax. 17-5 uaryofiTi eqsponencialuri urTierToba migra- da gawonasworebuli dakavebis xarisxi iklebs.
ciis done m-sa da petCis izolaciis manZils D-s Soris kleba kidev ufro didia (p = 0.48), Tu D izrdeba
(m = m0eaDD, sadac m0 da a parametrebia.) urTierTobas 3-mde. Tumca rodesac D = 3, petCis zoma gaiz-
gadaSenebis done e-sa da petCis areal A-s Soris (e = e0e bA , rdeba A D = 2-mde, maSin p aris igive, rac im Sem-
sadac e0 da b parametrebia) igive forma eqneba. TxvevaSi, sadac A = 1 da D = 2 (anu p = 0,81). ufro
407

D = 0.5
A=1 0.96 nax. 17-6 interaqcia petCis zomasa da izola-
cias Soris. wre yoveli magaliTis marcxena mxares
warmoadgen saSualo petCis zomas, xazi ki petCis

D = 2.0 0.81 saSualo izolacias. yvela magaliTisTvis petCis


A=1
wonasworeobrivi dakavebuloba (p) gamoiTvleba
marjvniv. Tu petCis izolacia izrdeba ( D metad)
da petCis areali (A) rCeba igive, petCis dakavebu-
A=1 D = 3.0 0.48 lobis done Semcirdeba. Tu didi distancia kom-
pensirdeba petCis arealis zrdiT, dakavebulobis
done igive rCeba.

A=2
D = 3.0 0.81

didi petCis areali axdens ufro didi izola- bic gamocalkevebulni arian erTmaneTisgan
ciis kompensirebas. saZovrebis Ria arealebiT (Potter 1990). frinvele-
urTierToba petCis zomasa da izolacias bi tyis erTi nawilidan meoreSi ifantebian sia-
Soris naCvenebia bigebis (Sorex araneus) popula- rulis saSualebiT da zogadad Zalian mcired
ciaTa dinamikis meSveobiT, romlebic ikaveben gafantvis SesaZlebloba aqvT. poterma aRmo-
kunZulebs fineTis or tbaSi (nax. 17-7). ufro aCina, rom sxva nakveTebisgan 80 metrze meti
did kunZulebs gacilebiT meti Sansi aqvT da- manZiliT daSorebuli fragmentebi, rogorc
kavebulni iqnan, vidre mcires, xolo is kun- wesi, ar iyvnen dakavebulni, Tu isini uaxloes
Zulebi, romlebic 1,5km-ze meti manZiliT arian fragmentze gacilebiT didi ar iyo moculo-
daSorebulni, dakavebuli kunZulebidan ar biT.
Seicaven bigebis populaciebs (Peltonen and Hanski
1991, Hanski 1991). msgavsi urTierToba arsebobs
axali zelandiis yavisferi kivis (Apteryx austra-
lis mantelli) metapopulaciaTa dinamikaSi. kivebi 17.4 metapopulaciebi SeiZleba
arian ufrTo frinvelebi, romlebic binadro- meryeobdnen nakveTis aTvisebis
ben cvalebadi zomis tyis nakveTebSi, romle- doneSi
metapopulaciebs axasiaTebT populaciebis
xSiri gadaSeneba petCebSi, romlebsac am pet-
Cebis xelaxali kolonizacia (gadatrialeba)
1,000 mosdevs. amrigad, drois nebismier momentSi
zogierTi petCi auTvisebelia. maSasadame, meta-
100 populaciebSi swored petCis aTvisebis done da
gadatrialebis siCqare (gadaSeneba-xelaxali
10
log zona (ha)

kolonizaciis movlenebi) aris mniSvnelovani


da ara garkveul petCSi populaciis sim-
1
Widrove. metapopulaciebis kvleva avlens, rom
petCis aTvisebis xarisxi icvleba droSi da rom
0.1
es cvlileba SeiZleba iyo Sedegi mTeli rigi
faqtorebisa. maT Sorisaa petCebSi sabinadro
0.01 xarisxis cvlileba, xelisSemSleli movlenebi,
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
petCis izolacia (km) populaciaSi demografiuli stoqastikuro-
ba da interaqciebi organizmebTan sxvadasxva
nax. 17-7 urTierToba petCis izolacias da areals (mo- trofikul doneebze (mag. balaxis mWamelebi an
cemuli rogorc log[ha]) Soris bigebis, Sorex araneus-ebis parazitebi).
metapopulaciaSi fineTis ori tbis kunZulebze. muqi Savi kaliforniaSi amerikuli Ochotona princeps-
wertilebi warmoadgenen aTvisebuli petCebis areals. Ria Te- is populaciaTa xangrZliv kvlevebSi smitma da
Tri wertilebi aris auTvisebeli petCebi. didi petCebi ufro misma kolegebma (Smith 1974a,b, 1978, 1980, Smith and
mosalodnelia, rom iqnan dakavebulni da petCebi, romlebic 1,5
Gilpin 1997) Caatares petCis aTvisebis xarisxis,
metrze meti manZiliT arian izolirebulni, ar arian aTviseb-
petCis zomis, petCebs Soris manZilis da sxva mo-
ulni. (From Hanski 1991.)
408

cxrili 17-1 aRweraTa monacemebi amerikuli senostavkas (Ochotona princeps)


metapopulaciisTvis bodis maxloblad, kaliforniis Stati

aRweri wlebi

1972 1977 1989 1991


aTvisebuli petCis saSualo zoma
(perimetri, m) 96.0 90.5 96.9 85.9
saSualo petCTaSorisi
manZili (m) 101.5 110.1 102.6 193.4
aRwerili petCebis ricxvi 78 78 77 78
dakavebuli petCebis pro
60.3 57.7 44.2 43.6
centuli maCvenebelii
(Data from Smith and Gilpin 1997)

nacemebis aRwera yoveli oTxi wlis ganmavloba- rom petCis saSualo zoma SedarebiT stabiluri
Si 1972, 1977, 1989 da 1991 wlebSi. maT aRmoaCines, rCeboda, magram saSualo manZili aTvisebul
rom populaciebis mier dakavebuli petCebis petCebs Soris izrdeboda. aRweris monacemebis
procentuli maCvenebeli kvlevaSi icvleboda vizualurma warmodgenam gviCvena, rom es cv-
aRweris oTx periods Soris da petCis aTvisebis lileba petCis aTvisebis xarisxSi gamowveuli
done sagrZnoblad daeca aRweris ori periodis iyo gadaSenebisgan, romlebsac adgili hqondaT
ganmavlobaSi (cxrili 17-1). aRweram gviCvena, metapopulaciis diapazonis samxreT nawilSi

1972 1977

nax. 17-8 aTvisebuli (Savi) da auT-


visebeli (mwvane) petCebi amerikuli seno-
stavkas (Ochotona princeps) metapopulacia-
Si bodis maxloblad, kaliforniis Stati.
TiToeuli kvadratis zoma proporciu-
lia misi gadataniTi SesaZleblobis.
naxati gviCvenebs klebas dakavebul pet-
Cebis proporciaSi 1989 da 1991 wlebSi,
ufro meti gadaSenebiT metapopulaciaTa
1989 1991 diapazonis samxreT porciaSi. (From Smith
and Gilpin 1997.)
409

(nax. 17-8). samxreT regionSi ufro maRali ga- jvrianas metapopulaciis dinamika mTlianad
daSenebis donis mizezebi ar aris naTeli. gansx- ar aris dakavSirebuli mcenaris reproduqci-
vavebebma sabinadro garemos xarisxsa an samxreT ul unarsa da gafantvis SesaZleblobasTan. amis
da CrdiloeT regionebs Soris mtaceblebisa nacvlad, is damokidebulia mcenarisa da ori
da konkurentebis ricxvSi SeiZleba axsnas es sxva organizmis kompleqsur interaqciebze,
gansxvaveba. alternatiulad, ufro mraval- romlebic binadroben mWidrod masTan. erT-
ricxovani SedarebiT didi populaciebi diapa- erTi organizmi aris singuris CrCili (Tyria
zonis CrdiloeT nawilSi (naCvenebia didi Savi jacobaeae), balaxis mWameli, romlis larvac
kvadratebiT nax. 17-8-ze) SeiZleba asrulebdnen jvrianaze specializdeba. singuris CrCils
am arealSi wyaro populaciebis rols, riTac xe- aqvs saintereso Cveva, is periodulad mcenares
laxal kolonizacias ufro mosalodnels xdian sruliad foTlebis gareSe tovebs, rac iwvevs
(Gilpin 1997).cvlilebebi petCebis aTvisebuloba- CrCilis larvebis farTod gavrcelebul Sim-
Si aseve SeiniSneba jvrianas (Senecio jacobaea) Silobas. kidev erTi moTamaSe am sistemaSi aris
metapopulaciaSi. es aris orwliani sarevela mxedari bziki Cotesia popularis, parazitoidi
mcenare (2 weli pirvel reproduqciamde), ro- singuris CrCilisa.
melic xarobs iseT areebSi, rogoricaa qviSis
diunebi da gzis pirebi da msoflios mraval
adgilas xarobs. jvriana flobs saocrad maRal 17.5 metapopulaciaze gavlenas
reproduqciul SesaZleblobas: erT mcenares axdens migracia da adgilobrivi
SeuZlia, warmoqmnas 20000 an meti gaRvivebadi populaciis demografia
Tesli qaris saSualebiT. amrigad, mas ZaluZs,
auTvisebeli arealebis swrafi kolonizireba. Cven zemoT vTqviT, rom ufro izolirebuli
jvrianas 102 populaciis 20 wliani aRwera ni- petCebi metapopulaciebSi naklebad iqneba
derlandebis 6km2-ian sanapiro qviSis diunebSi kolonizebuli. amis mizezi aris is, rom ufro
gviCvenebs mniSvnelovan cvlilebas dRevandel didi manZili warmoadgens ufro did dabrkole-
dRemde moRweuli adgilobrivi populaciis bas individebis gadaadgilebisTvis. imis miuxe-
ricxvSi (van der Meijden and van der Veen-van Wijk 1997). davad, rom es ZiriTadi gonivruli urTierTo-
nax. 17-9 gviCvenebs populaciaTa ricxvs yovel baa, sxva faqtorebi, rogoricaa petCis xarisxi
wels 1974-1994 wlamde. imis miuxedavad, rom da garemos da demografiuli stoqastikuroba,
am mcenaris metapopulacia SenarCunebul iqna gavlenas axdenen petCSi individebis imigracia-
am drois ganmavlobaSi, aTvisebuli adgilebis sa da emigraciaze. metic, mosalodnelia, rom
ricxvi farTod meryeobda. am faqtorebs gansxvavebuli gavlena eqnebaT
sxvadasxva petCebSi da marTlac, peplebis meta-
populaciaTa Tanamedrove kvlevebidan cxadi
gaxda, rom imigraciisa da emigraciis koefici-
entebi petC-specifikuria (Hanski et al. 1994, Sutcliffe
100
et al. 1997a,b). amrigad, siCqare, romliTac xdeba
petCebis kolonizireba, dakavSirebulia ara
90
marto TiToeuli petCis zomasTan da mis siax-
lovesTan sxva petCebTan, rogorc naCvenebia
80
arsebul ricxvSi Senecio populacia

nax. 17-3-Si, aramed aseve petCis xarisxTan, mis


urTierTobasTan landSaftis xasiaTTan da
70 petCis amTvisebeli populaciis demografiul
maxasiaTeblebTan. modiT, ganvixiloT am ideas-
60 Tan dakavSirebuli ramdenime sakiTxi.

50
petCis populacia-metapopulaciis
kontinuumi
0
1974 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 sivrcobrivad struqturirebul populacieb-
Si cxovelebis gadaadgilebis gansxvavebuli
xasiaTi kontinuumSi mdebareobs. situaciebi,
nax. 17-9 fluqtuaciebi jvrianas (Senecio jacobaea) metapopu- romlebSic individebi Tavisuflad moZraoben
laciaSi dRevandel dRemde moRweuli qvepopulaciis ricxvSi
sabinadro petCebs Soris, warmoadgens kontin-
niderlandebSi 20 wliani periodis ganmavlobaSi. (From van der
uumis erT bolos da situacia, sadac Zalian
Meijden and van der Veen-van Wijk 1997.)
410

mcire moZraobaa adgilobriv populaciebs So- uli maxasiaTeblebi, rogoricaa simWidrove


ris, warmoadgens meore ukiduresobas. pirveli da asakobrivi struqtura, morfologiuri
tipis gadaadgilebis xasiaTis mqone popula- maxasiaTeblebi, rogoricaa sxeulis zoma da
ciebs xandaxan petCis populaciebi ewodebaT. garemo faqtorebi, rogoricaa temperatura,
amgvari populaciebi amJRavneben sivrcobriv yvelas SeuZlia, iTamaSos mniSvnelovani roli
petCurobas, magram individebi populaciaSi gadaadgilebis xasiaTis formirebaSi. nieminen-
ar arian dayofilni didi odenobiT sabinadro ma (1996) gamoikvlia CrCilebisa da peplebis
garemos sivcrobrivi struqturis mixedviT. Svidi saxeobis gadaadgilebis, migraciis xasi-
am ukiduresobaTagan arc erTi ar warmoadgens aTi, romlebic ikavebdnen kunZulTa jgufs fi-
metapopulacias. populaciebs Soris gadaadg- neTSi. Svidma saxeobam migraciis gansxvavebuli
ilebis mxolod Sualedur doneze miiCneva igi koeficienti aCvena, romlebic raRac donemde
metapopulaciad (Harrison 1991, 1994). manZilma, saxeobaTa morfologias asaxavdnen. magali-
romelzec migracias aqvs adgili anu manZil- Tad, migraciis koeficineti ufro maRali iyo
ma, romelzec populacia avlens petCis popula- CrCilebis saxeobebSi grZeli gaSlili frTis
ciis an metapopulaciis niSnebs SeiZleba gav- zomiT, vidre frTis mokle zomiT (nax. 17-10a).
lena moaxdinos populaciis mdgradobaze. garemo faqtorebi aseve TamaSoben rols kun-
ra faqtorebi axdenen gavlenas orga- ZulTa jgufSi CrCilebis migraciis koeficien-
nizmebis gadaadgilebis xasiaTze sivcrobrivad tebis gansazRvraSi. migraciis koeficientebi
struqturirebul populaciebSi? demografi- yvelaze maRali iyo wlis im dros, rodesac zR-
vis wylis temperatura maRali iyo (nax. 17-10b).
amis mizezi, rogorc Cans aris is, rom rode-
sac zRvis wyali Tbilia, haeris temperatura
wylis zemoT axlosaa kunZulebis Tavze arse-
bul temperaturasTan da CrCilebic ZiriTa-
20 dad moZraoben xmeleTidan wylis Tavze. ni-
migraciis koeficienti, m

eminenis kvleva aseve iTvaliswinebs, rom


15 33/234
migracia yvelaze maRali iyo populaciebidan
10 yvelaze maRali simWidroviT, imis miuxedavad,
43/624 rom es Sedegebi aradamajerebeli iyo, radgan
5 1/29 CrCilebisa da peplebis simWidroveebi Zneli
gansasazRvria.
0
<30 >30-40 >40

xsnis efeqti
rogorc ukve vnaxeT, metapopulaciis mar-
25 20 tivi modelebis erT-erTi mosazreba aris is,
23/100 4/18
18 rom petCebi an Seicaven populacias (aTvise-
16
wylis temperatura

20 buli) an ara (gadaSeneba). metapopulaciaTa


migraciis koeficienti, m

14
zogierTi modeli arbilebs am mosazrebas da
12
15 iTvaliswinebs populaciebis individualur
10
demografias. es ufro progresuli modele-
10 8
bi gvawvdian gzas adgilobrivi populaciebis
47/655 6
fluqtuaciisa da stabilurobis gagebisTvis
5 4
regionaluri procesebTan konteqstSi. kerZod,
4/58 2
isini gvTavazoben konceptualur CarCos, rom-
0/48 0
0 lis farglebSic SesaZlebeli xdeba imis ganx-
314 28 V11929 921 1420
V 8 VII VII VIII IX ilva, Tu rogor SeuZlia populaciis kavSirs
periodi sxva populaciebTan migraciis saSualebiT gav-
lena moaxdinos mis dinamikaze.
nax. 17-10 fineTSi CrCilebis metapopulaciaTa migraciis
koeficientze gavlenis momqmedi faqtorebi. (a) migraciis koe- steisim da taperma (1992) gamoikvlies es
ficientebi ufro didia CrCilebisTvis, romlebsac ufro meti sakiTxi mTeli rigi demografiuli cvladebis
gaSlili frTis zoma aqvT. (b) migraciis koeficientebi gaizar- (rogorciaa wliuri reproduqciuli warmateba
da im periodis ganmavlobaSi (aRniSnulia svetebiT), rodesac da axalgazrdebisa da zrdasrulebis gadarCena)
zRvis wylis temperatura (Savi wertilebi) iyo yvelaze maRali.
ganxilvisas kodala Melanerpes formicivorus-
(From Nieminen 1996.)
411

is izolirebul populaciaSi centraluri niu 60


meqsikos mTebSi. wina kvlevebidan cnobili K 52
iyo, rom es da sxva cvladebi ganicdidnen mniS-

populaciis zoma (N),


vnelovan wliur cvlilebas (demografiuli
40
stoqastikuroba) adgilobrivi garemoebiTi
stoqastikurobis Sedegad, kerZod, naleqiano-
basTan mimarTebaSi. simulaciis teqnologiebis
gamoyenebiT, steisim da taperma aRmoCines, 20
rom Tu kodalas populacia miiCneoda sruli-
ad daxurulad imigraciisTvis, mosalodneli
iyo misi gadaSeneba 20 welze nakleb periodSi 0
(nax. 17-11a). gadaSenebas adgili eqneboda sul 0 5 10 15 20 25 30 35
mcire, yvelaze naklebreproduqtiuli wlis weli
gamoc ki. TumcaRa simulaciis modelTan kidev (a)
ufro metma muSaobam gviCvena, rom populaciaSi
migraciis dabali donec ki saocrad gazrdi- 500
da populaciis mdgradobis dros (nax. 17-11b).
amgvari SemTxvevebi, sadac migracia xels uSlis 400
populacias saboloo gadaSenebamde klebis- saSualo mdgradoba (wlebi)
gan, axdenen iseTi fenomenis demonstrirebas, 300
romelsac xsnis efeqti ewodeba. kodalas popu-
lacia daculia fluqtuaciisgan imdenad, rom
200
ar gadaSendes, is `daxsnilia gadaSenebisgan
sxva populaciidan imigraciis saSualebiT.
100
xsnis efeqtma SeiZleba Zneli gaxados imis
gansazRvra, aris Tu ara adgilobrivi popula-
0
cia metapopulaciis nawili, radganac migraciam 0 1 2 3 4 5
SeiZleba SeaCeros adgilobrivi gadaSenebis imigraciis koeficienti (individebi TiTo welSi)
dawyeba. gadaSeneba-xelaxali kolonizaciis (b)
movlenebi, mTavari movlenebi martiv metapop-
ulaciebSi, SeiZleba Canacvlebul iqnan proce-
nax. 17-11 centraluri niu mexikos kodala Melanerpes
formicivorus-is populaciaSi populaciis zomis simulacia.
sebiT, romlebSic individualuri adgilobrivi demografiuli parametrebi wina kvlevebidan gamoyenebul iqna
populaciebi aCveneben yovelwliur cvlilebas simulaciis konstruirebisTvis. (a) proeqtirebuli populaci-
zomaSi, magram narCundebian drois xangrZlivi is tendencia, Tu miCneulia, rom populacia araviTar migrant-
periodis ganmavlobaSi (Stacey et al. 1997). xsnis ebs ar iRebs. (b) wlebis raodenoba, romelTa ganmavlobaSic
navaraudevia, rom populacia iarsebebs sxvadasxva migraciul
efeqti ar aris aucilebeli, rom erTmimar-
doneebze. es naxatebi gviCveneben, rom mcire raodenobis
Tulebiani iyos, rogorc mkacr ,,wyaro-Casa-
migrantebic ki ixsnian populacias gadSenebisgan. (From Stacey
deni avzi modelebSi an kontinenti-kunZuli
et al. 1997.)
modelebSi. metapopulaciebSi, romlebSic ad-
gilobrivi populaciebis zrdis tempebi Zlier
cvladia, garkveulma populaciam SeiZleba Sea-
srulos migrantebis wyaros roli da amiT ixsnas
sxva populaciebi wlebSi, rodesac misi zrdis rom im dros, rodesac adgilobrivi popula-
tempebi maRalia da Semdeg Tavad gaxdes xsnis ciebis simWidrove SeiZleba mkveTrad meryeob-
obieqti sxva populaciis mxridan, romelsac des, populaciebi rogorc wesi narCundebian.
ufro maRali zrdis tempi aqvs im wlebSi, rode- am peplebis populaciebs Soris genetikuri
sac misi zrdis tempebi dabalia. mravalferovnebis kvlevebi gviCveneben, rom
steisim da sxvebma (1997) gansazRvres rigi heterozigotulobis SedarebiT maRali done
bunebrivi populaciebisa, romlebic avlenen adgilobriv populaciebSi SenarCunebulia
xsnis efeqts. petCebSi peplebis mravali saxe- (Brussard and Vawter 1975, Debinski 1994). erTad aRebu-
oba arsebobs. magaliTad, CrdiloeT ameri- li es monacemebi gulisxmoben, rom adgilobri-
kis pepela Euphydryas-as gavrceleba asaxavs vi populaciebis gadaSenebisgan gadasarCenad
im mcenaris petCobriv gavrcelebas, romle- am peplebis qvepopulaciebs Soris sakmarisi mi-
bzec specializdebian es peplebi. am peplebze gracia iCens Tavs.
mTeli rigi mecnierebis dakvirvebam aCvena,
412

sinqronizebuli
populacia populacia
populacia populaciebi,
1 22 orive gadaSendeba,
rac gamoiwvevs
metapopulaciis
gadaSenebas.

gadaSeneba gadaSeneba
(a)

populacia
populacia populacia
populacia populacia
populacia populacia
populacia
11 2
2 11 22
damoukidebeli
populacia,
gadaSendeba
mxolod erTi,
metapopulacia
an narCundeba

narCundeba gadaSendeba gadaSendeba narCundeba

(b)

nax. 17-12 urTierTdakavSirebuli gadaSenebis sqematuri gamosaxuleba martiv, orpopulaciur


metapopulaciaSi. (a) ori metapopulacia, romelic sinqronizebulia TavianT reaqciebSi garemo fluq-
tuaciebze, SeiZleba erTdorulad ganicdides Semcirebas simWidroveSi, riTac zrdis albaTobas, rom
metapopulacia, rogorc aseTi, gadaSendeba. (b) Tu populaciis demografiuli procesebi moqmedeben met-
naklebad damoukideblad erTmaneTisgan, maSin dgeba iseTi SemTxveva, sadac erTi populacia ganicdis Sem-
cirebas simWidroveSi da meore ki ara. am SemTxvevaSi metapopulacia SeiZleba SenarCundes xsnis efeqtis
saSualebiT. damoukidebeli populaciis dinamika zrdis metapopulaciis SenarCunebis dros.

urTierTdakavSirebuli gadaSeneba
modiT, davubrundeT gadaadgilebis xasiaTis 14
kontinuumis ideas sivrcobrivad struqturi- 12
rebul populaciebSi. metapopulaciebi gan-
saSualo ricxvi

10
isazRvrebian iseTebad, romlebic aviTareben
sabinadro petCebs Soris gadaadgilebis Su- 8

aledur dones. adgilobrivi populaciis demo- 6


grafiulma dinamikam, SeiZleba, gavlena moax- 4
dinos gadaadgilebaze. magaliTad, socialuri
2
interaqciebisa da resursebis SezRudvis gamo,
emigracia SeiZleba ufro didi iyos Zalian 0
1974 1977 1980 1983 1986 1989 1992
mWidro populaciebidan, vidre mcire sim- 1974 1979 1982 1985 1988 1991 1995
Widrovis populaciebidan. metic, bunebaSi de-
mografiuli dinamika SeiZleba gansxvavdebodes weli
adgilobriv populaciebs Sorisac. amrigad, im-
igraciisa da emigraciis koeficientebi SeiZle-
nax. 17-13 gadaSenebisa (mwvane svetebi) da kolonizaciis
ba iyvnen petC-specifikurni (Sutcliffe et al. 1997a,b).
(Savi svetebi) pepela Aphantopus hyperantus-is metapopulaciaSi
es situacia gavlenas moaxdens mTlianad meta-
monqs vudis erovnul nakrZalSi kembrijSirSi, inglisi 1974-
populaciis SenarCunebaze. 1991 wlebSi. aseve naCvenebia nawilis saSualo ricxvi, sadac
nax. 17-12 aRwers martiv metapopulacias mx- A.hyperantus iqna SeniSnuli (feradi mrudi). dramatul klebas
olod ori petCiT, romelTagan orive aTvise- hqonda adgili 1977 wels, gvalvis Semdeg. populaciam gamoav-
bulia da romlebSic TiToeuli adgilobrivi lina maRali donis korelacia Tavis reaqciebSi garemosTan.

populaciis simWidrove warmoadgenilia petCis (From Sutcliffe et al. 1997.)


413

aRmniSvneli wris zomiT. vTqvaT, simWidrove is gadaSeneba-kolonizaciis dinamika gviCvenebs


korelaciaSi modis garemoebiT pirobebTan, garemosTan sinqronizaciis maRal dones. nax.
anu simWidrove adekvaturad reagirebs gare- 17-13-ze Cans nawilTa ricxvi, romlebic aviTa-
moebiT stoqastikurobaze. Tu TiToeuli ad- reben gadaSenebebsa da kolonizaciebs 3 wlis
gilobrivi populaciis simWidrove reagirebas periodis ganmavlobaSi. naxati gviCvenebs dra-
moaxdens garemo cvlilebaze erTnairad, maSin matul movlenas 1977-1979 wlebSi, ra drosac
isini oriveni gaizrdebian, rodesac pirobebi gadaSenebebma didad gadawones kolonizaciebi.
kargia da Semcirdebian, rodesac pirobebi cu- es periodi mohyva sastik gvalvas, romelsac
dia. axla modiT, vigulisxmoT, rom emigracia adgili hqonda 1976 wels. gadaSenebis maRali
korelaciaSi modis simWidrovesTan da ufro done gvalvis momdevno wlebSi aRniSnavs urT-
didi emigracia nebismieri populaciidan zrdis ierTdakavSirebul gadaSenebas. kolonizaciam
erTi petCidan meoreSi gadaadgilebis albaTo- gadaaWarba gadaSenebas 1980-1982 wlebSi, rac
bas. amgvar situaciaSi metapopulacia SeiZleba imas niSnavda, rom metapopulacia gaumjobesda
dadges safrTxis winaSe dabali simWidrovis gvalvis Semdeg. amgvari gaumjobeseba SeiZleba
dros, radgan orive populacia gaxdeba zed- ar yofiliyo peplebisTvis xelsayreli, Crdil-
metad mcire imisTvis, rom ganaxorcielos iani sabinadro garemo sakamo siaxloves rom ar
gadaadgileba urTierTSoris (nax. 17-12a). Tu yofiliyo erTmaneTTan, raTa miecaT peplebi-
Sedegad populaciebi gadaSendebian am situa- sTvis migraciis saSualeba populaciis dabali
cias ewodeba urTierTdakavSirebuli gadaSene- simWidrovis pirobebSic ki.
ba (Harrison and Quinn 1989, Gilpin 1990).
axla modiT, vivaraudoT, rom ori popula-
cia erTimeorisgan met-naklebad damoukide- 17.6 metapopulaciebSi genetikuri
belia, anu simWidrove ar modis korelaciaSi cvlilebis dones gansazRvravs urT-
garemoebiT fluqtuaciasTan da erTi popula- ierToba populaciis moculobas,
cia SeiZleba gaizardos im dros, roca meore gadaSenebasa da kolonizacias Soris
mcirdeba (nax. 17-12b). Tu es moxdeboda, emigra-
cia ufro maRali simWidrovis mqone populaci- populaciis koleqtiuri genetikuri nakrebi
idan SeiZleba sakmarisi iyos mcire populaciis cnobilia misi genetikuri struqturis sax-
SenarCunebisTvis xsnis efeqtis saSualebiT eliT. meToTxmete TavSi genetikuri struqtu-
da metapopulacia mTlianad SenarCundeboda. ris ganxilvisas Cven xazi gavusviT populaciis
ufro zustad rom vTqvaT, ori damoukidebeli zomis mniSvnelobas. genetikuri cvlilebebi
populacia SeiZleba SemTxveviT erTdroulad buferis rols asruleben gardauvali, momava-
Semcirdes simWidroveSi, Seqmnas ra situacia li garemo cvlilebis winaaRmdeg da mcire pop-
rogoric naCvenebia nax. 17-12a-Si, sadac meta- ulaciebi gansakuTrebiT mowyvladia am una-
populacia safrTxis winaSe dgeba. Tumca zoga- ris dakargvisadmi. SemTxveviTi movlenebiT
dad, rodesac populaciis demografiuli din- gamowveulma meryeobam Sobadobisa da
amika didad damoukidebelia erTimeorisgan, sikvdilianobis doneebSi SeiZleba dramatu-
metapopulacias SenarCunebis ukeTesi Sansi lad Secvalos alelebis sixSire mcire popula-
aqvs (Harrison and Quinn 1989, Gilpin 1990). ciebSi, ris gamoc isini ganicdian ufro swraf
amgvari korelirebuli dinamika Seswavlil Semcirebas genetikur cvlilebaSi droTa ganma-
iqna pepela Aphantopus hyperantus metapopula- vlobaSi, vidre didi populaciebi.
ciebSi, romlebic binadroben muxis tyeebSi kem- rogoria genetikuri cvlilebebis dinamika
brijSiris monqsvudis erovnul nakrZalSi, in- metapopulaciebSi? cvlian Tu ara gadaSenebi-
glisSi (Sutcliffe et al. 1997b). monqsvudis peplebis sa da kolonizaciis movlenebi, rac axasiTebs
dawvrilebiTi aRwera mimdinareobda 1973 wli- metapopulaciaTa dinamikas, populaciis zomis
dan. 0,5 km2-iani areali dayofili iqna ToTxmet gavlenas genetikur cvlilebasTan mimarTe-
gansxvavebul nawilad. yovel kviras peplebis baSi? magaliTad, SeinarCunebs Tu ara meta-
yvela saxeobis individebis daTvla xorcield- populacia mTlianad genetikuri cvliolebis
eboda TiToeul nawilSi. Tu garkveul nawilSi unars imis miuxedavad, rom genetikuri dreifi
garkveuli saxeobis peplis arc erTi individi SeiZleba maRali iyos adgilobriv popula-
ar SeiniSneboda maSin, roca wina wels es saxeoba ciebSi? es kiTxvebi gansakuTrebuli mniSvnelo-
iq iyo, cxadi xdeboda, rom am nawilSi gadaSene- bisaa safrTxis winaSe arsebuli saxeobebisTvis
bas hqonda adgili. rodesac wina wels auTvise- SenarCunebisas, romlebic xSirad binadroben
beli nawili aTvisebuli xdeboda, iTvleboda, danawevrebul sabinadro garemoSi an dacul ar-
rom adgili hqonda kolonizacias. A. hyperantus- ealebSi, izolirebul bunebriv naklrZalebSi.
414

maRali H dabali H H= 0 moveliT adgilobriv populaciebs Soris ufro


petCi 1
did genetikur diferenciacias. metapopula-
ciebSi Cven moveliT adgilobriv populaciebs
maRali H dabali H H= 0 Soris genetikuri diferenciaciis Sualedur
petCi 2
dones, radgan iq genTa dinebis Sualeduri do-
nea.
H H= 0
petCi 3
maRali
done, sadamdec genetikuri cvlileba nar-
Cundeba metapopulaciaSi, damokidebulia
petCis zomas, gadaSenebisa da kolonizaciis
0 20 40 60 80 100
tempebs Soris urTierTobaze. zogadad rom
Taoba vTqvaT, mTliani genetikuri cvlileba izrdeba
populaciis zomis zrdasTan erTad. amrigad,
nax. 17-14 sam petCianma metapopulaciam, romelTagan sami-
Cven SeiZleba movelodeT, rom metapopula-
ves Tavdapirvelad maRali heterozigotuloba axasiaTebs (H),
ciebs, romlebSic individebi gadanawilebulni
SeiZleba dakargos genetikuri mravalferovneba gadaSenebuli
kolonizaciis ganmeorebiTi kolonizaciis gamo. gadaSenebis arian mcire populaciebs Soris an sadac adgili
movlenebi aRniSnulia natexebiT mwvane xazze, xelaxali aqvs populaciis zomis did cvalebadobas, eqne-
koloniacia vertikaluri isrebiT. populacia pirvel petCSi baT naklebi genetikuri cvlileba iseTebTan
gadaSendeba me-18 Taobisas da xelaxla kolonizdeba me-20 SedarebiT, sadac erTi da igive raodenobis in-
TaobaSi me-2 petCis individebis mier. radganac xelaxali
dividebi ganlagebulni arian ufro naklebi ra-
koloniacia moicavs mxolod mcire raodenobis individs, 1
petCSi heterozigotulobis done mcirdeba. msgavs movle-
odenobis, magram did populaciebSi. zogadad,
nas aqvs adgili 2 petCSi 47-e Taobisas. meore gadaSeneba da adgilobriv populaciebs Soris individebis
xelaxali koloniacia Tavs iCens 1 petCSi 40-e da 60-e Taobebs moZraoba amcirebs genetikur cvlilebas. mi-
Soris. 2 petCidan mosuli kolonizatorebis Semcirebuli ge- graciis zogierTi sistema iwvevs ufro met ge-
netikuri cvlilebis gamo, 1 petCSi heterozigotulobis done
netikur cvlilebas, vidre sxvebi (Whitlock 1992).
xdeba 0-is toli. momdevno xelaxali kolonizaciis movlenebi,
metapopulaciebi, romlebSic adgilobriv pop-
sadac i petCi (H = 0) asrulebs wyaro populaciis rols, iwvevs
ulaciebs aqvT migraciis msgavsi koeficienti,
metapopulacias genetikuri cvliolebis gareSe. (From Hedrick
avlenen nakleb genetikur cvlilebas, vidre
and Gilpin 1997.)
isini, sadac zogierT adgilobriv populacias
migraciis Zalian maRali koeficienti aqvs,
zogs ki, Zalian dabali.
imis demonstrirebisTvis, Tu rogor Seu-
isini aseve mniSvnelovanni arian populaciaTa Zlia metapopulaciaTa dinamikas gavlena moax-
genetikisTvis, romelic didi xania, daintere- dinos genetikur cvlilebaze, mivmarToT mar-
sebulia populaciebs Soris genTa dinebis tiv simulacias, romelic pirvelad Seasrula
sakiTxiT da procesebiT, romlebiTac Tavs gilpinma (1991) da Semdeg ki igi aRweril iqna
iCens genetikuri diferenciacia populaciebs hedrikisa da gilpinis mier (1997). warmoid-
Soris, rac centraluri kocefciaa saxeobaTa gineT metapopulacia, romelic Sedgeba sami
CamoyalibebaSi. populaciisgan. isini Tavis mxriv ganlagebulni
metapopulaciis genetikuri struqtura arian 1, 2, da 3 petCebSi. TiToeuli populacia
moicavs adgilobrivi populaciebis mTlian iwyebs simulacias 500-is toli populaciis
Tanasazogadoebas, romlebic arseboben sabi- efeqturi zomiT, romelic udris populaciaSi
nadro petCebSi da ara erTeul adgilobriv inidvidebis realur ricxvs (anu, simulaciis
populacias. Cven xazi gavusviT, rom metapopu- miznebisTvis Ne = N, es situacia aRwerilia nax.
laciis ganmsazRvreli maxasiaTebeli aris pet- 14-16a-Si). modiT, axla miviCnioT, rom TiToeul
Cebs Soris migraciis Sualeduri donis arsebo- populacias dasawyisSi H heterozigotulobis
ba. sabinadro petCebis erToblioba, romlebSic maRali done aqvs, rac aRniSnavs arsebiT gene-
petCebs Soris gadaadgileba eqstensiuria, tikur cvlilebas (nax. 17-14). levinsis metapop-
SeiZleba miCneul iqnas erT populaciad da Cven ulaciaTa martivi modelis mixedviT, popula-
ar moveliT didi genetikuri cvliolebis SemC- cia SeiZleba gadaSendes da misi petCi xelaxla
nevas amgvari populaciis sivrcobriv kompo- iqnas kolonizirebuli individebis mier sxva
nentebs Soris. iq, sadac landSaftis maxasiaTe- populaciidan. radganac kolonizacias, ro-
blebi xels uSlian gadaadgilebas sabinadro gorc wesi, Zalian cota individi Sehyavs auT-
petCebs Soris (ix. nax. 17-16), an iq, sadac saxeo- visebel petCSi, axlad kolonizirebuli petCis
baTa gafantvis SezRuduli SesaZlebloba xels genetikuri mravalferovneba mcire iqneba dam-
uSlis petCebs Soris individebis gacvlas, Cven aarseblis efeqtis gamo. amgvari gadatrialebis
415

movlena, Sedegad heterozigotulobis klebiT, ise faqizad gansxvavebuli tipis tyeebi, romle-
naCvenebia nax. 17-14-Si, rodesac populacia bic meryeoben 10 metridan kilometrebamde man-
pirvel petCSi gadaSendeba me-18 Taobis peri- Zilebze. niadagis mravalferovanma kvlevebma,
odSi da petCi xelaxla xdeba kolonizirebuli romlebic koordinirebul iqnen satelitur
individebis mier meore petCidan me-20 Taobis gamosaxulebebTan, gviCvenes, rom tyeebSi xee-
periodSi, rac gamoiwvevs pirvel petCSi dabal bis gavrceleba reagirebda mcire cvlilebebze
H-s. drenaJSi, niadagsa da mraval sxva movlenaze. is,
am ZiriTadi dinamikidan gilpinma (1991) rom amgvar dakvirvebebs didi gavlena hqondaT
gviCvena, rom Tu kolonizacia SezRudulia Za- ekologebis xedvasa da warmodgenebze bune-
lian mcire raodenobis individiT (sityvaze, brivi samyaros Sesaxeb, gamoxatulia ekologiis
erTi ganayofierebuli mdedri) darRvevis qvesferoSi, landSaftis ekologiaSi (Forman and
garkveulma niSnebma SeiZleba gamoiwvios meta- Gordon 1986, Turner 1989, ix. me-9 Tavi). landSaftis
populaciaSi mravali individis arseboba, ekologia Seiswavlis metapopulaciebis din-
magram arsebiTad araviTari genetikuri cv- amikis im ideebis msgavs problemebs, romelic
lileba. imis sanaxavad, Tu rogor SeiZleba es Cven am TavSi ganvixileT da mniSvnelovania, rom
moxdes, yuradReba gavamaxviloT movlenebze, gavacnobieroT ekologiaSi kvlevis am ori are-
romlebic iwyeba 48-e Taobis dasawyisSi nax. alis gansxvavebuli warmomavloba da fokusebi.
17-14-Si. populacia me-2 petCSi gadaSendeba da landSaftis ekologiis sfero jer kidev
petCi xelaxla xdeba kolonizirebuli 51-e Tao- ar aris kargad gansazRvruli, nawilobriv
bis mxolod ori individis mier me-3 petCidan, im faqtis gamo, rom misi cnebebi warmoSobi-
rac Sedegad iwvevs Zalian dabal H-s. populacia lia iseTi gabneuli sferoebisgan, rogoricaa
pirvel petCSi, romelic meorejer gadaSenda landSaftis arqiteqtura, miwaTsargeblobis
me-40 TaobaSi, xelaxla kolonizdeba 55-e Tao- politika, sociologia, adamianis geografia,
bis erTi individis mier axlad kolonizirebu- resursebis menejmenti, sivrcobrivi struqtu-
li me-2 petCidan da iRebs nulis tol genetikur ris analizi da cxadia, ekologia. Tumca oTxi
mravalferovnebas. sabolood, gadaSenebis mov- principi, rogorc Cans, fundamenturia land-
lenebi me-2 da me-3 petCebSi iwveven SemTxvevas, Saftis ekologiisTvis (Wiens 1997). pirveli,
sadac mTliani metapopulacia rCeba geneti- sabinadro garemos an calkeuli ekosistemis
kuri cvlilebis gareSe. petCebi Seadgenen landSafts landSaftis
ufro zustad rom vTqvaT, zemoT moyvanili mozaikis elementebi (SeiZleba asec vuwodoT)
magaliTi ukidureSi SemTxvevaa. mTeli rigi icvlebian Tavisi xarisxiT rogorc sivrco-
faqtorebisa gansazRvraven metapopulaciaSi brivad, ise droSi. maxasiaTeblebi im petCi-
genetikuri cvlilebis dones, maT Soris (1) in- sa, romelSic organizmi binadrobs, SeiZleba
dividTa maqsimaluri ricxvi, romlebic Sei- Seicvalon drosTan erTad an axali petCi, sa-
Zleba damoukideblad iqnan uzrunvelyofilni dac es organizmi an misi naSieri gadava, Sei-
petCSi (gadataniTi SesaZlebloba), (2) metapop- Zleba xelsayreli, Tumca gansxvavebuli iyos
ulaciebSi darRvevis siCqare, (3) populaciaTa imisgan, romelic maT axlaxans datoves. meore,
wyebaSi kolonizaciis wyaroTa ricxvi, (4) meta- arsebobs sazRvrebi petCebs Soris. sazRvrebis
populaciaSi petCebis sruli raodenoba da (5) gavlena organizmebis da nivTierebaTa moZ-
petCebs Soris genTa dinebis tempebi. gilpinma raobaze SeiZleba sakmaod gadamwyveti iyos da
da nedrikma (1997) gamoiyenes kompiuteruli imoqmedos procesebze, romlebsac adgili aqvs
simulaciebi metapopulaciebSi genetikuri cv- rogorc Tavad petCebSi, ise maT Soris. mesame,
lilebebis gansazRvraSi yvela am faqtoris Se- sazRvrebis galenasTan kavSirSi, organizmebi-
darebiTi mniSvnelobis dasadgenad. sa da nivTierebebis gadaadgileba landSaftis
elementebs Soris gansazRvraven am element-
ebis kavSirs. dakavSirebis xarisxi rogorc Cans,
17.7 samyaro arsebobs rogorc Zalian mniSvnelovania landSaftze gamRiz-
saarsebo bunebriv gaemoTa ianeblebis efeqtis gansazRvrisas. magaliTad,
mozaika _ saxelad landSafti gamRizianebels SeiZleba hqondes ufro Zlieri
efeqti maRaldakavSirebuli petCebis land-
erTgvarovani, homogenuri sabinadro garemo, SaftSi. da bolos, garkveuli petCis maxasiaTe-
romelic gadaWimulia did arealze, ubralod blebi da dinamika damokidebulia mis adgilm-
ar arsebobs. aRmosavleT perus vrcel amazo- debareobaze mTlianad mozaikis struqturaSi.
nis wvimian tyeSic ki sateliturma fotoebma imaze, Tu ra Sedis erT petCSi gavlenas axdens
gamoavlines ormocdaaTze meti faqizad da arc mezobel petCebSi momxdari aqtivoba.
416

swored is eqsplicituri gza, sadac sabinad- zRvis balaxis petCur arealebSi, vidre zR-
ro petCurobis masStabi da sabinadro garemos vis balaxis vrcel arealebSi, imis miuxedavad,
sivrcobrivis mowyobiloba aris ganxiluli, ga- rom individualurad moluskis uSualo garemo
nasxvavebs landSaftis ekologias ekologiuri erTnairi iyo yvela SemTxvevaSi (nax. 17-15). sa-
Teoriis sxva tipebisgan. landSaftSi petCuro- binadro arealis sasazRvro raioni petCobriv
bis masStabs SeuZlia Zlieri gavlena moaxdinos areSi rogorc Cans xelmisawvdoms xdis mtace-
populaciaze, is zemoqmedebs xelsayreli sa- blebisTvis zRvis balaxis sabinadro garemos
binadros ganawilebasa da xarisxze. erTi saxis Semadgenlobas, iseve rogorc tyis kide xelmi-
sabinadro garemos xarisxi SeiZleba Seicvalos sawavdoms xdis xarCitasTvis budobas.
axlomaxlo sxva tipis sabinadros arsebobiT. moluskebis magaliTi migvaniSnebs inter-
erTi sabinadro garemos xarisxi SeiZleba gaum- aqciaTa kompleqsurobaze garemos fizikur
jobesdes, Tu sxva petCebis lanSafti iZleva maxasiaTeblebs Soris da biologiuri inter-
iseT resursebs, rogoricaa fesvis sistema, aqciebis komleqsurobaze garemos organizmebs
sabudebeli masalebi, dammtveravebi da wyali. Soris. rodesac sabinadro petCebis xarisxi
sxva saxis mezobeli sabinadro petCebi SeiZleba icvleba, individebi ganlagdebian landSaftze
gaxdes seriozuli dabrkoleba, Tu isini ifara- garemoebaTa xelsayrelobis mixedviT. rodesac
ven mtaceblebsa da daavadebaTa gamomwvev or- organizmebs aqvT sruli codna petCis xarisxis
ganizmebs. magaliTad, aRmosavleT da Suadasav- Sesaxeb da arCevanis sruli Tavisufleba, Cven
leT aSS-s teritoriis umetes nawilze tyis moveliT, rom isini daikaveben an eqspluatacias
fragmentaciam tyis frinvelTa populaciebi gauweven petCebs maTi xarisxis pirdapirpro-
kontaqtSi moiyvana parazitul yavisferTavian porciulad. anu petCebi resursebis yvelaze
xarCitasTan (Molothrus), romelic Tavis kvercs maRali doniT yvelaze met momxmarebels mi-
debs sxva saxeobaTa budeSi da didad amcirebs izidaven. magram sabinadro petCis xelsayrelo-
mtareblebis reproduqciul warmatebas. xar- ba damokidebulia ara marto mis Tandayolil
Citebs urCevniaT, fermebisa da mindvrebis sa- maxasiaTeblebze, aramed aseve petCSi mobinadre
binadro garemo, magram arc tyeebSi Sesvlaze sxva individebis simWidroveze. petCi naklebad
orWofoben, raTa moZebnon budeebi, rom para- mimzidveli xdeba axladdasaxlebulTaTvis,
zitebiT daainficiron. Sedegad, mravali tyis rodesac misi eqspluatatorebis ricxvi matu-
frinvelis populacia Semcirda ladSaftis lobs, iseve rogorc mamri frinvelis terito-
maRali heterogenulobis arealebSi. ria naklebad mimzidveli xdeba mdedrebisTvis,
CrdiloeT kaliforniis ustuariebSi mo- Tu mas ukve hyavs partniori. dakavebul petCeb-
binadre orsagduliani moluskis savarcxelas Si, rogorc wesi, naklebi resursia darCenili,
(Pecten) populaciaTa eqsperimentaluri kvleva vidre daukavebel petCebSi. metic, konkuri-
gviCvenebs petCurobis mniSvnelobas sazRvao rebadi individebis arsebobam SeiZleba gamoi-
garemoSi mimdinare populaciis procesebisT- wvios Zvirad Rirebuli bihevioristuli kon-
vis (Irlandi et al. 1995). Tevzebis, cisferi kiborCx- fliqtebi.
alebis, zRvis varskvlavebis mier axalgazarda
moluskebze nadiroba gacilebiT maRali iyo
urTierToba lanSaftisa da metapop-
ulaciebis koncenfciebs Soris
mtaceblobis dros dakargulTa

100 Tqven albaT ukve aRmoaCineT ramdenime


procentuli maCvenebeli.

90
80 msgavseba metapopulaciebis koncefciasa da
70 landSaftis koncefcias Soris. orive moicavs
60 interaqciebs sabinadro petCebis wyebebs So-
50 ris. imis miuxedavad, rom am ori koncefciis
40 Serwyma mogvawvdida axal da aRmafrTovanebel
30 aRmoCenebs bunebriv samyaroSi, kerZod Senar-
20
Cunebis biologiasTan mimarTebaSi (Hanski and
10
Simberloff 1997, Wiens 1997), es ori koncefcia sam-
0
Zalian petCuri upetCo wuxarod dRes aRiarebulia ufro TavianTi gan-
petCuri
sxvavebebiT, vidre im gzebiT, romliTac isini
avseben erTmaneTs. mniSvnelovani gansxvaveba
nax. 17-15 mtaceblobis done oTx kviriani periodis ganmav- or ideas Soris aris imaSi, Tu rogor aRiqva-
lobaSi axalgazrda moluskebze. (From Irlandi et al. 1995) men isini fonuri sabinadro garemos matricas.
417

nax. 17-16 sqematuri gamo-


saxuleba metapopulaciisa
da landSaftis koncefciebis
mTavari gansxvavebebisa. (a)
metapopulacia xuTi sabinadro
petCiT, romelTagan oTxi aT-
visebulia (mwvane arealebi) da
erTi ki auTvisebeli (TeTri Ria
areali). isrebi warmoadgenen
petCTaSoris gadaadgilebebs.
metapopulaciaTa koncefciis
Tanaxmad, sabinadro petCebi
Tavs iCenen araxelsayreli sa-
binadro garemos maxasiaTebel
Strixebs moklebul fonze
(vrceli nacrisferi areali). (b)
(a)
igive metapopulacia zeddebuli
landSaftze, romelic Sedgeba
mravali sxvadasxva sabinadro
garemos tipTa mozaikisgan, rom-
lebic, rogorc isrebiT aris
aRniSnuli, gavlenas axdenen
petCTa Soris interaqciebze
metapopulaciaSi.

(b)

Tqven gaixsenebT levinsis metapopulaciaTa foni, romlis farglebSic Tavs iCens xelsayre-
models Cveni aRweridan, sadac sabinadro pet- li sabinadro. sabinadros ganlagebis es ufro
Cebi ganlagebulia araxelsayreli sabinadro realuri suraTi aris erT-erTi mizezTagani
garemos maxasiaTebel Strixebs moklebul mat- imisa, rom analitikuri Teoriis ganviTareba
ricaze. metapopulaciis dinamika warmoadgens nela mimdinareobs landSaftis ekologiaSi.
balanss gadaSenebasa da kolonizacias Soris gamamartivebeli mosazrebebis gareSe, romle-
petCebis wyebaSi. levinsis modelis gaZliere- bic axasiaTeben metapopulaciaTa koncefcias,
buli variantebi yuradRebas amaxvileben imaze, landSaftis procesebis analitikuri modelis
Tu rogor urTierTqmedeben sabinadro petCebi ganviTareba Znelia.
da ra xdeba petCebis SigniT da ara petCebs So- uinsi (1997) gvawvdis am or koncefcias So-
ris arealis maxasiaTeblebsa da dinamikaSi, rac ris gansxvavebebisa da SesaZlo komplementaro-
homogenurad aris miCneuli. amisgan gansxvave- bis cxad warmodgenas (nax. 17-16). nax. 17-16a war-
biT, landSaftis koncefcia xedavs sabinadro moadgens metapopulaciis klasikur models,
garemos mozaikas, romlis farglebSic piro- gviCvenebs ra oTx dakavebul, migraciiT dakav-
bebi mudmivad icvleba sivrcesa da droSi da Sirebul da erT daukavebel petCs. fonobrivi
romelTa Sorisac arsebobs organizmebisa da sabinadro garemo gavlenas ar axdens petCebs
masalebi gadinebis SemzRudavi sazRvrebi. ar Soris individTa gadaadgilebaze, esaa meta-
arsebobs maxasiaTebel Strixebs moklebuli populaciis modelis erT-erTi implicituri
418

mosazrebaTagani. nax. 17-16b-Si metapopulaciis biT. Seqmnida Tu ara im derefnis moSla, romli-
sqematuri gamosaxuleba zeddebulia land- Tac A petCidan idnividebi D-Si gadaadgildebod-
Saftis hipoTetur mozaikaze, sadac sxvadasxva nen, SemTxvevas, sadac D gaxdeboda mkacrad wyaro
wertiliT aRniSnuli nawilebi warmoadgenen populacia, xolo A Casadeni avzi? metapopu-
petCebs mozaikaSi sxvadasxva maxasiaTeblebiT. laciis dinamikis Sesaxeb kidev sxva mravali
naxati gviCvenebs, rogor SeiZleba metapopu- kiTxva SeiZleba daisvas. magaliTad, aris Tu ara
laciaSi petCebs Soris organizmebis moZrao- petCi carieli imitom, rom Semcveli nawilebi
baze gavlena iqonios landSaftma. magaliTad, mas da centralur sabinadros Soris axdenen
individebis moZraobas A petCidan D petCamde xels individebis gadaadgilebis blokirebas? dRes-
uwyobs derefnis arseboba, romelic gaSlilia dReisobiT, Teoria, romelic metyvelebs am ori
landSaftis centrSi. individebis moZraoba D koncefciis interaqciis Sesaxeb, ar aris kargad
petCidan A-Si xorcieldeba sxva gzebis saSuale- ganviTarebuli.

daskvna
1. ekologebi aRiareben, rom saxeobebisTvis laciis zoma, petCis areali, petCebis sivr-
xelsayreli sabinadro garemo Tavs iCens pet-
cobrivi ganlageba (petCebis simWidrove) da
CebSi, romlebsac gars artyia araxelsayreli
populaciis demografiuli Tvisebebi metapop-
sabinadro areebi. rodesac populacia sabinad-
ulaciis struqturis Semadgeneli nawilebia.
ro petCebSi (xSirad maT adgilobriv popula-
zogadad, mcire, izolirebuli petCebi ufro
ciebs uwodeben) dakavSirebulia erTmaneTTan,
metad ganicdian gadaSenebas an rCebian auT-
maT Soris, individebis gadaadgilebis Su-
visebeli, vidre didi petCebi, romlebic Tavs
aleduri doniT, am adgilobriv populaciaTa
iCenen sxva petCebTan siaxloves. petCis zomam
wyebas metapopulacia an `populaciaTa popu-
SeiZleba moaxdinos petCis izolaciis kompen-
lacia ewodeba.
sacia iseTnairad, rom gazardos metapopula-
2. adgilobrivi populacia SeiZleba gadaS- ciis SenarCunebis albaToba.
endes, riTac TavianT sabinadro petCs dauka-
5. petCebis aTvisebulobis done bunebriv meta-
vebels tovebs. daukavebeli petCi SeiZleba
populaciebSi SeiZleba meryeobdnen farTod
kolonizebul iqnas inidvidebis mier sxva
petCis xarisxis, demografiuli stoqastiquro-
dakavebuli petCebidan. gadaSenebis movlenas,
bis an gamRizianeblebis arsebobis gamo.
romelsac xelaxali kolonizacia mohyveba,
gadatrialeba ewodeba. drois monakveTs, sanam 6. individTa gadaadgilebis xasiaTi gavlenas
metapopulaciis yvela adgilobrivi populacia axdens metapopulaciis SenarCunebaze. zo-
ar gadaSendeba metapopulaciis mdgradobis gierT SemTxvevaSi, mcire populaciebi meta-
dro ewodeba. populaciaSi ganicdian xsnas gadaSenebisgan
imigrantebis xSiri miRebiT ufro msxvili
3. levinsis modeli warmoadgens gadaSenebisa populaciebidan. populaciebi, romlebic Ta-
da kolonizaciis dinamikas idealizebul meta-
vianTi reagirebiT korelaciaSi modian gare-
populaciaSi, sadac yvela petCi mcirea an da-
mos fluqtuaciebTan, SeiZleba ganicdidnen
kavebulia petCis gadataniTi SesaZleblobis (N
erTdroul klebas zomaSi, riTac safrTxis
= K) donemde, an saerTod ar aris dakavebuli.
winaSe ayeneben mTlian metapopulacias. meta-
cvlilebis tempi dakavebuli petCebis propor-
populaciebi, romlebic moicaven erTmaneTis-
ciaSi mocemulia rogorc dp/dt = mp(1 p) ep,
gan met-naklebad damoukidebel populaciebs,
sadac m aris migraciis koeficienti da e aris
SeiZleba ufro didi xniT SenarCundnen, vidre
gadaSenebis koeficienti. metapopulaciebis
populaciebi, romlebsac urTierTdakavSire-
modelebi warmoadgenen petCis aTvisebulobas
buli dinamika aqvT.
maSin, rodesac erTi populaciis logistikuri
modelebi warmoadgenen populaciis simWidro- 7. metapopulaciaSi genetikuri cvalebadoba
vis dinamikas. damokidebulia populaciis zomaze, mograci-
aze, gadaSenebasa da kolonizaciaze. popula-
4. metapopulaciis modelebi gaZlierebulia ciis mcire zoma zrdis genetikur cvlilebas
metapopulaciaTa struqturis CarTviT. popu-
metapopulaciaSi maSin, rodesac cvlileba mc-
419

irdeba ufro maRali migraciis dros. gadaSene- Saftis maxasiaTeblebi ekologiur procesebze
bam SeiZleba gazardos genetikuri diferencia- maSin, rodesac metapopulaciaTa kvlevebi
cia populaciebs Soris. yuradRebas amaxvileben gadaSenebisa da kolo-
nizaciis dinamikaze. kvlevis es ori sfero
8. landSaftis ekologia moicavs eqsplicitur mniSvnelovani gziT erTiandebian.
kvlevas imisa, Tu ra gavlenas axdenen land-

savarjiSoebi
1. SeadgineT levinsis metapopulaciaTa mod- populaciaSi individebis raodenobisa da temp-
elis grafiki p-is mTliani diapazonisTvis (p is, romliTac emigrantebi toveben populacias.
= 0. . . .1), sadac m = 1,0 da e = 0,3. gansazRvreT dauSviT varaudi imis Taobaze, Tu romeli
petCis aTvsebulobis daaxloebiT ra doneze populaciebi gadaSendebian da ratom.
iCens Tavs cvlilebis maqsimaluri tempi dp/dt.
SeadareT mrudis forma regulaciis qveS myofi
populaciis logistikuri modelis mruds. 3. ganixileT, rogor SeiZleba metapopulaciis
koncefcia iqnas gamoyenebuli iSviaTi saxe-
2. warmoidgineT nax. 17-1-Si naCvenebi petCebis obebis dinamikis Sesaswavlad.
jgufi. TiToeuli petCis zoma proporciulia
420

Tavi 18

populaciaTa fluqtuacia
da ciklebi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra urTierTobaa garemos fluqtuaciebze rogor Cndebian populaciaTa oscilaciebi
populaciis reaqciasa da populaciis zrdis da ukiduresi ciklebi?
tempebs Soris?
rogorc iwvevs droebiTi Seferxeba osci-
rogor vlindeba populaciaTa ciklebi lacias mudmiv populaciaTa modelebSi?
diskretuli drois populaciaTa modelebSi?
rogor axdenen laboratoruli eqsperi-
ra aris aRdgenis funqciebi? mentebi cxovelTa populaciebSi droebiT
SeferxebaTa demonstracias?

C ven xSirad vakeTebT erTi wlis amindis pi-


robebis Sedarebebs meoresTan. Cven Sei-
Zleba gavigoT fraza: `es iyo yvelaze civi
romelic met-naklebad winaswar ganWvretadia.
sxva SemTxvevebSi, fluqtuaciebi Tavs iCenen
Sablonuri kombinaciis gareSe. am TavSi Cven
zamTari, rac ki maxsovs an `es zafxuli, sul ganvixilavT populaciaTa droSi cvlilebis
mcire, iseTive cxelia, rogorc zafxuli kole- principebs.
jSi wasvlisas. Tqven albaT aseve SegidarebiaT fluqtuaciaTa mizezebi populaciis zomasa
garkveuli mcenareebis da cxovelebis siWarbe. da struqturaSi, iseve rogorc bunebrivi sa-
magaliTad, Tu Tqven mebaReobiT xarT gata- myaros aspeqtTa umetesi nawili, kompleqsuria.
cebuli, Tqven SeiZleba uTxraT mezobels: `me garemos pirobebi gavlenas axdenen Sobadobi-
arasdros minaxavs amdeni pomidvris matli an sa da sikvdilianobis doneebze da amrigad, am
gauziaroT Tqveni STabeWdileba, rom `wels warmodgenaSi did rols TamaSoben. individTa
ufro meti iaponuri RraWaa vidre SarSan. xan- interaqciebi populaciaSi aseve axdenen gav-
daxan Tqveni komentarebi asaxaven bunebrivi lenas am procesebze da amrigad, populaciis
samyaros pirobebs, romlebic gavlenas axdenen zomasa da gavrcelebaze. cxadia, populaciebi
Tqvens janmrTelobaze, magaliTad, rodesac urTierTmoqmedeben sxva populaciebTan is-
eubnebiT megobars: `Cemi alergia mkarnaxobs, eTi procesebis meSveobiT, rogoricaa mtace-
rom am Semodgomaze mtvrianas raodenoba Za- bloba, balaxismWamebloba da parazitizmi. am
lian didia. interaqciebma SeiZleba aseve mniSvnelovani
es dakvirvebebi bunebriv samyaroze asaxaven roli iTamaSon imaSi, Tu rogor icvlebian
realur cvlilebebs organizmTa siWarbeSi. populaciebi drosTan erTad. Cven gTavazobT
bunebrivi populaciebi icvlebian zomaSi, asa- ramdenime models, romlebic SeiZleba gamoy-
kobriv struqturaSi, gavrcelebaSi da geneti- enebuli iqnas populaciis cvlilebis dinami-
kur SemadgenlobaSi droTa ganmavlobaSi. zo- kis gadasasinjad. es ideebi upirveles yovlisa
gierT SemTxvevaSi arsebobs cvlilebaTa cikli, yuradRebas amaxvileben imaze, Tu ra xdeba erT
421

populaciaSi. Cven am modelebs ganvavrcobT


wignis meore nawilSi, sadac Cven ganvixilavT
populaciebis interaqciaTa procesebs. 6,000

erT ujraze sm3


aqamde Cven warmogidgineT bunebrivi popu-
laciebis konceptualizebis ori gza. erTi mid- 4,000
goma damyarebulia logistikur modelze da
emxroba ideas, rom populaciaTa simWidrove
2,000
da populaciis demografiuli maxasiaTeblebi
warmoadgenen gasaRebs populaciis dinamikis
gagebisTvis. meore midgomaSi, metapopulaci- 0
J F M A M J J A S O N D
uri midgoma Cveni yuradReba mipyrobil iqna
Tveebi
gadaSenebisa da kolonizaciis xasiaTze urT-
ierTmoqmedi populaciebis wyebaSi. metapopu-
nax. 18-2 cvlileba fitoplanqtonis simWidroveSi eris
laciaTa umartives modelebSi adgilobrivi
tbis wylis nimuSebSi 1962 wlis ganmavlobaSi. amgvari xanmokle
populaciis demografiuli procesebi ignori- sicocxliani organizmebma, SeiZleba, ganaviTaron sxvadasxva
rebulia. am TavSi Cven yuradRebas gavamax- sididis xarisxis fluqtuaciebi mokle periodebis ganmav-
vilebT upirvelesad pirvel midgomaze, radgan lobaSi. (After Davis 1964.)
is warmoadgens populaciaTa Teoriis istori-
ul fesvebs.

18.1 populaciaSi meryeobs


simWidrove ramodenime dRis an kviris periodebis ganma-
vlobaSi (nax. 18-2). es swrafi fluqtuaciebi
modiT, populaciis fluqtuaciis Taobaze Cve- gadafaraven xangrZlivi periodis ganmavlobaSi
ni ganxilva daviwyoT populaciis simWiroveSi momxdar cvlilebebs, romlebic sityvaze se-
mimdinare cvlilebebze yuradRebis gamaxvile- zonurobis safuZvelze iCenen Tavs.
biT. cvlilebebi populaciis simWidroveSi cxvrebi da wyalmcenareebi gansxvavdebi-
damokidebulia fluqtuaciebis Zalaze mis an garemos cvlilebebze TavianTi mgrZnob-
garemoSi da populaciis Tandayolili stabi- elobis xarisxiT da populaciis reagirebis
lurobaze. mas Semdeg, rac Sinauri cxvrebi ga- droiT. radganac cxvrebi ufro didi zomis
moCndnen tasmaniis kunZulze, maTi populacia arian, maT homeostazis ukeTesi SesaZlebloba
aramdgradad meryeobda 123000-2225000-mde, aqvT da ukeTesad uZleben garemos cvlile-
2-is faqtorialze naklebi daaxloebiT erTi biT gamowveul fiziologiur efeqts. metic,
saukunis ganmavlobaSi (nax. 18-1). am cvlile- radganac cxvrebi ramdenime weli cocxloben,
baTa didi nawili dakavSirebuli iyo cvlile- populacia yovelTvis Seicavs individebs, rom-
bebTan mZovelobis praqtikaSi. lebic daibadnen didi xnis win. es aTanabrebs
amisgan gansxvavebiT, xanmokle sicocxlisu- moklevadiani fluqtuaciebis gavlenas Soba-
nariani organizmebis populaciebi SeiZleba dobis doneze. erTujrediani wyalmcenareebis
farTod meryeobdnen mokle periodebis ganmav- sicocxle grZeldeba mxolod rmodenime dRis
lobaSi. mwvane wyalmcenaris da diatomebis pop- ganmavlobaSi, ase rom, populaciebi swrafad
ulaciebi, romlebic Seadgenen fitoplanqtons, gadatrialdeba da ganicdian Wirveuli garemos
SeiZleba tivtivebdnen da ejaxebodnen kldeebs mTel gavlenas.

2
kunZuli (milioni)

nax. 18-1 cxvrebis ricxvi kunZul tasma-


niaze maTi pirveli Semoyvanidan am terito-
riaze 1800-ian wlebSi. cxvrebis populacia
1 izrdeboda 1950-iani wlebis Sua xanebamde
da Semdeg kleba daiwyo. grafiki gviCvenebs
aramdgrad, wlidan wlamdel meryeobas
populaciis zomaSi, magram fluqtuaciis
0
masStabi SedarebiT mcirea mTlan popula-
1820 1840 1860 1880 1900 1920
ciis zomasTan SedarebiT. (After Davidson 1938.)
weli
422

3 1945

1
3 1946

daWerili Tevzis procentuli maCvenebeli.


1
5
Log (N)

1947
3
1 1948
5
3
1949
1
1880 1900 1920 1940
1950
weli

nax. 18-3 fluqtuaciebi oTxi saxeobis CrCilis (zamTris 1951


ZilSi myofi larvebi Dendrolimus-Si) germaniis fiWvis tyeSi
samoci Tanamimdevruli SuazamTriseul aTvlis ganmavlobaSi.
(After Varley 1949.) 2 3 4 5 6 7 8
asakobrivi jgufi (wlebi).

erTnairi saxeobis populaciebi, romle- nax. 18-5 asakobrivi kompozicia nimuSebisa eris tbis `Te-
bic binadroben erT adgilas, xSirad reagire- Tri Tevzis nadavlisa 1945-1951 wlebSi. 1944 wels gamoCekili
ben sxvadasxva garemo faqtorze. magaliTad, Tevzebi aRniSnulni arian mwvane svetebiT. (From Lawler 1965.)
aRmoCnda rom, germaniis fiWvnarSi binadari
CrCilebis oTxi saxeobis simWidrove, romelTa
larvebi ikvebebian fiWvis wiwvebiT, meryeoben ebiTi sixSireebi TiToeul asakSi SeiZleba
met-naklebad damoukideblad (Varley 1949, nax. Seicvalos. rogorc Cven me-15 TavSi vnaxeT,
18-3). populaciebi varirebdnen sididis sam-oTx cvalebadma asakobrivma struqturam SeiZleba
xarisxze (1000magidan 1000000-mag sididemde). imoqmedos populaciis zrdis tempze. asakobri-
metic, oTxi populaciis Rirseba da naklovane- vi klasebis zoma aseve warmoadgens warsulSi
ba mWidrod ar emTxveoda erTmaneTs, rac gu- populaciaTa cvlis istorias. magaliTad, asa-
lisxmobs, rom imis miuxedavad, rom TiToeuli kobrivi Semadgenloba eris tbis sarewi `TeT-
saxeoba erTnair xeebze ikvebeboda, maTi popu- ri Tevzis nimuSebisa, romlebic daWeril iqna
laciebi damoukideblad regulirdebodnen sx- 1945-1951 wlebis ganmavlobaSi, gviCvenebs, rom
vdasxva faqtorebis mier. 1947, 1948 da 1949 wlebSi daWeril individTa
bunebaSi arsebul populaciaTa yvelaze umetesoba ekuTvnoda 1944 wlis klass (nax. 18-5).
ganmacvifrebel fenomenebs Soris aris maRal biologebma gansazRvres Tevzis asaki farflze
ganedebze mobinadre zogierTi ZuZumwovrisa wliuri rkalebis mixedviT. maTma monacemebma
da frinvelis regularuli ciklebi. magali- gviCvenes, rom 1944 weli iyo SesaniSnavi weli
Tad, mcire ZuZumwovrebis regularulma daW- qviriTobisa da matebisTvis, momdevno ramden-
eram maxeSi 26 wliani periodis ganmavlobaSi ime welTan SedarebiT.
CrdiloeT fineTSi, gamoavlina siWarbis eqvsi cvlileba wliur matebaSi aseve cxadia xee-
piki, romlebic daSorebulni iyvnen 4-5 wliani bis asakobrivi struqturis magaliTzec. xee-
intervalebiT (Lahti et al. 1976; nax. 18-4). es regu- bis asaki SeiZleba ganisazRvros xis qsovlSi
laruloba ar aris SemTxveviTi da yvelaze War- rkalebis daTvliT yovelwliurad xes erTi
bi saxeobis, memindvrias Clethrionomys rufo- rkali emateba normalur pirobebSi (nax. 18-6).
canus-is mier gamovlenili pikebi paraleluria pensilvaniaSi tyeebis kvlevam 1928 wels gviCve-
naklebad xSiri saxeobebis pikebisa. na, rom umetes saxeobaTa individebi sporadu-
lad, araTanabrad izrdebodnen daaxloebiT
400 wlis manZilze (nax. 18-7). mravali TeTri fi-
18.2 droebiTi cvlileba gavlenas Wvi 1650-1710 wlebSi aRmocenebuli aRmoCnda,
axdens asakis struqturaze eWvgareSea, am periods didi darRvevebi mohyva,
populaciaSi rac savaraudod dakavSirebuli iyo seriozul
gvalvasa da xanZarTan 1644 wels. xanZars Seu-
populaciebi SeiZleba Seicvalon asakobriv
Zlia sakmarisad gaameCxeros tye TeTri fi-
struqturaSi droSi, anu individebis Sedar-
Wvis axali nergebis gaCenisTvis, romlebic ver
423

nax. 18-4 mcire ZuZumwovrebis ricxvi,


romlebic gabmulni iqnen maxeSi CrdiloeT fi-
20 neTSi 1950 wlidan 1975 wlamde. populaciaTa
am ciklebze dominirebs cvlilebebi yvelaze
Warbi saxeobis Clethrinomys rufocanus-is ricx-
15 vSi, magram sxva saxeobebic axerxebdnen, mieR-
wiaT maqsimaluri (piki) siWarbisTvis met-nak-
lebi sinqronulobiT masTan (From Brewer 1994;
10 after Lathi et al. 1976).

1951 '53 '55 '57 '59 '61 '63 '65 '67 '69 '71 '73 '75

itanen Crdils. misgan gansxvavebiT, wifeli 18.3 populaciis zrdis maRali


(saxeoba, romlis nergebsac SeuZliaT, gaizard- maCveneblebi ufro metad sdevs gare-
on daxuruli tyis kanopes qveS) avlenda Sedar-
mos fluqtuaciebs, vidre dabali
ebiT Tanabar asakobriv ganawilebas.
zrdis maCveneblian populacias
mcenareebis asakobriv struqturaSi droe-
biTi cvlilebis erT-erTi aspeqti dakavSire- fluqtuaciebi pirobebsa da resursebSi mudmi-
bulia Teslis gaRvivebasTan auzSi. Tesli, vad zrdis an amcirebs TiToeuli populaciis
romelic miwaze cviva, SeiZleba momwifdes da unars da SesaZleblobas, aitanos garemos ze-
gaidgas fesvi, aZleven ra saboloo jamSi da- moqmedeba. is, Tu rogor reagirebs populacia
sabams axal, individualur mcenares. aseve amgvar cvlilebebze simWidroveze damokidebu-
SeiZleba, maT ganviTareba Sewyviton da mogvi- li efeqtebis gziT, damokidebulia populaciis
anebiT momwifdnen. ufro zustad rom vTqvaT, Tandayolil SesaZleblobaze, gaizardos zoma-
mravali Tesli xdeba xmobis an mtaceblobis Si anu r-ze. rac ufro swrafia populaciis zr-
msxverpli da isini dakargulia populaciisT- dis an klebis potenciuri tempi, anu rac ufro
vis. amrigad, raRac mxriv, Teslovani popula- maRalia nayofiereba da moklea individebis
cia aviTarebs cvlilebas asakobriv struqtur- sicocxlis xangrZlivoba, miT ufro didia misi
aSi drosTan mimarTebaSi.

nax. 18-6 ganivkveTi sxivosani fi-


Wvis merqnisa, sadac kargad Cans wli-
uri rgolebi, Seqmnili zamTris (muqi)
da zafxulis (naTeli) zrdis zoniT .
424

TiToeuli saxeobis 05 015 1540


procentuli maCvenebeli
wiTeli nekerCxali
rcxilisebri aryis xe
wabli
wifeli
grZelfoTliani magnolia
TeTri fiWvi
muxa
cuga

1928 1828 1728 1628

matebis weli

nax. 18-7 harTs kontentisi, pensilvania, adgilobrivi tyis xeebis asakobrivi ganawileba 1928 wels. (After Hough
and Forbes 1943.)

SesaZlebloba, reagireba moaxdinos cvlile- maxasiaTebeli swrafi ukandaxevis drois (T)


bebze mis garemoSi. Teoriuli kvlevebi aRniS- saSualebiT. T aris ubralod populaciis eqspo-
naven, rom zogadi wesis Tanaxmad, populaciebi, nencialuri zrdis tempis Sebrunebuli vari-
romelTa r-c 1-ze gacilebiT metia, adekvatu- anti, dajgufebis efeqtebisgan Tavisufali,
rad reagireben TavianT garemoze da swrafad amrigad T = 1/r. Teoriulma analizma gviCvena,
upasuxeben gadataniT SesaZleblobaSi momxdar rom populacia adekvaturad reagirebs gare-
cvlilebebs. populaciebi, romelTa r 1-ze nak- mos cvlilebebze, rodesac misi maxasiaTebe-
lebia, rogoricaa tasmaniuri cxvrebi, rogorc li swrafi ukandaxevis dro naklebia garemos
wesi, arian neli da arareagirebadi, asworeben fluqtuaciebis periodis (dro erTi pikidan
ra mokle vadian cvlilebebs maT garemoSi. gan- momdevnomde) ganayofze 2 -ze (Nisbet and Gurney
sxvavebebi reaqciebSi maRal r-ian da dabal r-ian 1982). rodesac T gacilebiT xangrZlivia Sesaf-
populaciebs Soris SeiZleba demonstrirebul erisi garemos fluqtuaciis periodze, popula-
iqnas popoulaciis zrdis logistikuri gan- cia mcired meryeobs. mcire mwerebSi T-s sidide
tolebis gamoyenebiT SemTxveviTad cvalebadi erT welze gacilebiT naklebia da maTi popu-
gadataniTi SesaZleblobebiT (nax. 18-8). laciebi adekvaturad reagireben pirobebis
populaciis biologebi erTmaneTs adare- sezonur cvlilebaze. igive cvlileba mcire
ben populaciaTa reaqciebs cvlilebebze maTi reaqcias aRviZebs xangrZliv sicocxlisunar-
ian ZuZumwovrebSi.

120
110
r = 0.5 0.4
populaciis zoma (N)

100
0.3
90
sixSire

r = 0.1
80 0.2
70 0.1
60
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 0
2 3 4 5 6 7
dro (t)
pikTaSorisi wlebi
nax. 18-8 populaciis zrda logistikuri gantolebis
mixedviT SemTxveviTi cvlilebebis gadataniT SesaZleblo-
baSi. populacia zrdis maRali tempiT (r = 0,5) ufro mWidrod nax. 18-9 duglasis soWis rgolTa siganis pikTaSorisi in-
adevnebs Tvalyurs fluqtuaciebs gadataniT SesaZleblobaSi, tervalebis sixSireTa gadanawileba, Sedarebuli SemTxveviTi

vidre populaciebi zrdis dabali tempebiT (r = 0,1). (From Gotelli ricxvebis seriebTan. (After Cole 1951.)

1995.)
425

18.4 populaciaTa ciklireba wviani cxovelebis ricxvi, eltonma gviCvena,


SeiZleba Sinagani demografiuli rom focxveri da misi upirvelesi msxverpli
amerikuli kurdReli, avlens sagrZnob, regu-
procesebidan gamomdinareobdes
larul fluqtuaciebs populaciis zomaSi (nax.
dRiur, mTvaris da sezonur ciklebTan daka- 18-10). TiToeuli cikli grZeldeba daaxloe-
vSirebuli fluqtuaciebis garda, garemo cv- biT 10 wlis manZilze da ori saxeobis ciklebi
lileba arawesieri ufroa, vidre perioduli. saocrad sinqronizirebulia. rogorc Cans, fo-
istoriuli Canawerebi gvamcnoben Warbi wvimi- cxveris siWarbis pikebi Tansdevda kvaldakval
anobis an gvalvebis, sastiki sicxis an sicivis, kurdRlisas erTi-ori wliT. naklebi xangrZli-
an iseTi bunebrivi katastrofebis wlebis Ses- vobis ciklebi Seswavlili iyo mTel rig sxva ar-
axeb, rogoricaa xanZrebi da qariSxlebi. isini qtikul xerxemlianSi.
Tavs iCenen moulodnelad, SemTxveviTac ki. 1920-ian da 1930-ian wlebSi ganviTarebulma
biologiuri reaqciebi am faqtorebze msgavsad populaciaTa modelebma cxadi gaxada, rom maTi
aperiodulia. magaliTad, cvlilebebi xeebis Tandayolili dinamikuri Tvisebebis gamo, sul
zrdis rgolebis siganeSi pirdapir arian dakav- mcire, SemTxveviT garemo cvlilebis obieqti
Sirebulni temperaturasa da naleqianobasTan. populaciebic ki SeiZleba ciklirebdnen da
rkalebis Tanmimdevruli siganis struqturis meryeobdnen siWarbis doneSi. amgvari ciklire-
gansxvaveba SeuZlebelia SemTxveviTi ricxvebis ba SeiZleba iyos droSi Seferxebis Sedegi, So-
seriebisgan (nax. 18-9). badobisa da sikvdilianobis reaqciebSi garemo-
mravali populaciis zoma icvleba peri- Si momxdari cvlilebebis gamo. iseve, rogorc
oduli sixSiriT. amgvari sistemis dakvirveba Zalis impulss, romelic moqmedebs qanqaraze
SesaZlebelia Clerthrinomys-ebSi nax. 18-4-Si. mizidulobis ZalasTan erTad, mihyavs is wonas-
ramdenime mcire zomis ZuZumwovarTa cikle- worobis wertils miRma da iwvevs mis win da ukan
bi populaciaTa ekologiis Sesaxeb arsebuli periodul rxevas. populaciaze moqmed `Zalis
codnis nawili gaxdnen. maT Soris yvelaze cno- impulss Sobadobis maRali doniT dabal sim-
bilni arian mcire zomis bewviani ZuZumwovrebi Widroveebze an sikvdilianobis maRali doniT
kanaduri borealuri tyidan, romlebic aRwera maRal simWidroveebze mihyavs is wonasworo-
Carlz eltonma Tavis naSromSi Periodic fluc- bis wertils miRma, rodesac demografiuli
tuations in numbers of animals: Their causes reaqciebi droSi Seyovnebulia.
and effects (perioduli fluqtuaciebi cxov- populaciis wonasworobidan amovardis
elTa ricxvSi: mizezebi da Sedegebi). es naSromi SemTxvevaSi Seyovneba droSi, romelic popu-
gamoqveynda British Journal of Experimental laciebis siWarbeSi oscilacias iwvevs, dis-
Biology-Si 1924 wels. huZonis yuris kompaniis kretul Taobebze dafuZnebuli modelebis
mier mowodebuli monacemebidan, sadac naCvene- ganuyofel nawils Seadgens. am modelebis
bi iyo yovel wliurad maxeebSi moyolili be- mixedviT, amgvari populaciebi reagireben dis-

160

120 9
Hares (aTasi)

Lynx (aTasi)

80 6

40 3

0 0
1850 1875 1900 1925
weli

nax. 18-10 amerikuli kurdRlebis (Lepus americanus) da focxvrebis (Lynx canadensis) populaciaTa ciklebi guZonis yuris regionSi
kanadaSi, rogorc aRniSnulia bewveuliT movaWre guZonis yuris kompaniaSi. (After MacLulich 1937; photograph courtesy of U.S. Fish and Wildlife
Service.)
426

kretuli zrdiT erTi droidan momdevnomde daxan matebis funqcia ewodeba. Tavis yvelaze
da amitom, ar SeuZliaT mudmivad gamoasworon xSir gamoyenebaSi sityva mateba niSnavs popula-
TavianTi zrdis done, rodesac populaciis ciaSi individebis Sematebas an Sobadobis an imi-
zoma wonasworobas uaxlovdeba. rogorc qve- graciis saSualebiT. Tumca populaciis ekolo-
moT vixilavT, aman SeiZleba gamoiwvios is, rom giis konteqstSi es termini xSirad SezRudulia
populacia gascdeba wonasworobas, jer erTi im individebamde, romlebic populacias emate-
mimarTulebiT da Semdeg meore, rodesac popu- bian gamravlebis saSualebiT da romlebic aRw-
laciis zoma (N) uaxlovdeba wonasworobas (K). even reproduqciul asaks. swored es ukanaskne-
mudmivad mzardi populaciebis modelebSi os- li mniSvneloba gamoiyeneba aqac. aRsaniSnavia,
cilaciebi SeiZleba gamowveul iqnas drois Se- rom sityva ,,mateba ar gulisxmobs im axalgaz-
ferxebis SemoRebiT simWidroveze damokideb- rda inidvidebs, romlebsac darwmuneba sWird-
ulebis erTeulebSi. ebaT, rom SeuerTdnen momwifebulTa rigebs!
matebis funqciebi gviCveneben individTa
ricxvs mocemul N(t) droSi horizontalur Re-
18.5 populaciis ciklebi mJRavndeba rZze da individTa ricxvs momdevno drois er-
populaciis diskretuli drois TeulSi N(t + 1) = f[N(t)] vertikalu RerZze (nax.
logistikur modelebSi 18-11). Tqven unda icodeT, rom N(t)-is nebismieri
sididisTvis Tqven miiRebT N(t + 1)/N(t), rasac
meTxuTmete TavSi Cven yuradReba gavamaxvileT SeiZleba uwodoT, rom aris zrdis geometriul
diskretuli droisa da mudmivi drois popula- tempi (ix. Tavi 15). amrigad, matebis funqcia
ciebSi mimdinare procesebs Soris gansxvaveba- gviCvenebs, rogor icvleba zrdis geometriuli
ze. populaciaTa dinamikis diskretuli drois tempebi populaciis simWidrovis cvlilebas-
modelebi, romlebSic axalSobilebi ematebi- Tan erTad.
an populacias specifikuri reproduqciuli
periodebis ganmavlobaSi, aRweren organizmTa
umetesobisTvis damaxasiaTebel procesebs
(gaixseneT, rom adamianebi aRsaniSnav gamonak- gansxvavebis gantolebebis
liss warmoadgenen). aq Cven ganvavrcobT Cvens xarisxobrivi qceva
koncefcias diskretuli drois modelebis Ses-
warmoidgineT nax. 18-11a-Si daxatuli situa-
axeb, imisTvis rom gaCvenoT, Tu rogor SeuZli-
cia, sadac matebis funqcia f[N(t)] monotonurad
aT am modelebs, gamoavlinon populaciis sim-
mzardi funqciaa. gansxvavebis gantolebebi
Widrovis ciklirebis struqtura. es modelebi
gviCveneben urTierTobas sxvadasxva drois
ramdenime mniSvnelovani ganxilvis safuZvels
populaciis simWidroveebs Soris da ara urT-
Seadgenen momaval TavebSi populaciaTa inter-
ierTobas simWidrovesa da simWidrovis zr-
aqciebTan dakavSirebiT.
dis siCqares (dN/dt) Soris, romlis danaxvasac
SeCveulebi varT mudmivi drois populaciaTa
modelebSi (ix. Tavi 15). amrigad f[N(t)] yovelT-
vis dadebiTia da f[N(t)] = 0, rodesac populaciis
matebis funqciebi
simWidrove nulis tolia. Zalian mniSvnelova-
axalSobilebi Cndebian populaciaTa umravle- nia imis gacnobiereba, rom dro ar aris eqsplic-
sobaSi wlis erT an ramdenime specifikur dros. iturad CarTuli gansxvavebis funqcia f[N(t)]-Si.
populaciebi diskretuli TaobebiT SeiZleba f[N(t)] gluvi mrudia, romelic mudmivi cvladis
aRweril iqnan rogorc Semdegi gantolebis N-is Sesabamisia (simWidrove). cneba N(t) aRniS-
mixedviT mzardi: navs mudmivi cvladis specifikur sidides, ro-
melic Sesabamisia raRac t drois.
N ( t + 1 ) = f [N (t)],
nax. 18-11 naCveneb populacias aqvs erTi
sadac dro warmodgenilia, rogorc diskre- wonasworoba, romelic Seesabameba adgils, sa-
tuli cvladi t = 0, 1, 2, 3.... am gantolebas ewo- dac swori xazi gadis saTaveSi da 45-ian kuTx-
deba gansxvavebis gantoleba, radgan is asaxavs eze ganTavsebuli kveTs gansxvavebis funqcias.
populaciis zomebis gansxvavebas or diskre- am wertilSi N(t) = f[N(t)] da rogorc wesi, Cven
tul periods Soris. sxva sityvebiT, momdevno mas aRvniSnavT K-Ti. 45-iani xazi warmoadgens
reproduqtiuli movlenis [N(t +1)] Semdeg popu- matebis funqcias, romlisTvisac mateba ar
laciaSi arsebuli individebis raodenoba aris ganxorcielebula. anu is gviCvenebs, rom t + 1
raRac f funqcia populaciaSi ukve arebuli in- droisTvis populaciis zoma igive iqneba, rac
dividebis ricxvisa [N(t)]. funqcia f[N(t)]-s xan- populaciis zoma t droisTvis.
427

F(N) talur RerZze? Cven SegviZlia, gamoviyenoT


N = F (N) 45-iani xazi, raTa movZebnoT N(1) Sesabamisi
F (N) pozicia horizontalur RerZze. daiwyeT N(1)-
dan, vertikalur RerZze gaavleT xazi 45-ian
xazze, Semdeg dauSviT perpendikularuli xazi
am wertilidan horizontalur xazamde, raTa am
RerZze N(1)-is pozicia daadginoT. am procesis
N (1)
gagrZelebiT drois Tanmimdevruli periodebis
ganmavlobaSi populaciis simWidrovis progre-
N (0) N (1) N (2) N (3) K N (1) N (0) N sia vlindeba horizontalur RerZze. popula-
populaciis zrda cia, romelmac daiwyo gadataniTi SesaZlob-
(a) loba K-s qvemoT Casvla, izrdeba K-s mimarT. es
naCvenebia nax. 18-11b-Si, rac aRwers populaci-
is zomas t [N(t)] droisTvis vertikalur RerZze
N(t)
da t droisTvis horizontalur RerZze qvemo-
dan K-ken mimavali xazis saxiT. sistema, rom-
N't lis mixedviTac Cveni warmosaxviTi populacia
icvleba, damokidebulia funqciis f[N(t)] for-
K
maze (matebis funqcia), rogorc Semdeg vnaxavT.
N't axla warmoidgineT ra moxdeba, rodesac
populacia iwyeba N(0)-ze, sadRac wonasworo-
bis wertil K-s zemoT (ix. nax. 18-11a). zemoT aR-
(b) dro (t) werili proceduris gamoyenebiT Cven vxedavT,
rom populacia mcirdeba K-s mimarTulebiT
nax. 18-11 gansxvavebis gantolebebis xarisxobrivi qceva. (a) droTa ganmavlobaSi (ix. nax. 18-11b).
mrudi aRwers urTierTobas populaciis simWidroves N-sa da
Cven viyenebT gansxvavebis gantolebis
N-is raRac f(N) funqcias Soris. isrebi gviCveneben populaciis
grafikul analizs aq instruqciuli miznebi-
gansazRvris grafikul meTods momdevno dros diskretuli
sTvis. Tu viRacas eqneba f[N(t)] mrudis alge-
drois seriebSi t = 0, 1, 2, 3... simWidrove N(t + 1)-ze miiReba N Rer-
bruli gamosaxuleba, maSin es iqneba ubralod
Zze N(t)-dan xazebis gavlebiT mrudamde, iqidan 45-ian xazze da
iqidan ukan N RerZze. am proceduris gameoreba gvaZlevs Tanmim- droSi populaciis simWidroveebis gamoTvlis
devrul simWidroves drois ganmavlobaSi. mocemulia ori se- ambavi kompiuteruli programebis gamoyenebiT,
ria, erTi iwyeba N(0) < K-Ti, meore iwyeba N(0) > K-Ti. (b) popula- romelTac ZaluZT iteraciuli gamoTvlebi.
cia dava wonasworobis K donemde misi populaciis sawyisi zomis nax. 18-11-Si naCvenebi matebis models ewo-
miuxedavad. seriebi, romlebic iwyebian N(0) < K, izrdebian K-s deba beverton-holtis modeli. is gviCvenebs
mimarT, xolo seriebi, romlebic iwyebian N(0) > K, mcirdebian K-s SemTxvevas, sadac mateba monotonurad izrdeba
mimarT. (After Yodzis 1989.) nulidan, xolo zrdis tempebi ecema, rodesac
mSobeli populacia ufro didi xdeba. matebis
zrdisas, zrdis tempebis Seneleba gamowveu-
lia im mosazrebiT, romelic Cadebulia axal-
Cven SegviZlia gamoviyenoT es xazi imisTvis, gazrdaTa sikvdilianobis donis simWidroveze
rom grafikulad giCvenoT, Tu rogor muSao- damokidebuli komponentis modelSi. anu, be-
ben gansxvavebis gantolebebi. vTqvaT, popula- verton-holtis modeli miiCnevs, rom ufro
ciis simWidrove aris N(0) droisTvis t = 0. Cven meti zrdasruli warmoSobs ufro met poten-
SegviZlia grafikulad ganvsazRvroT popula- ciur namats (TandaTanobiTi zrda mrudSi mSo-
ciis zoma N(1) droisTvis jer N RerZze N(0)-dan beli populaciis N(t) zrdasTan erTad), Tumca
xazis gavlebiT f[N(t)] mrudamde. Semdeg Cven am axalgazrdebis sikvdilianoba gaizrdeba axal-
wertilidan vavlebT xazs mrudze vertikalur gazrdebis ricxvis matebasTan erTad. amrigad,
RerZamde, raTa mivaRwioT momdevno N(1) popu- im dros, roca axalgazrdebi ganagrZoben mate-
laciis dromde. N(1) sidide aris momdevno si- bas populaciaSi zrdasruli populaciis zr-
dide mSobeli populaciisa. imisTvis, rom vipo- dasTan erTad, isini ematebian naklebi siCqariT.
voT N(2) populacia, Cven unda vipovoT adgili beverton-holtis modeli iTvaliswinebs
horizntaluri ReZisa, romelic N(1)-is Sesabam- axalgazrdebis simWidroveze damokidebul
isia, gavavloT xazi mrudamde da Semdeg verti- sikvdilianobas, magram aseve savaraudoa, rom
kaluri RerZze, rogorc winaT. magram zustad arsebobs simWidroveze damokidebuli efeqti,
ra adgilas aris N(1) ganlagebuli horizon- romelic dakavSirebulia mSobeli populaciis
428

raodenobasTan. magaliTad, mSobeli popula- zrdis tempSi dN/dt. rikeris modeli aris gan-
ciis zrdasTan erTad, konkurencia resursebi- sxvavebis gantoleba, romelic winaswar gan-
sTvis momwifebad individebs da zrdasrulebs Wvrets momdevno populaciis zomas mimdinare
Soris SeiZleba gaizardos. sxva faqtorebma, populaciis zomidan.) pikis adgilsamyofeli
rogoricaa kanibalizmi axalgazrdebs So- SeiZleba gansazRvruli iqnas gantoleba (18-1)-
ris, rac xSiria Tevzebsa da mraval sxva orga- is diferenciaciiT, rac gvaZlevs
nizms Soris, SeiZleba gamoiwvios zemoqmedeba
rN(t) r[1 N (t)/ (K)]
matebis winaaRmdeg mSobeli populaciebis mra- 1 e
K
valricxovnebisas. matebis modeli, egreT wo-
debuli rikeris modeli Seicavs simWidroveze es gamosaxuleba 0-is tolia, rodesac N(t) = Np =
damokidebul Semcirebas matebaSi mraval- K/r da swored am adgilas aris gantoleba (18-1)-
ricxovani mSobeli populaciebisas (nax. 18-12). is maqsimumi.
rikeris modeli logistikuri formisaa da Sei- nax. 18-12 gviCvenebs xuTi mrudis ,,ojaxs,
Zleba daiweros Semdegi saxiT: romelTagan yvelas erTi wonasworobis wer-
tili K aqvs, magram r-is sxvadasxva mniSvneloba.
f [ N (t + 1) ] = N (t)er [1 N (t)/ K]
am naxatidan Cven vxedavT, rom mrudis xasiaTi
gansxvavebis gantolebis zogadi formidan Cven damokidebulia r-ze. rodesac r < 1,0 mrudi kveTs
viRebT K-s dadebiTi daxrilobiT da piks aRwevs Np >
N N ( t + 1 ) = f [N (t + 1) ] = N (t) er [1 N (t)/ K] K-ze. magaliTad, Tu K = 10 da r = 0,5, K/r = Np = 20.
rodesac r = 1,0, mrudis piki emTxveva wonasworo-
N (t + 1) = N (t)er [1 N (t)/ K] (18-1) bis dones, anu Np = K. rodesac r > 1,0, mrudis piki
ganlagebulia K-s marcxniv, Np = K/r da K-s mkveTi
gantoleba (18-1)-is mixedviT N(t + 1)-is gadatana xazis daxriloba aris uaryofiTi. numeraluri
grafikze N(t)-is sapirispirod aRwerilia, ro- Sedegi K = 10-sa da r = 2,0-isaTvis aris K/r = 5.
gorc mrudi, romelic izrdeba N(t)-s diapazonze
0-sa da raRac Np sidides Soris, romelzec
maqsimumi miiRweva. Semdeg mcirdeba sidideebi- ukiduresi ciklebi, oscilacia da
sTvis N(t) > N (nax. 18-12; ix. aseve nax. 18-13 da nax.
qaosi
18-14). (daupirispireT es modeli populaciis
logistikuri zrdis mruds, romelic naCvenebia ra aris rikeris modelis arsi? modiT, gamovi-
nax. 16-3-Si, romelsac aseve msgavsi forma aqvs. yenoT nax. 18-11-Si mocemuli grafikuli midgoma,
logistikuri modeli warmoadgens cvlilebas romelic Cven gagacaniT gansxvavebis gantolebis

r = 2.5
droisTvis populaciis zoma t +1 [ N(t)]

r = 2.0

r = 1.5

r = 1.0
nax. 18-12 Nformis rikeris mrudebis
,,ojaxi, romelTagan TiToeuls erTnairi
wonasworoba K aqvs da r-is sxvadasxva sidide.
r =0.5
vertikaluri xazebi Np = K/2,5 da Np = K/1,5-ze
eTanxmebian mrudis pikebs romelTa r-ebi
udris Sesabamisad r = 2,5 da r = 1,5. mrudis
forma damokidebulia r-is sidideze. r <
1,0-isTvis mrudi kveTs K-s dadebiTi funq-
ciis mrudiT da piks aRwevs Np > K populaciis
K K K
Np = simWidroveze. r = 1,0-isTvis Np = K. r > 1,0-isT-
2.5 1.5
vis Np < K da mrudi kveTs K-s uaryofiTi
droisTvis populaciis zoma t [ N(t)] funqciis mrudiT.
429

K-sTan ganlagebuli, vidre wina ori periodis


ganmavlobaSi. am procesis gagrZelebiT, raRac
populacia zomaSi t + 1 [N(t + 1)]

periodis ganmavlobaSi, Cven SegviZlia davarwmu-


N(t) = N(t+1)
noT sakuTari Tavi, rom saboloo jamSi popula-
cia dava wonasworoba K-mde alternatiulad K-s
qvemoT da zemoT moZraobis mcire amplitudebiT
sanam N gauTanabrdeba K-s (nax. 18-13b). stabiliza-
ciis xasiaTs ewodeba milevadi oscilacia.
modiT, axla warmovidginoT situacia, sadac
r = 2,5, rogorc naCvenebia nax. 18-14a-Si, da sadac
N(t) miiReba raRac periodisTvis zemoT mocemuli
N(0) N(2) KN(1)
proceduris meSveobiT. rogorc wina situaciaSi,
droisTvis populaciis zoma t[N(t)] rodesac N(0) < K, populacia ascdeba K-s drois
pirveli SualedSi da Camoscdeba mas meoreSi. ma-
N(t) gram populaciis cvlileba t = 3-sa da t = 4 droebs
Soris abrunebs populacias axlos sawyis done
populacia droSi t [N(t)]

N(0)-Tan, riTac iwvevs kide erT acdenas K-ze.

N(t) = N(t + 1)
droisTvis populaciis zoma t + 1 [N(t + 1)]

dro matebis
mrudi
nax. 18-13 diskretuli drois logistikuri modeli
N ( t + 1 ) = N ( t ) e r [ 1 N (t)/K ] , sadac r = 1,5. (a) nax. 18-11Si naCvenebi
saSualebebis gamoye-nebiT gavlebulia isrebi, raTa gviCvenos,
Tu rogor miiReba grafikulad simWidroveTa drois seriebi
diskretul droSi. (b) simWidroveTa drois seriebi, romlebic
gviCveneben milevad oscilacias.

koncefciis gacnobisas, raTa gangvexila, Tu ra N(2) N(0) K N(3) N(1)


emarTeba populacias, romlis simWidrove axlo- N(4)
saa wonasworobis K donesTan. nax. 18-13a-Si lo-
droisTvis populaciis zoma t[N(t)]
gistikuri matebis mrudi gavlebulia r = 1,5-Tan.
vTqvaT t = 0 droisTvis, populaciis simWidrove
N(0) aris maqsimaluri (kvlavac Cven frCxilebs vx- N(t)
droisTvis populaciis zoma t

marobT, raTa aRvniSnoT diskretuli drois cv-


ladi t = 0, 1, 2, 3. . . .). populaciis donis gansasaz-
Rvrad t = 1 droze, N(1), Cven vavlebT xazebs jer
N(0) poziciidan N(t) RerZze mrudisaken, Semdeg K
N(t + 1) = N(t) xazisken (45-iani xazi). Semdeg ki sab-
olood, qvemoT ukan N(t) RerZisken. [kvlavac es
sidideebi advili gamosaTvlelia gantoleba (18-
1)-is manipulaciebiT kompiuteris saSualebiT.]
maSin, rodesac populaciis Tavdapirveli zoma dro

N(0) Zevs wonasworobis K wertilis qvemoT, N(1)


mdebareobs K K-s zemoT. drois pirveli periodis nax. 18-14 diskretuli drois logistikuri modeli
N (t +) = N (t) e r [1 N (t)/K ] , sadac r = 2,5. (a) nax. 18-11-sa da nax. 18-12-
ganmavlobaSi populacia aWarbebs wonasworobas.
Si naCvenebi xerxebis gamoyenebiT isrebi ivleba imis saCvene-
procesis gameoreba N(2)-is misaRebad avlens, rom
blad, rogor miiReba grafikulad simWidroveTa drois seriebi
drois meore periodSi populacia K wonasworobis diskretul droSi. (b) simWidroveTa drois seriebi, romlebic
wertils qvemoT Cadis, magram is ufro axlosaa gviCveneben stabilur oscilacias an ukidures cikls.
430

marTlac, es populacia verasdros dava wonas- 18.6 droSi Seferxebebi iwveven


worobamde. nacvlad amisa, is daiwyebs stabilur oscilacias/rxevebs gangrZobiTi
oscilacias, romelsac aseve ukiduresi cikli
drois modelebSi
ewodeba (nax. 18-14b). nimuSi dro-simWidrovis
sistemisa, romelic Sedegad iwvevs maRal r-s mo- simWidroveze damokidebuleba saxezea, rode-
cemulia nax. 18-15-Si. sac populaciis an zrdis tempi an sikvdiliano-
oscilaciebi mzardi r-iT iReben Zalian kom- bis done damokidebulia mis sakuTar sim-
pleqsur da saboloo jamSi winaswar ganuWvretad Widroveze. gamravleba zrdis populaciis
formebs, romelsac qaosi ewodeba. qaosis maxa- simWidroves, magram gazrdili simWidrovis
siaTeblebi da misi arseboba bunebaSi farTod ga- gavlena SeiZleba ar igrZnobodes, sanam axal-
nixileba ekologiaSi (May 1987, Godfray and Grenfell
gazrdebi momwifdebian. magaliTad, dRevandel
1993, Hastings et al. 1993, Perry et al. 1993). Tu aq gamoy-
axalSobilebs ar SeuZliaT, gazardon popula-
enebulia termini ,,qaosi, misi saerTo, sayovel-
ciis zrdis siCqare, sanam ar SeZleben gamrav-
Tao mniSvnelobiT, maSin es cnebis damaxinjebaa.
lebas raRac garkevuli droSi. amgvari drois
sistemebi, romlebic avlenen qaotur dinamikas,
ar meryeoben SemTxveviTad, Tumca isini erTi Seferxebebs simWidroveze damokidebul faq-
SexedviT SeiZleba ase mogveCvenos. qaosuri din- torebSi SeuZliaT, gamoiwvion oscilaciebi
amikis dasadgenad, dro-simWidrovis monacemebis populaciaSi. es efeqti SeiZleba modelirebul
gamoyenebiT, ganviTarebuli iqna maTematikuri iqnas populaciis zrdis logistikur modelSi
modelebis mTeli rigi (Hastings et al. 1993). marTa- droSi SeferxebaTa terminis SemoRebiT.
lia, am modelebis gamoyeneba bunebrivi popula-
ciebisTvis savsea siZneleebiTa da gaurkvevlobe-
biT, isini avlenen qaotur dinamikas populaciaTa
ricxvebSi. maT Sorisaa, magaliTad, kanaduri fo- gangrZobiTi zrdis droSi
cxveri, mRrRnelebisa da mwerebis ramdenime saxe- Seferxebis modelebi
oba da ramdenime daaavadeba, rogoricaa wiTela
oscilaciebi populaciis simWidroveSi iwar-
(Schaffer and Kot 1986, Turchin and Taylor 1992).
moebian mudmivi drois modelebSi, rodesac pop-
ulaciis zrdis reaqciebi simWidroveze dro-
Sia Seferxebuli. anu, rodesac simWidroveze
damokidebulebis efeqti asaxavs populaciis
simWidroves drois erTeuliT warsulSi. lo-
10 gistikuri gantoleba SeiZleba modificirebul
r = 50
iqnas Semdegnairad:
5

[ ]

dN N (t )
0 = rN(t) 1
dt K
3 r = 3.3B
2
hatCisonma (1948) aRniSna, rom es modeli awar-
1
N moebs N-is milevad oscilacias, manam sanam
0
K 3 r = 3.3A produqti aris naklebi ze (daaxloebiT 1,6). ze
2 qvemoT populacia izrdeba an mcirdeba monot-
1
onurad, oscilaciis gareSe wonasworobis
0
r = 2.6 wertilamde. ze meti -isTvis oscilacia iz-
2
rdeba, sanam populaciis maqsimaluri zoma ar
1
miaRwevs amrigad, -sTvis oscilacia izrdeba
0
amplitudaSi, sanam N-is maqsimaluri sidide ar
iqneba gamravlebuli K-ze. rogorc Cven aRvniS-
neT, Cvens ganxilvaSi zemoT mocemuli diskre-
tuli drois modelebis Sesaxeb, populaciis
nax. 18-15 cvlilebaTa xasiaTi populaciis simWidroveSi biologebi stabilurad SenarCunebul oscila-
drois ganmavlobaSi logistikuri modelisTvis, sadac r = 5,0 ciebs ukidures ciklebs uwodeben. maTi perio-
(zeda), r = 3,3 (centri) da r = 2,6 (qveda). (After Yodzis 1989; from May debi dro pikidan pikamde, izrdeba daaxloe-
1981.)
biT 4-jer -dan 5-jer mde, mzardi -iT (May 1976).
431

drois Seferxebis ciklebi wylis

individebi 200mm-ze naklebi


500
rwyilebSi
400
populaciaTa ciklebi SeiniSneba erTeuli saxe-
obebis mraval laboratorul kulturebSi. pra- 300
tis (1943) dakvirvebebi wylis rwyilebze Daphnia
200
magna farTod aris gamoyenebuli, nawilobriv
imitom, rom populaciebi avlenen moniSnul os- 100
cilacias, rodesac kultivirebul iqnen 25C-ze,
magram Zlier milevas 18C-ze (nax. 18-16). 25C- 0
iani periodi, rogorc Cans, dasrulda 40 dReSi (a) dro (dReebi)
ori ciklisTvis, rac gulisxmobda daaxloe-
biT 10 dRian drois Seferxebas simWidroveze
damokidebul reaqciaSi. es aris daaxloebiT 250

individebi 200mm-ze naklebi


saSualo asaki, romelzec wylis rwyilebi mrav-
200
ldebian 25C-ze. drois Seferxebam Tavi iCina
Semdegnairad. rodesac populaciis simWidrove 150
gaizarda, gamravleba Semcirda da daeca TiTq-
100
mis nulamde, roca populaciam gadaaWarba 50 in-
divids. gadarCena nakleb mgrZnobiare iyo sim- 50
Widrovisadmi maRali simWidrovis pirobebSic
ki da zrdasrulebi cocxlobdnen sul mcire, 0
20 40 60
10 dRis ganmavlobaSi. dajgufebam ciklis pikSi
dro (dReebi)
Seaferxa Sobadoba. maSin, rodesac populacia (b)
Camovida simWidroveze, romelic sakmarisad
dabali iyo imisTvis, rom saSualeba mieca gam-
nax. 18-17 ori populaciis (a) Bosmina longirostrs da (b)
Daphnia galeata-s simWidrove laboratorul pirobebSi. lipi-
ravlebisTvis, zrdasruli mosaxleoba Seicav-
dis wveTebis Senaxva Daphnia-Si, romelic SeiZleba gamoyenebu-
da mxolod asakian, aragamravlebad individebs li iqnas sakvebis saxiT sakvebis xelmiuwvdomobis periodebSi,
da amrigad, populaciam ganagrZo kleba. axali zrdis gadarCenas da Semohyavs drois Seferxebani romlebic
ciklis dawyeba eloda axalgazrda, nayofieri gamoxatulni arian ukiduresi limitebis saxiT.
individebis dagrovebas. maRal simWidroveze (From Goulden et al. 1982.)
droebiTi Seferxebebis xangrZlivoba daaxloe-
biT zrdasruli individis saSualo sicocxlis
xangrZlivobis toli iyo.
dabal temperaturaze reproduqciuli tem-
pi swrafad daeca mzardi simWidrovis gaTval-
iswinebiT da sicocxlis xangrZlivobac yvela
100 simWidroveze sagrZnoblad gaizarda 25C-Tan
SedarebiT. populaciebi SedarebiT dabal tem-
50 peraturaze rogorc Cans, ganicdidnen droSi
SeferxebaTa naklebobas, radgan sikvdilianoba
250C
individualuri

ufro Tanabrad iyo gadanawilebuli asakSi da


0
zogierTi individi populaciis maRal simW-
drovezec axorcielebda gamravlebas. saboloo
100 jamSi, Taobebi erTmaneTs gadafaravdnen ufro
180C farTod. maRal temperaturaze Daphnia-ebi iq-
50 ceodnen diskretuli Taobis modelis mixedviT
CamontaJebuli drois SeferxebiT erT TaobaSi.
dabal temperaturaze isini iqceodnen mudmivi
0
50 100 150 Taobis modelis mixedviT, mcire an nulovani
dro (dReebi) drois SeferxebiT.
lipidebis rezervis Senaxva wylis rwyilebis
zogierTi saxeobis mier amcirebs sikvdiliano-
nax. 18-16 Daphnia magna-s populaciis zrda 25C-ze da bis mgrZnobelobas simWidrovis mimarT da am-
18C-ze, sadac naCvenebia populaciaTa ciklebi Tbil temper- rigad, populaciis procesebSi Semohyavs drois
aturaze. (After Pratt 1943.) Seferxeba (Goulden and Hornig 1980). Daphnia galeata,
432

didi saxeoba, inaxavs energias Tavisi lipidis idan 40 dRemde periodSi (nax. 18-18).
wveTebiT im periodebis ganmavlobaSi, rode- am eqsperimentSi xorcis buzis popula-
sac sakvebi Warbia (anu populaciis dabali sim- ciis regularuli fluqtuacia gamowveuli
Widrovis pirobebSi), romlis gamoyenebac mas iyo laboratorul boqsebSi zrdasrulebis
Semdeg SeuZlia, rodesac sakvebi nivTierebebis simWidroveze nayofierebisa da sikvdiliano-
maragi Semcirdeba zedmeti moxmarebis gamo bis reaqciaSi drois SeferxebiT. rodesac zr-
populaciis maRal simWidroveebze. mdedrebi dasrulebi mravalricxovani iyvnen, mravali
aseve gadascemen lipidebs TiToeul naSiers kvercxi ideboda, rac iwvevda Zlier larvul
kvercxSi zeTovani wveTebis saxiT, riTac zrd- konkurencias SezRuduli sakvebis maragisTvis.
ian wylis axalgazrda rwyilebis reproduq- arc erTi larva, romelic gamoiCeka zrdasruli
ciamdel gadarCenas cudi sakvebi pirobebis populaciis pikebis periodSi, ar gadarCenila,
arsebobisas (Tessier et al. 1983). SedarebiT mcire upirveles yovlisa imitom, rom isini ver gaiz-
zomis wylis rwyili Bosmina longirostris ardnen sakmarisad didebi imisTvis, rom daWu-
mcire raodenobis lipidebs inaxavs da amitom, prebuliyvnen. amrigad, zrdasrulTa didi pop-
SimSiloba izrdeba populaciis simWidrovis ulaciebi saTaves udebdnen zrdasrulTa mcire
zrdis pirdapirproporciulad. populaciis STamomavlobas da radganac zrdasrulebi 4 kvi-
zrdis Sedegebi advilad gansaWvretia: labora- raze nakleb dros cocxlobdnen, populaciam
torul pirobebSi Daphnia ganaviTarebs mkveTrad male kleba daiwyo. sabolood imdenad mcire
gamoxatul ukidures ciklebs 15-20 dRemde kvercxi daido nebismier konkretul dRes, rom
periodSi. Bosmina-s populaciebi izrdebian larvaTa umetesoba gadarCa da zrdasruli pop-
swrafad da swrafadve dadian wonasworobamde, ulaciis zomam kvlav mateba daiwyo.
albaT mxolod erTi Zlier milevadi gadaWarbe- nikolsonis gamokvlevis Sedegi SeiZleba
biT (nax. 18-17). Dafhnia-sTvis gouldenma da sx- interpretirebul iqnas rogorc droSi Sefer-
vebma (1982) gansazRvres, rom r iyo daaxloebiT xebuli logistikuri procesi, romelic gvawv-
0,3 dRe_1. 15-20 dRemde ciklis periodiT unda dis karg morgebas dakvirvebuli oscilaciisT-
yofiliyo daaxloebiT 4-5 dRemde da amirigad, vis, sadac es modeli winaswar gansazRvravs,
iyo daaxloebiT 1,2-1,5. radganac sidide iyo rom maqsimaluri populaciis Sedareba minim-
sadRac -ze naklebi, ciklebi Daphnia-s popula- alurTan iqneba 84 da ciklis periodi iqneba
ciaSi saboloo jamSi unda yofiliyo milevadi. (May 1975b). eqsperimenti cxadad gviCvenebs,
rom simWidroveze damokidebulma faqtorebma
dauyovnebliv ar iqonies zegavlena zrdasrul-
a.j.nikolsonis eqsperimentebi xor- Ta sikvdilianobis doneze, rodesac populacia
cis buzis populaciebze gaizarda, isini SeigrZnoboda daaxloebiT erTi
kviris Semdeg, rodesac gaCnda larvuli STa-
populaciis qceva mis wonasworobasTan mimarTe-
momavloba. larvebis sikvdilianoba ar aisaxa
baSi mgrZnobiarea mravali sasicocxlo cik-
zrdasruli populaciis zomaze manmade, sanam
lis mravali aspeqtisTvis, romlebic marTaven
es larvebi zrdasrulebi ar gaxdnen kvercxis
drois Seferxebas simWidroveze reaqciebSi.
dadebidan daaxloebiT 2 kviraSi. xorcis buze-
mcire gansxvavebebs laboratorul kulturul
bis populacia waagavs pretis Daphnia-s popula-
pirobebSi an saxeobaTa Tandayolil TvisebebSi
cias maRal temperaturaze, sadac Sejgufebam
SeuZliaT, gadamwyveti mniSvnelobisa gaxd-
Seqmna individebis diskretuli, aragadafar-
nen wonasworobasTan monotonur midgomasa da
vadi Taobebi STamomavlobiT miRebuli drois
ukidures cikls Soris. a.j. nikolsonis (1958)
SeferxebiT, romelic utoldeba larvuli gan-
drois Seferxebis eqsperimentuli manipula-
viTarebis periods daaxloebiT 10 dRe [hasel-
ciebi cxvris buzis Lucilia cuprina-s labora-
ma da sxvebma (1976) aRmoaCines xorcis buzebis
torul kulturebze drois Seferxebis popu-
populaciebis diskretuli Taobebis modelebi.
laciis ciklebTan urTierTobis dramatul
maTi naSromi gamoyenebuli unda iqnas momavali
demonstracias warmoadgens. am laboratoruli
ganxilvebisTvis].
kulturis pirobebis erT wyebaSi nikolsonma
hipoTeza, rom xorcis buzebis populacia-
xorcis buzebis larvebi daiyvana dReSi 50g
Ta ciklebi gamowveuli iyo droSi SeferxebiT,
RviZlamde, maSin rodesac zrdasrulebs sakvebs
SeiZleba gamoicados pirdapir, droSi Sefer-
SeuzRudavad aZlevda. zrdasrulebis ricxvi
xebis CamoSorebiT simWidroveze damokidebu-
populaciaSi ciklirebda maqsimumidan, daax-
li reaqciebidan. anu Tu maRal simWidroveze
loebiT 4000 individi, minimumamde 0 (ra done-
resursTa gamolevis mavnebel efeqts sagrZnobs
zec yvela individi an kvercxi iyo, an larva) 30-
gavxdidiT dauyovneblad. nikolsonma es gaa-
433

nax. 18-18 (a) fluq-


buzebi (aTasobiT)

tuaciebi xorcis buzis


4 Lucilia cuprina-s labo-

3 ratorul populaciaSi.
larvebs aZlevdnen dReSi
2 50g RviZls. zrdasrulebs
eZleodaT SeuzRudavi
1
maragi RviZlis da wylis.
0 mwvane xazi warmoadgens
zrdasruli xorcis buze-
eqsperimentis xangrZlivoba (dReebi) bis ricxvs populaciaSi.
Savi vertikaluri xazebi
warmoadgenen zrdas-
rulTa ricxvs, romlebic
saboloo jamSi warmoiS-
vnen xazebiT aRniSnul
4 dReebSi dadebuli
kvercxebidan. (b) saSualo
asakobrivi struqtura
buzebi (aTasobiT)

xorcis buzebis popula-


3
ciisa. (After Nicholson 1958.)

0
10 20 30
asaki (dReebi)

keTa arsebuli sakvebis morgebiT rogorc zr- drois ganmavlobaSi dagrovili resursebidan.
dasrulebisTvis, ise larvebisTvis. radganac populaciebma, romlebic upirveles yovlisa
zrdasrulebs esaWiroebaT cila kvercxebis kontroldebian amgvari faqtorebiT, ar unda
warmoqmnisTvis, RviZlis xelmisawvdomobis iyos mosalodneli, rom ganaviTaron moniSnuli
SezRudviT, zrdasrulebisTvis 1 gramamde dRe- oscilacia.
Si, nikolsonma Seamcira kvercxebis produqcia
im donemde, romelsac gansazRvravda RviZlis
xelmisawvdomoba da ara populaciaSi zrdas- droebiTi Seferxeba dedobrivi
rulTa odenoba. amgvar pirobebSi populacia- efeqtis saSualebiT
Si axali individebis mateba ganisazRvreboda
erT TaobaSi grZeli droebiTi Seferxebebi
kvercxis debis fazaze sakvebis maragis gavle-
SeiZleba Semotanil iqnas STamomavlobaze
niT erT sul mosaxlis nayofierebaze. larvaTa
dedobrivi efeqtis gadacemiT kvercxis saSu-
umravlesoba gadarCeboda. Sedegad, fluqtua-
alebiT an sxvadasxva genotipebis gadarCeviT
ciebi populaciaSi praqtikulad gaqra (nax. 18-
populaciis sxvadasxva simWidroveze. dasav-
19).
leTis karvis muxluxos kvlevebma vankuveris
Cven vnaxeT, rom populaciaTa reaqciebi
kunZulze, kanadaSi (Wellington 1960) gviCvena cxa-
simWidroveze SeiZleba gadadebul iqnan gan-
dad gamoxatuli droebiTi Seferxeba dedo-
viTarebis drois da sakvebi nivTierebebis
brivi efeqtis saSualebiT. oTxwliani kvleva
Senaxvis saSualebiT, romelTagan orives Seu-
moicavda populaciisTvis pikis wels 1956 wels,
Zlia, gadaavadon sikvdili sicocxlis ciklis
romelsac mohyva swrafi kleba 1959 wlis CaTv-
momdevno momentisTvis an mogvinebiT. sim-
liT. karvis muxluxos larvebi klasificirde-
Widroveze damokidebuli efeqtebi nayofiere-
bodnen rogorc `aqtiurebi da `pasiurebi maTi
baze SeiZleba moqmedebdnen mcire SeferxebiT,
qcevis mixedviT. karvis muxluxoTa naSierebi
rodesac kvercxi swrafad warmoiqmneba mokle
434

upirvelesad Sedgebian aqtiuri larvebis- den sakvebs moixmarda, wina wlis ganmavlobaSi
gan, romlebic pasiuri larvebisgan imiT gan- misi dedis sakvebis maragi gavlenas axdenda
sxvavdebian, rom isini met karavs qmnian ufro misi sakuTari STamomavlobis warmatebaze mom-
metad wagrZelebuli struqturiT. isini ikve- devno wlis ganmavlobaSi. amrigad, populaciam
bebian ufro grZel manZilebze xeebis totebis SeiZleba ganaviTaris 1 welze meti xnis droe-
gaswvriv, Wamdnen met foTols da Sedegad ufro biTi Seferxeba Tavis reaqciaSi simWidroveze
swrafad viTardebodnen. aqtiuri muxluxoebi an cvlilebaze sakvebis xelmisawvdomobaSi.
ukeTesad gadarCebodnen, vidre pasiurebi. simWidroveze damokidebul reaqciebSi
aqtiuri larvebis proporciaze garkveul droebiTi Seferxebis miuxedavad, populacia
STamomavlobaSi gavlenas axdenda invaziis war- Tavis wonasworobis doneze darCeba, sanam ar
suli istoria. STamomavloba im arealSi, sadac iqneba darRveuli raime gare gavlenis Sedegad,
populacia mcire iyo wina wlebSi, Seicavdnen iqneba es cvlileba wonasworobis doneSi (K) Tu
ufro aqtiur muxluxoebs vidre STamomavloba katastrofuli cvlileba populaciis zomaSi
invaziis maRali donidan. larvebis aqtivobis (N). roca ki populacia gascdeba wonasworobas,
done damokidebulia sakvebis raodenobaze im zogi populacia daiwyebs moZraobas stabiluri
kvercxSi, romlebidanac isini ganviTardnen. ukiduresi ciklebis mimarTulebiT, Seferxebis
zrdasruli mdedri CrCilebis umravlesoba bunebasa da reaqciis droze damokidebule-
Tanabari raodenobis kvercxs debda, maTi Sesa- biT. sxvebi daubrundebian wonasworobis dros
Zleblobis miuxedavad, uzrunveleyo TiToeu- pirdapir an milevadi oscilaciebis saSuale-
li individualuri kvercxi sakvebiT. is, Tu ram- biT. ciklebi SeiZleba gaZlierebul iqnan sxva
denad kargad uzrunvelyofda mdedri sakvebiT saxeobebTan interaqciebis saSualebiT (msxver-
Tavis kvercxs damokidebuli iyo imaze, Tu ram- pli, mtacebeli, paraziti, SesaZloa konkuren-
den sakvebs moixmarda igi Tavad muxluxod yof- tebic ki) msgavsi drois mudmivebiT.
nis periodSi. rodesac sakvebi iyo SedarebiT am TavSi mocemuli iyo Teoriuli mod-
naklebi, mcire raodenobis kvercxi iqna Ses- elebi eqsperimentebis safuZvelze, romle-
aferisad uzrunvelyofili da STamomavlobac bic mimarTulni iyvnen populaciis dinamikis
nakleb aqtiur muxluxos Seicavda. amrigad, meqanizmebisa da Sedegebis gagebisTvis. fluq-
garkveul wels gaCenili muxluxoebis xarisxi tuaciebs populaciebis dinamikaSi SeiZleba
STamomavlobaSi damokidebuli iyo sakvebis Rrma gavlena hqondeT bunebrivi populaciebis
xelmisawvdomobaze maTi dedisTvis, rodesac SenarCunebaze. momdevno TavSi Cven ganvixilavT
is Tavad iyo muxluxo wina wlis ganmavlobaSi. situaciebs, sadac bunebrivi populaciebi ris-
metic, radganac TiToeuli muxluxos aqtivo- kis qveSaa da zogierTi strategiebs, romlebic
bis dones nawilobriv gansazRvravda is, Tu ram- SeiZleba gamoyenebul iqnan momwifebamdeli
populaciebis gadasarCenad ganadgurebisgan.
buzebi (aTasobiT)

SeuzRudavi RviZli zrdasrulTTvis 1,0g RviZli


4 zrdasrulTTvis

2
1
0
100 200 300
(a) eqsperimentis xangrZlivoba (dReebi) nax. 18-19 (a) zrdasrul-
TaTvis xelmisawvdomi sakvebis
maragis SezRudvis efeqtebi
(aTasobiT)

0.4
buzebi

sicocxlis xorcis buzebis


0.2 populaciis fluqtuaciaze.
es eqsperimenti waagavda nax.
0
10 20 30 18-18-Si aRweril eqsperi-

asakobrivi struqtura asaki (dReebi) ments yvela mxriv. (b) saSualo


asakobrivi struqtura xorcis
kvercebi larvebi Wuprebi
buzebis populaciis SezRudu-
moumwifebeli zrdasrulebi momwifebuli zrdasrulebi li sakvebis pirobebSi.

(b) (After Nicholson 1958.)


435

daskvna
1. populaciaSi cvlilebebi simWidroveSi damokidebulebiT meryeoben rRvevisas. rode-
damokidebulia garemos fluqtuaciebis Zala- sac r 0-sa da 1-s Sorisaa, populaciis zoma (N)
ze. zogierTi populacia avlens simWidrovis aRwevs wonasworobas (K) monotonurad. rode-
regularul ciklebs. sac r 1-sa da 2-s Sorisaa, N ganicdis milevad
oscilacias da sabolood dadis K-mde. rodesac
2. populaciis asakobrivi struqtura SeiZleba r 2-ze metia, oscilaciebi N-Si izrdebian ampli-
Seicvalos droSi sxvadasxva asakobriv jgufeb- tudaSi, sanam an stabilur ukidures cikls ar
Si sikvdilianobis cvlilebis gamo. amgvarma cv- miaRweven am populacia arawesierad meryeobas
lilebebma SeiZleba gavlena moaxdinon popula- ganagrZobs (qaosi).
ciis zrdis siCqareze.
5. mudmivi drois modelebs, SeuZliaT, warmo-
3. populaciis gadataniTi SesaZlebloba qmnan populaciis cikluri cvlileba, rodesac
meryeobs garemo cvlilebebze reaqciebis simWidroveze damokidebuli reaqciebi droSia
mixedviT. populacia reagirebis xarisxi amgvar Seferxebuli. aRvniSnavT ra droSi Seferxebas
cvlilebebze damokidebulia populaciis zr- -Ti, amgvari modelebi aviTareben monotonur
dis siCqare r-ze. zogadad, zrdis maRali siCqa- milevad oscilacias, rodesac produqti r mde-
reebis mqone populaciebi ufro adekvaturad barebs 0-sa da e_1-s Soris (0,37). isini aviTareben
pasuxoben garemo cvlilebebs, vidre popula- milevad oscilacias, rodesac r mdebarebs e_1-
ciebi zrdis dabali tempiT. populaciis maxa- sa da /2-s Soris da aviTareben ukidures cik-
siaTebeli ukandaxevis dro ganisazRvreba lebs 4-s an kidev meti xnis periodebs, rodesac
rogorc eqsponencialuri zrdis siCqaris sa- r aWarbebs /2-s.
pirispiro sidide Sejgufebis ar arsebobis pi-
robebSi. anu T = 1/r. populaciebs SeuZliaT, ad- 6. cxovelTa mravali laboratoruli popula-
ekvatutad aRiqvan garemo cvlileba, rodesac cia aviTarebs oscilacias, romlebic warmo-
maxasiaTebeli ukandaxevis dro naklebia, vidre Sobilni arian droebiTi SeferxebebiT indi-
garemo cvlileba gayofili 2-ze. videbis reaqciebSi populaciis simWidroveze.
droSi Seferxebebi dakavSirebulni arian ganvi-
4. populaciis ciklebi kargad avlenen gansx- Tarebis periodTan kvercxobidan zrdasrulo-
vavebiTi gantolebis gamoyenebiT, romelsac bamde da SeiZleba gaZlierebul iqnan sakvebis
Semdegi forma aqvs N(t + 1) = f[N(t)], sadac f[N(t)] SenaxviT. cxvris xorcis buzebis laboratorul
aris logistikuri matebis funqcia, romelic populaciebSi a.j. nikolsonma eqsperimenta-
gvaZlevs im sistemas, romliTac axali indi- lurad CamoaSora droSi Seferxeba da SeZlo
videbi Sedian populaciaSi. populaciis es ciklebis moSoreba ricxvebSi.
diskretuli drois modelebi simWidroveze

savarjiSoebi

1. CamoTvaleT aTi gansxvavebuli mcenaris an Tqven airCevT 348-s, maSin Tqven SeamcirebT b2-s
cxovelis saxeoba, romlisTvisac Tqven SegimCn- radgan pirveli ricxvi 3 kentia. meore da mesa-
eviaT cvlileba siWarbeSi erTi wlidan meorem- me niSnebiT aRniSneT b2-is zrdis an Semcirebis
de. proporcia. 348 ricxvisTvis es igulisxmebda,
rom b2 Semcirdeboda 48%-iT. magaliTad, Tu b2 =
2. kiTxva 15-2-Si mocemuli populaciis gamoy- 2, rogorc kiTxva 15-2-Sia mocemuli, maSin mom-
enebiT moaxdineT garemo efeqtebis simulire- devno sezonisTvis gamoiyeneT 2 2(0,48) = 1,04 b2-
ba, asakobrivi jguf x = 2,b2-s nayofierebaSi Sem- sTvis am mizeziT. (miniSneba: ix. nax. 15-5 kalku-
TxveviTi regulaciebis gakeTebiT, SemTxveviTi laciebis reziumesTvis.)
ricxvebis cxrilis gamoyenebiT, Semdegnairad:
airCieT cxrilidan samniSniani Tanmimdevroba 3. SeadgineT dro-simWidrovis grafiki popu-
(magaliTad 348). pirveli niSniT aRniSneT is, laciisTvis, sadac mateba mihyveba rikeris
gazrdiT Tqven b2-s Tu SeamcirebT. Tu ricxvi models, K = 75, r = 1,2 da N(t) moZraobs 0-100-mde
nulia an luwi mTeli ricxvi, maSin gazardeT 10-iani nabijebiT. (miniSneba: ipoveT sxvadasxva
b2. Tu ricxvi kentia SeamcireT b2. ase rom, Tu simWidrove gantoleba 18-1-is gamoyenebiT).
436

4. haCisoni gulisxmobda, rom populaciis lo- 6. vTqvaT, Tqven xarT konservaciuli biologi,
gistikuri modeli droSi SeferxebiT dN / dt = dainteresebuli gareuli indaurebis popu-
rN (t) [1 N ( t ) / K] awarmoebs milevad osci- laciis SenarCunebiT. imaze dayrdnobiT, rac
lacias, rodesac r naklebia 1,6-ze. gamosaxeT es iswavleT populaciaTa dinamikis Sesaxeb, ra
grafikulad. faqtorebis codniT iqnebiT yvelaze metad
dainteresebuli Tqveni populaciis Sesaxeb im-
5. meCvidmete TavSi miRebul codnaze dayrdno- isTvis, rom ganaviTaroT SenarCunebis efeqtu-
biT, imsjeleT imaze, Tu rogor SeiZleba iyos
ri strategia? (miniSneba: indauri sarewi cxove-
danaxuli populaciaTa meryeoba metapopula-
lia da ganicdis nadirobiT ispoba.)
ciebis konteqstSi.
437

Tavi 19

gadaSeneba, SenarCuneba
da aRdgena

gzamkvlevi kiTxvebi
ra sami tipis gadaSeneba arsebobs? rogor zrdian kolonisti saxeobebi ga-
daSenebis risks kunZulovan sistemebSi?
ra faqtorebma SeiZleba gamoiwvion ga-
daSeneba? ra gansxvavebaa SenarCunebasa da aRdgenas
rogorc iwvevs adamianis saqmianoba ga- Soris?
daSenebas? ratom aris metapopulaciaTa koncefcia
ratom aqvT mcire populaciebs gadaSenebis mniSvnelovani konservaciuli biologiisT-
ufro didi riski, vidre did populaciebs? vis?

rogor axdens gavlenas saxeobaTa geo- ras moicavs populaciis sicocxlisunari-


grafiuli areali maTi gadaSenebis riskze? anobis analizi?

rogor SeuZlia populaciis zomam da sivr- ra problemebi SeiZleba Seiqmnas iSviaTi,


cobrivma ganlagebam Seasrulos gadaSenebis safrTxis winaSe arsebuli populaciebis ge-
damabrkoleblis roli? netikuri cvlilebebis menejmentisas?

rogor SeuZlia populaciis zomam da sivr- ra siZneleebia dakavSirebuli tyveobaSi


cobrivma ganlagebam Seasrulos gadaSenebis gamravlebis programebTan?
damabrkoleblis roli?
ra siZneleebTanaa dakavSirebuli saxe-
ra aris populaciis moqniloba? obebis xelaxali moSeneba?

C
ze. es am wignis dawerisas erT-erTi Cveni mizani
ven sxvadasxva momentSi am wignSi xazi ga-
iyo. ekologebs bevri aqvT saTqmeli imis Ses-
vusviT, rom adamianis saqmianoba xSirad
axeb, Tu rogor SevaCeroT Semdgomi ziani da
cvlis da safrTxeSi agdebs bunebriv samyaros.
rogor SevinarCunoT an aRvadginoT bunebrivi
adamianebis mier gamowveulma amgvarma cvlile-
sistemebi. Tumca, SenarCuneba da garemosTvis
bebma SeiZleba miiRon forma rigi urTierTda-
arasaziano ganviTareba ekologebis eqskluzi-
kavSirebuli efeqtebisa, maT Soris, saxeobebis
uri kompetenciaa. marTlac, sazogado codna
CamoSorebis maTi gavrcelebis arealis naw-
da Sefaseba bunebisa gverdigverd unda mid-
ilidan an mTliani arealidan, mTliani ekosis-
iodes socialur da politikur cvlilebasTan,
temebis degradaciis, klimatSi cvlilebebis
rac moiTxovs sazogadoebis yvela segmentis
da biomravalferovnebis kargvis. Cven imedi
monawileobas. cxadia, bunebis aRdgenisa da
gvaqvs, rom imis ukeTesad gageba, Tu rogor
SenarCunebisTvis gadadgmuli yvela efeqturi
funqcionirebs bunebrivi samyaro, gazrdis
nabiji unda efuZnebodes ekologiis princi-
sazogadoebriv cnobierebas imis Sesaxeb, Tu
pebis guldasmiT gagebas. is, rac ekologebs Se-
rogor moqmedeben adamianis qmedebani buneba-
moaqvT bunebriv samyaroSi adamianebis Sesaxeb
438

ganxilvaSi, aris codna imis Sesaxeb, Tu rogor ganmavlobaSi frinvelebis kolona, daaxloebiT
moqmedebs buneba. es codna, romelic integri- erTi milis siganis, gadaifrenda iseTi mraval-
rebulia Cveni politikuri da socialuri sis- ricxovnebiT, rom ca Savad ifereboda. uilsonma
temebis, ekonomikis da istoriis gacnobiere- gamoiTvala, rom 2 milionze meti frinveli iyo.
basTan, warmoadgens safuZvels adamianis ukanaskneli gadamfreni mtredi mokvda cin-
pirobebis gagebisTvis. cinatis zoologiur parkSi daaxloebiT erTi
wina Tavebidan Tqven ukve ganaviTareT gage- saukunis Semdeg. Tavisi gadaSenebiT 1914 wlis 1
ba zogierTi ekologiuri koncefciisa, rom- seqtembers, mogzauri mtredi SeuerTda im saxe-
lebic arsebiTi mniSvnelobis iyvnen bunebriv obaTa mzard sias, romlebic gauCinardnen. am
samyaroze adamianTa gavlenis gacnobierebi- saxeobaTa didi nawili, maT Soris, gadamfreni
sTvis. fizikuri garemos Tvisebebi da dinamika, mtredebi, SenarCundeboda, rom ara adamianTa
maT Soris energiisa da nivTierebaTa dineba, saqmianoba. magram namarxi masala gvamcnobs,
is, Tu rogor qmnis cocxal sistemebs evolu- rom faqtiurad yvela warmomavlobiTi gan-
cia bunebrivi gadarCevis gziT, individualuri Stoeba gadaSenda STamomavlebis datovebis
organizmebis specifikuri reaqciebi garemoze gareSe. marTlac, ganisazRvra, rom yvela saxe-
da populaciaTa dinamika, warmoadgenen Tqveni obis 99,9%, romelsac ki odesme uarsebia, axla
kvlevis ZiriTad Temebs aqamde. sruli gac- gadaSenebulia (Raup 1991). amrigad, ramdenime
nobiereba imisa, Tu rogor urTierTqmedeben milioni saxeoba mcenareebisa da cxovelebisa,
populaciebi, gacnobiereba Tanasazogadoebis romlebic dRes inadroben, warmoSobilni ari-
dinamikis, gansakuTrebiT biomravalferovne- an maTi mcire nawilidan, romlebic cocxali
basTan mimarTebaSi da procesebisa, romelTa iyvnen nebismier dros warsulSi.
safuZvelzec Tavs iCenen da narCundebian so- sul mcire, samjer mainc, ukanaskneli 570
cialuri interaqciebi bunebriv populaciebSi, milioni wlis ganmavlobaSi dedamiwam ganicada
romelTagan yovelive ganxiluli iqneba moma- gadaSenebaTa seriebi, imdenad gamanadgure-
val TavebSi, srulyofils gaxdis ekologiis beli, rom dedamiwaze arsebul saxeobaTa 50%
ZiriTadi principebis Tqveneul gagebas. maSin, da metic gaqra (Ward 1994). am masobriv gadaSen-
rodesac SenarCunebisa da aRdgenis praqtikis abaTagan ori gamowveuli iyo dedamiwaze momx-
danergva Seicavs koncefciebs yvela am sfer- dari udidesi Zvrebis Sedegad. pirvels adgili
odan (Meffe and Carroll 1997). Cven gadavwyviteT, hqonda 245 milioni wlis win paleozouri eris
mogveyvana ramdenime mosazreba SenarCuneba- (permuli periodi) bolos, dros, romelic em-
sa da aRdgenaze aq, populaciis ekologiis am Txveoda did geologiur Zvrebs, rac dakavSire-
nawilSi, im centraluri rolis gamo, romelsac buli iyo kontinenturi miwis masis gadaadgile-
populaciis Teoria TamaSobs SenarCunebaSi. basTan. ganisazRvra, rom dedamiwaze arsebuli
Cven SenarCunebisa da aRdgenis sxva aspeqte- saxeobebis daaxloebiT 90% gadaSenda am dros.
bze yuradRebas gavamaxvilebT meeqvse nawilSi, meore movlenas adgili hqonda 65 milioni wlis
sadac Cven ganvixilavT biomravalferovnebis win dinozavrebis eris bolos mezozour eraSi
sakiTxs ekologiuri Tanasazogadoebebis Ses- (carculi periodi). arsebobs SeTanxmeba, rom
axeb Cveni ganxilvis konteqstSi. am TavSi, Cven am gadaSenebis upirvelesi mizezi iyo dedami-
ganvixilavT ekologiis Temebisa da sakiTxebis waze didi asteroidis Sejaxeba. dedamiwaze
ricxvs, romlebic adamianis saqmianobisa da arsebuli saxeobebis naxevaze meti, maT Soris
bunebrivi samyaros gamyof zedapirzea. Cveni dinozavrebi, gadaSendnen am dros. ekologebis
ganxilvisTvis centraluri mniSvnelobisaa sul ufro mzard raodenobas sjera, rom mesame
gadaSenebis koncefcia. es aris procesi, ro- masobrivi gadaSneba axla xdeba, romlis upirve-
melic bolos uRebs saxeobaTa sicocxles maTi lesi mizezi adamianis saqmianobaa, rogorc Cven
gavrcelebis arealis mTel diapazonze an misi amas qvemoT vnaxavT (Raven 1990, Soul 1991, Wilson
gavrcelebis garkveul nawilSi. 1992, Myers 1997).
gadaSeneba bunebrivi samyaros nawilia. Cven
rom gadaSenebis mizezebi gavigoT, Cven unda
19.1 gadaSeneba bunebrivi procesia, gaviazroT ekologiisa da evoluciis mravali
romelic saxeobaTa adaptaciis aspeqti. kiTxvebi, romlebsac ekologebi sva-
uunarobas gamoxatavs men gadaSenebis Sesaxeb, uteven populaciisa da
Tanasazogadoebis ekologiis, evoluciis da
1810 wels amerikeli ornitoligi aleqsandr cxovrebiseuli ciklis Teoriis centrs. ratom
uilsoni akvirdeboda gadamfreni mtredebis gadaSendebian saxeobebi? ratom narCundeba zo-
uzarmazar gunds mdinare ohaios velze. dReebis gierTi mcirericxovani saxeoba maSin, rodesac
439

sxva mravalricxovani saxeoba qreba? ratom ar is hgavs masobriv gadaSenebas imiT, rom uamrav
ZaluZT zogierT saxeobebs sakmarisad male individze vrceldeba da hgavs aseve Tavisi
moaxdinon adaptireba garemo cvlilebebze? globaluri masStabebiTa da katastrofuli
rogor moqmedebs populaciisa da Tanasazogao- bunebiT. anTropogenuli gadaSeneba gansx-
doebis interaqciebi gadaSenebis albaTobaze? vavdeba masobrivi gadaSenebisgan imiT, rom is
rogor moqmedebs sabinadro garemos fragmen- Teoriulad Cveni kontrolis qveSaa.
tacia gadaSenebis doneze? pasuxebi am kiTxve- fonobrivi da masobrivi gadaSenebis Sesaxeb
bze upasuxod rCeba Tavad gadaSenebis maxasi- informaciis umetesi nawili modis wiaRiseuli,
aTeblebis gamo. gadaSeneba ubralod saboloo arqeologiuri monacemebidan, romelic avlens
movlenaa faqizi evoluciuri da ekologiuri saxeobaTa gaCenasa da gauCinarebas geologiur
procesebis grZel ciklSi, romelic popula- droSi. gaqrobas SeiZleba adgili hqondes ori
ciis Slas iwvevs. amis miuxedavad, CvenTvis saxiT. pirveli, saxeobebi SeiZleba imdenad gan-
mniSvnelovania vecadoT, gavigoT gadaSeneba, viTardnen, rom individebi ukve aRar miiCnevian
ara marto imisTvis, rom is warmoadgens kulmi- igive modgmis wevrebad, romlis wevrebic iyvnen
nacias populaciis da misi garemos urTierTo- maTi winaprebi da maT eZlevaT gansxvavebuli
bisa, aramed imitom, rom Cven adamianebi amdenad samecniero saxeli. am dros realur gadaSene-
vereviT bunebrivi populaciebSi. bas ar aqvs adgili da mas fsevdogadaSeneba ewo-
deba. meore, saxeobam SeiZleba Sewyvitos arse-
boba, ra SemTxvevaSic maTi gauCinareba namarxi
gadaSenebis tipebi monacemebidan aris namdvili gadaSenebis SemTx-
veva. rac ufro metadaa daSlili namarxi mona-
Cven sityva ,,gadaSeneba am wignis sxvadasxva
cemebi, miT metia SesaZlebloba, am oris erTma-
adgilas gamoviyeneT, aqedan yvelaze aRsaniS-
neTisgan gansxvavebisa.
navia am sityvis gamoyeneba me-17 TavSi. iq Cven
iq, sadac namdvili gadaSenebis demonstri-
warmodgenili gvqonda gadaSeneba, rogorc ad-
rebaa SesaZlebeli, saxeobaTa sicocxlis xan-
gilobrivi movlena, romelic erT populacias
grZlivoba namarx monacemebSi varirebs taqso-
moicavda. marTlac, rodesac populacia mo-
nis mixedviT, magram isini rogorc wesi, xvdebian
Sorebulia arealidan, sityvaze, iseTi bunebri-
1-10 milion wlamde diapazonSi. amrigad, alba-
vi katastrofiT, rogoricaa wyaldidoba, Cven
Toba garkveuli saxeobis gadaSenebisa konkret-
vambobT, rom populacia gadaSenda am arealSi.
ul dros aris Semdeg diapazonSi erTi milion
sityva eqstirpacia (Zirfesviani aRmofxvra)
weliwadSi, an erTidan aT milionamde. es aris
xSirad gamoiyeneba amgvari adgilobrivi ga-
saxeobaTa gadaSenebis fonobrivi siCqare: 10_6-
daSenebebis aRsaniSnavad, Tumca amieridan Cven
10_7-mde weliwadi. saxeobaTa ricxvi, romle-
gamoviyenebT sityvas ,,gadaSeneba, radganac
bic dRes arseboben dedamiwaze, aris tradici-
ganxilvis konteqsti cxads gaxdis gadaSenebis
ulad daaxloebiT 1-10 milionamde da amrigad,
masStabs. iseTi gadaSenebebi, rogoric ganxi-
dedamiwis bioti fonobrivi siCqariT ganicdis
luli iyo pirvel nawilSi, moicaven garkveuli
daaxloebiT erTi saxeobis gadaSenebas weli-
saxeobis yvela individs.
wadSi.
rogorc wesi, ganasxvaveben sami tipis
amgvar, globalur gadaSenebas. fonobrivi ga-
daSeneba asaxavs process, roca ekosistemaTa
gadaSenebis mizezebi
cvlilebasTan erTad, zogierTi saxeoba qreba
da sxvebi ikaveben maT adgils. saxeobaTa es savaraudod, garkveuli viTarebebi, romle-
Senacvleba, romelic xorcieldeba SedarebiT bic iwveven gadaSenebas, unikaluria TiToeu-
dabali tempebiT, rogorc Cans, bunerbivi sa- li saxeobisTvis. adgilobrivma bunebrivma
myaros Cveulebrivi maxasiaTebelia. masobri- gamRizianeblebma, rogoricaa xanZrebi, vul-
vi gadaSeneba niSnavs iseTi bunebrivi katak- kanuri amofrqvevebi, mewyrebi an wyaldidobebi
lizmebis Sedegad saxeobaTa didi raodenobis SeiZleba CamoSoron populacia erT garkveul
daRupvas, rogoricaa vulkanuri amofrqvevebi, sabinadros an ise Secvalon es sabinadro, rom
qariSxlebi, gvalvebi an meteorTa Sejaxebani. populacias ukve aRar SeeZlos iq gadarCena da
zogierTi katastrofa Tavs iCens lokalurad, gamravleba. SeuZlebelia am saxis adgilobrivi
sxvebi mTlian dedamiwaze axdenen gavlenas da gadaSenebis winaswar ganWvreta. Tu saxeoba ukve
saxeobebi, romlebic maT gzad arseboben qre- dgas safrTxis winaSe da moqceulia mcire ar-
bian. anTropogenuli gadaSeneba aris adamian- ealSi rTuli droebis warsuli gamocdilebis
ebis qmedebaTa Sedegad gamowveuli gadaSeneba. gamo, erT moulodnel katastroful movlenas,
440

SeuZlia, sabolood mouRos mas bolo. warmoid- maturi cvlilebis, Tu sxva romelime msxvili
gineT roWos (Tympanuchus cupido) mdgomareoba, gamRizianeblis gamo. dResdReisobiT, xisa da
roWosebrTa erT-erTi saxeoba, romelic daka- wiaRiseuli sawvavis wva zrdis atmosferoSi
vSirebulia mindvris qaTmebTan. evropelebis naxSirorJangis koncentracias da amiT zrdis
CrdiloeT amerikaSi gamoCenis droisTvis, roW- dedamiwaze saSualo temperaturas saTburi
os es saxeoba gavrcelebuli iyo im arealis did airebis efeqtis gaZlierebiT (ix. Tavi 11). amgvar
nawilSi, rasac dRes niu inglandi da samxreT anTropogenul klimatur cvlilebas, SeuZlia,
virjinia hqvia. am diapazonSi is sakmaod Warbad gazardos saSualo temperatura 2C-6 C-mde
moipoveboda. nadirobis zegavlena da sabinad- sadRac ocdameerTe saukunisTvis. es dedamiwis
ros cvlileba saocrad gaizarda evropelebis klimatis daTbobis identuri iqneba ukanaskne-
mosvlasTan erTad da adreuli 1900-iani wlebi- li gamyinvarebis Semdeg, mxolod, es daTboba
sTvis roWo Tympanuchus cupido Semoifargla ormocdaaTjer ufro swrafad mimdinareobs.
mxolod erTi gavrcelebis adgiliT marTas mosalodnelia, rom es gamoiwvevs dedamiwis
venaxi, es aris kunZuli keip kodis sanapiro- masStabiT mravali saxeobis gadaSenebas, ker-
sTan, masaCusetsis Stati (Ehrlich and Ehrlich 1981). Zod ki, mcenareebisa, romlebsac temperaturis
dainteresebam saxeobis gadarCenaSi Sedegad amtanobis Zalian viwro diapazoni aqvT.
gamoiwvia daculi TavSesafris gamocxadeba kolonisti, SemoWrili organizmebi xSirad
1907 wels da populaciamac zrda daiwyo. Sem- aoxreben adgilobriv saxeobebs. amis Sesan-
deg adgili hqonda moulodnel da saubeduro iSnavi magaliTi aris cixlidebis ukiduresi
movlenaTa serias. katastrofulma xanZarma Semcireba viqtorias tbaSi, afrika, nilosis
dabudebis sezonis periodSi gaanadgura mra- qorWilas mier (ix. Tavi 1), ramac gamoiwvia cix-
vali bude, amis Semdeg, bumi qorebis popula- lidebis mravali saxeobis gadaSeneba. mTeli
ciaSi, romlebic roWoebze nadirobdnen, rasac rigi TvalSisacemi magaliTebisa aseve unda iq-
daavadebis gavrceleba mohyva, Seamcires ro- nas naxsenebi. aziidan Semoyvanilma yavisferma
Woebis populacia sul ramdenime individamde xis gvelma (Boiga irregularis) gadaSenebamde SeWama
1920 wlisTvis. ukanaskneli individi mokvda guamis adgilobrivi aborigeni, miwaze mobi-
1932 wels. nadre frinvelebis umravlesoba. am frinvel-
garemos fizikuri pirobebis Seswavlidan Ta umravlesoba endemuri iyo isini sxvagan
Cven viciT, rom yvela saxeoba binadrobs garemo arsad moipovebodnen. havais kunZulebic di-
pirobebis garkveuli diapazonis farglebSi. es dad dazaraldnen ucxo saxeobebis Semoyvanis-
garemo pirobebi SeiZleba iyos temperatura, gan, ramac gamoiwvia adgilobrivi frinvelebis
mzis sinaTle, Jangbadis koncentracia da a.S. da aseve sxva taqsonebis, maT Soris, miwis lo-
(ix. Tavi 3). Tu es pirobebi gascdeba garkveu- kokinebis didi odenobiT gadaSeneba. frin-
li saxeobisTvis saWiro diapazonis farglebs velTa gadaSeneba savaraudod Sedegia mTeli
garkveul adgilas, maSin am saxeobis arseboba am rigi sxvadasxva kolonizaciebisa. frinvelTa
adgilas SeuZlebeli gaxdeba. amgvari cvlile- sikvdilianobis mniSvnelovani faqtorebia
bebi SeiZleba ganxorcieldes sxva organizmebis, Semotanili, maT Soris, malaria da yvavilis vi-
maT Soris, adamianebis saqmianobis Sedegad kli- rusi, rac ar iqneboda problemuri, maTi gama-

cxrili 19-1 udidesi safrTxis winaSe arsebuli sabinadros tipebi


Tavdapirveli darCenili procentuli
sabinadros tipi adgilmdebareoba
farTobi (km2) maCvenebeli

maRalbalaxiani preria Cr. amerika 1430000 1

eklovani buCqnari Sri lanka 19800 25


gaerTianebuli
cariali, verani adgili 1432 27
samefo
mangris xeebi nigeria 24440 50
Cako paragvai 320000 57
Fynbos (buCqnaris
samxreT afrika 75000 67
unikaluri tii)
(After Meffe and Carroll 1997; from Groom and Schumaker 1993; data from Nature Conservancy (UK)1984, MacKinnon and Mackin-
non 1986a. Mooney 1988, Redford et al. 1990, World Resources Institute 1991.)
441

obis gadaSenebac. amerikuli wabli (Castanea den-


tata), romelic erT dros erT-erTi yvelaze far-
Tod gavrcelebuli xe iyo aSS-s aRmosavleTis
foTolmcven tyeebSi, faqtiurad gaqra 1900-ian
wlebSi aziidan sokovani daavadebis (saxelad
wablis daavadeba) Semotanis gamo.
sabinadros kargvam SeiZleba gamoiwvios ga-
daSeneba arsebobisTvis Sesaferisi adgilebis
ganadgurebiT. tyis cxovelebi gaqrebian,
rodesac tyeebi gaiCexeba. maSinac ki, rodesac
raRac xelsayreli sabinadro xeluxlebeli
rCeba, pirobebi am sabinadros farglebSi Sei-
Zleba Seicvalos da gamoiwvios populaciaTa
nax. 19-1 afrikuli spilo didi eSvebiT. spilos Zvalze kleba gadaSenebisken. rogorc uwin aRvniSneT,
didi moTxovna aqvT oqromWedlebs da xelosnebs mTel
sacxovreblis yvelaze TvalSisacem da proble-
msoflioSi.
mur anTropogenul cvlilebaTagani aris tyeTa
arealebis ganadgureba, kerZod tropikul re-
vrcelebeli koRoc aseve rom ar yofiliyo
gionebSi, sadac biomravalferovneba saocrad
Semoyvanili kunZulebze. havais xuTi saxeobis
maRalia. Tumca sxva tipis mravali sabinadroc
adgilobrivi frinveli neqtriT ikvebeba da
swrafad mcirdeba adamianis saqmianobis gamo.
isini damokidebulni arian sxvadasxva neqtris
cxrili 19-1 gvawvdis zogierTi am sabinadro
mwarmoebeli adgilbrivi mcenareebis xelmis-
garemos da imis sias, Tu sad iCenen isini Tavs.
awvdomobaze. cxvrebisa da Rorebis Semoyvanam
ekonomikurma zewolam SeiZleba daaCqa-
kunZulebze gaanadgura mravali adgilobrivi
ros gadaSenebis bunebrivi procesi, romelic
neqtris mwarmoebeli mcenaris saxeoba, ramac
nanaxia afrikuli spilos magaliTze (nax. 19-1).
gamoiwvia sami neqtrismWameli frinvelis saxe-
spilos Zvali (eSvi) moxmarebis popularul sa-

6,000

5,000
spilos Zvlis arseboba (tona)

4,000

3,000

2,000
populaciuri indeqsi
1,000

1950 1960 1970 1980 1990 2000


weli
300
nax. 19-2 afrikuli
250
spilos Zvlis mosavali (tona)

spiloebisgan mopove-
spilos Zvlis mosavali
buli spilos Zvlis
200 odenoba dramatulad
gaizarda 1970-1980-ian
150 wlebSi, xeli Seuwyo ra
spiloTa populaciebis
100 klebas amave drois
periodis ganmavlobaSi
50 (gazomil iqna cocxali
spilos Zvlis odenobi-
0 dan). From Krebs 1994, after
1950 1960 1970 1980 1990 2000 Caughley et al. 1990.)
weli
442

gans warmoadgens mTel msoflioSi mas Semdeg, populaciis zoma, areali da


rac evropelebma daiwyes TavianTi intervencia geografiuli ganawileba
afrikis kontinentze. adgilobrivi popula-
sakmaod farTodaa aRiarebuli, rom yvela da-
ciebis zewolam da mzardma msoflio moTxov-
narCeni Tanabari pirobis SemTxvevaSi, mcire
nam spilos Zvalze saTave daudo usiamovno
populaciebi gadaSenebis ufro didi riskis
marketingul strategiebs, ramac dramatulad
winaSe dganan, vidre didi. rozencveigma da
gazarda mopovebuli spilos Zvlis odenoba
klarkma (1994) ganixiles monacemebi britanu-
(da mokluli spiloebis odenobac) 1970-1980-
li kunZulebis frinvelTa populaciebis sami
ian wlebSi (Caughley et al. 1990). aman gamoiwvia re-
kvlevidan (Diamond and May 1977, Diamond 1984, Wil-
gionSi spiloTa raodenobis dramatuli kleba
liamson 1983). maTi populaciis zomis grafikuli
(nax. 19-2). adamianTa sxva saqmianobebmac aseve
gamosaxuleba TiTo welze gadaSenebis albaTo-
TavianTi wvlili Seitanes afrikuli spilo-
bis winaaRmdeg gviCvenebs, rom gadaSenebis al-
ebis klebaSi. es saocari cxovelebi balaxis
baToba mcirdeba populaciis zomis matebasTan
mWamelebi arian da maTi didi zomis gamo, isini
erTad (nax. 19-3). msgavsi urTierTobaa naCvenebi
moiTxoven saZovari miwebis vrcel arealebs
kunZulebze obobaTa populaciebSi (Schoener and
gadarCenisTvis. adamianTa sasoflo sameurneo
Spiller 1987, 1992), jixvebSi (Berger 1990) da mTel
praqtikam Seamcira baloxiani miwebis farTobi
rig sxva saxeobebSi, romelTa xangrZlivi aR-
afrikaSi da SezRuda spiloebis moZraoba saZ-
weris monacemebi xelmisawvdomia.
ovar arealebs Soris.
mcire cvlilebebi Sobadobisa da sikvdi-
Cveni daskvniT, anTropogenuli gadaSeneba
lianobis doneebSi an garemo pirobebSi SeiZle-
ar aris raRac unikaluri Tanamedrove kaco-
ba zemoqmedebdnen mcire populaciebze ufro
briobisTvis. arsebobs Zlieri damamtkicebeli
Zlier, vidre didze. ufro mosalodnelia, rom
sabuTebi imisa, rom antikuri adamianebis saqmi-
didi populaciebi moaxdenen am cvlilebaTa
anoba polineziasa da CrdiloeT da centralur
aridebas imitom, rom maT ufro meti geneti-
amerikaSi iwvevda saxeobebis Semcirebas zo-
kuri cvlileba axasiaTebT da imitom, rom isini
gierT arealSi. Tumca axalma teqnologiebma
ufro farTo areals ikaveben, Sesabamisad, vr-
miawoda Tanamedrove adamianebs mniSvnelovnad
celdebian im arealis miRmac, romelmac gare-
meti gamanadgurebeli Zala, vidre maT winaprebs
mos cvlileba ganicada. amrigad, gadaSenebis
hqondaT da Zalian cota mecniers epareba eWvi,
riskze gavlenas axdens aseve is areali, ro-
rom adamianebis mier gamowveuli gadaSenebebis
melic ukavia populacias. zogadad, rac ufro
mimdinare talRa gadaSenebebs Soris yvelaze
didia saxeobebis mier aTvisebuli areali, miT
dramatulia.
naklebia gadaSenebis albaToba.

19.2 gadaSenebis riskze gavlenas


axdens populaciis moculoba, geo- 1.0
gadaSeneba (albaToba TiTo wels)

grafiuli areali, asakobrivi struq-


0.8
tura da sivrciTi ganlageba
radganac saxeobaTa kargva gadaSenebis gziT 0.6
Seuqcevadia, ekologebma TavianT kvlevebSi N = 39
yuradReba gaamaxviles faqtorebze, romlebic 0.4
zrdian gadaSenebis risks. am faqtorebs Soris
aris populaciis zoma, asakobrivi struqtura, 0.2
cvalebadoba siWarbeSi, geografiuli are-
0.0
ali, maT Soris SedarebiTi iSviaToba, siWarbe
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0
da rigi sasicocxlo ciklis maxasiaTeblebisa,
Log, Rricxuli gamravlebadi wyvilebis ricxvi
rogoricaa sxeulis zoma da sicocxlis xan-
grZlivoba. ekologebi aseve dainteresebulni nax. 19-3 yovel wels gadaSenebis albaToba rogorc
arian im tempiT, romliTac gadaSenebebi Tavs populaciis zomis funqcia (mocemuli rogorc gamravlebadi
iCenen garkveul taqsonebSi an sabinadro gare- wyvilebis aRricxva) britaneTis kunZulebze mobinadre
mos specifikur arealebsa Tu tipebSi (Lawton frinvelebis 39 populaciisTvis. populaciis zomis zrdasTan
erTad, gadaSenebis albaToba mcirdeba. mrudebi gviCveneben
and May 1995). gadaSenebis rogorc riskze, ise
or sxvadasxva maTematikur models, romlebic am monacemebs
tempze gavlenas axdenen am faqtorTa kombina-
Seesabameba. (From Rosenzweig and Clark 1994; data from Diamond and
ciebi (Mace 1994).
May 1977; Diamond 1984, Williamson 1983.)
443

zogierTi saxeoba farTod aris gavrcele- aris erTi 32-dan, kidev ufro mcire SansTan
buli, sxvebi ki SezRudulni arian erT an mcire SedarebiT (daaxloebiT 1 1000-dan), rom orjer
raodenobis adgilebSi. amasTan, ufro farTod meti reversze daecema TanmimdevrobiT. rode-
gavrcelebuli saxeobebi xSirad adgilobrivad sac Cven populaciaSi yvela inidvidi monetad
ufro Warbad arian, vidre erT konkretul ar- gvyavs warmodgenili, xolo reversze dacemas
ealSi SezRudul saxeobebi (Bock and Ricklefs sikvdilis ekvivalents, Cven cxadad vxedavT,
1983). axdens Tu ara es urTierToba gavlenas rom xuTi individisgan Semdgar populacias
gadaSenebis riskze? SesaZlebelia, garkveuli gadaSenebis ufro didi albaToba aqvs, vidre
damamtkicebeli sabuTebi mopovebul iqnas aTindividian populacias Tanabari drois gan-
namarxi monacemebidan. sazRvao mucelfexiani mavlobaSi.
moluskebi da orsagduliani moluskebi kargad rodesac populacias wonasworobisTvis aqvs
arian wamodgenilni namarx monacemebSi, radgan miRweuli, garkveul p0(t) dros gadaSenebis al-
zrdsrulebis myari niJarebi da larvuli indi- baToba SeiZleba mocemuli iyos Semdegi saxiT:
videbis garkveuli nawilebi mza saxiT inaxeba
bt N
(19-1)
uZveles danaleqebSi. Sedegad, SesaZlebeli xde- p0(t) = ,
1 + bt
ba mravali saxeobis geografiuli gavrcelebisa
da xangrZlivobis gansazRvra (Hansen 1978, 1980, sadac b aris Sobadobis done da N aris popula-
Jablonski and Lutz 1980, Jablonski and Valentine 1981). ciis zoma. wonasworobaSi myofi populaciisT-
rodesac gviani carculi periodis (daaxloe- vis Sobadobisa (b) da sikvdlianobis doneebi (d)
biT 66 milioni wlis win) namarxi orsagduliani Tanabaria, b = d da populaciaSi cvlilebis tem-
da mucelfexiani moluskebi antlantikisa da pi dN/dt = 0 (ix. nax. 16-3). Tu Cven davuSvebT, rom
meqsikis yuris sanapiroebidan dayofilni iqnan b = 0,5 (maSasadame d = 0,5) (Sesaferisi sididea
mcire (< 1000km), saSualo (1000 2500 km) da did xmeleTis xerxemlianebisTvis) da gavzomoT ga-
(> 2500 km) geografiul arealebad, aRmoCnda, daSenebis albaTobas garkveuli drois ganmav-
rom mcire geografiuli aris mqone moluskebi lobaSi populaciaTa simWidrovis diapazonze,
ganicdidnen gadaSenebis ufro maRal tempebs, Cven vnaxavT, rom gadaSenebis albaToba mcirde-
vidre didi arealebis mqoneni (nax. 19-4; Jablonski ba, rodesac populacia izrdeba (nax. 19-5). naxa-
1986). ti gviCvenebs, Tu rogor urTierTqmedeben pop-
ulaciis zoma da dro populaciis gamZleobaze
gavlenis mosaxdenad. drois msvlelobasTan er-
gadaSenebisa da gamZleobis drois Tad, mocemuli zomis populacias gadaSenebis
albaToba meti albaToba eqneboda. warmoidgineT popu-
lacia, romlis zomaa N = 10. albaToba, rom pop-
populaciis Sobadobisa da sikvdilianobis do-
neebi damokidebulia sxvadasxva ekologiur
faqtorze, magram mokvdeba erTi garkveuli
inidvidi, Tu warmatebiT aRzrdis erT an met
STamomavals garkveuli periodis ganmavloba- 100
Si, metwilad SemTxveviTobis sakiTxia. rodesac
80
sikvdilis albaToba, sityvaze, naxevari-naxe-
gadaSenebuli saxeobebi (%)

varzea, zogi individi gadarCeba da saSualod


60
igive raodenobis individi ki ara. Tumca ar-
sebobs albaToba, rom yvela individi amgvar 40
populaciaSi daiRupeba iseve, rogorc monetis
aTi agdebisas, aTive SeiZleba reversze dae- patara xazi
20
ces. (mcire, magram saboloo albaTobiT, Cveni SuaTana xazi
didi xazi
varaudiT es saSualod 1024-dan erT SemTxveva-
0
Si moxdeba). 0 3 6 9 12
SemTxveviTi movlenebis gamo populaciaSi dro (milioni wlebi)

gamowveul cvlilebebs stoqastikuri meryeo- nax. 19-4 im saxeobaTa procentuli maCveneblebi, romlebic
ba (fluqtuaciebi) ewodeba da maTi Zala ufro gadaSendnen drosTan erTad (milionobiT weli) gviani carcu-
Zlier SeigrZnoba mcire populaciebSi (Shaffer li orsagduliani da mucelfexian moluskebs Soris, romelTa
1981, Pimm et al. 1988). es cxadi xdeba, rodesac mi- geografiuli gavrcelebas sami zomis iyo: mcire (< 1000km),
saSualo (1000 2500 km) da didi (> 2500km), gazomili rogorc
viCnevT, rom Tanmimdevruli asrolidan erT-
arealis xazovani manZili. gadaSenebis tempi yvelaze maRali
droulad xuTjer reversis miRebis albaToba
iyo mcire arealis mqone saxeobebSi. (After Jablonski 1986.)
444

ulacia gadaSendeba aT weliwadSi, aris 0,162,


2 Kc 1
ormocdaaT weliwadSi gadaSenebis albaToba
T = Vc 1n K (19-2)
aris 0,67, xolo as weliwadSi 0,82. albaToba, c
rom N = 45 zomiani populacia gadaSenebis alba- sadac c = 2r/V 1 da V aris meryeoba zrdis Tan-
Toba 10 weliwadSi aris 1,01 X 104, rac saocrad dayolil siCqare r-Si. modiT, jer c parametri
mcirea. amave zomis populaciis gadaSenebis al- ganvixiloT. mocemul dros populacias eqneba
baToba 50 weliwadSi aris 0,14 da 100 weliwadSi zrdis specifikuri Tandayolili siCqare. ma-
0,37. am kalkulaciebidan gamomdinareobs, rom gram es siCqare SeiZleba Seicvalos drosTan
b da d ar arian simWidroveze damokidebuli, ar- erTad populaciebis reagirebis gamo garemo
amed rCebian mudmivi maSin, rodesac populaci- pirobebis cvlilebaze. Tu Cven r-s warmovid-
is zoma meryeobs stoqastikurad Tavisi sawyisi genT rogorc gansxvavebas populaciis Soba-
maCveneblidan. marTalia, es mosazreba ar aris dobisa da sikvdilianobis doneebs Soris (b d),
gonivruli mravali populaciisTvis, is albaT advili dasanaxia, Tu rogorc iCina Tavi amgvar-
marTlac moqmedebs SedarebiT iSviaTi saxe- ma cvlilebam. sikvdilianobis done ucvleli
obebis SemTxvevaSi. rom darCeniliyo raRac wlebis ganmavlobaSi,
Cven aseve SegviZlia ganvixiloT gadaSeneba xolo Sobadobis done raRac mizezebis gamo
gadaSenebis drois anu gamZleobis drois Tval- yovelwliurad rom icvlebodes, maSin r-ic dai-
sazrisiT, rac zogadad miCneulia, rom aris wyebda meryeobas. amrigad, SesaZlebelia iTq-
dro, romelic Tavs iCens adgilis dakavebasa da vas, rom populacias aqvs zrdis saSualo tempi,
gadaSenebas Soris. amgvari koncefcia uzarmaz- r romelsac sxva cvladebis msgavsad aqvs mas-
ari mniSvnelobisaa saxeobaTa SenarCunebisTvis Tan dakavSirebuli meryeoba V. gaixseneT, rom
strategiebis ganviTarebaSi. gamZleobis drois cvladis arCeviTi dispersia aris imis sazomi,
erTi modeli ganaviTara landem (1993). am mod- Tu ramdenad farTod gadaixreba am cvladis
elSi gadaSenebis saSualo dro T mocemulia dakvirvebaTa nimuSebi am cvladis saSualo
populaciis gadataniTi SesaZlebloba K-s safuZ- mniSvnelobidan. rac ufro didia V, miT didia
velze. amasTan, modeli moicavs urToerTobas meryeoba saSualo mniSvnelobidan (ix. Tavi 2). aq
zrdis Tandayoli temps r-sa da tempSi varia- Teoriuli mizezebis gamo, arganxiluli urT-
cias Soris, rac gamowveulia garemos cvlile- ierToba c = 2r/V 1 kargi saSualebaa r-sa da V-s
biT. am urTierTobis sakmaod rTuli formula Soris urTierTobis aRsawerad zemoT mocemu-
Semdegnairad gamoiyureba: li gadaSenebis drois modelis ganviTarebisT-
vis. nax. 19-6 gviCvenebs urTierTobis formas r =
1 0,2-sTvis V-s mniSnelobaTa diapazonze. meryeo-
bis zrdasTan erTad c-s mniSvneloba mcirdeba
da xdeba 0-is toli, rodesac V = r (am magaliTSi,
0.8
rodesac V = 0,2).
gadaSenebis albaToba

gamZleobis drois landes modeli grafikze


0.6 datanilia populaciis maqsimaluri zomebis
100 weli diapazonis (Ks) da r -sa da V-s ori gansxvavebu-
50 weli li pirobis sapirispirod nax. 19-7-Si. zeda xazi
0.4
4

0.2
10 weli 2

0
0 10 20 4045 60 80 100 0
populaciis zoma (N)
nax. 19-5 cvlileba gadaSenebis albaTobaSi populaciis 2
mzardi N zoma sami sxvadasxva drois periodisTvis: t = 10 weli 0 1 2 3 4
(nacrisferi xazi), t = 50 weli (mwvane xazi), t = 100 weli (Savi cvlileba (V)
xazi). mrudebi gavlebulia Semdegi formulis mixedviT
p0(t) = [ bt/(t+bt)] N. rodesac populaciis zoma aris 10, 10 weliwad- nax. 19-6 urTierToba populaciis zrdis temp r-sa da am
Si gadaSenebis albaToba aris 0,162, 50 weliwadSi 0,67 da 100 siCqareSi cvlileba V-s Soris, rogorc aRwerili formula c =
welSi 0,82. rodesac populaciis zoma aris 45, 10 weliwadSi 2r/V 1-Si, rac gamoyenebulia landes gadaSenebis drois mod-
misi gadaSenebis albaToba TiTqmis nulis tolia, 50 weliwadSi elSi. parametri c mcirdeba, rodesac meryeoba izrdeba r-Tan
0,14 da 100 weliwadSi 0,37. mimarTebaSi. am naxatSi r = 0,2.
445

aRniSnavs SemTxvevas, romelSic populaciis zr- vos populacia mcire mamri axalSobilebiT, an
dis saSualo tempi metia zrdis tempis meryeo- mcire mdedri axalSobilebiT, xolo ukidures
baze ( r >V ) da qveda xazi gviCvenebs Semdeg urT- SemTxvevaSi, saerTod araviTari axalSobiliT.
ierTobas ( r <V ). orive SemTxvevaSi gadaSenebis amgvar movlenaSi, romelic SeiZleba gamowveu-
dro metia ufro didi gawonasworebuli popu- li iyos garemos intensiuri darRveviT, popu-
laciaTa K zomebisTvis. modelis saintereso wi- lacia SeiZleba ubralod gaqres.
naswarmetyveleba aris is, rom garemoebiT sto- populaciis sivrcobriv struqturasac
qastikurobas, rac asaxulia V-Si, aqvs arsebiTi aseve SeuZlia, gavlena moaxdinos gadaSenebis
gavlena, romelic gadawonis populaciis zomas albaTobaze. rogorc ukve vnaxeT, mravali
zogierT viTarebaSi. magaliTad, warmoidgineT populacia dayofilia petCebad an adgilobriv
ori populacia K1 da K2 gadataniTi SesaZleblo- populaciebad, aqedan TiToeuls, gansxvavebu-
bebiT, rogorc naCvenebia naxatSi. Tu pirveli li zoma, asakobrivi struqtura da moqniloba
K1-s mqone poulaciisTvis r > V, xolo meore K2 aqvs garemos darRvevebis mimarT. amgvarad,
mqone populaciisTvis r < V, maSin pirvel popu- dayofili populaciebi SeiZleba SenarCundnen
lacias gadaSnebisTvis ufro meti dro eqneba regionaluri masStabiT maSinac ki, rodesac
imis miuxedavad, rom is ufro mcirea, radgan adgilobrivi gadaSenebis tempebi SedarebiT
is garemos nakleb meryeobas ganicdis (r-Tan Se- maRalia. dayofili populaciebis gadaSenebam
darebiT V ufro dabalia), vidre meore. SeiZleba Tavi iCinos, rodesac gafantvis Sesa-
Zleblobebi Zalian dabalia an rodesac popu-
lacia imdenad aris dayofili, rom TiTieuli
asakobrivi da sivrcobrivi adgilobrivi populacia Zalian mcirea.
struqtura aRsaniSnavia, rom populaciis rogorc asa-
kobrivi, ise sivrcobrivi struqtura SeiZleba
msgavsi zomis populaciebi erTmaneTisgan gan-
warmoadgendes bufers populaciis gadaSenebi-
sxvavdebian iseTi demografiuli maxasiaTeble-
sTvis. garemos darRvevebi, rogorc Cans, gav-
biT, rogoricaa asakobrivi struqtura da sqe-
lenas erTnairad ver axdenen yvela adgilobriv
sobrivi Tanafardoba. metic, es maxasiaTeblebi
populaciaze. igivenairad, gamRizianebelma
SeiZleba icvlebodnen sezonidan sezonamde.
SeiZleba gavlena iqonios erT asakobriv klasze
amrigad, msgavsi zomis ori populacia Sei-
ufro dramatulad, vidre meoreze. asakisa da
Zleba sxvadasxvagvarad reagirebdes garemos
sivrcobrivi struqturis urTierTmoqmedeba
gamRizianeblebze. amgvari gansxvavebebi gansa-
aseve zemoqmedebs gadaSenebis albaTobaze, ro-
kuTrebiT mwvavea saocrad mcire populacieb-
gorc momdevno magaliTi gviCvenebs.
Si, romlebSic erT SemTxvevas SeuZlia, dato-
Cvamebi koloniurad dabudebadi frinvele-
bi arian, romlebic saxloben msoflios mra-
vali nawilis sanapiro wylebSi. Cvamebi sakvebs
okeanidan moipoveben, sadac isini iWeren Tevzs
da sxva mcire zRvis arsebebs. isini momTxovnebi
garemoebiTi stoqastiku- arian sabinadro adgilebis arCevisas, romle-
roba da katastrofebi r > V
bic ganlagebulni arian TiTqmis miuval sal
gadaSenebis dro

kldeebze, talRebis amoSxefebis xazidan sak-


maod maRla. budis adgili sakmarisad didi da
brtyeli unda iyos imisTvis, rom daitios kver-
cxi da axalgazrdebi imisTvis, rom efeqturad
iyos daculi elementebisgan. amgvari sabude-
garemoebiTi stoqastikuroba
beli adgilebis iSviaTobis gamo, mamrebi ar
da katastrofebi r < V
ibudeben, sanam sul mcire 2 wlis ar gaxdebian,
xolo mdedrebi sul mcire 3 wlis.
K1 K2 kulsonma da kolegebma gvamcnes saocari
populaciis zoma, K sikvdilianobis movlenis Sesaxeb Cvamebis popu-
laciaSi, romlebic inglisis sanapirosTan mde-
nax. 19-7 gadaSenebis drois landeseuli modeli, sadac
bareobs, farnes kunZulebze. 1968 wels farnes
zeda xazisTvis r > V da qvedasTvis r < V. mcire populacias K1
gadataniTi SesaZleblobiT da dabali V-iT, rac dabal gare- kunZulebis garSemo okeanis invaziam dino-
moebiT stoqastikurobas aRniSnavs, SeiZleba hqondes ufro flagelatebis (erTujrediani, orSoltiani
didi dro gadaSenebisTvis, vidre did populacias saocrad wyalmcenare) mier gamoiwvia sagrZnobi kleba
cvalebad garemoSi ( r < V ). (After Lande 1993.) Cvamebis Tevzian sakvebSi dabudebis sezonis pi-
446

kis ganmavlobaSi. zrdasruli mamrebisa da md- mokle sicocxlisunarian cxovelebs, meore


edrebis umetesoba mokvda, datova ra budeebi did da xangrZliv sicocxlisunarian cxove-
da gamoiwvia masobrivi kleba populaciis re- lebs. (pimi gulixsmobs, bugrebs da spiloebs.)
produqciul namatSi. zogi populaciisTvis es ra moxdeboda maTi populaciebi rom mcire yo-
katastrofa iqneboda, romlisgan gamokeTebac filiyo? radganac didi populaciebi ufro
SeuZlebeli iqneboda. magram Cvamebis asako- xangrZlivad cocxloben, albaToba, rom nebi-
brivma da sivrcobrivma struqturam aRWurva smieri maTgani mokvdeba, sityvaze, erT weli-
isini buferiT gadaSenebis winaaRmdeg. ingli- wadSi, mcirea da amavdroulad mcirea imis al-
sis sanapiros gaswvriv arsebul yvela popula- baTobac, rom mTliani populacia daiRupeba.
ciaze rodi imoqmeda am invaziam ise, rogorc garemos katastrofisa da daavadebaTa ararse-
farnes kunZulebze da amitom xelaxali kolo- bobis pirobebSi xangrZliv sicocxlisunariani
nizaciis saSualebiT imigraciis potenciali cxovelebis mcire populacia SeiZleba CavT-
sakmaod didia. metic, populaciis asakobrivi valoT SedarebiT stabilurad. es ase ar aris
struqtura iseTi iyo, rom aragamravlebadi xanmokle sicocxlisunariani cxovelebisTvis.
frinvelebis (2 wlis an naklebi asakis mamrebi radganac isini xanmokle sicocxlisani arian,
da 3-is an naklebi wlis mdedrebi) mniSvnelovan albaToba, rom garkveuli inidvidi mokvdeba
rezervs SesaZlebloba mieca gamravlebisTvis erT weliwadSi didia da aseve maRalia mTliani
momaval wels. am frinvelebze ar imoqmeda Tev- populaciis gaqrobis albaToba. Cven SeiZleba
zebis maragis Semcirebam, radgan isini farTod davaskvnaT, rom xangrZliv sicocxlisunariani
arian gavrcelebulni maTi arareproduqciuli cxovelebs aqvT ufro meti moqniloba dabali
wlebis ganmavlobaSi (Coulson et al. 1968). wliuri sikvdilianobis gamo.
magram SemTxveva ar aris martivi. xangrZliv
sicocxlisunarian cxovelebs, rogorc wesi,
19.3 sxeulis zoma, sicocxlis xan- aqvT didi sxeuli da aseTi cxovelebis popula-
grZlivoba da populaciis moculoba ciebs aqvT ufro meti dabrunebis dro, anu da-
urTierTqmedeben, raTa gavlena bali moqniloba. amrigad, Tu didi cxovelebis
moaxdinon gadaSenebis riskze populacia Semcirebulia dabal donemde, is Sei-
Zleba darCes am doneze didi xnis ganmavlobaSi.
Cven gadaSenebis procesis ukeT gasagebad amisgan gansxvavebiT, mcire zomis cxovelebs
SegviZlia populaciaTa martivi modelebi ufro mokle dabrunebis dro da Sesabamisad,
gamoviyenoT. warmoidgineT garkveuli garemos populaciaTa maRali moqniloba aqvT. patara
gamRizianeblis saSualebiT wonasworobidan cxovelebis populacia male gamokeTdeba pop-
gadaxrili gawonasworebuli populacia. (Cven ulaciis klebidan. yovelive es gulisxmobs
aRvniSnavT aq, iseve rogorc am wignis mraval kompleqsur interaqcias sasicocxlo ciklis
adgilas, rom gawonasworebuli populacia aris maxasiaTeblebsa da populaciis zomas Soris.
modeliT warmodgenili ideali, romelsac Cven im SemTxvevebSi, rodesac populaciebi mcire
vadarebT bunebriv populaciebs da romlebic ricxovania, yvela danarCen Tanabar SemTxveva-
rogorc wesi, ar Cerdebian wonasworobis erT Si, didi, xangrZliv sicocxliani cxovelebi ga-
romelime wertilize (ix. Tavi 16). siCqares, rom- daSenebis naklebi riskis winaSe dganan, vidre
liTac erTeuli populacia ubrundeba Tavis mcire, xanmokle sicocxliani cxovelebi. kri-
wonasworobis mdgomareobas, ewodeba popula- tikul SemTxvevebSi, sadac populaciebi arian,
ciis moqniloba. zogadad, Tu xangrZlivi droa mcire, xanmokle sicocxlisunarian saxeobebs
saWiro wonasworobamde dabrunebisTvis (xan- unda hqondeT upiratesoba maTi ufro maRali
grZlivi dabrunebis dro), maSin populaciebs moqnilobis gamo (Pimm 1991).
dabali moqniloba aqvT. populaciis moqniloba
dakavSirebulia mis asakobriv struqturasa da
sivrcobriv gavrcelebasTan, rogorc Cven wina 19.4 gavrcelebis struqturebi
nawilSi vnaxeT. is aseve SeiZleba dakavSirebu-
kunZulebze da kunZulebs Soris
li iyos populaciis sasicocxlo ciklis maxa-
migvaniSneben, rom gadaSeneba Sei-
siaTeblebTan. pimi (1991) ganixilavs zogierT
Zleba gamomdinareobdes konkuren-
ideas ori amgvari maxasiaTeblis Sesaxeb, rom-
lebic urTierTdakavSirebulia. esenia sicocx-
tunarianobis daqveiTebidan
lis xangrZlivoba da sxeulis zoma. gadaSenebis albaToba saocrad gansxvavebulia
warmoidgineT ori cxovelis populacia, saxeobebs Soris. zogi axlos meryeobs Tavis
erTi Seicavs sxeulis mcire zomis da xan- gardauval bedTan da fexs wamokraven mcire
447

nax. 19-8 mcire antiliis kunZule-


mcire antiliis xarCita nacrisferi samefo bze ramdenime frinvelis gadanawilebis
kunZulebi (adreuli I faza) tirani
(gviani I faza)
xasiaTi da taqsonomiuri diferen-
barbuda
antigua ciacia. suraTze asaxulia taqsonTa
gvadalupe 1966 ciklebis Tanmimdevruli, pro-
dominika 1949 gresiuli fazebi. xarCitam axlaxans
martiniki
wm. lusia 1931
1924 gaafarTova Tavisi gavrcelebis areali
barbadosi 1916
wm. vinsenti, kunZulebze (I faza, gamoCenis TariRebi
grenada 1900
aRniSnulia): saxlis RobemZvrala ga-
tobago
trinidadi daSenda (E) ramdenime kunZulze meoce
saukunis ganmavlobaSi (IV faza). patara
mcire antiliis saxlis RobemZvrala adelaiduri aspuWaki asoebi aRniSnaven qvesaxeobebs. (After
stvenia (II-III fazebi) (III faza)
(II faza) Ricklefs anc Cox 1972.)

ekologiur winaRobas maSin, rodesac sxvebi gavrcelebuli kontinentze. swored es maxa-


moqnilebi da produqtiulebi arian, SeuZliaT, siaTeblebi xdian maT karg kolonizatorebad.
gauZlon TavianTi garemos darRvevebs. amgvari kunZulis mravali kolonizatori aviTarebs
gansxvavebebi gadaSenebis albaTobaSi SeiZleba populaciis swraf zrdas da vrceldebian mSo-
gamowveuli iyos geografiuli gavrcelebiT beli populaciis mier auTvisebel sabinadro
da taqsonomiuri gansxvavebebiT iseT popula- garemoSi kontinentze (Crowell 1962, Grant 1966, Ma-
ciebs Soris, romlebic binadroben dasavleT cArthur et al. 1972, Cox and Ricklefs 1977). mas Semdeg,
indoeTis kunZulebis magvar kunZulTa jgufe- rac imigranti populacia damyardeba kunZul-
bze. ze, misi konkurenciuli unari iwyebs dacemas.
kunZulze imigrantebi Tavdapirvelad Ses- misi gadanawileba sabinadro garemoebs Soris
aniSnavi konkurentebi arian. saxeobebi, rom- izRudeba da adgilobrivi populaciebis sim-
lebic axdenen kunZulebis kolonizebas, ro- Widroveebic iklebs (Ricklefs 1970, Ricklefs and Cox
gorc wesi, Warbad moipovebian da farTod arian 1978). am tendenciebs saboloo jamSi SeuZliaT,

cxrili 19-2 saxeobaTa gavrcelebisa da taqsonomiuri diferenci-


rebis maxasiaTeblebi taqsonTa ciklis fazebSi

gavrceleba diferencireba kunZulis


faza
kunZulebs Soris populaciebs Soris

gafarToebadi da kunZulis populaciebi


I
farTod gavrcelebuli erTmaneTis msgavsia

populaciebis farTod gavrcele-


gavrcelebuli mraval
II buli dirferencireba sxvadasxva
mezobel kunZulze
kunZulze
fragmentacia
III gavrcelebuli diferencireba
gadaSenebisgamo farTod
endemuri erTi
IV
kunZulisTvis
(From Ricklefs and Cox 1972.)
448

gamoiwvion gadaSeneba. gavrcelebaSi momxdari sadmi mgrZnobiarobas SeiZleba hqondes evolu-


progresuli cvlilebebis da droTa ganmav- ciuri komponenti.
lobaSi saxeobaTa diferencirebis es tenden- riklefsma da koqsma (1972) SemogvTavaz-
ciebi cnobilia taqsonTa ciklebis saxeliT es, rom asakTan erTad kunZulovani popula-
(Wilson 1961). ciis konkurenciis unaris Semcireba SeiZleba
Cven SegviZlia, ganvsajoT kunZulebze arse- gamowveuli iyos kunZulze arsebuli biotis
buli populaciebis SedarebiTi asaki geografi- evoluciuri reaqciebiT axal saxeobebze. am
uli gadanawilebis xasiaTis mixedviT da kun- scenaris Tanaxmad, imigrantebi SedarebiT
Zulze maTi gamoCenis gansxvavebis mixedviT im Tavisufali arian parazitebisgan, mtace-
formebis gamoCenisgan, romlebidanac isini ari- blebisgan da aseve efeqturad daxelovnebuli
an warmoSobilni. mcire antiliis kunZulebze konkurentebi arian, rodesac isini axdenen kun-
mobinadre frinvelTa saxeobebis gavrcelebis Zulis kolonizacias, ase rom, maTi populacia
arealis rukebi (nax. 19-8) gviCvenebs taqsonTa swrafad izrdeba da farTod gavrcelebuli
ciklebis progress. gadanawilebis amgvari xa- xdeba. rodesac am fazas miaRweven axali imi-
siaTis safuZvelze riklefsma da koqsma (1972) grantebi ukve kunZulovani saxeobebis garemos
populaciebi moaqcies oTx TviTnebur fazaSi did nawils Seadgenen, Semdeg eqspluatacias
(cxrili 19-2): gafarToebadi (I), diferencireba- uweven maT, Tavidan icileben eqspluatacias
di (II), fragmentirebadi (III) da endemuri (IV). ms- maTi mxridan an konkurenciaSi jabnian maT. po-
gavsi SemTxveva dafiqsirda Crdilo dasavleT tenciurad arsebuli saxeobebis didi raodeno-
wynari okeanis kunZulebze mobinadre WianWve- ba, rodesac adaptirdebian erTeul, Warb, axal
lebSi (Wilson 1961) da solomonis kunZulze mobi- populaciasTan, SeiZleba ufro swrafad gan-
nadre frinvelebsa da zogierT mwerSi (Greenslade viTardnen, vidre axali saxeobebi, gaivlian ra
1968, 1969). dasavleT indoeTis (vestindoeTis) adaptacias TavianTi evoluciuri gamowvevebis
frinvelebis saxeobebs taqsonTa ciklebis gvi- dasaZlevad. imigrantebis konkurenunarianoba
an fazebSi uviTardebaT populaciis Semcire- progresiulad mcirdeba kunZulis mobinad-
bul simWidroveebi da isini SezRudulni arian reebis kontradaptaciis gamo, sanam erT dros
sabinadro garemoebis SedarebiT viwro areal- Warbi axali saxeoba ar gaxdeba iSviaTi. zogi
Si, rac xSirad moicavs tyian mTebs (nax. 19-9). saxeoba saboloo jamSi gadaSenebamdec midis
populaciebi ufro mgrZnobiare xdebian ga- kontinentidan TandaTanobiTi imigraciebis
daSenebisadmi taqsonTa ciklebis progresire- gamo, romlebic ufro efeqturi konkurentebi
basTan erTad (cxrili 19-3). dasavleT indis arian. Tumca rodesac saxeoba iSviaTi xdeba,
frinvelTagan ufro endemuri frinvelebi (IV sxva saxeobebi ukve veRar aRweven evoluciur
faza) gadaSendnen 1950 wlidan an axla imyofe- upiratesobas masTan adaptirebisas da evolu-
bian gadaSenebis safrTxis winaSe, vidre far- ciuri zewola Semcirebul saxeobebSi Sedar-
Tod gavrcelebuli saxeobebis populaciebi ebiT iklebs. Tu es xdeba manamde, sanam saxeobis
(I da III fazebi). igive SeiZleba iTqvas mesame da kleba Zalian Sors wava, saxeoba SeiZleba kvlav
meoTxe fazis mgalobel frinvelebze havais gaizardos da daiwyos kunZulze gavrcelebis
kunZulebze. axali cikli. am movlenas rogorc Cans mra-
gavrcelebis xasiaTisa da taqsonomiuri valjer hqonia adgili. saxeobaTa gadanawileba
diferencirebis dakvirvebebidan Cven SeiZleba
davaskvnaT, rom ekologiuri da evoluciuri
8
procesebis drois masStabebi izrdeba Semdegi
TanmimdevrobiT: imigracia, evoluciuri dife-
6
renciacia, gadaSeneba. mimdinare an axlandeli
imigrantebi dasavleT indiSi avlenen mcire an
4
araviTar taqsonomiur diferenciacias da zo-
gierTi saxeoba afarTovebs Tavisi gavrcelebis
2
areals arqipelagSi yovel 10-50 weliwadSi
erTi kunZulis siCqariT. ar arseboben saxe- 0
obebi ,,napralebiT TavianT gavrcelebaSi, rac I II III IV
aRniSnavda im kunZulis populaciaTa gadaSene-
nax. 19-9 mgalobel frinvelTa populaciebis simWidrovisa
bas, romlebic ar iqnebodnen didad diferenci-
da ekologiuri gavrcelebis SedarebiTi indeqsebi dasavleT
rebulni kunZulebs Soris. faqti, rom gadaSene- indiSi, rogorc taqsonTa ciklis fazis funqcia. naxatebi
ba mohyveba kunZulebze xiluli evoluciuri efuZnebian iamaikaze, wm.lusiaze da wm. kitsze cxra saxis
cvlilebebis dawyebas, niSnavs, rom gadaSenebi- sacxovrebeli garemos aRweras. (After Ricklefs anc Cox 1978.)
449

cxrili 19-3 dasavleT indis da havais kunZulebze frinvelTa


populaciebis gadaSenebis tempi rogorc taqsonTa
ciklis fazis funqcia

ciklis PEperiodi
I II III IV

dasavleT indi

axlaxans gadaSenebuli an
safrTxeSi myofi populaciebis ricxvi 0 8 12 13

kunZulovani populaciebis mTliani ricxvi 428 289 229 57

gadaSenebuli an gadaSenebis safrTxeSi


0 2.8 5.2 22.8
myofTa procentuli maCvenebeli

havais kunZulebis Drepanoidae-s ojaxis CrCili


axlaxans gadaSenebulTa cixvi 2 2 9 7
kunZulovani populaciis mTliani ricxvi 23 12 12 10
gadaSenebulTa procentuli maCvenebeli 8 16 75 70
(From Ricklefs and Cox 1972; Hawaiian data from Amadon 1950.)

warmoadgens meoradi gavrcelebis cxad mag- (Jordon et al. 1987, Bowles and Whelan 1994, MacMahon
aliTs dasavleT indis kunZulebze. 1997). swored am Sexedulebidan ganviTarda aR-
marTalia, taqsonTa ciklebis scenari dgenis ekologia.
gansaxilvelia da man aRiareba ver hpova aRdgena moiTxovs ara marto cxovrebiseuli
gonivruli hipoTezis saxiTac ki zogierT bio- ciklis da ekologiuri principebis Rrma cod-
logs Soris (Pregill and Olson 1981), cxadia, rom nas, aramed aseve unars, gamoiyeno es codna
kunZulebi gvaZleven gadaSenebis Seswavlis ganzrax da kargad dagegmili nabijebisTvis,
karg saSualebas. is faqti, rom urTierToba- romlebic gamiznulni arian safrTxeSi myofi
ni ekologiuri ganawilebisa da geografiul saxeobebis an Tanasazogadoebebis traeqtoriis
gavrcelebas Soris SeiZleba dadgenil iqnas, Sesacvlelad (Bowles and Whelan 1994). ufro xSir-
niSnavs, rom gadaSenebuli kunZulovani popu- ad Zneli arCevnebi unda iqnas gakeTebuli imis
laciebis ,,duri populaciebi (saxeobani III da Taobaze, Tu romeli saxeobebi da Tanasazoga-
IV fazebSi) Tavad arian ekologiurad ufro ax- doebebi unda iqnan SenarCunebulni da rom-
los TavianT saboloo SlasTan, vidre I da II fa- lebi ara. am arCevnebs pirdapir konfliqtSi
zaSi myofi saxeobebi. amrigad, kursi, romelic mohyavT ekologiuri principebi da idealebi
iwvevs gadaSenebas, sul mcire, garkveulwilad mkaci gamoTvlebiT miRebul ekonomikur imper-
deterministuli da ganWvretadia. ativebTan, romlebic wonian savaWro qmedebaTa
fiskalur mogebas an saxlebis ganviTarebas
erTi saxeobis an ztanasazogadoebis SenarCu-
19.5 rodesac SenarCuneba SeuZlebeli nebis sargeblianobis winaaRmdeg, sargebliano-
xdeba, gamosavali xandaxan aRdgenaa bis, romelic xSirad Zneli gasacnobierebelia
im dros, rodesac ekonomikuri gadawyvetile-
SenarCunebis mizani aris Senaxva, magram xSir-
bebi miiReba (Brown 1994). maSasadame, aRdgena
ad degradacia da kleba imdenad Zlier pro-
moicavs ara marto samecniero samuSaoebs, ar-
gresirebs, rom SenarCuneba veRar funqcioni-
amed aseve organizacias, komunikacias da Ses-
rebs. amgvar SemTxvevebSi gaumjobesebisa da
abamisi politikuri da socialuri moTxovnebis
reabilitaciisken mimarTuli pirdapiri inter-
farglebSi muSaobas.
vencia xdeba saWiro. axlandel wlebSi ekolo-
aRdgenis ekologia, umetes wilad, yuradRe-
gebi emxrobian Sexedulebas, rom zogierT Sem-
bas amaxvilebs mTliani sacxovrebeli adgilis
TxvevaSi, saWiroa gakeTdes degradirebuli
da misi Semadgeneli biologiuri erTobebis da
ekologiuri sistemebis aRdgenis mcdeloba,
ara erTi populaciis aRdgenas. amis miuxedavad,
rac SeiZleba axlos maT bunebriv kondiciasTan
saxeobaTa xelaxali Semoyvana arealSi xSirad
450

aRdgeniTi proeqtebis mniSvnelovani nawilia. rodesac am procesSi ladnSaftis koncefciac


Cven ganvixilavT aRdgenis ekologiis am aspeqts CarTulia, fokusi farTovdeba da moicavs mo-
qvemoT mocemul kidev ramdenime nawilSi. sazrebas imis Sesaxeb, Tu rogor zemoqmedebs
sabinadro garemo individebis gadaadgilebaze
da populaciis sxva procesebze (ix. nax. 17-16).
19.6 metapopulaciis koncefcia ufro zustad rom vTqvaT, idealizebuli
mniSvnelovania konservaciul metapopulaciebi, rogoric levinsis modelSi
biologiaSi iyo warmodgenili (ix. Tavi 17), iSviaTad arsebo-
ben bunebaSi da amitom metapopulaciaTa konce-
adamianis ganviTarebasa da gavrcelebasTan da- fciis arakritikuli gamoyeneba veluri bunebis
kavSirebuli sabinadro garemos fragmentacia rezervebis ganviTarebaSi arasworia. mTlianad,
umTavresi mizezia mravali, safrTxis winaSe landSaftis maxasiaTeblebis gaTvaliswinebis
arsebuli saxeobis klebisa. amrigad, SenarCu- gareSe kerZod, imis gagebis gareSe, Tu rogor
nebis ZalisxmevaTa erT-erTi yvelaze sagangaSo zemoqmedebs garemo petCebs Soris urTierT-
gamowvevaTagani aris sivrcobrivad struq- moqmed arealSi qvepopulaciebs Soris indi-
turirebuli populaciis dinamikis gageba. es videbis gadaadgilebaze, mosalodneli ar aris,
sul ufro da ufro mniSvnelovani xdeba im rom ganviTardeba qmediTunariani rezervis
dros, rodesac ekologebs uxmoben TavSesaf- dizaini. SenarCundeba Tu ara saxeoba fragmen-
rebis Sesaqmnelad, sadac safrTxis winaSe arse- tirebul sabinadro garemoSi, damokidebulia
bulma saxeobebma unda iarsebon. metapopula- sabinadro petCebs Soris sivrcobriv urTier-
ciisa da landSaftis koncefciebi gvexmarebian Tobaze, petCebis SedarebiT zomaze, saxeobaTa
am gamowvevebTan midgomis formirebaSi ukanask- reproduqciul potencialsa da saxeobaTa ga-
nel wlebSi (Meffe and Carroll 1997a, McCullough 1996). fantvis unarze (Fahring and Marrian 1994).
SenarCunebis ekologiis didi nawili yur- veluri bunebis rezervebis dinamikis erTi
adRebas amaxvilebda rezervebTa atributebze, aspeqti, romelmac daimsaxura mniSvnelovani
romlebSic safrTxis winaSe arsebuli saxe- yuradReba, aris sabinadro derefnebis kon-
obebi unda SenarCundnen. rogorc wesi, amgvari cefcia. eseni warmoadgenen sqematurad viwro
rezervebi warmodgenilia sabinadro gare- isrebad an xazebad warmodgenil arealebs, rom-
mos kunZulebad da kiTxvebi ismis ZiriTadad lebic erTmaneTTan akavSireben petCebs. ko-
imis Taobaze, Tu ramdenad didi unda iyos es ridorebma SeiZleba xeli Seuwyon im petCebis
rezervebi, ra optimaluri forma unda hqodeT xelaxal kolonizacias, romelTa qvepopula-
maT da Tu rezervebi petCebis saxiT arseboben, ciebic gadaSendnen da amave dros, maT Seu-
ra sivrcobrivi urTierToba unda iyos maT So- ZliaT, Seamciron kidec naTesauri Sejvareba
ris. kunZulis biogeografiis Teoria (MacAr- metapopulaciaSi. Tumca, derefnebi qmnian ram-
thur and Wilson 1963, 1967), romelsac Cven ufro denime potenciur siZnelesac (Simberloff and Cox
detalurad 29-e TavSi ganvixilavT, istori- 1987, Hanski and Simberloff 1997, Wiens 1997). kavSireb-
ulad gvawvdis Teoriul safuZvels amgvari ma petCebs Soris marTlac SeiZleba xeli Seu-
azrovnebisTvis. Teoriis ZiriTadi maxvili ga- wyon petCebs Soris inidvidebis gadaadgilebas,
keTebulia imaze, Tu rogor narCundeba saxe- magram maT aseve SeiZleba dauSvan mtaceblebisa
obaTa simdidre (saxeobaTa ricxvi) kunZulTa da daavadebebis gadaadgilebac. metic, deref-
sistemaSi, romlebzec xdeba imigraciac da nis arseboba ar iZleva imis garantias, rom ini-
romlebzec saxeobebi SeiZleba gadaSendnen vidTa gadaadgilebas saerTod eqneba adgili.
kidec. radganac kunZulis biogeografiis mod- magaliTad, koridoris sabinadro SeiZleba ar
elis umTavresi fokusi aris saxeobaTa simdi- iyos Sesaferisi garkveuli saxeobisTvis.
dre da ara gakrveuli populaciis dinamika,
isini nakleb damakmayofilebelia SenarCunebis
Teoriis safuZvlad yofnisTvis. amis gamo, maT
19.7 aRdgeniTi gegmebi damyarebulia
adgili dauTmes metapopulaciaTa koncefcias,
arsebuli saxeobebis sasicocxlo
rogorc SenarCunebis ekologiis gamorCeul
ciklis maxasiaTeblebze safrTxis
Teoriul CarCos (Hanski and Simberloff 1997, Wiens
1997). metapopulaciis koncefcia yuradRebas
winaSe
amaxvilebs izolirebul petCebSi saxeobaTa aSS-s mTavrobis gankarguleba safrTxis wi-
simdidrisgan moSorebiT imis dinamikaze, Tu naSe arsebuli saxeobebis gadarCenis Sesaxeb
rogor arian petCebi dakavSirebuli da agreTve moiTxovs, rom ganviTardes aRdgeniTi geg-
qvepopulaciebis mTliani wyebis SenarCunebaze. ma yoveli saxeobisTvis, romelic imyofeba
451

safrTxis winaSe arsebul saxeobaTa siaSi. ro- obebis sabinadro garemos guldasmiTi kvlevis
gorc wesi, es gegmebi mzaddeba ekologTa gun- moTxovnebi saWiroa imis gansasazRvrad, Tu
dis da sxvaTa mier, rogoricaa industriis an rogor davicvaT sabinadro garemo da popula-
samTavrobo saagentoebis warmomadgenlebi, ciebi kolonizaciis alternatiuli adgilebis
romlebic SeiZleba dainteresebulni iyvnen povnisas. safrTxis winaSe mdgari saxeobis
saxeobaTa an maTi sabinadro garemos adgilm- populaciis maxasiaTeblebis gageba arsebiTi
debareobiT. aRdgeniTi gegma moicavs saxe- mniSvnelobisaa. iseTi maxasiaTeblebi, rogori-
obaTa garTulebuli mdgomareobis analizs da caa simWidrove, asakobrivi ganawileba, imigra-
gvTavazobs misi gamosworebis strategias. geg- ciis da emigraciis tempebi da Sobadobisa da
ma iseve, rogorc wesi, moicavs saxeobaTa Senar- sikvdilianobis doneebi, warmoadgenen funda-
Cunebis xarjebisa da mogebaTa analizs. gegmis mentur informacias, romelsac efuZneba aRd-
samecniero safuZveli emyareba saxeobaTa bune- geniTi gegma. amasTan, populaciaSi genetikuri
briv istorias. cvlilebis garkveuli Sefaseba, rogorc wesi,
gamoiTvleba imisTvis, rom gansazRvros genebis
fiqsaciis albaToba da naTesauri Sejvarebis
problemebi. da bolos, SemTxvevaTa umetesoba-
populaciaTa sicocxlisunariano- Si arsebiTi mniSvnelobisaa saxeobaTa ZiriTadi
bis analizi bihevioristuli ekologiis gageba. terito-
riulobis xarisxi, arSiyobisa da dawyvilebis
nebismieri aRdgeniTi gegmis mniSvnelovani
moTxovnebi da ZiriTadi furaJuli qceva am ti-
nawili aris imis albaTobis Sefaseba, SesaZle-
pis informaciis magaliTebia.
belia Tu ara safrTxis winaSe arsebuli saxe-
Tumca ekologiuri urTierToba ar aris
obis SenarCuneba, Tu specifikuri aRdgeniTi
sakmarisi. gegma moicavs informacias im eko-
gegma Sesruldeba. amgvar Sefasebas ewodeba
nomikuri Zalebis Sesaxeb, romlebic gavlenas
populaciis sicocxlisunarianobis analizi
axdenen saxeobaTa resursebsa da sabinadro
(PVA) (Gilpin and Soul 1986, Shaffer 1990). minimalu-
garemoze, saxeobebis socialur da kulturul
rad sicocxlisunariani populaciis zomis idea
damokidebulebaze, im sabinadros Sesaxeb, sadac
(ix. seqcia 14.5) mWidrodaa dakavSirebuli popu-
isini binadroben da informaciaze politikuri
laciis sicocxlisunarianobis analizis konce-
klimatis Sesaxeb, romlis farglebSic unda
fciasTan. radganac PVA SedarebiT axali mid-
imoqmedos aRdgeniTma gegmam. mTeli am infor-
gomaa, is SeiZleba daxasiaTebul iqnas rogorc
maciis Sejameba aRdgeniT gegmaSi aris varjiSi
Sefasebis strategia da ara samecniero nabij-
riskis xarisxis SefasebaSi, rac moiTxovs mniS-
Ta wyeba. procesi moicavs sam mizans. pirveli,
vnelovan organizaciul unars (Clark and Cragun
standartulad iTvleba minimalurad sicocx-
1994). modiT, ganvixiloT informacia miRebuli
lisunariani populaciis zoma, romelsac didi
erTi safrTxis winaSe arsebuli saxeobis popu-
xniT arsebobis 90%-iani an ufro meti Sansi
laciis sicocxlisuanrianobis analizidan.
aqvs, rac wesiT asobiT wlebiT izomeba. meore,
PVA iRwvis, gansazRvros, ra minimaluri si-
cocxlisunariani populaciis zoma aris saWiro
tyis karibus PVA
imisTvis, rom saxeobam iarsebos mniSvnelovani
Carevis ararsebobis pirobebSi. da bolos, PVA tyis karibu (Rangifer tarandus caribou) (nax.
miznad isaxavs, daadginos aRdgeniTi proce- 19-10) erT dros ikavebda mTliani borealuri
durebi, romlebic SeinarCuneben genetikur tyis areals CrdiloeT amerikaSi, vrceldeboda
cvalebadobas populaciaSi. ra didi tbebis arealSic, saxeoba arCevda mom-
populaciis sicocxlisunarianobis anal- wifebul borealur tyes, sadac is ZiriTadad
izi moicavs yvela saxis informaciis ganxilvas, ikvebeba srsviliT, Tumca saxeobis furaJuli
romelic relevanturia kiTxvis niSnis qveS md- ekologia kargad ar aris Seswavlili. karibu ew-
gari saxeobis istoriasa da momavalTan. amisT- eva individualur cxovrebas, atarebs ra Tavisi
vis mniSvnelovani ekologiuri informaciaa sicocxlis umetes dros saxeobis sxva wevrebi-
saWiro. informacias filogenezuri istoriisa sgan moSorebiT, rogorc Cans, mtaceblebis
da saxeobebis sistematuri urTierTobis Ses- yuradRebis miqcevis Tavidan asarideblad
axeb SeuZlia dagvexmaros, vipovoT evoluci- (Bergerud 1980). adreuli 1800-iani wlebidan
uri cvlilebis tempi saxeobebSi da misi sabi- saxeoba gaqra misi gavrcelebis arealis TiTq-
nadro upiratesobebisa da sasicocxlo ciklis mis mTliani samxreT nawilidan, rac erT dros
urTierToba dakavSirebul saxeobebTan. saxe- moicavda miCigans da samxreT ontarios. kana-
452

ciaTa aRdgenaze zemo tbis arealSi. darCenil


karibuTa jogebi Tavs iCenen zemo tbis Crdilo
sanapirosTan samxreT ontarioSi (nax. 19-11).
saxeoba warmatebiT iqna xelaxla Seyvanili sam
adgilas, yoveli maTgani ganlagebuli iyo zemo
tbasTan, sadac ar arian TeTrkudiani irmebi da
mtaceblebi. xelaxali Seyvanis kidev erTi mcd-
eloba warumateblobiT dasrulda.
aseve xorcieldeba mcdelobebi tyis kari-
bus Sesayvanad aSS-Si an zemo erovnul tyeSi an
voiajeris erovnul parkSi (ix. nax. 19-11; Gogan et
al. 1990, Gogan and Cochrane 1994). amgvari xelaxali
kolonizebis dagegmva da danergva dakavSire-
nax. 19-10 tyis karibu (Rangifer tarandus caribu). bulia politikur siZneleebTan. CarTuli unda
(p.j.p. goganis naboZebi foto)
iqnan federaluri, saStato da provinciuli
saagentoebi kanadidan da aSS-dan. mTelma rig-
ma kerZo dajgufebam gamoxata daintereseba
daSi saxeoba TandaTan ixevda CrdiloeTisken,
dagegmili xelaxali kolonizebis saqmeSi, Tum-
qreboda ra Tavisi gavrcelebis arealis didi
ca iurisdiqcia cxovelebze, romlebic Semov-
nawilidan (Bergerud 1974, Gogan and Cochrane 1994).
len kanadidan da darCebian aSS-Si, ekologiuri
tyis karibus kleba albaT miewereba faqtorTa
gamowvevac aranakleb SemaSinebelia. rogor da-
kombinacias, maT Sorisaa tyis gaCexvebisa da
vicvaT axalSemoyvanili individebi daavadebi-
xanZrebisgan sabinadros Semcireba, momatebu-
sa da mtaceblebisgan, sad miviRoT individebi
li nadiroba, mglebis (Canis lupus) momatebuli
xelaxali kolonizebisTvis, sabinadro garemos
mtacebloba, romlis populaciac bolo wlebSi
xarisxi da minimalurad sicocxlisunariani
gaizarda da meningealuri tvinis matlis (Pare-
populaciis zoma, yvelaferi es gaTvaliswineb-
laphostrongys tenuis) invazia, daavadeba, ro-
uli unda iqnas. Semafasebeli samuSao sqema xe-
melic gadaaqvs TeTrkudian irems (Odocoileus
laxali kolonizaciisTvis zemo tbis arealSi
virginianus), romelmac gaafarTova Tavisi
mocemulia nax. 19-12-Si. dagegmvis procesebi
gavrcelebis areali CrdiloeTisken karibus
moicaven erTdroulad politikuri da ekolo-
mier dakavebul areebSi.
giuri gamowvevebis gaTvaliswinebas. naxati
mravali Zalisxmeva xorcieldeba imisTvis,
kargad warmoadgens imas, Tu rogor xorcield-
rom daabrunon tyis karibu Tavisi gavrcelebis
eba aRdgeniTi dagegmva.
arealis garkveul nawilebSi. erTi Zalisx-
meva yuradRebas amaxvilebs karibus popula-

jeims bei

nax. 19-11 tyis karibus


(Rangifer tarandus cari-
bu) populacia samxreT on-
tyis tba nipigonis tba
tarioSi, kanada. wyvetili
xazi aRniSnavs saxeobaTa
ontario
gavrcelebis arealis samxreT
fiqis kunZuli nawils. darCenili jogebis
adgilmdebareoba aRniSnu-
nacionaluri parki
voiajeurovis kunZuli roiali garnitua pennisula lia varskvlaviT. jogebi
nacionaluri parki warmatebiT iqna Seyvanili
tba superioris provinciuli parki
ba
is t samkuTxedebiT aRniSnul adg-
ior viCipikotenis monterealis kunZuli
ilebSi. xelaxali Semoyvanis
r
pe kunZuli
su adgili aRniSnulia didi Savi
minnesota wriT. (After Gogan and Cochrane
miCigani
1994.)
viskonsini
453

19.8 genetikuri mravalferovnebis genetika da mcenareTa SenarCuneba


marTva SenarCunebisa da aRdgenis mcenareebSi Sejvarebis sistemaTa mraval-
arsebiTi nawilia ferovnebis gamo, mcire populaciebSi ge-
mravali iSviaTi da safrTxeSi myofi saxeoba netikuri mravalferovnebis SenarCuneba an
Tavs iCens mcire populaciebad. ra gamowvevebi Semoyvanil populaciebSi genetikuri cvli-
arsebobs genetikuri mravalferovnebis menej- lebis Segroveba rTulia (Fenster and Dudash 1994,
mentisas saxeobaTa gaumjobesebisa da aRdgenis Weller 1994). yvavilovan mcenareTa umravlesoba
procesebSi? hermafroditia, awarmoeben ra mamr da mdedr
454

gametebs erTsa da igive yvavilSi an imave mce- bis mier ar iwarmoeboda arc erTi sicocxlisu-
naris sxvadasxva yvavilebze. marTalia, yvavi- nariani Tesli 1970-iani wlebis ganmavlobaSi da
lebSi mTeli rigi adaptaciebia ganviTarebu- zogi mcenare gadayvanil iqna baRebSi Senaxvisa
li, TviT ganayofierebis Tavidan asarideblad da kvlevisTvis. 1985 wels daiwyo kvlevebi ili-
(saxelad TviTdamtverva), mravali saxeoba noisis mcenareebis ohaioSi darCenil sam mcire
mainc ganicdis TviTdamtvervas, romelmac Sie- populaciasTan Sesadareblad. genetikurma kv-
Zleba gamoiwvios metad gamanadgurebuli gene- levebma gamoavlines TxuTmeti dawyvilebadi
tikuri cvlileba mcire populaciebSi. tipis arseboba ilinoisisa da ohaios popula-
TviT ganayofierebis Sesamcirebeli erTi ciebSi. magram ilinoisis yvela mcenare erTi
adaptacia Teslis warmomqmnel mcenareebSi da imave dawyvilebadi tipis aRmoCndnen da Se-
aris TviTsteriluroba, romlis saSualebiTac sabamisad, TviTsterilurni. amasTan, ohaioSi
TviTdamtverva Tavidan aris acilebuli but- gamokvleuli sami populaciidan, gavrcelebis
kosa da mtvrianas Soris biologiuri SeuTavse- erT adgilas aRmoaCnda erTi dawyvilebadi tipi
blobis saSualebiT (de Nettancourt 1977, Mulcahy and (DeMauro 1993). demaurom miiCnia, rom ilinoisis
Mulcahy 1985). TviTsteriluri mcenareebi Sedge- populacia erT dros ekuTvnoda eqstensiur
bian dawyvilebadi tipebis saboloo ricxvebi- metapopulacias, sadac gafantva sakmarisi iyo
sgan, romelTagan TiToeuls, gansxvavebuli erTi dawyvilebadi tipis adgilobrivi popula-
wyeba aqvs TviTsteriluri alelebisa, romelT- ciisTvis sxva dawyvilebadi tipis individTan
ac S-alelebi ewodebaT. ori mcenare erTi da Sesajvareblad. rodesac metapopulacia gauCi-
igive S-aleliT SeuTavsebelia da ar warmoqm- narda, darCenilma adgilobrivma populaciam
nis Tesls. amgvar sistemebSi genetikuri mra- veRar SeZlo Teslis gamoReba radgan aRar arse-
valferovnebis SenarCuneba damokidebulia sx- bobda SeTavsebadi dawyvilebadi tipi. radganac
vadasxva S-alelebis ricxvze. did populaciebSi mcenares SeuZlia vegetaciuri zrda, adgilo-
mosalodnelia, rom iarsebebs mravali konkuri- brivma populaciam SeZlo, SeenarCunebina Tavi
rebadi dawyvilebis tipi, magram genetikurma drois garkveuli periodis ganmavlobaSi. ro-
dreifma SeiZleba gamoiwvios SedarebiT cota gorc demauro aRniSnavs, is ukve gadaSenebuli
dawyvilebis tipis arseboba mcire populacieb- iyo, sanam ukanaskneli individi mokvdeboda.
Si. iSviaTi da safrTxeSi myofi mcenareebisTvis tbispira gvirilis aRdgeniTi gegma
TviTsteriluri sistemebi qmnian SenarCunebis moiTxovda ori populaciis dadgenas, romlidan
siZneleebs, rogorc gviCvenebs tbispira gviri- TiToeuls, eqneboda minimalurad sicocxlisu-
las magaliTi. nariani populaciis zoma, daaxloebiT 1000 mce-
tbispira gvirila (Hymenoxys acaulis; Glabra) naris odenobiT. esaa ricxvi, romelic daadgina
sakmaod farTod gavrcelebuli xmeleTis saxe- populaciis sicocxlis unarianobis analizis
obis Hymenoxys acaulis-s nairsaxeobaa da Astera- da sasicocxlo ciklis kvlevebma. ganisazRvra,
ceae-Ta ojaxis wevria, romelic Seicavs iseT rom populaciis es zoma Seasrulebda buferis
nacnob mcenareebs, rogoricaa mzesumzira, rols mcenareebSi genetikuri cvlilebis karg-
narSavi, babuawvera da qrizanTema. (mcenareTa vis winaaRmdeg. gegmis kidev erTi mizani iyo
taqsonomiuri nomenklaturis konvenciebis Tanabrad warmoeCina rogorc ilinoisis, ise
Tanaxmad nairsaxeobis saxeli unda iyos mice- ohaios populaciebi. populaciis genetikuri
muli aRniSnvna glabra-Ti, rac mihyveba gvarsa struqturis gamo, transplantaciisTvis gan-
da saxeobas.) Hymenoxys acaulis gavrcelebulia kuTvnili individebi warmoSobili unda yo-
dasavleT kanadis did nawilSi aSS-s did vake- filiyvnen F1 hibridis Teslidan ilinoisisa da
mde da aRwevs texasamde. tbispira gvirila ohaios populaciaTa sazRvarze da veluri Tes-
(nairsaxeoba glabra) moipoveba mxolod sami lidan ohaiosa da ontariodan. am transpaln-
mcire populaciis saxiT, aqedan ori, ontari- taciebis efeqturobaze saintereso optimizmi
oSi da erTi CrdiloeT ohaioSi eris tbasTan arsebobs. imis miuxedavad, rom sikvdilianoba
(nax. 19-13), sadac is izrdeba mxolod mSral Zalian maRali iyo, gadarCenilma mcenareebma
adgilebSi, dolomitian da kirqvian niadagebze iyvaviles da agrZeleben zrdas.
an mSral xreSian preriebSi (DeMauro 1994).
demauro (1994) aRwers tbispira gvirilas
populaciebis axlandel istorias ilinoissa cxovelebis gamravleba tyveobaSi
da ohaioSi. ilinoisis populacia TiTqmis saer-
tyis karibus da tbispira gvirilas SemTxveva-
Tod gadaSenda adreuli 1970-iani wlebisTvis,
Si, sicocxlisunariani populaciebi marTalia,
Semcirda ra daaxloebiT 30 mcenaremde, romle-
mcirericxovania da safrTxis winaSe arian, ar-
bic sam mcire petCSi arsebobdnen. am mcenaree-
455

nax. 19-13 iSviaTi da safrTxeSi myofi


tbispira gvirilebis (Hymenoxys acaulis nair-
arsebuli saxeoba glabra) populaciaTa gavrceleba.
superioris tba dResac rCeba ramdenime darCenili individi
aRmofxvra
ilinoisis populaciaSi, magram radganac
isini erTi dawyvilebis tipis arian da ar
SeuZliaT Teslis warmoqmna, maTi populacia
arsebiTad gadaSenebulia. (From DeMauro 1994.)
huronis da
na
vinsqonsin tba , ka
r io
miCiganis tba

ta
on

miCigan

ohio

illinois indiana

seboben TavianTi istoriuli gavrcelebis are- tyveobaSi gamravlebis programis warmateba


alis nawilSi. amrigad, SenarCunebis Zalisxmeva damokidebulia qcevisa da fiziologiis yvela
yuradRebas amaxvilebs veluri populaciebis aspeqtis SenarCunebaze, romlebic mocemuli
SenarCunebaze da individebis transferze am saxeobis unikalur maxasiaTeblebs warmoad-
populaciebidan ufro xelsayrel adgilebSi. genen. yvelaze gamomwvev mizanTagani aris pop-
am SemTxvevebSi, genetikuri mravalferovnebis ulaciaSi genetikuri cvlilebis SenarCuneba
SenarCuneba damokidebulia bunebriv popula- da SesaZleblobis SemTxvevaSi misi gaZliere-
ciebSi genetikur cvlilebaze da axali popula- bac ki. es gamowveva kidev ufro Zneli xdeba im
ciebis Segrovebis unarze, romlebic ireklaven faqtis gamo, rom kandidat populaciaTa um-
am mravalferovnebas. saubedurod, zogierTi ravlesoba metwilad ukve ganadgurebuli da
organizmis bunebrivi populaciebi imdenad inbredulia. tyveobaSi mobinadre populaciis
mcire da safrTxis winaSea, rom faqtiurad uc- genetikuri mravalferovnebis SenarCunebis
nobia, Tu riT unda daiwyos aRdgeniTi procesi. problema Seicavs rogorc mcire populaciidan
floriduli pantera (Felis concolor coryi) amoRebuli daWerili nawilisgan populaciis
magaliTad, axla warmodgenilia 50-ze nakle- konstruirebis saWiroebas, ise Tavad tyveobis
bi individiT samxreT floridaSi. Savfexiani viTarebas, romelsac Semohyavs axali seleqci-
qrcvini, kaliforniuli kondori da wiTuri uri faqtorebi, rasac SeuZlia, Secvalos
mgeli amgvar magaliTebs warmoadgenen. xSirad datyvevebuli populaciis evoluciuri traeq-
amgvari saxeobebis SenarCunebis erTaderT sa- toria. leisi (1994) gvTavazobs am ukanaskneli
Sualebas warmoadgens tyveobaSi gamravlebis problebis karg magaliTs. rodesac antilo-
programebi, sadac gareul cxovelebs iWeren da pebi TavisuflebaSi raRacisgan frTxebian,
ajvareben imisTvis, rom warmoqmnan naSierebi, isini swrafad scildebian gamRizianebels da
romlebic kvlav SeiZleba gaSvebulni iyvnen garbian sapirispiro mimarTulebiT garkveul
bunebaSi (Lacy 1994). amgvari programebi Zneli, manZilze, Semdeg Cerdebian da xelaxla akvird-
ZviradRirebuli da zog SemTxvevaSi, arapraq- ebian SemTxvevas. es qceva aSkarad aris adapta-
tikulia. magaliTad, floridis panteris pop- cia iseT Ria adgilebSi mtaceblebis Tavidan
ulaciis sicocxlisunarianobis analizi gu- asacileblad, rogoricaa vakeebi, sadac anti-
lisxmobs, rom darCenili populacia zedmetad lopebi binadroben. qceva ar aris adaptaciuri
mcirea da zedmetad inbreduli, rom gauZlos zooparkis tyveobaSi, sadac antilopa SeiZleba
aRdgeniT Zalisxmevas (Seal and Lacy 1989). pirdapir galias an kedels Seaskdes da serio-
456

zulad daziandes. individebi romlebic Ta- amerikuli yarsayis Semoyvana


visuflebaSi ar avlenen gaqceviT reaqciebs, kanadis preriebSi
uaryofiTad iqnebian gadarCeuli, radgan isini
amerikuli yarsayi (Vulpes velox) aris mcire zomis
ufro advilad gaxdebian mtacebelTa msxver-
mela, romelic istoriuad binadrobda dasav-
pli, vidre maTi Tanamejogeebi, romlebic garb-
leT aSS-s centralur nawilSi da samxreT al-
ian. zooparkebSi piriqiT, amgvari individebi
bertasa da saskaCevanis preriebSi kanadaSi.
seleqciur upiratesobaSi iqnebian da Sedegad
mela gauCinarda kanadidan adreul 1930-ian
adgili eqneba antilopebis jogis evolucias
wlebSi da misi gavrcelebis areali gadaadg-
gansxvavebuli bunebrivi qceviT. Tu am cxove-
ilda samxreTisken am drois ganmavlobaSi, up-
lebs velur bunebaSi gavuSvebT, mosalodnelia,
irvelesad preriaTa ekosistemis ganadgurebis
rom isini Zalian cudad gadarCebian. Zalian
gamo, rac gamowveuli iyo saflis meurneobis
mniSvnelovani Zalisxmeva Catarda im teqnolo-
ganviTarebis gamo. axla amerikuli yarsayis
giaTa ganviTarebisTvis, rom Semcirebuliyo
gavrceleba Semofarglulia vaiomingis, ne-
amgvari araadaptirebadi genetikuri cvlileba
braskas, kolorados, kanzasis, niu mexikos da
(e.g., Foose and Ballou 1988, Lacy 1994).
texasis vakeebSi (nax. 19-14). es areali mde-
bareobs monaTesave saxeobis amerikuli meliis
(Vulpes macrotis) gavrcelebis arealis Crdilo-
19.9 aRdgena xSirad saxeobaTa
eTiT. amerikuli yarsayi nadirobs mcire Zu-
xelaxal gacnobas gulisxmobs
Zumwovrebze da frinvelebze, romlebsac isi-
rogorc zemoT vnaxeT, safrTxis winaSe ar- ni ZiriTadad Rame iWeren. isini Tavad arian
sebuli saxeobebis aRdgena xSirad moicavs koiotebis (Canis latrans), berkutis (Aquila chrysae-
saxeobaTa xelaxal Semoyvanas misi adreuli tos) da maCvebis (Texidea taxus) msxverpli.
gavrcelebis arealis farglebSi. SeiZleba karbinma da sxvebma (1994) mogvawodes im
aseve iqnas gamoyenebuli arsebuli populaciis programis SesaniSnavi aRwera, romelic ganx-
gazrda datyvevebuli gamravlebadi jogidan an orcielda amerikuli yarsayis xelaxla Sesayva-
gavrcelebis sxva adgilebSi Semonaxuli sxva nad albertasa da saskaCevanSi da rasac Cven aq
populaciebidan. mogawodebT. populaciis sicocxlisunariano-
xelaxali Semoyvanis programebi ramdenime bis farTo kvleva Seicavda xelaxali gacnobis
problemis winaSe dganan. pirveli, unda gan- sam SesaZlo adgils da Seyvana daiwyo 1987 wels.
isazRvros gaSvebis adgilebis garemo piro- zogi gaSvebuli cxoveli miRebuli iyo tyveo-
bebi Seinaxaven Tu ara gaSvebul inividebs. tyis baSi gamravlebis programebidan, romelic daw-
karibus SemTxvevaSi (ix. seqcia 19.7), es pirobebi yebuli iyo saxeobaTa axalandeli gavrcelebis
moicaven mtaceblebisa da daavadebaTa arse- arealis CrdiloeT nawilSi (uaiomingi, kolo-
bobas. mraval SemTxvevaSi, faqtorebi, romle- rado da samxreT dakota) daWerili individebi-
bic iwveven gavrcelebis arealis garkveuli sgan. sxva cxovelebi ayvanilni iyvnen pirda-
nawilidan saxeobaTa aRmofxvras, rogoricaa pir am arealidan da gadayvanilni iyvnen axali
sabinadro garemos fragmentacia an egzoti- Seyvanis adgilebSi. gaSvebuli cxovelebis did
kuri saxeobebis arseboba, SeiZleba kvlav iqnas nawils mimagrebuli hqondaT radio aparatebi
SenarCunebuli, ra SemTxvevaSic saWiro xdeba ise, rom SesaZlebeli yofiliyo maTi gadaadg-
garkveuli SeTavseba am faqtorebTan. sxva Sem- ilebis monitoringi. gamoyenebul iqna ori saxis
TxvevebSi, saxeobebi SeiZleba dakargul iqnan gaSvebis strategia. zog SemTxvevaSi cxovelebi
arealidan unikalur movlenaTa seriebis Sede- gadayvanilni iqnen gaSvebis adgilze da mo-
gad, rogoricaa sastiki gvalva, romelsac mo- Tavsebulni preriaSi konstruirebul SemoRo-
hyveba swrafi zrda romelime mtaceblis popu- bil arealSi. meliebma am arealebSi ramdenime
laciaSi (gaixseneT dedali roWos SemTxveva 19.1 Tve dayves, sanam gamravldebodnen, ris Sem-
nawilSi) da maTi xelaxali Semoyvana SeiZleba degac zrdasrulebi da axalgazrdebi gauSves
ufro metad iseTi populaciis damkvidrebis bunebaSi. am saxis gaSvebis strategias ewodeba
sakiTxi iyos, romelic aWarbebs minimalurad rbili gaSveba. SemTxvevaTa umetesobaSi meli-
sicocxlisunariani populaciis zomas. xelaxa- ebi ubralod gadaiyvanes gamravlebis adgili-
li Semoyvanis siZneleebi gadalaxul iqna mTel dan an wyaro populaciidan xelaxali Seyvanis
rig SemTxvevebSi, rogorc Cven vnaxeT. modiT, adgilas, sadac isini gauSves. es strategia cno-
erTi programa SedarebiT detalurad ganvixi- bilia intensiuri Seyvanis saxeliT. aRmoCnda,
loT. rom ar iyo aranairi gansxvaveba gadarCenaSi
gaSvebis or models Soris.
457

nax. 19-14 amerikuli yarsayis (Vulpes velox)


gavrcelebis areali. xelaxali Semoyvanis
kandidati adgilebi samxreT albertasa da sas-
katCevanSi arian aRniSnuli cifrebiT 1-4-mde.
monaTesave saxeobis amerikuli mela (Vulpes mac-
rotis) binadrobs amerikuli yarsayis samxreTiT.
(From Carbyn et al. 1994.)

xelaxali Seyvanis programis Sedegebi da- aq Cven ganvixileT rigi mniSvnelovani


maimedebelia. cxrili 19-4 gvawvdis reziumes sakiTxebisa SenarCunebisa da aRdgenis Taobaze,
155 intensiurad Seyvanili meliis gadarCenisa, romlebic dakavSirebulni arian populaciis
romlebzec morgebuli iyo radio gadamcemebi. dinamikasTan. sxva midgomebi SenarCunebasTan
bunebaSi daWerili inividebi gacilebiT ukeT dakavSirebiT aseve mniSvnelovania. xSirad sa-
binadrobdnen, vidre isini, romlebic movidnen survelia mTliani Tanasazogadoebebis an eko-
tyveobaSi gamravlebis jgufebidan. gaSvebis sistemebis SenarCuneba an aRdgena. marTlac,
droc aseve axdenda gavlenas tyveobaSi gazrdi- rogorc ukve vaxseneT zemoT, saxeobaTa xe-
li meliebi gadarCenaze. koiotebis, gaSvebul laxali Semoyvanis Sesaxeb Cveni msjelobisas,
meliebze cnobili monadireebis mtaceblobis saWiroa imaze zrunva, rom xelaxali Seyvanis
gavlena Seadgenda daaxloebiT erT mesameds. adgilis ekologiurma pirobebma Seinaxon xe-
axlandeli populaciis gansazRvruli zoma ar- laxla Semoyvanili populacia. es moiTxovs
ealSi aris 150-225 (Carbyn et al. 1994). ufro zus- codnas ara marto saxeobis ekologiuri Tvise-
tad rom vTqvaT, jer kidev ucnobia daimkvi- bebisa, aramed aseve mcenareebisa da cxovelebis
drebs Tu ara saxeoba permanentul sabinadros maxasiaTeblebisa xelaxali Seyvanis adgilebSi.
am arealSi. aRdgenaSi dainteresebulTa erT-erTi yvelaze

amerikuli yarsayebis (Vuples velox) gadarCena araintensiuri


cxrili 19-4 da intensiuri Seyvanis Semdeg

gaSvebis radio gadamcemianTa gadarCena


strategia ricxvi 6 Tvemde 12 Tvemde 24 Tvemde
rbili 45 25/45 = 55% 14/45 = 31% 6/45 = 13%

magari 155 52/155 = 34% 20/117 = 17% 5/43 = 12%

(From Carbyn et al. 1994.)


458

mniSvnelovani daintereseba aris biomraval- ufro detalurad ganxiluli iqneba wignis me-
ferovnebis SenarCuneba, rac yvelaze martivad eqvse nawilSi TanasazogadoebaTa ekologiaze
saxeobaTa ricxviT izomeba (saxeobaTa simdi- saubrisas. Cven xelaxla ganvixilavT SenarCu-
dre). ekologiuri mravalferovnebis principi nebisa da aRdenis ideebs am konteqstSi.

daskvna
5. populaciaTa moqniloba aris dro, rac
1. gadaSeneba bunebrivi procesia. namarxi
sWirdeba populacias wonasworobasTan dab-
monacemebi gviCveneben, rom globaluri ga-
runebisTvis mas Semdeg, rac igi gadaxrilia
daSenebis movlenebs, egreT wodebul masobriv
wonasworobidan garemos darRvevebis gamo.
gadaSenebas, adgili hqonda sul mcire, or-
xangrZliv sicocxlisunarian cxovelebs sxe-
jer ukanaskneli 570 wlis ganmavlobaSi. zogs
ulis didi zomiT, rogorc wesi, dabali moqni-
sjera, rom Cven axla vimyofebiT kidev erTi
loba aqvT, vidre xanmokle sicocxlisunarian,
masobrivi gadaSenebis procesis Sua periodSi,
patara sxeulis cxovelebs.
romelic adamianis saqmianobiTaa gamowveuli.
adamianebis mier gamowveul gadaSenebas anTro- 6. kunZulebze arsebuli populaciebis kvleva
pogenuli gadaSeneba ewodeba. fonobrivi gulisxmobs, rom populaciebi gaxdnen ufro
gadaSeneba aris darRvevebis dabali done, rac mgrZnobiare gadaSenebisadmi, rodesac isini
umetesoba populaciebs axasiaTebT. progresireben taqsonTa ciklSi. miCneulia,
rom saxeobaTa konkurentuli unari mcirdeba
2. gadaSeneba SeiZleba gamowveuli iyos iseTi populaciis asakTan erTad.
Zlieri gamRizianeblebis mier, rogoricaa
vulkanuri amofrqveva, xanZrebi an wyaldido- 7. konservaciuli biologiis mizani aris bune-
brivi samyaros sabinadro garemosa da geneti-
bebi. SeiZleba gamowveuli iyos erTi saxeobis
kuri mravalferovnebis SenarCuneba. aRdgenis
mier meoris zedmeti eqspluataciiT da popu-
ekologia aris damatebiTi qvesfero ekolo-
laciaTa iseTi interaqciebiT, rogoricaa
giisa, romelic iyenebs ekologiur principebs
mtacebloba da konkurencia. adgilobrivi saxe-
safrTxeSi arsebuli saxeobebis strategiebis
obebis gadaSenebas SeiZleba adgili hqondes,
dasanergad da ekosistemebis gaumjobesebis
rodesac ara adgilobrivi mcenare an cxoveli
daxmarebisTvis.
Semoyvanilia maT garemoSi. adamianebi iwveven
gadaSenebas zedmeti eqspluataciiT da sabi- 8. radganac Senaxvis problemebi warmoSobilia
nadro garemos ganadgurebiT. sabinadro garemos fragmentaciisgan, metapop-
ulaciis koncefcia centraluri sakiTxi gaxda
3. mcire populaciebi, rogorc wesi, ga-
konservaciul biologiaSi, Caanacvlebs ra kun-
daSenebis ufro didi riskis winaSe dganan
Zulovani biogeografiis Teorias SenarCunebis
vidre didi populaciebi. saxeobebi, romleb-
Teoriisa da praqtikis safuZvliT.
sac didi geografiuli gavrcelebis areali
aqvT, xSirad gadaSenebis naklebi riskis winaSe 9. populaciis sicocxlisunarianobis analizi
dganan, vidre saxeobebi, romlebic SezRudul- (PVA) aris imis gansazRvris procesi, gamoiwvevs
ni arian erT an or populaciamde. Tu ara garkveuli aRdgena da gaumjobesebis
strategia warmatebas.PVA moicavs informaci-
4. gadaSenebis albaToba SeiZleba winaswar
is ganxilvas populaciis sasicocxlo ciklis
iyos gansazRvruli Semdegi formulis gamo-
yvela aspeqtidan.
yenebiT p0 (t) = [ bt/(1+bt) ]N^N, sadac b aris Sobado-
bis done, N aris populaciis zoma da t aris dro. 10. mcire da safrTxis winaSe arsebuli saxeo-
gadaSenebis dro SeiZleba gamoTvlili iyos bebis genetikur mravalferovnebis menejmenti
Semdegi formulis saSualebiT gansakuTrebiT mniSvnelovania am saxeobaTa
T = 2/Vc [ (Kc 1/c) 1nK], sadac c = 2r/V 1 da V gadarCenisTvis. TviTsteriluroba mcenaree-
aris meryeoba zrdis Tandayolil temp r-Si. bSi xSirad iwvevs izolirebul populaciebs,
es gantoleba gviCvenebs urTierTobas gare- romlebsac aqvT mxolod erTi dawyvilebadi
moebiT cvlilebasa da populaciis zomas tipi. amgvari populaciebis aRdgena moiTxovs
sxva, gansxvavebuli dawyvilebadi tipebis mqone
Soris. did populacias, romelic ganicdis did
saxeobebTan Sejvarebas. araTavisufali gam-
garemoebiT stoqastikurobas, SeiZleba hqodes
ravlebis programebi gamoiyenebian iseT Sem-
gadaSenebis naklebi dro, vidre mcire popula-
TxvevebSi, romlebSic bunebrivi populaciebi
cias ufro stabilur garemoSi.
Zalian iSviaTi da did safrTxeSi myofni arian.
459

savarjiSoebi
1.vTqvaT, Tqven dgaxarT safrTxeSi Cavard- 3. gantoleba (19-1) gviCvenebs, rom Sobadobis
nili saxeobis dasacavi gegmis Sedgenis prob- b done da Sesabamisad, sikvdilianobis d done
lemis winaSe. saxeoba binadrobs safrTxeSi ar aris damokidebuli populaciis N zomaze.
arsebul arealSi Tqvens saxlTan axlos. gamoiyvaneT formula gadaSenebis albaTobisa,
gaakeTeT CamonaTvali yvela sxvadasxva indi- romelSic d mcirdeba maSin, rodesac popula-
vidisa, romelTa CarTvac mogiwevdaT am pro- ciis zoma izrdeba. grafikze gadaitaneT ga-
eqtSi, imisTvis, rom warmatebuli gagexadaT is. daSenebis albaToba N-is garkveul diapazonze.
ra gavlenas moaxdenda Tqven gegmebze momavali (miniSneba: daiwyeT martivi xazovani Semcire-
kongresis arCevnebi im olqSi, romelic Seicavs biT b-Si.)
am safrTxeSi arsebul areals? axseniT, ro-
4. (19-2) gantolebis gamoyenebiT gamoTvaleT
gor gamoiyenebdiT saxeobis Sesaxeb miRebul
im populaciis gadaSenebis dro, romelsac Sem-
ekologiur informacias (informacia, romelic
degi maxasiaTeblebi aqvs r = 1,2 K = 120 V =10.
Tqven miiRebuli geqnebaT savaraudod am wignis
5. biblioTekis an iseTi sxva wyaroebis gamo
dasrulebisas!) im damgegmavebTan Sexvedrebze,
yenebiT, rogoricaa World Wide Web (msoflio
romlebic Seicaven adgilobriv biznesisa da
qseli internetSi telekomunikaciebis saSu-
religiuri liderebs.
aleba) ipoveT informacia saxeobaTa Sesaxeb
2. dawereT gadaSenebis procesis axsna, rogor romlebisTvisac aRdgenis proeqti dagegmilia
zemoqmedeben adamianebi am procesze. dawereT an xorcieldeba. dawereT mokle reziume im
aseve anTropogenuli gadaSenebis SesaZlo gamowvevebisa, romlebic arsebobs garkveuli
efeqtebi, romelsac Tqven warudgenT Zalau- saxeobis SenarCunebisa da mimoxilva mid-
flebiani senatoris kongresul Stabs. gomebisa, romlebic dagegmili an ganxorciele-
bulia.
460
461

nawili 5

populaciebis
interaqciebi
462

m
eoTxe nawilSi Cven vnaxeT, Tu rogor arian struqturirebulni erTeuli popula-
ciebi demografiulad, sivrcobrivad da genetikurad. populaciebi ar arseboben
sxva populaciebisgan izolirebulad. sxvadasxva saxeobis organizmebi urTierTq-
medeben erTmaneTTan resursebisTvis brZolis, mtaceblobis da sxva procesebis saSu-
alebiT da es interaqciebi gavlenas axdenen ara marto urTierTqmedebis individualur
monawileebze, aramed aseve maT populaciebzec. aq mexuTe nawilSi Cven ganvixilavT am
interaqciaTa bunebas.
resursebis moxmareba yvela cocxali organizmis arsebiTi funqciaa. resursi-momx-
mareblis urTierToba energiis pirdapir transfers warmoadgens erTi organizmidan
meoreSi. resursi-momxmareblis interaqciaTa zogadi buneba ayalibebs urTierTqmede-
bas populaciebs Soris. resursi-momxmareblis interaqciaTa zogadi buneba ganxiluli
iqneba meoce TavSi, xolo SezRuduli resursebisTvis ori an meti saxeobis konkurencia
21-e da 22-e Tavebis ganxilvis sagani iqneba. 21-e TavSi Cven vnaxavT, Tu rogor gavlenas
axdens konkurencia zogierTi konkurirebadi saxeobis populaciaTa zrdaze da rogor
gavlenas axdenen gamRizianeblebi da sxva faqtorebi konkurenciis Sedegebze. 22-e TavSi
Cven warmogidgenT konkurenciis ramdenime magaliTs, rac dakvirvebul iqna bunebaSi.
saxeobaTa erT-erTi yvelaze arsebiTi urTierTqmedeba aris mtacebloba, romelic
ganxiluli iqneba 23-e TavSi. mtaceblobis efeqtebi Zlier uaryofiTia erT monawileze
msxverplze da Zlier dadebiTia meoreze mtacebelze. Cven vnaxavT, rom mtacebeli-msx-
verplis dinamikas mniSvnelovani gamoyeneba aqvs parazitTa kontrolisas. 24-e TavSi Cven
ganvixilavT mcenare-balaxismWamelis da mtarebeli-parazitis populaciaTa dinamikas,
romlebic mtaceblobisgan gansxvavebiT, aucileblad ar iwveven mtareblis sikvdils.
balaxis mWamelobisa da parazitizmis populaciaTa Sedegebi warmoadgenen am Tavis mTa-
var sakiTxebs. Cven aseve ganvixilavT adamianis mTeli rigi daavadebebis populaciaTa
dinamikas. 25-e TavSi Cven visaubrebT urTierTqmedebaze, romelSic orive monawile mo-
gebas naxulobs. amgvar interaqciebSi warmoSobili adaptaciebi yvelaze gamorCeulia
bunebaSi.
463

Tavi 20

resursebi da
momxmareblebi
gzamkvlevi kiTxvebi
romelia saxeobaTa urTierTqmedebis dawyvilebul iqnas maTematikuri modelebis
oTxi ZiriTadi tipi? gamoyenebiT?

ra gansxvavebaa aRdgenad da aRudgenel


ra xdis monodis gantolebas momxmarebe-
resursebs Soris?
li-resursis martiv sistemaTa modelirebis
biologiurad vargis gzad?
ra sami saxis aRdgenadi resursi arse-
bobs?
rogor SeuZlia ekologs, eqsperimenta-
ra aris SezRduli resursebi? lurad gansazRvros or resursian sistemaSi
kritikuli resursis done?
ra xuTi tipis momxmarebeli arsebobs?

rogor SeiZleba ori resursi movides


rogor SeiZleba populaciis zrdis tempi erTmaneTTan urTierTqmedebaSi momxmarebeli
da resursebis mowodebis tempi dinamikurad populaciis zrdis tempis gansasazRvrad?

m ravali saxis interaqciebi populaciebs


Soris moicaven resursTa moxmarebas.
konkurenciuli interaqciebi moicaven momx-
populaciaTa zrdis konteqstSi da avxsniT, Tu
rogor SeuZliaT resursebs, SezRudon popula-
ciis zrda.
marebelTa ramdenime populacias, romlebic momxmarebeli-resursebis dinamikis ganxil-
konkurireben erTmaneTTan erTi an meti resur- vis dawyebamde, Cven movaxdenT populaciaTa
sisTvis. zogierT SemTxvevaSi, rogoricaa mta- interaqciebis sxvadasxva tipebis reziumire-
cebloba, erTi monawile urTierTqmedebisa bas (seqcia 20.1). aseve mniSvnelovania gavac-
aris resursi (msxverpli) da meore momxmare- nobieroT, rom am interaqciebs aqvT Sedegebi
beli (mtacebeli). balaxis mWamelebi da para- ramdenime doneze. cxadia, arsebobs urTierTq-
zitebi moixmaren TavianTi sakvebi mcenaree- medebis efeqti masSi monawile individze. es
bisa da mtareblebis nawilebs. mutualisturi yvelaze dramatulad SeiniSneba mtacebeli-
urTierTobebi, rogoricaa urTierToba mcena- msxverplis urTierTqmedebisas, sadac erTi
reebsa da maT dammtveravebs Soris, moicavs monawile kvdeba. magram arsebobs individu-
resursTa produqciasa da moxmarebas, rogorc aluri efetqi yvela saxis interaqciebSi. zogma
urTierTqmedebis nawils. xSirad resursebis konkurirebadma urTierTqmedebam SeiZleba
maxasiaTeblebi da xelmisawvdomoba ayalibe- moicvas pirdapiri agresiuli qceva konkuri-
ben urTierTqmedebas. am TavSi Cven aRvwerT rebadi populaciebis inidvidebs Soris. indi-
sxvadasxva saxis resurss, mogawvdiT resursi- vidualur mcenareebze, cxadia, gavlenas axdens
momxmareblis interaqciaTa zogad mimoxilvas foTlebisa da Reros kargva balaxismWamelo-
464

bis Sedegad da maspinZlebic grZnoben TavianTi


cxrili 20-1 saxeobaTa Soris urTierTobaTa
parazitebis zegavlenas. magram interaqciebs kategoriebi

organizmebs Soris gavlena aqvT aseve popu- interaqciaTa efeqtebi

laciaTa doneze. konkurenciam erTi saxeobis interaqciis


I saxeobaze II saxeobaze
tipi
inividebs Soris SeiZleba Sedegad gamoiRos
kleba populaciis zrdis tempSi. rodesac erTi konkurencia uaryofiTi (_) uaryofiTi (_)

saxeoba meoreze aRmatebuli konkurentia, man dadebiTi (+)


momxmarebeli- uaryofiTi (_)
SeiZleba gamodevnos Tavisi konkurenti ar- resursi
momxmareblisT-
resursisTvis
vis
ealidan. mtaceblebi amcireben maTi msxver-
plis populaciis zomas. balaxismWamelobis, detritismWame- indiferentuli (0)
dadebiTi (+)
li-detriti
parazitizmis da mutualizmis zegavlena popu-
laciis doneze, rogorc Cven vnaxavT, xSirad mutualizmi dadebiTi (+) dadebiTi (+)
Znelad dasakvirvebelia. Tumca miuxedavad
amisa, amgvari efeqtebi eWvgareSe mniSvnelova-
nia. konkurenciisa da mtaceblobis ganxilvisas
(21-23 Tavebi) Cven yuradRebas gavamaxvilebT
resursis interaqciebs aqvT uaryofiTi efeq-
upirvelesad populaciaTa inetraqciis Sede-
ti erT-erT monawileze da dadebiTi meoreze.
gebze. balaxismWameblobis, parazitizmisa da
am interaqciis erT-erTi yvelaze TvalsaCino
mutualizmis ganxilvisas, Cven met yuradRebas
magaliTi aris mtaceblis (momxmarebeli) da
mivaqcevT individis reaqcias urTierTqmede-
msxverplis (resursi; ix. Tavi 7) interaqciebi,
baze, gavakeTebT ra maxvils imaze, Tu rogor
magram cxenis mier balaxis Zova, koRos mier
SeuZliaT am individualur reaqciebs gavlena
sisxlis wova an muxluxos mier foTlis Wama
moxdinon populaciis maxasiaTeblebze.
aranaklebi urTierTqmedebaa momxmareblisa da
aseve, sanam gavagrZelebdeT, Cven unda ga-
resursisa. momxmarebeli-resursis interaqcie-
vakeToT komentari terminebis ,,populacia da
bi pirdapir akavSireben saxeobebs bunebaSi (nax.
,,saxeoba gamoyenebis Taobaze wignis am nawilSi.
20-1a). mtacebloba, balaxismWameloba da para-
adre Cven ganvsazRvreT populacia rogorc
zitizmi, maT Soris, daavadebebi, mniSvnelovani
erTi saxeobis organizmTa jgufi, romelic
momxmarebeli-resursis interaqciebia, romle-
ikavebs garkveul, bunebrivi barierebiT Se-
bic ganxilulia wignis am nawilis sxvadasxva
mosazRvrul an ekologebis mier xelovnurad
TavSi. (aqve unda iqnas aRniSnuli, rom erTi ti-
SemosazRvrul areals. saxeoba aris jgufi, aq-
pis, gansxvavebuli momxmarebeli-resursis in-
tiurad an potenciurad Sejvarebadi popula-
teraqciebi Tavs iCenen zogierT populaciaSi.
ciebisa, romelic izolirebulia reproduqti-
am interaqciebs kanibalizmi ewodeba.)
ulad sxva amgvari jgufebisgan. Cven SegviZlia
rodesac urTierTobebi ori an meti saxe-
drodadro movaxdinoT am terminebis gaigiveba
obis individebs Soris uaryofiTi Sedegebis
meti simartivisTvis, magram mniSvnelovania
momtania yvela monawile saxeobisTvis, am in-
imis gacnobiereba, rom konkurenciisa da mta-
teraqcias konkurencia ewodeba. konkurencias
ceblobis maTematikur modelebTan mimarTe-
adgili aqvs, rodesac mravali saxeoba iRwvis
baSi Cven vgulisxmobT adgilobriv populacias
erTi da igive resursebisTvis da is depresiuli
da ara interaqciaSi monawile saxeobis yvela
gavlena, romelsac TiToeuli axdens saziaro
populacias. evoluciuri procesebis ganxilvi-
resursebis xelmisawvdomobaze, sapirispiro
sas, Cven gamoviyenebT sitvas ,,saxeoba.
gavlenas axdens sxvebze. konkurencia SeiZleba
warmodgenili iyos sqematurad nax. 20-1a-Si
naCvenebi martivi momxmarebeli-resursis rgo-
20.1 interaqciebi maTSi monawile
lis gafarTovebiT ise, rom igi moicavdes er-
saxeobebze gavlenis mixedviT,
Tze met momxmarebels, rogorc naCvenebia nax.
SeiZleba daiyos kategoriebad 20-1b-Si. rogorc wesi, individebi konkurireben
Cven SegviZlia, martivad movaTavsoT saxeobaTa arapirdapir, TavianTi saerTo efeqtebiT sazi-
urTierTqmedeba oTxidan erT-erT, zogad kat- aro resursebze. SedarebiT naklebad xSiria,
egoriaSi, romelic efuZneba monawile saxeobe- rodesac momxmareblebs SeuZliaT, momgebi-
bze interaqciis efeqtebs (cxrili 20-1). erT- anad daicvan resursebi, konkurentebi SeiZleba
erTi yvelaze cxadi interaqciaTagani aris is, pirdapir interaqciaSi Sevidnen erTmaneTTan
romelSic erTi saxeobis inidvidebi moixmaren sxvadasxva antagonisturi qcevebis saSualebiT.
meore saxeobis individebs. am momxmarebeli- zogierT SemTxvevaSi, ori saxeoba, romlebic
465

konkurencia nax. 20-1 saxeobebs Soris urTier-


Tobebis sqematuri diagrama, romelic
momxmareb CarTulia (a) resursi-momxmareblis
interaqciebSi, (b) konkurenciaSi da
(c) arapirdapir konkurenciaSi. muqi
isrebi aRniSnaven moxmarebis mimar-
Tulebas, wyvetili xazebi aRniSnaven
konkurentebs.
resursi
konkurencia
(xiluli)
(a) (b) (c)

moixmarebian erTi momxmareblis mier, SeiZleba interaqciiT erTi monawile mogebas naxulobs,
konkurirebdnen erTmaneTTan, Tu momxmarebe- xolo meore _ kvdeba. balaxis mWamelobaSi ma-
li erTi meoreze met upiratesobas aniWebs (nax. Sin, rodesac mcenare, romliTac balaxismWam-
20-1c; ix. nax. 21-16). Cven ganvixilavT am situa- eli ikvebeba, SeiZleba ganicdides uaryofiT
cias da konkurenciis sxva aspeqtebs 21-e da 22-e efeqts interaqciidan, Tumca es efeqti, rogorc
TavebSi. wesi, ar aris sikvdili. individebis konkurenci-
organizmebs, romlebic moixmaren detrits is efeqti uaryofiTia, magram efeqtis Zala Sei-
mkvdari organizmebis gaxrwnad organul niv- Zleba farTod icvlebodes individebs Soris.
Tierebas, aqvT specialuri urTierTqmedeba mutualizmis dadebiTi efeqtiT sargeblobs
TaviaT resursTan. detriti ar aris cocxali interaqciis monawile yvela mxare.
da amrigad momxmarebels ar SeuZlia, hqodes mogeba an ziani, romelsac individualuri
gavlena mis zrdasa da qcevaze. es detrit- monawile iRebs sxva organizmTan Tavisi urT-
ismWameli-detritis urTierToba iwvevs dadeb- ierTqmedebidan, gavlenas axdens maT evolu-
iT efeqts detritis mWamelisTvis da efeqti ar ciur adekvaturobaze. momxmareblebma unda
aqvs detritisTvis. miiRon sakvebi imisTvis, rom warmoqmnan kver-
zogjer interaqcia Sedegad dadebiT efeqts cxi da gamozardon naSierebi. msxverplma Tavi
gamoiwvevs yvela monawilisTvis. yvavilebi ama- unda aaridos imas, rom ar SeiWamos da mcena-
rageben futkrebs neqtriT, xolo futkrebs rem da mtarebelma minimumamde unda daiyvanon
gadaaqvT mtveri mcenareebs Soris da gavlenas mtaceblebisa da parazitebis ziani, imisTvis
axdenen ganayofierebaze. mikorizul sokos rom icocxlon da gamravldnen. konkurenciam
gamoaqvs araorganuli sakvebi nivTierebebi SeiZleba Seamciros konkurentebs Soris re-
niadagidan, romlis gamoyenebac mcenareebs produqciuli namati da zrda. am individu-
SeuZliaT, xolo mcenareebi awvdian TavianT aluri efeqtebis Sesaxeb Cvens ganxilvas
sokovan partniorebs karbohidratebs. am in- SemovinaxavT am wignis dasasruls evoluciuri
teraqciebs mutualizmi ewodebaT. SemTxvevaTa ekologiis nawilisTvis (nawili 6).
umetesobaSi, mutualizmis monawile TiToeuli balaxismWamelobis da parazitizmis popu-
mxare specializebulia meorisTvis damatebiTi laciuri Sedegebi xSirad gacilebiT Zneli
funqciis SesrulebaSi. sirsvlebis (ix. nax. 1-11) dasakvirvebelia, vidre mtaceblobisa. balax-
fotosinTezuri wyalmcenareebi jgufdebian ismWamelobis SemTxvevaSi, balaxismWameliT
sokoebTan, romlebsac SeuZliaT, moipovon dazaralebuli mcenare ar kvdeba da agrZelebs
sakvebi nivTierebebi rTuli substratebidan, Teslis warmoqmnas. amrigad, SeiZleba ar arse-
rogoricaa xis qerqi da qviani zedapiri. amgvar bobdes interaqciis aranairi TvalSisacemi pop-
dajgufebebs, romlebSic wevrebi erTad qmnian ulaciuri Sedegebi. amis miuxedavad, mcenaree-
garkveul Tanasazogadoebas, simbiozi ewode- bi mainc ganicdian cvlilebas fiziologiasa
baT sityvasityviT `erTad cxovreba. da morfologiaSi, rac gamowveulia balaxismW-
yvelaze fundamentur doneze saxeobaTa ameblobiT, xandaxan am cvlilebebs SeuZliaT,
interaqciebi moicaven individualuri orga- Secvalon gamravlebis da sikvdilianobis tempi
nizmebis urTierTqmedebebs. rodesac inter- da Sesabamisad, populaciis zomac. balaxismWam-
aqcias dadebiTi an uaryofiTi efeqti aqvs, elobis Sedegebi balaxismWamelebisTvis balax-
rogorc momxmarebeli-resursis interaqciebi- ismWameli-mcenaris interaqciebSi aseve ar aris
sas, es SeigrZnoba monawile inidvidebis mier. sabolood cxadi. Cven vnaxavT, rom am inter-
efeqtis Zala meryeobs interaqciis tipTan er- aqciebis populaciuri efeqtebi SeiZleba dad-
Tad. mtaceblobis SemTxvevaSi efeqti cxadia: genili da gasinjuli iqnas.
466

mutualisturi interaqciebis populaciuri ni ar warmoadgenen ekologiur resursebs im


Sedegebi kidev ufro Zneli dasadgenia, vidre gagebiT, romliTac Cven aq vxmarobT am termins
balaxismWameloba-mcenaris da paratizi-mtare- (kidev erTi mniSvnelovani Sesworeba naxSirsa
blis interaqciebisa. mutualizmis zogierT da navTobTan dakavSirebiT. termini `navTo-
SemTxvevaSi, rogoricaa urTierToba wyalm- bis warmoebis SecdomaSi Semyvani konotacia.
cenaresa da sokos Soris, TiToeul monawiles termini niSnavs, rom dedamiwis siRrmidan amo-
sWirdeba meoris arseboba. amitom, Tu raRac tumbuli navTobi raRacnairad Canacvlebulia
mizezis gamo erT-erTi monawile saxeobaTagani axali navTobis formaciiT. amgvarad, saqme nam-
ar aris saxeze, amas meore saxeobis populaci- dvilad ar aris da Cveni azriT termini `navTo-
aze dramatuli efeqti eqneba. Tumca sxva Sem- bis eqstraqcia ufro zustad asaxavs am pro-
TxvevebSi, romlebSic mutualizmi fakulta- cess).
tiuria, urTierTobis efeqti or populaciaze
ufro Zneli gansasazRvria, rogorc amas qvemoT
vnaxavT (ix. Tavi 25). resursTa tipebi
Cven SeiZleba movaxdinoT resursTa klasifika-
cia ori tipis saxiT, imis mixedviT, Tu ra gav-
20.2 ra aris resursebi da lenas axdenen maTze momxmareblebi. zogierTi
momxmareblebi? resursi, rogoricaa sivrce, Tavs iCens mdgrad
resursi aris novTiereba an sagani, romelsac odenobebad da SeiZleba sruliad iqnas gamoy-
moiTxovs organizmi normaluri arsebobis, enebuli da amowuruli momxmareblis mier. maT
zrdisa da gamravlebisTvis. rodesac resursi ganuaxlebeli resursebi ewodebaT. xSirad
gamoiyeneba, misi odenoba mcirdeba. amrigad, ganuaxlebeli resursebi ar icvlebian maTi
sakvebi yovelTvis resursia, imis miuxedavad, xmarebiT da amrigad, SeiZleba xelmisawvdomni
rom racionis zogierTi komponenti SeiZleba gaxdnen xelmeore gamoyenebisTvis. rodesac mas
arc iyos aseTi. magaliTad, Cven movixmarT ce- daikaveben, sivrce xelmiuwvdomi xdeba, magram
lulozas da mcenaris boWkos sxva formebs is `xelaxla ivseba, rodesac momxmarebeli (is,
Cvens racionSi, magram isini Cvens saWmlis mom- romelic ikavebs sivrces) tovebs mas. amisgan
nelebel sistemaSi praqtikulad mouxmareblad gansxvavebiT, aRdgenadi resursebi mudmivad
gadian. amrigad, mcenareuli boWkoebi TviTon ganicdian regeneracias an ganaxlebas. Soba-
ar warmoadgenen resurss adamianebisTvis, ma- doba msxverplis populaciaSi mudmivad awvdis
gram sakvebi, romelic maT Seicavs, cxadia, sakvebis marags mtaceblis populacias. organ-
aris. wyali resursia xmeleTis mcenareebisa da uli detritis mudmivi SliT niadagSi mikroor-
cxovelebisTvis. wyali moixmareba da kritiku- ganizmebi awvdian axal sakvebis marags nitratis
li mniSvnelobisaa sicocxlisa da zrdisTvis. saxiT mcenareTa fesvebs.
metic, rodesac misi xelmisawvdomoba mcird- Cven gamovyofT sami saxis aRdgenad resurss.
eba, biologiur procesebze es ise sastikad ze- pirvels aqvs wyaro im adgilis gareT, sadac
moqmedebs, rom populacia mcirdeba. resursi gamoiyeneba, momxmarebelTa gavlenis
ekonomikaSi termini resursi ufro farTo miRma (nax. 20-2a). mzis sinaTle ecema dedamiwa-
mniSvnelobas iZens, vidre aq aris naxsenebi. ze imis miuxedavad, `moixmaren mas mcenareebi
resursi SeiZleba moicavdes iseT nivTierebebs, Tu ara. adgilobrivi naleqianoba metwilad
rogoricaa wyali, rac Seesabameba resursebis damoukidebelia mcenareebis mier wylis mox-
Cveneul cnebas da sxva nivTierebebs, rogori- marebisgan, imis miuxedavad, rom aorTqleba
caa naxSiri da navTobi, romlebic Cveneul did rols asrulebs atmosferoSi wylis dab-
ganmartebas ar ergebian. naxSirisa da navTobis runebaze. yvela praqtikuli miznisTvis detri-
SemTvevaSi, igulisxmeba is masalebi romlebic ti Cadis mziT ganaTebuli zRvis zedapiridan
gamoiyeneba adamianTa komerciul cxovrebaSi abisalur siRrmeebSi ise, rom masze saerTod
da ara nivTierebebi, romlebic saWiroa individ- aRaraviTar gavlenas ar axdenen mudmiv sibne-
ualuri organizmis zrdisa da sicocxlisTvis. leSi mocurave momxmareblebi.
naxSiris, navTobis da bunebrivis mineralebisT- meore tipis ganaxlebadi resursebi
vis, rogoricaa oqro da spilenZi, resursebis grovdebian im adgilas an masTan axlos, sadac
an `bunebrivi resursebis darqmeva garkveul- isini moixmarebian da maTze pirdapir axdens gav-
wilad marTebulia, radgan isini dagrovdnen lenas momxmarebelTa qmedebebi (nax. 20-2b). mta-
dedamiwaSi xangrZlivi (milionobiT weli) ge- cebeli-msxverplis, mcenare-balaxismWamelisa
ologiuri procesebis saSualebiT. magram isi- da paraziti-mtareblis interaqciaTa umete-
467

soba damokidebulia am tipis resursebze. mta- moixmareba meoris mier. TavianTi resursebis
cebloba Zlier gavlenas axdens msxverpli pop- ganadgurebiT, momxmareblebi zRudaven saku-
ulaciebis zrdis tempebze, kerZod, rodesac Tari populaciis zrdas. populaciis zrdasTan
mtaceblebi amcireben msxverplis populaciebs erTad, misi resursTa mTliani moTxovnilebac
garemos gadataniTi SesaZleblobis qvemoT, izrdeba da sabolood balansdeba saWiroebis
aaqtiveben simWidroveze damokidebuli re- dasakmayofileblad xelmisawvdomi resursebis
agirebis meqanizmebs. Semcirebadi maragis saSualebiT. magram ma-
mesame tipis ganaxlebadi resursebi aseve Sin, rodesac resursebi mcirdeba maTi momx-
grovdebian maTi moxmarebis adgilis maxlo- mareblebis mier, yvela resursi rodi zRudavs
blad, magram resursi da momxmarebeli ara- momxmarebelTa populaciebs. magaliTad, yvela
pirdapiri gziT arian dakavSirebulni, sxva organizms esaWiroeba Jangbadi, magram isini
resursi-momxmareblis an abioturi proces- ar amcireben mis dones atmosferoSi SesamCne-
ebis saSualebiT (nax. 20-2c). magaliTad, tyeSi vadac ki maSin, roca zogierTi sxva resursi,
azotis ciklSi mcenareebi axdenen nitratis rogoricaa sakvebis maragi, SezRudavs popula-
asimilirebas niadagidan. balaxismWamelebi da ciis zrdas.
detritis mWamelebi moixmaren mcenaris bio- resursis potenciali, SezRudos popu-
masas, abruneben ra didi odenobiT organuli laciis zrda, damokidebulia moTxovnis Se-
azotis naerTebs niadagSi detritis saxiT. sabamisad mis xelmisawvdomobaze. erT dros
naerTebs uteven mikroorganizmebi, romlebic ekologebs sjerodaT, rom populaciebi iz-
gamoaTavisufleben azots im formiT, romlis Rudebodnen erTi romelime resursis mier,
gamoyenebac SeuZliaT mcenareebs. amrigad, az- romelsac yvelaze gamoxatuli SedarebiTi
otis moxmareba mihyveba Semdeg cikls: niadagi nakleboba axasiaTebda. am princips liebigis
mcenare detritis mWameli mikroorganizmi minimumis kanoni ewodeba,Uiustus liebigis pa-
minerali niadagi (nax. 20-2d). mcenaris mier tivsacemad, romelmac Camoayaliba es kanoni
nitratis aTvisebas Zalian mcire pirdapiri gav- 1840 wels. am principis mixedviT, TiToeuli
lena aqvs mis dabrunebaze detritis mWamelebis populacia izrdeba manam, sanam resursTa mara-
mier. amis msgavsad, detritis moxmarebas ar gi, e.w. SezRuduli resursi, akmayofilebs pop-
SeuZlia, dauyovnebliv moaxdinos gavlena mce- ulaciis moTxovnilebas. marTalia, Cven viciT,
naris produqciaze. Tumca, cxadia detritis rom ori an meti resursi urTierTqmedebaSi
mWamelebi da mikroorganizmebi mainc axdenen SeiZleba Sevidnen erTmaneTTan populaciis zr-
gavlenas mcenaris produqciaze arapirdapir dis SesazRudad, liebigis perspeqtiva pirvel
im siCqariT, romliTac isini uSveben sakveb niv- adgilze aTavsebda populaciis regulirebas
Tierebebs niadagSi. resursTa maragis saSualebiT.
sanam resursebis Sesaxeb am zogad ganxilvas
movrCebodeT, Cven unda aRvniSnoT, rom orga-
SezRuduli resursebi
nizmebs esaWiroebaT sxva faqtorebic, rom-
moxmareba amcirebs resursebis xelmisawvdomo- lebic resursebs ar warmoadgenen. saxeobaTa
bas. is, rac moixmareba erTi organizmis mier, ver reproduqciuli tempi SeiZleba gaizardos

momxmarebeli momxmarebeli
Sualeduri momxmarebeli
mcenare
an procesi

moixmareba
momxmarebeli

garegani resursi resursi

nax. 20-2 sami saxis urTierToba momxmareblebsa da ganaxlebad resursebs Soris. (a) resursi
im adgils gareT, sadac is moixmareba (mag. mzis sinaTle). amgvari resursis mowodeba ar eqvemde-
bareba momxmareblis kontrols. (b) resursi dagrovili im adgilis maxloblad, sadac is moixmareba
(mag. msxverpli, romelic binadrobs igive adgilas, sadac mtacebeli). amgvari resursis miwodebis
tempze SeiZleba gavlena moaxdinos momxmareblis qmedebebma. (c) resursi, romelic warmoiSoba
imasTan axlos, sadac momxmarebeli mas moixmars. (d) azotis ciklireba rogorc magaliTi, arapir-
dapiri kavSirisa momxmarebels da resurss Soris. azoti xelmisawvdomia mcenareebisTvis mxolod
mikroorganizmebis mier misi naxevrad gadamuSavebis Semdeg.
468

temperaturis zrdasTan erTad zog arealSi, qcevis winaaRmdeg poziciis dasakaveblad,


magram saxeobebi ar moixmaren temperaturas. es sivrcis gamoyeneba SeiZleba miCneuli iyos
ar niSnavs, rom tempertura da sxva biologiuri moxmarebis garkveul formad. moqcevaTaSo-
faqtorebi mniSvnelovani ar aris, es mxolod ris zonaSi qvebSi mzard kiboebsa da sxva indi-
imas niSnavs, rom isini resursebisgan gansx- videbs sWirdebaT sivrce zrdisTvis, larvebs
vavebiT unda iqnan ganxilulni. temperatura, sWirdebaT sivce dasabudeblad da zrdasru-
sinotove, marilianoba, wyalbadis ionTa kon- lobis misaRwevad da a.S. (nax. 20-3). populaciis
centracia (pH), curvis unarianoba da webovneba zrdasTan erTad, sivrce ileva. dajgufeba zr-
aris is pirobebi, romlebic gavlenas axdenen dis zrdasrulTa sikvdilianobas da amcirebs
procesebis tempze da Sesabamisad, inidividis nayofierebas zrdasrulTa zrdis da larvebis
SesaZleblobaze, moixmaros resursebi, magram matebis SezRudviT. samalavi da sxva usafrTxo
isini Tavad ar gamoiyenebian da mxolod trans- adgilebi agreTve warmoadgnen kidev sxva saxis
formirdebian organizmebis aqtivobiT. resurss. sabinadro garemos TiToeul areals
aqvs xvrelebis, napralebis an mWidro zeda-
piris petCebis SezRuduli odenoba, sadac or-
momxmareblebi ganizms SeuZlia, gaeqces mtaceblebs an eZios
TavSesafari cud amindSi (Martin 1988). rodesac
momxmareblebi mravali saxeliT arian cnobi-
inidvidebi ikaveben, an `moixmaren saukeTeso
li, romelTagan yvelaze cnobilni, aris mta-
adgilebs, sxvebi ikaveben naklebad xelsayrel
ceblebi, parazitebi, parazitoidebi, balax-
adgilebs, ris Sedegadac, es ukanasknelni Sei-
ismWamelebi da detritismWamelebi. rogorc
Zleba ufro maRal sikvdilianobas ganicdid-
ukve adre aRvniSneT, populaciaTa inter-
nen.
aqciebis TvalsazrisiT, zogierTi maTgani Sei-
Zleba marTebuli gansazRvrebaa maSin, rodesac
zogierTi damabnevelia.
momxmareblis TiToeuli tipi urTierTq-
20.3 dafnia/wylis rwyili/momxmare-
medebs kompleqsurad Tavis upirveles beli da wyalmcenareebiani resursi
resursTan: mcenaresTan, mtarebelTan an msx- amJRavneben momxmarebeli-resursis
verplTan, romelsac is moixmars. momxmarebe- sistemis maxasiaTeblebs
li-resursis interaqciebi formirdebian sim- wylis rwyilebi mcire mtknari wylis kibos-
Widrovis, siWarbis sivrcobrivi da droebiTi ebri organizmebia (dakavSirebuli omarebTan
xasiaTis, asakobrivi sturqturis da rogorc da mdinaris kiborCxalebTan), romlebic xSirad
momxmareblis, ise mxverpli populaciebis de- moipovebian tbebsa da guburebSi mTel msofli-
mografiul reaqciebSi droebiTi Seferxebebis oSi da xSirad iCnen Tavs didi raodenobiT. ar-
Sesabamisad. es interaqciebi CarTulia mTeli sebobs wylis rwyilis daaxloebiT 150 saxeoba
Tanasazogadoebis masStabiT sxva interaqci- CrdiloeT amerikaSi. wylis rwyilebi SeiZleba
aTa matricaSi. amis gamo, imis miuxedavad, rom gavrceldnen Ria wyalSi, fskerze an wylis
Cven yuradRebas gavamaxvilebT upirveles- mcenareulobis zedapirze, sadac isini ikvebe-
ad erT momxmarebelsa da erT msxverpls So- bian wyalmcenareebiTa da wyalSi arsebuli de-
ris urTierTqmedebaze wignis am nawilSi, Cven tritiT. am arsebebma saxeli miiRes imis gamo,
vagrZelebT msjelobas imis gaTvaliswinebiT, Tu rogor daqrian wyalze da toveben rwyilebis
rom amgvari orsaxeobiani perspeqtiva bune- STabeWdilebas, romlebic daxtian erTi saxeo-
brivi Tanasazogadoebebis zedmetad martivi bidan meoreze. sxva kibosebrTa msgavsad, wylis
warmodgenaa. momxmarebeli-resursis dinamika rwyilebs aqvT niJara an javSani, romelic far-
formirdeba momxmarebelTa da resursTa pop- avs maT sxeuls da unda iqnas gamocvlili peri-
ulaciebis erToblivi evoluciiT. evolucia odulad imisTvis, rom rwyili gaizardos. ja-
aris adaptaciuri, genetikuri reaqcia garemos vSani Sedgeba ori gamWvirvale struqturisgan,
cvlilebaze. momxmareblebisa da biologiuri sagdulisgan, romelTagan TiToeuli, sxeulis
resursebis SemTxvevaSi, TiToeuli aris sxvaTa erT nawils faravs (ix. nax. 1-16). SesaZlebelia
garemos nawili. rodesac erTi icvleba meores- kidurebisa da Sinagani sxeulis nawilebis da-
Tan mimarTebaSi, is aseve astimulirebs momaval naxva gamWvirvale sagdulis SigniT. curva wy-
cvlilebas meoreSi (ix. Tavi 7). lis dinebis saSualebiT warmoiSoba kidurebis
`moxmareba vrceldeba kvebis aqtis gare- moZraobis Sedegad, romlebic Siwoven wyals
Tac. organizmebisTvis, romlebsac sWirdebaT javSnis gareTa boloSi arsebuli xvrelis saSu-
sivrce fesvis gasadgmelad qaris an zRvis mo- alebiT da moaqvT is ukan arsebuli xvrelisken.
469

nax. 20-3 konkurencia sivrcisTvis kiboebs Soris menis sanapiroze. (a) maT optimalur diapazons miRma moqcevaTaSoris zonaSi
kiboebi iSviaTia da axalgazrdebs SeuZliaT, dasaxldnen cariel petCebSi. (b) moqcevaTa zonaSi kiboebis mWidro dajgufeba aferxebs
populaciis zrdas. axalgazrda kiboebs SeuZliaT, dasaxldnen mxolod zrdasrul individebze. (bunebrivi istoriis amerikuli
muzeumis [Courtesy of the American Museum of Natural History] naboZebi.)

sakvebi nawilakebi, rogoricaa wyalmcenareTa SeuZliaT, daakvirdnen kvercxis ganviTarebis


ujredebi, ifiltreba am dinebis saSualebiT sxvadasxva fazas.
da gadainacvlebs piris Raramde ybis kidurebis porterisa da TanamSromlebis (1981, 1983)
saSualebiT, sadac isini moixmarebian. mier Catarebuli rigi eqsperimentebi Daphnia
planqtonuri wylis rwyilebi, rogoricaa magna-sa da erT wylamcenareul kvebiT resurs
Daphnia magna, warmoadgenen saukeTeso samod- Chlamydomonas reinhardi-ze gviCvenebs, Tu rogor
elo sistemebs momxmarebeli-resursi dinamikis moqmedebs garemoSi sakvebis odenoba wylis
SeswavlisTvis mTeli rigi mizezebis gamo. ro- rwyilebis gamravlebaze. porterma da misma ko-
gorc wylis rwyilebis, ise maTi wyalmcenareu- legebma gazardes kulturebi laboratoriaSi
li sakvebis kultivireba Zalze advilia mcire wylis xarisxis, temperaturis da resursTa sim-
akvariumSi, laboratoriaSi. mraval labora- Widrovis iseT pirobebSi, romlebic emTxveoda
torul pirobebSi SesaZlebelia gonivrulad Daphnia-s tbis bunebriv pirobebs. wyalmcenareu-
davaskvnaT, rom rogorc wylis rwyilebi, ise li koncentraciebi narCundeboda daaxloebiT
maTi wyalmcenareuli sakvebi homogenurad ari- 0-1 milion (anu 106) Chlamydomonas-amde wylis
an gadanawilebulni akvariumSi. es saSualebas TiTo kubur santimetrze (sm3). mkvlevarebma
aZlevs eqsperiments, ganxorcieldes garkveu- gazomes Daphnia-s mier wylis filtraciis siC-
li kontroliT sivrcobriv efeqtebze, rom- qare, sakvebis moneleba da populaciis ramden-
lebic rogorc Semdgom vnaxavT, mniSvnelovani ime cvladi, rogorc resursTa koncentraciis
mosazrebaa filtraciis tempis gagebisTvis. wy- funqcia. maT Semdegnairad daakavSires erTma-
lis rwyilebs SedarebiT xanmokle sicocxlis neTTan wyalmcenareTa ujredebis gafiltvris
xangrZlivoba aqvT da isini swrafad mcirdebian tempi da kulturaSi ujredebis simWidrove.
laboratorul pirobebSi, ase rom, SesaZlebe- imis gaTvaliswinebiT, rom Chlamydomonas ujre-
lia gamravlebaze da populaciis dinamikaze debi homogenuradaa gadanawilebuli wyalSi,
kvebis efeqtis Seswavla. wylis rwyilTa um- Tu vTqvaT 105 wylamcenareuli ujredia TiTo
ravlesobas, SeuZlia, gamravldes parTenogen- sm3-ze, maSin 10_5 sm3 wyali iqneba TiTo ujre-
ezurad. anu mdedrebs SeuZliaT, warmoqmnan disTvis. an sxvagvarad rom vTqvaT, TiToeuli
kvercxi mamrebis mier ganayofierebis gareSe. wyalmcenareuli ujredi warmoadgens wylis
kvercxi warmoiqmneba erTianad da icvlis garss 10_5 sm3-s. am informaciis gamoyenebiT, mkvl-
ganguris dros. erTma mdedrma SeiZleba warmo- evarebma SeiZles, gamoeangariSebinaT siCqa-
qmnas sezonSi ramdenime aseTi jgufi. amrigad, re, romliTac wyali ifiltreboda ubralod,
mkvlevars eZleva pirdapiri kavSiri moxmareba- STanTqmuli ujredebis daTvliT. TiToeuli
sa da gamravlebas Soris individualur cxove- wyalmcenareuli ujredi warmoadgens 10_5 sm3
lebSi (mdedrebi). radganac wylis rwyilis gar- wyals da saSualod wylis rwyilebi ylapavdnen
si gamWvirvalea, eqsperimentatorebs xSirad 104 ujreds 60 wuTSi siCqariT, maSin 104 ujredi
470

5 30 cota wyalcmenareul ujreds maSinac ki, rode-

sakvebis miRebis tempi


gafiltvris tempi
gafiltvris tempi
4 sac maTi kvebiTi Zalisxmeva (gafiltvris tempi)

(103 ujredi sT_1)


(sm3 d1 h1)

3 sakvebis miRebis 20 Zalian maRali iyo (nax. 20-4). sakvebis xelmisawv-


tempi
2 domobis am doneze maT SeeZloT sakuTari Tavis
10
1 Senaxva. 103 ujredi sm_3-ze isini STanTqvadnen
0 0 5000-ze nakleb ujreds sT_1-Si. STanTqmis tempi
103 104 105 106 gaizarda ufro maRal koncentraciebze, magram
wyalcemanreul koncentraciebze
Semdeg kleba daiwyo, roca STanTqmis siCqare
ujredi sm_3
miuaxlovda 25000 ujredi sT_1-s (daaxloebiT
nax. 20-4 gafiltvris tempi (sm3 sT_1) da sakvebis miRebis 7 ujredi wamSi) 104-dan 105 ujredamde sm_3-
tempi (103 ujredi sT_1) individualuri Daphnia magna-si, rom- ze koncentraciebisas. koncentraciaTa igive
lebic ikvebebian wyalmcenare Chlamydomona reinhardi-Ti sakvebis diapazonze filtraciis siCqare Semcirdeba 4
sxvadasxva simWidroveebze. (From Porter et al. 1982.) ujredi sm_3 sT_1-dan 1 ujredi sm_3 sT_1-ze na-
klebamde. imis miuxedavad, rom gamfiltravi
garsis moZraoba Semcirda wamSi 6-3,5 moZrao-
bamde, es ar SeiZleba CaiTvalos filtraciis
sT_1 X 10_5 sm3 ujredi_1 (STanTqmuli ujre-
tempis Semcirebis mizezad. ybis garsebis moZ-
debis ricxvi gamravlebuli wylis odenobaze,
raobis siCqare aseve ar Seicvala sagrZnoblad
romelsac TiToeuli ujredi warmoadgens) anu
103-106 ujredamde sm_3 wyalmcenareTa sim-
wylis 0,1 kuburi santimentri ifiltreboda
Widroveebze. amitom, koncentraciebi, rom-
saaTSi. am midgomiT mkvlevarebs SeeZloT, ga-
lebic aWarbebdnen 103,5 ujreds sm_3-ze war-
ezomaT rogorc gafiltvris tempi, sakvebi
moadgenen imden sakvebs, rom Chlamydomona-s
saqmianobis sazomi, ise STanTqmuli ujredebis
ujredebi Dapgnia-s gamotenil pirSi SeuWmelebi
ricxvi, moxmarebis sazomi. maT aseve SeeZloT,
gaedinebian da amrigad, sakvebis gadamuSavebis
daeTvalaT mdedrebis mier warmoqmnili kvecx-
da ara daWeris unari zRudavs sakvebis miRebas.
is jgufebi da TiToeul jgufSi kvercxis ra-
marTalia, siCqare, romliTac Daphnia
odenoba.
STanTqavda resursebs, gaizarda 103-sa da 104
porterma Caatara eqsperimentebi imis gansa-
ujredi sm_3-s Soris wylamcenareul koncen-
sazRvrad, Tu rogor axdenda gavlenas wyalm-
traciebamde da Semdeg daiklo, resursTa kon-
cenareuli sakvebis siWarbe Daphnia-s kvebis
centraciebi ufro kompleqsur gavlenas ax-
tempsa da gamravlebaze. maTma Sedegma gviCvena,
denda populaciur procesebze. rodesac kvebis
rom 103 ujredi sm_3-ze dabal wyalcemanreul
siswrafe 103-sa da 104 ujredi sm_3-s Soris
koncentraciebze Daphnia STanTqvadnen Zalian
sakvebis koncentraciebze gaizarda, eqsponen-

cxrili 20-1 reproduqciuli parametrebi Daphnia magna-s


kohortebisTvis, romlebic ikvebebodnen Chlamydomonas
reinhardi-is koncentraciebiT 20C-ze

sakvebis koncentracia (ujredi sm_3)

103 104 105 106

gamravlebadi individebis odenoba 50 87 97 50

kvercxebis odenoba TiTo gamonayvanSi 2.8 2.6 15.5 21.1

gamonayvanis odenoba TiTo mdedrisTvis 1.7 7.5 8.2 3.4

dReebi vivodkebs Soris 5.4 3.6 3.1 3.3

asaki pirveli kruxobisas (dReebi) 23.4 16.9 9.8 9.1

gamravlebis
tempi (R0) 2.25 16.23 99.33 34.80
eqsponenciuri zrdis
siCqare (r) 0.03 0.10 0.28 0.20
(From Porter et al. 1983.)
471

varaudod Semcirda, rac gviCvena gamfiltravi


kvercxi/wiwila garsebis moZraobis siCqaris Semcirebam.
20
resursTa yvelaze maRal koncentraciaze
axladgamoCekili individebis raodenoba zr-
15
das ganagrZobda, magram sicocxlis saSualo
xangrZlivoba, gansakuTrebiT axalgazrda wy-
10
lis rwyilebisa, mniSvnelovnad Semcirda da
wiwilebi/
ufro naklebi individi axorcielebda gamrav-
5
lebas. amrigad, naSierebis ricxvi TiTo md-
edrze sagrZnoblad Semcirda (nax. 20-5). albaT
103 104 105 106 Chlamydomonas-ebi maRali koncentraciebisas,
koncentrirebuli sakvebi (ujredi sm_3) warmoqmnian raime toqsikur produqts an msx-
(a) verplis didi odenoba azianebs axalSobili
Daphnia-ebis sakveb aparats. mizezis miuxedavad,
Daphnia-Clamydomonas-is magaliTi xazs usvams
kompleqsur urTierTobas momxmareblebsa da
resursebs Soris.
100
% maCvenebeli
75

50 20.4 resursTa cvlilebis maCvene-


R0 blebi da momxmarebelTa populaciis
25 zrda SeiZleba dinamikurad daw-
yvildnen logistikur modelebTan
103 104 105 106 porterisa da misi kolegebis kvlevebma gviCve-
koncentrirebuli sakvebi (ujredi sm_3) na, rom resursTa marags SeuZlia, gavlena
(b) moaxdinos gamravlebadi individebis ricx-
nax. 20-5 cxrili 20-1-dan aRebuli monacemebis grafikuli vze, individebis nayofierebaze da axalgaz-
gamosaxuleba gazomvaTa Skalis mixedviT. (a) gazrdilma sakveb- rdebis sicocxlis xangrZlivobaze, es efeqti
ma gamoiwvia kvercxis meti raodenoba TiTo jgufSi (TeTri aisaxeba aseve populaciis doneze. Cven Segvi-
oTxkuTxedebi). kvercxis jgufTa odenoba TiTo mdedrze (Savi
Zlia amgvari eqsperimentuli Sedegebis integ-
oTxkuTxedebi) aseve gaizarda sakvebis yvelaze maRal doneze,
romelzec ricxvma kleba daiwyo, radgan ufro cota mdedri
rireba populaciis dinamikis zogad modelebSi,
aRwevda am donemde eqsperimentSi. (b) gamravlebadi popula- romelsac Cven SedarebiT detalurad ganvixi-
ciis procentuli maCvenebeli (TeTri wreebi) igive xasiaTs lavT wignis bolo nawilSi.
avlenda, rasac mdedrebis naSierebi sicocxlis xangrZlivo- modiT, gavixsenoT martivi populaciis
bis Semcirebis gamo. sufTa reproduqciuli siCqare (R0; Savi
zrdis modeli dN/dt = rN(1 N/K), romelic Cven
wreebi) yvelaze maRali iyo 105 ujredi sm_3-ze. (Data from Porter
gagacaniT me-15 TavSi. rogorc adre vTqviT, es
et al. 1983.)
gantoleba dids verafers ambobs imis Taobaze,
Tu rogor zemoqmedebs resursi populaciis
zrdaze. marTlac, gantolebis mixedviT garemo
cialuri zrdis Tandayolili siCqare r aseve mudmivia, anu resursebi da pirobebi, romleb-
gaizarda, rogorc mosalodneli iyo. magram sac populaciebi ganicdian ar icvlebian popu-
rodesac kvebis siswrafe Tanabari gaxda 104 laciis zomis mixedviT. igive xdeba populaciis
ujredi sm_3 koncentraciebze maRal doneze, zrdis martivi diskretuli drois modelebSic.
r-ma jer piks miaRwia 105 ujredi sm_3-ze da Sem- ufro zustad rom vTqvaT, kleba zrdis siC-
deg Semcireba daiwyo 106 ujredi sm_3-ze (cxri- qareSi mzardi simWidrovis mqone populaciis
li 20-2). 104 da 105 ujredi sm_3-s Soris saSualo erT sul mosaxleze gamomdinareobs popula-
sicocxlis xangrZlivoba garkveulwilad Sem- ciis urTierTqmedebidan Tavis resursebTan,
cirda, magram nayofiereba Zlier gaizarda, magram es urTierTqmedeba ar xdeba eqsplici-
ufro meti individi aRwevda gamravlebis faza- tur logistikur modelebSi, arc resursebia
mde da gamravleba ufro adre iwyeboda imis formalurad ganaxlebuli romelime konkre-
miuxedavad, rom STanTqmis siCqareebi mudmivi tuli dinamikiT. rodesac viRac aRiarebs, rom
da ucvleli rCeboda. sakvebis maRal koncen- resurss aseve aqvs dinamika, saWiro xdeba am
traciebze, sakvebis aTvisebis efeqturoba sa- dinamikis formalizeba da Sedegad miRebuli
472

gantolebebis dakavSireba momxmareblebisa da dC aC


= bkRC (1 ) (20-1)
resursebisTvis saWiro terminebiT, romlebic dt kR
maT ormag efeqtebs asaxaven. es SeiZleba iqnas rac, rogorc Cven vxedavT, aris logistikuri
gakeTebuli zogierTi biologiurad relevan- gantolebis forma, sadac r = bkR da K = kR/a. am gan-
turi terminis CarTviT martiv logistikur tolebis mixedviT populaciis zrdis Tandayo-
gantolebaSi, rogorc qvemoT vnaxavT. lili siCqare (r) izrdeba, rodesac resursTa
miwodebis siCqare (kR) izrdeba (vTqvaT b kon-
populaciis zrda resursTa mudmivi stantaa) da garemos gadataniTi SesaZlebloba
matebis Sedegad (K) aris ubralod resursTa maragi, gayofili
TiTo individisTvis saWiro SenarCunebis
modiT, ganvixiloT ganaxlebadi resursis Sem- resursze (kR/a). amrigad, Cven axla eqsplicitu-
Txveva (R), romlis maragzec gavlenas ar axdens rad davurTeT momxmarebeli-resursis dinamika
momxmarebeli, magaliTi aRwerili nax. 20-2a-Si. populaciis zrdis logistikur gantolebas.
resursis miwodebis siCqare dR/dt asaxavs momx- ufro zustad rom vTqvaT, Cven gavakeTeT rigi
marebeli-resursis sistemis gare faqtorebs mniSvnelovani ganzogadebebisa. resursis miwo-
da amrigad, SeiZleba ganxiluli iyos rogorc debis siCqare TiTqmis ueWvelad ar aris mudmi-
mudmivi sidide kR. amrigad, Cven SegviZlia, aRvw- vi da Cven unda movelodeT, rom rogorc a, ise b
eroT resursTa maragis dinamika Semdegnairad: cvladebi iqnebian garkveul pirobebSi.
dR gantoleba (20-1) gvaZlevs urTierTobis
= kR
dt ufro cxad suraTs gadataniT SesaZleblo-
basa (individTa ricxvi, romelTa usasrulod
sadac R aris resursis odenoba da kR aris siC-
uzrunvelyofac SesaZlebelia arealSi) da
qare, romliTac is ganaxldeba.
resursTa dones Soris. Tu individualuri Ta-
momxmarebeli populaciis zrdis tempi
vis Senaxvis tempi a rCeba mudmivi, siCqaris zrda
damokidebulia rogorc siCqareze, romli-
kR, romliTac resursebi miewodebian garemos,
Tac resursi miewodeba mas, ise misi sakuTari
niSnavs, rom garemos mier kidev ufro meti indi-
populaciis simWidroveze (C). Cven SegviZlia es
vidi SeiZleba iqnas uzrunvelyofili. es demon-
algebrulad gamovxatoT Semdegnairad dC/dt=f(kR
strirebulia nax. 20-6-Si, sadac naCvenebia sami
,C). sityvebiT rom gamovxatoT, momxmarebelTa
logistikuri zrdis mrudi, aqedan TiToeuls,
populaciis zrdis siCqare aris resursTa mi-
aqvs resursTa miwodebis sxvadasxva tempi da
wodebis siCqaris kR funqcia (rac am magaliTSi
mudmivi Tavis Senaxvis tempi. samive mrudi
konstantaa) da momxmarebeli populaciis zomis
gviCvenebs tipiur logistikuri zrdis xasiaTs,
C funqcia.
sadac gadataniTi SesaZleblobis Zala ganisaz-
axla modiT, vTqvaT, rom TiToeulma indi-
Rvreba resursTa miwodebis siCqariT.
vidma unda moixmaros resursebi raRac a siC-
rodesac Cven ganvixileT logistikuri gan-
qariT ubralod imisTvis, rom Tavi Seinaxos.
toleba meTxuTmete TavSi, Cven dainteresebul-
(rogorc a, ise kR gamosaxulia biomasis er-
ni viyaviT im pirobebiT, romlebSic populaciis
TeulebSi drois TiToeul intervalze, ro-
zrdis tempi uaryofiTia. logistikuri model-
goricaa g/h.) C individebis populacia maSin
is modifikaciis gamoyenebiT, romelic Cven aq
gamoiyenebda resursebs aC siCqariT arsebo-
ganvaviTareT, modiT, vikiTxoT, Tu resursTa
bisTvis, xolo gamravlebisTvis resursTa miwo-
kR donis da individualuri Tavis Senaxvis a
debis siCqare iqneba kR aC. amrigad, resursTa
siCqaris ra kombinaciisas iqneba zrdis tempi
Senatanis siCqare dR/dt = kR = 100g/h da SenarCu-
(dC/dt < 0) uaryofiTi momxmareblisTvis. momx-
nebis siCqare a = 0,05 g/h-sTvis, populacias C =
mareblis populaciis zrdis siCqare uaryofi-
1000 momxmarebeli eqneboda 100 g/h (0,05 g/h)1,000
Ti gaxdeba, rodesac bkRC(1 aC/kR) < 0 an rode-
= 50 g/h xelmisawvdomi gamravlebisTvis. modiT,
sac 1 aC/kR < 0 (Cven viRebT am Sedegs utolobis
axla kidev vTqvaT individi gardaqmnis gamrav-
orive mxaris gayofiT bkRC-ze). amrigad, dC/
lebisTvis xelmisawvdom resursebs populaci-
dt iqneba uaryofiTi, yovelTvis rodesac
is zrdad (Sobadoba) b (0 < b < 1) efeqturobiT.
aC/kR > 1 (aRsaniSnavia, rom Cven vcvliT utolo-
amgvari mosazrebebiT Cven SegviZlia, davweroT
bis mimarTulebas imisTvis rom orive mxare iyos
momxmareblis populaciis zrdis siCqaris gan-
dadebiTi). yovelTvis, rodesac populaciis
toleba:
SenarCunebisTvis saWiro resursebis mTliani
dC
= bC(kR aC) odenoba (aC) aRemateba resursTa miwodebas (kR),
dt
zrda uaryofiTi gaxdeba. axlandeli parame-
kR-is frCxilebSi SetaniT Cven miviRebT:
tri sidideebis gamoyenebiT, Cven vxedavT, rom
473

belTa populacia) da misi msxverpli (R zomis


3 104
resursTa populacia). kidev erTxel gaxsenebT,
kR = 70
rom Cveni CanafiqriT resursTa miwodebis siC-
2 104 kR = 60
qare damoukidebelia momxmareblisgan (Tumca
bunebaSi momxmareblebi gamoleven resursebs
1 104 siCqariT, romelsac marTavs rogorc momxmare-
kR = 50
belTa ricxvi, ise resursTa siWarbe. anu momx-
0 marebelTa mocemuli ricxvisTvis, resursebi
ufro swrafad moixmarebian siWarbisas, vidre
1 104 iSviaTobisas). amrigad, dR/dt = f(kR,C,R). momdevno
0 400 800 1,200 1,600 gantolebaTa wyeba aris am mosazrebebis erT-
momxmarebeli populaciis sixSire (C) erTi yvelaze gonivrul interpretaciaTagani.
Cven SeiZleba davuSvaT, rom resursTa pop-
nax. 20-6 momxmarebeli populaciis logistikuri zrda dC/ ulaciis zrdis siCqare ganisazRvreba gansx-
dt = kRC (1 aC/kR) gantolebis mixedviT, sadac b = 1 da a = 0,05 vavebiT im kR siCqaresa, romliTac is miewodeba
resursTa Senatanis siCqare kR-s sami gansxvavebuli donisTvis garemos, reproduqciisa da imigraciis gziT da
(muqi mwvane mrudi kR = 50; Ria mwvane mrudi kR = 60, nacrisferi efeqturobas Soris, romliTac is moixmareba
mrudi kR = 70). resursTa Senatanis tempis gazrda maRla swevs
momxmareblebis mier. maSasadame:
mruds da zrdis gadataniT SesaZleblobas (wertili, sadac
dC
mrudebi kveTen horizontalur dC/dt = 0 xazs), magram ar cvlis = kR gCR (20-2)
dt
mrudis zogad logistikur formas. gadataniTi SesaZlebloba
sadac g aris resursTa Segrovebis efeqturoba
aris K = kR/a, romelic kR-is sami sididisTvis aris 1000, 1200 da
1400 Sesabamisad.
(0 < g < 1).
saWiroa gantolebis meore nawilis (gCR) Se-
darebiT detalurad ganxilva, radgan amgvari
elementebi Tavs iCenen populaciaTa inter-
Tu momxmareblis populacia wonasworobaSia, aqciebis modelebSi. elementis sakvanZo Tvise-
anu C = 2,000, maSin aC/kR = (0.05) (2,000)/100 = 1. anu ba aris C-sa da R-is warmoebuli, rac algebruli
populaciis SenarCunebisTvis saWiro resursTa gzaa imis saCvenelad, Tu rogor aris dakavSire-
miwodebis siCqare utoldeba miwodebuli buli ori urTierTmoqmedi populaciis zoma
resursebis odenobas. Tu momxmareblis popu- maTive interaqciebis donesTan. Tu erTerTi,
lacia gaizrdeba 2500-mde, maSin aC/kR = (0,05) momxmarebelTa populacia C an resursTa pop-
(2500)/100 = 1.25. momxmarebelTa am simWidrovi- ulacia R gaizrdeba, meore ki ucvleli dar-
sas resursTa Senatanebis siCqare, romelic Ceba, CR warmoebuli gaizrdeba, aRniSnavs ra
saWiroa Tavis SenaxvisTvis, aRemateba popula- interaqciis ufro maRal dones. Tu arealSi 10
ciaSi resursTa miwodebas da zrdis tempi dai- momxmarebeli da 100 msxverplia, CR = 1000. Tu
klebs. Tqven SegiZliaT amis denonstireba nax. msxverplis populacia moulodnelad gaormag-
20-6-Si wertilis arCeviT zustad gadataniTi deba 200-mde, maSin CR = 2000. interaqciis done
SesaZlebloba K-s gverdiT erT-erTi mrudisT- 10 mtacebelsa da 200 msxverpls Soris, rogorc
vis da imis moniSvniT, rom mrudi mdebareobs C = Cans, ufro maRalia, vidre 10 mtaceblebsa da 100
0 xazs qvemoT. msxverpls Soris. iseT sidideebs, rogoricaa
CR, xandaxan uwodeben Sejaxebis integralebs,
simWidroveze damokidebuli popu- radgan isini warmoadgenen urTierTmoqmedi
laciis zrda resursTa mowodebis populaciis inidvidebis SexvedraTa, `Sejaxeba-
siCqaris saSualebiT Ta donis indeqss. isini aseve SeiZleba warmod-
genil iqnan, rogorc qimiis moqmedi masebis kan-
axla modiT, ganvavrcoT Cveni modeli imis
onis Sedegi, romlis Tanaxmadac reaqciis tempi
gaTvaliswinebiT, rom momxmareblebi iRe-
pirdapirproporciulia reaqtiul nivTiere-
ben resursebs resursTa siWarbesTan da ara
baTa koncentraciebisa. amrigad, am SemTxvevaSi,
resursTa miwodebis siCqaresTan pirdapir
resurTa zrdis tempi proporciulia momxmare-
damokidebulebaSi. amrigad, dC/dt = f(R,C). anu
blisa da resursis `koncentraciebisa. rogorc
zrdis siCqare erToblivad aris resursis ode-
bunebrivi samyaros algebruli gamosaxulebi-
noba R-is da momxmarebelTa populacia C-s zo-
sas, CR termins sWirdeba gansazRvreba. mtace-
mis funqcia. aq Cven resurss aRviqvamT rogorc
blisa da msxverlis SemTxvevaSi Cven vaskvniT,
R zomis populacias, magaliTad, Cven SeiZleba
rom ar arsebobs sabinadro garemos struqtura
warmovidginoT mtacebeli (C zomis momxmare-
da cxovelebi gadaadgildebian Tavisuflad,
474

xvdebian ra erTmaneTs TavianTi specifikuri da kR = 100. rodesac ar arian momxmareblebi


siWarbis donis proporciulad. amgvari mosaz- garSemo (C = 0), cvlilebis tempi mudmivia dR/dt
reba, cxadia, gamartivebaa mtacebeli-msxver- = kR, ra situaciac adre ganvixileT. rodesac C
plis sistemisa da SesaZloa, Seuferebeli iyos > 0, sidide aCR moqmedebs rogorc kR Senatanis
balaxismWameli-mcenaris sistemebisTvis, rom- siCqaris ignorireba. momxmarebelTa (C) ricxvis
lebSic erT-erTi monawile, mcenare, uZravia. an resursebis (R) ricxvis zrda Seamcirebs Sena-
momxmareblisTvis, Cven hipoTeturad Sevad- tanis siCqares. momxmareblis populaciisTvis,
gineT Semdegi urTierToba: romlis zomacaa C = 10, dR/dt Semcirdeba 0,03(10)
dC aC = 0,3 daxrilobiT da dR/dt = 0, rodesac R = 333,3.
= bR 1 R (20-3)
dt C = 50 odenobis momxmareblis populaciisTvis
radgan rogorc C, ise R icvleba, sistemis din- dR/dt-s Semcirebis siCqare iqneba 0.03(50) = 1.5,
amika ufro kompleqsuria, vidre winad warmod- da wonasworobiTi zoma iqneba R = 66.6. sakvanZo
genili modeli. momenti aq is aris, rom am modelSi, resursis
ganvixiloT am ori gantolebis Tvisebebi. zrdis siCqare dR/dt momxmarebelTa nebismieri
gantoleba (20-2) aRwers xazovan urTierTobas odenobis arsebobisas uaryofiTia, magram siC-
resursTa zrdis siCqare dR/dt-sa da resursis qare iklebs, rodesac R-is done izrdeba (0,3
odenoba R-s Soris. am xazs aqvs daxriloba gC. sidide ufro didia vidre sidide 0,5 da am-
nax. 20-7a gviCvenebs, Tu rogor icvleba dR/dt rigad cvlileba 0,3 1,5-mde aris kleba).
sami gansxvavebuli momxmarebeli populaciis erTi SexedviT, gantoleba (20-3) gamoiyu-
zomisTvis (C = 0, C = 10, C = 50), rodesac g = 0,03 reba rogorc CvenTvis nacnobi logistikuri
gantoleba. Tumca gantoleba (20-2)-is msgavsad
sinamdvileSi swor xazs warmoadgens. amis da-
200 naxva SesaZlebelia, Tu davuSvebT, rom dC/
dC
dt

C=0
dt = bR(1 aC/R) SeiZleba iqnas gadakeTebuli
zrdis ganakveTi

0 (frCxilebSi arsebuli nawilis gamravlebiT


C = 10
bR-ze) iseTnairad, rom miviRoT bR abC, rac
200 C = 50 aris gantoleba swori xazisTvis ab daxrilo-
biT. gantoleba (20-3)-is daxriloba mudmivia R
400 resursTa sxvadasxva donisTvis. misi gamoyeneba
0 100 200 300 400 naCvenebia nax. 20-7b-Si, sadac gantoleba (20-3)
momxmarebeli populaciis sixSire (R)
datanilia grafikze R-is sami sididisTvis (R =
(Aa) 0, R = 10, R = 50), sadac b = 1 da a = 0,05. SemTxveva
R = 0 trivialuria, radganac erTi momxmareb-
50 lisa da erTi resursis sistemaSi Tu ar aris
dC
dt

resursi ar iqneba arc momxmarebeli. R = 10, ise


zrdis ganakveTi

R = 50 R = 50-sTvis momxmarebelTa populacia mcirde-


0 ba ab = 0,05-jer. aRsaniSnavia, rom ori xazi nax.
R=0
20-7b-Si paraleluria (igive daxriloba), ma-
R = 10 gram resursTa ufro maRali done (R = 50) zemoT
50 swevs xazs. amrigad, maSin, rodesac orive SemTx-
0 300 1000 vevaSi momxmarebelTa populaciis zrdis tempi
momxmarebeli populaciis sixSire (C)
daiklebs, rodesac resursebi maRalia, popu-
laciis zoma, romlis drosac dC/dt = 0 gacilebT
(Ab)
maRali iqneba, vidre maSin, rodesac resursebi
nax. 20-7 (a) urTierToba dR/dt = kR gCR-s gamosaxule-
iSviaTia. rodesac b = 1 da R = 10, dC/dt = 0 = (10)
ba sami gansxvavebuli momxmarebelTa populaciis zomisT-
[1 0,05C/10]. C -s povna gvaZlevs C = R/a = 10/0,05 =
vis (Ria mwavne mrudi C = 0, nacrisferi mrudi C = 10, muqi
200. rodesac R = 50, wonasworobiTi sidide aris
mwavne mrudi C = 50), sadac kR = 100 da g = 0,03. resursebis cv-
lilebis tempi dR/dt swori xazia gC daxrilobiT. C-s zrda
C = 50/0,05 = 1000. momxmareblis zrdis siCqare
amcirebs daxrilobas. R-is zrda mocemuli C-sTvis amci-
uaryofiTi gaxdeba yovelTvis roca aC/R = 1.
rebs resursTa zrdas. (b) dR/dt = bR(1 aC/R) urTierTobis imis gasagebad, Tu ras gveubnebian es gan-
gamosaxuleba sami sxvadasxva resursis doneze (Savi mrudi tolebebi momxmareblisa da resursebis Sesa-
R = 0, nacrisferi mrudi R = 10, muqi mwavne mrudi R = 50), sadac xeb, Cven unda ganvixiloT isini maT saerTo
b = 1 da a = 0,05. cvlilebis siCqare momxmarebelSi dC/dt aris wonasworobasTan axlos, romelic Tavs iCens
swori xazi ab daxrilobiT. R-is zrda ar cvlis daxrilobas, ma- rodesac dR/dt = 0 da dC/dt = 0. pirvel rigSi Cven
gram zemoT swevs xazs, riTac zrdis C-s wonasworobis sidides. ganvsazRvravT wonasworobiT sidideebs R-isa
475

da C-sTvis Sesabamisi gantolebebis nulTan sod muSaoben iseTi sistemebisTvis, romlebSic


gatolebiT da cvladis povniT. gantolebisT- resursebi individualur organizmebs war-
vis dR/dt = 0 = kR gCR Cven viRebT R = kR/gC. Tqven moadgenen da SeiZleba gamoTvlili iqnan dis-
SegiZliaT daamtkicoT, rom es aris R-is wonas- kretuli erTeulebis mimatebiT an gamoklebiT.
worobiTi sidide (20-2) gantolebaSi kR/gC-is mcenareebis SemTxvevaSi, resursebi ar war-
CasmiT da misi amoxsniT, raTa miiRoT kR gCkR/gC moadgens individ organizms, aramed organuli
= kR kR = 0. dC/dt = 0 = bR(1 aC/R) gantolebisTvis da araorganuli masalaa, romelic niadagidan
Cven vpoulobT C-s, raTa vipovoT R =R/a. miiReba. balaxismWamelebi, rogorc wesi, moix-
sidideebi R da C gviCveneben mxolod maren TavianTi mcenareebis mxolod nawils
momxmarebelTa da resursTa populaciebis da amrigad, xSirad Seuferebelia vifiqroT,
zomebs, romelTa drosac maTi Sesabamisi zrdis resursTa xelmisawvdomobaze arsebuli mcena-
tempebi nulis tolia. ra emarTeba resursTa reebis odenobis mixedviT. amis msgavsad, indi-
zrdis tempis gantolebas, rodesac momxmarebe- vidualuri parazitebi rogorc wesi, ar moix-
li gawonasworebulia da amisgan sapirispirod, maren maspinZels mTlianad, Tumca Cven vnaxavT,
ra emarTeba momxmareblis zrdis temps, rode- rom populaciaTa modelebi, rogorc zemoT
sac resursTa populacia aris gawonasworeb- ganxiluli, sasargeblo arian im parazitTa
uli? Cven SegviZlia amis gansazRvra ubralod dinamikis aRsawerad, romlebic daavadebebs
gantolebaSi C-s CanacvlebiT dR/dt-Ti da R-is iwveven. modiT, axla ganvixiloT momxmarebeli-
CanacvlebiT dC/dt-Ti. resursTa gantolebisT- resursis ramdenime modeli, romlebic ufro
vis Canacvleba gvaZlevs dR/dt = 0 = kR gCR = kR Sesaferisia am tipis sistemebisTvis.
g(R/a)R, romelsac Cven vamartivebT da viRebT
kR gaR2 = 0. R-is Ziebisas, Cven viRebT R = (akR/g).
igive operaciebi SeiZleba Catardes dC/dt-sTvis, 20.5 monodis gantoleba akavSirebs
rac Sedegad gvaZlevs C= (kR/ag). populaciis zrdis dones erTeuli
am wignis dasawyisSi xazi gavusviT imas, rom resursis raodenobasTan
ekologiuri modelebis algebruli manipula-
ciebi warmoadgenen aRmoCenaTa formebs (ix. modiT, ufro axlos SevxedoT imas, Tu rogor
Tavi 2). zemoT mocemuli namuSevari amis demon- zRudaven resursebi populaciaTa zrdas jer
strirebas axdens. Zneli iqneboda maTematikis erTresursiani da erTmomxmarebliani siste-
gareSe imis gamocnoba, rom rogorc resursebis, mebis detalurad ganxilviT da Semdeg am idee-
ise momxmareblebis done varirebs resursTa bis or resursamde gavrcobiT. aris biolo-
mowodebis siCqaris kvadratuli fesvis pro- giurad realuri Tvisebebi, romelTa CarTvac
porciulad. metic, maSin rodesac gonivrulia, gvsurs Cvens ganxilvaSi. pirveli, Cven gvinda
rom resursTa wonasworobis done mcirdeba, populaciaSi zrdis gazomva erTi suli mosax-
rodesac resursebi ufro efeqturad moixamre- lis safuZvelze da ara mTlianad populaciis
bian (anu, ufro maRali g), SeiZleba gasaocari safuZvelze. anu Cven gvinda, gavzomoT indi-
iyos, rom ufro efeqturi momxmareblebic aseve vidualuri reproduqciuli namati da ara im in-
iwveven dabal wonasworobis ricxvebs. marT- dividebis mTliani ricxvi, romlebic ematebian
lac, efeqtur momxmareblebs SeuZliaT, dabal mTlianad populacias. es midgoma eTanxmeba
doneze daiyvanon TavianTi resursebi da amiT Cvens wina gamoyenebas erT sul mosaxleze So-
SezRudon TavianTi sakuTari populacia. badobisa da sikvdilianobis doneTa gazomvisa,
R -isa da C -s wonasworobiTi sidideebi rodesac Cven vsaubrobdiT populaciis zrdi-
mxolod mcire doziT hfenen naTels istorias sa da gadarCenis cxrilebze (ix. Tavi 15). erTi
TavianTi dinamikis Sesaxeb. ra xdeba, rodesac R praqtikuli mizezi am midgomis arCevisa aris
da C gadaxrilia TavianTi saerTo wonasworo- is, rom xSirad ufro advilia individis gazom-
bidan? izrdeba Tu mcirdeba erTi an orive cv- va, vidre mTlianad populaciisa. meore, Cven
ladi da ra pirobebSi xdeba es? ubrundebian gvinda, rom momxmareblis zrdis tempi aRwevdes
Tu ara R da C TavianT saerTo wonasworobas da nuls maSin, rodesac resursTa done aRwevs
Tu ki, ra gziT axerxeben amas? amgvari kiTxvebi nuls. es gulisxmobs, rom momxmarebels ar aqvs
resursi-momxmarebeli sistemebis Sesaxeb sak- alternatiuli resursi, romelsac is SeiZleba
maod detalurad iqna ganxiluli mtaceblebsa daeyrdnos imisaTvis, rom SeinarCunos maRali
da maT msxverpls Soris interaqciebTa Seswav- zrdis done. es cxadia gamartivebaa, romelsac
lisas, rasac Cven mogiTxrobT 23-e TavSi. Cven male ramdenadme SevamsubuqebT. mesame,
am nawilis dasrulebamde, Cven gvsurs, xazi Cven gvsurs, erT sul mosaxleze zrdis siCqarem
gavusvaT, rom aq mocemuli modelebi saukeTe- imatos resursebis matebasTan erTad, magram
C dt
1dC
476

C dt
1dC
erT sul mosaxleze zrdis tempi naklebia
1 dC ara sikvdilianoba
C dt
sikvdilianoba

resursebi (R)
nax. 20-8 momxmarebelTa populaciis (C) erT sul mosaxleze
zrdis siCqare rogroc resursebis xelmisawvdomobis (R)
funqcia. garkveuli R resursis maRal doneebze zrdis siCqare
0
0 R* R*
iklebs, rodesac sxva resursebi an faqtorebi zRudaven popu-
laciis zrdas.
nax. 20-9 grafiki, romelic gviCvenebs, Tu rogor amcirebs
(isari) sikvdilianobis faqtoris damateba resursTa dinamikis
monodiseul gantolebas. nacrisferi mrudi gviCvenebs gan-
tolebas sikvdilianobis faqtoris gareSe: dC/Cdt = qR/(k + R).
Cven ar moveliT, rom is gaizrdeba usazRvrod, mwvane mrudi gviCvenebs gantolebas sikvdilianobis faqtori
radgan iarsebebs raRac limiti momxmareblis m-iT: dC/Cdt = (q m)R/(k + R). resursTa kritikuli done
SesaZleblobaSi, moixmaros resursebi. amrigad, R* aris resursebis odenoba, romlis drosac sikvdilianoba
resursTa maRali doneebze Cven moveliT, rom abalansebs populaciis zrdas.
TiTo mosaxleze zrdis siCqare Seneldeba da
sabolood miaRwevs raRac mudmiv sidides, rom-
1dC (q m)R
lis zemoTac resursTa zrdas aRar eqneba gav- =
Cdt k+R
lena momxmarebelTa populaciis zrdaze. es
mosazrebebi grafikulad aris gamosaxuli nax. amas aqvs mTlianad mrudis dadablebis efeqti
20-8-Si, romelic gviCvenebs urTierTobas momx- (nax. 20-9). sikvdilianoba m aris konstanta,
mareblis erT sul mosaxleze zrdasa (aRniSnu- romelic ar icvleba resursis donesTan er-
lia 1/CdC/dt) da resursTa R dones Soris. Tad da amrigad, nax. 20-9-Si warmodgenilia
frangma mikrobiologma Jak monodma (1950) horizontaluri xazis saxiT. resursTa dones,
Seadgina gantoleba raTa gaeangariSebinaT baq- romelzec sikvdilianobis xazi da zrdis mru-
teriuli populaciebis zrda, rogorc funqcia di kveTen erTamenTs, resursTa kritikuli
SezRuduli resursis donisa. mis gamosaxule- done ewodeba da aRniSnulia R*-iT. resursTa
bas: kritikuli done aris resursTa is odenoba,
1dC qR romelzec sikvdilianoba abalansebs zrdas.
=
Cdt k+R amrigad, R > R*-is done aRniSnavs, rom arse-
monodis gantoleba ewodeba. gantoleba iRebs bobs sakmarisi resursi erT sul mosaxleze
nax. 20-8-ze asaxul formas. am gantolebaSi q 1-ze meti zrdis siCqarisTvis. iq, sadac R < R*,
aris momxmarebeli populaciis zrdis tempi erT sul mosaxleze zrdis tempi naklebia 1-ze
dajgufebis ar arsebobis pirobebSi, amrigad, da individebi populaciaSi ar Caanacvleben
is warmoadgens zrdis maqsimalur siCqares. q
parametri ekvivalenturia momxmarebeli popu-
C dt
1 dC

laciis Tandayolili SesaZleblobisa gaiz- 2


erT sul mosaxleze zrdis tempi naklebia

ardos (r). parametri k aris resursTa odenoba, m = 0.5


romlis drosac populaciis zrdis siCqare zus-
tad zrdis maqsimaluri siCqaris q-is naxevars m = 1.0
1
Seadgens. (SeadareT am modelSi mocemuli k,
rac resursebis odenobas warmoadgens, kR-s wina
modelSi, romelic aRvwereT, rac warmoadgens
siCqares.) rodesac q = 3 da k = 50, erT sul mo-
0
saxleze momxmareblis zrdis siCqare resursis 0 33 50 100
R = 50 doneze, aris 1,5. anu, Cven moveliT, rom 1,5 momxmarebeli populaciis sixSire (R)
axali inidvidi TiTo momxmarebelze miemateba
nax. 20-10 sikvdilianobis efeqti resursTa dinamikaze,
popopulacias am parametruli sidideebisas.
rac modelirebulia monodis gantolebiT, dC/Cdt = (q m)R/
monodis gantolebas garkveuli damatebiTi
(k + R), sadac q = 3, k = 50 da arsebobs m-is ori done (nacrisferi
biologiuri realizmi daemateboda, Tu mas da-
mrudi m = 0,5; mwvane mrudi m = 1,0). mruds m-is yvelaze dabali
vurTavdiT sikvdilianobis elements: sididiT aqvs erT sul mosaxleze ufro maRali zrdis siCqare
R-is yvela sididisTvis.
477

Tavs. R* sikvdilianobis ori donisTvis (m = 1 iCenda Tavs (k) iyo daaxloebiT 9M (nax. 20-11).
da m = 0,5) da q = 3-is zrdis tempi naCvenebia nax. amrigad, mas SeeZlo ganesazRvra urTierToba
20-10-Si. aRsaniSnavia, rom rac ufro maRalia populaciis zrdasa da resursTa dones (R, MM,
sikvdilianoba m, miT ufro izrdeba resursTa SiO2) Soris monodis gantolebis saSualebiT dC/
kritikuli done. naxatSi mocemul magaliTSi, Cdt = 0,6R/(9 + R).
sadac sikvdilianobis done aris 1, R* = 50. anu tilmanma aseve Seqmna Asterionella-s grZel-
R unda iyos 50-ze meti, imisTvis, rom popula- vadiani kulturebi qemostatSi, raTa Seeswavla
ciam daZlios sikvdilianobis efeqti. rodesac diatomisa da siliciumis urTierToba droSi.
m = 0,5, R* = 25, rac imas aRniSnavs, rom ufro na- qemostati aris nakaduri kulturis (Txevad
klebi resursia saWiro imisTvis, rom erT sul garemoSi, garemo pirobebis kontroliT, xan-
mosaxleze siCqarem gadaaWarbos 1-s. grZlivi drois ganmavlobaSi gamozrdili
ujreduli kultura) kultivaciis xelsawyo,
romelsac emateba sakvebi garemo da romlidan-
R*-is povna eqsponencialurad ac kultura mudmivi siCqariT gamoiyofa. kul-
turis moculoba mudmivia, magram misi Semad-
devid tilmanma da misma kolegebma (1981)
genloba icvleba drosTan erTad, romelsac
gansazRvres urTierToba populaciis zrdis
mudmivad gansazRvravs dinebis Sefardeba
siCqaresa da SezRuduli sakvebis koncentra-
moculobasTan. magaliTisTvis ganvixiloT Sem-
cias Soris Asrerionella formosa-s diato-
Txveva, rodesac 100sm3 (0,1 litri) moculobis
misTvis. amis gasazomad maT gazardes es di-
kulturis garemo emateba yovel dRe 1 litris
atoma garemoSi siliciumis (SiO2) cvalebadi
Semcvel rezervuarSi da qemostatis drois
doneebiT, rac diatomebs esaWiroeba TavianTi
konstanta aris 0,1d1. am pirobebSi diatomebis
siliciumis Semcveli niJarebis ,,gasamagre-
kulturis zrda ekvivalenturia populaciaze
blad. diatomTa populaciebi gadanawilebuli
0,1d1 odenobis sikvdilianobis siCqaris Tavs
iyo siliciumis Semcvel garemoebSi, romelTa
moxvevis, raTa yoveldRiurad kulturis erTi
koncentracia icvleboda 0-40 mikromolamde
meaTedi CamoSordes, diatomaTa im erTi meaTe-
(M). populaciaTa zrdis siCqare izomeboda
dis sanacvlod, romlebic izrdeba kulturaSi.
mokle periodis ganmavlobaSi, raTa siliciu-
erT eqsperimentSi tilmanma da sxvebma (1981)
mis doneebi sagrZnoblad ar Semcirebuliyo
gamoiyenes qemostati 0,11d1 odenobis drois
eqsperimentis msvlelobisas. amgvari xanmokle
konstantiT. im urTierTobis mixedviT, rac ar-
gazomvebi momxmarebeli-resursis dinamikis
sebobs diatomis zrdasa da resursTa im dones
mokle daxasiaTebas warmoadgenda: erTeuli
Soris, romelic miiReba mimdinare eqsperimen-
wertilebi mrudze, romlebic akavSireben
tidan (q = 0,6d1, k = 9 MM), rodesac sikvdiliano-
dC/Cdt-s R-sTan. radganac eqsperimentebi xan-
bis tempi aris 0,11d1 toli, monodis gantolebis
mokle iyo, sikvdilianoba faqtors aRar war-
mixedviT resursTa wonasworeobrivi done R*
moadgenda da resursebis erTaderTi dadebiTi
unda iyos 0,11 x 9/(0,6 0,11), anu daaxloebiT 2M,
Senatani populaciis zrdaSi gamovlinda. am
rac axlosaa donesTan, romelic miiReba qemo-
konkretul eqsperimentSi Asterionella-s hqon-
da daaxloebiT 0,6d1 odenobis zrdis maqsimal-
uri siCqare (q) da siliciumis koncentraciebi,
romelzec maqsimaluri zrdis siCqaris naxevari
105 30
ujredebi sm3

104
silikati (M)

0.8 20
0.6 Asterionela
103
formosa
0.4
1 dC
C dt

10
102
m = 0.25d1
0.2
R*
0
0 0 10 20 30 40 50
R* 5 10 15 dro (dRe)
SiO2 (M)
nax. 20-12 diatomaTa populaciebis zrda (ujredebi sm_3;
mwvane xazebi) da misi siliciumis resursis gamoleva (MM; nac-
nax. 20-11 urTierToba erT sul mosaxleze zrdis siCqaresa
risferi xazi) qemostatur eqsperimentebSi.
da Asterionella-s diatomis populaciisTvis xelmisawvdom
siliciumis koncentraciebs Soris. (From Tilman et al. 1981.)
478

12
0.9
kritikuli resursebis doneebi

Asterionella
0.6

6 0.3 m
Synedra
0
R* 0.4
0 PO4 (MM)

1 dC
C dt
4 8 12 16 20 24
temperatura (0C)
0.9
nax. 20-13 Asterionella-s da Synedra-s diatomebis popula-
ciebisTvis siliciumis kritikuli doneebis urTierToba tem- 0.6
peraturasTan. Synedra aris aRmatebuli konkurenti mxolod
im temperaturaze, romlebic 20C temperaturas aRemateba. 0.3 m
(After Tilman et al. 1981.)

0
R* 5 10
SiO2 (MM)
statSi mas Semdeg, rac diatomaTa populaciam nax. 20-14 diatom Cyclotella meneghiniana-s eqsperimenta-
miaRwia wonasworobas (nax. 20-12). zogadad R*-is lurad gansazRvruli moTxovnebi fosforsa da siliciumze
sidide damokidebulia qemostatis drois kon- qemostatSi 0,25d1 drois konstantaTi. resursTa kritikuli
stantaze, eqsperimentis pirobebsa da diato- done iyo 0,2MM PO4 da 0,6MM SiO2. (After Tilman 1982.)
maTa saxeobaze. magaliTad, rodesac tilmanma
da sxvebma (1981) Caatares msgavsi qemostaturi
eqsperimentebi Asterionella-s da meore saxeobis davxatoT populaciis zrdis siCqaris reaqcia
diatomis Synedra ulna-s gamoyenebiT 4C-dan am or resursze samganzomilebian grafikze,
24C-mde temperaturaze, maT aRmoaCines, rom sadac safuZveli gansazRvruli iqneba ro-
Asterionella-s SeeZlo SeenarCunebina populaciis gorc siliciumis done horizontalur RerZze
dadebiTi zrda 21C-ze dabal temperaturaze da rogorc fosfatis done meoreze (nax. 20-
resursTa ufro dabal doneze, vidre Synedra- 15). Sesabamisad, resursis kritikuli doneebi
s, magram ara ufro maRal temperaturebze (nax. fosfatisTvis (R_1^*) da siliciumisTvis
20-13). (R_2^*) gansazRvraven wertils organzo-
milebian resursTa sivrceSi, romelzec orive
resursi Tanabrad SemzRudavia.
20.6 or resurss erTdroulad tilmanma (1982) aRiara, rom arsebiTi infor-
macia nax. 20-15-isa aris ori resursiT aRniSnu-
SeuZlia, SezRudos momxmarebelTa
li sivrce, anu grafikis `iataki (nax. 20-16). or-
populacia
ganzomilebiani regioni moicavs ori resursis
zogadad, organizmebi iyeneben erTze met (R1, R2) yvela SesaZlo kombinacias. Cyclotel-
resurss. garemo pirobebis mocemul wyebaSi la meneghiniana-s SemTxvevaSi, is warmoadgenda
populaciaTa zrda araTanabrad reagirebs siliciumisa da fosfatis yvela SesaZlo dones,
TiToeuli misi resursis doneze. magaliTad, sadac TiToeuli resursi warmodgenili iqneba
Cyclotella meneghiniana-s diatomisTvis, ro- RerZis saSualebiT. Tu organizms orive resur-
melic gazrdilia siliciumisa da fosfatis si sWirdeba, maSin zrdis tempi Semcirdeba maSin,
limitaciis pirobebSi qemostatSi 0,25d1 drois rodesac erT-erTi resursi daecema kritikuli
konstantiT, R* aris 0,2 M-is toli fosfatisT- donis R*-is qvemoT. nax. 20-16-Si TeTri regioni
vis da 0,6M-is toli siliciumisTvis (nax. 20-14). aRniSnavs resursTa doneebis im kombinaciebs,
liebegis minimumis kanonis mixedviT, am ori romlebzec erT sul mosaxleze zrdis tempi da-
resursidan, romelic ar unda iqnas Semcire- Zlevs sikvdilianobis Zalas. xazebs, romlebic
buli R*-is Taviseul donemde pirvelad, SezRu- aRniSnaven am regionebis sazRvrebs, ewodebaT
davs Cyclotella-s populaciis zrdas. nulovani zrdis izoklinebi, radgan Tu resur-
radganac siliciumisa da fosfatis sis done zustad R*-s udris, zrdis tempi nulis
resursebs gansxvavebuli dinamika aqvT, Seu- toli iqneba. populacia SenarCundeboda erTi
Zlebelia maTi Sedareba resursTa erTi Rer- resursis done rom yofiliyo izoklinze manam,
Zis safuZvelze. amis nacvlad, Cven SegviZlia, sanam meore iqneboda TeTr regionSi. cxadia, Tu
479

nax. 20-15 ori resursis R1^*-sa da R


2
^*-s saerTo kritikuli donis gansazRvra,
1 dC
romelzec oriveni Tanabrad zRudaven
dt
populacias. magaliTad, R1 da R2 SeiZleba
iyon fosfatisa da siliciumis doneebi, am
m
ori mniSvnelovani resursisa diatomebisTvis.
grafikis regioni aRniSnuli R1-Ta da R2-iT
grafikis `fuZe moicavs ori resursis
yvela SesaZlo doneebs.

R1* R1*
m
R2* R1* R2*

R2*

rogorc R1, ise R2 izoklinze arian ganlagebu- iyos meore resursis done (nax. 20-16, wertili
li, populacia wonasworobaSi iqneba. A). Tumca SesaZlebelia, populacia gaizardos
aRsaniSnavia, rom nebismieri resursis Sem- sxvadasxva resursebis pirobebSi. magaliTad,
cireba kritikul doneze qvemoT niSnavs, rom SeadareT B da C wertilebi nax. 20-16-Si. B wertil-
populacia ar gaizrdeba, rac ar unda maRali Si organizmi ganicdis meore resursis Zalian
maRal doneebs da pirveli resursis doneebs
zustad kritikuli donis zemoT, gansxvavebuli
resursTa mdgomareobaa C wertilSi, romelzec
orive resursis SedarebiTi siWarbe aris saxeze.
B amgvari Sedarebebi problemuria resursebisT-
vis, romlebsac Zalian gansxvavebuli Tvisebebi
aqvT, rogoricaa magaliTad, sinaTlis done da
resursebis raodenoba 2 ( R2)

resursebis kombinirebul doneebs, azotis odenoba niadagSi. amgvar SemTxvevebSi,


romlebic saSualebas aZleven momx-
mareblis populacias gaizardos

C
R2*
resursebis raodenoba 2 ( R2)

resursebis kombinirebul doneebs,


R1* romlebic saSualebas aZleven momx-
mareblis populacias gaizardos
resursebis raodenoba 2 ( R2)

nax. 20-16 organzomilebiani gamosaxuleba ori resursis R2*


mier gansazRvruli sivrcisa, romelTagan orive saWiroa momx-
mareblisTvis. naxati warmoadgens nax.20-15-is `fuZes. TeTri
areali aRniSnavs 1 da 2 resursebis kombinirebul doneebs
(maT Soris B da C wertilebic), romlebic saSualebas aZleven
momxmareblis populacias gaizardos. populacia ar gaizrdeba
resursTa kombinaciebisas vertikalur Ria mwvane arealSi (mag. resursebis raodenoba 2 ( R2)
A wertili), radgan iqneba 1 resursis arasakmarisi odenoba.
populacia ar gaizrdeba resursTa kombinaciebisas hori- nax. 20-17 ori resursiT gansazRvruli sivrcis organzo-
zontalur Ria mwavne arealSi, radgan ar iqneba 2 resursis milebiani gamosaxuleba, rodesac momxmarebels mxolod meore
sakmarisi odenoba. arasakmarisi odenoba orive resursisa Tavs resursi esaWiroeba. Ria mwvane arealSi warmodgenil resursis
iCens muq mwvane arealSi. populaciis zrda SesaZlebelia mTe- doneebze meore resursis sakmarisi done iqneba da populacia
li rigi sakmaod gansxvavebuli resursTa pirobebisa, rogorc ar gaizrdeba. meore resursis sakmarisi donea saxeze TeTr
vnaxavdiT B da C wertilebze resursTa doneebis SedarebiT. arealSi. pirveli resursi sakmarisia nebismier doneze.
480

ori resursis doneebis zogi kombinacia arar- is zrdaze, momxmarebeli Seamcirebs orive
ealuria. magaliTad, sinaTlis iseTi done, ro- resurss, sanam erT-erTi maTgani ar dava kri-
melic saxezea konapes zemoT (marTalia, isini tikul donemde, ra SemTxvevaSic populacia
Tavs iCendnen zrdis arealSi Cvens mier war- Sewyvets zrdas. amrigad, qemostaturi eqsperi-
moadgenil martiv modelSi) ar eqnebodaT or- mentis saboloo Sedegi SeiZleba moTavsdes wer-
ganizmebs, romlebic Cveulebriv viTarebaSi tilze im xazis gaswvriv, romelic gansazRvravs
tyis fskerze cxovroben. momxmarebelTa zrdis regionis sazRvrebs.
nax. 20-16 gviCvenebs or SemzRudav resurss. garkveuli saboloo wertili nebismier SemTx-
Cven SegviZlia, grafikulad gamovsaxoT situa- vevaSi damokidebuli iqneba resursTa sawyis
cia, romelSic erTi resursi SemzRudavia da koncentraciaze da resursebis miwodebis Se-
meore _ ara (nax. 20-17). warmovidginoT magali- darebiT siCqareze, sanam erTi an meore resursi
Tad, rom pirveli resursi nax. 20-17-ze ar aris SezRudavs populacias liebegis minimumis kan-
SemzRudavi. am SemTxvevaSi, ar iqneba nulovani onis Tanaxmad. resursebs, romlebic zRudaven
zrdis izoklini am resursisTvis, radgan am populacias erTi meorisgan damoukideblad,
resursis nebismieri done sakmarisi iqneba. arsebiTi resursebi ewodebaT. diatomebisTvis,
am SemTxvevebSi, zrdis tempi moimatebs manam, siliciumi da fosfori arsebiTi resursebia,
sanam meore resursi Tavis kritikul zRvars momxmarebels orive esaWiroeba.
zemoT iqneba pirveli resursis donis miuxeda- mraval SemTxvevaSi, ori an meti resursi
vad. urTierTmoqmedebs, raTa gansazRvros momx-
nax. 20-16-Si da nax. 20-17-Si naCvenebi mar- marebeli populaciis zrdis siCqare. sul mcire,
tivi modelebi gulisxmoben, rom individebi resursTa xuTi tipis interaqciebi aris aRiare-
moixmaren TiToeul resurss damoukideblad buli (nax. 20-18). zog SemTxvevaSi, Semcireba ar-
meorisgan. rodesac ori resursi damoukide- sebiTi resursebis raodenobaSi moiTxovs or-
blad zemoqmedebs momxmarebeli populaci- ganizmisgan arsebiTi resursis met moxmarebas.

R2 R2

R2* b2

a2
nax. 20-18 im gzebis grafikuli ga-
R *
1
R *
1
b1 a1 R1 mosaxuleba, romelTa saSualebiTac
resursebs SeuZliaT, iurTierTqmedon
populaciis zrdaze gavlenis mosaxdenad.
(a) ori damoukidebeli resursi (aravi-
Tari interaqciebi; igive, rac nax. 20-16).
R2 R2 (b) urTierTmoqmedi arsebiTi resursebi.
rodesac erT-erTi arsebiTi resursTagani
uaxlovdeba nulovani zrdis izoklins,
meore resursze ufro meti moTxovnilebaa.
(c) naxevrad arsebiTi resursebi. rodesac 1
R2* b2 arsebiTi resursis done aRwevs nuls, saWiro
xdeba meore araarsebiTi resursis damate-
a2 biTi odenoba. (d) Canacvlebadi resursebi.
R1* R1 b1 a1 R1 ori arsebiT resurss SeuZlia, Caanacvlos
erTi meore erTi-erTze xasiaTiT. amrigad,
a1-dan b1-mde Semcireba 1 resursis odeno-
baSi Canacvlebulia ekvivalenturi zrdiT 2
R2 R2 resursSi (zrda a2-dan b2-amde). (e) damatebiTi
resursebi. erTi arsebiTi resursis mcire
odenobas SeuZlia, Caanacvlos SedarebiT
b2
didi odenobis meore arsebiTi resursi. (f)
antagonisturi resursebi. mcire Semcireba
a2
R2* erT arsebiTi resursSi (a1 b1-mde) moiTxovs
mniSvnelovan zrdas meore arsebiTi resur-

a1 R1 sis SedarebiT odenobaSi (a2 b2-mde).


R1 b1
481

ase magaliTad, rodesac R1 uaxlovdeba R1^*-s


marjvnidan, R2-is moxmarebis done unda gaiz-
ardos. amas aqvs izoklinebis gadakveTis mom- 0.8 gaunayofierebeli

mSrali wona (g)


ganayofierebuli
rgvalebis forma (nax. 20-18b). resursebs, rom- 0.6
lebic amgvarad urTierTqmedeben, ewodebaT
urTierTmoqmedi arsebiTi resursebi. amgvari 0.4
interaqcia aseve SesaZlebelia, rodesac erT- 0.2
erTi resursi arsebiTia da meore ki ara (ix.
nax. 20-17). am SemTxvevaSi, rodesac araarsebiTi 0
9 18 34 56
resursi (R1) mcirdeba nulis mimarTulebiT, ar- kaSkaSa (W m2)
sebiTi resursi (R2) ufro metad saWiro xdeba,
mimarTavs ra R2 izoklinur mruds zemoT (nax.
20-18c). ori resurss amgvari maxasiaTeblebiT nax. 20-19 erTiani gavlena sinaTlis donisa da sasuqebisa
impatiens-is zrdaze. sinaTlis doneebis gazrda ufro
ewodebaT naxevradarsebiTi resursebi.
aZlierebs zrdas ganayofierebul mcenareebSi, vidre gaunayo-
zogierT SemTxvevaSi, erTi resursi SeiZle-
fiereblebSi. (After Peace and Grubb 1982.)
ba Canacvlebul iqnas meoriT. amgvar resursebs
CanacvlebiTi resursebi ewodebaT. Canacvleba-
di resursebi alternatiuli formebia igive
resursebisa, rogoricaa Saqari _ glukoza da magaliTi impatiens parviflora-s TavianT kv-
fruqtoza, romelTagan orive, warmoadgens levaSi. es aris mcire zomis balaxeuli mcenare,
naxSirwylis wyaros baqteriebisTvis. orga- romelic uxvad moipoveba inglisis tyeebSi.
nizmma SeiZleba xeli SeuSalos oridan erTi Crdilis amtani tyis balaxebis kvlevam gviCve-
Canacvlebadi resursis Semcirebas proporci- na, rom individualur mcenareebs SeuZliaT,
ulad meore resursis ufro meti moxmarebiT. am ukeT gaizardon sinaTlis naklebobis pirobebSi
SemTxvevis dinamika aRniSnulia nax. 20-18d-Si. tute niadagebze, vidre Zlier mJave niadagebze.
yvela amgvar SemTxvevaSi, erTi resursis done magaliTad, amgvar mcenareebs, romlebic iz-
SeiZleba Semcirebuli iqnas R*-is qvemoT, im pi- rdeba 7,5 pH-ze, SeuZliaT, aitanon mzis sinaT-
robiT, Tu meore Canacvlebadi resursi saxezea. lis 1-2%-iani ganaTebis done maSin, rodesac 4,5
Canacvlebadi resursebi Caanacvleben erTi pH-ian niadagebze igive mcenareebs ar SeuZliaT
meores erTi erTze. rodesac mcire odenoba gaizardon 5-6%-ze dabali ganaTebis pirobebSi.
erTi resursisa Canacvlebulia meore resursis
SedarebiT didi odenobiT, resursebs ewodebaT
damatebiTi resursebi. nax. 20-18e gviCvenebs
SemTxvevas, romelSic mniSvnelovani Semcireba
pirveli resursis doneSi SeiZleba kompensire- 2.0
buli iqnas SedarebiT mcire zrdiT meore dam- 7 DdReebi 35 DdReebi
atebiT resursSi. rodesac Canacvleba moiTxovs
erTi resursis SedarebiT did odenobas, raTa 1.5
moaxdinos kompensacia meore resursis Sedar-
ebiT mcire Semcirebisa, resursebs ewodebaT
antagonisturi resursebi (nax. 20-18f). 1.0

resursTa sinergizmi 0.5


rodesac erTdrouli zrda or resursSi
aZlierebs momxmarebeli populaciis zrdas me-
tad, vidre calkeuli resursis matebis Sedegad 0
populaciis zrdis jamia, amboben, rom resurse- C N P N+P C N P N+P
bi sinergistulia (am sityvis fuZe momdin-
areobs berZnuli sityvebidan syn - `erTad da nax. 20-20 saerTo gavlena azotis (N) da fosforis (P)
ergon `muSaoba). amrigad, damatebiTi resurse- sasuqebisa Impatiens-is zrdaze. (C, sakontrolo nimuSi sasuqis
gareSe.) azoti araa SemzRudavi resursi axalgazrda mcenar-
bi sinergistulebia momxmarebelTa zrdis
isTvis. azoti da fosfati moqmedeben sinergistulad, raTa
xelSewyobaSi. fisma da grabma (1982) mogvawodes
xeli Seuwyon ukve asakovani mcenareebis zrdas. (After Peace and
sinergistuli resursebis urTierTqmedebis
Grubb 1982.)
482

reaqciebSi am gansxvavebis erT-erTi axsna is nergebi fosforis adgilobriv maragebs ufro


aris, rom susti tute pirobebi ufro swrafad swrafad gamoleven xolme da amitom, fosfori
xsnads xdis sakveb nivTierebebs. mJave niad- manam iwyebs mcenaris zrdis SezRudvas, sanam
agebSi ki zogierTi minerali Zlier reaqtiuli azoti daapirebdes. sabolood, niadagSi ufro
xdeba da fosforTan uxsnad naerTebs qmnis. advilad xelmisawvdomi azotis umetesoba Sei-
fisma da grambma gamoikvlies urTierTobebi woveba mcenaris mier da isic xdeba zedmetad
sinaTles, fosforsa da azots Soris kontro- SemzRudavi.
lirebad laboratorul pirobebSi Impatiens-is es rom swori axsna yofiliyo, daaskvnes fis-
zrdaze dakvirvebiT. maT gamoiyenes zomieri ma da grabma, maSin mWidro nargavebi gamoclid-
sasuqis da TiTqmis neitraluri pH-iani (6,6) tyis nen niadags azotisgan ufro swrafad, vidre ma-
niadagi. maT nitratisa da fosfatis sasuqi Sin, erT qoTanSi erTi mcenare rom yofiliyo da
daumates zogierT mcenares da moaTavses es azotis Sezrudva SeigrZnoboda adreuli zrdis
mcenareebi sinaTlis gansxvavebuli intensivo- periodSi. marTlac, rodesac Impatiens iqna da-
bis qveS. erT eqsperimentSi sasuqiT gamdidre- Tesili aTmcenarian qoTanSi, erTianis nacv-
buli da gaumdidrebeli mcenareebi moaTavses lad, wina eqsperimentisgan gansxvavebiT, azoti
sinaTlis sxvadasxva doneebze Teslidan fes- da ara fosfori aRmoCnda SemzRudavi resursi
vis gamosvlis droidan eqsperimentis dasas- pirveli kviris ganmavlobaSi.
rulamde 37 dRis ganmavlobaSi. damatebiTma
sinaTlem gaaZliera gamdidrebuli mcenareebis
zrda sakontrolo nimuSebze metad (nax. 20-19). 20.7 momxmarebeli-resursis siste-
riTac axdendnen imis demonstrirebas, rom Impa- ma SeiZleba moicavdes orze met
tiens-is unari gamoeyenebina sinaTle damokide- resurss an orze met momxmarebels
bulia sxva resursebis arsebobaze. mcenaris
zrda moiTxovs rogorc fotosinTezis mier aR- marTalia, viRacas SeiZleba warmodgenili
dgenil naxSirbads, rogorc energiis wyaros da hqondes sistemebi, romlebSic erTi momxmare-
struqturul masalas naxSirwylebisTvis, ise beli da erTi resursi dominirebs, saxeobaTa
azotsa da fosfors cilebisa da aminomJavebis umravlesoba orive rols TamaSobs. metic,
sinTezisTvis. saxeobebs, rogorc wesi, erTze meti resursi
fisma da grabma aseve ganixiles azotisa da esaWiroebaT da maT SeiZleba gaiyon TavianTi
fosforis interaqciebi wina eqsperimentSi gam- resursebi sxva momxmareblebTan. am inetraq-
oyenebul sinaTlis yvelaze maRal intensivoba- ciaTa Sedegebi populaciaTa dinamikisTvis
ze. mcenareebi izrdeboda qoTnebSi, romlebic ganxiluli iqneba momdevno TavebSi, magram Cven
saTiTaod aT-aT mcenares Seicavdnen. mcenaree- gagacnobT maT aq momxmarebeli-resursis in-
bi grovdeboda, Sreboda da iwoneboda 7 dRis teraqciaTa zogadi klasis formiT, romlebic
Semdeg da 35 dRis Semdeg. fosforis ararsebo- orze met saxeobas moicaven.
bisas, azotis damatebas mcire efeqti hqonda warmoidgineT sakvebi jaWvi, romelSic meore
zrdaze pirveli kviris ganmavlobaSi (nax. 20-20). saxeoba (balaxismWameli) ikvebeba pirveliT
mxolod fosforis damateba aZlierebda zrdas (mcenare) da mesame (xorcis mWameli) ikvebeba
iseve, rogorc fosforisa da azotis kombina- meoriT. am umartives sakveb jaWvSi pirvel saxe-
ciisas xdeboda. amrigad, misi koncentraciisas obas ar aqvs araviTari biologiuri resursi,
bunebriv niadagSi, azoti ar iyo SemzRudavi xolo mesame mxolod momxmarebelia. resursebi-
resursi axalgazrda mcenareebisTvis. Tumca, sa da momxmareblis populaciebis regulirebis
zrdis momdevno Tveebisas azoti da fosfori am mowyobis Sedegebi aTwleulebis ganmavloba-
sinergulebi gaxdnen mcenaris zrdis xelSewyo- Si aintrigebdnen ekologebs. 1960 wels pro-
baSi. oridan nebismieri nivTierebis damatebas vokaciuli da sakamaTo namuSevarSi, romelic
meoris gareSe ar hqonda aRsaqmeli efeqti ma- gamoqveynda American ,,Naturalist-Si saTauriT
Sin, rodesac orive erTad zrdida mSral wonas Community structure, population control,
daaxloebiT 50%-iT. and competition ekologma n.j.heirstonma,
fisi da grabi fqrobdnen, rom fosfors SeeZ- f.e.smitma da l.b.slobodkinma (maSin isini
lo, SeezRuda zrda adreul periodSi, radgan is miCiganis universitetSi moRvaweobdnen) daas-
SedarebiT uZravia niadagSi da amitomac mcena- kvnes, rom mcenareebi, balaxismWamelebi da mta-
reebma unda moipovon TavianTi maragi uSua- ceblebi regulirdebian sxvadasxva faqtore-
lod fesvebis garSemo arsebuli sivrcidan. biT. maT SeniSnes, rom balaxis mWamelebis mier
aris ra ufro moZravi, azots SeuZlia, SeaRwios mwvane mcenareebis gamolevis SemTxvevebi gam-
fesvebSi ufro Sori manZilidanac. Sedegad, onakliss warmoadgenen Cveulebrivi scenari-
483

xorcis mWameli
momxmarebeli

balaxismWamelebi

resursi
mcenareebi

nax. 20-22 kvebiTi jaWvis diagrama, sadac naCvenebia ori


momxmarebeli, romelic ikvebeba erTi resursiT da amcirebs mis
nax. 20-21 kvebiTi jaWvi mesame (xorcis mWameli) doniT dones. romelic momxmarebelic ar unda gaizardos, resursis
da mis gareSe. centrSi xorcis mWamelebi amcireben balax- dabali done SenarCundeba.
ismWamelTa populacias (rac gamoxatulia balaxismWamelebis
aRmniSvneli wris zomis SemcirebiT), rac saSualebas aZlevs
mcenareul resursTa populacias, gaizardos, marjvniv es ase
ar aris.

dan, sadac mcenareebi Warbad rCebian da didad samsafexuriani kvebiTi jaWvi, danaxuli
urTierTmoqmedeben. metic, mcenareTa maso- heirsonisa da misi kolegebis mier dapirisp-
brivi ganadgurebis SemTxvevebi meteorologi- irebulia martiv or saxeobian momxmarebeli-
uri katastrofebis Sedegad gamonakliss war- resursis sistemasTan nax. 20-21-Si. mtaceblis
moadgenen umetes arealebSi. erTad aRebuli, es mateba amcirebs balaxismWamelTa populacias,
ori dakvirveba niSnavs, rom momxmareblebi arc rac Tavis mxriv, SeiZleba gamoixatos mcena-
balaxismWamelebiT arian SezRudulebi da arc reTa siWarbis zrdaSi. am argumentebis marTe-
katastrofebiT da amitom, SeiZleba SezRudul buleba SeiZleba cxare debatebis sagani gax-
iqnan sakuTari resursebis gamolevis Sede- des (ix. magaliTad Ehrlich and Birch 1967, Murdoch
gad. mraval SemTxvevaSi SemzRudavi resursi 1966, Pimentel 1988) da ganxiluli iqneba momdevno
aris xolme sinaTle, mSral regionebSi wyali TavebSi Teoriisa da samxilebis fonze. axla ki
SeiZleba iyos kritikuli faqtori da arsebo- unda gaviTvaliswinoT, rom balaxismWamelebi
ben SezRudvis aRsaniSnavi mizezebi kritikuli kompleqsuri bunebrivi sistemebia da maT kidev
mineralebis gamolevis saxiT. amrigad, mcenare- SeuZliaT Cveni gakvirveba.
Ta populaciebs zRudaven resursebi da maTze heirstons, smitsa da slobodkins kidev
mcire gavlenas axdenen momxmareblebi. hqondaT raRac saTqmeli erTi resursis ga-
avtorebma Semdeg aRniSnes, rom arsebobs momyenebeli saxeobebis interaqciaTa Sesaxeb
droebiTi gamonaklisi am zogadi wesidan, rom- (nax. 20-22). rodesac ori saxeoba erT SemzRudav
lis Tanaxmadac, mwvane mcenareebi SeiZleba resurss iyenebs, is saxeoba, romelsac SeuZlia,
gamoilion balaxismWamelebis mier. amgvari SenarCundes resursTa dabali xelmisawavdomo-
gamonaklisebi Tavs iCenen, rodesac balax- bis pirobebSi, gamodevnis meores. rodesac mta-
ismWamelebs icaven an adamianebi an sxva bune- ceblebi Casmulia amgvar sistemebSi, heirstoni
brivi movlenebi da balaxis mWamelebs SeuZli- da sxvebi gulisxmobdnen, rom balaxismWamelebi
aT, gamolion mcenareuloba, rodesac isini arian xorcismWamel-SezRudulebi. isini na-
xdebian sakmarisad mravalricxovani. aqedan klebi intensivobiT konkurireben erTmaneT-
gamomdinareobs, rom Cveulebriv pirobebSi Tan saerTo resursebisTvis da amitom, ufro
balaxismWamelTa populaciebs ar zRudavs maTi midrekili arian Tanaarsebobisadmi. arsebobs
sakvebi maragi. am mosazrebebis kontrargumentebic. magram
heirstoni, smiti da slobodkini aqve saxeobaTa mravalferovnebasa da momxmarebe-
dasZendnen, rom balaxis mWamelTa populaciebi li-resursis dinamikas Soris urTierTobis
izRudebian TavianTi momxmareblebis, mtace- sakiTxi agrZelebs ekologiaSi erT-erTi mTa-
blebis mier. metic, radganac mtaceblebs Tavad vari rolis Sesrulebas. rogorc vnaxavT, es
ar hyavT momxmareblebi, isini unda iqnan Sez- Tema mudmivad gvaxsenebs kiTxvebs, romelic
Ruduli Tavisi resursebis, balaxismWamelebis dasva g.e.haTCinsonma 1957 wels: `ratom arsebo-
mier. ben amdeni saxis cxovelebi?
484

daskvna

1. populaciaTa interaqciebi zogadad SeiZle- 6. eqsperimentuli kvlevebi wylis rwyilebi-


ba klasificirebul iqnan imis mixedviT, dadeb- sa, romlebic ikvebebian wyalmcenareTa ujre-
iT Tu uaryofiT gavlenas axdens monawile debiT, gviCveneben, rom momxmarebeli-resur-
mxareebze urTierTqmedeba. iseT momxmarebe- sis sistemebi kompleqsuria. wyalmcenareTa
li-resursis interaqciebSi, rogoricaa mta- (resursi) simWidroveebis zrdam gamoiwvia wy-
cebloba, erTi monawile mogebas naxulobs lis rwyilebis ufro xangrZlivi saSualo si-
(momxmarebeli), meore ki _ zians ganicdis cocxlis xangrZlivoba, magram TiTo mdedrze
(resursi). konkurentul interaqciebSi, orive budobis, gamoCekili kvercxis mcire raodeno-
monawile ganicdis uaryofiT efeqts. detri- ba.
tis mWameli-detritis interaqciebSi detritis 7. logistikuri gantoleba dN/dt = rN(1 N/K)
mWameli ganicdis dadebiT efeqts maSin, rode- SeiZleba modificirebul iqnas, imisTvis, rom
sac detrits saerTod aranairi efeqti ar aqvs. Seqmnas momxmarebeli-resursis martivi siste-
yvela monawile mutualizmSi ganicdis dadebiT ma, romelSic resursTa zrdis tempi dR/dt mud-
efeqts. mivia da momxmarebelTa zrdis tempi dC/dt
2. populaciaTa interaqciebi yvelaze xSirad damokidebulia resursTa miwodebis tempsa da
moicaven erTi saxeobis individebis gamoyene- momxmarebeli populaciis zomaze. amgvari mod-
bas meore saxeobebis inidvidebis mier. amgvari eli gviCvenebs, rom resursTa miwodebis gaz-
interaqciebi gavlenas axdenen orive saxeobis rdili siCqare zrdis momxmarebeli populaciis
dinamikaze. gadataniT SesaZleblobas.
3. resursad SeiZleba gansazRvruli iqnas 8. aseve modificirebuli SeiZleba iqnas lo-
nebismieri faqtori, romlis zrdac xels uwy- gistikuri gantoleba, raTa moaxdinos iseTi
obs populaciis zrdas da romelic moixmareba. momxmarebeli-resursis sistemis modelireba,
amrigad, sinaTle, sakvebi, wyali, mineraluri romelSic rogorc momxmareblis, ise resur-
sakvebi nivTierebebi da sivrce resursebia. tem- sis populaciebis zrdis tempebi dakavSirebu-
peratura, marilianoba da sxva pirobebi ki ara. lia orive populaciis simWidrovesTan. amgvari
4 zogierTi resursi aRudgenelia (sivrce), modelebi gviCveneben, rom orive populacia
sxvebi ki aRdgenadebi (sinaTle, sakvebi). ganasx- kompleqsurad aris damokidebuli resursTa
vaveben sami saxis aRdgenad resurss, imis mixed- miwodebis tempebsa da im efeqturobaze, rom-
viT, Tu rogori gavlena aqvs momxmarebels maT liTac momxmarebelTa populaciebi moixmaren
momaragebaze, araviTari gavlena ar aqvs, pirda- resursebs.
piri gavlena aqvs, Tu arapirdapiri gavlena, 9. urTierToba momxmarebeli populaciis (C)
sxva momxmareblebis saSualebiT. yvela mox- zrdis tempsa da misi resursis (R) dones So-
marebuli resursidan, mxolod erTi an Zalian ris SeiZleba aRweril iqnas monodis gantole-
mcireni SezRudaven momxmarebelTa populaci- biT 1dC/Cdt = qR/(k + R), sadac q aris momxmare-
is zrdas. maT SemzRudavi resursebi ewodebaT blis Tandayolili, eqsponencialuri zrdis
da rogorc wesi, iseTebi arian, romelTa Sedar- siCqare da k aris resursTa done, romelzec
ebiTi miwodeba moTxovnilebasTan SedarebiT momxmareblis zrdis tempi aris q-s naxevari.
yvelaze mcirea. es principi cnobilia liebigis misTvis biologiuri realobis misamateblad
minimumis kanonis saxeliT. monodis gantolebaSi SeiZleba CarTuli iq-
5. momxmarebelTa udidesi tipebi moicaven nas sikvdilianobis mudmivi faqtori m. mono-
mtaceblebs, parazitebs, parazitoidebs, bal- dis mrudis urTierTqmedeba sikvdiliano-
axis mWamelebs da detritis mWamelebs. rodesac bis donesTan Tavs iCens resursTa doneze,
mtaceblobas aqvs adgili, resursTa popula- romelsac resursTa kritikuli done R* ewo-
ciis individebs (msxverpli) klaven da aSore- deba. resursTa kritikuli done aris resursTa
ben resursTa populacias. balaxismWamelebma odenoba, romelzec sikvdilianoba abalansebs
da parazitebma SeiZleba moixmaron cocxali momxmarebeli populaciis zrdas.
mtareblis wili, magram rogorc wesi, ar aSore- 10. erTi momxmareblis mier ramdenime resur-
ben mas resursTa populacias. sis gamoyenebis grafikuli analizi SeiZleba
485

gamoyenebul iqnas resursebis kategorizebisT- resursebi, damatebiTi resursebi da antago-


vis momxmarebelTa zrdis xelSesawyobad. sul nisturi resursebi. laboratorulma da savele
mcire xuTi tipis resurTa interaqciebi aris eqsperimentebma TavianTi efeqtebiT momxmare-
aRiarebuli: urTierTqmedi arsebiTi resurse- blebze gamoavlines farTod gavrcelebuli
bi, naxevrad arsebiTi resursebi, Canacvlebadi sinergizmi resursebs Soris.

savarjiSoebi

1. saxeobaTa umetesoba TamaSobs rogorc Tqven iseTi mtaceblis kvebiTi aqtivobis gansa-
momxmareblis, ise resursis rols. populaciis sazRvrad, rogoricaa oboba, romelic klavs
regulacia damokidebulia kompleqsurad am sx- xSirad Tavisze bevrad did msxverpls, asxurebs
vadasxva rolebis SedarebiT mniSvnelobaze. momneleben fermentebs msxverplSi da Seiwovs
naxevrad monelebuli msxverplis SigTavss?
2. mcenareebis, cxovelebisa da mikroorga-
nizmebis zogadi saxelebis gamoyenebiT moi- 3. momxmarebelTa populaciaSi resursebi
yvaneT cxril 20-1-Si aRwerili oTxi tipis saxe- gardaiqmneba reproduqciad b = 0,7 efeqturo-
obaTa interaqciebis magaliTebi Tqvens arealSi biT da TiToeulma individma unda moixmaros
mobinadre organizmebisTvis. Tavis eqsperimen- resursi a = 0,5 g/sT imisTvis, rom Seinaxos saku-
tSi wylis rwyilebze (Daphnia) porterma da misma Tari Tavi. resursebi miewodebian populaciebs
kolegebma gamoTvales maTi kvebiTi saqmianoba mudmivi kR = 5 kg/sT siCqariT. ra zomis unda iyos
jer imis gansazRvriT, Tu wylis ra moculobas momxmarebelTa C populacia, rom misi zrdis
warmoadgenda TiTo wyalmcenareuli ujredi tempi uaryofiTi gaxdes am pirobebSi?
(msxverpli) da Semdeg Daphnia-Si radioaqtiuri
4. Cven vambobT, rom gantoleba (20-2) da (20-3)
izotopebiT moniSnuli am ujredebis daTvliT.
warmoadgens ors im mravalricxovani gzebidan,
es SesaZlebeli iyo Daphnia-ebis kvebis Tavise-
romlebic awyvileben resursi da momxmarebe-
burebis, wylis gamfiltravi Tvisebis gamo,
li populaciebis zrdis tempebs simWidroveze
rodesac mTliani wyalmcenareuli ujredebis
damokidebulad. SegiZliaT moifiqroT sxva
gamorCeva xdeba wylisgan. ra saxis eqsperi-
gzebi, romlebic aseve biologiurad misaRebi
mentebis da dakvirvebebis Catareba mogiwevT
iqneba?
486

Tavi 21

konkurenciis Teroia

gzamkvlevi kiTxvebi
ra tipis konkurencia arsebobs? rogor SeiZleba gamoviyenoT grafikebi im
pirobebis winaswar gansaWvretad, romlebSic
ra Senatani gaakeTa tenslis, gausis da par- Tanaarseboben konkurirebadi saxeobebi da rom-
kis eqsperimentalurma samuSaom konkurenciis lebSi ara?
Teoriis ganviTarebaSi?
ra pirobebSi SeuZlia or saxeobas iarsebos
ra aris konkurentuli gamoklebis prin- erTi SemzRudavi resursis gamo konkurenciaSi
cipi? erTmaneTTan?

rogor SeiZleba iqnas modificirebuli rogor SeiZleba mtacebelma gavlena moax-


populaciis regulirebis logistikuri mod- dinos msxverpl saxeobebs Soris konkurenciis
eli ise, rom man saxeobaTaSorisi konkurencia saboloo Sedegze?
asaxos?

k
rodesac sxvadasxva saxeobis inidividebi
onkurencia aris erTi individis mier
konkurireben erTmaneTTan resursebisTvis, am
resursis nebismieri gamoyeneba an misi dac-
interaqcias saxeobaTaSorisi brZola ewodeba.
va, rac amcirebs am resursis xelmisawvdomobas
ori gansxvavebuli mtacebeli saxeoba magaliTad
sxva individebisTvis. konkurencia erT-erTi
SeiZleba konkurirebdes erTmaneTTan erTi saxe-
yvelaze mniSvnelovani gzaa, romlis saSualebiT-
obis mopovebisTvis. konkurencia sxvadasxva saxe-
ac individebis saqmianoba gavlenas axdens sxvebis
obis individebs Soris iwvevs erToblivad depre-
keTildReobaze. resursebisTvis konkurencias,
siul efeqts orive populaciaze. yovel saxeobas
romelic Tavs iCens erTi saxeobis wevrebs Soris,
Seaqvs sakuTari wvlili meore populaciis reg-
ewodeba Sidasaxeobrivi brZola. Sidasaxeobrivi
ulaciaSi, iseve rogorc TavisaSi. intensiuri
brZola Zalian mWidrod aris dakavSirebuli or
saxeobaTaSorisi brZolis pirobebSi populacia
fenomenTan, romelic Cven adre ganvixileT: esaa
SeiZleba iqnas Camocilebuli konkurentis mier.
populaciis regulacia da evoluciuri cvli-
am potencialis gamo, konkurencia aris erT-erTi
leba. populaciis SigniT konkurencia amcirebs
faqtori, romelic gansazRvravs, romeli saxe-
resursTa xelmisawavdomobas simWidroveze
obebi Tanaarseboben erT sabinadro garemoSi da
damokidebuli wesiT, riTac gavlenas axdens nay-
amrigad, gansazRvravs ekologiuri Tanasazoga-
ofierebasa da gadarCenaze. rac ufro mraval-
doebebis struqturas.
ricxovania populacia, miT maRalia konkurencia
or populacias Soris konkurenciis saboloo
am populaciaSi arsebul individebs Soris. am-
Sedegi damokidebulia im SedarebiT efeqturoba-
rigad, Sidasaxeobrivi brZola safuZvlad udevs
ze, romliTac individebi populaciaSi axdenen Ta-
populaciis zomis regulirebas. rogorc vnax-
vianTi saziaro resursebis eqspluatacias. rode-
eT, evolucia moicavs cvlilebebs populaciaSi
sac moTxovnasTan SedarebiT resursebi iSviaTia,
genotipebis wardgenaSi. amgvari cvlilebebi Sei-
individis mier yoveli moxmareba resursebs sx-
Zleba gamowveuli iyos populaciaSi individebs
vebisTvis ufro naklebad xelmisawvdoms xdis,
Soris konkurenciis Sedegad, rac iZens sxvadasx-
iseve rogorc TavisTvis. moxmarebis gagrZele-
va formebs an SesaZleblobebs.
487

basTan erTad, resursebi mcirdeba im donemde, aramed mravali resursisTvis. mcenare SeiZleba
romlebic ukve veRar uwyoben xels momxmarebeli konkurirebdes konspecifikurs (erTi saxeobis
populaciis zrdas da populaciam SeiZleba mi- individebi) da heterospecifikurebs (gansxvave-
aRwios Teoriuli wonasworobis zomas. rodesac buli saxeobis individebi) wylisTvis, sakvebi
populacias SeuZlia, ganagrZos zrda resursTa nivTierebebisa da mzis sinaTlisTvis. konkuri-
iseT doneze, romelic amcirebs meore popula- rebadi interaqciebis Zala mcenaris saxeobaSi
ciis zrdas, saboloo jamSi Caanacvlebs meores. da saxeobebs Soris SeiZleba gansxvavdebodes
amrigad, konkurencia da misi sxvadasxva Sedegebi TiToeul am resursTan mimarTebaSi. amrigad,
damokidebulia momxmareblebis urTierTobaze mravali saxeoba ganicdis difuzur konkuren-
Tavis resursebTan. cias, sadac konkurenciuli interaqciebi Tavs
aRiareben konkurenciis ramdenime zogad iCenen erTdroulad mTeli rigi resursebisTvis.
meqanizms. Carevis konkurencia Tavs iCens, rode- konkurencia, populaciaTa sxva inter-
sac erTi individi aqtiurad ereva meore indivi- aqciebis msgavsad, Tavs ar iCens garemo pirobebSi
dis resursebTan urTierTobaSi. amgvarma Carevam fluqtuaciebis gareSe da sxva iseTi biologiuri
SeiZleba miiRos agresiuli qcevis saxe, magali- interaqciebis zewolis gareSe, rogoricaa mta-
Tad, rodesac ori mamali frinveli ejibreba cebloba. Cven ganvixilavT, Tu rogor zemoqmede-
erTmaneTs dabudebis teritoriisTvis. 32-e Tav- ben es faqtorebi konkurenciuli interaqciebis
Si Cven giCvenebT, Tu rogor zemoqmedebs Carevis saboloo Sedegze.
konkurencia individebis Sesabamisobaze part-
niorisTvis brZolaSi.
Carevis konkurencia SeiZleba iyos Sidasaxe- 21.1 ekologiaSi konkurenciis,
obrivi an saxeobaTaSorisi. mraval SemTxvevaSi rogorc centraluri Teoriis
amgvari konkurenciuli interaqciebi ufro warmoSoba Zalian neli da frTxili
rbilia. sxvadasxva saxeoba SeiZleba iyenebdes procesi iyo
igive resursebs, magram maT mier misi gamoyeneba
SeiZleba ganxorcieldes dRis sxvadasxva dros mtaceblobas aSkara gavlena aqvs msxverpl indi-
an sxvadasxva sezonze. amrigad, im dros, rodesac vidsa da msxverpl populaciaze. rodesac mta-
erTi saxeobis individebis mier resursebis mox- ceblebi sistemas an ematebian an CamoSordebian
mareba amcirebs meorisTvis am resursis xelmis- eqsperimentulad, msxverplis populaciebi, ro-
awvdomobas, SeiZleba erTi saxeobis individebs gorc wesi, ise dramatulad reagireben, rom mci-
Soris ar arsebobdes pirdapiri interaqcia. am re eWvi rCeba maT Soris dinamikuri kavSiris ar-
saxis konkurencias ewodeba eqspluataciuri sebobis Taobaze (ix. Tavi 23). magram konkurencia
konkurencia. erTi saxeobis individebs mosalod- ufro faqizia. rodesac ori konkurirebadi pop-
nelia, rom eqnebaT resursTa moxmarebis erT- ulaciidan erT-erTis warmoamadgeneli individi
nairi zogadi wesi da amrigad, eqspluataciuri Wams msxverplis tips an aqrobs mas safuraJo ar-
Sejibri, rogorc wesi, saxeobaTaSorisi interaq- ealidan, es qceva ar iwvevs pirdapir im saxeobis
ciaa. individis sikvdils, romelTanac is konkurirebs
populaciaTa interaqciebis maTematikuri msxverplisTvis. radganac amgvar konkurencias
modelebis ganviTarebaze saubrisas, Cven xazs aqvs naklebad aSkara efeqti, vidre mtaceblobas,
gavusvamT iseT populaciaTa wyvilebis inter- konkurenciis Sesaxeb azrovnebis Camoyalibeba da
aqciebs, rogoricaa mtaceblisa da msxverplis, misi integracia ekologiuri sistemebis Cveneul
balaxismWamelisa da sakvebi mcenareebis, para- aRqmaSi neli da frTxili procesia.
zitebisa da maTi maspinZlis ori konkurirebadi Tumca yvelafris miuxedavad, konkurenciis
saxeoba. es midgoma sasargeblo gzaa Teoriis koncefcia ekologiis nawilia TiTqmis dasawyisi-
SemosaRebad, radgan is gvaZlevs specifikuri danve. Carlz darvins, romelmac bevri ram aiRo
hipoTezis ganviTarebis saSualebas imis Sesaxeb, ekonomikidan analogiisa da analizisTvis, sru-
Tu ra gavlenas axdens erTi populaciis saqmi- lad esmoda es faruli azri. evolucia, rogorc
anoba meoreze. cxadia, es midgoma realobis ga- ukve vaxseneT, konkurenciis gamosaxulebaa popu-
martivebaa. bunebaSi populaciebi ueWvelad laciaSi, romelSic individebs sxvadasxva geno-
urTierTqmedeben erTze met sxva populacias- tipi aqvT (Sidasaxeobrivi konkurencia). magram
Tan. amgvari gamartiveba gansakuTrebiT prob- darvini aseve acnobierebda saxeobaTaSorisi
lematuria konkurenciis TeoriaSi, radgan Sem- konkurenciis mniSvnelobasac populaciebisT-
TxvevaTa umetesobaSi, saxeobebi konkurireben vis. magaliTad, populaciis bunebrivi kontro-
saxeobis SigniT da saxeobebs Soris mTel rig lis ganxilvisas On the Origin os Species-Si, is ax-
sxva saxeobebs ara mxolod erTi resursis gamo, senebs `mcenareTa mraval saxeobas, romlebsac
488

Cvens baRSi mSvenivrad SeuZliaT klimatis atana, 1947). leki iRwvoda, SeeTanxmebina gausis eqs-
magram romlebic verasdros gaxdebian natural- perimentebis Sedegi, rom or msgavs saxeobas ar
izebuli, radgan maT ar SeuZliaT, konkurencia SeeZlo Tanaarseboba martiv laboratorul
gauwion Cven adgilobriv mcenareebs. . . . asec garemoSi, im dakvirvebasTan, rom bunebrivi sabi-
rom iyos, im dros, rodesac Sidasaxeobrivi brZo- nadro garemo xSirad ifarebs erTnairi ekologi-
la implicituri iyo bunebriv gadarCevaSi, saxe- uri moTxovnilebebis mqone ramdenime saxeobas.
obaTaSorisi konkurencia nakleb STabeWdilebas man daaskvna, rom saxeobaTa formaciis process
tovebda darvinze, radgan is ufro daintere- SeiZleba Tan axldes ekologiur moTxovnilebeb-
sebuli iyo klimatis, mtaceblebisa da sakvebi Si mniSvnelovani divergencia (daSoriSoreba da
maragebis pirdapiri efeqtebiT populaciebze. amrigad, Semcirebuli konkurencia) or saxeobas
Carlz eltonis wigni ,,Animal Ecology, pirveli, Soris, raTa dauSvas maTi Tanaarseboba: `rode-
Tanamedrove, zogadi moxseneba ekologiis Ses- sac ori dakavSirebuli frinvelis saxeoba xvdeba
axeb, gamoqveynebuli 1972 wels, aseve win, mowinave erTmaneTs erT regionSi, isini konkurireben da
poziciebze swevs am faqtorebs, gansakuTrebiT orives SeuZlia, Seinaxos Tavi am adgilas mxolod
kvebiT (trofikul) urTierTobebs cxovelebs So- im SemTxvevaSi, Tu isini ekologiurad izolire-
ris, saxeobaTaSoris brZolasTan SedarebiT. el- buli arian sabinadroTi an sakvebiT (1947, 162).
tonma ganixila saxeobaTaSorisi brZola mxolod marTalia, gvian eltonma da sxvebma aRiares le-
ekologiur warmatebasTan mimarTebaSi (ix. Tavi kis pozicia da 1940-iani wlebis Sua xanebisTvis
28), romelSic erTi saxeobis meoreTi Canacvleba, mosazrebis talRa konkurenciis sakeTildReod
romelsac msgavsi ekologiuri moTxovnilebebi motrialda. lekis mosazreba bunebriv Tana-
aqvs, gulisxmobs am ors Soris interaqciaTa Ses- sazogadoebebSi konkurenciis Sesaxeb myarad iqna
aZleblobas. dasabuTebuli Tanamedrove ekologiis doqtri-
populaciis procesebis pirveli maTemati- naSi 1957 wlis haTCinsonis cnobili `daskvniTi
kuri kvleva, romelic moicavs konkurencias, SeniSnvnebis saSualebiT, sadac man ganixila
a.j.lotkas, v.vilteras da sxvebis mier 1925-sa ekologiurad msgavsi saxeobebis Tanaarsebobis
da 1935 wlebSi daiwyo, Seiqmna laboratoruli Sesaxeb Seqmnili literaturis didi nawili. haT-
eqsperimentuli samuSaoTa mTeli wyeba (Crombie Cinsonma daaskvna, yovel SemTxvevaSi, pirobiTad,
1947). adreul ZalisxmevebSi mtacebeli-msxver- rom `cxovelTa Tanasazogadoebebi xarisxo-
plis da parazitoidi-mtareblis interaqciebi brivad ise arian konstruirebuli, TiTqos
dominireben. Tumca rusma biologma g.f.gausma konkurencia aregulirebdes maT struqturas.
(1932, 1934), romelic raimond perlisa da lot- . . . Tumca Cven vnaxavT, rom haTCinsonma (1961)
kas didi gavlenis qveS iyo, mosinja saxeobebs mogvianebiT daaskvna, rom konkurencia SeiZleba
Soris konkurenciis kvleva safuaris sokoebsa arc iyos iseTive mniSvnelovani, rogoric sxva
da umartivesebis laboratorul populaciebSi. faqtorebi zogierT TanasazogadoebaSi, am ideam
Semdgom man Tavisi Zalisxmeva gaavrcela fqvilis Zlieri mxardaWera hpova ukanaskneli wlebis gan-
matlebze, buz drofozilebsa da sxva organizme- mavlobaSi (Hutson 1994).
bze, romlebic Sesaferisi gamodgnen amgvari
eqsperimentirebisTvis, magram saxeobaTaSorisi
interaqciebis damajerebeli laboratoruli 21.2 tenslis, gausisa da parkis
magaliTebis miuxedavad, am procesma mainc Se- eqsperimentebma warmogvidgines
darebiT mcire roli iTamaSa ekologiur az- konkurenciis adreuli eqsperimen-
rovnebaSi aTwleulebis Semdeg. v.q.alees da misi tuli demonstraciebi
kolegebis mier Seqmnili, 1949 wlis sakontrolo
mniSvnelobis naSromi ,,Principles of Animal Ecol- britaneli botanikosi a.g. tensli (1917) pirve-
ogy konkurenciis Sesaxeb laboratoruli sa- li iyo, vinc Caatara eqsperimenti erTmaneT-
muSaos detaluri aRweras warmoadgens, magram Tan mWidro naTesauri kavSiris mqone saxeobebSi
konkurencias mcire rols aniWebs bunebrivi Ta- konkurenciis arsebobis gansasazRvrad. tenslim
nasazogadoebebis ganxilvasa da damuSavebaSi. Tavis moxsenebas waumZRvara dakvirveba, rom
saerTo resursebis momxmarebel saxeoba- mWidro naTesauri kavSiris mqone mcenareTa
Ta populaciis zomis gansazRvraSi da saxe- saxeobebi, romlebic Tavs iCenen erT regionSi,
obebs Soris resursebis ganawilebis marTvaSi xSirad izrdebian sxvadasxva sabinadro garemoe-
konkurenciis roli mTlianad gacnobierebul bSi an sxvadasxva niadagze. arc es dakvirveba, arc
iqna mxolod Sua 1940-ian wlebSi, rodesac misi is mosazreba ar iyo axali, rom amgvar saxeobaTa
mniSvneloba damajereblad iqna aRwerili ing- ekologiuri segregacia SeiZleboda yofiliyo
liseli ornitologis devid lekis mier (1944, konkurenciis Sedegi, rac gamoiwvevda garkveu-
489

li sabinadro garemodan erTi an meore saxeobis mokle naSromSi, sadac naxsenebi iyo am eqsper-
gamodevnas. magram aravis gamoecada esqperimen- imentebis Sesaxeb, tenslim dawera, (1) rom saxeo-
tulad is hipoTeza an misi alternativa, rom or, bis arseboba-ararseboba SeiZleba gansazRvruli
mWidrod monaTesave saxeobas SeiZleba hqodes yofiliyo saxeobaTaSorisi konkurenciiT; (2) rom
imdenad gansxvavebuli ekologiuri moTxovnile- garemo pirobebi gavlenas axdendnen konkurenci-
bebi, rom erTs ar SeuZlia, gaizardos iq, sadac is saboloo Sedegze; (3) rom konkurencia SeiZle-
meore yvavis. ba igrZnobodes Zalian farTod (anu, `sxva mcena-
tenslim aiRo ori saxeobis endronika (Galium- reulobis mier) Tanasazogadoebis farglebSi
Ta gvari, endros ojaxidan), romlebic mcire, da (4) rom saxeobebis arsebuli ekologiuri seg-
mravalwliani, balaxeuli mcenareebia. erTi saxe- regacia SeiZleba gamowveuli yofiliyo warsuli
oba G.saxatile Cveulebriv arsebobs mJave, tor- konkurenciidan. marTalia, lakisa da haTCinso-
fian niadagze maSin, rodesac meore G.sylvestre nis koncefciebi Seicaven Zalian mcire iseT ra-
saxlobs kirqvis mTebsa da saZovrebze. man dargo mes, rac ar iyo naTqvami tenslis mier, momdevno
ori saxeoba Teslis saxiT rogorc erTad, ise eqsperimentebi konkurenciis Taobaze ar ganxor-
cal-calke niadagSi, romelic aRebuli iyo im ar- cielda, sanam ar gamoqveynda lotkas, volterra-
ealebidan, sadac TiToeuli saxeoba izrdeboda. sa da sxvebis populaciaTa interaqciebis maTema-
radganac mcenareebi erTad iqnen darguli `saer- tikuri kvlevebi.
To baRSi, mxolod niadagis tipi da sxva saxeobis 1930 da momdevno wlebi gamyof wertilad
arseboba-ararseboba warmoadgenda eqsperimen- SeiZleba CaiTvalos adreul bunebriv istoriasa
tul Carevas. da mogvianebiT ekologiaSi populaciis tradi-
tenslis eqsperimenti waawyda iseT teqni- cias Soris, gaTvaliswinebuli unda iqnas gausis
kur problemebs, rogoricaa cudi fesvgadgma da eqsperimentebi (1932, 1934) safuarsa da umarti-
lafsusebi morwyvaSi. misi Sedegebi amis muxeda- vesebze, rogorc pirveli kvleva konkurenciis
vad mainc sakmaod cxadi iyo. rodesac cal-calke Sesaxeb. gausis kvlevis Sedegebi, romelic arse-
iyvnen darguli, TiToeuli saxeoba izrdeboda biTad hgavda tenslisas, iyo ori saxeobis gazrda,
da inarCunebda Tavs orive saxis niadagSi, Tumca rogorc erTad ise cal-calke, kontrolirebad
fesvgadgma da zrda im niadagSi ufro Zlieri iyo, pirobebSi. gansxvaveba erTi saxeobis popula-
romelSic saxeobebi Cveulebriv izrdeboda bune- ciebis zrdaSi meoris arsebobisas da ararsebobi-
baSi. rodesac erTad izrdeboda kirqvian niadag- sas iyo maT Soris konkurenciis sazomi. rodesac
ze, G.sylvestre-is mcenareebi metad gaizrda da umartivesTa populaciebi Paramecium aurelia
daCrdiles G.saxatile. sapirispiro process hqon- da P.caudatum moTavsebul iqnen cal-cakle erT-
da adgili ufro mJave, torful niadagze, rac nairi tipis mkvebav garemoSi, orive populacia
tipiuri iyo G.saxatile-is saarsebo garemosTvis. swrafad gaizarda resursebis mier dawesebul
tenslim daaskvna, rom G.saxatile yvelaze efeq- zRvramde. rodesac erTad izrdebodnen mxolod
turi iyo kirqvian niadagebze da aseve, mJavian P.aurelia SenarCunda (nax. 21-1). msgavsi eqsperi-
niadagSi, G.sylvestre-s ar SeeZlo konkurenciis gaw- mentebi drozofilebze, fqvilis matlebsa da
eva G.saxatile-sTvis. erTwlian mcenareebze yovelTvis iRebdnen igive

cal-calkea zrdili
populaciuri simWidrove

gazrdili Sereul
populaciuri simWidrove

kolturebSi

P.aurelia
P.caudatum

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
dReebi dReebi

(a) (b)

nax. 21-1 Paramecium-is ori saxeobis populaciis zrda, rodesac isini gazrdili iyvnen gancalkevebul kulturebSi (a) da rodesac
gazrdilni iyvnen erTad (b). marTalia, orive saxeoba xarobs, rodesac cal-calkea zrdili, P.caudatum-s ar SeuZlia gadarCena P.aurelia-
Tan erTad. (After Gause 1934.)
490

cxrili 21-1 konkurencia fqvilis RraWikis or saxeobas Soris Tribolium-is


gvaridan sxvadasxva temperaturasa da SedarebiT tenianobaze

populaciis mogebuli konkurenciis


gawonasworebuli zoma* procentuli maCvenebeli

temperatura tenianoba T.confusum T.castaneum T.confusum T.castaneum

grili mSrali 26.0 2.6 100 0

notio 28.2 45.2 71 29


zomieri mSrali 29.7 18.8 87 13

notio 32.9 50.1 14 86


Tbili mSrali 23.7 9.6 90 10
notio 41.2 38.2 0 100

* mzrdasrulebis, larvebis da maT Soris, gardamaval fazaSi myofi inidividebis ricxvi fqvilis TiTo gramze.
emyareba 20-30 konkurenciis temperaturisa da tenianobis TiToeul kombinaciaSi.
(Data from Park 1954, 1962)

Sedegs: erTi saxeoba narCundeba da meore gadaS- pativsacemad gausis principi (Lack 1944) da volt-
endeba, rogorc wesi 30-70-mde Taobis Semdeg. erra-gausis principi (Hutchinson 1957), magram har-
Tomas parkis namuSevarma (1954, 1962) fqvi- dinis (1960) konkurenciuli gamoricxvis princi-
lis RraWikis or saxeobas Soris konkurenciis pi yvelaze efeqturi aRmoCnda.
Sesaxeb moaxdina tenslis kidev erTi mosazrebis hardinma gamoTvala, rom principis dabadeba
demonstrireba, romlis Tanaxmadac konkuren- emTxveoda britaneTis ekologiuri sazogadoe-
ciis saboloo Sedegi damokidebulia garemo bis krebas 1944 wlis 21 marts, romlis gansaxilve-
pirobebze. rodesac parkma Tribolium casta- li Tema iyo mWidro naTesauri kavSiris mqone
neum-isa da T.confusum-is populaciebi erTad saxeobebis ekologia. krebis moxseneba, romelic
moaTavsa xorblis fqvilSi gril da mSral piro- gamoqveynda ,,Journal of Animal Ecology-Si (13,
bebSi, T.castaneum-ma, rogorc wesi, gamodevna 176, 1944), xazs usvamda, rom `gacxovelebuli
T.confusum. Tumca, Tbil da notio pirobebSi diskusia . . . koncentrirebuli iyo gausis mosaz-
T.confusum narCundeboda (cxrili 21-1). eqs- rebis (1934) garSemo, romlis Tanaxmadac, msgavsi
perimentebma gviCvena ara marto is, rom fizi- ekologiis mqone or saxeobas ar SeuZlia erTad
kuri pirobebi konkurenciis SedegisTvis kri- arseboba erTsa da imave adgilas . . . mister leki,
tikuli mniSvnelobis iyo, aramed aseve mxolod mister eltoni da doqtor varlei eTanxmebod-
saxeobaTa SedarebiT efeqturobas hqonda azri. nen da mxars uWerdnen am postulats . . . kapitanma
T.castaneum-ma miaRwia ufro maRal popula- daiverma mrisxane Seteva ganaxorciela gausis
ciaTa simWidroves tenian da ara mSral piro- koncenfciis winaaRmdeg imis safuZvelze, rom
bebSi, rodesac marto izrdeboda, magram aseve maTematikuri da eqsperimentuli midgomebi saxi-
erpirovnulad idevneboda tenian pirobebSic faTod iqna gamartivebuli.
T.confusum-is mier, romlis populaciebi zrdis eqsperimentuli Sedegebi, romlebmac gamoi-
SemTxvevaSi mainc aRemateboda T.castaneum-isas. wvies konkurenciuli gamoricxvis principis Cam-
oyalibeba SeiZleba Sejamebuli iqnas martivad
Semdegnairad: or saxeobas ar SeuZlia Tanaarse-
boba erTsa da imave SemzRudav resursze. `Sez-
21.3 konkurentuli gamonaklisis Rudva saWiroa principis gansazRvrebaSi, radgan
principi _ or saxeobas ar SeuZlia konkurencia gamoxatavs sakuTar Tavs mxolod
Tanaarseboba erTi SemzRuduli maSin, rodesac moxmareba amcirebs resursebs
resursis xarjze da amiT zRudavs populaciis zrdas. hardinma
ganavrco koncefcia, magram Seamokla slogani:
saxeobaTa konkurenciaze laboratoruli eqs- srul konkurentebs ar SeuZliaT Tanacxovreba.
perimentebis Sedegebis dagroveba saboloo Tumca msgavsi saxeobebi mainc Tanaarsebo-
jamSi imdenad zogadi aRmoCnda, rom uzrunve- ben bunebaSi. detaluri dakvirvebebi TiTqmis
lyo misi dawinaureba principis statusamde. mas yovelTvis avlenen ekologiur gansxvavebebs am
sxvadasxvanairi saxeli uwodes misi avtorebis saxeobebs Soris, rac xSirad emyareba sabinadro
491

garemosa da kvebis midrekilebebSi mniSvnelovan uleba aseve SeiZleba danaxul iqnas populaciaSi,
gansxvavebebs. Tumca arsebobs SemTxvevebi, sadac romelic diskretuli xasiaTiT izrdeba da mod-
mobinadre saxeobebi TiTqmis identurni arian elirebulia gansxvavebuli gantolebiT, rogorc
ekologiuri funqciis mixedviT, riTac kiTxvis vnaxeT me-18 TavSi). Tu Cven davfiqrdebiT imaze,
niSnis qveS dgeba konkurenciuli gamoricxvis Tu ra xdeba populaciaSi, rodesac populaciis
principi. Cven am mniSvnelovan sakiTxebs qvemoT zoma N aWarbebs gadataniT SesaZleblobas K-s,
ganvixilavT. Cven vnaxavT, Tu rogor iwyebs moqmedebas Si-
konkurenciuli gamoricxvis principi, ro- dasaxeobrivi brZola populaciis regulirebi-
melic acxadebs, rom identur saxeobebs ar sas. gadataniTi SesaZlebloba aris im individTa
SeuZliaT Tanaarseboba da dakvirveba, rom mo- raodenoba populaciaSi, romelTa Senaxvac Seu-
binadre saxeobebi iSviaTad arian identurni, ZliaT resursebs sabinadro garemoSi. amrigad,
gvibiZgeben Semdegi kiTxvis dasmisken: rogori rodesac N > K resursebi moTxovnasTan Sedar-
donis ekologiuri segregaciaa saWiro imisTvis, ebiT naklebia da adgili eqneba konkurencias am
rom Tanaarseboba SesaZlebeli gaxdes? konkuren- resursebisTvis. am Sidasaxeobrivi konkuren-
ciis maTematikur modelebs SeuZliaT, dagvexma- ciuli interaqciebis saboloo Sedegi bolos
ron am kiTxvebze pasuxis gacemaSi, gvawvdian ra mouRebs individebs STamomavlobiT miRebuli is-
konkurirebadi populaciebis reaqciebis Sez- eTi TvisebebiT, romlebic maT nakleb efeqturs
Rudvebis Teoriuli gagebas. Cven ganvaviTarebT xdis resursebis mopovebaSi. gadarCebian mxolod
populaciaTa ramdenime martiv models momdevno isini, romlebsac SeuZlia sakmarisi resursebis
nawilebSi. es modelebi, populaciis regulaciisa mopoveba TavianTi organizmis SesanarCuneblad
da momxmarebeli-resursis modelebis msgavsad, da naSierebis warmosaqmnelad. amrigad, rogorc
efuZnebian populaciis wonasworobis ideas. anu, Cven am Tavis SesavalSi aRvniSneT, Sidasaxeobrivi
am modelebSi populaciebs Soris konkurenciuli brZola da populaciaTa regulacia mWidrodaa
interaqciebi iwveven populaciis zrdis stabi- dakavSirebuli erTmaneTTan.
lizacias orive populaciisTvis an erT-erTi rogorc konkurenciuli gamoricxvis princi-
populaciis gandevnas sistemidan. Cven adre xazi pi da mtaceblobis, balaxis mWamelobisa da paraz-
gavusviT azrs, rom bunebrivi procesebs popula- itizmis Teoriebi gviCveneben, populaciebi aseve
ciebi mihyavT raRac myar wonasworobis werti- SeiZleba regulirdebodnen garedan. populaciam
lamde, rac realobis gamartivebaa. SeiZleba verasdros miaRwios populaciisN zomas,
romelic axlos iqneba gadataniT SesaZleblo-
basTan, Tu is ganicdis Zlier konkurencias sxva
saxeobisgan an Tu is maRali donis mtaceblobis,
21.4 populaciebi regulireba balaxismWamelobis an parazitimzmis didi ris-
SesaZlebelia Sidasaxeobrivi da kis winaSe dgas. amrigad, populaciis regulaci-
saxeobaTaSorisi konkurenciiT is Sesaxeb fiqrisas, Cven unda gaviTvaliswinoT
rogorc individebis interaqciebi populaciis
konkurenciuli gamoricxvis principis da popu- SigniT, ise populaciis interaqciebi sxva popu-
laciis zrdisa da momxmarebeli-resursis din- laciebTan.
amikis zemoT moyvanil ganxilvebs SesaZloa moex-
dina Tqveni azrovnebis stimulireba populaciis
regulaciis cnebis mniSvnelobaze. rogorc Cans,
arsebobs am mniSvnelovani procesis ori aspeqti.
21.5 logistikuri gantoleba
pirveli, rogorc Cven aRvniSneT, populaciis lo-
SeiZleba modificirdes, raTa
gistikuri zrdis ganxilvisas (ix. Tavi 16) popula-
Tavis TavSi moicvas
ciebi SeiZleba regulirebul iqnan simWidroveze
damokidebuli saSualebebiT. populaciis logis-
saxeobaTaSorisi konkurencia
tikur zrdis tempis gantoleba dN/dt = rN(1 N/K) konkurenciis Teoriis umetesi nawili efuZneba
gviCvenebs imas, Tu rogor SeiZleba es moxdes (ix. lotkas (1925, 1932), volteras (1926) da gausis
nax. 16-3). rac ufro axlosaa populaciis zoma ga- formulirebebs, romlebic iyenebdnen logisti-
dataniT SesaZlebloba K-sTan, miT ufro mcird- kur gantolebas, rogorc sawyis wertils popu-
eba elementi (1 N/K) da Sesabamisad, miT ufro laciis zrdisTvis. Cven SegviZlia erTeuli popu-
mcirdeba gantolebis marjvena mxare. amrigad, lacia i-sTvis davweroT Semdegi logistikuri
zrdis tempi dN/dt damokidebulia populaciis gantoleba:
simWidrove N-ze, im varaudiT, rom r da K ar icvle- dNi N
bian (aRsaniSnavia, rom simWidroveze damokideb- = riNi 1 i
dt K (21-1)
492

rac igive gantolebaa, romelsac Cven winaT vi- amgvari formulis miRebis erTi saSualeba aris
yenebdiT imis gamoklebiT, rom yvela parametrs imis mofiqreba, Tu zustad ras akeTeben j saxe-
qvemoT i aqvs miwerili, raTa xazgasmuli iyos, rom obis individebi, rogorc konkurentebi. Tu i-sa
saubaria romeliRac i populaciaze. Sidasaxeo- da j saxeobis individebi konkurireben sakvebisT-
brivi brZola gamoxatulia elementi Ni/Ki-s saxiT, vis maSin, rodesac j saxeobis individi ikvebeba, is
rodesac Ni uaxlovdeba Ki-s, Ni/Ki uaxlovdeba 1-s sakvebis garkveul nawils xelmiuwvdomels xdis
da odenoba (1 Ni/Ki) uaxlovdeba 0-s. stabiluri i saxeobis individebisTvis. Cven rom vicodeT,
wonasworoba miiRweva, rodesac Ni = Ki. ra raodenobis sakvebi qreba j individebis mier,
axla, modiT vTqvaT, rom arsebobs j-Ti Cven gveqneboda raRac sazomi konkurentuli
aRniSnuli populacia, romelic konkurirebs i efeqtisa. magram Cven ar SegviZlia miviCnioT, rom
populaciasTan resursebisTvis. j populaciis i saxeobis da j saxeobis individebi zustad erT-
simWidrove Nj-s tolia, xolo gadataniTi Sesa- nairad moixmaren sakvebs. amrigad, Cven ar viciT,
Zlebloba udris Kj-s. j populaciis konkurenci- rom rodesac j saxeobis individi Wams sakvebs, igi
ul moqmedebas uaryofiTi efeqti eqneba i popu- iTvisebs i populaciis erTi individis kuTvnil
laciaze da amrigad, Seamcirebs i populaciis sakvebs, ori inidvidis kuTvnils, Tu erT naxevri-
zrdis temps. Cven SegviZlia, CavurToT es idea sas. saWiro aris gadayvanis an proporciulobis
logistikur gantolebas im sididis gamoklebiT, koeficienti, rac saSualebas mogvcems, ganvsaz-
rac aRniSnavs saxeobaTaSorisi brZolis efeqts RvroT j saxeobis saqmianoba i saxeobis safuZvel-
j-s saxeobisa i-s saxeobaze: ze. volteram mogvawoda amgvari faqtori.
dNi N volteram CarTo saxeobaTaSorisi brZola
= riNi 1 i [(konkurenciuli efeqti j
dt K logistikur gantilebaSi frCxilebSi aijNj/Ki-is
populaciisa i populaciaze]) CamatebiT. amrigad, gantoleba (21-2) xdeba
(21-2)

aRsaniSnavia, rom gantoleba axla moicavs ro-


gorc Sidasaxeobrivi brZolis (Ni/Ki), ise saxeoba-
TaSorisi brZolis elementebs. orive moqmedebs
rogorc Semamcirebeli elementi (gamokleba).
Cven SegviZlia davweroT gantoleba Semdegnai-
saxeobis individebi i
rad:
dNi saxeobis
= riNi (1[shidasaxeobrivikonkurencia]
dt individebi j
[j populaciis konkurentuli efeqti i
populaciaze] )
gantolebis marjvena nawilSi frCxilebSi moce-
muli elementSi 1 mcirdeba rogorc Sidasaxeo-
brivi brZolis, ise j populaciis saxebaTaSorisi
brZolis efeqtis gamo. mniSvnelovania imis
gacnobiereba, rom am modelSi Sidasaxeobrivi da K
saxeobaTaSorisi brZolis efeqti damoukidebe-
lia erTi meorisgan. am or efeqts Soris arsebu-
li urTierTqmedebis saCveneblad, Cven mogviwevs
im elementis CarTva, sadac am oris produqti
nax. 21-2 sqematuri diagrama, romelic gviCvenebs
akldeba 1-s. konkurenciis koeficientebis mniSvnelobas sivrcisTvis
cxadia, TeoretikosisTvis zemoT mocemuli konkurenciaSi. TiToeuli mcire marTkuTxedi warmoadgens
sityvieri gantolebebi ar aris sruliad damak- i saxeobis individs, romelic binadrobs did marTkuTxedSi.
mayofilebeli. saWiroa ganviTardes konkuren- gadataniTi SesaZlebloba K didi marTkuxedisa aris im oTx-
tuli efeqtis analitikuri gamosaxuleba j kuTxedebis raodenoba, romelic Caeteva did marTkuTxedSi.
saxeobisa i saxeobaze. gamowvevas warmoadgens konkurirebad j saxeobis individebi warmodgenilia oTx-
algebruli gamosaxulebis Sedgena Ni-sa da Ki-s kuTxedebiT, romlebic mcire i saxeobis warmomadgeneli
gamoyenebiT ` j populaciis konkurentuli efeq- oTxkuTxedebs erTnaxevarjer aRemateba. rodesac j saxeobis
ti i populaciaze-s Casanacvleblad. anu, si- individebi Sedian marTkuTxedSi, igi ikavebs sivrces rac

martivisTvis Cven gvsurs gantolebam axsnas, Tu ekvivalenturia erTnaxevarjer meti sivrcis, romelsac i saxe-

ra emarTeba i populacias, rodesac is imyofe- obis individi ikavebs. j saxeobis individis mier dakavebuli

ba j populaciis Nj individebis TandaswrebaSi. sivrce aris j saxeobis konkurentuli efeqti i saxeobaze, aij =
0,5. (From Krebs 1994.)
493

dNi N aN naklebia. erTi saxeobis individebi savaraudod


= riNi 1 i ij j (21-3)
dt Ki Ki konkurireben ufro intensiurad, vidre sx-
sadac Nj aris konkurirebadi j saxeobis individTa vadasxva saxeobis individebi.
ricxvi da aij aris konkurenciis koeficienti, anu SejamebisTvis, Cven ganvaviTarebT gan-
saxoeba j-s inidvidebis gavlena saxeoba i-s popu- tolebas, romelic aCvenebs erTi j populaciis
laciis eqsponenciualur zrdaze. aij-s Nj-ze gam- konkurentul efeqts meore i populaciaze. ma-
ravleba aqcevs konkurirebad j saxeobis popula- gram savaraudoa aseve, rom i populaciasac eqne-
cias saxeoba i-s erTeulebad, romelzec mas aqvs ba konkurentuli efeqti j populaciaze. bolos-
gavlena. produqti aijNj-s gayofa Ki-ze gvaZlevs i-s dabolos, isini xom erTnairi resursebisTvis,
gadataniTi SesaZleblobis proporcias, rac aRe- an resursTa wyebisTvis konkurireben. pasuxi am
bulia i-s individebis ekvivalenturi erTeulebis kiTxvaze cxadia, dadebiTia. amgvari interaqciis
mixedviT. gamosaxatavad, Cven kidev erTi gantoleba gvi-
termini aij aris uganzomilebo konstanta, Wrdeba:
romlis mniSvneloba aris i saxeobis individis dNi N aijNj
= riNi 1 i
gavlenis nawili Tavisi sakuTari populaciis dt Ki Ki (21-4)
zrdis tempze. Cven SegvliZlia aij-s mniSvnelobis
es gantoleba aCvenebs, Tu rogor zemoqmedebs
gacnobiereba misi martiv, geometriul CarCoSi
j saxeobis Sidasaxeobrivi brZola da i popula-
moqceviT (nax. 21-2). vTqvaT, arealis aRmniSvneli
ciis konkurentuli efeqti j populaciaze da j
didi marTkuTxedi warmoadgens i populaciis ga-
populaciis zrdis tempze. amrigad, Cven vxedavT,
dataniT SesaZleblobas. i populaciis yoveli
rom ori saxeoba i da j axdenen gavlenas erTi meo-
individi warmodgenilia mcire marTkuTxediT.
reze da amgvari ormagi urTierTobebi maT Soris
simartivisTvis, Cven yvela mcire oTxkuTxeds
moiTxoven or gantolebas: erTs j saxeobis gavle-
erTnair zomas mivaniWebT, anu Cveni daskvniT i
nis Sesaxeb i saxeobaze [gantoleba (21-3)] da meore
populaciis yvela wevri identuria yvela mxriv,
i saxeobis gavlenis Sesaxeb j saxeobaze [gantoleba
maT Soris imiTac, Tu rogor moixmaren resursebs.
(21-4)].
Tu gadataniTi SesaZlebloba fiqsirebulia
modiT, axla ganvixiloT ricxobrivi magaliTi
(kidev erTi gamartiveba), Cven SegviZlia mxolod
imisTvis, rom movaxdinoT am gantolebebis meqa-
garkveuli raodenobis Ni oTxkuTxedebis `Cat-
nikis ilustrireba. warmoidgineT parametrebis
eva did marTkuTxedSi. marTkuTxedTa ricxvi,
Semdegi wyeba: Ni = 100, Ki = 150, ri = 0,2, aij = 0,5, Nj
romelTa Catevac SeuZlia did marTkuTxeds,
= 50. i populaciis zrdis tempi dNi/dt = (0,2)(100)
aris Ki da rodesac oTxkuTxedi sruliad gaivseba
[1 100/150 (0,5)(50)/150] = 3,48. Tu aij 0,5-0,7-mde
Ki = Ni.
gaizrdeba, Seesabameba, ra j saxeobis ufro maRal
axla modiT, davuSvaT, rom konkurirebadi j
konkurentul efeqts i saxeobaze, da yvela sxva
saxeobis individebi arian sxva zomis, erT-naxevar
elementi gantolebaSi igive darCeba, maSin dNi/dt =
oTxkudxedjer meti, vidre i saxeobis individebis
2,14, rac winaze dabalia. yovelTvis, rodesac Si-
amsaxveli oTxkuTxedi. yovelTvis, rodesac j sax-
dasaxeobrivi brZolis elementisa da saxeobaTa-
eobis individi moTavsebulia marTkuTxedSi, is
Sorisi brZolis elementis jami 1-ze metia, popu-
ikavebs i saxeobis individis erTnaxevar sivrces.
laciis zrdis siCqare uaryofiTi iqneba. amrigad,
am SemTxvevaSi, j saxeobis individebis i saxeobis
gadataniT SesaZleblobasTan axlos myofi popu-
individebTan konkurenciis koeficienti aij aris
laciisTvis, sadac saxeobaTaSorisi brZolis in-
0,5. amis sapirispirod, vinmem SeiZleba ifiqros,
teraqciebi yvelaze Zlieria, modeli gulisxmobs
rom konkurenciis koeficienti aij aris xarisxi,
saxeobaTaSorisi brZolis Zalian mcire doneeb-
sadamdec i saxeobis individebi iyeneben j saxeobis
sac ki SeiZleba hqodeT dramatuli efeqti. mag-
individebis resursebs (am SemTxvevaSi resursi
aliTad, Tu Cven davuSvebT rom Ni = 145, Zalian ax-
aris sivrce). swored amitom, aijNi gayofilia Kj-
los gadataniT SesaZleblobasTan, Cven vnaxavT,
ze, j saxeobis gadataniT SesaZleblobaze. es aris
rom gamosaxuleba frCxilebSi gaxdeba (1 0,9667
done, sadamdec i saxeobis individebi axdenen j sax-
aijNj/Ki), anu (0,033 aijNj/Ki). cxadia, elementi aijNj/
eobis individebis resursebis (gamoxatulia Kj si-
Ki ar aris aucilebeli iyos Zalian didi imisTvis,
didiT) uzurpirebas, rac gansazRvravs i-s efeqts
rom Secvalos gamosaxulebis niSani dadebiTidan
j-s populaciis zrdis siCqareze.
uaryofiTiT. ra Tqma unda, Zalian Zlieri saxe-
zustad rom vTqvaT, element Ni/Ki-s unda
obaTaSorisi konkurencias SeuZlia aseve gamoi-
hqodes koecifienti aij, magram is miCneulia, rom
wvios uaryofiTi zrda. balansi Sidasaxeobriv da
aris 1 da gamotovebulia. marTalia, aucile-
saxeobaTaSoris brZolas Soris ganxilulia 24-e
beli ar aris, magram sidide aij rogorc wesi, 1-ze
TavSi.
494

21.6 wonasworobis konkurenciis mod- rebuli i saxeobisTvisac, rodesac dNj/dt = 0. gan-


elebi amJRavneben ori konkurentuli toleba Semdegnairia:

populaciis Tanaarsebobis pirobebs j


= Kj aijNi (21-6)

Cven SegviZlia, gamoviyenoT gantolebebi (21-3) Cven dainteresebulni varT pirobebiT, romleb-
da (21-4), romlebic wina nawilSi iqna gamoyeneb- Sic rogorc i saxeobis, ise j saxeobis populaciis
uli, raTa aRmovaCinoT, Tu rogor SeuZlia or zomebi nuls aRematebian. (21-5) da (21-6) gantole-
konkurirebad populacias Tanaaseboba. imisTvis, bebis gamoyenebiT modiT, davadginoT am ori
rom orma populaciam SeZlos Tanaarseboba, maT populaciis TanaarsebobisTvis saWiro pirobebi
orivem unda miaRwion stabilur zomas, rac 0-ze maTi wonasworobis dros. modiT, davsvaT kiTxva,
metia. anu, rogorc dNi/dt, ise dNj/dt unda iyon nu- ra aris i populaciis wonasworobiTi zoma (Ni,
lis toli Ni-sa da Nj-s dadebiTi sidideebis ra- rodesac konkurentic aseve Tavisi populaciis
Rac kombinaciebisas. ra aris Ni populaciis zoma, wonasworobiT (Nj zomaSia? Cven SeiZleba am kiTx-
romlisTvisac dNi/dt = 0? sxvagvarad rom vTqvaT, vas algebrulad vupasuxoT j -is (21-5) gantole-
rogori aris i saxeobis stabiluri zoma, rodesac baSi Kj aijNi -iT CanacvlebiT, raTa miviRoT:
is konkurirebs j saxeobasTan, Tu orive saxeoba
i
= Ki aij [Kj aji Ni ]
iqceva zemoT ganviTarebuli logistikuri mod-
elebis mixedviT? Cveni mizania, amovxsnaT es gantoleba Ni-sTvis,
Cven am kiTxvaze pasuxis gacema algebrulad ase rom, Cven vajgufebT elementebs, romle-
SegvZlia gantoleba (21-3)-is [dNi/dt = 0 = riNi(1 Ni/ bic Seicaven Ni-s. (aRsaniSnavia, rom Ni da i ar
Ki aijNj/Ki)] amoxsnis saSualebiT Ni-sTvis, Sem- arian gansxvavebuli cvladebi am gantolebaSi.
degi etapebis gamoyenebiT. pirveli, gamodevneT Ni ubralod aRniSnavs N cvladis specifikur si-
elementi riNi gantolebis orive mxaris gayofiT dides.) amrigad, Cven miviRebT:
am elementze, raTa miiRoT 0 = 1 Ni/Ki aijNj/Ki.
i
aij ajiNi = Ki aijKj.
gadaawyeT es gantoleba, raTa miiRoT 1 = Ni/Ki +
aijNj/Ki. (aRsaniSnavia, rom elementebis aijNj/Ki da Ni-is faqtorizeba (an frCxilebs gareT gamotana)
Ni/Ki poziciisa da niSnis cvlileba daemTxva am gvaZlevs Ni(1 aijaji) gantolebis marcxena mxares.
gadalagebas.) gamoitaneT 1/Ki frCxilebs gareT gantolebis orive mxaris gayofa (1 aijaji)-ze gv-
gantolebis marjvena nawilidan da gaamravleT Zlevs gantolebas i populaciis wonasworobi-
orive mxare Ki raTa miiRoT Ki = aijNj + Ni. sabolood Ti zomisTvis, rodesac misi konkurentic aseve
moaxdineT Ni-is izolacia raTa miviRoT: wonasworobaSia:
Ki aijKj
i
= Ki aijNj . (21-5) =
i 1 aijaij (21-7)
radganac es konkretuli Ni warmoadgens popula-
ciis zomas, romelzec populacia gawonaswore- msgavsi azrovneba iwvevs gantolebas j popula-
bulia, Cven mas N i-Ti aRvniSnavT, saxelad `N qudi. ciisTvis konkurirebad i populaciis arsebobis
gantoleba (21-5) gviCvenebs, rom i saxeobis pirobebSi:
populaciis wonasworobis zoma udris i saxeobis Ki aijKj
= (21-8)
gadataniT SesaZleblobas minus konkurirebadi j i 1 aijaij
saxeobis individTa ricxvi i saxeobis ekvivalen- gvsurs, xazi gavusvaT am gantolebebis sam aspeqts.
tebSi. anu, i saxeobis efeqtur gadataniT Sesa- pirveli, imisTvis, rom rogorc N i, ise N j iyvnen
Zleblobas amcirebs konkurirebadi j saxeobis dadebiTi, am ori gantolebis mniSvneli unda iyos
arseboba. ricxobrivi parametruli sidideebis dadebiTi. amrigad, urTierToba aijaji < 1 unda iyos
gamoyenebiT wina nawilidan (Ni = 100, Ki = 150, ri = simarTle. es niSnavs, rom konkurenciis koefici-
0,2, aij = 0,5, Nj = 50), Cven SegviZlia, gamoviTvaloT entebi unda iyos 1-ze naklebi da zogadad es asec
i saxeobis wonasworobiTi zoma, rac udris i =150 aris. meore, i-s da N j-s sidideebi damokidebuli
0.5(50) = 125. arsebobs konkurirebadi j saxeobis aris ori populaciis gadataniT SesaZleblo-
50 individi, romelTagan TiToeuli iyenebs i saxe- bebze da konkurenciis koeficientebze da ara
obis erTeuli individis kuTvnil, 0,5-is eqviva- TiToeulis populaciis zomaze. amrigad, swored
lentur sadao resursis odenobas. amrigad, j populaciaTa SedarebiTi zoma da ara popula-
saxeobis konkurirebadi gavlena i saxeobidan ga- ciis realuri zoma, rogorc aseTi, gansazRvravs,
momdinare aris 0,5(50) = 25. imis miuxedavad, rom eqneba Tu ara adgili Tanaarsebobas. mesame, Tu
saxezea j saxeobis 50 individi, maTi efeqtebi i erT-erTi populaciis gadataniTi SesaZlebloba
saxeobaze eqvivalenturia i saxeobis mxolod 25 didad aWarbebs meores, Tanaarseboba ar SeiZleba
individis efeqtisa. iyos SesaZlebeli. magaliTad, warmoidgineT Sem-
msgavsi gantoleba SeiZleba iqnas ganviTa- degi parametrobrivi sidideebi: Ki = 100, aij = 0,5,
495

Kj = 500 da aji = 0,5. am sidideebis (21-7) gantole- ebisTvis: ri = 2,0, Ki = 150, aij = 0,2. Tu arsebobs
baSi Casma i-sTvis Sedegad gvaZlevs uaryofiT konkurirebadi saxeobis Nj = 100 individi axali
mricxvels da dadebiT mniSvnels. marTlac, i-is wonasworoba i saxeobisaTvis icvleba Ki = 150-dan
gantolebis mricxveli iqneba uaryofiTi Ki < aijKj (Ni ) = 150 (0.2)(100) = 130. ufro mcire grafiki
an rodesac Ki/aij < Kj. j-s gantolebis mricxveli SeiZleba iqnas konstruirebuli j saxeobis popu-
uaryofiTi iqneba, rodesac Kj < ajiKi an rodesac Kj/ laciis zrdis tempisTvis dNj/dt, konkurirebadi i
aji < Ki. orive es piroba unda iqnas miRweuli imisT- saxeobis arsebobisas. aRsaniSnavia, rom i popula-
vis, rom adgili hqondes Tanaarsebobas. ciis zrdis tempis gantolebas ar aqvs mniSvnelo-
ba, rodesac Ni = 0.
algebruli gamosaxulebis gadasinjvisas,
21.7 grafikuli gamosaxuleba aRwers xSirad ufro advilia, Tu gamrudebul xazebs ga-
logistikuri konkurenciis ZiriTad vasworebT. amgvari cvlileba SeiZleba gakeTdes
Tvisebebs zemoT mocemul logistikur mrudSi erT sul mo-
saxleze zrdis tempis 1/NidNi/dt, SecvliT mTliani
Cven SegviZlia, gamoviyenoT algebruli gamo- populaciis zrdis tempiT dNj/dt. rodesac amgvar
saxulebebi, romlebic Cven zemoT gamovsaxeT cvlilebas ganicdis i saxeobis zrdis gantoleba,
iseTi grafikebis Sesadgenad, romlebic aCveneben mrudebi nax. 21-3-Si iqcevian swor xazebad, rac
konkurentuli interaqciebis dinamikas or saxe- naCvenebia nax. 21-4-Si. axla vertikaluri RerZi
obas Soris. modiT, daviwyoT konkurirebadi j gviCvenebs zrdis temps populaciis TiToeuli
saxeobis Nj individebis arsebobis pirobebSi i sax- individisTvis. horizontaluri RerZi ucvleli
eobis zrdis tempis volteraseuli gantolebis rCeba, kvalavac aCvenebs i saxeobis populaciis
ganxilviT (gantoleba [21-3]): dNi/dt = 0 = riNi(1 Ni/ zomas. vTqvaT, arsebobs i saxeobis erTi individi
Ki aijNj/Ki). zrdis tempi dNi/dt damokidebulia ro- da gantolebis elementebsac igive mniSvneloba
gorc i (Ni) populaciis zomaze, ise konkurenti aqvT, rac zemoT paragrafSi CamovTvaleT. rode-
j (Nj) populaciis zomaze (iseve rogorc ri da Ki, sac arsebobs Nj = 0 konkurenti, i saxeobis erT
romlebsac Cven am ganxilvisas konstantebad mi- sul mosaxleze zrdis tempi aris 1/NidNi/dt = (2.0)
viCnevT). radganac arsebobs ori cvladi Ni da Nj, (1)[1 1/150 0] = 1.98. rodesac Nj = 100 konkurenti
Cven ar SegvZlia grafikze davitanoT cvlileba arsebobs, erT sul mosaxleze zrdis tempi aris
zrdis tempSi ori ganzomilebisTvis. Tumca, Cven 1/NidNi/dt = (2.0)(1) [1 1/150 (0.2)(100)/150)] = 1.72.
SeiZleba Segveqmnas warmodgena am sistemis qce- konkurentebis arseboba amcirebs individual-
vis Sesaxeb misi or ganzomilebaSi ganxilviT Nj-s uri zrdis temps. gantolebis erT sul mosaxlis
specifikuri sidideebisTvis. modiT, jer vnaxoT, safuZvelze ganxilva ar cvlis horizontaluri
ra moxdeba, rodesac Nj = 0, anu, rodesac ar arse- gantolebis dinamikas, sadac Ni = Ki aijNj gvaZlevs
bobs konkurenti. gantoleba grafikze gadaitane- gadataniT SesaZleblobas konkurentis arse-
ba martivi logistikuri mrudis saxiT, romelic bobis pirobebSi. msgavsi xazovani urTierToba
Cven wina TavSi warmogidgineT (ix. Tavi 16), sadac SeiZleba iqnas konstruirebuli j saxeobisTvis i
wonasworoba aris Ki-ze (nax. 21-3, nacrisferi konkurentis arsebobisas.
xazi). Ni < Ki-is sidideebisTvis, zrdis tempi iqne-
ba dadebiTi, xolo Ni > Ki-is sidideebisTvis zr-
dis tempi uaryofiTi iqneba. zrdis tempi iqneba zrda
nulis toli, rodesac Ni = Ki. izoliaciaSi zrda
axla ra moxdeba, Tu iarsebebs mcire raode- konkurentis
nobis konkurenti? Cven SevadgineT gantoleba (+)
dros
(21-5) zustad am situaciisTvis. gaixseneT, rom
i populaciis wonasworobiTi zoma Nj konkuren- dNi Ki
tebis arsebobisas, hqonda ra aij konkurenciis 0
dt = Ki aijNj Ni
koeficienti, naCvenebi iyo, rom udrida i = Ki
aijNj. es ricxvi aris j saxeobis mier Semcirebuli
()
gadataniTi SesaZlebloba. dNi/dt-is gantolebaSi
am elementis CarTva ar cvlis gantolebis for-
mas. is kvlavac logistikuri mrudia, is ubralod
gadaaadgilebs wonasworobis wertils Ki-is mar- nax. 21-3 izolaciaSi (nacrisferi xazi) da konkurirebadi j
cxena mxares aijNj odenobiT. nax. 21-3-Si mwavne xazi saxeobis arsebobis pirobebSi (mwavne xazi) mcxovrebi i saxeobis
logistikuri mrudi. rodesac ar arsebobs konkurenti, wonas-
gviCvenebs axal mruds. warmoidgineT Semdegi si-
woroba miiRweva Ki gadataniT SesaZleblobaze. j saxeobasTan
dideebis wyeba gantolebis sxvadasxva element-
konkurencia amcirebs wonasworobiT wertils aijNj-iT.
496

Nj

Ki
aij
B

1 dNi
A
ri Ni dt
(b) Ki Ni

A Ki
0 Ni

B Nj
Ki/aij

dNi
Nj =0 Ki
dt
B
(a)

Ki Ni
aij
(c)

nax. 21-4 (a) i saxeobis erT sul mosaxleze zrdis tempi (1/NidNi/dt) rogorc misi populaciis funqcia Ni da konkurirebadi popu-
laciis (Nj) zomis funqcia. sibrtyis daCrdiluli areali, romelic Seicavs populaciisa da misi konkurentis (Ni, Nj) yvela SesaZlo
kombinacias. xazs, sadac daCrdiluli areali kveTs sibrtyes, ewodeba wonasworobis izoklini, romelic Seicavs yvela kombinacias
(Ni, Nj) romlisTvisac zrdis tempi nulis tolia. wertilebi sibrtyeze izoklinis zemoT (mag. wertili A) warmoadgenen dadebiT zr-
das, xolo wertilebi izoklins qvemoT (mag. wertili B) warmoadgenen uaryofiT zrdas. (b) aris (a)-Si naCvenebi grafikis gamartiveba,
sadac naCvenebia mxolod sibrtye gansazRvruli Ni Nj RerZis mier [(a) grafikis `fuZe]. aseTi xedi miiRweva Nj RerZis SebrunebiT
vertikalur poziciaze maSin, rodesac Ni RerZi kvlav horizontalur poziciaze rCeba (zrdis tempis zrda mimarTulia pirdapir
mkiTxvelisken). wertili sibrtyis dadebiTi zrdis regioni, rac niSnavs, rom populacia izrdeba, rogorc aRniSnulia marjvniv
mimarTuli isriT. B wertili sibrtyis uaryofiTi regionia, rac niSnavs populaciis Semcirebas, rogorc aRniSnulia marcxniv mimar-
Tuli isriT. aRsaniSnavia, rom (b) grafiki aCvenebs mxolod i saxeobis zrdas j konkurentuli saxeobis arsebobis pirobebSi. (c) calke
grafikia saWiro j saxeobis zrdis saCveneblad, rac aRniSnulia vertikaluri RerZis gaswvriv, i saxeobis arsebobis pirobebSi. wer-
tili aris j saxeobis dadebiTi zrdis regionSi, rac aRniSnulia zemoT mimarTuli isriT. B wertili aris uaryofiTi zrdis regionSi.

i populaciis zrdis tempis gantolebisTvis, NidNi/dt sidide Zevs sibrtyeze, aRwers ra 1/NidNi/
j saxeobis arsebobis pirobebSi, iqneba mravali dt-is erTeul sidides Ni da Nj sidideebis yoveli
wertili (Ni, Nj), romlisTvisac zrda dadebiTi kombinaciebisTvis. j saxeobis ararsebobis piro-
iqneba. Cven SeiZleba movelodeT, rom i saxeoba bebSi (Nj = 0), logistikuri zrdis mixedviT i saxe-
gadarCeba j saxeobis konkurentuli zewolis ra- obis populacia gaizrdeboda Ni RerZis gaswvriv
Rac zomieri, magram ara ufro maRali doziT ar- Ki-sken (ix. nax. 21-3). rodesac i saxeobis popula-
sebobis pirobebSi. Cven SegviZlia, gamoviyenoT cia Zalian mcirea (Ni axlosaa 0-Tan da amrigad ad-
grafikebi im zogadi pirobebis aRsawerad, rom- gili aqvs Zalian mcire Sidasaxeobriv brZolas),
lebSic i saxeoba gaizrdeba j saxeobis arsebisas 1/NidNi/dt dadebiTia manamde, sanam konkurenti j-s
da amgvaradve is pirobebic, romlebSic j saxeoba populacia naklebia Ki/aij-ze. es kveTa warmoad-
gaizrdeba konkurirebadi i saxeobis arsebobis gens j populaciis zonas, romelzec i populaciis
pirobebSi. resursebis miseuli gamoyeneba utoldeba Ki in-
warmoidineT samganzomilebiani sivrce, ro- dividebis gamoyenebas.
goric nax.21-4a-Sia mocemuli. Ni da Nj populaciis imis gasagebad, Tu rogor Tanaarsebobs ori
zomebi gansazRvraven organzomilebian grafikis saxeoba, Cven unda gavigoT pirobebi, sadac pop-
`fuZes, sadac i populaciis erT sul mosaxleze ulaciebi an izrdebian an mcirdebian. rogorc
zrda naCvenebia rogorc vertikaluri RerZi. 1/ Tqven xedavT, nax. 21-4a-Si i populaciis erT sul
497

midrekilia zrdisken (Ni RerZze moZraoba sawyisi


Ki/aij wertilidan). rodesac zrdis tempi uaryofiTia,
populacia Semcirebisken aris midrekili (sawyisi
B
wertilisken moZraoba Ni RerZze). amrigad, Cven
SeiZleba gavsinjoT wonasworobiTi izoklini
Nj Kj dNi Ni-sTvis ubralod nax.21-4a-s `fuZeze daxedviT,
C =0
dt rac or ganzomilebiani grafikia, romlis RerZe-
Ni izrdeba
bic i-sa da j saxeobebis populaciis zomebia (nax.
Nj izrdeba
21-4b). im regionis farglebSi, romelic moicavs
dNj grafikis sawyis wertils (A wertili), i populacia
A =0
dt izrdeba. am regionis gareT is mcirdeba (B werti-
Kj/aji Ki li), rogorc aRniSnulia isrebiT. saxeoba j-s aqvs
Ni analogiuri wonasworobis izoklini, naCvenebi
nax. 21-4c-Si.
nax. 21-5 grafikuli gamosaxuleba ori saxeobis gawonas-
worebuli pirobebisa, romelTagan i saxeoba ukeTesi konkuren-
i da j saxeobebis qceva damokidebulia
tia. arealebi, sadac populaciebi SeiZleba gaizardon, aRniS- maTi wonasworobis izoklinebis SedarebiT
nulia naTeli mwvane feriT i saxeobisTvis da muqi mwvaneTi j poziciebze. rodesac erTi saxeobis izoklini
saxeobisTvis. orive saxeoba izrdeba A regionSi, orive mcird- mdebareobs meore saxeobis izoklinis gareT
eba B regionSi da i izrdeba da j mcirdeba C regionSi. mTeli misi sigrZis gaswvriv, is aRmatebuli
konkurentia da anadgurebs meores. nax. 21-5Si
i saxeobis izoklini mdebareobs j saxeobis izo-
klinis gareT. rodesac orive populacia mci-
rea (A wertili), orive izrdeba da populaciebis
mosaxleze zrdis tempi 1/NidNi/dt, dadebiTia Ni-sa traeqtoria erToblivad miemarTeba zemoT da
da Nj-s garkveuli kombinaciebisTvis (mag. wer- marjvniv. rodesac orive populacia msxvilia
tili A) da uaryofiTia sxvebisTvis (mag. wertili B). (Bwertili), orive mcirdeba. magram ori saxeobis
or regions Soris gamyofi xazi, romelsac wonas- izoklinebs Soris regionSi j saxeoba mcirdeba,
worobis izoklini ewodeba (dNi/dt = 0), aris ori (is Tavisi wonasworobis izoklinis gareT mde-
sibrtyis gadakveTa im xazis gaswvriv, romelic bareobs) xolo i saxeoba izrdeba (is Tavisi izo-
ganiszRvreba Ni = Ki aijNj urTierTobiT. es urT- klinis farglebSia). Sedegad, populaciebis saer-
ierToba Cven zemoT ganvixileT (gantoleba [21- To traeqtoria miemarTeba qvemoT da marjvniv,
5]). saboloo jamSi aRwevs ra Ki-s Ni RerZze (Ni = Ki, Nj =
rodesac erT sul mosaxleze zrdis tempi 0). amrigad, i saxeoba gandevnis j saxeobas sistemi-
dadebiTia, populacia ganagrZobs zrdas, rac ga- dan. amgvari interaqciebis moqmedebis drois
mosaxulia grafikze rogorc moZraoba Ni RerZze simulacia aris naCvenebi nax. 21-6-Si, romelic
sawyisi wertilidan bolosken. Cven gvWirdeba, Paramecium-ze gausis mier Catarebul eqsperimen-
ubralod vicodeT zrdis tempis niSani, raTa gan- tis saboloo Sedegs hgavs (ix. nax. 21-1).
vsazRvroT populaciis kleba-matebis tenden- konkurenciis es grafikuli analizi cxadad
cia: rodesac zrdis tempi dadebiTia, populacia gviCvenebs, rom Tanaarseboba SeiZleba miRweul

30
Ki
30 20
dNj Ni
=0 10
dt
20 Kj dN 0
j
Nj =0
dt 30
4
6
Kj nax. 21-6 konkurenciis kursi or popula-
10 20 cias Soris asaxuli (a) konkurentul grafikze
8 Ni
2 10 da (b) rogorc cvlileba populaciis zomaSi
10 Ki drois ganmavlobaSi. drois intervalebi
0 0 aRniSnulia konkurentul grafikze cifrebiT
10 20 30
sanimuSo wertilebis gverdiT. wyvetili xazebi
Ni dro
aRniSnaven, rom populacia izrdeba, rodesac
(a) (b) saxeobebi cal-calke izrdeba.
498

iqnas mxolod maSin, rodesac i da j saxeobebis lis (21-3) gantolebis mixedviT, dNi/dt = riNi(1 Ni/
wonasworobis izoklinebi kveTen erTmaneTs (nax. Ki aijNj/Ki), elementi aij SeiZleba ganisazRvros,
21-7a). maTi gadakveTis wertilSi, rac Seesabam- rodesac ri da Ki cnobilni arian i populaciaSi
eba N i-sa da j-s, orive populaciis zrdis tempi momxdari cvlilebis siCqaridan. aij-s saZieblad
iqneba 0. populaciebis izoklinebiT gansazRvru- zemoT mocemuli gantolebis amoxsna gvaZlevs:
li saerTo traeqtoriebi grafikis TiToeul
(Ki Ni) dNi Ki
oTx nawilSi, nax. 21-4-Si, gviCveneben, rom saerTo aij =
Ni dt riNiNj
wonasworobis wertili stabiluria. Sesabamisad,
pirobebi TanaarsebobisTvis aris uTansworo Ki es gantoleba gviCvenebs, rom konkureci-
< Kj/aji da Kj < Ki/aij. am utolobaTa gadaadgilebiT is koeficientis gamoTvlis eqsperimentuli
Cven miviRebT aij < Ki/Kj da aji < Kj/Ki, rogorc adre
vnaxeT. biologiurad, es utolobani eTanxme-
bian SemTxvevas, romelSic TiToeuli saxeoba sa-
kuTar Tavs (Ki) ufro zRudavs, vidre is zRudavs Nj

sxvas (Kj/aji). TanaarsebobisTvis Sidasaxeobrivma


Kj/aij
brZolam unda gadaaWarbos saxeobaTaSoris brZo-
las. aRsaniSnavia aseve, rom ri da rj konkurenci-
is saboloo SedegisTvis aramaterialuria, isini C
gavlenas axdenden mxolod misi drois msvlelo- Kj B
baze.
ra xdeba, rodesac orive populacia ufro Zli-
er aris SezRuduli saxeobaTaSorisi brZoliT,
vidre Sidasaxeobrivi brZoliT? am SemTxvevas,
romelic naCvenebia nax. 21-7b-Si, aqvs arastabi- A D
luri wonasworobis wertili, sadac izoklinebi Ki Kj/aji Ni

ikveTeba, romlisgan moSorebiTac moZraobs pop- (a)


ulaciaTa saerTo traeqtora. erTi an meore saxe-
oba igdebs xelSi upiratesobas imis mixedviT, Tu
Nj
romelia Tavdapirvel raodenobriv upirateso-
baSi. es moiTxovs naklebsavaraudo viTarebas, sa- Kj

dac TiToeuli saxeoba aRemateba meores domini-


naturad Sidasaxeobriv garemoSi (anu siWarbisas)
da naklebia dominanturad saxeobaTaSoris gare-
moSi (anu iSviaTobisas). savaraudod, Tu TiToeu- Kj/aij B
C
li saxeoba Seaferxebs meore populaciis zrdas
saxeobisTvis specifikuri toqsikuri qimikatebis
gamoyofiT, im saxeobas, romelic Tavdapirvelad
D
Tavs iCens didi raodenobiT, eqneba konkuren-
A
tuli upiratesoba. amgvari pirobebi nakleb sa- Kj/aji Ki Ni
varaudoa bunebriv sistemebSi da ekologebic (b)
nakleb yuradRebas aqceven arastabilur wonas-
worobas. nax. 21-7 (a) pirobebi ori konkurirebadi saxeobis stabi-
luri TanaarsebobisTvis. grafiki SeiZleba miRebul iqnas nax.
21-5-dan i saxeobis (ukeTesi konkurenti) konkurenciis koefi-
cientis SemcirebiT j saxeobis mimarT. rodesac aij mcirdeba,
21.8 Cven SegviZlia ganvsazRvroT Kj/aij izrdeba. mwvane da Savi veqtorebi yovel oTx regionSi,
konkurenciis koeficienti rac Seqmnili iyo gadakveTili izoklinebis mier, warmoadgenen
populaciis zrdis mimarTulebas am regionSi (mwvane Seesabame-
konkurenciis eqsperimentebis
ba i saxeobis zrdas da Savi Seefereba j saxeobis zrdas). Sedegad
Sedegebis mixedviT miRebuli veqtorebi mocemulia nacrisfrad. cxadia, rom
marcvleul produqtebSi binadari paraz- izoklinebis am konfiguraciiT konkurirebadi populaciebi
midrekili iqneba stabiluri wonasworobisken, rac aRniS-
itebis konkurenciis Tavis laboratorul kv-
nulia xazebis gadakveTis wertiliT. (b) or saxeobas Soris
levebSi a.q.krobim (1945) populaciis zomaSi konkurenciis Sedegi, romelTagan orive ufro izRudeba saxe-
momxdari cvlilebebiT gansazRvra aij-sa da aji-s obaTaSorisi konkurenciiT, vidre Sidasaxeobrivi brZoliT
sidideebi, rodesac i da j saxeobebi erTad iqna (aij da aji orive didia). populaciebi midrekilia wonasworobis
gazrdili. logistikuri saxeobaTaSorisi brZo- wertilidan gadaxrisken.
499

300
B
KS dNR
200 =0
NS C dt
dNS
=0
A dt
100

KR
0 100 200 300
NR
(a) (b)

siZnele mdgomareobs koknkurirebadi saxeobebis erTmaneTs ekologiurad imiT, rom orive saxe-
populaciis zomisa da gadataniTi SesaZleblobis obis didi larvebi ibudeben xorblis marcvlebSi
akuratul gazomvebSi da populaciis zrdis tem- da ikvebebian misi SigTavsiT (nax. 21-8b). radganac
pebis gansazRvraSi. larvebi agresiulebi arian erTi erTmaneTis, Cven
krombim miiRo ri-sa da Ki-s sidideebi j saxe- ar unda gagvikvirdes, rom maTi saxeobaTaSorisi
obis gareSe gazrdili i saxeobis populaciidan. brZolis koeficienti maRalia.
xoWo Rhizopertha dominica-sa (romelsac man R saxe- krombim aseve gamoikvlia konkurencia Rhizop-
oba uwoda) da CrCil Sitotraga cerealella-s (S saxeoba) ertha-s da meore saxis xoWos Oryzaephilus surinamen-
Soris konkurenciaze muSaobisas, krombim gansaz- sis-s Soris. Sitotraga-sgan gansxvavebiT Oryzaephilus-
Rvra, rom rR = 0,05 da rS = 0,10 d1, KR = 338 da KS = is larvebi ikvebebian xorblis marcvlis gareT.
200, aRS = 1.0 da aSR = 1.3. radganac produqtma aR- Sesabamisad Rhizopertha-sa da Oryzaephilus-s Soris
SaSR gadaaWarba 1-s, Cven ar unda movelodeT am konkurenciis koeficineti dabalia (daaxloebiT
ori saxeobis Tanaarsebobas. metic, radganac KR 0.2 da 0.1) da ori saxeoba axerxebs Tanaarsebobas
aWarbebs KS/aSR, Srizopertha-s savaraudod upirate- mcire urTierTdabrkolebiT (nax. 21-9).
soba unda moepovebina Sitotraga-ze, rac marTlac konkurenciis koeficientebis eqsperimen-
ase moxda (nax. 21-8a). Rhizopertha da Sitotraga hgvanan talurma gamoTvlebma migvaniSnes garkveuli

dNR
=0
500 dt
B
K0 C

400 dN0
=0
dt
A
300
N0 D
KR/0R

200

nax. 21-9 populaciaTa traeqtoriebi konkuri-


100 rebadi xoWoebis Rhizopertha-s (NR) da Oryzaephilus-isa
(NO), romlebic izrdebodnen ganaxlebul xorblis
KR kulturebSi sami gansxvavebuli sawyisi simWidro-
0
0 100 200 300 visas (ix. nax. 21-8). regionebi A, B, C da D eTanxmebian
NR msgavs regionebs, rac naCvenebia nax. 21-7a-Si. popu-
lacia mimarTulia wonasworobis wertilisken iq,

K0/0R sadac izoklinebi ikveTeba. (From Crombie 1945.)


500

cxrili 21-2 konkurentul eqsperimenteb-


Si, sadac Drosophila pseudoobscura
Tanaarsebobs D.serrata-Tan
maTematikuri
gamosaxuleba zrdasruli
logistikuri populaciis
gantolebis mixedviT zoma

cal-calke gazrdili saxeoba

D.pseudoobscura N p = Kp 664

D.serrata N s = Ks 1,251

erTad gazrdili saxeoba

D.pseudoobscura = Kp aps 252


p s

D.serrata = Ks asp 278


s p

jam = 530

(Data from Ayala 1970.)

gamartivebebisken, rac aRelvebda kapitan daiv- Cundeba D.serrata-s xarjze. cal-calke da erTad
ers. magaliTad, rodesac francisko aialam (1970) SenarCunebuli TiToeuli saxeobis populaciaTa
konkurenciaSi moiyvana drozofilas ori saxe- zomebi Tavmoyrili da Sejamebulia cxril 21-2-
oba erTad, konkurenciis koeficientis miseuli Si. am interaqciebis konkurenciis koeficienti
gamoTvlebi konfliqtSi modioda volteras mar- ganisazRvra, rom iyo aps = 1.49 da msgavsad aps =
tiv modelTan. D.pseudoobscura, dasavleT aSS- 3.86. produqti apsasp = 5.75 arRvevs zogad pirobas
dan da D.serrata, axali gvineadan Tanaarseboben TanaarsebobisTvis, TumcaRa arc erTi saxeoba ar
laboratorul kulturebSi 23C-ze. maRal tem- gandevnis meores!
peraturebze D.serrata Caanacvlebs D.pseudoobscura- cxrili 21-2 wonasworobiTi populaciis
s. dabal temperaturebze D.pseudoobscura nar- zomebiaialas Sedegebi ar uaryofen aq ganviTa-
rebuli konkurenciis Teoriis zogad princips,
magram isini gulisxmoben, rom martiv xazobriv
modelebs, rogoricaa logistikuri gantoleba,
ar SeuZliaT, adekvaturad aRweron populaciaTa
700 Kp dinamika zogierT SemTxvevaSi (Law and Watkinson
Kp
600 1987). aialas Sedegebi SeiZleba morgebul iqnas
Tanaarsebobis pirobebTan (Ki < Kj/aji) wonasworobis
500 izoklinis gadaxriT nax. 12-10-Si naCveneb mrudeb-
400 Si (Gilpin and Justice 1972, 1973). amgvari gadaxra Sei-
A Zleba ganxorcieldes, rodesac TiToeuli saxeo-
300 Ks
B ba intensiurad konkurirebs meoresTan simciris
200 pirobebSi, magram naklebad, rodesac TiToeuli
saxeoba axlosaa gadataniT SesaZleblobasTan.
100
Ks warmoidgineT SemTxveva, sadac ori resursia A da
0 B. TiToeuli saxeoba oriveTi ikvebeba, magram i
0 400 800 1,200 1,400
saxeoba A resursebs gacilebiT ufro efeqturad
iyenebs, vidre j saxeoba da specializdeba masze
nax. 21-10 SedarebiT Tanaarsebuli saxeobebis logis- resursebis simcirisas. sapirispiro xdeba j saxe-
tikuri konkurenciis modelisa da Tanaarsebul saxeobaze obasa da B resursTan mimarTebaSi. rodesac i aris
Catarebuli eqsperimentebis Sedegebis Sesaxeb Drosophila-s iSviaTia da j Warbi, maT Soris ZiriTadi konkuren-
magaliTze. rodesac adgili aqvs Tanaarsebobas, modeli winas- cia gamowveulia maT mier A resursis gamoyenebi-
warmetyvelebs, rom gawonasworebuli populacia (A wertili) dan da i ukeTesi konkurentia. rodesac j aris iS-
mdebareobs ori gadataniTi SesaZleblobis SemaerTebel
viaTi da i Warbi, konkurencia koncentrirebuli B
xazs (Ks da Kp) gareT. aialas Sedegi aRniSnulia B wertiliT.
resursze da j aris ukeTesi konkurenti (Ayala 1970,
grafikuli modelis modifikacia B wertilis morgebisTvis
1971; Gilpin and Ayala 1973).
naCvenebia mcire grafikze.
501

21.9 ori saxeobis konkurencia


SeiZleba gamoisaxos grafikebze
populaciis cvlilebis resursebis
xelmisawvdomobasTan mimarTebaSi.
logistikuri konkurenciis Teoria emyareba mas- R2
Si CarTuli momxmarebeli populaciebis dinami-
kas. is ar iTvaliswinebs eqspliciturad konkur- dNj
entebis mier moxmarebul resursebSi momxdar dt = 0
Cj dNj
cvlilebebs. Cven vnaxeT me-20 TavSi, Tu ra gav- Ci dt = 0
lenas axdens arsebiTi resursebi populaciis zo-
R1
maze. ori arsebiTi resursisTvis konkurirebadi
nax. 21-12 konkurenciis asaxva, romelSic nulovani sufTa
momxmarebelTa ori populacia gamosaxulia nax.
zrdis izoklinebi kveTen stabiluri wonasworobis wer-
21-11-Si. aq i saxeobas SeuZlia, gaizardos orive tils, rac naCvenebia wertiliT. wertili stabiluria, radgan
resursis dabali donis arsebobis pirobebSi j sax- TiToeuli saxeoba moixmars SedarebiT ufro met resurss,
eobaze ukeTesad. anu i saxeoba naklebad moiTxovs romelic zRudavs mis zrdas wonasworobamde. (From Tilman 1982.)
orive resurss. am SemTxvevaSi i jabnis j-s.
Tanaarsebobas SeiZleba adgili hqondes maSin,
rodesac wonasworobis izoklinebi, igive nulo- navs, rom i saxeoba ufro swrafad iyenebs meore
vani sufTa zrdis izoklinebi an mokled, ZNGI resurss vidre pirvel resurss am wertilSi, es
kveTen erTmaneTs, rogorc naCvenebia nax. 21-12-Si piroba sruldeba. meore aris is, rom resursTa
(Tilman 1982). saerTo wonasworobis bunebaze ori miwodebis wertili unda iyos ganlagebuli re-
damatebiTi faqtori axdens gavlenas. pirveli gionSi moxmarebis veqtorebs Soris (daCrdilu-
aris TiToeuli saxeobis mier TiToeuli resur- lia nax. 21-12-Si). am regions gareT erT saxeobas
sis moxmarebis siCqare. isini aRniSnulia Ci da Cj aSkara upiratesoba aqvs meoreze, radgan misi
veqtorebiT, rac mimarTulia qvemoT da marcxniv SemzRudavi resursi ufro didi siswrafiT moe-
saerTo wonasworobis wertilis gavliT. meore wodeba, vidre meore saxeobis SemzRudavi resur-
aris resursebis miwodebis wertilis pozicia, es si.
wertili grafikze warmoadgens TiToeuli arse- tilmanma gamoscada Tavisi modeli ori saxe-
biTi resursis dones momxmreblis ar arsebobis obis diatomis Asterionella formosa da Cyclo-
pirobebSi. tella meneghiniana gazrdiT qemostatSi sakvebis
stabiluri TanaarsebobisTvis ori piroba miwodebis kontrolebadi siCqareebiT. Asterio-
aris saWiro. pirveli aris is, rom TiToeulma sax- nella moiTxovs fosforis SedarebiT maRal
eobam unda moixmaros SedarebiT meti resursi,
rac zRudavs mis zrdas wonasworobamde. nax. 21-
12-Si saxeoba i izRueba meore resursis mier saer-
To wonasworobis wertilSi. radganac Ci aRniS-
C mogeba

0.5 A da C Tanaarsebobs
PO4(M)

R2
dNj
=0 A mogeba dNC
dt dt
=0
CA
dNj
=0 dNA
dt
0 CC dt
=0
R1
0 5 10
SiO2(M)
nax. 21-11 ori saxeobis konkurenciis gamosaxuleba,
romelSic erTs (i) SeuZlia, SeinarCunos populaciis zrda nax. 21-13 dakvirvebuli nulovani sufTa zrdis izo-
orive SemzRudavi resursis dabal donisas meoreze (j) ukeTes- klinebi da moxmarebis veqtorebi Asterionella formosa-s da Cyclotella
ad. am SemTxvevaSi, i saxeoba mogebuli rCeba konkurenciaSi da j meneghiniana-s diatomebisTvis winaswarmetyveleben stabilur
gamoidevneba sistemidan. (From Tilman 1982.) Tanaarsebobas am or saxeobas Soris. (After Tilman 1982.)
502

doneebs, rogorc naCvenebia TiToeuli saxeo- nivTierebebs niadagidan, ar aris mosalodneli.


bisTvis ZNGI-is poziciiT (nax. 21-13). moxmarebis amis miuxedavad, isini Tanaarseboben. haTCinsonma
veqtorebTan kombinirebuli es faqtorebi gu- feradovnad Camoayaliba es SeuTavsebloba dak-
lisxmobs, rom ori saxeoba unda Tanaarsebobdes, virvebasa da Teorias Soris Tavis 1961 wlis naS-
rodesac siliciumis Sefardeba fosforTan aris romSi `planqtonTa paradoqsi.
5.6-sa da 9.7-s Soris. es varaudia, romelic did- am dakvirvebebis TeoriasTan Serigebis mcd-
wilad aris damtkicebuli qemostatis eqsperi- elobaSi, ekologebma gaacnobieres, rom gamRiz-
mentebis mier. ianebelma da cvalebadma garemo pirobebma, Sei-
Zleba xeli SeuSalos konkurirebadi saxeobebis
populaciebs im zomis miRwevaSi, romelzec mi-
21.10 darRvevas SeuZlia, gavlena iRweva konkurenciuli efeqti. amrigad, maSin,
moaxdinos saxeobebs Soris rodesac ori saxeobis resursebis mopovebis xe-
konkurenciis saboloo Sedegze. rxebi da saSualebebi SeiZleba TiTqmis mTlianad
emTxveodes erTmaneTs da amrigad, konkurenciis
rogorc tilmanis modeli, ise konkurenciis Teoriis Tanaxmad, maTi Tanaarseboba SeuZle-
logstikuri gamosaxulebebi iwveven msgavs blad iqnas miCneuli, maT SeiZleba realobaSi
daskvnebs: Tanaarseboba SesaZlebeli xdeba SeZlon Tanaarseboba bunebaSi, radgan gamRiz-
ekologiuri segregaciis saSualebiT. imisTvis, ianeblebi xels uSlian nebismier populacias im
rom orma saxeobam erTad iarsebos, TiToeulma zomis miRwevaSi, romelzec is uaryofiT efeqts
unda imarjvos im resursis moxmarebaSi, romelic ganaxorcielebs meoreze. Cven SeiZleba amgvari
meores zRudavs. rodesac saxeobebi konkurire- sistema warmodgenili gvqondes rogorc ara-
ben resursisTvis laboratorul kulturebSi, wonasworobrivi sistema, radgan logistikuri
erTi gandevnis meores. Tumca, rodesac saxeobebi konkurenciis modelebis mier navaraudebi stabi-
izRudebian sxvadasxva resursebiT da moTavse- luri wonasworoba arasdros miiRweva.
bulia heterogenul pirobebSi an resursTa iseTi
Sefardebis pirobebSi, rac orivesTvis SemzRu-
davia, maT SeuZliaT, iarsebon romelime maTga-
21.11 momxmareblebs SeuZliaT,
nis mier konkurentuli upiratesobis mopovebis
gavlena moaxdinos saxeobebs Soris
gareSe.
konkurenciis saboloo Sedegze
telmanis da sxvebis logistikuri konkuren-
ciis modelebma da yuradRebiT kontrolirebad- gamRizianebeli ar aris erTaderTi bunebrivi
ma eqsperimentebma SeiZleba ar mogvawodon im Zala, romelic gavlenas axdens konkurentuli
dakvirvebebis adekvaturi axsna, sadac orga- interaqciebis saboloo Sedegze. ekologebi dar-
nizmTa zogierTi Tanasazogadoeba Seicavs didi vinis Semdeg akvirdebian, rom rodesac cxoveli
raodenobiT sxvadasxva organizms. maTi ekolo- Zovs velze balaxs, romelic Seicavs mcenareTa
giuri funqciebi, anu is gzebi, romliTac isini sxvadasxva saxeobebs, mZovelobaze am mcenareTa
moixmaren resursebs, imdenam msgavsia, rom maT saxeobebis siWarbe gavlenas sxvadasxvagvarad
erTmaneTisgan faqtiurad ganusxvaveblebs xdis. moaxdens (ix. Tavi 22). adreulma eqsperimentebma
viqtorias tbis cixlidebi nilosis qorWilas gviCvena, rom mZoveloba gavlenas axdens mcena-
Seyvanamde (ix. Tavi 1), mcenareTa xmeleTis Tana- reebs Soris konkurentul interaqciebze. tens-
sazogadoebis saxeobaTa didi mravalferovneba lim da adamsonma (1925) Caatares sistematuri
da mraval tbaSi arsebuli planqtonuri orga- da eqstensiuri eqsperimentebi britanul, kirq-
nizmebis sxvadasxva tipis uamravi raodenoba vis Semcvel saZovar miwebze kurdRlebis Zovis
amgvari SemTxvevis magaliTia. amgvar SemTxveveb- efeqtebze. 6 wliani dakvirvebis ganmavlobaSi
Si xSirad Zneli dasadgenia sul mcire gansxvave- kurdRisgan xeluxlebel garemoSi mcenareulo-
bac ki imaSi, Tu rogor moixmaren Tanaarsebuli baSi dominirebadi balaxi Zerna erecta gaxda
saxeobebi TavianT resursebs. isini, rogorc Cans, (axla ewodeba Bromus erecturs), es aris domi-
arRveven konkurentuli gamoricxvis princips. nanti konkurenti, romlis gamravlebac, rogorc
mcenareebis SemTxvevaSi, hastonma (1994) da sx- wesi, izRudeba mZovelobis Sedegad. msgavsi
vebma gamoTqves azri, rom xmeleTis mravali sx- kvlevebi konkurirebad balaxeulze mZoveli
vadasxva saxis mcenare, romlebic Tavs iCens erT cxovelebis gavlenis Sesaxeb ganxilulia 24-e
adgilas, fesvgadgmulia iseT niadagSi, romlis TavSi. mtaceblobasac aseve SeuZlia gavlena
maxasiaTeblebic marTlac rom homogenuria. am- moaxdinos konkurentebis interaqciaze. magali-
rigad, ekologiuri gansxvaveba imaSi, Tu rogor Tad, cnobilia, rom mtaceblebi Zlier gavlenas
moipoveben sxvadasxva saxeobebi wyals da sakveb axdenen maRal ganedebze mRrRnelebis saxeobaTa
503

konkurenciaze da es mtaceblebis efeqtebi gav-


lenas axdenen mRrRneli saxeobebis populaciaTa tolebebi [21-3] gantolebas). mtaceblobis (m =
ciklebze (Andersson and Erlinge 1977, Korpimki and 0), wonasworoba SeiZleba ganisazRvros mxolod
Norrdahl 1989, Hanski et al. 1991, Hanski and Henttonen a-s da Ks-is mier, rogorc namdvili konkurenciis
1996). modiT, ganvixiloT, Tu rogor SeiZleba iq- modelebSi (gantoleba [21-7] da [21-8]). amrigad, am
nas mtacebloba CarTuli Teoriul modelebSi, sistemis dinamika upirvelesad damokidebulia
romlebic Cven am TavSi ganvaviTareT. imaze, Tu ra emarTeba i saxeobis da misi mtaceb-
Cven SegviZlia, ganvavrcoT lotka-volteras lis interaqcias, anu mi/ri Sefardebas. gaamaxvileT
konkurenciis modeli, raTa moicavdes mtace- Tqveni yuradReba imaze, Tu ra emarTeba j saxeobas
blobis efeqtebs erT-erTze konkurirebadi saxe- am sistemaSi, im mosazrebis gaTvaliswinebiT, rom
obebis wyvilidan. vTqvaT, mtaceblobis ararse- ri konstantaa. intuiciurad, Cven moveliT, rom
bobis pirobebSi, i saxeoba jabnis j saxeobas (anu Ki Tu i saxeobaze mtaceblobis zewola didia, Sem-
> Kj/aji da Kj < Ki/aij; ix. zemoT). axla warmovidginoT, cirdeba i saxeobis arsebebs is raodenoba, ro-
rom mtacebeli CamoaSorebs i saxeobis individebs melic j saxeobis individebTan konkurireben da
m siCqariT erT sul mosaxleze. Cven SegviZlia, j saxeobis indivdebis ricxvi gaizrdeba. warmoid-
davweroT i saxeobis dinamika Semdegi saxiT: gineT, ra mouva Nj-s gantolebas, rodesac mi/ri Se-
es gantoleba identuria (21-3) gantolebisa fardeba icvleba Ki = 200, Kj = 100, aij = 0,5 da aji =
or saxeobas Soris konkurenciis Sesaxeb, imis 0,5 sidideebisas (nax. 21-14). rodesac Sefardeba
gamoklebiT, rom dNi/dt axla Semcirebulia ara icvleba, Nj-s sidide xazovnad izrdeba. marTlac,
marto j saxeobis konkunretuli efeqtiT, ar- maSin, rodesac namdvil konkurenciis modelebSi
amed aseve mtaceblobiT (miNi). modeli gulisx- Nj ver gaizrdeboda ajiKi-ze metad, am SemTxvevaSi, Nj
mobs, rom mtaceblebi iWeren msxverpls yvela SeiZleba dadebiTi iyos, rodesac is am wertilis
simWidroveze maTi xelmisawavdomobis pirda- zemoT aris. naxati cxadad gviCvenebs, rom Nj Sei-
pirproporciulad. rogorc Cven 23-e TavSi Zleba gaizardos ajiKi = 0,5(200) = 100-ze zemoT. nax.
giCvenebT, es modeli aris gamartiveba imisa, Tu 21-14 aseve gviCvenebs, Tu ra emarTeba i popula-
rogor moqmedeben mtaceblebi bunebaSi. cias, rodesac is ganicdis rogorc mtaceblobas,
dNi Ni aijNi ise konkurencias. rodesac mtaceblobis zewola
= riNi 1 miNi . izrdeba (izrdeba mi/ri-c), Ni xazovnad mcirdeba
dt Ki Ki
manamde, sanam i saxeoba saerTod ar gaqreba (ix. sa-
msgavsad imisa, Tu rogor vaanalizebT amgvar gan-
varjiSo 8).
tolebebs, Cven gvinda vicodeT, ra xdeba, rode-
gausma (1935; xelaxla moTxrobili slobodki-
sac dNi/dt = 0. Cven aq gamovtovebT algebrul de-
nis mier 1961) Teoriulad aRmoCina SemTxveva, sa-
talebs, radgan es procedurebi igivea, rac winaT
dac konkurentebis orive saxeoba ganicdida mta-
gamoviyeneT, Tumca cota ufro uwesrigo dam-
ceblobas erTnair doneze (amrigad adgili aqvs
atebuli elementis gamo. wonasworoba miiRweva,
araseleqciur mtaceblobas). zog SemTxvevaSi,
rodesac:
mi amgvar mtaceblobas, SeuZlia, xeli Seuwyos Ta-
Ki 1 aijKj
ri
= (21-9)
i 1 aijaji 200 saxeoba i
da saxeoba j
N mi
Kj ajiKi 1
ri
= Ni an Nj 0
j 1 aijaji (21-10)

es gantolebebi gviCvenebs TanmimdevrobiT ori


konkurirebadi populaciis wonasworobis sim- 200
Widroveebs, rodesac erT-erTi populacia, am 0 0.5 0.75 1
SemTxvevaSi i populacia, xelmisawvdomia mtace- mi/ri
blobisTvis mudmivi mi siCqariT. ori saxeobis nax. 21-14 wonasworobis populaciis simWidroveebi
Tanaarseboba niSnavs, rom rogorc i ise j nulze (vertikaluri RerZi) ori konkurirebadi i da j saxeobisaTvis,
metia. rodesac i saxeoba ganicdis mtaceblobis zewolas. horizon-
zemoT mocemul gantolebebSi warmodge- taluri RerZi gviCvenebs mi/ri sididis diapazons, sadac mi aris
nili pirobebi hgvanan wonasworobas namdvili mtaceblobis mudmivid tempi da ri i saxeobis zrdis tempi. Se-
konkurenciisas imis gamoklebiT, rom Ki sidide fardebis zrdasTan erTad, i saxeobis populaciis wonasworo-
mcirdeba elementi (1 mi/ri)-is mier, romelic biTi simWidrove mcirdeba, xolo j saxeobisa izrdeba, radgan
Tavs iCens orive gantolebaSi (SeadareT es gan- ufro naklebi konkurentia saxeze.
504

naarsebobas, perioduli darRvevis msgavsad, Tu magaliTSi, msxverplma A saxeobam SeiZleba ara-


is xels SeuSlis erT populacias Tavis konkuren- pirdapiri uaryofiTi efeqti moaxdinos meore
tze konkurentuli upiratesobis mopovebaSi. msxverpl B saxeobaze, romelsac igive mtacebeli
Wams ubralod Tavisi sargeblisTvis. anu, Tu
mtaceblis reproduqciuli tempi izrdeba msx-
21.12 arapirdapirma interaqciebma verplis A saxeobis simWidrovis zrdasTan erTad
SeiZleba gamoiwvios TvalsaCino (esaa ricxobrivi reaqcia ix. Tavi 23) ufro meti
konkurencia mtacebeli iqneba B saxeobis msxverplis SesaWme-
lad. amas igive efeqti aqvs, TiTqos A da B saxeobebi
populaciebi SezRuduli resursebisaTvis pirdapir konkurenciaSi yofiliyvnen erTmaneT-
SeiZleba pidapir konkurirebdnen, rogorc Tan. rodesac maTi populaciis zomidan nebism-
naCvenebia am TavSi mocemul modelebSi. magram ieri izrdeba, mas uaryofiTi efeqti aqvs meore
saxeobebs SeiZleba aseve hqondeT arapirdapiri saxeobaze, magram am efeqts arapidapir ganapi-
gavlena erTmaneTze da zogierT SemTxvevebSi es robebs mtacebeli. am fenomens xSirad uwodeben
arapirdapiri interaqciebi iwveven populaciaTa xolme konkurencias mtrebisgan ganTavisufleb-
iseT dinamikas, romelic Zalian waagavs pirdapir uli sivrcisaTvis, radgan msxverplTa saxeobebi,
konkurencias. termini moCvenebiTi konkuren- romlebic Tavs arideben mtaceblobas mogebaSi
cia gamoiyeneba im SemTxvevebisTvis, sadac or rCebian an meorenairad mas saziaro mtaceblobas
saxeobas uaryofiTi efeqti aqvT erTmaneTze, eZaxian, radgan ori an meti msxverpli xdeba saer-
rac gamowveuli maTi interaqciebisgan saerTo To mtris msxverpli (Holt and Lawton 1994).
mtacebel saxeobasTan an sxva potenciur mtace- ufro CaxlarTuli SemTxveva warmoiqmneba,
belTan (Holt 1977, 1984, Holt and Lawton 1994, Abrams rodesac mtacebeli iRebs sasurvel msxverpls,
and Matsuda 1996). romelsac fokalur saxeobas uwodeben, mraval
moCvenebiTma konkurenciam SeiZleba miiRos alternatiul msxverplTan erTad (nax. 21-15b).
mTeli rigi saocrad kompleqsuri formebi, imis am SemTxvevaSi, fokalurma saxeobebma SeiZleba
mixedviT, Tu ramdeni mtacebeli da msxverpli arapirdapir gavlena moaxdinon meore saxeobaze,
saxeoba aris CarTuli masSi (nax. 21-15a). umartives

(b)
(a)

() (+)

() (+)
(d)

(c)

nax. 21-15 SesaZlo gzebi, romliTac arapidapir efeqtebs SeuZliaT, gamoiwvion moCvenebiTi
konkurencia. (a) mtacebeli Wams rogorc A, ise B saxeobis msxverpls, magram mas mainc A urCevnia. Tu
A-s moxmarebiT mtacebeli ganicdis ricxobriv reaqcias (mtaceblis simWidrovis zrda, naCvenebi
msxvili xaziT), maSin mtaceblobis zewola B-zec SeiZleba gaizardos. amrigad A saxeobas uryofiTi
B saxeobaze. (b) Tu mtacebels urCevnia fokaluri saxeoba A, magram SeuZlia, moix-
iribi efeti aqvs
maros mTeli rigi alternatiuli saxeobebisa, A saxeobas eqneba moCvenebiTi konkurentuli efeqti
mTel rig alternatiul saxeobebze. (c) komleqsuri arapidapiri interaqciebi SeiZleba warmoiSvas,
rodesac procesSi CarTulia erTze meti mtacebeli. (d) moCvenebiTma konkurenciam SeiZleba Tavi
iCinos sam saxeobas Soris erTsa da imave trofikul doneze. Tu A da B saxeoba konkurirebs, maT aqvT
uaryofoTi efeqti () erTi meoreze. B da C saxeobebs ormxrivad momgebiani (+) gavlena aqvT erTi
meoreze. radganac A-s uaryofiTi gavlena aqvs B-ze, B-s dadebiTi efeqti C-ze qreba da amrigad C-ze
arapirdapir gavlenas axdens A-sa da B-s interaqcia. (adaptirebulia Holt and Lawton 1994.)
505

magram radganac es efeqti vrceldeba mTel rig parazitebis biologiuri kontrolisa da Senar-
alternatiur msxverplze, is ufro metad ifan- CunebisTvis. holtma da lautonma (1994) war-
teba. fokaluri saxeoba SeiZleba aseve gaxdes moadgines rigi magaliTebisa, romlebic axdenen
erTze meti mtaceblis msxverpli (nax. 21-15c) am mniSvnelobis demonstrirebas. sxvadasxva
da TiToeuls am mtaceblebisgan SeiZleba hy- veluri saxeobebi xSirad xdeba saziaro daa-
avdes mTeli rigi alternatiuli msxverplebisa. vadebis an parazitebis msxverpli. Tu erTi saxe-
aseve SesaZlebelia mtacebelTa nakrebisTvis, oba SeZlebs, gauZlos daavadebis an parazitis
rom ikvebos rogorc fokaluri msxverplis kom- infeqciis maRal temps, man SeiZleba imsaxuros
pleqtiT, ise alternatiul msxverplTa jgu- rogorc infeqciis rezervuarma sxva saxeobisT-
fiT. Cven SegviZlia, vnaxoT am SesaZleblobidan, vis, romelsac dabali gamZleoba aqvs daavadebis
rom umartivesi SemTxvevebis garda, moCvenebiTi mimarT. magaliTad, TeTrkudiani iremi SeiZleba
konkurencia SeiZleba Zneli dasakvirvebeli iyos gadaurCes meningealuri matliT invazias, ro-
bunebaSi, radgan misi efeqti esoden gafantulia melic klavs karibus, riTac xels uSlis veluri
(Holt and Lawton 1994). bunebis menejerebs karibus iseT regionebSi
arsebobs ori msxverpli saxeobis erT mta- SeyvanaSi, sadac saxloben dainficirebuli
cebelTan arapirdapiri interaqciis meore mx- TeTrkudiani irmebi (Bergerud and Mercer 1989, ix.
arec. Tu mtaceblis moxmarebis tempi gaizrdeba Tavi 19). mtaceblebma da parazitoidebma, romle-
msxverplis simWidrovis zrdasTan erTad, rasac bic Semoyvanilni arian rogorc parazitTa ma-
msxverpli saxeobebis funqcionaluri reaqcia kontrolebeli bunebrivi aqtorebi (ix. Tavi 23),
ewodeba (ix. Tavi 23) interaqciam SeiZleba SeiZleba Seqmnan seriozuli problemebi, Tu maT
gamoiwvios dadebiTi arapirdapiri efeqti. Tavi SeuZliaT, SeWamon erTi an meti alternatiuli
davaneboT cota xniT mtaceblis ricxobriv reaq- msxverpli. parazitebis donis Sesamcireblad
cias da warmovidginoT SemTxveva, sadac mtacebe- Semoyvanili mtacebeli an parazitoidi SeiZleba
li avlens Zlier funqcionalur reaqcias orive ubralod gadaerTos adgilobriv organizmebze,
msxverpli saxeobis mimarT. Tu mtacebeli saxe- rodesac parazitTa populaciebi Semcirdebian.
obis simWidrove izrdeba da B msxverpli saxeobis ironiulad, xSirad momgebiania biologiuri sa-
simWidrove rCeba igive dabal doneze, B saxeoba kontrolo saxeobebis Semoyvana, romlebsac Seu-
gaTavisuflebulia mtaceblobis moqmedebisgan, ZliaT, alternatiuli msxverplis gamoyeneba. am
radgan mtacebeli gadaerTveba am B saxeobidan SemTxvevaSi, misi msxvili populaciebi SeiZleba
ufro Warb A saxeobaze. B saxeobam aseve SeiZleba SenarCundes arealSi. problema Tavs iCens, rode-
naxos mogeba imaSi, rom mtaceblebi kmayofil- sac erT-erT alternatiul msxverli safrTxeSia
debian mravalricxovani saxeobebis WamiT. mtace- an ar SeuZlia, moiZios TavSesafari Semoyvanili
blobis moqmedebisgan gaTavisufleba, saSuale- mtaceblisgan.
bas aZlevs msxverpl saxeobas, gaizardos maSin,
rodesac gazrdili mtacebloba amcirebs am saxe-
obis simWidroves. garkveul momentSi A saxeobis 21.13 metapopulaciebSi sust konkur-
populacia B saxeobaze mcire gaxdeba da mtace- entebs SeuZliaT, Tanaiarsebon Se-
bloba koncentrirdeba B saxeobaze, riTac Seam- darebiT Zlier konkurentebTan
subuqebs A saxeobaze mtaceblobis zewolas.
kidev erTi gza, romliTac moCvenebiTma konkurirebadi saxeobebis sivrcobriv dinamikas
konkurenciam SeiZleba iCinos Tavi aris erTsa da SeuZlia, gavlena moaxdinos konkurenciis sab-
imave trofikul doneze myofi populaciebis ara- oloo Sedegze. Cven SegviZlia, gavaanalizoT es
pirdapiri interaqciebi (nax. 21-15d). warmoidgi- Sedegi saxeobebs Soris iseTi konkurenciis war-
neT sami saxeoba A, B da C. A da B saxeoba konkurirebs, modgeniT, romelic Tavs iCens metapopulaciaSi,
ase rom, maT uaryofiTi efeqti aqvT erTmaneTze. anu saxeobebi, romlebic binadroben xelsayreli
saxeobebi B da C dadebiTad urTierTmoqmedeben sabinadro petCebis aralSi, romlebsac gars arax-
erTmaneTze. anu maTi asociacia mogebaSi ayenebs elsayreli areali akravs. Tqven gaixseneT me-17
orive maTgans, warmoadgens ra mutualistur TavSi Cveni saubridan, rom metapopulaciis kon-
urTierTobas (ix. Tavi 25). A saxeobis uaryofiTi cefciis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani Tvise-
gavlena B saxeobaze arapirdapirad uaryofiTad ba aris is, rom is warmoadgens sxvadasxva sivr-
imoqmedebs C saxeobaze, radgan is anadgurebs B sax- cobriv masStabebze ekologiuri fenomenebis
eobas, romlisganac C saxeoba mogebas da sargeb- ganxilvis CarCos. process SeiZleba sxvadasxva
els naxulobs. dinamika hqondes TiToeuli petCis farglebSi
saziaro mtaceblobis fenomeni SeiZleba didi da petCebs Soris. metapopulaciis Teoriis es
mniSvnelobis iyos daavadabaTa ekologiisTvis, Tviseba gvawvdis kidev erT saSualebas, vifiqroT
506

konkurirebadi saxoebebis Taarsebobis Sesaxeb. es aris populaciaTa ganlagebis erTaderTi


konkurentebi SeiZleba Tanarsebobdnen an ar Ta- SesaZlebloba am modelSi moTavsebuli mosazre-
naarsebobdnen individualur petCSi, rac Cven bebis gaTvaliswinebiT, x + y + z = 1. or saxeobas
SegviZlia warmovidginoT rogorc adgilobrivi gansxvavebuli kolonizaciisa da gadaSenebis
Tanaarseboba. maT SeuZliaT, gamodevnon erT- tempebi aqvs, romelTac Cven aRvniSnavT mA-Ti da
maneTi petCebidan konkurentuli interaqciebis mB-Ti (kolonizaciisaTvis) da eA-Ti da eB-Ti (ga-
saSualebiT imgvarad, rom isini iSviaTad arse- daSenebisTvis).
bobdnen erTsa da imave petCSi, magram Tanaarse- nim da meim (1992) SemogvTavazes Semdegi for-
bobdnen landSaftur doneze, radgan isini ikave- mulacia sami petCis pirobebis porciaTa (dauka-
ben sxvadasxva petCebs metapopulaciaSi. amgvar, vebeli, A-s mier dakavebuli, B-s mier dakavebuli)
landSaftis doneze Tanaarsebobas SeuZlia sa- cvlilebis tempis Taobaze:
Sualeba misces daqvemdebarebul konkurents
dx
SeZlos Taarseboba aRmatebul konkurentTan = mAxy = eAy mBxz = + eBz
dt
garkveul viTarebebSi, rogorc gviCvenebs mom-
dx
devno magaliTi. = mAy (x + z) eAy
dt
vTqvaT, ori saxeoba A da B binadrobs metapop-
dx
ulaciaSi (aRsaniSnavia, rom am konteqstSi Cven = mBzx eBz mAzy
dt
SeiZleba gamoviyenoT sityva ,,metapopulacia:
imis miuxedavad, rom Cven vsaubrobT erTze met pirveli gantoleba warmoadgens daukavebeli
populaciaze). axla warmovidginoT, rom A saxeo- petCebis porciis cvlilebis temps. amgvari
ba zemdgomi konkurentia B saxeobasTan mimarTe- petCebi Tavs iCenen, radgan isini arasdrosaa
baSi ise, rom yovelTvis, rodesac es ori axdens dasaxlebuli, an radgan aq adgili hqonda ga-
erTi da igive petCis kolonizebas, A saxeoba gan- daSenebas. ori dadebiTi elementi gantolebaSi
devnis B-s petCidan konkurentuli gamoricxvis (eAy da eBz) warmoadgenen ori saxeobis gadaSenebas
saSualebiT. amgvar SezRudvebSi, A da B saxeoba ve- petCebidan. radganac yoveli gadaSeneba petCs
rasdros SeZlebs Tanaarsebobas individualuri cariels tovebs, riTac zrdis daukavebeli pet-
petCis farglebSi. arsebobs ki pirobebi, sadac Cebis (z) proporcias, elementebi dadebiTia.
isini SeZleben Tanaarsebobas mTlianad metapop- isini emateba daukavebeli petCebis proporcias.
ulaciaSi? anu, SeuZliaT ki maT arseboba land- gantolebis ori uaryofiTi elementi (mAxy da
Saftis doneze? ganviTarebul iqna mTeli rigi mBxz) warmoadgenen carieli petCebis koloni-
modelebisa, romlebic mimarTaven am SekiTxvas. zacias ori saxeobis mier. radganac kolonizacia
modiT, SevxedoT erT-erTs, rac warmoadgens aqrobs daukavebel petCebs, riTac amcirebs z-s,
levinsis metapopulaciis modelis gavrcobas (ix. elementebi uaryofiTia. meore gantoleba gva-
Tavi 17). Zlevs cvlilebis temps dy/dt A saxeobis mier da-
gaixseneT metapopulaciaTa dinamikis levin- kavebul petCebSi. es gantoleba moicavs mosazre-
sis martivi modeli bas, rom A saxeoba aRmatebuli konkurentia B-ze
dp gantolebis pirvel nawilSi mAy(x + z), romelic
=mp (1 p) ep, aRniSnavs, rom A-s SeuZlia carieli an B-s mier
dt
rac gviCvenebs urTierTobas cvlilebis temp dakavebuli petCebis kolonizeba. mesame gan-
dp/dt-sa (dakavebuli p petCebis kolonizaciis m toleba gvaZlevs daqvemdebarebuli koloniza-
tempTan proporciaSi) da gadaSenebis temps e-s toris B saxeobis dinamikas. B saxeobas SeuZlia,
Soris. amis gaTvaliswinebiT, warmoidgineT meta- mxolod carieli petCebis kolonizacia, rac
populacia ori konkurentiT A-Ti da B-Ti, ro- aRniSnulia mBzy-is meSveobiT. B saxeobis mier da-
gorc zemoT aRvwereT. am SemTxvevaSi, petCebi kavebuli petCebi SeiZleba gadaSendnen (eBz), an
SeiZleba iyos daukavebeli, ar iqnas kolonize- B saxeoba SeiZleba gamodevnil iqnas petCidan A
buli arc erTi am saxeobisgan, an SeiZleba iqnan saxeobis mier (mAzy). am urTierTobis sqematuri
kolonizirebuli romelime erTi saxeobis mier. gamosaxuleba naCvenebia nax. 21-16-Si.
radganac A saxeoba aRmatebuli konkurentia B-
sTan SedarebiT da gamodevnis mas yvela petCidan, modiT, davubrundeT Cvens Tavdapirvel kiTx-
romlis kolonizebasac axdens, sistemaSi ar iar- vas imis Sesaxeb, SeuZlia Tu ara or konkurirebad
sebebs petCi, romelSic orive saxeoba iqneba. mod- saxeobas, erTs aRmatebuls da meores daqvemde-
iT x-iT aRvniSnoT metapopulacSi daukavebeli barebuls, Tanaarseboba zemoT aRweril siste-
petCebis raodenoba, y -iT is raodenoba, romelic maSi. Tanaarseboba am SemTxvevaSi niSnavs, rom
A saxeobis mier aris dakavebuli da z -iT B saxeobis metapopulaciaSi arsebuli ramdenime petCi uka-
mier dakavebuli petCebis raodenoba. radganac viaT A saxeobis individebs da sxvebi ki B saxeobis
507

nax. 21-16 im movelebis


reziume, romlebsac SeuZliaT,
Secvalon ori konkurirebadi sax-

+ eobis mier dakavebuli petCebis


dx proporcia da carieli petCebis
dt proporcia metapopulaciaSi. A
saxeoba aRmatebuli konkuren-
tia B saxeobaze, anu rodesac A
saxeoba axdens B saxeobis mier
aTvisebuli petCis kolonizire-
+
bas, B saxeoba konkurentulad
dy
gamoidevneba petCidan.
dt

+
dz
dt

individebs. anu Cven gvsurs vicodeT, SeuZlia bas, am or konkurents SeuZliaT Tanaarseboba.
Tu ara or saxeobas Tanaarseboba landSaftis kidev erTxel, Tanaarseboba aq ganixileba land-
doneze. Tqven SeamCnevdiT, rom am sakiTxs nakle- Saftis doneze. ori saxeoba ar moipoveba erTad
bi saerTo aqvs daukavebeli petCebis ricxvTan. erT petCSi, radgan A saxeoba yovelTvis gamodev-
Cven gvainteresebs mxolod is, arsebobs Tu ara A nis B saxeobas adgilobrivad. aRsaniSnavia, rom
saxeobis mier dakavebuli petCebi da sxva petCebi, daqvemdebarebul konkurents ar aqvs aRmatebul
romlebsac B saxeoba ikavebs. marTlac, radgan x konkurentze maRali kolonizaciis tempi, rac
+ y + z = 1, Cven gvWirdeba mxolod zemoT mocemu- SesaZlebels gaxdida maT Tanaarsebobas.
li sistemis nebismieri ori gantolebis gaTval- am TavSi mocemuli modelebi gvawvdian Teo-
iswineba. Tqven ukve iciT, rom amgvar kiTxvasTan riul CarCos, romlis farglebSic SesaZlebe-
midgomis erTi gza aris imis gaTvaliswineba, Tu lia bunebrivi sistemebis Seswavla. Tumca, arc
ra xdeba wonasworobis dros. anu rodesac dx/ erTi bunebrivi sistema ar aris iseTi martivi,
dt = 0, dy/dt = 0 da dz/dt = 0. amgvarma analizma, ro- rogoric es modelebi an laboratoriaSi Sed-
melic Cven gamovricxeT aq gviCvena, rom daqvem- genili orsaxeobiani mikrokosmebia. bunebrivi
debarebul konkurents SeuZlia, Tanaarseboba garemo heterogenulia sivrceSi da cvladebi
metapopulaciaSi aRmatebul konkurentTan Tu droTa ganmavlobaSi. konkurencia scildeba sax-
mB/eB > mA/eA (Nee and May 1992, Nee et al. 1997). anu eobaTa wyvilebs da momxmareblebic aseve moix-
Tu daqvemdebarebuli konkurentis mier petCis marebian. momdevno TavSi Cven mogawvdiT bunebaSi
kolonizaciis gadaSenebasTan Sedareba aRemate- konkurenciisa magaliTebs.
ba aRmatebuli konkurentis analogiur Sefarde-

daskvna
1. konkurencia aris resursis gamoyeneba an mox- 2. konkurencia aRiarebul iqna fundamentur
mareba erTze meti individualuri momxmareblis ekologiur procesad darvinis mier, romelmac
mier. rodesac individebi erT saxeobas ekuTvnian daafuZna Tavisi evoluciis Teoria bunebri-
maT interaqcias ewodeba Sidasaxeobrivi brZola. vis gadarCevis gziT Sidasaxeobriv brZolaze
rodesac isini sxvadasxva saxeobas ekuTvnian, sxvadasxva gentopebis mqone indvidebs Soris.
amas saxeobaTaSorisi brZola ewodeba. CareviTi konkurenciis Tanamedrove kvlevebi momdin-
konkurencia Tavs iCens, rodesac individi aq- areobs v.volterasa da j.lotkas Teoriuli
tiurad ereva sxva individis resursebis mox- kvlevidan 1920-iani da adreuli 30-iani wlebis
marebaSi. rodesac individebi iyeneben saerTo ganmavlobaSi. momdevno dekadebis ganmavloba-
resursebs, magram dRisa da sezonis sxvadasxva Si, saxeobaTaSorisi brZola laboratoruli
dros, adgili aqvs eqspluataciur konkurencias. gamokvlevebis feSenebelur sagnad iqca, Tumca
508

1940-1950-ian wlebamde devid lekma, g.e. haTCin- lia an uaryofiTia. wonasworobis izoklinebis
sonma da sxvebma ar aRiares saxeobaTaSorisi SedarebiTi pozicia (xazebi, romlebic aRweren
brZolis potenciuri roli biologiuri Tana- Ni-sa da Nj-s kombinaciebs romelTaTvisac dNi/dt an
sazogadoebebis struqturis regulirebaSi. dNj/dt = 0) gansazRvravs SeZlebs ori konkurenti
Tanaarsebobas Tu ara.
3. a.g.tensli pirveli iyo, vinc eqsperimenti
Caatara saxeobebs Soris konkurenciis arsebobis 9. konkurenciis koeficienti aij SeiZleba gan-
gansasazRvrad. g.f.gausma moaxdina konkurenci- isazRvros konkurirebadi populaciebis din-
is demonstrireba laboratorul eqsperimenteb- amikidan an Tu ori saxeoba Tanaarsebobs, maTi
Si umartivesebze. Tomas parkis eqsperimentebma populaciebis wonasworebrivi zomebidan erTi
fqvilis xoWoebze (Tribolium) gviCvenes, rom meoris arsebobis an ar arsebobis pirobebSi.
konkurenciis saboloo Sedegi damokidebuli iyo es gamoTvlebi damokidebulia logistikuri
garemo pirobebze mocemuli saxeobis nebismieri konkurenciis sworxazovnebis mosazrebaze.
wyvilisTvis.
10. konkurencia saxeobebs Soris SeiZleba gage-
4. konkurenciuli gamoricxvis principi gulisx- bul iqnas resursTa dinamikis analizis safuZ-
mobs, rom or saxeobas ar SeuZlia Tanaarseboba velze. konkurenciis saboloo Sedegi damokideb-
usasrulod erT SemzRudvel resursze. ulia TiToeuli saxeobis nulovani, sufTa zrdis
izoklinebis SedarebiT poziciaze, resursTa
5. Sidasaxeobrivi brZola mWidrodaa dakav- moxmarebis veqtorebsa da TiToeuli resursis
Sirebuli populaciis regulaciasTan. rodesac
SedarebiT miwodebaze moxmarebis ararsebobis
populacia uaxlovdeba gadataniT SesaZleblo-
pirobebSi (resursTa miwodebis wertili).
bas, konkurentuli interaqciebi populaciis
wevrebs Soris ufro intensiuri xdeba, rac 11. konkurenciis logistikuri modelebi ar
iwvevs ufro met sikvdilianobas da populaciis gvawvdis adekvatur axsnas zogierTi Tanasazoga-
zrdis tempebis Senelebas. doebisa, sadac mravali saxeoba Tanaarsebobs.
konkurenciuli gamoricxva SeiZleba ar moxdes
6. volterasa da lotkas maTematikuri modelebi amgvar TanasazogadoebaSi, radgan bunebrivi
konkurenciis Sesaxeb dafuZnebulia populaciis
gamRizianeblebi inarCuneben yvela popula-
zrdis logistikur gantolebaze, romelSic
cias gadataniTi SesaZleblobis qvemoT, sadac
elementi N/K warmoadgens Sedasaxeobrivi brZolis
konkurenciuli efeqtebi ar moqmedebs.
intensivobas. konkurencia i da j saxoebebs Soris
CarTulia gantolebaSi i saxeobis populaciis 12. mtaceblobam SeiZleba gavlena moaxdinos msx-
zrdis tempisaTvis (dNi/dt) analogiuri elementiT verpli saxeobebis konkurentuli interaqciebis
aijNj/Ki. elementi aij-s ewodeba konkurenciis koe- saboloo Sedegze. lotka-volteras modelebi
ficienti da is gamoxatavs j saxeobis individis SeiZleba modificirebul iqnan amis saCvenel-
efeqtebs i populaciis zrdis tempebze. i popula- blad: dNi/dt = riNi(1 Ni/Ki aijNj/Ki) miNi.
ciis dinamika amrigad aRiwereba Semdegi saxiT:
dNi/dt = riNi(1 Ni/Ki aijNj/Ki).
13. or saxeobas SeiZleba uaryofiTi gavlena
hqondes erTmaneTze maSinac ki, Tu isini ar
7. i da j saxeobebis saerTo wonasworoba (dNi/dt = konkurireben mtacebelTan maTi interaqciis
0, dNj/dt = 0) aRwerilia gantolebiT Ni = (Ki aijKj)/(1 gamo, am fenomens moCvenebiTi konkurencia ewo-
aijaji) da analogiuri gantolebiT j saxeobisTvis. deba. moCvenebiTi konkurencia SeiZleba aseve
yvelaze zogadi terminebiT, Tanaarseboba (Ni > 0, gamowveul iqnas erT trofikul doneze myofi
Nj > 0) moiTxovs, rom aijaji < 1. populaciebis interaqciiTac.

8. logistikuri gantolebis maTematikuri aR- 14. daqvemdebarebuli konkurenti SeiZleba


wera SeiZleba gadatanil iqnas grafikze, romlis Tanaarsebobdes aRmatebul konkurentTan meta-
RerZebi i da j populaciis zomebia (anu Ni da Nj). am populaciaSi manamde, sanam misi kolonizaciis
sidideTa yoveli kombinacia aRwers wertilebs, tempis Sefardeba gadaSenebis tempTan aRemateba
romlebzec dNi/dt da dNj/dt dadebiTia, nulis to- igive Sefardebas aRmatebuli konkurentisTvis.
509

savarjiSoebi

1. dawereT mokle istoriuli Sedareba eko- obaTaSorisi brZola miCneul iqna erTmaneTisgan
sistemaTa ekologiis umsxvilesi ideebis Ses- damoukideblad. aris Tu ara es biologiurad
axeb, rogoric mocemuli iyo mecxre TavSi da safuZvliani mosazreba?
ganaviTareT ideebi iseTi konkurenciis Taobaze,
rogoric mocemulia am Tavis 21.1 nawilSi. 6. konkretuli saxeobis populacia Seicavs Ni =
1000 individs. populacias Semdegi maxasiaTble-
2. SemogvTavazeT Sesaferisi nulovani an alter-
bi aqvs: Ki = 1800, ri = 1.2. arealSi konkurirebadi
natiuli hipoTezebi tenslis eqsperimentisT-
j saxeobis 3000 individia da meore saxeobis
vis endronikaze da gausis eqsperimentisTvis
konkurenciis koeficienti pirvelis winaaRmdeg
Paramecium-ze (miniSneba: ix. Tavi 2 am hipoTezebis
aris aij = 0.2. ra aris i populaciis zrdis tempi
ganxilvisTvis).
konkurenciis logistikuri modelis mosazre-
3. rodesac saxeobebi Tanaarseboben bunebaSi, bebis gaTvaliswinebiT?
xSirad aRmoCndeba, rom isini garkveulwilad
gansxvavdebian erTmaneTisgan resursebis mox- 7. warmoidgineT ori populacia i da j, romelTa-
marebiT, riTic Tavidan icileben konkurentul gan orives gadataniTi SesaZlebloba utoldeba
gamoricxvas. vTqvaT arsebobs monadire obobebis 150-s, romlebic erTmaneTTan konkurenciaSi
ori saxeoba, romlebic binadroben tyis nayarSi arian. i populacias zrdis ufro maRali tempi
Tqveni saxlis maxloblad. saxeobebi ar gansx- aqvs ri = 2.0 da j populacias ufro dabali rj = 0.5. i
vavdebian zomiT da aqtiurdebian dRis erTsa populaciis konkurenciuli efeqti j saxeobaze
da imave dros da igive tipis msxverpls iWeren. aris aji = 0.8, maSin rodesac j saxeobisa i saxeobaze
axseniT, ra saxis dakvirvebebsa da eqsperiment- aris aij = 0.2. gamosaxeT algebrulad Tu rogor
ebs CaatarebdiT imis gansasazRvrad, Tu ro- SeuZlia aSlilobis xasiaTs, romelic inarCu-
gor SeiZleba gansxvavdebodnen es ori, msgavsi nebs i populacias dabal doneze, SeuSalos mas
ekologiis mqone saxeobebi. xeli j saxeobis konkurenciuli gamoricxvisgan.
(miniSneba: gviCveneT Tu rogor icvleba dNj/dt i
4. mesame savarjiSoSi naxsenebi obobebis Tqveni
populaciis Zalian maRali doneebidan Zalian
frTxili kvlevisas Tqveni kuratori gekiTxebaT,
dabal doneebamde.)
rogor axsniT ori saxeobis Tanaarsebobas, Tu
Tqven ar SegiZliaT, gansazRvroT mniSvnelovani
8. nax. 21-14-isa da (21-9) gantolebis gamoyenebiT
gansxvaveba maT mier resursebis moxmarebaSi. ras
SeadgineT algebruli gamosaxuleba, romelic
upasuxebdiT?
gviCvenebs mi sidides (mtaceblobis zewola),
5. konkurenciis logistikuri modelebis ganvi- romelzec i populacia qreba. (miniSneba: daiwyeT
Tarebisas 21.5 nawilSi Sidasaxeobrivi da saxe- mi/r sididis gansazRvriT, rodesac Ni = 0.)
510

Tavi 22

konkurencia bunebaSi

gzamkvlevi kiTxvebi
ratom aris konkurencia Zneli dasakvirve- ra aris asimetriuli konkurencia?
beli bunebaSi?

ra aris konkurenciis garkveuli meqanizme- rogor ganasxvaveben mkvlevarebi erTmane-


bi? Tisgan saxeobaTaSoris da Sidasaxeobrivi brZo-
lis Sedegs?
ra aris alelopaTia da ratom aris is mniS-
vnelovani soflis meurneobisTvis? ra meqanizmebiT konkurireben mcenareebi da
cxovelebi arealisTvis?
risi Tqma SeuZliaT saxeobaTa Soris
konkurenciuli interaqciebis Sesaxeb egzoti-
kuri saxeobebis Semoyvanas parazitebis kon- rogor moqmedebs mtaceblobis wmedeba msx-
trolis mizniT? verpls Soris konkurenciaze?

m
martive amaxinjebs bunebaSi konkurenciis kom-
odelebma, romlebic Cven warmogidgineT
pleqsurobas, utovebs ra ekologebs amocanas,
wina TavSi, gviCvenes populaciis simWidro-
Seamowmon modelebis saSualebiT gakeTebuli
vis (N) da konkurenciis intesivobis (aij) is piro-
daskvnebi kompleqsuri eqsperimentebiT. bune-
bebi, sadac konkurirebad populaciebs SeuZliaT
baSi konkurenciis mniSvnelobisa da meqnizmebis
Tanaarseboba da sadac erTi populacia gamodev-
Sesaxeb arsebuli kiTxvebi intensiurad ganix-
nis meores konkurenciiT. Cven vnaxeT aseve, Tu
ilebian ekologebis mier. kerZod, konkurenciis,
rogor moqmedebs mtacebloba konkurenciis sab-
rogorc Tanasazogadoebis struqturaze moqme-
oloo Sedegze da rogor Tanaarseboben konkuri-
di faqtoris roli Sua 1980-iani wlebidan inten-
rebadi saxeobebi metapopulaciaSi. radganac
siuri debatebis mTavar sakiTxs warmoadgens (ix.
konkurenciis modelebi winaswarmetyveleben,
nawili 6).
Tu konkuriebadi populaciebis romeli jgufi
konkurenciis maxasiaTeblebi da Sedegi bun-
gadarCeba da romeli gaqreba. amiT didad arian
dovania garkveuli mizezebis gamo. pirveli, Cven
dainteresebuli ekologebi, romlebsac surT
ukve vnaxeT, rogor xdian mtaceblisa da misi msx-
gaigon is meqanizmebi, romlebiTac yalibdeba da
verplis interaqciebi moCvenebiTs im faqts, rom
narCundeba ekologiuri Tanaazogadoeba da is
msxverplic konkurirebs, rodesac pirdapiri
procesebi, romelic dasabams aZlevs biologiur
gagebiT es ase ar aris (moCvenebiTi konkurencia,
mravalferovnebas zogadad. Cveni dainterese-
ix. nawili 21.12). meore, xSirad Zneli gasazomia Si-
ba amgvari modelebiT Zlierdeba im SedegebiT,
dasaxeobrivi brZolisa da saxeobaTaSorisi brZo-
romlebic Cven gausis (ix. nawili 21.2) martivi
lis SedarebiTi Zalebi bunebaSi. am ori procesis
laboratoruli eqsperimentebiT miviReT. maTSi
ZalaTa codna mniSvnelovania swored imitom,
konkurentuli interaqciebis saboloo Sedegi
rom isini warmoadgenen or sxvadasxva process.
cxadad aris naCvenebi da araorazrovania. saube-
Sidasaxeobrivi brZola fenomenia populaciis
durod, maTematikuri modelebis SedarebiTi si-
doneze, romelic asaxavs populaciis zrdis sim-
511

Widroveze damokidebul Tvisebebs. saxeobaTa- an maT gamoyenebas sxva individebis mier, xSirad
Sorisi brZola aris procesi, romelic moicavs fizikuri (brZola magaliTad) an qimiuri saSu-
sxvadasxva saxeobis interaqciebs da bolos xan- alebebiT (toqsinebi). Soenerma (1983) moaxdina
daxan konkurenciis specifikuri meqanizmebi Za- konkurenciis kidev ufro meti dayofa eqvs kat-
lian Zneli dasadgenia. Cven ukve aRvniSneT, rom egoriad, misi meqanizmebis mixedviT:
konkurentuli interaqciebi SeiZleba moicavd-
nen individebs Soris resursebisTvis pirdapir
1. moxmarebiTi konkurencia, damyarebuli rome-
liRac ganaxlebadi resursis moxmarebaze.
konkurencias (CareviTi konkurencia) an ara-
pirdapir interaqciebs, romlebSic konkuri- 2. daswrebiTi konkurencia emyareba Tavisufa-
rebadi saxeobis individebi kritikul resursebs li sivrcis dakavebas.
sxvadasxva dros iyeneben, riTac amcireben
resursebis xelmisawvdomobas konkurirebadi 3. hipertrofuli konkurencia, romelic Tavs
saxeobebis wevrebisTvis erTmaneTTan pirispir iCens rodesac erTi individi swrafad izrdeba da
Sexvedris gareSe (eqspluataciuri konkurencia). gadafaravs meores, riTac arTmevs mas sinaTles,
konkurenciis meqanizmebi SeiZleba Camoyalibe- sakvebi nivTierebebiT savse wyals an sxva rome-
bul iqnan konkurirebadi saxeobebis special- lime resurss.
uri qcevis an morfologiuri da fiziologiuri
4. qimiuri konkurencia, iseTi toqsinis warmoe-
Tvisebebis saSualebiT imgvarad, rom Carevis an
biT, romelic moqmedebs garkveul manZilze gare-
eqspluataciis buneba Zneli gansasazRvria.
moSi gafantvis Semdeg.
am TavSi Cven ganvixilavT konkurenciis
magaliTebs bunebaSi. Cveni saubari giCvenebT, 5. teritoriuli konkurencia, sivrcis dacva.
Tu rogor iyeneben ekologebi eqsperimentebs
6. Sexvedris konkurencia, romelic moicavs xan-
bunebisa da bunebaSi konkurenciis mniSvnelobis
mokle interaqciebs resursisTvis, ramac SeiZle-
Sesaswavlad. Cven vnaxavT, rom konkurentuli in-
ba gamoiwvios fizikuri ziani, droisa da energiis
teraqciebis Sedegebi kompleqsuria.
kargva an sakvebis moparva.

konkurenciis es meqanizmebi ganisazRvreba or-


22.1 rogor iCens Tavs konkurencia?
ganizmebis SesaZleblobebisa da im sabinadros
Cven ganvasxvaveT eqspluataciuri konkurencia, meSveobiT, sadac isini Tavs iCenen. amrigad, maTi
sadac individebi resursebis gamoyenebiT arT- ganawileba organizmebsa da sabinadros Soris
meven sxvebs am resursebis gamoyenebis saSuale- heterogenulia (cxrili 22-1). daswrebiTi da
bas, Carevis konkurenciisgan, sadac individebi hipertrofuli konkurencia Tavs iCens erT adg-
arapirdapir zRudaven resursebTan misasvlels ilze mimagrebuli arealis momxmareblebs So-

cxrili 21-2 saxeobaTaSorisi konkurenciis SemoTavazebuli meqanizmebis


Seswavla eqsperimentul savele kvlevebSi
meqanizmi

jgufi moxmarebis daswrebis hipertrof. qimiuri teritoruli Sexvedris ucnobi

mtknari wylis

mcenare 0 0 1 1 0 0 0

cxoveli 13 1 0 1 1 5 2
sazRvao
mcenare 0 6 4 1 0 0 0
cxoveli 9 10 6 0 7 6 0
xmeleTis
mcenare 28 3 11 7 0 1 9
cxoveli 21 1 0 1 11 15 6
jamSi 71 21 22 11 19 27 17
(Data from Schoener 1983.)
512

ris, upirvelsad, es xmeleTis mcenareebia, saz- mcenareebi gamoyofen Sxams sxva mcenareebis zr-
Rvao makrofitebi da cxovelebi, romlebic myar dis Sesaferxeblad. Tumca alelopaTia SeiZleba
substratze saxloben. teritoriuli da Sexve- gacilebiT ufro kompleqsuri iyos. magaliTad,
dris konkurencia Tavs iCens aqtiurad gadaadg- zogierTi paraziti gamodevnis sxva, potenciu-
ilebad cxovelebs Soris; qimiuri konkurencia rad konkurirebad parazitebs mtareblidan maT
xmeleTis mcenareebs Soris (toqsinTa umrav- winaaRmdeg mtareblis imunuri sistemis stimuli-
lesoba wyalSi zedmetad advilad ixsneba, mag- rebis saSualebiT (Schad 1966, Cohen 1973). miCneul
aliTad ix. Jackson and Buss 1975). Soeneris gamoT- iqna, rom avstraliuri evkaliptis xis foTlebSi
vliT, moxmarebiTi konkurencia yvelaze xSiri da arsebuli Warbi eTerzeTebi xels uwyoben xSir
farTod gavrcelebulia, gansakuTrebiT xmele- xanZrebs foTlovan nayarSi, klaven ra konkur-
Tze. daswrebiTi da hipertrofuli konkurencia entebis Tesls (Mutch 1970), Tumca ufro xSirad,
dominirebs zRvis sabinadro garemoSi, magram toqsikuri nivTierebis pirdapiri efeqti iwvevs
es nawilobriv SeiZleba iyos imis gamo, rom kvl- zians. adreul kvlevaSi a.b. mesim (1925) gviCvena,
evaTa umetesoba moicavs mimagrebul, e.w. ,,mjdo- rom niadagSi kaklis xis mier gamoyofili to-
mare organizmebs, romlebic myar substratze qsikuri nivTierebebi zRudaven sxva saxeobebis
saxloben. mcenareebis nergebis zrdas.
samxreT kaliforniis buCqovan sabinadro
Soeneris kategoriebidan erT-erTma qimiurma garemoSi Salvia-s gvaris salbis ramdenime saxe-
konkurenciam, sxvagvarad alelopaTiam, mniS- oba, rogorc Cans, iyenebs qimikatebs sxva mcena-
vnelovani yuradReba miipyro (Whittaker and Feeny reulobis zrdis Sesaferxeblad (Muller 1966, 1970,
1971, Harborne 1982, Rice 1984, Putnam and Tang 1986, Muller et al. 1968). Salvia-s dajgufebebs, rogorc
Gopal and Goel 1993, Seigler 1996). zianis miyeneba wesi, gars akravs SiSveli niadagis areali, rac
(-paTia) sxva individisTvis (alelo-) qimikatebis acalkevebs salbs garSemo balaxiani adgilebis-
saSualebiT yvelaze xSirad SeiniSneba xmeleTis gan (nax. 21-1). xangrZlivi periodebis ganmavloba-
mcenareebSi. amgvar interaqciebs SeiZleba aseve Si dakvirvebisas, Salvia SeiZleba gavrceldes
adgili hqodes wylis sistemebSi (Gopal and Goel balaxiani arealebSi. magram radgan salbis fes-
1993). rogorc wesi, Cven warmodgenili gvaqvs, rom vebi vrceldeba mxolod SiSveli ubnis kidemde,

(a) (b)

nax. 21-1 (a) SiSveli petCi salbis buCqebis kidesTan moicavs 2 metris siganis zols mcenareebis gareSe (A-B) da kidev ufro farTo
areals meCxeri balaxeulobiT (B-C), romelsac aklia veluri Svria da (Bromus). es mcenareebi moipovebian sxva saxeobebTan erTad (C)-s
marjvniv xeuluxlebel balaxeulSi. (b) sahaero xedi gviCvenebs salbs da kaliforniur abzindas, romlebic SeiWra erTwlian mcena-
reebian miwebSi santa inesis velSi, kalifornia. (q.h.miuleris naboZebi, from Muller 1966.)
513

romelic mcenaris garSemoa da ar scildeba mas, meore mosavali, rogorc wesi, ufro Raribia,
nakleb savaraudoa, rom toqsini gamoyofil iq- vidre pirveli autotqsikurobis gamo (Miller
nas niadagSi pirdapir fesvebidan. Salvia-s foT- 1996). mravali sxva furaJuli kultura avlens
lebi warmoqmnian aqrolad terpenebs (organuli igive bunebas. kidev erTi xSiri problema ale-
naerTebis klasi, romelic Seicavs qafurs da lopaTiisa soflis meurnebaSi Tavs iCens, rode-
aZlevs salbiT Sekmazul sakvebs Tavisi gamor- sac sxvadasxva marcvleuli areulia erTsa da
Ceuli gemos nawils), rac rogorc Cans, gavlenas imave velze, es teqnologia xandaxan gamoiyeneba
axdens axlomdebare mcenareebze pirdapir at- balaxismWameli mwerebis Sesamcireblad. ale-
mosferos saSualebiT (Muller 1966, Muller et al. 1964). lopaTurma gavlenam amgvari arevisas SeiZleba
barTolomeom (1970) SemogvTavaza, rom SiSve- gamoiwvios mosavlis Semcireba zogierT kul-
li zona Salvia-s garSemo SeiZleba gamowveuli turaSi. am problemebis gamo, soflis meurneobis
yofiliyo balaxismZovelobiT, TeslismWameli genetikosebi aqtiurad muSaoben marcvlovani
frinvelebis an ZuZumwovrebis gavleniT da rom mcenareebis kulturebis Sesaqmnelad, romlebic
mcenareTa toqsinebi, maTi efeqturobis miuxe- uZleben TavianTi sakuTari meoradi naerTebis
davad, ar iyo sakmarisi am fenomenis axsnisT- toqsinebs an sxva mcenaris toqsinebs, romlebTan
vis. am hipoTezis gamosacdelad, man moaTavsa erTadac isini izrdeba.
galiebi SiSvel zonaSi, raTa Seekavebina mcire konkurenciis kvlevebis analizma gamoavlina
zomis frinvelebi da ZuZumwovrebi, msgavsi saxiT konkurenciis mTeli rigi meqanizmi. magram aseve
konstruirebuli iqna sakontrolo punqtebic, sruliad SesaZlebelia, rom zogierT konkuren-
magram aq galiebis erTi mxare Riad iyo datove- tul kvlevebSi aRmoCenili maxasiaTeblebi ara-
buli. erTi wlis Semdeg, daxuruli galiebi Sei- pirdapiri interaqciebis Sedegi iyos saxeobebs
cavdnen 20-jer met mcenareul biomasas, vidre Soris garkveul trofikul doneze an im saxeobebs
sakontrolo da rac daaxloebiTi igive raode- Soris, romlebsac saerTo mtacebeli hyavT (ix.
nobas Seadgens, rac moipoveba SiSveli arealis seqcia 21-12). kolonelma (1990) amgvari moCvenebi-
miRma balaxian arealSi. am Sedegebis jon har- Ti konkurenciis ZiebaSi gadaxeda literaturas
periseuli (1977, 378) interpretacia Semdegnairi da aRmoaCina, rom saxeobaTaSorisi brZolis dam-
iyo `toqsikuri hipoTeza usargebloa vegetaciis amtkicebeli ormocdaaTi kvlevidan, umetesoba
amgvari bunebis axsnisTvis. j.b. harbornma (1982, ar iZleoda sakmaris samxils imisa, rom arapir-
215) gansxvavebuli daskvna gamoitana igive mona- dapiri Sedegi marTlac moqmedebda. siZneleebi
cemebis mixedviT: `cxovelebis SesaZlo roli, Tavs iCenen e.w. damatebis an CamoSorebis eqs-
gansakuTrebiT frinvelebisa da mRrRnelebis, perimentebis Sedegebis interpretirebisas. war-
SiSveli zonebis warmoebaSi eqsperimentulad moidgineT konkurenciis eqsperimenti, romelic
iqna gamokvleuli miulerisa (1970) da barTole- moicavs mcenaris or saxeobas, romelSic erTi
meos (1970) mier, magram ar iqna miRebuli aranairi saxeoba CamoSorebulia eqsperimentuli zonidan.
sarwmuno Sedegi, romelic kauzalur rols Sea- izomeba darCenili saxeobis zrda da Tu darCe-
srulebdnen, mTel rig eqsperimentebSi. orive nili saxeoba reagirebs momZlavrebuli zrdiT,
mosazreba sworia imaSi, rom imis miuxedavad, rom Cven SegviZlia, safuZvlianad vivaraudoT, rom
rogorc toqsinebi, ise balaxismWamelebi Sesa- ori saxeoba konkurirebs. Tumca dasaSvebia, rom
mCnev gavlenas axdenen balaxze, SiSveli zonebis CamoSorebuli saxeoba warmoadgenda TavSesa-
formaciaSi erTis an meoris (an orives!) rolis fars balaxismWameli mwerebisTvis, romlebic
saCvenebeli gamdamwyveti eqsperimentebi jer ar orive saxeobis mcenariT ikvebebodnen. aseT Sem-
Catarebula. TxvevaSi, am mcenaris CamoSoreba aseve Seamcirebs
alelopaTia gansakuTrebiT ainteresebT sof- mtaceblobis dones darCenil mcenareze da es
lis meurneobis Semswavlel ekologebs. marcv- SeiZleba iyos mizezi misi gaZlierebuli zrdisa.
leuli mcenareebis alelopaTuri efeqti sarev- cxadia, saWiroa konkurenciuli eqsperimentebis
elebis winaaRmdeg (e.w. heterotoqsikuroba) frTxili Sedgena da dizaini.
SeiZleba didi sargeblis momtani iyos. Tumca
alelopaTia SeiZleba moqmedebdes marcveulis
winaaRmdegac sul mcire ori saxiT. pirveli, 22.2 romeli saxeobebi aris ufro
rodesac marcvleuli erTsa da imave velze iTe- midrekili konkurenciisken?
seba wlidan wlamde, niadagSi meoradi naerTebis
darvinma xazi gausva, rom konkurencia yvelaze
dagrovebam SeiZleba gamoiwvios uaryofoTi
intensiuri iyo erTmaneTTan mWidro kavSiris
alelopaTuri efeqti (autotoqsikuroba). rode-
mqone saxeobebsa da organizmebs Soris. Tavis ,,On
sac Cveulebrivi ionja (Medicago sativa) momdev-
the Origin of Species-Si man SeniSna: `radganac
no wels Canacvlebulia ionjas meore naTesiT,
514

erTi gvaris saxeobebs, rogorc wesi, Tumca ara raodenoba miiCnevs, rom konkurencia bunebaSi
garduvalad, aqvT msgavsebebi Cvevebsa da ageb- marTlac SeiZleba SedarebiT iSviaTi iyos (e.g.,
ulebaSi da yovelTvis struqturaSi, konkuren- Hutson 1994), amtkiceben ra, rom garemos fluqtu-
cia zogadad ufro sastiki iqneba erTi gvaris sax- aciebi da gamRizianeblebi ufro mniSvnelovani
eobebs Soris, rodesac isini erTmaneTTan Sedian faqtorebia, vidre konkurencia imis gansazRvra-
konkurenciaSi, vidre sxva gvaris saxeobebTan. Si, Tu garkveul dros ra saxeobebi iCenen Tavs.
darvinma daaskvna, rom msgavsi struqtura aRniS-
navda msgavs ekologias, gansakuTrebiT resursTa
msgavsi moTxovnilebebiT. konkurenciis eqsperi- 22.3 saxeobaTa CamoSoreba, romelic
mentul kvlevaTa umetesobam daadastura es mo- Tan sdevs konkurentTa gacnobas,
sazreba im gagebiT, rom gamokvleul saxeobaTa gviCvenebs populaciaSi konkuren-
wyvilebi xSirad axlo naTesavebi arian da mcired ciis efeqtebs
gansxvavdebian. magram mraval resurss Soreuli
naTesauri kavSiris mqone organizmebic iyeneben bunebaSi konkurenciaze dakvirveba advilad
saziarod. kiboebi da midiebi, iseve rogorc wyal- SeiZleba iqnas demonstrirebuli konkurentuli
cenareebi, ikaveben sivrces moqcevaTaSoris zo- gamoricxvis principis gamoyenebiT, romelic
naSi. rogorc Tevzebi, ise wylis frinvelebi nad- acxadebs, rom or saxeobas ar SeuZlia Tanaarse-
iroben wylis uxerxemloebze. kriliT (Euphausia boba erT resursze, romelic mcire raodenobiT
superba), krevetisebri kibosebrebiT, romlebic moipoveba maTze moTxovnasTan SedarebiT. Tu
Warboben subantarqtikul wylebSi, ikvebebian saxeoba gamodevnis meore saxeobas arealidan, mx-
TiTqmis yvela tipis maTze didi cxovelebi, maT olod erTi, gamarjvebuli saxeoba rCeba arealSi
Soris Tevzebi, kalmarebi, myvinTavi frinvelebi ekologTa dakvirvebebisTvis. SeiZleba iTqvas,
da veSapebi. rom konkurentuli gamoricxva xanmokle proce-
xmeleTis sabinadro garemoSi, tyis nayarSi sia. samxilebi, gamoricxvas adgili rom hqonda,
mobinadre uxerxemloebiT ikvebebian obobebi, ikargeba susti saxeobis gaqrobasTan erTad. Cven
bzuilebi, salamandrebi da frinvelebi. fr- SegviZlia, davakvirdeT konkurentul gamoricx-
invelebi aseve konkurireben xvlikebTan msgavsi vas laboratoriaSi, radgan Cven SegviZlia, Cveni
saxis msxveplisTvis sxva sabinadro garemoSi. Wi- survilisamebr avrioT populaciebi, rogorc es
anWvelebsa da mRrRnelebs Soris TeslebisTvis gausma gaakeTa da Tvalyuri mivadevnoT maTi in-
konkurenciis erTma eqsperimentulma kvlevam teraqciis msvlelobas. amgvari laboratoruli
miipyro mniSvnelovani yuradReba (Brown and Da- eqsperimentebis bunebrivTan yvelaze miaxloe-
vidson 1977, Brown et al. 1979). Tesli udides resurss buli analogia aris adamianebis mier saxeobis
warmoadgenen WianWvelebis, mRrRnelebisa da SemTxveviTi an ganzrax Semoyvana. magaliTad,
frinvelebisTvis udabnoTa ekosistemebSi (Brown soflis meurneobaSi parazitebi an mtaceblebi
et al. 1979). metic, es cxovelebi moixmaren mraval xSirad Semoyvanilia sistemaSi sarevelebisa
erTnair Tesls, Tumca mRrRnelebi, rogorc da mweri parazitebis kontrolisTvis. Tu mTe-
wesi, did Tesls aniWneben upiratesobas, xolo li rigi amgvari makontrolebeli saxeobebisa
WianWvelebi ufro metad milimetrze naklebi erTdroulad arian Semoyvanili, maT SeiZleba
sigrZis Tesls moixmaren. radganac udabnoe- daiwyon konkurencia parazitisTvis, romlis
bSi mRrRnelebisa da WianWvelebis umravlesoba sakontrolodac Semoiyvanes isini. konkuren-
ZiriTadad sxvas arafers Wamen, saxeobaTaSorisi tul gamoricxvas am pirobebSi SeiZleba adgili
brZolis SesaZlebloba Teslze cxadia, saxezea. hqondes da SeiZleba dakvirvebul iqnas.
Cven wina TavSi SemogTavazeT, rom zogi- parazitebis makontrolebeli saxeobebis
erTi Zalian mravalferovani bunebrivi Tana- amgvari erTdrouli Semoyvanis magaliTs adgili
sazogadoeba moicavs mraval saxeobas, romlebic hqonda 1947 da 1952 wlebs Soris, rodesac havais
praqtikulad ar gansxvavdeba erTi meorisgan soflis meurneobis departamentma gauSva poten-
resursebis mopovebiT. zogierTi planqtonisa ciuri parazitoidis ocdaTormeti saxeoba xilis
da xmeleTis mcenareebis Tanasazogadoebebi war- parazitebis ramdenime saxeobasTan sabrZolve-
modgenilia magaliTebis saxiT. amgvari sisteme- lad, maT Soris, dasavlur drozofilebTan (Bess
bi, rogorc Cans, arRveven konkurentuli gamor- et al. 1961). parazitoidTa saxeobaTagan cameti
icxvis princips da ar arian kargad warmodgenili dadgenilia, magram mxolod sami saxis, yvelani
konkurenciis wonasworobrivi modelebis mierac bzikebi Braconidae-s ojaxidan (nax. 22-2), aRmoCnda
(ix. seqcia 21.6). niSnavs Tu ara es, rom konkuren- drozofilebis mniSvnelovani makontrolebeli
cia ubralod ar aris mniSvnelovani amgvar Ta- saxeoba. sami parazitoidi saxeobis populacia,
nasazogadoebebSi? ekologTa sul ufro mzardi yvelani Opius-is gvaris warmomadgenlebi, Tan-
515

mimdevrulad anacvlebdnen erTmaneTs adreuli

procentuli maspinZlebisgan daparazitda


1949 wlidan 1951 wlamde, romlis Semdegac mx-
80
olod Opius oophilus axdenda yvelaze xSirad
drozofilebis parazitirebas (nax. 22-3). rode-
60
sac TiToeul parazitoidis populacias Caenacv- Opius
Opius oophilus
leboda ufro warmatebuli saxeoba, bzikebis longicaudatus
40
mier drozofilebis parazitobis done aseve iz- Opius ndenboschi
rdeboda, rac aRmatebul konkurenciul SesaZle- 20
blobaze migvaniSnebda.
Canacvlebis msgavsi magaliTi, romelic 80
moicavda bzuilebs da romlebic axdendnen Cocci- 1949 1950 1951
dae-s ojaxis wevri mwerebis parazitirebas, zedmi- nax. 22-3 Tanmimdevruli cvlileba dominantobaSi Opius-is
wevniT iqna dokumentirebuli samxreT kalifor- gvaris sami brakoniduli bzikis saxeobisa, romelTagan yvela
niaSi (DeBach and Sundby 1963, DeBach 1966). Coccidae-s axdens dasavluri drozifilas daparazitebas.
gvaris mwerebi arian citrusis xeebis parazitebi, (After Bess et al. 1961.)
romlebsac SeuZliaT, gamoiwvion xeebis Zlieri
dazianeba. radganac parazitebSi gamZleobis
evoluciam Seamcira qimiuri pesticidebis efeq- rodesac zrdasrulebi deben TavianT kvercxs
turoba, soflis meurneobis biologebma daiwyes maspinZlis qitinovani safaris qveS. axladgamo-
mweri parazitebisa da mtaceblebis gamoyeneba Cekili bzikis larva iyenebs Tavis qveda ybas far-
(DeBach 1974). yviTeli farianebi axdendnen kali- ianas sxeulis kedelSi SesaRwevad da agrZelebs
forniis citrusTa xeivnebis invazias im, droidan misi sxeulis Signeulobis moxmarebas. mas Semdeg,
rac forToxali da limoni pirvelad iqna dargu- rac larva xdeba zrdasruli, is agrZelebs fari-
li aq. gvian 1800-ian wlebSi, wiTeli fariana iqna anaTi kvebas kvercxis warmoqmnis ganmavlobaSic.
SemTxveviT Semoyvanili da Semdegac man Caanacv- TiToeul mdedrs SeuZlia, gazardos ocdaxuTi-
la yviTeli fariana TiTqmis mTlianad, albaT dan ocdaaT STamomavlamde laboratorul piro-
Tavad konkurentuli gamoricxvis saSualebiT bebSi da ganviTarebis periodi imdenad moklea
(DeBach et al. 1978). (kvercxobidan zrdasrulobamde 14-dan 18 dRea
citrusis farianebis kontrolisTvis saWiro 27C-ze [80F]), rom populaciam SeiZle-
Semoyvanili mravali saxeobidan patara parazit- ba awarmoos rvidan cxra Taobamde yovel wels
uli bzikebi Aphytis-is gvaridan (berZnuli sityva samxreT kaliforniis mosavlis aRebis grZel se-
aphy-dan - `wova) yvelaze warmatebulia. erTi sax- zonSi.
eoba A.chrysomphali SemTxveviT iqna Semoyvanili populaciis zrdis uzarmazari potencialis
xmelTaSua zRvis regionidan, rac dadgenil iqna miuxedavad, A.chrysomphali efeqturad ver akon-
1900 wels. Aphytis-is sasicocxlo cikli iwyeba, trolebda farianas mwerebs, kerZod, ver axerxeb-
da amas mSral velebze. 1948 wels misi axlo na-
Tesavi saxmreT CineTidan, A.lingnanesis iqna
Semoyvanili makontrolebeli aqtoris saxiT. es
saxeoba swrafad gaizarda da farTod Caanacvla
A.chrysomphali erT dekadaSi (nax. 22-4). rodesac
orive saxeobaze Catarda dakvirveba laborato-
riaSi, aRmoCnda, rom A.lingnanensis ufro maRali
sufTa reproduqciuli tempi hqonda, erTad iqne-
boda es ori saxeoba gazrdili, Tu cal-calke.
marTalia, A.lingnanensis-ma gamodevna A.chry-
somphali mTeli samxreT kaliforniis masStabiT,
man mainc ver awarmoa farianas mwerebis efeq-
turi biologiuri kontroli Sida plantaciebSi,
radgan zamTris civma temperaturam didad Seam-
cira parazitTa populaciebi aq. ori saxis bzi-
kis larvuli ganviTareba mcirdeba da TiTqmis
sruliad Cerdeba 16C-ze dabal tempetaturaze
(60F), xolo zrdasrulebs, ar SeuZliaT, aitanon
nax. 22-2 parazitoidi brakoniduli bzikis Wuprebi, romle-
bic amodian am SemTxvevaSi daparazitebuli pamidvris rqiani temperatura 10C-ze qvemoT (50F).
matlis larvidan.
516

1948 1958 1959

santa barbara

san fernando

san bernardino

sanapiro zoli
long biCi

esqondido

A.chrysophali
sandiego
A.lingnanensis

nax. 22-4 Tanmimdevruli cvlileba Aphytis chrysomphali-sa da A.lingnanensis ganawilebaSi samxreT kaliforniaSi.
A.lingnanensis pirvelad iqna gaSvebuli 1948 wels da man swrafad Caanacvla A.chrysophali mTel regionSi.
(After DeBach and Sundby 1963.)

1957 wels bzikis mesame saxeoba A.melinus iqna 22.4 mocilebis, damatebisa da
Semoyvanili CrdiloeT indoeTidan da pakistani- Canacvlebis eqsperimentebi
dan, sadac temperatura icvleboda gayinvis tem-
mniSvnelovani meqanizmebia
peraturaze dabali temperaturidan zamTarSi
mcenareTa konkurenciis Seswavlisas
40C-ze maRal temperaturamde zafxulSi. ro-
gorc imedovnebdnen, A.melinus swrafad gavrcel- mcenareebi konkurireben resursebisTvis igive
da samxreT kaliforniis Sida velebSi, sadac tem- saxeobis mezobel mcenareebTan (Sidasaxeobrivi
peratura iseTivea, rogorc bzikebis samSobloSi, brZola) an sxva saxeobis mezobel mcenareebTan
magram saxeoba ver damkvidrda ufro rbil sana- (saxeobaTaSorisi brZola). mcenareTa konkuren-
piro arealebSi (nax. 22-5). p.debuqma da r.a.sandbim ciis Sedegi Seicnoba cvlilebebiT mcenareTa zr-
(1963) moaxdines laboratorul eqsperimentebSi dis, reproduqciis tempis, mcenaris zomis, for-
imis demonstrireba, rom 27C temperaturasa mis an fiziologiuri funqciis raRac aspeqtSi,
da 50% tenianobaze, pirobebSi, romlebic ufro romelsac yvelas erTad produqtiuloba ewode-
damaxasiaTebelia sanapiro arealebis tropi- ba. mcenareebis es Tvisebebi icvlebian resursTa
kuli klimatisTvis, vidre Sida velebisTvis, doneebis cvlilebasTan erTad da amiT SeiZleba
A.lingnanesis aris aRmatebuli konkurenti. konkurenciis intensivobis mgrZnobiare indeqsi
Seadginon. mcenareebis resursebze moTxovnis in-
tensivoba igive an sxva saxeobis mcenaris samezob-
loSi SeiZleba gasinjul iqnas SesaZlo konkuri-
1961 rebadi mcenareebis mimatebiT an CamoSorebiT.
xeebis zrdaze Sidasaxeobrivi brZolis dam-
santa barbara
Trgunavi efeqti demonstrirebul iqna eqsperi-
mentebis saSualebiT, sadac xeebi CamoSorebul
iqna tyidan misi simWidrovis Sesamcireblad
san bernardino
losanjelosi (tyis SeTxelebis eqsperimentebi). axalgazrda
sanapiro zoli grZelwiwviani fiWvis xeebis zrdis daCqareba di-
long biCi ametrSi 15 duimze meti siganis xeebis CamoSorebis
sapasuxod naCvenebia nax.22-6-Si. TiToeuli xis
SigTavsi miiReboda xis meqnis gaburRviT, qerqi-
dan centramde grZeli milisebri mowyobilobiT,
A.chrysophali
A.lingnanensis romelsac inkrementuli burRi ewodeba. burRiT
A.melinus amoRebuli xis SigTavsi warmoadgens wliuri zr-
dis amsaxvel sabuTs da saWiro aRaraa, mTliani
nax. 22-5 sami saxeobis Aphytis ganawileba samxreT kalifor-
xis moWra amis gasagebad. am amonaburRebma aCvenes
niaSi 1961 wels. A.melinus dominirebs Sida mindvrebSi maSin,
zrdis momatebuli tempi, kerZod zafxulSi (na-
rodesac A.lingnanensis ufro Warbia sanapiros axlos.
Teli xe), 18 wliani periodis ganmavlobaSi tyis
(After DeBach and Sundby 1963.)
517

zrdas Semdeg zomavdnen erTi wlis ganmavlobaSi


qerqi eqsperimentaluri adgilebSi da sakontrolo
adgilebSi, romlebic ar iqna seleqciurad SeTx-
zamTris xe elebuli (nax. 22-7).
didi xeebis CamoSorebam (>30 sm garSemow-
eriloba) gazarda sinaTlis SeRwevadoba tyeSi
sazafxulo xe 6-jer. damatebiTma ganaTebam didi stimuli misca
eqsperimentul adgilas darCenili xeebis zrdas.
gamosworeba yvelaze didi iyo mcire individebs
Soris, romelic gamoxSirvamde yvelaze daCrdi-
luli iyo. xeebi, romelTa garSemoweriloba
aWarbebda 100 santimentrs, ar izrdebodnen Sesa-
mCnevad swrafad. marTalia, mcire zomis xeebis
(15-30sm garSemoweriloba) CamoSorebam gazarda
sinaTlis SeRwevadoba mxolod erTi mesamediT,
samagierod, gamoiwvia gansacvifrebeli reaqcia
zrdis tempSi, kerZod darCenil did xeebs So-
ris. am xeebis gaumjobesebuli zrda ar iqneboda
gamowveuli sinaTlis gazrdili SeRwevadobiT,
nax. 22-6 ori grZelwiwviani fiWvis xeebis
radgan im xeTa Soris, vinc amaze reagireba moax-
amonaburRebi, romlebic birmingemis maxlo-
dina, bevr mowamlul xeze maRali iyo. gaZliere-
blad moipovebian. naxatze naCvenebia didi xeebis
buli zrda albaT gamowveuli iyo Semcirebuli
CamoSorebis Sedegi zrdaze. (aSS tyis samsaxuris
konkurenciiT miwisqveSa faqtorebisTvis, ro-
naboZebi.)
goricaa wyali an mineraluli sakvebi nivTiere-
bebi niadagSi. am process Cven ufro detalurad
gamoxSirvis droidan naburRebis aRebis dromde.
qvemoT ganvixilavT.
am Sedegebis arsi aris is, rom xis zrdas garkveul-
wilad aferxebda konkurencia sxva xeebTan, sanam
zogierTi xe iqneboda CamoSorebuli.
22.5 rogorc miwiszeda, ise
msgavsi konkurenciuli Sedegi demonstrireb-
miwisqveSa konkurencia
uli iqna tyis xeebis sxva saxeobebs Sorisac. erTi
mniSvnelovania mcenareTaTvis
eqsperimenti wamowyebul iqna surinamis tropi-
kul tyeebSi imis gansasazRvrad, SesaZlebelia Tu konkurentuli interaqciebi mcenareebs So-
ara komerciulad xelsayreli xeebis zrdis gamo- ris garTulebulia im faqtis gamo, rom mcena-
sworeba mcire ekonomikuri mniSvnelobis saxe- ris sxeuli arsebiTad ikavebs or gansxvavebul
obis xeebis CamoSorebiT (Schultz 1960). metyeveebma garemos: niadags, sadac fesvebia da atmosferos
mowamles arasasurveli xeebis 70%, romlebsac niadags zemoT, sadac Rero da foTlebi. mcena-
hqonda 30 santimetrze meti garSemoweriloba reebis fesvebi konkurireben wylisa da sakvebi
erT eqsperimentalur adgilze da 15 sm-ze meti nivTierebebisTvis, am process fesvTa konkuren-
meoreSi, xolo sasurveli xeebi xeluxlebeli cia ewodeba maSin, rodesac miwiszeda nawilebi
datoves. sasruveli xeebis garSemowerilobis konkurireben upirvelesad sinaTlisTvis, ra-

25
20
15
10 win
5
Tetragastris
0
0 50 100 0 50 100 0 8 10 12 14 16

nax. 22-7 efeqti tropikuli tyis xeebis ori saxeobis, Ocotea-sa da Tetragastris-is garSemowerilobaze konkurirebadi xeebis Camo-
SorebiT, romlebsac 15 santimentriani an 30 santimentriani garSemoweriloba aqvT. zrda sinaTlis intensivobaSi, romelic gamoxSir-
vis Sedegi iyo, naCvenebia naxatis marjvena mxares. (After Schulz 1960.)
518

sac totebis konkurencia ewodeba. fesvebisa da icxad, TiToeuli saxeobis mcenareebi ubralod
totebis konkurenciis SedarebiTi intensivoba moTavsebulia gancalkevebul qoTnebSi. Sidasax-
gavlenas axdens mcenaris mTlian produqti- eobrivi brZolis kontrolisTvis, eqsperimenta-
ulobaze, Tumca fesvebis konkurencia am oridan tors ubralod sWirdeba moaTavsos erTnairi ra-
ufro mniSvnelovani Cans (Wilson 1988, Wilson and Til- odenobis mcenareebi TiToeul qoTanSi (ix. seqcia
man 1991). 22.7). fesvebis konkurencia, totebis konkuren-
imisTvis, rom ganisazRvros fesvebisa da ciis ararsebobisas SeiZleba Seswavlil iqnas
totebis konkurenciis SedarebiTi intensivoba, ori saxeobis inidvidis erT qoTanSi moTavsebiT,
saWiroa eqsperimentebis Sedgena, romlebic am or romlebic qoTanSi imgvarad iqnebian ganTavsebu-
process acalkaveben. nax. 22-8 gviCvenebs, Tu ro- li, rom mcenareTa miwiszeda nawilebi ar modian
gor SeiZleba es ganxorcieldes ori potenciuri pirdapir SexebaSi erTmaneTTan. amgvar mowyo-
konkurentis Semcvel saTburis eqsperimentSi, baSi ori mcenaris fesvebi konkurireben niadag-
romelTagan erTs farTo foTlebi aqvs, meores Si wylisa da sakvebi nivTierebebisTvis, magram
ki viwro. saxeobaTaSorisi brZolis gamosar- konkurencia sinaTlisTvis totebs Soris mniS-
vnelovan faqtors aRar warmoadgens. totebis
konkurencia fesvebis konkurenciis ararsebobis
pirobebSi SeiZleba Seswavlil iqnas an maTi mo-
TavsebiT calkeul qoTnebSi, magram erTmaneT-
Tan sakmarisad axlos moTavsebiT ise, rom maTi
foTlebi erTmaneTs exebodnen, an maTi moTavse-
biT erT qoTanSi, mxolod niadagSi fesvebis gan-
calkevebiT. erTdrouli efeqtebi fesvebisa da
totebis konkurenciisa SeiZleba Seswavlil iq-
nas konkurirebadi saxeobis individebis dargviT
imgvarad, rom axlomdebare mcenareebis fesvebi
da Rero erTmaneTTan mWidro siaxloves iyvnen.
am teqnologiis gamoyenebiT, TeTri samyuras
(Trifolium repens) da inglisur reigrasis (Lo-
lium perenne) fesvebisa da totebis konkuren-
ciis Zalebis SedarebiTi kvlevis Sedegebi mo-
cemulia nax. 22-9-Si. am kvlevaSi konkurenciis
efeqti izomeboda produqtiulobis safuZvelze,
rogorc procentuli wili mosavlisa sakontro-
lo jgufis mcenareebSi (fesvebisa da totebis

250
(Trifolium repens)
200
(Lolium perenne)
150

100

nax. 22-8 mcenareTa ori konkurirebad saxeobas Soris fes- 50


vebisa da totebis konkurenciis SedarebiTi Zalis gamokvlevis
eqsperimentuli meTodi. saxeobaTaSorisi brZola SeiZleba 0
gamoricxul iqnas TiToeuli saxeobis mcenaris cal-calke
qoTanSi moTavsebiT. (Sidasaxeobrivi brZola kontroldeba
yovel qoTanSi erTnairi simWidrovis gamoyenebiT, ix. nax. 22-
13.) fesvebis konkurencia totebis konkurenciis ararsebobis nax. 22-9 eqsperimentis Sedegebi, romelic gansazRvravda
pirobebSi mowyobilia konkurirebadi mcenareebis qoTanSi fesvebisa da totebis konkurenciis SedarebiT efeqtebs TeTr
imgvarad moTavsebiT, rom mcenareTa foTlebi ar iyvnen erT- samyuras (Trifolium repens) da inglisur reigrass Soris (Lolium
maneTTan axlos. totebis konkurencia fesvebis konkurenciis perenne). Cveni interesis sazomi aris mosavali, rogorc pro-
ararsebobis pirobebSi xorcieldeba ori qoTnis erTmaneTTan centi mosavlisa sakontrolo mcenaridan (fesvisa da totis
axlos moTavsebiT. fesvebisa da totebis erTiani konkurencia konkurenciis gareSe), romelic naCvenebia grafikSi 100%-is
Tavs iCens, rodesac mcenareebi moTavsebulia erTmaneTTan saxiT. Sedegebi aRniSnaven, rom reigrasi igebs rogorc fes-
axlos erT qoTanSi. (After Silvertown and Doust 1993.) vebis, ise totebis konkurencias. (From Martin and Field 1984.)
519

konkurenciis gareSe). Sedegebi gviCvenebs, rom um-is mcenareebis ararsebobisas. Tumca saxe-
rogorc fesvebis, ise totebis konkrurencia obaTaSorisi brZolis efeqtebi ar iyo erTnairi
indobs reigrass da iwvevs mosavlis Semcirebas orive saxeobis SemTxvevaSi. D.nudiflorum-is
TeTr samyuraSi (Martin and Field 1984). zrda ufro metad izRudeboda saxeobaTaSorisi
brZoliT, vidre Sidasaxeobrivi brZoliT.
rogorc zemoT aRvniSneT, mcenareebi sta-
22.6 konkurenciis efeqti SeiZle- cionaruli organizmebia, rogorc miwiszeda, ise
ba gansxvavebuli iyos TiToeuli miwisqveSa nawilebiT, romlebzec SeiZleba gav-
konkurenti populaciisTvis lena moaxdinon sxvadasxva konkurenciulma re-
Jimma. fesvebis konkurencia wylisa da sakvebi niv-
rodesac ori populacia konkurirebs, SesaZle- TierebebisTvis mcenareebs Soris, rogorc wesi,
belia da albaT mosalodnelic, rom erT popula- simetriulia. individualuri mcenareebi iReben
ciaze ufro Zlier gavlenas moaxdens konkuren- resursebs garemocvidan, qmnian ra e.w. gamofit-
ciuli interaqcia, vidre meoreze. am fenomens vis zonebs, rogorc meTormete TavSi aRvwereT.
asimetriuli konkurencia ewodeba. smitma (1975) rodesac individualuri mcenaris gamofitvis
moaxdina asimetriuli konkurenciis demon- zona SexebaSi modis meore mcenaresTan, orivem
strireba Desmodium-is ori saxeobis magaliTze, SeiZleba ganicados Semcireba zrdis tempSi.
romlebic arian mcire zomis balaxismagvari amrigad, TiToeuli mcenaris ganlageba sxva
parkosani mcenareebi da romlebic farTod mcenareebis mimarT gansazRvravs, Tu ramdenad
aris gavrcelebuli Sua dasavleT aSS-s tyeebSi. Zlier moqmedebs masze asimetriuli konkuren-
smitma gamoiyena damatebiTi eqsperimenti, sadac cia. totebis konkurencia sinaTlisTvis xSirad
orive saxeobis mcire individebi D.glutinsum da aseve asimetriulia mcenareebisTvis. radganac
D.nudiflorum daTesili iyo an 10sm-is daSorebiT sinaTle zemodan modis, ufro maRal xeebs aqvT
igive saxeobis mozrdili individisgan (Sidasaxe- upiratesoba mcire xeebze, romlebic qvemoT maT
obrivi brZolis gamosacdelad), an 10 sm-is da- CrdilSia.
SorebiT sxva saxeobis mozrdili individisgan mcenareebis sivrcobrivi gavrceleba gavle-
(saxeobaTaSorisi brZolis Sesamowmeblad). mom- nas axdens simetriuli miwiszeda da asimetriuli
devno zrdis indeqsis dasadgenad smitma gazoma, miwisqveSa konkurenciis saboloo Sedegze. nax.
rogorc Zvelebis ise axalgazrdebis foTlebis 22-11a gviCvenebs Teslis SemTxveviT gavrcelebas
sigrZis mTliani zrda. eqsperimentis Sedegebma niadagSi. zogierTi Tesli mezoblebTan axlos
(nax. 22-10) gviCvenes, rom aranaTesauri kavSiris daeca, zogic ara. is CiTilebi, romlebic gaiz-
mqone mcenareebiT garSemortymis SemTxvevaSic arda jgufurad gadanawilebuli Teslidan, ar
ki, orive saxeoba ukeTesad izrdeboda Desmodi- gaizrdeba iseve swrafad, rogorc Ria arealebSi
gafantuli Tesli, sakvebi nivTierebebisTvis mi-
wisqveS mimdinare konkurenciis gamo. nax. 22-11b
130
gviCvenebs diferencirebuli zrdis Sedegebs. (a)-
Si mocemuli yvela mcenare rodia warmodgenili
40 (b)-Si sikvdilianobis gamo. miwiszeda asimetri-
uli konkurencia sinaTlisTvis TamaSSi Semova
swored im momentSi, rodesac didi mcenareebi
dajabnian axlomdebare mcire mcenareebs da ma-
Tze swrafad gaizrdeba. saboloo jamSi, niadagze
20 Zalian cota mcenare iqneba dominanti, rogorc
naCvenebia nax.22-11c-Si (Huston 1986, Huston et al.,
1988, Huston 1994).
cxovelebSi asimetriuli konkurenciis ax-
landel kvlevaSi v.j.resetaritsma (1997) ganixi-
0 la ori mdinaris fskeris Tevzis dawinwkluli
qvaqveSias (Cottus bairdi) da Txelkudiani dart-
eris (Etheostoma flabellare) konkurenciuli inter-
aqciebi. es Tevzebi erTad binadroben mcire na-
nax. 22-10 ori saxeobis Demodium-is zrdiT gamoxatuli kadulebSi dasavleT virjiniaSi. resetaritsma
reaqciebi, rodesac isini dargulia igive saxeobis individebis
gazoma orive saxeobis axalgazrda individebis
maxloblad, sxva saxeobis individebis maxloblad da sxva saxe-
obis individebisgan garkveuli manZilis daSorebiT. saSualo mTliani sigrZe da masa da moaTavsa isi-
(After Smith 1975.) ni xelovnur nakadebSi TiToeuli saxeobaTa sam
520

A
B

(a) (b) (c)

nax. 22-11 asimetriuli konkurenciis efeqtebi mcenareTa hipoTetur TanasazogadoebaSi. (a) TiToeuli
wertili warmoadgens Tesls. wreebi warmoadgenen gacveTis zonas, romelic ganviTarda sami individualuri
Teslidan. mcenareebs, romelbsac ar hyavT konkurirebadi individebi TavianT gacveTis zonaSi (A wre), an
hyavT ori (B wre) an ramdenime individi (C wre) naCvenebia am naxatSi. zogadad, rac metia konkurencia mcenaris
gacveTis zonaSi, miT nelia zrdis tempi. (b) fesvebis konkurencia simetriulia, amrigad, zrdis adreul
etapebze mcenareebi naklebi mezoblebiT TavianTi gacveTis zonebSi ufro didi gaizrdeba, rac warmodge-
nilia didi wreebiT. (c) mcenareebis kanopeTa gavrcelebasTan erTad, asimetriuli konkurencia sinaTlisTvis
upiratesobas did mcenareebs mianiWebs. (After Huston 1986, 1994; from Huston et al. 1988.)

sxvadasxva kombinaciaSi: individualurad, sxva rogroc wesi, ufro Znelia, radgan warmateba
saxeobis axalagazrda individebTan da sxva saxe- damokidebulia Teslis gaRvivebaze, gadarguli
obis zrdasrulTan. mas Semdeg, rac man neba misca CiTilebis gadarCenasa an cxovelebis survilze,
saxeobebs mosuliyvnen erTmaneTTan urTierTq- darCnen iq, sadac maT gaanawileben (problema,
medebaSi ramdenime Tvis ganmavlobaSi, man Camoa- romelic xSirad gadaWrilia Robis an kedlebis
Sora konkurenti da daiTvala yvela individi gamoyenebiT). magram rogorc Camocilebis, ise
TiToeuli saxeobidan, raTa ganesazRvra eqsperi- damatebis eqsperimentebi SezRudulia im gage-
mentis mimdinareobis periodSi gadarCenis koe- biT, rom im dros, rodesac isini avlenen Sidasaxe-
ficienti. man aseve gansazRvra saSualo masa da obriv brZolas, isini ar iZlevian Sedasaxeobrivi
sigrZe. eqsperimentis Sedegebi naCvenebia nax. 22- da saxeobaTaSorisi brZolis raodenobrivi Se-
12-Si. axalgazrda qvaqveSiebi avlenen gadarCenis darebis saSualebas. problema ubralod Semdeg-
ufro maRal unars axalgazrda an zrdasruli Sia: individebis reaqciebi konkurirebadi saxe-
darteriebis arsebobisas, vidre maSin, rodesac obebis arsebobaze izomeba ufro maRalmTlian
nakadebSi marto arian, amis mizezi jer bolomde simWidroveze. rodesac konkurirebadi saxeobis
garkveuli ar aris. qvaqveSiebis saboloo masa da individebi CamoSorebulia Sidasaxeobrivi brZo-
sigrZe Semcirda rogorc axalgazrda, ise zrdas- lis gasazomad, darCenili individebis produq-
ruli darteriebis arsebobis pirobebSi. dart- tiuloba sufTa Sidasaxebriv pirobebSi ar
eriebi avlendnen naklebi gadraCenis unars sa- iZleva pirdapiri Sedarebis saSualebas produq-
mive kombinaciaSi (marto, zrasrul qvaqveSiebTan tiulobasTan saxeobaTaSoris pirobebSi, radgan
da axalazrda qvaqveSiebTan), vidre qvaqveSiebi. individebis mTliani simWidrove mcirdeba.
konkurenciuli efeqtebi SeiniSneboda mxolod Sidasaxeobrivi da saxeobaTaSorisi brZolis
maSin, rodesac darteriebi imyofebodnen axal- SedarebiTi Zalebis gansazRvris siZnele avlens
gazrda qvaqveSiebis da ara zrdasruli qvaqve- konkurenciis logistikuri modelebis sisus-
Siebis garemocvaSi. amrigad, ori saxeobis erTma- tes da gviCvenebs, Tu ratom aris xandaxan Zneli
neTze konkurenciuli efeqti asimetriulia. konkurenciaze dakvirveba. logistikuri mod-
elebi varaudoben, rom i saxeobis zrdis tempi
damokidebuli iqneba misi sakuTari populaciis
22.7 saxeobaTaSorisi da Sidasaxe- simWidroveze da aseve konkurirebadi saxeobis
obrivi konkurenciis SedarebiTi populaciis simWidroveze, romelic dazuste-
intensivoba SeiZleba ganisazRvros bulia konkurenciis koeficientiT: dNi/dt = riNi(1 Ni/
Ki aijNj/Ki). am modelis Cveneul ganviTarebaSi (ix.
CanacvlebiTi eqsperimentebiT
seqcia 21.5), Cven aRvniSneT, rom i saxeobis eqspo-
bunebaSi konkurenciis kvlevaTa umravlesobaSi nencialuri zrdis tempi (dNi/dt) konkuriebadi j
mkvlevarebi afaseben individebis reaqciebs, saxeobis arsebobisas aris am saxeobis Sidasaxe-
romlebic mosdeven igive an sxva saxeobis inid- obrivi da saxeobaTaSorisi brZoliT regulire-
videbis CamoSorebas. damatebis eqsperimentebi,
521

1.0 62

60
0.8
58
0.6 56

1.0 55

0.8
50
0.6

0.4 45
0.0 0.0

nax. 22-12 konkurenciis eqsperimentebis Sedegebi dawinwklul qvaqveSiebs (Cottus bairdi)


da Txelkudian darterebs (Etheostoma flabellare) Soris, aCvenebs asimetriuli konkuren-
ciul reaqciebs. am naxatSi naCvenebia TiToeuli saxeobis gadarCeniT, masiTa da sigrZiT
gamoxatuli reaqciebi nakadebSi marto, sxva saxeobis axagazrdebTan an sxva saxeobis
zrdasrul individebTan erTad. qvaqveSiebma gamoavlines ufro maRali saerTo gadarCena
da reagirebdnen darterebis rogorc zrdasrul, ise axalgazrda individebis arsebobaze
masisa da sigrZis SemcirebiT. darterebma gamoavlines Semcirebuli gadarCena, magram gan-
icdidnen Semcirebas sigrZesa da masaSi mxolod axalgzarda qvaqveSiebis Tandaswrebisas.
(From Resetrarits 1997.)

buli eqsponencialuri zrda (riNi). elementi aijNj/Ki viCnioT, rom konkurenciuli efeqtebi xazovania
gviCvenebs saxeobaTaSorisi konkurenciis Zalas. simWidrovesTan damokidebulebaSi da rogorc
am urTierTobis mniSvnelovani maxasiaTebeli Cven vnaxeT zemoT mocemul magaliTSi konkuren-
aris is, rom saxeobaTaSorisi brZolis Sedegs ciis efeqtebi SeiZleba gamovlenil iqnan indi-
aqvs xazovani damokidebuleba simWidrovesTan. vidualuri zrdis tempebiT Teslis produqciasa
magaliTad, warmoidgineT konkurentuli efeqti an gadarCenaSi sasicocxlo ciklis ganmavlobaSi
i saxeobisa am saxeobaze j saxeobis zemoqmedebis da ara simWidrovis, rogorc aseTis, cvlilebiT.
sam sxvadasxva doneze: Nj = 10, Nj = 20 da Nj = 30 Tu erTi gza, romliTac ekologebi Zleven am
aij = 0,5. TiToeuli Nj-sTvis konkurenciis efeqti problemas, aris saxeobaTaSorisi brZolis Sede-
aris aijNj/Ki da elementis Sesabamisi sidideebi pop- gad warmoSobili cvlilebis Sidasaxeobrivi
ulaciis sami zomis Sesabamisad arian: 5/Ki, 10/Ki brZoliT gamowveul cvlilebasTan eqsperimen-
da 15/Ki. Tu Tqven airCevT sxva sidides, sityvaze tuli Sedareba simWidrovis erTsa da imave dia-
100, Ki-sTvis da SeqmniT grafikis monaxazs, sa- pazonze, rasac Canacvlebis seriaTa eqsperimenti
dac erTi RerZi aRniSnuli iqneba simWidrove Nj- ewodeba (De Wit et al. 1960). amgvar eqsperimentebSi
iT, xolo meore konkurenciis element aijNj/Ki-Ti, organizmTa mTliani simWidrove mudmivia, icv-
Tqven miiRebT swor xazs. amrigad, am modelSi in- leba mxolod ori saxeobis individebis Sefarde-
dividebis damateba da CamoSoreba iwvevs xazovan ba. magaliTad, konkurenciul eqsperimentSi
cvlilebas konkurentul efeqtebSi (aijNj/Ki). mod- saTburis qoTnebSi daTesili ori saxeobis mcena-
eli aseve gulisxmobs, rom konkurentuli efeqti reebiT, eqsperimentators SeuZlia, SeinarCunos
SeiZleba gazomil iqnas populaciis cvlilebiT 100 individis mTliani simWidrove TiTo qoTanSi,
(anu cvlilebebiT Ni-Si). magram Seinaxos erTi A saxeobis 30 individi da 70
es mosazrebebi SeiZleba akuratulad ar asax- individi meore B saxeobisa. es Seqmnida pirobebs
avdes konkurencias bunebaSi. Cven ar SegviZlia mi- Zlieri saxeobaTaSorisi brZolisa A-sTvis da Zl-
522

ieri Sidasaxeobrivi brZolisa B saxeobisTvis. sax- SefardebebiT 0:8, 1:7, 4:4, 7:1 da 8:0 TiToeulze
eobaTa Sefardebis cvlilebiT Sidasaxeobrivi eqvsi simWidroviT. Sereulsaxeobiani nargavebis
da saxeoebaTaSorisi brZolis xarisxi SeiZleba Sedegebi, rogorc wesi, gamosaxulia Canacv-
Seicvalos TiTo saxeobisTvis maSin, rodesac lebis seriaTa diagramaSi, sadac TiToeuli saxe-
konkurenciis mTliani intensivoba narCundeba. obis reaqcia gancalkevebulad aris datanili
marSalma da jainma (1969) gamoiyenes es eqs- grafikze, rogorc funqcia naTesebis Sefardebi-
perimentaluri dizaini, raTa SeeswavlaT veluri sa an konkurirebadi individebis raodenobisa
Svriis (Avena) ori saxeobis A.fatua da A.barbata-s garkveul simWidroveze. marSalisa da jainis eqs-
konkurencia, romlebic erTad iCenen Tavs kali- perimentis SemTxvevaSi, reaqcia aris erT Teslze
forniis saTib miwebSi. isini dargul iqna qoTneb- TavTavebis raodenoba. SesaZlo Sedegi Sidasaxe-
Si kombinirebuli simWidroveebiT 8, 16, 32, 64, 128 obrivi da saxeobaTaSorisi brZolis sxvadasxva
da 265 individi TiTo qoTanSi. marSalma da jainma doneebisTvis ilustrirebulia erTi saxeobisa
CainiSnes zrdis, gadarCenisa da gamravlebis sx- da erTi mTliani simWidrovisTvis nax. 22-14-Si.
vadasxva indeqsi, raTa SeefasebinaT reaqciebi rodesac erTi saxeobis mier Teslis warmoebaze
simWidroveze da ara imisTvis, rom ganesazRvraT Tanabar gavlenas axdens nebismieri saxeobis in-
cvlilebebi populaciis simWidroveze. eqsperi- dividebis simWidrove (aij = aji = 1), efeqturi sim-
mentis pirobebSi gadarCena reproduqciamde Widrove i da j saxeobis TiToeuli individisTvis
maRali iyo da damoukidebeli simWidrovisgan. damoukidebelia maTi naTesebis Sefardebisgan
rogorc Sidasaxeobrivi, aseve saxeobaTaSorisi da i da j individebis Teslis mTliani produqcia
brZolis efeqtebi gamovlindnen upirvelesad izrdeba daTesil mcenareTa proporciulad.
zrdasa da Teslis warmoebaSi. erTwliani mcena- amgvari Sedegi Cndeba swori diagonaluri xazis
reebis (rogoricaa Avena), romlebic mwifdeba, saxiT Canacvlebis seriaTa diagramaSi.
gamoiRebs Tesls da kvdeba erT sezonSi, warmoqm- rodesac Sidasaxeobrivi brZola aWarbebs sax-
nili Teslis odenoba yvelaze relevanturia mra- eobaTaSoris brZolas (aii > aij), i saxeobis individe-
valwliani populaciis cvlilebebTan. bi ufro produqtiulni arian naTesebis dabali
rodesac marSalma da jainma daTeses veluri simWidrovisas da Teslis aRricxuli produqci-
Svria erTsaxeobian populaciaSi, TavTavebis ac TiTo qoTnidan diagramaze diagonals zemoT
ricxvi (erTi Teslidan amozrdili Tavebi) TiTo aris. rodesac saxeobaTaSorisi brZola aWarbebs
qoTanSi (anu mTliani mcenarisTvis) gaizarda Sidasaxeobrivs (aij > aii), produqcia naTesebis Se-
Teslis ricxvTan SedarebiT Tavdapirvelad da fardebasTan erTad (anu saxeobaTaSorisi brZo-
Semdeg kleba daiwyo (nax. 22-13a). imis miuxedavad, lis klebasTan erTad) araproporciulad kle-
Tu ramdeni Tesli iqna daTesili TiTo qoTanSi, bulobs. Sedegad, Teslis gamonatani xazs qvemoT
TavTavebis ricxvi, romelmac mosavali gamoiRo mdebareobs.
eqsperimentis bolos, arasdros aWarbebda 500- mcire da maRal siWidroveebze (32 da 256 indi-
600 TiTo qoTanze. TiToeuli mcenare warmoqmni- vidi TiTo qoTanSi) marSalisa da jainis Sereul-
da mraval TavTavs erT Teslze dabali simWidro- saxeobiani naTesebis Sedegebi Sedarebulia
vis mcenareebSi, magram naklebs simWidrovisa da sufTa populaciebis saboloo SedegebTan nax. 22-
Sidasaxeobrivi brZolis zrdasTan erTad (nax. 15-Si. horizontalur RerZze am naxatSi aRniSnu-
22-13b). lia qoTanSi Tanasaxeobebis TavTavebis raodeno-
marSalma da jainma Seiswavles saxeobaTaSori- ba. grafikis marcxena mxares arsebuli ori paneli
si brZolis Sedegi ori saxeobis daTesviT Semdegi warmoadgens TiTo qoTanSi 32 individis mTlian

600 60

400 40

200 20 nax. 22-13 rodesac ori saxeobis Svriis (Av-


ena) sufTa kulturebi daTesil iqna sxvadasxva
simWidroveebze, TiTo qoTanSi TavTavebis
ricxvi (reproduqciuli gamonatanis sazomi)
0 0
8 16 32 64 128 256 8 16 32 64 128 256 gaizarda simWidrovesTan erTad (a) magram TiTo
mcenaris Teslze TavTavebis ricxvi Semcirda (b).
(After Marshall and Jain 1969.)
523

bareobs diagonalTan, Cven SegviZlia vivarau-


doT, rom konkurencia A.fauta-s individebisgan
sidideTa erTi rigidanaa, romelSic Sidasaxe-
aij > aij obrivi brZola anu afb = 0 da abf = 1. yvelaze maRal
aij = aij simWidroveze 256 mcenare TiTo qoTanSi, A.fauta-
ze cxadad axdens gavlenas saxeobaTaSorisi
aij < aij brZola. A.barbata-saTvis saxeobaTaSorisi brZo-
lis efeqtebi aWarbeben Sidasaxeobrivi brZolis
efeqtebs.
0 50 100 Canacvlebis seriaTa eqsperimentebma SeiZle-
ba adekvaturad ver asaxon mcenareTa pirobebi
bunebaSi, Tumca simWidrovebisa da fizikuri pi-
robebis diapazonis cvlis SesaZlebloba da kon-
troli, rac SeiZleba miRweuli iqnas saTburSi,
xazs usvams bunebaSi CamoSorebis eqsperiment-
ebis SezRudvebs. maSin, rodesac SesaZlebelia
saxeobaTaSorisi brZolis Sesaxeb amgvari savele
simWidroves, xolo ori paneli marjvena mxares eqsperimentebidan daskvnis gamotana, Sidasaxe-
igive parametrs TiTo qoTanSi 256 individisTvis. obriv brZolasTan SedarebiT misi Zalis Sefaseba
dabal simWidroveze A.fatua-s mier warmoebuli (Connell 1983) an SemzRudavi resurebis bunebis
TavTavebis raodenoba mdebareobs diagonalis gamokvleva Znelia. Tumca xandaxan adamianebisa
zemoT da ar gansxvavdeba igive simWidroveze da bunebrivi gamRizianeblebis moqmedeba qmnis
sufTa populaciebis mier warmoebuli raodeno- SemTxvevas, romelSic konkurirebadi saxeobebis
bisgan. amrigad, TiTo qoTanSi 32 individis sim- simWidroveTa diapazonze dakvirveba savele pi-
Widroveze A.fauta-s individebi indiferentulebi robebSi SesaZlebeli xdeba. magaliTad, egzoti-
arian mezoblad A.barbata-s individebis arsebo- kuri saxeobebis Semoyvanam bunebriv sistemebSi
bisadmi da ise iqcevian, TiTqos ganicdidnen mx- SeiZleba Seadginos konkurenciis bunebrivi eqs-
olod Sidasaxeobriv brZolas. Tumca A.barbata-ze perimenti. amgvari kvlevebi, rogorc wesi, didi
gavlenas axdens konkurencia A.fauta-sgan, dabal mniSvnelobisaa, radgan Semoyvanili saxeobebi
simWidrovezec ki. radganac am saxeobebis mier xSirad safrTxis winaSe ayeneben sistemis integ-
warmoebuli TavTavebis raodenoba axlos mde- rirebas, sadac isini arian Seyvanilni (Dyer and Rice
1997).

600

400

200

600

400

200 nax. 22-15 TavTavebis warmoeba ori


saxeobis Svriis mier, romlebic izrdebod-
0 nen sxvadasxva simWidroveebze saxeobaTa-
0 4 16 28 32 0 32 128 224 256 Sorisi konkurenciis ararsebobis (mwvane
xazebi) da arsebobis (Savi xazebi) pirobebSi.
(From Marshall and Jain 1969.)
524

22.8 eqsperimentalurma kvlevebma zrdasruli Chthamalus-ebi SezRudulia Balanus-


gamoavlines Sidasaxeobrivi ebis zemoTa nawiliT moqcevaTaSoris zonaSi ara
fiziologiuri amtanobis zRvaris gamo, aramed
konkurencia
ufro saxeobaTaSorisi brZolis mizeziT. rode-
arsebobs mravali kvleva cxovelebs Soris saxe- sac konelma CamoaSora Balanus qviani zedapiri-
obaTaSorisi brZolis Taobaze. amgvari kvlevebi dan, Chthamalus gavrcelda moqcevaTaSorisi zo-
xorcieldeba rogorc konkurenciis meqanizmebis nis qvemoTa arealebzec, sadac isini, rogorc
gansasazRvrad, ise im procesebis ukeTesad gas- wesi, ar Cadiodnen xolme. ori saxeoba pirdapir
acnobiereblad, romelTa meSveobiTac bunebrivi konkurirebs sivrcisTvis. ufro mZime javSniani
Tanasazogadoebebia struqturirebuli. cxove- Balanus Chthamalus swrafad izrdeba da individis
lebSi Sidasaxeobrivi brZolis kvlevebi, rogorc zrdasTan erTad misi javSani qvevidan esazRvre-
wesi, dakavSirebulia kiTxvebTan populaciis sim- ba Chthamalus-is javSnebs da faqtiurad arTmevs
Widroveze damokidebuli regulaciis Sesaxeb. mas qvas. Chthamalus-s SeuZlia, Tavi iCinos moqce-
kvlevebi, romlebic adareben Sidasaxeobrivi da vaTaSorisi zonebis zemoTa nawilebSi, radgan
saxeobaTaSorisi brZolis SedarebiT mniSvnelo- isini ufro gamZlea gaSrobisadmi, vidre Balanus.
bas, SedarebiT mcire raodenobiT aris Catare- amrigad, rodesac zeda doneebSi zedapiri Chtham-
buli. alus-ebisgan Tavisufldeba, Balanus-ebi am adgilas
ar Semodian.
konelis eqsperimentebma daadastures
saxeobaTaSorisi konkurencia cxove-
tenslis mier Camoyalibebuli da Semdeg labo-
lebSi: sivrce ratorul populaciebSi naCvenebi konkuren-
mcenareebi ikaveben sivrces. mWidro naTesebSi ciis principebis umetesoba. parkis mier Tri-
totebi da fesvebi erTad aris Sejgufebuli im- bolium-s kvlevisas, interaqciis saboloo
denad axlos, rom individebi mudmivad konkuri- Sedegi damokidebulia garemoze. marSalisa da
reben mzis sinaTlisTvis, niadagSi wylisa da jainis mier Avena-s Seswavlisas konkurencia saxe-
sakvebi nivTierebebisTvis. sivrcis damkavebel obebs Soris asimetriuli iyo. aseve Balanus axor-
cxovelebs Soris, qviani sanapiroebis uxarxem- cielebda ufro Zlier saxeobaTaSoris gavlenas,
loebi ufro hgvanan mcenareul sistemebs. maT So- garda im SemTxvevebisa, rodesac is SezRuduli
ris, yvelaze warmosadgeni kiboebia, romlebsac iyo fizikuri faqtorebis gamo. saxeobaTaSori-
SeuZliaT, Seqmnan mWidro populaciebi. kiboebi si brZola sivrcisTvis naCvenebi iqna mTel rig
ikvebebian planqtoniT, romelic maTze grovde- sxva cxovelebzec. magaliTad, afrikuli myvi-
ba da ileqeba wylidan. iseve, rogorc mcenareTa rala yurbebi konkurireben sxva mtacebel fr-
produqcia arealis erT erTeulze (an TiTo qo- invelebTan safuraJo sivrcisTvis ugandaSi
Tanze) sivrciT ufro izRudeba, vidre mcenareTa (Krueger 1997).
raodenobiT, kiboebis produqtiuloba ar aris
damokidebuli moumwifebeli individebis raode-
nobaze, romlebic iTviseben SiSvel zedapirs, saxeobaTaSorisi brZola
garkveuli kritikuli simWidrovis zemoT. cxovelebSi: diferencirebuli
saxeobaTaSorisi brZolis erT-erTi pirveli agresia da resursTa gamoyeneba.
eqsperimentuli magaliTi savele pirobebSi Cat-
arebul iqna konelis (1961) mier naSromSi ori konkurencia kiboebs Soris gamowveulia fizi-
saxeobis kiboze, romlebic Sotlandiis qviani kuri dapirispirebiT da ara sakvebisa da sxva
sanapiros moqcevaTaSoris zonaSi binadroben. resursebis diferencirebuli eqspluataciiT.
konelis Sromebi ekologiaSi klasikur eqsperi- magram kidev ufro mobilurma cxovelebma, Sei-
mentebad aris miCneuli maTi Sesrulebis xarisxi- Zleba gamoavlinon msgavsi SejaxebiTi konkuren-
sa da maTi Sedegebis mniSvnelobis gamo. Chtha- cia SemTxveviTi agresiuli Sexvedrebisas. magal-
malus stellatus-is zrdasruli individebi, rogorc iTad, memindvrias (mcire Tagvisebri mRrRnelebi
wesi, binadrioben moqcevaTaSoris zonaSi qvebze, Microtus-is gvaridan) ori saxeoba Tavs iCens
Balanus balanoides-is zrdasrulebze maRla. am kldiani mTebis raionSi. dasavleT montanaSi na-
ori saxeobidan, es ukanaskneli ufro Crdiloe- crisferi memindvria saxlobs rogorc mSral,
lia. marTalia, ori saxeobis axlad gamoCekili ise SedarebiT notio sabinadro garemoebSi, rom-
larvebis vertikaluri gavrceleba SexebaSi mo- lebic gars akravs guburebsa da nakadebs maSin,
dis erTnameTTan, xazi zrdasrulTa vertikalur rodesac mTis memindvria SezRudulia mxolod
gavrcelebas Soris mkveTrad aris gavlebuli. mSrali sabinadro garemoTi. rodesac nacris-
konelma moaxdina imis demonstrireba, rom feri memindvria daWeril da CamoSorebul iqna
525

1000 kolibri Amazilia saucerrottei, magaliTad


aqtiurad da agresiulad icavs yvavilebis pet-
900 Cebs sahaero brZolis teqnikis gamoyenebiT. es
800 qcevebi moiTxoven mniSvnelovan energias, rom-
lisTvisac frinveli morfologiurad morge-
700 bulia, radganac ukiduresad SeuZlia frTebis
datvirTva. igive arealSi binadrobs SedarebiT
600
naklebagresiuli Canglisebrkudiani kolibri
500 Chlorostilbon canivetii, saxeoba, romelic
eqspluatacias uwevs daucvel izolirebul pet-
400 Cebs. es ori saxeoba sakvebisTvis asimetriulad
konkurirebs da gamovlinda, rom Amazilia saucer-
300
rottei-s SeiZleba Zlieri uaryofiTi gavlena
hqodes Canglisebrkudiani kolibris popula-
nax. 22-16 kolibri Amazilia saucerrottei-s da Canglisebrku-
diani kolibrebis (Chlorostibon canivetii) mier daxarjuli energiis
odenoba (Jg1 h1), romlebic ikvebebodnen laboratoruli saqa-
rozas xsnariT individualurad an dawyvilebuli konspecifi- 250
kur (AA, CC) an heterospecifikur (AC, CA) frinvelTan.
energiis xarjva gaizarda orive frinvelisTvis, rodesac isini 200
meore frinvelTan iqnen dawyvilebuli, magram zrda ufro meti
Canglisebrkudiani kolibrebisTvis iyo. (From Tiebout 1993.) 150

100

50
teniani sabinadro garemo arealidan, mTis me-
mindvriebma daiwyes aq Camosaxleba garSemo mSra- 0
li arealebidan (Koplin and Hoffman 1968). stoekerma
50
(1972) Caatara damatebiTi eqsperimenti montanas
kidev erTi arealSi. mSral sabinadro garemoSi 9
dRiani iZulebiTi damwyvdevis Semdeg, romelic
Tavdapirvelad mxolod mTiani memindvriebis
mier iyo aTvisebuli, nacrisferma memindvriebma 150
daiwyes am arealis aTvisebac. isini garSemo no-
125
tio arealebidan Semovidnen. TiToeuli saxeoba
gamodevnis meores agresiulad sabinadro gare- 100
modan an Tavs aridebs im adgils, sadac meore 75
saxeoba aris gavrcelebuli. qcevis orive tipi,
romlebic farTod iCenen Tavs mRrRnelebs So- 50
ris, amkveTreben sazRvrebs mWidro naTesauri ka- 25
vSiris mqone saxeobebis ekologiur gavrcelebas
0
Soris (Grant 1972b, Heller 1971, Meredith 1977, Sheppard
1971). 25
tropikuli kolibrebi gvTavazoben agresi-
uli qcevis, teritoriulobis da Setakebis Se-
darebiTi mniSvnelobis kidev erT magaliTs saxe-
obaTaSoris brZolaSi. upirvelesi gamowveva nax. 22-17 energiis Senaxvis (Jg1 h1) odenoba dRis ganmav-
kolibrebisTvis aris TavianTi didi energeti- lobaSi kolibri Amazilia sauerrottei-sa da Canglisebrku-
kuli moTxovnilebebis dakmayofileba Sedar- diani kolibris Chlorostilbon canivetii-s magaliTze, romlebic
ebiT dabali energetikuli resursebis wyalo- ikvebebian individualurad an wyvilSi konspecifikur an
biT: yvavilovani neqtriT. kolibris saxeobebiT heterospecifikur frinvelTan. (a) energiis Senaxvis tempi
dabalia orive saxeobisTvis, rodesac isini TavianTi saxeobis
mdidar adgilebSi, rogoricaa kosta-rika da
meore frinvelTan arian dawyvilebulni. (b) agresiuli Amazilia
neotropikebis sxva adgilebi, ganviTarda mniS-
sauerrottei-ebi gamodevnian Canglisebrkudian kolibrebs sakvebi
vnelovani saxeobaTaSorisi cvlileba safu-
adgilebidan, riTac inarCuneben TavianT sakuTar energiis
raJo strategiaSi, kerZod reaqciebSi sakvebi-
marags Canglisebrkudiani kolibrebis xarjze.
sTvis intensiur konkurenciaze (Tiebout 1993). (From Tiebout 1993.)
526

ciis zomaze, misi gamodevniT sakvebis wyaroebi- xvliki Sceloporus merriami da xis xvliki Uro-
dan. Amazilia saucerrottei aseve konkurirebs saurus ornatus, orive eZeben mwerebs sakvebad
Sidasaxeobrivadac maRali simWidroveebis dro didi qvebis gaSlil zedapirze. danhemma Seadgina
(Feinsinger 1976). eqsperimentuli magaliT, romlis drosac erTi an
Taibotma (1993) Seiswavla konkurenciis meqa- meore saxeoba CamoSorebuli iqna da Seadara pop-
nizmebi am or saxeobas Soris laboratorul eqs- ulaciaTa simWidroveebi, gadarCena, kvebis tem-
perimentebSi 24 saaTiani periodis ganmavlobaSi. pebi da sxeulis zrda im adgilebis individebis
gakeTda orive saxeobis martomyofi frinvelebis Sesabamis parametrebs, sadac aranairi cvlileba
qceviTi da energetikuli reaqciebis Sedareba ar iyo ganxorcielebuli (sakontrolo) oTx-
ori saxeobis konspecifikuri da heterospecifi- wliani periodis ganmavlobaSi 1974-1977 wlamde.
kuri wyvilebis igive reaqciebTan. Taibotma aR- populaciaTa simWidroveebi sakontrolo
moaCina, rom energiis xarjva (J g1 h1) izrdeboda, da eqsperimentalur garemoebSi naCvenebia nax.
rodesac nebismieri saxeobis frinvelebi wyvil- 22-18-Si. iq, sadac Sceloporus iqna CamoSore-
debodnen an konspecifikur an heterospecifikur buli, Urosaurus ricxvi gaizarda sakontrolo
individTan im drois gamo, romelic maT daxarjes garemosTan SedarebiT 1975-1976 wlebis ganmav-
sakvebis wyaros ZiebisTvis frenaSi an resursebis lobaSi. 1977 wels araviTari gansxvaveba ar arse-
dasacavad agresiuli qcevis dros (nax. 22-16). bobda. amisgan gansxvavebiT, iq, sadac Urosaurus
heterospecifikur wyvilebSi ufro agresiuli iqna CamoSorebuli, Sceloporus-is populaciam
Amazilia saucerrottei-ebi gamodevnian Cang- ar misca araviTari reaqcia. aqac Cven vxedavT
lisebrkudian kolibrebs sakvebis wyarodan da SesamCnev asimetrias erTi saxeobis gavlenaSi
amrigad, maT SeuZliaT, ainazRauron energiis meoreze, sadac Sceloporus aSkarad ukeTesi
maRali danaxarji da SeinarCunon sxveulis mud- konkurenti aRmoCnda. fluqtuaciebi Scelopo-
mivi masa eqsperimentis msvlelobis ganmavlobaSi rus-is rogorc sakontrolo, ise eqsperimenta-
(nax. 22-17). lur populaciebSi axlos iyo dakavSirebuli na-
marTalia, teritoriebis dacva da socialuri leqianobasTan (1975 da 1977 wlebi mSrali wlebi
agresia Tavs xSirad iCens saxeobebis SigniT, isini iyo), rac imas niSnavda, rom fizikur faqtorebs
naklebad gavrcelebulia saxeobebs Soris, sadac ufro sastikad SeuZliaT, SezRudon Scelopo-
konkurencia ufro tipiurad Tavs iCens resursTa rus maSin, rodesac konkurencia ufro mkacrad
eqspluataciis saxiT. radganac eqspluataciuri zRudavs Urosaurus-s. es situacia gvaxsenebs Bal-
konkurencia Tavis efeqtebs arapirdapir gamox- anus-isa da Chthamalus-is SedarebiT ekologiur
atavs sxvadasxva saxeobebis diferencirebuli poziciebs moqcevaTaSoris zonaSi.
gadarCeniTa da reproduqciiT, misi dadgena Sei- gansxvaveba Urosaurus-is eqsperimentul da
Zleba Zneli iyos (Belovsky 1984, Kleeberger 1984, Len- sakontrolo populaciebs Soris damatebiT gu-
ski 1984). xSirad amgvari konkurenciis aRmoCenis lisxmobs, rom konkurenciis intensivoba vari-
saukeTeso gza aris erT-erTi komponenti saxeo- rebs sakvebis resursebTan erTad. magaliTad,
bis CamoSoreba da darCenili saxeobis reaqciaze zrdasruli mamri Urosaurus-ebis kvebis tempebi
dakvirveba. mniSvnelovnad maRali iyo eqsperimentul mag-
danhemma (1980) gamoiyena es strategia ori sax- aliTebSi, sakontrolosTan SedarebiT sakvebis
eobis xvlikis interaqciaTa gamosakvlevad texa- dabali xelmisawvdomobis periodSi, magram ara
sis Statis big bendis erovnul parkSi. kanionis sakvebis siWarbis dros (nax. 22-19). amrigad meore

150

nax. 22-18 ori saxeobis xvlikis populaciebi


100 100
(Urosaurus ornatus da Sceloporus merriami) arealis TiTo
heqtarze, romlebidanac erTi an meore saxeoba iqna
CamoSorebuli da sakontrolo scenebze, sadac
orive saxeoba xeluxlebeli darCa. (a) Sceloporus-is
50 50
ararsebobisas Urosaurus-is ricxvi gaizarda sakon-
trolo scenebze metad. (b) Sceloporus-is populaciam
aranairi reagireba ar moaxdina Urosaurus-is Camo-
0 0 Sorebaze. es Sedegebi niSnavs, rom xvlikebis or
1974 1977 1974 1977 saxeobas Soris asimetriuli konkurencia arsebobs.
(From Dunham 1980.)
527

10 nax. 22-19 zrdasruli mamri Urosaurus


ornatus-ebis kvebis tempi eqsperimentul
magaliTze, romlidanac Sceloporus merriami
5
iqna CamoSorebuli da aseve aramanipuli-
rebul sakontrolo scenebze. es Sedegebi
0 gvkarnaxoben, rom am saxeobebs Soris
0 10 20 0 10 20 konkurenciis intesivoba ufro didia

10 maSin, rodesac sakvebi SezRudulia. (From


Dunham 1980.)

0
0 10 20 0 10 20

saxeobis konkurentuli efeqti SeiZleba gamo- martivesTan erTad, qvabulis Sinagani garemo im-
saxul iqnas mxolod resursTa dabali xelmisawv- denad axlosaa mudmovobasTan, rom garemos moq-
domobis periodSi (Wiens 1977). medeba sistemaze arsebiTad umniSvneloa.
saxeobebs Soris konkurenciis saboloo 20 welze meti xnis dakvirvebebze dayrdnobiT
sazomi aris misi gavlena nayofierebasa da gadar- grifiti da paulsoni miiCnevdnen, rom bzualebi
Cenaze. moniSnuli individebis xelaxla daWerebma konkurirebdnen erTmaneTTan rogorc kvercxis
gviCvenes, rom zrdasruli Sceloporus-ebi ufro maragis gamoleviT (eqspluataciis konkurencia),
xangrZlivad binadrobdnen magaliTSio, savarau- ise aqtiuri da agresiuli CareviT erTmaneTis
dod Semcirebuli konkurenciis Sedegad, magram mier qviSidan kvercxis amoRebis procesSi (Care-
aseve gviCvenes, rom zrdasruli Urosaurus-ebis vis konkurencia). maTi dakvirvebebisa da eqsper-
sicocxlis xangrZlivoba Semcirda, savaraudod imentebis Sedegebi maT hipoTezas amarTleben.
gazrdili Sidasaxeobrivi brZolis gamo, rac da- rodesac bzualebi amoRebul iqna galiebis saSu-
kavSirebuli iyo maRal simWidrovesTan.

20
Sidasaxeobrivi brZola cxovelebSi
Sidasaxeobrivi brZola, eWvgareSea, mniS-
vnelovani faqtoria cxovelTa populaciebis 15
regulaciaSi. Tumca cxovelTa gadaadgilebisa
da mtaceblobis gamarTulebeli efeqtebi kidev
ufro Znels xdis eqsperimentulad cxovelebis
Seswavlas, mcenareebisgan gansxvavebiT. martivi 10
sistemebi, romlebSic ar arseboben mtaceblebi
da sadac resursebi Semcirebulia mcire ricx-
vamde, saukeTeso SesaZleblobas gvTavazoben
5
cxovelebSi Sidasaxeobrivi brZolis bunebis
gasagebad. gamoqvabulis bzualebi (Neaphaenops
tellkampf) mamontis qvabulSi, kentukis Stati,
warmoadgenen erT amgvar sistemas. 0
grifitma da paulsonma (1993) ganaxorcieles
A S O N D J F M A M J J
Sidasaxeobrivi brZolis kvleva am mwerebSi. qvab-
1986 1987
ulis bzualebs ar hyavT mniSvnelovani mtacebeli
an konkurenti da isini warmoadgenen erTi resur- nax. 22-20 urTierToba qvabulis bzualas Neaphaenops
sis WriWinasebri qvabulis mwerebis Hadenoecus tellkampf-isa da WriWina Hademoecus subterraneus-is nayofi-
subterraneus-is kvercxis erTaderT momxmare- erebas (kvercxi TiTo mdedreze) Soris. bzualebi mxolod
blebs. am kvercxebs isini Txrian notio qviSidan WriWinas kvercxebiT ikvebebian. bzualebis nayofiereba kore-
laciaSi modis WriWinebis nayofirebasTan. rac imas niSnavs,
qvabulis Zirze, sadac maT zrdasruli WriWinebi
rom bzualebis populaciis zrda pirdapir aris dakavSire-
deben. kvercxi warmoadgens SemzRudav resurss
buli arsebiTi SemzRudavi resursis xelmisawvdomobasTan.
wlis umetes dros. sakvebi urTierTobebis si-
(From Griffith and Poulson 1993.)
528

cxrili 22-2
bzualebis ricxvi TiTo TasSi

1 2 3
reaqciebi saSuali SD saSuali SD saSuali SD

TiTo bzualas mier SeWmuli kvercxebi 1.00 0.0 0.69 0.53 0.09 0.13

Rrmulebis siRrme (mm) 11.9 1.54 8.8 b


0.82 5.5 c
1.59

TiTo dRes TiTo bzualas gaTxrili Rrmuli 0.50 0.20 0.38 0.18 0.10 0.03
dReebi kvercxebis sapovnelad 5.6 3.9 7.9 4.0 10.3 4.5
drois % ara furaJirebisas 25 50 62

(From Griffith and Poulson 1993.)

alebiT qvabulis Ziris garkveuli arealebidan, iq deT, rom bunebaSi konkurenciuli interaqciebi
WriWinebis kvercxebis simWidrove gaizarda imave moicavdnen orze met saxeobas. ra aris cnobili
zomis sxva adgilebTan SedarebiT, sadac bzualebi amgvari maRali rigis interaqciebis Sesaxeb?
ganagrZnobdnen furaJirebas. amrigad, bzualebis uilburi (1972) ikvlevda multisaxeobriv in-
furaJirebas pirdapiri gavlena aqvs WriWinebis teraqciebs eqsperimentalurad sami saxeobis
kvercxis siWarbeze. amasTan, bzualebis nayofi- salamandras (Ambystoma) moumwifebeli fazebis
ereba (kvercxebi/mdedrebi) Tan sdevs WriWinebis gazrdT sxvadasxva simWidroveze (0, 32 da 64 indi-
nayofierebas (nax. 22-20), rac gviCvenebs, rom vidi TiTo galiaSi) galiebSi, romlebic moicavd-
bzualebis populaciis zrda pirdapir aris da- nen bunebrivi sabinadro garemos fragmentebs
kavSirebuli SemzRudavi resursebis xelmisawv- guburas kideze. samive saxeoba iqna gazrdili
domobasTan. laboratorul kvlevebSi grifiti cal-calke da komninaciebSi erT an orive saxe-
da paulsoni manipulirebdnen bzualebis sim- obasTan. uilburi iniSnavda gadarCenas, karvu-
WidroveebiT qviSiT savse TasSi, romlebic Wri- li periodis sigrZes da metamorfozaSi myofTa
Winas kvercxis mudmiv raodenobas Seicavda. maT masas. man gaaanaliza am reaqciaTa cvladebi
aRmoaCines, rom bzualebis simWidrovis zrdas- imgvarad, rom gamoevlina statistikuri efeqte-
Tan erTad, individualuri bzualas furaJirebis bi populaciis simWidrovis or sxva saxeobasTan
efeqturoba mcirdeba. Sejgufebuli bzualebi konkurenciis da am sami saxeobis momcveli nebi-
TasebSi nakleb kvercxs Wamdnen da nakleb da smieri sxva interaqciis Sedegad.
ufro mcire siRrmis Rrmulebs Txridnen. maT uilburma aRmoaCina, rom multisaxeobrivi
aseve ufro meti dRe sWirdebodaT kvercxis mo- interaqciebi sakmaod mniSvnelovani iyo. nax. 22-
ZebnisTvis (cxrili 22-2). es Sedegi gulisxmobs, 21a-Si mrudebi warmoadgenen saSualo cvlilebas
rom Sidasaxeobrivi brZola qvabulis bzualebSi sxeulis masaSi 64 A.tremblayi-sTvis A.laterale-s
saocrad mniSvnelovania. sam sxvadasxva da A.maculatum-is or sxvadasxva sim-
Widroveze. grafiki gviCvenebs, rom sxeulis masa
A.tremblayi-is metamorfozaSi dabalia yovelTvis,
rodesac garSemo arsebobs A.maculatum. is aseve
22.9 interaqciebs, umaRlesi do- gviCvenebs, rom A.laterale-s mzardi simWidroves
nis konkurentebs Soris, SeuZliaT, mcire efeqti aqvs A.tremblayi-s metamorfozis
Secvalon Tanaarsebobis pirobebi sxeulis masaze. A.laterale-s reaqcia konkur-
aqamde Cveni msjeloba populaciaTa inter- entebis sxvadasxva simWidroveebze gviCvenebs
aqciebis Sesaxeb koncentrirebuli iyo upirve- ufro kompleqsur xasiaTs (nax. 22-21b). metamor-
lesad konkurirebadi saxeobebis wyvilebs So- fozisas sxeulis zoma am saxeobisTvis damokide-
ris interaqciebze. marTlac, lotka-volteras bulia orive misi konkurentis simWidroveze.
konkurenciis modelebis mixedviT, romlebic rodesac sistemaSi ar arsebobs A.maculatum, sxe-
Cven aq warmogidgineT, yvela interaqcia saxeo- ulis masa mcirdeba A.tremblayi-s simWidrovis zr-
bebs Soris mkacrad aditiuri da damoukidebelia dasTan erTad, rac imas aRniSnavs, rom A.tremlayi-
sxva saxeobebis arseboba-ararsebobisgan. anu, s aqvs konkurentuli efeqti. Tumca, rodesac
mxolod ori saxeobis interaqciebi (ij, ik, jk) aris A.macelatum arsebobs, A.laterale-s sxveulis masis
gaTvaliswinebuli. magram Cven SeiZleba movelo- kleba Tavs iCens A.tremblayi-s mxolod umaRles
simWidroveze (64 individi), rac imas niSnavs, rom
529

1.0 1.0
64 A.maculatum
0.8 0.8
sxveulis saSualo

sxveulis saSualo
0 A.maculatum
masa (g) 0.6 0.6

masa (g)
0 A.maculatum

0.4 64 A.maculatum 0.4

0.2 0.2
64 A.tremblayi 32 A.laterale

0 32 64 0 32 64
raodenoba A.laterale raodenoba A.laterale
(a) (b)
nax. 22-21 konkurenciis eqsperimentis Sedegebi salamandrebs Ambystoma tremblayi-sa da A.laterale-s
Soris, rodesac isini imyofebian kidev erTi salamandris A.maculatum-is Tandaswrebisas. (a) sxveulis
saSualo masa metamorfozisas A.tremblayi-s 64 individisTvis A.laterale-s mezoblobis sam sxvadasxva sim-
Widroveze (0, 32 da 64) da A.maculatumis or simWidroveze (mwavne xazi 0; nacrisferi xazi 64). rodesac
A.maculatum aris maxloblad, A.tremblayi-s sxeulis masa dabalia A.laterale-s yvela simWidroveze. (b) saSua-
lo sxeulis masa metamorfozisas A.laterale-s 32 individisTvis A.tremblayi-s sam sxvadasxva simWidroveze (0,
32, 64) da A.maculatum-is or sxvadasxva simWidroveze (mwvane xazi 0; nacrisferi xazi 64). (From Wilbur 1972.)

A.tremblayi-s A.laterale-ze konkurentul efeqtze rodesac Ceriodaphnia (C; N = 294) CamoSorebul


garkveul gavlenas axdens konkurencia A.tremblayi- iqna oTxsaxeobiani sistemidan, Alonella-s (A) pop-
sa da A.maculatum-s Soris. amgvari kompleqsuri in- ulacia gaizarda 197 individiT (614 417 = 197).
teraqciebi bunebaSi savaraudod sakmaod xSiria. konkurenciis koeficientebi gamoiTvales, rom
nilis (1974) oTxi saxeobis mtknari wylis ki- iyo aAC = 0.67 Simocephalus-s (S) da Hyallela-s Tan-
bosebrTa ojaxis warmomadgenels (Hyalella, daswrebisas, xolo aAS = 0.29 C-sa da H-s Tandas-
Ceriodaphnia, Alonella da Simocephalus) Soris wrebisas. konkurencia Ceriodaphnia-sa da Alonella-s
konkurenciis kvlevam pirdapir gviCvena, rom Soris rom yofiliyo damoukidebeli Simocehalus-
erT saxeobas SeuZlia, gavlena moaxdinos ori sa da Alonella-s Soris konkurenciisgan, Alonella-s
sxva populacias Soris arsebul interaqciaze. zrda orive sxva saxeobis ararsebobis pirobebSi
nili kibosebrTa saxeobebs dietaze amyofebda, gautoldeboda im zrdis jams, rodesac Cerio-
romelic Sedgeboda wyalcenareebisgan 1500ml daphnia da Simocephalus individualurad iqna Camo-
laboratorul mikrokosmebSi. man gansazRvra Sorebuli. anu 197 + 14 = 211. nilma aRmoaCina, rom
wonasworobis simWidroveebi TiToeuli saxeo- orives CamoSoreba iwvevda Alonella-s zrdas 322
bisTvis 2-4 Tvis Semdeg danarCeni sami saxeobidan individiT (739 417). ase rom, aAC da aAS ar iyvnen
TiTos TandaswrebiT (orsaxeobiani interaqcia), mkacrad aditiurebi da xazovani. rodesac urT-
danarCeni saxeobebidan orTan kombinaciaSi (sam- ierToba Y = f(X) xazovania, is SeiZleba aRweril
mxrivi interaqcia) da samive danarCen saxeobas- iqnas rogorc Y = a + bX. rodesac es urTierToba
Tan erTad (oTxmxrivi interaqcia). misma eqsperi- xazovani ar aris, misi aRwera moiTxovs maRali
mentebma gamoavlina konkurenciis asimetriuli rigis da multisaxeobis elementebs (X2, X3, XZ,
koeficientebi mraval SemTxvevaSi. magaliTad, . . . ). amgvari interaqciebis saboloo Sedegis wi-
Hyalella-ze mcire gavlenas axdenda konkurencia naswari gansazRvra SeuZlebelia mkacrad sworxa-
nebismieri sxva saxeobisgan, misi raodenoba ar zovani lotka-volteras modelebis saSualebiT.
icvleboda (diapazoni 312-331) imis miuxedavad, aAC-sa da aAS-s SedarebiT Hyallela-s (+H) arsebo-
Tu romel sxva saxeobasTan erTad iqna is gazrdi- bisas da misi ararsebobisas (H) Cven SegviZlia,
li. amisgan gansxvavebiT, konkurenciam Hyalel- ganvsajoT moaxdens Tu ara am ors Soris inter-
las-Tan mniSvnelovnad Seamcira samive sxva saxe- aqciebze gavlenas mesame saxeoba. Hualellas-s gar-
obis gawonasworebuli populaciebi. amrigad, eSe aAC(H) = 1.47 da aAS(H) = 0.072, rac savaraudod
manam, sanam koefcientebi aHi axlos iyo nulTan, didad ar gansxvavdeba 0-sgan. Tumca es sidideebi
aiH-is sidideebi sakmaod didi iyo. gansxvavdeba aAC(+H) = 0.67 da aAS(+H) = 0.92. am-
multisaxeobiani interaqciebis kiTxvebis Se- rigad, sammxrivi interaqciebi sistemisTvis
sabamisad or saxeobas Soris konkurenciis sab- mniSvnelovania da aramizanSewonili iqneba or-
oloo Sedegze udides gavlenas axdens mesame. saxeobiani konkurenciidan miRebuli konkuren-
530

ciis martivi koeficientebis eqstrapolitireba ciaSi arsebuli arasworxazovnebiT. Cven aras-


ufro rTuli oTxsaxeobiani sistemis winaswar worxazovani modelebis detalebs sxva avtorebs
gansaWvretad. davutovebT.
zemoT mimdinare diskusiaSi moyvanili sa-
muSao mimdinareobda mosazrebiT, rom reaqciebi
simWidroveze saxeobebSi da maT Soris xazovania,
22.10 momxmareblebs SeuZliaT,
lotka-volteras modelebis ZiriTadi mosazre-
gavlena moaxdinon resursTa popula-
ba. amgvari mosazreba rom zedmetad amartivebs
bunebas, farTod aRiarebulia. emlenma (1984) ciebs Soris arsebuli konkurentuli
xazi gausva amas, rodesac gamoTqva azri, rom interaqciebis saboloo Sedegebze
`albaT optimisturia konkurenciis intensivo- Cven vnaxavT 24-e TavSi, rom mZovelobas SeuZlia,
baSi aditiurobis imedis qona. pomeranTcma da SeinarCunos saTib miwebSi mcenareebis maRa-
tomasma (1981) miiCnies, rom kompleqsur siste- li mravalferovneba (Harper 1969, 1977). mZovelebis
mebSi moCvenebiTmultisaxeobiani da maRali ri- ararsebobis pirobebSi dominanti konkurentebi
gis interaqciebi ubralod gamowveuli SeiZleba swrafad izrdeba da gamodevnis sxvebs. msgavsi
yofiliyo simWidroveze populaciis zrdis reaq-
531

Sedegebi iqna miRebuli eqsperimentebidan zRvis sxva saxeoba. painma daaskvna, rom zRvis varksv-
wyalmcenareTa Tanasazogadoebis, moluskebis, lavis mtacebluri gavlena kiboebsa da midiebze
lokokinebisa da zRvis zRarbebis kvebis Sedegad inarCunebda am populaciebs sakmarisad dabal
(Lubchenco 1978, Paine and Vadas 1969, Witman 1987). es doneze imisTvis, rom xeli SeeSala maTTvis sxva
kvlevebi aRniSnavs, rom momxmareblebs Zlieri saxeobebis gamodevnaSi, riTac inarCunebdnen ar-
gavlena aqvT konkurenciis saboloo Sedegis ealSi saxeobaTa maRal mravalferovnebas. zRvis
formirebaze. varskvlavi Acanthaster-is msgavsad, aZlierebs
painis naSromi (1966, 1974) gaSlilqvian sana- centraluri amerikis wynari okeanis sanapiro-
piroze vaSingtonis StatSi klasikur kvlevas sTan mdebare koraluri rifebis mravalferovne-
warmoadgens. moqcevaTaSoris zonaSi, am sabinad- bas marjnis saxeobis Pocillopora-s moxmarebiT,
ro garemoSi kiboebis ramdenime saxeoba, midiebi, romelic winaaRmdeg SemTxvevaSi gamodevnida
moluskebi da qitonebi dominireben. isini war- sxva saxeobebs (nax. 22-23) (Porter 1972b, 1974).
moadgenen zRvis varskvlavis Pisaster is sakvebs dakvirvebisTvis xelovnurad Seqmnil adg-
(nax. 22-22). 8 metris sigrZisa da vertikalurad ilze arsebul Tanasazogadoebaze Catarebul
ori metris simaRlis sakvlevi adgili gaTavisu- eqsperimentebSi p.morinma (1981) gviCvena, rom
flebul iqna zRvis varskvlavebisgan maTi fizi- mtacebel salamandrebs SeuZliaT, Secvalon
kurad CamoSorebiT. gverdiT mdebare areali xe- konkurenciis saboloo Sedegi bayayisa da gombe-
luxleblad iqna datovebuli. zRvis varskvlavis Sos Tavkombalebs Soris. morinma TiToeul eqs-
CamoSorebis Semdeg, msxverpli saxeobebis raode- perimentul adgilze Cafla gombeSo Scaphio-
noba eqsperimentalur scenaze swrafad Semcirda pus holbrooki-is 200 qviriTi, bayayi (Hyla
15-dan kvlevis dasawyisSi, 8-mde misi dasrulebi- crucifer)-is 300 qviriTi da kidev 300 samxreTis
sTvis. saxeobis raodenobaSi momxdari es kleba gombeSo BUfo terrestris-isa. guburebisTvis meti
moxda im dros, rodesac kiboebisa da midiebis realobis misaniWeblad, man daumata 0, 2, 4 an 8
populaciebi gaizarda da gamodevnes mravali mtacebeli tritoni Notophthalmus viridescens.

nax. 22-23 zRvis varskvlavi canthaster moixmars koralis Tavs panamaSi. (j.v.porteris naboZebi, from Porter 1972b.)
532

0 2 4 8 0 2 4 8

nax. 22-24 mtaceblobis efeqtebi sami saxeobis bayayisa da Tavkombalebis Tavkombalebis (a) metamorfozis dros arsebul wonasa
da (b) gadarCenaze xelovnur guburebSi. (From Morin 1981.)

mtacebeli tritonebis ararsebobisas, Scaphio- vebis adaptaciebi. Cven unda veZioT amgvari sab-
pus-is gombeSoebi swrafad izrdebodnen, hqon- uTebi im gzebSi, romliTac saxeobebi iyeneben
daT gadarCenis kargi unari da dominirebdnen resursebs TavianT garemoSi.
guburebSi Bufo-s mcire raodenobasTan erTad, monaTesave saxeobebi, romlebic erTad binad-
Hyla-s Tavkombalebi mTlianad iqna gamodevnili roben erT adgilas, SeiZleba gansxvavdebodnen
(nax. 22-24). Notophthalmus-ebs, rogorc Cans, imiT, Tu rogor iyeneben isini garemos (magali-
urCevniaT gombeSoTa Tavkombalebi da rodesac Tad sxvadasxva sakvebi resursebis gamoyenebiT).
morinma gazarda guburebSi mtaceblebis ricxvi, es gansxvavebebi, romlebic gamovlenilia maT
rogorc Scaphiopus-ebis, ise Bufo-s raodenoba morfologiasa da qcevaSi, SeiZleba warmoSobili
SesamCnevad Semcirda. guburaSi gombeSoebis ra- iyos ori gziT. pirveli, qcevebi da morfolo-
odenobis SemcirebiT gaizarda sakvebis raode- giuri maxasiaTeblebi, romlebic ganasxvaveben
noba, Hyla-s Tavkombalebis gadarCena da zrda erT saxeobas meorisgan, SeiZleba Camoyalibebul
saocrad gamosworda, iseve, rogorc gadarCenili iqnan seleqciuri moqmedebiT, rac Tavis mxriv
Scaphiopus-ebisa da Bufo-s Tavkombalebis. gamowveulia saxeobebs Soris interaqciebiT,
mtaceblobis garda, sikvdilis gamomwvev sxva rogoricaa magaliTad, konkurencia. amgvari
wyaroebsac aseve SeuZliaT, gaaZlieron Tanaarse- gansxvavebebis alternatiuli axsna aris is, rom
boba (Witman 1987, Huston 1994). kerZod, uswormas- TiToeuli saxeoba adaptirebuli xdeba sxvadasx-
woro sanapiroebze talRebis mier gamowveuli va resursebisadmi sxvadasxva adgilas da rode-
fizikuri gaRizianeba da motivtive yinulisa da sac maTi populaciebi TandaTan SexebaSi modian
morebis dartymebi agdeben individebs an mTli- erTmaneTTan gavrcelebis arealebis gafarToe-
anad populaciebs qvebidan. axlad gaTavisufle- bis Sedegad, es ekologiuri gansxvavebebi rCeba
buli sivrce xelmisawvdomi xdeba koloniza- (ix. nawili 26.6).
ciisTvis im saxeobebisTvis, romlebic Tanabar am alternativebs Soris gansxvavebis povna
pirobebSi cudi konkurentebi arian. miuxedavad SesaZlebelia saxeobaTa ekologiis ganxilviT im
imisa, rom isini saboloo jamSi gamoidevneba
garkveuli petCidan, rodesac maT aRmatebuli
konkurentis saxeoba zrdaSi gadaaswrebs, daqvem- geografiuli gavrceleba
debarebuli konkurentebi mainc SeiZleba Senar- saxeoba 1 saxeoba 2
Cundnen farTo arealis farglebSi, rodesac pet- A B C
X X'
Cebi mudmivad xelmisawvdomi xdeba xolme axali
kolonizaciisTvis.

A B C
22.11 konkurencias SeuZlia,
maxasiaTebel
StrixebSi
gazomva

gamoiwvios konkurentTa saxeoba 1


evoluciuri divergencia saxeoba 2

meSvide TavSi Cven xazi gavusviT biologiuri in- X X'


teraqciebis, rogorc bunebaSi seleqciuri Zalis
nax. 22-25 Tvisobrivi Zvris fenomeni, romelSic ori,
mniSvnelobas. warmoadgens Tu ara konkurencia mWidrod dakavSirebuli saxeobis maxasiaTebeli Strixebi
amgvar Zalas? Tu warmoadgens, Cven unda mov- ufro gansxvavdeba erTmaneTisgan iq, sadac isini simpatriaSi
iZioT imis damamtkicebeli sabuTebi bunebaSi, iCenen Tavs, vidre maTi geografiuli gavrcelebis arealis
rom konkurentebma nawilobriv Camoayalibes sx- alopatriul nawilebSi.
533

nax. 22-26 galapagosis ramdenime kun-


Zulze mobinadre miwis skvinCebis (Geospiza)
populaciebSi sxvadasxva zomis niskartis
mqone inidvidebis proporcia. es SesaZlo
magaliTia Tvisobrivi Zvrisa. (After Lack 1947.)

40 pinta da
moqalaqeTa TiToeul klasis zoma (%)

20 marCena
0

40 florena da san
20 qristobali
0
40
deifn
20
0
40
los hermanosi
20
0
8 10 12 14 16 18 20 22

niskartis siRrme (mm)

arealSi, sadac konkurenti ar arsebobs. rode- merCenasa da pintas kunZulebze niskartis sami
sac ori saxeoba Tanaarsebobs erTsa da imave gansxvavebuli zomis rezidentuli saxeobis miwis
geografiul arealSi, isini miCneulia simpatri- skvinCebis gavrcelebis arealebi ar modian gada-
ulebad. rodesac maTi gavrceleba ar modis Sexe- farvaSi erTmaneTTan (nax. 22-26). floreanasa da
baSi erTmaneTTan, maT alopatriulebi ewodebaT. san kristobalze ori rezidentul saxeobasac
termini ,,simpatria da ,,alopatria aseve Sei- G.fuliginosa da G.fortis aqvT sxvadasxva zomis
Zleba gamoyenebul iqnan saxeobaTa gavrcelebis niskartebi, Tumca iq, sadac G.fortis marto iCens
arealis sxvadasxva nawilisTvis da nawilobriv Tavs, misi niskarti saSualo zomisaa floreanasa
gadafarvadi gavrcelebisTvis. vTqvaT, pirveli da san kristobalis kunZulze aresebuli saxe-
saxeoba Tavs iCens A-sa da B-Si, xolo meore saxe- obebis niskartebis zomebTan SedarebiT. los er-
oba B-sa da C arealebSi. ori saxeobis popula- manosis kunZulze G.fuliginosa Tavs marto iCens
cia B arealSi iqneba simpatriuli, xolo pirveli da misi niskarti saSualo zomisaa.
saxeobis populacia A arealSi da meore saxeobis galapagosis kunZulebis miwis skvinCebi asax-
populacia C-Si alopatriulebi. Tu arealebs A, aven konkurenciis ganmasxvavebel gavlenas ar-
B da C yvelas msgavsi garemo pirobebi da sabinad- qipelagSi mcire kunZulebze am saxeobebis SemTx-
ro garemo aqvT da Tu konkrencia divergencias veviTi gavrcelebis gamo: zogierT kunZulze ori
iwvevs, Cven unda movelodeT, rom simpatriuli an sami saxeoba binadrobs da zogze mxolod erTi.
pirveli da meore saxeoba B arealSi erTmaneTisgan mraval sxva SemTxvevaSi Znelia, icode gansxvaveba
ufro gansxvavebuli iqneba, vidre alopatriuli saxeobebs Soris warmoiSva maT Soris konkurenci-
saxeobebi A-sa da C arealebSi (nax. 22-25). am feno- is gamo Tu imitom, rom saxeobebma evolucia gani-
mens ewodeba xasiaTobrivi Zvra. ekologebi ver cades sxvadasxva adgilebSi sxvadasxva garemo
Tanxmdebian Tvisobrivi Zvris dominirebis Ses- faqtorebis mier ganxorcielebuli gadarCevis
axeb bunebaSi (Arthur 1982, Taper and Case 1985). sapasuxod da Semdeg SeinarCunes TavianTi gansx-
mTeli rigi magaliTebisa eTanxmeba Tvisobri- vavebebi, rodesac maTma populaciebma ganaaxles
vi Zvris bunebas, romelTagan erT-erTi moicavs kontaqti. SemTxvevaTa umravlesobaSi, cxadia, is
miwis skvinCebs (Geospiza) galapagosis kunZulebze genetikuri gansxvavebebi, romlebic iwveven saxe-
(ix. Tavi 14). kunZulebze skvinCas ramdenime saxe- obaTa warmoSobas, Tavs iCenen alopatriaSi. ma-
obaa, romlebsac, rogorc wesi, sxvadasxva zomis Sin, ratom ar arsebobs gansxvavebebi, romlebic
niskarti aqvT. es gamowveulia maTi upiratesi saSualebas aZleven saxeobebs, Tavidan aicilon
sakvebis gansxvavebuli diapazoniT. magaliTad, Zlieri konkurencia? nebismier SemTxvevaSi,
534

Tanaarseboba damokidebulia saxeobebs Soris laciebze. Cven aseve vnaxeT, rom es ufro kom-
ekologiuri gansxvavebis garkveul xarisxze, mi- pleqsuri procesia, romelic sxvadasxvanairad
iRweva is alopatriulad, Tu rogorc konkuren- zemoqmedebs populaciebze da xandaxan Zneli
ciis evoluciuri Sedegi simpatriaSi. 25-e TavSi aRmosaCenia. Cven xelaxla mivubrundebiT am mo-
Cven ufro detalurad ganvixilavT urTierTmoq- sazrebebs konkurenciis Sesaxeb, rodesac Cven
medi populaciebis evoluciur reaqciebs. ganvixilavT faqtorebs, romlebic aregulireben
am TavSi Cven vnaxeT, rom konkurencia Tavs biologiur mravalferovnebas Tanasazogadoe-
iCens bunebaSi da SeiZleba mas hqodes dramat- bebSi 29-e TavSi.
uli gavlena konkurirebadi saxeobebis popu-

daskvna
1. xandaxan Znelia konkurenciis dakvirveba bune- konkurencias mcenaris miwisqveda nawilebs So-
baSi da saWiria frTxili eqsperimentebi imis ris, e.w. fesvis konkurencias da mis miwis zeda
gansasazRvrad, iCens Tu ara is Tavs. adreuli nawilebs Soris, rasac totebis konkurencia ewo-
1960-iani wlebidan ekologebma Caatares mTeli deba.
rigi savele kvlevebi, romlebic Sedgenili iyo 6. konkurenciis efeqtebi SeiZleba gansxvavde-
bunebrivi populaciebis zomebze konkurenciis bodes TiToeuli konkurirebadi populaci-
gavlenis dasadgenad. isTvis. am fenomens asimetriuli konkurencia
2. im meqanizmebis mixedviT, romelTa saSuale- ewodeba. mcenareebSi fesvebis konkurencia, ro-
biTac konkurencia Tavs iCens, ansxvaveben mox- gorc wesi, simetriulia maSin, rodesac totebis
marebiT, daswrebiT, hipertroful, qimiur, ter- konkurencia asimetriulia.
itoriul da Sexvedris konkurenciebs. pirveli, 7. mcenareTa konkurenciis Sewavlis saerTo
rogorc wesi, klasificirdeba rogorc eqsplua- meTodi aris Canacvlebis eqsperimenti, rac ga-
taciuri konkurencia, xolo bolo sami rogorc naviTara q.T. de uitma, romelSic mcenareTa ori
Setakebis konkurencia. daswrebiTi da hiper- saxeobis Sefardeba cvalebadia, magram mTliani
trofuli konkurenciebi dafuZnebulia sivrcisa simWidrove mudmivad narCundeba. Sedegebi asaxu-
da ganaxlebadi resursebis moxmarebze, magram lia Canacvlebis seriaTa diagramaze, romelSic
moicaven mWidro kontaqts konkurirebad indi- SesaZlebelia Sidasaxeobrivi da saxeobaTaSori-
videbs Soris. qimiurma konkurenciam, anu ale- si brZolis SedarebiTi Zalebis danaxva. eqs-
lopaTiam mniSvnelovani yuradReba daimsaxura. perimentebma Svriebze (Avena) da sxva mcenareebze
alelopaTia Tavs iCens, rodesac erTi individi gviCvena Zlieri asimetria saxeobaTaSoris brZo-
iyenebs qimikatebs sxvisTvis zianis misayene- laSi.
blad. esaa fenomeni, romelic yvelaze farTod
8. CamoSorebis eqsperimentebma, romlebic
xmeleTis mcenareebSi gvxvdeba.
moicaven moqcevaTaSorisi zonis uxerxemloebs,
3. parazitebis kontrolis programebSi erTi gviCvenes Zlieri konkurencia sivrcis damkaveb-
Semoyvanili parazitis gaqroba, rac moyveba meo- el iseT cxovelebs Soris, rogoricaa kiboebi, mi-
ris Semoyvanas, konkurenciis arapirdapir samxi- diebi da a.S. konkurenciuli gamoricxva miiRweva
lebs warmoadgens. pirdapiri fizikuri interaqciebiT.
4. xeebis zogi saxeobis gaZlierebuli zrdis 9. eqspluataciuri konkurencia yvelaze kar-
tempebi, romlebic mohyvebian sxva saxeobebis gad demonstrirebulia kvlevebSi, romlebic
CamoSorebas, warmoadgens mcenareebs Soris gviCveneben Sesabamis cvlilebebs resursTa do-
sinaTlis, wylisa da sakvebi nivTierebebisTvis neebSi, romlebic Tan sdeven erTi saxeobis de-
konkurenciis pirdapir damamtkicebel sabuTs. mografiul reaqciebs konkurentis CamoSorebis
transplantaciis eqsperimentebi mcire zomis Semdeg.
mcenareTa saxeobebze, romlebic qmnian cvalebad
10. kompleqsuri konkurentuli interaqciebi
pirobebs Sidasaxeobrivi da saxeobaTaSorisi
Tavs iCenen SemTxvevebSi, sadac orze meti saxe-
brZolisTvis, xSirad gviCveneben Sidasaxeobrivi
oba konkurirebs resursebisTvis. amgvar SemTx-
brZolis gasaocar efeqtebs.
vevebSi, konkurentebis garkveul wyvils Soris
5. konkurencia mcenareebs Soris moicavs arsebuli konkurenciis saboloo Sedegi SeiZle-
535

ba gansxvavebuli iyos mesame konkurentis arsebo- 12. saxeobebs, romlebic binadroben erTsa da
bisas, vidre maSin, rodesac mesame konkurenti ar imave adgilas, simpatriuli diapazonebi aqvT.
arsebobs. saxeobebs, romlebic geografiulad izolire-
11. rodesac konkurirebadi saxeobebis jgufe- bulia, alopatriuli diapazonebi aqvT. mWidrod
bze nadirobs saerTo mtacebeli, isini Tanaarse- dakavSirebuli simpatriuli saxeobebi SeiZleba
boben radgan mtaceblis saqmianoba inarCunebs gansxvavdebodnen morfologiasa da qcevaSi, am
uZlieresi konkurentebis populaciaTa doneebs fenomens xasiaTobrivi Zvra ewodeba. zogierTma
im donis qvemoT, romelzec konkurentul gamor- miiCnia, rom konkurenciuli interaqciebi iwveven
icxvas eqneboda adgili. amgvarad mtacebloba Tvisobriv Zvras.
moqmedebs rogorc gamRizianebeli.

savarjiSoebi
1. SeadgineT sia Tqveni sacxovrebeli adgilis 4. warmoidgineT nax. 22-11 da 14.2-Si mocemuli
maxlobeli bunebrivi garemos oTxi SemTxvevisa, masalebi. axseniT, rogor SeiZleba iqnas gamoy-
sadac saxeobaTaSoris brZolaze SeiZleba raRac enebuli puasonis ganawileba sxvadasxva zr-
gavlena xorcieldebodes. SeqmeniT eqsperimenti, dis siCqareebis sixSireTa modelirebisTvis
raTa gamoscadoT erT-erT SemTxvevaSi konkuren- konkurirebadi mcenareebis populaciaSi. igu-
ciis arseboba. lisxmeT, rom yoveli mcenaris garSemo arsebobs
gamofitvis zona (wreebi nax. 22-13-Si), saidanac
2. Tu konkurenciulma gamoricxvam Tavi iCina
is iRebs resursebs. mcenaris gamofitvis zo-
garkveul TanasazogadoebaSi, maSin saxeoba, ro-
naSi arsebuli sxva mcenareebis ricxvi aris im
melic erT dros arsebobda TanasazogadoebaSi,
konkurirebadi mezoblebis odenoba, romelic
iq ukve aRar moipoveba. rogor SeuZlia, ekologs,
mcenares gaaCnia. individualuri mcenaris zrdis
gaigos, rom konkurentul gamoricxvas adgili
tempi mcirdeba TiToeuli konkurirebadi mezob-
hqonda?
lis garkveuli odenobiT.
3. gadaxedeT rezetaristsis eqsperiments 22.6
nawilSi. daadgineT Sesabamisi nulovani da al- 5. axseniT, rogor SeuZlia mtaceblobasa da
ternatiuli hipoTeza eqsperimentisTvis da aR- gamRizianeblebs, gavlena moaxdinon konkuren-
wereT damokidebuli cvladi. tul interaqciebze.
536

Tavi 23

mtacebloba

gzamkvlevi kiTxvebi
rogor SeuZliaT mtaceblebs, SezRudon ra biologiurma pirobebma SeiZleba gamoi-
msxverplis populaciebi? wvion stabiluroba mtacebeli-msxverplis
interaqciebSi?
rogor SeiZleba gamoiwvios mtaceblisa da
msxverlis interaqciebma oscilaciebi orive
populaciis zomaSi? rogor iyeneben ori wonasworobis mqone
mtacebeli-msxverplis sistemebs soflis meur-
riT gansxvavdeba nikolson-beilis paraz-
neobaSi mavneblebis kontrolisTvis?
itoidi-mtareblis modelebi lotka-volteras
mtacebeli-msxverplis modelisgan?

ra sami saxis mtaceblis funqcionaluri rogor zemoqmedebs msxverplis qceva mtace-


reaqcia arsebobs da rogor zemoqmedeben isini beli-msxverplis interaqciebis saboloo Sede-
msxverplis populaciaze? gze?

m
arian da resursebic sxva momxmareblebisTvis,
eSvide TavSi Cven ganvixileT mtaceblebisa
organizmTa populaciebi SeiZleba izRudebodes
da msxverplis adaptaciebi, raTa gveCvene-
rogorc imiT, Tu ras Wamen isini, ise imiT, Tu ra
bina, Tu rogor moqmedebs evolucia organizmTa
Wams maT.
sxeulis formebisa da qcevis Camosayalibeblad.
mtacebeli-msxverplis interaqciaTa kvleva
am ganxilvis didi nawili yuradRebas amax-
cdilobs, pasuxi gasces sul mcire or mniSvnelo-
vilebda individualur mtacebelsa da msxver-
van kiTxvas mainc. pirveli, amcireben Tu ara mta-
pls Soris interaqciebze da am interaqciebis
ceblebi msxverplis populacias maTi gadataniT
uSualo Sedegze: sikvdili an gadarCena msxver-
SesaZleblobis qvemoT? meore, iwvevs Tu ara
plis SemTxvevaSi da warmatebuli an warumate-
mtacebeli-msxverplis interaqciaTa dinamika
beli nadiroba mtaceblis SemTxvevaSi. am TavSi
populaciaTa oscilaciebs? pirveli kiTxva didi
Cven ganvavrcobT Cvens Sexedulebas mtacebeli-
praqtikuli mniSvnelobisaa maTTvis, vinc dain-
msxverplis interaqciebze, imis ganxilviT, Tu
teresebulia mosavlis mavneblebis kontroliT
rogor axdens gavlenas garkveul arealSi in-
da maTTvisac, vinc cdilobs, ganaxorcielos
dividualuri mtaceblebisa da individualuri
safrTxis winaSe arsebuli populaciebis menej-
msxverplis SexvedraTa mravali saboloo Sedegi
menti, romlebzec mtacebles SeiZleba Zlieri
orive monawilis populaciaTa dinamikaze. ra
uaryofiTi gavlena hqodeT. mas aseve didi mniS-
faqtorebi zemoqmedeben populaciis zomasa da
vneloba aqvs im saxeobaTa interaqciebis gagebi-
stabilurobaze? es ekologiis erT-erTi yvelaze
sTvis, romlebsac saerTo resursebi aqvs da
fundamenturi kiTxvaa. Cven vnaxeT, me-16 da me-
maSasadame, amas didi mniSvneloba aqvs biologi-
18 TavebSi, rom simWidroveze damokidebuli
uri struqturebis gagebisaTvisac. meore kiTx-
faqtorebi da droebiTi Seferxeba anaxleben
va aintresebT bunebaSi mtacebeli-msxverplis
Sobadobisa da sikvdilianobis reaqciebs popu-
ciklebis damkvirveblebs (ix. Tavi 18) da pirdapir
laciis simWidroveze da iwveven populaciis
exeba bunebriv sistemebSi stabilurobis sakiTxs.
regulacias. saxeobebi xSirad momxmareblebic
537

ekologebi ecadnen, pasuxi gaecaT am kiTxvebze aqciis erT-erTi monawilea. amis gamo, mtacebeli-
dakvirvebis, Teoriisa da eqsperimentirebis kom- msxverplis interaqciaTa populaciuri efeqtebi
binaciaTa saSualebiT. SeiZleba warmodgenili iyos SedarebiT sworxa-
am TavSi Cven ganvixilavT, rogorc mtacebeli- zovnad maTematikuri modelebiT, romlebic ro-
msxverplis, ise parazitodi-maspinZlis siste- gorc Cven vnaxavT, moicaven interaqciaSi indi-
mebs. marTalia, mtacebloba da parazitoidizmi videbis kargvasa da matebas.
gansxvavebuli procesebia, maTi mravali maxasi-
aTeblis modelireba SesaZlebelia erTi da igive
mosazrebebis gamoyenebiT. am Tavis pirvel nawil- 23.1 mtaceblebsa da parazitebs
Si Cven aRvwerT ramdenime empiriul kvlevas, efeqturad SeuZliaT, SezRudon
romelic gviCvenebs, rom mtaceblebs SeuZliaT, msxverplis populacia
SezRudon msxverplis populaciebi da rom mta-
ceblisa da msxverplis zogierTi populacia mtaceblur interaqciebze Cveni msjelobis daw-
varirebs mWidrod dakavSirebuli ciklebis an yebisaTvis ukeTesi iqneboda gvekiTxa, ra samx-
oscilaciebis mixedviT. am empiriuli kvlevebis ilebi arsebobs imisa, rom mtaceblebi gavlenas
sabaziso codnis saxiT gamoyenebiT Cven ganvavi- axdenen TavianTi msxverplis populaciebze.
TarebT martiv Teorias, romelic winaswarm- es gansakuTrebiT mniSvnelovani kiTxvaa sof-
etyvelebs mtaceblisa da msxverplis popula- lis meurneobaSi, sadac araerTi Zalisxmeva
ciebis oscilacias da am procesSi Cven gagacnobT iqna ganxorcielebuli 1900-iani wlebidan, raTa
ramdenime maTematikur da grafikul teqnolo- gamoeyenebinaT mtaceblebi, parazitebi da para-
gias, romlebic Semdeg TavebSic iqneba gamoy- zitoidebi im paraziti mwerebis populaciaTa
enebuli. Cven ganvavrcobT da gadavamuSavebT kontrolisaTvis, romlebic mosavals anadgure-
am modelebs am Tavis momdevno nawilebSi, raTa ben. mTeli rigi magaliTebisa gviCvenebs, rom zog
ganvixiloT, Tu ra gavlenas axdens populacia- SemTxvevaSi mtaceblebi efeqturad zRudaven
Ta interaqciebze mtaceblebis qceva, sabinadro msxverplis populaciebs.
garemos heterogenuloba da mtaceblis da msx-
verplis populaciebis sivrcobrivi ganlageba.
mtacebloba gansxvavdeba konkurenciisgan tkipa-tkipas interaqciebi marwyvis
imiT, rom is yovelTvis antagonisturia indi- nargavebze
vidualuri monawileebis doneze. mtaceblobis marwyvis tkipa (Tarsonemus pallidus) kaliforniis
aqti yovelTvis iwvevs sikvdils msxverplisT- marwyvis mosavlis mavnebelia. am tkipebis popu-
vis. konkurencia da mtacebloba, iseve rogorc laciebi, rogorc wesi, kontrolis qveS narCunde-
balaxismWameloba da parazitizmi, romlebic ba mtacebeli tkipebis saxeobebis mier Typhlo-
momdevni TavSi iqneba ganxiluli, warmoadgenen dromus-is gvaridan. marwvis tkipebi iWrebian
momxmarebeli-resursis interaqciebs. Tumca marwyvis nergSi misi dargvidan mokle droSi, ma-
mtacebloba gansxvavdeba konkurenciisgan imiT, gram maTi populaciebi ar aRweven damazianebel
rom am interaqciaSi CarTuli resursi am inter-

40
nax. 23-1 marwyvis mindvrebis inva-
zia marwyvismWameli tkipis (Tarsonemus
20
pallidus) mier mtacebeli tkipis Tyhlodro-
mus-is arsebobisas (a) da misi ararse-
0 bobisas (b). msxverplis populaciebi
60 p p p gamosaxulia tkipebis raodenobiT TiTo
foTolze; mtacebelTa done aRiricxeba
axalgazrda foTlebis im raodenobiT,
40 romlebzec 36 an meti Typhlodromus iqna
napovni. paraTionis Sewamvlebi aRniSnu-
lia isrebiT. naxatebi gviCveneben, rom
20
mtacebeli tkipebi ukeTes kontrols
axorcieleben mavnebeli tkipebis popu-
0 laciebze, vidre pesticidebis gamoy-
apr. mai. ivn. ivl. avg. seq. oqt. noe. dek. ian. Teb. mar. apr. eneba. (After Huffaker and Kennett 1956.)
538

doneebs meore wlamde. mtacebeli tkipebi, ro- msxverplis populaciebs, rogorc wesi, aR-
gorc wesi, meore wels esevian marwyvis mosavals, moCndeba xolme, rom mtaceblebs ufro maRali
swrafadve imorCileben marwvis tkipebis popu- gamarvlebis unari aqvT msxverplis unarTan Se-
laciebs da akaveben maT damazianebeli doneebis darebiT. efeqtur mtaceblebs aseve aqvT Zlieri
miRwevamde. gafantvis Zalebi da unary, gadaerTon alterna-
saTburSi Catarebulma eqsperimentebma tiul sakveb resursebze, rodesac upirvelesi
gviCvenes mtaceblobis roli marwyvis tkipebis msxverpli xelmiuwvdomelia.
kontrolis saqmeSi (Huffaker and Kennett 1956). mar- naZvis kvirtiWamia CrCilis kontroli fr-
wyvis nargavebis erT jgufSi Setanili iyo ro- invelebis mier
gorc mtacebeli, ise msxverpli tkipebi. meore torgersonma da kempbelma (1982) Seiswavles
jgufSi mtaceblebi CamoSorebuli iyo paraTio- frinvelebis mtaceblobis gavlena dasavleTis
nis gamoyenebis saSualebiT. es aris inseqticidi, naZvis kvirtiWamiaze (Choristoneura occidentalis), es
romelic klavs mtacebel saxeobebs, magram aravi- aris CrCili, romlis muxluxoebi didad aziane-
Tar gavlenas ar axdens marwvismWamel tkipebze. ben naZvis xeebs maTi momravlebis wlebSi. fr-
kvlevis ganmavlobaSi marwyvismWameli tkipebis invelebi Wamen naZvis kvirtiWamias muxluxoebs.
populacia mcirericxovani iyo im saeqsperimento mkvlevarebma aages mavTulis galiebi muxluxoe-
adgilze, saadc mtacebeli Typhlodromus-ebi biT invazirebuli totebis garSemo imisaTvis,
iyo, magram maTma invaziam miaRwia damazianebel rom ar mieSvaT frinveli mtaceblebi. galiebis
proporciebs mtaceblebisgan Tavisufal mcena- SigniT muxluxoebi izrdebodnen da sabolood,
reebSi (nax. 23-1). mindvris marwyvis tkipebma aseve daWuprebis Semdeg iqidan ukve zrdasruli
miaRwies damazianebel doneebs im adgilebSi, sa- CrCilebis saxiT gamodiodnen. torgersonma da
dac mtaceblebi gamodevnil iqna paraTionis sa- kempbelma Seadares galiebian totebze daWupre-
SualebiT, magram efeqturad kontroldebodnen buli CrCilebis raodenoba xeluxlebel tote-
Seuwamlav adgilze (inseqticidis cudi efeqtis bze arsebuli CrCilebis ricxvs erTi Tvis Sem-
kargi magaliTi). rodesac marwyvismWameli tki- deg. samidan or eqsperimentul adgilze Wuprebis
pebis ricxvma zrda daiwyo Seuwamlav nargaveb- simWidrove galiian totebze daaxloebiT samjer
Si, mtacebelTa populaciam myisieri reagireba aRemateboda sakontrolo totebze arsebul sim-
moaxdina maTi zrdis Sesamcireblad. saSualod, Widroves. es Sedegebi gviCvenebs, rom frinvel
marwyvismWameli tkipebi iyo daaxloebiT ocdax- mtaceblebs SeiZleba dramatuli gavlena hqodeT
uTjer ufro meti mtaceblebis ararsebobisas, msxverpli CrCilebis populaciaze, amcireben ra
vidre maTi arsebobis pirobebSi. im muxluxoebis odenobas, romlebic gadarCebian
Typhlodromus unda umadlodes Tavis, ro- da aRweven CrCilobis asaks.
gorc mtaceblis efeqturobas ramdenime faq-
tors, Tavis gaumaZRar madasTan erTad (Huffaker
and Kennett 1969). misi populacia SeiZleba gaizar- 23.2 mtaceblobas SeuZlia, moaxdinos
dos iseve swrafad, rogorc misi msxverplis pop- dawyvilebuli mtacebeli da
ulacia. orive saxeoba mravldeba parTenogen- msxverpli populaciebis oscilacia/
ezurad. mdedri marwyvismWameli tkipebi deben meryeoba
sam kvercxs dReSi TavianTi 4-5 dRis xangrZli-
vobis reproduqciuli cxovrebis ganmavlobaSi. zogierTi mtaceblis da msxverplis populacie-
mdedri Typhlodromus-ebi deben or an sam kvercxs bi varireben mWidrod dakavSirebul ciklebad,
dReSi 8-10 dRis ganmavlobaSi. Typhlodromus-ebis rogorc es xdeboda TeTri kurdRlebisa da misi
gamravlebis sezonur sinqronulobas msxverpli mtaceblis, focxveris SemTxvevaSi (ix. Tavi 18).
populaciebis zrdasTan, gadarCenis unars msx- radganac amgvari ciklebi xangrZlivad narCunde-
verplis dabali simWidroveebisas da gafantvis bian, isini warmoadgenen stabilur interaqcias
Zlier SesaZleblobas aseve Seaqvs Tavisi wvlili mtacebelsa da msxverpls Soris. populaciis bi-
Typhlodromus-is mtaceblur efeqturobaSi. zam- ologTa erT-erTi yvelaze adreuli mizani iyo,
Tris ganmavlobaSi, rodesac marwyvismWameli amgvari ciklebis dadgena eqsperimentul popu-
tkipebis populaciebi dadian ramdenime indivi- laciebSi ise, rom SesaZlebeli yofiliyo urT-
damde, romlebic imalebian foTlebis napraleb- ierTobis dinamikis Semowmeba. Cven SegviZlia,
sa da nakecebSi, mtacebeli tkipebi arseboben e.w. SevamowmoT amgvari ciklebis dinamika paraz-
Taflis cvriT, romelsac awarmoeben bugrebi da itoidi-mtareblis sistemis ganxilviT. rogorc
TeTrfrTianebi (Aleyororidae). isini ar mravldebi- Cven meSvide TavSi vnaxeT, parazitoidebi gana-
an im periodis garda, rodesac isini sxva tkipebiT Tavseben TavianT kvercxs cocxal mtarebelze.
ikvebebian. rodesac mtaceblebi akontroleben rodesac larvebi viTardeba, isini moixmaren
539

maspinZels Signidan, riTac klaven mas. amrigad, li-msxverplis sistemebis adreuli eqsperimen-
msxverpl populaciebTan mimarTebaSi, paraz- tuli kvlevebis saSualebiT. man gamoiyena Parame-
itoidi-mtareblis interaqciebs igive efeqti cium msxverplis saxiT da kidev erTi wamwamiani
aqvT, rac mtacebeli-msxverplis interaqciebs: umartivesi Didinium mtaceblis saxiT. erT eqs-
individualuri msxverpli CamoSorebulia popu- perimentSi mtacebeli da msxverpli individebi
laciidan. Seyvanil iqna sakveb niadagSi brtyel sinjaraSi.
rodesac azuki parkosanTa mavnebeli xoWoebi amgvari martivi garemos SeqmniT gausma saqme msx-
(Callosobruchus chinensis) binadroben laboratorul verplis winaaRmdeg moawyo, mtaceblebma male ip-
kulturebSi Heterospilus-Tan erTad, romle- oves yoveli maTgani. imis Semdeg, rac ukanaskne-
bic maTi parazitoidi brakoniduli bzikebia, li Paramecium iqna moxmarebuli, mtaceblebi
parazitoidebisa da mtareblebis populaciebi SimSiliT mokvdnen. meore eqsperimentSi gausma
meryeoben fazis gareT erTmaneTTan regularul garemos garkveuli struqtura Semata, moaTavsa
ciklebSi (nax. 23-2). Teslis mudmivi racioniT ra teqnikuri bambis boWko, romelSic Paramecium-
SezRuduli xoWoebis populaciaSi Semoyvanili ebs SeeZloT, gaqceodnen mtaceblobas sinjaris
bzikebi swrafad izrdeba raodenobrivad. rode- ZirSi. am SemTxvevaSi sxva SemTxveva Seiqmna, Didi-
sac populacia izrdeba, parazitoidizmi marcv- mium-ebi SimSiliT daixocnen mas Semdeg, rac yve-
lis xoWoebis sikvdilis umTavresi mizezi xde- la advilad xelmisawvdomi msxverpli iqna mox-
ba. rodesac parazitoidis saqmianobis Sedegad marebuli, magram Paramecium-is populacia aRdga
gamowveuli sikvdilianoba aWarbebs mavneblis damaluli individebis safuZvelze. orive am eqs-
populaciis reproduqtiuli SesaZleblobas, perimentSi miiRweuli ver iqna msxverpli da mta-
xoWoebis ricxvi klebas iwyebs, magram radgan cebeli populaciebis veranairi cikli. pirvel
Heterospilus efeqturi parazitoidia, is agrZe- SemTxvevaSi rogorc mtacebeli, ise msxverpli
lebs intensiur nadirobas xoWoebze maSinac ki, populacia gaqra. meoreSi, radganac TavSesafris
rodesac maTi populacia Semcirebulia. saboloo arsebobam saSualeba misca, garkveuli raodeno-
jamSi, xoWoebi TiTqmis mTlianad gadaSendeba da bis Paramecium-s Tavidan aecilebina mtacebloba,
Sedegad parazitoidis populacia, akldeba ra ad- msxverpli populacia SenarCunda mas Semdeg, rac
ekvaturi sakvebi, swrafad mcirdeba. Tumca, bziki mtaceblebi SimSiliT daixocnen. am martiv siste-
arc iseTi efeqturia, rom yvela marcvlis xoWos maSi mtacebeli-msxverplis ciklis misaRwevad,
larvas daesxas Tavs. xoWoebis mcire, magram myari gauss mouxda periodulad kulturebSi mcire ra-
rezervi yovelTvis rCeba imisTvis, rom wamoiwy- odenobiT mtaceblebis Semoyvana.
os mtarebeli populaciis zrdis axali cikli mas gausis eqsperimentebi gvawvdian miniSnebebs
Semdeg, rac parazitoidi bzikebis populacia iS- mtacebeli-msxverplis ciklebis dinamikis Ses-
viaTi gaxdeba. axeb bunebaSi. pirveli, eqsperimentebi gviCveneben
saocrad efeqturi mtaceblebi xSirad ga- mtaceblebis potencials, Seamciron msxverplis
daSenebamde anadgureben TavianT msxverpl popu- populaciebi gadaSenebamde (aq termini gadaSene-
laciebs da Semdeg iziareben maT xvedrs. amgvari ba niSnavs adgilobrivi populaciis ganadgure-
uimedo SemTxveva SeiZleba stabilizebuli iq- bas. mecxramete TavSi Cven am terminis gansxvave-
nas, Tu zogierTi msxverpli an zemoT moyvanil buli mniSvneloba aRvwereT). meore, sabinadros
SemTxvevaSi mtarebeli ipovis TavSesafars mta- struqturam SeiZleba Secvalos mtacebeli-msx-
ceblebisa da parazitoidebisgan. gausma (1934) verplis interaqciebis saboloo Sedegi. Parame-
moaxdina am principis demonstrireba mtacebe- cium-Didinium-is sistemis SemTxvevaSi, TavSesaf-
ris arsebobam xeli SeuSala mtacebel (Didinium)
msxverplis (Paramecium) mTlianad gamodevnisgan.
mtarebeli parazitoidi
am SemTxvevaSi, piriqiT mtaceblis populacia
800 iqna gamodevnili sistemidan. Cven qvemoT vnax-
populaciuri

avT, rom sabinadros sivrcobriv ganlagebas da


zrda

400
mowyobilobas aseve SeuZlia, gavlena moaxdinos
mtacebeli-msxverplis interaqciebis saboloo
0
5 10 15 20 25 30 Sedegze. Tqven albaT ukve gaiTvaliswineT is
SesaZlebloba, rom ufro kompleqsur sistemeb-
Taoba
Si vTqvaT erTi mtaceblisa da ori msxverplis
nax. 23-2 azuki parkosanTa marcvlis xoWos (Callosobruchus
arsebobisas mtacebelma SeiZleba gadaitanos
chinensis) (mtarebeli, nacrisferi xazi) da misi brakoniduli
erTi msxverpli populaciis Semcireba meore msx-
parazitoidi bzikis (mwvane xazi) Heterospilus-is populaciaTa
fluqtuaciebi laboratorul kulturebSi. ori populacia
verplze gadarTviT. Cven es SemTxveva SeiZleba
mcired meryeobs fazidan gareT. (After Utida 1957.) mokled ganvixiloT. mesame, mtacebeli-msxverp-
540

lis ciklebis SenarCuneba SeiZleba moiTxovdes warmoadgenen, rasac Cven davurTavT f(H,P) da
interaqciebs ladnSaftis doneze. gausma miaRwia g(H,P). funqciebSi gvxvdeba terminebi, romlebic
mtacebeli-msxverplis ciklebs gareSe sistemi- aRniSnaven, Tu rogor amatebs da aklebs indi-
dan periodulad mtacebelebis SemoyvaniT. axla videbs mtacebeli-msxverplis populaciebs mox-
Cven giCvenebT, Tu rogor SegviZlia, gamoviyenoT mareba da moxmarebulad yofna.
metapopulaciebis paradigma amgvari bunebrivi Cven gvsurs, xazi gavusvaT kidev erTxel imas,
sistemis konceptualizebisTvis. rom radganac es modelebi warmoadgenen indi-
vidualuri organizmebis erTeulebiT gamosaxul
cvlilebebs populaciaSi, isini SeiZleba popu-
23.3 martivi, mtaceblisa da laciis interaqciebisTvis Sesaferisebi ar iyon,
msxverplis modelebi winaswar mtacebeli-msxverplis interaqciebis garda.
gansazRvraven oscilacias balaxis mWamelebisa da parazitebis interaqciebi
populaciis raodenobasa da zomaSi TavianT mtareblebTan, romlebSic individual-
uri mtareblebi SeiZleba ar daiRupon am inter-
zemoT mocemuli magaliTebi gviCveneben, rom aqciis Sedegad, moiTxoven sxvanairad modelire-
garkveul pirobebSi, mtaceblebs SeuZliaT, Sez- bul midgomebs, romlebsac Semdgom vnaxavT.
Rudon TavianTi msxverplis populaciis zoma
da rom mtaceblisa da msxverplis interaqciebi
iwveven meryeobas orive populaciis zomaSi.
amis msgavsi empiriuli kvlevebi gvawvdian ar- msxverpli populaciis zrdis tempi
sebiT informacias mtaceblisa da msxverplis modiT, daviwyoT imis algebruli da geometriu-
interaqciebTan dakavSirebiT. Tumca, radganac li aRweriT, Tu rogor SeiZleba gaizardos msx-
TiToeuli mtacebeli-msxverplis sistema uni- verpli populacia mtaceblis arsebobisas. Cven
kaluria, eqsperimentebis Sedegebi xSirad ar aris viciT meTxuTmete Tavidan, rom Tu msxverplis
ganzogadebuli. amisTvis, ekologebi maTeati- populacia ar ganicdis araviTar sikvdilianobas
kur modelebs iyeneben. ganaviTares mtacebeli- (an mtaceblobis gamo an sxva romelime mizeziT,
msxverplis sistemebis maTematikuri modelebi. rogoricaa avadmyofoba an asaki), is gaizrdeboda
Cven viwyebT Cvens msjelobas martivi modelebiT, eqsponenciuri tempiT, rac SeiZleba gamosaxuli
romlebic pirvelad warmoadgines lotkam (1925) iyos rogorc rH, sadac r aris msxverpli popula-
da volteram (1926). es modelebi warmoadgenen ciis Tandayolili zrdis tempi. sikvdilianoba
safuZvels imis gagebisTvis, Tu rogor modian cvlis am eqsponenciur zrdas, rogorc Cven me-
xandaxan mtaceblisa da msxverplis populaciebi Teqvsmete TavSi giCveneT. axla modiT, wamov-
oscilaciaSi erTmaneTis mimarT. idginoT, rom msxverpli populaciebi ganic-
mtacebeli-msxverplis modelebSi xSirad dian mxolod erTi saxis sikvdilianobas, rac
aRniSnaven xolme mtaceblis populaciis zomebs gamowveulia mtaceblisgan (anu Tu davaskvniT,
didi aso P-Ti xolo msxverplis populaciebs didi rom msxverpli organizmi usasrulod icocxleb-
aso H-Ti (Tu Tqven warmoidgenT, rom mtacebeli- da, rom ar yofiliyo sxvis mier moxmarebuli).
msxverplis interaqciebs adgili aqvT sakvebi am martivi mosazrebebis gamoyenebiT, Cven Segvi-
jaWvis qveda nawilSi, maSin Tqven SeiZleba H war- Zlia, davweroT gantoleba msxverplis myisieri
moidginoT rogorc balaxismWameli). lotkam da zrdis tempisTvis:
volteram gamosaxes rogorc mtacebeli, ise
dH
msxverpli populaciebis zrdis tempi diferen- = rH
dt
cialuri gantolebebiT, romlebsac hqondeT Sem-
degi forma dH/dt = f(H,P) msxverplisTvis da dP/dt ra iqneba am sikvdlianobis gonivruli algebru-
= g(H,P) mtaceblebisTvis, sadac f da g aRniSnaven li gamosaxuleba?
H da P cvladebis funqcias. amrigad, msxverpli lotkam da volteram, orivem daaskvnes, rom
populaciebis zrdis tempi dH/dt aris msxverplis momxmarebeli (mtacebeli) da resursi (msxverp-
populaciis (H) da mtaceblis populaciis (P) ra- li) populaciebi urTierTqmedeben erTmaneTTan
Rac saerTo funqcia f. Tqven mixvdebodiT, rom am moqmedi masebis kanonis Tanaxmad anu, mtacebeli
modelebis zogadi forma, romlebic Cven me-15 da varirebs msxverplis da mtacebeli populaciebis
me-16 TavebSi ganvixileT, sadac Cven warmovadgi- produqtis HP-is pirdapirproporciulad. am
neT cvlileba populaciis zomaSi dN/dt rogorc ideis mixedviT, rodesac mtaceblebisa da maTi
N-is raRac garkveuli f funqcia f(N). aq warmod- msxverplis ricxvi imatebs, aseve izrdeba imis al-
genili lotka-volteras mtacebeli-msxverplis baTobac, rom mtacebeli ipovis msxverpls. Sede-
modelebi am ideis swrorxazovan gamosaxulebas gad am SexvedraTa garkveuli nawili mtaceblis
mier individualuri msxverplis mokvlas da pop-
541

ulaciidan mis CamoSorebas gamoiwvevs. Tu Cven


100
p-Ti aRvniSnavT im SexvedraTa wils, romelsac
msxverplis sikvdili mosdevs Tan (0 < p < 1) anu C r = 1.2 p = 0.01
mtaceblobis efeqturobas, Cven davasrulebT 50
B
zemoT mocemul gantolebas:
A
dH 0
= rH pHP.
dt H = 10

elementi HP yovelTvis izrdeba, rodesac msxver- 50


H = 30
plis an mtaceblis populacia izrdeba, rac gu-
lisxmobs imas, rom populaciaSi adgili ar hqonia H = 50
200
Sesabamis klebas. 0 100 200 300
am gantolebis dinamika naCvenebia nax. 23-3a-Si,
romelic asaxavs msxverpli populaciis myisieri (a)
zrdis temps dH/dt-s, mtacebeli populaciis zr-
disas msxverpli populaciis sami sxvadasxva do- 200
nisTvis H = 10, 30, 50 da parametri sidideebisTvis r = 1.2 p = 0.03
p = 0,01 da r = 1,2 (naxati ar gviCvenebs populaciis
tendenciebs, mxolod msxverplTa zrdis tempebs 0 A
B
P-sa da H-s sxvadasxva doneebze). TiToeuli xazis H = 10
gadakveTa vertikalur RerZTan (P = 0) gvaZlevs C
200
msxverpli populaciis zrdis temps mtaceblis H = 30
ararsebobis pirobebSi. magaliTad, H = 10 msxverp-
H = 50
lis populaciis zomisTvis, zrdis tempi aris rH 400
= 1,2(10) = 12, rac warmoadgens A wertils nax. 23-3a- 0 100 200 300
Si. rodesac H = 50, zrdis tempi iqneba 60, rac C
wertils Seesabameba. (b)
erTi an meti mtaceblis arsebobisas msxverp-
nax. 23-3 (a) msxverplis populaciebis myisieri cvlilebis
lis zrdis tempi iklebs pH siCqariT mtaceblis
tempi dH/dt (vertikaluri RerZi) mtacebelTa mzardi simWidro-
populaciis zrdasTan erTad. grafiki gviCvenebs, viT (horizontaluri RerZi) msxverplis sami gansxvavebuli
rom mtacebelTa P raodenoba, romelTaTvisac msx- simWidrovisTvis (muqi mwavne xazi, H = 10; mwvane xazi, H = 30;
verpli populaciis zrdis tempi dH/dt = 0 ( -is ga- Ria mwvane xazi, H = 50) da parametruli sidideebisTvis p = 0,01,
wonasworebuli sidide) erTi da igivea msxverpli r = 1,2. TiToeuli xazis gadakveTa vertikalur RerZTan aRniS-
populaciis yvela zomisTvis. amis analitikurad, navs msxverplis zrdis temps mtacebelTa ararsebobisas, rH
Cveneba SesaZlebelia dH/dt-s nulTan gatolebiT (A = 12, B = 26, C = 60). =r/p=1,2/0,01 =120. (b) igive urTierToba,
da P-s gamoTvliT, rogorc adre gavakeTeT. ase rac warmodgenili iyo (a)-Si, mxolod am SemTxvevaSi p = 0,03.
rom, dH/dt = 0 = rH pHP-Si veZebT P-s, raTa miviRoT aRsaniSnavia, rom mtaceblobis efeqturobis p-s zrda amcirebs

r wonasworobis sidide P -s.


=p .
rogorc uwin, Cven viyenebT `quds imisTvis, rom
aRvniSnoT gawonasworebuli sidide. es formula
uaryofiTi daxriloba]). moZravi masebis prin-
amyarebs imas, rac grafikSia naCvenebi, kerZod
cipis amsaxveli es xasiaTi pHP terminiT aRiniSneba.
imas, rom konstantaa. H-s nebismieri mniSvnelo-
msxverplis populaciebis mocemuli zomisTvis pH
bisTvis P = 1.2/.01 = 120. mtaceblis efeqturobis
konstantaa, romelic dadgenilia am populaciis
gazrdis moqmedeba naCvenebia nax. 23-3b-Si, sadac
zomis da mtaceblobis efeqturobis mixedviT. ase
p = 0,03. efeqturobis zrda amcirebs mtacebeli
rom, rodesac msxverplis raodenoba matulobs,
populaciis dones, romelzec msxverplis popu-
mTliani termini/elementi ufro didi xdeba da
lacia utoldeba nuls 120-dan = 1.2/0.03 = 40-mde.
amrigad, urTierToba rH pHP mcirdeba. ra Tqma
am modelis erTi aspeqti, kerZod, msxverpli
unda, es cxadi xdeba algebruli poziciidan, ma-
populaciis zrda, imsaxurebs yuradRebis gamax-
gram ra biologiuri danamatebi aqvs am models
vilebas. Tqven SeamCnevdiT, rom rac ufro didia
da arian Tu ara isini realuri? ori azri mogv-
msxverplis populacia, miT metia populaciis
dis gonebaSi. pirveli, modeli gviCvenebs, rom
Semcirebis tempi, rodesac mtaceblebis ricx-
mtacebeli-msxverplis interaqciebSi msxverpli
vic imatebs (SeadareT xazi H = 50 [yvelaze didi
populaciebis ricxvi mniSvnelovania. SeadareT,
uaryofiTi daxriloba] H = 10 xazs [yvelaze mcire
542

ra emarTeba nax. 23-3a-Si grafikuli xazebiT ga- Tu p = 0,03 da arsebobs H = 1000 msxverpli da P =
mosaxul sam populacias, rodesac P = 50. mtace- 10 mtacebeli, mtacebeli miiRebs (0,03)(1000)(10) =
blobis am doneze msxverplTa umcires popula- 300 msxverpls modelis mixedviT. magram mtace-
cias aqvs umciresi zrdis tempi, xolo yvelaze blebs ar SeeZlebaT, gadaaqcion es 300 msxver-
msxvil populacias zrdis yvelaze maRali tempi. pli 300 axalSobil mtaceblad. Cven moveliT,
amrigad, am modelSi msxverplis sxvadasxva zomis rom am msxverplSi arsebuli energiis garkveuli
or populacias, romlebic mtaceblobis erTnair a nawili marTlac gardaiqmneba axalSobilebad
moqmedebas ganicdis (izomeba mtacebeli popu- (0 < a < 1) da rom mtacebeli populacia gaizrdeba
laciis zomiT) orives Seumcirda zrdis tempebi, apHP-iT. Cven axla SegviZlia, davweroT momdevno
magram ufro didi populacia inarCunebs zrdis gantoleba, rogorc mtacebeli populaciis myis-
ufro maRal temps. cxadia, es ase ar xdeba, rode- ieri cvlilebis siCqare:
sac mtacebeli populaciis zoma wonasworeobriv
zomaze maRalia (P > ). dP
meore sakiTxi dakavSirebulia ufro didi dt = apHP (mtaceblebis sikvdilianoba)
zomis mtacebeli populaciis biologiur monaw-
meti simartivisTvis, modiT davaskvnaT, rom mta-
ileobasTan. modeli gviCvenebs, rom mtaceblebis
ceblebi kvdebian mudmivi dP siCqariT, romelic
mzard raodenobas msxverplebis zrdis tempze
damoukidebelia msxverpli populaciis raodeno-
proporciuli Semcirebis efeqti aqvs, anu rode-
bisgan. amgvari sikvdilianoba SeiZleba gamowveu-
sac sistemas meti mtacebeli emateba araferi
li iyos magaliTad, amindisgan. es gvaZlevs srul
xdeba, ufro meti msxverplis moxmarebis garda.
gantolebas msxverpli populaciis safuZvelze
Tqven SegiZliaT, SeafasoT am mosazrebis sisuste
mtacebeli populaciis zrdis tempis Sesaxeb.
imis gaazrebiT, Tu ra xdeba, rodesac Tqven Sehm-
atebT meore katas baRs, sadac Tqveni kata ukve dP
= apHP dP.
nadirobs. modelis Tanaxmad, orma katam bedni- dt
erad unda gaagrZelon Tagvebis Wera da radganac am gantolebis grafikebi saocrad hgavs msxver-
axla ukve ori monadire kataa saxeze, Tagvebis pli populaciis dinamikis amsaxvel grafikebs
(23-2)
populaciis zrdis tempi daiklebs. magram Tqve- (gantoleba [23-1]), garda imisa, rom xazebi ara qve-
neuli gageba imisa, Tu rogor moiqcevian katebi, moT, aramed zemoTaa mimarTuli (nax. 23-4). mimar-
ueWvelad gulisxmobs, rom zemoT gamoTqmuli TulebaSi momxdari cvlilebis mizezi aris is,
mosazreba zedmetad gamartivebulia. rodesac rom mtacebeli populaciis zrdis temps abrko-
ezos meore kata emateba, mosalodnelia didi lebs msxverplis ararseboba, maSin rodesac msx-
albaTobiT, rom arc erTi kata aRar daiWers verplze uaryofiT gavlenas axdens mtaceblebis
Tagvebs, radgan isini erTmaneTiT ufro iqnebian
dakavebuli. nawili 23.4-Si Cven vnaxavT, rogor ga-
naviTares orma ekologma mtacebeli-msxverplis
modeli, romelic nawilobriv exeba am sakiTxs. 40
a = 0.09 p = 0.03

mtacebeli populaciis zrdis tempi


modiT, mivapyroT Cveni yuradReba mtacebeli- 20
P = 50
msxverplis interaqciebis mtaceblur nawils.
rogor izrdeba mtacebelTa populacia msxverp- P = 30
lis Tandaswrebisas? Cven viciT, rom mtaceblebi
P = 10
nadiroben, raTa moipovon sakvebi zrdisa da gam- 0
ravlebisTvis. amrigad, modiT, davuSvaT dasawy-
isSi, rom mtaceblis Sobadoba dakavSirebulia
warmatebiT daWerili msxverplis raodenobasTan.
gaixseneT zemoT moyvanili saubridan, rom daWer- 20
ili msxverplis ricxvi SeiZleba warmodgenil iq- 0 100 200 300
nas pHO-Ti, sadac p aris efeqturoba, romliTac
nax. 23-4 mtacebeli populaciis myisieri cvlilebis tempi
xdeba msxverplis daWera. mtaceblis fiziolo-
dP/dt, msxverplis mzardi simWidroviT, mtacebelTa sami
giuri meqanizmi _ gadaaqcios msxverplis mox- sxvadasxva simWidrovisTvis (muqi mwvane xazi, P = 10; nacris-
marebisgan miRebuli energia reproduqciul feri xazi, P = 30; Ria mwvane xazi, P = 50) da parametri sididee-
warmatebad, ar aris 100%-iT efeqturi. ase rom, biT, sadac a = 0,09, p = 0,03, d = 0,3. =d/ap=111.
543

arseboba. amrigad, msxverplis grafikebSi (ix. nax. kalur RerZze da populaciis simWidroves H-s an
23-3) uaryofiTi zrdis tempebi Tavs iCenen, rode- P-s horizontalur RerZze. es midgoma gvaZlevs
sac (P> ), anu mtacebelis maRal populaciebze, imis Semowmebis organzomilebian gzas, Tu rogor
magram mtacebelTa grafikebSi uaryofiTi zr- iqceva cvlilebis tempi msxverpli an mtacebeli
dis tempebi Tavs iCenen, rodesac H<H anu msxver- populaciebis garkveuli zomis pirobebSi. magram
plTa dabali simWidrovis SemTxvevebSi. rogorc dH/dt-s da dP/dt-s gantolebebi oriveni Seicaven
msxverplis grafikebis SemTxvevaSi, mtacebelTa H-sa da P-s. amrigad, is, risi vizualurad warmod-
gantolebaSic wonasworobis wertili mudmivia, genac gvinda, aris is, Tu rogor iqceva mtaceblis
romelsac Cven viRebT gantoleba (23-2)-is nul- zrdis tempi dP/dt H-sa da P-s yvela kombinaciaSi
Tan gatolebiT da H-is ZiebiT. Sedegad Cven viRebT: da amis msgavasad, rogorc icvleba dH/dt msxverp-
d li da mtacebeli populaciebis yvela zomisTvis.
= ap CvenTvis sasurveli ganzogadebuli suraTi mo-
nax. 23-4-Si, sadac a = 0,09, p = 0,03 da d = 03, msx- cemulia nax. 23-5a-Si. naxati Sedgeba `fuZisgan,
verplis raodenobis done, romelzec mtacebeli romelic ganisazRvreba mtacebeli da msxverpli
populaciis zrdis tempi nuls utoldeba daax- populaciebis zomebis RerZebiT. iatakis gaswvr-
loebiT aris =111. manam, sanam msxverpli popu- iv gavlebulia RerZi, romelic warmoadgens an
lacia -ze metia, mtacebel populacias eqneba msxverpli an mtacebeli populaciis zrdis temps.
zrdis dadebiTi tempi. jer-jerobiT Cven ar gvesaWiroeba imaze fiqri,
Tu ra aris zrdis tempis realuri sidide. amis
nacvlad, Cven yuradRebas gavamaxvilebT, es tempi
mtacebeli-msxverpli populaciebis
dadebiTia, anu mdebareobs grafikis fuZis zemoT
saerTo zrda
sivrceSi, Tu uaryofiTia, ese igi, fuzis qvemoTa
aqamde moyvanil grafikebSi Cven vaTavsebdiT pop- sivrceSia ganlagebuli. Cven SegviZlia, mivmar-
ulaciis cvlilebis temps dH/dt-s an dP/dt-s verti- ToT naxatebs 23-3-sa da 23-4-s, raTa ganvsazRv-

H H H

A A
A B
P P P

C C
D C

P P P

nax. 23-5 mtacebelisa da msxverplis zrdis tempebis samganzomilebiani gamosaxuleba (vertikaluri RerZi) mtaceblis popu-
laziis zomis (P) da msxverplis populaciis zomis (H) kombinaciebisTvis. P da H RerZebiT gansazRvruli sibrtyis zemoT mimarTuli
isrebi aRniSnaven mtaceblisa da msxverpli populaciebis iseT pirobebs, romelTaTvisac zrdis tempi dadebiTia. sibrtyis qvemoT
mimarTuli isrebi aRniSanven zrdis uaryofiT tempebs. (a) A wertilSi <
H , ase rom, mtacebel populacias zrdis uaryofiTi tempi
aqvs (qvemoT mimarTuli isari) da P< , ase rom, msxverplis populacias zrdis dadebiTi tempi aqvs (zemoT mimarTuli isari). B, C
da D wertilebSi isrebis mimarTuleba asaxavs populaciis zomis mimarTebas wonasworeobriv sidideebTan. (b) msgavsi grafiki, sadac
naCvenebia mtacebeli populaciis cvlilebis tendencia, rodesac zrdis tempi uaryofiTia (A wertili) da dadebiTia (C wertili).
zrdis dadebiTi tempi gulisxmobs, rom individebi ematebian populacias (P-RerZis paraleluri muqi mwavne isari). zrdis uaryofiTi
tempi gulisxmobs, rom individebi akldeba populacias (P-RerZis paraleluri Ria mwvane isari). (c) igive rac (b), oRond aq naCvenebia
msxverplis populaciaTa tendenciebi.
544

roT, Tu ra xdeba naxazis fuZeze TiToeul oTx


wertilSi (A, B, C, D). A wertilze, rogorc msxver-
pli, ise mtacebeli populaciis sidideebi wonas-
worobrivi sidideebis qvemoT aris. anu, H< da
P< . Cven viciT nax. 23-3-dan, rom rodesac mtace-
blebis ricvi -ze naklebia, msxverplis popula-
cias eqneba dadebiTi zrdis tempi, rac naCvenebia A
A ( , )
wertilidan zemoT mimarTuli isris saSualebiT,
B
romelic vertikaluri RerZis paraleluria.
Cven viciT nax. 23-4-dan, rom rodesac msxverplis
raodenoba H-s qvemoTaa, mtacebel populacias
zrdis uaryofiTi tempi eqneba. es gamosaxulia
grafikis iatakis uaryofiT sivrceSi mimarTuli
isriT A wertilidan. msxverpli da mtacebeli pop-
nax. 23-6 mtaceblisa da msxverplis populaciis zomebiT
ulaciebis zrdis tempis mimarTuleba sapirisp-
gansazRvruli sivrce. A da B wertilebSi erTi veqtori (H
iro mxares iRebs C wertilSi, radgan am adgilas RerZis paraleluri) warmoadgens msxverplis zrdis ten-
arsebobs -ze meti msxverpli, rac aZlevs mta- dencias, xolo meore (P RerZis paraleluri) warmoadgens
ceblis populacias zrdis dadebiT temps, xolo mtaceblis populaciebis tendenciebs. Semajamebeli veqtori
-ze meti mtaceblis arsebobis gamo, msxverp- (Savi) gvaZlevs gaerTianebuli mtacebeli-msxverpli sistemis
lis populacias uaryofiTi zrdis tempi eZleva. zogad mimarTulebas. magaliTad A wertilSi H< , rac aRniS-
igive logikis gamoyenebiT, Cven SegviZlia vnaxoT navs mtaceblis zrdis uaryofiT temps. amrigad, mtaceblis

orive, msxverplisa da mtaceblis populaciebis veqtori A wertilSi qvemoT aris mimarTuli. A wertilSi P<

zrdis dadebiTi tempebi B wertilSi da orives zr- , ase rom, msxverplis veqtori mimarTulia marjvniv, rac mzard
populacias aRniSnavs. Semajamebeli veqtori aRniSnavs zogad
dis uaryofiTi tempebi D wertilSi.
klebas mtacebeli populaciisa da msxverpli populaciis zr-
rodesac populaciis zrdis tempi dadebiTia das. grafikSi Semajamebeli, msxverplisa da mtaceblis saerTo
(zemoT mimarTuli isari), individebi emateba dinamikis veqtorebis mimarT uleba aRniSnavs saaTis isris
populacias. amrigad, Tu msxverplis populacia sapirpispiro traeqtorias.
-ze didia, mtaceblis populacia gaizrdeba.
amgvaradve, Tu mtaceblis populacia -ze nakle-
bia, msxverpl populacias eqneba zrdis dadebiTi
tempi da populacia gaizrdeba. nax. 23-5b-Si es
izrdeba, radgan arsebuli mtaceblebis raode-
niSnavs, rom rodesac mtaceblis isrebi zemoT
noba mcirea maTi namatis mTlianad SesaWmelad.
aris mimarTuli (C wertili), mtacebeli popu-
mtaceblis wonasworebrivi izoklini (dP/dt = 0)
lacia mimarTulia P-RerZis gaswvriv garfikis
gansazRvravs msxverplis minimalur dones ( =d/
sawyisidan matebis usasrulobisken, rogorc
ap), romelsac SeuZlia, xeli Seuwyos mtacebeli
naCvenebia P RerZis paraleluri muqi mwvane is-
populaciis zrdas. rodesac H marcxena xazzea,
rebis saSualebiT. msgavsi grafiki aris naCvene-
mtacebeli populacia Semcirdeba.
bi nax. 23-5c-Si msxverpli populaciisTvis. am-
nax. 23-6-Si A wertilSi msxverplis zrdis tempi
rigad, Cven ar gvWirdeba zustad vicodeT, ra
dadebiTia (radgan -ze naklebi mtacebelia sax-
aris zrdis tempis sidide imisTvis, rom gavigoT
eze). anu mas nax. 23-5-Si zemoT mimarTuli isari
am martivi mtacebeli-msxverplis modelis din-
aqvs. amis gamo, msxverpli populacia moZraobs
amika. Cven gvWirdeba ubralod imis codna, Tu ras
horizontaluri RerZis gaswvriv marcxnidan
udris msxverplisa da mtaceblis populaciebi
marjvniv, rasac Cven warmovadgenT veqtoriT,
-sa da -Tan mimarTebaSi. grafikulad es niS-
romelic H RerZis paraleluri A wertilidan mar-
navs, rom Cven gvesaWiroeba mxolod SevxedoT
jvniv aris mimarTuli. mtaceblis zrdis tempi
nax. 23-5-is fuZes H da P RerZebis saSuale-
uaryofiTia A wertilSi (Zalian mcire raodenobis
biT formirebul or ganzomilebian sivrces,
msxverpli) da amrigad, warmodgenilia A werti-
romelsac Cven giCvenebT nax. 23-6-Si. mtaceblis
lidan qvemoT mimarTuli isriT nax. 23-5-Si. amis
( ) da msxverplis ( ) populaciis wonasworeo-
gamo, nax. 23-6-Si Cven gavavleT veqtori, romelic
brivi sidideebi yofen grafiks oTx regionad.
mimarTuli iyo A-dan qvemoT da P RerZis paralelu-
xazs =r/p, romelic warmoadgens pirobas dH/dt
rad. mtaceblis uaryofiTi zrdis da msverplis
= 0-s, ewodeba msxverplis wonasworeobrivi izo-
dadebiTi zrdis tempis Sedegi aris zogadi moZ-
klini. msxverplisa da mtaceblis raodenobis
raoba qvemoT da marjvniv, romelic naCvenebia
nebismieri kombinaciisTvis, romelic mdebareobs
Savi Semajamebeli veqtoris saSualebiT. msgavsi
xazis qvemoT regionSi, msxverplis populacia
545

logika avlens sivrceSi tendenciebs danarCeni


sami kvadratidan TiToeulSi.
dP
=0
30 dt
mtacebeli-msxverpli populaciebis
oscilacia
20
Semajamebeli veqtorebis inspeqcia (Savi veq-
torebi) nax. 23-6-Si gviCvenebs saaTis isris sa-
dH
pirispiro mimarTulebis tendencias P da H-iT 20 =0
dt
gansazRvrul sivrceSi. Cven am tendenciebs
traeqtoriebs vuwodebT. lotkam da volteram
0
ganavrces (23-1) da (23-2) gantolebebis TavianTi
20 40 60 80 100
analizi imis saCveneblad, rom rodesac mtace-
beli da msxverpli populaciebis zrdis tempebi
pirdapir aris Sedarebuli (maTematikuri termi-
nebiT es niSnavs erTi elementis meoreze gayofas)
P
(H,P) wertilTan axlos, Sedegad viRebT elifsis
formulas. Tumca Cven gamovtovebT am analizis
detalebs aq. elifsisebri traeqtoriebis ojaxi 4
naCvenebia nax. 23-7a-Si. cvlilebebi mtaceblebisa 3
5
da msxverplis populaciis zomebSi moZraoben ( , 6
) wertilebis garSemo elifsiT SemosazRvruli
mrudis gaswvriv. Semajamebeli veqtori mrudze e
nebismieri wertilisTvis aris mrudis am wertil- 7 d 2
c
ze gavlebuli mxebis mimarTulebis (nax. 23-7b). a b
amrigad, nax. 23-7b-Si a-dan e wertilamde gadan- 8 1
acvleba gvaZlevs veqtorebs, romlebic mimar-
Tulia zemoT. E wertilSi (H2, ) veqtori P RerZis 0
paraleluria. amgvari sistema qmnis oscilaciebs H1 H2 H2 100
mtaceblebisa da msxverplis populaciebSi. amis
dasanaxad, warmoidgineT, rom wertilebi 1-8-mde
nax. 23-7b-Si warmoadgens rva wertils droSi,
romelic 1-dan iwyeba. mtacebelisa da msxverpli
populaciebis zomis datana TiToeul wertilze
gviCvenebs oscilacias (nax. 23-7c). Tavdapirve-
lad (dro = 1) mtacebeli populacia mdebarebs
-s qvemoT, xolo msxverpli populacia -s zemoT.

1 2 3 4 5 6 7 8

nax. 23-7 (a) msxverplisa da mtaceblis populaciaTa simulirebuli traeqtoriebi lotka-volteras modelis mixedviT. wonas-
worobis wertilidan oscilaciis xarisxi asaxavs populciaTa sawyis zomebs simulaciaSi. (b) erTi elifsuri traeqtoria, romelic
gviCvenebs Semajamebel veqtorebs sxvadasxva wertilebSi. traeqtoriebi elipsis mxebia. Semajamebeli veqtorebi mimarTulia mzar-
dad zemoT a wertilidan e-sken moZraobisas, radgan mrudi zemoTaa mimarTuli. yovelTvis, rodesac mrudi kveTs wonasworobis erT
izoklins, Semajamebeli veqtori erT-erTi RerZis paraleluri iqneba. magaliTad, (H2, ) wertilze Semajamebeli veqtorebi zemoTaa
mimarTuli P RerZis paralelurad, radgan am wertilze msxverlis zrdis tempi aris dH/dt = 0. (g) Tu mtacebelis da msxverlis popula-
ciebi dayvanilia (b)-Si naCveneb 1-8-mde droze, vlindeba mtacebeli-msxverplis oscilacia. (a from Elseth and Baumgardner 1981.)
546

1-sa da 4 droebs Soris mtacebeli populacia zr-


das ganagrZobs. msxverpli populacia aseve iz-
rdeba, magram mxolod 3 dromde, rodesac is piks
aRwevs da Semdeg klebas iwyebs. amrigad, Cven vxe-
davT, rom mtacebeli da msxverpli populaciebi
ciklireben siWarbeSi mcired fazas gareT erTma-
neTTan.
arsebobs mTeli rigi ganmartebebisa am mod- A
elTan dakavSirebiT. lotkam da volteram aR-
moaCines (23-1) da (23-2) gantolebebis TavianT
analizSi, rom sistema stabiluri ar aris wonas- B
woreobriv wertilSi ( , ). marTlac, -sa da
-s zogierTi pirobisTvis maT modelSi ararseboba
araviTari gamosavali. es niSnavs, rom mtacebeli-
mtacebeli mosaxleobis simWidrove
msxverplis sistemebi, romlebic moqmedeben am
modelis SezRudvebis pirobebSi, arasdros davi- nax. 23-8 populaciis zomis msxvili gamRizianeblebis
dodnen stabilur wonasworobamde. amis nacvlad, Tanamonawileoba lotka-volteras modelSi. mtacebeli
sistema ganagrZobda ciklirebas ( , )-s garSemo. populacia daTrgunulia A wertilidan B wertilamde bunebrivi

amboben, rom sistemebs, romlebic amgvarad iqce- katastrofis gamo. radganac models ar aqvs Sinagani maxasi-
aTeblebi, romlebic mas wonasworobaSi daabrunebdnen, sistema
vian aqvT neitraluri wonasworoba, rac niSnavs,
gagrZeldeba axal ufro did traeqtoriaze, sanam msxverplis
rom aranairi Sinagani Zalebi ar moqmedebs im- populacia ar gautoldeba nuls da sistema ar dakargvas
isTvis, rom aRadginon populaciebi mtacebe- intergralurobas.
lis da msxverplis izoklinebis gadakveTamde.
lotkam (1925) aRniSna, rom maRali rigis el-
ementebis damateba diferencialur gantole-
baSi mtaceblebisa da msxverplisTvis Seqmnida
msxverpl resurss da A wertilSi msxverpli popu-
populaciis traeqtoriis Sinagan brunvas saer-
lacia adgilobrivad gadaSenebuli iqneba.
To wonasworobisken. magaliTad, gamosaxuleba
dH/dt = rH pHP cH2 iwvevs milevad rxevebs, osci-
lacias da stabilur wonasworobas. simWidroveze
damokidebulebas mtacebelTa populaciaSi igive
23.4 nikolsonma da baileim
efeqti aqvs. sxva biologiuri realuri modifika- SemogvTavazes lotka-volteras
ciebi moicaven droebiT Seferxebebs, romlebic modelis alternativa
mtacebeli-msxverplis sistemebs arastabilurs lotka-volteras modelis pHP elements xan-
xdis, iwvevs kidev ufro Zlier oscilacias da daxan mtaceblobis elements uwodeben. am ter-
moicaven aseve TavSesafars msxverplisTvis, rom- minSi igulisxmeba mosazreba, rom erTaderTi,
lebic zrdian gadarCenis albaTobas. rasac mniSvneloba aqvs mtacebeli-msxverplis
modelis kidev erTi SezRudva aris is, rom is sistemaSi, aris mtaceblebisa da msxverplebis ra-
moqmedebs mxolod H-sa da P-s iseTi sidideebisT- odenoba. anu, msxverpli populaciis garkveuli H
vis, romlebic SedarebiT axlos aris ( , )-Tan. zomisas da mtaceblobis garkveuli p efeqturo-
amis Sedegi SeiZleba grafikulad iyos gamo- bisas ufro metma mtacebelma unda miiRos ufro
saxuli imis gadasinjviT, Tu ra xdeba SemTxveva- meti msxverpli. Cven ukve vaxseneT am mosazrebis
Si, sadac SemTxveviTi gaRizianeba, rogoricaa mniSvnelovani sisuste: is ignorirebas uwevs
bunebrivi katastrofiT gamowveuli moulod- SesaZlo interaqciebs mtaceblebs Soris, ramac
neli zrda sikvdilianobaSi, cvlis mtacebeli- SeiZleba Seamciros daWerili msxverplis ricxvi.
msxverplis sistemis traeqtorias. magaliTad am SemTxvevis gamosasworeblad a.j. nikolsonma
vTqvaT, rom mtacebeli populacia ganicdis sao- da v.a.beilim (1935) ganaviTares lotka-volteras
car klebas populaciis zomaSi, nax. 23-8-Si A wer- modelis alternativa parazitoidebisa da maTi
tilidan B wertilamde gadaadgilebisas. Semci- mtareblebisTvis.
reba mtacebelTa populaciaSi aTavsebs sistemas
axal, ufro did traeqtoriaze. radganac siste-
mas aqvs neitraluri wonasworoba da amrigad ar parazitoidebis Tvisebani
imoZravebs ( , )-sken, ufro did traeqtoriaze
mtacebeli populacia saboloo jamSi gaxdeba im- nikolsonisa da beilis namuSevari kargi magali-
denad didi, rom igi ubralod gadaaswrebs Tavis Tia imisa, Tu rogor marTaven bunebaTmcodneo-
547

bis frTxili dakvirvebani kiTxvebs, romlebsac parazitoidi-mtareblis


ekologebi svamen. isini dainteresebulni iyvnen populaciaTa dinamika
parazitoidebis ekologiiT, mwerebisa, romelTa
TiToeul TaobaSi xelmisawvdomi iqneba H(t)
larvebic binadroben mtareblis sxeulSi da
mtarebeli, romelTagan Ha-ze parazitoidi gan-
moixmaren mas. mtarebels, rogorc wesi, sxva
axorcielebs Tavdasxmas da amdenive iqneba Camo-
mweris larva an Wupri warmoadgens. arsebobs ms-
Sorebuli mtareblis populaciidan parazitodis
gavseba mtaceblebsa da parazitoidebs Soris,
larvebis kvebiTi aqtivobis Sedegad. maspinZlis
romelTagan yvelaze aRsaniSnavia is, rom maTi
ricxvi momdevno TaobaSi (t + 1) aris ubralod
saqmianobis Sedegad msxverpli an maspinZeli
pirvel TaobaSi (t) Tavdasxmisgan gadarCenili
kvdeba. es ganasxvavebs am ori tipis momxmareb-
mtareblebis ricxvi [H(t) Ha] gamravlebuli mtare-
els balaxismWamelebisa da parazitebisgan,
blebis erT sul mosaxleze Sobadobis doneze (b).
romelTa moxmarebis obieqtebi aucilebeli
gansxvavebiTi gantolebis saxiT amis Caweras Sem-
araa, rom mokvdnen da ZiriTadad es asec xdeba
degi forma eqneba
xolme. arsebobs aseve mniSvnelovani gansxvave-
bebic mtaceblobasa da parazitoidizms Soris.
H ( t + 1 ) = b [ H (t) Ha ].
parazitoidizmis pirveli aqti aris zrdasruli
mdedris mier kvercxis dadeba maspinZelze an mis
TiToeuli Ha-sTvis maspinZeli amravlebs para-
sxeulSi. es SeiZleba warmovidginoT, rogorc
zitoidTa naSierebis garkveul c odenobas. am-
parazitoidis Tavdasxma mtarebelze, magram msx-
rigad, momdevno TaobaSi parazitoidTa ricxvi
(23-3 )
verplze mtaceblis Tavdasxmisgan gansxvavebiT
SeiZleba gamosaxuli iqnas rogorc:
is ar iwvevs mtareblis dauyovnebel sikvdils
da Tavdamsxmelic zrdasruli parazitoidi, P ( t + 1 ) = cHa .
ar moixmars mtarebels. moxmreba da sikvdili
Tqven SeamCnevdiT, rom arc erTi am gantolebi-
dgeba mogvianebiT, rodesac parazitoidis kver-
dan ar iTvaliswinebs parazitodi populaciis
cxi viTardeba larvad da mtarebels nel-nela
simWidroves. gonivruli simWdrovisas urTier-
Signidan Wams. radganac Tavdasxma ar iwvevs
Tobis ganviTarebisTvis nikolsonma da beilim (23-4)
maspinZlis dauyovnebel sikvdils da amrigad, ar
daiwyes imis gaTvaliswineba, rom parazitoide-
CamoaSorebs mtarebels populaciisgan, SesaZloa
bi mtareblebs SemTxveviTad eZeben garkveuli
erT mtarebels Tanmimdevrulad ramdenime para-
Ziebis a efeqturobiT. a parametrs xandaxan aR-
zitoidi daesxas Tavs. Tumca parazitoidebis
moCenis areals uwodeben, radgan, parazitoidTa
ricxvi, romlebic SeiZleba gamokvebil iqnan erT
simWidrovis zrdasTan erTad, individualur
maspinZelSi, SezRudulia mcire ricxvamde. amis
parazitoidebs xSirad uxdebaT Zieba did are-
gamo, parazitoidisa da misi maspinZlis dinamika
alebSi Tavdausxmeli mtareblebis mosaZebnad.
damokidebulia ara SexvedraTa ricxvze, rogorc
Cven giCveneT meToTxmete TavSi, dispersiis Ses-
es aRniSnuli iyo lotka-volteras modelis pHP el-
axeb Cveni saubrisas, Tu rogor SeiZleba iyos Sem-
ementSi, aramed TavdasxmaTa ricxvze.
TxveviTi procesebi gamosaxuli puasoniseuli
parazitoidi-mtareblis sistemis kidev erTi
albaTobis ganawilebis saSualebiT p(X) = Xe -/X!,
maxasiaTebeli is aris, rom Taobebi diskretulia
sadac aris SemTxveviTi X cvladis saSualo si-
(dayofili) da ar modian SexebaSi erTmaneTTan.
dide, e aris bunebrivi logariTmis safuZveli (e
amrigad, nikolsonma da beilim gamoiyenes gansx-
= 2.78) da X! aris X-is faqtoriali (4! = 4 3 2 1;
vavebiTi gantolebebi (ix. Tavi 18), raTa ganevi-
0! = 1). nikolsonma da beilim gamoiyenes puasonis
TarebinaT TavianTi modelebi da ara lotkasa da
ganawileba TiTo maspinZelze TavdasxmaTa ricx-
volteras mier gamoyenebuli mudmivi drois mod-
vis albaTobis ganawilebis modelSi. amrigad,
elebi. nikolsonma da beilim TavianTi modeli
albaToba imisa, rom mtarebels Tavs daexmebian
parazitoidi-mtareblis swored am Tvisebebis
samjer, mocemulia rogorc p(3) = 3e/3! = 0.04
gaTvaliswinebiT ganaviTares.
Tavdasxmebis saSualo siCqarisas p(3) = 0.00001.
radganac P da H SeiZleba aRniSnavdnen rogorc
puasonis ganawileba aris albaTobis ga-
parazitoids da mtarebels, ise mtacebelsa da
nawileba. amrigad, yvela X-Tvis albaTobaTa jami
balaxismWamels, Cven vagrZelebT am aRniSvnas,
aris 1. amis gamo, Cven SegviZlia, warmovidgonoT
raTa gamovsaxoT momxmarebeli (parazitoidi)
puasonis albaToba rogorc proporciebi. mtare-
da resursi (mtarebeli) populaciis zomebi. gan-
blebis proporcia, romlebzec ar axorcieleben
tolebaSi gamoyenebul aRniSvnisgan gansxvavebiT
Tavdasxmas igivea, rac Tavdausxmelobis albaTo-
Cven aRvniSnavT dro t-s frCxilebiT.
ba P(0), romelic aris P(0) = 0e/0! = e (radganac
548

0 da 0! orive gansazRvrebiT 1-is tolia). Tu laciis traeqtoria spiralirebs wonasworobis


Tavdausxmeli mtareblebis proporcia aris e, wertilidan gareT (nax. 23-10b). am traeqtoriis
maSin Tavdasxmagancdili (sul mcire, erTxel drois mimdinareobis simulireba 1-9 wertilamde
mainc) mtareblebis proporcia aris 1 e. nikol- ufro cxadad gviCvenebs mzard oscilaciebs (nax.
sonma da beilim daaskvnes, rom TiTo mtarebelze 23-10g).
garkveul drosa da adgilas parazitoidis kver- Tu Cven warmovidgenT nikolson-beilis mod-
cxebis saSualo ricxvi iyo aH(t) da Sesabamisad, elis rig Tvisebebs, Cven SevZlebT, aRmovaCinoT
mTliani odenoba arealSi dadebuli kvercxisa is faqtorebi, romlebic moqmedeben am sistemis
iqneba aP(t)H(t). TiTo maspinZelze kvercxis saSu- stabilizirebisTvis. sul mcire, orma faqtorma
alo ricxvi SeiZleba mocemuli iyos rogorc = SeiZleba gamoiwvios parazitoidisa da mtareb-
aP(t). amrigad, Tavdasxmagancdili mtareblebis lis Tanaarseboba. pirveli SeiZleba iyos is, rom
ricxvi aris Ha = 1 eaP(t). am urTierTobis grafiku- Tu parazitoidis Sobadoba b Semcirdeba maSin,
li gamosaxuleba gviCvenebs, rom parazitoidebis rodesac parazitoidis simWidrove izrdeba [mim-
simWidrovis zrdasTan erTad, Tavdasxmagancdil dinare modelSi b aris parazitodis simWidro-
mtarebelTa proporciac imatebs, Tumca klebadi visgan (t) damoukidebeli konstanta], modelis
siCqariT (nax. 23-9). magaliTad, Tu a = 0.068, zrda gafarToebadi oscilaciebi Seicvleba milevad
parazitoidTa simWidroveSi 10-dan 15-mde Sede- oscilaciebad. meore gza nikolson-beilis mod-
gad iwvevs 0.146-iT zrdas Tavdasxmagancdil elis stabiluri saboloo Sedegis misaRwevad
mtarebelTa proporciaSi (1 e0.068(10) = 0.493-dan aris imis aRiareba, rom parazitoidis popula-
1 e0,068(15) = 0.639-mde maSin, rodesac zrda paraz- ciis simWidrovis zrdasTan erTad efeqturoba a,
itoidTa simWidroveSi 50-55-mde iwvevs mxolod romliTac TiTouli parazitoidi poulobs Tav-
0.01-iT cvlilebas Tavdasxmagancdil mtare- dausxmel mtareblebs, Semcirdeba. Tu nebismieri
blebis proporciaSi (0,966-dan 0, 976-mde). pro- am danamatTagan darTuli iqneba modelSi, stabi-
porciis am Senelebis mizezi is aris, rom maRal luri interaqcia winaswar iqneba gansazRvruli.
simWidroveebze parazitoidebs uWirT, moZeb- (23-5) da (23-6) gantolebebSi warmodgenili
non mtarebeli, romelsac jer Tavs ar dasxmian. nikoloson-beilis models aqvs sami parametri (a,
daupirispireT es lotka-volteras modelebSi b da c). yvela es parametri SeiZleba gansazRvrul
asaxul SemTxvevas, romelSic mtaceblis mzardi iqnas eqsperimentalurad da Semdeg morgebul
simWidrove ubralod niSnavs, rom ufro meti msx- iqnas parazitoid-mtarebeli populaciebis mona-
verpli SeiWmeva. cemebze. magaliTad, barnetma (1958) moaxdina saT-
raodenoba Ha = 1 eaP(t) SeiZleba Canacvlebul
iqnas (23-3) da (23-4) gantolebebSi, raTa miviRoT
ZiriTadi nikolson-beilis modeli:

H ( t + 1 ) = bH (t) [ e aP(t)]
1
da

P ( t + 1 ) = cH (t) [ 1 e aP(t)].
nax. 23-10a gviCvenebs am gantolebebis simulacias 0.5
b = 2, a = 1 da c = 1 parametruli sidideebiT. naxati
avlens nikolsoni-beilis modelis saintereso da
sakmaod samwuxaro Tvisebas: gantolebebi dasa-
0
mabs aZlevs sul ufro mzard oscilaciebs. nax. 0 1015 50 55 100
23-10a gviCvenebs or amgvar oscilacias rogorc
parazitoidis, ise maspinZlisTvis. saboloo
jamSi modeli varaudobs, rom isini ver SeZleben nax. 23-9 urTierToba parazitoidebis simWidrove P-sa da
Tavdasxmagancdil maspinZlis proporcias (1 eaPt) Soris, sa-
Tanaarsebobas, radgan SesaZlebelia, rom mtare-
dac a = 0.068. Tavdasxmagancdil maspinZlis proporcia izrdeba
belma an parazitoidma miaRwios Zalian dabal
klebadi tempiT P-s zrdasTan erTad. parazitoidTa dabali
ricxvebs (gaixseneT ori adgili, sadac simWidro-
simWidrovisas parazitoidTa ricxvis cvlileba 10-15-mde
vis mrudebi mtareblisa da parazitoidisa exe- iwvevs Tavdasxmagancdil maspinZlis proporciaSi 0,146-iT
bian horizontalur RerZs). Tu Cven avagebT para- zrdas maSin, rodesac parazitoidTa maRali simWidrovisas ise-
zitoidis (vertikaluri RerZi) da mtareblis Tive zrda (P = 50-dan P = 55-mde) iwvevs mxolod 0.01-ian zrdas
(horizontaluri RerZi) raodenobis damokide- Tavdasxmagancdil maspinZlis proporciaSi. amis mizezi aris
bulebis sivrceSi gansazRvrul models, popu- is, rom parazitoidTa maRal simWidroveebze, TiTqmis yvela
mtarebeli ukve invazirebulia.
549

60

2-3 mm
50
40

20
30
N 10

10 20 30 40 50 5
(a)

2-3 mm
P 2

1
7 6 10 20
3 6

1 2
5 nax. 23-11 populaciis fluqtuaciebi TeTrfrTiani Tri-
8 4
aleurodes vaporariorum-is (soliduri simboloebi) da misi
cixliduri parazitoidis Encarsia formosa-si (Ria simboloebi).
Savi da naTeli mwvane xazebi aris traeqtoriebi nawinaswarm-
H etyvelebi nikolsonisa da beilis modelebis mier.
(From Begon and Mortimer 1986; after Hassell 1978.)

(b)

H
23.5 mtacebelTa reaqcia msxverplTa
simWidroveze ar aris wrfivi
kd nikolsoni da beili akritikebdnen lotka-volt-
eras models, radgan misi xazovani urTierToba
Tavdasxmis tempsa da mtaceblis (an parazitoi-
dis) simWidroves Soris ararealurad gamoiy-
ureboda. kanadelma entomologma q.s. holingmac
1 2 3 4 5 6 7 8
(1959) gaaxmovana msgavsi SeniSvna TiToeul mta-
dro ceblis mier moxmarebuli msxverplis raodeno-
(c) basa da msxverplis simWidroves Soris xazovan
urTierTobasTan dakavSirebiT. lotka-volt-
nax. 23-10 simulacia nikolson-beilis parazitoidi- eras modelSi tempi, romliTac individebi Camo-
mtareblis modelis gamoyenebiT. (a) martivi nikolson-
Sordebodnen msxverpl populaciebs, aRwerili
beilis modeli, sadac b = 2, a = 1 da c = 1. grafiki gviCvenebs
iyo pHP elementiT. amrigad, mtacebelTa moce-
or oscilacias, meore pirvelze didia. nikolson-beilis
ZiriTadi modeli iwvevs sul ufro mzard oscilaciebs da
muli simWidrovisTvis (P) eqspluataciis tempi
arastabiluria. (b) nikolson-beilis traeqtoria H-P sivrceSi. izrdeba msxverplis simWidrovis (H) pirdapir-
(c) traeqtoriis drois mimdinareoba. (b)-Si mocemuli ricxvebi proporciulad. mravali biologiuri faqtori
Seesatyviseba ricxvebs drois RerZze (c)-Si. (a from Bulmer 1994.) unda cvlides am urTierTobis formas da albaT
amiT unda icvlebodes mtacebeli da msxverpli
populaciebis dinamikac.
msxverplis simWidrovis urTierTobas in-
buris TeTrfrTianas Trialeurodes vaporario- dividualuri mtaceblis sakvebis moxmarebis
rum-sa da misi cixliduri CrCili parazitoidis tempTan holingma (1959 ) funqcionaluri reaq-
Encarsia formosa-s interaqciebis modelireba cia uwoda. arsebobs funqcionaluri reaqciis
(nax. 23-11). sidideebi a = 0.068, b = 2 (eqsperimentu- sami ZiriTadi tipi (nax. 23-12). I tipi aris lot-
lad miRebuli) da c = 1 gvaZlevs ramdenime popu- ka-volteras modelis xazovani urTierToba,
laciuri ciklis monacemebis gonivrul morgebas. romelSic aRebuli msxverplis ricxvi pPH izrde-
550

I I

II II
III III

(a) (b)

nax. 23-12 mtaceblebis sami saxis funqcionaluri reaqcia msxverplis mzard


simWidroveze: (a) funqcionaluri reaqcia moxmarebuli msxverplis raodenobis
safuZvelze; (b) funqcionaluri reaqcia moxmarebuli msxerplis porporciis
safuZvelze. I tipi: mtacebeli moixmars msxverplis mudmiv odenobas an proporcias
msxverplis simWidrovis miuxedavad. II tipi: mtaceblobis tempi mcirdeba, rodesac
mtaceblis danayreba aRwevs sakvebis moxmarebis zeda limits. III tipi: mtaceblis
reaqcias Trgunavs msxverplTa dabali simWidrove nadirobis dabali efeqturobis
an `saZebari saxis ararsebobis gamo.

ba xazovnad H-is zrdasTan erTad. I tipis xazovani izrdeba msxverplis simWidrovis zrdasTan er-
funqcionaluri reaqciis mrudi winaswarmetyve- Tad, magram Semdeg klebas iwyebs msxverplis
lebs, rom ar iarsebebda mtaceblis mier msxverp- simWidrovis kidev ufro met zrdasTan erTad.
lis moxmarebis tempis araviTari zeda zRvari. es II tipis funqcionaluri reaqciis dinamika axsna
winaswarmertyevelba zedmetad martivia imisT- holongma (1959), romelmac ganixila, Tu rogor
vis, rom asaxos bunebis realuri suraTi. Tumca gavlenas axdens dro, romelsac mtacebeli xar-
msxverplis simWidrovis garkveul diapazonebSi javs msxveplis ZiebaSi da masTan gamklavebaSi,
mtaceblebs SeiZleba hqondeT sworxazovani fun- moxmarebis tempze. holingma gamklavebis dro aR-
qcionaluri reaqciebi (e.g., Korpimki and Norrdahl wera martivi gamosaxulebiT, romelic cnobilia
1991). zogierTi biofiltratori organizmisTvis diskis gantolebis saxeliT. es saxeli mas daerqva
mrudi SeiZleba yofiliyo moxmarebis tempsa da mis erT-erT eqsperimentSi gamoyenebis Semdeg,
msxverplis simWidroves Soris arsebuli urT- sadac Tvalebaxveul adamianebs unda aRmoeCinaT
ierTobis gamomsaxveli. da aeRoT mcire qaRaldis disketi brtyeli zeda-
rogorc wesi, TiTo mtaceblis mier moxmare- piridan. nebismieri amgvari davaleba, maT Soris,
buli msxverplis ricxvi mcirdeba msxverplis msxverplis daWera da SeWma, moiTxovs garkveul
garkveuli simWidrovisas da II da III tipis funqci- gamklavebis dros Th. mTliani gamklavebis dro
uri reaqciebic swored amas asaxaven (ix. nax. 23- aris Sedegi TiTo calkeul msxverplze daxar-
12). ori faqtori gansazRvravs, rom funqciurma juli gamklavebis dro (Th) gamravlebuli Sexve-
reaqciam unda miaRwios stadias, rodesac aRar draTa ricxvze (E) anu ThE. ZiebisTvis darCenili
SeimCneva progresi. pirveli, mtaceblebi SeiZle- dro Ziebis dro Ts aris mTlian dros Ttotal-s
ba danayrdnen, ra momentSic maTi kvebis tempi gamoklebuli gamklavebis dro, anu Ts = Ttotal ThE.
izRudeba im tempiT, romliTac maT SeuZliaT SexvedraTa ricxvi SeiZleba Tavad iyos gansaz-
sakvebis moneleba da asimilacia da ara im tempiT, Rvruli rogorc Ziebis drois, msxverplis sim-
romliTac maT sakvebis daWera SeuZliaT. meore, Widrovis (H) da Ziebis efeqturobis a konstan-
rodesac mtacebeli met msxverpls iWers, msxver- tas (drois TiTo erTeulSi napovni msxverplis
plTan gamklavebasa da mis SeWmaze daxarjuli ricxvi) produqti, anu E = aTsH = a (T ThE) H. Tu E =
dro iWreba Ziebis droSi. saboloo jamSi, es ori a (T ThE)H Canacvlebul iqnaba Ts-is gantolebaSi,
sidide balanss aRwevs da msxverplis daWeris Cven SegviZlia veZioT E, raTa miviRoT Semdegi gan-
tempic matebas wyvets. toleba:
aHT (23-7)
E=
1 + aHTh
II tipis funqcionaluri reaqcia am gantolebaSi raodenoba aH-s xSirad uwodeben
SexvedraTa temps.
II tipis funqcionaluri reaqcia aRwers SemTx-
gantoleba (23-7) gadatanili grafikze nax. 23-
vevas, sadac TiTo mtaceblis mier moxmarebuli
13a-Si sami sxvadasxva gamklavebis droisTvis, sa-
msxverplis raodenoba Tavdapirvelad swrafad
dac a = 1 da aseve nax. 23-13b-Si a-s sami sididisT-
551

10
a=a a=3 nax. 23-13 urTierTo-
T=1 ba Sexvedris tempsa (E) da
8 msxverplis simWidroves
Th = 0.1
(P) Soris holingis dis-
6 0.33 kis gantolebis mixedviT
(a) TiTo msxverplze
0.2 sxvadasxva gamklavebis
droisas (Th) da (b) nadi-
0.4 robebis efeqturobis (a)
2 sxvadasxva doneebze.
T= 3
Th = 0.1
0
10 20 30 40 50 10 20 30 40 50

(a) (b)

vis, rodesac Th = 0.1. rodesac msxverpli iSviaTia, dro ecema nulTan axlos da daWerili msxverp-
mniSvnelis elementi aHth 1-ze naklebia da msxver- lis ricxvi SezRudulia mxolod imiT, Tu ram-
plTan Sexvedris ricxvi uaxlovdeba aHT-s. rode- deni dro sWirdeba mtacebels, rom gaumklavdes
sac msxverpli mravalricxovania aHTh 1-ze metia TiToeuls. rac ufro moklea gamklavebis dro,
da E aRwevs Sefardebas T/Th, romelic mudmivi si- miT meti msxverplis daWeraa SesaZlebeli.
didea da gansazRvravs msxverplis maqsimalur haselma moargo (23-7) gantoleba Tavdasxmis
raodenobas, romelTa daWerac SesaZlebelia T tempsa da msxverplis simWidroves Soris arsebul
droSi. magaliTad, nax. 23-13a-Si, Tu H = 30 da Th = urTierTobas, rasac ramdenime laboratorul
0.1, aHTh = 1(30)(0.1) = 3 da Sexvedris ricxvi E udris sistemaSi akvirdebodnen (cxrili 23-1). rogorc
30/[1 + 3] = 7.5, rac uaxlovdeba T/Th = 1/0.1 = 10. am- mosalodneli iyo, rogorc gamklavebis dro, ise
rigad, msxverplis maRali simWidrovisas Zebnis Ziebis efeqturoba didad varirebda mtaceblisa

cxrili 23-2 gamklavebis drois gansazRvruli sidideebi


momxmarebeli-resursis gantolebebSi.

maspinZeli gamklavebis dro maspinZeli gamklavebis dro


parazitoidi an mtacebeli maspinZeli
(sT) (sT)/(sT)

parazitoidebi

Nemeritis canescens Ephestia cautella 0.007 <0.0001


Chelonus texanus Ephestia kuhniella 0.12 <0.001
Dahlbominus fuscipennis Neodiprio lecontei 0.24 <0.003
Pleolophus basizonus Neodiprio sertifer 0.72 <0.02
Dahlbominus fuscipennis Neodiprio sertifer 0.96 <0.01
Cryptus inornatus Loxostege sticticalis 1.44 >0.02
Nasonia vitripennis Musca domestica 12.00* <0.1
Predators

Anthocoris confusus Aulacorthum circumflexus 0.38 <0.001

Notonecta clauca Daphnia magna 0.76 <0.005


Ischnura elegans Daphnia magna 0.82 <0.002
Harmonia axyridis Aphis craccivora 1.61 <0.002
Phytoseiulius persimilis Tetranychus urticae 1.87 <0.005

*es naxati aris gamklavebis dro TiToeuli maspinZlisTvis. TiTo kvercxTan gamklavebis dro iyo daax-
loebiT 0,4 sT. (From Hassell 1978.)]
552

da msxverplis maxasiaTeblebis da laboratoru-


li garemos struqturis mixedviT. parazitoid Na-
0.12
sonia-s Zalian maRali gamklavebis dro maspinZel
oTaxis buzTan (Musca somestica) asaxavs im faqts,
rom mravali Wupri uaryofil iqna im mizeziT, 0.08

rom isini ukve invazirebuli iyvnen. am kvlevaSi


SexvedraTa ricxvi eTvleboda mxolod maT, rom- 0.06
lebic jer kidev ar iyo Tavdasxmis msxverpli,
magram gamklavebis dro moicavda nebismieri Sex- 0.04
vedrili Wupris uaryofaze daxarjul drosac,
invazirebuli iqneboda is Tu ara. 0.02
deilma da sxvebma (1994) Seiswavles mglebis 0 0.5 1 1.5 2 2.5
(Canis lupus) mtacebluri qceva arqtikul erovnul
parkSi da aliaskis centraluri bruksis qedis na-
krZalSi. mglebi upirvelesad karibuebze (Rangi-
fer tarandus) nadiroben, Tumca isini aseve Wamen
nax. 23-14 II tipis funqcionaluri reaqcia mglebisa
(Canis lupus), romlebic ikvebebian karibuebiT (Rangifer tarandus)
cxvar Ovis dalli-ebsac da amerikul cxen-iremsac
zamTarSi arqtikul erovnul parksa da nakrZalSi.
(Alces alces). deilma da misma kolegebma gansazRvres
(From Dale et al. 1994.)
mglebis funqcionaluri reaqcia karibus siWar-
beze, romelic arsebiTac varirebda mglebis oTx
xrovaze dakvirvebiT 1990 wlis zamTris 30 dRiani
periodis ganmavlobaSi da TiToeuli mglis mier
moklulTa raodenobis da yoveldRe xelmisawv- dabali msxverplis simWidroveebze mtaceblebi
domi karibuebis odenobis daTvliT. rodesac III tipis funqcionaluri reaqciebiT moixmaren
dReSi erTi mglis mier moklulTa ricxvi (ver- msxverplis Zalian dabal ricxvs. yvelaze maRali
tikaluri RerZi) gadatanil iqna grafikze TiTo moxmareba amgvari mtaceblebisTvis Tavs iCens
kvadratul kilometrze karibuTa gansazRvruli msxverplis saSualo simWidroveebze (ix. nax. 23-
ricxvis sapirispirod, monacemebi moergo holin- 12a). arsebobs amgvari funqcionaluri reaqciebis
gis II tipis funqcionaluri reaqciis mruds (nax. mniSvnelovani Sedegebis mTeli rigi. erT-erTi
23-14). yvelaze mniSnelovani aris is, rom rodesac maTi
diskis gantoleba gvaZlevs SexvedraTa ricx- populacia dabal simWidrovezea, msxverplebze
vs msxverplis xelmisawvdomobis garkveuli do- mtaceblobis zewola Semsubuqebulia.
nisTvis da mudmivi a Ziebis efeqturobisTvis da ramdenime faqtorma SeiZleba gamoiwvios
gansazRvres aseve Th gamklavebis dro. gantoleba mtaceblobis Semcirebuli reaqciebi dabal sim-
ar ganasxvavebs erTmaneTisgan mtaceblebs sx- Widroveebze: (1) heterogenulma sabinadro gare-
vadasxva Ziebis strategiebiT. ase rom, magali- mom SeiZleba daitios usafrTxo samalavebis
Tad, erTi drois periodis ganmavlobaSi mtaceb- SezRuduli raodenoba, romlebic dabali sim-
els, romelic aRmoaCens msxverpls regularuli Widrovisas msxverplTa ufro met proporcias
drois periodebSi da mtacebels, romelsac sZi- icaven, vidre maRali simWidrovisas, (2) Ziebis
navs mTeli dRe da Semdeg gaRviZebuli erTmaba- qcevaSi naswavli gamocdilebis naklebobam, rac
Sad didi raodenobiT msxverpls Wams, SeiZleba gamowveulia msxverplTan Sexvedris dabal tem-
erTi da igive Ziebis efeqturoba hqodeT (aRmoCe- pebiT, SeiZleba Seamciros nadirobis efeqturo-
nili msxverpli/dro) (Getty and Pulliam 1993). ba msxverplTa dabali simWidrovisas; (3) alter-
natiul sakveb wyaroebze gadarTvam, rodesac
ZiriTadi msxverpli iSviaTia, SeiZleba Seamciros
III tipis funqcionaluri reaqcia nadirobis zewola masze. msxverplis moxmarebis
Sesabamisoba msxverplis simWidroveze damokide-
rogorc II tipis, ise III tipis funqcionaluri
bulia cvlilebaze msxverplTa saSualo mowyv-
reaqciebis mrudebi gviCveneben, rom moxmareba
ladobaSi (1)-is SemTxvevaSi, Zebnisa da daWeris
msxverplis simWidrovis zrdasTan SedarebiT
efeqturobaze (2)-is SemTxvevaSi da nadirobis
ufro nela izrdeba. sabolood, orive funqcia-
motivaciasa da Ziebis droze (3)-is SemTxvevaSi.
Si moxmareba miaRwevs mudmiv sidides maZRrobis
swavla gavlenas axdens mravali mtaceblis,
gamo. Tumca III tipis funqcionaluri reaqciis
gansakuTrebiT xerxemliani, kompleqsuri ner-
mrudi II tipisgan gansxvavebulad iqceva, rode-
vuli sistemebis mqone mtaceblebis nadirobis
sac msxverplis simWidrove dabalia. yvelaze
qcevebze, magram aseve araxerxemlianebzec (Papaj
553

and Lewis 1993). obieqti advili sapovnia, rodesac 100


arsebobs winaswari mosazreba imis Sesaxeb, Tu ro-
gor gamoiyureba is da sad iCens is Tavs. amgvari
75

8-17 mm
`saZebari obieqtis gamosaxuleba (Tinbergen 1969)
modis gamocdilebasTan erTad, anu daswavliT.
rodesac msxverplis populacia mWidroa, mta- 50
cebeli msxverpls xSirad xvdeba, amrigad, Ziebis
efeqturoba izrdeba da gamklavebis dro mcird-
25
eba gamocdilebis Sedegad. msxverplis dabali
simWidrovisas, arc erTi es unari esoden kargad
ganviTarebuli araa da daWeris tempi Sesabamis- 0
ad dabali donisaa. saZebni obieqtis koncefcia 20 40 60 80 100
SeiZleba iyos kavSirSi individualur qcevasa da
mtacebeli-msxverplis dinamikasTan, radgan is
moicavs meqanizmebs, romlebic xsnian, Tu rogor nax. 23-15 medReuras larvis proporcia wylis baRlijos
iWeren individualuri mtaceblebi msxverpls da Notonecta-s racionSi, rogorc funqcia maTi SedarebiTi sim-
Widrovisa xelmisawvdom msxverplTa Soris. swori xazi aRniS-
amrigad, Tu rogor axdens individuluri qceva
navs im SemTxvevas, roca mtacebeli iRebs msxverpls garemoSi
gavlenas msxverplis populaciaze. Tumca arse- misi xelmisawvdomobis proporciulad (araviTari upirate-
bobs Zalian mcire srulyofili modeli saZebni soba). mrudi gviCvenebs medReuraTa proporcias dietaSi msx-
obieqtis efeqtebisa mtacebeli-msxverplis din- verplTa sxvadasxva SedarebiTi simWidroveebisas (muqi wreebi
amikaze (Morgan and Brown 1996). gviCveneben saSualo mniSvnelobebs da vertikaluri svetebi
diapazonebs ramdenime mcdelobaze TiToeuli simWidrovisas).
III tipis reaqciebis safuZvelSi arsebuli
wylis baRlinjoebis dieta Seicavda nakleb medReurebs, vidre
meqanizmebis miuxedavad, mtaceblebi xSirad ga-
bunebaSia mocemuli, rodesac medReurebi garemoSi xelmisawv-
daerTvebian xolme msxverplis meore saxeobaze, domi msxverplis naxevarze naklebs Seadgendnen. baRlinjoTa
rodesac pirvelis simWidrove mcirdeba (Murdoch racioni medReuraTa ufro met proporcias Seicavda, rodesac
1969). rodesac lotonma da misma kolegebma (1974) isini bunebaSi xelmisawvdomi msxverplis naxevarze mets Sead-
miawodes mtacebel wylis baRlinjos Notonecta gendnen. (From Begon and Mortimer 1986; after Lawton et al. 1974.)

glauca-s ori saxis msxverpli izopodi Ascel-


lus aquaticus da medReuras larva Cloeon dip-
terum, maT aRmoaCines, rom mtaceblebi ufro
Warb saxeobas imaze meti porciebiT moixmardnen,
funqcionaruli reaqciebis droiTi
vidre misi (am saxeobis) gavrcelebis procentuli
masStabi
maCvenebelia (nax. 23-15). gadarTva damokidebuli
iyo garkveulwilad izopodze warmatebuli Tav- funqcionaluri reaqciebis modelebs, romlebic
dasxmis cvlilebaze, rogorc maTi SedarebiTi Cven axlaxans warmogidgineT, ewodebaT diferen-
simWidrovis funqciaze. rodesac wylis baRlin- cialuri funqcionaluri reaqciebis modelebi,
joebi iSviaTad xvdebodnen izopodebs 10%-ze radgan isini asaxaven mtacebelTa moxmarebis my-
naklebi Tavdasxma gamodga warmatebuli. maRal isier temps, rogorc msxverplTa simWidrovis
simWidroveebze da Sedegad SexvedraTa maRali funqcias (sityva ,,diferencialuri gamoiyeneba
albaTobisas Tavdasxmis warmateba gaizarda aRricxvis saxiT imisTvis, rom asaxos myisieri
daaxloebiT 30%-mde (ix. aseve Cornell and Pimen- tempi). magram mtaceblis kveba ar mimdinareobs
tel 1978). myisierad. nacvlad amisa, kvebis procesi SeiZle-
gadarTvis Sedegebi msxverpli-mtaceblis ba gagrZeldes saaTobiT, xandaxan dReobiTac ki.
dinamikis stabilurobisTvis detalurad iqna Tu mtaceblis funqcionaluri reaqcia izomeba
ganxiluli murdokisa da oatenis (1975; Oaten and mTliani safuraJo raundis ganmavlobaSi mas ewo-
Murdoch 1975) mier. mudmivi drois modelebis gam- deba integrirebuli funqcionaluri reaqcia.
oyenebiT maT aRmoaCines, rom gadarTvis III tipis aRricxvis mixedviT, es iqneba diferencialuri
reaqciis maxasiaTebels SeeZlo moexdina mtaceb- reaqciis integrali, gamravlebuli kvebis (fu-
lisa da msxverpli populaciebis stabilizireba. raJuli) procesisTvis saWiro drois periodze
Tumca haselma da kominsma (1978) aRniSnes, rom (po). TiToeuli mtacebeli dgas im drois arCeva-
gadarTva ar warmoSobs igive efeqts diskretuli nis winaSe, romelic unda daxarjos man furaJire-
drois gansxvavebiTi gantolebis modelebSi im baSi da ramdeni dro unda daxarjos sxva ramis
damTrgunavi droiTi Seferxebis gamo, romelsac keTebaSi, rogoricaa Zili an partnioris Zieba.
adgili aqvs mtacebelTa reaqciaSi msxverpli optimaluri funqcionaluri reaqcia aris dife-
populaciis simWidroveze. rencialuri, drois mixedviT integrirebuli
554

funqcionaluri reaqcia, romelic daxarjulia akrze 10 wyvilTan SedarebiT Cveulebrivi wlebis


furaJirebaSi da sxva saqmianobebSi (Mitchell and ganmavlobaSi (Morris et al. 1958). populaciis es qce-
Brown 1990, Morgan et al. 1997). integrirebuli da va cxadad gviCvenebs, Tu rogor SeiZleba isarge-
optimaluri funqcionaluri reaqciebi moicaven blos mtacebelma msxverplis siWarbis mozaikis
met biologiur realizms, vidre ufro marti- SecvliT.
vi funqcionaluri reaqcia da amrigad bunebas mwvane foTolWamiebis muxluxoebis kvlevaSi
ufro zustad asaxaven. manitobas tamarakis WaobebSi buknerma da tar-
nokma (1965) aRmoaCines, rom im dros, rodesac fr-
inveli mtaceblebi ufro Warbad iyvnen foTol-
23.6 mtacebelTa populacias zrdiTa Wamiebis maRali simWidrovis arealebSi, isini
da migraciiT SeuZlia sapasuxo reaq- ufro mcire raodenobiT moixmardnen maT aq, vi-
cia misces msxverplTa simWidrovis dre arealebSi foTliWamiebis dabali simWidro-
zrdaze viT. maSin, roca foTliWamiebis raodenobis zrda
meryeobda sammag cifrebSi, frinvelebis ricxo-
rogorc Cven wina nawilSi vnaxeT, individualur brivi reaqciebma gamoiwvies mxolod populaciis
mtaceblebs SeuZliaT, gazardon msxverplis zomis gaormageba. amrigad, maSin, rodesac SeW-
moxmareba mxolod danayrebamde. Tumca mtace- mul iqna larvebis 6% da zrdasruli foTolWa-
blebma SeiZleba moaxdinon reagireba msxverplis miebis 65% dabali populaciis simWidrovis erT
siWarbeze TavianTi raodenobis zrdiT, iqneba arealSi, iq, sadac es mwerebi 50-jer ufro Warbad
es imigraciis, Tu populaciis gamravlebis saSu- moipovebodnen, mxolod 0,5% da 6% moixmareboda
alebiT, rac erTad Seadgens ricxobriv reaqcias. (ix. aseve Crawford and Jennings 1989).
mtacebelTa umravlesobis populaciebi nela buebi da mtacebeli frinvelebi xSirad av-
izrdeba, gansakuTrebiT rodesac mtaceblis re- lenen Zlier ricxobriv reaqcias TavianTi msx-
produqciuli potenciali gacilebiT naklebia verplis ciklebTan (Korpimki and Norrdhal 1991,
msxverplisaze, misi sicocxlis xangrZlivoba ki Korpimki 1992, Rohner 1996). sami mtacebeli fr-
meti. garSemo arealebidan imigracia mniSvnelo- inveli: saSualo (Stercorarius pomarinus), Te-
van Senatans akeTebs mobiluri mtaceblebis Tri bu (Nyctea scandiaca) da Waobis bu (Asio flam-
ricxobriv reaqciaSi, rasac SeuZlia SeZlebi- meus), TiToeuli sxvadasxvagvarad reagirebda
sdagvarad Sekribos isini iq, sadac resursebi arqtikuli tundris binadari lemingis cvalebad
Warbadaa. tyis wablis mReria, mcire mweriWamia simWidroveebze (cxrili 23-2). lemingis popula-
frinveli Crdilo-dasavleT amerikaSi, avlens ciebi aviTareben did fluqtuaciebs. maRali da
amgvar qcevas naZvis kvirtiWamia CrCilis mux- dabali wertilebi populaciaTa ciklSi SeiZleba
luxoebis perioduli momravlebis dros. mom- 100-magad gansxvavdebodnen. barouSi, aliaskas
ravlebis wlebis ganmavlobaSi erT garkveul ar- Stati, 1951 wlis zafxulis ganmavlobaSi, rode-
ealSi mReriaTa simWidrovem SeiZleba miaRwios sac lemingebi iSviaTni iyvnen, arc erTi mtacebe-
120 wyvils yovel 100 akr farTobze, TiToeul 100 li frinveli ar gamravlda. Waobis buebi am adgi-

cxrili 23-2 mtacebeli frinvelebis reaqciebi yavisferi lemingebis sxvadasxva


simWidroveebze barous maxloblad, aliaskas StatSi.

1957 1952 1953

yavisferi lemingi
15 15 20 70 80
(individebi TiTo akrze)
ar aris xSiri, gamravlebadi wyvilebi gamravlebadi wyvilebi
saSualo pomarini
araviTari gamravleba 4 mili_2 18 mili_2
gamravlebadi wyvilebi
iSviaTi, araviTari gamravlebadi wyvilebi 0,2 0,5 mili_2,
TeTri bu
gamravleba 0,2 0,5 mili_2 mcire aragamravlebadi
individebi
erTi Canaweri
Waobis bu ar aris saxeze gamravlebadi wyvilebi
3 4 mili_2
(From Pitelka et al. 1955.)
555

SezRudvas iseTi martivi mtacebeli-msxverplis


modelebisa, rogoricaa lotka-volteras mod-
20
eli. amgvari SezRudva gansakuTrebiT TvalSi-
15 20 sacemi xdeba, rodesac saWiroa zusti winaswari
10 varaudi. modelebSi CarTul iqna biologiuri
10 realobis mravali garTuleba da aseve Seswav-
25
lil iqna maTi wvlili mtacebeli-msxverplis
5 2.5
1.0 populaciebis stabilurobaSi (May 1975b, Hassell
0.0 1978, Arditi and Saiah 1992, Berryman 1992). magram Cven
0
SegviZlia, mivaRwioT igive mizans da Tavi ava-
ridoT rTul maTematikas ori grafikuli mod-
78 80 82 84 86 88 90 92 elis gamoyenebiT. erTi maTgani dafuZnebulia
mtaceblisa da msxverplis izoklinebis modifi-
kaciebze, romelic gamosaxulia maTi saerTo si-
nax. 23-16 virjiniuli Wotis ricxobrivi reaqcia (Bubo vir-
Warbis grafikze (magaliTad, ix. nax. 23-7). meore,
ginianus) kanadaSi, romelic ikvebeba TeTri kurdRlebiT (Lepus
romelsac Cven pirvels ganvixilavT, emyareba
americanus). TeTri kurdRlis populaciam piks (isrebi) orjer
miaRwia kvlevis mimdinareobisas. TiToeulma pikma gamoiwvia funqcionaluri reaqciis koncefcias.
ufro meti axalSobili Wotis gaCena da ufro maRali axalagz- gaixseneT mtacebeli-msxerpli sistemebis
rda: zrdasruli Sefardeba Wotebis populaciaSi. lotka-volteras modelis Cveni grafikuli ga-
(From Rohner 1996.) mosaxuleba, romelic Cven warmogidgineT mtace-
blis (P) da msxverplis (H) populaciis zomebiT
SemosazRvrul sivrceSi (ix. nax. 23-5 da 23-6). nax.
23-5-Si mtaceblis izoklini warmodgenili iyo
rogorc vertikaluri xazi gavlebuli H-RerZidan
las saerTod ar gamoCenilan. momdevno zafxulis
zemoT, xolo msxverplis izoklini warmodge-
ganmavlobaSi, romlis drosac lemingebis zom-
nili iyo rogorc horizontaluri xazi gavle-
ieri simWidrove iyo saxeze, rogorc saSualo, ise
buli P-RerZidan. am xazebis buneba gamowveulia
TeTri buebi gamravldnen, magram Waobis buebi
im faqtidan, rom rogorc , ise konstante-
amjeradac ar gamoCenilan. 1953 wels, lemingebi-
bia lotka-volteras modelSi. es izoklinebi
sTvis es weli siWarbis piks warmoadgenda, yvela
iwveven neitralur wonasworobas. Cven ukve mi-
saxeobis mtacebeli frinveli gamravlda. sa-
ganiSneT SesaZleblobaze, rom es xazebi SeiZleba
Sualoebi oTxjer ufro Warbni iyvnen 1953 wels
zedmetad martivi iyos imisTvis, rom gamosaxos
1952 welTan SedarebiT, avlendnen ra Zlieri
bunebrivi samyaros SemTxveva da qvemoT Cven
ricxovriv reaqcias. maTgan gansxvavebiT, TeTri
ganvixilavT ramdenime pirobas, romlebsac Seu-
buebis simWidrove ar gazrdila, Tumca TiToeu-
ZliaT, gamoiwvion sxvadasxva zomisa da orien-
li wyvili ufro met naSiers aCenda. maSin, rode-
taciis izoklinebi. magram modiT, jer xelaxla
sac TeTri buebis budeebi 2-4-mde kvercxs Seicav-
gadavxedoT ZiriTad lotka-volteras gamosax-
da lemingebis zomieri siWarbis wlebSi, 1953 wels
ulebas imisTvis, rom movipovoT garkveuli Se-
budeebSi dadebul iqna 12-mde odenobis kvercxi.
faseba izoklinebis gadajgufebaze.
kanadaSi Tavisi sayvareli msxverplis, TeTri
ganvixiloT nax. 23-17, romelsac aqvs oTxi
kurdRlis (Lepus americanus) 10 wlian populacia-
paneli. paneli (b) aris nax. 23-6-is xelaxali ga-
Ta ciklze virjiniuli Wotis ricxovrivi reaq-
mosaxuleba, romelic gviCvenebs vertikalur da
ciis Sesaxeb damTavrebulma kvlevam gamoavlina
horizontalur izoklinebs da Semajamebel veq-
zrda, rogorc axalgazrda Wotebis ricxvSi, ise
torebs oTxi wertilisTvis. am SemTxvevaSi veq-
axalgazrdebis zrdasrul WotebTan SefardebaSi
torebi gviCveneben saaTis isris sawinaaRmdego
TeTri kurdRlebis populaciis sididis wlebSi
traeqtorias da neitralur wonasworobas. ro-
(Rohner 1996) (nax. 23-16).
gor moaxdenda gavlenas cvlileba izoklinebis
orientaciaSi sistemis stabilurobaze? rodesac
vabrunebT izoklinebs ( , ) wertilis garSemo A,
23.7 mtacebeli-msxverplis sis- B, C da D wertilebis uwindel mgomareobaSi Senar-
temebSi stabilurobis porobebs Cunebisas izoklinebTan mimarTebaSi, daakvir-
gviCvenebs grafikuli analizebi diT, Tu ra emarTebaT am wertilebSi Semajamebel
mtaceblebis funqcionaluri da ricxobrivi veqtorebs. paneli (a) gviCvenebs erT meoTxedze
reaqciebis kvlevebi, iseve rogorc msxverpli Semotrialebas veqtorebisa saaTis isris sapir-
populaciebis dinamika gviCvenebs biologiur ispiro mimarTulebiT da gadaadgilebul werti-
556

P P P
D H
D A D
C
C
D A H P
B C
A A H
P
H D B C
P P B

H H H
H
(a) (b) (c) (d)

nax. 23-17 lotka-volteras modelSi P da H RerZebTan mimarTebaSi mtacebeli da msxverpli izoklinebis orientaciis cvlilebis
efeqti. (a) izoklinebi trialdebian erTi meoTxediT saaTis isris sapirispiro mimarTulebiT, rac iwvevs sistemis destabilizacias.
(b) modelis ZiriTadi pirobebi, romelic neitralur wonasworobas iwvevs. (c) erT-meoTxediT saaTis isris mimarTulebiT Setriale-
ba. (d) naxevarze saaTis mimarTulebiT Sebruneba. orive saaTis isris mimarTulebiT Setrialeba iwvevs sistemis stabilizacias. A, B
, C da D wertilebi igive poziciaSi narCundebian izoklinebTan mimarTebaSi rotaciis ganmavlobaSi. Semajamebeli veqtori SeiZleba
Seicvalos brunvasTan erTad. (ix. nax. 23-6.)

lebs. SeadareT, Tu ra xdeba A wertilSi brunvamde ris mimarTulebiT. Semajamebeli veqtorebi axla
da mis Semdeg. gadatrialebamde (b) panelSi A wer- pirdapir izoklinebisken miuTiTeben, rac aRniS-
tili mdebareobs poziciaSi, sadac mtaceblis navs imas, rom traeqtoria stabiluri iqneba. naxe-
zrdis tempi uaryofiTia (H< ), xolo msxver- vari bruni saaTis isris mimarTulebiT (d) panelSi
plis zrdis tempi dadebiTi (P< ). mtaceblisa gvaZlevs SemTxvevas, sadac iwvevs yvelaze stabi-
da msxverplis populaciaSi cvlilebis mimar- lur mdgomareobas, sadac traeqtoriebi pirda-
Tuleba mocemulia P-s da H RerZebis paraleluri pir miuTiTebs ( , ) wertilisken. am savarjiSos
mwvane veqtorebiT. Semajamebeli veqtori (Savi) mizani aris imis xazgasma, rom iseT modelebSi,
mimarTulia qvemoT da marjvniv, rac aRniSnavs rogoricaa lotka-voletras gantolebebi, izo-
mtaceblis populaciis zogad klebas da zrdas klinebis orientacia msxverplis da mtacebelis
msxverplis populaciaSi. (a) panelSi A wertilis siWarbesTan mimarTebaSi gansazRvravs sistemis
SedarebiTi pozicia mtaceblisa da msxverplis stabilurobis xarisxs. axla modiT, ganvixiloT
izoklinebTan mimarTebaSi igive rCeba da am- garkveuli biologiuri pirobebi, romlebmac
rigad, rCeba mwvane veqtorebi, romlebic aRniS- SeiZleba gamoiwvios izoklinebi, romlebic gan-
naven zrdis tendenciebs. magram axal konfigu- sxvavdebian lotka-volteras modelis martivi
raciaSi Semajamebeli veqtorebi aRniSnaven, rom vertikaluri da horizontaluri xazebisgan.
traeqtoriebi Seejaxebian erT-erT RerZs da am-
rigad, moaxdenen sistemis destabilizacias. xri-
ki RerZebis gadatrialebis efeqtis gagebisTvis logistikuri TviTSezRudvis
aris imis gacnobiereba, rom manam sanam A wertili efeqti
rCeba igive SedarebiT poziciaSi izoklinebTan
mTeli rigi ekologebisa miiCneven, rom lotka-
mimarTebaSi, mwvane veqtorebi darCebian H da P Re-
volteras modelisTvis biologiuri realizmis
rZebis paraleluri. amrigad, RerZebis saaTis
Sematebis erTi saSualeba aris simWidroveze
isris sapirispiro mimarTulebiT gadatrialeba
damokidebuli elementis Semoyvana, romelic
sistemis destabilizacias axdens.
zRudavs mtaceblis an msxverplis populaciis
rodesac RerZebs atrialeben saaTis isris
zrdas (Berryman 1992). magaliTad, msxverplTa
mimarTulebiT, miiRweva stabiluroba. (c) paneli
gantoleba (23-1)-Si, Cven SegviZlia, gavamravloT
gviCvenebs erT meoTxedze Setrialebas saaTis is-
termini (1 H/K), sadac K aris msxverplis gadatan-
557

iTi SesaZlebloba, msxverplis zrdis tempze (rH) fardebaze damokidebuli modelebi (Berryman
raTa miviRoT Semdegi gantoleba: 1992, Ginzburg and Akakaya 1992, Arditi and Saiah 1992,
Gutierrez 1992, Slobodkin 1992). am gantolebaSi H-is
dH H
= rH 1 pHP . ZiebiT, Cven viRebT = cp, rac imas aRniSnavs, rom
dt K
msxverplis wonasworoba xazovnad izrdeba mta-
am gantolebis nulTan gatolebiT da wonas- ceblis simWidrovis zrdasTan erTad. rodesac
woreobrivi sididis P-s ZiebiT (is. nawili 23.2), mtaceblis es gantoleba gamoiyeneba msxverplis
Cven viRebT, rom = r/p(1 H/K).am formulirebaSi, horizontalur izoklinebTan, sistema arasta-
wonasworobis sidide msxverpli populaciis H biluria. Tumca rodesac orive zemoTxsenebuli
simWidrovis Semcirebadi funqciaa. es SemTxveva gantolebaa CarTuli, Sedegad viRebT stabilur
asaxulia nax. 23-18a-Si. TviTSezRudva msxverp- pirobebs (nax. 23-18b).
lis populaciaSi iwvevs sistemis stabilurobas. logistikuri TviTSezRudvis elementi msx-
logistikuri TviTSezRudva SeiZleba aseve verplis gantolebaSi (23-8) saSualebas aZlevs
iqnas CarTuli mtaceblis gantolebaSi. lislim msxverplis izoklins, Semcirdes msxverplis
(1948) SemogvTavaza Semdegi gantoleba mtace- populaciis zomasTan erTad. anu, msxverplis
belTa gantolebidan: raodenobis klebasTan erTad msxverplis wonas-
woreobrivi ricxvi mcirdeba. logistikuri
dH cP
= pHP 1 elementis CarTva mtaceblis gantoleba (23-9)-Si
dt H
aseve iwvevs mtacebelTa gadaxril izoklinebs,
warmoadgens ra dadebiT reaqcias mtaceblis
sadac c aris msxverplis is raodenoba, romelic
populaciaSi msxverplis zrdaze. mtaceblisa da
sWirdeba erT mtacebels imisTvis, rom Seinaxos
msxverplis gadaxrili izoklinebi biologiurad
Tavisi Tavi da warmoSvas naSierebi. am gantole-
ufro logikuria. metic, modeli iwvevs stabilur
bas aqvs msxverplis da mtaceblis Sefardebis
wonasworobas, rogorc es zemoT iqna naCvenebi.
(P/H) produqtis (PH) magivrad gamoyenebis uni-
kaluri Tviseba. amgvar modelebs ewodebaT Se-

P P
D

A nax. 23-18 lotka-volt-


H
eras mtacebeli-msxverplis
modeli. Semajamebeli veq-
P B torebi oTxi sxvadasxva
wertilisTvis naCvenebia
H H marcxniv da SesaZlo traeq-
toria naCvenebia marjvniv.
(a) modeli, romelSic ad-
gili aqvs TviTSezRudvas
P
msxverplis zrdis tempSi. es
D iwvevs msxverplis izoklins,
romelic ixreba marjvni-
dan (msxverplis dabali sim-
A C Widrove) marjvniv (msxver-
plis maRali simWidrove).
sistema stabiluria manam,
sanam H SedarebiT stabi-
luria. (b) modeli, romelSic
B
adgili aqvs rogorc msxver-
plis, ise mtaceblis popu-
laciaTa TviTSEzRudvas. es
H H
sistema stabiluria.
558

arasworxazovani izoklinebi (K), romelic ganisazRvreba sakvebisa da sxva


resursebis xelmisawvdomobiT. Sedegad, msxver-
maiql l. rizencvaigma da robert h. makarturma
plis izoklini qvemoT aris mimarTuli H-RerZis
(1963) gviCvenes, rom garkveulma biologiurma
mimarT msxverplis ricxvis zrdasTan erTad,
mosazrebebma SeiZleba Secvalon ara mxolod
kveTs ra RerZs K wertilSi. es Sesworeba naCvenebia
izoklinebis orientacia RerZebTan mimarTe-
nax. 23-19b-Si. es modeli mihyveba populaciis lo-
baSi, rogorc es zemoT vnaxeT, aramed aseve maTi
gistikuri zrdis magaliTs. is ekvivalenturia
formac. izoklinebis formis Secvlam SeiZleba
msxverplis RerZis saaTis isris mimarTulebiT
Secvalos sistemis stabilurobac. jer modiT,
gadatrialebisa, rogorc es naCvenebia A wertil-
msxverplis biologia ganvixiloT. mtaceblebis
isTvis orientaciis SecvliT da Sesabamisad, mas
ararasebobis pirobebSi msxverplis popula-
stabilizaciis efeqti aqvs.
cias zRudavs garemos gadataniTi SesaZlebloba
ori sapirispiro faqtori msxverplis izo-

P P
B

A
C

H K H
msxverplis populacia msxverplis populacia
(a)
(b)
P P

K H K H
msxverplis populacia msxverplis populacia
(c) (d)

nax. 23-19 msxverplis izoklinis SesaZlo konfiguraciebi, imisTvis, rom SeiZinos meti biologiuri
realizmi. (a) lotka-volteras ZiriTadi modeli vertikaluri mtaceblis da horizontaluri msxverplis
izoklinebiT. (b) mtaceblis dabali simWidrovisas msxverpli populacia SeiZleba SezRuduli iyos Tavisi
sakuTari simWidroviT, rac iwvevs izoklinebis daxras H-RerZis mimarT, modis ra masTan SexebaSi gadataniTi
SesaZleblobis K wertilSi. es izoklinis saaTis isris mimarTulebiT gadatrialebis ekvivalenturia da amrigad,
mas mastabilizirebeli efeqti aqvs. (c) msxverpli populacia SeiZleba SezRudul iqnas msxverpli populaciis
dabali simWidroviT populaciaSi axali individebis SezRuduli matebis gamo, rac warmodgenilia msxverplis
izoklinis daxriT H-RerZis mimarT msxverplis dabali simWidroveebisas. es saaTis isris sapirispiro mimar-
TulebiT gadatrialebis ekvivalenturia. (d) mtaceblebs uWirT msxverplis moZebna, rodesac msxverpli dabali
simWidroviT moipoveba da amrigad isini aRweven maRal doneebs msxverplis populaciis zomaze gavlenis moxde-
nis gareSe. es xdeba mocemuli dabali simWidrovisas msxverplis izoklinebis zemoT atrialebiT. rac ekvivalen-
turia izoklinis saaTis isris mimarTulebiT motrialebis (stabilizacia).
559

klinebs qmnis dabali simWidrovisas. erTis saaTis isris mimarTulebiT (nax. 23-10b). metic,
mxriv, msxverplis mcire populaciebs SeuZlia, ufro maRali socialuri monawileoba mtaceb-
asazrdoos ufro naklebi mtaceblebi, vidre lebs Soris (teritoriuloba, magaliTad) Seam-
didi populaciebi, radgan mcire populaciebSi cirebda efeqturobas, romliTac isini moixmaren
matebis tempi dabalia. rogorc rozencvaigma msxverpl resursebs da gadaxrida mtacebelTa
(1969) aRniSna, es aZlevs msxverplTa izoklinebs izoklinebs kidev ufro marjvniv. xelsayreli
damaxasiaTebel kuzian formas, sadac xazi mimar- gasamravlebeli adgilebis an alternatiuli
Tulia qvemoT msxverplis RerZisken rogorc da- sakvebi resursebis xelmisawvdomobas aseve Seu-
bali, ise maRali simWidroveebisas. msxverplis Zlia, SezRudos mtacebeli populaciis zoma msx-
dabali simWidrovisas msxverplis izoklinis qve- verplis siWarbisgan damoukideblad, iwvevs ra
moT H-RerZisken daxra saaTis isris sapirispiro mtaceblis izoklinis horizontalurobas msx-
mimarTulebiT Setrialebis ekvivalenturia da verpli populaciis maRali simWidrovisas.
amrigad, mas aqvs destabilizaciis efeqti (aRsan- grafikuli midgoma gviCvenebs, rom gare Sez-
iSnavia B wertilis poziciis cvlileba nax. 23-19c- Rudvis zemoqmedeba mtaceblis populaciis
Si). meores mxriv, rodesac msxverpli iSviaTia, zrdaze, msxverplisTvis samalavi adgilebis da
is Zneli aRmosaCenia, radgan sul ufro met msx- TaSesafris xelmisawvdomoba da garkveul viTa-
verpls SeuZlia, ipovos kargi samalavi. Sedegad rebaSi alternatiuli msxverplis xelmisawvdo-
mtacebloba mcirdeba da msxveplis populacias moba, yovelive es moqmedebs mtacebeli-msxverp-
ufro mWidro mtacebeli populaciis Tandas- lis interaqciis stabilizaciaze. alternatiuli
wrebiT SeuZlia SenarCundes. grafikulad es See- msxverplis gamoyeneba saSualebas aZlevs mta-
sabameb marcxniv mdebare msxverplis izoklinis ceblis populacias, gaizardos misTvis mTavari
zemoT Setrialebas (saaTis isris mimarTulebiT msxverplis saxeobis ararsebobis pirobebSi. am-
Setrialeba) (23-19d). msxverplis dabali sim- rigad, mtaceblis izoklini trialebs saaTis is-
Widrovisas izoklini zemoT Setrialdeba, Tu ris mimarTulebiT horizontaluri poziciisken,
qvemoT damokidebulia alternatiuli msxver- romel ukiduresobazec misi zrda sruliad da-
plis xelmisawvdomobaze da sabinadro garemos moukidebeli iqneba erTi tipis msxverplis sim-
heterogenulobaze, am ukanasknels Cven ufro Widrovisgan (nax. 23-20c).
detalurad qvemoT ganvixilavT. biologiuri mosazrebebi mravalmxrivad cv-
mtaceblis izoklini aseve ixreba biologi- lian mtacebeli-msxverplis sistemebis stabilu-
uri realobis wonis qveS (nax. 23-20). rodesac robas. msxverplis kuziani izoklinisTvis siste-
mtacebelTa populacia izrdeba, misi sakvebze ma stabiluria, rodesac mtaceblis izoklini
moTxovnilebac izrdeba da mtaceblebma unda mdebareobs kuzis marjvniv da arastabiluria.
daiWiron meti msxverpli imisTvis, rom mudmiv rodesac is marcxniv mdebareobs (nax. 23-21). anu,
doneze SeinarCunon TavianTi populacia. mtaceb- mtaceblis mzardi efeqturoba amcirebs sistemis
lis izoklini amitomac unda iqnas Setrialebuli efeqturobas yvela danarCenis Tanabrobis piro-

B B

H
(a) (b) (c)

nax. 23-20 mtaceblis izoklinis SesaZlo konfiguraciebi, raTa maT moicvan ufro meti biologiuri realizmi. (a) ZiriTadi
lotka-volteras modeli mtaceblis vertikaluri da msxverplis horizontaluri izoklinebiT. (b) mtaceblis izoklini SeiZleba
gadaixaros marjvniv mtacebelTa maRali simWidroveebisas mtaceblebs Soris socialuri Sejaxebebis, SezRuduli gamravlebis
adgilebis an sakvebze gazrdili moTxovnis gamo. (c) Tu mtacebeli cvlis msxverpls msxverplis dabali simWidrovisas, mtaceblis
izoklini SeiZleba TiTqmis horizontaluri gaxdes.
560

arastabiluri
nax. 23-21 (a) rodesac mtaceblis izo-
stabiluri klini ganlagebulia mrudis formis msxverp-
lis izoklinis pikis marcxena mxares sistema
arastabiluria. (b) rodesac mtaceblis izo-
klini marjvena mxaresaa da pikTan axlosaa,
sistema stabiluria.

K K

msxverplis populacia msxverplis populacia


(a) (b)

bebSi. rodesac mtaceblobis vertikaluri izo- malavebi, romlebic icaven mas populaciis Zalian
klini mrudTan axlos mdebareobs, sistemam Sei- dabali simWidrovisas, mtaceblisa da msxverplis
Zleba gamoavlinos Sinagani mastabilizirebeli izoklinebis geometrias SeuZlia, Seqmnas sta-
Tvisebebi, romlebic iwveven stabilur ukidures biluri cikli (nax. 23-22). maSin, rodesac mtace-
ciklebs (May 1972a, 1975b, Gilpin 1974). blisa da msxverplis izoklinebis interaqciam
grafikuli analizi gulisxmobs, rom biologi- SeiZleba gamoiwvios gareTspiralirebadi popu-
urad realur pirobaTa umravlesobaSi, Cven unda laciis traeqtoria, es spirali saboloo jamSi
movelodeT, rom mtaceblisa da msxverplis in- SeCerebulia TavSesafris arsebobiT an ekvival-
teraqciebi didad stabiluri iqneba. populacia- enturad msxverplis imigraciis garkveuli mud-
Ta ciklebi SeiZleba gamonakliss warmoadgendes. mivi tempis arsebobiT. msxverplis Sebrunebul
maSin, rogor SegviZlia, gamovavlinoT bunebaSi izoklinTan dapirispirebisas mtacebeli popu-
populaciaTa ciklebis farTod gavrcelebuli laciis traeqtoria eSveba mis gawvriv TiTqos is
arseboba? erTi SesaZlebloba aris, rom isini war- `usafrTxo derefani iyos, sanam mtacebli sak-
moadgenen stabilur ukidures ciklebs (stabi- marisad iSviaTi gaxdeba imisTvis, rom msxverplma
luri oscilaciebi; ix. Tavi 18). magram pirobebi, SeZlos xelaxla zrda. es gamoiwvevda stabilur
romlebic saWiroa amgvari stabiluri oscila- oscilacias, radganac miuxedavad imisa, Tu sad
ciebis SesanarCuneblad, viwrod aris SezRuduli Sexvda pirvelad usafrTxo zonas, is yovelTvis
da Zalian aris damokidebuli mtaceblisa da msx- gagrZeldeboda garkveul (A) wertilamde, sanam
verplis izoklinebis gansakuTrebul geometri- gadaeSveba axal ciklSi.
aze. magaliTad, rodesac mtacebeli efeqturia,
magram msxverpls aqvs saimedo TavSesafari da sa-

23.8 mtacebeli-msxverplis sistemebs


SeiZleba hqondeT ori stabiluri
P wonasworoba
" usafrTxo zona"

rodesac msxverplis wonasworobis izoklini


mruds warmoadgens da mtacebels SeuZlia, ga-
daerTos alternatiul msxverplze, mtaceblisa
da msxverplis wonasworobis xazebi SeiZleba ga-
A daikveTon or adgilas (nax. 23-23a). am SemTxveva-
Si wonasworobis wertili marjvena mxares sta-
biluria (ix. nax. 23-21), xolo marcxena mxares
arsebuli ki ara. marcxena wonasworobis wer-
tilTan siaxloves mtaceblisa da msxverpli
H populaciebis kombinaciebi msxverplis zrdis
regionis farglebSi, mimarTuli iqneba ufro
nax. 23-22 stabilurobis SesaZlo pirobebi meryevi mtace-
maRali, stabiluri wonasworobisken. igive kombi-
beli-msxverplis sistemebisTvis. cikli narCundeba mtaceblis
(Savi) da msxveplis izoklinebis (mwavne) gadakveTisas warmo- naciebi am regionis farglebs gareT imoZravebs
Sobili madestabilizirebad gavlenasa da `usafrTxo zonis mtaceblis RerZisken da amrigad, msxverplis
mastabilizirebel gavlenas Soris balansis saSualebiT. gamodevnisken. radganac rogorc wesi, marcxena
561

P gaixseneT, rom mtaceblis gadarTva erT-erTi


dP
=0 mizezia imisa, rom msxverplis izoklini TiTqmis
dt
horizontaluria. anu, mtacebeli populaciis
simWidrove SeiZleba iyos maRali msxverplis da-
bali simWidrovisas, radgan mtacebeli ubralod
gadaerTveba sxva tipis msxverplze. mtaceblis
gadarTvis potenciuri rolis gamo, izoklinTa
dH
=0 geometriis SeqmnaSi mtacebeli-msxverplis in-
dt
teraqciebi ganicdidnen meore saxis grafikul
H analizs, romelic dafuZnebulia funqcional-
uri reaqciis mrudze, rasac Cven SemdegSi gan-
P
dP vixilavT.
=0 modiT, axla erTi wuTiT davaneboT Tavi
dt
B C mtacebeli-msxverplis inetraqciebze fiqrs
A
mtacebeli-msxverplis populaciaTa zomebis
(sivrce gansazRvruli H da P RerZebiT) sivrceSi da
ganvixiloT urTierToba im msxverplis matebis
tempsa (tempi, romliTac msxverpli matebs in-
dividebs Tavis populacias) da im temps (anu
funqconalur reaqcias) Soris, romliTac mta-
H1 H H2
ceblebi CamoaSoreben maT populacias (nax. 23-
24). rogorc matebis tempi, ise funqconaluri
reaqcia damokidebulia msxverpli populaciis
nax. 23-23 (a) mtaceblis (Savi) da msxverplis (mwvane) popu- zomaze, ase rom, Cven vinarCunebT H-RerZs. davuS-
laciebs Soris interaqciis magaliTi, romlebsac wonasworobis
vaT, vertikaluri RerZi warmoadgens msxverpli
ori wertili aqvT, erTi stabiluri da meore arastabiluri.
(b) mtacebeli (Savi) da msxverpli (mwvane) populaciebis inter- populaciis raRac proporcias. mtaceblobis
aqciis magaliTi, romelSic arsebobs zeda da qveda stabiluri mrudi (mwvane xazi) aris mtacebeli populaciis
wonasworoba (A da C) da Sualeduri arastabiluri wertili (B). funqcionaluri da ricxobrivi reaqciebis jami.
sistema SeiZleba daxtunavdes erTi wonasworobis wertilidan mtaceblobis tempi SeiZleba dabali iyos msxver-
meoreze, Tu movlena iwvevs msxvil cvlilebas msxverplis pop- plis dabali simWidrovisas gadarTvis an iSviaTi
ulaciis zomaSi, rogorc naCvenebia Savi xazis saSualebiT, ro-
msxverplis aRmoCenis siZnelis gamo. is aseve mc-
melic aRniSnavs msxverplis zrdas H1-dan H2-mde. sistema modis
C wonasworbis gavlenis qveS.

mtacebeli

A msxverpli

wonasworobis wertilidan gamosvlisas popula-


ciebi mimarTulia misgan moSorebiT, mas arasta- C
bilurs uwodeben.
rodesac msxverpls aqvs TavSesafari da- H1 H2 H3 K
bali simWidroveebisas, im mtaceblis izoklin-
ma, romelsac hyavs alternatiuli msxverpli,
SeiZleba gadakveTos msxverplis izoklini sam
wertilSi, romelTagan ori, stabiluri wonas- nax. 23-24 mtacebloba da matebis tempebi hipoTetur
worobisaa (nax. 23-23b). amgvar SemTxvevebSi mta- mtacebeli-msxverplis sistemaSi. mwavne xazi gvaZlevs mtace-
cebeli-msxverplis sistema SeiZleba dareguli- blis kombinirebul funqcionalur da ricxobriv reaqciebs,
rac gviCvenebs msxverplis moxmarebis dabal temps (gazomilia
rebul iqnas oridan erT wertilSi da garemos
rogor moxmarebuli msxverplis populaciis proporcia)
garkveulma pirobebma SeiZleba gamoiwvion misi msxverplis dabali simWidrovisas. yvelaze maRali moxmareba
gadarTva erTi wertilidan meoreze. magaliTad, aris msxverplis saSualo simWidrovisas (H1-sa da H2-s Soris).
Tu mtacebeli-msxverplis sistema wonasworoba- msxverplis matebis tempi mtaceblis ararsebobis pirobebSi
Sia nax. 23-23b-s A wertilSi, msxvili reproduqci- mocemulia nacrisferi xazis saSualebiT. rodesac mtace-
uli namati msxverplis mier, romelmac gadaaadgi- bloba aWarbebs matebas, msxverplis populaciebi mcirdeba.
amas adgili aqvs yovelTvis, rodesac msxverpli populacia
la msxverplis populacia H1-dan H2-ze, moaqcevda
naklebia H1-ze an H2-sa da H3-s Sorisaa. A da C wertilebi stabi-
sistemas wonasworobis C wertilis gavlenis qveS.
luri wonasworobis wertilebia msxverplis populaciisTvis.
562

irdeba msxverplis maRali simWidroveebisas mta- vTqvaT, msxverpli nax. 23-24-Si naCveneb SemTx-
ceblis danayrebis da mtacebeli populaciebis vevaSi aris mniSvnelovani sasoflo sameurneo mo-
gareSe SezRudvis gamo. mtaceblobis mrudi nax. savlis paraziti da mtacebeli aris biologiuri
23-24-Si warmoadgens III tipis funqcionalur makontrolebeli piri. fermeris Tvalsazrisi-
reaqcias. matebis mrudi (nacrisferi xazi) aris dan, rac naklebi msxverplia midnorSi miT ukeTe-
msxverplis Sobadobisa da sikvdilianobis sufTa sia, maSinac ki, Tu SesaZlebelia kargi mosavlis
wvlili mtaceblebis ararsebobis pirobebSi. am- aReba parazitTa mier mcire dazianebisas, sanam
rigad, erT sul mosaxleze matebis tempi aris ziani ar aris didi. amrigad, H1-is qvemoT msxverp-
maRali, rodesac msxverpli populacia mcirea da lis done SeiZleba misaRebi iyos, ra SemTxvevaSic
nuldeba, roca populacia uaxlovdeba gadata- gadarTviTi qceva mtacebels ar Seqmnis prob-
niT SesaZleblobas. lemas. Tumca, Tu mcire raodenobis msxverplic
matebisa da mtaceblobis mrudebi nax. 23-24- ki iwvevs mniSvnelovan zians, mtacebeli albaT
Si daxazuli iqna wonasworobis sami wertilis ar aris efeqturi makontrolebeli piri, radgan
sawarmoeblad, romlebic homologiuria wonas- msxverplis dabali simWidrovisas msxverpli iz-
worobasTan nax. 23-23b-Si. yvelaze maRali da rdeba. msxverplis maRali done, rogoricaa H2-sa
yvelaze dabali wertilebi warmoadgenen stabi- da H3-s Soris arsebuli done, miuRebeli iqneba
lur wonasworobas, romlis garSemoc popula- fermerisTvis da swored amaSi aris problema am
ciebi regulirdebian. Sualeduri wonasworoba konkretul sistemasTan dakavSirebiT. mtaceble-
arastabiluria. ufro dabali wonasworobis wer- bi inarCuneben meryev kontrols msxverplis pop-
tili (A) Seesabameba SemTxvevas, sadac mtaceblebi ulaciaze A wertilSi. Tu Zlieri yinva an Semotani-
aregulireben msxverplis populacias gadatan- li daavadeba Seamcirebs mtaceblis populacias
iTi SesaZleblobidan (K) arasebiTad qvemoT. sakmarisad xangrZlivad imisTvis, rom saSuale-
wonasworobis zeda wertili (C) Seesabameba Sem- bas miscems msxverplis populacias, gaizardos
Txvevas, sadac msxverpli populacia regulird- da gascdes B wertils, msxverpli gaagrZelebs zr-
eba upirvelesad sakvebisa da sxva resursebis das zeda stabiluri wonasworobis wertilamde
xelmisawvdomobis saSualebiT. mtacebloba ax- (C), imis miuxedavad gamomjobinda mtacebeli
orcielebs mcire damTrgunvel gavlenas popu- populacia Tu ara. fermerisTvis es niSnavs, rom
laciis zomaze. mosavlis mavnebeli, romelic rogorc wesi, kon-

nax. 23-25 mtaceblobis da matebis


mrudebi mtaceblobis sxvadasxva
intensivobebze, romlebic gviCveneben
A mis gavlenas wonasworobis ricxvze.
B mtaceblobis tempi (nacrisferi xazi) kom-
binirebuli mtaceblis funqcionaluri
da ricxobrivi reaqciebis Sedegia. msxver-
plis matebis mrudi mtaceblis ararsebo-
C C
bisas warmodgenilia Savi xaziT. daCrdil-
uli arealebi gviCveneben pirobebs, sadac
K K msxverplis populaciebi izrdeba. (a)
(a) (b) mtaceblobis efeqti ar axdens gavlenas
msxverplis populaciaze manam, sanam is
rCeba gadataniTi SesaZleblobis qvemoT.
(b) nax. 23-24-Si naCvenebi SemTxveva, sadac
msxverplis moxmarebis tempi dabalia
rogorc dabali, ise maRali msxverplis
simWidroveebisas da maRalia Sualeduri
simWidrovisas. (c) msxverplis populacia
ganicdis zrdas manam, sanam is aris H1
wertils qvemoT, rac aris daaxloebiT
misi gadataniTi SesaZleblobis naxevris
toli. (d) mtaceblobis moqmedeba Zlieria
msxverplis populaciis yvela simWidro-
H1 K K visas. amgvari SemTxveva gamoiwvevda
(c) (d) msxverplis gamodevnas sistemidan.
563

troldeba da narCundeba dabal doneze mtace- mrudebSi. amgvari mosazrebebi wonasworobas Za-
blebisa da parazitebis mier, moulodnelad gax- lian naklebsavaraudos gaxdida msxverplis Su-
da saxifaTod epidemiuri. amgvari matebis Semdeg aledur simWidroveebze anu msxverplis wonas-
mtaceblebs SeuZliaT, ganaxorcielon mcire kon- worobis izoklinis mrudTan axlos.
troli mavnebelTa populaciaze, sanam garemos mZoveloba, rogorc mtacebeli-msxverplis
romeliRac kritikuli SemTxveva daiyvanda mis sistema uZlebs analizs, radgan populaciis
ricxvebs B-s qvemoT, ukan mtaceblis kontrolis efeqti gamowveuli mcenareulobis moxmarebis-
farglebSi. gan Zneli dasadgenia. noi-mairma (1975) gviCvena,
amgvari scenaris magaliTis saxiT, karvis mux- rom SesaZlebelia mcenareTa biomasis zrdas
luxoebis matebas kanadis preriul provinciebSi, SevxedoT iseve, rogorc populaciis zrdas da
rogorc wesi, 2-4 wliT win uswrebs weli, romlis amrigad, ganvsazRvroT balaxismWameli-mcenaris
zamTaric aranormalurad civia da gazafxuli stabiluri wertilebi mtacebeli-msxverplis
aranormalurad cxeli (Ives 1973). es pirobebi ar- sistemebis garfikuli analogebis gaanalize-
Rveven normalur balanss karvis muxluxosa da biT, rogorc es winaT gavakeTeT. amrigad, ze-
mis mtacebelsa da parazits Soris. invazia kon- moT gamoTqmuli mosazreba mravali stabiluri
trols eqvemdebareba ramdenime civi zamTris wertilis Sesaxeb mtacebeli-msxverplis inter-
saSualebiT, romlebic klaven karvis muxluxos aqciebSi, Tanabrad gamoiyeneba balaxismWameli-
kvercxis did umravlesobas (Witter et al. 1975). mcenaris sistemebSic.
mtacebloba-matebis diagramis gamoyenebiT
nax. 23-24-Si Cven SegviZlia ganvixiloT mtace- 23.9 mtacebeli-msxverplis sistemebi
belTa sxvadasxva donis Sedegebi mtacebeli pop- aRweven maxasiaTebel populaciaTa
ulaciis kontrolisTvis (nax. 23-25). araefeqtur Tafardobas
mtaceblebs ar SeuZliaT, areguliron msxverp-
lis populaciebi dabal simWidroveebze. isini msxverplis populaciis SesaZlebloba, asazr-
mcired Trgunaven msxverplis ricxvs, magram msx- doos mtaceblebi, varirebs simWidrovesTan er-
verpli populacia rCeba resursebis mier dadge- Tad. mcire raodenobis msxverplis populacias,
nil wonasworobis donesTan axlos (nax. 23-25a, C SeuZlia, asazrdoos mcire odenobis mtacebeli,
wertili). mtaceblis gazrdil efeqturobas msx- radgan maSin, rodesac TiToeuli msxverpli in-
verplis dabali simWidrovisas SeuZlia gamoiwvi- dividis reproduqciuli potenciali SeiZleba
os mtaceblis kontroli A wertilSi (nax. 23-25b). iyos maRali, mcire populaciis mTliani matebis
rodesac funqcionaluri da ricxobrivi tempi dabalia. msxverpli populaciebi gadata-
reaqciebi sakmarisia mtaceblebis maRali sim- niT SesaZleblobasTan axlos aseve araproduq-
Widroveebis SesanarCuneblad, mtaceblobam tiulni arian radgan, imis miuxedavad, rom msx-
SeiZleba efeqturad SezRudos msxverplis zrda verpli mravalricxovania, TiToeuli inidividis
yvela pirobebSi da wonasworeobrivi wertili reproduqciuli potenciali sastikad aris Sez-
C qreba (nax. 23-25c). sabalood, mtacebloba Ruduli Sejgufebis efeqtebiT.
SeiZleba iseTi intensiuri gaxdes msxverplis garkveul Sualedur simWidroveze msxver-
yvela simWidrovisas, rom msxverpli gadaSene- plis populaciis mTliani matebis tempi aRwevs
bamde iWmeva (nax. 23-25d; araviTari wonasworobis maqsimums (Ricker 1954, Beverton and Holt 1957, Watt
wertili). Cven SeiZleba movelodeT am SemTxve- 1968). radganac mtaceblebs SeuZlia, mTeli rigi
vas mxolod martiv laboratorul sistemebSi an msxverpli individebisa CamoaSoron populacias,
rodesac mtacebeli populacia narCundeba maRal rac wliuri matebis tempis ekvivalenturia msx-
simWidroveebze raRac alternatiuli, magram verplis populaciis zomis Semcirebis gareSe,
naklebad sasurveli msxverplis xelmisawvdo- msxverplis populaciis simWidrove, romelic
mobiT (amrigad, araviTari gadarTva). marTlac, iwvevs maqsimalur matebas, zogadad asazrdoebs
mravali ekologi momxre iyo mavneblebis para- yvelaze didi raodenobis mtaceblebs. es mosaz-
zitebisa da mtaceblebisTvis alternatiuli reba eTanxmeba msxverplis izoklinis piks mtace-
msxverplis miwodebiT biologiuri kontrolis beli-msxverplis grafikSi. matebis tempi am wer-
gaZlierebis mizniT. grafikuli mrudebi yvelaze tilSi cnobilia maqsimalurad mudmivi mogebis
nakleb savaraudod miiCneven, rom mtacebeli- saxeliT (see May et al. 1979).
msxverplis wonasworobis pozicias, aris is msx- ranCos, sanadiro frinvelebisa da cxovelebis
verplis Zalian dabal doneebze, Tu axlos maT mepatroneebi dainteresebulni arian saqonlis,
gadataniT SesaZleblobebTan, SeuZlia imoZraos irmebisa da batebis SenarCunebiT TavianT re-
ukiduresobebs SorisYmcire cvlilebebiT axlo produqciul doneebze imisTvis, rom moaxdinon
SesabamisobaSi myof mtaceblobisa da matebis adamianis survilis maqsimalizacia, moinadiros
564

cxrili 23-3 urTierToba mtaceblisa da msxverplis populaciebs Soris ramdenime adgilas.


Sefardeba mtacebel da
mtacebelTa
msxverpl
simWidrove populaciebs Soris
adgilmdebareoba mtacebeli mTavari msxverpli
(individebis
100 mili_2) raodenoba biomasa
jasperis erovnuli mgeli cxen-iremi, Savkudiani iremi 1 1 : 100 1 : 250
parki1
viskonsini2 mgeli TeTrkudiani iremi 3 1 : 300 1 : 300
isle roiali 3
mgeli amerikuli cxen-iremi 10 1 : 30 1 : 175
algonkinis parki4 mgeli karibu 10 1 : 150 1 : 150

kanaduri arqtika5 mgeli didi grZelyureba kurdReli 1.7 1 : 84 1 : 186

iuta6, aidahos pirvelyofili mTis cxen-iremi, Savkudiani iremi 28 1 : 1,000 1 : 100


areali7 lomi 7.5
ngorongoros krateri giena Cliqosnebi
440 1 : 116 1 : 524
tanzaniaSi8
nairobis parki Cliqosnebi
96 1 : 135 1 : 140
keniaSi9
aliaska10 afTari lemingebi 1 : 1,263 1 : 90

es saxeobebi maTi populaciebis Semcirebis gar- ben, Tu ara, msxverplis populaciis gamoyenebi-
eSe. Cven SeiZleba vikiTxoT, mtaceblebi gonivru- sas maqsimalurad mudmivi mogebis misaRebad,
lad axdenen TavianTi msxverplis menejments isini xSirad aRweven maxasiaTebel wonasworobas
TavianTi sakuTari populaciis gamravlebis TavianT msxverpl populaciebTan. urTierToba
maqsimalizaciisTvis Tu ara. Tu es asea, rogor mglebsa da sxvadasxva msxverpl populacias So-
warmoiSva amgvari qceva? ris ramdenime adgilas axdens am wonasworobis
teritoriul cxovelebs, romlebic gamodev- demonstrirebas sakmaod kargad (cxrili 23-3).
nian konkurentebs TavianTi sakvebi arealebidan, populaciaTa Sefardebebi da kerZod biomasaTa
SeuZliaT marTlac ganalagon TavianTi Tavi msx- Sefardebebi (mglis 1 funti msxverplis yovel
verplTan mimarTebaSi ise, rom miaRwion maqsi- 150-300 funtTan) SedarebiT mudmivia im faqtis
malur mogebas. adamianebic ar iqcevian amisgan miuxedavad, rom mglis sayvareli msxverplis
gansxvavebulad. ranCoebs swori menejmentiT _ rogorc saxeoba, ise simWidrove mniSvnelovnad
konkurentuli jgufebis gamosayofi RobeebiT, varirebs adgilmdebareobasTan erTad.
SeuZliaT miaRwion maqsimalurad mudmiv mogebas. mtacebeli-msxverplis sxvadasxva sistemas
Tumca, Zlier konkurirebad SemTxvevaSi Tevza- SeuZlia, miaRwios sxvadasxva wonasworobas. mTis
oba saerTaSoriso wylebSi amis erT-erTi maga- lomebis (kuguari) populaciis Sefardeba irmebT-
liTia, adamianTa modgmam daamtkica, rom aris an kalifroniaSi aris 1:500-600, rac ekvivalentu-
paTetikurad araSorsmWvreteli da windauxe- ria biomasis Sefardebisa 1:900, xolo eqsplua-
davi. amaze metyvelebs mravali saxeobis Tevzis taciis tempi aris mxolod 6% or sxva adgilas
da sxva saxis zRvis sakvebi produqtis dramatu- mglebis 18% da 37%-Tan SedarebiT. lomi-cxen-
lad Semcireba (Beverton and Holt 1957, Cushing 1975). iremi-Savkudiani irmis sistemas aidahoSi aqvs
veSapis populaciebis zedmetma eqspluataciam biomasis Sefardeba 1:524 da eqspluataciis tempi
aseve gamoiwvia maTi zogierTi saxeobis TiTqmis 5% cxen-iremis populaciisaTvis da 3% Savkudi-
gadaSeneba da amiT gawira veSapebze nadirobis in- ani irmis populaciisTvis. rogorc Cans, mglebi
dustria (Laws 1962, 1977, McVay 1966). TavianTi msxverplis eqspluatacias ufro efeq-
SemTxvevaTa umetesobaSi msxverpli popula- turad axorcieleben, vidre mTis lomebi. albaT
ciis eqspluataciis done ganisazRvreba mtace- maTi socialuri nadirobis Cvevis gamo.
blis monadirebis unaris SedarebiT msxverplis iq, sadac mtaceblebi ikvebebian ufro Warbi
unarTan, Tavi aaridos daWeras. orive maxasiaTe- msxverplis populaciebiT, rogoric magaliTad
beli ganviTarebulia evoluciis Sedegad. imis savanaSi, saTib miwebsa da tundraSi, mtaceblebi
miuxedavad, mtaceblebi windaxedulad moqmede- ara marto ufro mravalricxovania, aramed aseve
565

aRweven ufro maRali biomasis Sefardebebs (1:50 da msxverplis populacia narCundeba garkveul
1:150, ix. cxrili 23-3). amgvari pirobebi aZliere- doneze, msxverplis populaciis gadataniTi Ses-
ben rogorc msxverplis reproduqtiulobas, ise aZleblobis qvemoT. am SemTxvevaSi msxverplis
mtaceblis efeqturobas. didi katebi lomebi populacia verasdros aRwevs dones, romelzec
da avazebi CamoaSoreben msxverplis biomasis sakvebis SezRudva kritikulia. amitom, sakvebis
16% nairobis parkSi, kenia, sadac maTi biomasis sapovnelad sarisko qceva, romelic msxverpls
Sefardeba aris 1:140. marTlac, rogorc Cven mom- mtaceblobis didi riskis winaSe daayenebda ar
devno TavSi vnaxavT, aRmosavleT afrikuli saT- aris saxeze da yvela msxverpls Tanabari Sansi
ibi miwebis maRali produqtiuloba ekologTa aqvs iqnas daWerili mtaceblis mier. rodesac
intensiur interess iwvevs. mtaceblis mTliani reaqcia iRebs nax. 23-26b-Si
Cven kidev erTxel mivubrundebiT mtacebeli- naCveneb formas, msxverplis populacia nar-
msxverplis SifardebaTa Temas, rodesac saubari Cundeba gadataniT SesaZlebloba K-sTan axlos
gveqneba Tanasazogadoebis ekologiis Sesaxeb arsebul doneze, romelzec Sidasaxeobrivi brZo-
(ix. Tavi 22). arsebobs garkveuli azrTa dapiri- la sakvebiaTvis msxverpls Soris mniSvnelovania.
spireba Tanasazogadoebis ekologebs Soris imis am SemTxvevaSi mtaceblobis movlenebze gavlenas
Taobaze, warmoadgenen amgvari Sefardebebi Ta- axdens msxverplis mxridan gamovlenili sarisko
nasazogadoebebis struqturis mniSvnelovan qceva. mtacebeli-msxverplis interaqciis am mod-
sazoms, rogorc amas zogierTi amtkicebda, Tu els mtaceblobisadmi mgrZnobiare sakvebis hipo-
ara (Wilson 1966). Teza ewodeba (Sih 1982, Sinclair et al. 1985, McNamara
and Houston 1987, Sih and Moore 1990, Abrams 1991).
mtaceblobisadmi mgrZnobiare sakvebis hipo-
23.10 msxverplTa sarisko qcevis Teza aRiarebs kompromisul damokidebulebas
saboloo Sedegebi aisaxeba
populaciaze
aqamde Cven yuradRebas vamaxvilebdiT upirve-
lesad imaze, Tu rogor axdenen mtaceblebi gav-
lenas TavianT msxverpl populaciebze. es xa-
zgasma asaxavs mtacebeli-msxverplis, rogorc
Teoriis istoriul ganviTarebas da sul ufro
mzard dainteresebas mavneblebis biologiuri
kontroliT. magram risi swavla SegviZlia msx-
verplis perspeqtivis gaTvaliswinebiT, romelic
savaraudod damarcxebulia mtacebeli-msxverp-
lis sistemaSi? A K
(a)
warmoidgineT msxverplis populaciis gar-
Tulebuli mdgomareoba garemoSi ganadgure-
buli resursebiT. rodesac sakvebi sul ufro da
ufro iSviaTi xdeba, TiToeulma msxverplma in-
dividma meti dro unda daxarjos sakvebis ZiebaSi
da es SeiZleba niSnavdes mtaceblisTvis ufro
xangrZlivad TvalSisacemad yofnas da amrigad,
daWeris met risks. amgvar SemTxvevvaSi mtaceb-
lis maregulirebeli efeqti msxverplis popu-
laciaze SeiZleba gaZlierebul iqnas msxverplis C K
sarisko qcevis gazrdis Sedegad. es SemTxveva
aRbeWdilia nax. 23-26-Si, romelSic msxverplis (b)
matebis tempi da msxverpli populaciis sim- nax. 23-26 mtaceblis mTliani reaqciis (nacrisferi) efeqti
Widrove naCvenebia mtaceblis mTliani reaqciis msxverplis wonasworeobriv simWidroveze Teoriul mtacebe-
mrudTan erTad. (mtaceblis mTliani reaqcia li-msxverplis sistemaSi. rogorc mtaceblis mTliani reaqcia,

aris funqcionaluri da ricxobrivi reaqciebis ise msxverplis mateba simWidrovezea damokidebuli (mwvane). (a)
mtaceblis populacia Zlier aris damokidebuli msxverplis
produqti da dayvanilia grafikze rogorc msx-
doneebze da amrigad msxverpli narCundeba K-s sakmaod qvemoT
verplis erT sul mosaxleze sikvdilianoba.)
(A wertili). (b) mtacebeli populacia naklebad aris damokide-
nax. 23-26a-Si mtaceblis mTliani reaqcia Zlier
buli msxverplis doneebze da msxverplis populacia stabi-
aris damokidebuli msxverplis simWidroveze
lizdeba K wertilTan axlos (C wertili).
566

mtaceblis kbilisa da klanWisTvis Tavis aridebis li cxovelebi saukeTeso formaSi arian, bune-
saWiroebasa da sakvebiT SezRudul garemoSi sak- brivi mizezebiT an SimSiliT mkvdari msxverpli
marisi sakvebis mopovebis saWiroebas Soris. hipo- uares formaSia da mtaceblebis mier daWerili
Teza xazs usvams im ideas, romlis Tanaxmadac cxovelebi ki sadRac SuaSi (Clark 1994, Sinclair and
mtacebloba SeiZleba ar iyos erTaderTi faqto- Arcese 1995).
ri, romelic moqmedebs msxverplis populaciis a.r.e.sinklerma britaneTis kolumbiis univer-
zomis SezRudvisTvis. Sidasaxeobrivma brzolam sitetidan da p.arqesem viskonsinis unversiteti-
sakvebis SezRudvis dros aseve SeiZleba iTamaSos dan ganaxorcieles amgvari Sedareba serengetis
mniSvnelovani roli (Sinclain and Arcese 1995). gnuebze cocxali cxovelebis sxeulis cximis
mtaceblobisadmi mgrZobiare sakvebis hipo- gazomviT, maTic, romlebic mtaceblebma mokles
Tezas, SeuZlia, daupirispirdes or sxva cnebas da maTic, romlebic sxva mizezebiT daiRupnen
msxverplis populaciis regulirebis Sesaxeb. 1968-1973 periodis ganmavlobaSi, rodesac gnuebi
pirveli, rogorc Cven ukve vaxseneT, Sidasaxe- Warbad moipovebodnen da 1977-1991 wlebis ganmav-
obrivi brZola sakvebisTvis ar iqneba umniS- lobaSi, rodesac sakvebi SemzRudavi faqtori iyo
vnelovanesi faqtori msxverplis populaciaSi, (Sinclair and Arcese 1995). sxeulis mdgomareoba
Tu mtaceblobis zewola sakmarisad Zlieria im- ganisazRvreboda vizualurad barZayis Zvlis
isTvis, rom SeinarCunos msxverplis doneebi im tvinis cximis mdgomareobis gansazRvriT. Zvlis
dones qvemoT, sanam sakvebi SemzRudavi faqtori tvini klasificirdeboda kategoriebad, ro-
gaxdeba (nax. 23-26a). amgvar SemTxvevebSi amboben, gorc myari TeTri cximi, gaumWvirvali Jelati-
rom msxverpli aris mtaceblis martivi regula- nisebri an naxevrad gamWvirvale Jelatinisebri.
ciis qveS. am tipis interaqcia aris aqamde am TavSi cxovelebi pirvel an meore kategoriaSi miCneul-
ganxiluli modelebis umravlesobis Tviseba. ni iyvnen karg pirobebSi myofebad maSin, rodesac
konkurencia msxverpls Soris aseve SeiZleba iq- cxovelebi naxevrad gamWvirvale Jelatinisebri
nas SezRuduli Tu mtacebeli dominanturad cximiT cud mgomareobaSi myofebad miiCnevian. am
im msxverpls iWers, romelic yvelaze sustia an kvlevis Sedegebi mxars uWeren mtaceblobisadmi
romelic mizezTa miuxedavad, iWrebian moSiSv- mgrZnobiare hipoTezas, Tumca ara cxadad (nax.
lebul an marginalur sabinadro garemoebSi. am 23-27). cxovelebi, romlebic kvdebodnen mtace-
ideas xandaxan namatis hipoTeza ewodeba. aRsan- blobis an sxva romelime aramtacebluri mizez-
iSnavia urTierToba am ideebsa da konkurenciis iT iyvnen ufro cud formaSi, vicre cocxali
arawonasworeobriv modelebs Soris, romlebic cxovelebi rogorc SemzRudavi, ise araSemzRu-
Cven 21-e TavSi ganvixileT. davi sakvebis wlebSi. rodesac sakvebi SemzRu-
SesaZlebelia ganisazRvros, romel garkveul davi iyo, mtaceblebis mier mokluli cxovelebi,
sistemas ergeba mtaceblobisadmi mgrZnobiare rogorc wesi, ukeTes mdgomareobaSi iyvnen, vidre
sakvebis hipoTeza, mtaceblis martivi regulacia sxva mizezebiT daRupuli cxovelebi.
Tu namatis hipoTeza mtaceblebis mier mokluli
msxverplis mgomareobis SedarebiT cocxlad
darCenilebis da imaT mdgomareobasTan, vinc mta- 23.11 mtaceblisa da msxverplis an
ceblobis garda sxva raime mizeziT daiRupnen, parazitisa da mtareblis sivrciT
rogoric magaliTad SimSilia (Clark 1994, Sinclair ganlagebas SeuZlia, gavlena moaxdi-
and Arcese 1995). Tu msxverplis populacia mta- nos interaqciis stabilurobaze
ceblis martiv regulacias eqvemdebareba, maSin
mcire gansxvaveba iarsebebs cocxal da daRupul mtacebeli-msxverplis sistemebis Cveni ganxilva
msxverplebis mdgomareobas Soris, radganac msx- aqamde emyareboda mtaceblisa da msxverplis pop-
verplis populacia im doneze imyofeba, romlis ulaciebis dinamikas. mtaceblisa da msxverplis
qvemoTac SimSiloba mniSvnelovania. Tu mta- zrdis tempebi naCvenebi iyo maTi populaciebis
ceblebi ikvebebian `namati msxverpliT (isini, zomebTan SedarebiT damoukideblad, wonas-
romlebic SimSiloben, am marginalur garemoe- woreobrivi zomebis -sa da -sTan mimarTebaSi.
bSi binadroben), maSin yvela mkvdari msxverplis magram populaciis dinamikis interaqciam gare-
mdgomareoba uaresi iqneba, vidre cocxlebisa, moebiT faqtorebTan SeiZleba gavlena moaxdinos
radgan savaraudod im msxverpl cxovelebs, mtacebeli-msxverplis urTierTqmedebis sab-
romlebic iZulebiT idevnebian Ria arealebSi, oloo Sedegze. kerZod, mtaceblisa da msxver-
yvelaze metad esaWiroebaTa sakvebi. Tu mta- plis sivrcobriv gadanawilebas SeiZleba dra-
ceblobisadmi mgrZnobiare sakvebis hipoTezaa matuli efeqti hqondes imaze, SeuZlia Tu ara or
relevanturi, maSin Cven unda movelodeT md- populacias Tanaarseboboba. Cveni daintereseba
gomareobaTa ierarqiis danaxvas, sadac cocxa- mtaceblebis da maTi msxverplis, parazitoidebis
567

80 msxverpls, earsebaT populaciebis xelaxali


1968 - 1973
Sevsebis gareSe (Huffaker 1958). laqebiani tkipa
60
(Ecotetranychus sexmaculatus) iyo msxverpli,
40 meore tkipa Typhlodromus occidentalis, iyo
mtacebeli. forToxali msxverplis sakvebs war-
20
moadgenda. hufakerma moaTavsa eqsperimentuli
populaciebi `langarze, romelSic mas SeeZlo,
(a) Seecvala forToxlis raodenoba, SiSveli zeda-
piris areali da dispersia (nax. 23-18). TiToeul
langars hqonda ormoci adgili, romlebic mow-
60
1977 - 1991 yobili iyo oTx rigad, TiToSi aTi adgiliT. iq,
40 sadac forToxali ar iqna moTavsebuli, ganla-
gda daaxloebiT igive zomis rezinis burTebi.
20
forToxlis SiSveli gadaSlili arealebi icv-
leboda sxvadasxva odenobis qaRaldis dafare-
(Bb) biT, romlis kideebic cviliT iyo miwebebuli,
tkipebi rom mis qveS ar Secocebuliyvnen. SiSve-
li arealebi dayofili iyo Tanabari moculobis

nax. 23-27 gnuebis Zvlis tvinis sami kategoriis cximovani


mdgomareobis sixSireTa gadanawileba (magari TeTri cximi
[SFW], gaumWvirvali Jelatinisebri (OG), naxevrad gamWvirvale
Jelatinisebri [TG]), romlebic izomeboda (a) uxvi sakvebis
wlebSi (1968-1973) da (b) sakvebis dabali xelmisawvdomobis
wlebSi (1977-1991). cocxali cxovelebi, mtaceblebis mier
mokluli cxovelebi da sxva mizeziT daRupuli cxovelebi iqna
gamokvleuli/ SFW da OG cximis niSnebi aRniSnaven karg pirobebs
maSin, rodesac cxovelebi TG-Ti cud mdgomareobaSi iyvnen. es
Sedegebi eTanxmeba mtaceblobisadmi mgrZnobiarobis hipoTe-
zas. (From Sinclain adn Arcese 1995.)

(a)

da mtareblebis sivrcobrivi ganlagebiT momdin-


areobs ufro inteleqtualuri dainteresebidan.
mravali mtacebeli-msxverplis da parazitoidi-
mtareblis sistema, romlebic adamianebisTvis
didi mniSvnelobisaa, kerZod, sasoflo sameur-
neo sistemebisTvis, moqmedeben iseTi sivrcobri-
vi struqturis farglebSi, romlebsac adamianebi
akontroleben. iman, Tu ra gziT aris mezoblad
ganlagebuli mosavlis mindvrebi daTesili mo-
savlis brunvis gegmis Tanaxmad, SeiZleba erT-
maneTis maxloblad moaxvedros sxvadasxva saxis
naTesi da masTan asocirebuli mtacebeli da
msxverpli saxeobebi. adamianis miwis menejmenti
axocielebs struqturul cvlilebebs bunebriv (b)
populaciebSic, ramac SeiZleba gamoiwvios mta-
cebelsa da mis msxverplSi populaciis doneebis nax. 23-28 (a) erT-erTi hufakeris eqsperimentul langar-
Tagani oTxi forToxliT, romlebic naxevrad gafcqvnilia da
cvlileba.
SemTxveviTaa gadanawilebuli larnakze ormoc adgilze. sxva
q.b.hufakeri, kaliforniis universitetis danarCeni adgilebi rezinis burTebs ukaviaT. (b) TiToeuli
biologi, romelmac pirvelma gamoiyena mosav- forToxali gaxveuli iyo qaRaldSi da misi kideebi cviliT
lis mavlenebis biologiuri kontroli, ecada, iyo dawebebuli. SiSveli areali dayofili iyo danomril
ewarmoebina mozaikuri garemo laboratoriaSi, nawilebad tkipebis daTvlis gasaadvileblad. (From Huffaker
romelic saSualebas miscemda mtacebelsa da 1958; courtesy of C.B. Huffaker.)
568

danomril nawilebad, raTa xeli Seewyo tkipebis garemos kompleqsuroba da Semoitana dispersiis
daTvlisTvis. eqsperimentTa umravlesobaSi, hu- barierebi. SesaZlo sakvebis poziciebis ricxvi
fakerma daadgina populaciebi TiTo langarze 20 gaizrda 120-mde da eqvsi forToxlis ekvival-
mdedriT, Semdeg Semoyavda ori mdedri mtacebe- enturi areali gafantul iqna yvela 120 pozi-
li 11 dRis Semdeg. orive saxeoba parTenogenezu- ciaze. labirinTisebri struqtura vazelinis
rad mravldeba, mamrebi saWiro ar iyo. barierebisa moTavsebul iqna sakvebis poziciebs
rodesac marto laqebiani tkipebi iyvnen Soris, raTa Seenelebina mtaceblebis dispersia.
Semoyvanili langrebze, maTi populacia Semcir- Typhlodromus-ma unda iaros imisTvis, rom miaR-
da 5500-8000 tkipiT TiTo forToxlis arealze. wios iq, sadac midis, xolo laqebiani tkipi wnavs
rodesac mtaceblebi iqnen Semoyvanili, isini abreSumis Zafs, romelsac is paraSutiviT iyenebs,
swrafad momravldnen da male gaavles musri msx- raTa mihyves qaris qrolas. am qcevaze upirateso-
verplis mTlian populacias. rasac sul male Ta- bis mosapoveblad, hufakerma moaTavsa vertikal-
vad maTi gadaSeneba mohyva. imis miuxedavad, rom uri xis paloebi larnakebSi, romlebsac tkipebi
mtaceblebi yovelTvis gandevnidnen laqebian iyenebdnen gadasaxtomi tramplinebis saxiT Tavi-
tkipebs, forToxlis SiSveli arealebis pozi- anTi mogzaurobebisas. am mowyobilobam saboloo
cia gavlens axdenda gadaSenebis mimdinareobaze. jamSi gamoiwvia populaciis sami ciklis seriebi
rodesac forToxlis arealebi erTmaneTis axlo- 8 Tvis ganmavlobaSi (nax. 23-29). mtaceblebisa da
maxlo iqna ganlagebuli, minimumamde dadioda msxverplebis gadanawileba mudmivad varirebda,
ra daqsaqsviTi manZili sakvebis wyaroebs Soris, rodesac msxverpli, ganadgurebuli erT sakveb
msxverpli populacia maqsimums aRwevda mxolod arealSi, xelaxla kolonizdeboda TavianTi mta-
113-650 individamde da dadioda gadaSenebamde ceblebisgan erTi naxtomis moSorebiT.
23-32 dReSi eqsperimentis dawyebidan. SiSveli Tumca hufakeris mier miRweuli mtacebeli-
forToxlis igive arealebi SemTxveviT gadan- msxverplis cikli susti iyo, Cven vxedavT, rom
awilebuli ormocadgilian langarze xels uwy- xelsayreli sabinadros sivrcobrivi mozaika
obda msxverplis populaciis zrdas 2000-4000 saSualebas iZleoda mtaceblisa da msxverplis
individamde, romelic 36 dRis ganmavlobaSi nar- populaciebis stabiluri Tanaarsebobisa. ma-
Cundeboda. amrigad, msxverplis populaciebis gram rogorc Cven vnaxeT gausis eqsperimentSi
gadarCena SeiZleba gagrZelebul iqnas xelsayre- umartivesebze (ix. Tavi 21) mtacebelsa da msx-
li sabinadro garemos daSorebuli arealebis verpls aseve SeuZliaT Tanaarseboba lokalu-
SeqmniT, romlebamdec mtaceblebi nela ifanre- rad, Tu zogierTi msxverpli TavSesafars povebs
bodnen. samalav adgilebSi. da rodesac garemo iseTi
hufakerma daaskvna, rom Tu SesaZlebelia mta- kompleqsuria, rom mtaceblebs ar SeuZliaT, ad-
ceblebis dispersiis Seneleba, or saxeobas Seu- vilad ipovon iSviaTi msxverpli, SesaZlebelia
Zlia Tanaarseboba. amis misaRwevad, man gazarda stabilurobis miReva.

nax. 23-29 laqebiani tkipebis


da mtacebeli tkipa Typhlodromus-is
2,000 40 populaciaTa ciklebi laboratorul
pirobebSi. oTxkuTxedebi gviCveneben
1,000 20 tkipebis SedarebiT simWidrovebsa da
poziciebs langrebze. daCrdiluli
0 0 arealebi aRniSaven laqebiani tkipis
0 50 100 150 200 SedarebiT simWidroves, wertilebi
dReebi aRniSanaven mtacebeli tkipebis arse-
bobas. (After Huffaker 1958.)
569

23.12 metapopulaciebSi mtacebeli- mcenarismWameli tkipebis petCebisken, sadac maTi


msxverplis sistemaTa dinamikaze populaciebi farTovdeba, rodesac isini msxver-
pliT ikvebebian. amrigad, SegviZlia, gavarCioT
gavlenas axdens sivrciTi urTier-
sami saxis petCi: carieli petCebi (jer kidev
Tobebi da gadaadgilebis struqtura
dausaxlebeli/arainvazirebuli balaxis mWameli
sivrcobrivad mgrZnobiare mtacebeli-msxver- tkipas mier), msxverplis petCebi (balaxismWameli
plis modelebi moicaven sivrces, rogorc kon- tkipebi mxolod) da mtacebeli-msxverplis pet-
tinuums an rogorc xelsayreli sabinadro gare- Cebi (balaxismWameli da maTi mtacebeli tkipebi).
mos petCebis koleqcias (Levin 1978, McLaughlin and cxadia, arsebobs meoTxe tipis petCic, mxolod
Roughgarden 1993). petCebSi mowyobili mtaceblisa mtaceblebis Semcveli, romelsac Cven aq ar gan-
da msxverplis dinamika aris CvenTvis yvelaze vixilavT, radgan miCneulia, rom Tu msxverplis
saintereso. imis gacnobiereba, Tu ra axdens mta- migraciis tempi ar aris saocrad maRali (da es
cebeli-msxverplis sistemis stabilizaciasa da rogorc wesi, ase ar aris xolme balaxismWameli
destabilizacias petCebSi, sWirdeba stabilu- tkipebis SemTxvevaSi), rac awvdis mxolod mtace-
robis Taobaze Cveni mosazrebis rafinireba. gaix- blebiT Sevsebul petCebs raRac sakvebs, amgvari
seneT Cveni adreuli diskusia metapopulaciebis petCebi xanmokle iqneba.
Sesaxeb, romelSic Cven xazi gavusviT, rom petCeb- mTeli rigi urTierTmoqmedi dinamikis safuZ-
Si ganlagebuli erTeuli populaciebis dinamika velSi devs amgvari sistemebi adgilobrivi da re-
Tavs iCenda or sivrcobriv masStabze: adgilo- gionaluri stabilurobisTvis. balaxismWameli
brivi da regionaluri (ix. Tavi 17). metapopula- tkipebs aqvT tendencia, zedmeti eqspluatacia
ciis im nawilis SenarCuneba, romelic garkveul moaxdinon TaviaTi sakvebi resursebsa mtacebeli
petCs ikavebs, damokidebulia am populaciis tkipebis ararsebobisas da amrigad, msxverplis
demografiul maxasiaTeblebze (Sobadoba, petCebi SeiZleba efemeruli iyos. es SemTxveva
sikvdilianoba, imigracia, emigracia) da adgilo- SeiZleba kidev ufro gamwvavdes garemo pirobeb-
briv garemo pirobebze, romlebic SeiZleba gansx- Si maRali adgilobrivi cvlilebis arsebobisas.
vavdebodnen pirobebisgan sxva petCebSi. popula- mravali balaxismWameli tkipis dispersiis Sesa-
ciebi petCebSi SeiZleba gadaSendnen da xelaxla Zlebloba SezRudulia da amrigad, petCis kolo-
iqnen kolonizebuli sxva petCebidan dispersiis nizaciis tempi SeiZleba dabali iyos. mtacebelma
Sedegad. maSin populacia mTlianad SeiZleba sta- tkipebma unda aRmoaCinon petCebi, romlebic msx-
biluri iyos imis miuxedavad, rom misi nawilebi verpls Seicavs (arsebobs garkveuli samxilebi,
midian da modian. amrigad, Cven SegviZlia war- rom mcenare am procesSi qimiuri reaqciebiT ex-
movidginoT, rom populacias aqvs adgilobrivi mareba balaxismWamel tkipebs) da maTi eqsplua-
da regionaluri (an globaluri) stabilurobis taciis Semdeg isini miemarTebian msxverplis sxva
Tvisebebi (McLaughlin and Roughgarden 1993). petCisken. adgilobrivi gadaSenebis tempebi Sei-
petCuri mtacebeli-msxverlis sistemebi Zleba maRali iyos am faqtorebis gamo.
aseve avlenen adgilobrivi da regionaluri sta-
bilurobis Tvisebebs, magram SemTxveva cota
ufro rTuladaa, vidre erTeuli populaciis mtacebeli-msxverplis petCis
SemTxvevaSi, mtacebelisa da msxverplis qcevis dinamikis martivi lotka-volteras
komplesuri dinamikis gamo. tkipis mtacebeli- modeli
msxverplis interaqciebi gvawvdian amgvari siste-
mebis kompleqsurobis SesaniSnav magaliTs. bal- pirobebi, sadac regionaluri stabiluroba iCens
axismWameli tkipebi, rogoricaa qselis mqsoveli Tavs, SeiZleba gamovlindes mtacebeli-msxver-
tkipi, farTod gavrcelebuli mcenaris mavne- plis petCuri dinamikis lotka-volteraseuli
blebia, romlebic Tavs petCebSi iCenen, radgan modelis gamoyenebiT. Tu Cven ignonirebas ga-
mcenareebi, romliTac isini ikvebebian, rogorc vuwevT mtacebeli da msxverpli populaciebis
wesi, heterogenulad aris gadanawilebuli da dinamikas petCebs SigniT, Cven SevZlebT, Sevadgi-
aseve maTi specializebuli sakvebi Cvevebis gamo, noT martivi mtacebeli-msxverplis petCobrivi
rac iwvevs individualuri mcenaris garkveul modeli, romelic damokidebulia mtacebeli
nawilebze Sejgufebas (Sabelis et al. 1991). dispersia da msxverpli populaciebis zomaze, msxverplis
erTi mcenaridan meoreze rogorc wesi, pasiuria, mier axali petCebis kolonizaciis tempebsa da im
dakavSirebuli maRal riskebTan da SezRudulia doneze, romliTac mtaceblebi reagireben msx-
tkipis garkveuli sasicocxlo fazebisTvis. mta- verplis axal koloniebze, maT mosapoveblad
cebel tkipebs, rogorc wesi, dispersiis ufro gadaadgilebis meSveobiT. modiT, N-iT aRvniSnoT
didi SesaZleblobebi aqvT da amrigad, moZraoben msxverplis populaciis zoma, xolo M-iT mtaceb-
570

lisa. am ori, petCebSi mobinadre populaciis cv- mentebSi. TumcaRa regionalurad mtacebeli-
lilebis tempi SeiZleba warmodgenili iyos: msxverplis sistemebi narCundeba savaraudod,
dN radgan mtacebeli da msxverplis dispersiis
= aN bNM cN (23-10) xasiaTi sabinadros heterogenulobis fonis wi-
dt
da naaRmdeg qmnis mozaikas gadaSenebisa da xelaxali
kolonizaciisTvis petCebs Soris (Mclaughlin and
dN Roughgarden 1993), rogorc SemdgomSi vnaxavT.
= bNM dM,
dt am TavSi Cven ganvixileT mtaceblis da
sadac a aris koeficienti, romelic warmoad-
parazitoidebis, aseve maTi msxverplebisa da
gens temps, romliTac dispersirebadi msxverpli
mtareblebis populaciaTa dinamika. konkuren-
poulobs axal koloniebs, b aris tempi, romliT-
ciisgan gansxvavebiT, mtacebloba yovelTvis
ac mtaceblebi Sedian petCebSi da c da d aris tem-
antagonisturia da resursi CarTulia am inter-
pebi, romliTac mtaceblisa da msxverplis TviT-
aqciaSi, rogorc erT-erTi monawile msxverpli
neburi petCebi gadaSendeba (Sabelis et al. 1991). igive
an mtarebeli. momdevno TavSi, Cven ganvixilavT
midgomis gamoyenebiT, romelic Cven gamoviyeneT
interaqciaTa kidev erT wyebas momxmarebelsa da
nawil 23.3-Si, Cven SegviZlia, davadginoT dN/dt =
mtarebels Soris, balaxismWameblobasa da para-
0 da dM/dt = 0 da veZioT populaciis wonasworeo-
zitizms Soris. es interaqciebi mtaceblobis
brivi zomebi da M , romlebic Sesabamisad aris
msgavsia imiT, rom erT-erTi monawile resurss
= d/b da M = (c a)/b. Cven rom es sistema kidev
warmoadgens da urTierToba individual
ufro metad gangvexila, aRmovaCendiT, rom mta-
monawileebs Soris antagonisturia. Tumca Cven
cebeli da msxverpli populaciebis izoklinebi
vnaxavT, rom isini gansxvavdebian mniSvnelovan-
irxevian mudmiv ciklebSi neitaluri wonasworo-
wilad, romelTagan erT-erTi gansxvaveba aris
bis garSemo.
is, rom mtacebelma (balaxis mWameli an paraziti)
ufro zustad rom vTqvaT, zemoT warmodge-
SeiZleba mogeba naxos interaqciaSi resursis
nili modeli amartivebs mtacebeli-msxverpli
(mtarebeli mcenare an sxva mtarebeli) mokvlis
populaciebis kompleqsur dinamikas. individu-
gareSe.
aluri petCebis masStabiT (adgilobrivi masSta-
bi) mtaceblisa da parazitoidebis Sexvedra msx- 1. tipebis interaqciebis kvlevam marwyvis
verplebsa da mtareblebTan ufro xSirad iwveven nargavebSi da mtacebeli frinvelebis kvirti-
katastrofas msxverplisTvis (adgilobrivi ga- Wamias muxluxoebze nadirobis kvlevam gviCvena,
daSeneba), rogorc Cven vnaxeT hufakeris eqsperi- rom mtaceblebs SeuZliaT, SezRudon TavianTi
msxverpli populaciebis zoma. azuki parkosanTa

daskvna
1. marcvlis xoWos da umartivesebis kvlevebma 3. 1933 da 1935 wlebSi nikolsonma da beilim
gviCvena, rom mtaceblisa da msxverplis in- SemogvTavazes alternatiuli modelebi, rom-
teraqciebma SeiZleba gamoiwvios populaciaTa lebSic msxverplis CamoSorebis tempi mtaceblis
oscilaciebi. simWidrovis asimptotikuri funqciaa. es mod-
elebi eyrdnobian urTierTobas parazitoidebsa
2. a.j.lotkam da v.volteram 1920-ian wlebSi da mtareblebs Soris. modelis umartivesi
Seadgines mtaceblis da msxverplis dinamikis
forma winaswarmetyvelebs, rom parazitoidi-
martivi modeli, romelic winaswarmetyvelebda
mtareblis urTierToba iqneba arastabiluri
populaciaTa ciklebs. es modeli iyenebda
radgan isini ganicdian sul ufro mzard oscila-
diferencialur gantolebebs, sadac msxverp-
cias.
lis CamoSorebis tempi pirdapirproporciu-
lia mtaceblisa da msxverpli populaciebis 4. 1959 wels q.s.holingma SemoiRo funqciona-
produqtisa. modeli winaswarmetyvelebs, rom luri reaqciis koncefcia, romelic aRwerda
mtacebeli da msxverpli populaciebi imeryeve- asimptotikur urTierTobas TiTo mtaceblis
ben. radganac modeli or faqtors moicavs, rom- mier msxverplis CamoSorebis temps da msxver-
lebic gadaaadgileben mtaceblisa da msxverplis plis simWidroves Soris. aRiarebulia funq-
populaciebs saerTo wonasworobisken ( , ), cionaluri reaqciis sami ZiriTadi tipi: I tipi,
amboben, rom mas neitraluri wonasworoba aqvs. romelSic erTi mtaceblis moxmarebuli msxver-
plis raodenoba xazovnad izrdeba msxverplis
571

populaciis simWidrovesTan erTad; II tipi, gavleniT. zeda wonasworoba axlosaa mtaceblis


romelSic moxmarebuli msxverplis raodenoba ararsebobis pirobebSi msxverplis gadataniT
izrdeba Semcirebadi tempiT, sanam ar miiRw- SesaZleblobasTan.
eva raRac garkveuli danayrebis done; III tipi,
romelSic moxmarebuli msxverplis odenoba
8. msxverplis TiToeul populacias aqvs sim-
Widrove, romelzec mateba yvelaze maRalia da
nela izrdeba msxverplis dabali simWidroveebi-
romelic asazrdoebs mtacebelTa yvelaze did
sas da saboloo klebas iwyebs, rodesac miaRwevs
raodenobas. am wertilSi matebis temps ewodeba
danayrebis dones msxverplis maRali simWidro-
maqsimalurad mudmivi mogeba. rodesac erT
visas. III tipis funqcionaluri reaqciis mrudma
mtacebels SeuZlia, mTlianad akontrolos
SeiZleba gamoiwvios stabiluri regulacia msx-
msxverpli, rogorc adamanebs SeuZliaT Sinauri
verplis populaciis dabali simWidrovisas.
cxovelebis SemTxvevaSi, SesaZlebelia maqsim-
5. ricxobrivi reaqcia aRwers mtaceblis popu- alurad mudmivi mogebis miRweva. rodesac mta-
laciis reaqcias msxverplis mzard simWidroveze ceblebi konkurireben erTi da igive resursebi-
populaciis zrdiTa da imigraciiT. sTvis, moklevadiani mogebis maqsimizacia xels
uSlis maqsimalurad mudmivi mogebis miRwevas.
6. mtacebeli-msxverplis interaqciebis grafi-
kuli analizi, damokidebuli martiv mod- 9. imisTvis, rom miiRos kveba sakvebiT SezRudul
elze, magram iseTi TvisebebiT, rogoricaa SemTxvevaSi msxverpli cxovelebi eCvevian
simWidroveze damokidebuleba, msxverplis qcevebs, rac maT mtaceblobis didi riskis qveS
TavSesafari da alternatiuli msxverpli meti ayenebs da amrigad, efeqturad amateben mta-
realizmisTvis, axdenen stabilurobis piro- ceblobis zewolas, am ideas mtaceblobisadmi
bebis demonstrirebas mtacebeli-msxverplis mgrZobiare sakvebis hipoTeza ewodeba. msxver-
interaqciebSi. zogadad stabilurobas xels pli populaciebi SesaZlebelia aseve regulird-
uwyobs mtaceblis an msxverplis simWidroveze ebodnen ubralod mtaceblobis moqmedebiT an
damokidebuleba, TavSesafrebisa da samalavi msxverplis Sedasaxeobrivi brZolis SemcirebiT,
adgilebis arseboba, romelSic msxverpli mtaceblebis mier namati msxverplis moxmarebis
SeiZleba gaeqces nadirobas, mtacebelTa Semci- gamo.
rebuli efeqturoba da zog SemTxevaSi alter-
natiuli msxverplis xelmisawvdomoba. popula-
10. eqsperimentulma kvlevebma gviCvena, rom
mtacebel da msxverpl populaciebs, SeuZliaT,
ciaTa stabiluri ciklebi bunebaSi rogorc Cans,
oscilacia laboratoriaSi. q.b.hafakeris eqsper-
gamoxataven am mastabilizirebeli faqtorebis
imentebma dagvanaxa, rom populaciaTa ciklebis
balanss da populaciaTa reaqciebSi droebiTi
SenarCunebas, rogorc wesi, esaWiroeba kom-
Seferxebebis destabilizatorul gavlenas.
pleqsuri garemo, romelSic msxverpls SeuZlia
7. momxmarebeli populaciebis modelebi gu- TavSesafris povna.
lisxmoben, rom sistemas SeiZleba hqondes ori
stabilurad regulirebadi wertili, romelTa
11. mtacebeli-msxverpli sistemebis stabilu-
roba petCur garemoebSi damokidebulia petCTa
Sorisac populaciebi SeiZleba garemoe pirobe-
adgilobriv dinamikaze da rogorc mtaceblis,
bze damokidebulebiT gadaadgildebodnen. qveda
ise msxverplis dispersiis xasiaTze. parazitoi-
wonasworoba ganisazRvreba msxverpl popu-
disa da mtareblis metapopulaciebis stabilu-
laciebze mtaceblebis Zlieri damTrgunveli
roba damokidebulia difuziur dispersiaze.

savarjiSoebi
1. gansazRvreT, gamoiyeneba Tu ara mtaceblebi rom rac metia mtacebeli (P) da msxverpli (H)
an parazitebi soflis meurneobaSi mavnebelTa populaciebi, miT met moxmarebas eqneba adgili
gasakontroleblad im adgilebSi, sadac Tqven (moqmed masaTa kanoni). SegiZliaT warmoidginoT
cxovrobT. SemTxveva, sadac es ase ar iqneba? (miniSneba: war-
moidgineT specifikuri qcevebi da sivrcobrivi
2. lotka-volteras msxverpli populaciis ganlageba mtaceblebisa da msxverplisa, rogor-
zrdis gantolebaSi sikvdilianobis elementi
ic magaliTad nawil 23.4-Si ganvixileT.)
(elementi pHP [23-1] gantolebaSi) gulisxmobs,
572

3. mtacebelisa da msxverpli populaciis din- 7. holingis diskis gantoleba axdens iseTi


amika, rogorcaa aRwerili lotka-volteras SemTxvevis modelirebas, romelSic mtacebeli
modelebSi (gantolebebi [23-1] da [23-2]) gulisx- gadaadgildeba msxverplis ZiebaSi, rogorc
moben, rom efeqturoba, romliTac mtacebeli savarjiSoSi, sadac Tvalebaxveulma adamian-
iRebs msxverpls p da efeqturoba, romliTac ebma unda aRmoaCinon qaRaldis diskebi, romlis
mtacebeli gardaqmnis msxverplis energias axal- mixedviTac SeirCa gantolebas saxeli. tempi,
Sobilad a orive mudivia. imis gamoyenebiT, rac romliTac mtacebeli xvdeba msxverpls, ganisaz-
iswavleT organizmTa reaqciebis Sesaxeb fizi- Rvreba msxverpli populaciis simWidrovis da
kur da biotur garemoze (3-8 Tavebi) da Tqveni drois im odenobis mixedviT, romelic mtaceb-
zogadi codnis daxmarebiT bunebrivi samyaros els sWirdeba TiTo msxverplTan gasamklave-
Sesaxeb moamzadeT mokle esse, sadac ganixilavT blad. vTqvaT, Tqven gTxoves im cxovelisTvis
(a), Tu rogor irRveva es mosazrebebi bunebriv modelis ganviTareba, romelic furaJirebs
samyaroSi da (b) rogor SeiZleba Seicvalos garkveuli adgilidan Tavdasxmebis ganxor-
modelebis winaswarmetyveleba, Tu mosazrebebi cielebiT. anu mtacebeli tovebs Tavis pozicias,
Sesustebulia. vTqvaT, budes, midis msxverplis dasaWerad da
Tan moaqvs is budeSi, sanam SeWamdes mas. sru-
4. msxverplis gawonasworebuli simWidrove lyofilad warmoadgenda Tu ara am SemTxvevas
garkveuli mtacebeli-msxverplis interaqciaSi
diskis gantoleba? sxva ra faqtorebi unda iqnas
aris = 100 da d = 0,2, a = 0,3 da r = 0.7, ra iqneba
gaTvaliswinebuli amgvari mtaceblisTvis mod-
wonasworoba mtaceblis populaciisTvis, ? elis ganviTarebisas? (miniSneba: ix. Tavi 31.)
5. lotka-volteras modelebi (gantolebebi
[23-1] da [23-2]) wonasworeobrivi modelebia. 21-e
8. rogorc ukve vnaxeT, mtaceblebma SeiZleba
TavSi Cveni ganxilvebis da wonasworeobrivi
SezRudon msxverpli populaciebis zoma da
modelebis sisustis gaTvaliswinebiT, gansajeT,
amrigad, SeiZleba iyvnen sasargeblo mavnebelTa
rogor SeuZliaT iseT faqtorebs, rogoricaa
kontrolisas soflis meurneobaSi. Tqven rom ar-
sxvadasxva gamRizianebeli, gavlena moaxdinon
CevdeT mtacebels garkveuli sasoflo sameur-
mtacebeli-msxverplis interaqciaTa saboloo
neo mavneblis gasakontroleblad, funqcio-
Sedegze.
naluri da ricxobrivi reaqciis ra Tvisebebis
6. nikolson-beilis modeli parazitoidi-mtare- danaxvis molodini geqnebaT mtacebelSi? rogor
blis interaqciis Taobaze eyrdnoba puasonis ga- gavlenas moaxdenda wonasworobis ricxvi mtace-
nawilebas, romelic gamoyenebulia sxva ekolo- beli-msxverplis sistemaSi mtaceblis, rogorc
giur modelebSi. axseniT puasonis ganawilebis makontrolebeli agentis efeqturobaze?
sxvadasxva gamoyeneba ekologiaSi.
573

Tavi 24

balaxismWamelebi da
parazitizmi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra TvisebebiT gansxvavdeba balaxismWam- rogor zegavlenas axdens mcenareTa
eloba da parazitizmi parazitoidizmisa da gavrceleba mwerebis mier balaxis Wamaze?
mtaceblobisgan?
rogor zegavlenas axdens vegetaciis struq-
rogor axdens mcenare balaxis mWamelobis tura mcenaris mier balaxismWamelobisadmi
Sedegebis kompensirebas? mdgradobaze?

rogor cvlian balaxismWamelebi mcenaris


rogor gansxvavdeba balaxismWamelis funq-
agebulebas?
cionaluri reaqcia mtaceblebisgan?
ra aris gadaWarbebuli kompensacia da ra-
ra gansxvavebaa parazitebis pirdapir da ara-
tom aris misi arseboba saeWvo?
pirdapir gadacemas Soris?
rogori urTierTkavSiria balaxis mWame-
lebsa da mcenaris produqcias Soris?

populaciis ra raodenoba unda iyos imunize-


buli, raTa avadmyofobis gavrceleba SeCerdes?
rogor zegavlenas axdens ramdenime momx-
marebeli mcenaris moqmedebaze da populaciis ra meqanizmebi uwyobs xels avadmyofobis
dinamikaze? periodul gavrcelebas?
rogor zegavlenas axdens mcenareebze
rogor zegavlenas axdens maspinZlis mobilu-
ganviTarebis stadiaze momxdari balaxis mWam-
roba virulenturobis evoluciaze?
eloba?

w
yuradReba, populaciaTa simWidrovis nacvlad,
ina TavSi mtaceblebsa da msxverpls, aseve
individebis fiziologiur da morfologiur re-
parazitoidebsa da maT maspinZlebs Soris
agirebas daeTmoba. balaxis mWamelebisTvis Se-
urTierTqmedebis modelebi SeviswavleT, rom-
viswavliT, Tu rogor axdens mcenare nawilobri-
lebSic urTierTqmedi saxeobebis simWidrovis
vi moxmarebis kompensirebas da rogor reagireben
cvlileba gaTvaliswinebuli ar aris. amjerad
balaxismWamelebi mcenareebis xelmisawvdomobis
Cvens yuradRebas momxmareblebis sxva jgufebs,
cvlilebaze. garda amisa, parazitebisTvis avad-
kerZod balaxismWamelebsa da parazitebs mivapy-
myofobis gadacemis dinamikas SeviswavliT da gan-
robT. balaxismWameloba da parazitizmi mtace-
sakuTrebul yuradRebas imunizaciis problemas
blobisa da parazitoidizmisgan xarisxobrivad
davuTmobT. balaxismWamelebisa da parazitebis
gansxvavdeba, vinaidan individebs Soris urT-
maT maspinZlebTan urTierTqmedebas yvela indi-
ierTqmedebebi erT-erTi individis sikvdils
vidisTvis aqvs Sedegi da am Sedegebs momavalSi
yovelTvis ar iwvevs. aqedan gamomdinare, mTavari
ganvixilavT.
574

24.1 balaxismWameloba da parazitiz- balaxismWameli mcenares mTlianad moixmars da


mi kompleqsuri procesebia, romle- klavs. lemnis magvari patara zomis zRvis mcena-
reebis, diatomebis an dinoflagelatebis msgav-
bic gansxvavdebian mtaceblobisa da
si planqtonuri organizmebis moxmareba zRvis
parazitizmisgan
balaxismWamelebis mier, aseve Teslis moxmareba
balaxismWameloba momxmareblisa da resursis amgvari balaxismWamelobis magaliTebia. mtace-
urTierTqmedebis mraval saxeobas ewodeba, maT blobad sami saxis urTierTqmedeba SegviZlia mi-
Soris mcenareebis da mcenareebis nawilebis viCnioT. Teslis moxmarebas Teslis mtaceloba
moxmarebas. rodesac balaxismWameli mcenareze anu ufro zogadad TeslismWameloba ewodeba.
patara zomisaa, mcenares maspinZeli ewodeba parazitoidsa da mis maspinZels, aseve parazits an
(termin ,,maspinZels, rogorc mcenareebisTvis, balaxismWamel mwersa da maspinZels Soris axlo
aseve parazitebisTvis viyenebT). mtaceblobis kavSiri TiTqmis yovelTvis maspinZlis sikvdils
da parazitoidizmis Sedareba parazitizmsa da iwvevs.
balaxismWamelobis sxvadasxva tipTan ori kon- wina Tavidan gamomdinare, mtacebelsa da msx-
tiinuumis gaswvriv xdeba (sur. 24.1). SedarebiT verls Soris urTierTqmedebis dinamika indi-
didi zomis balaxismWamelebis, magaliTad irmis, vidualuri erTeulebiT izomeba. individual-
amerikuli cxen-iremis, antilopa gnuebis, aseve uri mtacebeli da msxverpli dabadebis Sedegad
zRvis wyalmcenareebis mWameli organizmebis populacias emateba (populaciis modelebSi N iz-
moqmedebas Zova (balaxis Wama) da kortna (fo- rdeba) da sikvdilis Sedegad akldeba (N mcirdeba).
Tlebis an ylortebis Wama) ewodeba. kaliebi da warmatebuli mtaceblobis Sedegi cxadia, msxver-
saranCebi aseve SegviZlia mZovelebad miviCnioT pli kvdeba da populaciidan gadis. mtacebeli-
(polardi). Zova mcenaris sikvdils iSviaTad msxverplis populaciis modelebis safuZveli
iwvevs. mZovelebs individualur mcenaresTan mc- dabadebisa da sikvdilis tempebia. maspinZeli
ire xnis ganmavlobaSi aqvT Sexeba, isini foTols mcenareebis da parazitebis populaciebi bal-
an balaxs wyveten, xolo mcenaris fesvebsa da axismWamelebisa da parazitebis moqmedebaze ase
ylortebs ar exebian. mwerebis balaxismWameloba naTlad ar reagirebs. balaxismWamelobam da para-
mcenaris daRupvas iSviaTad iwvevs, Tumca para- zitizma maspinZlis sikvdili SeiZleba ar gamoi-
zitebis msgavsad, mwersa da mcenares Soris ka- wvios da maspinZlis populaciis zoma ucv-
vSiri xSirad xangrZlivia. balaxis mWamelobasa leli darCeba. moxmarebis Sedegi maspinZlebis
da mtaceblobas Soris sxvaoba qreba, rodesac fiziologiur da morfologiur cvlilebebSi
gamoixateba, rac maspinZlis populaciaSi gaCe-
nis da sikvdilianobis tempze an aisaxeba an ara.
mcenare Zovis da kortnis Sedegad zogjer ax-
algazrdobis etapze gadadis da ufro energi-
ulad izrdeba. mcenaresa da balaxis mWamels,
aseve maspinZelsa da parazits Soris amgvari
urTierTqmedebebi ufro mWidroa, vidre mtaceb-
elsa da msxverpls Soris. simWidrovis evoluci-
uri Sedegi balaxismWamelebisa da parazitebis
adaptaciaa, rac maT mcenareebis, mcenareebis
nawilebis da maspinZlebis SerCevaSi exmarebaT.
wina TavebSi ukve vTqviT, rom sivrciTi din-
amika ekologiur procesebSi mniSvnelovani Zalaa
(ix. Tavebi 14, 17, 19 da 23). mtaceblebsa da para-
zitoidebze, aseve balaxis mWamelebsa da paraz-
itebze maTi maspinZlebis gavrceleba zegavlenas
sur. 24.1 momxmarebelsa da resurss Soris urTierTqmedeba
axdens. mcenareebs niadagSi aqvs fesvi gadgmuli
individualur momxmarebelsa da resurss Soris urTierTq-
medebis xangrZlivobiT an simWidroviT, aseve resursis sikvdi-
an epifitiuri mcenareebis msgavsad sxva mcena-
lis albaTobis saSualebiT SeiZleba davaxasiaToT. parazitebi reze aris mimagrebuli. aqedan gamomdinare, bal-
da fexsaxsriani balaxismWamelebi xangrZlivad moqmedeben, axismWamelebi xSirad metapopulaciebSi binad-
Tumca maspinZlis sikvdils iSviaTad iwveven. parazitoidebi roben, sadac Sesaferisi gavrcelebis arealis
maspinZlebTan aseve didi xnis ganmavlobaSi urTierTqmedeben
patara teritoriebze sasurveli mcenareebi ar
da mis sikvdils iwveven. Zovisa da kortnisas Sexeba xanmoklea
gvxvdeba. peplebi da Ramis peplebi gavrcelebu-
da mcenares an buCqs mxolod mcire nawili akldeba. mtace-
bloba SedarebiT xanmokle movlenaa, rac msxverplis sikvdils li balaxis mWamelebia (ix. sur. 1.9 da 24.6b). pepe-
iwvevs. la kargad Seswavlili saxeobaa da sivrciTi din-
575

amikis Sedegad Seqmnil evoluciur xazs kargad 24.1) (krouli 1983). nematodebis uamravi saxe-
asaxavs. miuxedavad imisa, rom monarqi peplebis oba mcenaris miwisqveSa nawilebs Wams. eqinoder-
gundebi migrireben, peplebis umetesoba vegeta- mebis da moluskebis saxeobebi, magaliTad zRvis
ciis patara teritorias ar Sordeba (zingeri da zRarbebi da lokokinebi, zRvis wyalmcenareebs
erlixi 1979, erlixi 1984). patara adgilobrivi Wamen. xavsSi mobinadre pawawina organizmebi anu
populaciebi arasakmarisi imigraciis Sedegad nelmavalebi balaxis mWamelebi arian da saWmels
xSirad qreba, Tumca zogierTi pepela auRelveb- xavsis ujredebis gamowoviT moipoveben. fexsax-
el teritoriaze gadadis da gadaSenebasa da kol- srianebis didi raodenoba aseve balaxismWamelia.
onizacias Soris balansi miiRweva. populacia kaliebi da muxluxebi foTlebs woven da albaT
metapopulaciis Skalaze arsebobas ganagrZobs. yvelas mogvismenia mebaReebis Civili sxvadasxva
adamianis mier gavrcelebis arealis dayofa an tripsebis, mcenareebis tilebis da xoWoebis Ses-
bunebrivi aRelveba gavrcelebis arealis patara axeb (sur. 24.2). kibosnairebi, magaliTad kiborCx-
teritoriebis sivrceSi ganlagebas cvlis da pep- alebi, omarebi da dafniebis magvari mcire plan-
lis populacias SesaZloa safrTxe daemuqros qtonuri formebi, aseve balaxis mWamelebi arian
(tomasi da hanski 1997). da wyalmcenareebs, fitoplanqtons da mcenareTa
parazitebis da avadmyofobis gadamtani or- nayofs Wamen. mravalfexebis ramdenime saxeoba
ganizmebis rTuli sasicocxlo ciklebi maTi mcenaris wveniT ikvebeba. mwerebSi fexsaxsriani
maspinZlebis rTuli sivrciTi dinamikiT Sei- balaxis mWamelebis didi mravalferovneba gvx-
Zleba iyos gamowveuli. parazitis garemo patara vdeba. mwerebis 26 jgufidan 8-Si anu daaxloe-
teritoriebisgan Sedgeba da TiToeuli maspinZe- biT 25%-Si balaxis mWameli saxeobebi Sedis (sur.
li individi sasurveli teritoriaa. bevri paraz- 24.3. vaisi da berenbaumi 1989). obobismagvarebis
iti sasicocxlo ciklis ganmavlobaSi ramdenime umetesoba xorcismWameli an yvelafris mWame-
maspinZels aavadebs. TiToeul maspinZels gan- lia, Tumca tkipis ramdenime saxeoba mcenareebis
sxvavebuli genetikuri Tvisebebi, fiziologia, wveniT ikvebeba. tkipebs sasoflo-sameurneo eko-
moqmedeba da morfologiuri struqtura aqvs. sistemaSi didi yuradReba eTmobaT.
ufro metic, maspinZlebi zogjer Zalian mobi- balaxismWameli saxeobebi xerxemliani cxo-
lurebi arian. paraziti maspinZelSi unda ga- velebis yvela ZiriTad klasSi gvxvdeba. TevzebSi
darCes anu adaptirdes, xolo adaptireba erTi xorcis mWamelobis Tvisebebi balaxismWamelobis
maspinZlidan meoreSi gadaadgilebisas sakmaod Tvisebebze ufro metad aris gavrcelebuli, Tum-
rTulia. soliters xerxemliani cxovelebis ca zRvis da mtknari wylis bevri saxeoba fitop-
saWmlis momnelebel sistemaSi arsebobisTvis
garkveuli morfologiuri Tvisebebi aqvs, rac
mas axali maspinZlis moZebnasa da gadaadgilebaSi
ar exmareba. parazitebs am problemis daZlevaSi
gamravlebasa da ganviTarebasTan dakavSirebuli
adaptacia exmareba. parazitis populaciis ar-
sebobisTvis am problemebis daZlevaa saWiro.
maspinZlebis mdebareobis dadgena parazitis pop-
ulaciebis amsaxvel modelebSi parazitebis mier
gamowveuli avadmyofobis dinamikasTan erTad
mniSvnelovania. endoparazitebis populacia mx-
olod erT an ramdenime maspinZelSi izrdeba, rac
parazitis populaciis dayofas da daavadebis
gamomwvevi individebis STamomavlobis popula-
ciebs Soris urTierTqmedebas iwvevs.

24.2 mcenare-balaxismWamelis inter-


aqciebi taqsonomiurad da ekologi-
urad mravalferovania
balaxismWameli organizmebi cxovelebis sul mc-
ire 10 tipSi gvxvdebian, dawyebuli erTujrediani sur. 24.2. mcenaris tili balaxismWameli mweria, romelic
diatomiebis mWameli erTujrediani amebebidan, mosavals anadgurebs da mniSvnelovani ekonomikuri ziani
damTavrebuli xerxemliani cxovelebiT (cxrili moaqvs
576

cxrili 24-1 mcenaris sxvadasxva saxis qsovilebi da maTi balaxismWamelebi

qsovili kvebis reJimi mWamelis magaliTi

foTlebi waWra Cliqosnebi, lorwovanebi, sawfly, peplebi


ConCxad qceva xoWoebi, sawfly, capsid bug
gaxvreta Ramis peplebi, grZelcxvirebi, Rorebi, lorwovanebi
gaxveva mikroqerclfrTianebi, mcenaris tilebi
Sebruneba qerclfrTianebi, sawfly
Txra mikroqerclfrTianebi, orfrTianebi
waxerxva lorwovanebi, lokokinebi
wova mcenaris tilebi, psyllid, xtuniebi, TeTrfrTianebi, tkipebi
mowyveta skvinCebi, Cliqosnebi
kvirtebi burRva apkfrTianebi, qerclfrTianebi, orfrTianebi
deformacia mcenaris tilebi, Ramis peplebi
balaxis mowyveta skvinCebi, Cliqosnebi
Reroebi burRva grZelcxvirebi, buzebi, Ramis peplebi
wova mcenaris talebi, scales, cochineal, xoWoebi
xis qerqi gvirabis gayvana xoWoebi, krazanebi
gaSiSvleba ciyvebi, iremi, Txebi, mindvris Tagvebi
wova scales, Wiebi
xe poba Taxvebi, didi zomis Cliqosnebi
gvirabis gayvana xoWoebi, krazanebi
ReWva termitebi
yvavilebi neqtaris sma Ramurebi, kolibrebi, peplebi
mtvris Wama futkrebi, peplebi, Tagvebi
yvavilsajdomis orfrTianebi, mikroqerclfrTianebi, tripsebi
Wama mikroqerclfrTianebi
Sebruneba
nayofi sargeblis momtani maimunebi, SaSvebi, Cliqosnebi, spiloebi
saziano krazanebi, Ramis peplebi, mRrRnelebi, skvinCebi, buzebi
Tesli mtacebloba iremi, ciyvebi, Tagvebi, skvinCebi, Rorebi
xvreta grZelcxvirebi, Ramis peplebi, bruchid
wova miwis baRlinjoebi
mcenaris floema mcenaris tilebi, TeTrfrTianebi, xtuniebi spittlebugs,
wveni qsilema cikadebi
ujredis Semcv- xoWoebi, xtuniebi, tkipebi, nelamavalebi
eloba
fesvebi waWra xoWoebi, buzebi, mRrRnelebi, Cliqosnebi
gvirabis gayvana nematodebi, buzebi
wova mcenaris tilebi, cikadebi, nematodebi

Galls foTlebi sifrifanafrTianebi, orfrTianebi, mcenaris tilebi,


nayofi tkipebi
ylortebi sifrifanafrTianebi
fesvebi sifrifanafrTianebi, orfrTianebi
mcenaris tilebi, grZelcxvirebi, sifrifanafrTianeb

lanqtons, wyalmcenareebs an sxva mcenareebs dominanturebi arian. mtknar wyalSi mobinarde


Wams (moili da keCi 1988). marjnis rifebis eko- balaxismWameli Tevzebidan yvelaze ufro gavr-
sistemebSi mobinadre balaxismWameli Tevzebis clebulia kobri. zRvis da xmeleTis kuebis kvebis
umetesoba mkveTri ferisaa da adamians eqmneba racionSi umetesad mcenareebi Sedis. galapago-
STabeWdileba, rom isini marjnis rifis faunaSi sis kunZulebze mobinadre xmeleTis giganturi
577

sur. 24.3. balaxismWameli


saxeobebis raodenoba mwerebis
0 1 2 3
SerCeul jgufebSi

kuebi cnobili balaxis mWamelebi arian. galapa- ben da aseve `xorcis mWamel~ taqsonebSi Semavali
gosis kunZulebze gavrcelebuli zRvis iguana ZuZumwovari cxovelebi, magaliTad giganturi
wyalmcenareebs Wams (sur. 24.4). sxva iguanebi panda (romelic mxolod bambuks Wams). primatebis
xmeleTis mcenareebis foTlebs da fesvebs Wa- umetesoba agreTve mcenareebiT ikvebeba.
men. mcenareebis mWameli frinvelebidan cnobi- mcenaris nivTierebis moxmareba ekosiste-
lia ixvi da bati, aseve TuTiyuSi da skvinCa. ko- maSi energiis dinebis mniSvnelovani procesia
librebi aseve mcenareebs, ufro konkretulad da balaxismWameloba yvelgan arsebobs. mcena-
yvavilebis neqtars Wamen. frinvelTa sxvadasxva reebsa da balaxismWamel cxovelebs Soris urT-
saxeoba kvirtebs, nayofs, Tesls da a.S. Wamen, rac ierTqmedebis buneba, aseve balaxismWamelobis
mcenaris damtvervisa da Teslis gavrcelebisT- mniSvneloba ekosistemis procesebis marTvaSi,
vis aris aucilebeli. sxvadasxva ekosistemaSi gansxvavebulia. zRvis
ZuZumwovari cxovelebis daaxloebiT nax- ekosistemebSi balaxismWameloba limpet-ebis,
evari mcenareebs Wams, xolo zogierTi saxeoba zRarbebis, kiborCxalebis an Tevzebis magvari
aqcents nayofsa da Teslze akeTebs (sauTvudi organizmebis mier makroskopuli wyalmcenaree-
1985, lindroti 1989). ZuZumwovari, balaxismWam- bis SeWmas gulisxmobs. miqceva-moqcevas zonaSi
eli cxovelebidan yvelaze ufro cnobili afri- moxvedril teritoriebze, balaxismWamelobis
kis velebSi Zoven da satelevizio arxebze albaT procesebi, balaxismWamelebze arsebuli mta-
xSirad ginaxavT mTvlemare lomis fonze balax- cebloba da garemos cvlileba, kerZod talRis
ismZoveli antilopa gnuebi da gazelebi. ZuZumw- fizikuri zemoqmedeba, wyalmcenaris gavrcele-
ovar, balaxis mWamel cxovelebSi Sedian nayofis baze zegavlenas axdens.
mWameli Ramurebi, romlebic mTvariani Rameebis mcenareebsa da balaxismWamel cxovelebs So-
ganmavlobaSi ikvebebian, aseve samxreT amerikuli ris urTierTqmedebis ramdenime saxeoba mtknari
zarmacebi, romlebic mTels dros xeebze atare- wylis tbebSi da mdinareebSi arsebobs. tbebSi
578

sur. 24.4. galapagosis kunZulebze


mobinadre zRvis iguanebi

xSirad gvxvdeba rogorc makromZovelebi, mag- amgvar balaxismWamelebs Soris yvelaze ufro
aliTad wylis vegetaciis mWameli didi kibos- sainteresoa perioduli cikada (Magicicada), rom-
magvarebi, aseve mikromZovelebi, magaliTad pa- lis ramdenime saxeoba miwis qveS Wiotis formiT
tara kibosmagvarebi, rotifer-ebi da umartivesi 13-17 wlis ganmavlobaSi binadrobs da xis fesve-
cxovelebi, romlebic makromZovelebTan erTad bidan wvens wovs. 13-17 wlis ganmavlobaSi erTx-
sxvadasxva zomis fitoplanqtoniT ikvebebian. wy- el mainc, yvela cikada sinqronulad amodis mi-
alSi CaZiruli da wyalszemoT mzardi makrofite- wis zemoT. ramdenime aTasi Wiota niadags Txris
bi tbis napirebze binadroben da maT sxvadasxva da uaxloes xeze adis, ris Semdegac mwifdeba da
organizmebi, magaliTad lokokinebi, frinvelebi, daaxloebiT 5-6 kviris ganmavlobaSi cxovrobs da
Tevzebi da zooplanqtoni Wamen (Suteni da sxvebi mravldeba. cikada kvercxs patara totebze debs,
1994). organizmebi, romlebic kldeebidan da sxva Semdeg kvercxi miwaze cviva, Wiotebi gamodian da
myari substratebidan perifitons fxeken, tyis kvlav miwaSi Cadian.
mdinareebSi Zalian gavrcelebulia (aleni 1995).
hidroptilidebis ojaxis warmomadgeneli mdina-
ris mwerebi wyalmcenareebis ujredebSi aRweven 24.3 balaxismWamelobas SeuZlia
da siTxes woven (kaminsi da klugi 1979). gamoiwvios makompensirebeli
tyis da mindvrebis msgavs ekosistemebSi, reaqciebi mcenareTagan
balaxismWameli mwerebi wlis ganmavlobaSi fo-
Tlebis daaxloebiT 10%-s moixmaren (krouli mtacebloba calmxrivi moqmedebaa: msxverpli
1989). muxluxebi yvavilebs woven da maT did zians iWmeva da mtacebeli kmayofildeba. balaxismWame-
ayeneben, xoWos zogierTi saxeoba ki Tesls Wams. loba naklebad sworxazovani movlenaa. foTlebis
soflis meurneobis ekologebisTvis mwerebis mReWavi muxluxi da fesvebidan wvenis gamomwovi
balaxismWamelobis dinamika Zalian mniSvnelova- nematoda mcenares ki ar klavs, aramed ubralod
nia. parazit mwerebs yovelwliurad uzarmazari reagirebas iwvevs, rac balaxis mWamelis mier miy-
ekonomikuri ziani moaqvT, xolo wyalmcenaree- enebul zarals akompensirebs. mcenareebs dakar-
bis saxeobebis balaxis mWamelebi am wyalmcena- guli qsovilebis aRdgena ZaluZT da swored es
reebs biologiurad akontroleben. ganasxvavebs balaxismWamelobas mtaceblobisa da
mTxreli organizmebis didi raodenoba mcena- parazitoidizmisgan. mcenaris da balaxismWame-
ris miwisqveSa nawilebis moxmarebazea adaptire- lis urTierTqmedebisas ukukavSiri gvaqvs, mcena-
buli. nematodebs xSirad mcenaris parazitebs re sxeulSi resursebs gadaanawilebs an zrdis
uwodeben. isini farTodaa gavrcelebuli da sof- struqturas Seicvlis, xolo balaxismWameli am
lis meurneobis ekosistemebSi didi ekonomikuri cvlilebas egueba da a.S. aseTi ukukavSiri mce-
mniSvneloba aqvT. mwerebis oTxi jgufis (xeSeS- naris fiziologiur da morfologiur cvlile-
frTianebis, qerclfrTianebis, orfrTianebis bebs, aseve balaxismWamelobis moqmedebis Secv-
da TanabarfrTianebis) saxeobis moumwifebeli las iwvevs da zogjer orive maTganis populaciis
organizmebi mcenaris miwisqveSa nivTierebebs dinamikac icvleba. urTierTqmedebebi mcenaris
moixmaren. mRrRnelebis ramdenime saxeoba fes- Tavdacvisunarianobis gaumjobesebas da balax-
vebs da miwiqveSa ylortebs Wams (anderseni 1987). ismWamelis gemovnebis daxvewasac iwvevs.
579

mTeli nargavebis ganadgureba (sur. 26.4b). sasof-


+
3 lo-sameurneo mcenareebs parazitebi Zalian er-
Cian, vinaidan ylortebidan da fesvebidan wvens
woven.
zogierTi mcenaris zrda da Teslis warmo-
0 qmna zomieri balaxismWamelobis pirobebSic
ki iklebs. baxis (1994) aRmoCeniT, qviSis diunis
tirifi (Salix cordata) miwis rwyilebis (Al-
2
tica sublicata) balaxismWamelobis sami donis
1 sapasuxod ufro nela izrdeba (sur. 24.7). bal-

axis mWamelobis zegavlenis aRmoCena zogjer
sakmaod rTulia, vinaidan mcenareebi kompensa-
cias sxvadasxva meTodiT axdens. rodesac balax-
ismWameloba mcenariis populaciis dinamikis erT
aspeqtze uaryofiT zegavlenas axdens, mTliani
uaryofiTi Sedegi SesaZloa umniSvnelo iyos.
magaliTad, safrangeTSi gavrcelebul parkosan
sur. 24.5. balaxismWameloba mcenaris monacemebsa da Anthyllis vulneraria-s demografiaze cxvris
zrdaze samgvarad axdens zegavlenas. 1) monacemebi balax- Zovis sami donis (Zovis gareSe, saSualo donis
ismWamelobis intensivobisadmi pirdapirproporciulad Zova da SeuzRudavi Zova) zegavlena Seamowmes
uaresdeba; 2) monacemebi balaxismWamelobis garkveul donemde da aRmoCnda, rom saSualo da SeuzRudavi Zova
kompensaciis Sedegad narCundeba; 3) monacemebi balaxismWam-
mcenaris Teslis raodenobas amcirebs, magram
elobis garkveul donemde umjobesdeba da Semdeg uaresdeba.
populaciis simWidroveze araviTari zegavlena
ar aqvs, vinaidan mcenare kompensacias axdens (bas-
trenta 1991).
balaxismWamelobis zegavlena mcenareebze
samgvarad aisaxeba (jeferisi 1988, trambli da
sxvebi 1993) (sur. 24.5). pirvel SemTxvevaSi, mce-
naris monacemebze da reproduqciul Sedegebze
balaxismWameloba, intensivobis miuxedavad,
uaryofiTad aisaxeba. meore SemTxvevaSi, mcenare
sust da saSualo balaxismWamelobas kompensa-
ciis Sedegad uZlebs, ra drosac morfologiuri
da fiziologiuri cvlilebebi balaxismWamelo-
bis garkveul zRvramde mis Sedegebs ereva, xolo
am zRvris gadalaxvis Semdeg danakargis kompen-
sacia SeuZlebelia. mesame SemTxvevaSi, mcenare
balaxis mWamelobas gadaWarbebuli kompensaciiT
(a)
pasuxobs anu misi zrdis, vargisianobis an raime
sxva monacemebi umjobesdeba. es mosazreba saka-
maToa.

balaxismWamelobis uaryofiTi
Sedegebi
balaxismWameloba zogjer mcenaris zrdaze,
sicocxlisunarianobaze da nayofierebaze
uaryofiTad aisaxeba. parazitebis gavrceleba
mcenareebze Zalian uaryofiTad aisaxeba. Gypsy
moth-is mier muxis foTlebis ganadgureba gay-
avisfrebuli da momakvdavi xeebis gaCenas iwvevs. (b)
aSS-s aRmosavleTSi mobinadre iaponuri xoWoebi sur. 24.6. balaxismWameli mwerebi dekoratiul an sasof-
mcenareebs anadgureben (sur. 24.6a). pomidvris lo-sameurneo mcenareebs zians ayeneben. a) iaponuri xoWo. b)
rqian muxluxs erT-or dReSi SeuZlia pomidvris pomidvris rqiani muxluxi
580

iwveven. defoliacia fotosinTezis pirveladi


0.8 produqtis miwodebas moTxovnaze naklebs xdis
da darCenil qsovilebSi fotosinTezis tempi iz-
rdeba (krouli 1983, trambli da sxvebi 1993).
0.6
xorbalSi fotosinTezis umetesi nawili
grZel, mfarav foTolSi xdeba, xolo fotosin-
0.4 Tezis pirveladi produqtis Casadinari xorb-
lis taroa. kingma da sxvebma (1967) xorbals taro
moaWres da naxes, rom Semdgomi 24 saaTis ganmav-
0.2
lobaSi fotosinTezis tempi mkveTrad Semcir-
da. mecnierebma Semdeg mcenaris qveda nawilebi
0.0 daCrdiles da xelovnuri Casadinrebi Seqmnes,
1 2 3 4 5
riTic fotosinTezis unari daaqveiTes, xolo
fotosinTezis pirvelad produqtze moTxovna
gazardes. Sedegad fotosinTezis tempi mfarav
sur. 24.7. qviSis diunis tirifis (Salix cordata) simaRlis foTolSi gaizarda (sur. 24.8).
cvlileba miwis rwyil Altica sublicata-s balaxismWamelobis xmeleTis mcenareebis erT-erTi yvelaze ufro
sam doneze. horizontalur RerZze aRniSnuli ricxvebi tiri- damaxasiaTebeli Tviseba miwiszeda ylortebsa
fis sxvadasxva klonebs asaxavs.
da miwisqveSa fesvebsa da ylortebs Soris urT-
ierTqmedebaa. fotosinTezi mcenaris miwisze-
da nawilSi xdeba, sadac wylis didi raodenoba
ikargeba. aqedan gamomdinare, mcenaris gverdiT
kompensacia gamonazardebs wylis da sakvebi nivTierebebis
mcenareebi balaxismWamelobis Sedegebs sxvadasx- maRali done sWirdebaT, rasac fesvebis sistema
va meTodiT akompensirebs (trambli da sxvebi 1993). uzrunvelyofs. Tu wylis an sakvebi nivTiere-
foTlebis da sxva fotosinTezuri qsovilebis bebis raodenoba izRudeba, maSin fesvebis siste-
dakargva nivTierebis sxvagvar gadanawilebas ma unda gaizardos, raTa moTxovnas upasuxos.
iwvevs. fotosinTezi mcenaris foTlebSi da sxva fesvebis zrdas naxSirwyali uzrunvelyofs, ro-
mwvane nawilebSi xdeba. fotosinTezis produq- melic gamonazardebSi iqmneba da ukuqmedebis
ti mcenaris yvela cocxal qsovils sWirdeba da rTul sistemas qmnis. es sistema mcenaris mi-
is saqarozis formiT mcenaris arafotosinTe- wiszeda da miwisqveSa biomasebis Sefardebas are-
zur qsovilebs gadaecema, sadac sunTqvisTvis gulirebs, rasac fesvi/gamonazardis fardoba
da biosinTezisTvis gamoiyeneba an saxameblad ewodeba. rodesac wylis an sakvebi nivTierebebis
iqceva da didi xnis ganmavlobaSi inaxeba. foT-
lebis da mcenaris sxva fotosinTezuri qsovile-
bi fotosinTezis produqtis wyaroebia, xolo
produqts fotosinTezis pirveladi produqti
ewodeba. mcenaris arafotosinTezuri organoe- 100
bi da qsovilebi, magaliTad fesvebi, Casadinaria 90
(produqtis gadacema sakmaod rTuli procesia da
80
mas amjerad ar SevexebiT). fotosinTezis temps
Casadinarebis xelmisawvdomoba aregulirebs, 70
sadac fotosinTezis pirveladi produqti Tavs-
deba. fotosinTezis tempi mcirdeba, rodesac 60
fotosinTezis pirvelad produqtze moTxovna
mcirea. Tu fotosinTezis pirvelad produqtze
50
moTxovna didia, maSin fotosinTezuri aqti-
uroba imatebs. mcenareebi balaxismWamelobaze 0
0 24 48 72 96
fotosinTezis tempis momatebiT an daklebiT
reagirebs, rac damokidebulia imaze, Tu ras Wams
sur. 24.8. fotosinTezis pirveladi produqtis warmo-
balaxismWameli. mwoveli mwerebis msgavsi bal-
qmnis tempis eqsperimentulad zrdis da Semcirebis Sedegebi
axismWamelebi fotosinTezis pirvelad produq- xorbalSi. fotosinTezi grZel, mfarav foTolSi xdeba, xolo
tze moTxovnas amcireben, vinaidan mcenaris zr- xorblis taro fotosinTezis produqtebis Casadinaria. taros
dad qsovilebs, magaliTad ylortebs da nayofs, mowyveta fotosinTezis Semcirebas iwvevs, xolo qveda foT-
anadgureben da fotosinTezis tempis Semcirebas lebis daCrdilvis Sedegad fotosinTezi imatebs.
581

raodenoba SezRudulia, mcenareebs miwiszeda bailotis kunZulebze gavrcelebuli arqtiku-


nawilebTan SedarebiT grZeli fesvebi aqvT da li mcenareebis ori saxeobis (Dupontia fisheria
fesvi/gamonazardis fardoba maRalia. swored da Eriophorum scheuchzeri) simaRles amcirebs
aseTi mdgomareoba gvaqvs udabnoSi, sadac wy- (beulie da sxvebi 1996). zRvis zRvarbebi (Lytechi-
lis raodenoba SezRudulia. wyliT da sakvebi nus variegatus) zRvis rupiis miwiszeda biomasas
nivTierebebiT mdidar teritoriebze gavrcele- mkveTrad cvlian, rupiis simWidrove icvleba da
bul mcenareebs fesvi/gamonazardis Sefardeba zRarbebi mtaceblobas ufro metad eqvemdebare-
mcire aqvT. fesvis sistemis produqtiuloba bian (heki da valentaini 1995).
resursebiTac izRudeba, vinaidan resursebiT mcenareebs modularuli agebuleba aqvT, ami-
mwir garemoSi mobinadre mcenareebis fesvebis tom balaxismWamelis Setevis adgils mcenaris
jamuri produqtiuloba mcirea (barburi da sxve- arqiteqturis cvlileba da cvlilebis forma
bi 1987). nebismieri mcenaris miwiqveSa nawilebSi gansazRvravs (markisi 1996). magaliTad, mSieri
mineralebi da sxva nivTierebebi inaxeba, romelTa muxluxebis mier foTlebis Camoyra totebis zr-
sakvebi Rirebuleba SesaZloa Zalian didi iyos das xels uSlis, vinaidan mcenareebi fotosin-
(anderseni 1987). aqedan gamomdinare, gasakviri Tezis pirveladi produqtis danakargs swrafad
sulac ar aris, rom balaxis mWamelebis didi ra- ver inazRaurebs. mZoveli an mkortnavi cxoveli,
odenoba mcenaris miwisqveSa nawilebis mirTmevas aseve mweri kvirtebs erCis da mcenaris arqite-
amjobinebs. qturaSi kompensatoruli reagireba xarisxo-
fotosinTezis tempze sxvadasxva meqanizme- brivad icvleba.
bi axdens zegavlenas, romlebic fotosinTezis mcenaris arqiteqtura balaxismWameli saxeo-
pirveladi produqtis miwodebasa da moTxovnas bebis raodenobazec (mravalferovnebaze) axdens
Soris sxvaobasTan kavSirSi ar arian. wina Tavebi- zegavlenas. Leafhopper-ebi mwoveli mwerebi arian
dan gamomdinare, temperaturis, sinaTlis inten- da mcenareebis sxvadasxva saxeobebiT ikvebebian.
sivobis da sakvebi nivTierebebis xelmisawvdomo- mecnierebi leafhopper-ebis saxeobebis raode-
bis msgavsi gare faqtorebi mcenaris produqciis nobas cxvris mier balaxis Zovis sxvadasxva in-
temps cvlis. mcenaris normalurad zrdasTan tensivobebze daakvirdnen da aRmoCna, rom leaf-
dakavSirebuli procesebi resursebis xelmisawv- hopper-is mravalferovnebaze Zovis intensivoba
domobaze da fotosinTezis tempze aseve axdens ufro met zegavlenas axdens, vidre danarCeni cv-
zegavlenas. magaliTad, mcenaris foTlebi anu ladebi (brauni da sxvebi 1992).
fotosinTezis produqtis ZiriTadi wyaroebi,
ganviTarebis adreul etapze Zlieri Casadinaria.
yvela zemoT CamoTvlil faqtors balaxismWam- gadaWarbebuli kompensacia
eloba emateba da mcenaris fiziologia ganisaz-
ramdenime empiriulma kvlevam daadastura, rom
Rvreba.
zogjer balaxismWameloba mcenaris monacemebs,
zrdis temps da vargisianobis aumjobesebs, rasac
gadaWarbebuli kompensacia ewodeba (ix. sur. 24.5)
mcenaris arqiteqtura
(maknatoni 1983, peiji da uithemi 1987, peiji 1992,
mcenaris arqiteqtura morfologiuri Tvise- elvordi da joerni 1993, hialteni da daneli
bebis simravlea. morfologiuri Tvisebebia si- 1993, dangerfildi da modukanele 1996). peijis
maRle, fesvi/gamonazardis fardoba, gantotvis da uithemis (1987) aRmoCeniT, aSS-s dasavleTiT
struqtura da foTlis farTobi. mcenaris arq- mdebare mTian regionebSi gavrcelebul orwlian
iteqtura balaxismWamelobaze axdens zegavle- balax Ipomopsis aggregata-s Teslis warmoeba
nas da piriqiT. balaxismWamelebi mcenaris zeda izrdeba, rodesac mas Savkudiani iremi da cxen-
meristemebs erCian, saidanac ylorti iwyebs aR- iremi kortnis. mcenareebis reaqcia misi arqite-
mocenebas. garda amisa, jer kidev dauzianebeli qturis cvlilebiT aris gamowveuli. rodesac
kenweros kvirtebi igive ylortze gverdiTi mcenaris erT yvavileds iremi an cxen-iremi mow-
kvirtebis zrdas xels uSlis da am movlenas ken- yvets, mcenares yvavilis bevri yunwi gamoaqvs,
weros dominireba ewodeba. rodesac kenweros ris Sedegadac nayofis warmoeba izrdeba. nay-
kvirts balaxismWameli wyvets, mcenare gverdze ofSi Teslis saSualo raodenoba dakortnil da
izrdeba da misi arqiteqtura icvleba. igive dauzianebel mcenareSi erTi da igivea da Teslis
xdeba, rodesac baRCaSi buCqebs WriT. kenweros ganayofierebis tempebs Sorisac sxvaoba ar arse-
kvirtebis mowyveta gverdiT zrdas uwyobs xels bobs. aqedan gamomdinare, vargisianobis zrda nay-
da buCqebi sqeldeba. TeTri batis (Chen caerule- ofis didi raodenobiT gamotanis Sedegia (peiji
scens atlantica) mier balaxis Zova kanadaSi, 1992). ramdenime mecnieri am aRmoCenebis siswores
582

ar SeuZlia da Sedegad mcenaris miwiszeda nawili


swrafad izrdeba. mcenaris Tavdacvis meqanizmebs
balaxismWamelebis moqmedeba aaqtiurebs. amgvar
meqanizmebs gamowveuli Tavdacvebi ewodeba da
bevri maTgani mcenaris mier saziano an momwamv-
leli nivTierebebis gamoyofasac gulisxmobs.
mcenareebs gamowveuli Tavdacva balax-
ismWamelebis, mikrobebis da virusebis sawinaaR-
mdegod aqvs. mcenarem TavdacvisTvis SeiZleba
gamoyos momwamvleli, saziano da sakvebi niv-
Tierebis Semamcirebeli naerTebi, rac Semdgom
balaxismWamelobas Seasustebs. mcenaris reaq-
cias zogjer wuTebi an saaTebi sWirdeba, sxvebi
sur. 24.9. cxovelebi afrikis serengetis dablobSi Zoven ki mxolod momdevno sezonSi axerxeben gazrdas.
rodesac alvis xis, verxvis, aryis an murynis
gamonazardebs amerikuli kurdReli dakortnis,
Semdeg sezonSi gamotanil gamonazardebSi ter-
eWvqveS ayenebs, vinaidan zogierTi populacia penis da fenolo-aldehiduri polimeris maRali
igive reaqcias ar avlens (bergelsoni da sxvebi Semcvelobaa, rac kurdRlebs Zalian ar moswonT
1996). (braianti 1981). j. braiantma dauzianebeli xeebis
zogierTi ekologis azriT, gadaWarbebu- gamonazardebSi eTerTan gazavebuli polimeris
li kompensacia mcenaris vargisianobis zrdas sxvadasxva koncentracia Seqmna da daamtkica,
iwvevs (maknatoni 1979). swored amiT SeiZleba rom polimeris 80mg-ze didi raodenobiT Semcvel
aixsnas CrdiloeT amerikis da afrikis velebSi gamonazardebs kurdRlebi ar ekarebian. dakort-
gavrcelebuli mcenareebis saxeobebis warmateba, nili mcenaris reaqcia kurdRlebis simWidrovis
sadac xerxemliani cxovelebi mcenares met-nak- mier sicocxlisunarianobasa da gamravlebaze
lebad mudmivad Zoven (sur. 24.9). bergelsonis da moxdenil zegavlenas droSi ayovnebs da es gan-
sxvebis (1996) azriT, gadaWarbebuli kompensaci- sakuTrebiT maSin xdeba, rodesac mcenare meore
is Sedegad miRebuli sargebeli saeWvoa. belski wlis ganmavlobaSic axerxebs zrdas. amerikuli
da sxvebi (1993) aRniSnaven, rom Zneli gasagebia, kurdReli merxevi populaciis klasikuri maga-
balaxismWamelobis Semdeg mcenaris swrafi zrda liTia (ix. sur. 18.10), xolo braiantis monacemebis
balaxismWamelobis pirdapiri Sedegia Tu mcena- mixedviT, kurdReli-mcenaris sistema mtacebe-
ris qsovilis dazianebis Semamcirebeli reaqciis. li-msxverplis rxevis safuZvelia (lindroti da
ufro metic, mcenareebs kortnis Sedegad didi becli 1986).
raodenobiT nayofi gamoaqvT, Tumca Teslis ra-
odenoba nayofze da amonazardis sicocxlisuna-
rianoba ar icvleba. 24.4 balaxis Zovas SeuZlia Secvalos
balaxismWamelobis mcenareebis vargisiano- mcenareTa zrda da gavlena moaxdi-
baze zegavlena praqtikaSi Zalian mniSvnelovania. nos maT pirvelad produqtiulobaze
magaliTad, balaxismWamelobis dadebiTi zegav-
lena zogierTma fermerma upirobo WeSmaritebad gadaWarbebuli kompensacia xSirad gulisxmobs
miiCnia da misi gamoyeneba aSS-s dasavleTSi scada. gverdiTi kvirtebis zrdas, aseve ylortis da
nayofis ufro did raodenobas da zogadad mce-
naris gazrdil biomasas. zogierTi ekologis az-
riT, mcenaris reaqciebi balaxismWamelobisgan
mcenaris gamowveuli Tavdacva
miRebuli zianis Semdeg jamur produqtiulobas
mcenare ramdenime morfologiuri Tvisebis saSu- zrdis. maknatonma (1985) aRmoaCina, rom afri-
alebiT balaxismWamelobisgan Tavs icavs da amis kis serengetSi gavrcelebuli mcenareebis Zo-
kargi magaliTia vardis buCqze amosuli eklebi. vis Semdeg maTi pirveladi, mizisweda warmoqmna
sasicocxlo ciklebis Tvisebebi balaxismWame- gaizarda. serengeti mindvris erT-erTi yvelaze
lobisgan mcenares aseve icavs. zogierT mcenares ufro mravalferovani ekosistemaa samyaroSi (ix.
grZeli miwisqveSa nawili (fesvebi an ylortebi) sur. 24.9). beizlis da jeferisis (1989) aRmoCeniT,
aqvs, romelic miwiszeda balaxismWamelebisgan mlaSobiani Waobis mcenare Carex subspathacea-s
daculia. balaxis meristemebi miwasTan axlos foTlebis da gamonazardebis raodenoba da zoma
mdebareobs, sadac balaxis mWamels maTi mowyveta icvleba, rodesac mas TeTri bati Zovs. es cvli-
583

leba arsebuli gamonazardebis zrdis temps aC- lia phryganodes sxvadasxva intensivobis Zovis
qarebs da jamuri pirveladi warmoebis gazrdas pirobebSi izrdeba. ZiriTad da ubis gamonazard-
iwvevs. ebze foTlebis sikvdilianoba intensiuri Zovis
zemoT asaxuli Sedegebi saeWvoa, vinaidan teritoriebze ufro maRalia. balaxismWamelo-
gaurkvevelia, Tu rogor icvleba pirveladi war- bis Sedegad yvavilis an Teslis raodenobis Secv-
moebis tempi mcenareTa konkurenciis, garemos la populaciis zrdasa da zomaze uaryofiTad
cvlilebebis da mcenaris formisa da funqciis SeiZleba aisaxos.
Sedegad (jeferisi 1988). serengetiSi arsebuli mcenareebis populaciis gamoZaxili balaxis
pirveladi warmoeba Zalian cvalebadia Sedar- Zovaze erTi da igive saxeobis mcenareebs Soris
ebiT patara sivrciT Skalebzec ki da wvimasTan konkurencias da sxvadasxva saxeobis mcenareebs
mWidrod aris dakavSirebuli (maknatoni 1985). Soris konkurencias moicavs. balaxis SerCeviTi
ufro metic, mZovelebi gazonebis mWrelebis Zova mcenaris sazogadoebis Semadgenlobas cv-
msgavsad ar moqmedeben da balaxs ganurCevlad lis da Sedegad sazogadoebaSi Semaval mcenaree-
ar erCian. isini mcenaris saxeobas da nawilebs bs Soris konkurenciis bunebac icvleba (alvardi
yuradRebiT arCeven. garda amisa, Zovis proce- da jorni 1993). avstraliis mindvrebSi mZoveli
si ar aris erTi mimarTulebis, rodesac balax- kurdReli garkveuli balaxis raodenobis am-
ismWamelebi mxolod iReben da balaxebi mxolod cirebs, xolo sarevelas aZlierebs da is Sem-
gascemen. mZovelebi sakveb nivTierebebs balaxis deg balaxis saxeobebs konkurenciaSi amarcxebs
ekosistemaSi abruneben da niadagSi mimdinare (krouli 1983, maiersi da puli 1963). bunebriv
fizikuri procesebi balaxze mosiarule mZime sazogadoebebSi momxdari konkurenciis Sedegebs
cxovelebis gamo icvleba. saxelmZRvanelos momdevno nawilSi Seviswav-
jeferisma (1988) Zovis da mcenaris produq- liT, amjerad ki mxolod is SegviZlia vTqvaT,
tiulobis modeli Semoitana, romelic balaxis rom mcenare mis mezoblad mdebare mcenareebTan
Zovis ekosistemis sxvadasxva nawilebs Soris urTierTqmedebs da reaqcia balaxis mWamelobaze
urTierTqmedebasac moicavs (sur. 24.10). jeferi- sakmaod rTuli procesia.
sis modeli mlaSobian WaobSi mZoveli TeTri
batebis kvlevas emyareba, rodesac ekosistemaSi
Zovis Sedegad ramdenime dadebiTi movlena xdeba. 24.5 balaxismWamelobis gavlenas
balaxismWamelebi fekaliebTan erTad sakveb niv- mcenareTa populaciaze arTulebs
Tierebebsac gamoyofen, romelsac Waobis balaxi balaxismWamelebis mravalrivxovne-
iRebs da igive moqmedebiT Waobis wyalmcenaree- ba, mcenareTa ganviTareba da popu-
bis mier sakvebi nivTierebebis warmoebasac ewyo-
laciis asakobrivi struqtura
ba xeli.
balaxis mZovelebTan urTierTqmedebis Sede- balaxismWamelebi mcenaris arqiteqturaze da
gad mindvris sazogadoebaSi gazrdili produq- monacemebze sxvadasxva gziT axdenen zegavle-
tiuloba balaxis mravalricxovnobis an biomasis nas, Tumca gamoZaxilis doneze momxdari zegav-
Secvlas aucileblad ar iwvevs. balaxis sxvadasx- lenis xarisxi gaurkvevelia. gaurkvevlobis
va xarisxiT Zovis pirobebSi mcenareebis raode- mizezi mcenareebis mxridan balaxismWamelobaze
noba SesaZloa ar Seicvalos, Tumca balaxis Zova gamoZaxilebis Zalian didi mravalferovnebaa.
mcenaris nawilebis formas da Semdeg demogra- magaliTad, mwerebis mier yvavilebis moxmarebis
fias cvlis. magaliTad, jeferisma (1988) daamt- da mcenaris reproduqciuli Sedegis urTierT-
kica, rom foTlis gaCenis da sikvdilis saSualo damokidebulebis Zalis ganzogadeba sakmaod
tempebi gansxvavdeba, rodesac mcenare Puccinel- rTulia. sxvadasxva tipis balaxismWamelebi

sur. 24.10. mZovel batebsa da mcenaris


saxeobebs Soris urTierTdamokidebulebis
modeli. bati ekosistemaSi sakveb nivTierebebs
gamoyofs, rac wyalmcenareebis da mcenaree-
bis produqtiulobas amaRlebs da biomasis
gazrdas iwvevs.
584

mcenareebze gansxvavebul zegavlenas axdenen noba SeiZleba ar Seamciros, magram samagierod


da sakiTxs es faqtoric arTulebs. magaliTad, mcenaris miwiszeda qsovilebis raodenobas Seam-
mZovelebi mcenaridan ufro didi raodenobis cirebs.
biomasas iReben, vidre mcenaris mwoveli mwere-
bi. Teslis mtaceblebis zegavlena mcenareze
damokidebulia mcenaris populaciis Teslis ra- mcenaris ganviTareba da
odenobiT an gavrcelebis arealis xarisxiT Sez- balaxismWameloba
Rudvaze.
mcenaris zoma, forma da biomasis ganawileba zr-
balaxismWamelebis zegavlena mcenaris popu-
disas icvleba. vegetaciur da reproduqciul
laciebze cudad viciT da amis mizezi popula-
struqturebSi, aseve TeslSi Sesuli biomasis
ciebis maregulirebeli meqanizmebis gaurkvev-
proporciuli raodenoba aseve icvleba. bevri
lobaa. rogorc wesi, mcenareebi uZravia da
balaxismWamelis sasicocxlo ciklis struqtu-
resursisTvis adgilobrivi konkurencia zrdisa
ra da populaciis dinamika swored mcenareebis
da reproduqciis SezRudvas saboloo jamSi
nawilebis ganviTarebazea morgebuli. aqedan ga-
ufro metad iwvevs, vidre balaxismWameloba.
momdinare, mcenaris zrdisas balaxismWamelobis
es gansakuTrebiT maSin xdeba, rodesac balax-
intensivoba icvleba. magaliTad, Planthopper
ismWamelebis simWidrove naklebia, rogorc es
(Prokelisia marginata) mweria, romelic mlaSo-
aris bunebrivi sistemebis umetesobaSi (krouli
biani Waobis balax Spartina alterniflora-s
1989). ufro metic, balaxismWamelobis zegavlena
foTlebidan wvens wovs. planthopper-is indi-
garemo pirobebTan, aseve mcenaris zrdisa da gam-
vidualur mcenareze ganawilebis struqtura da
ravlebis struqturasTan mWidrod aris dakav-
mravalricxovnoba mcenaris ganviTarebis ganmav-
Sirebuli. aqedan gamomdinare, balaxismWameleb-
lobaSi icvleba (sur. 24.12).
ma mcenaris mravalricxovnobaze wlis garkveul
markisma (1992) kosta rikis tenian, tropi-
nawilSi didi zegavlena SeiZleba moaxdinos,
kul tyeebSi gavrcelebul buCq Piper arieanum-ze
xolo sxva sezonze araviTari mniSvneloba ar
foTlismWamelobis Sedegebi gamoikvlia. markis-
hqondes.
ma mcenaris gamoZaxilebi foTlis dazianebis
miuxedavad sirTuleebisa, arsebobs Sem-
sxvadasxva adgilisa da droisTvis Seamowma.
Txvevebi, rodesac balaxismWamelebi mcenaris
man agreTve naxa, Tu rogor nawildeba mcenaris
gavrcelebasa da mravalricxovnobaze aSkara
gamoZaxili foTlis qsovilis dakargvisas. eqs-
zegavlenas axdenen. zRvis mZovelebs wyalmcena-
perimentSi Teslis raodenoba damokidebul cv-
reebis adgilobriv gavrcelebaze udidesi zegav-
ladad miiCneoda (ix. Tavi 2). mecnierma mcenaris
lena aqvT (joni da sxvebi 1992). tyis mwerebis
foTlebis farTobis 10% erTi reproduqciuli
zogierTi bunebrivi populacia tyis saxeobebis,
totidan (centraluri totidan) an buCqis safa-
romlebzec isini ikvebebian, sikvdilianobis
ris sxvadasxva nawilebidan Seamcira. markisma
temps zrdis. amgvari balaxismWamelebidan,
eqsperimenti ayvavebul da jer kidev asayvavebel
yvelaze ufro mniSvnelovania qerqis mWameli
mcenareebze Caatara da Semdeg ZiriTad totze da
xoWo, naZvis muxluxi. eqsperimentebis Sedegad
dgindeba, rom balaxismWameli mwerebi zogjer
mcenaris populacias aregulireben (krouli
100
1989). 1969 wels, kanadaSi, TeslismWameli grZel-
cxvira Rhinocyllus conicus Seiyvanes, raTa
80
saZovrebze narSavi Carduus nylans gaekon-
trolebinaT (harisi 1984, krouli 1983). narSavze 60
kontroli daaxloebiT 10 wlis Semdeg damyarda
(sur. 24.11). kontroli meqanizmi grZelcxviras 40
populaciis mier mcenaris pirdapiri moxmareba
ar yofila. balaxismWamelobam mcenaris popu- 20
laciis asakobrivi struqturis da sivrceSi ga-
0
nawilebis cvlileba gamoiwvia, ramac mcenaris 0 2 4 6 8 10 12
mravalricxovnoba Seamcira (harisi 1984).
balaxismWamelobis populaciaze zegavlenis
modelebSi mcenaris populaciis jamuri biomasa sur. 24.11. narSav Carduus nylans-is kontroli Tes-
lismWameli grZelcxvira Rhinocyllus conicus-s daxmare-
zogjer ufro mniSvnelovania, vidre populaci-
biT. kontroli 10 wlis Semdeg miiRweva, vinaidan grZelcxvira
aSi Semavali mcenareebis raodenoba. magaliTad,
populaciis asakobriv struqturasa da sivrceSi ganawilebas
Zlierma Zovam populaciaSi mcenareebis raode- cvlis.
585

sur. 24.12. Waobis


mcenare Spartina alter-
2 niflora-ze mozrdili
planthopper-ebis (Prokeli-
7 sia marginata) raodenoba.
horizontalur RerZze ga-
5 mosaxuli cifrebi mcenaris
1 Sesabamis nawilebs asaxavs.
3 a) ayvavebuli mcenare
TeslTan (1) da ZiriTad
1 foTolTan (7) erTad. b)
auyvavebeli mcenare mudmiv
foTolTan (1) da ZiriTad
1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6
foTolTan (6) erTad.

(a) (b)

300 1500 A
A
A 1250 A, B

200 1000
750

100 500 B
B
250

0 0

(a) (b)

1000 3000
A A A
800 A A
A
2000
600

400
1000
200

0 0

(c) (d)

sur. 24.13. markisis eqsperimenti balaxismWamelobis arealze da droze. foTlis mWamelobis


stimulireba Piper arieanum-is buCqis foTlis farTobis 10%-is SemcirebiT xdeba. foTlebi ZiriTadi
totidan an mTeli safaridan wydeba. foTlismWamelobis zegavlena ZiriTad totze (a da g) da mTlian
mcenareze (b da d) Teslis raodenobis saSualebiT gaizomeba. asayvavebeli mcenareebi a) da b) su-
raTzea gamosaxuli, xolo ayvavebuli mcenareebi g) da d) suraTzea naCvenebia. asayvavebeli mcenaree-
bis Teslis raodenoba foTlis qsovilis dakargvasTan erTad ZiriTad totebzec da mTlian mcena-
rezec Semcirda. Teslis warmoeba ZiriTad totebze udidesi aRmoCnda, rodesac foTlebi mxolod
ZiriTadi totidan mowyda. ayvavebul mcenareebSi Teslis raodenoba yvelanairi midgomisas Tanabaria.
586

mTlian mcenareze warmoebuli Teslis raodenoba ganabnevs. momdevno gazafxulze erTi ylortis
daTvala (sur. 24.13). misi aRmoCeniT, asayvavebeli mqone amonazardebi amodis. kalia kvercxs Semod-
mcenareebis dazianebuli totebi nakleb Tesls gomaze debs, xolo matlebi gazafxulis dasawy-
warmoqmnis, vidre dauzianebeli totebi an iseTi isSi iCekebian da mcenaris ylortebiT da foT-
buCqis totebi, romelzec foTlebis daziane- lebiT ikvebebian. kaliis zrdis procesi mcenaris
ba mTels safarSia gavrcelebuli (sur. 24.13a). ylortebisa da foTlebis ganviTarebas emTx-
ufro metic, dazianebuli totebis mqone buCqis veva, xolo ganviTarebis piki ivlisis SuagulSia.
yvela totze ufro naklebi raodenobis Teslia, mozrdili xoWoebi zafxulis miwuruls miwidan
vidre sakontrolo mcenareebze an dazianebuli amodian da wyvildebian, ra drosac isini buCqis
safaris mqone mcenareebze (sur. 24.13b). rodesac sxvadasxva nawiliT ikvebebian. xoWoebi kvercxs
foTlis dazianeba ayvavebul mcenareebze moxda, aseT dros deben, xolo ganviTarebadi matli buC-
ZiriTad totebze da mTlian mcenareze warmoebu- qis fesvebs xvrets.
li Teslis raodenoba ar Secvlila (sur. 24.13g,d). am ori balaxismWamelis zegavlena mcenaris
markisis kvlevam daadastura, rom mcenaris re- asakze da mcenaris populaciis simWidrovezea
produqciuli ciklis adreul etapze momxdari damokidebuli. xoWos matli didi zomis mcena-
foTlis mWameloba Teslis warmoebaze ufro did reebs arCevs (sur. 24.14), xolo kaliisTvis mce-
zegavlenas axdens. naris zoma sul erTia. parkerma sxvadasxva asakis
mcenareebis sacdeli nimuSebis garSemo galiebi
aago da kaliebis zemoqmedeba gamoricxa, xolo
Semdeg daculi mcenareebi bunebriv balaxis mWam-
mcenaris asakobrivi struqturis da elobas daqvemdebarebul mcenareebs Seadara.
ramdenime balaxismWamelobis zegav- kaliis balaxismWamelobis zegavlena daRupuli
lena mcenareebis da mcenareze mosuli yvavilebis
individualur mcenares zogjer ramdenime bal- raodenobaze sxvadasxva asakis mcenarisTvis
axismWameli moixmars. mozrdili mcenaris foT- gansxvavebuli aRmoCnda (cxrili 24.2). kaliebis
lebs, ylortebs, kvirtebs, yvavilebs da fesvebs gamoricxvis Semdeg momwifebuli mcenareebis
ramdenime saxeoba Wams da TiToeuli maTgani da erTwliani amonazardebis sikvdilianoba Sem-
mcenaris sxvadasxva nawilebiT ikvebeba. mcena- cirda, xolo yvavilebis raodenoba gaizarda.
reebi zrdis ganmavlobaSi seriul Semotevas balaxismWamelobas daqvemdebarebuli, axalgaz-
uZleben, vinaidan sxvadasxva gemovnebis mqone rda mcenareebis sikvdilianobam momwifebuli
balaxismWamelebi mcenaris sxvadasxva nawi- mcenareebis sikvdilianobas bevrad gadaaWarba.
lebs ganviTarebis periodSi Wamen. yvavilis an
kvirtismWamelebi mcenaris axalgazrda gamonaz-
ardebs ar exebian, xolo Teslis mtaceblebi mce-
naris sxeulze araviTar zegavlenas ar axdenen. 80
asakobrivi struqturis mqone mcenaris popula-
ciis dinamikaze seriuli balaxismWameloba Sesa-
mCnev zegavlenas axdens. 60
niu meqsikos centralur nawilSi gavrcele-
bul buCq Gutierrezia microcephala-s kaliebi (Hespe-
rotettix viridis) da fesvis mburRavi xoWoebi
40
(Crossidius pulchellus) erCian. kaliebi mcenaris fo-
Tlebs Wamen, xolo xoWoebi mcenaris fesvs cen-
tris gavliT burRaven da sasicocxlo qsovilebs
miirTmeven. parkerma (1985) gamoikvlia, Tu rogor 20
zegavlenas axdens es ori balaxismWameli asako-
brivi struqturis mqone mcenaris populaciis
sikvdilianobasa da daberebaze. G. microcephala-s
populacia amonazardebis, axalgazrda mcenaree- 0 10 10 20 20 30 30 40 40 50 >50
bisa da sxvadasxva asakis momwifebuli mcenaree-
bisgan Sedgeba. buCqebze gazafxulis ganmavloba-
sur. 24.14. sxvadasxva zomis buCq Gutierrezia microceph-
ala-s dazianebuli individis raodenoba. dazianeba fesvebis
Si fotosinTezuri ylortebi da patara foTlebi
mburRav xoWo Crossidius pulchellus-s namoqmedaria. grafikze
amodis, rac patara safars qmnis da es safari gvian naCvenebia niu meqsikos centralur nawilSi maRali da dabali
zafxulamde an adreul Semodgomamde Zlebs. Sem- simWidrovis SemTxvevebi. xoWos matlebi simWidrovis miuxeda-
deg buCqs yvavilebi gamoaqvs, xolo Tesls qari vad didi zomis mcenareebs arCeven.
587

cxrili 23-3 kalia Hesperotettix viridis-is balaxismWamelo-


bis zegavlena niu meqsikos centralur nawilSi
gavrcelebul buCq Gutierrezia microcephala -s
gamravlebasa da sikvdilianobaze.
gamravleba da sikvdilianoba
daculi daculi
mcenareebi mcenareebi

(%) (raodenoba jgufze) (%) (raodenoba jgufze)

mozrdili 0 29 4.9 81
mcenareebi
erTwliani 6.9 29 33.3 210
mcenareebi
yvavilebis raodenoba 1980 wlis seqtemberSi**
(raodenoba mcenareze) (raodenoba mcenareze)

mozrdili
mcenareebi
saSualo1SD 1,310159 31
Sualedi 352-2,713 0-80
* daucveli erTwliani mcenareebis sikvdilianoba
yvelaze sxva jgufs aRemateba
** 1980 wels erTwliani mcenareebi ar ayvavebula

parkeris azriT, G. microcephala0s populaciebi au- balaxismWamelobis intensivoba Crdilidan mzeze


racxeli raodenobis Tesls warmoqmnian da bal- gadasvlisas izrdeba. garda amisa, Tu mweris bal-
axismWamelobas amitomac uZleben. axismWameloba mzeSi ufro intensiuria da Salgi
amitom amodis CrdilSi, maSin mzeSi gazrdili da
balaxismWamelebisgan dacul mcenareebs Crdil-
Si gazrdili mcenareebis msgavsi an ukeTesi
mwerebis balaxismWameloba da mcena- Tvisebebi unda hqondeT.
ris gavrceleba loudam da rodmanma ori eqsperimenti
Caatares. pirveli eqsperimentisas tirifis xee-
axdens Tu ara balaxismWameloba mcenaris
bis qveS 50sm X 50sm farTobis teritoriebi gamo-
gavrcelebaze zegavlenas? eqsperimentulma kv-
yves. teritoriebis naxevarze tirifis totebi
levebma daadastura, rom zogierT SemTxvevaSi
daWres da aqedan gamomdinare, teritoria mzis
mwerebis balaxismWameloba mcenareTa saxeobebis
gulad aqcies (sacdeli teritoriebi). mecniereb-
areals ganapirobebs da raime garemo pirobebSi
ma danarCeni teritoriebi CrdilSi datoves (sa-
mravalricxovnobazec axdens zegavlenas. lou-
kontrolo teritoriebi). mwerebis mier miyeneb-
dam da rodmanma (1996) rokis mTebis mravalw-
uli ziani da mcenaris monacemebi ramdenime wlis
lovani balaxi Salgi (Cardamine cardifolia)
ganmavlobaSi periodulad izomeboda. mecniereb-
gamoikvlis da daadgines, axdens Tu ara mweris
ma meore eqsperimentisas Salgis klonebi (romle-
balaxismWameloba am saxeobaze sxvadasxva zegav-
bic erTi mcenaris oTx nawilad dayofiT miiRes)
lenas mzesa da CrdilSi. Salgi ZiriTadad tir-
oTx eqsperimentul mdgomareobaSi gadaitanes:
ifebis CrdilSi amodis, ivlisSi yvavis da nayofi
1) mzis gulze moaqcies da balaxismWamelebisgan
zafxulis miwuruls gamoaqvs. loudam da rodma-
pesticidebiT daicves; 2) mzis gulze moaqcies
nma ukve icodnen, rom balaxismWamel mwerebs mze
da daucveli datoves; 3) CrdilSi darges da da-
Crdils urCevniaT da Seecadnen gaegoT, aris Tu
icves; 4) CrdilSi darges da daucveli datoves.
ara Salgis Crdilian adgilebSi amosvlis mizezi
mzis gulze datovebuli mcenaris foTol-
qronikuli balaxis mWameloba. mzesa da Crdil-
ze miyenebuli zianis saSualo raodenoba male
Si ganxorcielebeli balaxismWamelobis gansx-
gaizarda da eqsperimentis dawyebidan 3 wlis
vavebis saCveneblad unda damtkicdes, rom mweris
ganmavlobaSi daCrdilul teritoriaze mzard
588

40 zegavlenas axdens. mcenaris simWidrove, balax-


ismWamelobis samizne mcenareebis gabneva, mcena-
reebs Soris arsebuli vegetaciis saxeoba, aseve
30
mcenaris gavrcelebis patara teritoriebis ra-
odenoba, simWidrove da ganlageba vegetaciis
20 struqturaa da is balaxismWamelebis, kerZod
mwerebis moZraobasa da kvebis intensivobaze
zegavlenas axdens (kareiva 1983). mcenareebis Tav-
10
dacviTi reaqciebis an kvebiTi Rirebulebis
sivrceSi cvlileba balaxismWamelobis adgilo-
0
briv mravalricxovnobas cvlis (deno 1983).
J J A J J A J J A
weli 1 weli 2 weli 3 sasoflo-sameurneo polikulturebze nak-
(a) lebi raodenobis paraziti mweri gvxvdeba, vi-
dre monokulturebze da ekologebis azriT,
80 mravalferovan sazogadoebaSi arsebuli mcena-
70 reebi balaxismWamelobas ukeTesad egueba, rasac
60 asociaciuri mdgradoba ewodeba (tavanaineni
50 da ruti 1972, riSi 1981). kornelis universite-
40 tis warmomadgenelma r.b. butma (1973) ivarauda,
30
rom mravalferovan sazogadoebaSi mdgradoba
20
ori meqanizmiT yalibdeba. pirvel mosazrebas
10
mtrebis hipoTeza ewodeba da mis Tanaxmad, mcena-
0
reebis mravalferovan gaerTianebebSi gansxvave-
(b) buli gavrcelebis mikroarelebis raodenoba
metia da es faqti zrdis sxvadasxva formis mcena-
reebis arsebobiT aris gamowveuli. amgvar mik-
sur. 24.15. a) balaxismWamelobis Sedegad foTlis da-
zianebis odenoba Crdilian adgilze (nacrisferi xazi) da mzian
roarealebze mtaceblebis (balaxismWamelebis
adgilze (mwvane xazi) mzardi SalgisTvis (Cardamine cordi- mtrebis) meti mravalferovneba gvxvdeba da bal-
folia). b) Salgis gamoZaxili balaxismWamelobaze, rodesac axis mWamelebis populacia mcirea. rutis meore
daCrdilul adgilze izrdeba da mwerebisgan daculia. mosazrebas resursis koncentraciis hipoTeza
ewodeba da mis Tanaxmad, mravalferovan sazoga-
doebaSi mobinadre maspinZeli mcenareebis moZe-
bna balaxismWamelebisTvis ufro rTulia. aqedan
mcenareze meti iyo (sur. 24.15a). mwerebisgan dac- gamomdinare, gadaadgilebis unaris mqone bal-
vis Sedegad transplantantebis sicocxlisuna- axis mWamelebi, magaliTad mwerebi, resursis da-
rianoba, ylortis simaRle da nayofiereba mzis bali koncentraciis mqone teritoriebze nakleb
gulze moqceul da Crdilian adgilebSi maRali dros atareben.
iyo (sur. 24.15b). aqedan gamomdinare, mweris bal- kornelis universitetis warmomadgenelma
axismWameloba Salgis adgilobriv gavrcele- s.j. riSma am ori mosazrebis SemowmebisTvis kos-
baze zegavlenas axdens. mcenareebi ufro xSirad ta-rikaSi gavrcelebul marcvleul-parkosan-
Crdilian adgilebSi gvxvdeba, sadac balaxismWam- gogrisebris agroekosistemaze testi Caatara
elobisgan miRebuli ziani ar aris Zalian Zlieri. (riSi 1981). riSma marcvleulis, parkosani da
gorgisebris monokulturebi da kulturebis
sami SesaZlo kombinaciis (marcvleuli-parkos-
24.6 mcenareTa populaciebis ani, marcvleuli-gogrisebri, gogrisebi-parkos-
mgrZnobelobaze balaxismWamelobis ani) polikulturebi da samive kulturis Semcve-
mimarT SeiZleba gavlena moaxdinos li polikultura 1976-1978 wlebSi daTesa (sur.
populaciaTa Tanasazogadoebebis 24.16). mecnieri amave dros foTlismWamelTa
sivrciTma dinamikam ojaxis warmomadgeneli xoWoebis eqvs saxeobas
daakvirda, romlebic balaxismWamelebi arian. xo-
mcenareebis sivrceSi ganlageba da sivrciT Woebis gadaadgileba TiToeuli teritoriidan
struqturaze mcenaris formisa da funqciis cv- mis kideebze mdebare specialuri, mimarTulebis
lilebis asaxvis meTodi balaxismWamelebsa da mqone xafangebis saSualebiT gaizoma. pirvel
mcenareebs Soris urTierTqmedebaze da maSasa- eqsperimentSi, teritoriebze vertikaluri dab-
dame, balaxismWamelobaze mcenaris gamoZaxilze rkolebebi maRali simindebis saSualebiT Seqmnes
589

da amis daxmarebiT xoWos moZraobis arqiteqtu-


ruli sirTulis gazrdis efeqti gansazRvres.
riSis aRmoCeniT, sul mcire, erTi aramaspinZ-
lis saxeobis Semcvel polikulturebSi erT
maspinZelze mosuli xoWoebis raodenoba mcirea
(sur. 24.17). erTi an meti aramaspinZeli saxeobis
Semcvel teritoriebze xoWoebis moZraoba ufro
intensiuri iyo. vertikaluri dabrkolebebis
damatebam xoWoebis moZraoba Seasusta. riSis
eqsperimentis Sedegebi resursis koncentraciis
hipoTezas adasturebs.

24.7 balaxismWamelebi amJRavneben


funqciur reagirebas mcenareTa
xelmisawvdomobaze
23-e Tavidan gamomdinare, funqcionaluri gamo-
Zaxili mtaceblebis an parazitoidebis mier msx-
verplis an maspinZlis moxmarebis tempsa da msx-
verplis an maspinZlis mravalricxovnobas Soris
damokidebulebaa. holingis gantoleba mtace-
blis funqcionaluri gamoZaxili mniSvnelovan
aspeqtebs moicavs. aqvs Tu ara balaxismWamelebs
funqcionaluri gamoZaxili? diax, aqvs, magram
sur. 24.16. s.j. riSis eqsperimentuli teritoriebis balaxis mWameli funqcionaluri gamoZaxili mta-
sivrceSi ganlageba. sasoflo-sameurneo monokulturebis
ceblisgan gansxvavdeba.
da polikulturebis balaxismWamelobiT dazianebis Sedegad
mcenaris gavrceleba icvleba mtaceblis mier msxverplis moZebna da mox-
mareba sxvadasxva movlenebia. msxverplis mox-
marebis procesSi mtaceblebi Semdeg msxverpls
ar eZeben. maSasadame, mtaceblebi patara terito-
riebs Soris monadireebad SegviZlia miviCnioT,
sadac TiToeuli msxverpli teritoriaa (spalin-
geri da hobsi 1992). mtaceblebis umetesoba yvela
6 msxverpls moixmars, vidre Semdeg msxverplze ga-
dava, Tumca nawilobrivi moxmarebis SemTxvevebic
5 arsebobs. mtaceblisTvis Zebnis da dauflebis
S
SC dro gansxvavebulia. balaxismWamelebisTvis
4
SBC resursi erTi mcenare ar aris da ufro mcenaree-
3 bis teritoria an mcenaris raime nawilia. balaxis
mWameli zogjer mTlian mcenares ar moixmars da
2 saWmlis Zebnisas mis nivTierebas amuSavebs (mag-
1 aliTad, ReWavs), rac Zebnis da dauflebis droe-
bis gadafarvas iwvevs. ufro metic, mcenareebis
simWidrove da balaxis mWamelis piris zomasTan
20 30 40 50 60 70 80 90 SedarebiT mcenaris nivTierebis zoma, mcenaris
moxmarebis tempze zegavlenas axdens.
balaxismWamelis funqcionaluri gamoZa-
xilis ZiriTadi Tvisebebis saCveneblad ZuZumw-
sur. 24.17. foTlismWameli xoWo Acalymma thiemei-s
matlebis saSualo raodenoba gogrisebri mcenareebis (S)
ovari mZovelebi ganvixiloT. ZuZumwovari balax-
monokulturaSi da erTi an ori aramaspinZeli saxeobis ismWamelebi mcenaris simWidrovis da xilulobis
Semcvel sazogadoebebSi. A. thiemei gogrisebr mcenareebzea mixedviT sami procesis saSualebiT ikvebebian
specializirebuli, amitom am eqsperimentSi parkosnebi (B) da (cxrili 24.3). mcenaris xiluloba balaxis mWame-
marcvleulebi (C) aramaspinZeli saxeobebia. lis mier mcenaris adgilmdebareobis dadgenis
590

cxrili 24-3 ZuZumwovari balaxismWamelebis kvebis sami


procesis Tvisebebi

procesi mcenaris simWidrove mcenaris xilulob

1 gabneuli damaluli
2 gabneuli xiluli
3 koncentrirebuli xiluli

sirTulea. sivrceSi gabneuli (dabali simWidro- mesame procesis saSualebiT ikvebeba, miRebuli
vis) da Znelad mosaZebni (naklebi xilulobis) sakvebis raodenobas nakbenis zoma aregulirebs
mcenareebismWamelebi procesis saSualebiT ikve- da ara kbenis simWidrove, rac 24.18 suraTzec
bebian. meore procesis saSualebiT kveba maSin Cans. funqcionalur gamoZaxils orive procesSi
xdeba, rodesac iolad mosaZebni mcenareebi da- erTi da igive forma aqvs.
bali simWidroviT aris ganlagebuli. cxovelebi Tu balaxismWameli mcenaris erTze meti saxe-
erTi mcenaridan meoreze gadaadgildebian, vi- obiT ikvebeba, maSin sakvebis miRebis tempze mce-
naidan Semdegi mcenaris povna iolia. mesame pro- naris sazogadoebis mravalferovneba axdens
cesiT kveba maSin xdeba, rodesac mcenareebi xi- zegavlenas, vinaidan zogierTi saxeobis SeWma
luli da koncentrirebulia. ufro advilia. Taxvi (Castoc canadensis) sakvebs
kbenis raodenoba da nakbenis zoma mcenaree- ufro swrafad iRebs, rodesac mxolod alvis xis
bis simWidrovesTan da xilulobasTan erTad (Populus tremuloides) gavrcelebis adgilze
moxmarebis temps da balaxis mWamelis funqciona- ikvebeba da am teritoriaze muryani (Alnus rugo-
lur gamoZaxils gansazRvravs. pirveli procesis sa) da wiTeli nekerCxali (Acer rubrum) ar gvxvde-
saSualebiT mWameli cxoveli damalul mcenares ba. funqcionalur gamoZaxilze mcenaris zomac
xvdeba da mas erTxel an metjer kbens. nakbenis axdens zegavlenas. Taxvebi Sereuli zomis alvis
zoma mcenaris morfologiasa da balaxismWamelis xeebis gavrcelebis adgilze ufro nela ikvebe-
piris zomazea damokidebuli. kbenis raodenoba bian (sur. 24.19).
raime teritoriaze mcenareebis simWidrovezea
damokidebuli. magaliTad, 10 damaluli mcena-
ris Semcvel kvadratul metze ufro didi ra- 24.8 mcenareebi da cxovelebi ifare-
odenobiT kbenis gakeTeba SeiZleba, vidre xuTi ben parazitTa did nairsaxeobas
mcenaris Semcvel kvadratul metrze. pirveli da
parazitebi maspinZlis sxeulSi binadroben an
meore procesiT kvebisas, miRebuli sakvebi kbe-
maspinZels garedan ekrobian. pirvel SemTxveva-
nis simWidrobis saSualebiT regulirdeba (sur.
Si, parazitebs endoparazitebi ewodebaT, xolo
24.18). orive SemTxvevaSi kbenis simWidrove iz-
meore SemTxvevaSi _ eqtoparazitebi (ix. Tavi
rdeba da sakvebis miRebis tempi II tipis funqcio-
7). parazitebis klasifikacia zomis mixedviTac
naluri gamoZaxilisas aseve izrdeba. meore pro-
SeiZleba. mikroparazitebi Zalian patara zomis
cesis da dabali simWidrobis pirobebSi, sakvebis
parazitebia, magaliTad virusebi, baqteriebi
miRebis tempi ufro maRalia, vinaidan mcenareebi
da protozoan-ebi. mikroparazitebi amave dros
ukeTesad Cans da balaxismWamelisTvis Semdegi
endoparazitebi arian. mikroparazitebi maspinZ-
mcenaris povna advilia. rodesac balaxismWameli

procesi 1 procesi 3

procesi 2
sur. 24.18. ZuZumwovari mZovelis sakvebis
miRebis tempi (g. mSrali wona/wT) mtaceblebis
funqcionaluri gamoZaxilis holingis II
tipze izrdeba (ix. sur. 23.12), rodesac kbenis
simWidrove (nakbenebis raodenoba farTobis
(a) (b) erTeulze) an nakbenis zoma izrdeba.
591

5 gadacema
parazitebis rTuli sasicocxlo ciklebi
4 maspinZelTan urTierTqmedebebs moicavs da faq-
torebis sxvadasxva simravle sasicocxlo cik-
3 lis yovel etapze zegavlenas axdens. maspinZlis
mdebareobis dadgena (infeqcia anu gavrceleba)
2 parazitisTvis da zogadad paTogenuri popula-
ciebisTvis umniSvnelovanesia. endoparazitis
1 populacia erT maspinZelSi SeiZleba gaizar-
dos, rac parazitis populaciis dayofas da daa-
5 vadebis gamomwvevi individebis STamomavlobas
0 10 20 30 40 50 60 70 Soris urTierTqmedebis stimulirebas iwvevs.
gadacemis procesi parazitis gadasvlaa erTi
sur. 24.19. Taxvis (Castor canadensis) funqcionaluri maspinZlidan meoreze. mikroparazitebis umete-
gamoZaxili sxvadasxva zomis gavrcelebis mqone mcenaris
sobas moZraobis struqturebi ar gaaCnia da
sazogadoebebSi kvebisas. alvis xis (Populus trmuloides)
maspinZlebs Soris pirdapiri gadacemis imedzea.
amonazardebis moxmarebis tempi erTi da igive zomis alvis
xeebis amonazardebis raodenobis gazrdasTan erTad imatebs. magaliTad, gaciebis da gripis virusebi maSin ga-
Sereuli zomis alvis xeebSi moxmarebis tempis zrda naklebia dadis, rodesac daavadebuli individi janmrTel
da kidev ufro mcirea, rodesac alvis xe wiTel nekerCxalTan individs uaxlovdeba. aseT dros virusi pirda-
(Acer rubrum) da muryanTan (Alnus rugosa) aris Sereuli. piri kontaqtis an haeris saSualebiT gadadis.
virusi xelis CamorTmevis Sedegadac gadadis
da jer kidev janmrTeli adamianis pirSi an cx-
lis fiziologiis da moqmedebis Secvlas iwveven viris nestoebSi xvdeba. zogierTi mikroparaziti
da amitom maT avadmyofobas uwodeben. avadmyo- maspinZels tovebs da wyalSi an sakvebSi araaq-
fobis gamomwvev parazitebs avadmyofobis or- tiur mdgomareobaSi binadrobs. Tu adamiani aseT
ganizmebi an paTogenebi ewodebaT. paTogenebis wyals an saWmels miiRebs, mikroparaziti aqtiur-
yvelaze ufro mniSvnelovani warmomadgenlebi deba. swored ase moqmedebs protozoan Entamoeba
arian baqteriebi da virusebi, romlebic infeq- histolytica, romelic amoebur dizenterias
cias, gaciebas da grips iwveven. cxovelebSi sx- iwvevs. paTogenebis gadacemas xSirad Tan axlavs
vadasxva saxis protozoan parazitebic binadro- infeqciis gadamtani organizmebi. am organizmebs
ben, romlebic Zilis daavadebas iwveven da aseT paTogenebi erTi maspinZlidan meoreze gadaaqvT.
cxovelebSi malariis gamomwvevi Plasmodium saxe- magaliTad, Zilis daavadebis gamomwvevi infeq-
obebic gvxvdeba. parazitebs didi ekonomikuri cia buz ceces gadaaqvs (Glossina), xolo malariis
mniSvneloba aqvT, vinaidan isini adamianebSi avad- gamomwvev Plasmodium-s koRoebi atareben (sur.
myofobas iwveven da adamianis moqmedebas zRu- 24.20).
daven. parazitizmiT mcenareebic zaraldeba. mikroparazitebis gadacema zogjer pirdapiri
mozrdili parazitebi, magaliTad endopara- moZraobiT xdeba da es procesi gansakuTrebiT
ziti mrgvali Wiebi da soliterebi, aseve eqto- maSin aris gavrcelebuli, rodesac maspinZlebi
paraziti tkipebi, rwyilebi da koRoebi makro- erTmaneTTan axlos arian. am movlenis magaliTi
parazitebia. makroparazitebi kvercxs deben
da sasicocxlo ciklis sxvadasxva etapze erTi
maspinZlidan meoreze gadadian. endoparaz-
iti soliterebi da mrgvali Wiebi (nematodebi)
cxovelebis sxeulSi an nawalavebSi binadroben
da sxeuls siTxes woven. zogierTi eqtoparaziti
Wia cxovels garedan emagreba. brtyeli Wiebi Te-
vzebis, reptiliebis, amfibiebis da sxva zRvisa Tu
mtknari wylis cxovelebis kaniT ikvebeba. cxove-
lebs sokoebic emagreba da amis kargi magaliTia
adamianis fexi. sokoebi mcenaris makroparazite-
bidan yvelaze ufro cnobilia da mas mecnierebi
Jangs anu laqas uwodeben. mcenaris yvavilebze an
ylortebze monadire mwerebi aseve SegviZlia mak-
sur. 24.20 koRo infeqciis gadamtani organizmia da ma-
roparazitebad miviCnioT. lariis gamomwvevi mikroparazitebi gadaaqvs.
592

albaT Tqveni TvaliTac ginaxavT, Tu katis an da igive saxeobis or individs Soris gadadis.
ZaRlis tyavidan Tqvens sxeulze gadmomxtari zogjer avadmyofobis gadacema sxvadasxva saxe-
rwyili SeginiSnavT. bevri mrgvali Wia (nematoda) obis maspinZlebs Sorisac xdeba. magaliTad, baq-
erTi maspinZlidan meoreze pirdapir gadadis. teria Rickettsia rickettsia-iT gamowveuli
aseve iqceva soko. arapirdapiri gadacema maSin cieb-cxeleba adamianebs tkipebidan (Sualeduri
gvaqvs, rodesac pirvelad maspinZelSi mobinadre maspinZlidan) gadaecemaT.
paraziti raime moumwifebel etapze erT an met paTogenebis sicocxlisunarianoba maT
Sualedur maspinZels aavadebs da mxolod amis maspinZlebzea damokidebuli, amitom paTogenis
Semdeg gadadis sxva pirvelad maspinZelze. ada- populaciis dinamika maspinZlebis populaciis
mianis parazitebi Schistosoma da Plasmodium dinamikas aireklavs. maspinZlis populaciaSi
swored ase moqmedeben (ix. Tavi 7). nebismier dros saxeobis individi Sedis: 1) in-
feqciaze daqvemdebarebuli; 2) daavadebuli da
3) daavadebuli da gamojanmrTelebuli. gamo-
veluri bunebis parazitebi janmrTelebul individebs zogjer daavadebi-
sadmi imuniteti uCndeba. maspinZlis zemoT
sanadiro da saTevzao gareuli cxovelebis pop-
CamoTvlili sami saxeobis dinamikis modeli
ulaciebs veluri buneba ewodeba. magaliTad,
maspinZlebis populaciaSi paTogenis dinamikasac
velur bunebaSi Sedis TeTrkudiani iremi, Savku-
asaxavs. aseT models infeqciis modeli ewodeba
diani iremi, veluri indaurebi da sxva gareuli
da masSi individebis samive saxeobis dinamikis am-
frinveli, aseve oragulisebrTa ojaxis warmo-
saxveli gantolebebi Sedis.
madgeneli mravali Tevzi da a.S. veluri bunebis
moyvarulebs gansakuTrebiT cxovelebis para-
zitebi da avadmyofobebi ainteresebT, vinaidan
paTogenis populaciis dinamikis in-
avamdyofoba sikvdilianobaze da maSasadame nadi-
roba-Tevzaobis Sedegze zegavlenas axdens. para-
feqciis modeli
zitebis raodenoba velur bunebaze moqmedebs paTogenis populaciis dinamikis infeqciis mod-
da bevri paraziti veluri bunebis populaciebs eli balmerma (1994) SeimuSava da Cven mis kvals
mniSvnelovnad azianebs (skaleti da sxvebi 1996). gavyvebiT. davuSvaT, x aris daavadebas daqvemde-
baqteriuli daavadeba brucelozi ieloustonus buli individebis raodenoba, y - daavadebuli in-
nacionalur parkSi mobinadre bizonebs da cxen- dividebis raodenoba da z - gamojanmrTelebuli
irems emarTeba. zogierTi ekologis azriT, es individebis raodenoba. simartivisTvis vuSvebT,
daavadeba veluri cxovelebidan iqve mobalaxe rom gamojanmrTelebis Semdeg individi am daa-
Sinaur msxvilfexa saqonelsac gadaecema. vi- vadebisadmi imunitets iZens, Tumca imuniteti
rusebi TeTrkudian iremsac erCis da epizootur mis STamomavlobas ar gadaecema. maSasadame, gamo-
sisxldenas iwvevs, romlis warmatebiT kontroli janrTelebuli individi daavadebas ar eqvemdeba,
SeuZlebelia. veluri bunebis populaciebSi tu- xolo misi STamomavloba kvlav SeiZleba daavad-
berkulozic problemaa. sxvadasxva tipis baqte- des. aseTi daSvebis Semdeg gamodis, rom daavade-
riuli daavadebebi veluri bunebis frinvelsac bas daqvemdebarebuli individebi populaciaSi
emarTeba. magaliTad, baqteria Clostridium mxolod dabadebis Sedegad Sedian. daavadebas
boulinum-iT gamowveuli botulizmi frinvelTa daqvemdebarebuli individebi populaciaSi imi-
populaciaSi swrafad vrceldeba. inkubatorSi graciis Sedegadac SeiZleba moxvdnen, Tumca am
mobinadre Tevzebs baqteriuli da sokovani daa- SesaZleblobas Cvens modelSi ar viTvaliswinebT.
vadebebi musrs avlebs. Tu dabadebis myisi b tempi individebis samive
saxeobisTvis Tanabaria, maSin nebismier momen-
tSi populacias b(x + y + z) raodenobis daavadebas
daqvemdebarebuli individi emateba.
24.9 mikroparazituli populaciis
daavadebas daqvemdebarebuli individebi in-
dinamika SeiZleba modelirebul
feqciis an sikvdilis Sedegad mcirdebian. daa-
iqnas infeqciis saxiT vadebuli individidan janmrTel individze mik-
zogierTi mikroparaziti daavadebas adamianSi roparazitis gadasvlisTvis mWidro kontaqtia
iwvevs, xolo sxvebi cxovelebs da mcenareebs saWiro. ra Tqma unda, daavadebul da janmrTel
erCis. daavadebuli individidan janmrTel indi- individs Soris nebismieri kontaqti daavadebis
vidze avadmyofobis gadatana umetesad pirda- gadatanas ar iwvevs. individebis daavadebis tempi
piri kontaqtis saSualebiT xdeba. magaliTad, (da daavadebas daqvemdebis tempi xy Termis saSu-
adamianis gaciebis da gripis virusebi erTi alebiT SegviZlia gamovsaxoT, xolo aris gada-
593

cemis koeficienti da 0 < < 1. amjerad, SeecadeT amitom, maT (D + )y TermSi vaerTianebT. aqedan
es Termi mtacebeli-msxverplis modelSi Semaval gamomdinare, populaciis daavadebuli nawilis
aPH Terms SeadaroT, vinaidan orive Termi erTi formula iqneba:
da igive saxis movlenas asaxavs. mtacebelma rom dx
msxverpli SeWamos, mWidro kontaqtia saWiro da = xy ( D + )y.
dt
yvela kontaqti msxverplis sikvdils sulac ar
am formulis Tanaxmad, populaciis daavade-
iwvevs.
buli individebis raodenobis cvlilebis myisi
daavadebas daqvemdebarebuli individebis
tempi (dy/dt) infeqciis tempiT (xy) izrdeba da
Semcirebis kidev erTi saSualeba sikvdilianobaa,
sikvdilisa da gamojanmrTelebis ((D + )y) Sede-
romelsac simartivisTvis d mudmiviT gamovsax-
gad klebulobs.
avT. populaciis daavadebas daqvemdebarebuli
gamojanmrTelebuli individebis raodenobis
nawilis cvlilebis myisieri tempi Semdegi for-
cvlilebis tempi ubralod gamojanmrTelebis
muliT gamoiTvleba:
y tempia da Sedegad, gamojanmrTelebul jgufs
dx individebi emateba da gamojanmrTelebuli indi-
= b(x + y + z) xy dx.
dt videbis sikvdilianobis dz tempi akldeba anu:
am formulis Tanaxmad, daavadebas daqvemde- dz
= y dz.
barebuli individebis raodenobis cvlilebis dt
tempi (dx/dt) dabadebis Sedegad populaciisTvis miRebul formulebs Soris damokidebulebebis
damatebuli individebis raodenobas (b(x+y+z)) sqema 24.21 suraTzea gamosaxuli.
gamoklebuli daavadebuli individebis raode- davuSvaT, avadmyofobis Semcvel populaci-
nobis (xy) da momakvdavi indivdebis raodenobis aSi N= x + y + z individia. Tu daavadebas daqvem-
tolia (dx). debarebuli da daavadebuli individebis ra-
populaciaSi daavadebuli individebis raode- odenoba, aseve populaciis zoma viciT, maSin
noba xy-iT izrdeba. rodesac daavadebuli indi- gamojanmrTelebeli individebis raodenobas
vidi gamojanmrTeldeba an gardaicvleba, daa- gavigebT. magaliTad, z = N x y. samwuxarod,
vadebuli individebis raodenoba iklebs. cxadia, bunebrivi populaciis zusti zoma da daavadebu-
populaciis daavadebul nawilSi sikvdilianobis li Tu daavadebas daqvemdebarebuli individebis
tempi ufro maRalia iqneba, vidre daavadebas raodenoba iSviaTad viciT. davuSvaT, dabadebis
daqvemdebarebul an gamojanmrTelebul nawilSi. da gardacvalebis tempi N zomis populaciisTvis
daavadebuli jgufis sikvdilianobis tempi D sim- Tanabaria anu b(x + y + z) = d(x + z) + Dy. es formula
boloTi aRvniSnoT da ra Tqma unda, D > d. daa- 24.1 formulaSi CavsvaT da miviRebT:
vadebuli individebis gamojanmrTelebis tempi
iyos . sikvdilis da gamojanmrTelebis Sedegad dx
= d ( x + z) + Dy xy dx.
individebi daavadebuli jgufidan gamodian da dt

sur. 24.21. daavadebas daqvemdebarebul,


daavadebul da gamojanmrTelebul individebs
Soris kavSiris sqema infeqciis modelSi
594

miRebul Sualedur SedegSi z = N x y formula buli individebi sakmaris raodenobas ver aa-
CavsvaT da gveqneba: vadeben da avadmyofoba iRupeba. Tu R(x) > 1, maSin
dx daavadebuli individebi ufro didi raodenobiT
= d (x + N x y) + Dy xy dx.
dt individebs aavadeben da avamdyofoba vrceldeba.
am formulis pirveli wevrSi frCxilebi gaxsniT vidre infeqciis tempi daavadebuli individebis
da Semdeg wevrebis dajgufebiT populaciis daa- sicocxlis saSualo xangrZlivobas aRemateba,
vadebas daqvemdebarebuli nawilis raodenobis avadmyofoba arsebobas ganagrZobs. sicocx-
cvlilebis tempis formulas miviRebT: lis saSualo xangrZlivoba sikvdilis an gamo-
dx janmrTelebis Sedegad individebis klebis tempis
= d( N x) + (D d)y xy. Sebrunebulia. daavadebuli individebis sicocx-
dt
lis xangrZlivoba miuTiTebs, rom avadmyofobis
formula gamojanmrTelebuli individebis ra-
Sedegad sikvdilis da gamojanmrTelebis tempi
odenobis cvlilebis tempis 24.3 formulis
dabalia. x anu daavadebas daqvemdebarebuli in-
saWiroebas gamoricxavs da mxolod 24.4-24.2 for-
dividebis raodenoba, rodesac R(x) = 1, aris (D +
mulebi gvWirdeba: dy/dt = xy (D + )y.
)/ anu wonasworuli (zRvruli) mniSvneloba. es
24.4 da 24.2 formulebi populaciaSi infeq-
niSnavs, rom avadmyofoba ver gavrceldeba, Tu
ciis gadarCenis pirobebia. amis dasamtkiceblad
daavadebas daqvemdebarebuli individebis ra-
ganvixiloT dx/dt = 0 da dy/dt = 0 SemTxveva. cxadia,
odenoba (D + )/ -ze naklebia.
Tu y > 0, infeqcia ar arsebobs, radgan populaci-
aSi daavadebuli individebi ar Sedian anu paraz-
iti populaciaSi ar gvxvdeba. Tu y > 0, daavadebas
daqvemdebarebuli individis daavadebis Sanri ar-
imuniteti avadmyofobaze
sebobs da sikvdilianobis faqtorebic moqmedebs. infeqciis modelis daxmarebiT miRebuli Sede-
Cven SegviZlia davamtkicoT, rom rodesac y > 0, gebi sazogadoebrivi janmrTelobis SenarCunebi-
dy/dt = 0, x = (D + )/b. am mniSvnelobas infeqciis sTvis mniSvnelovania. populaciis dacvisTvis in-
zRvruli mniSvneloba ewodeba. dividebis sakmarisi raodenobis imunizacia unda
moxdes, raTa daavadebas daqvemdebarebuli indi-
videbis raodenoba zRvrul mniSvnelobaze dab-
infeqciis gamravlebis tempi la Camovides da avadmyofobam gavrceleba ver
SeZlos. rodesac mizani miRweulia, imunizaciis
zRvruli mniSvnelobis da infeqciis modelis
programas populaciuri imunitetis gamowvevi
gaazrebisTvis infeqciis gamravlebis tempi unda
ewodeba.
SeviswavloT, romelic R(x) simboloTi aRiniS-
amjerad populaciuri imunitetis miRebis
neba. daavadebuli individi daavadebas daqvemde-
meTods davakvirdebiT. imunizaciis programis
barebul erT an met individis aavadebs. individis
dawyebisas avadmyofobis gamravlebis tempia
infeqciis gamravlebis tempi mis mier daavadebu-
R(x) > 1. R(x) = x/(D + ) formulis gardaqmnis da
li individebis mTliani raodenobaa. populaciis
x-sTvis amoxsnis Sedegad miviRebT x = R(x)(D +
infeqciis gamravlebis R(x) tempi individebis gam-
)/. miRebuli x SevcvaloT x0-iT. Tu imunizaciis
ravlebis tempebis saSualoa. gamravlebis tempi
daavadebuli maspinZlis sicocxlis xangrZlivo-
bazea damokidebuli. rac ufro didxans binad-
robs daavadebuli individi, miT ufro met indi- 1.0
vids gadasdebs is daavadebas. zemoT miRebuli 0.8
formulebidan gamomdinare, daavadebuli indi-
videbi populacias gamojanmrTelebis an sikvdi- 0.6
pv

lis Sedegad (D + ) tempiT akldebian. daavadebu-


0.4
li maspinZlis sicocxlis saSualo xangrZlivoba
am tempis Sebrunebuli, anu 1/(D + )-ia (balmeri 0.2
1994). daavadebas daqvemdebarebuli individebis
daavadebis tempia x. infeqciis gamravlebis tem- 0
5 10 15 20 25 30 35 40
pi infeqciis tempis da daavadebuli individebis
R (x)
sicocxlis saSualo xangrZlivobis Sedegia:
x sur. 24.22. daavadebas daqvemdebarebuli individebis
R (x) =
(D + ). proporciuli pv raodenoba, romlis vaqcinaciis Sedegad avad-
myofoba marcxdeba. monacemebi adamianis ramdenime daavadebi-
gamravlebis tempi daavadebuli individis dax-
sTvis aris mocemuli. R(x) infeqciis gamravlebis tempia.
marebiT moicema anu Tu R(x) < 1, maSin daavade-
595

programa warmatebulia, maSin R(x)=1 da formula


40
x= (D + )/ saxes iRebs. x-is es mniSvneloba x1-iT
aRvniSnoT. infeqciis SeCerebisTvis saWiro vaq-
cinirebuli individebis proporciuli raode- 30
nobaa pv da pv = 1 x1/x0 an 1 1/R(x). 24.22 suraTze
gamosaxulia vaqcinirebuli individebis propor- 20
ciuli raodenoba, rac gavrcelebuli adamianuri
daavadebebis SeCerebisTvis aris aucilebeli (an-
10
dersoni da mei 1991).
davuSvaT, avadmyofobam 1 milioni adamia-
nis populaciaSi ifeTqa da misi Tvisebebia D
1948 1952 1956 1960 1964 1968
= 0.7, = 0.1 da = 0,9. avadmyofobasTan dakav-
Sirebuli sikvdilianobis tempi maRalia, gamo- weli
janmrTelebis tempi dabalia da avadmyofoba
gadamdebia. Tu infeqciis gamravlebis tempia R(x) 24.23). imunizaciis programebSi aqcenti axlad
= 2, maSin populaciis vaqcinirebuli individebis dabadebul individebze keTdeba, raTa daavadebas
proporciuli raodenoba, rac populaciuri imu- daqvemdebarebuli individebis raodenoba mcire
nitetisTvis aris saWiro, Semdegia: iyos.

x1
pv = 1
x0
24.10 parazitTa toqsikuroba
0.7 + 0.1 2(0.7 + 0.1)
=1 damokidebulia gadadebis Tvisebe-
0.9 0.9
bze da mtareblis imunur reaqciebze
= 0.50
parazitis an paTogenis virulenturoba
maSasadame, avadmyofobis SesaCereblad popu- maspinZlisTvis zianis an sikvdilis motanis
laciis naxevris (500000 individis) vaqcinacia xarisxia. rodesac zogierTi paraziti Zalian
unda moxdes. Tu avadmyofobis gamravlebis tem- virulenturia, sxva, masTan mWidrod dakavSire-
pia R(x) = 10 anu TiToeul daavadebul individs buli parazitebi naklebad virulenturia (eval-
saSualod 10 individis daavadeba SeuZlia, maSin di 1995, lenski da mei 1994, antia da sxvebi 1994).
pv = 0,9 anu populaciuri imunitetisTvis 900000 baqteriis an virusis SedarebiT usafrTxo for-
individis vaqcinaciaa saWiro. maSi momxdari erTi an ori mutacia mas Zalian sax-
ifaTo formad gadaaqcevs (roskvisti da sxvebi
1988). swored ase xdeba bubonis Wiris gamomwvevi
imuniteti da avadmyofobis ciklebi baqteriis SemTxvevaSi. zogierTi paraziti ufro
Zlieria. ratom? am SekiTxvaze pasuxis gacemas
organizmebi avadmyofobis Semdeg janmrTel-
ukanasknel wlebSi aqtiurad cdiloben.
debian da am avamdyofobisadmi grZelvadian an
parazitologebis umetesoba ukanasknel
moklevadian imunitets iZenen. magaliTad, adami-
wlebamde fiqrobda, rom parazitebi da maTi
ani wiTelas erTxel gadatanis Semdeg imunitets
maspinZlebi met-naklebad stabiluri Tanaarse-
mTeli sicocxlis ganmavlobaSi iZens. Tu popu-
bobisken midian, rasac zomieri virulenturoba
lacias daavadebas daqvemdebarebuli individebi
axasiaTebs anu parazitebi maspinZelTan xan-
dabadebis an imigraciis Sedegad ematebian, paTo-
grZlivi evoluciuri kavSiris Sedegad virulen-
genuri saboloo jamSi yvela individs daaavdebs,
turobas kargaven. es mosazreba efuZneba daSve-
yvela individi imunitets SeiZens da paTogeni
bas, romlis Tanaxmad, parazitis gadarCenisTvis
daavadebas daqvemdebarebuli individebis sim-
maspinZlis metismeti eqspluatacia da gadaSene-
ciris gamo daiRupeba. Tu avadmyofoba axali,
ba unda gamoircxos. am mosazrebis Teoriulma kv-
avadmyofobas daqvemdebarebuli individebis
levam daadastura, rom zogjer parazitebi da pa-
Semosvlaze ufro swrafad vrceldeba, rogorc
Togenebi droTa ganmavlobaSi marTlac naklebad
es xdeba wiTelas magvari saSiSi daavadebebis
virulenturebi xdebian (lenski da mei 1994).
SemTxvevaSi, maSin avadmyofobas perioduli
miuxedavad amisa, bunebrivi gadarCeva da virul-
ciklebi anu afeTqeba axasiaTebs. wiTela popu-
enturobis ganviTarebis meqanizmebi kiTxvis niS-
laciaSi swrafad vrceldeba, Tumca imuniteti
nis qveS aris da amitom, am mosazrebis sisworec
ufro swrafad viTardeba, vidre axali, daavade-
damtkicebuli ar aris.
bas daqvemdebarebuli individebi Semodian (sur.
zemoT moyvanili mosazrebis mixedviT, adap-
596

tirebuli paraziti msubuqi formisaa da daS- simptomia. rac ufro metad aris damokidebuli
vebulia, rom gadarCeva im parazitebs aniWebs paraziti maspinZlis mobilurobaze, miT ufro
upiratesobas, romlebic maspinZlis metismet amcirebs maspinZlis mobulurobas gaZliere-
eqspluatacias ar ewevian. aris ki es simarTle? buli eqspluatacia da es movlena parazitisTvis
modiT, ganvixiloT paraziti, romelic maspinZ- didi safasuris gadaxdas niSnavs. Tu gadacema
lis eqspluatacias sxvadasxva gziT axdens. Tu maspinZlis mobilurobaze damokidebuli ar aris,
paraziti maspinZlis eqspluataciis zrdasTan maSin eqspluatacias gadacemaze mcire zegavlena
erTad sakuTar vargisianobas zrdis, maSin bune- eqneba. magaliTad, fexsaxsrian gadamtanebze (ko-
brivi gadarCeva amgvar parazits upiratesobas an- Roze) damokidebuli da wyliT gadamdebi para-
iWebs. vidre gazrdili eqspluatacia maspinZels zitebi maspinZlis mobilurobaze maincdamainc
mniSvnelovan zians ar ayenebs da vidre gazrdili damokidebuli ar aris. amgvari parazitebi Zalian
eqspluatacia parazitis vargisianobis zrdas virulenturia da kargi magaliTia diareuli
niSnavs, manamde gadarCeva upiratesobas gazrdil parazitebi (evaldi 1991).
eqspluatacias aniWebs. ra xdeba im SemTxvevaSi, Tu am TavSi balaxismWamelebsa da maT maspinZel
paraziti maspinZlis eqspluatacias aZlierebs da mcenareebs, aseve parazitebsa da maT maspinZ-
maspinZels ziani adgeba? gadarCeva upiratesobas lebs Soris urTierTqmedebebi ganvixileT. aseTi
kvlav eqspluatacias aniWebs, vidre parazitis urTierTqmedebebi monawile individebze zegav-
mier miRebuli sargebeli maspinZlis dazianebis lenas axdens, Tumca maspinZlis sikvdilianobas
Sedegad arsebul safasurs aRemateba. paraz- ar exeba. individualuri mcenaris monacemebze
its ziani maSin adgeba, rodesac eqspluatacia balaxismWamelebis moqmedeba axdens zegavlenas
mis gadacemaze uaryofiTad aisaxeba. maSasadame, da reproduqtiulobis Semcirebas iwvevs. re-
bunebrivi gadarCeva maspinZlis eqspluatacias produqtiulobis Semcireba populaciis zomas da
gaZlierebas manamde aniWebs upiratesobas, vidre mcenareebis simWidroves cvlis. mcenareebis arq-
gadacemis unari ar mcirdeba (evaldi 1995). iteqtura, sivrceSi gavrceleba da TavdacviTi
maSasadame, gadacemis reJimi parazitis viru- meqanizmebi maT momxmarebel balaxis mWamelebze
lenturobis evoluciaSi mniSvnelovan funq- da maT populaciaze axdens zegavlenas. parazite-
cias asrulebs. rodesac parazitebis gadacemaze bi maspinZlis sikvdils iSviaTad iwveven, Tumca
vfiqrobT, xSirad maspinZlis mobilurobaze zogierTi paraziti maspinZlis populaciis zomis
vamaxvilebT yuradRebas, radgan parazitis moq- Semcvlel avadmyofobas iwvevs. avadmyofobebis
medeba maspinZlis mobilurobaze zegavlenas ax- dinamikis gaazreba maTi zegavlenis SemcirebaSi
dens da Semcirebuli mobiluroba avadmyofobis gvexmareba.

daskvna
1. balaxismWameloba momxmareblisa da resursis 3. balaxismWameloba mcenaris zrdas, sicocx-
urTierTqmedebaa, romlis Sedegad mcenare an lisunarianobas da nayofierebas amcirebs, rac
mcenaris nawili iWmeba. balaxismWamelebi Zoven, yvelaze ufro aSkara balaxis mWameli mwerebis,
kortnian, Tesls itaceben da mcenaris SeWmis magaliTad iaponuro xoWos an gypsy moth-is
sxva strategiebsac iyeneben. mtaceblisa da gavrcelebisas xdeba. balaxismWameloba mcena-
msxverplis urTierTqmedebisgan gansxvavebiT, reebSi xSirad kompensatorul reaqcias iwvevs,
balaxismWamelisa da mcenaris urTierTqmedebas rac mcenaris sxeulSi resursebis gadanawile-
sikvdilis da dabadebis daTvliT ver aRvwerT, bas an mcenaris arqiteqturis cvlilebas gu-
vinaidan balaxismWameloba xSirad sikvdils ar lisxmobs. zogierTi ekologis azriT, mcenare
iwvevs. zogjer balaxis mWamelobis Sedegad miRebul
zians gadaWarbebulad akompnesirebs da misi
2. mcenaris an mcenaris nawils cxovelTa yvela vargisianoba izrdeba. es mosazreba sakamaToa.
ZiriTadi jgufis warmomadgeneli sxvadasxva
saxeoba Wams. balaxismWamelebis yvelaze ufro 4. xerxemliani cxovelis mier balaxis Zova
mravalferovani da mravalricxovani warmomad- mcenaris sazogadoebis struqturasa da produq-
genlebi fexsaxsrianebSi da mwerebSi gvxvdebian. tiulobaze zegavlenas ukukavSiris mqone proce-
balaxismWameloba yvela ekosistemis mniS- sebis saSualebiT axdens. amgvar procesebs Sori-
vnelovani nawilia. saa sakvebi nivTierebis xelmeored gamoyeneba.
597

5. bevr mcenares balaxismWamelebi erTdroulad 8. mikroparazitebi maspinZlebSi fiziolo-


an TandaTanobiT uteven. aqedan gamomdinare, giur cvlilebebs iwveven da am cvlilebebs
mcenare balaxismWamelobis zewolis sxvadasxva avadmyofoba ewodeba. avadmyofobis gadamtan
dones ganicdis da balaxismWamelobis Sedegad organizmebs paTogenebi ewodeba da avadmyofoba
miRebul zianze mcenaris populaciis asako- daavadebuli individidan janmrTel individze
brivi struqtura zegavlenas axdens. balax- pirdapiri an arapirdapiri gziT gadadis.
ismWamelebis mier mcenaris populaciis pirda-
piri regulirebis faqtebi amomwuravi ar aris. 9. infeqciis dinamika mikroparazitebis popula-
miuxedavad amisa, Tanamedrove kvlevebi adas- ciis SesaniSnav models qmnis. infeqciis modelSi
turebs, rom balaxismWameli mwerebi mcenareebis daavadebas daqvemdebarebuli, daavadebuli
gavrcelebas zRudavs da maSasadame, regulireba da gamojanmrTelebuli individebis daTvla
mainc SesaZlebelia. xdeba. infeqciis gamravlebis R (x) tempi daavade-
buli individis mier sicocxlis ganmavlobaSi
6. mcenaris mgrZnobiaroba da gamoZaxili bal- gamowveuli daavadebebis saSualo raodeno-
axismWamelobaze mcenaris populaciis sivrciTi baa. rodesac daavadebas daqvemdebarebuli
dinamikis Sedegad icvleba. balaxismWamelebi individebis x raodenoba mcirdeba da R(x) < 1,
mcenaris mravalferovan sazogadoebaSi Ses- avadmyofoba iRupeba. imunizaciis programebis
aferis mcenares Znelad pouloben. vegetaciis mizani daavadebas daqvemdebarebuli individebis
struqtura balaxismWamelebis erTi maspinZli- raodenobis zRvrul mniSvnelobamde dayvanaa.
dan meoreze gadaadgilebasac zRudavs.
10. parazitis virulenturobis evolucia
7. ZuZumwovari, balaxismWameli cxovelebi fun- maspinZlis mobilurobis safasurzea damokide-
qcionaluri gamoZaxili mcenaris simWidroveze buli. Tu parazitis gadasvla maspinZelze ar
da xilulobaze, aseve kvebis procesSi nakbenis aris damokidebuli, maSin is ufro virulenturi
zomasa da kbenis sixSirezea damokidebuli. xdeba, vidre is paraziti, romelic maspinZlis
mobilurobazea damokidebuli.

savarjiSoebi
1. udabnoebSi foTlovani, mwvane mcenareebis raodenobas sikvdilianoba an sxva mtaceblis
naklebobaa. mocemuli saxelmZRvanelos da sxva moqmedeba amcirebs. mtaceblis da msxverplis
wyaroebis daxmarebiT udabnos balaxis mWamelis populacia gamravlebis Sedegad izrdeba. balax-
bunebrivi istoria aRwereT. ismWamelebisa da maspinZeli mcenareebis urT-
ierTqmedebis Sedegebi ase aSkara ar aris. ratom
2. balaxismWameloba mcenareebis gavrcelebaze xdeba ase?
adgilobriv Skalaze axdens zegavlenas, rac
loudam da rodmanma Salgze Catarebuli eqsper- 4. N=1000 individisgan Semdgar populaciaSi
imentebiT daamtkices. rogor SeiZleba balax- mikroparazitis Sedegad daavadebuli 10 indi-
ismWamelobis Sedegebi regionalur an landSaf- vidia. ra iqneba infeqciis zRvruli mniSvneloba
tur Skalaze avsaxoT? am populaciaSi?

3. mtacebeli-msxverplis urTierTqmedebebis 5. daavadebuli jgufis sikvdilianobis tempia


modelSi aqcenti mtaceblis da msxverplis 0.15, daavadebuli individebis gamojanmrTelebis
populaciis zomis cvlilebaze keTdeba. msxverp- tempia 0.85, daavadebis gadacemis tempia 0.01 da
lis populacia mtaceblobis da sikvdilianobis daavadebis gamravlebis tempia 3. risi tolia pv?
sxva wyaroebis Sedegad mcirdeba. mtaceblebis
598

Tavi 25

Tanaevolucia da
mutualizmi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra aris Tanaevoluciis, specializaciis da mutualizmis ra sami saxeoba arsebobs?
mutualizmis procesebi?
rogor Camoyalibda mutualisturi kavSirebi
ra gansxvavebaa populaciebis da saxeobebis WianWvelebSi?
Tanaevolucias Soris?
ra Tanaevoluciuri kavSiri arsebobs pepleb-
ra dakvirvebebi adasturebs Tanaevolu- sa da qolgosan, maspinZel mcenareebSi?
ciis geografiuli mozaikis Teorias?
rogor gamokveTs Tanaevolucia iukas mcena-
rogor ganmartavs Tanaevoluciis meqa- reebsa da maT dammtverav CrCilebs Soris kav-
nizms gamomwvev-receptoris modeli? Sirs?

o
da maRali donis specializacias iwvevs. Tanaevo-
ri populaciis urTierTqmedebebisas,
luciis, specializaciis da mutualizmis Seswav-
TiToeuli maTgani meoris Tvisebebze,
la populaciaTa urTierTqmedebebis evoluciur
romlebsac mis kargad yofnaze anu evoluciur
WrilSi gaazrebaSi dagvexmareba.
vargisianobaze zegavlena aqvT, reagirebas ax-
dens. urTierTqmed populaciebs an saxeobebs So-
ris amgvar evoluciur gamoZaxils Tanaevolucia
ewodeba (tompsoni 1982, 1994, gilberti da reive-
ni 1975, berenbaumi 1983, nitecki 1983, futuiama
25.1 evoluciuri urTierTobebi
da slatkini 1983, buSe 1985, armbrasteri 1992, antagonistebs Soris xSirad axdens
tompsoni 1994). evoluciuri gamoZaxilebs pirda- Tanaevoluciis demonstrirebas
piri mtkicebuleba zogjer ar Cans da zogierTi parazitebis, parazitoidebis da maT maspinZlebs
ekologis azriT, Tanaevolucia iSviaTi movle- Soris urTierTqmedebebi populaciaTa urT-
naa. Tanaevoluciis gavrcelebulobis Sesaxeb ierTqmedebis yvelaze ufro specializirebuli
kamaTisas, ZiriTadi yuradReba specializaciis magaliTia (praisi 1980, tompsoni 1994) da ami-
movlenas eTmoba, rodesac organizmi sxva saxe- tom Tanaevoluciis pirvel magaliTs swored am
obebis SezRudul raodenobas urTierTqmedebs jgufebidan moviyvanT. Tanaevoluciis konteqst-
(tompsoni 1994). specializacia populaciebs So- Si gaazrebuli populaciaTa urTierTqmedebis
ris urTierTqmedebis Sedegi SeiZleba iyos, Tum- analizi, avstraliaSi, viqtoriaSi mcxovreb ev-
ca rogorc mogvianebiT gamoCndeba, es yovelTvis ropul kurdRelsa da miqsomas virus Soris kav-
ar miuTiTebs Tanaevoluciaze. Tanaevoluciis Siris daxmarebiT Catarda.
momcveli urTierTqmedebis erTi magaliTia mu- ramdenime wyvilis gamoSvebis Semdeg, kurd-
tualizmi, rodesac urTierTqmedebis orive Reli avstraliaSi Zalian swrafad gavrceldeba
monawile sargebels iRebs. mutualisturi urT- da male adgilobrivi fermerebi imdenad Seawuxa,
ierTqmedebebi Zlier Tanaevoluciaze miuTiTebs
599

100 (koRoebi mxolod cocxal kurdRlebs kbednen).


zogadad, maspinZlis swrafad momakvdinebeli vi-
80 rusuli organizmebi koRoebs naklebad gadaaqvT.
Tu ganviTarebis saSualebas miscemdnen, avs-
60
traliuri kurdReli-virusis sistema wonas-
40 worul anu endemuri avadmyofobis mdgomareo-
baSi gadavidoda, rogorc es samxreT amerikul
20 kurdRlebSi xdeboda. mecnierebi ki sistemas
0 1 2 3 4 5 6 7 wonasworobis mdgomareobaSi gadasvlis saSu-
alebas ar Zleven da miqsomas qmediTunarianobas
inarCuneben, raTa kurdRlebis populaciaze kon-
sur. 25.1. veluri kurdRlis miqsomas virusze mgrZnob- troli ganxorcieldes.
elobis Semcireba, rodesac virusi genetikurad araseleqci- miqsomas virusis Semcirebuli virulenturo-
uri kurdRlebis 90%-s klavs. bis mizezi is aris, rom koRoebi viruss ufro
warmatebiT avrceleben, rodesac daavadebuli
maspinZlis sicocxlis xangrZlivoba metia. aqe-
dan gamomdinare, miqsomas naklebad virulen-
rom maT kurdRelze nadirobis brigadebi Seqmnes.
turi saxeobebi maspinZlis populaciaSi da indi-
kontintze aTasobiT milioni kurdReli gavr-
vidualur maspinZlebSic ufro swrafad izrdeba.
celda da maT mTeli saZovrebi gaanadgures. avs-
atmosferos an wylis saSualebiT gavrcelebul
traliis mTavrobam scada sawamlavi, mtaceblebi
daavadebebs amgvari SezRudvebi ar aqvs da maTi
da sxva mravali, magram warumateblad. garkveu-
virulenturoba maRal doneze rCeba. mtace-
li periodis ganmavlobaSi Catarebuli kvlevis
blebis umetesoba msxverplis moZebnisas mesame
Sedegad aSkara gaxda, rom problemis gasaRebi
mxareze damokidebuli ar aris da SezRudvis
samxreT amerikuli kurdRlis miqsomas virusSia.
da Semwynareblobis garkveul wonasworul md-
miqsomas virusi patara, adgilobriv fibromas
gomareobaSi imyofeba. mtacebeli da msxverpli
(fibrozuli kanis kibo) qmnis da samxreT ameri-
garkveuli intensivobis evoluciur brZolaSi
kul kurdRels did zians ver ayenebs, samagierod
imyofebian da brZolis Sedegi populaciis si-
misgan inficirebuli evropuli kurdRlebi miq-
Zlierezea damokidebuli.
somatozisgan swrafad kvdebian.
devid pimentelma da misma kolegebma (pimen-
1950 wels, viqtoriaSi miqsomas virusi Seit-
teli da sxvebi 1968) parazitoidi-maspinZlis
anes. miqsomatozis epidemia kurdRlebSi swrafad
kavSirebi oTaxis buzis da buzis Wupris paraz-
gavrcelda. virusi ZiriTadad koRoebs gadahqon-
itoidi krazanis (Nasonia vitripennis) saSualebiT
daT, romlebic kurdRlebs kanze kbendnen da vi-
gamoikvlies (sur. 25.2). populaciis erT nawilSi,
rusi piris nawilebiT SehyavdaT. pirvelma epi-
Nasonia buzis parazitirebas axdens. populacia
demiam daavadebuli kurdRlebis 99,8% mokla da
mudmiv donezea, vinaidan misi Sevseba krazanisgan
maTi populacia Zalian dabal doneze daiyvana.
jer kidev xeluxlebeli maragidan xdeba. para-
miqsomatozis Semdeg sezonze darCenili popula-
zitoidi krazanis Setevisgan gaqceuli buzebi
ciis mxolod 90% daiRupa, xolo mesame afeTqebis
populaciidan qrebian, amitom, krazanas mxolod
Semdeg 40-60% mokvda da kurdRlis populaciam
evoluciurad `primitiuli~ maspinZeli rCeba.
kvlav zrda daiwyo.
populaciis meore nawilSi, maspinZeli bu-
avstraliur kurdRlebSi miqsomatozis le-
zebis raodenoba mudmivia, magram Wupridan ga-
taluri Sedegis Semcireba kurdRlisa da viru-
sis populaciaSi momxdarma evoluciurma gamo-
Zaxilma gamoiwvia. miqsomas virusis Semosvlamde
zogierT kurdRels am daavadebis sawinaRmdego
genetikuri faqtorebi gaaCnda da miqsomatozis
epideemis Semdeg swored amgvari individebis
gadarCeva moxda, vidre kurdRlis gadarCenil
populaciaSi rezistuli cxovelebi darCnen
(sur. 25.1). amave dros, naklebad virulenturi
virusebi gavrcelda, radgan Semcirebuli viru-
lenturoba daavadebuli kurdRlebis sicocx-
lis xangrZlivobas zrdida da Sesabamisad, ko-
Ros saSualebiT virusis gadatanas aadvilebda sur. 25.2. krazana Nasonia oTaxis buzis Wupris parazitire-
bas axdens
600

mosuli buzebi populaciaSi rCebian da amitom, ileva. orive SemTxvevaSi, urTierTqmedebis Sede-
populacia krazanebisadmi rezistuli SeiZleba gi ucvleli mdgomareobaa. Tu erT-erTi antago-
gaxdes. populaciis nawilebi daaxloebiT 3 wlis nisti swrafad ver viTardeba, maSin is gadaSenebis
ganmavlobaSi SeinarCunes, rac evoluciuri cv- safrTxis qveS eqceva. mutualurad damokidebu-
lilebisTvis sakmarisia. eqsperimentis ganmav- li organizmebis Tanaevolucia damatebiT, sta-
lobaSi, populaciis im nawilSi, sadac evolucia bilur adaptaciebs iwvevs.
nebadarTuli iyo, krazanebis gamravlebis tempi Tanaevoluciis zemoT moyvanil or mag-
mdedrze mosuli 134 individidan 39-mde davarda, aliTSi anu evropul kurdRelsa da miqsomas
xolo maTi sicocxlis xangrZlivoba 7-4 dRemde viruss, aseve oTaxis buzsa da mis parazitoid Na-
Semcirda. parazitoidis populaciis saSualo sonia vitripennis-s urTierTqmedebisas, orive
zoma aseve Semcirda (1900 krazana araganviTa- populacia meore populaciis im Tvisebis sapa-
rebad sistemaSi 3700 krazanasTan SedarebiT) da suxod viTardeba, romelic sakuTar vargisiano-
SedarebiT mudmivi gaxda. miRebuli Sedegebi baze zegavlenas axdens. evoluciuri gamoZaxili
cxadyofs, rom buzebma intensiuri parazitiz- Tanaevoluciaa. ekologebi termin ,,Tanaevolu-
mis pirobebSi Tavdacvis damatebiTi unarebi Sei- cias ufro viwro gagebiTac iyeneben, rodesac
muSaves. erTi saxeoba meoris adaptaciis sapasuxod sa-
pimentelma da misma kolegebma populaciis 13 kuTar adaptacias SeimuSavebs. Semdegi magali-
ganyofilebiani nawilebi Seqmnes, sadac buzebis Ti odnav gawelilia, magram sakiTxSi ukeTesad
raodenoba Tavisuflad icvleboda. erT-erTi gagvarkvevs. hienebis ybebi da maTi kunTebi msx-
amgvari eqsperimenti erTmaneTTan kontaqtis ar- verplis Zvlebis damtvrevisTvis sakmarisad
mqone buzebsa da krazanebze Catarda, xolo meore Zlieria. es faqti namdvilad adaptaciis anu msx-
eqsperimenti zemoT aRwerili ganviTarebadi pop- verplis SerCeuli nawilis WamisTvis momxdari
ulaciidan gamosul individebs Seexeboda. popu- cvlilebis Sedegia. miuxedavad amisa, mtacebeli
laciis pirvel nawilSi krazanebi warmatebuli da msxverpli Tanaevolucias namdvilad ar gan-
parazitoidebi iyvnen da sistemam ramdenime Zl- icdian, vinaidan gazelis Zvlebi sakmarisad ar
ieri rxeva ganicada. populaciis meore nawilSi ganviTarebula, raTa hienis an nebismieri sxva
krazanebis populacia mcire darCa, xolo buzebis mtaceblis ybebs gauZlos. hiena msxverplis am
populacia didi da SedarebiT mudmivi gaxda (sur. nawils Wams da es faqtia, xolo msxverplis Zvlis
25.3.) miRebuli Sedegebi amtkicebs varauds, rom struqtura msxverplis gadarCenas ver uzrunve-
buzebi krazana parazitoidebisadmi rezistule- lyofs anu sapasuxo evoluciuri gamoZaxili ar
bi xdebian. arsebobs. sapirispiro mdgomareoba gvaqvs, rode-
rodesac or saxeobas Soris evoluciuri sac balaxismWameli mcenaris Tavdacvis saSuale-
kavSiria antagonisturia, rogorc es zemoT bas anu gamoyofil Sxams aneitralebs. am SemTx-
moyvanil magaliTebSi xdeba, maSin saxeobebi vevaSi, Tanaevoluciis ufro viwro gansazRvreba
vargisianobas erTi-meoris xarjze imaRleben da marTebulia. amgvari SezRuduli gansazRvrisas,
evoluciur brZolaSi xvdebian. brZolis Sedegi ekologebs Tanaevoluciis erTmniSvnelovani
evoluciuri Cixia, romelSic orive antagonisti SemTxvevebis identifikacia uWirT. SezRudul
erTmaneTis sapasuxod viTardeba an evoluciuri gansazRvrebas mutualizmis Sesaxeb msjelobisas
cvlilebisTvis saWiro genetikuri cvalebadoba ukanasknel TavSi gamoviyeneT.

600

400
sur. 25.3. oTaxis buzebis da
parazitoidi krazana Nasonia vit-
ripennis-is populaciebSi 13 ujre-
200
dad dayofil laboratorul
eqsperimentSi. a) sakontrolo:
buzebs krazanebTan Sexeba ar
qoniaT. b) eqsperimentuli: buzebi
0 20 40 60 80 0 20 40
krazanis parazitizms 1000 dReze
metia ganicdian.
601

25.2 droiTi da sivrciTi masStabis mxvreti da mcenaris mWameli mweri Semova, is mce-
Sefaseba mniSvnelovania Tanaevolu- naris ylortebis xvretas maSinve daiwyebs. amgvar
ciis gagebisTvis saxeobebze dakvirvebisas Cans, rom is Zalian spe-
cializirebulia da mas mcenaris mxolod ramden-
saxelmZRvaneloSi ukve ramdenjerme aRvniSneT, ime gansxvavebuli saxeobis moxmareba SeuZlia.
rom raime bunebrivi procesis aRqma didwilad amave dros, ylortis mxvreti mweris arseboba
procesis dakvirvebis drois da sivrcis Skala- massa da maspinZel mcenares Soris Tanaevolu-
zea damokidebuli. igive xdeba Tanaevoluciis cias ar niSnavs, vinaidan mcenaresa da mwers Soris
procesis SemTxvevaSi da es faqti ekologebs So- revoluciuri gamoZaxili ar SeiniSneba. ylortis
ris gacxovelebul diskusias iwvevs imis Sesaxeb, mxvreti mweri ubralod garemoSi Sedis, sadac
Tu ra pirobebSi xdeba Tanaevolucia (tompsoni Sesaferisi maspinZeli mcenarea. ylortis mxvre-
1994). ti mwerebis winaSe mdgari ekologiuri SesaZle-
ekologebis umetesobis azriT, Tanaevolucia blobebi bunebaSi savaraudod gavrcelebulia.
urTierTmoqmed populaciebs Soris xangrZliv amgvari SesaZleblobebis ganxorcielebaSi saxe-
kavSirze miuTiTebs. es mosazreba efuZneba aRqmas, obebs adamianis moqmedeba exmareba, romlis sa-
romlis Tanaxmad, specializaciis maRali xarisxi SualebiT ekosistemebi wydeba da saxeobebi erTi
drois xangrZliv periodSi momxdar regulacias adgilidan meoreze gadadis.
saWiroebs. am sakiTxs Tavis ukanasknel nawilSi
SeviswavliT, rodesac mutualizms SevexebiT.
mutualizmis monawileoba populaciebSi xSirad Tanaevolucia da sivrcis Skala
sakmaod ucnauri morfologiuri, moqmedebiTi
da fiziologiuri cvlilebebi SeiniSneba. miuxe- urTierTqmedebis monawileebze dakvirveba sakma-
davad amisa, specializaciis evolucia did dros od Sromatevadi procesia, amitom ekologebi yu-
ar saWiroebs. ufro metic, specializaciis arse- radRebas adgilobriv populaciebze amaxvileben.
boba TavisTavad Tanaevolucias ar niSnavs. mutualistebs Soris adgilobrivi specializa-
ciis, e.w. populaciuri Tanaevoluciis aRmoCenis
Semdeg gaCnda kiTxva: aris Tu ara urTierTqmedi
saxeobebis specializaciis forma da intensivoba
specializacia da Tanaevolucia yvela geografiul arealSi erTi da igive? Tu es
asea, maSin adgili saxeobebis TanaevoluciasTan
saxeobebis umetesobas arsebiTi specializacia gvaqvs. SekiTxvis namdvili pasuxia ara. ori saxe-
axasiaTebs da isini sxva saxeobebis mxolod oba sxvadasxva populaciebSi sxvadasxvagvarad
SezRudul raodenobasTan urTierTqmedeben urTierTqmedebebs, vinaidan bioturi da abio-
(tompsoni 1994). samyaros biomravalferovnebis turi garemo icvleba. aqedan gamomdinare, or
ZiriTadi mizezi swored farTod gavrcelebuli saxeobas Soris urTierTqmedeba SeiZleba erT
specializaciaa. fitofaguri (mcenarismWameli populaciaSi ganviTardes, xolo meoreSi ara.
an mwoveli) mwerebi, sokoebi, nematodebi da tki- aseve SesaZlebelia, urTierTqmedebaSi special-
pebi specializaciis maRal dones avlenen da es izaciis xarisxi gansxvavebuli iyos. evoluci-
jgufebi mravali ekosistemis faunaSi didi ra- uri gamoZaxili organizmis raime ganzogadebul
odenobiT gvxvdeba (hoksourTi 1991, tompsoni tipze SeiZleba moxdes da ara raime saxeobaze,
1984, 1994). rasac Sereuli Tanaevolucia ewodeba. amgvari
specializaciis sayovelTaooba bunebaSi, ker- gamoZaxili naklebad Zlier specializacias da
Zod, parazitebSi, sokoebsa da balaxismWamelebSi, Tanaevoluciur partniorebis cvlilebas iwvevs.
Tanaevoluciis gavrcelebulobaze miuTiTebs. tompsonma Tanaevoluciis da sivrcis Skalaze
miuxedavad amisa, ufro yuradRebiT dakvirveba arsebul mosazrebebs Tanaevoluciaze da spe-
cxadyofs, rom aseTi daskvna naadrevia. special- cializaciaze dakvirvebis Sedegad Tavi mouyara.
izacia Tanaevoluciuri procesebis Sedegia, Tu pirvel rigSi, saxeobaTa urTierTqmedebis Sedegi
bunebriv sazogadoebebSi saxeobebis ganaxlebis yvela urTierTqmedi saxeobisTvis erTi da igive
nawili anu SemTxveviTi dawyvilebis Sedegi? mag- ar aris. bioturi urTierTqmedebis Sedegad asi-
aliTad, sazogadoeba mcenaris saxeobebis Sedge- metriuli konkurencia SeiZleba gaCndes (ix. Tavi
ba, romliTac ori balaxis mWameli specializire- 22), aseve SesaZlebelia populaciis gamoZaxili
bulad ikvebeba. erTi maTgani mcenaris fesvebis Seicvalos.
mWameli nematodaa, xolo meore pawawina, foT- gansxvavebebis arsebobis gamo, saxeobaTa
lebis mxvreti mweria. Tu sazogadoebaSi ylortis urTierTqmedeba erT, adgilobriv populaciaSi
602

Tanaevolucias iwvevs, xolo meoreSi _ ara. mag- 25.3 Tanaevoluciis meqanizmad


aliTad, mcenaris garkveuli saxeoba fesvismWame- SemogvTavazes genetikuri procesi
li nematodis saxeobebis msxverplia da mcenarec saxelad ,,geni genisTvis
da nematodac misisispis sam gansxvavebul sazoga- Tanaevoluciis genetikuri safuZveli erTi
doebaSi gvxvdeba. niadagis Tvisebebi, tenianobis SexedviT sakmaod martivia. erT-erTi Tanaganvi-
reJimebi, mcenaris da nematodis sazogadoebis Tarebuli saxeobis garkveuli Tvisebis genisTvis
struqtura savaraudod gansxvavebulia da mce- sxva saxeobaSi Sesabamisi, Tumca antagonisturi
narisa da nematodis urTierTqmedebis Sedegi geni arsebobs. magaliTad, Tu evropul kurdR-
aseve gansxvavebuli iqneba. Tanaevolucia erT lebs genetikuri faqtori aqvT, romelic miqso-
sazogadoebaSi SeiZleba moxdes, xolo meoreSi _ mas viruss rezistentuls xdis, maSin virulen-
ara. aseve SesaZlebelia, rom nematodam erT Ta- turobis aRmdgeni virusuli mutaciebi Cndeba da
nasazogadoebaSi Semaval mcenareze umniSvnelo maTi gadarCeva xdeba. rogor moqmedebs amgvari
zegavlena iqonios, vinaidan TanasazogadoebaSi genetikuri meqanizmi TanaevoluciaSi?
mravali monaTesave mcenare arsebobs, romliTac moudma erTaleliani, damatebiTi sistemis
nematoda ikvebeba. maTematikuri modeli Seqmna (1958). moudis mod-
saxeobaTa urTierTqmedebis Sedegi popula- eli marcvleuli kulturis da Jangas sistemas
ciebSi gansxvavebulia da amave dros, saxeobebSi efuZneba. mcenareebsa da maT sokovan parazitebs
specializaciis xarisxi erTgvarovani ar aris. Soris urTierTqmedebebi genur Tanaevolucias
magaliTad, fitofaguri mweri erT teritoriaze amtkicebs (tompsoni 1994). modma dauSva, rom
mcenaris raime saxeobazea specializirebuli, mcenaresa da parazits Soris xangrZlivi evolu-
ciuri kavSiri arsebobs da is ori sapirispiro
xolo mweris igive saxeobebi sxva teritoriaze
seleqciur moqmedebas, kerZod maspinZlidan
mcenaris or saxeobas moixmars. specializacia
parazitze da parazitidan maspinZelze moqmed
Tavad Tanaevolucias ar niSnavs. aqedan gamomdi-
seleqcias moicavs. igive mosazreba me-7 TavSi
nare, saxeobebis specializaciis xarisxis cvli-
gamovTqviT, rodesac organizmebis biotur gare-
lebas Tanaevoluciur landSaftSi damatebiTi
moze gamoZaxilebs SeviswavlidiT, Tumca maSin
Strixebi Semoaqvs.
ar dagviSvia, rom gamoZaxili mxolod erT alels
gamoZaxilis cvlileba `Tanaevoluciis geo-
moicavs. moudis azriT, maspinZelsa da parazits
grafiul mozaikas~ qmnis (tompsoni). sxva sityve-
Soris urTierTqmedeba saboloo jamSi wonas-
biT rom vTqvaT, Tu urTierTqmedebis landSati worobas iwvevs. ra Tqma unda, paTogenSi axali
zemoT moyvanili hipoTeturi magaliTis msgav- virulenturi genis an maspinZelSi axali rez-
sia, maSin landSaftis garkveul adgilebze urT- istentuli genis Semosvlisas wonasworoba ir-
ierTqmedebis Sedegi Tanaevoluciaa. amgvari Rveva. maSasadame, TanaganviTarebuli sistemebis
geografiuli cvlileba iwvevs mdgomareobas, stabiluroba TiToeul populaciaSi genoti-
rodesac saxeoba landSaftis doneze erTze met pebis mudmivobazea damokidebuli.
saxeobasTan erTad viTardeba. genuri Tanaevoluciis ufro Tanamedrove
Tanaevoluciis da specializaciis sivrceSi modeli gamomwvev-receptoris modelia (kini da
cvalebadoba statikuri ar aris. populaciis sxvebi 1990, de viti 1992, tompsoni da bardoni
urTierTqmedebebis da fizikuri garemo cv- 1992). moudis modelis msgavsad, es modelic
lileba adgilobriv gadaSenebas da Semosvlas mcenarisa da misi parazitis daxmarebiT Seiqmna.
iwvevs, rac axal ekologiur SesaZleblobebs da mcenare-parazitis sistema mendelis genetikas
Tanaevoluciisa Tu specializaciis axal Sansebs emyareba, romelSic mcenaris erT qromosomaSi
qmnis. aqedan gamomdinare, Tanaevoluciuri gamo- parazitisadmi rezistentulobis, dominanturi
Zaxilis moZrav mozaikas drois komponenti aqvs. R aleli da recesiuli r alelia. parazits domi-
tompsonis modelis Tanaxmad, rTuli, ganvi- nanturi, virulenturobis V aleli da recesiu-
Tarebuli kavSirebi sivrceSi dayofil popula- li v aleli gaaCnia (cxrili 25.1). V alelis mqone
ciaSi ufro iqmneba, vinaidan urTierTqmedebis parazitebi (VV an Vv genotipis) gamomwvevebi
arian, romelsac R alelis mqone mcenareebi pou-
sxvadasxva komponentebi erT an sxva populaciaSi
lobs (RR an Rr genotipis). rezistentulobis mis-
adgilobrivad Cndeba da komponentebSi rTuli
aRwevad, urTierTqmedebaSi R da V geni unda Se-
ufro, adaptaciuri kompleqsebi Sedis, rac pop-
diodes. maSasadame, vv genotipis mqone parazitebi
ulaciebs Soris genis dinebiT aris gamowveuli.
mcenaris nebismier genotipSi (RR, Rr an rr) virul-
tompsonis azriT, mTeli sistema martivi, in-
enturi iqneba, radgan V aleli ar arsebobs. V ale-
dividualuri safexurebisgan Semdgari rTuli
lis populaciaSi arseboba gamowveulia imiT, rom
struturaa.
virulenturoba da rezistentuloba maspinZlis
603

mafiqsirebeli kvanZebis Semqmneli baqteria Rhi-


cxrili 25-1 erTqromosomian, genur
urTierTqmedebaSi genoti- zobium da mcenaris fesvebis gaerTianebebi (Tavi
pebs Soris SeTavsebadoba 11). trofuli mutualizmisas, yoveli partniori
energiis an sakvebis nivTierebis SezRudul ra-
maspinZlis genotipi odenobas meores gadascems, romel individsac
am produqtis mopoveba Tavad ar SeuZlia. Rhi-
paTogenis genotipi RR rr zobium niadagidan molekulur azots (N2) iRebs,
Tumca amisTvis saWiro energiis misaRebad mce-
VV rezistentuli SeTavsebadi
naridan mowodebuli karbohidratebi sWirdeba.
vv SeTavsebadi SeTavsebadi Zroxebis da sxva Cliqosani cxovelebis faSvSi
Cabudebuli baqteria mcenaris boWkoebSi celu-
lozas amuSavebs, xolo Tavad Zroxis fermentebs
amis gakeTeba ar SeuZlia. Zroxa sargebels iRebs,
vinaidan is baqteriiT gadamuSavebul produqts
iRebs da nivTierebaTa cvlaSi iyenebs. baqteria
genetikur faqtorebzea damokidebuli. am mod-
sargebels iRebs, vinaidan mas sakvebi Tbil, qi-
elis marTebulobas sasoflo-sameurneo marcv-
miur regulirebad garemoSi miewodeba, rac misT-
leul mcenareebsa da maT parazitebze dakvirveba
vis optimaluria.
amtkicebs, Tumca sxva saxis organizmebSi amgvari
tropikuli jgufis Attinae-s WianWvelebi fo-
meqanizmebis arseboba ar damtkiceba (tompsoni
Tlebs Wrian da miwisqveSa budeebSi CaaqvT, sadac
1994).
isini sokoebis saxeobebs moixmaren. foTlismWre-
li WianWvelebisTvis sokoebi kvebis erTaderTi
wyaroa. WianWvelebi sokos sabinadro pirobeb-
sac uqmnian, radgan sokoebs sxvagan cxovreba ar
25.4 organizmebi xSirad qmnian mutu-
SeuZliaT. maSasadame, organizmebi erTmaneTze
alistur (simbiozur) urTierTobebs
srulad arian damokidebulni. amgvari mutu-
Cven Tanaevoluciis Seswavlisas ZiriTad aqcents alisturi kavSirebi Zalian stabiluria da es
mutualizmze vakeTebT. mutualizmi ori saxeobis gansakuTrebiT kargad momxmarebeli-resursis
urTierTqmedebaa, rodesac orive saxeoba sargeb- urTierTqmedebasTan Sedarebisas Cans (ix. Tavi
els iRebs. mutualizmis sami tipi arsebobs: tro- 20), vinaidan orive partniori TanamSromlobs
fiuli mutualizmi, TavdacviTi mutualizmi da da erTmaneTis sargebelze zrunavs. genetikurma
gabnevis mutualizmi. zogjer mutualistebs So- kvlevebma daadastura, rom zogierTi amgvari ka-
ris kavSiris Sedegad saxeobebi erTmaneTze xdeba vSiri saTaves 20 milioni wlis win da ufro adrec
damokidebuli da aseT mdgomareobas iZulebiT iRebs (armbrasteri 1992).
mutualizms vuwodebT. sxva tipis mutualizms
nebayoflobiTi mutualizmi ewodeba, vinaidan
partniorebi erTmaneTis gareSec mSvenivrad ga- TavdacviTi mutualizmi
Zleben. iZulebiTi mutualizmi Tanaevoluciis
TavdacviTi mutualizmi moicavs saxeobebs, rom-
SesaniSnav magaliTs gvaZlevs (buSe da sxvebi 1982,
lebic sakvebs an TavSesafars partniorisgan iRe-
ianceni) da momdevno paragrafebSi amgvar kav-
ben da sanacvlod maT balaxis mWamelebisgan, mta-
Sirebs detalurad SeviswavliT. Tavdapirvelad,
ceblebisgan an parazitebisgan icaven. magaliTad,
mutualisturi kavSiris sami tipi ganvixiloT.
zRvis sistemaSi Semavali zogierTi Tevzi da kre-
veti Tevzis sxva saxeobis kans da layuCebs para-
zitebisgan asufTaves. gamwmendebi parazitebiT
ikvebebian da sargebels iReben, xolo gawmendili
trofuli mutualizmi
Tevzi parazitebisgan Tavisufldeba. aseT kav-
trofuli mutualizmi Cveulebriv moicavs part- Sirebs xSirad gawmendis simbiozi ewodeba da kar-
niorebs, romlebic damatebiT energias da sakveb gad viTardeba sufTa, Tbil tropikul wylebSi,
nivTierebebs erTmaneTisgan iReben. aqedan ga- sadac bevr gamwmends gamorCeuli Seferiloba
momdinareobs termini ,,trofuli. trofuli aqvs da sxva Tevzebi misken miiweven. rogor mosa-
mutualizmis magaliTia liqenebis Semqmneli so- lodnelia, mtacebeli Tevzis ramdenime saxeoba
koebis da wyalmcenareebis gaerTianebebi (Tavi gamwmendis imitacias axdens da rodesac mas sxva
1), aseve mikorizis Seqmneli sokoebis da mcenaris Tevzi miuaxlovdeba, gawmendis nacvlad Tavs es-
fesvebis gaerTianebebi (Tavi 12) da fesvis azot- xmis.
604

gabnevis mutualizmi ris sul ufro meti ekali ivseba. kolonias weli-
wadSi aTasobiT muSa emateba da maTi raodenoba
gabnevis mutualizmi moicavs cxovelebs, rom-
aTiaTasobiT ganisazRvreba. WianWvelebis daax-
lebsac yvavilebidan mtveri gadaaqvT da sanacv-
loebiT 1/4 nebismier dros koloniis gareT imy-
lod neqtars iReben an Tesli gavrcelebis Ses-
ofeba, saWmels agrovebs da akacias balaxismWam-
aferis arealSi gadaaqvT da sanacvlod Teslis
eli mwerebisgan icavs. Pseudomyrmex-sa da akacias
Semcvel nayofs Wamen. gabnevis mutualizmi ax-
Soris kavSiri iZulebiTia, vinaidan WianWvelas da
los mobinadre partniorebs iSviaTad moicavs.
akacias erTmaneTis gareSe arseboba ar SeuZliaT.
Teslis gabnevis mutualizmi specializebuli ar
WianWvelebis da akaciis sxva gaerTianebebi ne-
aris da magaliTad, frinvelis erTi saxeoba mra-
bayoflobiTia, vinaidan orive maTgani erTmane-
vali saxeobis nayofs Wams, xolo erTi saxeobis
Tisgan sargebels iRebs, Tumca damoukideblad
nayofs mravali saxeobis frinveli etaneba. mce-
arsebobac SeuZlia. WianWvelebis dacvas mokle-
narisa da dammtveravebis kavSiri ufro SezRudu-
buli akaciebi momwamvlel nivTierebas gamoyofs
lia, vinaidan mcenares sWirdeba, rom yvavilis
da foTlebs balaxismWamelebisgan icavs (reri da
dammtveravma mtveri igive saxeobis sxva mcena-
sxvebi 1973).
reze gadaitanos. mcenaris damtvervasTan dakav-
iancenma akaciis zrdasa da sicocxlisunari-
Sirebuli specializaciebi didi xnis ganmavloba-
anobaze WianWvelebis zegavlenis gageba moindo-
Si Seiswavleba da am sakiTxs ufro detalurad
ma, risTvisac akaciis axlad gamotanil totebze
25.7 paragrafSi CavuRrmavdebiT.
WianWvelebi ar miuSva da maTi zrdis tempi Wian-
Wvelebiani totebisas Seadara. erT-erTi amgvari
eqsperimenti samxreT meqsikaSi Catarda da 10
Tvis Semdeg aRmoCnda, rom WianWvelebis gareSe
25.5 mravali mutualisturi urTier- darCenili totis wona WianWvelebiani totis
Toba ganviTarda WianWvelebsa da 1/10-ze naklebia, foTlebis raodenoba orjer da
sxva organizmebs Soris metjer naklebia, xolo eklebis raodenoba sam-
WianWvelebsa da sxva organizmebi mravali sain- jer da metjer mcirea.
tereso mutualisturi kavSirebi arsebobs. Cven WianWvelebsa da akaciebs Soris arsebul mu-
ukve vaxseneT foTlismWrel WianWvelebsa da tualizms orive saxeobis adaptacia axlavs Tan,
sokoebs Soris arsebuli trofuli mutualizmi. rac maTi gaerTianebis warmatebulobas amaRlebs.
amjerad mutualizms ufro detalurad Seviswav- magaliTad, Pseudomyrmer dRe da Rame aqtiuria da
liT da ramdenime kargad cnobil magaliTsac maSasadame, akacia mudmivad daculia. garda amisa,
moviyvanT.

WianWvelebi da TavdacviTi
mutualizmi
daniel iancenma (1966, 1967) WianWvelebis ram-
denime saxeobasa da centralur amerikaSi
gavrcelebul, eklian akaciebs Soris damokide-
buleba aRmoaCina, rac Tanaevoluciis Sedegis
SesaniSnavi magaliTia. akacia WianWvelebs sakvebs
da dabudebis adgilebs aZlevs, xolo WianWvele-
bi mcenares balaxis mWameli mwerebisgan icaven.
xarisrqian akacias (Acacia cornigera) rqebis
magvari eklebi aqvs. eklebi xiT aris dafaruli,
xolo SigTavsi msubuqi gulguliT aris amovsebu-
li (sur. 25.4). PSeudomyrmex ferruginea-s saxeobis
deda WianWvela akaciaSi koloniis daarsebisT-
vis erT-erT mozrdil ekals xvrets da SigTavss
asufTavebs, sadac is kvercxs debs. akacia Wian-
Wvelebs ifarebs da amave dros naxSirwylebidan sur. 25.4. Acacia hindsii-s eklebi A. cornigera-s msgavsad
mdidar sakvebs awvdis. sakveb foTlebSi Semavali wagrZelebulia da gulguliT aris savse, romelsac WianWvele-
bi budis gasakeTblad Txrian. WianWvelebisgan Tavisufali
neqtari, aseve foTlis wverebze arsebuli cile-
akaciis eklebi suraTze marcxniv aris gamosaxuli.
bia (sur. 25.5). koloniis zrdasTan erTad, mcena-
605

sur. 25.5. Acacia collinsii-s foTlebi A. cornigera-s msgavsad WianWvelebs sakvebs aZlevs. a) foTlis wverebze cilebi gvaqvs,
xolo b) foTolSi - neqtari.

WianWvelebs krazanebis msgavsi nestari aqvT da qmnian (ix. sur. 24.2). vernoniaze ufro didi zo-
xerxemlian balaxismWamelebs saWiroebs SemTx- mis leafhopper Publilia-c binadrobs, romelic
vevaSi kbenen. amave dros, WianWvelebi mcenares foTlebidan wvens wovs. am mwerebze WianWvelis
konkurentebsac acileben, vinaidan maspinZel sami saxeoba zrunavs. erTi maTgani Tapinoma-s
mcenaresTan axlos amosul amonazardebs, aseve gvaris warmomadgeneli, patara zomis (2-3mm) da
sxva mcenareebis dakidul totebs da lerwebs mravalricxovania. danarCeni ori (Myrmica) ufro
uteven. akacia sapasuxod foTlebs mTeli wlis didi zomis (4-6mm) da agresiuli, magram naklebad
ganmavlobaSi inarCunebs da WianWvelebs sakvebi gavrcelebulia. WianWvelis ori gvari erTi da
mudmivad aqvT. WianWvelis da akaciis kavSiri igive mcenareze iSviaTad gvxvdeba.
orive saxeobas sargebels aZlevs da orive maTga- Tapinoma-s arseboba mcenaris tilis kolo-
nis specializirebuli adaptacia Tanaevoluciis niebis sicocxlisunarianobas amaRlebs, magram
kargi magaliTia, romelic or saxeobas Soris xan- leafhopper-ebis sicocxlisunarianobaze nak-
grZlivi evoluciur kavSiris Sedegad Camoyal- leb zegavlenas axdens. mozrdili Myrmica leaf-
ibda. hopper-ebs icavs, Tumca mcenaris tilebis mta-
igive mdgomareoba gvaqvs, rodesac WianWvele- ceblebisgan dacvis saqmeSi naklebad efeqturia.
bi mcenaris tilebs da leafhopper-ebs mtace- sadac bristoum WianWvelis orive saxeoba gamor-
blebisgan icaven da Sedegad `Taflian cvars~ iRe- icxa, mtaceblebis raodenobam Zalian moimata,
ben (vei 1963, bakli 1987). s.m. bristoum (1984) niu xolo lady-bird xoWos mtacebloba leafhopper-
iorkis StatSi gavrcelebul vernoniaze (veronia ze Myrmica-m da SedarebiT naklebad Tapinoma-m
noveboracensis) mobinadre mcenaris tilebze da warmatebiT gaauvnebelyves.
leafhopper-ebze eqsperimenti Caatara. mcena- aRweril sistemas Tanaevoluciis yvela el-
ris tilebi (Aphis) patara zomis, uZravi arsebe- ementi aqvs, Tumca naTeli ar aris, Camoyalibda
bia da mcenaris yvaviledebze mWidro koloniebs Tu ara WianWvelis da TanabarfrTianebis adap-
606

taciebi erTmaneTis pasuxad. mcenaridan wvenis


mwoveli mwerebis umetesoba didi moculobiT
eqskrements gamoyofs, saidanac isini yvela
sakveb nivTierebas ar an ver iReben. aqedan gamom-
dinare, Tafliani cvris warmoqmna kvebas ufro
asaxavs, vinaidan adaptaciis unars. WianWvelebi
gaumaZRrebi arian da nebismier mwers uteven.
aqedan gamomdinare, mcenaris tilebis da leaf-
hopper-ebis dacvas specialuri adaptacia ar (a)
Wirdeba. sxvadasxva gvaris WianWvelebi Tafliani
cvris sxvadasxva wyaros ukeTesad icaven, Tumca
amis mizezi ubralod zomebsa da agresiis donee-
bs Soris sxvaobaa, rac garemo faqtorebiT aris
gamowveuli.
ratom ar Wamen WianWvelebi mcenaris tilebs
da leafhopper-ebs? es SezRudva, savaraudod,
WianWvelisa da TanabarfrTianis mutualiz-
mis xelisSemwyobi TvisebiT aris gamowveuli. (b)
SezRudva mcenaris struqturebis, magaliTad
yvavilebis an neqtaris, damcveli WianWvelebis sur. 25.6. avstraliuri mcenareebis a) Kennedia rubicunda-
s da b) Bayeria viscosa-s WianWvelebis mier gabneuli Tesli.
saerTo Tvisebis gagrZeleba SeiZleba iyos (ix.
elaiosoma saWmelad gamosadegi da Ria Seferilobisaa.
sur. 25.5). maSasadame, sistemaSi specifikuri
urTierTqmedebebi gvxvdeba da Tanaevoluciis
damtkicebisTvis es sakmarisi ar aris.
WianWvelis da mcenaris TavdacviTi mutual- Cndeba, xolo ganayofierebuli Tesli swored mi-
izmis kidev erTi magaliTia tropikul da zom- wisqveS, WianWvelebis budeebSia darCenili.
ieri klimatis regionSi farTod gavrcelebuli, argentinulma WianWvelam Iridomyrmerx humi-
lobelia-s gvaris mcenare. Lobelia-s zogierT lis buCqnarian adgilebSi dabinavda da naklebad
saxeobas eqstrafloraluri saneqtre aqvs, ro- agresiuli WianWvelebi gandevna. Iridomyrmerx
melic yvavilis gareT mdebareobs da neqtars Tesls budeSi ki ar inaxavs, aramed elaiosomebs
warmoqmnis. amgvari saneqtreebi WianWvelebs mi- dedamiwis zedapirze agdebs da masze Tesls
izidavs, romlebic SaqriT mdidari neqtriT ikve- yris. bondim da slingsbim (1984) aRmoaCines, rom
bebian da amave dros mcenares balaxismWamelebi- Mimetes-is erTi saxeobis xanZris Semdgomi ga-
sgan icaven. nayofiereba Iridomyrmex humilis-is sabinadro
adgilebSi mkveTrad Semcirda (sur. 25.7). Tu ar-

WianWvelebi da gabnevis mutualizmi


samxreT afrikis keipis regionSi WianWvelebi-
sa da mcenaris mutualizmi gvxvdeba da Wian-
Wvelebis adaptaciis mniSvnelobaze miuTiTebs.
Proteaceae-s ojaxis ramdenime saxeobis mcena-
res xorciani, saWmelad vargisi struqturebi
aqvs, romelsac elaiosoma ewodeba. avstraliuri
mcenareebis elaiosomebi 25.6 suraTzea naCvenebi.
WianWvelebi Tesls iReben da miwisqveSa budeebSi
CaaqvT, sadac elaiosomebs Wamen. WianWvelebs Ta-
vad Teslis Wama ar SeuZliaT, amitom is miwiqveS
an dedamiwis zedapirze rCeba. Teslis gabnevis
zogierTi adgili ganayofierebisa da amonaz- sur. 25.7. Mimetes cucullatus-is amonazardebis xanZris-
ardis CamoyalibebisTvis vargisia (ix. bergi 1975, Semdgomi gabneva a) Iridomyrmex-is arsebobisas da b) mis gareSe.
calkveri da biti 1978). buCqnarian gavrcelebis mcenareebis miwiszeda da miwisqveSa nawilebis sigrZe wreebiT
arealebSi mcenaris mravali saxeoba mxolod ma- da SeferilobiT aris gamosaxuli. Iridomyrmex-is ararsebobisas,
Sin nayofierdeba, rodesac teritoriaze xanZari WianWvelebi Mimetes-ebis Tesls mTels gavrcelebis arealSi
abneven.
607

gentinuli WianWvela arsebobas ganagrZobs, ma- berenbaumma (1981) qolgisebri balaxebi niu
Sin keipis bunebrivi floris umetesoba gaqreba, iorkis StatSi Seiswavla. zogierT amgvar mcena-
vinaidan Teslis miwisqveSa maragi amoiwureba. s. reSi (gansakuTrebiT dabali donis ultraiis-
templis (1977) varaudiT, mavritiusis kunZulze feri gamosxivebis da tyian adgilebSi mzard
xe Calvaria major-is gadaSeneba daaxloebiT 300 mcenareebSi) furanokumarinebi ar arsebobs, sx-
wlis win drontis gadaSenebas moyva, vinaidan vebi mxolod wrfiv furanokumarinebs Seicavs,
dronti erTaderTi saxeoba iyo, romelsac Cal- xolo zogierTSi rogorc wrfivi, aseve kuTx-
varia-s Teslis gabneva SeeZlo. uri furanokumarini Sedis. berenbaumma amgvari
WianWvelebis adaptaciebi Teslis gabnevis un- mcenareebidan balaxismWameli mwerebi Seagro-
arze zegavlenas axdens, Tumca adaptaciebi Ta- va da daaskvna, kuTxuri da wrfivi furanoku-
vad mcenareze evoluciurad damokidebuli Sei- marinebis Semcvel mcenareebs mwerebis ufro
Zleba ar iyos. Teslis gabnevaze orientirebuli didi raodenobiT saxeoba erCis, vidre mxolod
WianWvelebi yvelafers Wamen da maTi moqmedeba wrfivi furanokumarinis Semcvel an saerTod
Mimetes-ebis da misi monaTesave mcenareebisgan da- misgan Tavisufal mcenareebs. AFC/LFC mcenaree-
moukideblad Camoyalibda. mcenareebi ubralod bis balaxismWamelebi kvebis ukeTesi speciali-
iyeneben WianWvelebis Tvisebas. stebi arian da mcenareebis mxolod sam gvarSi
gvxvdebian da isini AFC/LFC mcenareebze aRmoCe-
nil ramdenime generalistis raodenobaze da LFC
25.6 cvlilebebs mcenareTa damcav an furanukumarinebisgan Tavisufali mcenaree-
qimiaSi genetikuri safuZveli aqvs bis balaxismWamelebis raodenobaze metia.
wrfivi da gansakuTrebiT kuTxuri fura-
mcenareebis TavdacvisTvis gankuTvnili qimiuri
nokumarinebi balaxismWameli mwerebis umetes
nivTierebebis gansxvavebuloba genetikuri cv-
saxeobas afrTxobs, magram zogierTi gvari am
lilebebis Sedegia, gansakuTrebiT maSin, rode-
qimiur nivTierebebs egueba. berenbaumma (1983)
sac bioqimiuri sinTezis mimarTuleba da masze
amasTan dakavSirebiT Tanaevoluciis Zlieri Sem-
pasuxismgebeli fermentebi cnobilia. m. beren-
Txveva moiyvana. hidromJavakumarinebis, wrfivi
baumma (1978, 1981, 1983) peplebisa da qolgise-
da kuTxuri furanukumarinebis taqsonomiuri
bri maspinZeli mcenareebis kavSiris elementebi
gavrceleba cxadyofs, rom LFC-s Semcveli mcena-
Tanaevoluciis konteqstSi ganixila. qolgisebri
reebi hidromJavakumarinebis Semcveli mcenaree-
mcenareebi bevr momwamvlel qimiur nivTiere-
bis qvesimravlea, xolo AFC-ebis Semcveli mcena-
bas gamoyofen da maT Soris yvelaze ufro fu-
reebi LFC-s Semcveli mcenareebis kidev ufro
ranokumarini. amgvari qimiuri nivTierebebis
patara qvesimravlea. amgvari daskvna hidromJa-
biosinTezi (sur. 25.8) parakumarinuli mJavidan
vakumarinebidan LFC da AFC-ebamde misvlis Tav-
(ligninis winamorbedi, yvela mcenareSi gvxvdeba)
dacviTi progresis evoluciur SedegTan Sesabam-
hidromJavakumarinebamde grZeldeba. furano-
isobaSia. garda amisa, LFC-s Semcvel mcenareebze
kumarins wrfivi da kuTxuri forma aqvs da hi-
specializebuli mwerebi miekuTvneba jgufebs,
dromJavakumarinebidan fermentuli reaqciis
romlebic hidromJavakumarinebis Semcveli
saSualebiT miiReba. parakumarinuli mJavidan
mcenareebiT ikvebebian, xolo AFC-s Semcvel
hidromJavakumarinebamde misvlis biosinTezi-
mcenareebze specializebuli mwerebis jgufebi
sas momwamvleloba matulobs. hidromJavaku-
LFC-s Semcveli mcenareebiT ikvebebian. mwerebis
marins garkveuli biologiuri Tvisebebi aqvs.
filogenuri kavSirebi maspinZlis mcenaris mox-
wrfivi furanokumarini pirimidins safuZvels
marebis istoria SesabamisobaSi ar aris, magram
ebmeba da ultraiisferi sinaTliT dasxivebisas
mwerebis taqsonomiuri gavrceleba erToblivad
dnm-s kveTs. kuTxuri furanokumarinebi zrdasa
Camoyalibebuli sistemis arsebobaze miuTiTebs.
da gamravlebasTan aris dakavSirebuli, Tumca
misi moqmedebis meqanizmebi jer garkveuli ar
aris. parakumarinis mJava mcenareebis sul mcire,
25.7 mcenareTa da cxovelTa mutual-
1000 ojaxSia gavrcelebuli. berenbaumma (1983)
izmis yvelaze gavrcelebuli forma
mxolod 31 ojaxi moiyvana, sadac hidromJavaku-
marinebi gvxvdeba. wrfivi furanokumarinebi (LFC)
aris damtverva
mcenaris mxolod 8 ojaxSi gvxvdeba da farTod zogierTi mcenare qariT imtvereba da maTi
mxolod orSi, kerZod Umbelliferae da Rutaceae mtvris marcvlebi igive saxeobis individebis
ojaxebSi gvxvdeba. kuTxuri furanokumarinebi yvavilebze SemTxveviT xdeba. Tu teritoriaze
(AFC) Leguminosae-s or gvarSi da Umbelliferae-s bevri saxeoba erTad binadrobs an individebs
aT gvarSi gvxvdeba. Soris mcire manZilia, maSin qariT damtverva
608

sur. 25.8. furanokumarinebis bio-


O sinTezis mimarTuleba. TiToeul etaps
HO C C C O O gansxvavebuli fermenti akontrolebs.
O
OH

O O O O
HO O

efeqturi ar aris. sxvadasxva cxovelebi, maT morfologia mtvris gadatanisTvis gamosadegi


Soris mwerebi, frinvelebi, Ramurebi da sxva Zu- cxovelebis raodenobas amcirebs da mtvris ga-
Zumwovrebi, yvavilis mtvriT da neqtariT ikve- datanis warmatebulobas zrdis.
bebian, aseve zeTs an nelsurnelebas agroveben,
kvercxs deben da wyvildebian. mTeli am procesis
ganmavlobaSi, cxovelebs mtveri erTi yvavili-
dan meoreze gadaaqvT. mcenaris da dammtveravis orqideis damtverva futkris mier
kavSiri Tavdapirvelad momxmareblis da resur-
mcenaris da dammtveravis kavSiri orqideis ojax-
sis urTierTqmedebis msgavsi iyo. mtveri Sesan-
Si Zalian ganviTarebulia. orqideas formiT,
iSnavi saWmelia, xolo yvavilis kvercxujredi,
SeferilobiT da surnelebiT mravalferovani
sadac Tesli viTardeba, mweris matlisTvis kargi
yvavilebi aqvs. yvavilisa da dammtveravs Soris
TavSesafaria. srulad moxmarebis Sedegadac ki
kavSiri magaliTia orqidea Stanhopea grandi-
mtvris raRac nawili mcenareebs Soris moZraobs.
flora da tropikuli futkari Eulaema meriana.
evoluciis ganmavlobaSi floris struqtura
amgvari iZulebiTi mutualizmi gamorCeulia,
icvleba, raTa mtvris gadacema ufro nayofieri
radgan Stanhopea-s yvavilebi neqtars ar warmoqm-
gaxdes. cvlilebebis didi nawili neqtars exe-
nian da maTze mxolod mamali futkari jdeba. orq-
ba, romelic mcenarisTvis sakmaod ekonomiuri
ideis yvavilebs mkveTri surneleba axasiaTebs da
sawarmoebelia. cvlileba SeiZleba iyos magali-
Stanhopea-s yvela saxeobas sakuTari surneli aqvT,
Tad yvavilis nawilebis imgvari ganlageba, rom
ris Sedegadac dammtveravs yvavili sxvaSi ar ae-
mtveri cxovelis sxeulze gadavides (sur. 25.9).
reva. orqideis TiToeuli saxeoba futkris erT
yvavilis struqtura sul ufro specializebuli
saxeobas izidavs.
xdeba da cxovelebis naklebi raodenoba axerxebs
orqideaze damjdari mamali Eulaema surnele-
mtvrianasTan Sexebas da sxva yvavilebis dingze
bas igrovebs da Semdeg dedal futkrebs izidavs.
mtvris gadatanas. aqedan gamomdinare, yvavilis

sur. 25.9. Polemoniaceace-s


ojaxis mcenaris yvavilebis mraval-
ferovneba. suraTze ZiriTadi dam-
mtveravebic aris gamosaxuli. isrebi
damtvervis sxvadasxva sindromebis
evoluciis mimarTulebas asaxavs.
609

futkris yvela saxeoba odnav gansxvavebul sur- vres ekroba da yvavils anayofierebs. maSasadame,
nelebas iyenebs. mamali futkari yvavilis nawi- yvavilis struqtura da futkris moqmedeba adap-
lebs wina kidurebiT fxeks da Segrovebuli niv- taciuria da mtvris gadatanis SesaZlebloba gaz-
Tiereba ukana kidurze gadaaqvs, romelic didi rdilia.
zomisaa da Sesanaxi Rru aqvs. futkari Stanhopea
yvavilSi gverdidan Sedis da yvavilis bagis tom-
sikismagvar struqturas fxeks (sur. 25.10). bagis
zedapiri Zalian gluvia da futkrebi yvavili-
Lobelia-s damtverva frinvelis mier
dan xSirad vardebian (zogierTi orqideis sur- Lobelia-s gvaris zogierTi warmomadgeneli, ker-
neli futkrebs abruebs). Camovardnili futkari Zod Centropogon qvegenis wevrebi, kolibrebis
orqideis yvavilis xerxemals eWideba, sadac mier imtvereba. Centropogon-is specializire-
polinariumebia (mtvriT savse tomsikebia) gan- bul saxeobebs da arwivisniskartian kolibrebs
lagebuli da isini futkars zurgze ejrobian. (Eutoxeres) Soris eqskluziuri kavSiri arsebobs.
Tu futkari miwebebul polinariumTan erTad kolibri mcenaris grZeli yvavilidan neqtars
sxva yvavilidanac vardeba, polinariumi samt- niskartis saSualebiT iRebs da mcenaris erTad-
erTi dammtveravia. sxva kolibrebisgan gansxvave-
biT, Eutoxeres Wamisas unda dajdes. maSasadame,
Centropogen-is yvavilebi ufro kompaqturi da
myaria, raTa frinvelebma dajdoma SeZlon (steini
1992).

25.8 SaliTamtarebeli CrCili aris


iukas erTdroulad evolucirebuli
dammtveravi
mcenarisa da dammtveravis erT-erTi mutualizmi
gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs, vinaidan is
erTdroulad ganviTarebul sistemad aris aRi-
arebuli da amave dros, Tanaevoluciis filogen-
uri struqturebis da mutualisturi kavSirebis
monawileebs Soris evoluciuri konfliqtis Ses-
axeb dawerili Tanamedrove kvlevebis erT-erTi
ZiriTadi obieqtia (pelmiri da tompsoni 1992,
pelmiri da huti 1994, pelmiri da sxvebi 1996).
iukas mcenareebis saxeobebsa da Tegeticula-s
gvaris CrCilebs Soris damtverviTi kavSiri (sur.
25.11) pirvelad s.v. rileis jer kidev erTi sau-
kunis win (1892) aRwera, xolo mogvianebiT es ka-
vSiri ukeTesad ganmartes (paueli da makki 1966).
CrCili iukas yvavilSi Sedis da naskvSi 1-5-mde
kvercxs debs. kvercxis dadebis Semdeg CrCili
yvavilis mtvrianebidan mtvers fxeks da patara
burTad axvevs, burTs piris specialuri nawile-
biT iWers, sxva mcenaris yvavilisken mifrinavs,
mtvris burTs axali yvavilis dingSi debs da Sem-
deg kvercxs xelaxla debs. kvercxis gamoCekvis
Semdeg matli naskvSi imaleba da ganviTarebadi
sur. 25.10. orqidea Stanhopea grandiflora-s dammt- TesliT ikvebeba.
veravi Eulaema meriana. futkari yvavilSi gverdidan Sedis da
yvavilis bages fxeks. a) Camovardnis SemTxvevaSi, b) futkari
CrCilsa da iukas Soris kavSiri iZulebiTia.
yvavilis xerxemlis boloze mdebare polinariumze SeiZleba Tegeticula-s matls sxvagan gazrda ar SeuZlia,
daeces da g) am dros polinariumi futkars zurgze ekroba. d) xolo iukas sxva dammtveravi ar hyavs. iuka yvavi-
Tu miwebebuli polinariumis mqone futkari sxva yvavilidanac lis ganayofierebis sanacvlod CrCilis matlebs
vardeba, polinariumi yvavilis samtvres ekroba da e) Sedegad egueba, radgan matlis mier reproduqciuli po-
damtverva xdeba
610

kvercxis debis Tviseba ojaxSi, sul mcire, sam-


jer damoukideblad ganviTarda da ukanac sul
mcire orjer dabrunda (winapris mdgomareobas
daubrunda). yvavilebSi kvercxismdebi saxeobe-
bidan mxolod Tegeticula da Greya-s erTi saxe-
obaa dammtveravi. danarCenebi ubralod mcenaris
parazitebi arian da mcenareebs matlebis gamoz-
rdisTvis iyeneben. Greya politella qvatexias
ojaxis Lithophragma parviflorum-sac mtveravs
maSin, roca am mcenares iukasTan kavSiri saerTod
ar aqvs. am magaliTidan Cans, rom iuka-CrCilis
mutualizmis bevri adaptacia CrCilebSi mutu-
alizmis Seqmnamdec arsebobda. aseT Tvisebebs
xSirad adaptaciamdeli ewodeba.

sur. 25.11. mohaves iuka (Yucca shidigera) da Tegeticula-s


gvaris iukas CrCili.

tencialis daqveiTeba 30%-s ar aWarbebs, xolo


Yucca whipplei-Si sulac amis naxevaria (paueli da
makki 1966).
iuka da Tageticula erTmaneTisadmi special-
izirebulni arian. iukas mtveri webovania da bur-
Tad iolad iqceva, xolo dingi mtvris misaRebad
specialurad aris Secvlili. CrCili iukas mx-
olod erTi saxeobis yvavilebze jdeba, yvavileb-
Si wyvildeba da kvercxs naskvSi debs, xolo misi
piris nawilebi da moqmedeba mtvris gadatanaze
aris morgebuli. Tegeticula-s da iukas mutu-
alizmi mWidroa da savaraudod, misi Tvisebebi
Tanaevoluciis Sedegia.
sinamdvileSi, mutualizmis ramdenime aspeqti
aramutualistur CrCilebSic (Prodoxidae) Sein-
iSneba (pelmiri da tompsoni 1992). Prodoxidae-s
sur. 25.12. CrCilis ojax Prodoxidae-s filogenuri Sto.
genetikuri Stos kvlevam aCvena, rom Tegetic-
suraTze gamosaxuli iukas CrCili-iukas mutualizmis kriti-
ula-s ramdenime specializebuli Tviseba misi kuli Tvisebebi evolucia Tegeticula-s gvaris CrCilebSi.
ojaxis sxva wevrebSic gvxvdeba. maspinZelze spe- maxasiaTeblebia: LHS - adgilobrivi maspinZlis specifikuroba;
cializacia da dawyvileba ojaxis yvela wevri MH - maspinZelze dawyvileba; OF - yvavilSi kvercxisdeba; P -
sabaziso (primitiuli) Tvisebebia. yvavilebSi damtveravi. Savi Zelakebi Tvisebis SeZenaze miuTiTebs, xolo
mwvane Zelakebi Tvisebis dakargvaa.
611

25.9 mutualizmi moicavs Tandayo- warmoqmna met resurss saWiroebs da amitom, mce-
lil konfliqts monawileebs Soris, naris damtverili yvavilebis nawili ganviTare-
romelsac SeuZlia gamoiwvios TaR- bas wyvets da es Teslis warmoqmnamde xdeba. mwer-
liToba is mier dazianebuli xilis ganviTarebis Sewyveta
erTi SexedviT, mutualisturi kavSirebis mcenareebSi aseve gavrcelebulia (ianceni 1971,
monawileebi karg saqmes akeTeben. TiToeuli co- stivensoni 1981) da iukebi am meqanizmis daxmare-
taodens gascems da sanacvlod sargebels iRebs. biT CrCil damamtverebs akontrolebs (udoviCi
Tu mutualizms ufro kargad davakvirdebiT, ga- da eikeri 1981, eikeri 1982).
moCndeba, rom yvelaferi ase martivad ar aris. mutualizmSi monawile partniorebs Soris
mutualisturi kavSirebis monawileebs Soris bunebrivi daZabuloba tyuils iwvevs. magaliTad,
Tandayolili konfliqti arsebobs, rac kavSirze mutualisturi iukas CrCilebSi Zalian msgavs sax-
damokidebulebiT aris gamowveuli. mutual- eobebs miekuTvneba, romlebic kvercxebs iukebis
izmis monawilem sakuTari vargisianoba meore yvavilis naskvebSi deben. miuxedavad amisa, saxeo-
monawilis xarjze unda gazardos. magaliTad, baT am jgufis zogierTi wevri iukas ar amtverebs
iuka-CrCilis mutualizmSi, CrCili sakuTari anu iRebs, magram ar gascems. pelmirma da sxvebma
vargisianobis gazrdisTvis yvavilSi ufro didi (1996) CrCilebs Soris filogenuri kavSirebis
raodenobiT kvercxs debs. rogorc ukve vTqviT, analizis Sedegad aRmoaCines, rom iZulebiTi dam-
CrCilebi kvercxs iukas Teslis mxolod 30%-Si mtveravebi zogjer matyuarebi arian. matyuarebi
deben. es niSnavs, rom kvercxisdebaze garkveuli iukebSi kvercxisdebaze specializirebulni ari-
SezRudva arsebobs anu mutualisturi kavSirSi an, magram sistemis stabilurobisTvis namdvili
Semaval partniorebs sakuTari vargisianobis individebis arsebobaa saWiro.
gazrda mxolod garkveul donemde SeuZliaT. saxelmZRvanelos am nawilis eqvs TavSi or-
iuka-CrCilis sistemaSi amgvari meqanizmebi marT- ganizmebis populaciebis urTierTqmedebebis
lac arsebobs da yvavilSi dadebuli kvercxebis detalebi SeviswavleT. populaciebis urT-
raodenobas iuka aregulirebs (pelmiri da huti ierTqmedeba xSirad resursisTvis pirdapiri an
1994). arapirdapiri konkurenciaa. konkurencia popu-
Tu CrCili yvavilis kvanZSi Zalian didi ra- laciebis zomas zRudavs. zogierTi urTierTq-
odenobiT kvercxs debs da kvercxis raodenoba medeba, magaliTad mtacebloba, parazitoidizmi,
ganviTarebadi Teslis umetesobis SeWmisTvis parazitizmi da balaxismWameloba (yvela antago-
sakmarisia, maSin yvavili ganuviTarebeli rCeba nisturi qmedebaa), erTi populaciis individis
da CrCilis matli kvdeba. amgvari strategia iu- mier meore populaciis individis an misi nawilis
kas Teslis warmoqmnas amcirebs, Tumca aw ukve moxmarebas gulisxmobs. arsebobs sxva tipis urT-
ganuviTarebul yvavilSi Teslis warmoqmnaze ierTqmedebac, romelsac mutualizmi ewodeba da
ganawilebuli resursi sxva yvavilebs gadaecema. romlis drosac urTierTqmedebis yvela wevri
iukebi, bevri sxva mcenaris msgavsad, saWiroze sargebels iRebs. saxelmZRvanelos momdevno
meti raodenobis yvavils qmnis. yvavilebis warmo- nawilSi vnaxavT, Tu rogor ayalibebs urTierTq-
qmnis safasuri SedarebiT naklebia, xolo Teslis medeba organizmebis sazogadoebis formas.

daskvna
1. Tanaevolucia urTierTqmedi saxeobebis an oTaxis buzebsa da krazana parazitoid Nasonia
populaciebis evoluciur gamoZaxilebs moicavs. vitripennis-is urTierTqmedeba antagonistebs
specializacia aris mdgomareoba, rodesac Soris kavSirebis magaliTia, rac Tanaevolucias
saxeoba sxva saxeobis mxolod SezRudul ra- iwvevs.
odenobasTan urTierTqmedebs. mutualizmi
3. specializacia SesaZloa swrafad moxdes da
populaciis urTierTqmedebis saxeobaa, rodesac
misi arseboba TavisTavad Tanaevoluciaze ar
urTierTqmedebis orive monawileba sargebels
miuTiTebs. mutualistebs Soris adgilobriv
iRebs.
specializacias populaciis Tanaevolucia
2. avstraliaSi Seyvanil evropul kurdRelsa ewodeba. Tanaevoluciis geografiuli mozaikis
da miqsomas viruss Soris urTierTqmedeba, aseve modelis Tanaxmad, populaciebis urTierTq-
612

medebis Sedegi drosa da sivrceSi icvleba, xolo rebis cvlileba (da mwerebis detoqsifikaciis
saxeobebi Tanaevoluciis da specializacias unari) TiToeul jgufSi arsebul taqsonomiur
sxvadasxva intensivobiT ganicdian. kavSirebs axlavs Tan da mcenarisa da mweris
urTierTqmedebis evoluciuri istoriis gageba
4. genuri Tanaevoluciis gamomwvevi-recepto- SesaZlebelia.
ris modelis Tanaxmad, Tanaevoluciis misaR-
wevad urTierTqmed populaciebSi damatebiTi 8. mcenareebsa da maT dammtveravebs Soris
genotipebi unda arsebobs. genuri Tanaevolu- kavSirebi kargad Seswavlili mutualizmebia.
ciis saukeTeso nimuSia marcvleuli mcenaris da mutualisturi kavSiri futkrebsa da orqideebs
parazitis sistemebi. Soris arsebobs. zogierT yvavilsa da dammtverav
kolibrebs Soris maRali xarisxis specializacia
5. organizmebs sxvadasxva tipis mutualisturi arsebobs.
kavSirebi axasiaTebT da maT Sorisaa trofiuli
mutualizmi, TavdacviTi mutualizmi da gabnev- 9. iukas CrCilebsa da iukas Soris urTierTq-
is mutualizmi. zogierTi mutualisturi kavSiri medeba iZulebiTi mutualizmia, romelSic
iZulebiTia anu erTi partnioris sicocxle meo- CrCili mcenares mtveravs, xolo misi matli mce-
rezea damokidebuli, xolo zogierTi mutualis- naris ganviTarebad Tesls moixmars. CrCilebs
turi kavSiri nebayoflobiTia anu partniorebs da iukebs specializacia gaaCniaT, romelic maT
erTmaneTis gareSe arsebobac SeuZliaT. kavSirs xels uwyobs, Tumca filogenuri analizi
adasturebs, rom CrCilSi arsebuli zogierTi
6. Tanaevoluciis yvelaze ufro damajerebeli adaptacia mis aramutualistur, axlo naTe-
magaliTi Pseudomyrmex WianWvelebs da akacias
savebsac aqvT. amgvar Tvisebebs adaptaciamdeli
Soris iZulebiTi mutualizmia. WianWvela mcena-
ewodeba.
res balaxis mWamelebisgan icavs, xolo mcenare
WianWvelebs sakvebs da TavSesafars aZlevs.
11. filogenuri analizi adasturebs, rom
orive maTganis struqtura da moqmedeba an feno-
iukas CrCilis zogierTi saxeoba iukas mcenares
logia adaptirebuli da kavSirzea morgebuli.
atyuebs da kvercxs mis yvavilebSi debs, Tumca
7. nivTierebaTa cvlis analizi adasturebs, rom mcenaris damtverva ar SeuZlia. amgvari tyuili
mcenareebSi momwamvleli nivTierebebis ganvi- mutualistebs Soris arsebuli bunebrivi kon-
Tareba genetikur safexurebad xdeba. ganviTa- fliqtis mosalodneli Sedegia.

savarjiSoebi
1. diagramebis daxmarebiT ganmarteT Tanaevo- 3. albaT SegimCneviaT, rom Tqvens baRSi
luciis geografiuli mozaikis modeli. mzard yvela mcenares masTan dakavSirebuli
WianWvelebi hyavs da mcenare balaxismWameli
mwerebis ramdenime tipis dainteresebis saga-
2. davuSvaT, mcenaris garkveul saxeobebs ori nia. arsebobs Tu ara mutualisturi kavSiri
gansxvavebuli genotipi aqvs. erTi fenotipi WianWvelebsa da mwerebs Soris? mutualizmis
raime sokosadmi rezistentulia, xolo meore arsebobis an ararsebobis dadasturebisTvis ra
sokosadmi rezistentuli ar aris. orive formis tipis kvlevebs da eqsperimentebs CaatarebdiT?
genotipi erTi da igive populaciaSi gvxvdeba. Tqvens aRweraSi dRis (an Ramis) xangrZlivoba,
ganmarteT mcenaris rezistentulobis geneti- dakvirvebis sezoni, kiTxvebi da Sesamowmebeli
kuri safuZveli. hipoTeza SeiyvaneT. aseve moifiqreT eqsperimen-
tis CatarebisTvis saWiro nivTierebebis sia.
613

nawili 6

Tanasazogadoebis
ekologia
614

dedamiwis umetes nawilSi sxvadasxva saxeobis cocxali arsebebi binadroben. fer-


mis vel-mindvrebs, tyesa Tu udabnoSi arsebuli mcenareebisa da cxovelebis saSuale-
biT iolad vcnobT. sxvadasxva organizmebis populaciebis gaerTianebebi ekologiur
sazogadoebebs qmnis da maT dinamikas saxelmZRvanelos me-6 nawilSi SeviswavliT.

26-e TavSi ekologiuri sazogadoebis cnebis warmoSobas da istorias SevexebiT. ga-


moCndeba, rom bunebrivi sazogadoebebis Sesaxeb arsebuli mosazrebebis istoria eko-
sistemis bunebis gaazrebasTan mWidro kavSiria. sazogadoebebi, populaciaTa msgavsad,
maTSi moibinadre saxeobebis raodenobisa da trofuli urTierTqmedebis tipebis mixed-
viT xasiaTdeba. 27-e TavSi yvela am sakiTxs dawvrilebiT SeviswavliT. magaliTad, mi-
tovebul velze dakvirvebis Sedegad kargad Cans, rom velze arsebul mcenareTa saxe-
obebis raodenoba wlebis ganmavlobaSi mkveTrad icvleba. sazogadoebis cvlilebis
Tvisebebs 28-e TavSi SevexebiT.

sazogadoebaSi gaerTianebuli sxvadasxva saxeobis raodenoba biomravalferovnebis


umniSvnelovanesi komponentia. saxeobaTa mravalferovnebis ganmsazRvrel meqanizmebs
29-e TavSi SeviswavliT. imave TavSi gamoCndeba, Tu rogor axdens saxeobaTa mraval-
ferovnebaze zegavlenas emigracia, gadaSeneba, konkurencia, regionaluri da adgilo-
brivi procesebi.
615

Tavi 26

Tanasazogadoebis
koncefcia
gzamkvlevi kiTxvebi
ra gansxvavebaa ekosistemas, sazogadoebas, ratom fiqroben ekologebi, rom sazogadoe-
kavSirsa da ojaxs Soris? bebi drosa da sivrceSi gaxsnilia?

ras niSnavs sazogadoebis struqtura da rogor asaxavs sazogadoebis organizacia


sazogadoebis funqcia? filogenur da biogeografiul procesebs?

ra gansxvavebaa biologiuri sazogadoebis


rogor xdeba filogenuri analizis saSu-
Sesaxeb f.e. klementsis da h.a. glisonis mosaz-
alebiT Tanamedrove sazogadoebis struqturis
rebebs Soris?
ganmartebebs Soris sxvaobis moZebna?

ra aris sazogadoebis organizaciis kontin-


uumis cneba da rogor xdeba am cnebis saSuale- rogor zegavlenas axdens Tanaevolucia
biT sazogadoebebis aRwera? sazogadoebis struqturaze?

g
Si jer-jerobiT ar Segviswavlia. aseT sakiTxebs
arkveul adgilze arsebul saxeobebs popu-
Sorisaa garkveul adgilze mcenareTa da cxov-
lacia ewodeba. dedamiwis yvela adgilze,
elTa saxeobebis raodenobis ganmsazRvreli meqa-
TiToeul dablobze, TiToeul tbaSi, zRvis ki-
nizmebi, sazogadoebebis trofuli urTierTq-
deze mdebare kldeze da a.S. mravali populacia
medebebi da a.S.
erTad binadrobs. populaciaTa gaerTianebas Ta-
nasazogadoeba ewodeba. Tanasazogadoebebis dax-
asiaTeba populaciaTa Soris urTierTqmedebis
saxeobis an adgilis mixedviT xdeba.
Cven ukve SeviswavleT ekosistemis proces-
26.1. Tanasazogadoeba populaciaTa
ebi, populaciaTa dinamika da urTierTqmedebis gaerTianebaa
meqanizmebi, rogorebicaa mtacebelsa da msxver- ekologebi termin ,,Tanasazogadoeba-Si sx-
pls an balaxismWamel cxovelsa da parazitebis vadasxva mniSvnelobas gulisxmoben (Soneri, 1986).
mkvebav organizms Soris kavSirebi. dakvirve- istoriulad, sazogadoeba garkveul adgilze ar-
bebisa da eqsperimentebis Sedegad am procesebi- sebul mcenareTa da cxovelTa gaerTianebas niS-
sTvis safuZvlad dadebuli meqanizmebi naTlad navs, sadac erTi an meti saxeoba an raime fizikuri
gamoikveTa. miuxedavad amisa, ekologiur sazoga- Tvisebaa dominanturi (slobodkini 1961, Simveli
doebasTan dakavSirebuli ramdenime sakiTxi, 1971, dobenmiri 1968). Cven vambobT: `muxis Tana-
romelic ekologebisTvis ukve aTwleulebis man- sazogadoeba~, `abzindis Tanasazogadoeba~, `tbis
Zilze gamowvevad aris qceuli, saxelmZRvanelo- Tanasazogadoeba~ da vgulisxmobT, rom garkveul
616

adgilze arsebul mcenareTa da cxovelTa Soris mobs. taqsonebs Soris filogenetikuri kavSi-
sityva `Tanasazogadoebis~ win moyvanili saxe- ria (sur. 26.1, A simravle). magaliTad, mkvlevarma
oba dominirebs. aseTi gansazRvreba sruliad na- SesaZloa gadawyvitos, daakvirdes, Tu rogor
Telia da sazogadoeba mis sazRvrebSi mobinadre xdeba sxvadasxva saxeobis mcenareTa gvarebis an
yvela populacias aerTianebs. ojaxebis damtverva. ojaxi aris taqsonomiurad
Tanasazogadoebebis SemosazRvra SeuZlebe- dakavSirebuli jgufi, romelic erT geografiul
lia, rodesac populacia pirobiT sivrciT saz- arealSi arsebobs. zogjer aqcenti resursebis
Rvrebs miRma vrceldeba. magaliTad, zomieri erTgvarad momxmarebel populaciaTa jgufebze
da tropikuli klimatis regionebs Soris fr- keTdeba. amgvar jgufebs kavSirebi ewodeba (sur.
invelebis migracia orive regionSi mobinadre 26.1. C simravle). Tu kavSiris yvela wevri erTi da
sazogadoebebs erTmaneTTan akavSirebs. tropi- igive arealSi binadrobs, maSin jgufs adgilo-
kuli klimatis regionSi mobinadre frinvelebis brivi kavSiri ewodeba. populaciaTa geografi-
TiTqmis naxevars CrdiloeTis zamTris ganma- ulad SemosazRvruli jgufebi sazogadoebebSi
vlobaSi migrirebuli frinvelebi Seadgenen. Sedis (sur. 26.1. B simravle). aseT dros sazoga-
salamandrebis matlebi mdinaareebsa da tbebSi doebebi urTierTqmedebis saxeobis an mis wevrebs
binadroben, xolo Semdeg tyeebSi ganagrZoben Soris evoluciuri kavSirebis saSualebiT ar xa-
arsebobas. aqedan gamomdinare, isini wylis da siaTdeba, miuxedavad imisa, rom aseTi kavSirebi
dedamiwis Tanasazogadoebebs erTmaneTTan aka- sazogadoebaSi aisaxeba. mniSvnelovani mxolod
vSireben. aseve iqcevian xeebi, rodesac maTi fo- is aris, rom sazogadoebis wevrebi erTi da igive
Tlebi mdinareebSi cviva da wylis detritze da- adgilze binadroben.
fuZnebuli sakvebis gaCenas iwvevs. ekosistemasa da sazogadoebas Soris mniS-
Tanasazogadoebis gansazRvreba ufro zusti vnelovani gansxvavebaa. ekosistemebi mocemuli
gaxdeba, Tu ekologebis mier Sesaswavli popu- arealis yvela urTierTqmed fizikur da biolo-
laciebis SerCevis principis gaviTvaliswinebT. giur komponents moicavs, sazogadoebebSi ki mx-
kvlevis zogierTi saxeoba taqsonebad wodebuli olod organizmebi Sedian. samwuxarod, zogjer
populaciebis simravleebis Seswavlas gulisx- am terminebs sinonimebad iyneben.
populaciaTa msgavsad, sazogadoebebsac ram-
denime unikaluri Tviseba aqvT, romelic sazoga-
doebis struqturas an sazogadoebis funqcias
ukavSirdeba. es terminebi sazogadoebebSi momx-
dari urTierTqmedebis procesebis gamoyofisT-
vis ufro gamoiyeneba, vidre erT sazogadoebaSi
momxdari procesebis an sazogadoebis Tvisebebis
xazgasmisTvis. sazogadoebis struqturis atrib-
utebia saxeobaTa raodenoba (saxeobaTa simdi-
dre), saxeobaTa tipebi da maTi gavrcelebuloba,
vegetaciis fizikuri Tvisebebi da urTierTqmed
populaciebs Soris trofiuli kavSirebi. sazoga-
doebis funqciis magaliTebia energiis dinebis
tempebi, sazogadoebis mdgradoba gare faq-
torebisadmi da produqtiuloba. sazogadoebis
struqturasa da funqcias Soris kavSiri arse-
bobs da mas 27-e TavSi SeviswavliT.
sazogadoebis struqtura da funqcia urT-
ierTqmedebebis rTul mimdevrobaze miuTiTebs,
rac sazogadoebis yvela wevrs pirdapir an ara-
pirdapir erTmaneTTan akavSirebs (vutoni 1994,
mileri da trevisi 1996). populaciis zegavlena
sazogadoebis ekologiurad moSorebul adgile-
bze, mtacebelsa Tu msxverplze vrceldeba. mwer-
sur. 26.1. organizmTa jgufebis amsaxvel terminebs Soris iWamia frinvelebi xeebs ar Wamen, magram isini fo-
arsebuli kavSiri. taqsonebi filogenetikurad dakavSire-
bul organizmTa simravleebia. erTi da igive geografiul
TlebismWamel an yvavilebis damamtver mwerebze
regionSi mdebare taqsonebs ojaxebi ewodebaT. sazogadoebebi nadiroben, rac arapirdapir zegavlenas nayofis
geografiulad xasiaTdebian, xolo kavSirebis daxasiaTeba raodenobaze, nayofisa da marcvleulis mWameli
resursebis gamoyenebis mixedviT xdeba. cxovelebisTvis saWiro sakvebis raodenobaze da
617

am cxovelebis mtaceblebze an parazitebze ax- organizmuli Sexedulebis yvelaze ufro


dens. Sua dasavleTis tbasa da miqceva-moqcevis gavleniani damcveli amerikeli ekologi f.e.
kldian zonaSi arsebul ekosistemas Soris urT- klementsia (1916,1936). klementsi sazogadoe-
ierTqmedebebis rTuli badis magaliTi 26.2 su- bebs mkveTri sazRvrebis mqone gancalkevebul
raTzea gamosaxuli. erTeulebad ganixilavs, romelTac erTiani or-
ganizacia gaaCniaT. mis mosazrebas vegetaciaTa
dominanturi saxeobebic amtkicebs. magaliTad,
26.2. arsebobs Tu ara bunebrivi yviTeli fiWvis tye ufro nestian adgilebSi
erTeuli ekologiuri organizaciis gavrcelebuli naZvnarisgan da SedarebiT mS-
Tanasazogadoebis doneze? ral adgilebze gavrcelebuli buCqnarisa da
balaxisgan gansxvavdeba. sazogadoebis sazRvari
sazogadoebis ekologebi CixSi Sedian da maTi az- zogjer imdenad mkveTria, rom misi gavleba kli-
rebi mkveTrad gansxvavdebian, rodesac sakiTxi maturi pirobebis gradientidan ramdenime me-
sazogadoebis erTianobas exeba. xdeba Tu ara tris siaxloves SeiZleba. zogierTi sazogadoe-
sazogadoebis Semadgenel populaciebs Soris bis sazRvrebs, magaliTad aSS-s Sua dasavleTSi
iseTive rTuli urTierTqmedeba da arsebobs Tu gavrcelebul foTlovan tyeebsa da preriebs
ara iseTive urTierTdamokidebuleba, rogoric Soris an samxreT kanadaSi gavrcelebul far-
adamianis sxeulis organoebs Soris? aris Tu TofoTlovan da wiwvovan tyeebs Soris arsebul
ara sazogadoeba superorganizmi, romlis funq- sazRvrebs, mcenareTa da cxovelTa umetesoba ar
ciis da organizaciis Secnoba mxolod bunebaSi arRvevs.
misi adgilmdebareobis gaazrebiT SeiZleba, Tu sazogadoebis organizaciis Sesaxeb sawinaaR-
sazogadoebis struqtura da funqcia mxolod mdego Sexeduleba h.a. glisons (1926,1939) aqvs,
adgilobrivi gaerTianebis calkeuli saxeobebis romlis azriT, sazogadoeba organizmis msgavsad
mizanmimarTul an organizebas moklebul urT- gancalkevebuli erTeuli ki ar aris, aramed or-
ierTqmedebas asaxavs? ekosistemis cnebis Seswav- ganizmTa SemTxveviTi gaerTianebaa, romlebic
lisas am sakiTxebs farTod gavaSuqebT da super- adaptaciis Sedegad garkveuli adgilisTvis dam-
oorganizmis ideasac wamovayenebT (ix. me-9 Tavi). axasiaTebel fizikur da biologiur pirobebSi
ekologebis umetesoba sazogadoebas superorga- binadroben. glisoni ambobs: `mcenareTa gaer-
nizmobis Sesaxeb mosazrebas ar eTanxmeba. miuxe- Tianeba organizmi da vegetaciuri erTeuli ki ar
davad amisa, am mosazrebis istoriis ganxilva sak- aris, aramed ubralo SemTxveviTobaa~.
maod sasargebloa, vinaidan sazogadoebis Sesaxeb sazogadoebis organizaciis Sesaxeb klemen-
didi raodenobiT sasargeblo informacias mivi- tsis da glisonis mosazrebebi ekologiur da
RebT. geografiul gradientebSi saxeobaTa gansxvave-
618

bul gavrcelebas winaswarmetyvelebs. klemen-


tsis azriT, sazogadoebis Semadgeneli saxeobebi
erTmaneTTan mWidrod aris dakavSirebuli da
TiToeuli saxeobis gavrcelebis ekologiuri
sazRvrebi mTliani sazogadoebis gavrcelebis
sazRvrebs emTxveva. sazogadoebis organizaci-
is aseT sqemas daxuruli sazogadoeba ewodeba.
glisonis azriT, TiToeuli saxeoba meorisgan
damoukideblad aris gavrcelebuli da amgvari
Sexeduleba Ria sazogadoebas gulisxmobs. Ria
sazogadoebebs bunebrivi sazRvrebi ar gaaCniaT
da amitom maTi sazRvrebi Semadgeneli saxeobebis
geografiuli da ekologiuri gavrcelebisadmi
pirobiTia.

26.3. ekotonebi Tavs iCenen mkveTri


fizikuri sazRvrebis pirobebSi an iq
Warbi mosaxleoba iwvevs cvlilebas.
Ria da daxuruli sazogadoebebis struqtura sur. 26.4. kanadaSi, axal bransvikSi, fandis yureSi ar-
26.3 suraTze aris gamosaxuli. 26.3a suraTze sebuli sazogadoebis mkveTri sazRvari (ekotoni), romelic
naCvenebia sazogadoebaSi Semavali saxeobebis mimdebare garemoebis fizikuri Tvisebebis mkveTr cvlile-
gavrcelebis arealebi da is garemo pirobebis bas asaxavs. wyalmcenareebi mxolod wylis miqceva-moqcevis
niSnulamde vrceldeba. talRebi wylis miqceva-moqcevis niS-
gradientis siaxloves aris Sejgufebuli. daxu-
nulsa da naZvnars Soris mdebare kldeebidan niadags recxavs,
xolo marili mcenareebs gaxarebis saSualebas ar aZlevs da am
teritoriaze vegetacia ar xdeba.

ruli sazogadoebebi bunebrivi ekologiuri er-


Teulebia da maT gamorCeuli sazRvrebi gaaCniaT.
amgvar sazogadoebebs Soris gadasvlis adgilebs
ekotonebi ewodeba da saxeobebi am adgilebSi
gradientis gaswvriv swrafad icvleba. 26.3b su-
raTze, saxeobebi erTmaneTisadmi pirobiTad aris
(a) ganawilebuli da sazogadoebis struqtura Riaa.
Cven SegviZlia mSrali tyis sazogadoebis sazR-
vari tenianobis gradientis marcxena bolosTan
axlos gavavloT da aRmoCndeba, rom zogierTi
saxeoba gradientis mSrali nawilisTvis aris
ufro damaxasiaTebeli, xolo sxvebi ufro nes-
tian adgilebze vrceldebian.
daxuruli da Ria sazogadoebebis cnebebs sa-
kuTari damadasturebeli argumentebi aqvs. eko-
tonebi gaerTianebebs Soris or SemTxvevaSi ar-
sebobs. erTi SemTxveva maSin gvxvdeba, rodesac
fizikuri garemo swrafad icvleba, magaliTad
(b)
wylis da xmeleTis sazogadoebebs, niadagebs an
sur. 26.3. saxeobaTa hipoTeturi gavrceleba sazogadoe- mTebis marcxniv da marjvniv gadaxril qedebs
bis Sesaxeb arsebuli ori mosazrebis mixedviT. a) saxeobebi
Soris gadasvla xdeba, xolo meore SemTxvevaSi,
gancalkevebul ojaxebad aris gaerTianebuli da sazogadoe-
bebi daxurulebia. sazogadoebebi ekotonebiT (isrebiT) aris garemoSi dominanturi erTi saxeoba an sicocx-
gancalkevebuli. b) saxeobebi garemos gradientis gaswvriv lis forma mravali sxva saxeobis gavrcelebis
kanonzomierebis gareSe aris ganawilebuli da sazogadoebebi sazRvarze miuTiTebs da ekotoni arsebobs.
gaxsnilia.
619

sur. 26.5. niadagis mdgo-


mareobiT gamowveuli ekotoni. a)
niadagis Semadgeneli elementebis
250 cvlileba. b) mcenareTa saxeobebis
cvlileba samxreT-dasavleT or-
egonSi araserpentinul (ricxvebi
200 1-10) da serpentinul (ricxvebi
18-28) niadags Soris arsebul
sazRvarze.
150

100

50

0 50 10 15 20 25 30
(a)

saxeobebi

xaverdovani muxa
TuTubo
zambaxi
duglasis soWi
hawkweed
Svria
snakeroot
oqrosqercliani muxa
collomia
abzindisfoTliani ambrozia
yarrow
buck brush
Svria
fireweed
knotweed

(b)

mkveTri fizikuri sazRvrebi naTlad gansaz- wro arealSi arsebobs, xolo sxvebi niadagis min-
Rvrul ekotonebs qmnis. amgvari sazRvrebi wy- eralur Semcvelobaze damokidebulni ar arian
lis (gansakuTrebiT zRvis) da xmeleTis sazoga- da mTliani ekotonis gaswvriv vrceldebian.
doebebis Sexebis adgilze (iohanesoni 1989; niadagis mJavianobis cvlileba farTofoT-
sur. 26.4) da maSin Cndeba, rodesac geologiuri lovan da wiwvovan tyeebs Soris gadasvlisas xSir-
struqturebi niadagis mineraluri Semcvelobis ad xdeba da es aris ekotonis meore saxeobis mag-
swraf cvlilebas iwvevs. samxreT-dasavleT ore- aliTi. wiwvebis daSlis Sedegad organuli mJavebi
gonSi, serpentinul da araserpentinul niadagze ufro swrafad warmoiqmneba, vidre yvavilovani
gavrcelebul mcenareTa gaerTianebebs Soris ar- mcenareebis foTlebiT. garda amisa, wiwvebi nela
sebuli ekotoni 26.5 suraTzea gamosaxuli. ser- iSleba da nawilobriv daSlili organuli niv-
pentinul niadagebze nikelis, qromis, rkinis da Tierebis sqeli fena niadagis zedapirs edeba.
magniumis Semcveloba izrdeba, xolo spilenZis es pirobebi wiwvovan tyeebSi farTofoTlovani
da kalciumis Semcveloba iklebs. serpentinuli saxeobebis zrdas xels uSlis. farTofoTlovan
niadagi kidev mravali saxeobis gavrcelebis saz- da wiwvovan tyeebs Soris gadasvlis adgilebi
Rvaria. zogierTi saxeoba mxolod gadasvlis vi- bevri saxeobis gavrcelebis arealis sazRvaria.
620

mindvrebsa da buCqnariT dafarul adgilebs So- gavrcelebis arealebis dayofa da


ris zedapiris temperatura, niadagis tenianoba, ekotonis dinamika
sinaTlis intensivoba da sixSire mkveTrad gan-
sxvavebulia da saxeobebic icvleba. amgvar teri- Cven vamtkicebT, rom garemo pirobebis da biotu-
toriebs Soris arsebuli sazRvari xSirad Zalian ri urTierTqmedebis mudmivobis Sedegad bune-
mkveTria, vinaidan, rodesac vegetaciis erT an brivi sazogadoebebis umetesobas Ria struq-
met saxeobas meti upiratesoba aqvs, is sazoga- tura aqvs da isini saxeobebs Soris cvlilebis
doebaSi dominanturia (Sulci 1955). balaxi buC- gradientiTa da Tanabari gadasvliT xasiaTdeba.
qnaris zrdas xels uSlis, radgan niadagis zeda miuxedavad amisa, adamianis moqmedebis arealSi
fenebis tenianobas amcirebs. buCqnari ki balaxis aseTi ganzogadeba xSirad swori ar aris. soflis
zrdas uSlis xels, vinaidan Crdilavs da mzis sx- meurneobis, metyeveobis da adamianis moqmedebis
ivs ar atarebs. aSS-s Sua dasavleTSi mdebare pre- sxva gamovlinebebis Sedegad ekologiuri mud-
riebsa da tyeebs Soris arsebul mkveTr sazRvars mivoba wydeba da mkveTri ekotonebis sazRvari
sinaTle avlebs (borCerti 1950). mravalwlovani farTovdeba. mokled rom vTqvaT, gavrcelebis
balaxi sinaTlisgan miyenebul zarals amcirebs, arealebis dayofa sazogadoebebis Ria struqtu-
romelic xis Tesls anadgurebs, Tumca tenian ras daxuruliT cvlis (meriami da vegneri 1992).
tyeSi gavrcelebul saxeobebs did zians ver ay- 26.6 suraTze naCvenebia, Tu rogor far-
enebs. Tovdeba ekotonebi marTkuTxedis formis tyis
ekotonis cneba mxolod sazogadoebebs Soris sazogadoebis dayofis Sedegad, romlis mTliani
urTierTqmedebaze an saxeobaTa Soris gadasv- farTobia 200km2 (10km X 20km). tyis dauyofeli
laze ar vrceldeba. populaciebis an ekosiste- ZiriTadi nawilis gverdis sigrZea 2(10+20+=60km),
mebis Sexebis nebismieri adgili ekotonad Segvi- xolo gverdis sigrZis farTobTan Sefardebaa
Zlia miviCnioT. ekotoni SeiZleba moicavdes 0,3 (sur. 26.6a). davuSvaT, tyis 4km siganis rigs
nivTierebaTa moZraobas da ojaxis struqturebs samanqano gzis gasayvanad iyeneben da tye or mc-
Soris gadasvlebs. ire nawilad iyofa, romlis farTobia 8X10=80km2.

(a)

sur. 26.6. hipoTeturi tyis dayofis Sedegad


gverdis sigrZis da Sida sivrcis cvlilebis sqema.
a) sawyisi tyis farTobia 200km2, xolo mTliani
(b)
gverdis sigrZea 60km. gverdis sigrZis farTob-
Tan Sefardebaa 0.3. tyis 4km siganis rigi saman-
qano gzis gayvanisTvis gamoiyeneba. b) dayofili
tyeebis farTobebia 80km2 (mTliani tyis far-
Tobia 160km2). dayofili tyis mTliani gverdis
sigrZea 72km, xolo gverdis sigrZis farTobTan
Sefardebaa 0,45. g) 2-km sigrZis biliki tyes marTi
kuTxeebiT kveTs da Sedegad oTxi Tanabari zomis
(c)
tye miiReba, romelTa farTobebia 32km2 (mTliani
farTobia 128km2). dayofili tyis mTliani gverdis
sigrZea 96km, xolo gverdis sigrZis farTob-
Tan Sefardebaa 0.75. d) igive mTliani farTobis
mqone grZel, viwro tyes erTi mesamediT grZeli
gverdi (90km) aqvs da gverdis sigrZis farTobTan
(d) Sefardebaa 0.45.
621

tyis mTliani farTobi nawilebis farTobTa jami magaliTSi, nawilebad dayofis Sedegad Tanabari
anu 160km2-ia, rac tyis sawyis farTobze 40km2-iT zomis da formis gavrcelebis arealebi Seiqmna.
naklebia. dayofili tyis gverdis mTliani sig- Tu nawilebad dayofis Sedegad sxvadasxva far-
rZea 2(16+20)=72km, rac sawyisi tyis gverdis sig- Tobis da gverdis sigrZis farTobTan Sefardebis
rZeze 12km-iT metia. gverdis sigrZis farTobTan mqone gavrcelebis arealebs SevqmniT, maSin maTSi
Sefardeba 0,45 anu sawyis tyesTan SedarebiT me- arsebuli adgilobrivi sazogadoebebic gansx-
tia (sur. 26.6b). miRebuli ori patara tyis kidev vavebuli gaxdeba. amgvar cvlilebas 27-e TavSi
dayofa oTx ufro patara tyes da 32km2 farTo- SeviswavliT, rodesac sazogadoebis struqtu-
bis dakargvas mogvcems, xolo gverdis sigrZis ras SevexebiT.
farTobTan Sefardeba 0,75 iqneba (sur. 26.6g).
suraTze dakvirveba cxadyofs, rom gavrcelebis
arealis dayofis Sedegad ZiriTadi tyis farTo- 26.4. bunebrivi Tanasazogadoebebis
bi tyis gverdis sigrZesTan SedarebiT naklebi struqtura SeiZleba aRweril iqnas
xdeba. oTxi patara tye 128km2 farTobs ikavebs ekologiur continua-Tan
da sawyisi farTobis daaxloebiT 1/3 ikargeba.
samagierod, tyis gverdis sigrZe TiTqmis 2/3-iT CrdiloeT amerikis aRmosavleTSi gavrcele-
izrdeba. bul foTlovan tyeebs CrdiloeTidan siciveam-
tyis gverdis sigrZis farTobTan Sefarde- tani, wiwvovani tyeebi, dasavleTidan gvalvis
baze gavlenas tyis formac axdens. 26.6a da 26.6d da sicxis amtani mindvrebi, xolo samxreT-aR-
suraTebze naCvenebia erTi da igive farTobis, mosavleTidan cecxlgamZle fiWvis tyeebi esaz-
magram sxvadasxva formis ori tye. grZeli, vi- Rvreba. foTlovani tyeebi gavrcelebis arealSi
wro tyis gverdis sigrZea 2(40+5)=90km (gverdis fiziognomurad erTgvaria. dakvirvebebis Sede-
sigrZe/farTobi=0,45) da es ricxvi 26.6a suraTze gad ekologebma aRmoaCines, rom xeebis da sxva
gamosaxul tyesTan SedarebiT metia. viwro tyis mcenareebis sxvadasxva saxeobebi tyis biomis sx-
nawilebad dayofa ZiriTadi tyis farTobs Seam- vadasxva farTobebSi binadrobs. magaliTad, niu
cirebs. iorkis CrdiloeTiT ZiriTadad wifeli, ameri-
26.6g suraTze gamosaxuli, nawilebad dayo- kuli nekerCxali da aryis xea gavrcelebuli,
fili gavrcelebis areali me-17 TavSi Seswav- xolo dasavleT virjiniis tyeebSi wiTeli muxa,
lil metapopulaciis struqturas waagavs (ix. TeTri muxa da hikori dominirebs. daxuruli
sur. 17.1). sawyisi tyis nawilebad dayofis piro- sazogadoebis Sesaxeb klementsis TvalTaxedviT,
bebSi saxeobebis sicocxlisunarianoba adgilo- TiToeuli arealisTvis damaxasiaTebeli mcena-
briv gadaSenebaze da tyis nawilebSi xelmeored reuloba sxva sazogadoebebisgan mkveTrad gansx-
dasaxlebazea damokidebuli. gaaCnia Tu ara igive vavebuli sazogadoebaa. mcenareTa gavrcelebaze
dinamika tyis mcire nawilebSi mobinadre sazoga- kargad dakvirvebis Sedegad ki Cans, rom mcenare-
doebebs? metasazogadoeba sxvadasxva terito- Ta gaerTianebebi daxuruli sazogadoebebi sul
riebze mobinadre adgilobrivi sazogadoebebis ufro naklebad aris. mcenareTa sazogadoebebis
simravlea, romlebic erTmaneTTan sazogadoe- klasifikacia TandaTanobiT ufro dawvrilebiT
bis erTi an meti wevris gavrcelebiT aris daka- xdeba da sabolood dayofis absurdul dones
vSirebuli (gilpini da hanski 1991, holti 1997). uaxlovdeba.
adgilobrivi sazogadoebebis farTobi da struq- dagrovili qaosuri mosazrebebisgan sazoga-
turis msgavseba damokidebulia imaze, Tu ramde- doebis organizaciis kontinuumis cneba war-
nad Seefereba gavrcelebis areali adgilobriv moiSva. tyeebis, mindvrebis an deltis magvar
sazogadoebebSi mobinadre saxeobebs. dayofis gavrcelebis arealebSi cxovelTa da mcenareTa
Sedegad gverdis sigrZis gazrda adgilobri- populaciebi fizikuri pirobebis gradientebis
vi sazogadoebebis saxeobebis Secvlas iwvevs. gaswvriv erTmaneTs cvlian. aSS-s aRmosavleTSi
robinsma aRmoaCina, rom frinvelTa zogierTi mdebare tyeebi Crdilo-samxreTis temperatu-
saxeoba, magaliTad SaSvi da nacrisferi SaSvi, ris gradientTan da aRmosavleT-dasavleTis
gavrcelebis arealis kideze arCevs binadrobas, wvimianobis gradientTan erTad kontinuums
xolo sxvebi, magaliTad, WiaWamia mgalobeli fr- qmnis. nebismier regionSi gavrcelebul xeebis
invelebi tyis siRrmeSi bindroben. sazogadoebis saxeobebs, magaliTad aRmosavleT kentukisTvis
Semadgenlobaze arealis formac axdens zegav- damaxasiaTebel xeebs, sxvadasxva geografiuli
lenas. sazogadoebaTa umetesoba ZiriTadad Se- areali gaaCnia da es yvelaferi evoluciur mra-
darebiT iSviaTi saxeobebisgan Sedgeba (gastoni valferovnebaze mianiSnebs (sur. 26.7.). zogierT
1994) da es saxeobebi gavrcelebis arealis Semci- saxeobas kentukis CrdiloeTiT aqvs sazRvrebi,
rebasTan erTad qreba. 26.6 suraTze gamosaxul xolo zogierTs ki samxreTiT. vinaidan mxolod
622

sur. 26.7. aRmosavleT kentukis mcena-


reTa gaerTianebebSi Semavali sami saxeobis
xis geografiuli arealis sazRvrebi (kentuki
suraTze varskvlaviT aris aRniSnuli).

mcire raodenobis saxoebebs aqvT Zalian farTo aRmosavleT kentukis tyeebze ufro Rr-
geografiuli areali, aRmosavleT kentukiSi mad dakvirvebis Sedegad Cans, rom xeTa mravali
gavrcelebuli mcenareTa saxeobebis gaerTiane- saxeoba pirobebis adgilobrivi gradientebis
bebi daxuruli sazogadoebebi ar aris. TiToeul gaswvriv aris gavrcelebuli. zogierTi saxe-
saxeobas unikaluri evoluciuri istoria da Ta- oba mTebis mwvervalebTan binadrobs, zogierTi
namedrove ekologiuri mdgomareoba gaaCnia da mdinareTa napirebs arCevs, sxvebi ki qvian da or-
adgilobriv sazogadoebebSi arsebul sxva saxe- ganulad mdidar niadagebze ukeTesad mravldeba.
obebTan sxvadasxva xarisxiT aris gaerTianebuli. TiToeul gaerTianebaSi warmodgenili saxeobebi
SesaZloa ekologiurad erTmaneTTan axlos iyos
gavrcelebuli, magram Ria sazogadoebis cneba
mainc upiratesia.
ekologebi sazogadoebis struqturasa da
funqcias sazogadoebis kontinuumis cnebis saSu-
alebiT aRweren. amisTvis ramdenime meTodi arse-
bobs da qvemoT or maTgans ganvixilavT.

gradientis analizi da klasifi-


kacia
sazogadoebis struqturis cvlilebis gamosax-
vis erT-erTi meTodi ekologiuri pirobebis
raime uwyveti gradientis gaswvriv saxeobaTa
mravalricxovnobis gamosaxvaa (luksi 1962). am
proceduras gradientis analizi ewodeba (ui-
tekeri 1967). gradienti SesaZlebelia fizikuri
cvladebis, magaliTad tenianobis, temperatu-
sur. 26.8. temperaturisa da sinestis gradientebis sqema ris, marilianobis, gaSiSvlebis an sinaTlis do-
simaRlisa da ganedis mixedviT. gamuqebul farTobze raime nis nebismier simravles daefuZnos (sur. 26.8).
mcenaris sazogadoebisTvis Sesaferisi pirobebi gvaqvs.
ekologebi gradientis gaswvriv mdebare gansx-
623

100

80
3
5 1
60 2
4
40 4
3 7
20 5 6
2
100
3.5 4.1 4.5 5.1 5.5 6.1 6.5 7.1 7.5

sur. 26.9. balaxis eqvsi saxeobis ganawileba pH-is gradien-


tis gaswvriv. Deschampsia flexuosa da Festuca ovina mJavianobas
SedarebiT ukeTesad uZleben, xolo danarCeni saxeobebi ufro
ZiriTad pirobebSi binadrobs.

vavebul adgilebs akvirdebian da yuradRebas


rogorc zust pirobebs, aseve saxeobaTa mrav-
alricxovnobas aqceven, xolo Semdeg saxeobaTa
mravalricxovnobebs gradientis pirobebis fun-
qciis saxiT gamosaxaven. daxuruli sazogadoebis
organizaciis amocnoba saxeobaTa gavrcelebaSi
mkveTri ekotonebis arsebobiT xdeba (ix. sur.
26.3a). 26.9 suraTze naCvenebia balaxis eqvsi saxe-
obis gavrceleba pH niadagis gradientis gaswvriv.
kornelis universitetis ekolog robert ui-
tekeris mier gradientze Catarebulma kvleveb-
ma daxuruli sazogadoebis Sesaxeb klementsis
<1 110 1050 50100

sur. 26.11. tenesis greiT smoukis mTebSi simaRlisa da


400 niadagis tenianobis mixedviT wiTeli muxis, TeTri muxis da
wifelis ganawileba. ZiriTadi tyeebis gaerTianebebis miaxloe-
200 biTi sazRvrebi zeda diagramaze aris gamosaxuli: 1. wifeli; 2.
0 wiTeli muxa - wabli; 3. TeTri muxa - wabli; 4. cove; 5. tsuga; 6.
mTis muxa - wabli; 7. fiWvi. fardobiT gavrcelebaze gamuqebis
xarisxi miuTiTebs.
400
200
0
Sexeduleba eWvqveS daayena. uitekerma kvlevebis
sur. 26.10. oregonis siskius mTebSi 460-470 metris si maR- umetesoba mTian teritoriebze Caatara, sadac
leze da samxreT-aRmosavleT arizonas santa katalinas mTebSi tenianoba da temperatura simaRlis, daxrilobis
1830-2140 metris simaRleze mcenareTa saxeobebis ganawileba da gaSiSvlebis mixedviT mcire manZilebze icvle-
sinestis gradientebis gaswvriv. arizonas flora ufro ba da es faqtorebi garkveul adgilmdebareobaze
mravalferovania da saxeobebi viwro ekologiur arealebs
sinaTlis, temperaturis da tenianobis dones
moicavs. santa katalinas mTebis floraSi ufro didi raode-
nobis saxeoba Sedis, Tumca saboloo jamSi siskius mTebSi da
gansazRvravs. uitekerma erT simaRleze da te-
santa katalinas mTebSi gavrcelebuli saxeobebis raodenoba niani niadagis kontinuumis gaswvriv aRmoCenili
Tanabaria. precentage occurence - gavrcelebis procenti TiToeuli mcenaris saxeobis mravalricxovnoba
stems per hectare - Reroebis raodenoba heqtarze gamosaxa da aRmoaCina, rom saxeobebi unikalur
moisture gradient - sinestis gradienti
arealebSi vrceldeba, xolo mravalricxovno-
624

bis pikebi garemos gradientis gaswvriv aris gab-


neuli (sur. 26.10). samxreT-aRmosavleT arizonas
mTebTan SedarebiT oregonis mTebSi ufro nakle-
bi saxeobis mcenare cocxlobs, Tumca TiToeu-
li saxeoba ekologiurad ufro farTod aris
gavrcelebuli.
tenesis greiT smoukis mTebSi xeebis dominan-
turi saxeobebi mcenareebis gaerTianebebis gareT
farTod aris gavrcelebuli (sur. 26.11). magali-
Tad, wiTeli muxa did simaRleze da SedarebiT mS-
ral adgilebze ukeTesad xarobs, Tumca is wife-
lis, TeTri muxis an wablis tyeebSic gvxvdeba da
smoukis mTebis mTel simaRleze aris gavrcele-
sur. 26.12. klasifikaciuri analizis magaliTi. mravali
buli. wifelas nestiani adgilebi wiTel muxaze sazogadoebis fizikur pirobebze dakvirvebidan miRebuli mo-
metad uyvars, xolo TeTri muxa mSral adgilebze nacemebis statistikuri analizis Sedegad klasifikaciis ori
aris gavrcelebuli. erTi da igive arealSi sa- RerZi miiReba. erTi RerZi niadagis tenianobasTan dakavSire-
buli gazomvebis gaerTianebaa, xolo meore RerZi temperatu-
mive saxeoba erTmaneTisgan damoukideblad aris
rasTan aris kavSirSi. Semdeg TiToeuli sazogadoeba RerZebiT
gavrcelebuli (uitekeri 1952).
gansazRvrul sivrceSi Tavsdeba da misi mdebareoba sazoga-
kontinuumis cnebis saSualebiT sazogadoe- doebaSi arsebuli pirobebis safuZvelze dgindeba. analizi
bis struqturis aRweris meore meTodi Tavad sazogadoebaSi Semaval or jgufze xdeba. jgufebi temperatu-
sazogadoebebisgan miRebuli monacemebis safuZ- ris TvalsazrisiT msgavsia, Tumca niadagis tenianoba gansx-
vavebulia.
velze erTi an meti warmosaxviTi RerZis gaswvr-
iv sazogadoebebis moTavsebaa. am proceduris
Sedegad miiReba grafiki, romelzec sazoga- makintoSi 1951,m brei da kurtisi 1957, luksi 1962,
doeba wertiliTaa warmodgenili, xolo msgavsi gauCi 1982, ter braaki da prentisi 1988). ekologi
sazogadoebebi grafikze erTmaneTTan axlos klasifikaciisTvis saWiro monacemebis misaRebad
mdebareobs. damxmare statistikuri procedure- adgilobrivi sazogadoebebis did raodenobas
bi klasifikaciasTan aris kavSirSi (kurtisi da moinaxulebs da Semdeg garemo pirobebis mniS-

cxrili 26-21 tyeTa Semadgenloba amerikis Sua dasavleTis tyian regionSi,


sadac wifeli da nekerCxali dominirebs
xeTa procentuli maCveneli sacdel mdebareobaze

saxeoba A B C D E F G H I J

Acer rubrum 8 19 9

Acer saccharum 17 13 14 7 28 4 6 49

Carya ovata 6 6 7 5 3 6

Fagus grandifolia 33 21 5 17 72 40 7
Fraxinus americanus 3 2 7 5 1 8 7 5 4
Juglans nigra 1 10 4
Liriodendron tulipifera 21 15 2 5 10 1 1
Nyssa sylvatica 4 2 6 1
Quercus alba 8 1 63 7 15 46 3 13 8
Quercus borealis 5 2 18 2 8 7 21 19
Quercus macrocarpa 4 1
Tilia americana 13 2 31 19 16
Ulmus americana 1 9 3 36 25 1

SeniSvna: yvela sveti cxrilSi arSesul mcire saxeobebs 100%-iT ar moicavs. mdebareobebia: A-D, indiana, Turkey Run
State Park; E, ohaio, oqsfordi, hestonis tyeebi; F, ohaio, kanfildi; G, ohaio, uein qanTri graberis tyeebi; H-J,
ilinoisi, evanstoni, harmsis tyeebi.
625

vnelovan cvladebs, magaliTad pH-s, tenianobas sazogadoebis sazRvrebis simkveTre an bundo-


da temperaturas zomavs. sabolood ekologi vaneba (sazogadoebis daxuruloba da gaxsniloba)
TiToeul sazogadoebaSi Semaval saxeobaTa mra- masSi Semavali saxeobebis evoluciur istoriaze
valricxovnobas gansazRvravs. monacemebis Seg- garkveul zegavlenas axdens. garda amisa, saxe-
rovebis Semdeg saqmeSi statikuri procedurebi obaTa gavrcelebis an mravalricxovnebis Sesaxeb
erTveba da monacemebis safuZvelze sivrce igeba, monacemebis realuri garemo pirobebis gardien-
romelSic yvela sazogadoeba SegviZlia gavana- tebze morgeba (gradientis analizi) an mxolod
wiloT. yvelaze ufro gavrcelebuli organzo- statistikuri proceduris (klasifikaciis)
milebiani sivrcea, romelSic sivrcis ganmsaz- safuZvelze sazogadoebebSi saxeobaTa dajgufe-
Rvreli TiToeuli RerZi garemo pirobebis ba niSnavs, rom adgilobrivi garemo pirobebi
cvladebis raime kombinaciisgan aris Sedgenili. saxeobaTa gaerTianebebze ZiriTad zegavlenas
magaliTad, erTi RerZi niadagis tenianobaze da axdens. aseT procedurebSi regionaluri da bi-
temperaturasTan dakavSirebul sxva faqtorebze ologiuri urTierTqmedebebi gaTvaliswinebuli
zegavlenis mqone cvladebisgan SeiZleba Sedge- ar aris. rogorc mogvianebiT gamoCndeba, sazoga-
bodes (sur. 26.12). amgvar sivrceSi gamosaxuli doebis Semadgenloba regionalur procesebze
sazogadoebebis ganawileba sazogadoebebs Soris (riklefsi 1987, riklefsi da Sluteri 1993a,b) da
arsebuli sazRvrebis gamorCeulobis xarisxs ga- filogenetikur istoriaze (lososi 1996) SeiZle-
moavlens. ba iyos damokidebuli.
klasifikaciis Tanamedrove meTodebi statis-
tikur procedurebs, rogorebicaa ZiriTad kom-
ponentTa analizi, urTierTgasaSualoeba (Ses-
abamisobis analizi) da mimarTuli Sesabamisobis 26.5. qronologiurma Canawerebma
analizi (gauCi 1982) efuZneba. am procedurebis gamoavlina rogorc cvlileba, ise
Sedegad klasifikaciisTvis saWiro ZiriTadi Re- uwyvetoba TanasazogadoebebSi
rZebi ganisazRvreba. procedurebis CatarebisT-
taqsonebis filogenetikuri safuZvlebi da
vis saxeobaTa mravalricxovnobis, ganawilebis an
saxeobebis warmomqneli biogeografiuli pro-
filogeniis Sesaxeb arsebuli monacemebia saWiro
cesebi Tanamedrove sazogadoebebSi garkveul-
da ara fizikuri pirobebis gradientis monace-
wilad aisaxeba (riklefsi da Sluteri 1993a,b).
mebi, ris Sedegadac sazogadoebebs Soris arse-
namarxebis istoria fragmentulia, vinaidan is
buli msgavsebebi dgindeba. aseTi monacemebi 26.1
sazogadoebaTa organizacias Seexeba da amave
cxrilSi aris moyvanili. 26.1 cxrili saxeobebis
dros gaerTianebebis cvlilebasa da stabilu-
da sacdeli mdebareobebis matricaa da masSi xis
robaze erTdroulad miuTiTebs. saxeobebi qreba
TiToeulis saxeobis mravalricxovnoba (adgil-
da Cndeba, magram maTi sicocxlis xangrZlivoba
ze xeTa mTliani raodenobis procenti) TiToeul
sakmarisad didia. vinaidan Tanadominantur saxe-
sacdel mdebareobazea mocemuli. svetebSi
obaTa gaerTianebebi namarxebis xangrZliv isto-
CamoTvlili sacdeli mdebareobebis da mwkriveb-
riaSi efemerulad moCans, zogierT dominantur
Si CamoTvlili saxeobebis klasifikacia SeiZleba
saxeobaTa da maTTan an maTSi mobinadre mcire
iyos taqsonomiuri, geografiuli, qronologi-
organizmTa gaerTianebebi SesaZloa milionobiT
uri an pirobiTi, magram ar SeiZleba iyos ekolo-
wlis winaT ganCda.
giuri. matricis TiToeuli sveti erTi tyis mde-
pleistocenis xanaSi CrdiloeT amerikisa da
bareobaa. magaliTad, A mdebareobaze ZiriTadad
evraziis kontinentis ZiriTad nawils masiuri
sami saxeoba cxovrobs da esenia: Acer Saccharum,
myinvarebi periodulad faravda (ix. sur. 28.10).
Fagus Grandifolia da Liriodendron tulipifera.
globaluri klimaturi pirobebis cvalebadobis
A mdebareoba Zalian waagavs B mdebareobas, magram
Sedegad gaCenili dabali temperaturis pirobeb-
aSkarad gansxvavdeba C mdebareobisgan. msgavsi ma-
Si myinvarebi samxreTisken vrceldeboda, xolo
tricebis daxmarebiT klasifikaciisTvis saWiro
zomieri temperaturis periodebSi myinvarebi
RerZebi miiReba.
CrdiloeTisken inacvlebda. zomieri temper-
gradientis da klasifikaciis meTodebis na-
aturis periodebs intermyinvaruli periodebi
kli imaSia, rom isini mTliani sazogadoebebis
ewodeba. intermyinvarul periodSi mcenareTa
miaxloebiT Tvisebebs efuZnebian da sazoga-
sazogadoebebi odesRac myinvarebiT dafarul
doebebis Semadgeneli saxeobebis filogenur
arealSi viTardeba. am sazogadoebebis istoriis
istorias ugulvebelyofen. Cvenamde moRweuli
Sesaxeb did informacias miviRebT, Tu aSS-s Crdi-
saxeobebi xangrZlivi evoluciuri istoriis Sez-
lo-aRmosavleTSi da CrdiloeT evropaSi myin-
Rudvebs da potenciur SesaZleblobebs asaxavs.
626

varebis lRobis Sedegad gaCenil tbebsa da Wao- da hikoris SemTxvevaSi gamyinvarebis Semdgomi
bebSi Semonaxul yvavilis mtvers davakvirdebiT. migracia samxreTis regionebidan CrdiloeTisken
dakvirvebis Sedegad gamoCndeba, rom mcenareTa xdeba da gavrcelebis areali aSS-s aRmosavle-
gaerTianebebis Semadgenloba droTa ganmavloba- Tia. TeTri fiWvi da wabli karolinaSi arse-
Si icvleba, xolo axali saxeobebis integrebis buli TavSesafrebidan gadaadgildebian da maTi
Sedegad gavrcelebis areali farTovdeba da gavrcelebis areali rogorc dasavleTisken,
ikumSeba. magaliTad, raitma (1964, 1968) daamt- aseve CrdiloeTisken farTovdeba.
kica, rom CrdiloeT amerikaSi momxdar gamyinva- gamyinvareba dedamiwis istoriis cvlilebis
rebas Tan gatyianeba axlda da tyeTa Sualeduri erTaderTi mizezi ar yofila. kaufmanma da fag-
gaerTianebebi iqmneboda, romelic dResdReobiT erstromma (1993) rifebis Semadgenel sazogadoe-
ar arsebobs. gatyianebis dasawyisSi naZvi domini- bebSi moxvedril namarxebze analizi Caatares da
rebda da es mdgomareoba daaxloebiT 10000 wlis aRmoaCines, rom saxeobaTa mravalferovneba ge-
winandel periodamde gagrZelda, Semdeg fiWvis ologiur droSi yovelmxriv icvleba. masiuri ga-
da aryis gaerTianebebi gaCnda, xolo sabolood daSenebis Sedegad ramdenime saxeobis garda yvela
Telis da muxis tyeebi ganviTarda. gadaSendeba da es movlena Zalian gavrcelebu-
gamyinvarebis periodSi myinvarebis samxreTiT lia. kaufmanis da fagerstromis Tanaxmad, garemo
mdebare mcenareebi da cxovelebi gadarCnen da pirobebis cvlileba sazogadoebis organizaciis
am teritoriebs TavSesafrebi ewodebaT. ufro Zlier cvalebadobazea pasuxismgebeli. rifebis
Tbil periodebSi myinvarebi ukan ixevda da mrava- Semadgenel sazogadoebebSi Semaval namarxebze
li saxeobis gavrcelebis areali CrdiloeTisken Catarebuli dakvirvebebi ufro did cvlilebe-
farTovdeboda. gamyinvarebis ukanaskneli pe- bze miuTiTeben, vidre devisis mier CrdiloeT
riodis (10000-15000 wlis winaT) Semdeg samxreT amerikis tyeebze Catarebuli igive saxis kvleve-
TavSesafridan xeTa saxeobebis migracias devisi bi. Zalian mniSvnelovania, rom dResdReobiT ar-
(1965,1976) daakvirda da zogierTi saxeobebisT- sebuli sazogadoebebi warsulSi igive adgilze
vis es periodi 26.13 suraTzea gamosaxuli. cugas arsebuli sazogadoebebisgan gansxvavdeba.
zomieri klimatis zonebSi gavrcelebul
farTofoTlovan tyeebSi Semavali xeebis saxe-
obebis Semadgenlobisa da rifebze mobinadre
sazogadoebebisgan gansxvavebiT, mcenareebisa
da cxovelebis bevr gaerTianebas stabiluroba
6 axasiaTebs. am gaerTianebebis Sesaxeb arsebuli
8 istoriuli informacia xSirad arazustia. para-
zitebis mkvebav organizmebs da balaxismWamel
10 cxovelebs an avadmyofobis gamomwvev organizebs
12 Soris arsebuli taqsonomiuri kavSirebi gaer-
Tianebis evoluciuri istoriis xangrZlivobaze
miuTiTebs (linsli 1961, bruksi 1985). namarxebze
momxmarebluri moqmedebebic kargad Cans da is
5 Tanamedrove momxmareblebis mier datovebuli
1 3 1 kvalebisgan didad ar gansxvavdeba. magaliTad,
7 5
oplerma (1973) Tanamedrove Ramis peplisTvis
9
9 damaxasiaTebeli nakvalevi jer kidev 20 milionis
11
13 wlis win gaqvavebul muxis foTolSi aRmoaCina.
smitma (1985) zRvis braqiopodebis devonuri pe-
riodis namarxebSi mucelfexa mtaceblebis mier
11
gakeTebuli naxvretebi aRmoaCina da es namarxebi
arafriT gansxvavdeba 100 milionis wlis Semd-
gomi namarxebisgan. mikorizuli gaerTianebebis
namarxebi 100 milion welze ufro xandazmulebi
sur. 26.13. CrdiloeT amerikis aRmosavleTiT xeTa arian (stablfildi, 1987). urTierTqmedebebSi
oTxi saxeobis gamyinvarebis Semdgomi migracia pleistoce- monawileebi drois im periodSi ra Tqma unda igive
nis TavSesafrebidan gavrcelebis dRevandel arealebamde. ar iyvnen, Tumca urTierTqmedi organizmebis
gavrcelebis xazebze aRniSnuli ricxvebi aTaswleulebs
jgufebis gaerTianebebs xangrZlivi evoluciuri
aRniSnavs.
istoria da bevri saerTo aqvs.
627

biogeografiuli faqtebi xangrZlivi gaer- dedamiwaze sicocxlis formebis gavrceleba


Tianebebis arsebobazec miuTiTebs, gansa- Tanabrad ar xdeba da es faqti evoluciuri isto-
kuTrebiT maSin, rodesac saxeobaTa jgufebi riis meore Sedegze miuTiTebs, romlis mixedviT,
erTad aris gavrcelebuli (laTami da riklefsi zogierT regionSi sxvagan farTod gavrcelebu-
1993). kenozouri periodis dasawyisSi anu daax- li jgufebi saerTod ar binadrobs. gavrcelebis
loebiT 60 milioni wlis win, CrdiloeT ameri- araTanabroba ZiriTad klimatur pirobebTan aris
kis, aziis da evropis uzarmazari teritoriebi kavSirSi. magaliTad, gvelebi da xvlikebi arqti-
zomieri tyeebiT iyo dafaruli da es tyeebi did kis sicives ver uZleben. geografiuli bariere-
siganeze vrceldeboda. droTa ganmavlobaSi biT gamowveuli istoriuli movlenebi mcenareTa
dedamiwa gacivda da zomieri klimatis moyvarul- da cxovelTa ZiriTadi jgufebis gavrcelebaze
ma mcenareebma samxreTisken gadainacvla, tyeebis did zegavlenas axdens. gavrcelebis anomalia
aziuri da amerikuli nawilebi gancalkevda da yvelaze ufro kargad kunZulebze Cans. avstra-
izolirebul teritoriebze saxeobaTa mxolod liaSi CanTosani cxovelebisa da Ramurebis garda
reliqturi jgufebi darCa (grehemi 1972, Torni ZuZumwovarTa ZiriTadi jgufebi ar binadroben,
1972). dResdReobiT, floris nawili mWidrod da- xolo zemoTxsenebuli saxeobebi didi mraval-
kavSirebul saxeobaTa simravlea da moicavs mag- ferovnebiT gamoirCeva. patara, moSorebul kun-
noliebs, rododendronebs, titebs da gumfisis Zulebze moxvedras mxolod mcire raodenobis
xeebs, romlebic amJamad mxolod aSS-s zogierT saxeoba axerxebs.
nawilSi da samxreT-aRmosavleT aziaSi gvxvdebi-
an. zemoT naxseneb or teritoriaze gavrcele-
buli florebis msgavseba saukuneze meti xania sazogadoebis struqturis filo-
dadgenilia (grei 1860, fernaldi 1929, li 1952, genuri analizi
vulfi 1975,1981). am adgilebSi gavrcelebuli
saxeobebs an sxva taqsonebs Soris evoluciur
tyeebisa da Waobebis mobinadre mravalwlovani
kavSirebTan Sexeba filogenias aqvs, xolo filo-
mcenareebi floris ZiriTad nawils Seadgens da
geniis analizs filogenuri analizi ewodeba
es niSnavs, rom mcenareTa sazogadoebebi da maT-
(harvei da pageli 1991). filogenuri analizis
Tan dakavSirebuli cxovelebi Tanaevolucias
mizani saerTo winaprisgan warmoSobil saxeobebs
didi xnis ganmavlobaSi ganicdian. tyis floris
an taqsonebs Soris kavSirebis Seswavlaa. amgvari
sxva komponentebs gansxvavebuli biogeografiu-
kavSirebi gamosaxulia diagramaze, romelsac
li istoria, xolo velebis floras gansxvavebu-
kladograma ewodeba (ix. sur. 2.11). kladograma
li sawyisebi aqvs, Tumca florebis Sereva Taname-
patara xes an buCqs mogvagonebs, mis saTaveze
drove sazogadoebas qmnis da saxeobaTa Soris
saerTo winaparia gamosaxuli, xolo dRevandlam-
evoluciur asimilacias xels ar uSlis.
de Semonaxuli taqsonebi StoebiT aris warmod-
genili. Stoebis gantotebis adgilebi miuTiTe-
ben, rom evoluciurma movlenam axali saxeobis
26.6. evoluciurma istoriam SeiZleba an taqsonis warmoSoba gamoiwvia. Tu winapridan
datovos gansazRvruli anabeWdi Ta- Tanamedrove saxeobamde gavlebuli xazi aRniS-
nasazogadoebis organizebaze nuli ar aris, maSin Tanamedrove saxeoba winapars
mogvagonebs, xolo Tu xazi ufro patara xaziT
istoria sazogadoebaSi momxdar procesebze
an patara yuTiT aris aRniSnuli, maSin Taname-
zegavlenas ori meTodiT axdens. bunebrivi ga-
drove saxeobam cvlileba ganicada. Cven klado-
darCeva saxeobebis mier sazogadoebisTvis bo-
gramis agebis detalebs ar CavuRrmavdebiT da mas
Zebul niSan-Tvisebebze axdens zegavlenas da
mxolod sazogadoebis struqturaze momxdari
es niSan-Tvisebebi saxeobaTa evoluciur isto-
filogeniis zegavlenis warmodgenisTvis gamov-
rias asaxaven. magaliTad, konkurenciis piro-
iyenebT.
bebSi momxdari gadarCeva tropikuli kolibris
ekologebi ukanasknel wlebSi filogenur
frTebisa da niskartebis zomebisa da formebis
meTodebs saxeobaTa mravalferovnebaze da
mravalferovnebazea pasuxismgebeli, radgan ko-
sazogadoebis struqturaze istoriuli pro-
librebs swored aseTi morfologiuri Tvisebebi
cesebis zegavlenis SeswavlisTvis iyenebdnen
axasiaTebT. kolibrebis sazogadoeba rbenis siC-
(lososi 1996). sazogadoebis modelis Sesaxeb
qaris mixedviT ar xasiaTdeba, vinaidan kolibrebi
SekiTxvebze pasuxis gasacemad filogenuri ana-
saerTod ar darbian. aqedan gamomdinare, sazoga-
lizis gamoyenebis mTavari mizani is aris, rom
doebis buneba misi Semadgeneli nawilebis Tvise-
SedarebiT Tanamedrove urTierTqmedebebis, mag-
bebiT aris SemozRuduli.
628

aliTad konkurenciis da mtaceblobis Sedegebi troful struqturaSi mtacebeli da ori didi


saxeobaTa gavrcelebaze momxdari istoriuli mtacebeli Sedian, xolo mtacebeli virjiniis
movlenebisa da genealogiuri zegavlenisgan ga- da floridis Tanamedrove sazogadoebebSic ga-
nasxvavon. filogenuri meTodebis saSuale- nagrZobs arsebobas.
biTYekologebi sazogadoebis struqturis ms- martivi analizis Sedegad gamoCnda, Tu
gavsebaSi garemo faqtorebis mniSvnelobasac rogor axdens saxeobebis warmoSoba da ekolo-
swavloben. sazogadoebis struqturisa da fun- giuri gaerTianebebis istoriuli cvlilebebi
qciis SeswavlaSi filogenuri analizis gamoy- Tanamedrove populaciaTa struqturaze zegav-
enebis meTodebi bruksma, maklelanma (1991,1993) lenas. igive tipis analizi ekologs sazogadoe-
da lososma (1992,1996) daxvewes, xolo es sakiTxi bis struqturis Seswavlas uadvilebs. magali-
dawvrilebiT mailzma da dunhamma (1993) Seiswav- Tad, filogenuri analizis Sedegad gamoCndeba,
les. rom 26.14b suraTze gamosaxuli sazogadoebebis
26.14 suraTze naCvenebia, Tu rogor gamoiy- struqturebs Soris msgavseba filogenuri isto-
eneba filogenuri analizi sam gansxvavebul riiT ufro aris gamowveuli, vidre adgilobrivi
regionSi mobinadre martivi sazogadoebebis garemo pirobebis msgavsebiT. kaliforniis da
SedarebisTvis. TiToeuli hipoTeturi sazoga- virjiniis sazogadoebebSi parazitis ararseboba
doeba (kaliforniaSi, virjiniaSi da floridaSi) ufro floridis sazogadoebaSi parazitis geo-
sam saxeobas, kerZod mcenares, balaxismWamel da grafiuli gavrcelebis arealiT aris gamowveu-
xorcismWamel cxovels Seicavs. suraTze gamo- li, vidre kaliforniis, virjiniis da floridis
saxulia oTxi gansxvavebuli mdgomareoba. 26.14a sazogadoebebSi ekologiur gaerTianebaTa mra-
suraTze Cans, rom hipoTeturi sazogadoebebis valferovnebiT. virjiniis da floridis sazoga-
trofiuli struqtura samive sazogadoebis for- doebebSi meore mtaceblis arsebobis mizezis
maciidan iRebs saTaves. lososma (1996) aseTi md- dasadgenad unda gavarkvioT, Tu ra moxda am
gomareoba dasavleT karibis patara kunZulebze sazogadoebebis Camoyalibebamde, xolo maTsa da
mobinadre xvlik Anolis-ebisTvis aRwera. A.sagrei kaliforniis sazogadoebas Soris ekologiuri
da A.maynardi saxeobebi regionis mraval kunZul- kavSirebis Sedareba bevrs verafers mogvcems.
ze gvxvdeba da isini gavrcelebis sxvadasxva are-
alebs ikavebs. gavrcelebaTa arealebis amgvari
dayofa SesaZloa konkurenciiT aris gamowveuli, msgavseba da sazogadoebis struq-
Tumca lososi varaudobs, rom gavrcelebis ar- tura
ealebi Zalian didi xnis winaT daiyo da am ori
gansxvavebuli evoluciuri istoria da mcena-
saxeobis sxva kunZulebze gadasvlis Semdeg md-
reTa da cxovelTa taqsonomiuri msgavseba for-
gomareoba SenarCunda.
mis da funqciis msgavsebis Sedegad naklebad
26.14b suraTze gamosaxulia axali ekologi-
garCevadi xdeba. magaliTad, faunaSi SeiZleba
uri gaerTianebis warmoqmnis procesi (mtaceblis
kodalebi ar Sediodnen, magram sxva saxeobebi
parazitis damatebiT) floridis sazogadoebaSi.
maT adgils namdvilad daikavebs (sur. 26.15).
parazitTa saxeobebi kaliforniis an virjiniis
afrikisa da samxreT amerikis tropikul tyee-
sazogadoebebSi ar gvxvdeba, magram isini meqsi-
bSi sxvadasxva evoluciuri warmoSobis mqone
kis da alabamas sazogadoebebSi kargad arian
mcenareebi da cxovelebi binadroben, Tumca maT
cnobilni. maSasadame, floridis sazogadoebaSi
SesamCnevad msgavsi garegnoba aqvT (kisti 1972,
Semavali axali ekologiuri gaerTianeba axali
burlie 1973; sur. 26.16). CrdiloeT da samxreT
komponentis Semosvlis Sedegia. axali gaerTiane-
amerikis udabnoebSi arsebuli mcenareebi da
bebi maSin SeiZleba gaCndes, rodesac saxeobaTa
cxovelebi morfologiurad ufro msgavsia, vi-
warmoqmna xdeba da es SemTxveva 26.14g suraTzea
dre es maTi gansxvavebuli filogenuri warmo-
naCvenebi. suraTze kargad Cans, rom kaliforni-
Sobidan aris mosalodneli (maresi 1976, oriansi
aSi saxeobaTa warmoqmnis Sedegad sazogadoebis
da solbrigi 1977). msgavseba aseve SeiniSneba avs-
axali wevri Cndeba da mas saWmlis mopovebis axali
traliuri da CrdiloeT amerikuli xvlikebis mo-
strategia aqvs (yvelafrismWamelia). virjiniis
qmedebebsa da ekologiaSi, Tumca isini sxvadasxva
da floridis sazogadoebebSi axali gaerTianeba
ojaxebs miekuTvnebian da maT Soris daaxloebiT
ar SeiniSneba. 26.14d suraTze gamosaxulia SemTx-
100 milioni wlis sxvaobaa (pianka 1971). samxreT
veva, rodesac ekologiur kavSirebs Soris sxvao-
evropis, samxreT afrikis, kaliforniis, Ciles
ba virjiniis da floridis populaciaTa Camoyal-
da avstraliis xmelTaSuazRvispireTis klima-
ibebamde meore, ufro didi mtaceblis SemoWriT
tur zonebSi gavrcelebuli mcenareebi zamTris
aris gamowveuli. maSasadame, memkvidreobiT
629

sur. 26.14. kaliforniis,


virjiniis da floridis
sami hipoTeturi sazoga-
doebis saxeobebs Soris
filogenetikuri kavSirebi.
TiToeuli sazogadoebis
trofuli struqtura
suraTis marjvena mxares
(a) mocemul kvebis jaWvis
diagramazea gamosaxuli.
sxvadasxva trofiul doneze
saxeobebs Soris filogenuri
kavSirebi suraTis marcxena
mxares gamosaxul kladogr-
amebze aris naCvenebi. muqi
Savi wrfe saxeobaTa raime
gaerTianebis warmoSobaze
miuTiTebs, xolo danarCeni
wrfeebi ekologiis cvlile-
bas asaxavs. a) samive sazoga-
doebas erTnairi trofiuli
struqtura aqvs, vinaidan
kavSirebi sazogadoebebs
(b) Soris gansxvavebis gaCe-
namde warmoiqmna. b) axali
ekologiuri gaerTianeba
parazitis damatebis Sedegad
floridis sazogadoebaSi
da ara kaliforniis an virji-
niis sazogadoebaSi Cndeba.
g) kaliforniis sazogadoe-
baSi saxeobebis warmoSoba
momxmareblis axali saxeobis
(c)
(yvelafrismWameli cxove-
lis) gaCenas iwvevs. d) ufro
didi mtacebeli virjiniis da
floridis sazogadoebebis
dayofamde Semodis da Sede-
gad am sazogadoebebSi axali
mtacebeli Cndeba.

(d)

wvimebisa da zafxulis gvalvisadmi morfolo- Rvraze miuTiTebs anu Tvisebebi mxolod klimat-
giurad da fiziologiurad adaptirebulia da am sa da sxva fizikur faqtorebzea damokidebuli.
TvalsazrisiT erTmaneTs gavs (muni da dani 1970, sxvadasxva filogenuri fonis gamo, mcenareebi
muni 1977). da cxovelebi erTmaneTze nakleb zegavlenas ax-
kargad dakvirvebiT msavseba aSkarad Cans da denen. Seqmnili mdgomareoba Zalian waagavs ka-
es faqti amyarebs mosazrebas, rom sazogadoebis laTburTis gunds, romelSic centris, Tavdam-
organizacia ufro adgilobriv garemo pirobe- sxmelis an mcvelis roli sxvadasxva moTamaSem
bzea damokidebuli, vidre sazogadoebis Semad- SeiZleba SeiTavsos, Tumca gundis struqtura
geneli saxeobebis evoluciur sawyisebze. xSirad ucvlelia (moedanze xuTi moTamaSea) da TamaSis
saxeobaTaSoris Tavsebadobac saxezea, rac gare- wesebiT ganisazRvreba.
mo pirobebis mier saxeobaTa Tvisebebis gansaz- miuxedavad zemoTqmulisa, saxeobebs Soris
630

Tavsebadoba dawvrilebiT Seswavlili ar aris


(riklefsi da trevisi 1980). marTlac, msgavsebaze
kargad dakvirveba cxadyofs, rom erTi da igive
(b) (a) garemo pirobebSi arsebul mcenareebsa da cxove-
lebs Soris mniSvnelovani gansxvavebaa. maresma
SeniSna (1976), rom samxreT amerikis montes udab-
(g)
(d) (e) no samyaros erTaderTi gaudabnoebuli regionia,
sadac marcvlismWameli, orfexa da wylisgan da-
moukidebeli mRrRnelebi CrdiloeT amerikuli
CanTosani virTxebisa da aziuri meqviSiebis ms-
sur. 26.15. erTmaneTisgan gansxvavebuli frinvelebi
xidan mwerebs itaceben. a) evropuli mwvane kodala niskartis gavsad ar binadroben. miuxedavad amisa, samxreT
saSualebiT xes CiCqnis da grZeli eniT sinjavs; b) havaiuri amerikuli bayayebisa da gombeSoebis zogierTma
kauWniskarta mokle qveda ybiT iWers da Semdeg grZel zeda saxeobam udabno pirobebisadmi ufro kargad
ybiT sinjavs; g) galapagosis kodala niskartiT Txris da Sem-
gaiara adaptacia, vidre maTma CrdiloeT ameri-
deg nemsiT sinjavs; d) mamali axalzelandiuri huia (gadaSenda)
kulma analogiebma. es saxeobebi qafisgan budeebs
mokle niskartiT Txris, xolo e) dedali huia grZeli niskar-
tiT sinjavs. agebs, romelSic maTi kvercxebi gamoSrobisgan

juja kapibara
hipopotami

iremi
paka

aguti
juja
antilopa

maza

yviTel-
zurgiani
antilopa

giganturi
xvliki javSnosani
sur. 26.16. morfologiuri
msgavseba kavSiris armqone afri-
kul (marcxniv) da neotropikul
(marjvniv) ZuZumwovrebs Soris.
afrika samxreT amerika
631

an (sur. 26.17). mangrovis xeebi marilis maRal


Semcvelobas kargad eguebian da fesvebi wyliT
gajerebul naleq qanebSi aqvT gadgmuli. mangro-
vis gavrcelebis adgilebSi xmeleTis xeebis 15
gvari kolonizacias damoukideblad axdens da
ramdenime maTgani SemdgomSi kidev ufro mraval-
ferovndeba. vest-indiis wynari okeanis mangro-
vis xeebis kidev ufro didi mravalferovnebis
axsna gavrcelebis adgilis daxmarebiT SeuZle-
belia, vinaidan orive regionSi mangrovis xe Tana-
bar farTobzea gavrcelebuli (sur. 26.18). indo-
wynari okeanis regionSi, aRmosavleT afrikasa
da madagaskarSi (D regionSi), mangrovis xeebisTvis
Sesaferisi arealis simcire mangrovis xis mcire
sur. 26.17. mangrovis xeebi kosta-rikaSi, wynari okeanis
mravalferovnebis axsna SeiZleba iyos. mangrovis
sanapiros deltaSi. suraTis marcxena nawilSi Rhizophora
xeebis fesvebi, xolo suraTis marjvena nawilSi Pelliciera-s xeebis saxeobaTa raodenobis Zlieri cvalebado-
rtoebi Cans. xeebi WuWyian substratze izrdebian da miqceva- ba SesaZloa mcenareTa taqsoniTac avxsnaT, ro-
moqcevis zonaSi binadroben. mariliani wyali niadags periodu- melic mangrovis xis gavrcelebis adgilze indo-
lad faravs.
dasavleT wynar okeaneSi ufro xSirad gvxvdeba,
vidre karibis regionSi, Tumca amis mizezebi na-
Teli ar aris.

daculia (bleri 1975). avstraliuri xvliki Am-


phibolurus inermis da CrdiloeT amerikuli
iguana erTmaneTs gvanan, Tumca maT Soris sxvaoba
Tanaevolucia da sazogadoebis
kvebis racionSi, aqtivobis optimalur temper-
struqtura
aturaSi, soroebis gakeTebasa da wliur ciklSia sazogadoebis organizaciis formirebaSi evo-
(pianka 1971). luciuri istoriis mniSvnelobis gasagebad evo-
riklefsis da laTamis (1993) mier Catarebuli luciuri procesis damoukidebeli buneba unda
kvlevebis Sedegad, mangrovis xis msgavs pirobeb- gaviazroT (tompsoni 1994). saxeobaTa evoluci-
Si mobinadre sazogadoebebs Soris mkveTri gansx- uri istoria Tanaevoluciis procesis Sedegad
vaveba gamovlinda. mangrovis xeebi tropikul ty- sxva saxeobebis istoriasTan mWidrod da rTu-
eebSi xaroben, romlebic mdinareTa deltebisa da lad aris dakavSirebuli. mcenareebsa da balax-
zRvis napiris miqceva-moqcevis zonebSi gvxvdebi- ismWamel cxovelebs, aseve parazitebsa da maT

40
sur. 26.18. mangrovis
xeebis gavrcelebis sazRvrebi
(Savi xazebi) samyaros kon-
tinentebisa da kunZulebis
30 50
sanapiroebis gaswvriv. blokebi
eqvsive regionSi mangrovis
40 gavrcelebis arealis (nac-
risferi feriT) sidides da
20 mangrovis xeebisa da buCqebis
30 (mwvane feriT) saxeobaTa
raodenobas gviCvenebs. re-
20 gionebia: A - wynari okeanis
10 aRmosavleTi; B - karibis zRva da
atlantikis okeanis dasav-
10
leTi; C - atlantikis okeanis
aRmosavleTi; D - indoeTis
0
okeanis dasavleTi; E - indoe-
A B D E F
Tis okeanis aRmosavleTi; F -
wynari okeanis dasavleTi.
632

mkvebav organizmebs Soris rTuli morfologi- wertilad unda warmovidginoT, romlisganac


uri da qceviTi adaptacia miuTiTebs, rom sazoga- populacia da evoluciuri zegavlena iRebs saT-
doebis organizacia amgvar kavSirebs ase Tu ise aves, xolo warmomqmneli Zala drosa da sivrceSi
asaxavs. mainc rogor qmnis Tanaevolucia sazoga- sustdeba. es wertili zegavlenas axdens da amave
doebis organizaciis formas? dros sxva wertilebisgan igive tipis zegavle-
am SekiTxvaze pasuxi srulyofilad gacemuli nas ganicdis, xolo misi Zala manZilTan erTad
ar aris, Tumca pasuxis povna SesaZlebelia, Tu mcirdeba. mocemul wertilSi mdebare sazoga-
Tanaevoluciis geografiul, mozaikur models doebis Tviseba yvela am zegavlenas aireklavs da
avagebT (tompsoni 1994). Tanaevoluciuri saxe- amitom sazogadoebas fiqsirebuli sazRvari ki ar
obebi bevri adgilobrivi sazogadoebis ZiriTadi gaaCnia, aramed zegavlenis sferos waagavs, rom-
komponentia. magaliTad, neqtaris warmomqneli lis simkvrive centrze ufro metia, xolo radiu-
yvavilebi da maT damtvervaze pasuxismgebeli sis zrdasTan erTad mcirdeba. aqedan gamomdin-
kolibrebis calkeuli ojaxebi centraluri da are, sazogadoebis ekologis interesis sferos
samxreT amerikuli sazogadoebebis Semadgene- mocemul wertilSi mdebare sazogadoebis struq-
li nawilia (feinzingeri 1978, stilesi 1985). am turis formis CamoyalibebisTvis mniSvnelovani
sazogadoebebis Semadgenel nawilebs Soris ad- procesebi warmoadgens.
gilobrivi urTierTqmedebebis eqsperimentul- procesTa ramdenime saxeoba mniSvnelovania
ma kvlevebma damamtverebsa da yvavilebs Soris da TiToeul maTgans droisa da sivrcis gansx-
arsebuli konkurencia gamoavlina, rac Tavis vavebuli damaxasiaTebeli Skala aqvs. sivrcis
mxriv adgilobrivi sazogadoebis organizaciis Skala individebis moqmedebis areals, popula-
meqanizmebze gvaZlevs warmodgenas (feinzingeri ciaTa SigniT individebis geografiul da ekolo-
da taibauti 1991, feinzingeri 1991). yvavilebsa giur gabnevasa da populaciaTa geografiuli ar-
da maT dammtverav frinvelebs Soris kavSirebi ealebis SezRudvas Soris icvleba. drois Skala
regionalur Skalaze icvleba da zogjer Zalian individumebis da populaciaTa moZraobis tem-
mkveTradac. garkveuli saxeobis frinvelebi pebis, populaciaTa urTierTqmedebis dinamikis
raime adgilze garkveuli saxeobis yvavils arCev- da populaciaTa SigniT genotipebis seleqciuri
en, Tumca sxva adgilze SesaZloa taqsonomiurad Canacvlebis mixedviT icvleba. sazogadoebis
moSorebuli, gansxvavebuli saxeobebi airCion. atributebis formirebaze adgilobrivi, Taname-
saxeobaTaSoris brZolisa da mtaceblobis Ses- drove procesebi ufro met zegavlenas axdens,
wavla sazogadobis struqturis CamoyalibebaSi vidre regionaluri an adgilobrivi procesebi
aseTi urTierTqmedebebis mniSvnelobas srulad da es upiratesoba procesebis sivrcis da drois
ar avlens da saWiroa sazogadoebaze momxdari Skalebzea damokidebuli. garkveul wertilze
geografiuli da istoriuli zegavlenis gaTval- arsebuli populaciis bedi miuRebel fizikur
iswineba. adgilobrivi, adaptirebuli saxeobebis pirobebs, Sida dapirispirebasa da mtaceblobas
urTierTqmedebebis Seswavla sazogadoebis Soris balanszea damokidebuli (Smida da uil-
struqturaSi Tanaevoluciis mniSvnelobas sru- soni 1982, puliami 1988). raime wertilze arse-
lyofilad aseve ar gviCvenebs. bul saxeobaTa mravalferovneba gadaSenebis
adgilobriv tempsa da saxeobaTa warmoqmnisa Tu
emigraciis regionalur tempebs Soris balan-
szea damokidebuli (makarturi 1969). gadaSenebis
mizezi mtaceblebi, avadmyofoba, konkurencia
26.7. Tanasazogadoebis maxasiaTe-
da fizikuri garemos cvlilebaa. adgilobrivi
blebi warmoiSoba droisa da sivrcis
mravalferovneba ara mxolod garemos mier saxe-
masStabebze procesebis ierarqiebi-
obebis SenarCunebis unarzea damokidebuli,
sgan
aramed kolonistebisTvis regionis misawvdo-
ekologebs sazogadoebisa da misi struqturis mobaze, saxeobebis warmoSobis gziT regionSi si-
regulirebis Sesaxeb gansxvavebuli mosazrebebi cocxlis axali formebis warmoqmnaze da garemo
aqvT. naTelia, rom sazogadoebis cnebis gamoy- pirobebis cvlilebis fonze mravalferovnebis
eneba Tanamedrove, fizikurad SemozRuduli ad- SenarCunebaze. ekologia aqcents tradiciulad
gilisTvis SeuZlebelia, vinaidan sazogadoebis adgilobriv, Tanamedrove sistemebze akeTebs,
Tvisebebi istoriuli, regionaluri da adgilo- Tumca misi cneba unda gafarTovdes, raTa glo-
brivi procesebis Sedegad iqmneba. SemosazRvrul baluri da istoriuli procesebi moicvas.
arealze yuradRebis gamaxvilebis nacvlad
sazogadoeba drosa da sivrceSi mdebare aTvlis
633

daskvna
1. sazogadoeba aris garkveul adgilze mcxovreb ekotonis pirveli saxeobis magaliTia, xolo
organizmTa jgufi. sazogadoeba xasiaTdeba preriasa da tyes Soris gadasvla ekotonis meore
struqturiT, rac saxeobaTa raodenobas, tipebs saxeobas asaxavs. gavrcelebis arealebis dayofa
da fardobiT gavrcelebadobas moicavs, aseve ekotonebis moculobaze zegavlenas axdens.
vegetaciis fizikuri TvisebebiT da saxeobaTa- rac ufro dayofilia gavrcelebis areali, miT
Soris trofuli kavSirebiT. sazogadoebas gaaC- ufro meti farTobia gavrcelebis arealis
nia funqcia, romelic energiis dinebis temps, kidesTan. metasazogadoeba adgilobriv sazoga-
produqtiulobas da garemo pirobebisadmi doebaTa simravlea. adgilobrivi sazogadoebebi
mdgradobas moicavs. gavrcelebis gancalkevebul arealebze arsebo-
ben, romelTac sazogadoebaSi arsebuli orga-
2. organizmTa jgufebs, romlebic resursTa sim- nizmebis gabneva akavSirebT.
ravles erTnairad iyeneben, kavSirebi ewodeba.
filogenurad dakavSirebul organizmebs ojaxi 6. garemo pirobebisadmi da sxva saxeobebis
ewodebaT. ekosistema fizikuri da biologiuri gavrcelebisadmi saxeobaTa gavrcelebis ana-
samyaros yvela urTierTqmed nawils moicavs, lizisTvis ekologebma gradientis analizis
xolo sazogadoebaSi mxolod garkveul adgilze sxvadasxva meTodi SeimuSaves. gradientis anal-
mobinadre organizmebi Sedian. izisas ekologebi fizikuri pirobebis Skalaze
sacdel teritoriebs ganalageben. garemo piro-
3. me-20 saukunis dasawyisSi, sazogadoebis bebis gradientebis gaswriv saxeobaTa gavrcele-
bunebis Sesaxeb ori sapirispiro mosazreba ba sazogadobis Ria struqturaze miuTiTebs.
gamoiTqva. botanikos f.e. klementsis azriT,
sazogadoebebi superorganizmebia, romelTa 7. namarxebi da biogegrafiuli faqtebi
komponentebi sxeulis organoebis msgavsad urT- cxadyofen, rom sazogadoeba droSi SeiZleba
ierTqmedebs. maSasadame, sazogadoebaSi Semavali Seicvalos, rac migraciiT da Semadgeneli popu-
saxeobebi mTlian sazogadoebasTan rTulad laciebis gadaSenebiT aixsneba.
aris dakavSirebuli da aqedan gamomdinare,
8. filogenuri analizis gamoyenebiT saxeobaTa
daxurulia. h.a. glisonis azriT, sazogadoebebi
Soris evoluciuri kavSirebis Seswavla xdeba,
organizmTa SemTxveviTi gaerTianebebia da maTi
xolo analizis Sedegi kladogramaze moicema.
gavrceleba adaptirebis unarzea damokidebuli
kladogramebis Sefaseba sazogadoebis struqtu-
anu sazogadoebebi gaxsnilia.
ris ganviTarebis Sesaxeb informacias gvaZlevs.
4. sazogadoebebi saxeobaTa Semadgenlobebs
9. daSorebul adgilebSi, magram msgavs ekolo-
Soris mkveTri gadasvlebiT gancalkevebuli
giur pirobebSi Camoyalibebuli sazogadoe-
erTeulebi ar arian, rogorc amas klementsi
bebis Seswavlis Sedegad cxadia, rom msgavsebis
varaudobda. saxeobebi pirobebis ekologiuri
miuxedavad, istoria adgilobrivi sazogadoe-
gradientebis garSemo vrceldeba da sxva saxe-
bebis atributebis formirebaze did zegavlenas
obebis gavrcelebaze damokidebuli ar aris
axdens.
(glisonis Tvalsazrisi).
10. sazogadoebebis Tvisebebi droisa da sivrcis
5. mcenareTa da cxovelTa gaerTianebebs Soris
sxvadasxva Skalebze momxdari procesebis ierar-
arsebul wyvetebs ekotonebi ewodeba. ekotonebi
qiiT aris gamowveuli. sazogadoebebis ekologi-
mkveTr fizikur sazRvrebze Cndeba an raime
uri Seswavlisas aqcenti regionalur da istori-
arealSi dominanturi formebis cvlilebas
ul procesebze, aseve adgilobriv, Tanamedrove
mosdevs Tan. wyalsa da xmeleTs Soris gadasvla
procesebze unda gakeTdes.

savarjiSoebi
1. auxseniT ekologiaSi gauTviTcnobierel ada-
3. rogor SeiZleba Tanaevoluciis geografiuli
mians, Tu ra gansxvavebaa ekologiur sazogadoe-
mozaikis misadageba sazogadoebis struqtur-
bas da ekosistemas Soris.
isTvis?
2. SeadareT ekologiuri sazogadoebisa da eko-
sistemis Sesaxeb gamoTqmuli mosazrebebi.
634

Tavi 27

winasazogadoebis
struqtura
gzamkvlevi kiTxvebi
rogor moqmedebs adgilobrivi da re- ra hipoTezebi arsebobs saxeobebsa da terito-
gionaluri faqtorebi sazogadoebaTa struq- riebs Soris kavSirebis Sesaxeb?
turaze?

ra aris adre dauflebis niSa da rogor ra gansxvavebaa topologiur, energiis dinebis


gamoiyeneba is saxeobaTa simravlis modelire- da kvebiTi urTierTqmedebis badeebs Soris?
baSi?
ra ganzogadebebi miiReba kvebis topologiuri
ra gansxvavebaa pirobiT niSasa da saxeobaTa badeebis analizis Sedegad?
simravlis modelebis geometriul mimdevrobas
Soris?
ra mosazreba hqonda robert meis kvebis
ra mniSvneloba aqvs lognormalur badis saxeobaTa raodenobasa da saxeobaTa urT-
gavrcelebas sazogadoebis ekologiaSi? ierTqmedebas Soris kavSiris Sesaxeb?

rogor gamoiyeneba simpsonis da Senon-


ra xuTi saxeobis arapirdapiri zegavlena
viveris indeqsebi saxeobaTa mravalferovnebis
xdeba kvebis badeebze?
gazomvisTvis?

ra gansxvavebaa taqsonomiur da ekologiur ra aris sazogadoebis matrica?


mravalferovnebas Soris?

ratom aris simeCxre sasargeblo mraval- ra sxvaobaa impulsur da zewolis eqsperi-


ferovnebis Seswavlisas? mentebs Soris?

T
sazogadoebis met-naklebad statikuri Tvise-
anasazogadoebebi populaciaTa gaer-
bebis aRweras da populaciaTa urTierTqmedebis
Tianebebia, romelTa Tvisebebze fizi-
eqsperimentul analizs moicavs. populaciaTa
kuri garemo da saxeobaTa SigniT populaciaTa
urTierTqmedebis sirTulis gaazreba sazoga-
urTierTqmedeba did zegavlenas axdens da isini
doebis stabilurobisa da moqnilobis aRqmaSi
saboloo formebs saxeobaTa evoluciuri is-
dagvexmareba, xolo es Tvisebebi adamianis zemo-
toriis Sedegad iReben. sazogadoebaSi Semaval
qmedebisadmi sazogadoebis mdgradobas gansaz-
saxeobaTa mralavricxovnobasa da populaciaTa
Rvravs. ekologebi sazogadoebis struqturis
urTierTqmedebas sazogadoebis struqturasTan
dinamikas aqtiurad Seiswavlian.
aqvT kavSiri. sazogadoebis struqturis Seswavla
635

27.1. Tasazogadoebis struqturis urTierTqmedebis magaliTebi vnaxeT, aseve popu-


gageba moiTxovs Cvengan mravalmxri- laciaTa Soris dinamikur urTierTqmedebebsac
davakvirdiT. es ukanaskneli sakiTxi me-5 TavSi
vi perspeqtivis gaazrebas
dawvrilebiT SeviswavleT.
sazogadoebis struqturis Seswavla droisa da adgilobriv sazogadoebaSi struqturis
sivrcis sxvadasxva perspeqtivebidan SeiZleba. gansazRvra TiToeuli saxeobis simravlisa da aq-
Tavdapirvelad, gavrcelebis SedarebiT erTgva- tivobis mixedviT xdeba anu vakvirdebiT rogorc
rovani arealis SigniT patara farTobs Semov- binadroben es saxeobebi, ras Wamen da a.S. regionSi
farglavT. aseTi mcire farTobi ekologiurad struqturis gansazRvra gavrcelebis arealis
homogenuria da maTSi individumebis yoveldRi- modelis mixedviT xdeba.
uri moqmedebebi Cans. aqedan gamomdinare, adgil- sazogadoebebi drois perspeqtividan ori
obrivi sazogadoebis struqtura raime wertilze meTodiT SegviZlia ganvixiloT. erTi meTodi
Tanamcxovrebi individumebis ekologiuri urT- axal saxeobaTa warmoqmnaze pasuxismgebel pro-
ierTqmedebebia, rac individumebis garemo piro- cesebze akeTebs aqcents. saxeobaTa warmoqmna
bebisadmi adaptaciasa da urTierTqmedebas gu- saxeobebis geografiuli, ekologiuri da moq-
lisxmobs. urTierTqmedebaSi Sedis resursebis medebiTi dayofis Sedegad xdeba. saxeobaTa war-
gamo gaCenili konfliqtebi, mtacebloba, avad- moqmnis tipi populaciaTa genetikur struq-
myofoba, qimiuri Careva da a.S. mecnierebi adgi- turaze, maT Soris dawyvilebis da gabnevis
lobriv teritoriebs akvirdebian da sazogadoe- meTodze, aseve populaciaTa ekologiur gare-
bas saxeobaTa raodenobis (saxeobaTa simdidriT), moebebzea damokidebuli. saxeobaTa warmoqmnis
saxeobaTa fardobiTi simravlis, kvebis badeebis tempi zegavlenas saxeobaTa simdidreze (saxeo-
da ekologiuri resursebis speqtrSi saxeobaTa baTa raodenobaze) axdens. drois perspeqtividan
monawileobis meTodis mixedviT axasiaTeben. sazogadoebis Seswavlis meore meTodi sazoga-
aseTi dakvirvebebi sazogadoebis struqturis doebis struqturaze zegavlenis mqone isto-
Sesaxeb sakmaod SezRudul informacias gvaZlevs riul movlenebs moicavs. saxeobaTa arseboba an
da struqturis Semqmneli ufro yovlismomcveli ararseboba ekologiurad Sesaferis regionebs
procesebis Sesaxeb mxolod miniSnebiT vigebT, Soris gabnevis mimarTulebebze an araxel-
vinaidan individebis adaptirebis unari adgilo- sayrel biologiur da fizikur garemo pirobebze
briv sazogadoebaze bevrad ufro did genofon- miuTiTebs. araxelsayrel pirobebSi igulisxmeba
dze miuTiTebs da seleqciis xangrZliv istorias xangrZlivi gvalva, adgilobrivi vulkanebi an
asaxavs. garda amisa, adgilobriv sazogadoebaSi axali, gadamdebi daavadeba. sazogadoebis Semad-
individebis arseboba gabnevis saSualebiT dakav- genlobaze zegavlena stoqastikurma cvaleba-
Sirebul did farTobTan asocirebul procesebs dobamac SeiZleba moaxdinos. zemoT CamoTvlili
aireklavs da adgilobriv sazogadoebaSi momx- faqtorebi dedamiwis raime adgilze saxeobaTa
dar urTierTqmedebebTan naklebi kavSiri aqvs unikaluri ojaxebis gaCenas iwvevs da am procesis
(Smida da uilsoni 1985, puliami 1988, riklefsi ganviTareba klimatis da geografiis istoriazea
da Sluteri 1993a,b). damokidebuli.
sazogadoebis struqturis dadgenis meore
gza saxeobaTa gavrcelebis did farTobze
gadaWimul arealebze dakvirvebaa. garkveul 27.2. saxeobaTa CamonaTvali biolo-
saxeobaTa individebi amgvari landSaftebis giuri Tanasazogadoebebis aRweris
mozaikaze gavrcelebis garkveul adgilze gvx-
pirveli saSualeba iyo
vdebian (kodi 1985, riklefsi da Sluteri 1993a).
gavrcelebis TiToeul adgilze mcenareTa, cxov- me-19 saukunis meore naxevarSi, evropelma natu-
elTa da mikroorganizmTa gancalkevebuli ojaxi ralistebma axali saxeobebis aRweris nacvlad,
binadrobs da TiToeuli populacia gavrcelebis adgilobrivi floris saxeobaTa Semadgenlobis
adgilTan aris adaptirebuli. raime adgilze mixedviT daxasiaTeba daiwyes (Simveli 1971, mi-
saxeobis arseboba adgilobriv pirobebTan in- uler-domboi da elenberi 1974). kvlevis amgvar
dividebis adaptaciaze da populaciaTa Soris meTods floristikuli analizi an fitosocio-
urTierTqmedebazea damokidebuli (rozencvaigi logia ewodeba (brauni-blanke 1932,1965) da misi
1981,1987). maSasadame, Cven adgilobrivi, met- saSualebiT sazogadoebis funqcionaluri cne-
naklebad erTgvarovani gavrcelebis arealidan bebi miiRes, romlebic meoce saukunis pirvel
gavrcelebis mravali arealis momcvel mozrdil naxevarSi frederik klementsma da sxvebma dawvr-
regionze gadavediT da adgilobrivi, Tanam- ilebiT gamoikvlies. floristikuli analizis
cxovrebi individebis adaptirebisa da pirdapiri sawyisi subieqti mxolod klasifikacia iyo,
636

romelSic saxeobaTa Semadgenloba mcenareTa 15


gaerTianebebs Soris kavSirebis gansazRvrisT-
vis gamoiyeneba, iseve, rogorc morfologiuri
10
Tvisebebi saxeobaTa Soris kavSirebs asaxavs. sax-
eobebSi erTmaneTisgan met-naklebad gansxvave-
buli tipebi Sedian, Tumca gaerTianebebs mkve- 5
Tri sazRvrebi ar gaaCniaT. aqedan gamomdinare,
sazogadoebebis SemosazRvra xSirad martivi ar 0
aris. 0 20 40 60 80
20 40 60 80 100
ekologebi male mixvdnen, rom mxolod flo-
ristikuli kvlevebis saSualebiT sazogadoe-
bebis adekvaturad aRwera SeuZlebelia da
damatebiTi informaciis misaRebad kvlevis meTo- sur. 27.1. miCiganSi, kalamazus axlos mdebare torfis Wao-
bSi arsebul mcenareTa saxeobebis raodenoba sixSiris xuTive
debis axlidan gaazrebaa aucilebeli. kvlevebi
klasSi. grafiki 0.1m2 farTobis 25 sacdel areals efuZneba.
Tavdapirvelad saxeobaTa farTdobiTi simrav-
lis xarisxobriv modelebs Seexeboda, xolo Sem-
deg sazogadoebaSi Semaval saxeobaTa Soris fun-
qcionalur kavSirebs aRwerda. gans SeviswavliT. maTematikuri aRwerebi or
mizans emsaxureba. pirveli mizania _ saxeobaTa
simravlis Sesaxeb arsebuli didi informacia
27.3. saxeobaTa naTesaobis siWarbe martivi gantolebebiT gamoisaxos, romelTa
aris Tasazogadoebis struqturis parametrebs sxvadasxva saxeobebis SedarebisTvis
sazomi gamoviyenebT. meore mizani maTematikuri model-
is logikis gamoyenebaa, rac gavrcelebis gamom-
danielma botanikosma kristen raunkiaerma (1918)
wvevi procesebis Sesaxeb Segviqmnis warmodgenas.
pirvelma SeniSna, rom adgilobriv sazogadoe-
qvemoT aRwerili yvela modeli sazogadoebaSi
bebSi saxeobaTa mravalricxovnoba regularul
momxdari procesebiT prognozirebuli Sede-
gavrcelebas gulisxmobs. raunkiaerma mralar-
gebis SemowmebisTvis gamoiyeneba.
icxovnobis ramdenime klasSi Semavali saxeobebis
dResdReobiT, ekologebis umetesoba am mod-
raodenobis grafiki aago da J-s formis grafiki
elebis vargisianobas eWvqveS ayenebs, vinaidan
miiRo (sur. 17.1). grafiki miuTiTebs, rom sazoga-
maTematikur daSvebebs realur biologiur pro-
doebaSi mxolod ramdenime saxeoba Seadgens
cesebTan xSirad kavSiri ar aqvs da modelebi
umravlesobas anu dominanturia, xolo danar-
cdisa da gauTvaliswinebeli movlenebisadmi Za-
Ceni saxeoba SedarebiT iSviaTad gvxvdeba. raun-
lian mgrZnobiarea (tokeSi 1990, uilsoni 1991).
kiaeri sixSiris `kanonis~ aRwerisTvis maTemati-
miuxedavad amisa, Cveni azriT, modelebis Seswav-
kur gamosaxulebas ar iyenebda, Tumca am kanonis
la mainc sasargebloa, vinaidan isini sazogadoe-
zogadobam da sxvadasxva sazogadoebebSi misma
bis struqturaze Catarebuli adreuli kvlevis
gavrcelebadobam sxva mecnierebs maTematikuri
Sedegebs gvauwyeben da sazogadoebis dinamikis
aRweris gamoyenebisken ubiZga.
Sesaxeb fiqrs aRZraven. ufro metic, amgvari mod-
saxeobaTa simravlis gavrcelebis sxvadasxva
elebis SemuSaveba Teoriuli mosazrebebidan
Teoriebi arsebobs, Tumca Cven mxolod sam maT-
hipoTezebis Camoyalibebis kargi magaliTia.

cxrili 27-1 resursis gamoTvla geometriuli mimdevrobis


(adre dauflebis niSis) modelis mixedviT

saxeoba arsebuli resursi gamoyenebuli resursi darCenili resursi

5
pirveli 10 (0.5)(10) = 5

2.5
meore 5 (0.5)(5) = 2.5

mesame 2.5 (0.5(2.5) = 1.25 1.25

meoTxe 1.25 (0.5)(1.25) = 0.625 0.625


637

gor moixmaren mesame da meoTxe saxeobebi darCe-


nil resursebs. zogadad rom vTqvaT, TiToeuli
axali saxeoba resursebis k nawils moixmars anu
(1-k)k
pirveli saxeoba k-s, meore k (1 k) -s, mesame k (1
k) 2-s, xolo i rigis saxeoba k (1 k) i1 resurss
k iyenebs (sur. 27.2). Tu davuSvebT, rom mraval-
(1-k)3k ricxovnoba resursebisadmi pirdapirproporci-
(1-k) k 2
ulia, maSin pirveli saxeobis mravalricxovnoba
k-sadmi proporciuli iqneba da a.S.
1957 wels, robert makarturma ganacxada, rom
sazogadoebaSi Semavali TiToeuli saxeobis mra-
sur. 27.2. fardobiTi mravalricxovnobis adre dauflebis valricxovnoba resursis saxeobebis kontinuu-
niSis modelis geometriuli warmodgena, romelzec TiToeuli
mis gaswvriv ganawilebuli resursebis pirobiTi
saxeoba darCenili resursebis mudmiv (k) nawils moixmars. i
danawevrebis msgavsi procesebiT aris ganpiro-
rigis saxeoba resursebis k(1-k)i-1 nawils iTvisebs.
bebuli. aseT models pirobiTi niSis modeli
ewodeba. makarturma resursebi raime wrfis gas-
wvriv Tanabrad ganlagebulad warmoidgina. N ra-
saxeobaTa simravlis geometriuli mimdev- odenobis saxeobis fardobiTi mravalricxovno-
robis modeli adre dauflebis niSis cnebidan bis prognozisTvis igive wrfeze N-1 raodenobis
gamomdinareobs, masSi saxeobebi teritorias wertili pirobiTad moiiniSneba da Semdeg wrfe
mimdevrobiT ikaveben da TiToeuli saxeoba dar- am wertilebze iyofa. wrfis TiToeuli segmen-
Cenili resursebis mudmiv nawils (k) eufleba. tis sigrZe saxeobaTa mravalricxovnobaa. rode-
saxeobaTa niSa aris saxeobis funqcia garemo sac segmentebi Semcirebadi rangis logariTmul
pirobebSi, xolo garemo pirobebi resursebis Skalaze mdebareobs, maSin wrfis sigrZeTa mo-
xarisxi da is pirobebia, romelSic saxeobas ar- salodneli ganawileba wrfivad mcirdeba (sur.
seboba SeuZlia (ix. 29-e Tavi). modiT, dausaxle- 27.3.). rodesac saxeobaTa rangebi (maRali rangi
beli teritoria ganvixiloT, romlis resursebis ufro did mravalricxovnobas niSnavs) ariT-
mTliani done 1-is tolia. davuSvaT, TiToeuli metikur Skalaze gamoisaxeba, dayofili wrfis
dasaxlebuli saxeoba auTvisebeli resursebis k modeli S-formis grafiks gvaZlevs (sur. 27.4.).
= 0,5 nawils moixmars. pirveli saxeobis gamoCenis pirobiTi niSis modelis saSualebiT saxeobaTa
Semdeg 1 0,5 = 0,5 gamouyenebeli resursi rCeba mravalricxovnobis grafikebis miRebis magaliTi
da swored es resursia meore saxeobisTvis ga- 27.5 suraTzea gamosaxuli. frinvelebi, Tevzebi,
mosadegi (cxrili 27.1). meore saxeoba darCenili ofiuroidis Wiebi da mtacebeli mucelfexianebi
ganaxevrebuli resursis kidev naxevars (0,5 (1 models kargad miesadagebian (makarturi 1957,
0,5) = 0,25) moixmars da mesame saxeobisTvis 0,25 1960, kingi 1964), xolo mcire zomis, xanmokle
resursi rCeba. 27.1 cxrilSi naCvenebia, Tu ro- sicocxlis organizmebi, magaliTad, niadagis

10 12 2 13 5 35 12 7 31
10 22 24 37 42 77 89 96 99
4 17 2 18 13 9 12 4 16 5
4 21 23 41 54 63 75 79 95
sur. 27.3. pirobiTi niSis procesis (dayofili wrfis)
saSualebiT sazogadoebaSi Semaval saxeobaTa fardobiTi
30 mravalricxovnobis ori tipis modelireba. N saxeobaTa
mravalricxovnoba N-1 raodenobis pirobiTi wertiliT gan-
isazRvreba. wertilebi wrfes N raodenobis segmentad yofen
20 da segmentebis sigrZeebs ricxvebi asaxaven. segmentebi mrav-
alricxovnobis mixedviT aris dalagebuli da isini klebadi
rangis logariTmul Skalaze mdebareoben. dayofili wrfis
10 modelis Tanaxmad, mravalricxovnobaTa mosalodneli (sa-
Sualo) gavrceleba 10 saxeobisa da 100 individumisTvis
daStrixuli xaziTaa gamosaxuli. segmentebis warmoqmna pi-
0 robiTi procesis Sedegad xdeba, amitom segmentis sigrZis
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 nebismieri ganawileba aris SesaZlebeli.
638

100 fexsaxsrianebi, nematodebi, umartivesebi da


fitoplanqtoni, naklebad aris gavrcelebuli.
xSiri saxeobebis raodenoba mcirea da mraval-
ricxovnobis rangis mixedviT iSviaTi saxeoba
10
ufro bevria (heirstoni 1959, kingi 1964, becli
1969, uitekeri 1965, 1972).
pirobiTi niSis modeli sul mcire or bi-
1 ologiur konteqstSi SegviZlia ganvixiloT. ma-
karturis azriT, saxeobaTa jgufi erT resurss
erTdroulad iyofs, xolo sxvadasxva saxeobebis
0.1 mravalricxovnoba dayofil wrfeze ar Tavsdeba.
Cven aseve SegviZlia warmovidginoT, rom saxe-
obebi garkveul teritorias mimdevrobiT ikave-
0.01 ben, rogorc es geometriuli mimdevrobis mod-
elSi iyo aRwerili, Tumca gansxvaveba imaSia, rom
TiToeuli saxeoba resursebis pirobiT da ara
fiqsirebul raodenobas (k) moixmars.
0.001
pirobiTi niSis modelTan dakavSirebuli
mTavari siZnele is aris, rom saxeobaTa mraval-
ricxovnobis yvela saxis gavrceleba Tanabrad
aris mosalodneli, vinaidan gavrceleba piro-
sur. 27.4. saxeobaTa mravalricxovnobas da mraval- biTi procesiT aris gamowveuli (pailu 1975).
ricxovnobis rangs Soris kavSiri geometriuli mimdevrobisT-
erTi sazogadoebis gavrceleba ar gviCvenebs, Tu
vis, pirobiTi niSisTvis (dayofili wrfisTvis) da saxeobaTa
mravalricxovnobis lognormaluri modelebisTvis.
romeli modelia saxeze. Sesaferisi modelis mis-
aRebad mravali damoukidebeli sazogadoebidan
erTi da igive zomis sacdeli areali unda aviRoT
mravalricxovnobebisa da maTi cvalebadobis sa-
Sualo gavrceleba unda gamovTvaloT, rac TiTq-
3
mis SeuZlebelia, vinaidan bunebrivi sazogadoe-
2
bebi erTmaneTs ar gvanan. adre dauflebis niSis
1 modelis Seswavlam aCvena, rom es modeli yvelaze
0 ufro cxovelTa mcire sazogadoebebisTvis (<20
3 saxeoba) aris Sesaferisi, xolo mcenareTa Tana-
2 sazogadoebebisTvis naklebad gamosadegia (uil-
soni 1991).
1
geometriuli mimdevrobebi da pirobiTi ni-
0 Sis modelebi SedarebiT mcire raodenobis saxe-
3 obebs Soris resursTa ganawilebis procesebs
2 asaxavs. axali saxeobebi (k) an pirobiTi raode-
1 nobis resursebs moixmaren. aseT modelebSi saxe-
obaTa mravalricxovnoba resursebis raodeno-
0
bisadmi proporciulia da isini mxolod Zalian
3
martiv Tanasazogadoebebs asaxaven, vinaidan
2 garkveuli saxeobis mravalricxovnoba didi ra-
odenobiT faqtorebsa da procesebs Soris balan-
1
szea damokidebuli da balansis cvlileba mrav-
0
1 2 3 4 6 9 alricxovnobis zrdas an Semcirebas iwvevs (mei
1975a). populaciis zomaze moqmedi faqtorebis
sur. 27.5. saxeobaTa mravalricxovnobebi rangis mixed- raodenobis dasadgenad saxeobebisTvis mniS-
viT aris dalagebuli da m individumis n saxeobaze fardobis vnelovani yvela faqtoris zemoqmedebis jami
erTeulebSi gamoiTvleba. rangebi logariTmul Skalaze aris unda gamovTvaloT. es faqtorebi SeiZleba iyos
gamosaxuli. mwvane xazi pirobiTi niSis modeliT aris prog- sxvadasxva saxeobis sakvebis raodenoba, niada-
nozirebuli. es suraTi 27.6 suraTs SeadareT da daakvirdiT, gis mdgomareoba, mtaceblebis arseboba da a.S.
rom rangis RerZis Skalis logariTmuliT Secvla pirobiTi
statistikosebma daamtkices, rom mcire zegav-
niSis modelis formas Secvlis.
lenis mravali damoukidebeli faqtoris jami
639

gumbaTis formis grafiks gvaZlevs (ix. me-2 Tavi). 27.6 suraTze naCvenebia maines, oronos max-
Tu TiToeuli saxeobis mravalricxovnoba mra- loblad sinaTlis xafangSi moqceuli Ramis pep-
vali faqtoris jamTan aris dakavSirebuli, maSin lebis saxeobis fardobiTi mravalricxovnoba
saxeobaTa mravalricxovnobac gumbaTis formiT (Tu aivnebis an quCis naTurebs daakvirdebiT,
iqneba gavrcelebuli. dainaxavT, rom Ramis peplebs da sxva mwerebs sina-
1948 wels, frenk prestonma gamoaqveyna sta- Tle izidavT. sinaTlis xafangi ubralod mowy-
tia `saxeobaTa gavrcelebuloba da iSviaToba~, obilobaa, romelic sinaTlis saSualebiT Ramis
romelSic man saxeobaTa mravalricxovnobis peplebs izidavs). horizontalur RerZze oTxi
gavrceleba lognormaluri grafikiT aRwera. gansxvavebuli Skalaa gamosaxuli (A-D). A aris
prestonma saxeobebi mravalricxovnobis klaseb- TiToeuli saxeobis individebis raodenoba, B - am
Si gaaerTiana da klasebi saxeobebSi Semavali ricxvis log2, C - oqtavis nomeri, romelic oqtavis
individebis raodenobiT mixedviT gamoyo. in- zeda da qveda sazRvrebs Soris aris gamosaxuli
dividebis raodenoba iyo 1-2, 2-4, 4-8, 8-16 da a.S. da D - oqtavis xelaxla Skalirebuli nomeri. maSa-
TiToeuli klasi winaze orjer didia da amitom sadame, mesame oqtava 4-8-mde individs Seesabameba
prestoni klasebs `oqtavebs~ uwodebda. proce- anu logariTmul Skalaze log24 = 2 da log28 = 3 ricx-
duris Sedegad logariTmuli Skala miiReba da vebs Sorisaa, xolo merve oqtava 128-256-mde in-
amis dasamtkiceblad prestonis klasebis didi divids moicavs anu logariTmul Skalarze log2128
ricxvebi (2,4,8,16) ganvixiloT. es ricxvebi mim- = 7 da log2256 = 8 ricxvebs Sorisaa. vertikaluri
devrobebia da mimdevrobis TiToeuli wevri aris RerZi Sesabamisi mravalricxovnobis saxeobaTa
2y, sadac y mimdevrobis wevris mdebareobaa. maSa- nomers asaxavs. monacemebis Tanaxmad, 4-8-mde in-
sadame, 2 = 21, 4 = 22, 8 = 23, 16 = 24 da a.S. algebridan dividis Semcveli daaxloebiT 50 saxeoba gvaqvs,
gaixseneT, rom Tu x = ay, maSin y = log28. aqedan ga- 64-128-mde individumis Semcveli 25-mde saxeoba
momdinare, miviRebT 1 = log22, 2 = log24, 3 = log28 da gvxvdeba, xolo 1000-ze meti individis Semcveli
4 = log216. logariTmebSi gadayvanili mimdevrobis saxeobebis raodenoba Zalian mcirea (oqtava>11).
TiToeul safexurs Soris sxvaoba 1-is tolia da aRwerili modelis ganzogadeba mraval-
amitom, log2-is Skalaze klasebi wrfeze Tanabrad ricxovnobis mniSvnelobis standartizebiT
iqneba daSorebuli. sazogadoebaSi Semavali in- SeiZleba. davuSvaT, R aris axal oqtavur Ska-
dividebis didi raodenoba sxvadasxva saxeobebis laze naCvenebi mniSvneloba, rodesac am Skalaze
individebs moicavs. Tu saxeobaSi Semaval indi- yvelaze ufro gavrcelebuli anu modaluri mra-
videbis raodenobis da sixSiris logariTmuli valricxovnobis klasi Ramis peplis SemTxvevaSi
mravalricxovnobis klasebze damokidebulebis mesame oqtavaa da misTvis miniWebuli mniSvnelo-
grafiks avagebT, gavrceleba normaluri saxis baa R = 0. oqtavis nomrebi modaluri oqtavisTvis
iqneba. aseT gavrcelebas lognormaluri ewode- xelaxla CavweroT da 27.6 suraTze gamosaxul D
ba. Skalas miviRebT. axal Skalaze meore oqtava aris

50

40

30

20

10 sur. 27.6. maines, oronos maxlo-


blad mdebare sinaTlis xafangebTan
A 0 miziduli Ramis peplebis saxeobebis
1 2 4 8 16 32 64 128 256 512 1,024 2,048 4,096 8,192 fardobiTi mravalricxovnoba. su-
raTze naCvenebia mravalricxovnobis
a) TiToeuli saxeobis individebis
B
raodenobaze (1-dan >8,192-mde), b)
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
individebis raodenobis log2-ze
(0-dan 13-mde) da g) oqtavis nomerze
(romelic oqtavis zeda da qveda
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 sazRvrebs Soris aris gamosaxuli)
damokidebulebis grafikebi. mrav-
alricxovnoba d) oqtavis Skalazea
2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 naCvenebi, sadac modaluri mniSvn-
eloba nulis tolia.
640

sur. 27.7. saxeobaTa mravalricxovnobis


8 6 4 2 0 2 4 6 8 lognormaluri gavrceleba. zeda Skala 27.6
suraTze gamosaxuli D Skalis analogiuria,
xolo oqtavebi modaluri oqtavisadmi aris
40 gasworebuli. qveda Skala 27.6 suraTze gamo-
saxuli A Skalis analogiuria, romelzec in-
dividebis raodenoba iyo naCvenebi. grafikis
30 `dafarvis wrfis~ marcxniv mdebare nawili
erTze naklebi individebis momcvel saxe-
nR = n0e(1/2)(R/s)
2

obebs aerTianebs da maSasadame, hipoTeturia.


20 reJimis orive mxares arsebuli standartuli
gadaxra (s) sacdeli nimuSis TiTqmis yvela
saxeobis daaxloebiT 2/3-s moicavs.

10
1
2
4
8
1/8

1,024
16
32
64
128
256
512
1/4
1/2
1/32
1/16

R = 1, vinaidan is R = 0 mniSvnelobidan marcxniv prestonis lognormaluri modelis sasarge-


mdebareobs. meoTxe oqtava R = 1 xdeba, radgan is blo Tvisebaa, rom masSi sacdeli nimuSis zomebi
R = 0 mniSvnelobidan marjvnivaa. amgvari Skalis gaTvaliswinebulia. sazogadoebaSi Semavali sax-
gamoyenebis Sedegad sixSiris modeli normaluri eobebis jamuri raodenobis (N) prognozi sacdel
gavrcelebisTvis Semdegi gantolebiT moicema: nimuSSi arSesuli saxeobebis CaTvliT SesaZle-
nR = n0e(1/2)(R/s)
2
belia, Tu modalur mravalricxovnobis klasSi
Semavali saxeobebis raodenoba (n0) da lognorm-
sadac nR aris saxeobaTa raodenoba, romelTa mra-
aluri gavrcelebis sigane (s) viciT:
valricxovnoba sazogadoebaSi Semaval saxeobaTa
27.6 suraTze gamosaxuli Ramis peplebis
modalur mravalricxovnobaze R oqtaviT metia
sacdeli nimuSisTvis n0 = 48 da s = 3,4 oqtava. aqe-
an naklebia, n0 - saxeobaTa modaluri raodenoba
dan gamomdinare, N = 2,5(3,4)(48) = 408saxeoba. daax-
(anu yvelaze ufro mravalricxovan klasSi Sema-
loebiT 50000 egzemplarisgan Semdgari sacdeli
vali raodenoba), xolo s (standartuli gadaxra)
nimuSi mxolod 349 saxeobas Seicavs da sacdel ar-
- normaluri grafikis gabnevis an siganis koe-
ealSi am ricxvis daaxloebiT 86% iqneba warmod-
ficienti (sur. 27.7). 27.7 suraTis zeda nawilze
genili, Tu mravalricxovnoba lognormalurad
gamosaxuli Skala R-isaa, oqtavebi modaluri
aris gavrcelebuli. praqtikuli TvalsazrisiT,
oqtavebisadmi (27.6 suraTze D Skala) aris ganla-
N-is gamoTvlisas sando intervalis zRvari Zalian
gebuli, xolo suraTis qveda nawilze gamosaxuli
farTod iSleba da amitom, zRvruli mniSvnelo-
Skala saxeobaSi Semavali individebis raode-
bis gamoTvla xdeba. rodesac sacdeli nimuSi sak-
nobaa (27.6 suraTze A Skala). orive Skala loga-
marisad pataraa, dafarvis wrfe SesaZloa reJims
riTmul Skalad (27.6 suraTze B Skala) SegviZlia
miuaxlovdes an sulac mis marjvniv aRmoCndes,
warmovadginoT, amitom gavrceleba lognormal-
xolo lognormaluri gavrceleba pirobiTi ni-
uria.
Sis modelis msgavsad geometriuli mimdevrobis
SesaZloa SeniSneT, rom 27.6 suraTze Ramis
msgavsi iqneba. lognormaluri modeli saxeobaTa
peplis mravalricxovnobis monacemebSi ar ar-
mravalricxovnobebis ufro zogadi statisti-
sebobs saxeoba, romelic erTze nakleb individs
kuri aRwerisTvis gamoiyeneba.
Seicavs. zogierTi saxeoba metismetad iSviaTia da
didi zomis sacdel nimuSebze morgebuli
misi erTi an meti individis saSualebiT warmod-
lognormaluri grafikebis gabneva (s) organizm-
gena SeuZlebelia. amgvari saxeobebi gavrcelebis
Ta sxvadasxva jgufisTvis msgavsia. prestonma
dafarvis wrfis qvemoT xvdebian da mxolod
frinvelebisTvis 2,3, xolo Ramis peplebisTvis
sacdeli nimuSis zomis gazrdis SemTxvevaSia Ses-
3,1-4,7 mniSvnelobebi miiRo (1948). patrikma (1954)
aZlebeli maTi arsebobis gamovlena. 27.7 suraTze
da sxvebma diatomuri wyalmcenareebisTvis 2,8-
gamosaxuli horizontaluri RerZi gavagrZeleT,
4,7 gamoTvales. meis (1975) varaudiT, mniSvnelo-
raTa dafarvis wrfis qvemoT moqceuli klasebi
baTa amgvari areali statistikuri sacdeli ni-
mogvecva da lognormaluri gavrcelebis sime-
muSebis Tvisebebidan gamomdinareobs da garemo
tria gveCvenebina.
641

pirobebis zegavlenaze damokidebuli ar aris, aluri gansxvavebaa? am problemis gadaWra saxe-


xolo makarturis (1969) TvalsazrisiT, gabnevis obaTa raodenobis daTvlidan sacdeli nimuSis
mniSvneloba garemo pirobebTan erTad icvleba. zrdasTan erTad saxeobaTa zrdis tempis daTv-
makarturma tyis frinvelebze dakvirvebisas, s laze gadasvliT SeiZleba.
= 0,98 mniSvneloba tropikul dablobebSi miiRo, igive problemis gadaWris kidev erTi saSu-
xolo kunZulebze igive maCvenebeli s = 1,97 iyo. aleba nimuSis arCevis erT-erTi proceduraa,
makarturis monacemebi amtkicebs, rom erTi da romelsac gameCxreba ewodeba (sandersi 1968, sim-
igive zomis teritoriaze mobinadre saxeobebis berlofi 1976). davuSvaT, S raodenobis saxeobis
mravalricxovnoba kunZulebze, zomieri klima- Semadgeneli N raodenobis individebi didi zomis
tis mqone teritoriaze da gansakuTrebiT tropi- sacdeli nimuSis garkveul arealSi binadroben.
kul dablobebze erTmaneTisgan gansxvavdeba. didi zomis sacdeli areali gameCxrebisTvis
patrikma (1963) gabnevis igive tipis cvlilebi aSS- mcire sacdel arealebad iyofa da am arealebSi
s aRmosavleTSi mdebare, wylis sxvadasxva Sem- mobinadre saxeobaTa simdidre ZiriTad arealSi
cvelobis mqone mdinareebis diatomuri wyalm- gavrcelebuli mravalricxovnobis safuZvelze
cenareebis sacdeli nimuSebis lognormaluri gamoiTvleba. es procesi sxvadasxva zomis qveda
grafikebisTvis aRmoaCina. donis sacdeli nimuSebisTvis meordeba. yvelaze
zemoT warmodgenili modelebi maTematikuri ufro qveda donis sacdeli nimuSi erTi indi-
Teoriidan miviReT da Semdeg Tanasazogadoe- vidia da masSi erTi saxeobaa asaxuli. yvelaze
bebis SedarebisTvis gamoviyeneT. sazogadoe- ufro didi `qveda donis sacdeli nimuSi~ mTliani
bis struqturis kvlevis kidev erTi saSualeba sacdeli nimuSia, romelic N raodenobis individsa
maTematikuri gamosaxulebebis miRebaa, romelic da S raodenobis saxeobas Seicavs. gameCxrebis
realuri sazogadoebebis Tvisebebs asaxavs. grafikze saxeobaTa simdidris mniSvnelobis cv-
amgvar gamosaxulebebs xSirad indeqsebi ewode- lilebaa asaxuli qveda donis sacdeli nimuSis
ba. ekologebma sazogadoebis struqturis ram- zomasTan erTad (sur. 27.8).
denime indeqsi miiRes da maT Semdeg paragrafSi gameCxrebis saSualebiT ori sazogadoebis
gavecnobiT. saxeobebis simdidris Sedarebis procesi 27.9 su-
raTzea gamosaxuli. saxeobaTa mravalricxovno-
bis gavrcelebis gamoTvla nimuSis aRebis Sedegad
27.4. mravalferovnebis indeqsebi xdeba. qveda donis sacdeli nimuSebi gavrcelebi-
aerTianebs saxeobaTa simdidres da dan gamoiTvleba da Semdeg gameCxrebis grafikebs
saxeobaTa siWarbes viRebT. 27.9 suraTze asaxulia gameCxrebis gam-
oyenebis meTodi. saxeobaTa mravalricxovno-
sazogadoebebi erTmaneTisgan saxeobaTa raode- bis gavrcelebaTa Sedareba pirdapir sakmaod
nobiT (saxeobaTa simdidriT) da saxeobebis far- rTulia, vinaidan isini gansxvavebuli formisaa.
TdobiTi mravalricxovnobiT gansxvavdebian. am gameCxrebis grafikebis Sedareba wertil-wer-
ukanasknel Tvisebas saxeobaTa mravalferovneba til SeiZleba. gameCxrebis procesSi vuSvebT,
ewodeba. ekologebi saxeobaTa mravalferovnebis
gamoTvlisTvis maTematikur gamosaxulebebs iy-
eneben, rac sazogadoebebis struqturaTa obieq-
35
turi Sedarebis saSualebas iZleva. miuxedavad
amisa, struqturebis Sedarebisas ori praqtiku- 30
li problema Cndeba. pirveli problema is aris,
rom rodesac ekologi sacdel Tanasazogadoebas 25
irCevs da saxeobaTa raodenobas gansazRvravs,
saxeobaTa raodenoba sacdeli nimuSis zomis 20
mixedviT icvleba da rac ufro meti individi
15
Sedis sacdel nimuSSi, miT ufro metia Zalze iS-
viaTi saxeobis Sexvedris albaToba. magaliTad, 10
ekologi fiWvis da foTlovan tyeebSi mobinadre
obobebs akvirdeba. is foTlovan tyeSi orjer 5
ufro didi raodenobis da meti saxeobis obobas
poulobs. foTlovan tyeSi mobinadre saxeobaTa 0
0 50 100 100 200 250
meti mravalferovneba Segrovebuli individebis
didi raodenobiT aris gamowveuli, Tu or gare- sur. 27.8. axalgazrda fiWvis garemoSi mobinadre
moSi mobinadre saxeobaTa simdidreebs Soris re- bzualebis ojaxis gameCxrebis grafiki
642

rom qveda donis sacdeli nimuSebi ar aris imde- 30


nad mcire zomis, raTa sazogadoebis organizmebi a
b
sivrceSi metismetad mWidrod iyvnen gavrcele- 25 c
buli da aseve daSvebulia, rom nimuSis aReba
20
yvela sacdeli nimuSisTvis erTnairad xdeba. Tu
zemoTxsenebuli daSvebebi marTebulia, maSin qve- 15
da donis sacdeli nimuSebis zomebi adekvaturia
da sazogadoebis saxeobaTa simdidris Sedareba 10
garkveuli zomis qveda donis nimuSisTvis pirda-
5
pir SeiZleba. suraTze gamosaxuli B sazogadoebis
saxeobebis simdidre A sazogadoebisas aRemateba. 0
xuT sxvadasxva tyeSi mobinadre frinvelebis sax- 25 50 75 100 125
eobebis gameCxrebis grafikebi 27.10 suraTze aris
gamosaxuli da maTi saSualebiT meTodis ilus-
tracia xdeba. sur. 27.10. gameCxrebis grafikebi xuT sxvadasxva
saxeobaTa mravalferovnebis indeqsebis arealSi mobinadre frnvelebis sazogadoebebisTvis. a)
miRebisas kidev erTi sirTule is aris, rom saxe- nekerCxali-fiWvi-muxis tye, b) cacxvi-nekerCxali-muxis tye,
obaTa mravalferovnebis gamoTvlisas yvela g) alvis xis Wala, d) banqsis fiWvis da e) aryis xis tye.

saxeoba erTnairad ar unda SevafasoT, vinaidan


sazogadoebaSi maTi funqciebi mravalricxovno-
bis proporciulad icvleba. ekologebi am prob- damokidebuli. magaliTad, Tu sacdeli nimuSi
lemis gadaWrisTvis, mravalferovnebis ind- Tanabari mravalricxovnobis xuT saxeobas Sei-
eqsebSi TiToeuli saxeobis monawileobas misi cavs, TiToeuli pi 0,20-is tolia. aqedan gamomdin-
mravalricxovnobis mixedviT Tvlian (pailu 1966, are, TiToeuli pi2=0,04, -ebis jami 0,20-ia da jamis
1977, uitekeri 1972, mei 1975). ekologiaSi yvelaze Sebrunebuli 5 anu sacdel nimuSSi Semaval saxe-
ufro farTod simpsonis indeqsi (simpsoni 1949) obaTa raodenobaa. hipoTeturi sazogadoebebi-
da Senon-viveris indeqsi (Senoni da viveri 1949) sTvis Catarebuli igive tipis gamoTvlebi 27.2
gamoiyeneba. am indeqsebis popularizacias mar- cxrilSia da kargad Cans, rom SedarebiT iSviaTi
galefma (1958) da makarturma (1955, 1957) Seuwyves saxeobebi mravalferovnebis indeqsis mniSvnelo-
xeli. indeqsebi individebis mTlian sacdel ni- baze nakleb zegavlenas axdenen.
muSSi saxeobebis (i) proporciebis (pi) saSualebiT Senon-viveris indeqsi informaciis Teoriidan
gamDoiTvleba. simpsonis indeqsi Semdegia: aris miRebuli da Semdegi formuliT gamoiTvle-
2
D = 1/pi . ba:
H = pilogepi ,
sacdel nimuSSi arsebul saxeobaTa raodeno-
simpsonis indeqsis msgavsad, Senon-viveris in-
bisTvis (S) D-s mniSvneloba 1-dan S-mde icvleba
deqszec iSviaTi saxeobebi nakleb zegavlenas
da saxeobaTa mravalricxovnobis Tanabrobazea

rarefaction mravalricxovnobis sawyisi


curve - gameCxrebis grafiki gavrcelebebi sazogadoebebi

saxeobebi s saxeobebi
(s,n) gameCxreba n individumebi nimuSis aReba
A

individumebi

sur. 27.9. gameCxreba ori


Tanasazogadoebis saxeobaTa
wertil-wertil Sedareba simdidris SedarebisTvis
pirdapiri Sedareba saWiro Sedareba
gamoiyeneba. saxeobaTa mrav-
alricxovnobis gavrceleba A
da B sazogadoebebidan nimuSis
saxeobebi
aRebis gziT gamoiTvleba. qve-
(S,N) S saxeobebi
nimuSis aReba da donis sacdel nimuSebad
gameCxreba
N individumebi B
dayofa gameCxrebis grafikebs
individumebi gvaZlevs da maTi Sedareba
wertil-wertil SeiZleba.
643

cxrili 27-2

axdenen. H indeqsi saxeobaTa raodenobis loga- obaTa simdidres mravalferovnebis sxvadasxva


riTmisadmi proporciulia, amitom, xSirad sa- indeqsTan winaswar gansazRvruli kavSiri aqvs.
survelia eH formiT gamoisaxos, rac saxeobaTa aqedan gamomdinare, Tu saxeobaTa simdidre
raodenobisadmi proporciulia. 27.2 cxrilSi sacdeli nimuSis zomis saSualebiT normalize-
Sesuli mniSvnelobebi swored am saxiT aris moce- bulia, sazogadoebebis SedarebisTvis kargad
muli da maTi Sedareba simpsonis indeqsTan Sesa- gamodgeba (Sluteri da riklefsi 1993).
Zlebelia. mravalferovnebis indeqsebi taqsonomias
kvlevis Sedegebi saxeobaTa daTvlis nacv- efuZneba anu Sedarebis ZiriTadi erTeuli saxe-
lad romelime indeqsis gamoyenebaze an mraval- oba an raime sxva ufro didi taqsonomiuri er-
ferovnebis indeqsze damokidebuli ar aris. es Teulia. maSasadame, indeqsebis saSualebiT taq-
imiT aris gamowveuli, rom sazogadoebebi maT wevr sonomiuri mravalferovneba izomeba. rodesac
saxeobebs Soris fardobiTi mravalricxovno- taqsonomiuri mravalferovnebis indeqsebs ufro
biT xasiaTdebian. Sedegad, mravalferovnebis maRali donis taqsonomiuri kategoriebisTvis,
TiToeul indeqss yvela sxva indeqsTan da sazoga- magaliTad gvaris an ojaxisTvis viyenebT, sazoga-
doebaSi Semaval saxeobaTa raodenobasTan ucv- doebis mravalferovnebis warmoSobaze garkveu-
leli damokidebuleba gaaCnia. ufro metic, saxe- li informacia SegviZlia miviRoT (riklefsi
644

1987, Sluteri da riklefsi 1993). sazogadoebaSi bia (prestoni 1960, 1962, makarturi da uilsoni
Semavali saxeobebi sxvadasxva funqciebs asrule- 1967; sur. 27.11). saxeobasa da farTobs Soris ka-
ben da es yvelaferi kvebis, gavrcelebis arealis, vSiris asaxvisTvis saxeobaTa raodenobis loga-
aqtiurobis periodis da mravali sxva aspeqtis riTmis farTobis logariTmze damokidebuleba
gansxvavebulobaSi gamoixateba. sazogadoebaSi gamoiyeneba (sur. 27.12). logariTmuli gardaqm-
ara marto taqsonomiuri mravalferovneba, ar- nis Semdeg saxeobasa da farTobs Soris Semdegi
amed ekologiuri mravalferovnebac arsebobs. damokidebulebaa:
frinvelebze da ZuZumwovrebze Catarebulma log S = log c + z log A,
kvlevebma mravalferovnebis am or saxeobas So-
miviReT wrfis gantoleba z gadaxriT (zogierT
ris maRali donis SeTanxmebuloba gamoavlines
SemTxvevaSi, gansakuTrebiT mcenareebze Catare-
(riklefsi da mailzi 1993), Tumca es yovelTvis
bul kvlevebSi, saxeobaTa raodenobasa da far-
ase ar xdeba (kazinsi 1993). magaliTad, liutonma
Tobis logariTms Soris kavSiri dgindeba anu S =
(1993) da sxvebma gvimris mwerebze Catarebuli
logA (glisoni 1922, hopkinsi 1955)
dakvirvebebis Sedegad daadgines, rom saxeobaTa
60-ian da 70-ian wlebSi saxeobebsa da farTo-
mravalferovneba evoluciur periodSi mou-
bs Soris damokidebulebis analizi organizmTa
wesrigebeli kolonizaciis Sedegi ufroa, vi-
mravali jgufisTvis Catarda da aRmoCnda, rom
dre sazogadoebaSi momxdari ekologiuri urT-
z-is mniSvnelobaTa arealia 0,2-0,35 (mei 1975, ko-
ierTqmedebebisa. gvimrebis mwerebis SemTxvevaSi
nori da makkoi 1979). z-is ucvleloba ramdenime
ekologiur da taqsonomiur mravalferovnebas
SesaZleblobas gulisxmobs. z-is mniSvnelobebi
erTmaneTTan naklebi kavSiri aqvs.
saxeobaTa mravalricxovnobis lognormaluri
YTu sacdeli nimuSis teritorias ufro in-
gavrcelebis Sedegi SeiZleba iyos. sacdeli ni-
tensiurad davakvirdebiT, maSin saxeobebis met
muSis farTobis zrdasTan erTad masSi mobinadre
raodenobas movicavT da iSviaTi saxeobebis indi-
individTa raodenobac izrdeba, dafarvis wrfe
videbis aRmoCenis Sansic gaizrdeba. sacdel ni-
marcxniv gadaadgildeba da sul ufro meti saxe-
muSSi mobinadre saxeobaTa raodenoba farTobis
oba vlindeba (mei 1975). z parametrs sxvadasxva
gazrdis SemTxvevaSic gaizrdeba da sazogadoe-
interpretacia SegviZlia mivceT, rac monace-
bebis am Tvisebas Semdeg paragrafSi SeviswavliT.
mebze morgebuli funqciis xarisxovnobaze an
wrfivobazea damokidebuli (loeli 1990). sugi-
haram (1980) xazi gausva, rom nimuSis lognomal-
27.5. saxeobaTa ricxvma zrda ganica- uri sqemis konteqstSi z-is mniSvnelobaTa areali
da mocemuli arealis pirdapirpro- didia da es mniSvnelobebi sazogadoebis struq-
porciulad turis Camoyalibebaze pasuxismgebel procesebze
did farTobze ufro meti saxeoba binadrobs, informacias gvawvdis (ix. raiti 1988). empiriuli
vidre mcire farTobze. botanikosma olaf ar- kvlevebis Tanaxmad, sacdeli nimuSis biologi-
eniusma (1921) saxeobasa da farTobs Soris uri atributebis sxvaobasTan dakavSirebiT z-is
damokidebuleba pirvelad Camoayaliba. saxeoba- mniSvnelobebi 0,25-gan mkveTrad gansxvavdeba
Ta simdidresa (S) da farTobs (A) Soris Semdegi (riklefsi da koqsi 1972). marTlac, sxvadasxva
funqcionaluri damokidebulebaa: zomis kontinenturi teritoriebidan miRebuli
S = cAz z-is mniSvnelobebi Sedarebadi zomis kunZulebi-
dan miRebul mniSvnelobebze naklebia.
sadac c da z monacemebTan SeTanxmebuli mudmive-

1500 1104

1000
1000
100
log S

10
500 sur. 27.11. xarisxo-
1 brivi grafiki S = cAz,
0 0.1 sadac c = 1 da z = 1,2, xolo
0.1 0.1 10 0.1 0.1 wrfivi gardaqmnaa log S =
A log A log c + z log A.
645

.8
100

10

1 .6

.4
1000

100
.2
10

1
1 10 102 103 104 105 0
0 100 200 300 400

sur. 27.12. saxeobis farTobze damokidebulebis sur. 27.13. z-is maRali mniSvneloba gavrcelebis ar-
grafikebi a) dasavleT indoeTSi mobinadre amfibiebisa da ealSi mobinadre ZuZumwovarTa ufro met izolacias (kolo-
reptiliebisTvis, b) maliaziaSi, sundas kunZulebze mobi- nistTa wyarodan daSorebas) niSnavs
nadre frinvelebisTvis.

saxeobasa da farTobs Soris 1982). garda amisa, saxeoba-farTobis damokide-


damokidebulebis meqanizmebi bulebaze saxeobaTa geografiuli gavrcelebac
axdens zegavlenas.
makarturis da uilsonis saxeoba-farTobis rodesac flora an fauna srulyofilad
damokidebulebis wonasworuli modelis Tanax- aris cnobili (anu sacdel nimuSad yvela saxe-
mad (ix. 29-e Tavi), saxeoba-farTobis gantolebis oba aris aRebuli), lognormaluri gavrcelebis
z parametri xSirad kunZulis sazogadoebebis Tvisebebi saxeobebsa da farTobs Soris nebis-
izolaciis xarisxis sazomia. saxeobaTa simdidre mieri damokidebulebisTvis gasagebi ar aris.
kontinentze arsebuli sazogadoebidan momx- gavrcelebis wrfis miRma saxeobebi ar imalebian.
dar kolonizaciasa da kunZulTa saxeobebis ga- 1960-ian wlebSi, puerto rikos kunZulze fr-
daSenebas Soris balansia. z-is didi mniSvneloba invelebis axali saxeobebi aRmoaCines, Tumca Cven
izolaciis ufro maRal xarisxze miuTiTebs (sur. vest-indoeTis frinvelebis faunas TiTqmis sru-
27.13). am mosazrebas saxeoba-farTobis damokide- lyofilad vicnobT, saxeoba-farTobis damokide-
bulebis wonasworobis hipoTeza ewodeba. buleba deklarirebulia da gadaxra daaxloebiT
saxeoba-farTobis damokidebuleba kolo- aris z = 0,24 (sur. 27.14). aseT SemTxvevaSi, didi da
nizaciis da gadaSenebis wonasworobisgan gan- mcire kunZulebis saxeobaTa mravalferovnebas
sxvavebulma meqanizmma SeiZleba gamoiwvios. Soris sxvaoba kunZulebis Tvisebebs Soris sxvao-
dResdReobiT am sakiTxis Sesaxeb sul mcire, sami bas asaxavs. kunZulis zomisa da topografiuli
gansxvavebuli hipoTeza arsebobs (konori da araerTgvarovnebis zrdasTan erTad gavrcelebis
makkoi 1979, goteli da greivsi (1996). aRelvebis arealis araerTgvarovnebac imatebs (uiliam-
hipoTezis Tanaxmad, mcire kunZulebze mobi- soni 1981). mozrdili kunZulebi kolonizaciis
nadre populaciebi gare faqtorebisadmi ufro kontinenturi wyaroebidan momavali emigrant-
mgrZnobiareni arian. Tu es hipoTeza sworia, ma- ebisTvis ukeTesi `samizneebia~. garda amisa, did
Sin saxeobaTa raodenoba farTobis Semcirebas- kunZulebze mcxovrebi didi populaciebi ufro
Tan erTad unda klebulobdes. meore mosazreba gamZle, genetikurad mravalferovani da farTod
gavrcelebis arealis mravalferovnebis hipo- gavrcelebulia, Tan maTi raodenoba gadaSenebis
Tezaa da mis Tanaxmad, did farTobze gavrcelebis albaTobasac amcirebs.
arealebis tipebis meti mravalferovneba arse- Cveulebriv, didi kunZulebi patarebze
bobs da maSasadame, did farTobebze ufro bevri araerTgvarovania. maRali mTebi temperaturisa
saxeoba binadrobs (uiliamsi 1943). did farTo- da sinestis gradientebs qmnis. vest-indoeTis
bze saxeobaTa ufro didi raodenobis arseboba mozrdil kunZulebze, rogorebicaa puerto
emigraciis `ufro didi~ samizniT SeiZleba iyos riko da gvadalupe, tropikuli tyeebi, udab-
gamowveuli da am mosazrebas pasiuri nimuSis noebi da gavrcelebis arealebis mTeli simravle
aRebis hipoTezas uwodeben (kolmani da sxvebi gvxvdeba. miuxedavad amisa, kunZulebi simaRliT,
646

gavrcelebis arealis mravalferovnebiT, kon- gansazRvraSi mniSvnelovani iyos, Tumca isic


tinentidan dacilebis TvalsazrisiT mkveTrad SesaZlebelia, rom kunZulis zoma gavrcelebis
gansxvavdeba da es faqtorebi saxeoba-farTobis arealis mravalferovnebis cvlilebasTan iyos
damokidebulebaze sxvadasxva zegavlenas axdens. dakavSirebuli.
hemiltonma da sxvebma (1963) pirvelad Caatares saxeobaTa geografiul arealsa da lokalur
amgvari analizi da ekvadorSi, galapagosis ar- an regionalur mravalricxovnobas Soris dadeb-
qipelagis kunZulze gavrcelebul mcenareTa iTi damokidebuleba xSirad SeiniSneba (hanski
saxeobebis raodenobis Sesaxeb arsebuli mona- da sxvebi 1993). xsnis Tu ara es movlena saxeoba-
cemebi gamoiyenes. maT aRmoaCines, rom simaRle farTobis damokidebulebas? aris Tu ara zrdad
da izolaciis xarisxi saxeobaTa simdidreze met farTobTan erTad saxeobaTa dagrovebis xasiaTi
zegavlenas axdens, vidre kunZulis farTobi. hem- saxeobaTa gavrcelebaze damokidebuli? cxadia,
iltonma da sxva mecnierebma (simpsoni 1974, ko- saxeobaTa gavrceleba gavrcelebis arealiT aris
nori da simberlofi 1978) mravlobiTi regresiis SemozRuduli (kodi 1985) da vinaidan didi far-
meTodebi gamoiyenes, raTa sxvadasxva faqtorebis Tobebi gavrcelebis ufro met areals moicavs,
mier saxeoba-kunZulis damokidebulebaze moxde- mTlian sacdel nimuSSi meti saxeoba Sedis. miuxe-
nili zegavlenebi erTmaneTisgan ganecalkevebi- davad amisa, Tanabari gavrcelebis arealis mqone
naT. saxeobTa mravalricxovnobaze zegavlenis mozrdil farTobebze ufro meti saxeobaa, vidre
mqone sxvadasxva faqtorebis, rogoricaa far- gavrcelebis erTgvarovani arealis mqone mcire
Tobi, gavrcelebis arealis araerTgvarovneba, farTobebze.
simaRle, sazogadoebebisgan dacileba da sxvebis amgvari damokidebulebis klasikuri magali-
(damoukidebeli cvladebis) wrfivi kombinacia Tia sxvadasxva geografiuli arealis da mrav-
mcenareebis da cxovelebis saxeobebis (damokide- alricxovnobis xeTa saxeobebidan Segrovebuli
buli cvladebis) raodenobis prognozis SesaZle- mwerebis raodenoba. karbanma da riklefsma (1983)
blobas gvaZlevs. Semdeg statistikuri proce- daamtkices, rom balaxismWameli mwerebis fau-
durebis daxmarebiT wrfivi modelis TiToeuli naSi saxeobaTa simdidre maspinZeli mcenaris
wevris mier moxdenili zegavlenis gansazRvra lokalur mravalricxovnobaze damokidebuli
xdeba. ar aris, Tumca sauTvudis da misi kolegebis (sau-
mcire antiliis kunZulebze, xmeleTze mobi- Tvudi 1961, sauTvudi da sxvebi 1982) Tanaxmad,
nadre frinvelebis 11-42-mde saxeoba binadrobs britaneTSi balaxismWameli mwerebis faunis mra-
(sur. 27.14). saxeobaTa raodenobis kunZulis far- valferovneba maspinZeli teritoriis geografi-
TobTan, simaRlesTan, kontinentidan daSorebas- uli arealis zrdasTan erTad matulobs. amgvari
Tan da uaxloes kunZulamde manZilTan Sedarebis damokidebulebis mizezi sami SeiZleba iyos: 1)
statistikuri analizis Sedegad dadginda, rom mozrdili farTobidan nimuSis srulad aReba
TiToeuli damoukidebeli cvladi saxeobaTa saxeobaTa mravalricxovnobis lognormalur
simdidris cvalebadobaze calke zemoqmedebas grafiks ukeTesad avlens (kurisi da sxvebi 1980,
axdens. rogorc mosalodnelia, saxeobaTa simdi- lotoni da sxvebi 1981, rei da sxvebi 1981); 2) log-
dre farTobTan da simaRlesTan erTad izrdeba, normaluri grafikis reJimi (n0), sigane (s) an orive
xolo izolaciis xarisxTan erTad mcirdeba. bar- maTgani ufro farTo geografiuli gavrcelebis
badosi sent-vinsentze didia, magram sidablisa mqone maspinZeli teritoriisTvis ufro meti
da izolirebulobis gamo, masze frinvelebis iqneba. didi farTobis mqone maspinZel terito-
orjer naklebi saxeoba binadrobs. analizis riaze balaxismWameli saxeobebis ufro didi ra-
Tanaxmad, farTobi SesaZloa mravalferovnebis odenoba binadrobs, vinaidan is ekologiuri da
evoluciuri kolonizaciisTvis ukeTesi samiznea
(ianceni 1968, 1973). aseve SesaZlebelia, rom far-
Tod gavrcelebul maspinZel teritoriaze mobi-
50 nadre populaciebi demografiulad ufro stabi-
luria da gadaSenebis naklebi safrTxe emuqreba;
20
3) didi farTobi gavrcelebis arealebis ufro
10
5 did raodenobas moicavs da TiToeul maTganze
saxeobaTa mravalricxnovnobis lognormaluri
10 102 103 104 105
gavrceleba nawilobriv damoukidebelia.
sauTvudis (1982), strongis (1984) da sxvebis
sur. 27.14. saxeobis farTobze damokidebulebis grafiki
vest-indoeTis frinvelebisTvis. grafikze asaxulia rogorc
varaudiT, britaneTis xeebis mwerebis fauna
mcire, aseve didi antilis kunZulebi. wrfis daxrilobaa srulyofilad aris cnobili. Tu es simarTlea,
z = 0,24. maSin zemoT moyvanili pirveli mizezi SegviZlia
647

gamovricxoT, vinaidan saxeobasa da farTobs So- igive termini xmeleTis da wylis ekosistemebSi
ris damokidebuleba arsebobs. meore da mesame nivTierebaTa moZraobis Seswavlisas gamoviy-
varaudebis Semowmeba xeTa farTod gavrcele- eneT. me-13 TavSi trofuli kaskadi SemovitaneT,
bul da naklebad gavrcelebuli saxeobebidan ni- romelic kvebiTi jaWvis martiv diagramas iyenebs
muSebis sistematur aRebas saWiroebs. stevensma (ix sur. 13.15). kvebiTi jaWvis martivi diagramebi
(1983) aSS-s aRmosavleTiT mdebare foTlovan me-20 TavSic moviyvaneT, raTa momxmarebeli-
tyeebSi xis mxvret xoWoebze Caatara kvleva, xuT resursis dinamikis zogierTi Tviseba gveCvenebi-
teritoriaze gavrcelebuli saintereso saxe- na. kvebiTi jaWvebis analizi Tanasazogadoebebis
obebis xeTa moWrili nawilebis sigrZeebi gazoma modelebisa da dinamikis gaazrebis Zlieri meTo-
da xis TiToeuli saxeobis nimuSi yvela tyian dia da ekologebisTvis kvlevis Tanamedrove sa-
teritoriaze Tanabrad aiRo. xuTive terito- gania (briani 1983, briani da koeni 1984, 1987, koeni
riis xeebis saxeobebze mobinadre xoWoebis saxe- 1989, koeni da sxvebi 1990, pimi 1991, polisi 1991,
obaTa raodenoba maspinZeli teritoriis saxeo- polisi da vainmileri 1996, Sonli da sxvebi 1991,
baTa geografiuli gavrcelebis zrdasTan erTad Smici 1997).
gaizarda, Tumca adgilobrivi mravalferovneba kvebis badis pirveli analizi sakmaod gamom-
maspinZeli teritoriis arealze damokidebuli saxvelobiTad Catarda. me-20 saukunis dasawy-
ar yofila. es niSnavs, rom erT teritoriaze isSi, ekologebma kvebiTi jaWvebis gamosaxva
gavrcelebuli xeebis saxeobebidan Segrovebuli diagramebiT daiwyes, romlebzec sazogadoebis
xoWoebis saxeobaTa raodenoba maspinZeli teri- Semadgenel saxeobebs kvebiTi kavSirebis mixed-
toriis geografiul arealTan dakavSirebuli viT isrebiT aerTianebdnen. es diagramebi xSirad
ar aris. amgvari Sedegi mesame varaudis marTe- sakmaod rTuli iyo da Tanasazogadoebebis Se-
bulobas amtkicebs da miuTiTebs, rom maspinZeli darebac Zneldboda. zogierTi ekologisTvis
teritoriis arealSi balaxismWameli saxeobebi amgvari diagramebi bunebrivi sistemebis uki-
geografiulad icvlebian, rac savaraudod, kli- dures sirTuleze da troful jgufebad dayo-
matis, parazitebis an resursebis xarisxis cvli- fis saSualebiT maTi struqturis gamartivebis
lebis Sedegia. aucileblobaze miuTiTebda. gamomsaxvelobiTma
fardobiTi mravalricxovnobis, saxeoba- midgomam safuZveli analitikur midgomas dau-
Ta mravalferovnebis da saxeoba-farTobis do da 50-ian wlebSi ivaraudes, rom sazogadoe-
damokidebulebebis modelebi sazogadoebis bis organizaciis zrdadi sirTule dinamikuri
struqturis Sesaxeb sasargeblo informacias stabilurobis zrdas iwvevs (makarturi 1955).
gvawvdis. maTi saSualebiT sazogadoebis Semad- am movlenis mizezi martivia: rodesac mtaceb-
genlobis adgilobriv da regionaluri mod- lebs sxvadasxva msxverpli yavT, maTi raodenoba
elebis gansxvavebac xdeba SesaZlebeli da sazoga- garkveuli saxeobebis raodenobis cvlilebaze
doebis cvlilebis magaliTebisac. miuxedavad naklebad aris damokidebuli. Tu energia siste-
amisa, igive modelebi adgilobrivi sazogadoebis maSi sxvadasxva gziT miedineba, erTi gzis wyveta
struqturis warmoqmnis an am struqturis dinami- meore gzisTvis meti energiis miwodebas iwvevs,
kis Sesaxeb bevr informacias ar Seicavs, vinaidan xolo mTliani suraTi ar icvleba.
sazogadoebis dinamika populaciTa urTierTq- analitikurma midgomam sazogadoebis stabi-
medebebisa da filogenuri kavSirebis erTobaa. luroba saxeobaTa mravalferovnebasa da kvebis
aseTi informaciis misaRebad ekologebi kvebiT badis sirTulesTan daakavSira, Tanac Teori-
jaWvebs iyeneben. uli, SedarebiTi da eqsperimentuli kvlevebis
aRorZinebas daudo saTave. sazogadoebis struq-
turis Seswavlisas kvebis badeebs ori meTodiT
27.6. kvebiTi jaWvis analizi gamoiy- iyeneben. pirveli meTodi kvebis badis diagra-
eneba Tasazogadoebis struqturis mis Tvisebebis gamokvlevas gulisxmobs, raTa
gamosavlenad sazogadoebis stabilurobis meqanizmebis zog-
adi modelebi miviRoT. am miznis miRweva bune-
kvebiTi jaWvi sazogadoebaSi Semaval popula- brivi sazogadoebebis kvebiTi jaWvebis Sedarebis
ciebSi energiis gavlis sxvadasxva meTodebis er- da hipoTeturi kvebiTi jaWvebis maTematikuri
Tobliobaa. martivad rom vTqvaT, masSi kargad modelirebis gziT SeiZleba. amgvari kvlevebis
Cans, romeli romels Wams. kvebiTi jaWvi energiis Sedegad, kvebiT jaWvebTan asocirebeli termi-
dinebas warmomqnelisgan troful doneebze myo- nologiis umetesi nawili Camoyalibda da amave
fi momxmareblebis gavliT asaxavs. kvebiTi jaW- dros kvebis Teoria Seiqmna, romelic sazogadoe-
vis cneba pirvelad me-10 TavSi SemovitaneT. es bis struqturis Sesaxeb ramdenime hipoTezas Sei-
termini eltonis `kvebis ciklebisgan~ warmoiSva. cavs.
648

meore midgoma sazogadoebis Teoriuli da videbis raodenobis zrdis an momxmarebeli Tu


eqsperimentuli kvlevis Sedegad gaCnda da is resursi populaciebis asakobrivi struqturis
kvebiTi jaWvebis dinamikur analizs gulisxmobs, cvlilebis Sedegad trofuli kavSirebis cv-
romlis mizani ara mxolod sazogadoebis popula- lilebas ar asaxavs. am mizeziT, kvebis topolo-
ciaTa Soris urTierTqmedebis modelis miReba, giur jaWvebs xSirad kvebiT statikur jaWvebs
aramed am urTierTqmedebebis Zalis gansazRvraa. miakuTvneben. kvebiTi jaWvis analizis mTavari
kvebiTi jaWvis dinamikuri analizi iseTi urT- sagani swored kvebis topologiuri jaWvebia. en-
ierTqmedebebis dadgenasac cdilobs, romelic ergiis dinebis jaWvSi (dinebis jaWvi an bioener-
kvebiTi jaWvis martiv diagramebze ar Cans. amgvar getikuli jaWvi) populaciaTa Soris kavSirebis
urTierTqmedebebs arapirdapiri ewodeba. zemoT gansazRvra resurssa da mis momxmarebels Soris
moyvanil or midgomas saxelmZRvanelos moce- energiis nakadis mixedviT xdeba. garda amisa, me-3
muli Tavis darCenil paragrafebSi cal-calke TavSi SeviswavleT sxva tipis jaWvebi, romelTac
SeviswavliT, Tumca manamde kvebiTi jaWvebis sx- saxelmZRvanelos darCenil nawilSi aRar Sevexe-
vadasxva saxeobebs ganvixilavT. biT. funqcionaluri anu kvebiTi urTierTq-
medebis jaWvebi kvebis topologiur jaWvSi kve-
biT kavSirebs gansazRvraven, rac sazogadoebis
struqturisTvis Zalian mniSvnelovania. kvebiTi
kvebiTi jaWvebis saxeobebi jaWvebi mTel TanasazogadoebaSi TiToeuli
peinma (1980) kvebiTi jaWvis sami gansxvavebuli populaciis mniSvnelobas asaxavs. populaciaTa
koncefcia gamoyo (sur. 27.15). kavSiris mqone makontrolebel funqciebi mxolod eqsperiment-
badeebs dResdReobiT ufro xSirad kvebis to- ebis Sedegad dgindeba. kvebiTi jaWvis dinamikuri
pologiur badeebs uwodeben da isini organizmTa kvlevisas mTavari aqcenti kvebiTi urTierTq-
Soris kvebiT kavSirebs asaxaven. msgavsi jaWvebi medebis jaWvebis analizze keTdeba.
mxolod trofuli urTierTqmedebis arsebo-
baze an ararsebobaze miuTiTebs, xolo indi-

27.7. topologiuri kvebiTi jaWvebis


analizTan erTad, ganviTadra ideebi
imis Sesaxeb, rom kvebiTi jaWvebi
gavlenas axdens Tanasazogadoebis
stabilurobaze
sazogadoebis struqturis Sesaxeb arsebobs
mniSvnelovani kiTxva, Tu rogor axdens zegav-
lenas kvebiTi jaWvebis struqturebs Soris
sxvaoba sazogadoebis dinamikaze, stabiluro-
baze da mdgradobaze. sazogadoebis stabilu-
robisa da mdgradobis sakiTxi gansakuTrebiT
mniSvnelovani dacvis biologiaSia, romlis mTa-
vari mizani, adamianis Carevisgan sazogadoebebis
dacvaa. aris Tu ara saxeobaTa Soris kvebiTi ka-
vSirebis raime struqtura ufro stabiluri, vi-
dre igive raodenobis saxeobaTa Soris sxvagvari
struqtura? ramdenad mniSvnelovania kvebiTi
jaWvis stabiluroba bunebrivi sazogadoebebis
struqturisTvis?
ekologebi am kiTxvebze pasuxis gasacemad sx-
vadasxva Tanasazogadoebis kvebiTi jaWvis Sedar-
sur. 27.15. kvebiTi jaWvis sami saxeoba. a) kavSiris mqone ebas da kvebis topologiuri jaWvis Tvisebebis
jaWvebi sazogadoebaSi momxdar yvela troful urTierTq- Teoriul analizs iyeneben. zogierTi ekologis
medebas asaxaven, Tumca maT ZalasTan kavSiri ar aqvT. b) ener- azriT, kvebis topologiuri jaWvis ramdenime
giis dinebis jaWvebi populaciaTa Soris kavSirebs momxmareb-
atributi sazogadoebis dinamiuri stabilu-
elsa da wyaros Soris energiis nakadis mixedviT gansazRvravs.
robis amamaRlebel TvisebebTan Tavsebadia da
rac ufro didia isari, miT ufro didia energiis nakadi. g)
kvebis funqcionaluri badeebi sazogadoebis struqturisTvis maTzea damokidebuli (pimi da loutoni 1978,
yvelaze ufro mniSvnelovan urTierTqmedebas asaxavs. pimi 1980, 1991, loutoni 1989, koeni da sxvebi
649

1990, holi da rafaeli 1993). kvebis topologi- ewodeba da C simboloTi aRiniSneba. zeda doneze
uri badeebis Tvisebebis kvlevam sazogadoebis myof mtacebelsa da ZiriTad saxeobebs Soris da-
struqturisa da sazogadoebis stabilurobis makavSirebeli rgolebis raodenobas jaWvis sig-
Sesaxeb ramdenime hipoTeza gaaCina. vidre ganzo- rZe ewodeba. jaWvis maqsimaluri sigrZe kvebiT
gadebebs SevexebiT, kvebiTi jaWvis terminolo- jaWvSi arsebuli trofuli doneebis raodenobas
giis codnaa saWiro. asaxavs.
kvebiT jaWvebSi saxeobaTaSorisi da Sidasaxe-
obrivi urTierTqmedebebic aris asaxuli (sur.
kvebiTi jaWvis terminologia 27.16). cikli aris mdgomareoba, rodesac or saxe-
obas Soris mtacebluri kavSiri arsebobs. magal-
kvebiTi jaWvi ramdenime kvanZisgan Sedgeba.
iTad, A saxeoba B saxeobas Wams an piriqiT. kanibal-
TiToeuli kvanZi trofulad msgavs anu msgavsi
izmi aris cikli, romelSic saxeoba sakuTar Tavze
mtaceblisa da msxverplis Semcvel saxeobas an
nadirobs. ciklebi da kanibalizmi zogierT, mag-
saxeobaTa jgufs asaxavs. trofulad msgavs saxe-
aliTad tyis obobebis TanasazogadoebaSi sakma-
obebs zogjer trofosaxeoba ewodeba. ekolo-
od gavrcelebulia. zogierTi saxeoba erTze met
gebi sityva ,,saxeobis raodenobis miuxedavad,
troful doneze myofi saxeobebiT ikvebeba da
sityva ,,kvanZis sinonimad iyeneben. Cven miRebul
aseT mdgomareobas yvelafrismWameloba ewodeba.
praqtikas ar vewinaaRmdegebiT. saxeobaTa (kvan-
27.16 suraTze yvelafrismWameloba daStrixuli
ZTa) raodenoba S simboloTi aRiniSneba. kvebiTi
xaziT aris gamosaxuli.
jaWvis umcires troful doneze myof saxeobebs
kvebiTi jaWveebis ZiriTadi Tvisebebia mtace-
ZiriTadi saxeobebi (ZiriTadi kvanZebi) ewodeba.
beli saxeobebis raodenobis Sefardeba msxver-
zeda doneze myofi mtaceblebi da Sualeduri
pli saxeobebis raodenobasTan da qveda troful
saxeobebi erTmaneTisgan gansxvavdebian. saxe-
doneze myofi saxeobebis proporcia maRal
obaTa Soris urTierTqmedebebs damakavSirebeli
doneze myofi saxeobebis proporciisadmi. garda
rgolebi asaxavs. damakavSirebeli rgolebi kvebi-
amisa, ganyofilebebad dayofil kvebiT jaWvSi
Ti jaWvis diagramebze erTi kvanZis meoresTan da-
saxeobaTa ramdenime jgufi arsebobs, romelSic
makavSirebeli xazebia (sur. 27.15). rogorc me-20
urTierTqmedebebi ufro Zlieria, vidre Tavad am
TavSi ukve vTqviT, urTierTqmedebebma SeiZleba
jgufebs Soris.
orive urTierTqmed saxeobaze uaryofiTi zegav-
lena moaxdinos (konkurencia), erT saxeobaze
dadebiTi zegavlena, xolo meoreze uaryofiTi
zegavlena moaxdinos (mtacebloba, parazitizmi) kvebis topologiuri badeebis
da orive saxeobaze dadebiTi zegavlena moaxdi- kvlevis Sedegad miRebuli
nos (mutualizmi). kvebiTi jaWvis diagramebze ganzogadebebi
gamosaxuli damakavSirebeli rgolebi xSirad
kvebis topologiuri jaWvebis kvlevis Sedegad
plius an minus niSniT aris aRniSnuli da es niSani
sul mcire, eqvsi ganzogadeba arsebobs (pimi da
zegavlenis bunebas asaxavs. saxeobebze mosuli
sxvebi 1991). ganzogadebebis umetesoba kvebiTi
damakavSirebeli rgolebis saSualo raodenobas
jaWvis struqturis cvlilebas exeba, rodesac
kvebiTi jaWvis kavSirebis simWidrove ewodeba.
saxeobaTa raodenoba izrdeba.
damakavSirebeli rgolebis mTliani raodenobis
kvebiT jaWvSi arsebul troful doneTa ra-
damakavSirebeli rgolebis SesaZlo raodeno-
odenoba sakmaod mcirea. koeni da sxvebi (1990)
basTan Sefardebas kvebiTi jaWvis dakavSireba

sur. 27.16. kvebiTi jaWvebis Tvisebebi. a) cikli maSin gvxvdeba, rodesac or saxeobas Soris mta-
cebluri kavSiri arsebobs. b) kanibalizmi aris cikli, romelSic saxeobaTa individebi igive saxeobis
sxva individebze nadiroben. g) yvelafrismWameloba erTze met troful doneze kvebas niSnavs.
650

zRvis, xmeleTis da mtknari wylis kvebis 113 mudmivoba eWvqveS daayena da aRniSna, rom am mo-
jaWvs daakvirdnen da aRmoCnda, rom TiTqmis sazrebis marTebulobisTvis kvebis moculobis
yvela maTganSi jaWvis maqsimaluri sigrZe xuTi (kvebis erTeuli raodenobis) Sesaxeb realobas
an naklebi damakavSirebeli rgolis iyo, xolo moklebuli daSvebebia saWiro. man Semdegi mag-
jaWvis yvelaze ufro gavrcelebuli maqsimal- aliTi moiyvana. davuSvaT, mweriWamia frinvelis
uri sigrZe 4-s Seadgenda. trofuli doneebis saxeobebi or sxvadasxva TanasazogadoebaSi bi-
SezRuduli raodenoba energiis gardaqmnis arae- nadroben. A TanasazogadoebaSi mweris orjer meti
feqturobiT unda iyos gamowveuli. biosinTezisa saxeobaa, vidre B sazogadoebaSi. Tu kavSirebis
da qsovilebis SenarCunebisas energia ikargeba simWidrove mudmivia, maSin frinvelma orive Tana-
da maRal troful doneebs ar miewodeba (ix. sazogadoebaSi mwerebis saxeobaTa erTi da igive
sur. 10.1). energia yvela troful dones Sori- raodenoba unda SeWamos, magram mweriWamia fr-
sac ikargeba, vinaidan ekologiuri efeqturoba invelebis umetesoba mwerebis bevr gansxvavebul
100%-ze naklebia (ix. sur. 10.8). energetikuli saxeobas Wams. martinesis azriT, ufro gonieri
SezRudvebi kvebis jaWvSi arsebul troful do- iqneba davuSvaT, rom Citi A sazogadoebaSi mwerTa
neTa raodenobas amcirebs da am mosazrebas en- ufro bevr saxeobas SeWams, vidre B sazogadoe-
ergiis dinebis hipoTeza ewodeba (haCisoni 1959). baSi. martinesma kvleva 175 gansxvavebul kvebiT
energiis dinebis hipoTezis Tanaxmad, pirveladi jaWvze Caatara da aRmoaCina, rom sazogadoebaSi
warmoqmnis tempi kvebiT jaWvSi arsebul troful Semavali saxeobebis raodenobis zrdasTan er-
doneTa raodenobaze zegavlenas axdens. miuxeda- Tad, kavSiri Semcirebis nacvlad, mudmivi rCeba.
vad zemoTqmulisa, kvebiT jaWvebze Catarebulma am mosazrebas mudmivi kavSiris hipoTeza ewodeba.
kvlevebma es varaudi ar daadastura (briani da hipoTezis Tanaxmad, damakavSirebeli rgolebis
koeni 1987, Sonli da sxvebi 1990, pimi 1991). aqedan raodenoba jaWvSi Semavali saxeobis raodenobis
gamomdinare, ekologebis umetesoba energetiku- kvadratis msgavsad izrdeba. mweriWamia frinve-
li SezRudvebis mier trofuli doneebis raode- lis magaliTi organizmebSi kvebiTi adaptaciis
nobis kontrols uaryofs. sirTulis Sesaxeb araswor warmodgenas gviqm-
moyvanilisgan gansxvavebul mosazrebas din- nis. Zalian kargad adaptirebuli mWamelebic
amiuri stabilurobis hipoTeza ewodeba da is ki saxeobaTa sxvadasxva raodenobis Semcvel
ufro rTul kvebiT jaWvebs anu trofuli do- sazogadoebebSi erTnairad ar moqmedeben. kve-
neebis didi raodenobis da saxeobaTa meti mra- biT jaWvebSi Sesaxeb arsebuli ganzogadebebis
valferovnebis Semcveli jaWvisTvis aris gamo- kvlevisas ZiriTadi aqcenti kvebis fiziologiur
sadegi. aseTi kvebiTi jaWvebi garemo pirobebis da evoluciur SezRudvebze keTdeba (Soneri
Carevisadmi ufro mgrZnobiare da maSasadame. 1989, martinesi 1991).
martiv jaWvebTan SedarebiT naklebad stabi- kvebiTi jaWvebis zeda, Sualedur da qveda
luria (mei 1972b, pimi da loutoni 1977, pimi 1991). troful doneze organizmTa proporcia mud-
Tanasazogadoebebis pasuxi garemo pirobebis ze- mivia (briani da koeni 1984, jefrisi da lout-
moqmedebaze mravalferovnebisgan gansxvavebul oni 1985, koeni da sxvebi 1996, holi da rafaeli
faqtorebzea damokidebuli, rogoricaa Carevis 1993). es ganzogadeba mtknari wylis uxerxemlo
intensivobis done da sazogaodebis populaciaTa cxovelebis kvebis 92 jaWvisTvis 27.17 suraTzea
zrdis tempebi (deanjelisi 1975, hastoni 1994). gamosaxuli. kvebiT jaWvSi Semavali saxeobebis
kvebis topologiuri badeebis analizis Sede- raodenobis miuxedavad, mtacebel saxeobaze mo-
gad miRebuli meore ganzogadebis Tanaxmad, suli msxverplis saxeoba 2-sa da 3-s Sorisaa.
rodesac kvebiT jaWvSi Semavali saxeobebis ra- 27.18 suraTze naCvenebia yvelafrismWamelo-
odenoba izrdeba, jaWvis kavSirebis simWidrove bis sxvadasxva donis kvebiTi jaWvebi. kvebiTi
mudmivia. marTlac, zogierTi kvebiTi jaWvis jaWvebis adreuli analizis Tanaxmad, yvelaf-
analizi amtkicebs, rom saxeobaze mosuli urT- rismWameloba (erTze met troful doneze kveba)
ierTqmedebebis raodenoba daaxloebiT oris to- bunebriv TanasazogadoebebSi gavrcelebuli ar
lia da es ricxvi TanasazogadoebaSi Semaval saxe- aris (pimi 1982). wylis da xmeleTis Tnasazoga-
obaTa raodenobaze damokidebuli ar aris (koeni doebebis Semdgomma kvlevam daadastura, rom
da briani 1984, koeni da sxvebi 1990, pimi 1991). am aseTi ganzogadeba swori ar aris. polisis (1991)
mosazrebas damakavSirebeli rgolebis-saxeo- aRmoCeniT, udabnos rTul kvebiT jaWvSi Semavali
bebis ierarqiis hipoTeza ewodeba. rodesac saxe- saxeobebis daaxloebiT 78% yvelafrismWamelia.
obaTa raodenoba izrdeba, kvebiT jaWvSi kavSiri martinesma (1991) igive tipis aRmoCenebi wylis
klebulobs da es niSnavs, rom did kvebiT jaWvSi kvebiT jaWvisTvisac gaakeTa. yvelafrismWamelo-
uerTierTqmedebis raodenoba naklebia. ba SesaZloa mxedvelobidan gamogrCeT, Tu kve-
martinesma (1991a,b) kavSirebis simWidrovis biTi jaWvebi sazogadoebaSi Semavali saxeobebis
651

100

10

1
1 10 100

sur. 27.17. mtacebel saxeobaTa da msxverpl saxeobaTa


raodenobas Soris damokidebuleba mtknari wylis uxerxemlo
cxovelebis kvebis 92 jaWvSi. rodesac jaWvSi Semavali saxe-
obebis raodenoba izrdeba, mtacebelsa da msxverpls Soris
proporcia mudmivia. mcire jaWvSi proporciaa 2:1 msxverpli :
mtacebeli, xolo did jaWvSi - 3,5:1 msxverpli : mtacebeli.

sur. 27.18. kvebiTi jaWvebi iSviaTi da xSiri yvelaf-


kvebiTi qcevebis da sasicocxlo ciklis Sesaxeb rismWamelobiT. a) zRvis sanapiros sazogadoeba miqceva-
moqcebis zonaSi mucelfexebs, orsagdulian moluskebs da maT
detalur informacias ar Seicaven an saxeobebi
msxverpls Seicavs. kvebis am jaWvSi 7 saxeoba da 8 damakavSire-
trofosaxeobebSia Sejgufebuli. magaliTad, beli rgolia. b) mcenare Bacharis, misi balaxismWameli mwerebi
mravali saxeoba ganviTarebis ganmavlobaSi kve- da mwerebis parazitoidebi. kvebis am jaWvSi 8 saxeoba da 12
biT Cvevebs icvlis, amitom mTeli sicocxlis gan- damakavSirebeli rgolia. msxverplTa yvela saxeoba naCvenebi
mavlobaSi is yvelafrismWamelia. yvelafrismWam- ar aris.

elobis es saxeoba kvebiT jaWvSi kvebis rgoliT


aRiniSneba da aseT dros A saxeobaTa mozrdili
warmomadgenlebi B saxeobaTa axalgazrdebs Wa-
va saxeoebebiT ikvebebian, magram maTi adaptaciis
men da piriqiT. kvebiT jaWvze xangrZlivad dak-
done sxvadasxvagvaria da isini calkeul qvesim-
virvebis gareSe kvebis rgolebis aRmoCena sakma-
ravleebSi ar erTiandeba. pimma (1991) aRniSna, rom
od rTulia (pimi da raisi 1987, polisi 1991).
ganyofilebebs Soris urTierTqmedebebisadmi
ganyofilebebad dayofa kvebiT jaWvSi iS-
winaaRmdegoba sustia. modiT, vnaxoT, ra xdeba,
viaTad xdeba (pimi da loutoni 1980). gansa-
rodesac mcenariT da cxoveliT mkvebavi (yvelaf-
kuTrebul SemTxvevaSi TiToeuli ganyofileba
rismWameli) saxeoba ganyofilebebad dayofil
gancalkevebul sazogadoebad SegviZlia miviC-
sazogadoebaSi Sedis (sur. 27.19). axalma saxeobam
nioT. ganyofileba gavrcelebis arealebTan an
misTvis saWiro mcenare an cxoveli kvebis erTi
gavrcelebis arealSi mobinadre saxeobebTan da-
jaWvis SigniT SeiZleba ipovos, sadac is mtace-
kavSirebiT SeiZleba Seiqmnas. magaliTad, samxreT
belic iqneba da konkurentic. aseve SesaZlebelia,
kanadaSi, farTofoTlovan da wiwvovan tyeebSi
am saxeobam mcenare sxva ganyofilebaSi ipovos da
qerclfrTiani yvelafrismWamelebis gaerTiane-
aqedan gamomdinare, kvebis erT jaWvSi mtaceblis
bebia da orive jgufSi Ramis peplebis da sawfly-
funqcia Seasrulos, xolo meore jaWvSi balax-
ebis mcire raodenobis saxeoba an gvari ikvebeba
ismWameli iyos da ori ganyofileba erTmaneTTan
mcenareebiT. aqedan gamomdinare, Sereul tyeebSi
daakavSiros. pimis azriT, es ukanaskneli movlena
farTofoTlovani da wiwvovani xeebis faunebi
realobasTan ufro axlosaa da maSasadame, gan-
calkeul sazogadoebebad SegviZlia miviCnioT.
yofilebebi iSviaTad gvxvdeba.
Ramis peplebi farTofoTlovani xeebis sxvadasx-
652

safuZvlebi robert meis kvlevebSi unda veZioT,


romelmac kvebis topologiuri jaWvebis metri-
kulebi sazogadoebaSi Semaval populaciaTa
urTierTqmedebis gazomvasTan daakavSira. igive
midgomis empiriuli safuZvlebi robert peinis
mier miqceva-moqcevis zonaSi mdebare sazoga-
doebis dinamikaze Catarebul eqsperimentebSia.

kvebis badis topologia da


sur. 27.19. ganyofilebebad dayofis iSviaTobis mizezi. sazogadoebis stabiluroba
a) ganyofilebebad dayofili kvebiTi jaWvis kvebis marcxena
jaWvSi Semavali saxeobebi kvebis marjvena jaWvSi Semaval meim (1972, 1975) sazogadoebis stabilurobis
saxeobebTan ar urTierTqmedeben. b) muqi mwvane wre gan- prognozisTvis saWiro Teoriuli modeli lot-
yofilebebad dayofil kvebiT jaWvSi Sesul yvelafrismWamels ka-volteras populaciaTa urTierTqmedebis
asaxavs. saxeobebi kvebis erT jaWvSi (marcxena jaWvSi) SeiZleba
modelidan miiRo. meis azriT, sazogadoeba sta-
ikvebebodnen da Sesabamisad, kvebis am jaWvSi konkurentebi
da mtaceblebi erTdroulad arseboben. Tu saxeobebi gan-
biluria, rodesac:
yofilebebis gaswvriv (marjvniv) ikvebebian, maSin isini kvebis b (SC)1/2 < 1,
TiToeul jaWvSi erT funqcias asruleben. ukanaskneli mosaz-
sadac b aris saxeobaTa urTierTqmedebis saSua-
reba realobasTan ufro axlosaa.
lo sidide, xolo S da C - Sesabamisad, saxeobaTa
raodenoba da SeerTebadoba. amgvari formuli-
rebis gasaRebi b parametria, romliTac sazoga-
kvebis topologiuri jaWvebis doebaSi momxdari urTierTqmedebebis saSualo
analizis Sedegad miRebul ganzo- intensivoba izomeba. zemoT moyvanili formulis
gadebebTan dakavSirebuli prob- gardaqmna stabilurobis Semdeg kriteriums gva-
lemebi Zlevs:

bevri ekologis azriT, kvebis topologiuri SC < b2.


badeebis kvlevis Sedegad miRebuli ganzogade- maSasadame, sazogadoebis stabiluroba sazoga-
bebi meTodologiur safuZvelze sustia (polisi doebaSi momxdari urTierTqmedebebis Zalazea
1991, polisi da vainmileri 1996). ganzogadebebis damokidebuli.
erT-erTi mTavari sisuste kvebiTi jaWvebis Se- davuSvaT, sazogadoebaSi Semaval populacia-
darebiTi kvlevis Sedegad miRebaa (koeni 1978, Ta Soris urTierTqmedebebis saSualo intensivo-
pimi 1980, 1982, briani 1983, koeni da sxvebi 1990), baa b = 0,5. S = 10 saxeobisgan Semdgari sazogadoeba
rodesac kvleva sxvadasxva obieqtze sxvadasxva stabiluria, vidre C SeerTebadoba 0,4-ze nakle-
meTodiT tardeba da analizic sxvadasxva doneze bia (C = 0,5 2 = 10 = 4/10 = 0,4). S = 20 saxeobisgan Sem-
xdeba. kvebiT jaWvSi Semavali trofuli donee- dgari sazogadoebis stabiluroba maSin miiRweva,
bis raodenoba kvebiTi jaWvis agebis meTodzea rodesac C = 0,2, xolo S = 50 SemTxvevaSi C = 0,08.
damokidebuli. naklebad erTian jaWvSi (mcire damtkicebis gareSe vambobT, rom urTierTqmed
raodenobiT trofosaxeobebis mqone badeebSi) saxeobaTa wyvilebis raodenoba sazogadoebaSi
trofiuli doneebis raodenoba metia, vidre iseT aris CS (S 1). maSasadame, rodesac S = 10 da b = 0,5,
badeebSi, sadac trofosaxeobebis raodenoba C = 0,4 da saxeobaTa CS (S 1) = (0,4)(10)(9) = 36 ra-
didia (holi da rafaeli 1993, martinesi 1993). odenobis urTierTqmedi wyvili gvaqvs, xolo pi-
erTianoba kvebiTi jaWvebis pirvandel kvlevebs robebis danarCeni ori simravlisTvis wyvilebis
ufro axasiaTebs, rodesac jaWvebi mcire ra- raodenobaa 76 da 196.
odenobiT saxeobas da damakavSirebel rgolebs meis kvlevis Sedegebis Tanaxmad, sistemis
moicavs (vainmileri 1990, polisi 1991). zomis miuxedavad, saxeobaze mosuli urTierTq-
medebebis raodenobas urTierTqmedebis saSualo
intensivobiT gansazRvruli zeda zRvari gaaC-
27.8. kvebiTi jaWvebis interaqciis nia. aqedan gamomdinare, naklebad savaraudoa,
analizs Tavisi fesvebi Teoriul da rom ufro mravalferovani sistemebi SedarebiT
eqsperimentul ekologiaSi aqvs rTulia, vinaidan rTuli sistemebi stabiluri
ar aris. meis Teoris meTodologiuri winaaRmde-
sazogadoebis struqturis Seswavlis Taname- gobebi mogvianebiT wamoWres (heidoni 1994, vain-
drove meTodi kvebiTi urTierTqmedebis jaWvebis mileri da polisi 1996), Tumca is ufro sazoga-
dinamiuri analizia. aseTi midgomis Teoriuli
653

teritoriaze midiebi (Mytilus) Zalian swrafad


gavrceldnen, eqsperimentuli grafikebidan sxva
organizmebi gandevnes da kvebis adgilobrivi
jaWvebis mravalferovneba da sirTule Seamci-
res. balaxismWamel zRarb Strongylocentro-
tus-is Semcireba teritoriaze wyalmcenareebis
gamravlebas iwvevs da mravali erTdRiani saxe-
oba idevneba. peinma daamtkica, rom mtaceblebi
da balaxismWameli cxovelebi dabal troful
doneebze saxeobaTa Soris konkurenciaze zegav-
lenas axdenen da sazogadoebis struqturas akon-
troleben. amgvar saxeobebs ZiriTadi mtaceble-
bi ewodebaT, vinaidan maTi aRmofxvris Sedegad
sazogadoebis agebuleba irRveva. ZiriTadi saxe-
obebis funqcia mtaceblebisgan gansxvavebulma
saxeobebmac SeiZleba Seasrulon (hanteri da
praisi 1992). ZiriTadobis cneba metismetad ga-
martivebulia da saxeobaTa mniSvnelobis gaazre-
baSi naklebad gvexmareba.
kldiani sanapiros miqceva-moqcevis zonis
sazogadoebebis kvebiTi jaWvebi urTierTq-
medebis jaWvebia (peini 1966). kvebiTi urT-
ierTqmedebis jaWvebis analizi ara mxolod
jaWvSi momxdari pirdapiri urTierTqmedebebis
siZlieris gamoTvlas moiTxovs, aramed arapida-
sur. 27.20. miqceva-moqcevis zonis kvebiTi jaWvebis piri urTierTqmedebebis sididis gansazRvrasac.
ZiriTadi mtaceblebi dominireben da esenia: a) zRvis varskvla-
modiT, sazogadoebaSi momxdari arapirdapiri
vi Pisaster, vaSingtonis zRvis sanapiro, b) Heliaster, kalifor-
niis CrdiloeTis yure. kvebiTi jaWvebis qveda troful donee-
urTierTqmedebebis buneba gamovikvlioT da Sem-
bze qitonebi, moluskebi, balaxismWameli mucelfexianebi da deg kvebiTi urTierTqmedebis jaWvis eqsperimen-
sxva balaxismWamelebi imyofebian. tuli analizis magaliTi ganvixiloT.

27.9. arapidapiri interaqciebi


doebaSi Semaval saxeobaTa urTierTqmedebebs Tasazogadoebis struqturis mniS-
exeba, vidre ubralod kvebis badis topologias vnelovani niSnebia
(C da S). bevri ekologis azriT, amgvari urT-
kvebis topologiuri jaWvebi sazogadoebaSi
ierTqmedebebis gamoyofa sazogadoebis struq-
momxdari trofuli urTierTqmedebebis CamonaT-
turis gaazrebisTvis Zalian sasargebloa.
vals gvaZlevs, Tumca am urTierTqmedebebis in-
tensivobis an mniSvnelobis Sesaxeb informacias
ar Seicavs. Tanasazogadoebis struqturis gas-
momxmareblebis funqcia sazoga- agebad, yvelaze ufro mniSvnelovani urTierTq-
medebebi unda ganvsazRvroT (peini 1992). aseve
doebis struqturaSi
aucilebelia arapirdapiri urTierTqmedebebis
peinis mier kldiani sanapiros sazogadoebebis raodenobis da intensivobis gamoTvla.
mtaceblebze Catarebuli dakvirveba (1966) eqs- rodesac erTi saxeobis meoresTan urTierTq-
perimentuli ekologiuri kvlevis klasikad iT- medeba pirdapir fizikur kontaqts gulisxmobs,
vleba. peini kaliforniis yuresa da vaSingtonis rogorc es aris mtaceblobis, balaxismWamelo-
Statis zRvis sanapiroze arsebul kvebiT jaWvebs bis da parazitizmis SemTxvevaSi an rodesac erTi
ikvlevda, sadac mtacebeli zRvis varskvlavebi saxeoba meores fizikurad exeba an raime upirate-
Pisaster da Heliaster dominirebdnen (sur. 27.20). sobas aZlevs (magaliTad, icavs), urTierTqmede-
peinma eqsperimentis arealidan es varskvlavebi bas pirdapiri ewodeba. rodesac erTi saxeoba
gamoricxa da daamtkica, rom mtaceblebi sazoga- meoris mravalricxovnobaze mesame saxeobasTan
doebis struqturis SenarCunebaze udides zegav- urTierTqmedebis Sedegad axdens zegavlenas,
lenas axdenen. mtaceblobis aRmofxvris Sedegad mesame saxeobas Sualeduri, xolo urTierTq-
654

interferenciuli an eqspluataciuri konkuren-


cia pirdapir zegavlenas ukavSirdeba. magali-
Tad, davuSvaT, B da C saxeobebs sivrcisTvis aqvT
konkurencia (interferenciuli konkurencia)
da B saxeobas upiratesoba aqvs. A saxeoba B saxeobas
moixmars, xolo D saxeoba C saxeobas moixmars (ix.
sur. 27.22). Tu A saxeoba konkurenciaSi upirateso-
bis mqone B saxeobis mravalricxovnobas amcirebs,
C saxeobis mravalricxovnoba D saxeobis msgavsad
SeiZleba gaizardos. aseTi urTierTqmedeba aSS-s
sur. 27.21. pirdapiri urTierTqmedebebi pirdapir
samxreT-dasavleTiT mdebare udabnoebSi SeiniS-
fizikur kontaqts (mtacebloba, konkurencia da a.S.) moicavs.
arapidapir urTierTqmedebebSi Sualeduri saxeobebi (I)
neba, sadac CanTosani virTxebi didi Teslis mqone
monawileoben. Sualeduri saxeobebi urTierTqmedebis jaWvis mcenareebis Wamas arCeven. didi Teslis mqone
Semadgeneli nawilebi SeiZleba iyvnen an pirdapiri urTierTq- mcenareebis raodenobis Semcireba sasargebloa
medeba Secvalon. WianWvelebisTvis, vinaidan isini patara Teslis
mqone mcenariT kvebas amjobineben (devidsoni da
sxvebi 1984).
medebas arapirdapiri ewodeba (sur. 27.21). Suale-
arapirdapiri zegavlena 27.22 suraTze gamo-
duri saxeobebis funqciis mixedviT arapirdapiri
saxul martiv urTierTqmedebebTan SedarebiT
urTierTqmedebebis gamomwvevi ori meqanizmi
rTulia. ufro metic, arapirdapiri zegavlenebis
arsebobs. arapirdapiri zegavlena pirdapiri
aRmoCena xangrZlivi eqsperimentebis gareSe
zegavlenis jaWvis Sedegad SeiZleba moxdes da
Znelia. pirdapiri da arapirdapiri zegavlenis
am jaWvs urTierTqmedebis jaWvi ewodeba. rode-
maCvenebeli kvebiTi urTierTqmedebis jaWvebi-
sac saxeobaze zegavlenas or sxva saxeobas Soris
sadmi eqsperimentuli midgoma ekologiaSi
momxdari urTierTqmedeba axdens, adgili urT-
swrafad viTardeba. Cven Zvel kvebiT jaWvSi Cat-
ierTqmedebis Secvlas aqvs (vutoni 1993, 1994).
arebul erT-erT aseT eqsperiments ganvixilavT.
urTierTqmedebis jaWvebi kvebis topologiuri
jaWvebidan miiReba, xolo urTierTqmedebis cv-
lilebebis gamovlena eqsperimentuli analizis
gareSe Znelia.
arapirdapiri zegavlenis xuTi martivi saxe-
oba arsebobs da aqedan sam maTgans ukve SevexeT
(sur. 27.22). saxeobaTaSorisi brZola da xilu-
li konkurencia (21 da 22 Tavebi) arapirdapir
urTierTqmedebebad SegviZlia miviCnioT. saxe-
obaTSorisi brZolisas A da C momxmareblebi B
saxeoba-resurss moixmaren. Tu A momxmarebeli B
saxeoba-resursis mravalricxovnobas amcirebs,
maSin is C saxeobis mravalricxovnobaze ara-
pirdapir zegavlenas axdens. B saxeoba aseT dros
Sualeduri saxeobaa. xiluli konkurenciisas, B
momxmarebeli A da C saxeoba-resursebs moixmars.
erT-erTi resursis, magaliTad A saxeobis mraval-
ricxnovnobis zrda C saxeobis mravalricxnovno-
bis Semcirebas iwvevs. maSasadame, erT-erTi sax-
eoba-resursi meoreze Sualeduri momxmarebeli
saxeobis daxmarebiT axdens zegavlenas. trof-
uli kaskadi arapirdapiri urTierTqmedebis sur. 27.22. arapirdapiri zegavlenis xuTi martivi saxeoba.
jaWvia, romelic sam an met troful dones Sei- saxeobaTSorisi brZolisas A da C momxmareblebi Sualeduri B
saxeoba-resursis saSualebiT erTmaneTze arapirdapir zegav-
cavs (ix. Tavi 13).
lenas axdenen. trofuli kaskadi sami an meti trofuli donis
arapirdapiri mutualizmi arapidapiri urT- gaswvriv arsebul urTierTqmedebis jaWvs moicavs (B saxeoba
ierTqmedebebia, rac erTi saxeobis mier meoreze Sualeduria). xiluli konkurenciisas ori saxeoba-resursi
moxdenil dadebiT zegavlenas moicavs (detie Sualeduri momxmarebeli saxeobis (B saxeobis) daxmarebiT
da daginsi 1984, Soneri 1993, vutoni 1994). ara- erTmaneTze zegavlenas axdens. arapirdapiri mutualizmi
interferenciuli an eqspluataciuri konkurenciis Sedegad
pirdapiri mutualizmebi maSin Cndeba, rodesac
SeiZleba gaCndes.
655

27.10 kvebiTi jaWvebis inretaqciaTa meore saxeobas Soris konkurenciis meqanizmebi


analizi moiTxovs Teoriaze da- ar gvainteresebs da ubralod viciT, rom isini
myarebul eqsperimentebs erTmaneTs xels raime saSualebiT uSlian. moce-
mul SemTxvevaSi kargi iqneba 21.5 paragrafis ga-
sazogadoebis struqturis srulad aRqmisTvis dakiTxva, sadac saxeobaTaSorisi brZolis mod-
sazogadoebis kvebiT jaWvSi momxdari SesaZlo eli avageT da lojistikuri mrudis mixedviT
urTierTqmedebebis siZlieris da arapirdapiri zrdaze dafuZnebuli fi funqciebi miviReT.
zegavlenis sidideebis gageba aucilebelia. dinamiur gantolebaTa sistemas Ne wonas-
amgvari informaciis misaRebad eqsperimentebis woroba gaaCnia. wonasworoba populaciaTa sim-
Catarebaa saWiro (benderi da sxvebi 1984, Soneri Widroveebis ( veqtoria, romlisTvisac dN1/dt =
1993, peini 1992, ioZisi 1995, Smidti 1997). eqs- dN2/dt = dN3/dt = 0. wonasworobis pirobebSi TiToe-
perimenti sistemis damuSavebas an aRelvebas da uli saxeoba danarCeni oris zrdis tempze sx-
Semdeg am sistemis sakontrolo sistemasTan Se- vadasxva doziT axdens zegavlenas. i saxeobis
darebas gulisxmobs, romelic ar damuSavebula, zegavlena j saxeobaze Aij simboloTi aRvniSnoT.
magram sxva mxriv yvelanairad identuria. bune- magaliTad, meore saxeobis zegavlena pirvelze
brivi Tanasazogadoebebis gaRizianeba maSin xde- A21 iqneba. zegavlenebis matricas sazogadoebis
ba, rodesac misi Semadgeneli erTi an meti saxe- matrica ewodeba:
obis mravalricxovnoba izrdeba an klebulobs,
A11 A12 A13
xolo amgvari cvlileba bioturi movlenebiT
an bunebrivi CareviT aris gamowveuli. erTi an A21 A22 A23
meti saxeobis mravalricxovnobis cvlileba A31 A32 A33
sxva saxeobebze axdens zegavlenas da swored am
sazogadoebis matricis diagonaluri elementebi
zegavlenebis erToba iwvevs aRelvebis erTiani
(A11, A22, A33) Sidasaxeobrivi brZolis Sedegad pop-
Sedegis dadgomas. saboloo jamSi, sazogadoeba
ulaciis mier sakuTar zrdaze moxdenil zegav-
sxvadasxva pirdapir da arapirdapir zegavle-
lenas asaxavs da uaryofiTi mniSvnelobebi aqvs
nebze pasuxobs. pasuxebis sirTule sazogadoebis
(ioZisi 1988).
ekologebisTvis mTavari gamowvevaa. swored am
N1, N2 an N3 sidideebis gazrda an Semcireba
gamowvevasTan aris dakavSirebuli ekologebis
sistemis aRelvebas niSnavs da Sedegad dN1/dt,
mTavari Tavsatexi, Tu rasTan unda Sedardes zus-
dN2/dt da dN3/dt sidideebi icvlebia. 22-e Tavidan
tad aRelvebuli sazogadoeba, radgan sazoga-
gamomdinare, ekologma sistemis aRelveba sami
doebaSi momxdari cvlilebis yvela pirdapiri an
saxeobidan erTis an metis individebis raodeno-
arapirdapiri saSualeba naklebad aris cnobili.
bis gazrdiT an SemcirebiT SeiZleba gamoiwvios.
kvebiTi jaWvebis analizis daxmarebiT, am prob-
amis gakeTeba ori meTodiT SeiZleba. individebis
lemebis gadaWra Tanasazogadoebis ekologebis
damateba an gamokleba drois mcire periodSi erT
Tanamedrove amocanaa.
jgufad SeiZleba moxdes. magaliTad, Tanasazoga-
doeba an Tanasazogadoebis nawili raime barieriT
Teoriuli safuZveli
SegviZlia SemovsazRvroT da Semdeg erTi saxeo-
kvebiTi urTierTqmedebis jaWvebis analizisadmi bis individebis umetesi nawili am teritoriidan
ori eqsperimentuli midgoma arsebobs da orive gaviyvanoT, rac populaciis mravalricxovnobas
maTgani sazogadoebis klasikur TeoriasTan Seamcirebs. aseT eqsperiments impulsuri ewo-
mWidrod aris dakavSirebuli. klasikuri Teori- deba, vinaidan aRelveba met-naklebad myisierad
is da eqsperimentuli midgomebis SeswavlisTvis xdeba da sxva cvlilebebi ar gvaqvs (benderi da
sami saxeobisgan (1, 2 da 3) Semdgari sazogadoeba sxvebi 1984). impulsuri eqsperimentis Sedegebis
ganvixiloT, romelSic 1 da 2 saxeobebi konkuren- gasagebad sazogadoebas sawyisi mdgomareobidan
ciaSi arian, xolo mesame saxeoba danarCeni oris impulsis gamoyenebamde da saboloo mdgomareo-
msxverplia. aseT sistemas dinamiuri gantole- bis CaTvliT unda davakvirdeT.
bebis Semdegi simravle asaxavs: sistemis aRelvebis kidev erTi saSualeba
dN1/dt = f1(N1,N2,N3) individebis damatebis an gamoklebis procesis
dN2/dt = f2(N1,N2,N3) gagrZelebaa, rac aRelvebas inarCunebs. eqsperi-
dN3/dt = f3(N1,N2,N3) mentis aseT saxeobas zewolis eqsperimenti ewo-
sadac N1, N2 da N3 1, 2 da 3 populaciebis sim- deba (benderi da sxvebi 1984). zewolis eqsperi-
Widroveebia. Cveni miznebis misaRwevad pirvel da mentis Sedegad sistema sawyisi mdgomareobidan
axal mdgomareobaSi gadadis da amgvari viTareba
656

narCundeba. zewolis eqsperiments sistema sawy- lenac SeiZleba iqonios, vinaidan mtaceblis
isi Ne wonasworobidan axal wonasworobaSi ga- populaciis meti simWidrove msxverpli popu-
dayavs. zewolis eqsperimentis Catareba sakmaod laciebis SezRudvas iwvevs (cxadi konkurencia).
rTulia, vinaidan sistemis damuSaveba didi xnis sazogadoebis matricis Sebrunebuli [A1]21 < 0
ganmavlobaSi unda gagrZeldes, Tumca aseTi eqs- mniSvnelobas gvaZlevs, rac arapirdapir urT-
perimentis Sedegebi ufro naTlad Cans, radgan ierTqmedebaze miuTiTebs.
sazogadoebis gardamaval mdgomareobaze dak- matricis uaryofiTi Sebrunebulebis mniSvn-
virveba aucilebeli aRar aris. zewolis eqsperi- elobebi zewolis eqsperimentebis SesaZlo Sede-
mentis Catarebisas sazogadoebis sawyisi mdgo- gebis simravles gvaZlevs. aseT midgomas ramden-
mareoba axal mdgomareobas unda SevadaroT. ime problema axlavs Tan. pirvel rigSi, kvebis
amjerad kvlav sami saxeobisgan Semdgar hipo- topologiuri badeebis amoxsna, rasac analizi
Tetur sazogadoebas davubrundeT da zewolis efuZneba, Sedegebze zegavlenas axdens. didi ra-
eqsperimentis mniSvnelovani Tviseba ganvixi- odenobiT trofosaxeobis Semcvel jaWvSi momx-
loT. pirvel saxeobaze zewolis gaZlierebis dar urTierTqmedebebs SecdomaSi SevyavarT.
aRniSvnisTvis dinamiuri gantolebebi Semdegi garda amisa, sazogadoebis matrica da misi Se-
saxiT CavweroT: brunebuli gantolebaTa dinamiuri sistemis sta-
dN1 bilurobis maTematikur gamoTvlazea dafuZneb-
= f1(N1, N2, N3) + I1
dt uli da aseT analizs sirTulis gamo dawvrilebiT
dN2 ar SevxebivarT. analizis SesrulebisTvis f1, f2
= f2(N1, N2, N3) da f3 funqciebis formebi unda vicodeT an hipo-
dt
dN1 Teturi warmodgena mainc gvqondes. kidev erTi
= f3(N1, N2, N3) problema is aris, rom kvebis badis urTierTq-
dt
medebebis gantolebebis miRebis Semdeg maTi
sadac I1 aris pirveli saxeobisTvis individebis
parametrebis mniSvnelobebi eqsperimentebis
damateba. pirveli saxeobis individebis damate-
Sedegad unda dadgindes. zewolis eqsperimentis
ba sxva saxeobebis wonasworul simWidroveebs
gamoyenebiT Catarebulma ramdenime Tanamedrove
Secvlis. Tu aseTi sistemis stabiluroba maTema-
kvlevam CamoTvlili problemebi gadaWra. modiT
tikurad gamoiTvleba, maSin sazogadoebis ma-
erT-erTi maTgani ganvixiloT.
tricis uaryofiTi Sebrunebuli zewolis eqs-
perimentebis yvela SesaZlo Sedegs Tavs uyris
(ioZisi 1988). sazogadoebis matricis uaryofiTi
Sebrunebulebis elementebi yvela i-sa da j-sT- Zveli velis sazogadoebis eqsper-
vis [A1]ij formiT SeiZleba Caiweros. TiToeu- imentuli analizi
li elementis niSani zrdis tempze sxvadasxva o.j. Smicma Teoriuli da eqsperimentuli mid-
doziT moxdenili zegavlenis dadebiTobas an gomebis daxmarebiT ontarioSi mdebare Zveli
uaryofiTobas aRniSnavs. Tu [A1]ij < 0, maSin j velis kvebiTi urTierTqmedebis bade gamoikvlia
saxeobis individebis damateba i saxeobis wonas- (Smici 1993, 1994, 1997). kvlevis adgili 1954 wels
woruli simWidrovis Semcirebas iwvevs. am mniS- mitovebuli fermis veli iyo. mitovebis Semdeg
vnelobebis didi upiratesoba is aris, rom isini velis mcenareebis da cxovelebis sazogadoeba
sazogadoebaSi Semavali erTi saxeobidan meoreze Seicvala. Cven am cvlilebebs momdevno paragraf-
moxdenil jamur zegavlenas asaxaven, iqneba es Si dawvrilebiT SeviswavliT da maT suqcesia ewo-
pirdapiri Tu arapirdapiri. deba. Smicis kvlevebisas velis vegetaciaSi Se-
sazogadoebis matricis Sebrunebulis zemoT diodnen mravalwlovani orlebniani mcenareebi
moyvanili Tvisebis mniSvnelobis ukeT gasagebad da balaxebi. velze oTxi saxeobis mcenare domini-
arsebul konkurenciasTan dakavSirebuli mag- rebda: Hieracium aurantiacum, Solidago al-
aliTi ganvixiloT. davuSvaT, sami saxeobisgan tissima, Phleum pratense da Fragaria canadensis.
Semdgar sazogadoebaSi pirveli da meore saxe- garda mcenareebisa, sazogadoeba fitofagur
obebi konkurenciaSi ar arian. es niSnavs, rom am mwerebs, maT Soris kalia Melanophus borealis-
saxeobebs Soris urTierTqmedeba ar xdeba. ze- s Seicavda, romelic sazogadoebis cxovelur
wolis eqsperimenti, romelic meore saxeobis nawilSi dominirebda.
individebis raodenobas zrdis, mesame saxeobis velis sazogadoebis cxovelebisa da mcenaree-
individebis raodenobis zrdasac iwvevs. igive bis sasicocxlo ciklSi mniSvnelovani SeTavseba-
eqsperimentma pirvel saxeobaze uaryofiTi gav- doba arsebobs. mravalwlovani mcenareebis saxe-
657

obebi maisis bolos da ivlisis bolos dominirebs, saSualebiT daxvewa. es mniSvnelobebi SesaZlo
xolo kaliis matlebi ivnisis dasawyisSi Cndebian, Sedegebs asaxaven da Smicma isini velze Catare-
ivlisis dasawyisSi kaliebi xdebian da ivlisis bo- buli zewolis eqsperimentebis Sedegebs Seadara.
los mcenareebis daberebasTan erTad kvdebian. 27.23 suraTze naCvenebia Smicis sazogadoe-
Smicma Zveli Tanasazogadoebis kvlevisas sami bis ZiriTadi moTamaSeebi da savele eqsperiment-
meTodi gamoiyena. man sazogadoebaSi momxdari ebze dafuZnebuli pirdapiri urTierTqmedebebis
urTierTqmedebebis Sesaxeb hipoTezebis simrav- hipoTezebi. sazogadoeba sami komponentisgan
lis CamoyalibebisTvis savele da laborator- Sedgeba da esenia: azoti, pirveladi mwarmoeble-
uli eqsperimentebi Caatara. kvlevis es nawili bi da balaxismWameli kaliebi. Smicma sazogadoe-
sazogadoebis kvebis topologiuri jaWvis Camo- bis dinamikis aRwerisTvis gantolebaTa Semdegi
yalibebas exeboda. Smicma kvebis topologiuri simravle miiRo:
jaWvis da sistemis bunebrivi istoriis Sesaxeb dN
= SN N iVi
codnis da sxva kvlevebis Teoriuli da empiriu- dt
li Sedegebis daxmarebiT sazogadoebis ZiriTadi
komponentebisTvis dinamiur gantolebaTa sim- dt
[
dVi = V a N V V f H
i i i i ij j i ]
ravle miiRo. Semdeg am gantolebebis daxmarebiT
dH
dt
[ ]
= H e i f i Vi HH
sazogadoebis matricis uaryofiTi Sebrunebuli
gamoTvala, xolo mniSvnelobebi modelirebis sadac N aris azotis raodenoba, Vi i saxeobis
mcenareebis biomasa, xolo H balaxismWamelis
biomasa. simWidrovis nacvlad biomasis gamoyene-
bas praqtikuli daniSnuleba aqvs. gantolebaTa
parametrebi 27.3 cxrilSi aris CamoTvlili da
ganmartebuli.
miRebuli gantolebebi sazogadoebaSi momx-
dar urTierTqmedebaTa models asaxavs. azo-
tis raodenoba sazogadoebis (SN) da mcenareebis
(NiVi ) mier misi moxmarebis tempzea damokide-
buli. mcenareTa saxeobis biomasis cvlilebis
tempi am saxeobis simWidroveze (Vi), azotis bio-
masad gardaqmnis tempze (aiiN), Sidasaxeobrivi
interferenciuli brZolis Sedegad biomasis
dakargvaze (iVi), saxeobaTaSorisi brZolis Sede-
gad biomasis dakargvaze (ijVj) da balaxismWameli
cxovelebis kvebiTi aqtivobis Sedegad biomasis
dakargvazea (fiH) damokidebuli. azotis biomasad
gardaqmnis tempi azotis raodenobasa da mcena-
reebis mier misi moxmarebis tempzea damokide-
buli. balaxismWameli cxovelis biomasis cvli-
lebis tempi balaxismWameli cxovelis biomasas
(H), mcenaris nivTierebis balaxismWameli cxove-
lis biomasad gardaqmnis temps (ijfiVi) da balax-
ismWameli cxovelis simWidrovesTan dakavSireb-
uli biomasis dakargvas (HH) ukavSirdeba. savele
eqsperimentebis daxmarebiT Smicma gantolebebis
parametrebis mniSvnelobebi miiRo da Semdeg
sazogadoebis matricis uaryofiTi Sebrunebuli
sur. 27.23. Zveli velis sazogadoebaSi momxdari hipoTe- gamoTvala.
turi urTierTqmedebebi. urTierTqmedebaTa prognozireba Smicma gantolebaTa sistemis daxmarebiT
jaWvis sami ZiriTadi komponentis anu azotis, mcenareebis da
azotis da balaxismWameli cxovelebis zewolis
kaliis cvlilebis tempebis hipoTezirebisTvis gamoyenebuli
gantolebebis simravlis safuZvelze miRebuli sazogadoebis eqsperimentebis Sedegebis prognozi gaakeTa.
matricis Sebrunebulis gamoTvlis Sedegad moxda. sazogadoe- prognozebi 27.4 cxrilSia mocemuli da maT
bis matricis uaryofiTi Sebrunebuli zewolis eqsperiment- Tanaxmad, azotis zrda mcenareTa oTxive saxe-
ebisTvis da realuri eqsperimentebiT Semowmebuli matricis
obis gazrdas iwvevs. sazogadoebaSi balaxismWam-
prognozebisTvis gamovTvaleT (ix. cxrili 27.4).
658

eli cxovelebis gazrda Hieraciam, Solidago da Zveli velis kvebiTi jaWvis


cxrili 27-3
Phleum saxeobebze uaryofiT zegavlenas, xolo dinamiuri gantolebebis
Fragaria-ze dadebiT zegavlenas axdens. zewolis parametrebi
Semdgomma eqsperimentebma am prognozebis sis- parametri aRwera
wore daadastura, Tumca zogjer maTi sidideebi SN niadagisTvis azotis miwodebis tempi
prognozebTan SesabamisobaSi ar modian. kvebiTi (N-is grami dRis ganmavlobaSi)
urTierTqmedebis jaWvebis aseT analizs bune- i i saxeobis mcenaris mier azotis mox-
briv ekosistemebze adamianis zegavlenis gaaz- marebis tempi (dRis ganmavlobaSi i
saxeobis mcenaris mier gramze miRebuli
rebisTvis, kvebis agraruli jaWvebis mmarTveli
N-is nawili)
faqtorebisa da ekosistemis datvirTvis gamov-
lenisTvis didi mniSvneloba aqvs (krauderi da ai azotis gardaqmna mcenaris biomasaSi
sxvebi 1996). (mcenaris biomasis nawili N miRebul
gramze)
sazogadoebis struqturis Seswavlisas aqcen-
ti drois mcire periodze keTdeba, Tumca sazoga- Sidasaxeobrivi interferenciuli
doebebi yovelTvis icvlebian. cvlilebis dinami- brZolis Sedegad mcenaris biomasis da-
kas momdevno TavSi SeviswavliT. kargvis tempi (biomasis nawili dReSi)
ij j saxeobis mcenareebis saxeobaTaSorisi
interferenciuli brZolis Sedegad
mcenaris biomasis dakargvis tempi (bio-
masis nawili j saxeobis mcenareze dRis
ganmavlobaSi)

fi balaxismWamelobis Sedegad mcenaris


biomasis dakargvis tempi (mcenaris
biomasis dakarguli nawili balaxismWam-
elobis drois ganmavlobaSi)

ei mcenaris biomasis balaxismWameli


cxovelis biomasad gardaqmna (balax-
ismWameli cxovelis biomasis gramebi
mcenaris moxmarebuli biomasis grame-
bze)

H balaxismWameli cxovelebis dakarg-


vis tempi balaxismWameli cxovelebis
simWidrovis Sedegad (balaxismWameli
cxovelebis dakarguli raodenoba dRis
ganmavlobaSi)

Zveli velis kvebiT jaWvze Catarebuli


cxrili 27-4
zemoqmedebis eqsperimentebis prognozebi da
Sedegebi

sixSire
eqsperimenti eqsperimenti prognozirebuli* arsebuli

azotis wneva Hieracium 0.93 0.83 0.63


Solidago 0.77 0.54 0.94
Phleum 0.79 0.65 0.67
Fragaria 0.92 0.69 0.63

balaxismWameli Hieracium 0.53 0.34 0.50


cxovelis wneva
Solidago 0.73 0.60 0.73
Phleum 0.63 0.44 0.63

Fragaria 0.64 0.53 0.63

* 95%-iT sando Sualedi


659

daskvna
1. ekologebi Tanasazogadoebebs saxeobaTa li sazogadoebaSi Semavali saxeobebis ekologi-
raodenobis, maTi fardobiTi mravalricxovno- uri funqciebis cvlilebas asaxavs.
bis, kvebiTi da sxva ekologiuri kavSirebis 7. saxeobaTa mravalricxovnobis gavrcele-
mixedviT axasiaTeben. CamoTvlili Tvisebebi bebi sazogadoebebSi formebiT gansxvavdeba da
sazogadoebis struqturis Semadgeneli nawilia. SesaZloa maTi pirdapiri Sedareba SeuZlebeli
sazogadoebis struqtura sazogadoebis cvli- iyos. gameCxreba procesia, romelSic sazogadoe-
lebis istoriul models da saxeobaTa ganviTa- baTa mravalferovnebebis Sedareba saxeobaTa
rebis processac moicavs. mosalodneli simdidris grafikebis miRebis
2. sazogadoebis ekologiis Camoyalibeba Sedegad xdeba. grafikebi qveda donis sacdeli
saxeobaTa Semadgenlobis safuZvelze mcenareTa nimuSis zomebis arealisTvis miiRebian.
gaerTianebebis klasificirebis mcdelobasTan 8. saxeobaTa raodenoba sacdeli nimuSis far-
aris dakavSirebuli. floristikuli analizis TobTan erTad izrdeba. mozrdil farTobebze
Sedegad miRebulma monacemebma ekologebi ai- ufro didi sacdeli nimuSebi SegviZlia aviRoT.
Zula, sazogadoebebi gancalkevebul erTeulad miuxedavad amisa, faunasa da floraze Catare-
ar ganexilaT. buli kvlevebis Sedegad gamoCnda, rom mozrdili
3. Tanasazogadoebis struqturis mniS- farTobebi ekologiurad ufro araerTgvarova-
vnelovani Tviseba sazogadoebaSi Semaval nia da Sedegad gavrcelebis arealebis ufro
saxeobaTa fardobiTi mravalricxovnobaa. meti saxeobis nimuSis aRebaa SesaZlebeli. garda
mravalricxovnobis gavrcelebis sami modeli amisa, mozrdil kunZulebze ufro meti saxeoba
ekologiuri procesebis hipoTezebad SegviZlia binadrobs, radgan didi kunZuli kolonizaciis
miviCnioT. geometriuli mimdevrobis modeli ukeTesi samiznea da didi populaciebi gadaSene-
winaswar dauflebis niSis procesis hipoTezaa, bas naklebad eqvemdebarebian. sxvadasxva zomis
romelSic sazogadoebaSi Sesuli axali saxe- kunZulebi Carevaze sxvadasxvanairad reagirebs
obebi darCenili resursebis garkveul nawils da saxeoba-farTobis damokidebulebaze Sesa-
moixmaren. pirobiTi niSis modelSi daSvebu- Zloa es faqtoric axdens zegavlenas.
lia, rom saxeobebi resursebs kanonzomierebis 9. kvebiTi jaWvis sxvadasxva cnebebi popu-
gareSe moixmaren. lognormalur gavrcelebaSi laciaTa urTierTqmedebis sxvadasxva meTode-
miviCnevT, rom saxeobaTa mravalricxovnobaze bze miuTiTebs. kvebiTi kavSirebi SeerTebad an
mravali faqtoris jami axdens zegavlenas. topologiur jaWvebSi aisaxeba, xolo popula-
4. saxeobaTa mravalricxovnobis lognormal- ciaTa Soris urTierTqmedeba funqcionalur an
uri gavrceleba sasargeblo empiriuli meTo- urTierTqmedebis jaWvebSi Cans.
dia, romelic modaluri mravalricxovnobis 10. kvebis topologiuri jaWvebis analizis
klasis (n0) gavrcelebis sixSires da reJimis (s) Sedegad ramdenime ganzogadeba miiRes. kvebiTi
garSemo mravalricxovnobis gabnevas axasiaTebs. jaWvis Tvisebebi, rogorebicaa kvebiTi jaWvis
n0 damokidebulia sacdeli nimuSis zomaze, sigrZe, yvelafrismWamelobis odenoba, gan-
xolo s-is mniSvneloba sazogadoebis Sinagani yofilebebad dayofis areali da mtaceblebis
maxasiaTebelia. erTze naklebi individis Sem- msxverplTan Sefardeba, sazogadoebis mdgrado-
cveli saxeobebi dafarvis wrfis miRma xvdebian bas da Carevisadmi winaaRmdegobis gawevis unars
da sacdeli nimuSis zomis gazrdis gareSe ar gansazRvravs.
Canan. lognormalur modelSi mravalferovnebis
sacdeli nimuSis zomaze damokidebulebazea 11. kvebiTi urTierTqmedebis badeebis
aqcenti gakeTebuli. analizisTvis Teoria da eqsperimentebi unda
gamoviyenoT. meim Teoriuli kvlevis Sedegad
5. mravalferovnebis sxvadasxva indeqsebi, kvebiTi jaWvis metrikulebi populaciaTa Soris
gansakuTrebiT simpsonis da Senon-viveris ind- urTierTqmedebebTan daakavSira. painma kvebiTi
eqsebi mravalricxovnobis gavrcelebis cvli- jaWvis eqsperimentuli kvlevis Sedegad sazoga-
lebis gaTvaliswinebisTvis aris SemuSavebuli, dobis struqturis SenarCunebaSi saxeobaTa
rodesac sacdeli nimuSebis Sedareba xdeba. ind- roli gamoavlina.
eqsebi saxeobaTa simdidresa da saxeobaTa mrav-
alricxovnobas erTdroulad iTvaliswinebs. 12. kvebiTi urTierTqmedebis jaWvis eqsperi-
mentuli analizisTvis impulsuri an zewolis
6. sazogadoebebs taqsonomiuri da ekologi- eqsperimentebi gamoiyeneba. zewolis eqsperi-
uri mravalferovneba axasiaTebeT. es ukanaskne- mentebis Sedegebis prognozi sazogadoebis ma-
660

tricis SebrunebuliT xdeba, romlis elementebi erTmaneTze arsebul sxvadasxva donis zegavle-
kvebiT badjaWvSieSi pirdapiri da arapirdapiri nas asaxavs.
urTierTqmedebebis Sedegad saxeobebis mier

savarjiSoebi
1. 27.1 aageT cxrili, rodesac Semosuli saxe- 4. davuSvaT, kvebis jaWvSi urTierTqmedebaTa
obebis mier sazogadoebis resursebis gamoy- intensivobaa b=0,3. aageT grafiki, S horizon-
enebis k proporcia 0,75-is tolia. talur RerZze aTvaleT, xolo sazogadoebis
2. ekologma foTlovan tyeSi aRebuli stabilurobis maCvenebeli C vertikalur RerZze
nimuSidan daaxloebiT 100000 oboba Seagrova. aiReT.
obobaTa mravalricxovnobis lognormaluri 5. Smicis Zveli velis sazogadoebis gan-
gavrcelebis sigane s=4,5 oqtavaa. modaluri mra- tolebebi gamoikvlieT da miuTiTeT, Tu rogor
valricxovnobis klasia 35. daaxloebiT ramdeni gansazRvravdiT eqsperimentis daxmarebiT gan-
saxeoba Sedis 100000 obobaSi? tolebebis sxvadasxva parametrebs.
3. Senon-viveris mravalferovnebis indeqsi
Semdegi monacemebisTvis gamoTvaleT:

saxeoba raodenoba sacdel nimuSSi


1 100
2 35
3 6
661

Tavi 28

Tanasazogadoebis
ganviTareba

gzamkvlevi kiTxvebi
ra gansxvavebaa pirvelad da meorad suqce- ra sami meTodiT axdens erTi saxeoba meoris
sias Soris? gaCenis albaTobaze zegavlenas?

ra gansxvavebaa autogenur da alogenur


suqcesias Soris? rogor xdeba markovskis dinamikis saSualebiT
sazogadoebis ganviTarebis winaswarmetyveleba?
rogor axdens zegavlenas rRvevis inten-
sivoba suqcesiaze?

sasicocxlo ciklis romeli Tvisebebi qmnis ra saxis Teoriebi arsebobs klimaqsuri Tana-
organizmebisgan karg kolonizatorebs? sazogadoebis bunebis Sesaxeb?

T anasazogadoebebis umetesoba garkveul


momentSi an ramdenime dRisa Tu kviris
ganmavlobaSi stabiluria da landSafti ar
robas suqcesia ewodeba. suqcesia bunebrivi
procesia da mas yuradReba henri kaulzis da
frederik klementsis msgavsma ekologebma mi-
icvleba, Tumca xangrZlivi periodis ganmav- eqcies (druri da nisbeti 1973, makintoSi 1974,
lobaSi Tanasazogadoebebi mudmivad icvleba. 1985). 1916 wels, klementsma suqcesiis ZiriTa-
organizmebi kvdebian da maT adgils sxva orga- di Tvisebebi Camoayaliba da misi daskvnebi sx-
nizmebi ikaveben. energia da sakvebi nivTiere- vadasxva garemoSi arsebul mcenareTa Tana-
bebi TanasazogadoebaSi mudmivad gaedineba. Tu sazogadoebebis cvlilebebze dakvirvebebiT
TanasazogadoebaTa rRveva ar xdeba, maSin maTi iyo gamyarebuli. aqedan moyolebuli, Tana-
Sexedulebis da Semadgenlobis cvlileba Za- sazogadoebis ganviTarebis kvleva mimdevrobiT
lian nela mimdinareobs - muxebi muxebs, ciyve- cvlilebebTan dakavSirebul procesebs, ad-
bi ciyvebs da a.S. cvlis. rodesac gavrcelebis reuli da gviani suqcesiis sxvadasxva pirobebi-
arealis rRveva xdeba, magaliTad, tye nadgur- sadmi organizmTa adaptirebis unars, adreul
deba, preria iwvis, marjnis rifs qariSxali kolonistebsa da maT Semcvlel saxeobebs So-
anadgurebs, Tanasazogadoeba xelaxla iqmneba. ris urTierTqmedebas moicavs. suqcesia Zalian
aRelvebul teritoriaze adaptirebul saxe- mniSvnelovania fermerebisTvis, landSaftis
obebs sxva enacvleba, vidre axali Tanasazoga- dizainerebisTvis da golfis moedanis dampro-
doeba Seiqmneba, romlis struqtura da Semad- eqteblebisTvisac ki, vinaidan is daproeqte-
genloba xSirad pirveladi Tanasazogadoebis bul da marTvad TanasazogadebebSi cvlilebis
msgavsia (sur. 28.1). gamomwvevi mTavari Zalaa. 28-e TavSi suqcesiis
aRelvebiT gamowveul cvlilebaTa mimdev- mimarTulebas da mizezebs SeviswavliT.
662

28.1. saxeobaTa Secvlis princips Tan sxvadasxva erTwlovani mcenareebi faravs. es


sdevs suqsesia mcenareebi ramdenime wlis Semdeg mravalwliani
balaxiT da buCqebiT icvleba. buCqebs fiWvebi
gavrcelebis nebismieri axali arealis, iqneba moyveba da is adreul saxeobebs nel-nela dev-
es moxnuli mindvris, tbis sanapiroze gaCenili nis. Semdeg fiWvis tyeebis aTviseba da Secvla
qviSis diunis, Tu mkvdari cxovelis narCenis sxvadasxva foTlovani saxeobebiT xdeba (oost-
gaCena karg kolonizator saxeobebs Tavisken ingi 1942). Tavdapirvelad cvlileba swrafad
miizidavs. pirvel kolonizatorebs sxvebi xdeba. mitovebul velze cvriana swrafad vr-
moyvebian da isini ufro sicocxlisunarian celdeba da miwis moxvnas arTulebs. mitovebis
populaciebs qmnian, vidre pirvelad gavrcele- Semdgom pirvel zafxulSi velze horseweed
buli saxeobebi. axali saxeobebi garemo piro- da ragweed dominireben, meore zafxuls as-
bebs cvlian da sazogadoebis Tvisebebic droSi tra Warbobs, xolo mesame zafxuls aristidas
icvleba. sazogadoebis cvlilebas organizmTa gavrceleba SeiniSneba. suqcesiis tempi nela
sxvadasxva saxeobebis kleba da mateba Tan ax- mzardi mcenareebis gamoCenasTan erTad mcird-
lavs. eba. SiSveli mindvridan fiWvis tyeze gadasvlas
suqcesiaze dakvirveba sxvadasxva meTodiT daaxloebiT 25 weli sWirdeba, foTlovani tye
SeiZleba. zogjer dramatuli rRveva garkveu- ki daaxloebiT erTi saukunis Semdeg Cndeba.
li arealidan yvela cocxal organizms aqrobs amgvari mimdevroba cecxlis, qariSxlis an sof-
da sicocxle xelaxla iwyebs gaCenas. aseTi lis meurneobis Carevis Sedegad nebismier dros
mdgomareoba Seiqmna 1980 wlis gazafxulze, SeiZleba Seicvalos.
rodesac wm. elenes mTidan vulkani amoifrqva mitovebuli velidan momwifebul tyeze
da mTeli Semogareni cocxali organizmebisgan gadasvla suqcesiuri mimdevrobis erTad-
gawminda. suqcesiaze dakvirvebis SesaZlebloba erTi SemTxvevaa, rodesac axali sazogadoeba
sxvadasxva asakis mitovebul velebze yovelT- Zvelis msgavsia. aSS-s da kanadis aRmosavle-
vis arsebobs (sur. 28.2). CrdiloeT karolinis TiT gavrcelebuli tyeebi sxvadasxva sawyisis
pidmontis regionSi mdebare SiSvel mindvrebs mqone suqcesiuri mimdevrobis bolo wertile-

(a) (b) (c)

(d) (e) (f)

sur. 28.1. samxreT poloneTSi suqcesiis etapebis gavlis Semdeg muxa-rcxilas tye viTardeba. a)-v) etapebis gavlis droebia 0, 7,
15, 30, 95 da 150 weli.
663

gavrceleba naklebad xdeba da sabolood re-


gionSi muxa-nekerCxali-cugas tye viTardeba.
igive mimarTulebis suqcesia atlantikis okean-
is sanapiros diunebze xdeba, sadac sanapiros
balaxi qviSis zedapirs stabilizacias axdens
da masze zRvis qliavi da sxva buCqebi xarobs
(oostingi 1954). buCqebi Tovlsafaris msgavsad
moqmedebs da diunebs daSlisgan icavs. buCqebs
diunebis Semqmnelebi ewodeba, vinaidan is qvi-
Sas gabnevisgan icavs da garSemo igrovebs (sur.
28.3).
ekologebi mimdevrobebs maTi warmoSobis
mixedviT or jgufad yofen. axlad warmoqmnil
sur. 28.2. CrdieloT karolinaSi, pidmontSi arsebuli gavrcelebis arealebSi, rogorebicaa qviSis
Zveli veli. gavrcelebis aseTi arealebi xvna-Tesvis Sewyve-
diunebi, lavis nakadebi da eroziis an yinulis
tis Semdeg viTardeba.
dnobis Sedegad gaSiSvlebuli kldeebi, mcena-
reTa Tanasazogadoebebis Camoyalibebasa da
bia (kristenseni da piti 1984). miCiganis tbis ganviTarebas pirveladi suqcesia ewodeba (ix.
samxreTiT mdebare qviSis axlad gaCenil di- sur. 28.10). rRvevis Sedegad teritoriis pir-
unebze gavrcelebul saxeobaTa mimdevroba ram- vandel mdgomareobaSi dabrunebas, meoradi
denime miliT daSorebul mitovebul velebze suqcesia ewodeba. ori saxis suqcesias Soris
arsebuli mimdevrobisgan gansxvavdeba (kaulzi gansxvaveba mkveTri ar aris, vinaidan rRveva sx-
1899, olsoni 1958). qviSis diunebze Tavdapirve- vadasxva xarisxis SeiZleba iyos da sazogadoe-
lad qviSis lerwami da bususiani balaxi Cndeba. bis struqtura daangrios. didi farTobis tyis
diunis niadagze gaCenili saxeobebi qviSaSi fes- gamanadgurebeli tornado niadagSi arsebul
vebs idgamen da maTgan axali ylortebi war- sakveb nivTierebebs, Tesls da fesvebs ar exeba,
moiSoba. balaxi qviSis zedapiris stabilurobas Tumca Zlieri cecxli niadagis organul fenebs
uzrunvelyofs da qviSas organuli detritebiT wvavs da aTaswlian biologiur ganviTarebas
amdidrebs. mravalwlian mcenareebTan erTad aferxebs.
diunebze mravali erTwliani mcenare xarobs ekologebi Tavad organizmebis cvlilebis
da buCqebis gaCenisTvis xelsayrel pirobebs Sedegad miRebul suqcesias da gare faqtore-
qmnis. juja alubali, diunis tirifi da Rvia biT gamowveul suqcesias erTmaneTisgan ganasx-
buCqnars qmnian, vidre fiWvi daiwyebs gaxare- vaveben. suqcesiis pirvel saxeobas autogen-
bas. CrdiloeT karolinas mitovebul velebSi uri ewodeba. mitovebuli, saxnav-saTesi velis
fiWvebis mxolod erTi an ori Taoba cocxlobs, tyed gadaqceva autogenuri suqcesiis kargi

(a) (b)
sur. 28.3. merilendis sanapiros gaswvriv arsebul qviSis diunebze mcenareTa suqcesiis sawyisi etapebi. a) sanapiros balaxi
diunis wina mxareze. es balaxi diunis zedapiris stabilurobas iwvevs. b) sanapiros kenkra da zRvis qliavi diunis ukana teritoriebs
ipyrobs.
664

magaliTia. rodesac organizmebi garemo piro- doebebad Tvlidnen. klementsma CrdiloeT


bebs cvlian, sazogadoebaSi Semaval sxva saxe- amerikis xmeleTis gamwvanebaSi 14 klimaqsi gam-
obebs SeiZleba ziani miadgeT an piriqiT. ziani oyo, romelic ori saxeobis mindors (prerias
cvlilebis gamomwvev organizmebsac SeiZleba da tundras), sami saxeobis buCqs (abzindas, ud-
miadgeT, ramac maTi sazogadoebidan gaqrobac abnos buCqs da Caparals) da cxra saxeobis tyes
ki SeiZleba gamoiwvios. sazogadoebis cvlile- moicavs.
ba saxeobebisTvis sazogadoebaSi Sesvlis axal ukanasknel wlebSi klimaqsis cneba mniS-
SesaZleblobebs qmnis. autogenuri suqcesia vnelovnad Seicvala da es movlena Tanasazoga-
drois Skalaze sazogadoebaSi Semavali orga- doebebis Ria sistemebad, romelTa Semad-
nizmebis sicocxlis xangrZlivobasTan TanaS- genloba garemo pirobebTan erTad icvleba,
ezomilia. aRiarebasTan erTad moxda. magaliTad, 1930
autogenuri suqcesiisas cvlilebis ZiriTa- wels ekologebi viskonsinis umetesi nawilis
di Zala Tanasazogadoebis Signidan modis. Ta- klimaqsur vegetaciad amerikuli nekerCxali-
nasazogadoebis gare ZalebiT gamowveul suqce- amerikuli cacxvis tyes miiCnevdnen, xolo
sias alogenuri ewodeba. gare Zalebi SeiZleba 1950 wels, ekologebma tyis es saxeoba farTo,
iyos masobrivi aRelveba, rogoricaa magaliTad klimaturad gansazRvruli regionebisa da ad-
wm. elenes mTis SemTxveva, klimatis cvlileba, gilobrivi, topografiulad gansazRvruli
aseve temperaturis da sxva garemo pirobebis arealebis klimaqsuri sazogadoebebis Ria kon-
dRiuri an sezonuri cvlileba. alogenuri tinuumebze ganalages (uitekeri 1953, makinto-
suqcesia drois Skalaze rRvevis drois Skalas- Si 1967, piti da luksi 1977). muxebi samxreTisken
Tan TanaSezomilia. mtknar wyalSi mobinadre gavrcelda, aryi, naZvi da cuga klimaqsur
fitoplanqtonis Tanasazogadoebis suqcesia sazogadoebas daemata, dasavleTSi gavrcele-
temperaturisa da sinaTlis intensivobis se- buli preriebis mosazRvre mSral regionebSi
zonuri cvlilebiT aris gamowveuli. klimatis muxebis mravalricxovnoba gaizarda. verxvi,
cvlilebis Sedegad alogenuri suqcesia mrava- xaverdovani muxa da shagbark hickory, romle-
li aTasi wlis ganmavlobaSi mimdinareobs. bic didi xnis ganmavlobaSi nestian da kargad
avtogenuri da alogenuri suqcesia urT- gamomSral niadagze suqcesiur saxeobebad miiC-
ierTgamomricxav procesebs ar ganekuTvneba. neoda, mSral, mTian adgilebSi klimaqsur saxe-
organizmebi met-naklebad axlomdebare auto- obebad aRiares.
genur Zalebze maSinac reagireben, rodesac viskonsis tyeebis adgilmdebareoba adgil-
neli alogenuri suqcesia mimdinareobs. suqce- obrivi mimdevrobebis bolo wertilebs asaxavs
siebis mniSvneloba alogenuri cvlilebebis da isini kartisma da makintoSma (1951) kontinuu-
drois Skalazea damokidebuli. rodesac alo- mis indeqsis gaswvriv daalages. tyeTa adgilm-
genuri cvlileba garemo pirobebis TandaTano- debareoba saxeobaTa Semadgenlobis mixedviT
biT cvlilebis Sedegad xangrZlivi periodis kategoriebad dayves da sinestis gradientis
ganmavlobaSi xdeba, rogorc es aris klimatis gaswvriv ganalages. gradienti muxiT da verx-
cvlilebisas, autogenuri suqcesia sazoga- viT mdidari mSrali adgilebidan amerikuli
doebis struqturaze nebismier dros yvelaze nekerCxliT, rkinis xiTa da amerikuli cacxviT
ufro did zegavlenas axdens. rodesac rRveva mdidar nestian adgilebamde vrceldeba. mec-
xSiria, alogenuri suqcesia Tanasazogadoebis nierebma tyeTa saxeobebs pirobiTi mniSvnelo-
cvlilebis gamomwvevi mTavari Zalaa (overpeki bebi mianiWes, ricxvi 300 muxis adgilmdebareo-
da sxvebi 1990, hastoni 1994). bas, xolo ricxvi 3000 amerikuli nekerCxlis
suqcesia Tanasazogadoebis ganviTarebis adgilmdebareobas asaxavs. indeqsis zrdadi
saboloo wertils anu klimaqsur Tanasazoga- mniSvnelobebi amerikuli nekerCxlis klimaq-
doebas asaxavs (klementsi 1936, Simveli 1971). sisken swrafvas asaxavs da aseve topografiuli
suqcesiis kvlevam daadastura, rom adgilobriv an niadagis pirobebiT gansazRvrul adgilo-
garemo pirobebSi momxdari ramdenime mimdev- briv klimaqsur sazogadoebebzec miuTiTebs.
roba erTi da igive klimaqsisken progresirebs aqedan gamomdinare, samxreT viskonsinis e.w.
(kuperi 1913, oostingi 1956). adreuli warmod- klimaqsuri vegetacia tyeTa saxeobebis kontin-
geniT, adgilobrivi klimaqsis bunebas mxolod uumia (sur. 28.4).
klimati gansazRvravs. ekologebi Tanasazoga- suqcesiis Sesaxeb arsebuli mosazrebebi
doebis Semadgenlobis niadagiT, topografiiT, xmeleTis mcenareTa Tanasazogadoebebze da-
cecxliT an cxovelebiT gamowveul cvlilebas kvirvebis Sedegad gaCnda da Tanamedrove kv-
adgilobrivi klimaqsisken gadasvlis Suale- levebis didi nawilic amgvar Tanasazogadoebe-
dur etapebad anu moumwifebel Tanasazoga- bze tardeba. miuxedavad amisa, suqcesia mtknari
665

160 sur. 28.4. samxreT-dasavleT


viskonsinis tyis sazogadoebebSi xis
ramdenime saxeobis fardobiTi mniS-
vnelobebi kontiinuumis indeqsis
120
gaswvriv aris ganlagebuli. niadagis
sineste, cvladi kalciumi da pH kon-
tinuumis indeqsis marjv izrdeba.
80

40

500 1,000 1,500 2,000 2,500

da zRvis wylis sazogadoebebSic arsebobs. Cven ris etaps 10-20 wlamde sWirdeba, xolo naZvnari
ukve vaxseneT, rom alogenurma faqtorebma mt- 100 wlis ganmavlobaSi viTardeba (krokeri da
knari wylis planqtonis sazogadoebebSi sezon- meijori 1955, lourensi da sxvebi 1967, reiner-
uri, suqcesiuri cvlilebi SeiZleba gamoiwvios si da sxvebi 1971, nobli da sxvebi 1984, Cepini da
(vetceli 1983). miCiganis tbis qviSis diunebTan sxvebi 1994).
dakavSirebuli suqcesia ZiriTadad alogenuri xmeleTis pirveladi suqcesiis Seswavlis
ZalebiT aris gamowveuli (jeksoni da sxvebi kargi SesaZlebloba 1980 wlis 18 maiss gaCnda,
1988). suqcesia niadagis TanasazogadoebebSic rodesac vaSingtonis Statis wm. elenes mTaze
xdeba da rogorc qvemoT gamoCndeba, igive pro- vulkanis amofrqveva moxda. amofrqvevam mTis
cesi cxovelTa sxeulis daSlasTan dakavSireb- wveri gaanadgura, xolo talaxis da lavis na-
uli organizmebis sazogadoebaSic ki arsebobs. kadebma garSemo teritoriaze sicocxle mo-
spes. pirvelad suqcesiaze dakvirveba swored
am teritoriaze ganxorcielda (del morali
da vudi 1988a,b, 1993, vudi da del morali 1987,
28.2. sawyisi suqcesia viTardeba 1988, del morali 1993). wm. elenes mTis garSemo
gavrcelebis arealebSi, romlebSic vegetaciis warmoqmna garSemo teritoriebidan
axlad iqna gaxsnili mcenareTa da Teslis gabnevazea damokidebuli. pirvelad
cxovelTa kolonizaciisTvis mcenare lupini vrceldeba, romelsac azo-
Zlieri rRvevis arealebSi, rogorebicaa yinu- tis warmoqmna da maSasadame, niadagis sakvebi
lis dnobis narCenebi an vulkanidan amofrqveu- nivTierebebiT gamdidreba SeuZlia. lupinis
li laviT dafaruli teritoriebi, aseve mcire mcenareebTan axlos Aster ledophyllus saxe-
raodenobiT sakvebi nivTierebebis Semcvel ar- oba vrceldeba (del morali 1993). adreul
ealebSi, magaliTad qviSis diunebSi da SiSvel saxeobebs pirveladebs uwodeben. lupinebis da
kldeebze, sicocxle ar arsebobs. miuxedavad sxva mcenareebis sicocxlis xangrZlivoba didi
amisa, am teritoriebze organizmebi nel-nela ar aRmoCnda, vinaidan pirvelad saxeobebs wm.
Cndebian, garemo pirobebs cvlian da amave dros elenes mTis Semogarenis msgavs adgilebSi ad-
sxva saxeobebis kolonizaciisTvis xelsayrel gilobrivi pirobebisadmi didi gamZleoba da
garemos qmnian. gavrcelebis unari unda gaaCndeT. wm. elenes
samxreT aliaskaSi, glasier beis regionSi mTaze gavrcelebul pirvelad suqcesiur saxe-
yinulis dnobis Semdeg darCenil Tixis Txel obebs es Tvisebebi ar gaaCniaT. lupinebma lavis
fenaze gavrcelebulma saxeobebma sakvebi niv- nakadebSi mxolod ramdenime wlis ganmavlobaSi
Tierebebis, kerZod, azotis naklebobas, aseve icocxles, xolo lupinebis garSemo gavrcele-
Zlier qarsa da sicives unda gauZlon (ix. sur. bul Aster ledophyllus saxeobas gavrcelebis
28.10). am SemTxvevaSi, mimdevroba xavsiTa da is- kargi unari aqvs, magram mkacr garemo piro-
liT iwyeba, xolo Semdeg miwasTan axlos mde- bebs ver egueba. aqedan gamomdinare, pirveladi
bare tirifebiT, buCqovani tirifebiT, Txmelis suqcesia sakmaod neli tempiT mimdinareobda.
buCqnariTa da sitkinis naZviT grZeldeba, sab- vulkanis amofrqvevis Semdgomi 10 wlis ganma-
olood ki, naZvi-cugas tye yalibdeba. suqcesia vlobaSi mcenareTa mxolod 11 saxeoba gadarCa.
Zalian swrafad mimdinareobs, Txmelis buCqna- gasufTavebuli gavrcelebis arealidan
666

klimaqsur Tanasazogadoebamde misvlis suqce- rRvevis adgilis garSemo mdebare teritoriaa.


siisTvis saWiro dro klimaqsis bunebisa da meore wyaro rRvevis adgilidan garkveul man-
niadagis sawyisi xarisxis mixedviT icvleba. Zilze mdebare dispergatorebia. magaliTad,
cxadia, suqcesia SiSvel kldeze, magaliTad epifaunuri zRvis uxerxemlo cxovelebis ma-
wm. elenes mTaze ufro nela xdeba, vidre gas- tlebi an Tanasazogadoebis garSemo arsebuli
ufTavebul velze. muxa-hikoris tyis klimaqsi mcenareebis qariT gabneuli Tesli aRelvebuli
CrdieloT karolinis velebSi 150 wlis man- teritoriis kolonizacias eweva. garda amisa,
Zilze yalibdeba (oostingi 1942), dasavleTSi aRelvebam SesaZloa ver mospos damwvari Tes-
mdebare mindvrebis klimaqsis etapebs meoradi li an kvercxi, rac axali sicocxlis warmoSo-
suqcesiis 20-40 wlamde sWirdebaT (Sanci 1917). bas igive adgilze gamoiwvevs da axlad Seqmnil
oslonma (1958) radioaqtiuri naxSirbadiT da- sazogadoebaSi organizmTa gaCenis mesame wyaro
TariRebis meTodebis safuZvelze ivarauda, iqneba.
rom muxa-nekerCxalis klimaqsur tyeze gadas- rRveva gavrcelebis arealis srul ga-
vlis sruli pirveladi suqcesia daaxloebiT nadgurebas yovelTvis ar iwvevs da ubralod
1000 wlis ganmavlobaSi xdeba. tenian tropikul ganaxleba xdeba saWiro. perioduli rRveva Ta-
zonebSi tyis Tanasazogadoebebi klimaqsur nasazogadoebaTa umetesobaSi xdeba da Zlieri
elementebs daaxloebiT 100 wlis ganmavlobaSi seleqciuri Zalaa. cecxlTan da balaxismWamel
iZenen, Tu niadagi ar muSavdeba an mzisa da wvi- cxovelebTan adaptirebuli mcenareebi rRve-
mis xangrZliv zemoqmedebas ar ganicdis (bu- vas gadaurCeba, Tumca Tanasazogadoeba, sadac
dovski 1965). suqcesiuri saxeobebis narCenebi- is arsebobs, SesamCnevad icvleba. garda amisa,
sgan Tavisufali, zrdasruli tropikuli tyis xSir rRvevas daqvemdebarebul Tanasazoga-
Camoyalibebas mravali saukune sWirdeba. doebebSi suqcesia SesaZloa ufro swrafad
xdebodes, vidre im TanasazogadoebebSi, sadac
rRveva iSviaTia. wm. elenes mTidan amofrqveul
28.3. rRvevis intensivoba da done lavaze momxdari neli suqcesia aratipuri da
gavlenas axdens meoradi suqcesiis farTod gavrcelebuli rRvevis problemebs
struqturaze kargad asaxavs. aseT dros Tanasazogadoebis
ganviTareba klasikuri suqcesiis mixedviT ar
tyis safarSi xis sikvdiliT an qaris mier xis
xdeba (souza 1984, velani 1995). rRvevis Sem-
waqceviT gamowveuli sicarieleebi, miqceva-
deg Tanasazogadoebis ganviTarebis sqema urT-
moqcevis adgilze talRebis mier datovebuli
ierTqmoqmed faqtorebze, maT Soris, rRvevis
laqebi da cecxlis Sedegad teritoriis gaS-
intensivobaze, darRveuli teritoriis zomaze,
iSvleba fizikuri aRelvebis magaliTia da is
darRveuli teritoriis mikroklimatze, rRve-
suqcesiur procesebs iwvevs. garda amisa, cxov-
vis gadarCenili organizmebis zrdis da gamrav-
elTa moqmedebebi, magaliTad miwis Txra, Zova,
lebis Tvisebebze, kolonizatori saxeobebis
mtacebloba da balaxis Wama damangreveli Sei-
konkurentunarianobaze da rRvevis Sedegad
Zleba aRmoCndes da biologiuri rRveva gamoi-
gaCenil axal SesaZleblobebze mtaceblebisa
wvios.
da balaxismWameli cxovelebis reagirebazea
rRvevis teritoriebis kolonizacia sami
damokidebuli.
wyarodan xdeba. pirveli wyaro, ra Tqma unda,

cxrili 28-1 avstraliis, editburgis ZiriTadi epifaunuri


taqsonis sasicocxlo cikli

kolonizaciis konkurent- vegetaciuri


taqsoni zrdis forma
unari unarianoba zrdis moculoba
Tunicates kolonisturi cudi Zalian kargi 1m2-mde

Sponges kolonisturi Zalian cudi kargi 1m2-mde

Bryozoans kolonisturi kargi cudi 50sm2-mde

Serpulid gancalkevebuli Zalian kargi Zalian cudi 0,1sm2-mde


polychaetes
667

ekologebi rRvevis zegavlenas uZravi or- da polychaetes saxeobebma ufro mcire zomis
ganizmebis Tanasazogadoebebze, rogorebicaa teritoriebi daikaves. amgvar sistemaSi bryo-
mcenareebi da zRvis uxerxemlo cxovelebi, zoan da polychaetes saxeobebi rRvevisadmi
swavloben (souza 1979, 1984). Zlierma fizi- adaptirebuli saxeobebi arian da maT botan-
kurma rRvevam moZravi cxovelebis Tanasazoga- ikosebi wyalmcenareebs uwodeben. wyalmcena-
doebebis da populaciebis struqtura aseve reebi Ria teritoriebze swrafad xvdebian da
SeiZleba mTlianad daangrios an mniSvnelovnad STamomavlobas adreul asakSi warmoqmnian,
Secvalos (souza 1984). Tumca SemdgomSi maTi Canacvleba SedarebiT
neli kolonizatorebiT, magram ufro Zlieri
konkurentebiT xdeba. wyalmcenareTa amgvari
saxeobebi xSir rRvevas saWiroebs, raTa siste-
suqcesia zRvis epifaunur maSi darCena SeZlos.
gavrcelebis arealebSi teritoriis zoma mtaceblebis da balax-
zRvis gavrcelebis arealebSi, sadac rRveva da ismWameli cxovelebis aqtivobas nawilobriv
aRdgena erTmaneTs enacvleba, carieli adgilis gansazRvravs. momxmarebeli cxovelebi suqce-
zoma suqcesiaze zegavlenas axdens. keu (1984) siis mimarTulebaze zegavlenas axdenen. zogi-
samxreT avstraliaSi xelovnurad Seqmnili erTi momxmarebeli kvebisTvis mozrdil teri-
teritoriebis kolonizacias daakvirda, rode- torias irCevs, vinaidan aseTi teritoriis
sac teritoriebis zoma 25-2500sm2-mde meryeob- moZebna ufro advilia da teritoriebs Soris
da. kolonizacia myar zedapirebze mzardi, gadaadgilebasac naklebi dro sWirdeba. sxva
dinebis qveda, qerqiT dafaruli uxerxemlo momxmareblebi, romlebsac zians mtaceblebi-
cxovelebis mier xdeba. ZiriTadi epifaunuri sgan ayeneben, mTlian gavrcelebis areals ar-
taqsoni kolonizaciis da konkurentunariano- Ceven, romlis napirebidan isini axal teri-
bis mixedviT mniSvnelovnad icvleba da es ori toriebze gadasvlas da kvebas bedaven. aseT
faqtori ukuproporciulad aris erTmaneTTan SemTxvevaSi, kvebisTvis mcire teritoriebis
dakavSirebuli (cxrili 28.1). keum qerqiT dafa- gamoyeneba mozrdili teritoriebis centrebT-
ruli uxerxemlo cxovelebis mier dasaxlebul an SedarebiT ufro intensiurad xdeba.
kldeebze sxvadasxva zomis Ria teritoriebi
gamoyo da am adgilebze garSemo teritoriebi-
dan tunicates da Rrubelebidan Semovidnen.
suqcesia miqceva-moqcevis kldian
aseT dros Tanasazogadoebis ganviTarebaze
gamoyofili teritoriis zoma did zegavlenas
zonaSi myofi wyalmcenareebis
ar axdens, vinaidan teritoriis gverdidan cen-
TanasazogadoebaSi
tramde daSorebas (25 sm-s) sicocxle swrafad kurdRlebi buCqebisa da xeebisgan moSorebiT
ikavebs. Bryozoan da polychaete saxeobebis iSviaTad ikvebebian, raTa mtaceblebma ar SeniS-
matlebi kargi kolonizatorebia da maT gamo- non. moluskebi aseve iSviaTad bedaven midiebis
yofili teritoriebis dakaveba scades, Tumca marCxobidan gamosvlas, raTa wyalmcenareebiT
tunicates da Rrubela saxeobebma isini male ikvebon. souzam (1984) am mosazrebebis siswore
daZlies. centralur kaliforniaSi, miqceva-moqcevis
keum qviSaSi mZime substratebis Setanis zonaSi mdebare kldiani napiris gavrcelebis
Sedegad izolirebuli teritoriebi Seqmna da arealze dakvirvebis Sedegad daamtkica. man mi-
Pinna moluskebis imitacia moaxdina. am terito- diebis marCxobi 625 an 2500sm2 farTobis teri-
riebis zomebi Zalian mniSvnelovani aRmoCnda. toriebad dayo da spilenZis barierebis dax-
ramdenime patara teritoriis kolonizacia marebiT teritoriebis naxevridan moluskebi
tunicates da Rrubelebma saxeobebma moax- gaaZeva. Semdeg souza gawmendili teritoriebis
dines, romelTa STamomavloba SedarebiT mci- kolonizacias 3 wlis ganmavlobaSi daakvirda.
rericxovania. am saxeobebis simciris Sedegad, moluskebi mtaceblebisa da desikaciisgan Tav-
bryozoan da polychaetes saxeobebma fexi male dacvisTvis midiebs Soris mdebare napralebSi
moikides. didi zomis teritoriebi ukeTesi binadroben, rodesac ar ikvebebian. amgvari
samiznea, amitom maTze tunicates da Rrubela moqmedebis Sedegad moluskebis kvebiTi moq-
saxeobebis mcire raodenobiT matlebi dasax- medeba izRudeba da mcire teritoriebze mobi-
ldnen, romlebic male gavrceldnen da sxva nadre moluskebis simWidrove mozrdil teri-
saxeobebi gandevnes. saboloo jamSi, mozrdil toriebze mobinadresTan SedarebiT metia.
izolirebul teritoriebze tunicates da Rru- aqedan gamomdinare, gasakviri ar aris, rom eqs-
bela saxeobebi dominirebdnen, xolo bryozoan perimentis ganmavlobaSi wyalmcenareebi moz-
668

rdil teritoriebze ufro mWidrod gaizarda. mimarTuleba ganapirobebs. zogierTi xanZari


moluskebis SezRudvis adgilebSi wyalmcenare- dedamiwasTan ufro axlosaa, patara xeebs wvavs
Ta yvela saxeoba ufro mravalricxovani gaxda da zedapiris qvemoT arsebul vegetaciaze na-
da maTi raodenoba sxvadasxva zomis terito- kleb zegavlenas axdens. dedamiwasTan axlos
riebs Soris ar gansxvavdeboda. gaCenili xanZari SesaZloa metismetad Zlieri
mokluskebis kveba wyalmcenareebis umetesi gaxdes, rac niadagis organuli nivTierebebis
saxeobebis Camoyalibebasa da zrdas xels uSl- da miwiszeda vegetaciis ganadgurebas gamoi-
ida, Tumca samma SedarebiT iSviaTma saxeoba wvevs. intensiuri xanZari xeebis mwvervaleb-
sargebelic naxa. es saxeobebi iyo yavisferi wy- sac SeiZleba miwvdes da foTlebis ganadgureba
almcenare Anaplipus, mwvane Cladophora da wi- gamoiwvios.
Teli Endocladia. samive saxeoba dabalia, Txeli xanZris Sedegad gamowveuli suqcesiuri cv-
garsi aqvs da miwaSia Camarxuli, aqedan gamom- lilebis klasikuri magaliTi did simaRleze
dinare, maTi moZova rTulia, magram samagierod mdebare tyeebsa da tye-tundris gavrcelebis
daCrdilvasa da sxva saxeobebis mier gadafar- regionebSi gvxvdeba, rodesac xanZari mcenare-
vas ufro eqvemdebare. garda amisa, Endocladia- Ta umetes nawils anadgurebs (valeni 1995). xan-
s gaCena teritoriis zomazea damokidebuli da Zris Caqrobis Semdeg msubuqi Teslis mqone da
moluskebis raodenobis miuxedavad, is ufro swrafad mzardi mcenareebi sazogadoebebs ipy-
mozrdil teritoriebzea gavrcelebuli. robs da xelaxla qmnis. sazogadoebis ganviTa-
spilenZis barierebis saSualebiT gawmendil reba droSi momxdari suqcesiuri cvlilebebis
teritoriebze da moluskebis SedarebiT nakle- kontinuumis mier imarTeba, xolo cvlilebebi
bi simWidrovis mqone mozrdil teritoriebze sazogadoebebisa da garemo pirobebis urT-
midiaTa im saxeobebma moaxdina kolonizacia, ierTqmedebebiT aris gamowveuli. urTierTq-
romlebic souzas kvlevis arealSi mdebare medebis Sedegad garemo icvleba da sxvadasxva
marCxobebis warmomqnel midiebTan SedarebiT sazogadoebebis gaCenas iwvevs.
naklebad konkurentunariania. amgvari midiebi meorad suqcesiaze klasikuri Sexedulebis
patara wyalmcenareebiT dasaxlebul terito- Tanaxmad, rRvevis Semdeg sicocxlisgan da-
riebze binadroben, sadac moluskebis raode- carielebuli sazogadoebebis ganviTareba
noba mcirea. teritoriis zomasa da Zovas Soris moSoreuli teritoriebidan momxdari kolo-
kavSiriT wyalmcenareebis da midiebis meore nizaciis Sedegad xdeba. amgvari Sexeduleba
saxeobebis mravalricxovnoba aixsneba. teri- sakmaod gamartivebulia da sazogadoebebSi
toriebi, sadac moluskebis raodenoba naklebia xanZriT gamowveuli aRelvebis dinamikis gaaz-
an saerTod nulis tolia, wyalmcenareebisT- reba SesaZlebeli xdeba. bevri mcenare, mag-
vis ufro mosaxerxebelia da am teritoriebze aliTad, avstraliuri fiWvi da zogierTi muxa,
midiebis meore tipis saxeobebis kolonizacia xanZars uZlebs da sicocxles ganagrZobs. benq-
xdeba.

suqcesia xanZriT gamowveuli


rRvevis Semdeg
xanZars uzarmazari Zala gaaCnia da katastrof-
uli movlenaa (ix. sur. 1.12). rodesac xanZari iS-
viaTi gaCenis adgilebSi ifeTqebs an intensiuri
da arasezonuria, Sedegi marTlac katastrofu-
li SeiZleba iyos. miuxedavad amisa, mraval eko-
sistemaSi xanZari Cveulebrivi movlenaa da misi
Sedegebic ar aris yovlismomcveli. garda ami-
sa, sazogadoebebi xanZris Semdeg axlidan war-
moqmnebian da izrdebian. mindvrebze, buCqnariT
dafaruli adgilebze da tyis gavrcelebis ar- sur. 28.5. kaliforniis centralur sanapiroze mdebare
ealebze xanZari periodulad Cndeba (ix. para- midiebis (Mytilus californianus) marCxobSi mdebare bune-
grafi 28.7). brivi, gawmendili teritoria. teritoriis sigane daaxloe-
biT 1m-ia da is mwvane Ulva wyalmcenariT aris dasaxlebuli.
xanZris intensivobas sxvadasxva faqtore-
yuradReba miaqcieT teritoriis perimetris garSemo mde-
bi, maT Soris sawvavis saxeoba, raodenoba da
bare gamorCeul zonas. am zonas moluskebi qmnian, romlebic
mdebareoba, tenianoba, aseve qaris Zala da midiis marCxobTan axlos ikvebebian.
669

sis fiWvis Tesli girCebSi mravali wlis ganmav- ldebian, magram Semdeg tunicates da Rrubele-
lobaSi inaxeba, cecxli girCebs xsnis da Tesli bi saxeobebTan konkurenciaSi marcxdebian.
gareT ifanteba. am movlenas serotinia ewo- adreuli da gviani suqesiuri mcenareebis
deba. zogjer xanZari mcenareTa sazogadoebis sasicocxlo cikli da fiziologiuri Tvisebe-
miwisqveSa komponentze an Teslze zegavlenas bi erTmaneTisgan gansxvavdeba (budovski 1965,
ar axdens, amitom, `kolonizatori~ mcenareebi 1970, grabi 1977, bazazi 1979, hastoni 1994). zo-
Teslis maragidan da miwisqveSa ylortebidan gierTi mcenaris Tvisebebi 28.2 cxrilSia CamoT-
an fesvebidan Cndeba, ris Sedegadac aRelvebis vlili. adreuli suqcesiuri saxeobebi bevr
Semdgomi sazogadoebis saxeobaTa Semadgenlo- patara Tesls warmoqmnian, romelsac qari, fr-
ba aRelvebis wina sazogadoebis msgavsia. ufro invelebi an Ramurebi did manZilze avrceleben
metic, xanZris intensivoba sazogadoebis bune- da saxeobebs karg kolonizatorebad aqceven.
bazea damokidebuli. magaliTad, Tanasazoga- adreuli suqcesiuri saxeobis Tesli didxans
doebaSi arsebuli sawvavis raodenoba cocxali cocxlobs da tyesa Tu buCqnariT dafaruli
biomasis mkvdarTan SefardebasTan da popu- adgilebis niadagSia gabneuli, vidre xanZari an
laciaTa simWidrovesTan aris dakavSirebuli. xis cvena zrdis xelsayrel pirobas ar Seqmnis
Tnasazogadoebis komponentebis gansxvavebuli (harperi 1977). gviani suqcesiuri saxeobebis
aalebadoba xanZris intensivobaze agreTve ax- Tesli SedarebiT didi zomisaa da aRmocenebas
dens zegavlenas. velanma xanZriT gamowveuli sakmarisi sakvebi nivTierebis pirobebSi iwyebs,
fizikuri aRelvebis Tvisebebi bunebriv da mar- raTa tyis mkacr konkurentul garemoSi ga-
Tul ekosistemebSi Seiswavla (1995). xanZris darCes (solsberi 1942).
rols suqcesiis gvian etapebze 28.7 paragrafSi aRmocenebuli mcenareebis Crdilamtanoba
SeviswavliT. Teslis wonaze pirdapir aris damokidebuli
(sur. 28.6). klimaqsur gavrcelebis arealebsa
da Crdilian pirobebSi aRmocenebuli mcenaree-
28.4. suqcesia viTardeba orga- bis sicocxlisunarianoba adreuli suqcesiuri
nizmebis SesaZleblobebSi cv- gavrcelebis arealebis mzis sinaTleSi zrdis
lilebebis Sedegad, raTa garemoSi tempisadmi ukuproporciulia (graimi da jefri
moaxdinon darRveuli arealebis 1965). mzis sinaTleze aRmocenebuli adreuli
suqcesiuri saxeobebi Crdilamtan xeebze 10-
kolonizeba, suqcesia Tan sdevs
jer ufro swrafad izrdeba. sinaTlis moyvaru-
axali saxeobebis gamoCenas
li xeebi, magaliTad aryi da wiTeli nekerCxali,
saxeobaTa mdebareobas mimdevrobaSi ori faq- saSualo tempiT izrdeba.
tori gansazRvravs: saxeobaTa sasicicxlo Crdilamtanoba da zrdis tempi garemo pi-
ciklisTvis damaxasiaTebeli Tvisebebi da robebTan miCveviT aris gamowveuli. adreuli
suqcesiis ganmavlobaSi momxdari cvlilebebis suqcesiuri mcenareebis swrafi zrda foTle-
buneba. bze ganlagebuli biomasis didi proporciuli
raodenobis Sedegia (abrahamsoni da gadgili
1973). foTlebis saSualebiT fotosinTezi
sasicocxlo ciklisTvis damaxa- xdeba da maTi produqtiuloba mcenaris qso-
siaTebeli Tvisebebi da suqcesia vilebis dagrovebaze axdens zegavlenas. aqedan
gamomdinare, mcenaris zrdis tempi fesvebi-
organizmTa Tvisebebi, romelTa saSualebiT
sadmi da miwiszeda nawilebisadmi (amonazard-
isini darRveul teritoriebs kargad iTviseben,
isadmi) qsovilis mdebareobazea damokidebuli.
ganviTarebul sazogadoebebSi upiratesobas ar
erTwliani balaxis amonazardi mcenaris daax-
iZleva. magaliTad, sicocxlis adreul period-
loebiT 80-90%-ia, igive niSnuli mravalwlian
Si gamravlebuli organizmebis STamomavloba
balaxebSi 60-70%-s Seadgens, xolo mravalwlo-
advilad vrceldeba da maTi konkurentunari-
van xeebSi 20-60%-ia (monki 1966). adreul suqce-
anoba TiTqmis klimaqsur sazogadoebebSi, sa-
siur mcenareebSi amonazardis biomasis didi
dac aRelveba saSualo an mcirea, dabalia. kargi
proporciuli raodenoba swraf zrdas da didi
kolonizatoruli Tvisebebis mqone saxeobebi,
zomis Teslis warmoqmnas iwvevs. erTwlianma
Cveulebriv, Zlieri konkurentebi ar aris. 28.3
mcenareebma Tesli swrafad da didi raodeno-
paragrafSi, keus mier avstraliis epifaunuri
biT unda warmoqmnas, amitom maTi zoma pataraa.
sazogadoebebis suqcesiis kvlevis Sedegebi
klimaqsuri mcenareebis nayofis didi nawili
ganvixileT da gamoCnda, rom bryozoan-ebi da
fesvebsa da ylortebSia Tavmoyrili, xolo
polychaetes-ebi darRveul teritoriebze sax-
gadawolisa da balaxismWameli cxovelebisadmi
670

cxrili 28-2 adreuli da gviani suqcesiuri mcenareebis Tvisebebi

Tviseba adreuli suqcesia gviani suqcesia

fotosinTezi
sinaTliT gajerebulobis intensivoba maRali dabali
sinaTlis kompensaciuri wertili maRali dabali
produqtiuloba cud ganaTebaze dabali maRali
fotosinTezis tempebi maRali dabali
sibneleSi sunTqvis tempebi maRali dabali

wylis moxmareba
transpiraciis intensivoba maRali dabali

mezofilisadmi mdgradoba dabali maRali


Tesli
raodenoba didi mcire
zoma patara didi
gavrcelebis manZili didi mcire
gavrcelebis meqanizmi qari, frinvelebi, Ramurebi ZuZumwovrebi
sicocxlisunarianoba xanmokle
xangrZlivi
iZulebiTi simSvide iSviaTi?
xSiri
resursebis dauflebis tempi maRali dabali?
sakvebi nivTierebis dawolis Semdgomi aRdgena swraf neli
fesvi/amonazardis Sefardeba dabali maRali

momwifebuli mcenaris zoma mcire didi

struqturuli Zala mcire didi

zrdis tempi swrafi neli

sicocxlis maqsimaluri xangrZlivoba xanmokle xangrZlivi

gamZleoba maT konkurentunarianobas amaRlebs. viTarebas gavrcelebis unarsa da konkurentu-


nayofis aseTi ganlageba zrdis ufro nel temps narianobas Soris balansis cvlileba axlavs
niSnavs. maSasadame, suqcesiuri saxeobebis gan- Tan.

50

40
saxeobaTa urTierTgavlena
jozef konelis da r.o. slatieris (1977) varau-
30
diT, erTi saxeobis arseboba meoris gaCenis
albaTobaze sami meqanizmiT axdens zegavle-
20
nas da esenia: xelSewyoba, daTrgunva da Semw-
10 ynarebloba. xelSewyoba suqcesiis Sesaxeb kl-
ementsis mosazrebas asaxavs, romlis Tanaxmad,
0 suqcesia ganviTarebadi mimdevrobaa da misi
0.1 1 10 100 1,000
TiToeuli etapi momdevnos gzas ukvalavs iseve,
rogorc organizmis ganviTarebisas an Tundac
sur. 28.6. Teslis wonasa da amonazardis sikvdilianobas saxlis Senebisas erT struqturas meore moyve-
Soris damokidebuleba 3 Tvis Semdeg, Crdilian pirobebSi
671

ba. kolonizatori mcenareebi klimaqsuri saxe- ubralod SeWmaSi, meore saxeobisTvis saWiro
obebis Semosvlas SesaZlebels xdis da isini xis resursis donis SemcirebaSi da aseve SesaZlebe-
formebs SegviZlia SevadaroT, romelic beto- lia pirdapiri konfliqti moxdes. rac Seexeba
nis kedlis Camosxmisas mniSvnelovan funqcias suqcesias, klimaqsuri saxeobebi adreuli eta-
asrulebs, magram dasrulebul SenobaSi aravi- pebisTvis damaxasiaTebel saxeobebs Trgunavs
Tari adgili ar ekuTvnis. adreuli etapebi Sem- da am ukanasknels klimaqsur sazogadoebaSi
dgom etapebs xels uwyobs, amaRlebs ra niadagSi Sesvla ar SeuZlia, garda aRelvebis Semdgomi
arsebuli sakvebi nivTierebebis an wylis dones uaxloesi periodisa.
da cvlis niadagis zedapiris mikrogaremos. souzam (1979) samxreT kaliforniis kldiani
xelSewyoba Zalian mniSvnelovani movlenaa, sanapiros miqceva-moqcevis zonaSi mdebare
rodesac pirveladi suqcesia mkacr garemoSi wyalmcenareebis sazogadoebaSi momxdari
xdeba da aRelvebis Sedegad teritoria sakvebi suqcesia Seiswavla da daTrgunvis SesaniSnavi
nivTierebebis deficits ganicdis. aseT Sem- magaliTic mogvca. samxreT kaliforniis sana-
TxvevaSi pirveli saxeobebi Rarib niadags am- piro qviSaqvis velebiT aris dafaruli da ax-
didrebs da sxva saxeobebis ganviTarebas xels lomdebare mdinareebs qviSaqva okeaneSi Caaqvs.
uwyobs. Cven ukve vTqviT, rom moluskebi azot- qviSaqvaze sxvadasxva wyalmcenareebi da uZravi
fiqsaciis Sedegad wm. elenes mTis garSemo ar- uxerxemlo cxovelebi binadroben, romlebic
sebul unayofo niadagze (vulkanur velze) sxva Tanasazogadoebebs qmnian. souzas kvlevis are-
mcenareebis kolonizacias uwyobs xels. TeTri alSi anu kaliforniaSi, elvudis biCTan axlos,
akacia azotfiqsaciisTvis saWiro baqterias zamTris qarebi qviSaqvis lodebs abrunebs da
fesvebSi inaxavs da adreuli suqcesiis ganmav- wyalmcenareebi Tu uxerxemlo cxovelebi iRu-
lobaSi niadags azotiT amdidrebs. es movlena pebian. amotrialebuli lodebi dausaxlebel,
aSS-s samxreTiT, apalaCis regionSi xdeba (bor- kolonizaciisgan Tavisufal adgilebs aCens. am
ingi da svanki 1984). adgilebis xelaxla kolonizaciis suqcesiuri
niadagi zRvis sistemebSi ar muSavdeba, ma- meqanizmebi souzas kvlevis ZiriTadi obieqti
gram xelSewyoba xSirad gvxvdeba, rodesac erTi iyo.
saxeoba dasaxlebis adgilebis xarisxs meore souzas dakvirvebiT, axlad gamoCenili
saxeobisTvis amaRlebs. dinma da hardma (1980) teritoriebi mwvane wyalmcenare Ulva-m daikava.
delavaris yureSi eqsperimentul panelze dak- Ulva teritoriebs swrafad ikavebs da swrafa-
virvebis Sedegad aRmoaCines, rom hidroidebis dac izrdeba. es wyalmcenare mTeli wlis gan-
arseboba tunicates-ebis dasaxlebas uwyobs mavlobaSi mravldeba da Ria teritoriebis xe-
xels, xolo orive maTgani midiebis gavrcele- laxla kolonizacia swrafad SeuZlia. axlad
bas aCqarebs. samxreT kaliforniaSi, swrafad gamoCenili zedapirebis kolonizacias wiTeli
mzardi, adreuli wyalmcenareebi mkvriv dam- wyalmcenaris ramdenime saxeobac axdens, Tumca
cav fenas qmnis da zamTris qarebis Sedegad ga-
nadgurebuli kelp plant-ebis xelaxla gaCenas
uwyobs xels. rodesac harisma da sxvebma (1984)
teritoria wyalmcenareebis adreuli suqce-
siuri saxeobebisgan gawmindes, gavrcelebuli
sporofitebi Tevzebma maleve mospes. tarnerma
(1983) aRmoaCina, rom kldian, miqceva-moqcevis
zonaSi mdebare sazogadoebebSi filospadiq-
sis gaCena adreul suqcesiur wyalmcenarezea
damokidebuli, romelsac filospadiqsis Tes-
li ekroba da Semdeg nayofierdeba (sur. 28.7.).
amgvari wyalmcenareebis ararsebobis SemTx-
vevaSi filospadiqsi sazogadoebaSi Sesvlas
ver axerxebs.
daTrgunva maSin gvxvdeba, rodesac erTi
saxeobis gaCenas meoris arseboba xels uSlis.
es procesi saxeobaTa CanacvlebasTan mWidrod
aris dakavSirebuli. axlad darRveul teri-
toriaze sxvadasxva saxeoba SeiZleba dasaxl-
sur. 28.7. filospadiqsis Tesli eklebis saSualebiT
des, Semdeg ki, erT-erTi aseTi saxeoba meores wyalmcenareebis zogierT saxeobas ekroba da Semdeg nayofi-
daTrgunavs. daTrgunva SeiZleba gamoixatos erdeba
672

es saxeobebi SedarebiT nela izrdeba da amave zegavlenas axdens. rac Seexeba Semwynareblo-
dros mxolod sezonurad mravldeba. aqedan bas, adreuli saxeobebi momdevno saxeobebis zr-
gamomdinare, isini Ulva-sTan konkurenciaSi dasa da gamravlebaze nakleb zegavlenas axdens.
marcxdebian. souzas aRmoCeniT, vidre Ulva ar suqcesiis ganmavlobaSi erTi saxeobis meo-
daziandeba, is wyalmcenareebis sxva saxeobebs reTi Canacvleba konkurenciis magaliTia (ix.
Trgunavs. saboloo jamSi, ramdenime faqtori Tavi 21). tilmanis resursis Sefardebis hipo-
daTrgunvis efeqts amcirebs, wiTeli wyalm- Teza (1984, 1985, 1986, 1990; ix. paragrafi 21.9)
cenareebis saxeobebi mainc Cndeba da umetes xsnis, Tu rogor iwvevs suqcesiur cvlile-
SemTxvevaSi erT-erTi amgvari saxeoba (Gigartina bas konkurencia. tilmanis modelis mixedviT,
canaliculata) dominanturic xdeba. daTrgun- mcenareebi sinaTlisa da azotismagvari sakvebi
vis efeqtis Semamcirebeli erT-erTi yvelaze nivTierebisTvis konkurenciaSi Sedis. am ori
mniSvnelovani faqtori is aris, rom wyalmcena- resursisTvis arsebuli konkurenciis Sedegi
re Ulva-s kiborCxala Pachygrapsus crassipes garkveul dros mcenareTa raime saxeobebis
Wams da mas es wyalmcenares sxvebs urCevnia. dominanturobas iwvevs. reusrsebis mTliani
Ulva suqcesiur cvlilebas garkveuli drois raodenoba am ori resursis Sefardebis saxiT
ganmavlobaSi Trgunavs, vinaidan sxva wyalm- SegviZlia warmovadginoT da is droTa ganmav-
cenareebis dasaxlebas xels uSlis, Tumca Sem- lobaSi icvleba, vinaidan TanasazogadoebaSi
dgomi aRelveba daTrgunvis efeqts amcirebs da arsebuli mcenareebi moqmedebs. resursis do-
suqcesia Cveuli mimarTulebiT xdeba. nis cvlileba konkurentuli urTierTqmede-
daTrgunvis Sedegad sakmaod saintereso md- bebis Sedegs cvlis da sazogadoebis cvlilebas
gomareoba SeiZleba Seiqmnas, rodesac or saxe- iwvevs. magaliTad, adreuli suqcesiis ganmav-
obas Soris urTierTqmedeba imazea damokideb- lobaSi, rodesac TanasazogadoebaSi mxolod
uli, Tu romeli saxeoba ikidebs fexs pirvelad. mcire raodenobis mcenare Sedis, Crdili nak-
gamravlebis stadiebi sasicocxlo ciklis lebia da niadagic sakveb nivTierebebs mcire
yvelaze ufro mgrZnobiare etapebia da zogjer raodenobiT Seicavs. aqedan gamomdinare, mim-
arc erTi saxeobas ar SeuZlia dasaxleba, Tu devrobis adreul etapze is saxeobebi moikidebs
meore saxeobis ufro Zlieri mozrdili war- fexs, romelsac sakvebi nivTierebebis naklebi
momadgenlebi arsebobs. aseT dros suqcesiis raodenoba sWirdeba da sinaTlesac ukeTesad
mimarTuleba upiratesobazea damokidebuli. egueba. adreuli suqcesiuri saxeobebis zrda
upiratesoba Tavis mxriv sakmaod pirobiTia da garemoze ori saxis zegavlenas axdens: niadagSi
damokidebulia imaze, Tu romeli saxeoba miaR- Semavali sakvebi nivTierebebis raodenoba iz-
wevs pirvelad darRveul teritorias. upirate- rdeba da niadagis zedapirs meti Crdili ecema.
soba aRelvebuli teritoriis garkveuli Tvise- aseTi cvlilebebis Semdeg, sinaTlis naklebad
bebidan, magaliTad zomidan, mdebareobidan, moyvaruli da ufro didi raodenobiT sakvebi
sezonidan da a.S. SeiZleba gamomdinareobdes. nivTierebis momxmarebeli saxeobebi adreul
aseTi SemTxveva samxreT avstraliis dinebis suqcesiur mcenareebs daZlevs da saboloo
qveda zonaSi gvxvdeba, sadac bryozoan-ebi tu- jamSi dominanturi gaxdeba. axali mcenareebi
nicate-ebis da Rrubelebis gavrcelebas xels Tavis mxriv garemos kvlav Secvlis da TviTonac
uSlian. bryozoan-ebi Zalian kargad vrcel- naklebad konkurentuli gaxdeba. konkurenciis
debian, amitom zemoT aRwerili SemTxveva ufro zemoT aRwerili modelebi hastonma da smitma
patara, izolirebul substratebze gvxvdeba. (1987) SeimuSaves.
Semwynarebloba aris mdgomareoba, rode-
sac saxeobebs axlad gamoCenil gavrcelebis
arealSi Sesvlis da masze fexis mokidebis
Tanabari SesaZlebloba aqvT. Semdgomi mimdev-
28.5. suqcesia Zvel velebze da yinu-
roba kolonistebis konkurentunarianobazea lovan areebSi gamoxatavs seriebis
damokidebuli. adreul etapebze susti konkur- ganviTarebas
entebi dominireben, romelTa sicocxlis xan- konelis da sleiteris samive meqanizmi, kerZod
grZlivoba naklebia. klimaqsuri saxeobebi Zl- xelSewyoba, daTrgunva da konkurencia (saxe-
ieri konkurentia, Tumca ufro nela izrdeba da obaTa Canacvleba), suqcesiuri saxeobebis sa-
mimdevrobaSi maTi upiratesoba mxolod maSin sicocxlo ciklis TvisebebTan erTad yvela mim-
gamoikveTeba, rodesac sxva saxeobebi gaizrde- devrobaSi mniSvnelovan funqcias asrulebs. am
ba da gamravldeba. adreuli suqcesiuri saxeo- meqanizmebis mniSvneloba CrdiloeT karolinis
bebis xelSewyoba Semdgom kolonistebze dadeb- Zvel velebsa da aliaskas myinvarebSi momxdar
iT zegavlenas, xolo daTrgunva uaryofiT suqcesiaze dakvirvebisas naTlad ikveTeba.
673

sur. 28.8. mcenareTa xuTi


adreuli suqcesiuri saxeobis
sasicocxlo ciklis sqematuri
mimoxilva. saxeobebi CrdieloT
karolinis mitovebul velebSi
saxldeba.

suqcesia Zvel velSi xels uSlis da aseTi TviTdaTrgunva, romlis


funqcia da mizezi dadgenili ar aris, mimdev-
CrdiloeT karolinis pidmontis regionSi mde-
robaSi mis sicocxles amoklebs. TviTdaTrgun-
bare Zvel velebze momxdari mcenareTa suk-
va SesaZloa sxva pirobebTan adaptirebiT iyos
cesiis adreuli etapebi (sur. 28.2) asaxavs,
gamowveuli, rac suqcesiis pirveli wlis gan-
Tu rogor erTiandeba suqcesiis meqanizmebi
mavlobaSi horseweed-is sicocxlisunariano-
garkveul mimdevrobaSi (oostingi 1942, kiveri
bas amaRlebs. SesaZloa, gagiCndeT mosazreba,
1950, monki da gabrielsoni 1985). Zveli velis
rom Tu horseweed-s meore wlis ganmavlobaSi
suqcesiis pirveli 3-4 wlis ganmavlobaSi, saxe-
sicocxlis naklebi Sansi gaaCnia, rac ufro Zl-
obaTa mcire raodenoba dominirebs da isini
ieri konkurentebis SemosvliT aris gamowveu-
erTmaneTs swrafad cvlian. es saxeobebia: cvri-
li, maSin TviTdaTrgunva masze naklebad
ana, horseweed, ragweed, astra da broomsedge.
uaryofiT zegavlenas moaxdens. suqcesiis ad-
saxeobis sasicocxlo ciklis suqcesiaSi mis
reul etapebze TviTdaTrgunva Cveulebrivi
adgilmdebareobas gansazRvravs (sur. 28.8).
movlenaa (raisi 1984).
cvriana swrafad mzardi erTwliani mcenarea
astra gawmendil velze kargad ikidebs
da velis mitovebis wlis ganmavlobaSi yvelaze
fexs, Tumca nela izrdeba da meore wlamde
ufro xSirad gvxvdeba. horseweed zamTris er-
gavrcelebis arealSi dominanturi ar aris. as-
Twliani mcenarea, romlis Tesli Semodgomaze
tris pirvel warmomadgenlebs mzis sinaTle
nayofierdeba. zamTris ganmavlobaSi es mcenare
uyvars, xolo mozrdili mcenareebi STamomav-
foTlebis patara rozetis saxiT arsebobs da
lobas, romelic Crdilamtani ar aris, Crdil-
zafxulSi yvavis. horseweed swrafad vrcel-
avs da mis arsebobas xels uSlis. garda amisa, as-
deba, amitom is erTi wlis asakis velebSi domi-
trebi niadagis tenianobisTvis konkurenciaSi
nanturia. miuxedavad amisa, horseweed-is aR-
broomsedge-Tan marcxdeba. kiverma (1950) daax-
mocenebisTvis mzis sinaTlea saWiro, amitom mas
loebiT 1 metri radiusis wriuli teritoria
Crdilamtani saxeobebi maleve cvlis. ragweed
gamoyo da astris Tesli sxvadasxva manZilze
zafxulis erTwliani mcenarea, misi Tesli ad-
Cayara. 2 Tvis Semdeg broomsedge mcenareebidan
reul gazafxulze nayofierdeba da gvian zaf-
xulSi yvavis. es saxeoba Semodgomaze moxnul
velSi pirveli zafxulis ganmavlobaSi momx- 0.6 8
dari suqcesiisas aris dominanturi. astra da
broomsedge orwliani mcenareebia. isini gazaf- 6
0.4
xulze da adreul zafxulSi aRmocendebian, za-
mTris ganmavlobaSi patara mcenareebis saxiT 4
arseboben, xolo yvaviloba meore Semodgomaze 0.2
2
uwevT. broomsedge meore Semdgomazec yvavis.
horseweed da ragweed saxeobebi Tesls kar-
0 0
gad avrcelebs da axalgazrdobis ganmavlobaSi 25 50 75
gvalvas kargad uZlebs. es Tvisebebi gawmendil
velebze gavrcelebis karg SesaZleblobas iZl-
eva da aRniSnuli saxeobebi STamomavlobas sur. 28.9. astris zrdis (mSrali wonis) da niadagSi wylis
konkurentebis gaCenamde warmoqmnis. horse- Semcvelobis damokidebuleba Zvel velSi gavrcelebuli
weed-is fesvebis lpoba mcenaris aRmocenebas broomsedge mcenareebidan daSorebaze
674

13, 38 da 63 sm manZilze daTesili astrebis mS- nela mzardi naZvi suqcesiis yvela etapze
rali wona saSualod 0,06, 0,2 da 0,46 grami gaxda. gvxvdeba, Tumca murynis etapamde is zrdas ga-
niadagis tenianoba igive manZilze niadagis 100 nagrZobs.
gramze 1,7, 3,5 da 6,4 grami iyo (sur. 28.9). glasier beis pirveli etapidan naZvis sazoga-
pidmontSi momxdari adreuli suqcesia doebis Camoyalibeba Dryas-ebis gavrcelebis
cxadyofs, rom konkurenciis Sedegad Canacv- Sedegad niadagis azotiT gamdidrebis Sede-
leba da daTrgunva mniSvnelovani movlenaa. gia. Dryas-ebs azotfiqsaciis unari gaaCnia da
gviani suqcesiuri mcenareebi fexis mokidebas momdevno etapebis Semosvlas xels uwyobs.
ver moaxerxebs, Tu adreuli kolonistebi maT erTi dominanturi saxeobis meoreTi Secvla
win ar uswrebs da es movlena xelSewyobis kargi konkurentuli Canacvlebis Sedegia, rac Tavis
magaliTia. j. makkormikma samxreT-aRmosavleT mxriv momdevno saxeobebis ufro didi zomiTa
pensilvaniis Zvel velze Catarebuli eqsperi- da sicocxlis xangrZlivobiT aris gamowveuli.
mentis Sedegad daadgina, rom adreuli suqcesi- muryani Dryas-ebze da am etapze gavrcelebul
uri mcenareebis mowyvetis Semdeg gviani suqce- yvela sxva saxeobaze maRali izrdeba da ufro
siuri mcenareebi kvlav ganagrZobs sacdel didxans cocxlobs. aqedan gamomdinare, mury-
teritoriaze arsebobas. savaraudod, miwis da- ani Dryas-ebis sazogadoebas daZlevs, qmnis ra
muSaveba niadagSi sakvebi nivTierebebis raode- Crdils da am saxeobisTvis saWiro garemo pi-
nobas da tenis SenarCunebis unars sakmarisad robebs auaresebs. naZvi muryanze ufro maRali
ar cvlis, raTa mimdevrobis umetesma saxeobam izrdeba da didxans cocxlobs, Sesabamisad is
fexi moikidos. xelSewyoba pirveladi suqcesi- muryans nel-nela aviwroebs da sazogadoe-
is ganmavlobaSi bevrad ufro SesamCnevia. baSi dominanturi xdeba. f.s. Capinma da sxvebma
(1994) zemoT moyvanili mosazrebebis sisworis
SemowmebisTvis 1987-dan 1989 wlamde savele
suqcesia yinulis dnobis arealSi da laboratoruli eqsperimentebi Caatares.
maT Seamowmes iyo Tu ara naZvis gavrceleba
aliaskaSi, glasier beiSi, yinulis swrafad dno-
adreul suqcesiur etapebze azotfiqsaciis
bis Sedegad (sur. 28.10) vrceli teritoriebi
unaris mqone Dryas-ebis arsebobiT gamowveuli
gamoCnda da pirveladi suqcesia daiwyo. am ter-
itoriaze momxdari suqcesiis kvlevam xelSew-
yobasa da daTrgunvasTan erTad sasicocxlo
ciklis Tvisebebis pirdapiri eqsperimentuli
analizis saSualeba mogvca.
glasier beiSi momxdari suqcesia oTxi
etapisgan Sedgeba:

1. pirveli etapi lurj-mwvane wyalmcenareebi-


sgan, liqenebisgan, liverwort-ebisgan, nair-
balaxeulisgan, gabneuli tirifebisgan, alvis
xeebisgan, naZvebisgan da juja buCqebisgan (Dryas
drummondii) Sedgeba. juja buCqebs azotfiqsa-
ciis unari aqvT.

2. meore etapi Dryas-ebis sqeli fenis Camoyali-


bebiT xasiaTdeba da amave dros ramdenime tir-
ifi, alvis xe, naZvi da muryani gvxvdeba. xeebi
dnobidan daaxloebiT 30 wlis ganmavlobaSi iz-
rdeba. am etapebs Dryas-ebis ewodeba.

3. mesame etapi daaxloebiT 50 wlis Semdeg iwye-


ba, am dros muryani (Alnus sinuata) dominirebs
da mas murynis etapi ewodeba.

4. naZvebis klimaqsuri etapi daaxloebiT 100


wlis Semdeg iwyeba
sur. 28.10. aliaskaSi, CrdiloeT tongasis nacionalur
tyeSi yinulis dnobis Sedegad veli Cndeba.
675

etapi: pirveli saxeoba


gadarCena azoti niadagis organu- niadagis organu-
xelSemwyobi
zrda li nivTiereba li nivTiereba
zegavlena:

mikoriza

damTrgunveli
zemoqmedeba: aRmoceneba

Teslze nadiroba da
sikvdilianoba
fesvis konkurencia
sinaTlisTvis konkurencia

sur. 28.11. diagramaze gamosaxulia aliaskaSi, glasier beiSi momxdari adreuli suqcesiuri etapebis
zegavlena naZvis gavrcelebaze. naZvis Teslis zrda samive adreul suqcesiur etapze iTrguneba, Tumca
ukve Camoyalibebuli amonazardis zrdas da gadarCenas xeli ewyoba. adreul etapze naZvis mxolod mcire
raodenobiT amonazardi gvaqvs, Tumca maTi gadarCenis albaToba maRalia. Dryas-ebis da murynis aqtiurobis
Sedegad niadaSi azotis raodenoba izrdeba

da hqondaT Tu ara didi mniSvneloba glasier vis Tesli mainc ganibneva da misi gadarCenis al-
beiSi momxdari pirveladi suqcesiisTvis sxva baToba sakmaod maRalia.
faqtorebs, magaliTad sasicocxlo ciklis glasier beiSi momxdari suqcesiuri gadasv-
Tvisebebs. lis winaaRmdeg meore faqtoric moqmedebs da es
Capinis da misi kolegebis aRmoCeniT, xel- aris murynisa da naZvis gamravlebis daTrgunva
Semwyobi da damTrgunveli zegavlenebis, aseve pirveli saxeobebis da Dryas-ebis teritoriebze.
suqcesiuri saxeobebis sasicocxlo ciklis niadagis analizis Sedegad gamoCnda, rom suqce-
Tvisebebis rTuli nakrebi glasier beiSi momx- siis oTxi etapis ganmavlobaSi azotis, organu-
dar sukcesias ganapirobebs (sur. 28.11). pirve- li nivTierebebis da wylis raodenoba niadagSi
li saxeobebidan Dryas-ebze da Semdeg muryanze gaizarda. adreul suqcesiur etapebze naZvisa
da naZvze gadasvlas ori mizezi uSlis xels. da murynis zrdas xeli ewyoba, Tumca pirveli
pirveli mizezi is aris, rom muryani da naZvi saxeobebis da Dryas-ebis teritoriebi naZvis
Znelad vrceldeba, rac Tavis mxriv Teslis zrdasa da gadarCenaze uaryofiT zegavlenas
simZimiT da pirveli saxeobebis Tu Dryas-ebis axdenen, xdeba Teslze nadiroba da saboloo
arealebis myinvaris dnobis arealTan siax- jamSi orive saxeoba (naZvi da muryani) iTrgune-
loviT aris gamowveuli, saidanac muryanis da ba. garda amisa, murynis etapze muryani da naZvi
naZvis gavrcelebis teritoriebi moSorebu- sinaTlisa da niadagis sakvebi nivTierebisTvis
lia. mkvlevrebma pirveli saxeobebis da Dryas- ibrZvis, Tumca am etapze niadagis ukeTesi pi-
ebis gavrcelebis arealebi 1,5m2 farTobis robebis gamo naZvi muryans daZlevs. maSasadame,
kvadratul nawilebad dayves, raTa qaris saSu- adreul suqcesiur etapebze naZvi vrceldeba
alebiT Semotanili Teslebi aRenusxaT. garda da misi am Tvisebis gareSe naZvnarze gadasvla
amisa, maT murynisa da naZvis teritoriaze ar- ver moxerxdeba.
sebuli vegetaciis qvemoT 0,134m2 farTobis
plastmasis qvesadgamebic daamontaJes, raTa am
mcenareebidan Camocvenili Tesli Seegrovebi- 28.6. suqcesiis analitikuri modele-
naT. eqsperimenti 1987-1988 wlebSi Catarda da bi damyarebulia tranziciaze erTi
aRmoCnda, rom pirveli saxeobebis da Dryas-is suqcesiuli fazidan momdevnoze
teritoriebze naZvis Tesli saerTod ar moxve-
drila, xolo murynis Teslis raodenoba Zalian ekosistemis nawilebs Soris elementis gadasv-
mcire iyo. miuxedavad amisa, pirvel etapze naZ- lis modelebi ekosistemis regulaciis Teor-
iis safuZvelia (ix. paragrafi 13). populaciis
676

mxolod sistemis arsebul mdgomareobazea


damokidebuli da ara am mdgomareobamde mis-
O A B vlis traeqtoriaze. sistemis mdgomareoba
NO O POO PAO PBO t dros erTsvetiani N matriciT aRiniSneba,
NA A POA PAA PBA romelsac sxvadasxva O, A, B..., mdgomareobebis
NB B POB PAB PBB fardobiTi proporciebis mdgomareobis veq-
tori ewodeba da TiToeuli proporcia NO,
sur. 28.12. mdgomareobis N veqtoris gadasvlis alba- NA,... simboloTi aRiniSneba (ix. sur. 28.12.). Tu
Tobebis P matrica sistemaSi, romelSic ori saxeoba (A da B) davuSvebT, rom drois sxvadasxva periodSi ga-
cariel sivrces (O) ikavebs an erTmaneTs cvlis. Ria sivrcis dasvlis albaTobebi ar icvleba, maSin sistemis
gaCena individebis sikvdilianobiT aris gamowveuli. mdgo- mdgomareoba t + 1 dros aris:
mareobis veqtorSi Sesuli ricxvebi t dros TiToeuli md-
gomareobis fardobiT proporcias asaxaven, xolo gadasvlis PN(t) = N(t + 1)
matricaSi Semavali ricxvebi erTi mdgomareobis meoreTi
axali N(t + 1) mdgomareobis gadasvlis mat-
Secvlis albaTobaze miuTiTebs.
ricaze gamravlebiT sistemis mdgomareobas t +
2 dros miviRebT da es iqneba [PN(t + 1) = N(t + 2)].
zrdisa da regulirebis Sesaxeb arsebul mo-
sazrebebs maTematikuri formulebi amyarebs,
romelTa saSualebiT mecnierebi idealizireb- O A B A
uli populaciebis dinamikas swavloben. suqce- O + + +
O
siis gaazreba bunebrivi suqcesiuri procesebis A + + 0
suqcesiis analitikur modelebTan Sedarebis B 0 + + B
saSualebiTac SeiZleba. amgvari modelebi, (a)
umetes SemTxvevaSi, suqcesiis ganmavlobaSi
sazogadoebebs Soris gadasvlis albaTobebs O A B A
asaxavs. modiT, erT-erTi modelis Tvisebebi da O + + +
gamoyenebis areali SeviswavloT. A 0 O
+ +
sxvadasxva saxeobaTa individebi suqcesiis B + 0 + B
ganmavlobaSi yalibdeba, izrdeba, mravldeba (b)
da kvdeba. mkvdar individebs igive an sxva saxe-
obis axali individebi cvlian. sistemis droSi
O A B A
cvlileba erTi mdgomareobidan meoreSi ga- O + + +
dasvlis saxiT SegviZlia warmovadginoT, xolo A 0 O
+ +
TiToeul gadasvlas garkveuli albaToba gaaC- B + + + B
nia. davuSvaT, Ria sivrcis mdgomareoba O sim- (c)
boloTi aRvniSnoT, xolo sistemaSi ramdenime
saxeobis individebis arsebobis mdgomareobas
O A B A
A, B da a.S. vuwodoT. mcenareebis magvari uZ- O + +
+
ravi organizmebis SemTxvevaSi, raime adgili A 0 + O
+
an dausaxlebelia (O) an raime A,B da a.S. saxeobiT B + + 0 B
aris dasaxlebuli. A saxeobis individis sikvdi- (d)
li A O gadasvlaa, xolo B saxeobis individis A
saxeobis individiT Canacvleba B A gadasvla sur. 28.13. suqcesiuri sistemebi xelSewyobis, daTrgun-
vis, Semwynareblobis da saxeobaTa Soris urTierTqmedebis
iqneba. TiToeul gadasvlas garkveuli albaTo-
cikluri modelebis Tanaxmad moqmedebs da suraTze gadasvlis
ba (PAO, PBA) gaaaCnia. aseTi sistema gadasvlebis albaTobebia gamosaxuli. plius niSani gadasvlis SesaZle-
albaTobebis matricis saSualebiT SegviZlia blobaze miuTiTebs, xolo nuli gadasvlis SeuZleblobas
CavweroT, romelsac P simboloTi aRvniSnavT asaxavs. a) mxolod A saxeobas SeuZlia carieli teritoriis kol-
(sur. 28.12) (POO, PAA da PB simboloebi aRniSnaven onizacia. A saxeoba B saxeobas xels uwyobs. Tu B saxeoba arsebobs,
maSin Semdegi mdgomareoba O an B iqneba. b) carieli teritoriis
albaTobas, rom mdgomareoba raRac drois gan-
kolonizacia A da B saxeobebs SeuZliaT. rodesac A saxeoba arse-
mavlobaSi ar icvleba).
bobs, is B saxeobas Trgunavs da piriqiT. g) carieli teritoriis
aRwerili modeli suqcesias markovis pro- kolonizacia A da B saxeobebs SeuZliaT da isini Tanacxovrebasac
cesis saxiT warmoadgens (andrei markovi rusi axerxeben. d) carieli teritoriis kolonizacia A da B saxeobebs
maTematikosi iyo, romelmac Teoria 1920-iani SeuZliaT. Tu A saxeoba cariel teritoriaze pirvelad xvdeba,

wlebis dasawyisSi Seqmna). markovis procesSi is B saxeobas xels uwyobs, Tumca B saxeoba sakuTar Tavs Trgu-
navs. Tu B saxeoba cariel teritoriaze pirvelad xvdeba, maSin
garkveuli mdgomareobis Seqmnis albaToba
is A saxeobas xels uwyobs da sakuTar Tavs Trgunavs.
677

matriculi operaciebi liuis-leslis matri-


cis daxmarebiT populaciaTa zrdis gamosaxvas
gavs (ix. paragrafi 15). aseTi iteraciuli pro-
cesi garkveul pirobebSi veqtors mogvcems,
romelsac mdgradi mdgomareobis veqtori ewo-
deba da gardaqmnis P matricaze Semdgomi gamrav-
lebisas ar icvleba.
28.13 suraTze gamosaxulia sazogadoebis
gadasvlis matricebis oTxi magaliTi. pirvel
sam panelze naCvenebia konelis da sleiteris sur. 28.14. arizonas udabnoebis Larrea-Ambrosia Tanazoga-
doebebis sam mdgomareobas Soris kavSiris diagrama. Ria
xelSewyobis, daTrgunvis da Semwynareblobis
adgilebi SesaZloa daikavos Ambrosia-m, magram ara Larrea-m. es
suqcesiuri modelebi. meoTxe panelze cikluri
suraTi 28.13 suraTis a) panels SeadareT, raTa sazogadoebaSi
suqcesiis gamomwvevi mdgomareobaa gamosaxuli momxdari xelSewyobis SesaZlo mniSvneloba SeafasoT.
(paragrafi 28.7). gadasvlis realur albaTobe-
bze msjelobidan ar gadavuxvevT, vinaidan Cveni
mizani sazogadoebis droSi cvlilebis zogadi udabnos mcenareTa sazogadoebebis kvlevisT-
struqturis Cvenebaa. matricis dadebiTi niSani vis gamoiyena (makalifi 1988). orive zemoTx-
miuTiTebs, rom raime gadasvla SesaZlebelia, senebul teritoriaze Ria udabno dominirebs
xolo nuli gadasvlis SeuZleblobas asaxavs (deitlendSi safari 12%-ze naklebia, xolo san
(anu gadasvlis albaToba 0-is tolia). mdgo- luisSi safaris procentuli maCvenebeli 6%-s
mareobaTa wonasworuli sixSireebi gadasvlis ar aRemateba). orive teritoriaze dominirebs
albaTobebis saSualebiT ganisazRvreba, xolo udabnos buCqebis saxeobebi Larrea tridentata
maTi gamoTvla analitikurad xdeba (horni da Ambrosia dumosa. makalifis aRmoCeniT, Lar-
1975). rea-s gavrceleba Ambrosia-zea damokidebuli da
gadasvlis matrica bunebas sakmaod am- TiTqmis yvela axalgazrda Larrea fesvs ufro
artivebs. sistemebi calkeul erTeulebad mozrdili Ambrosia-s safarsqveS idgams. ufro
iyofian, romlebic individebs an gavrcelebis metic, axalgazrda Larrea-s proporciuli ra-
arealebs Seesabamebian. gadasvlis matricebi odenobis gazrda Ambrosia-s sikvdilianobas
sezonTan, adgilmdebareobis asakTan da sxva ukavSirdeba da es movlena xelSewyobis alba-
faqtorebTan erTad icvleba (lipe da sxvebi Tobaze miuTiTebs. 28.14 suraTze gamosaxulia
1985). gadasvlis albaTobaze wina gadasvlebic makalifis sistemaSi dominantur Ria adgilebsa
axdens zegavlenas. modiT, vnaxoT, Tu rogor da Larrea-Ambrosia-s gavrcelebis adgilebs So-
gamoiyeneba markovis modeli udabnos martivi ris arsebuli hipoTeturi dinamika.
sazogadoebisTvis da tyis ufro rTuli sazoga- makalifma martivi sazogadoebis din-
doebisTvis. amikis SeswavlisTvis mcenareTa sixSiris,
sikvdilianobis, xeTa lpobis da xelaxla gam-
ravlebis Sesaxeb arsebuli informacia gamoiy-
markovis dinamika udabnos mcena- ena da markovis gadasvlis matricisTvis ga-
reTa TanasazogadoebaSi dasvlis albaTobebi gamoTvala (cxrili 28.3).
j.r. makalifma markovis modeli deitlendSi rogorc ukve aRvniSneT, gadasvlis albaTobis
da arizonaSi, iuma kauntiSi mdebare san luisis gamoTvla sistemis gamartivebas iwvevs. mag-
aliTad, makalifis sazogadoebebSi Ambrosia-s

cxrili 28-3 arizonas udabnos ori sazogadoebis gadasvlis matricebi

arsebuli mdgomareoba
deitlendi san luisi

momavali mdgomareoba Ria Ambrosia Larrea Ria Ambrosia Larrea


Ria 0.998 0.028 0.00012 0.998 0.031 0.0016

Ambrosia 0.0016 0.917 0.00030 0.0013 0.968 0.00

Larrea 0.00012 0.00 0.999 0.00016 0.00058 0.984


678

cxrili 28-4 sami mdgomareobis (Ria adgilis, Ambrosia-is dominanturobis da


Larrea-s dominanturobis) Seqmnis fardobiTi sixSireebis Sedareba.
sixSireebis prognozi arizonaSi mdebare udabnos sazogadoebebis
markoviseuli analiziT xdeba.

deitlendi san luisi

safaris saxeoba realoba prognozi realoba prognozi


Ria 0.883 0.814 0.947 0.865

Ambrosia 0.057 0.046 0.025 0.036

Larrea 0.059 0.139 0.028 0.099

Canacvlebas mis safarsqveS mzardi Larrea-Ti aSkarad xels uwyobs Larrea-s. Ambrosia-dan Larrea-
SesaZloa aTwleulebi dasWirdes da aqedan ga- ze gadasvlis albaToba umniSvneloa.
momdinare, wlidan wlamde arsebuli gadasvlis makalifma sistemisTvis mdgradi mdgomare-
albaTobebi sistemas ver daaxasiaTebs. 1 an 2 obis veqtori gamoTvala, romlis saSualebiT
wlis asakis mcenareebis sikvdilianobis tempi sistemis wonasworuli mdgomareobebis far-
Larrea-s SemTxvevaSi sakmaod mcirea, amitom maka- dobiTi sixSireebis progonozi SesaZlebelia.
lifma dauSva, rom Ambrosia-s qvemoT Larrea-s ga- mdgomareobaTa prognozirebuli da realuri
Cena aucileblad gamoiwvevs Ambrosia-s Canacv- sixSireebi 28.4 cxrilSia CamoTvlili. analizis
lebas. makalifma sistemis bunebis istoriis Sedegad Cans, rom markovis modeliT gakeTebul
Sesaxeb SeZenili codnis daxmarebiT sxva daSve- prognozebsa da realur sazogadoebebs Soris
bebic gaakeTa da kvlevis TiToeuli adgilisT- winaaRmdegoba ar arsebobs. markovis prognozis
vis gadasvlis matrica aago. mixedviT, adgilebis umetesoba dausaxlebelia
gadasvlis albaToba sazogadoebis dinamikis da sistemaSi Larrea-Ambrosia saxeobebi Tanacxov-
Sesaxeb bevr informacias gvaZlevs. deitlen- robs.
disa da san luisis sakvlevi teritoriebis ga-
dasvlis matricis diagonalebze sakmaod maRa-
li albaTobebia (0,9-ze meti). es niSnavs, rom markovis dinamika tyis sazoga-
am sazogadoebebis cvlilebis tempi Zalian da- doebaSi
balia. drois erTi periodidan meoreze gadas-
mecnierebi markovis modelebs tyis Tana-
vlisas bevri araferi xdeba anu Ria adgilebis
sazogadoebebisTvisac iyeneben. udabnos
kolonizacias an erTi saxeobis meoreTi Canacv-
sistemis msgavsad, tyis sazogadoebebSi gadas-
lebas adgili ar aqvs. Ria adgilidan Ambrosia-
vlis albaTobis gamoTvlisTvis gamravlebis,
ze gadasvlis albaToba Ria adgilidan Larrea-ze
sikvdilianobis, sicocxlis xangrZlivobis da
gadasvlis albaTobaze metia, vinaidan Ambrosia

cxrili 28-5 niu jersiSi, prinstonTan axlos mdebare tyis xeTa saxeobebis
mozrdili warmomadgenlebis qvemoT aRmocenebuli xuTi saxeobis
xis axalgazrda warmomadgenlis proporciuli raodenoba
safari
axalgazrda xe ambris xe wiTeli muxa hikori wiTeli nekerCxali wifeli

ambris xe 39 10 1 13 1

wiTeli muxa 9 11 16 11 1

hikori 9 11 5 26 1
wiTeli nekerCxali 34 45 58 18 7

wiTeli nekerCxali 9 23 20 32 90

jami 100 100 100 100 100


679

(a) (b)

sur. 28.15. niu jersiSi, prinstonTan axlos mdebare foTlovani tyis sazogadoebaSi momxdari gadasvlebis prognozi
28.5 cxrilSi CamoTvlili albaTobis safuZvelze xdeba. a) isrebis sisqe gadasvlis albaTobisadmi proporciulia. b) wree-
bis zomebi TiToeuli saxeobis fardobiT mravalricxovnobaze sistemis wonasworobaSi gadasvlis Semdeg miuTiTeben.

uamravi sxva faqtoris Sesaxeb garkveuli daS- carieli adgilebis gaCenis tempic. Tu davuS-
vebebi unda gavakeToT. markovis modeli tyis vebT, rom tyis zedapirze axalgazrda xeebis
sazogadoebis dinamikis Sesaxeb bevr informa- gavrcelebiT gadasvlis albaTobis adekvaturi
cias gvaZlevs. amgvari midgomis kargi magali- Sefaseba SesaZlebelia, maSin markovis proeqtis
Tia henri hornis (1975) kvleva, romelic niu daxmarebiT tyis gadasvlebis Sesaxeb hipoTeze-
jersiSi, prinstonTan axlos mdebare tyeze bi SegviZlia miviRoT.
Catarda. 28.15 suraTze naCvenebia tyeSi momxdari
hornma prinstonis tyeSi gavrcelebul xuT gadasvla. wifela tyis safarSi dominanturi
ZiriTad saxeobaSi Semavali axalgazrda xee- unda gaxdes, vinaidan wifelis xeebis qveS ax-
bis raodenoba daTvala da Semdeg am saxeobebis algazrda wifelis proporciuli raodenoba
mozrdili warmomadgenlebis safarqveS axal- maRalia (Pwifeli,wifeli = 0,39), xolo muxidan wife-
gazrda xeebis gavrcelebas daakvirda (cxrili lze, hikoridan wifelze da nekerCxlidan wife-
28.5). mecnierma gamoTvlili proporciebi ga- lze gadasvlis albaToba aseve maRalia. muxi-
dasvlis albaTobad miiCnia anu man dauSva, rom dan nekerCxalze da hikoridan nekerCxalze
erTi saxeobis safarqveS gavrcelebuli meore gadasvlis maRali albaTobidan gamomdinare,
saxeobis axalgazrda xeebis proporciuli ra- tyis safarSi nekerCxlis raodenoba gaizrde-
odenoba axalgazrda xeebis saxeobebis mier ba. tyeebSi mimdinare suqcesiis mimarTulebis
mfarveli saxeobebis Canacvlebis tempia. mag- prognozisTvis ufro rTul modelebsac ageben
aliTad, wiTeli muxis qveS amozrdili axalgaz- (botkini da sxvebi 1972, Sugarti 1984).
rda xeebis 10% ambris xea. aqedan gamomdinare,
wiTeli muxidan ambris xeze gadasvlis albaTo-
baa PPwiTeli muxa,ambris = 0,10. amgvari albaToba gadas-
vlis zusti albaToba ar aris, vinaidan safarSi 28.7. klimaqsis (stabiluri stadia
SeiZleba carieli adgili gaCndes da is sxva in- TanasazogadoebaTa suqcesiaSi)
dividma daikavos. garda amisa, sikvdilianobis xasiaTi ganisazRvreba adgilobrivi
tempebis cvalebadoba da safarsqveS sxvadasxva pirobebiT
saxeobebis gavrceleba Cveni yuradRebis miRma
darCa, es faqtorebi ki safarqveS gavrcele- suqcesia Zlieri rRvevis ararsebobisas gva-
buli axalgazrda xeebis raodenobaze zegavle- Zlevs mdgomareobas, rodesac garemo pirobebi
nas axdens. aseve gasaTvaliswinebuli safarSi nela icvleba da axlad Semosuli saxeobebi ukve
680

ldeba, kerZod wiTeli nekerCxali, amerikuli


nekerCxali da wifeli.
suqcesiuri cvlilebis dasruleba sazoga-
doebis ganviTarebis Sewyvetas ar niSnavs. kli-
maqsuri sazogadoebebis struqtura dabadebis,
kvdomis da zrdis Sedegad kvlav icvleba, Tum-
ca xazgasmiT unda aRiniSnos, rom amgvari cv-
lilebebi suqcesiasTan SedarebiT naklebad
dramatulia. klimaqsuri sazogadoebebis
struqturis cvlilebis gazomva SesaZlebelia.
tirelma da kraum (1994) CrdiloeT viskonsinsa
da miCiganSi foTlovani cugas 25 xandazmuli
tye erTmaneTs Seadares da aRmoaCines, rom sx-
vadasxva asakis gavrcelebis arealebSi xeTa
zomebi, simWidrove da mkvdari morebis mocu-
loba erTmaneTisgan gansxvavdeba. garda ami-
sa, sxvadasxva asakis gavrcelebis arealebis
tyis safarSi gaCenili carieli adgilebis ra-
odenobac gansxvavebulia. amgvari Sedegebi
klimaqsuri sazogadoebebis dinamikurobaze
sur. 28.16. vaSingtonTan axlos mdebare tyis Semadgen-
loba, sadac rRveva 67 wlis ganmavlobaSi ar momxdara. tyeSi
miuTiTebs.
axalgazrda wifeli da nekerCxali dominirebs da sazogadoebis ganviTarebadi sazogadoebis biologiuri
arsebuli mdgomareobis (muxa-wifelis) suqcesiur cvlilebis Tvisebebi icvleba, rodesac mimdevrobaSi axali
prognozs akeTebs. saxeobebi Semodis da gadis. sazogadoebis da-
berebasTan erTad biomasis produqtiulobas-
Tan Sefardeba da sazogadoebis arsebobisTvis
arsebul saxeobebs ver cvlis. magaliTad, tyis saWiro moTxovnebic izrdeba, vidre warmoeba
vegetaciis Camoyalibebis Semdeg, sinaTlis in- moTxovnas aRar akmayofilebs da Tanasazoga-
tensivoba da niadagis tenianoba ar icvleba doebaSi biomasis dagroveba wydeba (odumi 1969,
(garda mcire detalebisa) da amave dros xeTa ax- uitekeri 1975, piti 1981). biomasis dagrovebis
ali saxeobebi Semodis. CrdiloeTis foTlovan Sewyveta klimaqsis dadgomas ar niSnavs, vi-
tyeebSi wifeli da nekerCxali muxas da hikors naidan saxeobebma sazogadoebaSi Sesvla da sxva
cvlis, vinaidan maTi amonazardebi Crdiliani saxeobebis Canacvleba SesaZloa ganagrZos. bio-
tyis garemoSi ufro Zlieri konkurentia, ma- masis dagrovebis Sewyveta Tnasazogadoebis
gram wifelisa da nekerCxlis amonazardebi sa- ZiriTadi struqturuli cvlilebis dasrule-
kuTari mSoblebis safarqveSac axerxebs ganvi- baze miuTiTebs da Semdgomi cvlilebebi mx-
Tarebas. cvlilebis Semdeg suqcesia klimaqsis olod detalebs Seexeba.
mdgomareobas aRwevs da sazogadoeba fizikur suqcesiasTan erTad mcenaris zoma izrdeba
garemosTan erTad wonasworobaSia (liki 1970; da TanasazogadoebaSi arsebuli sakvebi niv-
vagoneri da stivensi 1970). Tierebebis ufro didi raodenoba organul
saxeobaTa Semadgenlobis odnav SesamCnevi nivTierebebSi Sedis. garda amisa, mowifuli
cvlileba mimdevrobis klimaqsur mdgomareo- Tanasazogadoebebis vegetaciaSi meti damx-
baSi gadasvlis Semdeg xdeba. magaliTad, vaS- mare qsovili Sedis, romelic fotosinTentur
ingtonis axlos mdebare teritoriaze rRveva qsovilTan SedarebiT Znelad asaTvisebelia.
daaxloebiT 70 wlis ganmavlobaSi ar momxda- aqedan gamomdinare, sazogadoebis produqciis
ra, Tumca masze muxiTa da wifeliT dominan- umetesi nawili detritebis kvebis jaWvSi Sedis
turi maRali tyis sazogadoeba ganviTarda. am da ara momxmareblis kvebiT jaWvSi. sazogadoe-
sazogadoebaSi Semavali axalgazrda da zrdas- bis sxva aspeqtebic icvleba (vituseki da vaiti
ruli xeebidan nimuSis aRebis Semdeg (sur. 28.16) 1981). niadagis sakvebi nivTierebebi ekosiste-
cxadi gaxda, rom sazogadoeba wonasworul md- maSi ufro mWidrod aris ganlagebuli, vinaidan
gomareobaSi ar aris, vinaidan ukve arsebuli erozias ar eqvdemabrea. mineralebis aTviseba
xeebis Semcvlel axalgazrda xeebSi xaverdo- da Senaxva tyeebis kargad ganviTarebuli fes-
vani an TeTri muxa ar Sedian (diqsi 1957). moma- vTa sistemebis mier ufro swrafad xdeba, xolo
vali saukunis tyeSi savaraudod dominanturi dedamiwasTan axlomdebare garemos tyis safari
iqneba saxeoba, romelic Zalian swrafad mrav- icavs.
681

klimaqsis buneba klimaqsis Teorias daudo safuZveli, romelic


Ria klimaqsuri sazogadoebis regionalur
klementsis azriT, klimaqsuri sazogadoe-
struqturas aRiarebs. am TeoriaSi klimaqsuri
bis gamomwvevi suqcesia regionis klimatzea
sazogadoebis Semadgenloba nebismier adgilze
damokidebuli. am mosazrebas suqcesiis mo-
damokidebulia garemo pirobebze.
noklimaqsuri Teoria ewodeba da mis Tanax-
klimaqsuri Tanasazogadoebis bunebas mra-
mad, regionSi arsebuli sxvadasxva vegetaci-
vali faqtori ganapirobebs da maT Sorisaa
uri sazogadoebebi klimaqsuri sazogadoebis
niadagis sakvebi nivTierebebi, tenianoba, daxri-
suqcesiuri etapebia. amgvar sazogadoebebs
loba da gaSiSvleba. bevr klimaqsuri sazogado-
xSirad qveklimaqsur, winaklimaqsur an post-
baSi xanZari mniSvnelovan funqcias asrulebs,
klimaqsur sazogadoebebs uwodeben. monokli-
gamoricxavs ra cecxlisadmi naklebad gamZle
maqsuri Teoriis Tanaxmad, niadagis tenianobis,
saxeobebs (kuperi 1961, kozlovski da algreni
temperaturis, arsebuli sakvebi nivTierebebis,
1974, gili 1975, kristenseni 1985, rigani da sx-
hidrologiis da a.S. gansxvaveba daiZleva da sab-
vebi 1988, velani 1995). meqsikis yuris sanapiros
oloo jamSi homogenuri, namdvili klimaqsi mi-
CriloeT nawilSi da atlantikis okeanis sana-
iReba. amgvarma Sexeduleba suqcesiis polikli-
piros samxreT nawilSi gavrcelebul fiWvis
maqsur Teorias daudo safuZveli, romelic
tyeebSi xanZari perioduli movlenaa. fiWvebi
sxvadasxva saxeobis mraval vegetacias garemo
sicxes uZlebs, Tumca muxebi da sxva farTo-
pirobebze damokidebul klimaqsad miiCnevs.
foTlovani saxeobebi nadgurdeba (sur. 28.17).
kontinuumis indeqsis da gradientis analizis
fiWvis zogierTi saxeoba Tesls arc ki agdebs,
ganviTarebam robert uitekeris struqtura-

(a)

sur. 28.17. a) CrdiloeT karolinaSi mdebare


Waobis fiWvis tye xanZris Semdeg. amonazardebi
iwveba, magram b) ylortebs grZeli, mWidrod
ganlagebuli wiwvebi icavs da g) maTi gadarCenis
albaToba maRalia. garda amisa, nela mzard amon-
azardebs grZeli fesvebi aqvs, romlebic sakveb
nivTierebebs inaxaven da xanZris Semdeg mcenaris
(b) (c) zrdas xels uwyoben.
682

sur. 28.18. aRmosavleT afrikis serengetis ekosistemaSi sur. 28.19. keniaSi, masai maras parkSi antilopa gnus narCe-
zebrebi da tompsonis gazelebi gverdigverd ikvebebian, ma- nebs svavebi Wamen
gram mcenareTa sxvadasxva saxeobas Wamen.

vidre xanZris simxurvale amas ar aiZulebs. xan- wlian balaxebs klaven an nawilobriv azianeben,
Zris Semdeg fiWvis amonazardebi swrafad iz- rac buCqebisa da kaqtusebis gaxarebas iwvevs.
rdeba, vinaidan sxva saxeobebTan konkurencia balaxismWameli cxovelebis umetesoba sakvebs
ar uxdeba. arCevs, SerCeul saxeobebs Trgunavs, xolo maT
nebismieri gavrcelebis areali, romelic konkurentebs xels uwyobs. Cliqosnebi afri-
xanZris gaCenisTvis sakmarisad mSrali da kis stepebze saxeobaTa regularuli suqcesiis
mcenareTa detritusis sqeli fenis warmoqm- adgilze moZraoben da sakvebis sxvadasxva saxe-
nisTvis sakmarisad teniania, xanZris zemoqmede- obas moixmaren (vesi-ficjeraldi 1970, gvini da
bas ganicdis. kaliforniis sezonurad mSral beli 1968, jermani da sinkleri 1979, maknatoni
gavrcelebis arealebSi arsebuli Caparelis 1979, uolkeri 1981). maknatonma pirveli sukce-
vegetacia cecxlis Sedegad gaCenili klimaqsia. siuri saxeobis anu antilopa gnus gamoricxvis
am klimaqss xanZris Caqrobis Semdeg muxa cvlis. Semdeg daamtkica, rom tompsonis gazelebi ma-
aSS-s Sua dasavleTSi, tyisa da preriis gamyofi namde gnuebis an sxva didi zomis balaxismWam-
xazi klimatis da xanZris klimaqsur sazogadoe- eli cxovelebis mier dakavebul teritoriebze
bebs ganacalkevebs (borCerti 1950). gamyofi arCeven kvebas (sur. 28.18). cxadia, gnuebi balaxs
xazi gvalvisa da xanZris xangrZlivobis mixed- Wamen da gazelebisTvis sasurveli mcenareebis
viT win da ukan gadaadgildeba. tenianobis zrdas uwyoben xels, amave dros amcireben safa-
Sedegad tyis napiri preriaze SeiZleba gadaadg- rs, sadac patara gazelebze monadire cxovele-
ildes, vinaidan xis amonazardebi izrdeba da bi SeiZleba daimalon. CrdiloeT amerikis
balaxebs Crdilavs. xangrZlivi gvalvis Semdeg dasavleTSi, balaxis Zovis Sedegad Bromus tec-
gaCenili Zlieri xanZari maRal xeebs anadgurebs torum saxeoba Semodis, romelic xanZris gaCe-
da preriis balaxebs swrafad gavrcelebis sa- nas xels uwyobs da alternatiul stabilur md-
Sualebas aZlevs. preriis vegetaciis Camoya- gomareobamde mimyvan sukcesias iwvevs.
libebis Semdeg aalebadi nivTierebis raode-
noba izrdeba da xanZari ufro xSiri xdeba. amis
Semdeg tyis saxeobebs fexis xelaxla mokideba gardamavali da cikluri kli-
sakmaod uZneldeba. xSiri xanZari foTlovani maqsebi
xeebis amonazardebs anadgurebs, Tumca mraval-
Cveni mosazrebiT, suqcesia cvlilebaTa mimdev-
wliani balaxebi fesvebidan izrdeba (dobenmiri
robaa, romlis saboloo Sedegi adgilobrivi
1968a). mowifuli tyeebi cecxls winaaRmdego-
garemo pirobebiT gansazRvruli klimaqsia.
bas uwevs da iSviaTad ziandeba, rac preriis
wifeli-nekerCxlis tye Camoyalibebis Semdeg
balaxebis gavrcelebas xels uSlis. yovelive
sakuTar Tavs imeorebs, xolo misi Sexeduleba,
zemoTqmulidan gamomdinare, tyisa da preriis
sazogadoebaSi Semavali individebis mudmivi
sazRvari zogadad stabiluria.
Canacvlebis miuxedavad, ar icvleba. miuxeda-
balaxis Zova klimaqsuri sazogadoebis bune-
vad amisa, yvela klimaqsi stabiluri ar aris.
bas agreTve cvlis (harperi 1969). intensiuri
gardamavali klimaqsis kargi magaliTia patara
Zovis Sedegad mindori buCqnarad SeiZleba ga-
sezonur tbaSi mcenareTa da cxovelTa sazoga-
daiqces. balaxismWameli cxovelebi mraval-
683

obaTa regularuli cikli iqmneba, saxeobebi


A, C, B, A, C, B, A TanmimdevrobiT lagdeba da
TiToeuli etapis xangrZlivobas dominanturi
saxeobebis sicocxlis xangrZlivoba gansaz-
Rvravs.
stabiluri cikluri klimaqsebi swored
amgvarad viTardeba da xSirad misi erT-erTi
etapi SiSveli substratia (uoti 1947, forsie
1975, Sprugeli 1976). cikls zogjer qari an yin-
va marTavs. rodesac manana an vegetaciis raime
sxva forma qaris Sedegad ziandeba, daglejili
foTlebi da gadamtvreuli ylortebi kidev
ufro iolad ziandeba da procesi Cqardeba. veg-
sur. 28.20. maineSi, katadinis mTis ferdobebze balzamuri etaciis didi nawili Zalian male nadgurdeba.
soWis tyeebSi momxdari regeneraciis talRebi dazianebuli teritoriis dacul mxareze regen-
eracia maleve iwyeba, xolo daucveuli nawilis
ganadgurebas qari ganagrZobs. saboloo jamSi,
doebebis ganviTareba. aseTi tbebi zafxulSi dazianebisa da regeneraciis talRebi sazoga-
Sreba, xolo zamTarSi iyineba, ris Sedegadac doebaSi qaris mimarTulebiT gadaadgildeba
masSi gaCenili sazogadoebebi regularulad (sur. 28.20). Tu aseT movlenaTa Tanmimdevrobas
nadgurdeba. zafxulSi patara, sezonuri tbebi raime teritoriaze davakvirdebiT, davinax-
wylis marags ufro didi zomis wyalsacavidan an avT, rom qaris zemoqmedebis Sedegad sruliad
sporebidan da wina wels daRupuli mcenareebis, janmrTeli mananis nacvlad jer motitvlebu-
cxovelebis da mikroorganizmebis narCenebis- li dedamiwa Cndeba, xolo Semdeg regeneracia
gan ivsebs. ciklurad iwyeba (sur. 28.21). msgavsi ciklebi
xelsayreli garemo pirobebis gaCenis Semdeg qarian regionebSic gvxvdeba, sadac balaxis
suqcesia axlidan iwyeba. magaliTad, ganavali safaris garSemo patara borcvebi izrdeba.
da mkvdari organizmebi maTze da detritebze borcvebis zrdasTan erTad niadagi ukeTesad
mkvebavi cxovelebis gamravlebas iwveven (mori Cndeba da Sesabamisad, kargad Sreba. niadagis
1943). afrikis dablobebSi, didi zomis ZuZum- xarisxis SecvlasTan erTad borcvebze liqe-
wovari cxovelebis narCenebze mtaceblebis nis buCqebi xarobs da balaxs Trgunavs. liqe-
suqcesia viTardeba (sur. 28.19). suqcesiis da- nis buCqebs qari anadgurebs da maTi Canacvleba
sawyisSi didi zomis, agresiuli saxeobebi xor- gadawvenili liqenebiT xdeba, romlebic qaris
cis uzarmazar masas STanTqaven, Semdeg maT Semotevas ukeTesad uZleben, Tumca fesvebi
mcire zomis saxeobebi moyvebaT, romlebic mcire raodenobiT aqvT da niadags kargad ver
Zvlebze darCenil xorcs RrRian. suqcesiis eWidebian. sabolood, borcvebi kidev erTxel
dasasruls mtacebeli cxovelebi Zvlebs amt- SiSvldeba da maTze balaxi iwyebs amosvlas anu
vreven da Zvlis tviniT ikvebebian (kruuki 1967, cikli meordeba.
houstoni 1979). garemos gamwmendi ZuZumwovre-
bi, matlebi da mikroorganizmebi mimdevrobaSi
sxvadasxva dros Sedian da maTi wyalobiT sakve-
bi nivTiereba gamouyenebeli ar rCeba. amgvar suqcesiuri etapebis mozaikuri
suqcesias klimaqsi ar gaaCnia, vinaidan gare- struqtura
mos gamasufTavebeli ZuZumwovrebi sakvebis vegetaciuri saxeobebis mozaikuri struqtura
gamolevis Semdeg nadgurdebian. miuxedavad nebismier klimaqsur sazogadoebaSi gvxvdeba,
amisa, garemos gamasufTaveblebi klimaqsis sadac individebis gardacvaleba garemoze
nawilebad SegviZlia miviCnioT, xolo klimaqsi zegavlenas axdens. xeebis dacema tyis safaris
mTliani dablobis sazogadoebaa. gaxsnas iwvevs da Sedegad gavrcelebis mSrali,
ramdenime dominanturi saxeobis sasicocx- cxeli da mziT ganaTebuli arealebi Cndeba.
los ciklis Tvisebebi martiv sazogadoebebSi amgvar arealebs xSirad adreuli suqcesiuri
ciklur klimaqss iwvevs. davuSvaT, A saxeobas formebi ipyrobs da isini tyis safaris aRdge-
dabadeba mxolod B saxeobis pirobebSi SeuZlia, namde cocxlobs (obrevili 1938, forsie 1975,
B saxeoba mxolod C saxeobis pirobebSi izrdeba, viliamsoni 1975, brokau 1985). maSasadame, xis
xolo C saxeobas igive damokidebuleba A saxe- dacema erTgvarovan sazogadoebaSi mozaikur
obasTan aqvs. aseTi mdgomareobis Sedegad saxe-
684

suqcesiur etapebs qmnis. zogierTi saxeoba tyis da rTuli xdeba (margalefi 1968, odumi 1969).
safarSi gaCenil sxvadasxva zomis Ria adgilebs uitekeris (1975) varaudiT, zogierT mimdev-
kargad egueba da klimaqsuri sazogadoebis mra- robaSi suqcesiis Sualeduri etapebi ufro
valferovnebas kidev ufro TvalSisacems xdis mravalferovania, vinaidan isini adreuli
(denslou 1980, 1985, oriansi 1982, piketi 1983). suqcesiuri etapebis da klimaqsuri sazoga-
igive struqtura zRvis kldian sanapiroebze, doebis elementebs erTdroulad Seicavs.
miqceva-moqceva zonebSi gvxvdeba, sadac tal- swored aseTi mdgomareoba gvxvdeba souzas kv-
RebiT gamowveuli dazianeba da mtacebloba levaSi (1979), romelic miqceva-moqcevis zonaSi
gavrcelebis axal arealebs qmnis (deitoni 1971, mcxovrebi wyalmcenareebis sazogadoebebze
levini da peini 1974, koneli 1978, souza 1985, Catarda. amgvar sazogadoebebSi saxeobaTa mra-
koneli da keu 1985). valferovneba Tavdapirvelad izrdeba, xolo
cvlilebis cikluri struqtura da gvian suqcesiur etapebze mcirdeba, vinaidan
gavrcelebis mozaikuri struqtura klimaqsuri wyalmcenaris erT-erTi saxeoba dominanturi
sazogadoebis cnebasTan unda gavaerTianoT. xdeba. suqcesiis Sualedur etapebze saxeobaTa
klimaqsi dinamiuri, ganmeorebadi mdgomareo- mravalferovnebis maRali done bevr sazoga-
baa im SemTxvevaSic ki, rodesac is sakuTar Tavs doebaSi SeiniSneba (Sugarti da heti 1973, souza
cvlilebis regularuli ciklebis ganmavloba- 1980, hastoni 1994).
Si imeorebs. klimaqsis gaazrebisTvis mdgra- suqcesiis adreul etapze mravalferovnebis
doba Zalian mniSvnelovania, vinaidan Tu cikli swrafi zrda axali saxeobebis SemosvliT da
mdgradia, is Tavisi arsiT iseTive klimaqsia, maTi xelSemwyobi adreuli kolonistebis mier
rogoric ucvleli, mdgradi mdgomareoba. niadagis gamdidrebiT aris gamowveuli (hasto-
ni 1994). adreuli kolonistebis mier niadagis
xarisxis gaumjobeseba yinulis dnobis arealSi
suqcesia da saxeobaTa mraval- momxdari pirveladi suqcesiis ZiriTadi gamom-
ferovneba wvevi mizezia (krokeri da meijori 1955), Tumca
Capinis da sxvebis mier Catarebuli ufro Ta-
bevri ekologis azris, Tanasazogadoeba suqce-
namedrove kvlevebis mixedviT, pirvelad suqce-
siis progresTan erTad ufro mravalferovani
siaze sxva faqtorebic axdens zegavlenas.

qaris mimarTuleba

mkvdari da gadatexili
Reroebi

calluna fesvebis
mdebareoba

drois
mimdinareoba

carieli
teritoria qaris Semotevis
regioni
qaris eroziis regioni
sur. 28.21. qariT gamowveuli dazianebis da
moZraobis mimarTuleba regeneraciis mimdevroba CrdiloeT Sotlan-
diis juja mananebSi.
685

suqcesia biologiuri Tanasazogadoebis da sazogadoebis kvlevisas aRelvebis ciklebi


dinamiurobaze miuTiTebs. rRveva bunebriv droisa da sivrcis Skalebze unda ganvixiloT.
balanss arRvevs da sazogadoebaSi saxeobis saxelmZRvanelos momdevno sam TavSi sazoga-
arsebobis an arsebobis gamomwvev Zalebs da doebis struqturas da misi regulaciis Sesa-
sazogadoebis struqturis daregulirebaze Zleblobas SeviswavliT. Cveni dainteresebis
pasuxismgebel procesebs gamoavlens. suqcesia sagani rRvevisa da sukcesiis struqturuli
agreTve miuTiTebs, rom sazogadoebis struq- mimdevroba da dinamikac iqneba.
tura suqcesiuri etapebis mozaikisgan Sedgeba

daskvna
1. suqcesia aRelrRvevisvebis an axlad ga- potenciuri saxeobis koloniziis albaTobaze
moCenili substratis kolonizaciis Sedegad zegavlenas axdens. es procesebia: xelSewyoba,
Tanasazogadoebis cvlilebaa. garkveul teri- daTrgunva da Semwynarebloba. pirveladi suk-
toriaze sazogadoebis cvlilebis procesi cesiis adreul etapebze xelSewyoba yvelaze
mimdevrobaa, xolo mcenareTa da cxovelTa xSiria, xolo daTrgunva ufro meorad suqce-
saboloo, stabilur gaerTianebas klimaqsi ewo- sias axasiaTebs.
deba.
6. CrdiloeT karolinis Zvel velebSi da
2. axlad warmoqmnil substratebze, rogore- aliaskaSi, yinulis dnobis teritoriaze momx-
bicaa qviSis diunebi, mewyerebi, lavis nakadebi dari suqcesia sakmaod rTuli movlenaa.
da a.S. momxdar suqcesias pirveladi ewodeba da
7. suqcesiis warmmarTveli urTierTqmede-
am dros adreuli kolonistebi garemo pirobebs
bebi A saxeobis B saxeobiT Canacvlebis albaTobis
mniSvnelovnad cvlian. zomieri aRelvebebis
gadasvlis matriciT SeiZleba avsaxoT. suqce-
Sedegad ekosistemis fizikuri struqturis
siis dinamika da adgilobrivi klimaqsis Semad-
didi nawili ar icvleba da mas meoradi suqce-
genloba matricis Tvisebebidan ganisazRvreba.
sia moyveba. avtogenuri suqcesia sazogadoebis
SigniT moqmedi ZalebiTaa gamowveuli, xolo 8. suqcesia manamde grZeldeba, vidre
alogenurs gare faqtorebiT gamowveul suqce- sazogadoebaSi is saxeobebi gaxdeba dominan-
sias uwodeben. turi, romelsac TavisTvis da sxvebTan erTad
arseboba SeuZliaT. amis Semdeg sazogadoeba
3. suqcesia fizikurma an biologiur-
sakuTar Tavs imeorebs, Tumca struqturis cv-
ma aRelvebam SeiZleba gamoiwvios. zRvis
lileba da sazogadoebis ganviTareba ar wydeba.
gavrcelebis arealebSi momxdari suqcesia
cxadyofs, rom mimdevrobis sawyisi etapebi 9. klimaqsuri sazogadoebebi klimatiTa
rRvevis intensivobasa da xangrZlivobazea da topografiiT ganisazRvreba. mimdevroba
damokidebuli, xolo mtaceblebisa da balax- raime regionSi erT saxeobad gaerTianebisken
ismWameli cxovelebis suqcesiur cvlilebebze miiswrafvis. klimaqsis Tvisebaze adgilobrivi
gamoZaxilebi Tanasazogadoebis ganviTarebaze pirobebi, magaliTad xanZari an balaxis Zova
zegavlenas axdens. xanZris Semdgomi suqcesiis axdens zegavlenas. igive pirobebi suqcesiur
kvlevam aCvena, rom Tanasazogadoebis struq- saxeobebs Soris urTierTqmedebasac cvlian.
tura rRvevis intensivobaze zegavlenas axdens.
10. gardamavali klimaqsebi efemerul
4. mimdevrobaSi Semavali saxeobebis arse- resursebze da droebiTi patara tbebis an
boba da mdgradoba, gansakuTrebiT meoradi cxovelebis naSTebis magvar gavrcelebis are-
suqcesiisas, maT kolonizatorul SesaZleblo- alebze iqmneba. regionuli klimaqsebi gardama-
bebze da konkurentunarianobazea damokide- val mimdevrobebs moicavs.
buli. adreuli suqcesiuri etapebis wevrebi
kargad vrceldeba da swrafad izrdeba. ufro 11. cikluri adgilobrivi klimaqsebi iseT
gvian etapebze mobinadre saxeobebi resursebis adgilebze SeiZleba Seiqmnas, sadac TiToeul
mcire raodenobas kargad egueba an sxva saxe- saxeobas sxvasTan erTad SeuZlia arseboba.
obebTan urTierTqmedebisas upiratesoba aqvs. ciklur klimaqsebs xSirad mkveTri fizi-
kuri pirobebi, magaliTad yinva an Zlieri qa-
5. konelma da sleiterma gamoyves proces- rebi iwvevs. regionuli klimaqsi adgilobriv
ebi, romelTa saSualebiT erTi saxeoba meore ciklur mimdevrobas moicavs.
686

savarjiSoebi
1. SearCieT raime teritoria, sadac arc Tu individebis raodenobaa 10, B saxeobaSi - 20,
ise didi xnis win aRelveba moxda da masze aR- xolo C saxeobaSi - 30. A saxeoba B saxeobas Trgu-
mocenebuli vegetaciis Tvisebebi aRwereT. navs da C saxeobas xels uwyobs. B da C saxeobebi
urTierTSemwynarebelia da orive maTgani A saxe-
2. aRwereT mdgomareoba, rodesac cxovelTa
obas Trgunavs. pirobiTi mniSvnelobebis gam-
sazogadoebaSi momxdar suqcesiaze dakvirveba
oyenebiT sazogadoebaSi momxdari suqcesiuri
SesaZlebelia.
cvlilebis gadasvlis matrica aageT. matricis
3. axseniT, rogor SeuZlia suqcesias ekosis- diagonalebSi anu arsebuli mdgomareobis cvl-
temebSi nivTierebebis da energiis moZraobaze ilebis SeuZleblobis albaTobaSi 0,5 SeitaneT
zegavlenis moxdena. (miniSnebebi: 1. matriculi operaciebis Sesaxeb
4. martivi sazogadoeba A, B da C saxeobas me-15 Tavi xelaxla gadaikiTxeT. 2. mdgomareo-
moicavs. garkveul dros A saxeobaSi Semavali bis N veqtori sazogadoebaSi Semavali TiToeu-
li saxeobis individebis raodenobaa mocemul
dros)
687

Tavi 29

biomravalferovneba

gzamkvlevi kiTxvebi
ra saxeobis mravalferovneba arsebobs? ra kavSiria saxeobaTa simdidresa da niSis
dinamikas Soris?
saxeobaTa mravalferovnebis ra zogad
struqturebs akvirdebian ekologebi? ra aris gamdidrebis paradoqsi?

ra gansxvavebaa mravalferovnebis region-


rogor axdenen zegavlenas mtaceblebi da bal-
alur-istoriul da adgilobriv-determinis-
axismWameli cxovelebi adgilobrivi saxeobebis
tul gaazrebas Soris?
mravalferovnebaze?
ra kavSiria alfa, beta da gama mraval-
ferovnebas Soris? ra meqanizmebiT axdens rRveva saxeobaTa mra-
valferovnebaze zegavlenas?
ra informacias viRebT saxeobebis gvarTan
Sefardebidan? rogor iyeneben ekologebi nulovan modelebs?

ra aris mravalferovnebis drois hipoTeza? Tanasazogadoebis ra Tvisebaa Canacvleba?

C ven mTeli saxelmZRvanelos ganmavlobaSi


bunebrivi samyaros cvalebadobas xazs vus-
vamT. dedamiwaze cocxali arsebebis uzarmazari
erTad, dedamiwa didi raodenobiT gavrcelebis
arealebs da ekosistemebs itevs. saxeobebis da
gavrcelebis arealebs cvalebadobas biomra-
raodenoba binadrobs. taqsonomebs dResdReo- valferovneba ewodeba. biomravalferovnebis
biT 2 milionze naklebi saxeoba aqvT aRnusxu- gamowvevasa da SenarCunebaze pasuxismgebeli
li, vinaidan axali mwerebis da sicocxlis sxva meqanizmebi sazogadoebis dinamikis konteqstSi
formebis aRmoCenis tempebis eqstrapolirebas ganixileba.
axdenen, Tumca zogierTi biologi Tvlis, rom biomravalferovneba bunebrivi samyaros
dedamiwaze 30 milionamde saxeobis mcenare cvalebadobas sxvadasxva doneebs moicavs (ix.
da cxoveli binadobs, xolo umetesi maTgani nosi 1990). evoluciis mTavari Zrava, ra Tqma
tropikul tyeebSi mobinadre mweria (uilsoni unda, genetikuri mravalferovnebaa. Cven ukve
1992). Tanamedrove kvlevebis Tanaxmad, baq- vTqviT, rom mcenareTa da cxovelTa popula-
teriuli saxeobebis realuri raodenoba aR- ciebis genetikuri mravalferovnebis Semcireba
nusxulze 2000-jer metia. garda amisa, mcena- am saxeobebis gadaSenebas iwvevs (ix. paragrafi
reebTan, cxovelebTan da mikroorganizmebTan 19). saxelmZRvanelos me-7 nawilSi genetikur
688

cvalebadobas ufro dawvrilebiT SeviswavliT.


sazogadoebaSi Semaval saxeobaTa fardobiT
mravalricxovnobas da raodenobas cvaleba-
doba agreTve axasiaTebs. Cven 27-e TavSi mra-
valferovnebis indeqsebi miviReT, romelic
sazogadoebis struqturis am or atributs aer-
Tianebs. atributebidan ufro mniSvnelovani
saxeobaTa simdidrea. ojaxebis da gvarebis mra-
valferovneba sxvadasxva organizmebis gansx-
vavebulobas iwvevs. TiToeuli gvari unikalur
genetikur cvlilebas faravs. biomraval-
ferovneba ekosistemis doned anu ekosistemis
mravalferovnebad SegviZlia ganvixiloT, ro-
melic gavrcelebis arealebis da biomebis saxe-
obebis did mravalferovnebaze miuTiTebs. mra-
valferovnebis sxvadasxva doneebi genetikuri
cvalebadobis individebis da populaciebis
doneebis ierarqias asaxavs. ierarqia saxeobaTa
mravalferovnebis sazogadoebis doneebidan
da ufro maRali doneebis taqsonebis mraval-
ferovnebidan ekosistemis donemde adis.
29-e TavSi yuradRebas ZiriTadad saxeoba-
Ta mravalferovnebaze gavamaxvilebT. Cveni
mizani TanasazogadoebebSi saxeobaTa simdid-
ris gaCenis da misi SenarCunebis mizezebis kv-
levaa. Cven Tavdapirvelad ekologebis mier
drosa da sivrceSi aRmoCenili saxeobebis mra-
valferovnebis zogad struqturebs aRvwerT,
Semdeg saxeobebis mravalferovnebis Sesaxeb
sur. 29.1. sam geologiur xanaSi gaCenili organizmebis
regionalur da adgilobriv Sexedulebebs mi- ojaxebis raodenoba
movixilavT, xolo sabolood kunZulTa siste-
maSi saxeobaTa simdidres, rogorc region-
aluri perspeqtivis gamoyenebis magaliTs, Tumca dResdReobiT Semonaxuli organizmebi,
SeviswavliT. bolo TavSi adgilobriv Tna- rogorebicaa zRvis uxerxemlo cxovelebi, ge-
sazogadoebebSi saxeobaTa mravalferovnebis ologiur droSi mravalferovnebis cvlile-
SezRudvebs ganvixilavT. bas asaxaven. me-19 TavSi dedamiwaze momxdari
masobrivi gadaSenebis geologiuri istoria
SeviswavleT. amgvar gadaSenebebs Soris evolu-
29.1. akvirdebian saxeobaTa mraval- ciuri gavrcelebis da ojaxebis Tu sxva ufro
ferovnebis zogad struqturas maRali donis taqsonebis simdidris zrdis peri-
odebi iyo. 29.1 suraTze gamosaxulia zRvis ux-
ekologebi saxeobaTa simdidris sxvadasxva
erxemlo cxovelebis ojaxebis raodenobis cv-
struqturebs akvirdebian. es struqturebi
lileba geologiur droSi. suraTze naCvenebia
mravalferovnebis eqsperimentul kvlevas ude-
STamomavlobis zrdis sul mcire sami periodi,
vs safuZvlad.
rac kembriul xanaSi iwyeba da TiToeul pe-
riodSi ojaxis mravalferovneba ufro maRal
mravalferovneba geologiur droSi dones aRwevs. sicocxlis rTuli formebis sawy-
isi diversifikaciis Semdeg, kembriuli xanis
saxeobaTa raodenoba dedamiwaze Tanabari ar dasasruls, swrafi gadaSenebis periodi iwyeba.
aris da daaxloebiT 3,2 miliardi wlis win, mravalferovnebam axal piks paleozour xanaSi
ujreduli sicocxlis gaCenidan moyolebuli miaRwia, xolo permuli xanis dasasruls kvlav
icvleba. awmyo dedamiwis istoriaSi yvelaze masobrivi gadaSeneba daiwyo. ojaxebis raode-
ufro mravalferovani namdvilad ar aris nobis bolo swrafma zrdam Tanamedrove faunis
(gouldi 1989). sicocxlis gaCenis periodidan Camoyalibebas Seuwyo xeli (sepkoski 1984).
Semonaxuli namarxebi srulyofili ar aris,
689

mravalferovnebis ganeduri gradienti


me-19 saukunis naturalistebi, kerZod Carlz
darvini, henri beitsi, alfred rasel uolesi da
sxvebi Tvlidnen, rom tropikebSi ucnauri for-
mis da Tvisebebis jer kidev ucnobi mravali
saxeoba imaleba. organizmTa did taqsonomiur
jgufebSi anu mcenareebSi, cxovelebsa da sa-
varaudod mikrobebSi, saxeobaTa raodenoba
ekvatorTan miaxloebisas SesamCnevad izrdeba
(fiSeri 1960, steli 1968, steli da sxvebi 1969,
stivensi 1989). magaliTad, CrdiloeT ganedis
600-ze mdebare patara teritoriaze 10 saxeobis
WianWvela binadrobs, 400-ze 50-100-mde saxeoba
gvxvdeba, xolo ekvatorTan axlos 200-ze 100- sur. 29.3. CrdiloeT amerikis aRmosavleTSi gavrcelebul
foTlovan tyeebSi frinvelTa saxeobaTa mravalferovnebas da
200-mde saxeobas gadaveyrebiT. grenlandiaSi
foTlebis simaRlis mravalferovnebas Soris damokidebuleba.
frinvelis 56 saxeoba binadrobs, niu iorkSi -
105, gvatemalaSi - 469, xolo kolumbiaSi - 1395
(dobJanski 1950). amazonis zogierT teritori-
aze frinvelTa mravalferovneba 100 saxeobas rasa da mravalferovnebas Soris kavSiri fr-
aWarbebs (terborgi da sxvebi 1990). saxeobebis, invelTa mkvlevrebisa da naturalistebisTvis
gvarebis da ojaxebis mravalferovneba zR- cxadia, Tumca makarturma (1961) gavrcelebis
vis garemoSic msgavsia. xmeleTis frinvelTa, sxvadasxva arealebSi mobinadre frinvelebis
xeebis da ZuZumwovarTa saxeobebis simdidre mravalferovnebis foTolTa simaRlis mraval-
tropikebTan miaxloebisas imatebs (sur. 29.2. ferovnebaze damokidebulis grafiki pirvelma
brigsi 1995). aago. foTolTa simaRlis mravalferovnebiT
vegetaciis struqturuli sirTule izomeba
(sur. 29.3). grinstounma (1984) igive tipis kvl-
eva ablabudis mqsovel obobebze Caatara da aR-
gavrcelebis arealebi da fizikuri
moaCina, rom saxeobaTa mravalferovneba vege-
pirobebi
taciis simaRlis (romelzec obobebi ablabudas
saxeobaTa raodenoba dedamiwis garSemo mde- qsoven) araerTgvarovnebaze damokidebulebiT
bare gavrcelebis arealebSi produqtiulo- icvleba. piankam (1967) xvlikebis saxeobaTa ra-
bis, struqturuli araerTgvarovnebis da odenobasa da aSS-s samxreT-dasavleTiT mde-
fizikuri pirobebisadmi Semgueblobis mixed- bare udabnoebis farTobis erTeulze vegetaci-
viT icvleba (kotleri da brauni 1988, gentri is moculobas Soris mWidro kavSiri aRmoaCina.
1988, rozencvaigi da abramski 1993). struqtu- saxeobaTa raodenoba fizikuri pirobebi-

sur. 29.2. frinvelebis, xeebis da ZuZumwovari cxovelebis saxeobebis raodenoba ganedis mixedviT. Zelakebi marcxniv gamosaxul
rukas Seesabameba.
690

29.2. Tanamedrove axrovneba Tana-


sazogadoebis organizaciis Taoba-
ze, aTanxmebs regionul/istoriul da
adgilobriv/deterministul Sexe-
dulebebs mravalferovnebis Sesaxeb
1950-ian wlebamde, ekologebi saxeobaTa mra-
valferovnebas istoriuli movlenebis Sede-
gad Camoyalibebul, regionalur fenomenad
miiCnevdnen. saxeobaTa simdidris Sesaxeb aseT
Sexedulebas regionalur-istoriuli ewodeba.
Semdeg ekologebi dainteresdnen, Tu rogor
axdens populaciaTa urTierTqmedeba, magali-
Tad mtacebloba da konkurencia, saxeobaTa
mravalferovnebaze zegavlenas. adgilobriv-
deterministuli Sexedulebis safuZveli ad-
gilobrivi urTierTqmedebebia. konkurenciis
da gadaSenebis Sedegad mravalferovneba mc-
irdeba, Tumca saxeobaTa gaCenisa da migraciis
Sedegad mdgomareoba balansdeba da garkveu-
li wonasworoba iqmneba. mravalferovnebis
TeoriaSi wonasworobis idea daaxloebiT 30
sur. 29.4. CrdiloeT amerikis kontinentis 150 kvadratuli
milis farTobze ZuZumwovari cxovelebis saxeobaTa mraval-
wlis ganmavlobaSi dominirebda. miuxedavad
ferovneba amisa, regionalur da adgilobriv procesebs
Soris damokidebulebis, aseve sazogadoebis
struqturaSi aRelvebis da evoluciuri is-
toriis mniSvnelobis aRiarebam regionalur-
sadmi Semgueblobaze, gavrcelebis arealebis
istoriuli Sexeduleba kvlav dRis sinaTleze
araerTgvarovnebaze da gavrcelebis centrebi-
daabruna. dResdReobiT ekologebi cdilo-
dan izolirebulobazea damokidebuli. Crdil-
ben, gaarkvion, Tu rogor qmnis drois da sivr-
oeT amerikaSi, mcenareTa da cxovelTa saxe-
cis Skalaze moqmedi faqtorebi sazogadoebis
obebis raodenoba CrdiloeTidan samxreTisken
organizaciis formas (riklefsi da Sluteri
gadaadgilebisas izrdeba, Tumca geografiu-
1993b, rozencvaigi 1995). Tanamedrove midgomis
li araerTgvarovnebis da naxevarkunZulebis
gaazrebisTvis adgilobriv-deterministuli
izolaciis zegavlena aSkaraa. simpsonma (1964)
da regionalur-istoriuli Sexedulebebi de-
CrdiloeT amerikasa da panamis yelSi 150
talurad unda SeviswavloT.
kvadratuli milis farTobi gamoyo da maTze
mobinadre ZuZumwovari cxovelebis saxeobaTa
raodenobisgan cxrili Seadgina. CrdiloeT
kanadidan centralur amerikamde farTobze mravalferovnebis adgilobriv-
mobinadre saxeobebis raodenoba 15-150-mde iz- deterministuli gaazreba
rdeba (sur. 29.4). aSS-s SuagulSi, igive ganedis adgilobrivi determinizmi gulisxmobs, rom
gaswvriv, topografiulad ufro araerTgvaro- sazogadoebis mravalferovneba konkurenciis,
van dasavleTis mTebSi ZuZumwovrebis meti saxe- mtaceblobis da adgilobrivi sazogadoebis
oba binadrobs (90-120 saxeoba farTobze), vidre doneze saxeobaTaSorisi urTierTqmedebebis
aRmosavleTis erTgvarovan garemo pirobebSi Sedegia. ekologebs aseTi Sexeduleba moswonT,
(50-75 saxeoba farTobze). xmeleTis frinvelTa vinaidan saxeobaTa mravalferovnebis problema
saxeobaTa raodenoba igive principiT icvleba patara teritoriebze momxdari Tanamedrove
(makarturi da uilsoni 1967, kuki 1971). rep- procesebiT Semoifargleba. ufro adreuli mo-
tiliebi aSS-s aRmosavleT nawilSi ufro mra- sazrebis Tanaxmad, mravalferovneba istoriis
valferovanni arian, vidre dasavleTis mTian gamoZaxilia. adgilobrivi determinizmi erTi
regionebSi. amfibiebi samxreT-aRmosavleTis periodi Zalian popularuli gaxda da ekolo-
udabno regionebSi naklebad arian warmodgeni- gebma regionaluri-istoriuli faqtorebis
li, vinaidan maTi saxeobebis umetesobas wyali zegavlena TiTqmis gamoricxes (riklefsi 1987,
didi raodenobiT sWirdeba. riklefsi da Sluteri 1993a). ekologebi mra-
691

valferovnebas saxeobaTa adgilobriv war- es raodenoba SesaZleblobis zRvaria, romlis


moSobasa da adgilobriv gadaSenebas Soris miRma Tanasazogadoebas axali saxeobebi ar
balansad ar miiCnevdnen da Tvlidnen, rom mra- emateba. regionaluri procesebi, rogoricaa
valferovnebis done adgilobrivi pirobebiT saxeobaTa warmoqmna, migracia da geografiul
ganisazRvreba. aqedan gamomdinare, maTi dak- mdebareobaze momxdari istoriuli movlenebi,
virvebis obieqti adgilobrivi urTierTqmede- regionalur mravalferovnebas gansazRvravs.
bebi da populaciaTa Soris niSis damokideb- adgilobriv urTierTqmedebebsa da region-
uleba gaxda. alur procesebs Soris sxvaoba gavrcelebis
adgilobrivi determinizmis hipoTezamde arealis specializaciis xarisxis gansxvave-
misvla TandaTanobiT moxda. regionaluri- bulobas anu beta mravalferovnebas iwvevs.
istoriuli Sexedulebidan adgilobriv-de- adgilobrivi saxeobebis raodenoba garemo pi-
terministul Sexedulebaze gadasvla 60-70-ian robebis gaTvaliswinebiT narCundeba, xolo
wlebSi dasrulda, Tumce es procesi TiTqmis regionSi mobinadre saxeobebis raodenoba icv-
naxevari saukuniT adre daiwyo, rodesac lot- leba.
kam da volteram saxeobaTa urTierTqmedebebi regionalur-istoriuli da adgilobriv-
maTematikurad warmoadgines. gausma mogvi- deterministuli Sexedulebebis gaerTianeba
anebiT Teoriis prognozi eqsperimentulad drosa da sivrceSi saxeobaTa mravalferovneba-
daamtkica anu aCvena, rom saxeobebi erT Sez- ze zemoqmedebis mqone procesebze ierarqiuli
Rudul resursze ver iarsebebs (ix. paragrafi perspeqtivis misadagebiT SeiZleba (sur. 29.5).
21). 40-ian wlebSi, lekma konkurenciis cneba urTierTqmedeba sul ufro farTo sivrciT
ekologiuri diversifikaciis problemebisTvis Skalebze xdeba, adgilobrivi populaciiT iwye-
gamoiyena. lekis mTavari naSromi galapagosis ba da patara teritoriebs, landSaftebs, re-
kunZulebze mcxovreb darvinis skvinCas Seexeba gionebs da a.S. moicavs TiToeul Skalaze momx-
(leki 1947). 50-ian wlebSi, haCisonma (1957, 1959) dari urTierTqmedeba qveda Skalaze momxdar
niSis mravalganzomilebian sivrceSi mobinadre procesebze zegavlenas axdens. sxvagvarad rom
saxeobebis cneba SeimuSava (ix. paragrafi 29.6) vTqvaT, TanamedroveobaSi momxdari urTierTq-
da SezRuduli msgavsebis Sesaxeb arsebul mo- medebebis forma warsulSi momxdari movle-
sazrebas daudo saTave, romlis Tanaxmad, saxe- nebiT aris gamowveuli (riklefsi da Sluteri
obaTa ekologiur msgavsebas konkurenciis 1993b).
Sedegad zeda zRvari gaaCnia. 60-ian wlebSi, Ta-
nasazogadoebaTa urTierTqmedebebis Sedegebs
robert makarturma, riCard levinsma da rob- mravalferovnebis adgilobrivi da
ert meim mouyares saTave. maT saxeobaTa Soris regionaluri komponentebi
urTierTqmedebaTa matricebiT asaxuli siste- lokaluri da regionaluri faqtorebi saxe-
mebis wonasworuli, deterministuli Tvisebebi obaTa mravalferovnebis sxvadasxva komponen-
gamoikvlies (makarturi da levinsi 1967, van- tebSi aisaxeba, romelTagan oria alfa (adgilo-
dermeeri 1972, rafgardeni 1973, mei 1973a,b,g). brivi) mravalferovneba da gama (regionaluri)
mravalferovneba (uitekeri 1972). adgilobrivi
mravalferovneba met-naklebad erTgvarovani
saxeobaTa simdidris Sesaxeb regionalur- gavrcelebis arealis mcire teritoriaze mo-
istoriuli Sexeduleba binadre saxeobebis raodenobaa. adgilobrivi
ekologebi adgilobrivi mravalferovnebis mravalferovneba gavrcelebis arealze, ter-
gansazRvraSi adgilobriv populaciaTa urT- itoriaze da nimuSis aRebis intensivobazea
ierTqmedebis mniSvnelobas xazs usvamen, Tumca damokidebuli. regionaluri mravalferovneba
regionaluri procesebs gverds ver uvlian. regionSi mdebare yvela gavrcelebis arealSi
sazogadoebis mravalferovnebis regionalur- mobinadre saxeobebis mTliani raodenobaa.
istoriuli perspeqtivis win wamoweva am siZne- ekologebi regionSi geografiul areals gu-
lis gadalaxvis survils daemTxva. ekologebi lisxmoben, sadac organizmTa gavrcelebisTvis
qvecnobierad adgilobrivi da regionaluri mniSvnelovani dabrkoleba ar arsebobs. aqedan
mravalferovnebis problemebs erTmaneTisgan gamomdinare, regionis sazRvrebi ganxilul or-
acalkaveben da TiToeuls droisa da sivrcis ganizmebzea damokidebuli. regionSi saxeobaTa
Skalaze sakuTar mizezs uZebnian. adgilobrivi gavrceleba maT mier gavrcelebis arealis Ser-
urTierTqmedeba, romelic adgilobriv piro- Cevaze miuTiTebs da ara garkveul teritori-
bebSi xdeba, adgilobriv sazogadoebaSi Tanam- aze gavrcelebis SeuZleblobas.
cxovrebi saxeobebis raodenobas gansazRvravs. rodesac yvela saxeoba regionSi mdebare
692

sur. 29.5. saxeobis regionalur da ad-


gilobriv mravalferovnebaze zegavlenis
bioturi stoqastikuri
gadanacvleba mqone faqtorebi. saxeobaTa gaCenisa da
gadaSeneba
migraciis Sedegad saxeobaTa raodenoba
regionalur doneze izrdeba. ekologi-
gavrcelebis
regionaluri arealis SerCeva adgilobrivi uri urTierTqmedeba mravalferovnebaze
saxeobaTa gamoricxva
mraval- mraval- zegavlenas adgilobriv doneze axdens.
warmoqmna konkurenciis
ferovneba ferovneba
Sedegad TiToeuli adgilobrivi sazogadoeba
mTliani regionaluri mravalferovnebis

gamoricxva mtace- patara nimuSs Seicavs, vinaidan saxeobebi


masobrivi
blobis Sedegad gavrcelebis arealebis specialistia.
gadaSeneba
maSasadame, gavrcelebis arealis SerCeva
regionalur da adgilobriv mraval-
ferovnebebs erTmaneTTan akavSirebs.

yvela gavrcelebis arealSi gvxvdeba, adgilo- SedarebiT naklebi saxeoba binadrobs, Tumca
brivi da regionaluri mravalferovneba erTi kunZulis saxeobebi ufro mWidrod aris ganla-
da igivea (sur. 29.6a da d). Tu yvela gavrcelebis gebuli da am movlenas simWidrovis kompensacia
areals gamorCeuli flora da fauna aqvs, maSin ewodeba (kraueli 1962). garda amisa, kunZulis
regionaluri mravalferovneba adgilobrivi
mravalferovnebis saSualos regionSi mdebare
gavrcelebis arealebis raodenobaze namravlia
(sur. 29.6b). ekologebi gavrcelebis arealeb-
Si saxeobaTa sxvaobas beta mravalferovnebas ab ab ab c
uwodeben. rac ufro metia gavrcelebis are-
alebs Soris saxeobaTa sxvaoba, miT ufro metia ab ab d e
beta mravalferovneba. beta mravalferovnebis
gamoTvlis ramdenime meTodi arsebobs, Tumca = 2, = 2, = 1 = 1,25, = 5, = 4
yvelaze ufro sasargeblo regionSi mdebare (a) (b)
gansxvavebuli gavrcelebis arealebis raode-
nobaa. rodesac yvela saxeoba gavrcelebis
arealebSi universalurad gvxvdeba, regionSi a a abc abc
mxolod erTi gavrcelebis arealia da beta mra-
valferovneba 1-is tolia (sur. 29.6a da d). Tu b b abc abc
gavrcelebis arealis specializacia izrdeba,
regionSi ufro didi raodenobis gavrcelebis = 0.5, = 2, = 2 = 3, = 3, = 1
areali gxvdeba. gama mravalferovneba alfa (g) (d)
mravalferovnebis beta mravalferovnebaze
namravlia. beta mravalferovnebis pirdapir ga- sur. 29.6. kavSiri alfa (adgilobriv), gama (regionalur)
moTvla sasurveli ar aris, vinaidan saxeobebi da beta (gardamaval) mravalferovnebebs Soris. TiToeul
panelze gamosaxulia gavrcelebis oTxi arealis (patara
gavrcelebis arealebSi erTmaneTs gadafaravs.
mwvane yuTebis) Semcveli regioni (didi nacrisferi yuTi).
gansxvavebuli gavrcelebis arealebis raode- a) mravalferovneba gavrcelebis oTxive arealSi (alfa mra-
nobis gamoTvla Semdegi formuliT SeiZleba: valferovneba) Tanabaria (gavrcelebis yvela arealSi a da b
beta mravalferovneba = gama mravalferovneba/ saxeoba cxovrobs da saxeobaTa simdidea 2). regionaluri (gama)
alfa mravalferovneba. mravalferovnebaa 2. beta (gardamavali) mravalferovneba
aris gama/alfa=2/2=1. b) gavrcelebis erT arealSi alfa
rodesac regionSi bevri saxeoba Tanacxov-
mravalferovnebaa 2 (a da b saxeobebi), xolo danarCen samSi - 1
robs, TiToeuli maTgani SedarebiT mcire ra-
(gavrcelebis arealebSi mxolod c, d da e saxeobebi Sedian).
odenobis gavrcelebis arealSi gvxvdeba (ma- saSualo alfa mravalferovnebaa 1,25. gama mravalferovnebaa
karturi da sxvebi 1966). gama mravalferovnebis 5 (gavrcelebis arealebis saSualo alfa mravalferovnebaze
cvlileba alfa da beta mravalferovnebis erT- namravli), xolo beta mravalferovnebaa gama/alfa=5/1,25=4. g)
drouli cvlilebis Sedegia. amgvari damokide- saSualo alfa mravalferovnebaa 0,5, gama mravalferovnebaa 2,
xolo beta mravalferovnebaa 2/1=2. d) alfa mravalferovnebaa
buleba kunZulebsa da kontinentebze kargad
3, gama mravalferovnebaa 3, xolo beta mravalferovnebaa 1. a)
Cans, sadac saxeobaTa mravalferovnebaze dak-
da d) regionebSi gama mravalferovneba gansxavebulia, xolo
virveba fizikuri pirobebis msgavs arealSi Sei- beta mravalferovneba identuria, rac am regionSi patara saxe-
Zleba. rogorc wesi, kunZulebze kontinentTan obebis gardamavlobaze miuTiTebs.
693

cxrili 29-1 karibis auzSi mdebare Svid tropikul teritoriaze mudmivad mobinadre
frinvelebis fardobiTi mravalricxovnoba da gavrcelebis arealSi ga-
nawileba
saxeobebis saSu- fardobiTi
saxeobaTa alo raodenoba mravalric- yvela
raodenoba gavrcelebis xovnoba fardobiTi saxeobis
(regionaluri arealSi (adgi gavrcelebis saxeobaze da mravalric- fardobiTi
mravalferov- lobrivi mra- areali gavrcelebis xovnoba mraval-
teritoria neba) valferovneba) saxeobaze arealze saxeobaze ricxovnoba
panama 135 30.2 2.01 2.95 5.93 800

trinidadi 106 28.2 2.35 3.31 7.78 840

iamaika 56 21.4 3.43 4.97 17.05 955


tobago 53 21.4 3.63 4.71 17.10 906

sent lusia 33 15.2 4.15 5.77 23.95 790

grenada 30 15.2 4.63 5.36 24.82 745

sent kitsi 20 11.9 5.35 5.88 31.45 629

SeniSvna: cxrili yvela teritoriaze mdebare gavrcelebis cxrave arealis aT saangariSo intervals efuZneba.
gavrcelebis yvela arealSi mobinadre TiToeuli saxeobis fardobiTi mravalricxovnoba saxeobebze dakvirvebis
saangariSo intervalebis raodenobaa (maqsimum 10). am ricxvis gavrcelebis arealebis raodenobaze gamravleba
saxeobaze mosul fardobiT mravalricxovnobas gvaZlevs. am ricxvis saxeobaTa raodenobaze gamravlebiT yvela
saxeobis fardobiT mravalricxovnobas miviRebT.

saxeobebi gavrcelebis iseT arealebSic binad- kitsTan SedarebiT samjer meti saxeoba (alfa
robs, romlebsac kontinentze sxva saxeobebi mravalferovneba) gvxvdeba, xolo TiToeuli
daikaveben da am movlenas gavrcelebis arealis saxeobis simWidrove orjer naklebia. beta
gafarToeba ewodeba (makarturi da sxvebi 1972, mravalferovneba (saxeobebis mier aRiarebuli
raiti 1980). zemoT CamoTvlili movlenebis er- gavrcelebis arealebis raodenoba) sent kitssa
Tobas ekologiuri gaTavisufleba ewodeba. ma- da panamas Soris TiTqmis 3-is koeficientiT iz-
karturma da sxvebma puerto rikos kunZulze rdeba.
dakvirvebisas aRmoaCines, rom frinvelis mra-
vali saxeoba gavrcelebis arealebis umeteso-
bas ikavebs, xolo panamaSi, sadac tropikuli 29.3. kunZulebze saxeobaTa ricxvi
gavrcelebis arealebis igive simravle arse- saxeobebis damokidebulia imigra-
bobs, TiToeuli saxeoba ufro mcire raodeno- ciisa da gadaSenebis maCveneblebze
biT gavrcelebis areals ikavebs.
saxeobaTa mravalferovnebis Sesaxeb arsebuli
ekologiuri gaTavisufleba Svidi tropi-
mosazrebebidan yvelaze ufro gavleniani kun-
kuli regionis da karibis auzSi mdebare kun-
Zulis biogeografiis Teoriaa, romelic ma-
Zulebis frinvelTa sazogadoebebze dak-
karturma da uilsonma SeimuSaves (1963, 1967).
virvebis Sedegad Cans. es teritoriebi panamis
es Teoria regionalur-istoriul perspeqti-
kontinentidan patara antilebSi mdebare sent
vas emxroba da mis Tanaxmad, kunZulze mobi-
kitsis kunZulamdea gadaWimuli. dakvirvebebis
nadre saxeobebis raodenobas imigraciis da
Sedegad Cans, rom mcire raodenobis saxeobebi
gadaSenebis warmmarTveli adgilobrivi pro-
ufro mravalricxovania da gavrcelebis bevr
cesebi abalansebs. patara kunZulebze popula-
arealSi gvxvdeba (cxrili 29.1). Svidive teri-
ciaTa geografiuli izolireba xdeba da axali
toriaze saxeobaTa individebis mTliani raode-
saxeobebis warmoqmna SeuZlebelia, amitom saxe-
noba tolia, Tumca saxeobaTa mTliani raode-
obaTa raodenoba mxolod sxva kunZulebidan an
noba (regionaluri mravalferovneba) panamasa
kontinentidan migrirebuli individebis xar-
da sent kitss Soris TiTqmis 7-is koeficientiT
jze izrdeba. Cven kontinentebze saxeobebis
gansxvavdeba. panamis gavrcelebis arealSi sent
694

gaCenis Sesaxeb didi informacia ar gvaqvs,


I E
Tumca SegviZlia davuSvaT, rom kontinentidan
moSorebiT mdebare kunZulebze naklebi saxe-
oba gadadis. kunZulis modelis upiratesoba
swored amaSi mdgomareobs.
amjerad napiridan moSorebul kunZuls da-
vakvirdeT. kunZulis mimdebare kontinentis
flora da fauna kunZulis potenciuri kolo-
nistebis saxeobaTa fondia. axali saxeobebis
sur. 29.8. imigraciis da gadaSenebis grafikebis formaze
ramdenime biologiuri faqtori axdens zegavlenas. imigraciis
kunZulze imigraciis tempi kunZulze saxeobaTa tempi saukeTeso kolonistebis kunZulze gadasvlis Semdeg ik-
raodenobis zrdasTan erTad mcirdeba anu rac lebs. gadaSenebis tempi kunZulze didi raodenobiT saxeobebis
ufro meti potenciuri kolinisti moxvdeba gaCenis Semdeg swrafad izrdeba, vinaidan saxeobaTa Soris
kunZulze, miT naklebi imigranti miekuTvneba konkurenciac matulobs.

axal saxeobas (sur. 29.7). rodesac kontinentze


mobinadre yvela saxeoba kunZulze moxvdeba,
axali saxeobebis imigraciis tempi nulis toli
gaxdeba. Tu kunZulze gadasuli saxeobebi ga-
daSenebas ganicdis, gadaSenebis tempi saxeoba- I E
Ta raodenobasTan erTad izrdeba. imigraciis
da gadaSenebis grafikebis gadakveTis adgilze
saxeobaTa Sesabamisi raodenoba wonasworulia
( ).
imigraciis da gadaSenebis tempebi poten- s l
ciuri kolonistebis da kunZulze gadasuli
saxeobebis raodenobisadmi zustad propor-
ciulad ar icvleba. zogierTi saxeoba ukeTesi sur. 29.9. makartur-uilsonis wonasworuli modelis
kolonistia da kunZulze pirveli gadadis. ma- Tanaxmad, patara kunZulebze naklebi raodenobis saxeoba
Sasadame, kunZulze momxdari imigraciis tempi binadrobs da gadaSenebis tempi ufro maRalia

Tavdapirvelad ufro swrafad mcirdeba, vidre


es im SemTxvevaSi iqneba, Tu kontinentis yvela
saxeoba erTnairad gavrceldeba. imigraciis
tempsa da kunZulis mravalferovnebas Soris saxeobaTa mravalferovneba matulobs. amgvari
damokidebulebis grafiki mrudia (sur. 29.8). ga- damokidebuleba maSinac Cndeba, rodesac kun-
daSenebis tempsa da saxeobaTa mravalferovne- Zulze imigrirebul saxeobaTa gadaSenebis al-
bas Soris damokidebulebaze ori faqtori ax- baToba Tanabari ar aris.
dens zegavlenas. saxeobaTa Soris konkurenciam mkiTxvelma SesaZloa ifiqros, rom patara
gadaSenebis tempi SeiZleba gazardos, amitom, populaciebi gadaSenebas did populaciebze me-
gadaSenebis grafiki swrafad izrdeba, rodesac tad eqvemdebareba. maSasadame, Tu gadaSenebis
albaToba populaciis absoluturi zomis Sem-
cirebasTan erTad izrdeba, patara kunZulebze
mobinadre saxeobebis gadaSenebis grafikebi
mozrdil kunZulebze mobinadre saxeobebTan
SedarebiT ufro maRla mdebareobs. aqedan ga-
momdinare, patara kunZulebze did kunZulebT-
an SedarebiT naklebi raodenobis saxeoba
binadrobs (sur. 29.9). Tu kunZulebze imigra-
ciis tempi kolonistebis wyarodan dacilebis
zrdasTan erTad mcirdeba, maSin imigraciis
grafiki Soreuli kunZulebisTvis ufro dabla
mdebareobs, vidre axlomdebare kunZulebisT-
vis. Sedegad Soreuli kunZulebis saxeobebis
wonasworuli raodenoba kontinentTan axlos
sur. 29.7. kunZulze mobinadre saxeobebis raodenobis
wonasworuli modeli. saxeobaTa wonasworuli raodenoba ()
mdebare kunZulebis wonasworuli raodenobi-
imigraciis (I) da gadaSenebis (E) grafikebis kveTis adgils dan marcxniv mdebareobs (sur. 29.10). CamoTv-
emTxveva. lili prognozi mTel samyaroSi gabneuli kun-
695

arda. Semdgomi 14 wlis ganmavlobaSi kunZulze


I E
mobinadre saxeobebis raodenoba ar Secvlila,
Tumca 5 saxeoba gadaSenda da 5 gaCnda anu saxe-
obaTa raodenobam wonasworul niSnuls miaRwia
da es niSnuli krakatoas zomis kunZulisTvis
sruliad mosalodnelia. saxeobaTa ganaxlebis
f n tempi am periodis ganmavlobaSi weliwadSi 1,3%
iyo [5 saxeoba/(27 saxeoba X 14 weli)]. eqsperi-
mentuli kvlevebi diatomuri wyalmcenareebis
sur. 29.10. makartur-uilsonis wonasworuli modelis
mier sasagno minis (patriki 1967), umartivesi
Tanaxmad, kontinentTan axlos mdebare kunZulebze didi
raodenobiT saxeoba binadrobs da emigraciis tempi ufro cxovelebis mier Rrublovani korZebis (kairnsi
maRalia da sxvebi 1967), mikroorganizmebis mier wyliT
savse buStebis (maguairi 1963) da anTropodebis
mier mangrovis kunZulebis kolinizaciaze (sim-
berlofi 1969, simberlofi da uilsoni 1969.
ZulebisTvis Seamowmes (makarturi da uilsoni
sur. 19.11) Catarda. kvlevebis Sedegebma daa-
1967).
dastura, rom kolonizacia da wonasworobis
Tu kunZulze mobinadre saxeobebis raode-
miReba kunZul krakatoas msgavsad xdeba.
noba wonasworul models eqvemdebareba, ma-
bekerma kvleva arc Tu ise Soreul warsulSi
Sin saxeobaTa raodenobis cvlilebis Sedegad
Caatara (1992) da daamtkica, rom kanaris kun-
wonasworuli mravalferovneba aRdgeba. am
Zulze mobinadre balaxismWameli xoWoebis
varaudis Semowmeba jer kidev 1883 wels daiwyo,
saxeobebis mravalferovneba maspinZeli mcena-
rodesac ost-indiaSi, sumatrasa da javas Soris
reebis gavrcelebulobaze ufroa damokide-
mdebare krakatoas kunZuli vulkanis ramden-
buli, vidre kunZulis zomaze. bekeris naSromSi
jerme amofrqvevis Sedegad ganadgurda. kun-
xazgasmulia ekologebisTvis kargad nacnobi
Zulis TiTqmis naxevari zRvaSi CaiZira, xolo
movlena: saxeobaTa mravalferovnebaze kunZu-
gadarCenili nawili mxurvale pemzam da fer-
lis zomisa da kontinentidan dacilebis garda,
flma dafara. kunZulis flora da fauna gadan-
sxva faqtorebic moqmedebs. gavrcelebis are-
adgurda. mcenareebma da cxovelebma krakatoas
alis struqtura da adgilobriv populaciaTa
xelaxla kolonizeba maleve daiwyes da daax-
urTierTqmedebebi kunZulebis kolonizaciasa
loebiT 25 wlis ganmavlobaSi kunZulze 100-ze
da gadaSenebis tempze namdvilad axdens zegav-
meti saxeobis mcenare da 13 saxeobis xmeleTis
lenas.
da mtknari wylis frinveli dasaxlda. momdevno
mravalferovnebis wonasworuli xedva kon-
13 wlis ganmavlobaSi 2 saxeobis frinveli gaqra
tinentebze da okeanis kunZulebze mobinadre
da 16 saxeobis frinveli daemata, ris Sedegadac
saxeobebis ojaxebisTvis SegviZlia gamoviy-
frinvelTa saxeobebis raodenoba 27-mde gaiz-
enoT. ZiriTadi gansxvaveba is aris, rom saxe-

40
saxeobebis arsebuli raodenoba

sur. 29.11. qveda florida-


30 kisSi mdebare mangrovis oTxi patara
kunZulis xelaxla kolonizaciis
grafikebi. kunZulebis fauna TiTq-
20 mis mTlianad anTropodebisgan
Sedgeboda da misi ganadgureba
meTilis bromis axrColebis Sedegad
10 moxda. saxeobaTa raodenoba faunis
ganadgurebamde suraTis marcxena
nawilSi aris gamosaxuli. kolo-
nistTa wyaroebidan moSorebul
0
0 100 200 300 400 kunZulebze saxeobaTa dagroveba
ufro nela moxda da wonasworuli
dReebi faunis ganadgurebis Semdeg
raodenobac naklebi iyo.
696

29.4. xdeba Tu ara saxeobaTa warmoSo-


ba ufro swrafad tropikebSi, vidre
ufro maRal adgilebSi
Cven adgilobriv da regionalur procesebs,
aseve Tanamedrove da istoriul movlenebs So-
ris urTierTqmedebis Sedegad sazogadoebis
struqturis regulirebas xazi ukve gavusviT.
regionalur procesebze dakvirveba sakmaod

rTulia, amitom adgilobrivi da regionaluri
mravalferovnebis gansazRvraSi maTi funqciis
sur. 29.12. didi farTobis kontinentze mobinadre saxe- Sesaxeb bevri araferi dawerila. bevri sistema-
obebis raodenobis wonasworuli modeli. axali saxeobebis tikosis da biogeografis varaudiT, saxeobaTa
warmoqmna evoluciuri procesis Sedegi ufroa, vidre imigra-
warmoqmnis tempi da garemo pirobebis klima-
ciis.
turi istoria regionalur mravalferovnebaze
zegavlenas axdens. igive faqtorebi mraval-
ferovnebis ganedur gradientzec aris pasux-
obebis regionaluri warmoqmna sistemis gare-
ismgebeli (uilisi 1922, haferi 1969, simpsoni
dan saxeobebis Semodinebas anu imigracias xels
da haferi 1978, pransi 1982). saxeobaTa izoli-
uwyobs (makarturi 1969, rozencvaigi 1975).
rebuli populaciebis ramdenime aTasi Taoba
mozrdil regionSi, romelic sxvebisgan izoli-
unda Seicvalos, raTa populaciam reproduq-
rebulia, axali saxeobebis damateba saxeobebis
ciis barierebi daZlios da Tavadac calke saxe-
gaCenis Sedegad xdeba. saxeobaTa warmoqmnisa
oba gaxdes. aqedan gamomdinare, am procesze
da gadaSenebis regionalur mravalferovneba-
dakvirveba SeuZlebelia. miuxedavad amisa,
ze damokidebulebis grafikebi 29.12 suraTzea
problema sxvadasxva saxis analizs mainc eqvem-
gamosaxuli. grafikebis daxriloba maT war-
debareba da or magaliTs qvemoT ganvixilavT.
momqnel procesebzea damokidebuli. saxeobis
gadaSenebis albaToba izrdeba, Tu konkuren-
ciis Sedegad gamoricxva mravalferovnebasTan
saxeobis gvarze Sefardeba
erTad Zlierdeba da mcirdeba, rodesac mutu-
alizmebis da energiis dinebis alternatiuli haferis (1969, 1974) da pransis (1982) varaudiT,
traeqtoriebi mravalferovan sazogadoebas gamyinvarebis periodis SedarebiT mSral mon-
gare aRelvebebisgan icavs. saxeobaTa warmoqm- akveTebSi tropikuli tyeebis fragmentebad
nis tempi Tanabrdeba, rodesac Semdgomi diver-
sificikaciis SesaZlebloba mravalferovnebis
zrdis Sedegad mcirdeba da imatebs, rodesac
mravalferovneba met specializacias da qve-
populaciebis reproduqciuli izolaciis al-
baTobis zrdas iwvevs.
biologiurad dasabuTebuli modelebi,
imigraciis, saxeobaTa gaCenis da gadaSenebis
grafikebis formis miuxedavad, mraval-
ferovnebis wonasworul dones gansazRvravs. (a)
amgvari modelebi sakmaod saintereso xedvas
gvaZlevs, Tumca mravalferovnebis cvaleba-
dobis mizezebs ar ganmartavs. cvalebadobis
mizezebi wonasworul modelSi SegviZlia ga-
vaerTianoT. adgilobrivi sazogadoebebi axa-
li saxeobebiT ivseba, xolo mravalferovneba
regionalurad izrdeba da sxvaobis zrda beta
mravalferovnebis zrdiTaa gamowveuli (makar-
turi 1969). Tu mravalferovneba wonasworuli
xdeba, saxeobaTa warmoqmnisa da gadaSenebis (b)
grafikebis mdebareobaze sxvadasxva faqtorebi
axdens zegavlenas da maT wonasworobis Secv- sur. 29.13. tropikuli tyis miaxloebiTi gavrceleba
lac SeuZliaT (koneli da oriasi 1964, pianka samxreT amerikaSi a) CrdiloeT naxevarsferoSi momxdari gamy-
1966, buzasi 1972). invarebisas da b) dResdReobiT
697

cxrili 29-2 ramdenime regionSi mdebare tyeebSi gavrcelebuli xeebis mra-


valferovnebis taqsonomiuri doneebi

taqsonis raodenoba
CrdieloT amerikis
taqsoni evropa aRmosavleTi aRmosavleT azia

fenebi 16 26 37

ojaxebi 21 46 67
gvarebi 43 90 177
saxeobebi 124 253 729
ZiriTadad tropikuli
gvarebis procentuli Semadgenloba 5 14 32
gvarebis raodenoba
namarxebSi 130 60 122

dayofa tropikebSi saxeobebis alotrapiuli ga- klimatis zonebis gvarebSi. tropikul tyeebSi
Cenis SesaZleblobas qmnis, xolo zomieri kli- mravalferovneba ojaxis, gvaris da saxeobis
matis da arqtikul zonaSi mdebare gavrcelebis donezec aSkarad gamoxatulia. panamis respub-
arealebis mkveTri pirobebi da SezRudvebi ga- likaSi (46 saxeoba) da kanadaSi, ontarioSi (33)
daSenebis tempis zrdas iwvevs. Tu zomier da gavrcelebuli xeebis saxeobebidan nimuSis
tropikul tyeebs Soris mravalferovnebis sx- aRebis Sedegad gamoCnda, rom zomieri klimatis
vaoba tropikebSi saxeobaTa warmoqmnis maRal tyeSi gavrcelebul gvarze meti saxeoba modis,
tempze miuTiTebs, maSin tropikuli tyeebis Tumca orive teritoriaze ojaxze mosuli gva-
gvarebSi ufro meti saxeoba Seva, vidre zomieri rebis raodenoba Tanabaria (cxrili 29.2). saxe-
obebiT mdidar tropikul teritorias (sadac
xeebis 300-ze meti saxeoba binadrobs. naiti

}
1975, krouti 1978, gentri 1988) da zomieri kli-
matis teritorias (sadac 50-ze naklebi saxeoba
zomieri
klimatis binadrobs. brauni 19650, beSeli da sxvebi 1962)
saxeobebi Soris mravalferovnebis sxvaoba ZiriTadad
ojaxis doneze gamoixateba. garda amisa, tropi-
kul tyeebSi mWidrod dakavSirebuli saxeo-
bebis raodenoba naklebia, xolo maRali donis
zrdadi ganedi

taqsonebis didi raodenoba mravalferovnebis


Camoyalibebis siZveleze miuTiTebs.
tropikuli
saxeobebi
filogenuri analizi
zomieri klimatis da tropikul teritoriebs
Soris saxeobaTa diversifikaciis tempebis Se-
darebis kidev erTi saSualeba filogenuri ana-
lizia. 29.14 suraTze gamosaxulia hipoTeturi,
dro (milioni wlis winaT) monofileturi taqsoni, romlis saTave tropi-
kulia, xolo Tanamedrove saxeobebi tropikul
da zomieri klimatis teritoriebze vrceldeba.
sur. 29.14. hipoTetur, monofiletur taqsonSi zomieri
monofileturi taqsoni bevrad met tropikul
klimatis moyvaruli da tropikuli saxeobebi Sedis. saxe-
saxeobas Seicavs, Tumca zomieri klimatis re-
obebi gvxvdeba samxreT amerikaSi (SA), centralur amerikaSi
(CA) da CrdiloeT amerikaSi (NA). taqsonis tropikul nawilSi
gionSi saxeobaTa diferencirebis tempi ufro
meti saxeoba Sedis, vinaidan is ufro xandazmulia. saxeobaTa maRalia. tropikebSi saxeobaTa diversifi-
diversifikaciis tempi taqsonis zomieri klimatis nawilSi kaciis ufro maRali donea da amis mizezi is
ufro maRalia. aris, rom monofileturi taqsoni am regions
698

ufro didi xnis ganmavlobaSi moicavs. suraTze arqtikuli zonebi dapataravda da polusebs
agreTve Cans, rom tropikuli faunis meti mra- miuaxlovda. ukanaskneli 25 milioni wlis gan-
valferovneba saxeobebze ufro maRali donis mavlobaSi, dedamiwis klimati ufro civi da mS-
taqsonebze SeiniSneba. rali gaxda, ris gamoc tropikebis areali Sem-
Widrovda.
gamyinvarebis epoqis 2 milioni wlis ganmav-
29.5. drois hipoTezis mixedviT, lobaSi, maRalma da dabalma ganedebma mkveTri
Zveli sabinadro areebi ufro cvlileba ganicada. zomieri klimatisa da ar-
mravalferovania qtikul teritoriebze yinuli dneboda da kv-
lav Cndeboda, rac gavrcelebis ZiriTadi are-
1878 wels, ingliselma naturalistma alfred
alebis geografiul gadaadgilebas da SesaZloa
rasel uolesma ganacxada, rom mravalferovne-
gaqrobasac iwvevda. gamyinvarebis periodebSi
ba tropikebSi ufro metia, vidre zomieri kli-
tropikebSi naleqebis raodenoba imatebda. ama-
matis regionebSi, vinaidan tropikuli piro-
zonis junglebi, romelic dResdReobiT mdin-
bebi dedamiwis zedapirze polarul garemo
are amazonis baseins faravs, gvalvis periodSi
pirobebTan SedarebiT adre gaCnda. garda amisa,
mxolod patara, izolirebul TavSesafrebSi
dedamiwis istoriis ganmavlobaSi zomieri kli-
rCeboda (haferi 1969, pransi 1982). tropikuli
matis regionebi aRelvebas, magaliTad gamyin-
tyis gavrcelebis arealis SezRudvam da dayo-
varebas, ufro xSirad eqvemdebareboda. maSasa-
fam mravali saxeobis gadaSeneba gamoiwvia,
dame, tropikuli regionebi ufro didxans iyo
xolo patara teritoriebze izolirebulma
stabiluri da saxeobaTa diferencirebisTvis
populaciebma axali saxeobebis Camoyalibebas
meti dro arsebobda. amgvar mosazrebas xSirad
Seuwyo xeli.
saxeobaTa mravalferovnebis drois hipoTezas
drois hipoTezis SeswavlisTvis ramdenime
uwodeben.
faqti SegviZlia gamoviyenoT. Tu tropikuli
dedamiwis klimatma gaTbobis da gaciebis
klimati sxvebs win uswrebs, maSin SedarebiT
ramdenime cikli gaiara. naleq qanebSi Semonaxu-
civi teritoriebis fauna da flora tropike-
li narCenebi da namarxebi vegetaciasa da okean-
bidan iRebs saTaves. filogenuri kavSirebis
is temperaturaze am ciklebis zegavlenas asax-
dawvrilebiT Seswavlam am mosazrebis siswore
avs. dedamiwis klimatis daTboba daaxloebiT 30
mcenareebismWameli mwerebisTvis daamtkica
milioni wlis win, oligocenis xanaSi moxda. am
(fareli da miteri 1993). igive mdgomareoba or-
periodSi tropikuli da subtropikuli klima-
ganizmTa yvela jgufisTvis ar meordeba. magal-
tis regionebi gafarTovda da aSS-sa da samxreT
iTad, civ regionSi gavrcelebul tyeebSi domi-
kanadas miaRwia. Sedegad zomieri klimatisa da
nanturi wiwvovani xeebi yvavilis mqone xeebs

900 100

80
ojaxTa raodenoba

600
60

sur. 29.15. zRvis


40 cxovelebis ojaxebis
300 mTliani raodenobis
cvlileba paleozouri
20 xanis (nacrisferi xazi)
Semdeg da xmeleTis
mcenareebis floris
0 0 namarxebSi warmodge-
nili saxeobebis saSualo
raodenobis cvlileba
600 400 200 0 Suapaleozouri xanis
dro (mwvane xazi) Semdeg.
699

win iswrebs. wiwvovani xeebi zomieri klimatis ufro aris gamowveuli, vidre saxeobaTa di-
zonebSi yovelTvis ar gvxvdeba, Tumca naZvi versifikaciisTvis arsebuli droiT. magali-
da soWi gavrcelebis msgavs arealebSi mravali Tad, farelma da miterma (1993) tropikebSi da
aTeuli wlis ganmavlobaSi cocxlobs. zomieri zomieri klimatis regionebSi mobinadre foT-
klimatis zonis mcenareebis sxva jgufebi, mag- lismWameli xoWoebi filogenurad gamoikvlies
aliTad muxebi da nekerCxlebi, saTaves 60 mil- da saxeobaTa mravalferovnebis ufro maRali
ioni wlis win, mezozour xanaSi iRebs. aqedan done tropikebSi aRmoaCines. zomieri klimatis
gamomdinare, zomieri klimatisa da arqtikis Se- moyvaruli xoWoebis fauna tropikuli xoWoe-
darebiT Rarib Tanasazogadoebebs, romelTac bis gvaridan filogenurad iRebs saTaves. igive
es saxeobebi miekuTvneba, ufro mravalferovan kvlevebis Tanaxmad, saxeobaTa warmoSobis tem-
tropikul sazogadoebebTan SedarebiT ganvi- pi ganedur gradients ar avlens. mecnierebis
Tarebis naklebi dro hqonda. zomieri klimati- mosazrebiT, zomieri klimatis moyvaruli xo-
sa da arqtikis gavrcelebis arealebi SesaZloa Woebis saxeobebis diversifikacia mcenareebis
warsulSi SemozRuduli iyo da maTi warmomad- mWamel xoWoebsa da maT maspinZel mcenareebs
genlebis didi raodenoba daiRupa, Tumca Tavad Soris Tanaevoluciuri kavSirebiT izRudeba.
gavrcelebis arealebi da mcenareTa Tu cxov- zomieri klimatis moyvaruli, maspinZeli mcena-
elTa gvarebs uZvelesi istoria aqvs. reebi saTaves tropikebSi iRebs. zomieri kli-
namarxebze dakvirveba droTa ganmavloba- matisa da tropikul regionebs Soris xoWoebis
Si mravalferovnebis zrdaze miuTiTebs da mravalferovnebis sxvaoba swored am mcenaree-
drois hipoTezas asabuTebs. miuxedavad amisa, bis diversifikaciis SezRudviT aixsneba.
namarxebis istoria fragmentulia, misi gamoy- drois hipoTezis erT-erTi saxesxvaobis
eneba mxolod mcire raodenobis taqsonebisT- Tanaxmad, zomieri klimatis regionSi rRvevebi
vis da gavrcelebis mxolod garkveuli tipis ufro xSiri da Zlieria, amitom sazogadoebis
arealebisTvis, kerZod zRvis gavrcelebis ar- mravalferovneba wonasworobas ver aRwevs. es
ealebisTvis SeiZleba (steli da sxvebi 1969, niSnavs, rom sazogadoebebi saxeobebiT gajere-
halami 1977). 29.15 suraTze Cans, rom samyaros buli ar aris, vinaidan maT ubralod dro ar
mravalferovneba paleozouri xanis dawyebis aqvT, raTa saxeobaTa simdidris wonasworul
Semdeg gaizarda. mcenarebma da cxovelebma dones miaRwion. ekologebis umetesoba am mo-
axali teritoriebi daikaves da organizmTa sazrebas ar eTanxmeba (rozencvaigi da abramski
namarxebic swored am periodidan gvxvdeba 1993).
(simpsoni 1969, sepkoski 1978, sepkoski da sxve- amjerad Cvens yuradRebas adgilobriv-
bi 1981). gavrcelebis konkretuli arealebis, deterministul faqtorebs mivapyrobT,
sazogadoebebis an organizmTa Camoyalibebuli romelmac SesaZloa saxeobaTa mravalferovne-
jgufebis Sesaxeb informacia naklebia. buzasma baze moaxdinos zegavlenas. am faqtorebs Sori-
da gibsonma (1973) aCvenes, rom zomieri kli- saa pirveladi warmoqmna, gavrcelebis arealis
matis zonaSi foraminiferebis sazogadoebis struqturuli Tvisebebi, mtaceblebisa da bal-
mravalferovneba ukanaskneli 15 milioni wlis axismWameli cxovelebis moqmedeba, rRveva da
ganmavlobaSi ar Secvlila, Tumca Tavad saxe- konkurencia. sazogadoebis struqturasa da
obebi odnav Seicvala da foraminifera ar aris saxeobaTa mravalferovnebas Soris kavSiris
organizmTa iseTi jgufis warmomadgeneli, Sesaxeb damatebiTi Teoria arsebobs.
romelSic evolucia swrafad xdeba.
mosazreba, romlis Tanaxmad, ganedebze saxe-
obaTa mravalferovnebis sxvaobaze mxolod 29.6. niSis Teoria warmoadgens
droa pasuxismgebeli, ekologebisTvis metisme- CarCos saxeobaTa mravalferovnebis
tad martivia da tropikuli mravalferovnebis regulirebis TeoriisTvis
axsnisTvis ar gamodgeba. ra Tqma unda, sxva faq-
ekologebi termin `niSas~ populaciebis an in-
torebic arsebobs da maT Sorisaa tropikuli
dividebis garemo pirobebTan kavSirebis anu
regionebis mier dakavebuli didi farTobi, mzis
sazogadoebaSi maTi ekologiuri funqciebis
gamosxivebis gansxvavebuloba, gavrcelebis
asaxvisTvis iyeneben. niSa garemo pirobebis da
arealis araerTgvarovneba da adgilobrivi Tu
resursis xarisxebis erTobliobaa, romelSic
regionaluri aRelvebebis sixSire da inten-
individebs an saxeobebs gadarCena da gamrav-
sivoba (uilsoni 1992). ufro metic, rodesac
leba SeuZliaT. magaliTad, garkveuli saxe-
zomieri klimatis moyvaruli saxeobebi tropi-
obis niSis sazRvrebi 100C-300C-mde tempera-
kuli gvaridan iRebs saTaves, maTi diversifi-
tura, nadirobis teritoriis 4-12mm-mde zoma
kaciis SezRudva Tanaevoluciuri kavSirebiT
700

da ganTiadidan dabnelebamde dro SeiZleba SegviZlia warmovidginoT, romlis simWidrove


iyos. nebismieri saxeobis niSa CamoTvlil sam niSis moxmarebaze miuTiTebs (sur. 29.16g). Cveni
cvladze mets Seicavs, xolo ekologebs niSis goneba sami ganzomilebis miRma uZluria.
mravalganzomilebianoba saxeobasa da garemo TiToeuli saxeobis niSa n ganzomilebiani
pirobebs Soris kavSirebis sirTulis aRqmaSi moculobis garkveul nawils ikavebs. moculo-
exmareba. ba resursebis mTlian sivrces anu niSis sivrces
asaxavs, romelic sazogadoebisTvis xelmis-
awvdomia. sazogadoebis niSis mTliani sivrce
niSis cneba
moculobaa da masSi yvela saxeobis niSa Sedis,
haCinsonma (1957) niSis cneba pirvelma gansaz- iseve, rogorc sxvadasxva zomis burTebi yuTSi
Rvra. misi azriT, nebismieri saxeobis moq- SegviZlia CavalagoT. sazogadoebaSi Semavali
medebis areali garemo pirobebis yvela ganzo- saxeobebis raodenoba niSis sivrcis mTlian ra-
milebaSi SeiZleba aRiweros. garemo pirobebSi odenobasa da TiToeuli saxeobis niSis saSualo
Sedis fizikuri da qimiuri faqtorebi, rogori- zomazea damokidebuli. sazogadoebis ekolo-
caa temperatura, tenianoba, marilianoba, Jang- gebs orive sididis ganmsazRvreli faqtorebi
badis koncentracia da biologiuri faqtorebi, ainteresebT, vinaidan is biomravalferovnebis
rogoricaa msxverpli saxeoba da TavSesafari, gamomwvev procesebSi Sedis.
sadac individs mtaceblebisgan damalva Seu- saxeobaTa niSis yvela ganzomilebis
Zlia. CamoTvlili ganzomilebebidan TiToeuli gansazRvra da gazomva rTulia. biologiur
sivrcis ganzomilebad SegviZlia miviCnioT. Tu sazogadoebebSi niSuri kavSirebis daxasiaTe-
n raodenobis ganzomileba gvaqvs, maSin niSa n ba resursebis moxmarebasa da sazogadoebis
ganzomilebis mqone sivrcea. bunebrivia, samze wevrebis mier gavrcelebis mikroarealebis
meti ganzomilebis mqone sivrcis warmodgena SerCevaze dakvirvebis saSualebiT SeiZleba. da-
SeuZlebelia da amitom n ganzomilebiani niSis vuSvaT, erTi resursi an piroba gvaqvs, romlis
cneba abtraqciaa. miuxedavad amisa, mravalgan- gaswvriv sazogadoebis yvela wevri resursis
zomilebian cnebebTan muSaoba maTematikurad moxmarebis an pirobisadmi Semgueblobis mixed-
da statistikurad SesaZlebelia, xolo maTi viT SegviZlia ganvalagoT. amgvari niSis ganzo-
arsis fizikuri an grafikuli warmodgenisTvis mileba SeiZleba iyos msxverplis zoma (resursi)
sam an nakleb ganzomilebaze gadasvlaa saWiro. an niadagis tenianoba (garemo piroba). Tu indi-
magaliTad, biologiuri aqtivobis erTi garemo videbs resursis an pirobis amsaxvel wrfeze
pirobis gradientTan damakavSirebeli grafiki gamovsaxavT, moxmarebis an Semwynareblobis
niSis erTi ganzomilebis gaswvriv saxeobaTa sixSires TiToeuli saxeobisTvis gamovTvliT
moqmedebis ganawilebaa (sur. 29.16a). aqtivobis (sur. 29.17.). suraTze i saxobis individebis
done, rodesac Jangbadis metabolizmi temper- mier resursis saSualo moxmareba i wertiliT
aturis funqciaa an moxmarebis tempi msxver- aris aRniSnuli. i saxeobis zogierTi individi
plis zomis funqciaa, garemo pirobebis mier met an naklebs resurss moixmars da umetesi
saxeobis xelSewyobis xarisxs asaxavs. saxeobaTa individebisTvis xelsayrel pirobas naklebad
niSa or ganzomilebaSi gorakis formisaa, rom- an metad egueba. j saxeobis mier resursis sa-
lis konturebi biologiuri aqtivobis sxvadasx- Sualo moxmareba j wertiliT aris gamosaxuli.
va doneebs aRwers (sur. 29.16b). saxeobaTa niSa TiToeuli ganawileba pikis mdebareobiT (niSis
sam ganzomilebaSi sivrceSi mdebare Rrublad ganzomilebaSi i da j wertilebiT), siganiT da
RerZi 2
RerZi 2

RerZi 1
Zi3
er
R
RerZi 1 RerZi 1

(a) (b) (g)

sur. 29.16. ekologiuri niSa a) erTi RerZiT, b) ori RerZiT da g) sami RerZiT. gamuqebuli farTobi resursTa
moxmarebas da garemo pirobebisadmi Semgueblobas asaxavs. samze meti ganzomilebis mqone niSis grafikulad
gamosaxva SeuZlebelia.
701

Cveni msjeloba populaciis terminebSi xde-


niSis pikebs ba, amitom niSis RerZis gaswvriv ganlagebuli
wertilebi populaciaSi Semaval sxvadasxva
Soris manZili
indivdebs asaxavs. es mdgomareoba garkveul
resursis moxmareba

ganmartebas saWiroebs. resursis ganawileba


rogorc populaciaSi (yvela individi resurss
saxeoba i saxeoba j
erTnairad ar moixmars), aseve populaciaSi
Semaval yvela individze xdeba. es niSnavs, rom
individi resurss yovelTivis erTnairad ar
moixmars. individualuri resursis ganawilebas
saSualo da standartuli gadaxra gaaCnia. aseT
niSis ganzomileba
j ganawilebas ufro mcire standartuli gadaxra
i
aqvs, vidre resursis mTeli populaciisTvis ga-
nawilebas da ganawilebaTa jami resursis mTeli
niSis sigane populaciisTvis ganawilebas gvaZlevs (teiperi
da keisi 1985. sur. 29.18).

sur. 29.17. i da j saxeobis mdebareoba erTi resursis


ganzomilebaSi. niSis sigane resursTa moxmarebis arealia.
niSa da saxeobaTa mravalferovneba
niSebis gadafarva (gamuqebuli farTobi) resursis is nawilia,
romelsac orive saxeoba moixmars. resursis moxmareba resur- amjerad msjeloba gavSaloT da orze meti saxe-
sis garkveuli nawilis moxmarebis sixSirea.
oba movicvaT, rac saSualebas mogvcems sazoga-
doebebis mravalferovnebis maregulirebeli
meqanizmebi ukeTesad gaviazroT. niSis erTRer-
simaRliT xasiaTdeba. niSis sigane ganawilebis
Zian sivrceSi saxeobis damatebas an gamokle-
siganea da sxvadasxva resursebs an populaciaSi
bas garkveuli geometriuli Sedegebi moyveba.
Semavali individebisTvis xelsayrel pirobaTa
SesaZleblobebi 29.19 suraTzea naCvenebi, sa-
areals gamosaxavs. niSis sigane resursis gamoy-
dac saxeobaTa niSebis ganawileba erTi, uwyveti
enebis ganawilebidan standartuli gadaxraa. i
RerZis gaswvriv aris gamosaxuli. sazogadoebis
saxeobis individebi, romlebic resursis stan-
saxeobaTa simdidre 29.19a suraTze xuTis to-
dartulze met raodenobas moixmaren, j saxe-
lia. rogor SeiZleba am sazogadoebas sami saxe-
obis individebs gadafaraven, romlebic Tavis
oba davumatoT da saxeobaTa simdidre rvamde
mxriv saSualoze naklebi raodenobis resurss
gavzardoT? amisTvis sami varianti arsebobs.
moixmaren (gamuqebuli farTobi 29.17 sura-
pirveli variantis Tanaxmad, xuTi sawyisi saxe-
Tze). resursebis gamoyenebis an pirobebisadmi
oba da sami damatebiTi saxeoba niSis siganesa
Semgueblobis msgavsebas niSebis gadafarva ewo-
da niSebis gadafarvas ar cvlis da aseT dros
deba.
niSis sivrce unda gaizardos. suraTze ni-
niSebis gadafarva sazogadoebaSi Semavali
Sis RerZi wagrZelebulia da resursis axali
saxeobebis resursisTvis konkurenciis inten-
saxeobebi Semodis. aqedan gamomdinare, biom-
sivobaze miuTiTebs (Soneri 1986). Tu i da j sax-
ravalferovnebis gazrda resursTa mraval-
eobebis gavrcelebulobis pikebs erTmaneTTan
ferovnebis gazrdiT SeiZleba. saxeobaTa sim-
mivaaxlovebT, niSebis gadafarva gaizrdeba.
didris zrda damokidebulia faqtze, rom rva
rodesac i=j, orive saxeoba resurss erTnai-
saxeobis mier resursis saSualod moxmarebis
rad moixmars. Tu niSis erTaderTi RerZi orive
grafikebi niSis RerZis gaswvriv Tanabrad aris
saxeobis mier gamoyenebul erT resurss asax-
dacilebuli.
avs, konkurenciis Sedegad sistemidan erT-er-
mravalferovnebis gazrda, resursis mra-
Ti saxeoba ganidevneba. resursis gamoyenebaSi
valferovnebis gazrdis gareSe, niSis gadafar-
maqsimalur msgavsebas da amave dros Tanaarse-
vis gazrdiT aris SesaZlebelia (sur. 29.19b).
bobis mdgomareobas zRvruli msgavseba ewode-
am SemTxvevaSi, TiToeuli saxeobis saSualo
ba (makarturi da levinsi 1967, mei 1973, abramsi
produqtiuloba resursis gayofis gamo Sem-
1983). TiTqmis yvela Tanamcxovrebi saxeoba ni-
cirdeba, xolo yvelaferi danarCeni Tanabari
Sis erTze met RerZs iyenebs. xSirad saxeobebi
darCeba. gazrdil specializacias, niSis gada-
Zalian gavs erTmaneTs da erT RerZze Tanaarse-
farvis gazrdis gareSe, sazogadoebis niSur
bobs, Tumca resursebis moxmareba gansxvavebu-
sivrceSi saxeobebis Semotana SeuZlia (sur.
li aqvs. aseT mdgomareobas niSis komplementa-
29.19g). am SemTxvevaSic saSualo produqti-
ruloba ewodeba.
uloba Semcirdeba, vinaidan TiToeul saxeobas
702

resursis ufro viwro arealTan eqneba Sexeba.


saxobaTa simdidris zrdas, resursis mraval-
ferovnebis cvlilebis gareSe, saxeobaTa Se-
jgufeba ewodeba.
ekologebis umetesoba Tanxmdeba, rom
tropikebSi arsebuli didi mravalferovneba
ekologiuri funqciebis mravalferovnebis
Sedegia (ix. sur. 29.19b) anu sazogadoebis
s mTliani niSa ekvatorTan axlos ufro did
sivrces ikavebs, vidre polusebTan da ekvator-
Tan saxeobebis raodenobac ufro metia. mag-
aliTad, tropikebTan miaxloebisas frinvelTa
saxeobebis raodenobis zrda nayofis da neqtar-
is mWameli saxeobebis da mweriWamia saxeobebis
(a)
raodenobis gazrdiT aris gamowveuli (ori-
ansi 1969). tropikebSi ZuZumwovari saxeobebic
bevria da gansakuTrebiT didi raodenobiT Ra-
murebi gvxvdeba (uilsoni 1974). ZuZumwovrebis
mravalferovneba ekvatorze aSS-sa da msgavsi
ganedebis zomieri klimatis regionebSi mobi-
nadreTa mravalferovnebas ar aRemateba, Tum-
ca mravalferovneba CrdiloeTisken mcirdeba.

1 2 3 4 5

(b) (a)

1 2 3 4 5 6 7 8

(b)

1 2 3 4 5 6 7 8

(g)

1 2 3 4 5 6 7 8
(g)

sur. 29.18. a) erTi individis mier resursis moxmarebisas (d)


ganawileba normaluria da standartuli gadaxraa s. b) popula-
ciaSi bevri individi Sedis da TiToeulze resursi nawildeba.
sur. 29.19. niSis erTi RerZis gaswvriv resursis mox-
marebis maCvenebeli sqematuri diagrama SeiZleba Seicvalos da
g) ganawilebebis jami populaciis mier resursis moxmarebis
ufro meti saxeoba moicvas. a) sawyisi sazogadoebis saxeobaTa
grafiks gvaZlevs. individebis mier resursis gamoyenebis
simdidrea 5. TiToeuli saxeobis niSis siganea erTi da igivea
grafikebs naklebi standartuli gadaxra aqvs.
(ix. sur. 29.18). saxeobaTa simdidre 5-8-mde gaizrdeba, Tu b)
resursis damatebiTi saxeobebi Semova (RerZi gagrZeldeba),
g) saxeobaTa Soris niSis gadafarva gaizrdeba an d) saxe-
obebis niSis sigane Semcirdeba. g) da d) variantebi saxeobaTa
Sejgufebis formebia, saxeobaTa simdidre resursis zrdis
gareSe izrdeba. saxeobaTa Sejgufeba saxeobebis produqti-
ulobis Semcirebas iwvevs, vinaidan TiToeulisTvis xelmisawv-
domi resursi naklebia.
703

sur. 29.20. Tevzis saxeobebi


oTx sazogadoebaSi (vertikal-
uri svetebi). wylis saTaveSi
erTi saxeoba (marjvniv) gvxvdeba,
xolo mdinaris Cayolebaze 11-mde
(marjvniv) izrdeba. sazogadoebebi
centralur-aRmosavleT meqsikis
rio tamesis sadrenaJo sistemidan
aris aRebuli.

umetesi taqsonomiuri jgufebis saxeo- Sedegad mravalferovneba imatebs da amis das-


bebis raodenoba mdinaris saTavidan bolomde tura mwerebSi specializirebuli, parazituli
imatebs. rodesac mdinaris zoma izrdeba, masSi saxeobebis didi raodenoba (ianceni da Soneri
ekologiuri SesaZleblobebis ufro farTo 1968).
speqtri gvxvdeba da fizikuri pirobebic ufro
stabiluri da saimedoa (aleni 1995). adgilo-
brivi sazogadoebebi cvlilebebs aireklaven. gaqcevis sivrce da aspeqtis
magaliTad, centralur-aRmosavleT meqsi- mravalferovneba
kis rio tamesis sadrenaJo sistemis saTaveSi niSis ganzomileba resursebiT da fizikuri
Tevzis mxolod erTi saxeoba, kerZod detri- pirobebiT ar izRudeba. mtaceblobis Ta-
tis mWameli maxvilosani gvxvdeba (sur. 29.20). vidan acileba populaciis procesebSi Zalian
mogvianebiT wyalSi sami saxeobis Tevzi Cndeba mniSvnelovania, xolo mtaceblisgan gaqce-
da esenia: maxvilosani, masze odnav ufro Rrma vis sivrce niSis ganzomilebebia, sadac saxe-
wylis moyvaruli, detritis mWameli molly obebs gamravlferovneba SeuZlia (loutoni da
(Poecilia) da mweris matlebis mWameli gambuzia strongi 1991). niSis sivrcis es nawili msxver-
(Gambusia). amis Semdeg sazogadoebaSi damatebi- pli organizmebis adaptaciiT ganisazRvreba da
Ti xorcis mWamelebi da Tevzebi Semodian, rom- mas gaqcevis sivrce ewodeba (blesti 1963, ren-
lebic ZiriTadad boWkovani wyalmcenareebiT di 1967). mtaceblebi maSin aRweven warmatebas,
da sisxlZarRvovani mcenareebiT ikvebebian. rodesac yuradRebas niSis sivrcis msxverpli
sazogadoebidan saxeobebis gamoricxva ar Sein- saxeobebiT mWidrod dasaxlebul nawilze amax-
iSneba. maSasadame, mdinaris zomasTan erTad vileben (martini 1988). Tu msxverpli saxeobebi
mravalferovneba izrdeba da mdinareSi ufro gaqcevisTvis erTi da igive meqanizmebs iyeneben,
bevri saxeobis gavrcelebis areali da saWmelad maSin mtacebeli unda adaptirebs da msxverplis
vargisi arsebebi gvxvdeba. moqmedebebi Seiswavlos. am SemTxvevaSi, msxver-
es da sxva magaliTebi adasturebs, rom pli saxeobebis sikvdilianoba gaizrdeba. mta-
mravalferovnebasTan erTad niSis mTliani ceblisgan gaqcevisTvis uCveulo meqanizmebis
sivrcec izrdeba. niSis siganis (specializa- gamomyenebeli msxverplis seleqcia Zlieri
ciis) da niSis gadafarvis Semcirebas mraval- iqneba da mtaceblobis zewola msxverpls gaqce-
ferovnebis zrda SeiZleba axldes Tan, Tumca am vis meqanizmebis kuTxiT gaamravalferovnebs
yvelafris gazomva SedarebiT Znelia. sazoga- da msxverpli saxeobebi gaqcevis xelmisawvdom
doebis niSis sivrcis gazrda mravalferovnebis sivrceSi erTgvarovnad gavrceldeba. gaqce-
zrdis Sedegi SeiZleba iyos da ara raime sxva vis sivrcis raime teritoriis xarisxi mtace-
faqtoris. didi raodenobiT saxeobebis arsebo- belze (nadirobis meTodebze, sxeulis zomaze,
ba funqciebis da urTierTqmedebebis mraval- feris aRqmaze da a.S.) da msxverplzea (fersa
ferovnebas niSnavs. bioturi urTierTqmedebis da struqturaze, dasamali adgilebis xelmis-
704

awvdomobaze, vegetaciis struqturaze da a.S.)


damokidebuli. niSis trofiul kavSirebTan Se-
darebiT, gaqcevis sivrcisadmi saxeobebis mde-
bareobis Sesaxeb dawerili naSromebi ZiriTa-
dad mwerebs Seexeba (sergenti 1966, riklefsi
da o'rurki 1975, ote da joerni 1977, endleri
1978, 1984, pirsoni 1985).
mecnierebma erT-erT kvlevaSi, sxvadasxva
gavrcelebis arealebis gaqcevis sivrceSi CrC-
ilis saxeobebis Sejgufebis gamoTvlisTvis
morfologia gamoiyenes (riklefsi da o'rurki).
am SemTxvevaSi, gaqcevis sivrce fonebis mra-
valferovnebaa, sadac CrCilebi imalebian da
dRisiT moqmedi mtaceblebisgan Tavs icaven.
zogierTi saxeobis Seferiloba fonTan miax-
loebulia da maTi aRmoCena rTulia. aqedan
gamomdinare, morfologiuri Sexeduleba anu
aspeqti dasvenebis adgilis Tvisebebs da mta-
ceblis Ziebis meTodebs aireklavs (sur. 29.21).
sur. 29.21. panamuri CrCilebis saxeobebi, romelsac ul- a. stenli rendma (1967) damalvis struqturebs
traiisferi sinaTle miizidavs da fanjaras ekroba. CrCilebs aspeqtis mravalferovneba uwoda.
sazogadoebaSi sxvadasxva Sexeduleba aqvT da Sexeduleba
rikfelsma da o'rurkma Ramis peplebis gare-
dasvenebis adgilis Tvisebebze da mtaceblis Ziebis meTode-
gnoba 12 Tvisebis, maT Soris fexebis morfolo-
bzea damokidebuli. damalvis struqturebs aspeqtis mraval-
ferovneba ewodeba. giisa da mdebareobis, Seferilobis da aRelve-
baze reaqciis mixedviT daaxasiaTes (sur. 29.22).

fexebis Sexeduleba
damaluli
xiluli, ucvleli
xiluli, Secvlili

Seferiloba

TeTri
ruxi
yavisferi
mwvane
yviTeli
Savi

moqmedeba rRvevisas
darCena
siaruli
frena
gadaxtoma

sur. 29.22. rikfelsi da o'rurki sam teritoriaze gavrcelebuli Ramis peplebis Sexedulebisa da moqmedebis mravalferovnebas
daakvirdnen da xsenebuli saxeobebi 12 TvisebiT daaxasiaTes. sami Tviseba suraTzea gamosaxuli. mravalferovneba yvelaze ufro
meti panamaSia.
705

Ramis peplebze dakvirveba sam teritoriaze, (1991) aRmoaCina, rom frinvelis, ZuZumwovari
kerZod kolorados naZvi-alvis xis tyeSi (43 cxovelis, amfibiis da reptiliis saxeobis sim-
saxeoba), arizonaSi, sonoranis udabnoSi (51 sax- didre potenciur evapotranspiraciasTan (PET)
eoba) da panamis tropikul tyeebSi (203 saxeoba) erTad izrdeba (sur. 29.23). amfibiebisa da rep-
Catarda. Ramis peplebis saxeobaTa raodenoba tiliebisTvis zrda monotonuria, xolo fr-
teritoriebze arsebuli mravalferovnebis invelebisa da ZuZumwovari cxovelebisTvis
sxvaobaze miuTiTebs. morfologiuri Tvise- PET-is maRal doneebze simdidre umniSvnelod
bebis didi mravalferovneba panamaSi SeiniSne- Semcirda.
ba. monacemebis srulad gaanalizebis Sedegad rozencvaigma da abramskim (1993) produq-
riklefsma da o'rurkma daaskvnes, rom saxeo- tiulobasa da saxeobaTa simdidres Soris
bebis sazogadoebebSi Sesvla niSis sivrcis ga- damokidebulebaze gansxvavebuli mosazrebebi
farToebis Sedegad moxda (ix. sur. 29.19b) da ara gamoTqves. maTi azriT, SesaZlebelia produq-
imave sivrceSi saxeobebis ufro mWidrod gan- tiulobas ubralod saxeobaTa simdidresTan
lagebiT. gaqcevis sivrcis cvlileba sxvadasxva gaaCnia garkveuli Tanafardoba da ara mis de-
faqtorebiT SeiZleba iyos gamowveuli da maT terminantTan. es niSnavs, rom produqtiulo-
Sorisaa gaqcevis albaTobebis cvlileba garemo basTan garkveul TanafardobaSi raime sxva
pirobebis Sedegad, ufro mkacri mtacebloba, faqtori, magaliTad rRveva, gavrcelebis ar-
gaqcevis sivrceSi arsebuli konkurenciis gam- ealebis sivrceSi ganawileba an jer kidev ga-
kacreba da damoukideblad ganviTarebadi pop- nusazRvreli cvladia. zogierTi mecnieris
ulaciebis diversifikaciis meti SesaZleloba. varaudiT, produqtiulobis zrdasTan erTad,
mtaceblis msxverplTan Sefardeba izrdeba anu
produqtiulobis maRal doneze mtaceblebi
29.7. saxeobaTa mravalferovneba iz- xelmisawvdomi produqciis araproporciulad
rdeba pirveladi produqciisas zog did nawils moixmaren da sazogadoebis mraval-
SemTxvevaSi ferovnebis Semcirebas iwveven. kvebis topolo-
giuri jaWvis analizis Sedegad dadginda, rom
pirveladi warmoqmna mwvane mcenareebisa da
mtaceblis msxverplTan Sefardeba gansxvave-
sxva autotrofuli organizmebis mier energiis
buli raodenobis saxeobebis (S) Semcvel jaWvSi
dagrovebaa. pirveladi warmoqmna sazogadoeba-
erTi da igivea da es faqti zemoT moyvanil ar-
Si Semavali saxeobebisTvis xelmisawvdomi ener-
guments abaTilebs (pimi 1991).
giis raodenobas zRudavs. maSasadame, saxeobaTa
rozencvaigis da abramskis (1993) mosazre-
simdidre garemos produqtiulobiT izRudeba.
biT, yvelaze ufro Rirebuli ori hipoTezaa.
konelis da oriasis (1964) mosazrebiT, saxe-
pirvel maTgans taqsonTaSorisi konkuren-
obaTa simdidre stabilur da produqtiulo-
ciis hipoTeza ewodeba. am hipoTezis Tanax-
bis maRali tempebis mqone garemo pirobebSi
mad, sxvadasxva mravalsaxeobiani taqsonebis
ufro metia. es mosazreba pirvelad uitekerma
saxeobaTa mravalferovnebis pikebi produqti-
da nieringma (1965) wamoayenes, xolo Teoriuli
ulobis sxvadasxva donis mqone teritoriebze
safuZveli tilmanma (1982) Cauyara. mosazrebas
mdebareobs. magaliTad, aSS-s samxreT-dasavle-
saxeobaTa mravalferovnebis produqtiuloba-
TiT mdebare udabnoebSi gavrcelebuli patara,
stabilurobis hipoTeza ewodeba. regionalur
ZuZumwovari mRrRenelebis mravalferovnebis
Skalaze anu daaxloebiT 106km2 farTobis teri-
pikebi mdinare el pasos dasavleTSi anu dabali
toriebze (rozencvaigi da abramski 1993) saxe-
produqtiulobis mqone teritoriaze xvde-
obaTa mravalferovnebasa da produqtiulobas
ba, xolo xorcismWameli saxeobebis simdidre
Soris dadebiTi kavSiria (kurie da pakini 1987,
ufro maRali produqtiulobis mqone aRmosav-
aronsoni da Smida 1990, kurie 1991, rozencvaigi
leT texasSi metia. rozencvaigis da abramskis
da abramkis 1993, tilmani da pakala 1993, raiti
mosazrebiT, taqsoni produqtiulobis raime
da sxvebi 1993). produqtiulobasa da saxeobaTa
doneze ukeTesi konkurentia. Sesabamisad,
simdidres Soris kavSiris Zala an aseTi kav-
produqtiulobis am doneze taqsons raime sxva
Siris SesaZlo meqanizmebi kargad cnobili ar
taqsonze upiratesoba eqneba da taqsonTaSori-
aris. tilmanios da pakalas (1993) varaudiT,
si konkurenciis Sedegad saxeobaTa simdidre
mravalferovneba produqtiulobasTan erTad
Semcirdeba. mecnierebs am mosazrebis siswore
saxeobaTa arc erTi jgufisTvis monotonurad
ar SeumowmebiaT. kidev erTi saintereso hipo-
ar izrdeba, Tumca saxeobaTa simdidris cvli-
Teza tilmans (1982) da sxva mecnierebs ekuT-
leba produqtiulobis sazom garemo faqtorze
vniT, romelTa azriT, gavrcelebis arealis
da SerCeul saxeobazea damokidebuli. kuriem
araerTgvarovneba produqtiulobasTan erTad
706

sur. 29.23. potenciur evapotrans-


piraciasa (PET) da saxeobaTa simdidres
Soris damokidebuleba frinvelebisTvis,
ZuZumwovari cxovelebisTvis, amfibiebisa
da reptiliebisTvis. saxeobaTa simdidris
RerZebi (vertikaluri) logariTmul Ska-
lazea gamosaxuli.

garkveul niSnulamde izrdeba, xolo Semdeg mc- ar gansazRvravs. marTlac, bevr SemTxvevaSi
irdeba. saxeobaTa simdidresa da gavrcelebis maRali produqtiulobis garemo pirobebSi
arealis araerTgvarovnebas Soris amgvari saxeobaTa mravalferovneba naklebia. produq-
damokidebuleba 29.8 paragrafSi dawvrilebiT tiulobis gazrdisTvis sakvebi nivTierebebis
aris aRwerili. da sxva resursebis eqsperimentuli damateba
saxeobaTa simdidresa da produqtiulo- xSirad mravalferovnebis Semcirebs iwvevs, ami-
bas Soris dadebiTi damokidebuleba univer- tom SemoiRes termini gamdidrebis paradoqsi
saluri movlena araviTar SemTxvevaSi ar aris. (rozencvaigi 1975, ribeseli 1974), romelic sax-
magaliTad, SedarebiT erTgvarovani da patara eobaTa mravalferovnebasa da produqtiulo-
teritoriis (5-20ha) gavrcelebis arealebSi bas Soris uaryofiT damokidebulebas asaxavs.
frinvelTa saxeobebis yvelaze meti (24 saxe- ekologebis umetesobis azriT, gavrcelebis ar-
oba) da naklebi (6 saxeoba) simdidre maRali ealis struqtura saxeobaTa mravalferovnebis
produqtiulobis mqone teritoriebze anu gansazRvraSi produqtiulobaze didi mniSvn-
Waobebsa da Walis foTlovan tyeebSi gvxvdeba elobisaa. Waobebi produqtiuli da struqtu-
(sur. 29.3). monacemebi adasturebs, rom saxe- rulad erTgvarovania, amitom aseT adgilebze
obaTa simdidres mxolod produqtiuloba naklebi raodenobis saxeoba binadrobs. udab-

mcenareTa produqtiuloba da frinvelTa saxeobebis


cxrili 29-3 raodenoba zomieri klimatis mqone gavrcelebis arealebSi
miaxloebiTi
produqtiuloba frinvelTa saxeobebis
2 1
gavrcelebis areali (gm w ) saSualo raodenoba
Waobi 2,000 6
mindori 500 6
buCqnari 600 14
udabno 70 14
wiwvovani tye 800 17
mTis foTlovani tye 1,000 21
Walis foTlovani tye 2,000 24
707

sur. 29.24. gamdidrebis


paradoqsi. a) baia kalifor-
niis sonoranis udabno. b)
oregonSi, maleuris refu-
jSi mdebare Waobi. udabnoebi
Waobebze naklebad prodiuq-
tiuli, magram ufro mraval-
ferovania. gavrcelebis are-
alis struqtura saxeobaTa
mravalferovnebis gansaz-
RvraSi produqtiulobaze
ufro mniSvnelovania.

(a) (b)

nos vegetacia naklebad produqtiulia, magram regioni, sadac saxeobas arseboba SeuZlia, vi-
struqturis mravalferovneba gavrcelebis ar- wrovdeba (sur. 29.26). TiToeul geografiul
ealebis gamravalferovnebas iwvevs (sur. 29.24). regionSi garemo pirobebis (resursTa donee-
hastonis (1994) azriT, produqtiulobasa da bis) bunebrivi araerTgvarovneba arsebobs. am
mravalferovnebas Soris damokidebulebis sazRvrebSi moxvedril saxeobebs Tanaarseboba
xarisxi movlenis ganxilvis Skalaze nawilo- SeuZliaT (sur. 29.27). resursebis dabali do-
briv aris damokidebuli. magaliTad, zrdadma nisas, garemo pirobebis araerTgvarovnebis
produqtiulobam konkurenti pirveladi war- mocemuli areali ufro meti saxeobis arsebo-
momqnelebis jgufebSi mravalferovneba Sei- bis teritorias kveTs, vidre es maRali donis
Zleba Seamciros, xolo mTliani sazogadoebis resursebis pirobebSi xdeba. resursis donesa
mravalferovneba gazardos. da mravalferovnebas Soris ukuproporciuli
damokidebuleba empiriulad da eqsperimentu-
lad aris damtkicebuli (tilmani 1982). tropi-
29.8. garemosa da sasicocxlo ciklis kuli tyis niadagebSi resursebis done dabalia,
cvlilebebma SeiZleba gavlena moax- rac mravalferovnebis matebas uwyobs xels.
dinos saxeobaTa mravalferovnebaze tilmanis modelSi sivrciTi Skala yuradRebiT
unda ganisazRvros, vinaidan garemo pirobebis
niadagis saxeobis, tenianobis, temperaturis
cvalebadoba ganxilul teritoriasTan erTad
da sxva garemo pirobebis cvlileba mcenareTa
gaizrdeba da rogorc bolo paragrafSi vTqviT,
saxeobebis mravalferovnebaze zegavlenas ax-
saxeobebis raodenobasac igive bedi eweva.
dens. tropikuli tyis xeebi garkveuli tipis
araprognozirebadi, droebiTi araerTgva-
niadagsa da klimatSi ukeTesad xaroben. axdens
rovneba mravalferovnebas savaraudod xels
Tu ara tropikebis fizikur garemoSi momxdari
ar uwyobs (mei 1974). Cesonis da varneris (1981)
cvlileba zomieri klimatis tyeebSi momxdar
mosazrebiT, gamravlebis tempis wlidan wlamde
cvlilebaze aTjer an ufro Zlier zegavlenas
mcenareTa mravalferovnebaze? tilmanma (1982)
momxmareblebs Soris konkurenciis modelis
daxmarebiT am SekiTxvas savaraudo pasuxi gasca
(ix. 21-e Tavi).
ganvixiloT grafiki, romlis RerZebi ori
aucilebeli resursis donea (sur. 29.25). saxe-
obaTa populacia SeiZleba gaizardos, rodesac
resursebi raime gansazRvrul dones gadaaWar-
bebs da maSasadame, populacia teritoriaze
(grafikis gamuqebuli regioni) konkurenci-
is ararsebobis pirobebSi kargad viTardeba. sur. 29.25. saxeobis arsebobisTvis ori resursis min-
konkurenciis arsebobis pirobebSi grafikis imaluri, kritikuli donea saWiro, rac populacias zRvars
uwesebs.
708

mniSvnelovani efeqti naklebad aqvs. aqedan ga-


momdinare, konkurenciaSi damarcxeba saxeobas
Zalian iSviaTs xdis. ufro metic, TiToeulma
saxeobam raime wlebis ganmavlobaSi yvela sxva
saxeobaze meti Tesli unda warmoqmnas, amitom
mxolod am meqanizmis saSualebiT mcire raode-
nobiT saxeobas SeuZlia Tanaarseboba.
Ceson-verneris modeli marjnis rifis Te-
vzis safuZvelze aigo, romlis mravalferovne-
ba tropikuli tyis xeebis mravalferovnebas-
Tan Sedarebadia, xolo niSis mravalferovneba
mcirea (erlixi 1975, seili 1980). am saxeobaTa
konkurenciaze diskusiis (andersoni da sxvebi
sur. 29.26. ori saxeobis TanaarsebobisTvis saWiro pi- 1981, seili da uiliamsi 1982, seili 1977, 1978)
robebi tilmanis resursis modelis mixedviT. izoklinebze Sedegad gadawyda, rom axalgazrda Tevzebi
zrda nulis tolia. rifebis dasaxlebas kanonzomierebis gareSe
axdenen. mkvdari an rifebis teritoriidan wa-
suli Tevzebis adgilis dakaveba yvela saxeobis
cvlileba, rodesac yoveli saxeoba romelime
individs erTnairad SeuZlia. am mosazrebas la-
weliwadSia dominanturi, Tanaarsebobas iwvevs.
tariis hipoTeza ewodeba. latariis principiT
davuSvaT, yovel weliwadSi xeebis garkveuli
momxdari kolonizacia droSi kanonzomierebas
raodenoba kvdeba da TiToeul xes igive an sxva
moklebul cvalebadobas iwvevs, konkurenciis
saxeobis individi saxeobebis mier Teslis war-
da gadaSenebis albaTobas amcirebs, rac tropi-
moqmnisadmi pirdapirproporciulad cvlis.
kuli rifis TanasazogadoebebSi Tevzebis
rodesac saxeoba Zalian iSviaTia, Teslis war-
ufro didi raodenobiT saxeobis Tanacxovre-
moqmnisTvis cudi weli am saxeobis amonazard-
bas aadvilebs. latariis modeli planqtonSi
ebze nakleb zegavlenas axdens, Tumca kargma
mobinadre lifsitebis mravalferovnebas da
welma saxeobisTvis warmateba SeiZleba moita-
tropikuli da zomieri klimatis okeaneebs So-
nos. aseTi meqanizmi TeoriaSi muSaobs, magram
ris Tevzebis mravalferovnebis sxvaobas ver
ganmartavs.

A
A+B
B+C 29.9. mtaceblebelTa da balax-
ismWamelTa qmedebebs SeuZliaT
C+D
gavlena moaxdinos saxeobaTa saqmi-
anobaze
D+E
mtaceblebi da balaxismWameli cxovele-
bi msxverpli da maspinZeli sazogadoebebis
mravalferovnebaze zegavlenas axdenen.
rodesac mtaceblebi msxverpli saxeobebis
E+F
populaciebs potenciur raodenobaze naklebs
xdian, konkurencia mcirdeba da Tanacxovrebas
xeli ewyoba (periSi da saila 1970). ufro metic,
F+G
Zlier konkurentebze seleqciuri nadirobis
an balaxisWamis Sedegad susti saxeobebi siste-
G
maSi binadrobas axerxeben (peini 1966, harperi
1967). mtaceblobis zegavlena mravalferovne-
baze wylis sistemebSi kargad Cans, sadac mtace-
beli zRvis varskvlavis, salamandris an Tevzis
sur. 29.27. Svidi saxeobis konkurencia ori aucilebe- Semosvla pirveladi momxmareblebis da war-
li resursis pirobebSi. Tanarsebobis regionebi naCvenebia. momqmnelebis sazogadoebas Zalian cvlis (peini
gamuqebuli teritoriebi sxvadasxva gavrcelebis arealebSi 1966, 1974, zareti da peini 1973, porteri 1972b,
xelmisawvdomi resursebis arealebia. naklebi resursis Sem-
zareti 1980, vilburi da sxvebi 1983, karpenteri
cveli gavrcelebis arealebi ufro meti saxeobis arsebobis
zonebs kveTen. da sxvebi 1987, 1988).
709

Tavdapirvelad mtacebelsa da msxverpls


Soris urTierTqmedebebis ramdenime aspeqts
davakvirdeT da mtaceblis mier msxverpli saxe-
obis mravalferovnebaze zemoqmedebis meqa- A
nizmebi adgilobriv da regionalur doneze
SeviswavloT. Semdeg Cveni yuradReba mcenaree-
bis, maTi nawilebis an amonazardebis moxmarebas B
mivapyroT, rac tropikebSi arsebuli mcenaree-
a
bis mravalferovnebaze zegavlenas axdens.

sur. 29.28. mtaceblisa da msxverplis moZraobis areali-


mtacebelsa da msxverpls Soris sa da tempis zegavlena msxverplis simWidroveze. msxverpli
urTierTqmedeba populaciis zrdis udidesi tempi sivrcis a wertilze fiq-
sirdeba. msxverplis simWidrovis ganawilebis piki maSin gvx-
mtaceblis moqmedeba saxeobaTa mraval- vdeba, rodesac mtacebeli msxverplze swrafad moZraobs da
ferovnebaze ori meTodiT axdens zegavlenas. msxverplis dabali tempiT zrdis adgilSi (A grafiki) koloni-
pirveli meTodi msxverplze gadarTvas uka- zacias xels uSlis. rodesac mtaceblisa da msxverplis moZ-
vSirdeba anu rodesac mtacebeli sasurveli raobas Soris mcire gansxvavebaa, msxverpli populacia sivr-
cis ufro did nawilSi arsebobs (B grafiki)
msxverplis erTi saxeobis Semcirebas amCnevs
da ufro mravalricxovan saxeobaze gadae-
rTveba. aseTi moqmedebis Sedegad msxverplis
pirveli saxeoba zewolisgan Tavisufldeba da sivrciTi modelebi mcire teritoriebis
misi populacia ukeTesad viTardeba. sixSireze dinamikas yovelTvis ar moicavs. maklaflinis
damokidebuli mtaceblobis Sedegad msxverpl da rafgardenis (1991a,b) azriT, uwyvet garemo-
saxeobebs Soris konkurencia mcirdeba da mra- Si msxverpli mtaceblobis pirobebSi arsebobas
vali msxverpli saxeobis Tanacxovreba Sesa- ganagrZobs da am movlenis gasagebad unda war-
Zlebeli xdeba. mtacebeli saxeobaTa mraval- movidginoT sistema, romelSic mtacebeli msx-
ferovnebaze gemovnebis saSualebiTac axdens verplze swrafad da ufro did Skalaze moZrao-
zegavlenas. Tu mtacebels msxverpli saxeobebi- bs, xolo msxverpli saxeoba araerTgvarovnad
dan yvelaze Zlieri konkurenti urCevnia, maSin izrdeba. warmoidgineT msxverpli-mtaceblis
is msxverplis sxva saxeobaze zewolas amcirebs sistema, romelic wrfiv sivrceSi arsebobs
da Tanacxovrebas xels uwyobs. zemoT CamoT- da msxverpli saxeoba sivrcis a mdebareobaze
vlil meqanizmebSi mtaceblis an msxverplis ufro swrafad izrdeba (sur. 29.28). Tu mtaceb-
sivrceSi ganawileba gaTvaliswinebuli ar aris. lisa da msxverplis moZraobis tempi da areali
mtacebelsa da msxverpls Soris urTierTq- Zalian gansxvavebulia, maSin msxverpli popu-
medebis modeli, romelic sivrciT dinamikas lacia mxolod zrdis umaRlesi tempebis mxar-
Seicavs, regionalur doneze mtaceblebis mier damWer teritoriebze gaizrdeba (A teritoria
msxverpli saxeobebis mravalferovnebaze mox- 29.28 suraTze). sxva teritoriebze, sadac zr-
denil zegavlenas asaxavs. magaliTad, mcire dis maRali tempi mxardaWerili ar aris, msx-
teritoriaze ganlagebul sistemaSi msxverpli verpli mtaceblis mier ganidevneba. Tu mtace-
saxeobebi regionalur Skalaze anu erT an met blisa da msxverplis moZraobis unarebs Soris
mcire teritoriaze binadrobs, xolo sxva ter- gansxvaveba mcirea, maSin msxverpli populacia
itoriebze mtaceblobis Sedegad gadaSenebis ufro met teritoriaze gavrceldeba. aqedan
gzaze dgas. regionalur da adgilobriv mraval- gamomdinare, regionalur Skalaze msxverpli
ferovnebas Soris balansi sivrciT dinamikasa saxeobebis mravalferovneba mtaceblisa da
da mtacebeli Tu msxverpli saxeobebis mobi- msxverplis moqmedebis gansxvavebuli Skalebis
lurobazea damokidebuli (maklaflini da raf- saSualebiT narCundeba.
gardeni 1993). mtacebelsa da msxverpls Soris
urTierTqmedebis modelis Tanaxmad, romelic
mobilurobisa da sivrciTi dinamikis Sesaxeb balaxismWamelobis zegavlena mcenareTa
informacias Seicavs, Tu adgilobrivi popu- saxeobebis mravalferovnebaze
lacia mtaceblobis Sedegad gadaSenebis gzaze
darvinis droidan moyolebuli naturalistebi
dgas, maSin mtacebelsa da msxverpls mobilu-
Tvlidnen, rom SerCeviTi da araSerCeviTi bal-
robis saSualo maCvenebeli mainc unda hqondes,
axismWameloba mcenareTa saxeobebis mraval-
raTa msxverplma regionalur Skalaze arseboba
ferovnebaze axdens zegavlenas (harperi 1967).
ganagrZos (maklaflini da rafgardeni 1993).
710

sur. 29.29. mavneblebis


zewolis hipoTeza. am hipo-
Tezis Tanaxmad, amonazardebi
mSobel xesTan ufro mWidrod
aris ganlagebuli, Tumca maTi
gadarCenis albaToba mSoblis-
gan dacilebazea damokide-
buli, vinaidan balaxismWameli
cxovelebi mSobelTan axlos
ganlagebul amonazardebs
etanebian.

ramdenime avtoris, maT Soris dautis (1960), tropikebis msgavsad balaxismWameli cxovelebi
jiletis (1962) da iancenis (1970) azriT, bal- da paTogenuri mikroorganizmebi emterebian.
axismWameloba tropikuli tyeebis did mra- mavneblebi tropikebSi mravalferovnebis zr-
valferovnebaze aris pasuxismgebeli. iancenis das iwveven, xolo sxva ganedebze gansxvavebu-
mixedviT, balaxismWameli cxovelebi kvirtiT, lad moqmedeben. magaliTad, tropikuli balax-
TesliT da amonazardebiT ikvebebian da saxeo- ismWameli cxovelebi da mcenaris paTogenuri
baTa simWidroves amcireben. amis Sedegad sxva, mikroorganizmebi maspinZeli mcenaris saxeobe-
naklebad gavrcelebuli saxeobebi zrdas iwye- bze arian specializirebulni an maTi popula-
ben. saxeobebis vargisianobas momxmareblebisT- ciebi maspinZeli populaciebis simWidrovesa
vis maTi mravalricxovnoba ufro gansazRvravs, da gavrcelebulobaze aris damokidebuli.
vidre calkeuli individebis Sinagani Tvise- mavneblebis zewolis hipoTezis Tanaxmad,
bebi. momxmareblebi mravalricxovan saxeobebs amonazardebi igive saxeobis mozrdil mcenaree-
ufro iolad pouloben da maTi populaciebic bTan axlos ufro xarobs, vidre moSorebiT (ian-
swrafad izrdebian. am mosazrebas mavneblebis ceni 1970). saxeobis mozrdili warmomadgeneli
zewolis hipoTeza ewodeba. balaxismWamel cxovelebsa da paTogenur mikro-
mavneblebis zewolis hipoTezas ramdenime organizmebs ifaravs. garda amisa, vinaidan Tes-
faqti amyarebs. magaliTad, marcvleuli mcena- lis umetesoba mSobelTan axlos aRmocendeba,
reebis monokulturaSi damkvidrebas balax- balaxismWamel cxovelebs amonazardebis mra-
ismWameli cxovelebis Semosvla uSlis xels. am- valricxovnoba izidavT, xolo moSorebiT aR-
azonis auzSi kauCukis xeebma fexi ver moikides, mocenebul mcenareebs yuradRebas ar aqceven
vinaidan maT mravali saxeobis balaxismWameli (sur. 29.29). kvlevebma manZilze damokidebuli
cxoveli iyenebs da ganviTareba ferxdeba. sam- aRmocenebis da ganviTarebis faqti daadastura
agierod, kauCukis xeebis plantaciebi malaiz- (augSpurgeri 1983, klarki da klarki 1984, hou
iaSi yvavis, sadac maTze specializebuli balax- da sxvebi 1985).
ismWameli cxovelebi ar binadroben. tropikebSi Tu amonazardebi mSobelTan an igive saxeobis
marcvleuli mcenareebis saxeobebis gaxareba raime sxva xesTan ufro kargad viTardeba, maSin
kauCukis xeebis msgavsad ver moxerxda. samxreT igive saxeobis xeebi tyeSi farTod vrceldeba.
amerikuli kakao erT-erTi gamonaklisia. kakaos amgvari prognozis SemowmebisTvis TiToeuli
plantaciebSi gavrcelebuli mavnebeli mwere- saxeobis individebis ruka unda SevadginoT
bi ar arian ufro mravalricxovani an mraval- da Semdeg statistikis gamoyenebiT saxeobis
ferovani, vidre afrikisa da aziis plantacieb- gavrcelebis xarisxi davadginoT. kvlevebis
Si (strongi 1974). Sedegad dadginda, rom xeTa umetesi, gansa-
monokulturis problemebi tropikebis miR- kuTrebiT gavrcelebuli saxeobebi, mWidrod
mac vrceldeba. zomieri klimatis moyvarul vrceldeba (habeli 1979, habeli da fosteri
xeebs sakuTari balaxismWameli cxovelebi gaaC- 1983). miRebuli Sedegi tyis sazogadoebis
nia. cxvirgrZelebs da ciyvebs rkoebis umete- struqturaSi mavneblebis zewolis mniSvnelo-
soba ver gadaurCeba, xolo xis amonazardebs bas asaxavs, Tumca mWidrod ganlagebis xarisxi
711

fardobiTia da balaxismWamelma cxovelebma an ufro didi raodenobiT saxeobas moicavs da


paTogenurma mikroorganizmebma mowifuli in- evoluciur tendencias ewinaaRmdegeba, romlis
dividebis ufro farTod gavrceleba SeiZleba mixedviT, saxeobaTa mxolod mcire raodenoba
gamoiwvion. unda dominirebdes.

29.10. SeiZleba Tu ara Semcireb- 29.11. rRvevam SeiZleba gavlena moax-


ulma konkurenciam axsnas mraval- dinos saxeobaTa mravalferovnebaze
ferovnebis maRali done? perioduli, fizikuri rRveva bevr sazogadoe-
Teoria da eqsperimentebi amtkicebs, rom inten- bas axasiaTebs. adamianis moqmedeba gavrcelebis
siuri konkurencia sazogadoebidan saxeobebis arealis Tvisebebs cvlis da gavrcelebis are-
gamoricxvas iwvevs. bevri ekologis azriT, alis struqturasa da adgilobrivi saxeobebis
resursebisTvis naklebad mkacri konkurencia simdidres Soris damokidebuleba Zlieri xdeba.
bevri saxeobis Tananarsebobas uzrunvelyofs. satyeo masalebi sanapiro zonebSi nakadis dine-
rogor SeiZleba saxeobaTaSorisi konkurenciis bas, danaleqi qanebis tvirTebs, gavrcelebis
Semcireba? amis miRweva ufro meti ekologiuri mikroarealebis xelmisawvdomobas cvlis da
specializaciiT, xelmisawvdomi resursebis nakadebSi adgilobriv produqtiulobis zrdas
raodenobis gazrdiT, resursebze moTxov- iwvevs (aleni 1995). amgvari cvlilebi sazoga-
nis SemcirebiT da mtaceblobis gaZlierebiT doebebis, gansakuTrebiT ki Tevzebis mraval-
SeiZleba. yvela SemTxvevaSi saxeobaTaSorisi ferovnebaze uaryofiT zegavlenas axdens
da Sidasaxeobrivi brZola CamoTvlili faq- (bisoni da sxvebi 1992). satyeo masalebi amfibi-
torebisadmi populaciebis Semgueblobaze aTa saxeobebis simdidrezec axdens zegavle-
zegavlenas axdens. populaciebSi konkurencia nas da es SemTxveva 29.30 suraTzea gamosaxuli.
TavisTavad ar mcirdeba, xolo simWidroveze ori an naklebi raodenobis saxeobis amfibiis
damokidebuli seleqcia populaciis zomas zr- Semcveli nakadebis raodenoba Waobian tyee-
dis. aqedan gamomdinare, Tu konkurenciis cvl- bSi proporciulad Zalian maRalia. amfibiebis
ilebis mravalferovnebis cvlilebiT aixsneba, mravalricxovnobis gansxvavebuloba nakadeb-
maSin saxeobaTaSorisi da Sidasaxeobrivi brZo- Si gavrcelebis arealebis ganawilebiT aris
lis fardobiTi siZliere populaciis genofon- gamowveuli. Waobian nakadebSi lodebis da riy-
dze sxvadasxva zegavlenas axdens.
fardobiT siZliereebs Soris sxvaoba ni-
Suri kavSirebis geometriis saSualebiT Segvi-
50
Zlia gamovsaxoT. ramdenime ganzomilebis mqone
niSis sivrceSi TiToeul saxeobas SedarebiT
mcire raodenobiT mezobeli hyavs. ganzomile-
40
bebis zrdasTan erTad saxeobebi niSis sivrceSi
sxvagvarad ganlagdeba, mezoblebis raode-
noba izrdeba, xolo konkurenciis asimetria
30
mcirdeba. cvalebadoba populacias maRali
ganzomilebis mqone niSaSi mdebare sazogadoe-
baSi mobinadre mezoblebTan SedarebiT sust
konkurentad xdis da konkurenciaSi upirate- 20
sobis mqone saxeobebi ar Cndeba. maRali ganzo-
mileba fizikurad naklebad momTxovn garemoSi,
magaliTad tenian tropikebSi an okeanis siR- 10
meebSi SeiZleba Segvxvdes. ufro mkacr garemo
pirobebSi niSis sivrcis TvisebebSi ramdenime
faqtori Warbobs da kritikulad mniSvnelovani 0
0 1 2 3 4
ganzomilebebis mcire raodenoba yalibdeba.
garda amisa, biologiuri faqtorebi niSis mra-
vali ganzomilebis gaCenas iwvevs da niSis sivr- sur. 29.30. amfibiebis saxeobebis mravalferovneba dasav-
cis ganzomileba biologiuri Tanasazogadoe- leT oregonis uWaobo (nacrisferi svetebi; 23 nakadi) da Wao-
bis droSi CamoyalibebasTan erTad izrdeba. bian (mwvane svetebi; 20 nakadi) nakadebSi. Waobi gavrcelebis
biologiuri Tanasazogadoebebi TandaTanobiT arealebis xelmisawvdomobas amcirebs da saxeobebis raode-
nobis Semcirebas iwvevs.
712

xeTa safaris ganaxleba tropikuli da zomieri klimatis


cxrili 29-4 regionebSi mdebare pirveladi tyeebisTvis
ganaxlebis dro ganaxlebis tempi (%
Aadgili (weli)* weliwadSi)
tropikebi 62-114 0,9-1,6
Ppanama 80-135 0,7-1,3
kosta rika 104 1,0
venesuela 60 1,7
gaboni 32-101 1-3,1

zomieri klimati
greiT smoukis mTebi 49-211 0,5-2
tionesta, pensilvania 107 0,9
hiuston vudsi, ohaio 78 1,3
* ganaxlebis dro safaris zrdis dros ar Seicavs, rac zomieri klimatis zonebSi gavrcelebuli
saxeobebisTvis 54-185 wels Seadgens

is qvebis gavrcelebis arealebi naklebad aris gili mravalferovnebis gazrdas iwvevs da misi
xelmisawvdomi (korni da bari 1989). es mosazreba efuZneba varauds, romlis Tanax-
rRveva saxeobaTa mravalferovnebaze ram- mad, rRveva Teslis ganayofierebis da amonaz-
denime meqanizmiT axdens zegavlenas. kornel- ardis ganviTarebisTvis saWiro pirobebs qmnis
ma (1978) tropikuli tyeebi da marjnis rifebi (denslou 1980, 1987, oriansi 1982, piketi 1983).
Seiswavla da didi mravalferovneba aRelvebis rRveva mcenareebis da organizmebis sicocxlis
Sualedur doneebs daukavSira. am mosazre- kritikul etapze gardamaval, araerTgvarovan
bas Sualeduri rRvevis hipoTeza ewodeba. garemo pirobebs qmnis. garda amisa, tyis safar-
fizikuri pirobebiT, mtaceblebiT an raime Si gaCenil cariel adgilebsa da fizikur gare-
sxva faqtoriT gamowveuli rRveva koloniza- mo pirobebs Soris urTierTqmedeba tropikebSi
ciis saSualebas qmnis da aRelvebul adgile- ufro met araerTgvarovnebas iwvevs, vidre zo-
bze dasaxlebuli saxeobebis suqcesiis cik- mieri klimatis regionebSi. xis dacemis Sede-
lis dawyebas iwvevs. saSualo donis rRvevisas, gad tyis safarSi gaCenil cariel adgilebSi
sazogadoeba gavrcelebis arealebis patara niadagi ukeTesad naTdeba da Sesabamisad amon-
teritoriebis mozaika xdeba. am teritoriebze azardis ganviTarebisa da organuli detri-
suqcesiuri mimdevrobis saxeobebi binadrobs. tebis daSlisTvis fizikuri pirobebi icvleba.
Sualeduri rRvevis hipoTezam regionebs Soris garda amisa, tyis cariel adgilas cocxali xis
mravalferovnebis gansxvavebuloba, gansakure- naklebi raodenobis fesvi gvxvdeba da niadagi-
biT ki xeTa saxeobebs Soris ganedis mixedviT dan gamzadebuli sakvebi nivTierebebis gawova
arsebuli gansxvavebuloba unda gaiTvaliswin- mimdinareobs. es procesebi ufro intensiu-
os, risTvisac aRelvebis doneebs Soris Sedar- rad tropikebSi xdeba, vinaidan mzis sinaTle
ebadi sxvaoba unda iyos. tyis xeebis individebis niadags pirdapir ecema (sur. 29.31). tropikebSi
ganaxlebis tempi (anu sicocxlis saSualo xan- wvimac ufro xSiria, amitom daSla da gawova
grZlivobis Sebrunebuli) zomieri klimatis da ufro swrafad xdeba. garda amisa, tropikul
tropikul teritoriebze erTmaneTisgan siste- tyeebSi dauzianebeli safari ukeTesad aris
maturad ar gansxvavdeba (cxrili 29.4). qariSx- daculi, vidre zomieri klimatis zonebSi, rac
lis da xanZris magvari rRvevebi tropikebSi safaris meti simWidroviTa da foTlebis gam-
ufro xSirad ar xdeba. aqedan gamomdinare, ZleobiT aris gamowveuli. tyesa da garemos
rRveva SesaZloa mravalferovnebas xels uwy- Soris urTierTqmedebis Sedegad fizikuri pi-
obs, magram tyeebs da sxva tipis sazogadoebebs robebis didi simravle iqmneba, rac tropikebSi
Soris mravalferovnebis gansxvavebulobaze amonazardis ganviTarebisTvis ukeTes pirobas
pasuxismgebeli ar aris. qmnis. Tu xeebi pirobebis am gradientis gaswvr-
riklefsma (1977a) gansxvavebuli meqanizmi iv izrdeba, maSin maTi Tanaarseboba tropikebSi
aRwera, romliTac tyeSi gaCenili carieli ad- ufro advilia. xeebisTvis damaxasiaTebeli gan-
713

sur. 29.31. xis dacemis Sedegad


tyis safarSi gaCenil cariel adg-
ilze sinaTle ecema, ris Sedegadac
amonazardis ganviTarebis fizikuri
pirobebi da dedamiwis zedapirze
momxdari daSlis procesi icv-
leba. cvlileba ufro intensiuri
tropikebSia, sadac mzis sinaTle
dedamiwaze pirdapir ecema.

eduri gradienti buCqebisa da balaxebisTvis 29.32 suraTi 21.4 suraTis msgavsia da masze
ar arsebobs, vinaidan maT tyisgan gansxvavebiT sami ganzomilebaa warmodgenili. vertikaluri
gamorCeuli fizikuri struqtura ar gaaCniaT. ganzomileba saxelmZRvanelos gverdidan mo-
hastonis (1979, 1994) azriT, identuri SorebiT aris mimarTuli, ar Cans da sazogadoe-
ekologiuri funqciebis da didi mraval- bis saxeobaTa mravalferovnebas asaxavs. hori-
ferovnebis mqone sazogadoebebis arseboba zontaluri RerZi saxelmZRvanelos gverdzea
TanasazogadoebaSi momxdari rRvevis sididesa gavlebuli da populaciis zrdis temps asaxavs,
da saxeobaTa populaciis zrdis temps Soris xolo vertikaluri RerZi teritoriaze momx-
damokidebulebis daxmarebiT unda gaviazroT. dari rRvevis intensivobis dones gviCvenebs.
hastonis models dinamiuri wonasworobis mod- konkurenciis Sedegad gamoricxva mraval-
eli ewodeba da is konelis Sualeduri rRve- ferovnebas amcirebs da maSin xdeba, rodesac
vis hipoTezis srulyofili variantia (koneli populaciis zrdis tempi maRalia. rRvevam mra-
1978). dinamiuri wonasworobis modeli 29.32 su- valferovneba aseve SeiZleba Seamciros, magram
raTzea gamosaxuli. es mxolod maSin xdeba, rodesac populaciis
zrdi tempi dabalia da rRvevas ver uZlebs.
populaciaTa suraTze naCvenebia rRvevisa da konkurencias
sikvdilianobis Soris damokidebuleba, ris Sedegadac biomra-
Sedegad Semcirebuli
rRvevis sixSire an intensivoba

valferovneba icvleba. A wertilze populaciis


mravalferovneba
zrdis tempi dabalia da rRvevis maRali done
zogierTi populaciis adgilobriv gadaSene-
bas da mravalferovnebis Semcirebas iwvevs. B
wertilze rRvevis done A wertilis identuria,
magram populaciis zrdis tempi aq maRalia,
saxeobebi rRvevas uZlebs da sazogadoebaSi
konkurenciaSi arsebobas ganagrZobs. maqsimaluri mraval-
damarcxebis Sedegad ferovnebis adgilze, konkurenciis Sedegad
Semcirebuli mraval- gamoricxvasa da rRvevas Soris balansia. aqedan
ferovneba
gamomdinare, rRvevisgan Tavisufali da nela
populaciis zrdis tempi da konkurenciis mzardi populaciebis Semcveli sazogadoebis
Sedegad Canacvleba mravalferovneba Zlieri rRvevis teritoriaze
mdebare da swrafad mzardi populaciebis Sem-
sur. 29.32. adgilobriv mravalferovnebaze aRelvebis cveli sazogadoebis mravalferovnebis iden-
da populaciis zrdis zegavlenas Soris damokidebuleba.
turi SeiZleba iyos.
populaciis zrdis dabali tempisas aRelvebis maRali tempi
dinamiuri wonasworobis modelidan gamom-
sazogadoebaSi Semavali saxeobebis raodenobas amcirebs, vi-
naidan nela mzardi populaciebi rRvevas ver uZleben (A wer- dinare, sxvadasxva faqtorebis (produqtiulo-
tili). populaciis zrdis maRali tempebis arealebSi rRvevis ba, mtacebloba, konkurencia, rRveva da a.S.)
maRali tempi konkurenciis Sedegad gamoricxvas xels uSlis zegavlena urTierTgamomricxavi ar aris. saxeo-
da did mravalferovnebas iwvevs (B wertili). didi mraval- baTa mravalferovneba garemo pirobebiT da sx-
ferovneba mcire rRvevis teritoriebzec SeiZleba Segvx-
vadasxva sivrciT Skalebze moqmedi faqtorebis
vdes, sadac populaciis zrdis tempi dabalia (C wertili), vi-
naidan populaciebi swrafad ar izrdeba da sxva populaciebs
erToblivi zemoqmedebiT aris gamowveuli.
konkurenciaSi ver amarcxebs.
714

wina paragrafebSi aRwerili procesebi aris modeli cnobili an gamogonili ekologiuri


meqanizmi, romliTac saxeobaTa simdidre iqm- monacemebidan nimuSs iRebs, albaTobas aTana-
neba da narCundeba. ra informacias gvaZlevs brebs da Semdeg struqturas warmoqmnis (go-
sazogadoebebis Sesaxeb es meqanizmebi? teli da greivsi 1996). dakvirvebis Sedegad
miRebul struqturebs nulovani modelis Sede-
gebTan adareben da adgenen, arsebobs Tu ara
29.12. avlenen Tu ara Tasazogadoe- raime biologiuri urTierTqmedeba, magaliTad
bebi saxeobaTaSorisi brZolis dama- konkurencia. amgvari kvlevebis bevrma avtorma
mtkicebel sabuTebs? urTierTqmedebis (arapirobiTobis) arsebo-
bis dadastureba ver SeZlo, Tumca sxvebma maT
Tanasazogadoebis struqturis CamoyalibebaSi
mier miRebuli Sedegebi eWvqveS daayenes da
mniSvnelovan funqcias saxeobaTa urTierTq-
maTi analitikuri procedurebis sisworeSic
medeba, kerZod, konkurencia asrulebs. bevri
eWvi Seitanes. nulovani modelis teqnika Tan-
ekologis azriT, Tu konkurencia Tanasazoga-
daTanobiT ixveweba da sazogadoebis struqtu-
doebaTa mravalferovnebaSi mniSvnelovani
ris analizisTvis gamoiyeneba.
faqtoria, maSin misi Sedegebi Tanamcxovreb
saxeobebs Soris niSis kavSirebSi unda gamoix-
atebodes. kerZod, konkurenciam niSis sivrce-
geografiuli gavrcelebis analizi
Si mobinadre saxeobebs Soris regularuli
dacileba unda gamoiwvios. martivi magaliTis saxeobaTa mravalferovnebaSi konkurenciis
saxiT niSis erTganzomilebian sivrceSi mo- mniSvnelobis gasagebad kunZulze mobinadre
binadre saxeobebis mdebareoba ganvixiloT. saxeobebis gavrceleba erTmaneTs unda Sevada-
Tu TiToeuli saxeobis mdebareobaze sxva roT. zogierTi mecnieris azriT, monaTesave
saxeobebis mdebareoba zegavlenas axdens anu saxeobebis gavrcelebis arealebi erTmaneTs
saxeobaTa Tanaarseboba konkurenciis Semci- ar faravs da es saxeobebs Soris konkurenciiT
rebazea damokidebuli, maSin saxeobebi niSis aris gamowveuli. daimondi (1975) axali gvineis
ganzomilebis gaswvriv Tanabrad unda iyos maxloblad, bismarkis arqipelagze mobinadre
dacilebuli. Tu saxeobaTa mdebareobaze urT- frinvelebis gavrcelebis adgilebs daakvirda
ierTqmedeba zegavlenas ar axdens, maSin ni- (sur. 29.33). misi aRmoCeniT, gugulisebri gvri-
Sis ganzomilebis gaswvriv maTi mdebareobebi tis (Macropygia) ori saxeoba 6 da 14 kunZulze
kanonzomierebis gareSe iqneba dacilebuli. binadrobs, 13 kunZulze arc erTi saxeoba ar
Tanasazogadoebis TvisebebSi konkurenci- gvxvdeba, xolo orive saxeoba arc erT kunZul-
is Sedegebi SezRudulad aisaxeba da es faqti ze ar binadrobs. amgvari gavrcelebis albaTo-
niSis sivrceSi pirobiTi ganawilebis bunebis ba, Tu orive saxeoba kunZulze erTmaneTisgan
gansazRvrisTvis SemoRebulma meTodebma daa- damoukideblad binadrobs, 40-dan 1-is tolia
dastura. ganawilebis pirobiToba nulovani (P<0,05). aqedan gamomdinare, daimondma daaskvna,
modelebis daxmarebiT statistikurad Segvi- rom urTierTqmedeba gavrcelebasa da adgilo-
Zlia davadasturoT da es meTodi ekologebma brivi sazogadoebis mravalferovnebaze Zlier
70-iani wlebis miwuruls gamoiyenes. nulovani zegavlenas axdens.

sur. 29.33. Macropagya-s gvaris war-


momadgeneli gugulisebri gvritebis
gavrceleba bismarkis arqipelagze. kun-
Zulebis umetesobaze ori saxeobidan erT-
erTi binadrobs, zogierTze arc erTi
saxeoba ar gvxvdeba, xolo orive saxeoba
erTdroulad arc erT kunZulze ar binad-
robs.
715

konorma da zimberlofma (1979) daimon- Tvisebebis, rogoricaa sxeulis sigrZe, ki-


dis analizis meTodologiuri safuZvlebis durebis zoma an kvebis organoebis zoma, gan-
vargisianoba eWvqveS daayenes. maTi azriT, Tu sxvavebuloba TanasazogadoebaSi momxdari
Macropygia-s gavrcelebis albaToba 40-dan konkurenciis mniSvnelobis gamoxatulebaa.
1-ia, maSin saxeobaTa 40 wyvilidan erTze dak- strongi da sxvebi (1979) Tanasazogadoebis
virvebisas adamians Zalian unda gaumarTlos, Tvisebis cvlilebis terminiT asaxaven mdgo-
raTa aRmoaCinos wyvili, romlis gavrceleba mareobas, rodesac Tanasazogadoebis saxeobebi
iseTive kanonzomieria, rogoric gugulisebri garkveuli morfologiuri Tvisebis mixedviT
gvritis. konoris da zimberlofis azriT, mec- aris dalagebuli da mimdebare saxeobebis Se-
nierma saxeobaTa yvela SesaZlo wyvili unda fardebebi met-naklebad erTmaneTis tolia.
Seamowmos, raTa urTierTqmedebis Sesaxeb swo- strongma da sxvebma (1979) meqsikis dasavleT
ri informacia miiRos. mecnierebma sakuTari sanapirosTan mdebare tres mariasis kunZule-
varaudi vest-indoeTis kunZulebze mobinadre bze mobinadre frimvelebis saxeobebis zomaTa
frinvelebisTvis Seamowmes. maT kunZulze mo- Sefardebebi Seiswavles. igive Tanasazogadoe-
binadre saxeobebis raodenoba da saxeobebis bebi grantma (1966) ufro adre gamoikvlia da
mier dakavebuli kunZulebis raodenoba siste- daaskvna, rom zomaTa Sefardebebi kontinentze
mis ucvlel Tvisebebad miiCnies. amgvari Sez- miRebul Sefardebebs aRemateba anu konkuren-
Rudvebis SemoRebis Semdeg maT sacdeli ni- cia da ekologiuri mravalferovneba kunZulis
muSSi Semavali 211 saxeobis gavrcelebebis sazogadoebebze mniSvnelovan zegavlenas ax-
albaToba gaaTanabres da Sedegebi Seamowmes. dens. strongma da misma kolegebma es hipoTe-
saxeobaTa 22155 SesaZlebeli wyvilidan mx- za Seamowmes, risTvisac meqsikis kontinentze
olod 12448 iyo eqskluziurad gavrcelebuli. (kunZulebTan axlos) mobinadre frinvelebis
vest-indoeTis frinvelebis faunis saxeobebis `genofondidan~ ramdenime saxeoba pirobiTad
realuri eqskluziuri gavrceleba 12757-s SearCies. maTi aRmoCeniT, tres mariasis kun-
Seadgens. konorma da zimberloma realur da Zulebze mobinadre frinvelebis zomaTa Se-
gasaSualoebu;l gavrcelebebs Soris aseTive fardebebi kontinentze mobinadre frinvelebis
Tanxvedra aRmoaCines da daaskvnes, rom saxe- zomebis Sefardebebs ar aRemateba da aqedan
obaTa Soris urTierTqmedeba maT geografiul gamomdinare, grantis mosazreba arasworia.
gavrcelebaze did zegavlenas axdens. miuxedavad amisa, rodesac strongi da misi
daimondi da gilpini (1982) konor-zimberlo- kolegebi saxeobaTa Soris urTierTqmedebis
fis analizs gamoexmaurnen da ganacxades, rom hipoTezas amowmebdnen, maTi nulovani modeli
yvela saxeobis wyvilze dakvirvebisas ekologi- Seicavda daSvebas, rom kontinentze mobinadre
urad msgavs saxeobebs Soris urTierTqmedebis yvela saxeobas kunZulze gadasvlis Tanabari
gamovlenis Sansi mcirdeba. garda amisa, kono- albaToba gaaCnia. amgvari daSveba marTebuli
ris da zimberlofis meTodSi SemTxveviT da ar aris da amis damtkiceba iolad SeiZleba.
realur sazogadoebas Soris msgavseba TiTqmis ekologebma kargad ician, rom kolonizaciis
garantirebulia da amis mizezi SemTxveviTi unari gavrcelebis arealTan, mravalricxovno-
sazogadoebis miRebis procedura anu nulovani basTan da TvisebebTan erTad icvleba da zogi-
modelia (harvei da sxvebi 1983, quini da danhemi
1983, zimberlofi 1983, goteli da greivsi 1996).
nulovani modelis Sesaxeb winaaRmdegoba dRe-
sac arsebobs. stounis da robertsis (1990, 1992) X12 X23
SedarebiT Tanamedrove kvlevebma orive mid- 1 2 3
gomis sisuste daadastura, vinaidan saxeobebis X23
mier kunZulebze kanonzomierebas moklebuli a=
X12
dasaxleba naklebad savaraudoa da SesaZloa 1
konkurenciisgan gansxvavebuli faqtorebic p (r <a)
moqmedebs. 0,5

0
sazogadoebis Tvisebis cvlileba 0 0,5 1
a
or msgavs saxeobas Soris gansxvaveba, sadac
maTi gavrcelebis arealebi erTmaneTs faravs,
sur. 29.34. albaToba, rom pirobiTad gansazRvrul or
Tvisebis cvlilebaa (ix. paragrafi 22). sazoga-
Sualeds Soris Sefardeba a-s mniSvnelobaze naklebi iqneba
doebaSi Semavali saxeobebis morfologiuri
716

sazogadoebasTan SedarebiT naklebi iqneba.


Tu saxeobebi pirobiTi gavrcelebidan mosa-
0,15 lodnelze ufro Tanabrad aris daSorebuli,
maSin r-is gavrceleba a-s gavrcelebidan 1-ken
gadaiwevs. zimberlofma da boklenma aseTi Se-
0,10 darebebis Semdeg monacemebis arapirobiTobis
damadasturebeli bevri veraferi moZebnes.
riklefsma da trevisma (1980) nulovani mod-
0,05
elis daxmarebiT, kodis (1974) mier aRweril
buCqnarian gavrcelebis arealSi mobinadre fr-
0 invelebis saxeobebs Soris dacilebis kanonzo-
5 9 13 17 miereba gamoTvales. maT pirobiTi sazogadoe-
ba 5, 9, 13 da 17 saxeobisgan aages da saxeobebi
mTliani genofondidan pirobiTi dacilebiT
sur. 29.35. buCqebis TanasazogadoebebSi mobinadre gamoyves an saxeobebis mier dakavebuli mor-
beRurisebr frinvelebs Soris saSualo manZilidan standar- fologiuri sivrcidan wertilebi (sinTeturi
tuli gadaxra morfologiur sivrceSi. daStrixuli xazi pi- saxeobebi) pirobiTad airCies. Tu urTierTq-
robiTad Seqmnili sazogadoebebidan miRebul, prognozire-
medeba sazogadoebis struqturaze zegavlenas
bul mniSvnelobas asaxavs.
axdens, maSin saxeobebi bunebriv sazogadoe-
bebSi ufro Tanabrad iqneba dacilebuli, vidre
nulovan TanasazogadoebebSi. Tanabrad dac-
erTi saxeoba ukeTesi kolonistia. aqedan gamom- ilebis kriteriumi uaxloes mezoblebs Soris
dinare, nulovani modeli ararealuria, Tumca dacilebidan standartuli gadaxraa, romelic
pirobiTi Tanasazogadoebebis agebis ukeTesi dacilebebis srulyofilad gaTanabrebis Sem-
proceduris SemuSaveba sakmaod rTulia. deg nulamde mcirdeba. 29.35 suraTze kargad
zimberlofma da boklenma (1981) es prob- Cans, rom bunebrivi Tanasazogadoebebi piro-
lema nawilobriv gadaWres, radgan dauSves, biTad Seqmnili Tanasazogadoebebisgan ar gan-
rom saxeobaTa zomebs garkveuli statistikuri
gavrceleba gaaCnia. maT analizis ukeTesad
CatarebisTvis aseve dauSves, rom saxeobaTa
zomebis gavrcelebis erTgvarovani albaToba
8
arsebobs. amgvari gavrcelebidan pirobiTad
13
aRebuli sami wertili (saxeobebi) or Sualeds 10
qmnis - erTi Sualedi umcires da Sualedur
zomas Sorisaa, xolo meore Sualedi saSualo da
did zomas Soris aris gadaWimuli (sur. 29.34). 15
pirobiTad aRebuli saxeobebis triodan umci-
5
resi da udides Sualedebs Soris Sefardebis
12
(a) gavrcelebis albaTobaa 0-1-mde da real-
12
uri saxeobebis ganmacalkevebuli Sualedebis
22
zomis Semowmeba SeiZleba. pirobiTad SerCeul
2
TanasazogadoebaSi (r) Sefardebis raime mniSvn- 3
elobaze naklebobis albaTobaa 1/[(1/2)+(1/2a)].
aqedan gamomdinare, r<1 mniSvnelobis alba- 2 3 4 5 6 7 8
Toba 1-is tolia, r<0,5 mniSvnelobis albaToba
0,67-s Seadgens, xolo r=0,33 mniSvnelobis al- sur. 29.36. israelSi mobinadre kvernebisa da vivernebis
baTobaa 0,5. rogorc mosalodnelia, Sefarde- saxeobebs Soris eSvis diametris gansxvaveba Tanasazogadoe-
bebis naxevari 0,33-s gadaaWarbebs, xolo meore bis Tvisebis cvlilebaa. Mustela nivalis saxeoba gadaSenda.
naxevari am mniSvnelobaze naklebis toli vertikaluri xazebi standartuli gadaxris (horizontal-
uri svetebis) mqone saSualo mniSvnelobebs da standartul
iqneba. zimberlofma da boklenma pirobiTad n
Secdomas (yuTebi) asaxavs. dedali da mamali cxovelebi cal-
raodenobis wertili aiRes da n-1 raodenobis calke arian warmodgenili, vinaidan saxeobebSi sqesobrivi
segmentebidan umciresis mosalodneli zomis ricxovnobis dimorfizmia. saxeobebi vertikaluri RerZis
gavrceleba daamuSaves. Tu saxeobaTa Soris gaswvriv, eSvis umciresidan udides diametramde aris ga-
msgavseba Tanaarsebobas zRudavs, maSin mcire nawilebuli. mezobel saxeobebs Soris eSvis diametrebis Se-
fardeba mudmivia da es Sedegi sazogadoebis Tvisebis cvli-
Sefardebebis raodenoba pirobiTad aRebul
lebas asaxavs.
717

sxvavdeba da amitom morfologiuri dacileba gavsi arealebis adgilobrivi mravalferovneba


saxeobaTa urTierTqmedebas ar asaxavs. regionalur mravalferovnebaze damokidebuli
arapirobiTi dacilebis ararseboba ar aris da gansxvaveba beta mravalferovnebaSia
konkurenciis ararsebobaze (konkurencia yov- (saxeobaTa ganaxlebaSia). Cven aseve gvaintere-
elTvis arsebobs!) an mravalferovnebis regu- sebs, aris Tu ara Tanasazogadoebis struqtura
lirebaSi mis umniSvnelobaze ar miuTiTebs. Cven erTiani. saxeobaTa mravalferovnebis Sesaxeb
mxolod SegviZlia davaskvnaT, rom saxeobaTa adgilobrivi procesis Teoriebi erTianobas
evoluciuri regulireba an maTi adgilobrivi prognozirebs. es niSnavs, rom erTi da igive
ganviTareba an gadaSeneba kanonzomier struq- pirobebSi mobinadre sazogadoebebi saxeobaTa
turebs ar qmnis. saxeobebi geografiulad da Tanabar raodenobas Seicavs da geografiuli
ekologiurad did farTobebze vrceldeba, mdebareoba Tu istoria mniSvnelovani ar aris.
amitom maTi Tvisebebi adgilobriv ekologiur adgilobrivi saxeobebis gajerebuloba da Ta-
pirobebs yovelTvis ar asaxavs. garda amisa, nasazogadoebis erTianoba saxeobaTa mraval-
TiToeuli saxeoba sistemaSi Semaval bevr sxva ferovnebis Sesaxeb adgilobriv-deterministu-
saxeobasTan didi raodenobiT ekologiur gan- li cnebebs regionalur-istoriul Teoriebze
zomilebaSi konkurenciaSia da niSis sivrcis ufro maRla ayenebs.
erTi ganzomilebis gaswvriv mdebare mezoblebs
Soris siaxlovis cvlileba nebismieri popu- adgilobrivi sazogadoebebis
laciis demografiaze umniSvnelo zegavlenas gajerebuloba
axdens. es niSnavs, rom Tanabari dacilebisas saxeobaTa gajerebulobis Semowmeba msgavsi
seleqcia Zalian sustia. garemo pirobebis mqone teritoriebze ad-
t. deianma da misma TanaSromlebma sazoga- gilobriv da regionalur mravalferovnebas
doebis Tvisebis cvlilebis yvelaze ufro Soris damokidebulebis grafikis agebiT Sei-
myari mtkicebuleba warmoadgines (deiani da Zleba. terborgma da faaborgma (1980) amgvari
sxvebi 1989, 1990, deiani da zimberlofi 1994). grafikebis daxmarebiT vest-indoeTis fr-
deianma da sxvebma (1989) israelis sxvadasxva invelTa TanasazogadoebebSi gajerebuloba
TanasazogadoebebSi mobinadre kvernebis (Mus- aRmoaCines, xolo igive sistemis odnav gan-
telidae) da viverebis (Viverridae) ojaxebis sxvavebul sacdel nimuSebze momuSave koqsma
warmomadgeneli ZuZumwovari cxovelebis xuTi da riklefsma (1977) gajerebuloba ver daamt-
dRemde Semonaxuli da erTi gadaSenebuli saxe- kices. hipoTezis SemowmebisTvis kidev ori
obis dedali da mamali cxovelebis zeda eS- testi Catarda. kornelma (1985) kaliforniis
vebis maqsimaluri diametri da sxva Tvisebebi muxebze mobinadre krazanebis adgilobriv mra-
gazomes. miRebuli Sedegebi amtkicebs, rom
sazogadoebis Tvisebis Secvla TvalSi sacemia
(sur. 29.36). deianma da misma kolegebma msgavsi
40
Sedegi irlandiaSi, britaneTsa da CrdiloeT
amerikaSi mobinadre kvernebisa da israelSi mo-
binadre patara veluri katebisTvis miiRes. 30

20
29.13 adgilobrivi saxeobebis
gajerebulobisa da Tasazogadoebis
konvergenciis cxadi damamtkicebe- 10
li sabuTebis nakleboba gulisxmobs,
rom regionaluri/istoriuli faq- SK SL J T P
torebi udides rols TamaSobs Tana- 0 20 40 60 80 100
sazogadoebis mravalferovnebaSi
adgilobrivi da regionaluri procesebis Sede-
gad saxeobaTa mravalferovnebis cvlilebis sur. 29.37. karibis regionSi mobinadre frinvelTa saxe-
gamoTvlisTvis unda gavigoT, aris Tu ara Tana- obebis adgilobrivi simdidre regionalur mravalferovne-
sazogadoeba saxeobebiT gajerebuli anu avsebs bazea damokidebuli, rac Tavis mxriv biogeografiiT aris
ganpirobebuli. gavrcelebis arealis patara, homogenur
Tu ara saxeobebi sazogadoebis ekologiur
teritoriebze mobinadre mgalobeli frinvelebis saxeobebi
sivrces maTi adgilobrivi urTierTqmedebebiT
standartulad gamoiTvala da suraTze TiToeuli terito-
gansazRvrul raime mniSvnelobamde. Tu saxeobe- ria gansxvavebuli simboloTi aris aRniSnuli
bi marTlac ase moqmedebs, maSin gavrcelebis ms-
718

20

15

10

0 10 20 30 40

valferovnebaSi gajerebuloba ver aRmoaCina, indoeTis wynari okeanis regionSi gavrcele-


xolo stivensma (1986) CrdiloeT amerikis aR- bul mangrovis tyeebs Soris (riklefsi da
mosavleTSi gavrcelebul foTlovan xeebze laTami 1993). amerikis tropikebsa da dasavleT
mobinadre xis mxvret xoWoebSi gajerebulo- afrikaSi gavrcelebuli mangrovis sazogadoe-
bis hipoTeza daadastura. cxadia, ekologiuri bebi erTi da igive 3 an 4 saxeobas moicavs (de-
gajerebulobis Sesaxeb konkretul daskvnebs visi 1940. ix. sur. 26.17). malaiziaSi fizikurad
ver vakeTebT. msgavsi pirobebia, magram mangrovis vegetacia
17 `ZiriTadi~ da 23 `damatebiTi~ saxeobisgan
Sedgeba (uotsoni 1928) anu am teritoriaze meti
Tanasazogadoebis erTianoba mravalferovnebaa.
garemo pirobebis msgavsebisa da sazoga-
gavrcelebis msgavs arealebSi, magram gansx-
doebaTa mravalferovnebis gansxvavebulo-
vavebul geografiul teritoriaze mobinadre
bidan gamomdinare, regionebisa da adgilo-
mcenareebis da cxovelebis forma da funqcia
brivi sazogadoebebis saxeobaTa simdidreze
xSirad erTiania. gamoiTqva varaudi, rom er-
adgilobriv TanasazogadoebebSi momxdari
Tianoba Tanasazogadoebis Tvisebac aris (kodi
ekologiuri urTierTqmedebebisgan gansxvave-
da muni 1978, oriansi da peini 1983). Tanasazoga-
buli faqtorebi moqmedebs. maSasadame, mraval-
doebis erTianoba maSin gvxvdeba, rodesac saxe-
ferovnebis sivrciTi struqtura droisa da
obebis ojaxebi gavrcelebis igive arealebSi mo-
sivrcis patara Skalebze momxdar ekologiur
binadre winaprebTan SedarebiT ufro erTgvari
procesebsa da saxeobaTa warmoqmnasa Tu isto-
xdeba. Tanasazogadoebis erTianoba sul ufro
riul movlenebze pasuxismgebel, did Skalaze
aSkaraa (Sluteri da riklefsi 1993). amjerad
momxdar procesebs aireklavs.
Cven mxolod zomieri klimatis moyvarul, foT-
Cveni diskusia saxeobebis mravalferovnebis
lovan tyeebs da tropikebSi gavrcelebuli man-
warmoqmnasa da SenarCunebas Seexeba. mraval-
grovebis ekosistemebs ganvixilavT.
ferovnebis Sedegebi sicocxlisTvis aucilebe-
CrdiloeT amerikis aRmosavleTSi
li energiis gardaqmnaSi kargad Cans. adamianis
gavrcelebuli, zomieri klimatis moyvaruli
moqmedeba mravalferovnebas amcirebs da mis
foTlovani tyeebi xeTa 253 saxeobas Seicavs,
Sedegebs eWvqveS ayenebs. biomravalferovnebis
rac evropis gavrcelebis msgavs arealTan Se-
dacvis erT-erTi gza gavrcelebis bunebrivi
darebiT (124 saxeoba) TiTqmis orjer metia (ix.
arealebis Semcveli didi teritoriebis gamo-
cxrili 29.2). aRmosavleT aziis zomieri klima-
yofa da maTi tevadobis dacvaa. es niSnavs, rom
tis regioni CrdiloeT amerikis aRmosavleTis
teritoriebze adamianis zemoqmedeba minimal-
msgavsia, Tumca masze xeebis 729 saxeoba gvxvde-
uri gavxadoT. adamianTa populaciis zrdasTan
ba. aqedan gamomdinare, samive regionis klimati
erTad es mizani sul ufro Soreuli xdeba da
msgavsia da tyeebsac erTi da igive struqtura
bevris azriT, ufro mniSvnelovani adamianTa
aqvs (yvela maTganSi farTofoTlovani xeebi
sicocxlisTvis aucilebeli ZiriTadi siste-
dominirebs), magram saxeobaTa mravalferovne-
mebis SenarCunebaa. bunebriv da adamianur Ri-
ba TiTqmis 6-is koeficientiT icvleba. maSa-
rebulebebs Soris konfliqtis gadaWrisTvis
sadame, regionaluri da adgilobrivi mraval-
Rirebulebebi erTmaneTs unda SevuTavsoT da
ferovneba erTmaneTTan mWidro kavSirSia.
maT Soris sxvaoba gavabaTiloT.
igive gansxvaveba arsebobs karibis da vest-
719

daskvna

1. zogierTi Tanasazogadoeba sxva Tanasazogadoe- 8. or saxeobas Soris ekologiuri kavSiri maTi


baze met saxeobas Seicavs. saxeobaTa simdidre ge- niSebis gadafarvis xarisxiT SegviZlia aRvweroT.
ologiur droSi da ganeduri gradientebis gaswvriv niSebis gadafarvis xarisxi niSis siganisa da niSebs
gavrcelebis arealis struqturasa da aRelvebazea Soris dacilebis funqciaa.
damokidebuli. saxeobaTa simdidre produqtiulobis
9. sazogadoeba resursis xarisxis da ekologiuri
gansxvavebulobasTanac aris kavSirSi.
pirobebis RerZebiT gansazRvrul niSaSi mobinadre
2. ekologiaSi saxeobaTa mravalferovnebis Sesaxeb saxeobebis ojaxia. TanasazogadoebaSi axali saxe-
ori Sexeduleba arsebobs. adgilobriv-determin- obebis Semosvlam SesaZloa niSis mTliani sivrce gaz-
istuli Sexedulebis mixedviT, mravalferovneba ardos, niSebis gadafarvis adgili Seamciros an niSis
adgilobriv doneze momxdari biologiuri urT- sigane Seamciros (specializacia gazardos). niSis
ierTqmedebebiT, magaliTad konkurenciiT da mta- mniSvnelovani komponentia mtaceblebisgan gaqcevis
ceblobiT aris gamowveuli. regionalur-istoriul SesaZlebloba da is SegviZlia resursad miviCnioT,
SexedulebaSi meti aqcenti saxeobaTa diferencia- romlisTvisac msxverpli saxeobebi konkurenciaSia.
ciaze, regionalur doneze arsebul moZraobaze
10. ekologebma SeniSnes, rom zogierT SemTxvevaSi,
da adgilobriv da regionalur procesebs Soris
saxeobaTa mravalferovneba garemos produqti-
urTierTqmedebaze keTdeba. Tanamedrove ekologia
ulobasTan erTad izrdeba. am movlenis axsnisT-
orive Sexedulebas aRiarebs.
vis sul mcire ori mosazreba gamoiTqva da maT
3. alfa mravalferovneba gavrcelebis Sedar- produqtiuloba-stabilurobis da taqsonTaSorisi
ebiT erTgvarovani arealis mcire teritoriaze konkurenciis hipoTeza ewodebaT. zogjer maRali
mobinadre saxeobebis raodenobaa. gama mraval- produqtiuloba mcire mravalferovnebas iwvevs da
ferovneba regionSi mobinadre saxeobebis raode- am mdgomareobas gamdidrebis paradoqss uwodeben.
nobaa. gavrcelebis arealebis mravalferovnebebs
11. niadagis saxeobis, tenianobis da temperaturis
Soris sxvaoba (saxeobaTa ganaxleba) beta mraval-
cvlileba mcenareTa saxeobebis mravalferovne-
ferovnebiT izomeba. beta mravalferovneba gama
baze da maSasadame mcenareebsa da mcenareebs Soris
mravalferovnebis alfa mravalferovnebaze Se-
mobinadre cxovelebze zegavlenas axdens. garemo
fardebaa. alfa (adgilobrivi) da beta (ganaxlebis)
pirobebis aramdgradoba saxeobaTa mravalferovne-
mravalferovnebis cvlileba gama (regionaluri)
bas zogjer xels uwyobs.
mravalferovnebis cvlilebas iwvevs. meti gama
mravalferovneba gavrcelebis arealis ufro met 12. mtaceblebi msxverpl saxeobebSi mraval-
specializacias niSnavs. ferovnebas xels uwyoben, vinaidan msxverpl popu-
lacias (da maSasadame resursebisTvis konkurencias)
4. kunZulze mobinadre saxeobebis raodenobis
amcireben da Tanacxovrebis pirobebs aumjobeseben.
gansxvavebuloba regionaluri procesebis, kerZod
mtaceblebi da avadmyofoba simWidroveze arian
kontinentidan an kunZulebidan momxdari imigra-
damokidebuli da es faqtic moyvanili hipoTezis
ciis mniSvnelobaze miuTiTebs saxeobaTa mraval-
siswores amtkicebs. mtacebelsa da msxverpls Soris
ferovnebis SenarCunebaSi. saxeobebis imigracia kon-
urTierTqmedebis sivrciT modelebSi Cans, rom
tinentze axali saxeobebis warmoqmnis temps asaxavs,
regionaluri da adgilobrivi procesebis urTierTq-
rac Tavis mxriv aseve regionaluri procesia.
medebis Sedegad mtaceblisa da msxverplis mraval-
5. saxeobis gvarTan Sefardebis saSualebiT ferovneba ganisazRvreba.
regionebs Soris saxeobaTa ganviTarebis tempebis
13. saxeobaTa mravalferovnebaze aRelvebac
Sedareba xdeba, xolo maRali Sefardeba diversi-
axdens zegavlenas. Sualeduri rRvevis hipoTezis
fikaciis Tanamedroveobaze miuTiTebs. tropikul
Tanaxmad, mravalferovneba aRelvebis Sualeduri si-
areebSi saxeobebis gvarTan Sefardeba mcirea da es
didis teritoriebze ufro metia. es mosazreba mra-
niSnavs, rom mravalferovneba didi xnis winaT gaCnda.
valferovnebis regionalur struqturas ar gamor-
saxeobaTa warmoqmnis tempis gamoTvlisTvis filo-
icxavs. dinamiuri wonasworobis modelis mixedviT,
genuri analizic gamoiyeneba.
aRelvebis zegavlena TanasazogadoebaSi Semavali
6. drois hipoTezis Tanaxmad, xangrZlivad sta- populaciebis zrdis tempzea damokidebuli, rac
bilur teritoriebze, magaliTad tropikebSi, Tavis mxriv rRvevis intensivobasa da konkurenciis
saxeobebis raodenoba ufro metia, vidre xSiri da Sedegad gamoricxvas Soris balanszea damokidebuli.
gavrcelebuli rRvevis teritoriebze. namarxebi
14. ekologebis azriT, Tu konkurencia saxeobaTa
da filogenuri kvlevebis Sedegebi cxadyofs, rom
mravalferovnebis ganmsazRvreli mniSvnelovani
drois hipoTeza frTxilad unda miviRoT.
faqtoria, maSin misi zegavlena Tanamcxovreb saxe-
7. niSis cneba individsa da garemos fizikur da obebs Soris niSur kavSirebSi unda aisaxos. nulovani
biologiur aspeqtebs Soris damokidebulebas asax- modelebi bunebriv da statistikurad gamoyvanil
avs. TiToeuli faqtori niSis mravalganzomilebiani sazogadoebebs Soris kavSirebis SedarebisTvis
sivrcis RerZad SegviZlia warmovidginoT. niSis gamoiyeneba. konkurenciis mniSvnelobis maCvene-
sivrceSi organizmebi da populaciebi binadroben. beli sazogadoebis Tvisebis cvlilebaa, rac mraval
saxeobaTa niSa niSis TiToeul RerZze aRebuli sazogadoebaSi SeiniSneba.
mniSvnelobebis Sualedia, romelSic populacias
arseboba SeuZlia.
720

savarjiSoebi

1. mocemuli paragrafis didi nawili saxeobaTa cneba auxseniT adamianebs, romelTac ekolo-
mravalferovnebas Seexeba. me-8 TavSi moyvanil giis kursi ar gauvliaT.
informaciasa da sxva wyaroebze dayrdnobiT 4. izrdeba Tu ara cxovelTa jgufebis mra-
ekosistemis mravalferovnebaze imsjeleT. valferovneba maRali produqtiulobis mqone
2. rogor unda moxdes safrTxis qveS myofi garemoSi?
saxeobebis dacva mravalferovnebis regu- 5. e.o. uilsonis (1984) mosazrebiT, STamomav-
lirebis Sesaxeb regionalur-istoriuli da loba ekonomiur katastrofas da birTvul oms
adgilobriv-deterministuli Sexedulebebis ufro gvapatiebs, vidre globaluri biomra-
Tanaxmad? valferovnebis dakargvas. es mosazreba ekolo-
3. niSis Teoria da saxeobaTa mravalferovnebis giuri Teoriis daxmarebiT ganmarteT.
721

nawili 7
Tanasazogadoebis
ekologia
722

o
rganizmebs da garemo pirobebs Soris urTierTqmedebisa da bunebrivi gadarCevis
Sedegad gamravlebis, sakvebis mopovebis, socialuri urTierTqmedebis, zrdis da
daberebis Tvisebebi yalibdeba. organizmi garemo pirobebs egueba an aklimatizacias gadis
moqmedebiTi, fiziologiuri an ganviTarebadi reaqciiT da reaqciaTa erTobliobas evolu-
ciuri adaptacia ewodeba.
30-e TavSi adaptaciis Tvisebebs SeviswavliT, aseve bunebriv gadarCevas, fenotipsa
da garemos Soris urTierTqmedebebis genetikur safuZvlebze gavamaxvilebT yuradRe-
bas. organizmebi garemo pirobebis cvlilebas unda Seeguon. 31-e TavSi vnaxavT, Tu ro-
gor reagirebs mtacebeli msxverplis Secvlaze. bunebrivi gadarCeva drosa da resursebs
konkurentul moTxovnebze, rogoricaa gamravleba da zrda, anawilebs. am movlenis Sede-
gebs 32-e TavSi ganvixilavT. sqesobriv gamravlebasTan dakavSirebul adaptirebis unarebs
33-e TavSi SeviswavliT. imave TavSi mewyvilis SerCevis da mSobliuri mzrunvelobis dinami-
kas davakvirdebiT da vnaxavT, Tu rogor axdens gadarCeva sqesobrivi gziT gamravlebul
organizmTa ekologiis am aspeqtebze zegavlenas. zogierTi organizmi socialur sistemebs
egueba, xolo sxvebi gamravlebas wyvets an momavlisTvis gadadebs, raTa axalgazrdobis
gazrdaze gadaitanos yuradReba. amgvari sistemebis evolucias 34-e TavSi SeviswavliT.
723

Tavi 30

evolucia da
adaptacia
gzamkvlevi kiTxvebi
kvlevis ra xuTi programa arsebobs evolu- ra sargebeli da safasuri aqvs sqesobriv
ciur ekologiaSi? gamravlebas?
rogor cvlis bunebrivi gadarCeva popula- ra zegavlenas axdens genetikur cvalebado-
ciebSi genotipis sixSires? baze mcenareTa naTesauri dawyvileba, auT-
ra faqtorebi axdens zegavlenas evoluciis krosingi (sxvadasxva Stoebis naTesavebis
tempze? dawyvileba) da seleqciuri Camouyalibe-
bloba?
ra komponentebisgan Sedgeba fenotipuri
gadaxra? ra gansxvavebaa adaptaciis Sesaxeb fenoti-
puri gaumjobesebis da evoluciurad stabi-
ra kavSiria memkvidreobiTobas, seleqciaze
luri strategiis Sexedulebebs Soris?
gamoZaxils da seleqciis diferencials So-
ris? rogor akritikeben gouldi da levontini
adaptaciur programas?
rogor zRudavs seleqciaze gamoZaxilis er-
Toblioba evoluciur gamoZaxils?

e kologia Seqmnis dRidan sam biologiur dis-


ciplinasTan mWidro kavSirSia da es disci-
plinebia: memkvidreobiTobis meqanizmebis Sem-
ekologia populaciebis genofondsa da garemo
pirobebis seleqciur faqtorebs Soris urT-
ierTqmedebas asaxavs. garemo seleqciuri mo-
swavleli genetika, populaciaTa genetikuri qmedebis erTobliobaa, romelic sxvadasxva
Semadgenlobis cvlilebis Semswavleli evo- genotipis mqone individebs Soris gansxvavebas
lucia da genetikuri kopiis individis formaSi qmnis. fenotips moqmedebis mimarT evoluciuri
realizaciis Semswavleli disciplina. calke gamoZaxili gaaCnia da es gamoZaxili funqciona-
qvedisciplnaa evoluciuri ekologia da is lur SidakavSirebzea damokidebuli, romlebic
organizmebis garemo pirobebTan SeguebisTvis individis Tvisebebis formas da funqcias zRu-
saWiro formebis da funqciebis interpretaci- daven anu maT fizikur kanonebs uqvemdebareben.
aze akeTebs aqcents. mocemul TavSi adaptaciis evoluciuri gamoZaxili populaciaSi momxdari
Tvisebebs dawvrilebiT SeviswavliT. genetikuri cvlilebis xelmisawvdomobazec
aris damokidebuli. ufro metic, genetikuri
cvlileba adaptaciis garkveul saxeobebs,
30.1. adaptacias genetikuri safuZve- ZiriTadad populaciis dawyvilebis struqtu-
li aqvs ras, sasargeblos xdis da genetikuri cvlileba
TiToeuli individis STamomavlobaze optimal-
mcenareebis, cxovelebis da mikroorganizmebis
urad aisaxeba.
724

30.2. arsebobs evoluciuri ekolo- evoluciuri ekologiis kvlevis mexuTe meTo-


giis kvlevis xuTi meTodi di cdilobs, gaarkvios, Tu ra donezea mozrdi-
li ekologiuri sistemebis anu sazogadoebebis
evoluciuri ekologiis mkvlevarebi xuTidan da ekosistemebis Tvisebebi maT nawilebs Soris
erT an met meTods iyeneben. pirveli meTodi evo- evoluciur kavSirebze damokidebuli. saxelmZ-
luciuri cvlilebis meqanizmebis gaazrebas gene- Rvanelos am nawilSi xSirad gamoviyenebT evo-
tikuri TvalTaxedviT gulisxmobs da genetikuri luciuri vargisianobis cnebas. vargisianoba
cvlilebis xelmisawvdomobis Sedegad dawese- individis STamomavlobis mier populaciis moma-
bul SezRudvebsac moicavs. es meTodi popula- val Taobaze momxdari zegavlenaa. evoluciuri
ciis genetikisa da evoluciis Sesaxeb daweril vargisianobis ramdenime aspeqti gansakuTrebul
kvlevebSi (hartli 1980, milkmeni 1982, futuima yuradRebas saWiroebs. vargisianoba individis
1986, hartli da klarki 1989) dawvrilebiT aris STamomavlobis raodenoba ki ar aris, aramed
ganxiluli da Cven mas mxolod gakvriT SevexebiT. STamomavlobis mier momaval Taobaze moxdenili
meore meTodi yuradRebas populaciaTa geneti- zegavlenaa. garda amisa, vargisianoba individis
kuri cvlilebis gaazrebaze amaxvilebs, rac in- sicocxlis ganmavlobaSi izomeba da ara gamrav-
dividebs wyvilebis genotipebis arCevaSi anu maTi lebis mxolod erT sezonSi. termini `vargisian-
STamomavlobis genotipis gaumjobesebaSi prob- oba~ termin `nayofierebis~ sinonimi ar aris,
lemas uqmnis. mecnierebi am meTodiT gamravlebis vinaidan es ukanaskneli individis mier STamoma-
sistemebisa da mewyvilis arCevis struqturis vlobis warmoqmnis temps asaxavs. vargisianobis
swavloben da mas detalurad 33-e da 34-e TavebSi Sedarebisas individis Sedareba misi populaciis
SevexebiT. sxva warmomadgenlebTan xdeba da ara absolutur
vargisianobasTan. maSasadame, sicocxlis ganma-
Cven ZiriTad yuradRebas kvlevis mesame
vlobaSi oTxi memkvidris damtovebeli individi
meTods davuTmobT, rac formis da funqciis
iseT populaciaSi vargisiania, romlis individe-
adaptaciis konteqstSi warmodgenas gulisxmobs.
bi mxolod erT memkvidres toveben, xolo popu-
aseT midgomas xSirad adaptaciur programas
laciaSi, sadac individebi saSualod 10 memkvi-
(gouldi da levontini 1979) an `seleqciur msj-
dres toveben, naklebad vargisiania.
elobas~ (Carnovi) uwodeben da mis Tanaxmad, evo-
luciis Sedegad Tvisebebis kombinacia miiReba,
romelic raime garemos saukeTesod Seefereba da
30.3. gadarCevaze evoluciuri reaq-
fizikuri kanonebiT dawesebul CarCoebSi jdeba.
cia momdinareobs populaciebs So-
am meTodis gamoyenebis ZiriTadi mizani formisa
ris genTa Canacvlebidan
da funqciis SezRudvis Sedegad garemoSi SesaZlo
fenotipebis seleqciis gaazreba, aseve popula- individis forma da funqcia bunebriv popula-
ciebSi Semaval individebs Soris urTierTqmede- ciaSi icvleba. viqtoriis tbaSi mobinadre qor-
bebis TvisebebTan dakavSirebuli vargisianobis Wilebi zomiT, curvis maqsimaluri siCqariT,
sworad gansazRvra da adaptaciuri paradigmis saWmlis monelebis tempiT da a.S. gansxvavdebi-
gamoyenebis sferoebis Seswavlaa. an. aseve yuradReba miaqcieT, rom Tqvens klasSi
meoTxe meTodis gamoyenebis ZiriTadi mizani yvelas erTi da igive simaRle da kanis feri ar
_ fenotebis garemosTan morgebis xarisxis da aqvs. cvalebadobis mizezi genetikaa. zogierT
meqanizmebis gansazRvraa. fenotipis morgeba SemTxvevaSi, individTa Soris gansxvaveba erTi
garemosTan garemos mier fenotipis seleqciis genetikuri qromosomis adgilis cvlilebiT
da fenotipis mier garemos seleqciis saSuale- aris gamowveuli. adamianis Tvalis feris da Ra-
biT SeiZleba moxdes. sakiTxavi is aris, garemo- mis peplis Seferilobis gansxvavebuloba erTi
sadmi gamoZaxilis romeli xarisxia individis an da igive genis sxvadasxva formiT aris gamowveu-
populaciis genofondis Tviseba. garda amisa, li da am gens aleli ewodeba. zogjer Tvisebebis
organizmebis TvisebebSi evoluciuri istoria saxesxvaoba mravali qromosomis mdebareobiT
naTlad Cans da es Tvisebebi maTi monaTesave saxe- aris gamowveuli da maTi zegavlena SeiZleba
obebis msgavsia garemos miuxedavad. magaliTad, iyos damatebiTi, Semavsebeli an Semcvleli.
vardis ojaxSi Semavali mcenareebis yvavilebs populaciis cvlilebaze sxvadasxva faqtori ax-
xuTnawiliani simetria gaaCnia, xolo SroSanis dens zegavlenas. bunebrivi cvlilebis pirveladi
ojaxis warmomadgenlebs samnawiliani an eqvs- wyaro mutaciaa. mutacia bunebaSi momxdar cvli-
nawiliani simetria axasiaTebs. yvavilis simetri- lebaze SedarebiT sustad moqmedebs. populacia-
aze evoluciis zegavlenis gasagebad misi ekolo- Ta cvlilebaze nayofierebis da sikvdilianobis
giuri sargeblianoba da istoriuli ganviTareba kanonzomierebas moklebuli cvlilebac axdens
unda gamovikvlioT. zegavlenas da am movlenas genetikuri dreifi
725

ewodeba (ix. paragrafi 14). cvlilebaze mesame faq- gamoyeneba bunebrivi gadarCevis kvlevisas Se-
toric axdens zegavlenas da es aris emigracia an darebisTvisac SeiZleba. Tu gadarCeva mimdin-
imigracia. alelebis sixSire populaciebSi asor- areobs populaciaSi, romelic didia, daxurulia
taciulma dawyvilebamac SeiZleba Secvalos. da sadac dawyvileba kanonzomierebis gareSe xde-
asortaciuli dawyvileba niSnavs, rom mewyvilee- ba, maSin alelebis sixSiris cvlileba ramdenime
bis SerCeva kanonzomierad da genotipebis mixed- Taobis ganmavlobaSi gadaraCeviT aris ganpiro-
viT xdeba. msgavsi arsebebis dawyvileba saxe- bebuli. Cven hardi-vainbergis models detalu-
obaTaSoris dawyvilebasac SeiZleba Seicavdes rad SeviswavliT da seleqciis zegavlenis asax-
da am movlenas pozitiuri, asortaciuli daw- visTvis misi gamoyenebis magaliTebsac moviyvanT.
yvileba ewodeba. mewyvileebs Soris gansxvave- rodesac populacia hardi-vainbergis wonas-
bulobis tendencias uaryofiTi, asortaciuli worobaSia, homozigotebis da heterozigotebis
dawyvileba ewodeba. dadebiTi, asortaciuli proporciuli raodenoba wonasworuli mniSvn-
dawyvileba (magaliTad, A1A1 A1A1) populaciaSi elobisaa da am mniSvnelobis gamoTvla popula-
heterozigotebis proporciul Semcvelobas ciaSi Semavali TiToeuli alelis proporciuli
amcirebs, xolo uaryofiTi, asortaciuli daw- raodenobidan SeiZleba. maSasadame, A qromoso-
yvilebis (A1A1 A2A2) Sedegad sapirispiro xde- mis A1 da A2 alelebi populaciaSi p da q sixSiriT
ba. aqedan gamomdinare, dadebiTi, asortaciuli gvxvdeba (p+q=1 da q=1p). populaciaSi Sema-
dawyvilebisas recesiuli alelebis, maT Soris vali sami SesaZlo genotipidan ori A1A1 da A2A2
iSviaTi da saziano genebis raodenoba izrdeba. homozigotia, xolo erTi A1A2 heterozigotia.
dabolos, rac yvelaze mniSvnelovania, bunebrivi homozigoti hardi-veinbergis wonasworobaSi
gadarCeva cvlilebaze zegavlenas axdens. myof populaciaSi p2,q2 sixSiriT gvxvdeba, xolo
saxelmZRvanelos am nawilSi ZiriTadi yuradReba heterozigoti 2pq sixSiriT. kanonzomierebis
bunebriv gadarCevas daeTmoba. rodesac gadar- gareSe dawyvilebis Sedegad p2+2pq+q2=1. Tu A1
Ceba raime Tvisebebze, magaliTad Ramis peplebis da A2 alelebis Sexvedris sixSirea 0,7 da 0,3, maSin
frTebze arsebuli Savi pigmentis raodenobaze populaciaSi Semavali A1A1 genotipebis propor-
xdeba, erTi genis qromosomis mdebareoba an ram- ciuli raodenobaa 0,72=0,49 (49%). es im SemTxveva-
denime genis qromosomis mdebareoba icvleba. Si xdeba, rodesac hardi-vainbergis kanonis yvela
sxva Tvisebebis, magaliTad sxeulis formis an so- daSveba marTebulia. igive tipis gamoTvlebis
cialuri moqmedebis gadarCeva, am Tvisebaze pa- Sedegad miviRebT, rom genotipebis 42% A2A2-ia,
suxismgebel, uricxv genze axdens zegavlenas da xolo 9% A1A2 heterozigotia.
Semdeg es genebi fenotipis sxva Tvisebebs cvlis. hardi-vainbergis kanonis gamoyenebiT fardobi-
Ti vargisianobis gamoTvlac SeiZleba. davuSvaT,
A1A1 genotipis vargisianobaa 1. Tu A1 dominirebs
hardi-vainbergis modeli A2-ze, maSin A1A2 genotipis vargisianoba aseve 1-is
populaciis genetika seleqciisa da geneti- tolia. davuSvaT, A2A2 genotipis vargisianoba
kuri gamoZaxilis evolucias Seiswavlis (krou raime s nawiliT naklebia da 1-s mniSvnelobis to-
da kimura 1970, hartlida klarki 1989, tama- lia. seleqciamde A1A1, A1A2 da A2A2 genotipebis
rini 1993). 20-iani wlebidan moyolebuli, popu- sixSireebia Sesabamisad p2, 2pq da q2 (cxrili 30.1).
laciis genetikis ZiriTadi mizani seleqciaze ramdeniT Seicvleba TiToeuli alelis sixSire
gamoZaxilisas genebis sixSireebis cvlilebis seleqciis erTi Taobis ganmavlobaSi? genoti-
raodenobrivi prognozirebaa. populaciis ge- pebis sixSireebi TiToeuli TaobisTvis maTi Ses-
netikuri modeli xSirad Zalian rTulia, magram abamisi vargisianobis mniSvnelobebze mravldeba
bunebrivi gadarCevis arsis gageba Zalian martivi da momdevno Taobis STamomavlebis raodenoba
genetikuri modeliTac SeiZleba, romelic 1908 gamoiTvleba. Tu A1A1 da A2A2 fenotipebis vargi-
wels, g.h. hardim da v. vainbergma erTmaneTisgan sianobaa 1 da 1-s, maSin TiToeuli genotipis STa-
damoukideblad aRmoaCines. modelis ZiriTadi momavlobis raodenobaa p2, 2pq da (1s)q2. STamo-
amocana mendelis memkvidreobiTobaSi geneti- mavlobaSi Semavali A1 da A2 alelebis raodenobis
kuri cvlilebis Senaxvis principis garkvevaa. am gamoTvlis Semdeg homozigotur genotipze momx-
models hardi-vainbergis kanoni ewodeba da mis dari gadarCevis Sedegad A2 alelis sixSiris cv-
Tanaxmad, did populaciebSi, sadac dawyvileba lileba SegviZlia gamovTvaloT (cxrili 30.1).
kanonzomierebis gareSe mimdinareobs (TiToeuli 30.1 cxrilSi Cans, rom memkvidre populaciaSi
zigota nebismieri ori gametis pirobiTi kombi- A2 alelis proporciuli raodenoba (q) aris A2
naciis Sedegad iqmneba) da seleqcia, mutacia da alelebis Sefardeba mTlian raodenobasTan:
migracia ar xdeba, alelebis da genotipebis six- pq + (1s)q2
q' = , (30.1)
Sire Taobidan Taobaze ar icvleba. am modelis q2 + pq + (1s)q2
726

cxrili 30-1 alelis sixSireebis cvlilebis tempi gadarCevis pirobebSi


genotipi

A1A1 A1A2 A2A2


sawyisi genotipis sixSire p2 2pq q2
reproduqciuli warmateba (vargisianoba) 1 1 (1s)
STamomavlobis fardobiTi proporcia p2 2pq (1s)q2
STamomaval populaciaSi A1 alelebis fardobiTi proporcia p2 pq
STamomaval populaciaSi A2 alelebis fardobiTi proporcia pq (1s)q2

es formula martivdeba da gvaqvs: evolucia mxolod maSin wydeba (q=0), rodesac q


0-is an 1-is tolia anu A1 an A2 alelis raodenoba
q(1sq)
q'= . (30.2) populaciaSi fiqsirebulia da genetikuri cvli-
1sq
leba aRar xdeba.
erTi Taobidan meoreze gadasvlisas alelis six-
Siris cvlilebaa q=q'q. algebruli gardaqm-
nebis Sedegad miviRebT: evoluciis tempi
sq + (1s)q2
q= 2 , (30.3) zemoT aRwerili modelebi erTi genis cvlile-
q + pq + (1s)q2
bas da erTi alelis mier meoreze upirateso-
rodesac recesiuli homozigoti momakvdine- bis mopovebas prognozirebs. seleqciis erTi
belia (s=1), 30.3 formula q = q2 (1+q) saxes / Taobis Sedegad alelis sixSireebis cvlilebis
iRebs. es niSnavs, rom A2 alelis sixSiris cvlile- gamosaTvleli formulebi xangrZlivi seleq-
ba mTlianad aris damokidebuli populaciaSi A2- ciis da mravali Taobis ganmavlobaSi popula-
is proporciul raodenobaze. rodesac gadarCeva ciis ganviTarebis prognozisTvis SegviZlia
sustia (s mcirea anu 0,01-ze an 1%-ze naklebia), gamoviyenoT. igive formulebi garemos cvli-
30.3 formula q=sq2(1q) saxes iRebs. lebaze populaciis genetikuri gamoZaxilis
miRebuli formulebi amtkiceben, rom A2A2 geno- siswrafeze migviTiTeben.
tipze momxdari gadarCeva yovelTvis A2 alelis dominanturi alelis mier recesiuli alelis
sixSiris Semcirebas iwvevs. garda amisa, q-s cvli- CanacvlebisTvis saWiro dro mis sawyis sixSireze
lebis tempi populaciaze seleqciur zewolasa da seleqciis siZlierezea damokidebuli. amis
da A2 alelis sixSirezea damokidebuli. magali- dasamtkiceblad kidev erTxel davakvirdeT Pep-
Tad, q uswrafesad maSin icvleba, rodesac is pered moth-s (Biston betularia), romelic inglisis
SedarebiT metia anu homozigotur formaSi A2 tyeebSi binadrobs da dRis ganmavlobaSi liqeniT
alelebis SedarebiT didi raodenobaa (sur. 30.1). dafarul xeebze isvenebs. pirveli paragrafi-
dan gaixseneT, rom me-19 saukunis dasawyisSi, am
saxeobis muqi da melaninisferi warmomdgenlebi
0.5
s = 1.00 iSviaTebi iyvnen, Tumca Semdgomi 100 wlis ganma-
Rate of removal of allele (q)

0.4 vlobaSi muqi saxeoba (carbonaria) gavrcelda da


0.3 inglisis industriul regionebSi mdebare tyee-
s = 0.75 bSi xSiri gaxda. garemo pirobebis cvlilebam muq
0.2 saxeobebs meti upiratesoba SesZina da bunebrivi
s = 0.50
0.1 s = 0.20
gadarCevis Sedegad Ria feris, tipiuri individe-
bi Carbonaria-ebma Secvales. am hipoTezis Semow-
0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 mebisTvis ingliselma biologma h.b.d. ketlvel-
ma saxeobis orive warmomadgenlis fardobiTi
Frequency of deleterious allele
vargisianoba maTi sixSireebisgan damoukideblad
gamoTvla.
sur. 30.1. recesiuli, saziano alelis sixSiris cvlilebis
tempis alelis sixSireze da seleqciis siZliereze damokide- ketlvelis eqsperimentebis Sedegebze dayrd-
buli funqcia nobiT SegviZlia vTqvaT, rom tipiuri (Ria) Sefer-
ilobis mqone recesiuli, homozigoturi genoti-
727

1.0 p(0) = 0.01 kulebis sisqis da moqmedebis uwyveti gradaciis


0.8 cvlilebazea damokidebuli. am Tvisebebis cv-
p(0) = 0.001 lileba mraval qromosomazea damokidebuli da
0.6 amitom seleqciaze gamoZaxilis analizisTvis,
0.4 erTgeniani Tvisebebisgan gansxvavebiT, popula-
s = 0.53 ciis martivi genetikuri modeli ar gamogvadge-
0.2
ba. mecxoveleebs da mebaReebs ainteresebT
freduency of carbonaria

0.0 iseTi Tvisebebi, rogorebicaa rZis warmoeba,


(a)
zeTis Semcveloba TeslSi, kvercxisdebis tempi.
1.0 es Tvisebebi mudmivad icvleba, maTi maTemati-
kuri gamoTvla SesaZlebelia, xolo am Tvise-
0.8 s = 0.53 bebis gamoZaxils seleqciaze raodenobrivi ge-
0.6 netika ewodeba (bulmeri 1980, falkoneri 1981).
s = 0.10
0.4 raodenobrivi genetikis Teoria efuZneba daS-
vebas, romlis Tanaxmad, populaciaSi momxdari
0.2
p(0) = 0.01 cvlileba erTi da igive efeqtis mqone mravali
0.0 genis damatebiTi zegavlenebis Sedegebia. aqe-
( b) Generations dan gamomdinare, magaliTad kidurebis sigrZeze
uamravi genetikurma qromosoma axdens zegavle-
nas da TiToeuli maTgani populaciisTvis dam-
sur. 30.2. industriuli dabinZurebis regionis peppered
axasiaTebel saSualo sigrZes zrdis an amcirebs.
moths-ebis populaciaSi carbonaria alelis sixSiris cvlileba,
rodesac seleqciis diferenciali ketlvudis eqsperimentis
rodesac sigrZis gamzrdeli alelebis raodenoba
Tanaxmad s = 0,53 tipiuri Seferilobis mqone, homozigoturi
metia, individs saSualoze grZeli kiduri eqneba.
genotipebisa da s = 0,1 mniSvnelobis mqone genotipebisTvis
raodenobrivi genetika genis moqmedebis
gamoiTvleba. a) alelebis sxvadasxva sawyisi sixSireebis Sedar- cnebas amartivebs (tompsoni da todei 1979) da
eba; b) sxvadasxva siZlieris seleqciis Sedareba seleqciuri gamravlebis programebis Sedegis
prognozisTvis Zalian sasargebloa. rodesac xe-
lovnuri gadarCeva bunebrivs waagavs, raodeno-
brivi genetika bunebrivi populaciebis evolu-
ciuri gamoZaxilis SeswavlaSi gvexmareba.

pis vargisianoba carbonaria-s genotipis mxolod


47%-ia da amitom vargisianobis diferenciali Tvisebidan gadaxra
anu tipiur formasTan SedarebiT seleqciis sim- raodenobrivi genetikis ZiriTadi arsi popula-
Zlavre s=0,53 mniSvnelobisaa. am informaciisa ciaSi momxdari Tvisebidan gadaxraa. gadaxra cv-
da 30.3 formulis daxmarebiT carbonaria alelis lilebis statistikuri sazomia da individebis
sixSiris droSi cvlilebis prognozi SeiZleba, saSualo mniSvnelobidan gadaxris kvadratis sa-
Tu davuSvebT, rom seleqcia tipiuri Seferilo- Sualoa. me-2 paragrafidan gaixseneT, rom n ra-
bis mqone, homozigotur genotipebze xdeba (sur. odenobis individisgan Semdgar populaciaSi X
30.2). carbonaria dominanturi alelia, amitom is cvladis s2 gadaxraa s2 = (Xi X)2/(1 n), sadac
seleqcias dabal sixSireebzec eqvemdebareba da Xi aris TiToeuli i (i=1-dan n-mde) individis
alelis sawyisi sixSire evoluciuri cvlilebis mniSvneloba, xolo X populaciaSi X-is saSua
tempze did zegavlenas ar axdens (sur. 30.2a). lo mniSvneloba. X sididiT raime Tviseba an
seleqciis dawyebidan daaxloebiT 50 Taobis Sem- maxasiaTebeli izomeba. populaciis genetikaSi
deg populaciaSi dominanturi melaninisferi gadaxris aRniSnisTvis s2-is nacvlad V simbolos
Sesaxedaoba iqneba. Tu seleqcia sustia, gadasv- iyeneben. Cven miRebul wess ar SevewinaaRmdege-
las ufro meti dro dasWirdeba (sur. 30.2b). biT.
mudmivad cvladi Tvisebebis mniSvnelobebi
bunebriv populaciaSi zaris formis grafiks qm-
30.4. ekologiuri interesis bevr nis, individebis umetesoba saSualo mniSvnelo-
Strixs poligenuri safuZveli aqvs basTan aris Sejgufebuli, xolo maTi sixSireebi
eqstremalur mniSvnelobebze qreba (sur. 30.3. ix.
organizmebsa da garemos Soris kavSirebi sx-
agreTve sur. 2.3). individis garkveuli Tvisebis
vadasxva Tvisebebis, maT Soris danamatebis sig-
mniSvnelobas fenotipuri ewodeba da masze ge-
rZis, sxeulis zomisa da formis, Tmis an kuti-
netika da garemo axdens zegavlenas. popula-
728

memkvidreobiToba
30
Number of eggs
damatebiTi genetikuri faqtorebiT gamowveuli
20 fenotipuri gadaxris proporciuli Semadgen-
loba Sefardebis saxiT gamoisaxeba, romelsac
10 Tvisebis memkvidreobiToba ewodeba h2=VA/V .
P
cxvrebis, Sinauri frinvelebis da marcvleuli
0
6 7 8 kulturebis Tvisebebis h2 mniSvnelobebi 30.2
Weight (g) cxrilSia CamoTvlili. monacemebis Tanaxmad,
zomis memkvidreobiToba ufro metia (0,5-0,7),
sur. 30.3. evropuli SoSiis (Sturnus vulgaris) kvercxebis vinaidan garemo am Tvisebaze naklebad axdens
wonaTa sixSiruli ganawileba pensilvaniaSi, filadelfiaSi. zegavlenas, xolo wonis memkvidreobiToba Se-
bunebriv populaciebSi aRmoCenili cvalebadi Tvisebebis darebiT mcirea (0,2-0,35). warmoqmnasa da nayo-
msgavsad, am Tvisebis grafikic zaris formisaa.
fierebasTan dakavSirebuli Tvisebebi, romelic
energiasa da sakvebi nivTierebebis ufro did
raodenobas moiTxovs, naklebad memkvidreobi-
Tia. maSasadame, rZeSi cximis procentuli Semcv-
ciis saSualodan gadaxris orive wyaro gadaxris elobaze Zlieri genetikuri kontrolia (h2=0,6),
gamoTvlisas gamoiyeneba, amitom fenotipur xolo rZis mTliani raodenoba naklebad memkvi-
gadaxras (Vp) ori komponenti gaaCnia. erTi maT- dreobiTia (0,3). qaTmis kvercxis zomis cvlile-
gani genetikiT aris gamowveuli da mas genotipu- bas mozrdili damatebiTi genetikuri komponenti
ri gadaxra (VG) ewodeba, xolo meore komponenti aqvs (0,6), xolo kvercxisdebis tempi naklebad mem-
garemo faqtorebis Sedegad miiReba da mas garemo kvidreobiTia (0,3). didi raodenobiT resursebis
pirobebis Sedegad gadaxras (VE) uwodeben. kom- momTxovni nebismieri Tviseba am resursebis
ponentebis Sekreba mTlian fenotipur gadaxras cvlilebisadmi mgrZnobiarea. nayofiereba da
gvaZlevs anu Vp=VG+VE. sasicocxlo ciklis Tvisebebi naklebad memkvi-
genotipuri gadaxra Tavadac ramdenime dreobiTia (0,05-0,5). velur populaciebSi Sema-
nawilad iyofa. VA aris damatebiTi gadaxra, vali individebis Tvisebebis memkvidreobiToba
romelic himozigoturi formiT gamosaxuli Sinauri cxovelebis msgavsia (boagi 1983, praisi
alelebis saSualebiT ganisazRvreba. VD domi- da sxvebi 1984, noordviki 1984, Ceverudi da di-
nanturi gadaxraa da is homozigoturi formis tusi 1992, gu da dantanaraian 1992, hakaraineni da
alelebis urTierTqmedebis Sedegad miiReba. sxvebi 1996).
VI urTierTqmedebis gadaxraa da qromosomis
garkveul mdebareobaze alelebis gamoxatule-
baze sxvadasxva genebiT gamowveul zegavle- 11.0
nebs aerTianebs. zogadad, VG=VA+VD+VI, Tumca
gadaxris Semdgomi zrda genotipebisa da garemo
pirobebis, aseve sxva naklebad mniSvnelovani faq-
torebis urTierTkavSiris Sedegad SeiZleba iyos 10.0
Offspring bill depth (mm)

gamowveuli.
raodenobrivi genetikis ZiriTadi mizani
fenotipuri gadaxris ramdenime komponentis
mniSvnelobis gamoTvlaa. seleqciaze gamoZaxili 9.0
gadaxris mxolod damatebiTi genetikuri kompo-
nentiT aris gamowveuli, vinaidan VA populaciis
genetikur mravalferovnebas anu evoluciuri
cvlilebis ganmavlobaSi Canacvlebul sxvadasxva 8.0
alelebs asaxavs. fenotipuri gadaxra, gamrav-
lebis programebSi Catarebuli statikuri ana- 8.0 9.0 10.0 11.0
lizis Sedegad, ramdenime komponentad SeiZleba Parent bill depth (mm)
daiyos (falkoneri 1981). aseTi analizisas naTe-
savebis, Cveulebriv mSoblebisa da Svilebis an sur. 30.4. galapagosis kunZulebze mobinadre darvinis
skvinCis erT-erTi warmomadgenlis Geospiza fortis-is niskartis
debis da Zmebis fenotipur mniSvnelobebs Soris
zomis memkvidreobiToba. horizontalur RerZze mSobelTaS-
damokidebuleba gamoiyeneba. orisi mniSvnelobaa gamosaxuli, xolo vertikalur RerZze Svi-
lis niskartis sigrZea. wrfis gadaxra daaxloebiT 0,82-ia, rac
niskartis sigrZis Zlier memkvidreobiTobaze miuTiTebs.
729

moSinaurebuli da laboratoruli cxovelebisa da mcenareebis


cxrili 30-2 ramdenime Tvisebis memkvidreobiToba

Tviseba organizmi memkvidreobiToba


zoma an sigrZe
mcenaris simaRle marcvleuli mcenare 0,70
fesvis sigrZe boloki 0,65
kudis sigrZe Tagvi 0,60
matylis sigrZe cxvari 0,55
sxeulis sigrZe Rori 0,50

wona
sxeulis wona cxvari 0,35
sxeulis wona Rori 0,30
sxeulis wona qaTami 0,20

produqcia
cximis Semcveloba rZeSi msxvilfexa saqoneli 0,60
kvercxis wona qaTami 0,60
qonis sisqe Rori 0,55
matylis wona cxvari 0,40
wveladoba msxvilfexa saqoneli 0,30

nayofiereba
kvercxis deba qaTami 0,30
nayofi marcvleuli mcenare 0,25
namatis raodenoba Rori 0,15
namatis raodenoba Tagvi 0,15
nayofis Casaxvis tempi msxvilfexa saqoneli 0,05

sasicocxlo cikli
kvercxis dadebis asaki qaTami 0,50
sqesobrivi momwifebis asaki virTxa 0,15
sicocxlisunarianoba qaTami 0,10

memkvidreobiTobis gamoTvla mSoblisa da Svi- 30.5. raodenobrivi Strixebis xe-


lis fenotipebis saSualoebis SedarebiT SeiZle- lovnuri gadarCeva gamoxatavs bune-
ba. mSoblisa da Svilis msgavseba TiTqmis mTli- briv populaciebSi evoluciis zog
anad aris damatebiTi genetikuri zegavlenebis maxasiaTebels
Sedegi. individis mSoblebis fenotipis saSualos
mecxoveleebi da mebaReebi xelovnur ga-
mSobelTaSorisi mniSvneloba ewodeba. mSoblisa
darCevas iyeneben da gasamravlebel individs
da Svilis mniSvnelobebs Soris damokidebulebis
irCeven. maSasadame, matylis misaRebad sasurve-
aRqmisTvis mSobelTaSorisi mniSvnelobebis
li Tvisebis matylis mqone dedali da mamali
grafiki unda avagoT, romelzec Svilis fenoti-
cxvrebi unda dawyvildnen. xelovnuri gadarCe-
pebi y RerZze iqneba gamosaxuli (sur. 30.4.). am
va cvlilebas efuZneba da mecxvares wyvilebis
wertilebze regresiis wrfis gadaxra h2-is mniS-
arCevis saSualeba unda hqondes. xelovnuri ga-
vnelobisaa. garemom da epistazis (rodesac erTi
darCeva bunebriv populaciebSi momxdar gadar-
qromosomis alelebi meore qromosomis alelebis
Cevaze ufro intensiuria. mecxoveleebi xSirad
gamosaxulebaze zegavlenas axdens) amgvarma pro-
arCeven iseT individebs, romelTac velur bune-
cesebma mSoblisa da Svilis mniSvnelobebs Soris
baSi gadarCenis Sansi ar aqvT, samagierod raime
damokidebuleba SeiZleba Seasustos da Tvisebis
ekonomikuri Rirebulebis mqone Tviseba gaaCni-
memkvidreobiTobaze zegavlena moaxdinos.
aT (Sinauri indauri kargi magaliTia). miuxeda-
730

vad garkveuli sxvaobebisa, seleqciuri gamrav- garkveul rangs Seesabameba. nulovani s popula-
lebis programebi bunebriv pirobebSi momxdar ciis saSualo mniSvnelobaa, xolo rodesac mniS-
evoluciur gamoZaxilebs mainc asaxavs. vnelobebi saSualo mniSvnelobis garSemo si-
metriulad aris ganawilebuli, individebis
naxevari am mniSvnelobidan maRla xvdeba, xolo
gamoZaxili seleqciaze meore naxevari igive mniSvnelobidan dabla mde-
bareobs. mniSvnelobebis normaluri ganawilebis
seleqciis erTi Taobis (R) Sedegad raodenobrivi pirobebSi, rogorc es aris 30.5 suraTze, indi-
Tvisebis (poligenuri kontrolis qveS moqceuli videbis 31% saSualo mniSvnelobidan +0,5s-ze
Tvisebis) cvlileba populaciis saSualo mniSvn-
maRlaa, xolo 31% saSualo mniSvnelobidan
elobidan SerCeul individebs Soris sxvaobaze
-0,5s-ze qvemoTaa. individebis 16%-is mniSvnelo-
da Tvisebis memkvidreobiTobazea damokidebuli.
bebi +1,0s-ze meti an -1s-ze naklebia, 7% 1,5s-s aRe-
am sxvaobas seleqciis diferenciali ewodeba,
mateba, xolo 2,3% 2s-s aRemateba. Sedegad, rac
xolo raodenobrivi Tvisebis cvlileba Semdegi
ufro intensiuria seleqcia (rac ufro metia S-is
formuliT gamoiTvleba:
mniSvneloba), miT ufro mcire raodenobiT indi-
R= h2S (30.4) vidis seleqcia xdeba da seleqciis Semdegi Tao-
bisTvis ufro mcire raodenobis STamomavloba
magaliTad, Tu h2=0,5 da populaciis saSualo rCeba. rodesac seleqcia metismetad Zlieria,
mniSvnelobaze 10 erTeuliT didi zomis dedali populacia klebulobs da sabolood gadaSenebis
da mamali cxovelebis (S=10) dawyvileba xdeba, ma- piras midis. xelovnuri gadarCevis programebSic
Sin am cxovelebis STamomavloba araseleqciuri ki seleqciis Zala populaciis zomiTa da Ser-
populaciis saSualo mniSvnelobasTan SedarebiT Ceuli individebis gamravlebis tempiT izRudeba,
5 erTeuliT didi zomis iqneba. rac ufro metia raTa seleqciis Sedegad gamoricxuli individebi
Tvisebis memkvidreobiToba, miT ufro swrafad sxvebma Secvalon.
xdeba seleqciaze gamoZaxili. seleqciis intensivobas (SerCeuli indi-
R-is da S-is mniSvnelobebi populaciaSi Cat- videbis procentul raodenobas), seleqciis
arebuli gazomvebidan standartuli gadaxris diferencials (S) da seleqciaze gamoZaxils (R)
jeradebia, xolo standartuli gadaxra (s) Soris damokidebulebis kargi magaliTi xoWo Tri-
sacdeli gadaxris kvadratuli fesvia. TiToeu- bolium castaneum-is kvercxisdebis tempis seleq-
li mniSvneloba standartuli gadaxris erTeu- ciis programaa (ruano da sxvebi 1975). kvlevis
lebSi gamoisaxeba da populaciaSi procentilis mizani seleqciis Catarebaa, romlis Sedegad
kvercxis warmoebis tempi unda gaizardos. popu-
laciis mozrdili warmomadgenlis gaCenis Sem-
deg 7-11 dRis ganmavlobaSi dadebuli kvercxis
raodenobis saSualo mniSvneloba 19-is tolia,
mean = 53 standartuli gadaxraa 11,8, xolo memkvidreobi-
standard Tobaa (h2) 0,30. seleqciis sxvadasxva intensivo-
deviation = 8
bebisTvis (50%-dan 5%-mde) erTi sakontrolo
da xuTi Cveulebrivi Sto SemoiRes (cxrili 30.3).
cvalebadobis, memkvidreobiTobis da seleqciis
diferencialis codnis SemTxvevaSi populaciis
mier seleqciaze sawyisi gamoZaxilis gamoTvla
SesaZlebelia. magaliTad, C StoSi seleqciis in-
tensivobaa 80%, xolo seleqciis diferencialia
mm 40 50 60 70
1,4s (falkoneri 1981) anu 16,5 kvercxi (1,411,8).
s 2 1 0 1 2
memkvidreobiTobaa 0,3, xolo erT Taobaze seleq-
% 1 2 5 10 30 50 30 10 5 2 1 ciisadmi gamoZaxilia daaxloebiT 5 kvercxi
(R=h2S=0,3016,5). realuri anu kvlevis Sede-
gad gamovlenili gamoZaxili prognozirebulze
sur. 30.5. hipoTeturi Tvisebis cvlilebis diagrama. su-
raTze naCvenebia gazomvis Skalas, standartul gadaxrasa da mcire aRmoCnda (3 kvercxi erT Taobaze) da amis
garkveul mniSvnelobaze meti fenotipuri mniSvnelobebis savaraudo mizezi is aris, rom memkvidreobi-
mqone populaciis procentul raodenobas Soris damokideb- Tobis gamoTvlisas dedobrivi da dominanturi
uleba. magaliTad, populaciaTa 16%-is fenotipuri mniSvnelo- moqmedeba damatebiT genetikur cvlilebasTan
bebi saSualo mniSvnelobidan zemoT an qvemoT standartuli
erTad gaviTvaliswineT. samagierod, xoWoebis
gadaxraze metia (mwvaned SeRebili farTobi).
populacia zustad prognozis mixedviT moq-
731

nayofierebis gazrdisTvis Catarebuli gadarCeva Tribolium castaneum-is eqvs


cxrili 30-3 Stoze.

gamoricxuli gamoricxuli
ojaxebis dedlebis gamoricxulTa SerCeulTa seleqciis
raodenoba raodenoba mTliani mTliani seleqciis diferenciali
Sto Taobaze ojaxze raodenoba raodenoba intensivoba (S)*
A 10 20 200 10 95 2,0
B 20 10 200 20 90 1,8
C 40 5 200 40 80 1,4
D 66 3 198 66 67 1,1
E 100 2 200 100 50 0,8
F 200 1 200 200 0 0,0
* standartuli gadaxris erTeulebi

medebda gamoZaxilis tempis cvlilebis Tvalsaz- seleqciur populaciaSi miRebuli eqstremaluri


risiT, radgan es tempi seleqciis intensivobi- mniSvnelobis miRma arsebuli fenotipebis Seqm-
sadmi pirdapirproporciuli iyo (sur. 30.6.). nac SeuZlia. araseleqciuri iaponori mwyeris
populaciebze seleqciuri moqmedebis gagrZe sxeulis saSualo wonaa 91g, xolo standartuli
lebis Semdeg seleqciaze gamoZaxili saerTod gadaxraa 8g. seleqciis 40 Taobis Semdeg popula-
wydeba da es mdgomareoba 30.6 suraTze kargad ciis saSualo wona 200g-mde anu araseleqciuri
Cans. Senelebuli gamoZaxilis mizezebia seleq- populaciis saSualo mniSvnelobaze TiTqmis 14s
ciis Sedegad genetikuri cvlilebis erozia da erTeuliT izrdeba (sur. 30.7. marksi 1978). mem-
sxva Tvisebebis cvlilebis gamo seleqciisTvis kvidreobiToba (h2=R/S) pirvelidan meaTe Taobis
gaweuli winaaRmdegoba. seleqcia mxolod maSin 0,3-0,45 mniSvnelobidan 11-30 Taobamde 0,15-0,2
muSaobs, rodesac individebi populaciaSi ge- mniSvnelobamde Semcirda, xolo 31-40-e Taobamde
netikurad icvlebian. seleqciis Sedegad yvela 0,05-0,10 mniSvnelobamde Camovida.
uvargisi alelis mocilebis Semdeg evolucia Cven SegviZlia seleqciaze xangrZlivi gamo-
Cerdeba, vidre axali mutacia an genTa kombinacia Zaxili raodenobrivi Tvisebebis ganmsazRvreli
ar gaCndeba. albaTobis ganawilebis saSualebiT gamovT-
valoT, Tu axali genetikuri cvlileba ar gvaqvs
(robertsoni 1970, dudli 1977). davuSvaT, sxeu-
maqsimaluri gamoZaxili seleqciaze lis zomaze an sigrZeze n raodenobis genetikuri
qromosoma axdens zegavlenas da TiToeul maT-
ra maqsimaluri da xangrZlivi gamoZaxili aqvs
ganSi (-) da (+) alelia. rodesac TiToeuli qro-
seleqcias? gasakviria, magram laboratoruli
mosomis adgilze (-) alelia, individi homozigo-
kvlevebis Sedegad dadginda, rom seleqcias ara-
turia da minimaluri zoma aqvs. TiToeuli (+)
aleli ganzomilebas erT erTeuls umatebs, ami-

100

80
B
A C 200
60
D
40 150
E
100
20 F

0 0 10 20 30 40
5 10 15 20 25 30

sur. 30.6. Tribolium castaneum-is mier kvercxisdebis tempis sur. 30.7. oTxi kviris iaponuri mwyris sxeulis wona sakon-
cvlileba sxvadasxva intensivobis seleqciisas F-dan A-mde trolo Stoebsa da didi wonis sxeulisTvis SerCeuli Stoebze
(cxrili 30.3).
732

tom maqsimaluri zoma minimalurze 2n erTeuliT 30.6. urTierTdakavSirebuli


meti SeiZleba iyos. davuSvaT, (+) alelis popula- reaqciebi gadarCevaze zRudaven
ciis sixSire qromosomis TiToeul mdebareobaze evoluciur reaqciebs
erTi da igivea da p-is tolia. aseT dros ganzo-
evoluciuri gamoZaxili xSirad arCeulisgan
milebis saSualo mniSvneloba SesaZlo minimal-
gansxvavebul Tvisebebs moicavs. organizmTa
urze 2np-iT metia. Tu alelebi kanonzomierebis
nawilebis ganviTareba da funqcia fenotipuri
gareSe aris ganawilebuli, maSin albaTobis
Tvisebebis, gansakuTrebiT zrdisa da warmoe-
Teoriis Tanaxmad, (+) alelebis raodenobis cv-
bis zomis an tempis, urTierTdamokidebulebas
lileba individebs Soris iqneba 2npq da standar-
iwvevs. mecxoveleebma da mebaReebma Tvisebebs
tuli gadaxra -s Seadgens.
Soris genetikuri kavSirebi bevr Sinaur saxeoba-
ra gamoZaxili arsebobs seleqciaze, rodesac
Si gamoTvales. magaliTad, Sinaur frinvelebSi
(+) alelebis seleqcia mkacrad xdeba? axali gene-
sxeulis wonasa da kvercxis wonas Soris geneti-
tikuri cvlilebis gareSe maqsimaluri SesaZlo
kuri Tanafardoba 0,5-is tolia, xolo sxeulis
ganzomileba minimalurze 2n-iT metia. aqedan ga-
wonasa da kvercxis debas Soris Tanafardoba
momdinare, maqsimaluri gamoZaxili (maqsimalur
-0,16-s Seadgens. aqedan gamomdinare, sxeulis
fenotips gamoklebuli saSualo fenotipi) aris
wonis seleqcia kvercxis zomis swrafi zrdis da
2n-2np anu 2n(1p) an 2nq. gamoZaxilis sidide
kvercxis debis tempis neli, magram Tanabari Sem-
standartuli gadaxris erTeulebSi aris 2nq
cirebis gareSe ver Caivlis. didi zomis kvercxis
anu ( )/p. magaliTad, Tu Tvisebas rva
da patara sxeulis zomis erTdrouli seleqcia
qromosoma akontrolebs, romelzec (+) alelebis
genetikur Tanafardobas ewinaaRmdegeba da Cveu-
sixSirea 0,5, maqsimaluri fenotipuri gamoZa-
lebriv warumatebelia (nordskogi 1977).
xili seleqciaze iqneba [(280,5)/0,5]=4 stand-
bevri Tviseba, maT Soris sxeulisa da kvercxis
artuliT gadaxriT meti saSualoze. albaTobis
zoma, ganviTarebiT genetikurad an funqciona-
Teoria gvkarnaxobs, rom 8 qromosomze 16 (+) ale-
lurad dakavSirebul jgufebSi Sedis, romelic
lis mimRebi individebis procentuli raodenoba,
seleqciaze gamoZaxils erTdroulad axdens.
rodesac (+) alelebis sixSirea 0,5, 66000-dan 1-is
magaliTad, limim (1977) genetikuri Tanafar-
(anu 0,516-is) tolia. 16 (+) alelidan 12 an meti in-
doba Tagvis ConCxze Catarebuli gazomvebisas
dividebis 4%-ze naklebSi gvxvdeba. maSasadame,
aRmoaCina da TvisebaTa oTxi jgufi gansazRvra,
raodenobrivad cvladi Tvisebebis xanmokle
romelic genetikurad mWidrod aris integrire-
evoluciuri potenciali populaciaSi Semavali
buli, magram erTmaneTisgan damokidebulia. es
fenotipebis gavrcelebis miRma grZeldeba da es
Tvisebebia: 1) Tavis qalas sigrZe; 2) Tavis qalas
maSin xdeba, rodesac raodenobrivi cvlilebis
sigane, sxeulis wona da kudis sigrZe; 3) Tavis
mravalqromosomiani damatebiTi modeli vargi-
qalas sigane (me-2 jgufTan damakavSirebeli), be-
sia.
Wis sigrZe da zurgis sartyelTan dakavSirebuli
Tvisebis seleqciaze gamoZaxilTan SedarebiT
sxva sidideebi; 4) Zvlebis da mTliani sxeulis
ufro rTuli asaxsnelia gamoZaxilis gaTanabre-
sigrZe. aqedan gamomdinare, Tagvis sxeulis wo-
ba mcire cvlilebis Semdeg. Cveulebriv, gaTana-
nis seleqcia kudis sigrZeze da Tavis qalis pro-
breba Tvisebis genetikuri cvlilebis Sewyve-
porciebSi, aseve mTliani sxeulis wonaze hpovebs
tiT ar aris gamowveuli, vinaidan ukuseleqcia
gamoZaxils.
(araseleqciuri populaciis saSualo mniSvn-
dousoni (1966) seleqcias Tribolium castane-
elobisken dabruneba) dauyovnebliv gamoZaxils
um da T.confusum saxeobebis matlebis swrafi da
iwvevs da amgvari gamoZaxili mxolod popula-
neli ganviTarebisTvis atarebda. man Tanafardo-
ciaSi darCenili genetikuri cvlilebis Sedegi
bis mqone gamoZaxili aRmoaCina, romelic xoWos
SeiZleba iyos. garda amisa, seleqciis Sesustebi-
vargisianobas seleqciis mimarTulebisgan da-
sas da seleqciis koeficientebis ganulebisas
moukideblad amcirebs. swrafi ganviTarebisT-
SerCeuli Tviseba seleqciamdel mniSvnelobas
vis Catarebulma seleqciam zoma Seamcira, xolo
TavisiT ubrundeba. amgvari movlenebis yvelaze
T.castaneum saxeobis SemTxvevaSi matlis gadarCe-
ufro gonivruli dasabuTeba aris is, rom erT
nis albaToba da mozrdili xoWoebis anomaliebis
Tvisebaze gamoyenebuli seleqcia sxva Tvise-
raodenoba gazarda. neli ganviTarebisTvis Cat-
bebis da organizmis vargisianobis cvlilebas
arebulma seleqciam mozrdili xoWos wona da
iwvevs. magaliTad, kvercxisdebis tempis gazrdam
anomaliebis sixSire gazarda, xolo mamali xo-
fiziologiuri da morfologiuri cvlilebebi
Woebis nayofiereba Seamcira.
SeiZleba gamoiwvios, rac Tavis mxriv sicocx-
dousonma (1967) SerCeuli xoWoebis vargisian-
lisunarianobas amcirebs da xelovnuri seleqci-
obis SefasebisTvis isini xoWoebis sxva saxeobebis
isadmi winaaRmdegobas iwvevs.
733

araseleqciur jiSebTan konkurenciaSi moaqcia Tu sakmarisi dro aqvT, populaciebi raime tipis
(ix. paragrafi 21). seleqciis orive anu `swrafi~ evoluciur optimums aRweven da Semdeg stabi-
da `neli~ xazis Sedegad, seleqciis adreul eta- lurebi xdebian, Tumca am procesisTvis saWiro
pebze vargisianoba Semcirda anu xoWos ganviTa- zusti dro namdvilad ar viciT.
rebis tempi vargisianobaze misi zegavlenisadmi intensiuri seleqcia, rac garemoSi adamianis
optimaluri gaxda (dousonma seleqciuri eqs- CareviT, mtaceblis an daavadebuli organizmebis
perimentebi ganagrZo, ris Semdegac erT-erTi SemosvliT, mtrebSi genetikuri siaxleebis gaCe-
seleqciuri Stos vargisianoba gaumjobesda da niT da a.S. aris gamowveuli, xSirad populaciis
es movlena SerCeul matlebSi kanibalizmis gazr- mxridan gamoZaxilis SesaZleblobas aWarbebs da
diT iyo gamowveuli. evolucias aseTi gasaocari aseT SemTxvevaSi gadaSeneba gardauvalia.
movlenebi xSirad Tan axlavs). amjerad, organizmebis mier genetikur cvli-
Tanafardobis mqone gamoZaxili seleqciaze lebaze moxdenil zegavlenas SevexebiT da Tavda-
xelovnuri gadarCevis programis winaaRmdeg mo- pirvelad seqss ganvixilavT, rac genetikur cv-
qmedebs, vinaidan is urTierTmoqmed seleqciur lilebas zrdis.
moqmedebas iwvevs. magaliTad, Tanafardobis
mqone gamoZaxili qaTmebis reproduqciul Tvise- 30.8. iTvleba, rom saxeobebi mogebas
bebSi Cndeba. sxeulis wonis da kvercxis wonis naxuloben seqsisgan, radgan is zrdis
zrdisa Tu SemcirebisTvis Catarebuli gadar- genetikur cvlilebebs maT STamomav-
Ceva reproduqciul vargisianobas amcirebs, lobaSi
rac kvercxisdebis tempze, wiwilebis gamoyvanis
bunebrivi gadarCeva populaciebSi genetikur cv-
tempze da maT sicocxlisunarianobaze aisaxeba.
lilebas amcirebs. genetikur cvlilebas ramden-
seleqciis mimarTulebis miuxedavad, seleqciur
ime sxva procesi zrdis. adgilobriv populaciaSi
StoebSi vargisianoba araseleqciuri Stos 54%-
genetikuri cvlilebis umetesoba mutaciiT, sxva
85%-mde meryeobs. xelovnuri gadarCevis pro- seleqciuri garemodan individebis imigraciiT,
gramis Sedegebi cxadyofs, rom populaciebi ge- seleqciuri faqtorebis droebiTi cvalebado-
netikurad balansdeba da adaptireba rogorc biT da Taobidan Taobaze genis sixSiris cvli-
garemosTan, aseve erTmaneTTan xdeba. lebiT (genetikuri dreifiT) aris gamowveuli.
genetikur cvlilebas kidev erTi procesi zrdis
da es aris seqsi. ekologebi dRemde daoben sqeso-
30.7. populaciis genetika brivi gamravlebis warmoSobisa da ganviTarebis
gvTavazobs rig mniSvnelovan gza- Sesaxeb da am sakiTxze uamravi saintereso naSro-
vnils ekologe-bisTvis mi Tu ubralod mimoxilva arsebobs (magaliTad,
populaciis genetikis ZiriTadi cnebebi wina para- beli 1982, sternsi 1987, stivensi da beligi 1988,
grafebSi SeviswavleT da maT ekologebisTvis sleiteri da holidei 1994, bareti da harderi
didi mniSvneloba aqvT. pirvel rigSi, TiToeuli 1996). ZiriTadi sadavo sakiTxi sxvadasxva garemo
populacia raime genetikur cvlilebas moicavs, pirobebSi sqesobrivi da usqeso gamravlebis upi-
romelic vargisianobaze zegavlenas axdens. es ratesobebia. am sakiTxs ukavSirdeba dawyvilebis,
niSnavs, rom evolucia yvela populaciaSi uw- populaciaSi sqesebis procentuli Tanafardo-
yveti procesia. garda amisa, individualuri bis problemebi. sqesobrivi gamravlebis prob-
organizmebi adaptacias ganicdian, ris Sedegad lemebs 33-e TavSi SeviswavliT, amjerad ki cv-
maTsa da maT STamomavlobaze saziano mutaciebis lilebis bunebis ukeT gasagebad mis ramdenime
zegavlena mcirdeba. naTesauri dawyvilebis Ta- aspeqts ganvixilavT.
vidan acileba erT-erTi aseTi unaria, romliTac sqesobrivi gamravlebis Sedegad ori indivi-
organizmebi yovelxmriv genetikur cvalebado- dis genetikuri nivTiereba erwymeba da STamoma-
bas inarCuneben. vlobaSi genebis axali kombinacia Semodis. aseTi
populaciis garemoSi seleqciuri faqtorebis rekombinaciis Semdeg debi da Zmebi genetikurad
cvlileba TiTqmis yovelTvis evoluciur gamo- erTmaneTisgan gansxvavdebian. maSasadame, cv-
Zaxilebs iwvevs, rac populaciaSi fenotipebs lad garemo pirobebSi STamomavlobis ramdenime
cvlis. gamoZaxili yovelTvis prognozirebadi warmomadgenels mainc eqneba iseTi genetikuri
ar aris da mocemul dros populaciaSi arsebul Semadgenloba, rac mas gadarCenis da gamravlebis
genetikur cvlilebazea damokidebuli. raode- saSualebas miscems. sqesobrivi gamravlebis
nobrivi Tvisebebis umetesobas sakmarisi geneti- Sedegad populaciaSi manamde ararsebuli, axali
kuri cvlileba aqvs, raTa seleqciaze gamoZaxili genotipebi SeiZleba warmoiSvas da saziano muta-
moxdes, maTze gamoZaxilis areali da sidide sxva ciebi Semcirdes. individebi usqeso gamravlebis
Tvisebebis gamoZaxilebiT SeiZleba SeizRudos. Semdeg sakuTari Tavis zust analogebs qmnian.
734

sqesobrivi da usqeso gamravleba sicocxlisuna- STamomavlobaSi izrdeba an saziano genetikuri


riani strategiebia. usqeso gamravleba mcenaree- cvlileba mcirdeba. cvalebad STamomavlobas
bSi farTod aris gavrcelebuli da agreTve cxov- araprognozirebad garemoSi vargisianobis upi-
elTa yvela ZiriTad jgufSi gvxvdeba. sqesobrivi ratesoba aqvs, rodesac cvlilebis Sedegad STa-
gamravleba sasicocxlo ciklis Zalian adreul momavlobis romelime warmomadgeneli mainc aris
etapze warmoiSva da mcenareebsa Tu cxovelebSi nebismier garemo pirobebTan adaptirebuli. STa-
aseve farTod aris gavrcelebuli momavlobis cvlileba Zlieri konkurenciisas
uzrunvelyofs, rom romelime individs mainc
sqesobrivi gamravlebis safasuri eqneba sakmarisi vargisianoba da gadarCeba (uil-
iamsi da mitoni 1973,
sqesobrivi gamravleba evoluciurad Zveli da
sqesobrivi gamravlebis Sedegad miRebuli ge-
filogenurad gavrcelebulia, rac miuTiTebs
netikuri rekombinacia Canasaxovani xazidan sa-
imaze, rom seleqcia sxvadasxva pirobebSi swored
ziano mutaciebis gamoricxvisTvis aucilebelia
aseT strategias aniWebs upiratesobas. miuxeda-
(maleri 1964, felsenStaini 1974). usqeso klonSi
vad amisa, individs seqsisTvis Tavis danebebis
saziano mutaciebis gamoricxva mxolod STamo-
uzarmazari stimuli aqvs anu seqss evoluciaSi
mavlobaze Catarebuli seleqciis Sedegad Sei-
didi Rirebuleba gaaCnia. rodesac sqesi gan-
Zleba. rodesac genomze mosuli mutaciis tempi
calkevebulia anu individi mdedri an mamria, sqe-
Taobaze mosuli seleqciuri sikvdilianobis ra-
sobriv gamravlebas kidev ufro didi safasuri
odenobas aWarbebs, mutacia grovdeba da klonis
gaaCnia, vinaidan mSoblidan Svils genetikuri
sicocxlisunarianoba mcirdeba. samagierod,
nivTierebis mxolod naxevari gadaecema. usqesod
sqesobriv populaciaSi Semavali individebi ge-
gamravlebisas STamomavloba erTaderTi mSoblis
netikur nivTierebas ojaxebs Soris mudmivad
genebs atarebs da amitom sqesobriv gamravlebas-
cvlian. mTliani populacia saerTo genofond-
Tan SedarebiT TiToeuli mSoblis evoluciuri
Si Sedis, amitom seleqciis Sedegad mudmivad
vargisianoba TiTqmis orjer metia. mSoblis mier
gadajgufebadi genotipebis SerCeva xdeba. erT
sqesobrivi gamravlebis Sedegad 50%-iT dakar-
xazze dagrovili saziano mutacia rekombinaciis
gul vargisianobas xSirad meiozis safasuri
Sedegad sxva aleliT SeiZleba Seicvalos.
ewodeba.
ra mniSvnelobac ar unda hqondes seqss, mas sami
sqesobriv gamravlebas sxva safasuric gaaCnia
upiratesoba aqvs da esenia: populaciis grZelva-
(liuisi 1989). organizmebi mewyvilis Zebnisa
diani moqniloba evoluciisadmi, ojaxis xazidan
da gamravlebis procesSi mtaceblobis da daa-
saziano mutaciebis saSualovadiani gamoricxva
vadebis maRali riskis pirobebSi xvdebian da
da individis STamomavlobaSi moklevadiani cv-
axali Taobis warmoSobamde iRupebian. dabali
lilebis gamowveva.
simWidrovis mqone populaciebSi gamravleba
SesaZloa SeCerdes an Sewydes, vinaidan mewyvilis
moZebna sakmaod rTulia. garda amisa, erTi sqesi- 30.9. gamravlebis sistemebi marTavs
dan meoreze gametebis warumateblad gadasvlis genetikur cvlilebebs sqesobriv
SemTxvevaSi STamomavlobis raodenoba mcirdeba. mosaxleobaSi
mdedri da mamri arsebebis dnm-s mimdevrobebis genetikuri cvlilebis upiratesoba is aris, rom
Seswavlam aCvena, rom adamianebSi, primatebsa da individi cvalebad STamomavlobas badebs da
mRrRnelebSi mutacia umetesad mamrobiTi sqe- STamomavlobis ramdenime warmomadgeneli mainc
sis embrionebSi gvxvdeba. redfildma (1994) kom- axerxebs garkveul teritoriaze da Secvlil
piuteruli simulirebis saSualebiT daamtkica, garemo pirobebSi gadarCenas. miuxedavad amisa,
rom sqesobrivi gamravleba mamrobiTi sqesisTvis genetikuri cvlilebis didi nawili negatiuria,
ufro did safasurs atarebs. garda amisa, sqess radgan mutacia individs garemosTan naklebad
Soris konfliqtic problemaa, vinaidan daw- adaptirebuls xdis. genetikuri cvlileba muta-
yvilebis SesaZlebloba mcirdeba da gamravlebis ciiT da sxva adgilebidan gansxvavebuli genebis
procesidan energia gadis (ix. paragrafi 33). SemosvliT aris gamowveuli da organizmebs
amgvari cvlilebis uaryofiTi Sedegebisgan Ta-
sqesobrivi gamravlebis roli genetikuri vis dacvis ramdenime meqanizmi gaaCniaT. amgvar
cvlilebis SenarCunebaSi meqanizmebs Soris aris sqesobrivi strategia,
usqeso gamravlebas myisieri upiratesoba aqvs da romelic naTesauri dawyvilebis xarisxs gansaz-
maSin ratom xdeba sqesobrivi gamravleba? sqeso- Rvravs (uilsoni da barli 1983, vaiati 1983, stiv-
brivi gamravlebis makompensirebeli upirateso- ensoni da bergini 1983, Soeni 1982, 1983, pusi da
ba imaSi mdgomareobs, rom genetikuri cvlileba vulfi 1996).
735

naTesauri dawyvileba ekotipur cvlilebebs moicavs (ix. paragrafi 6).


gavrcelebis garkveul arealSi momxdari adapta-
mkiTxvelis umetesoba albaT fiqrobs, rom na-
cia vargisianobas amaRlebs, xolo sxva pirobebT-
Tesauri dawyvileba anu axlo naTesavebs Soris
an adaptirebuli individebidan miRebuli mtveri
dawyvileba cudia (ralsi da sxvebi 1988). debisa
mdedr mSobelTan axlos aRmocenebuli STamomav-
da Zmebis dawyvileba an TviTdawyvileba saziano,
lobis vargisianobas amcirebs.
recesiuli genebis gaCenas iwvevs. aseTi Sedegis
zogierT kvlevaSi auTkrosingis optimaluri
axsna sakmaod martivia. davuSvaT, individi iS-
manZilis cneba gamoikveTa (levini 1984). axlos
viaTi, saziano, recesiuli alelisTvis hetero-
mdebare individebi umetes SemTxvevaSi axlo naTe-
zigotulia (genofondi aseTi alelebiT savsea
savebi arian da naTesauri dawyvilebis speqtric
da individebis umetesobas isini aqvs). Tu es in-
izrdeba. Soreuli individebi sxvadasxva piro-
dividi populaciis sxva individTan wyvildeba,
bebTan arian adaptirebulni. praisma da vaserma
romelsac igive iSviaTi aleli ar gaaCnia, STa-
(1979) centralur koloradoSi gavrcelebuli
momavlobis naxevari erTi mSoblis msgavsad het-
Delphinium nelsoni larkspur-is yvavilebi igive in-
erozigotuli iqneba, xolo meore naxevari meore
dividis da 1, 10, 100 da 1000 metriT dacilebuli
mSoblis msgavsad genis gavrcelebuli formisT-
individebis mtveriT gaanayofieres. Sedegebma
vis homozigotuli iqneba. STamomavlobis arc
aCvena, rom yvavilze mosuli Teslis raodenoba
erTi warmomdgeneli zians ar iRebs. individis
udidesia, rodesac mtveris wyaro 10 metr man-
TviTdawyvilebisas misi STamomavlobis erTi meo-
Zilzea, xolo umciresia, rodesac mtveri igive
Txedi saziano alelisTvis homozigoturi iqneba
individidan da 1000 metriT daSorebuli wyaro-
da misi vargisianoba Semcirdeba. axlo naTesavebs
dan miiReba. garda amisa, Teslis daTesvis Semdeg
Soris dawyvileba igive Sedegs iwvevs, oRond misi
1 da 2 wlis ganmavlobaSi gadarCenis albaToba 10
sixSire naklebia.
metriT daSorebuli individebis dawyvilebis pi-
saxeobebis umetesoba STamomavlobis gabn-
robebSi yvelaze maRali aRmoCnda.
evis, axlo naTesavebis amocnobis da uaryofiTi,
asortaciuli dawyvilebis saSualebiT naTesau-
seleqciuri ganayofiereba da ganuviTa-
ri dawyvilebis albaTobas amcirebs. mcenareTa
rebloba mcenareebSi
hermafroditi saxeobebi, romlebSic individebs
qalis da mamakacis sasqeso organoebi gaaCniaT, praisis da vaseris kvlevis Sedegad auTkrosingis
damatebiTi meqanizmebis saSualebiT TviTdaw- optimaluri manZili dadginda, magram larkspur-ebi
yvilebas Tavidan icilebs da amgvar meqanizmebs am upiratesobas ver iyenebs. mcenareTa ganayofi-
Sorisaa TviTSeuTavsebloba, qalis da mamakacis ereba umetesad futkrebisa da kolibrebis mier
funqciebis droebiTi gancalkeveba, aseve yvavi- xdeba, romlebic suqcesiaSi ufro axlomdebare
lis struqtura, rac TviTganayofierebas xels yvavilebs arCeven. yvavilis bunebrivi mtveris Se-
uSlis (uilsoni 1983). ferilobis mqone nawilakebi mamrobiTi larkspur-
naTesauri dawyvileba Cveulebriv problemebs ebis yvavilebis mtvrianazea ganlagebuli da maTi
qmnis, magram man SeiZleba garkveuli sargebelic aRdgena mtvris wyarodan 2 metris manZilze xde-
moitanos (loidi 1979, 1980, velsi 1979). magali- ba. savaraudod, yvavilis struqturis adaptire-
Tad, TviTdawyvilebuli mcenareebi yvavilebis bam dammtveravebis moqmedeba Secvala da auTk-
ganayofierebis garantias qmnian, rodesac gare- rosingis optimalur manZils miaRwia.
moSi dammtveravebi ar arseboben an individebs mcenareebi maTi damamtverebis mier yvavilebs
Soris dacileba Zalian didia (beikeri 1965, Soris gadaadgilebis manZilebs ver akontro-
giselini 1969). gavrcelebis aRelvebul arealSi lebs, magram isini mtvris marcvlebs Soris Teslk-
mdebare izolirebul teritoriebze arsebuli virtis ganayofierebaze konkurencias qmnian da
bevri wyalmcenare TviTdawyvilebadia (jeini embrionis genotipis safuZvelze ganviTarebadi
1976). mecnierebis azriT, amgvar populaciebSi Teslkvirtebis seleqciur ganuviTareblobas
saziano cvlilebis gabaTileba auTkrosingsa da iwveven, rac Tavis mxriv genetikuri cvlilebis
TviTdawyvilebas Soris evoluciuri gadasvli- gamomwvevia (uilsoni da barli 1983). mcenareTa
sas moxda (ritlandi da gandersi 1987). umetesobas nayofis savaraudo raodenobaze meti
raodenobis yvavili gamoaqvs, vinaidan yvavilebi
auTkrosingi ufro iafi jdeba, xolo nayofi SedarebiT Zviria.
ganayofierebuli Teslkvirtebis raodenoba mta-
did manZilze momxdari auTkrosingi vargisiano-
ceblobis, ganuviTareblobis da sxva gare dama-
bas amcirebs. mcenareTa zogierTi populacia
zianebeli faqtorebis Sedegad mcirdeba (kasperi
rTul, araerTgvarovan garemo pirobebSi manZi-
1984). yvavilis da nayofis cvena seleqciuri pro-
lis patara Skalebze sivrculad gansazRvrul
736

sur. 30.8. avstraliur buCq Banksia spinu-


auTkrosingi Sereuli damtverva TviTdamtverva
losa-ze Catarebuli damtvervis eqsperimenti,
romelSic individualuri yvaviledis ganay-
ofiereba igive mcenaridan an sxva mcenaree-
bidan miRebuli mtveris saSualebiT xdeba.
Sedegebi naTesauri dawyvilebis uaryofiT
zegavlenaze (D da A) da TviTdamtverili
yvaviledis naxevarze

Teslkvirtebis auTkrosingiT damtveril


40
Teslis raodenoba

TeslkvirtebTan konkurenciaSi damarcxe-


30
baze miuTiTebs (C da B).
20
10
0
A B C D

30
nayofi ganuviTa-
rebeli TesliT

20

10

0
A B C D

TviTdamtverili da auTkrosingiT
damtverili Teslkvirtebis konkurenciis
Sedegi
naTesauri dawyvilebis depresiis Sedegi

cesia da damokidebulia mtvris wonaze, yvavilze li Sedegebi naTesauri dawyvilebis depresiaze


mosuli ganayofierebuli Teslkvirtebis raode- anu naTesauri dawyvilebis Sedegad vargisiano-
nobaze da ganviTarebadi embrionebis genotipe- bis Semcirebaze miuTiTebs. rodesac yvaviledis
bze. erTi naxevari auTkrosingis Sedegad daimtvera,
zemoT aRwerili movlenebis kargi magaliTia xolo meore naxevari TviTdamtvervis Sedegad,
nawilobriv TviTSeTavsebadi, magram Cveulebriv Teslis raodenoba TviTdamtveril naxevarze
auTkrosingis momxre avstraliuri buCqi Banksia 14%-mde daeca, xolo nayofis 28%-is Tesli ganu-
spinulosa, romlis damtverva neqtariT mkvebavi pa- viTarebeli darCa. maSasadame, TviTdamtverili
tara frinvelebis mier xdeba. buCqs yvavilobis pe- Teslkvirtebi auTkrosingis Sedegad damtveril
riodSi daaxloebiT 800 yvavili da 50-ze naklebi TeslkvirtebTan konkurenciaSi marcxdeba da
nayofi gamoaqvs. nayofis warmoqmna resursebis da aqedan gamomdinare, mceareebs ganviTarebadi em-
ara yvavilis mtveris raodenobiT aris SezRudu- brionebis gansxvaveba genotipebis safuZvelze
li, vinaidan yvaviledis zeda an qveda nawilidan SeuZliaT. amgvari meqanizmis gamoyenebiT STamo-
yvavilebis 1/3-is mowyveta nayofis gamotanaze mavlobaze gadasuli genetikuri cvlilebis si-
mniSvnelovan zegavlenas ar axdens. ganasxvavebs dide jer kidev ar gansazRvrula.
Tu ara es mcenareebi mtvris xarisxs? am kiTxvaze
pasuxis gasacemad, avstralielma botanikosebma
g. votonma da s. kertium (1993) Banksia-s yvavile- 30.10. evoluciis ekologebi axdenen
di xeliT damtveres da amisTvis igive mcenaridan formisa da funqciis interpretire-
(TviTdamtverva) an mezobeli mcenareebidan (auT- bas, rogorc garemosadmi adaptacias
krosingi) miRebuli mtveri gamoiyenes. zogierTi
organizmebi garemosTan kargad arian adaptireb-
mcenaris damtverisTvis saWiro mtveris naxevari
ulni. aseTi daSveba organizmsa da garemos Soris
igive mcenaridan, xolo meore naxevari mezobeli
arsebuli urTierTqmedebis gaazrebaSi da gare-
mcenareebidan aiRes (Sereuli damtverva). mec-
mos cvlilebaze organizmebis gamoZaxilis Sez-
nierebma nayofis miRebis Semdeg nayofisa da Tes-
Rudvebis SeswavlaSi gvexmareba (veiki 1982).
lis raodenoba daTvales. auTkrosingTan Sedar-
adaptaciis kvlevis programam organizmTa vargi-
ebiT TviTdamtverva Teslis raodenobas 38%-iT
sianobis axali komponentebi gamoaCina da adapta-
amcirebs, xolo ganuviTarebuli Teslis mqone
ciis mimarTulebis gansazRvraSi individebs, ker-
nayofis raodenoba auTkrosingis 8%-dan TviT-
Zod, mtaceblebs, konkurentebs, mutualistebs,
damtvervis 16%-mde izrdeba (sur. 30.8.). miRebu-
737

sazogadoebis wevrebs, wyvilebs, mSoblebs da Svi- 30.11. evoluciurad stabiluri


lebs Soris kavSirebis mniSvneloba gamoaSkarava. strategia (ESS) umklavdeba sxva
aqedan gamomdinare, adaptaciis daSveba SesaZloa fenotipis invazias (patronis sxeul-
absoluturad zusti ar iyos, magram ekologiuri Si SeRweva)
codnis gaRrmavebaSi namdvilad gvexmareba.
adaptaciis Seswavlis kidev erTi meTodi gan-
evoluciis ekologebisTvis mTavari kiTx-
calkevebulad cvladi da urTierTqmedebis
vaa: rogor aisaxeba garemo pirobebi organizmTa
fenotipebis SemTxvevaSi gansakuTrebiT mosax-
adaptirebis unarze? am kiTxvaze pasuxis gasace-
erxebelia da es meTodi evoluciurad stabi-
mad garemo pirobebSi arsebuli seleqciuri faq-
luri strategiis gansazRvraSi mdgomareobs
torebi da fenotipebis evoluciuri gamoZaxile-
(smiti da praisi 1973, smiti 1974, 1982, parkeri
bi unda SeviswavloT. fenotipsa da garemos Soris
1984). evoluciurad stabiluri strategia (ESS)
damokidebulebasTan dakavSirebuli nebimsieri
aris fenotipi an fenotipTa kombinacia, romelic
mosazreba fenotipebis vargisianobis, fenoti-
alternatiuli fenotipebis populaciaSi Semos-
puri cvlilebis genetikuri safuZvlis Sesaf-
vlas SeuZlebels xdis. jon meinard smiti (1982)
eris kriteriumebs da models unda moicavdes,
ambobs: `ESS aris strategia, romlis mixedviT,
romelic vargisianobis ganmsazRvreli formisa
Tu populaciis wevrebi adaptirebulni arian,
da funqciis aspeqtebs erTmaneTTan da garemo pi-
maSin mutaciuri strategia Semosvlas ver SeZ-
robebTan akavSirebs (arnoldi 1983).
lebs~. 30.9 suraTze gamosaxulia fenotipsa da
adaptirebis unaris kvlevis erT-erT meTods
vargisianobas Soris damokidebulebis grafiki.
fenotipuri optimizacia ewodeba. es meTodi
genetikur cvlilebas cxadad ar Seicavs, magram davuSvaT, saxeobaSi mxolod A, B da C fenoti-
masSi daSvebulia, rom fenotipur cvlilebas pis Sedis (sur. 30.10). mxolod B individebisgan
paraleluri genetikuri safuZveli gaaCnia da Semdgar populaciaSi Semosvla A individebs Seu-
optimaluri fenotipebis seleqcia Sesabamis ZliaT anu masze ukeTesi vargisianobis Sedegad
genetikur cvlilebas iwvevs. magaliTad, raime gaiSviaTebuli A fenotipi gaizrdeba. mxolod A
garemo piroba reproduqciuli struqturebis individebisgan Semdgari populacia B fenotipis
warmoqmnisa da zrdisTvis saWiro resursebis
Semosvlas ewinaaRmdegeba anu A aris ESS. yvela
optimalur gadanawilebas iwvevs. raime genotipi
SesaZlo fenotipis Seswavlis Semdeg aSkara xde-
optimalur fenotips warmoSobs da misi seleqcia
ba, rom mxolod didi vargisianobis mqone C feno-
Tvisebis genetikuri safuZvlisgan damoukide-
tips SeuZlia yvela sxva fenotipis SemosvlisT-
blad xdeba. optimizaciis modelis birTvi feno-
vis winaaRmdegobis gaweva. aqedan gamomdinare,
tipsa da vargisianobas Soris kavSiria (sur.
maqsimaluri vargisianobis kriteriumiT gansaz-
30.9.). yoveli aseTi kavSiri gansxvavebulia da
Rvruli fenotipic evoluciurad stabiluri
misi vizualurad warmodgenisTvis fenotipebis
strategiaa.
vargisianoba pirdapir unda gaizomos an ararse-
buli fenotipebis vargisianobis prognozisTvis ESS-is gamoyenebis azri kidev ufro naTe-
saWiro realuri modeli Seiqmnas. realuri feno- lia, rodesac fenotipebi urTierTqmedebs da
tipebis modeliT prognozirebul fenotipebTan TiToeulis vargisianoba populaciaSi Semavali
Tanafardoba modelSi gamoyenebuli meqanizmebis sxva fenotipebis proporciul raodenobazea
vargisianobaze miuTiTebs, xolo alternatiuli damokidebuli (smiti 1982, parkeri 1984). evolu-
modelebi igive tipis prognozs akeTebs.

W(C)
W(A)
Wmax
W(B)

opt X A C B
sur. 30.10. C fenotipi evoluciurad stabiluri strate-
sur. 30.9. erTi optimaluri fenotipis arsebobisas vargi- giaa, vinaidan C individebisgan Semdgar populaciaSi sxva feno-
sianobasa da fenotipis mniSvnelobas Soris damokidebuleba. tips Semosvla ar SeuZlia.
738

ciurad stabiluri strategiis cneba adgilo- seleqcias iwvevs da maT mSoblebs ufro didi ra-
brivi qcevebis da dawyvilebis sistemis Seswavli- odenobiT STamomavlobis datovebis saSualebas
sas farTod gamoiyeneba da magaliTebs momdevno aZlevs. lekma monacemebze dayrdnobiT ivarauda,
paragrafebSi vnaxavT. rom zrdis tempi frinvelebis sicocxlisunari-
anobisadmi pirdapirpropociulia. frinvelebze
30.12. fenotipis gavlena gasagebia dakvirvebam sruliad sapirispiro Sedegebi mogv-
adaptaciis gagebisTvis ca da aRmoCnda, rom zrdis tempi sikvdilianobis
tempis cvlilebaze damokidebuli ar aris da ma-
vargisianobis kriteriumis da genotipuri Tu
Sasadame, lekis hipoTeza arazustia (riklefsi
fenotipuri modelebis gamoyenebis miuxedavad,
1969).
evoluciuri ekologis mTavari mizani fenotipis
riklefsma wamoWrili sirTulis daZlevisT-
mcire cvlilebis vargisianobaze zegavlenis Ses-
vis axali modeli SeimuSava. es modeli zrdis
wavlaa. ekologma am miznis misaRwevad organiz-
tempis vargisianobaze zegavlenas kvercxis debis
mis mravali Tvisebis urTierTdamokidebuleba
ganmavlobaSi gamoCekili wiwilebis raodenobis
da garemo pirobebis yvela aspeqtTan damokide-
da sezonis ganmavlobaSi gadarCenili wiwilebis
buleba unda gaiazros. organizmsa da garemos
raodenobis saSualebiT asaxavs (riklefsi 1984).
Soris damokidebulebis modeli nebismier dros
aseTi modelis detalebis damuSaveba mzardi wi-
SegviZlia avagoT, xolo misi logikurobis Semow-
wilebis kvebis racionis da xelaxla gamravlebis
mebisTvis bunebriv sistemebs davakvirdebiT da
mcdelobis sixSiris codnas moiTxovs. sabolood
araTanmimdevrulobis SemTxvevaSi mosazrebebs
miviReT gantolebebi, romlebic vargisianobis
xelaxla CamovayalibebT.
indeqss (Svilebis raodenoba sezonze) zrdis
modelis Seqmnis magaliTs riklefsis naSromi-
tempTan akavSirebs. am gantolebebis grafikebs
dan viRebT, romelic frinvelebis sasicocxlo
zrdis Sualeduri tempisas maqsimumebi gaaCni-
cikls Seexeba. 1968 wels, ingliselma ekologma
aT (sur. 30.11). garda amisa, rodesac wiwilebis
devid lakma gamoTqva mosazreba, rom frinvelTa
sikvdilianobis tempi Zalian icvleba, zrdis op-
zrdis temps ori gare faqtori abalansebs. erTi
timaluri tempis mdebareoba odnav gadaadgil-
faqtori mtacebloba da sikvdilianobis sxva wy-
deba. es movlena lekis varaudis sawinaaRmdego,
aroebia, ris Sedegadac swrafad mzardi da ganvi-
magram kvlevis mixedviT damtkicebulia. fr-
Tarebis sxvadasxva etapebze myofi individebis
inveli ganadgurebul kvercxebs swrafad cvlian
gadarCeva xdeba, xolo meore faqtori sakvebis
da amitom axalgazrda wiwilebis sikvdilianoba
miwodebaa, rac Tavis mxriv nela mzardi da mcire
sezonze sakmaod mcirdeba. modeliT gakeTebu-
raodenobiT sakvebis momxmarebeli individebis
li prognozebis da realuri faqtebis Sedareba

0.01
5 1.0
0.02
4 0.03 0.8
0.04
3 0.6
0.05
2 0.4

1 0.2

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 0 0.01 0.02 0.03 0.04

sur. 30.11. a) frinvelTa vargisianobis (STamomavlobis datovebis) zrdis tempze damokidebulebis


grafiki. grafiki modelis mixedviT aris prognozirebuli, romelic vargisianobas da zrdis temps erT-
maneTTan akavSirebs da masSi gaTvaliswinebulia namatis raodenoba, bartyebis raodenoba erT sezonze da
bartyebis sicocxlisunarianoba. bartyebis sikvdilianobis tempia 0,01-0,05d1. gamuqebuli teritoria
zrdis optimalur temps asaxavs sikvdilianobis yvela doneze. b) sxvadasxva saxeobebis zrdis tempis dRi-
uri sikvdilianobis tempze damokidebulebis funqciis grafiki. gamuqebuli teritoria modelis mixed-
viT gansazRvrul optimums asaxavs.
739

aCvenebs, rom zrdis tempis vargisianobaze zegav- gi iyos. gouldi da levontini amboben: `struq-
lenis lekiseuli koncefcia sworia, xolo mod- turis gamoyenebis faqti misi arsebobis pirvelad
elSi arSesuli faqtorebi zrdis tempis evolu- evoluciur mizezSi ar unda agverios~. mecniere-
ciuri optimizaciisTvis mniSvnelovani ar aris. bi adaptaciuri programis ZiriTadi daSvebis say-
ovelTaobas eWvqveS ayeneben:
30.13. adaptaciur programas gaaCnia `adaptaciuri programa bunebriv gadarCe-
mravali sirTule vas Zalian Zlier movlenad ganixilavs da masze
imdenad mcire raodenobis SezRudvebs awesebs,
Cven frinvelebis zrdis tempze dakvirvebi-
rom adaptacia TiTqmis yvela organuli formis,
sas vuSvebT, rom organizmsa da garemos Soris
funqciis da moqmedebis pirveladi Sedegi xdeba.
damokidebuleba mxolod fenotipebis vargisian- Cven adaptaciur programas ase energiulad ar
obasa da maT garemoSi arsebul seleqciur faq- uarvyofdiT, misi mowodeba faqtis arsebobisken
torebs asaxavs. amgvari daSvebis marTebuloba swrafva rom ar yofiliyo~.
bevr sferoSi Semowmda. erT-erTi aseTi sfero
gouldis da levontinis mosazrebiT, evolu-
adaptaciuri srulyofis sawinaaRmdego proce-
ciis ekologma adaptaciis ZiriTadi daSveba unda
sebia, rogorebic garemosadmi gamoZaxilisTvis
Seamowmos da bunebis adaptaciuri ganmartebebis
arasakmarisi genetikuri cvlileba, mutaciis da
vargisianobac eWvqveS daayenos.
imigraciis Sedegad naklebad vargisiani feno-
tipebis uwyveti warmoqmna, garemos Secvla, rac
kargad adaptirebul fenotipebs xels uSlis.
30.14. taqsonomiurad sasargeblo
Tvisebebi cxadyofs, rom erTxel ga-
garda amisa, potenciurad didi vargisianobis
moCenis/dadgenis Semdeg, zogi adap-
mqone zogierTi fenotipis arseboba fizikuri
tacia uZlebs Semdgom cvlilebebs
kanonebiT dawesebuli SezRudvebis gamo Seu-
Zlebelia. zogierTi ram, magaliTad fizikuri evolucionistebi organizmTa Tvisebebs or sim-
difuziis tempi, biologiuri zegavlenis sferos ravled yofen. erT simravleSi jgufis filo-
miRmaa. evolucia warsuli adaptaciis bargsac genuri istoriaa asaxuli, xolo meore simrav-
ezideba, rac awmyoSi sruliad gamousadegari leSi Sesuli Tvisebebi seleqciaze gamoZaxils
da umniSveloa. ZiriTadi taqsonebis sxeulebs uzrunvelyofs da aseve Tanamedrove garemos
sxvadasxva raodenobis kidurebi aqvs. xmeleTis asaxavs. Tvisebebi taqsonomiur da ekologiur
xerxemlian cxovelebSi es ricxvi 4-ia, mwerebSi simravleebSi cal-calke ki ar Sedis, aramed evo-
6, obobebSi 8, kiborCxalebSi 10 da a.S. ki- luciurad stabiluridan arastabiluramde gav-
durebis raodenoba kidurebis zomis SemcirebiT lebuli kontinuumis gaswvriv aris ganlagebuli.
an sxva organoebis, magaliTad sacecebis an piris sxvadasxva taqsonomiuri doneebis garCevisTvis
aparatis SecvliT SeiZleba Seicvalos. ZiriTadi sxvadasxva Tvisebebia gamosadegi (meiri da sxve
jgufebis kidurebis raodenoba evoluciur po- bi 1953, crousoni 1970). magaliTad, frinvelTa
tencials zRudavs. zogjer adaptacias moulod- klasis garCeva ConCxis Tvisebebis, kerZod sasis
neli Sedegebi axlavs Tan fenotipis ganviTarebi- struqturisa da Tavis qalaSi Zvlebis ganlagebis
sa da genetikisTvis. landes Tanaxmad, didi zomis mixedviT xdeba, xolo ojaxebs niskartis, ukana
sxeulis seleqcia tvinis zomis gazrdas iwvevs, terfze qerclis ganlagebis da ZiriTadi frTis
rac mocemuli Tvisebebis genetikuri kavSiriT sigrZis mixedviT ganasxvaveben. qveda taqsonomi-
aris gamowveuli. uri kategoriebi, kerZod gvarebi da saxeobebi,
harvardis biologebma stiven j. gouldma da monacemebis sxvaobaze an Sefardebaze aris da-
riCard levontinma (1979) adaptaciasTan daka- fuZnebuli. maTi gansxvavebisTvis bumbulis Se-
vSirebuli ramdenime sirTule ganixiles naS- ferilobasa da galobis manerasac iyeneben.
romSi: `san markos kamaris ube da panglosis para- ZuZumwovari cxovelebisa da reptiliebis
digma: adaptaciuri programis kritika~. kamaris sxeulis nawilebs, aseve fiziologiuri proce-
ube, Cveulebriv, samkuTxedis formis sivrcea, sebsa da gamravlebis struqturas Soris gansx-
romelic Weris gasamagrebel TaRs an raime sxva vaveba aTeulobiT milioni wlis ganmavlobaSi
horizontalur struqturasa da Wers Soris Camoyalibda, xolo Sualeduri etapebze indi-
arsebobs. bevr taZarSi kamaris ube moxatulia. videbi gansxvavebul warmatebas aRwevdnen, rac
gouldis da levontinis azriT, kamaris ube ar- mravalricxovani namarxebidan kargad Cans. sab-
qiteqturis Sedegad Cndeba, Tumca is Senobis oloo jamSi, evoluciam TvisebaTa yvelaze ufro
proeqtis nawili TaRebis msgavsad ar aris. or- warmatebuli simravle mogvca, rac yvela ZuZum-
ganizmTa arqiteqturaSi igive mdgomareobaa anu wovar cxovels axasiaTebs, xolo jgufma ekolo-
zogierTi struqtura SeiZleba SemTxveviTi an giuri diversifikacia 60-70 milionis wlis winaT
raime sxva, mkacrad seleqciuri adaptaciis Sede- ganicada. daTvebi, kurdRlebi, Tagvebi, selapebi
740

da antilopa gnuebi kvlav icvlebian, Tumca yvela 30.15. aqvT Tu ara did sistemebs uni-
ZuZumwovar cxovels fundamenturi Tvisebebi, kalurad Camoyalibebuli Tvisebebi?
magaliTad cxelsisxlianoba da STamomavlobis
biologiuri sazogadoebebis da ekosiste-
kveba, axasiaTebs. evolucia dabal taqsonomiur
mebis funqcionirebas maTi Semadgeneli saxe-
doneebze sxva Tvisebebis msgavs simravles qmnis.
obebis erToblivi adaptaciis unari gansaz-
rogor Seesabameba ierarqiis TiToeul done-
Rvravs. saxeobebi erTmaneTisTvis seleqciur
ze arsebuli Tvisebebi organizmTa ekologiur
garemos qmnis da TiToeuli maTganis Camoya-
gavrcelebas? romel individebs aqvT ekologiu-
libeba sistemaSi Semavali sxva saxeobis evo-
rad gamosaCeni Tvisebebi adaptaciuri programis
luciazec aris damokidebuli. saxeobebis aseT
TvalsazrisiT da romeli individeb metisme-
SeTanxmebulobas Tanaevolucia ewodeba da am
tad daSorebuli Tanamedroveobidan, raTa maT
termins ramdenime gansakuTrebuli mniSvnelo-
ekologiur formaze vimsjeloT? organizmsa da
ba aqvs, rogorc es 25-e TavSi gamoCnda.
garemos Soris SeTavseba ori meTodiT xdeba: or-
ekologebi sazogadoebis funqciis Camo-
ganizmi misi Tvisebebis Sesaferis garemos irCevs
yalibebaSi Tanaevoluciis mniSvnelobas da
da populaciis genofondis seleqciuri cvli-
sistemis an individualuri genotipis doneze
leba xdeba. mozrdili taqsonomiuri jgufebi
vargisianobis kriteriumis arsebobis prob-
klimatsa da fizikuri garemos sxva pirobebze
lemas ikvleven. am problemebis daZlevisTvis
damokidebulebiT farTod aris garcelebuli,
eqsperimenti unda Catardes, romlis ganxor-
Tumca maTi specializacia xSirad kvebaze xde-
cieleba mxolod laboratorul mikrogaremoSi
ba. aqedan gamomdinare, mwerebis klasi Homop-
Tu SeiZleba. eqsperimentSi yvela ekosistema
tera (leafhoppers, WriWinobelebi) sisxlZarRviani
bunebrivi sistemisTvis Sesaferisi saxeobebis-
mcenareebis gavrcelebis adgilze yovelTvis
gan Sedgeba anu ekosistemaSi bunebrivi siste-
gvxvdeba, Tumca maTi piris aparati mcenaridan
mis yvela ekologiuri funqcia Sedis, Tumca
wvenis gamowovazea morgebuli, amitom am klasis
funqciebi sxvadasxva adgilebidan miiReba da
ekologiuri funqcia viwro sazRvrebSia moqceu-
maSasadame, gansxvavebuli evoluciuri istoria
li. am jgufis evoluciuri cvlileba klasobrivi
aqvs. Tu xelovnurad dakavSirebuli sistema
TvisebebiT Camoyalibebul ekologiur konte-
Sesabamis bunebriv sistemebze ufro cudad if-
qstSi xdeba. gouldi (1982) ambobs: `Tanamedrove
unqcioniorebs, maSin davaskvniT, rom `erTad
funqcia istoriuli warmoSobis Sesaxeb daskv-
Camoyalibebuli~ Tvisebebi did ekologiur
nis gakeTebis uflebas yovelTvis ar gvaZlevs.
sistemebs erTnair xarisxs aniWebs.
gadarCenisTvis aucilebeli struqturebi Sesa-
sazogadoebebis da ekosistemebis gene-
Zloa sruliad sxva mizezebiT gaCnda da Semdeg
tikuri erTianobis donis gamoTvla ekolo-
axali funqcia SeiTavsa~.
gebs jer ar SeuZliaT da savaraudod kidev
mcire taqsonomiuri jgufebis gansx-
aTwleulebis ganmavlobaSi verc SeZleben.
vaveba sxeulis zomis, gavrcelebis arealis,
miuxedavad amisa, am uzarmazari problemis
gavrcelebis mikroarealis da kvebis anu msx-
mcire nawili, romelic organizmis adaptaciis
verpli da maspinZeli saxeobebis mixedviT xde-
Sedegad garemosTan Seguebas da populaciaTa
ba da ara kvebis Taviseburebis mixedviT. Cven
Tanaevolucias exeba, ekologiis SeswavlaSi Za-
SegviZlia vivaraudoT, rom amgvar diversifi-
lian gvexmareba da momdevno TavebSi es ukeTes-
kaze pasuxismgebeli cvlilebebi evoluciurad
ad gamoCndeba.
ufro martivia da amitom Seswavlas ukeTesad
eqvemdebareba. adaptaciis Seswavla organizmsa
da garemos Soris urTierTqmedebis gaazrebis
Zlieri iaraRia, xolo urTierTqmedeba axlo
naTesavebis ganmasxvavebel Tvisebebs efuZneba.
741

daskvna

1. evoluciuri ekologiis kvleva efuZneba daSvebas, amgvari kavSirebi seleqciur zewolaze ori Tvisebis
romlis Tanaxmad, organizmTa adaptirebis unars Soris damoukidebel, evoluciur gamoZaxils asustebs.
sxvaoba sxvadasxva seleqciur moqmedebaze evoluci-
uri gamoZaxilia. ekologebi cdiloben, garemosTan 8. genetikuri cvlileba populaciaSi evoluciur
adaptaciis xarisxi Sesaferisi genetikuri cvlilebis potencials xangrZlivad inarCunebs, xolo sqesobrivi
misawvdomobiT gansazRvron. ekologebisTvis kidev gamravlebis ZiriTadi funqcia genotipebis rekombina-
erTi problemaa organizmebis mier populaciaSi ciis Sedegad genetikuri cvlilebis gazrdaa.
gancdili genetikuri cvlileba. evoluciuri vargi-
9. genetikuri cvlileba garemos cvlilebasTan indi-
sianoba individis mier datovebuli STamomavlobis
videbis adaptirebis unarsac amcirebs. individebs maT
raodenobis tolia.
STamomavlobaze genetikuri cvlilebis uaryofiTi
2. populaciis genetikis modelebi fardobiTi vargi- zegavlenis Semcireba seleqciuri dawyvilebis saSu-
sianobis mixedviT alelebis Canacvlebis saSualebiT alebiT SeuZliaT, riTic naTesauri dawyvilebis dones
momxdar evolucias asaxavs. da auTkrosingis manZils akontroleben.

10. evoluciis Sedegi fenotipuri optimumis an evo-


3. ekologiuri adaptacia mudmivad cvalebadi
luciurad stabiluri strategiis (ESS). saxiT SeiZleba
Tvisebebis Secvlas gulisxmobs. populaciaSi Tvisebis
warmovadginoT. fenotipis optimizacia fenotipis
cvlileba gadaxriT xasiaTdeba, romelsac garemo da
kontinuumze udidesi vargisianobis mqone wertilis
genetikuri komponentebi gaaCnia. raodenobrivi gene-
aRmoCenis teqnikaa. ESS aris Tviseba, romelic Tu
tikis mecnierebam gamravlebis programebidan miRebu-
populaciis yvela wevrs gaaCnia, maSin yvelaze YTvise-
li Sedegebidan am komponentebis gamocalkevebisTvis
baze upiratesia. ESS analizi populaciis wevrebs Soris
statistikuri analizi SeimuSava.
urTierTqmedebis momcveli adaptirebis Seswavlisas
4. memkvidreobiToba (h2) damatebiTi genetikuri sasargebloa.
cvlilebis fenotipur cvlilebaze Sefardebaa. misi
11. adaptaciuri midgoma frTxilad unda gamov-
mniSvnelobaTa intervalia 0-1-mde. bunebriv popula-
iyenoT, vinaidan evoluciuri gamoZaxili garemos
ciebSi zomebTan dakavSirebul TvisebaTa memkvidreo-
cvlilebas ver miyveba, xolo adaptaciis srulyofa
biToba 0,5-0,7-ia, xolo gamravlebasTan dakavSirebul
naklebad Sesaferisi adgilobrivi alelebis mutaciisa
TvisebaTa memkvidreobiToba ufro dabalia.
da imigraciis Sedegad SeuZlebelia. garda amisa, zogi-
5. Tvisebis gamoZaxili seleqciaze (R) memkvidreo- erTi fenotipis arseboba SeuZlebelia, radgan fizi-
biTobis seleqciis diferencialze (S) namravlia. kuri kanonebi garkveul SezRudvebs awesebs. stiven
mcenareebisa da cxovelebis gamravlebisas rac ufro j. gouldma da riCard levontinma xazi gausves, rom
Zlieria seleqcia, miT ufro myisieria gamoZaxili, formis da funqciis mravali atributi sxva Tvisebebis
vidre seleqciis Sedegad gamoricxuli individebis seleqciis SemTxveviTi Sedegia da adaptacia warsulis
Canacvleba memkvidreebiT xdeba. garemo pirobebTan gamoZaxilze SeiZleba moxdes, rac
TanamedroveobaSi gamosadegi aRar aris.
6. seleqciaze gamoZaxili Tanabrdeba, rodesac gene-
tikuri cvlileba wydeba an sxva Tvisebebis gamoZaxile- 12. maRali donis taqsonomiuri jgufebis (klasebis,
bi SerCeuli individebis vargisianobas amcirebs. ojaxebis) ganmasxvavebeli Tvisebebs seleqciaze nak-
lebi gamoZaxili aqvs, vidre im Tvisebebs, romlebic
7. erTi Tvisebis gamoZaxili seleqcia meoreze dabal taqsonomiur kategoriebSi (gvarebi, saxeobebi)
zegavlenas axdens da es procesi maT Soris genetikur icvleba. Tu maRali rigis Tvisebebs genetikuri cvli-
kavSirzea damokidebuli. fenotipi xSirad genetiku- leba aklia an genetikuri kavSiris Sedegad Zlierad
rad dakavSirebuli Tvisebebis jgufisgan Sedgeba, aris integrirebuli, maSin is seleqciur moqmedebas
romelic seleqciaze gamoZaxils erTdroulad axdens. kargad uZlebs an gavrcelebis arealze SezRudvebs
awesebs.

savarjiSoebi

1. populaciis genSi A1 da A2 alelia. A1 dominanturia A2- 3. ra Sedegebi mohyveba bunebrivi gadarCevis Sedegad
ze. A1 alelis sawyisi p sixSirea 0,6,. Tu homozigoturi evolucis ganmavlobaSi saxeobaTa mravalferovnebis
A2A2 fenotipis seleqcia genotipis vargisianobas s=0,2 Semcirebas?
maCvenebliT amcirebs, ramdeniT Seicvleba A2 alelis
sixSire seleqciis erTi Taobis Semdeg? 4. davuSvaT, raime saxeobis mamali obobis pedipalpis
sigrZis memkvidreobiTobaa 0,6mm (pedipalpa obobis or-
2. me-19 TavSi maRali riskis qveS myofi saxeobebis aRd- ganoa, romliTac mamal obobas sperma dedali obobis
genas SevexeT da es Tavi xelaxla gadaikiTxeT. miRebu- sxeulSi Sehyavs). Tu populaciis saSualo maCvenebelze
li informaciisa da mocemul TavSi Seswavlili masalis 0,5mm-iT grZeli pedipalpis mqone oboba dedal obobas-
damxarebiT safrTxis qveS myofi saxeobebis gadarCe- Tan mravldeba, ramdenad grZeli iqneba araseleqciuri
nisTvis xelovnuri ganayofierebis programebTan daka- populaciis saSualo maCvenebelze maTi STamomavlobis
vSirebuli problemebi ganixileT. pedipalpa?
742

Tavi 31

adaptacia heterogenuli
garemosadmi
gzamkvlevi kiTxvebi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra aris adaptaciuri landSafti da ra pro- ra prognozebi keTdeba optimaluri kvebis
cesebi cvlis mas? klasikuri modelis saSualebiT?
ra aris vargisianobis simravle? ra aris idealurad Tavisufali gavrcele-
ra gansxvavebaa sixSireze damokidebul ba?
uaryofiT da dadebiT seleqcias Soris? ra gansxvavebaa riskis qveS moqceul da
ra aris fenotipuri moqniloba da rogor riskisgan Tavisufal kvebas Soris?
SeiZleba misi eqsperimentulad Seswavla? rogor icvleba sakvebis mopovebis strate-
ra sami mniSvnelovani elementi gaaCnia op- gia mtaceblobis riskis pirobebSi?
timalurobis models? ris prognozs akeTebs stoqastikuri dinami-
ra gansxvavebaa sakvebis mopovebis msxverp- kis programirebis midgoma?
lis da mcire teritoriis modelebs Soris?

s amyaro cvalebadi da araerTgvarovania.


TiToeuli individi sxvadasxva pirobebSi
xvdeba da arc erT genotips yvela pirobasTan
adaptaciis gaazrebisTvis arCevanis gasakeTe-
beli wesebis mimdevroba unda SeviswavloT.

Segueba ar SeuZlia. amis gamo, adaptaciis Ses-


31.1. metaforulad populacia Sei-
wavla sakmaod rTulia da mas ramdenime sakiTxi Zleba ganvixiloT adaptaciuri
ukavSirdeba. erT-erTi sakiTxi cvalebad piro- landSaftis pikze ganlagebulad
bebSi vargisianobis gansazRvra anu kiTxvaze
pasuxis gacemaa, Tu rogor aerTianebs individi wina TavSi evoluciuri cvlileba mutaciis,
sxvadasxva pirobebSi genotipis gansxvavebul genetikuri dreifis an bunebrivi gadarCevis
moqmedebas vargisianobis erT ganzomileba- Sedegad alelebis sixSiris cvlilebis Sedegad
Si. meore sakiTxi garemos araerTgvarovnebis warmovadgineT. aseTi Sexeduleba metismetad
Sedegad erTze meti genotipis Tanaarsebobis gamartivebulia, rodesac garemo araerTgva-
xelSewyobas exeba. mesame sakiTxi araerTgva- rovania, vinaidan vargisianoba genotipsa da
rovan garemoSi sxvadasxva individebis arsebo- garemos Soris urTierTqmedebis Sedegad gan-
bis procesia, romlebic gavrcelebis areals, isazRvreba. evolucionistma siual raitma sa-
msxverpls, mewyviles da a.S. irCeven. arCeva- sargeblo metafora gamoigona, romelic cvlad
nis gakeTebis procesi genetikurad kontro- garemoSi mobinadre populaciebis SeswavlaSi
lirebadia da maSasadame, adaptaciis Sedegia. dagvexmareba (raiti 1932, 1982).
743

populaciis genetikuri Semadgenloba TiToeuli erTeulSi erTiandeba (sur. 31.2). mamali yvavile-
genis sxvadasxva alelebis sixSiriT izomeba da bi cvalebadi zomis kanifolis jirkvlebs Seicavs.
yvelaze xSirad didi raodenobiT genotipebis Delechampia-s TviTdamtverva SeuZlia, magram
qvesimravlea, romelsac genetikuri potencia- misi damtverva yvaviledze damjdari futkrebis
li an genotipis sivrce ewodeba. raime garemo mierac xdeba, romlebic kanifols jirkvlebidan
pirobebSi zogierTi genotipi ufro vargisiania agroveben da Semdeg am masaliT budeebs aSeneben.
da seleqciac am genotipebs aniWebs upirateso- jvaredini damtverva TviTdamtverasTan Sedare-
bas. bunebrivi gadarCeva vargisianobas mxolod biT vargisianobas ufro amaRlebs. futkris mier
zrdis, amitom populaciis evoluciuri cvlile- yvavilis damtverva futkris zomaze, kanifolis
ba SegviZlia vargisianobis raime pikisken mimaval jirkvlis zomaze da yvaviledis sxvadasxva nawi-
moZraobad miviCnioT. ekologebi vargisianobis lebs Soris dacilebazea damokidebuli. futkre-
piks adaptaciur piks uwodeben. adaptaciuri bi yvaviledze jdebian da maTi Tavebi individu-
piki sxvadasxva simaRlis adaptaciuri pikebisken aluri yvavilis kanifolis jirkvalTan axlosaa.
Semdgar adaptaciur landSaftSi mdebareobs, mozrdili futkrebi mtvrianas da dingsac exebi-
xolo TiToeuli piki populaciis gansxvavebul an, rac damtvervis efeqts amaRlebs. patara fut-
genetikur konfiguracias asaxavs (sur. 31.1.). krebs amis gakeTeba ar SeuZliaT. futkris mier
pikebi velebiT aris gancalkevebuli, xolo vele- yvavilis damtverva jirkvalsa da dings, aseve
bze saSualo vargisianoba mcirea. adaptaciuri jirkvalsa da mtvrianas Soris manZilzec aris
landSaftis pikebi Sesaferisi genotipebia, xolo damokidebuli. Tu manZili didia, maSin mozrdi-
velebi Seuferebel genotipebs asaxavs. garemos li futkrebic ki ver axerxeben yvavilis damtver-
SecvlasTan erTad adaptaciuri landSaftic vas. armbrasterma kvlevebis safuZvelze daas-
icvleba, vinaidan velSi mdebare Seuferebeli kvna, rom Dalechampia-s morfologia adaptaciur
genotipebi axal pirobebSi SesaZloa Sesaferisi landSafts qmnis (sur. 31.3). damtveris dabali
gaxdes da seleqcia populacias axali adaptaci- tempi maSin gvaqvs, rodesac kanifolis jirkvali
uri pikisken gadaadgilebs. jirkvalsa da yvavilebs Soris manZilTan Sedar-
armbrasterma (1985, 1990, 1991) Dalechampia-s ebiT pataraa. kanifolis patara jirkvlebi mx-
gvaris tropikuli mcenareebis saxeobebis damt- olod patara futkrebs miizidavs, xolo isini
vervis adaptaciuri landSafti miaxloebiT daa- kanifolis jirkvalsa da yvavilebs Soris man-
muSava. Dalechampia-s yvaviledi dedal da mamal Zils ver faraven. armbrasteris azriT, Zalian
yvavilebs Seicavs, romlebic erT funqcionalur did jirkvlebSi kanifolis warmoqmnis safasuri

sur. 31.1. adaptaciuri landSafti ge-


netikuri potencialiT da garemo pirobe-
biT gansazRvrul sivrceSi adaptaciuri
pikebis mimdevrobaa. bunebrivi gadar-
Ceva populacias pikisken gadaadgilebs.
pikebis cvlileba garemo pirobebis Secv-
lis Sedegad xdeba
744

dreifi populacias adaptaciuri pikidan qvemoT


gadaadgilebs. pikis Zvra seleqciaze gamoZaxilis
saSualebiTac SeiZleba moxdes (praisi da sxvebi
1993). adaptaciuri landSaftis idea dResdReo-
biT Secvlilia da adaptaciuri landSafti sam-
ganzomilebianis nacvlad mravalganzomilebiani
sivrcea, maSin pikis Zvris axsna SedarebiT mar-
tivia (gavriletsi 1997).

31.2. polimormizmi SiZleba SenarCu-


sur. 31.2. Dalechampia scandens-is yvaviledi. suraTze nebul iqnas evoluciis mier hetero-
naCvenebia kanifolis jirkvali, mtvrianebi da dingebi. genul garemoSi
polimorfizmi aris populaciaSi erTze meti
gansxvavebuli genotipis an fenotipis arseboba.
sakmarisad didi zomis futkrebis mizidvis Rire-
60-ian wlebSi, bioqimiuri meTodebis daxmarebiT,
bulebas aRemateba. adaptaciuri pikebis Txemebi
adre ucnobi genetikuri cvlilebebis uzarmaz-
or adaptaciur vels ganacalkevebs (sur. 31.3).
ari raodenoba aRmoaCines, xolo manamde Tvlid-
adaptaciuri landSaftis metaforaSi sakmaod
nen, rom polimorfizmi heterozigotebis uke-
rTuli asaxsnelia, Tu rogor gadaadgildeba
Tesi vargisianobis anu heterozisis Sedegia.
populacia erTi adaptaciuri pikidan meoreze
magaliTad, namglisebrujrediani anemiis gamom-
Seuferebeli genotipebis velis gavliT. garda
wvevi recesiuli aleli adamianTa populaciaSi
amisa, adaptaciuri landSafti garemos Secv-
arsebobs, vinaidan heterozigotebi malariisad-
lis gareSec SeiZleba Seicvalos. aseTi SemTx-
mi mdgradia (alisoni 1956, kavali-sforca da
veva mcire populaciebSi gvxvdeba, rodesac ge-
bodmeri 1971). buzebze da sxva organizmebze Cat-
netikuri dreifi seleqciis Zalas aRemateba anu
arebuli eqsperimentebis Sedegad dadginda, rom
mudmiv laboratorul pirobebSi amgvari het-
erozisi ar gvxvdeba anu populaciaSi orze meti
fenotipi an genotipi erTdroulad iSviaTad ar-
sebobs. populaciebSi arsebuli polimorfizmis
Seswavlisas yuradReba droSi an sivrceSi cvlad
garemoSi momxdari evoluciis dinamikas eTmo-
ba. kvleva cxadyofs, rom sxvadasxva pirobebSi
polimorfuli Tvisebis sxvadasxva formebis
vargisianoba icvleba. saxelmZRvanelos moce-
mul TavSi riCard levinsis Teoriul kvlevas
SevexebiT. levinsma genetikuri polimorfizmis
axsna ver SeZlo, magram misma mosazrebebma empir-
iuli monacemebiT da eqsperimentuli SedegebiT
dawesebuli sazRvrebi gadalaxes da evoluciaSi
garemos araerTgvarovnebis mniSvnelobis Sesaxeb
msjelobas safuZveli Cauyares. levinsis kvlevas
sur. 31.3. Dalechampia-s yvaviledis adaptaciuri landSaf-
sixSireze damokidebuli seleqciis cnebamde mi-
ti. jirkvali-dingis da jirkvali-mtvrianas zrdadi manZilebi
vertikaluri RerZis gaswvriv aris gamosaxuli. jirkvlis zoma
vyavarT da am sakiTxs momavalSi SevexebiT.
horizontaluri RerZis gaswvriv aris gamosaxuli. adaptaci-
uri pikebis Txemebi grafikis qveda marcxena kuTxidan (jirkva- vargisianobis simravleebi
li-dingis da jirkvali-mtvrianas manZili mcirea; jirkvlis
farTobi pataraa) zeda marjvena kuTxemde (jirkvali-dingis da a.b. da kunCas, Teodosius dobJanskis (1954)
jirkvali-mtvrianas manZili didia; jirkvlis farTobi didia) da riCard levontinis (1958) azriT, polimor-
gasdevs, xolo adaptaciuri velebi orive mxareze mdebareobs. fizmi mxolod maSin arsebobs, rodesac garemos
erTi veli mcire farTobis jirkvlis da jirkvalsa da yvavilis sxvadasxva nawilSi an sxvadasxva dros sxvadasx-
nawilebs Soris didi dacilebis adgilze gvxvdeba, vinaidan ase-
va genotipebis seleqciuri SerCeva xdeba.
Ti ganlageba patara futkrebs miizidavs, romelTac damtverva
ar SeuZliaT. meore adaptaciuri veli Zalian didi farTobis
levinsma (1962) Teoria Camoayaliba, romelic
jirkvalze gvxvdeba, vinaidan mcenaris mier kanifolis warmo- mecnierebs araerTgvarovan garemoSi momxdari
qmnis Rirebuleba damtvervisgan miRebul sargebels aRemateba. evoluciis Sedegebis prognozSi exmareba.
745

sur. 31.4. a) fenotipsa da vargisianobis


Soris damokidebulebis funqciis grafiki
or sxvadasxva garemoSi. (i) fenotipis vargi-
W1 W2 W2
sianoba orive garemoSi (W1 da W2) naCvenebia.
W1 (i)
b) vargisianobis simravle pirvel da meore
garemoSi yvela SesaZlo fenotipis vargi-
sianobebs Soris damokidebulebas asaxavs.
W2 (i) i
W2 (i) simravlis perimetrze mdebare yvela wertili
erT (i) fenotips asaxavs, romlis mdebareoba
i W1 (i)
grafikze misi W1(i) da W2(i) vargisianobebis

(b) saSualebiT ganisazRvreba.


(a)

levinis Teorias safuZvlad vargisianobis sim- am gamosaxulebis gardaqmna da W2-sTvis amoxsna


ravlis analizi udevs. vargisianobis simravle mogvcems:
fenotipebs grafikze gamosaxavs, romlis RerZebi
vargisianobis komponentebia. mkvlevari grafikze
W2=
W p
( )
1 W1 ,
p2 p2
vargisianobis kriteriums awesebs da udidesi miviReT grafikze gamosaxuli wrfis gantoleba,
vargisianobis mqone fenotips gansazRvravs. xolo grafikis RerZebia W1 da W2 (sur. 31.5). Re-
levinma simartivisTvis analizi or gansxvavebul rZebi vargisianobis simravles gansazRvraven.
garemoSi (1 da 2) mobinadre populaciaze Caatara. /
miRebuli gantoleba p1 p2 daxris mqone wrfeTa
31.4a suraTze gamosaxulia populaciebSi mobi- ojaxs gansazRvravs, xolo grafikis aTvlis saTa-
nadre individebis vargisianobis gavrceleba or vidan manZili W-s mniSvnelobaa da swored es aris
sxvadasxva garemoSi. W simbolo evoluciur eko- jamuri vargisianoba. TiToeuli wrfe W1-is da
logiaSi vargisianobas aRniSnavs. suraTze Cans, W2-is kombinacia da erTi da igive jamuri vargi-
rom i fenotipis individi pirvel garemoSi ufro sianobis Sedegia. levinsi Tanabari vargisianobis
vargisiania [Wi(i)], vire meoreSi [W2(i)]. rodesac wrfeebs adaptaciur funqciebs uwodebs. vargi-
grafikze yvela SesaZlo fenotipi (31.4a suraTis sianobis simravleze dadebuli adaptaciuri
horizontaluri RerZis yvela wertili) pirvel funqciebi udidesi jamuri vargisianobis mqone
(W1) da meore (W2) garemoSi arsebuli vargisiano- fenotips gansazRvravs. vargisianobis simrav-
bis mixedviT aris ganlagebuli, miRebuli figura lis periferiis am wertils grafikis aTvlis sa-
vargisianobis simravlea (sur. 31.4b). Cven mxolod Tavidan yvelaze ufro daSorebuli adaptaciuri
figuris periferiaze mdebare fenotipebi gvain- funqcia exeba da swored es wertili asaxavs yve-
teresebs, vinaidan am fenotipebidan erT-erTis
vargisianoba yvelaze ufro meti iqneba. perife-
riis romeli wertili Seesabameba udides vargi-
Tanabari vargisianobis yvela
sianobas? Tu pirobebi ar icvleba da individebi wrfes gantoleba gaaCnia
mxolod pirveli an meore garemos zemoqmedebas W p1
W2= W
p2 p2 1
ganicdian, maSin seleqciuri fenotipi am garemo-
Si yvelaze ufro vargisiani iqneba. W-s mniSvnelobebi
j aTvlis saTavidan
levinma yvelaze ufro vargisiani fenotipis W2 moSorebiT
araerTgvarovan garemoSi gansazRvrisTvis adap- izrdeba
i
taciuri funqcia Semoitana, romelic pirveli k
da meore garemos yvela pirobeSi arsebul vargi-
sianobebs aerTianebs da misi daxmarebiT araerT-
gvarovan garemoSi fenotipis jamuri vargi-
W1
sianoba gamoiTvleba. rodesac garemo sivrceSi
icvleba da organizmebi i tipis gavrcelebis
arealebs (pi) sixSirisadmi pirdapirproporci- sur. 31.5. adaptaciuri funqciebi Tanabari vargisianobis
ulad exebian, fenotipis jamuri vargisianoba (W) (W) wrfeebia, romelTa mdebareoba grafikze pirveli da meore
gavrcelebis TiToeul arealSi arsebuli vargi- garemos fardobiTi sixSireebis saSualebiT ganisazRvreba. i,
sianobebis saSualoa. maSasadame, W=p1W1+p2W2. j da k wertilebis vargisianobis mniSvnelobebi grafikis aTv-
lis saTavidan moSorebiT izrdeba da W-s zrdad mniSvnelobebs
asaxavs.
746

p1/p2
W1 W2

W2
W2
p1/p2

W1
(a) (b)
W1
sur. 31.8. Tu pirveli da meore garemo pirobebi erTmane-
Tisgan mkveTrad gansxvavdeba (a), vargisianobis simravle Ca-
zneqilia (b). garemo pirobebis sixSiris cvlileba optimaluri
sur. 31.6. vargisianobis simravleze adaptaciuri fun-
fenotipis Zvras iwvevs, vinaidan SigniT Cazneqil grafikze
qciebis dadeba yvelaze ufro vargisian fenotips avlens,
mdebare fenotipebs ufro naklebi vargisianoba aqvT, vidre im
romelsac udidesi mniSvnelobis adaptaciuri funqcia exeba.
fenotipebs, romlebic grafikis bolo wertilebze mdebareo-
ben.

la SesaZlo fenotipSi W-s udides mniSvnelobas fenotipebis seleqcia SeuZlebelia. rodesac


(sur. 31.6). adaptaciuri funqcia vargisianobis gavrcelebis arealis patara teritoriebis far-
simravlis mxebia. doba icvleba, maqsimaluri vargisianobis mqone
gavrcelebis arealis patara teritoriebis Se- fenotipi vargisianobis simravlis erTi kididan
fardeba icvleba, amitom adaptaciuri funqciis meoreze xteba, xolo Sualedur adgilebs tovebs.
(p1/p2) daxrilobac icvleba da mxebi adaptaciuri Tu gavrcelebis arealebi erTmaneTisgan Zalian
funqcia vargisianobis simravles sxvadasxva wer- gansxvaveba, maSin gavrcelebis arealSi upirate-
tilebze exeba (sur. 31.7). levinsis mosazrebiT, sobis mqone Sualeduri fenotipebi gavrcelebis
gavrcelebis arealis patara teritoriebSi six- sxva arealSi Sesaferisi ar iqneba. levinsis kvle-
Siris gradientis gaswvriv seleqciuri fenoti- vis Sedegad gaCnda Zalian saintereso prognozi,
pebis gradienti mdebareobs. romlis mixedviT, gavrcelebis arealis patara
31.4, 31.6 da 31.7 suraTebze gamosaxuli vargi- teritoriebis sixSiris gradientis gaswvriv
sianobis simravle sakmarisad msgavs gavrcelebis fenotipis mkveTri cvlilebaa mosalodneli (ix.
arealebs efuZneba, sadac fenotipis vargisiano- endleri 1977).
ba erTmaneTisgan didad ar gansxvavdeba. levins- rodesac garemo droebiT icvleba da gavrcelebis
ma gavrcelebis arealis patara teritoriebic arealis tipebi droTa ganmavlobaSi gvxvdeba,
gamoikvlia, romlebzec seleqciuri pirobebi adaptaciuri funqciis gamoTvla geometriuli
erTmaneTisgan gansxvavdeba. aseT dros vargi- saSualoTi ufro mosaxerxebelia, vidre ariTme-
sianobis simravlis centrze CarRmaveba Cndeba, tikuli saSualoTi. am movlenis mizezi is aris,
rac seleqciis gansxvavebuli Sedegis dadgomas rom vargisianobebi Taobidan Taobaze fenoti-
iwvevs (sur. 31.8). vargisianobis simravleze dade- pis gadasvlisas individebis raodenobis faqto-
buli wrfivi, adaptaciuri funqciebi aCvenebs, rialuri nazardia. Tu populaciis zrdis tempi
rom vargisianobis simravlis periferiis SigniT TaobaTa ganmavlobaSi icvleba, maSin populaciis
CarRmavebuli nawilis gaswvriv ganlagebuli mosalodneli zoma populaciis zrdis tempebis

p1/p2 W2= ( WWp ) /


1 1
1 p2

W2 W2

p1/p2

W1 W1

sur. 31.7. rodesac pirveli da meore garemo pirobis six- sur. 31.9. rodesac garemo Tanmimdevrulad icvleba, adap-
Siris Secvlisas adaptaciuri funqciis daxriloba icvleba, taciuri funqciebi hiperbolaa da upiratesobas vargisianobis
yvelaze ufro vargisiani fenotipic cvlilebas ganicdis. Cazneqili simravlis SemTxvevaSic Sualedur fenotips aniWebs.
747

sixSireze damokidebuli seleqcia


populaciaSi polimorfizmis SenarCuneba six-
Sireze damokidebuli seleqciiT xdeba. davuS-
W2 vaT, polimorfuli populaciis orive genotipis
F1 vargisianoba populaciaSi am genotipis six-
Sirezea damokidebuli sxva genotipis mimarT. es
F
niSnavs, rom magaliTad A formis vargisianoba,
W1 B formasTan SedarebiT misi mravalricxovno-
bis zrdisas, icvleba. A formis sixSiris cvli-
sur. 31.10. levinsis vargisianobis ganvrcobili simravle
leba seleqciaSi mis upiratesobas iwvevs. aqe-
(F) ukiduresi fenotipebis sxvadasxva proporciebis gaerTiane-
ba, rac mecnieris azriT, populaciaSi arsebul polimorfizms dan gamomdinare, A formis seleqcia sixSirezea
xsnis. damokidebuli. sixSireze damokidebuli seleq-
cia SeiZleba iyos dadebiTi an uaryofiTi. six-
Sireze damokidebuli uaryofiTi seleqcia niS-
namravlisadmi pirdapirproporciulia. aqedan navs, rom Tvisebis vargisianoba Tvisebis sixSiris
gamomdinare, droebiT cvlad garemoSi fenoti- zrdasTan erTad mcirdeba. sixSiresTan erTad
pis saSualo vargisianobaa W=W1p1W2p2, xolo am vargisianobis zrdas sixSireze damokidebuli
gamosaxulebis gardaqmnis Semdeg adaptaciur dadebiTi seleqcia ewodeba.
funqcias miviRebT: afrikul Tevz cichlid-is Svidi saxeoba sxva Te-
W2= ( WWp ) /
1 1
1 p2
, vzis qercliT ikvebeba (ix. Tavi 1). qerclis mWam-
eli Tevzi msxverpls (anu maspinZels, vinaidan
miRebuli funqcia hiperbolaa, xolo gan- Setevis Semdeg Tevzi cocxali rCeba) uknidan
toleba grafikulad 31.9 suraTzea gamosaxuli. uaxlovdeba da gverdidan qercls aZrobs. aseT
levinsma vargisianobis ganvrcobili simravlis TevzebSi sakmaod ucnauri polimorfizmi arse-
(F) arsebobac daadastura, romelic garemoSi bobs - maTi piri asimetriulia. zogierTi Tevzis
arsebuli fenotipebis yvela SesaZlo gaer- piri marcxnisken iReba, xolo zogierTis mar-
Tianebas moicavs (sur. 31.10). mecnieris Tanax- jvnisken (sur. 31.11). individebi, romelTac piri
mad, seleqcia genotipTa im gaerTianebas irCevs, marjvnisken eRebaT, msxverpls yovelTvis marcx-
romelic vargisianobis ganvrcobil simravleze ena gverdidan uteven da piriqiT (hori 1993).
gamosaxuli, hiperboluri, adaptaciuri funq- tanganikis tbaSi mobinadre erT-erTi aseTi
ciis mxebiT aris warmodgenili. levinsis azriT, saxeobis, kerZod Perissodus microlepis-is Seswav-
man populaciaSi polimorfizmis arseboba axsna lam aCvena, rom piris gaRebis mimarTuleba men-
da gaakeTa prognozi, romlis Tanaxmad, droebiT delis martivi sistemidan gamomdinareobs. msx-
araerTgvarovani pirobebis sixSiris gradientis verpli saxeobebi qerclis mWameli Tevzisgan
gaswvriv ori fenotipis sixSiris gradienti arse-
bobs.
levinsi Tvlida, rom droebiT cvlad garemo-
Si ori fenotipis gaerTianeba maTi Semadgeneli
vargisianobebis ariTmetikur saSualos niSnavs,
magram es swori ar aris. sinamdvileSi, fenoti-
pebis gaerTianebis `vargisianoba~ (anu popula-
ciis zrdis tempi) fenotipebis vargisianobebis
geometriuli saSualoa. maSasadame, levinsis
vargisianobis ganvrcobili simravle bunebaSi
ar arsebobs. am cnebis absurduloba kidev ufro
kargad Cans, rodesac vargisianobis simravle
erTi RerZidan meorisken Caizniqeba. levinsis
Tanaxmad, ori pirobidan erT-erTze morgebuli
ori fenotipis gaerTianebas alternatiuli pi-
robisas nulovani vargisianoba gaaCnia da maSasa-
dame, jamuri vargisianobac nulis tolia anu arc sur. 31.11. qerclis mWameli Tevzi cichlid Perissodus mi-
crolepis afrikaSi, tanganikis tbaSi cxovrobs. zogierTi indi-
erT fenotips droebiT cvlad garemoSi arse-
vidis piri marjvnisken iReba (zeda suraTi), xolo zogierTis
boba ar SeuZlia. aseTi Secdomis daSvebis mizezi marcxnisken (qveda suraTi). piris mimarTulebis polimorfizmi
levinsis modelSi seleqciis meqanikis gauTval- populaciaSi sixSireze damokidebuli seleqciis Sedegia.
iswinebloba gaxda.
748

Tavs aqtiurad icaven. rodesac P. microlepis-is procesebsa da garemos Soris kavSiris magaliTia.
erT-erTi varianti (piris gaRebis mimarTulebis fenotipis gamoZaxilebs garemo pirobebze feno-
TvalsazrisiT) ufro mravalricxovania, msxverp- tipuri moqniloba ewodeba (Slixtingi 1986,
li saxeoba swored amgvari Tevzisgan ufro aqti- treqsleri da trevisi 1990a,b, berigani da koela
urad icavs Tavs. horis (1993) aRmoCeniT, Tavdac- 1994, gomulkieviCi da kirkpatriki 1992, hius-
vis meqanizmi qerclis mWameli Tevzis sixSireze toni da maknamara 1992, kavecki da sternsi 1993,
damokidebuli seleqciis Sedegia da Tevzis pop- Saineri 1993, viksi da mefe 1996).
ulaciaSi piris mimarTulebis polimorfizms reaqciis zogierTi norma sicocxlis proce-
iwvevs. rogorc mogvianebiT vnaxavT, sixSireze sebze fizikuri garemos zemoqmedebis pirdapiri
damokidebuli seleqciis cneba cxovelebis kvebis Sedegia. siTburi energia sicocxlis procesebis
sxvadasxva manerebs an dawyvilebis strategiebs umetesobas aCqarebs, amitom ar unda gagikvird-
Soris balansis SeswavlisTvisac sasargebloa. eT, rodesac pepela Papilio canadensis-is muxluxi
maRal temperaturaze ufro swrafad izrdeba.
am saxeobis peplebis individebi miCigansa da
31.3. urTieToba fenotipsa da gare- aliaskaSi zrdis tempsa da temperaturas Soris
mos Soris individualuri orga- sxvadasxvanair damokidebulebas avlenen, aqedan
nizmebis Tvisebaa gamomdinare, reaqciis normebis Secvla evolu-
ciis Sedegia. aliaskis populaciis warmomadgene-
rogor ganvasxvavoT erTmaneTisgan popula-
li matli dabal temperaturaze ufro swrafad
ciebis evoluciuri adaptacia da normalur
izrdeba, xolo miCiganis populaciis warmomad-
garemo pirobebSi individebis gamoZaxilebi? in-
geneli maRal temperaturas amjobinebs. amgvari
dividualuri gamoZaxili genetikuri ar aris,
Sedegi mosalodnelic aris, Tu am teritoriebze
radgan individs genetikuri nivTierebis erTi
zrdis sezonis temperaturul areals gaviTval-
simravle aqvs da sicocxlis ganmavlobaSi ar
iswinebT (airesi da skriberi 1994; sur. 31.13).
ecvleba, Tumca garemoze gamoZaxili genetikuri
peplis zrdis tempidan gamomdinare, genoti-
kontrolis qveS SeiZleba iyos anu bunebrivi ga-
pis da garemos urTierTqmedebis Sedegad feno-
darCevis Sedegad evoluciurad Seicvalos.
tipuri Tvisebebi ganisazRvreba. genotipsa da
individis TiTqmis yvela Tvisebaze garemo piro-
garemos Soris urTierTqmedeba niSnavs, rom
bebi garkveul zegavlenas axdens. individis feno-
reaqciis normis gadaxra genotipebSi gansxvave-
tipsa da garemos Soris kavSirs reaqciis norma
bulia. rodesac reaqciis ori norma ikveTeba,
ewodeba (sur. 31.12). me-6 TavSi Seswavlili gamo-
rogorc es aris peplebis SemTxvevaSi, TiToeuli
Zaxilebis umetesoba reaqciis normis magaliTia.
genotipi (an populacia) erT garemoSi ukeTesad
magaliTad, Tqveni sxeulis reaqcia temperatu-
moqmedebs, vidre meoreSi. genetikur faqtoreb-
ris cvlilebaze fenotips, kerZod temperaturis
sa da garemo faqtorebs Soris urTierTqmedeba
daregulirebasTan dakavSirebul fiziologiur

60

miCigani
40
B alaska

20

A 0
12 18 24 30

sur. 31.13. pepela Papilio canadensis-is matlis meoTxe sta-


diis zrdis tempis temperaturaze damokidebulebis funqciis
grafiki. orive grafiki populaciis reaqciis normas asaxavs.
matlebi aliaskasa da miCiganSi gavrcelebuli peplebidan
sur. 31.12. fenotipsa da garemos Soris damokidebulebas SearCies da isini indur alvis xeze (Populus balsamifera) binad-
reaqciis norma ewodeba da individualuri organizmis Tvise- roben. aliaskuri peplebi civ temperaturaze miCiganur pep-
baa. individebis gamoZaxili garemo pirobebSi genetikurad kon- lebze swrafad izrdebian. Tbil temperaturaze sapirispiro
troldeba da evoluciis Sedegad SeiZleba Seicvalos, rogorc xdeba, Tumca orive populacia temperaturis zrdasTan erTad
es A saxeobis reaqciis normis B saxeobis reaqciis normisgan ufro swrafad izrdeba. miRebuli Sedegebi genotipsa da gare-
gansxvavebulobaSi Cans. mos Soris urTierTqmedebisas tipiuria.
749

saxeobis moqmedebaze zegavlenas axdens da es (niviarovski da roosenburgi 1993). gadasaxle-


movlena specializaciis evoluciis safuZvelia. bam zrdis tempze zegavlena moaxdina da rogorc
rodesac ori populacia sxvadasxva garemoSi bi- genetikuri gansazRvruloba, aseve fenotipuri
nadrobs, genotipsa da garemos Soris urTierTq- moqniloba gamoavlina (sur. 31.14). nebraskuli
medeba TiToeul populaciaSi sxvadasxva genoti- xvlikebis zrdis tempi bunebriv garemoSi niu
pis dominanturobas iwvevs. aqedan gamomdinare, jersuli xvlikebis zrdis temps orjer aRemate-
populaciebi erTmaneTisgan gansxvavebuli xde- ba, magram niu jersiSi gadasaxlebis Semdeg maTi
ba da maTi reaqciis normebic gansxvavebulia. zrdis zemti TiTqmis naxevrdeba. niu jersuli
reaqciis normebi individualur organizmebs xvlikebi nebraskaSi ufro swrafad ar izrdebian.
garkveul garemo pirobebSi ukeTesad cxovrebis miRebuli Sedegebi gvaZlevs daskvnis saSualebas,
saSualebas aZlevs. rom niu jersiSi zrdisTvis saWiro resursebi ne-
populaciebs Soris gansxvaveba evoluciuri braskaze naklebia da niu jersiSi gadasaxlebuli
diferenciaciis an sxvadasxva garemo pirobebze nebraskuli xvlikebi zrdis bunebrivi tempis
individebis fenotipuri gamoZaxilebis Sedegia ganviTarebisTvis saWiro resursebs swrafad
da amis damtkiceba gadasaxlebis eqsperiment- ver agroveben. cxadia, niu jersul xvlikebs ge-
ebiT SeiZleba. gadasaxlebis kvlevisas, bunebriv netikurad regulirebadi zrdis tempi aqvT da es
garemoSi mobinadre individebis fenotipebs sxva tempi resursebis dabali donisTvis aris gaTval-
garemoSi gadasaxlebuli individebis fenotipebs iswinebuli. maT resursebis maRal doneze zrdis
adareben. gadasaxleba erTi garemodan meoreSi tempis Secvla ar SeuZliaT.
individebis gadaadgilebas niSnavs. mecnierebi niu jersiSi gadasaxlebuli nebraskuli xv-
uSveben, rom Tvisebebi genetikurad ganisaz- likebis zrdis Senelebuli tempi adaptaciis
Rvreba, rodesac bunebrivi da gadasaxlebuli Sedegia Tu ubralod Semcirebuli resursebis?
individebis fenotipuri mniSvnelobebi orive Tu fenotipuri moqniloba adaptaciuria, maSin
garemoSi erTi da igivea. rodesac Tvisebis miS- organizmis formis an funqciis cvlileba vargi-
vneloba individis cxovrebis adgils (garemos) sianobaze garemos uaryofiT zegavlenas Seamci-
asaxavs da ara cxovrebis adreul adgils (geno- rebs. skium (1991) martivi eqsperimentis daxmare-
tips), maSin eqsperimentebis Sedegebi, popula- biT adaptaciur da araadaptaciur fenotipur
ciebs Soris gansxvavebulobis gamo, fenotipur moqnilobas Soris gansxvaveba aRmoaCina. mecnier-
moqnilobasTan SesabamisobaSia. ra Tqma unda, Su- ma iaponuri mwyris bartyebs da evropul SoSiebs
aleduri Sedegebis miRebac SesaZlebelia da aseT sakvebis miwodeba 10 da 3 dRis ganmavlobaSi Seum-
dros vaskvniT, rom reaqciis norma evoluciuri cira da mudmivi wonis SenarCunebisTvis saWiro
cvlilebis Sedegia. raodenobaze daiyvana. amgvari eqsperimenti
gadasaxlebis erT-erTi eqsperimentis Cat- swrafad zrdis periodSi sakvebis cudad miwo-
arebisas, fence lizards-ebs (Sceloporus undulatus) niu debis zegavlenas asaxavs.
jersisa da nebraskas Soris adgilebi Seucvales orive saxeobis bartyma sxeulis wonis SeZe-
na ver SeZlo, Tumca zrdisa da ganviTarebis
TvalsazrisiT saWmlis Semcirebaze gamoZaxili
gansxvavebuli aRmoCnda. mwyeris bartyebis sxe-
ulis temperatura da nivTierebaTa cvlis tempi
swrafad Semcirda (anu energiis dazogva moxda).
0.3
maTma bumbulma da kidurebma, kerZod fexebisa
da frTebis mogrZo Zvlebma, zrda momentalurad
0.2 Sewyvita. saboloo jamSi, mwyris bartyebma gan-
viTareba Sewyvites da eqsperimentis dasawyisSi
arsebul fiziologiur asakSi darCnen. rodesac
0.1 sakvebis normaluri miwodeba ganaxlda, mwyeris
bartyma normalurad daiwyo ganviTareba da Cveu-
lebrivi zomis gaxda.
SoSiebis moqmedeba sruliad gansxvavebuli
aRmoCnda. maTi nivTierebaTa cvla da sxeulis
temperatura SenarCunda, xolo Zvlebma da bum-
bulebma Sinagani organoebis xarjze zrda ga-
sur. 31.14. axalgazrda fence lizards-ebis (Sceloporus undula-
tus) zrdis tempi, rodesac nebraskaSi da niu jersiSi mcxovreb
nagrZes. saboloo jamSi, SoSiebis bartyebis
populaciebs gadasaxlebis eqsperimentis Catarebisas adgilebi fiziologiuri asaki qronologiur asaks ar
Seucvales. isrebiT gadasaxlebuli populaciebia naCvenebi. CamorCenia, Tumca bartyebi gamoukvebavni darC-
750

swrafad zrda
(resursebi bevria)

momwifeba nela zrda


(resursebi mwiria)
wona

mudmivi zoma

zoma-asakis Sualeduri reaqciis


norma momwifebisTvis
sur. 31.15. asaksa da momwifebis zomas an gadasvlas Soris
damokidebulebis SesaZlo grafikebi, rodesac zrdis tempebi
erTmaneTisgan gansxvavdeba. individebi mudmiv asakSi, mudmiv
mudmivi asaki zomaze an raime Sualedur etapze SeiZleba momwifdnen.

nen. saWmelze SezRudvis moxsnis Semdeg zrdis sa da momwifebuli individis zomas Soris damoki-
tempi Zalian gaizarda, Tumca bartyebi normal- deulebis grafikis gadaxrazea damokidebuli
uri zomis ar gaxdnen. cudad gamokvebili SoS- (didi mniSvnelobebisas momwifeba ufro nela
iebis Zvlebi da bumbuli normalurad gamokvebil xdeba da individi didi zomisaa, vinaidan nayofi-
megobrebTan SedarebiT naklebi zomis iyo. erebis safasuri ufro maRalia).
SoSiebis da mwyerebis istoria miuTiTebs, rom Tavkombalebi kargi da cudi kvebis pirobebSi
organizmebi sakuTar zrdis temps naklebad akon- sxvadasxva tempiT izrdebian da es molosadneli-
troleben, magram maTi sasicocxlo ciklis sxva caa. cudad gamokvebili Tavkombalebi SedarebiT
aspeqtebi zrdis Sedegad icvleba. organizmTa patara zomis bayayebi ufro did asakSi xdebian,
mravali saxeoba zrdis ganmavlobaSi mkveTrad xolo kargad gamokvebili Tavkombalebis Sem-
icvleba. matlidan saxeobis mozrdil warmomad- TxvevaSi piriqiT xdeba (sur. 31.16). miRebuli
genelze gadasvla da sqesobrivi momwifeba cvli- Sedegebis safuZvelze SegviZlia Teoriulad
lebis yvelaze ufro aSkara magaliTebia. ganviTa- davaskvnaT, rom gadasvlis dro asaksa da zomazea
rebis optimaluri dro resursebsa da bunebriv
mtrebzea damokidebuli, xolo sakvebis miwo-
debis, temperaturis da sxva garemo faqtorebis
Sedegad zrdis tempi rTulad icvleba.
31.15 suraTze gamosaxulia sakvebis miwo- 1,200
debis or doneze zrdis ori grafiki. davuSvaT,
kargi kvebisa da swrafad zrdisas momwifebuli 1,000
individi garkveuli wonisa da asakisaa. cudad
800
gamokvebili individebi, cxadia, igive asakSi igive
wonisani ar iqnebian da maSasadame, momwifebis gan- 600
sxvavebuli dro aqvT. cvalebad garemo pirobebSi
individi ori mTavari wesis an raime Sualeduri 400
wesis mixedviT mwifdeba. pirveli wesis Tanaxmad,
individi garkveuli, winaswar gansazRvruli wo- 200
nis SeZenisas mwifdeba. cudi kvebisas momwife-
0
bas meti dro sWirdeba da gamravlebamde riskis 50 100 150
periodic ufro xangrZlivia. meore wesis Tanax-
mad, idinvidi garkveul, winaswar gansazRvrul
asakSi mwifeba. cudi kvebisas momwifebuli indi-
vidi ufro patara zomisaa da gamravlebis tempic sur. 31.16. bayayebis momwifebis asaksa da zomas Soris
damokidebulebis grafikebi kargi da cudi kvebisas. momwifebis
ufro nelia. momwifebis optimaluri dro sadRac
reaqciis norma (mwvane xazi) mudmivi zomisa da mudmivi asakis
SuaSia da axalgazrda individis sikvdilianobis eqstremumebs Soris mdebareobs. wreebi Tavkombalebis wonas 40
riskze (maRali riskisas momwifeba ufro adre dRis Semdeg da momwifebis periodSi asaxavs. maTi gamoyenebiT
xdeba da individis zoma pataraa) da nayofiereba- zrdis tempebs (Savi xazebi) Soris damokidebuleba dgindeba.
751

damokidebuli. cudi kveba bayayis ganviTarebas optimalurobis modelSi sami ZiriTadi el-
aferxebs, magram ar aCerebs, rogorc es iaponuri ementi Sedis da esenia: Rirebuleba, SezRudvebi
mwyeris SemTxvevaSi gveCveneba. asaksa da zomas da gadawyvetilebis cvladi (krebsi da kacelniki
Soris damokidebuleba sxvadasxva kvebisas reaq- 1991). biznesis samyaroSi minimaluri danaxar-
ciis normaa. amgvari struqturis zogadobis dam- jiT maqsimaluri sargebeli unda miiRoT, xolo
amtkicebeli aSS-sa da sxva ganviTarebul qveyneb- sargebeli amerikuli dolarebiT, germanuli
Si qalebis momwifebis msgavsi reaqciis normaa. markebiT, iaponuri ienebiT da a.S. izomeba. mkveba-
ganviTarebul qveynebSi qalebi bevrad ukeTesad vi cxovelis Rirebuleba misi energiaa, romelic
ikvebebian, vidre magaliTad erTi saukunis win. sxvadasxva moqmedebaze daxarjuli drois saSu-
me-20 saukunis dasawyisidan moyolebuli, wonasa alebiT SeiZleba gamoiTvalos. sikvdilis riski
da asaks Soris damokidebuleba Seicvala, axal- aseve mniSvnelovani Rirebulebaa. cxovelebi
gazrda qalebis momwifebis asaki daaxloebiT 4 garemosa da maTi morfologiuri Tu fiziologi-
wliT Semcirda, xolo wona daaxloebiT 2 kilo- uri SezRudvebis pirobebSi ikvebebian. msxverpli
gramiT gaizarda. saxeobebis xelmisawvdomoba da gaqcevis unari
garemo faqtorebia da isini msxverplis moZebnis,
datyvevebis da moxmarebis dros zRudavs. mtace-
31.4. optimaluri kvebis Teoria blis kvebis organoebis zoma msxverplis zomas-
mimarTulia resursebsa da sabinad- Tan SedarebiT kvebis morfologiuri SezRudvis
ro garemos Soris arCevanis prob- magaliTia.
lemisken cxovelebi struqturisa da garemos mier
dawesebuli SezRudvebis pirobebSi ikvebebian
rodesac mtacebeli sakvebs gavrcelebis areal-
da maTi arCevani Rirebulebis optimizacias em-
Si eZebs, is potenciur msxverpls mudmivad aw-
saxureba. gadawyvetilebis miReba analitikur
ydeba. mtacebels msxverplTan Sexvedrisas misi
modelSi unda gavaerTianoT, romlis saSualebiT
dadevneba da SeWma SeuZlia, rac dros da energias
kvebis Sesaxeb hipoTezebis miReba SesaZlebeli
moiTxovs. mtacebels aseve SeuZlia, msxverpls
gaxdeba. modelis agebamde gadawyvetilebis cv-
Tavi daanebos da Zebna ganagrZos. orive arCev-
ladi naTlad unda ganisazRvros anu Cven unda
ans Tavisi upiratesoba da nakli gaaCnia. cxadia,
vicodeT kvebis modelSi nebismier dros ra wyde-
cxovelebi akeTeben arCevans, romelic minimal-
ba. gadawyvetilebis erT-erTi mniSvnelovani cv-
uri danakargiT maqsimaluri sargebelis miRebas
ladia msxverplis SeWma-arSeWmis Sesaxeb miRe-
gulisxmobs anu cxovelebma maqsimalurad didi
buli gadawyvetileba. kidev erTi mniSvnelovani
raodenobis sakvebi unda miiRon daxarjuli ener-
cvladi kvebis igive teritoriaze gagrZelebis
giis pirobebSi. ekologiuri Teoria danakargsa
an sxva teritoriaze gadasvlis Sesaxeb miRebuli
da sargebels mimoixilavs da Teoriis am nawils
gadawyvetilebaa.
optimalurobis Teoria ewodeba. optimal-
uri kvebis Teoriis Tanaxmad, bunebrivi gadar-
Ceva cxovelTa kvebis unarebs ayalibebs, raTa
maTi vargisianoba maqsimaluri gaxdes (stivensi optimalurobis modelis kritika
da krebsi 1986, mengeli da klarki 1988, krebsi zogierTi mecnieri optimalurobis mod-
da kacelniki 1991, balmeri 1994). vargisianoba els akritikebs (krebsi da kacelniki 1991). kri-
pirdapir ar izomeba da Cveulebriv raime suro- tikis nawili sakmaod mwvavea da kargad Cans,
gatuli sididis, magaliTad energiis miRebis sa- magaliTad pirsis da olasonis (1987) werilSi
Sualo tempis gamoTvla xdeba. `rva mizezi, ris gamoc optimaluri kvebis Teo-
ria drois fuWi flangvaa~. kritikis gamomwvevi
optimalurobis modelis elementebi mizezi is aris, rom optimaluri kvebis Teoria
adaptaciur programas efuZneba, romlis Tanax-
optimalurobis modeli efuZneba mosazre-
mad, bunebrivi gadarCeva sargebeli-danakargis
bas, romlis Tanaxmad, cxovelebi iReben gadaw-
optimaluri Sefardebis mqone fenotipebs gva-
yvetilebebs da maTi moqmedeba vargisianobis
Zlevs (gouldi da levontini 1979) (ix. Tavi 30).
maqsimalizaciisken aris mimarTuli. ekologebis
azriT, cxovelebi kvebisas arCevans Segnebulad garda amisa, eWvqveS dgas, asaxavs Tu ara optim-
ar akeTeben. isini irCeven msxverplis raime saxe- alurobis modeli adekvaturad bunebriv sa-
obas da maTi arCevani warsulis gamocdilebas, myaroSi cxovelTa qcevebs (grei 1987). kargad
fiziologiur mdgomareobas, msxverplis daWer- mofiqrebuli kvlevebis daxmarebiT moqmedebis
isa da SenarCunebis morfologiur SesaZleblo- evoluciis gaazreba Teoriul kvlevebze ufro
bas ar efuZneba. swrafad xdeba, xolo kritikuli azrebis Ses-
usteba analitikur modelebSia SesaZlebelia.
752

analitikuri modelebis daxmarebiT gakeTe- mkiTxvelma SeiZleba ifiqros, rom mtaceb-


buli prognozebi xSirad biologiurad arar- lisTvis saukeTeso strategia gzad Sexvedrili
ealur SezRudvebs efuZneba. miuxedavad amisa, yvelanairi msxverplis SeWma iqneba da kvebis
me-2 TavSi ukve vTqviT, rom analitikuri mod- moculobis gazrda mtaceblisTvis sasargebloa.
elebis daniSnuleba bunebrivi procesis formi- miuxedavad amisa, kvebis racionSi axali saxeobis
sa Tu struqturis gamosaxva da eqsperimen- msxverplis Sesvla msxverplis moxmarebis tempze
tisTvis zogadi hipoTezebis SemuSavebaa da ara dadebiTad an uaryofiTad SeiZleba aisaxos.
procesis detalebSi CarRmaveba. optimaluri kvebis gafarToebuli racioni mtacebels ufro
kvebis Teoria cxovelTa moqmedebis gaazrebi- didi raodenobis potenciur msxverplTan axve-
sTvis Zalian Rirebuli saSualebaa. drebs da amitom msxverplis moxmareba SeiZleba
gaizardos. msxverpli saxeobebi erTmaneTisgan
mravalricxovnobis da mtaceblobisgan gaqcevis
31.5. mtaceblebs SeuZliaT, moaxdi-
non gansxvavebuli saxis msxverplis Tvisebis mixedviT ganirCeva. rodesac kvebis ra-
optimizacia racionSi cionSi meti saxeobis msxverpli Sedis, dadevnebis,
datyvebebisa da moxmarebisTvis saWiro saSualo
cxoveli kvebisas dros anawilebs da energias dro izrdeba, Tu mtacebeli msxverpls xarisxis
maqsimalurad iRebs. am procesis gamosaxva op- mixedviT arCevs.
timaluri kvebis msxverplis modelis saSuale- makarturis da piankas modelSi (sur. 31.17)
biT xdeba. msxverplis modelSi gadawyvetilebis
erTi individis Zebnis saSualo drois (Ts) da
cvladi msxverplis SeWmis an arSeWmis Sesaxeb
devnisa Tu daWeris saSualo drois (Tp) kvebis
miRebuli gadawyvetilebaa. miRebuli energiis
moculobaze damokidebulebis funqciebia ga-
optimizacia kvebis moculobiT xdeba. kvebis
mosaxuli, rodesac msxverpli saxeobebi Sesaf-
moculoba kvebis racionSi Semavali msxverpli
erisobis mixedviT aris dalagebuli. kvebis op-
saxeobebis raodenobaa. Tu yvela msxverpls Tana-
timaluri moculoba Zebnisa da devnis droebis
bari kvebiTi Rirebuleba gaaCnia, maSin mraval-
umciresi jamis (Ts+Tp) pirobebSi gvxvdeba. mtace-
ricxovnoba da mtaceblobisgan gaqcevis unari
blis mier Zebnasa da devnaze daxarjuli dro Ri-
msxverpli saxeobebis gansxvavebisTvis gamoiyene-
rebulebaa, xolo optimizacia Rirebulebis mini-
ba. mtaceblisTvis mravalricxovani an gaqcevis
mumamde dayvanas niSnavs. Zebnis drois grafikis
kargi unaris mqone msxverpli naklebad Rirebu-
daxriloba kvebis moculobis zrdasTan erTad
lia, vinaidan misi mopoveba ufro did danaxarjs
naklebad cicabo xdeba, vinaidan TiToeuli axali
moiTxovs. msxverplis Zebnisa da dadevnebisTvis
msxverpli saxeoba mTlian kvebas proporciulad
saWiro dro danaxarjia, vinaidan es dro Wamaze
emateba. devnis drois grafikis daxriloba msx-
ar midis. mtacebels kvebisTvis sasruli raode-
verplis Sesaferisobis SemcirebasTan erTad
nobis dro aqvs. ra gansazRvravs aseT pirobebSi
izrdeba, xolo datyvevebisa da dauflebis dro
SesaWmeli msxverpli saxeobis raodenobas? ma-
swrafad matulobs. Ts da Tp grafikebis formidan
karturma da piankam (1966) am SekiTxvaze pasuxis
gamomdinare, maTi jami U-s formis grafiks gva-
gasacemad mtaceblis qcevis martivi, grafikuli Zlevs, romlis udablesi wertili kvebis optim-
modeli aages. alur moculobas gansazRvravs.

TS + TP
TP
TS + TP

TP
TS
TS

sur. 31.17. mtaceblis mier kvebis moculobis optimizaciis


grafikuli modeli. Zebnis dro ( Ts ) da dadevneba-dauflebis
( Tp ) dro kvebis moculobis funqciis saxiT aris gamosaxuli. sur. 31.18. rodesac msxverplis misawvdomoba gavrcelebis
droebis jami ( Ts+Tp ) msxverplis moxmarebis tempisadmi uku- arealis produqtiulobis zrdis an konkurenciis Semcirebis
proporciulia. aqedan gamomdinare, kvebis optimaluri mocu- Sedegad izrdeba, Zebnis dro (Ts) mcirdeba, xolo kvebis optim-
loba (Ts+Tp) grafikis minimums Seesabameba. aluri moculoba viwrovdeba.
753

msxverplis mravalricxovnobis cvlileba, ris da piankas (1966) prognozs eTanxmeba, romlis


rac gavrcelebis arealis produqtiulobis Tanaxmad, resursebis warmoebis zrda kvebis gaz-
an konkurenciaSi myofi saxeobebis raodeno- rdil specializacias xels uwyobs. optimaluri
biT aris gamowveuli, Zebnis dros cvlis, Tumca kveba maTematikurad msxverplis arCevis `kla-
dadevnebisa da dauflebis droze zegavlenas ar sikuri~ modeliT xasiaTdeba. krebsma da devisma
axdens. maSasadame, mxolod msxverplis raode- (1987) simartivisTvis ori tipis msxverplze (1 da
noba icvleba da ara xarisxi. rodesac produq- 2) monadire mtacebeli ganixiles. msxerpls axasi-
tiuloba izrdeba, Ts grafiki mcirdeba da kvebis aTebs Sexvedris tempi (), jildo (E), dauflebis
optimaluri moculoba marcxnisken gadaadgil- dro (h) da sargeblianoba (E/h). mtacebeli ma-
deba. konkurenciis zrdisas msxverpli ufro iS- namde eZebs, vidre pirvel msxverpls (i) Sexvdeba.
viaTi xdeba da Ts grafiki izrdeba, rac kvebis op- Semdeg is msxverpls daedevneba, imorCilebs da
timalur moculobas marjvnisken gadaadgilebs moixmars, xolo dauflebis droa hi. mtacebels
(sur. 31.18). dauflebis periodis ganmavlobaSi Zebna ar Seu-
rogor axdens zegavlenas msxverplis mra- Zlia da amitom nebismier sxva msxverpls gamoto-
valferovneba kvebis moculobaze? rodesac po- vebs. mtacebeli i msxverplis moxmarebis Semdeg
tenciuri msxverpli saxeobebis raodenoba maTi Ziebas axlidan iwyebs.
mravalferovnebis an jamuri mravalricxovnobis rodesac mtacebeli ori tipis msxverpls eZe-
gazrdis gareSe izrdeba, Ts grafikic izrdeba, bs, msxverplis Sexvedris tempi orive tipis msx-
vinaidan TiToeuli saxeoba ufro naklebad mra- verplis Sexvedris droebis jamia (1+2). Ts drois
valricxovani xdeba, xolo Tp grafiki mcirdeba, ganmavlobaSi Zebnis intervalebSi Sexvedrili
radgan iolad dasaWeri msxverpli saxeobebis ra- msxverplis mTliani raodenobaa Ts(1+2), xolo
odenoba izrdeba da kvebis optimaluri moculo- msxverplidan miRebuli mosalodneli jildoa:
ba marjvnisken inacvlebs. kvebis racioni msxver-
E=Ts(1E1+2E2)
plis ufro met saxeobas Seicavs, magram SeWmuli
msxverplis proporciuli raodenoba da mraval- Zebnis Ts drosTan dakavSirebuli dauflebis
ferovneba ar icvleba. rodesac msxverpli saxe- droa Ts(1h1+2h2) da maSasadame, E jildos miRebi-
obebis mravalferovneba izrdeba, mxolod Zebnis sTvis saWiro mTliani dro Zebnis da dauflebis
drois grafiki izrdeba (TiToeuli msxverpli droebis jamia:
saxeoba naklebad mravalricxovani xdeba), kvebis T=Ts+ Ts(1h1+2h2)
moculoba odnav izrdeba, Tumca SeWmuli msx-
verplis proporciuli raodenoba da msxverplis drois erTeulze miRebuli jildos odenoba,
datyvevebis tempi mcirdeba. gazrdili produq- rodesac kvebis racionSi 1 da 2 tipis msxverpli
cia kvebis specializacias da msxverplis mox- Sedis, aris:
marebis gazrdas iwvevs. gazrdili konkurencia E 1E 1+ 2E 2
= .
Semcirebul produqcias niSnavs da misi Sedegi T 1+ 1h 1+ 2h 2
zemoT moyvanilis sapirispiroa. msxverpli saxe- (Zebnis mTliani Ts drois gabaTileba sakmaod
obebis gazrdili mravalferovneba kvebis niSas moulodnelia, Tumca aseTi mdgomareoba ekolo-
afarTovebs, xolo msxverplis moxmarebis temps giuri modelebis damuSavebisas xSirad gvxvde-
amcirebs. yvelaferi danarCeni ucvlelia. ba). drois erTeulze mosuli jildo, rodesac
msxverplis ori tipidan mxolod erT-erTis Ser-
Ceva xdeba, aris:
E1 1E 1
31.6. optimaluri sakvebis mopovebis = .
T1 1+ 1h 1
`klasikuri~ modeli moicavs Se-
takebis maCveneblebisa da individu- davuSvaT, pirveli tipis msxverpli drois er-
aluri msxverplis momgebianobis TeulSi ufro didi raodenobis jildoa, vidre
koncefciebs / /
meore tipis msxverpli anu E1 T1>E2 T2. es niSnavs,
rom mtacebelma aqcenti pirveli tipis msxver-
mtaceblebisa da parazitoidebis arCevanis opti-
plze unda gaakeTos da ara orive tipis msxver-
mizacia ramdenime mecnierma Teoriulad gamoi-
kvlia (Soneri 1969a, 1971, reporti 1971, kodi /
plze, rodesac E1 T1>E1,2 T1,2 anu /
1 E1
1974, oriansi da pirsoni 1979, taunSendi da hiuzi = (h2h1) .
1981, sihi 1984, Carnovi da stivensi 1988, krebsi 1 E2
da kacelniki 1991; zogadi midgomisTvis ix. stiv- sityvebiT rom vTqvaT, ufro specializirebu-
ensi da krebsi 1986; kvebis Sesaxeb statiebisTvis li kveba kvebis ufro maRal temps iwvevs, rodesac
ix. kemili da sxvebi 1987). yvela kvleva makartu- /
1 tipis msxverplis Sexvedris dro (1 1) energet-
754

100
80
60 f(T1)
40
20
0

0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 sur. 31.20. cxovelis mier teritoriaze kvebis sargeblis
grafiki f(Ts). sargeblis miRebis tempi droSi mcirdeba da sab-
olood Tanabrdeba
sur. 31.19. optimaluri kvebis `klasikuri~ modelis
Semowmeba didi wivwivebis (Parus major) saSualebiT. suraTze
naCvenebia damokidebuleba ufro sargebliani msxverplis Ser-
Cevasa da am mxverplze specializaciiT miRebul sargebels
Soris. modelis Tanaxmad, rodesac specializaciis sargebeli
Tan dakavSirebuli riskebi modelebSi aseve unda
nuls gadaaWarbebs, mkveTri gadasvla xdeba. es prognozi mx- gaviTvaliswinoT.
olod nawilobriv aris dadasturebuli

31.7. nakveTis optimaluri gamoy-


ikuli Rirebulebis fardobis (E1 E2) dauflebis / eneba damokidebulia mis xarisxze
da nakveTebs Soris moZraobis xan-
drois sxvaobaze (h2h1) namravlze naklebia. Sex-
grZlivobaze
vedris maRali tempi, maRali energetikuli Rire-
buleba da dauflebis mcire dro specializacias zemoT aRweril modelebSi msxverplis sivrceSi
xels uwyobs. miuxedavad msxverplis pirveli ganlageba gaTvaliswinebuli ar aris. msxverpli
tipis mravalricxovnobisa da energetikuli Ri- organizmebis umetesoba mcire teritoriebze vr-
rebulebisa, rodesac pirveli tipis msxverplis celdeba, romlebic erTmaneTisgan msxverplisT-
dauflebas ufro meti dro sWirdeba, mtaceblis vis Seuferebeli gavrcelebis arealiT aris
kvebis racionSi orive tipis msxverpli Sedis. gamoyofili. mtaceblebi patara teritoriebze
krebsma da sxvebma (1977) kvebis `klasikuri~ gadaadgildebian, amitom maT unda gaakeTon ar-
modelis SemowmebisTvis, didi wivwivebi (Parus Cevani, rodis Sewyviton kveba erT teritori-
major) msxverplis arCevanis winaSe daayenes. mec- aze da gadavidnen meoreze. zogierTi modeliT
nierebma ori zomis mealworm konveieris lentaze cxovelebis mier patara teritoriebis arCevis
moaTavses da galiaSi myof frinvelebs `msxver- prognozi SesaZlebelia da maT mcire terito-
plis~ dauflebis saSualeba misces. mecnierebi riis gamoyenebis modelebi ewodebaT. optimal-
msxverplis zomasTan dakavSirebuli jildos uri msxverplis arCevis modelis msgavsad, mcire
(E) odenobas, dauflebis dros (h) da Sexvedris teritoriis gamoyenebis models Teoretikosebi
temps (1) Tvlidnen. Teoriis mixedviT, rodesac (Carnovi 1976, maknairi 1982) da eqsperimenta-
yvelaze ufro sargebliani msxverplis SerCe- torebi (kathili da sxvebi 1990) did yuradRebas
vis sargebeli (E1/T1-E1,2/T1,2) nuls aWarbebs, fr- uTmoben. mcire teritoriis gamoyenebis mod-
invelebi msxverpls lentidan SemTxveviT ki ar eli centraluri adgilze, magaliTad budeSi
iReben, aramed ufro didi zomis msxverpls ar- gamokvebil cxovelebsac SegviZlia mivusadagoT,
Ceven. eqsperimentis Sedegebma es prognozi daa- xolo aseT mdgomareobas centralur adgilze
dastura (sur. 31.19). kveba ewodeba.
sxva ekologiuri modelebis msgavsad, zemoT davuSvaT, mtacebeli ori patara teritori-
aRweril TeoriaSi kvebis resursebi da mtaceblis idan erT-erTSi ikvebeba da orive teritoriaze
moqmedeba metismetad gamartivebulia. msxverpli erTi da igive raodenobis da xarisxis msxverpli
saxeobebis gamorCevisas daSvebuli Secdomebi, binadrobs. mcire teritoriaze kvebisas, cxove-
xangrZlivi drois ganmavlobaSi msxverplis erTi li saWmels (energias) moipovebs tempiT, ro-
tipis meoreze upiratesoba, msxverplis ramden- melic teritoriaze gatarebuli drois (Ts) raime
ime saxeobasTan erTdroulad Sexvedra da msx- funqciaa [f(Ts)]. rodesac mtacebeli resurss
verplis Seucvleloba is faqtorebia, romelTa amowuravs, drois erTeulSi miRebuli jildo
CarTva martiv modelebSi sakmaod rTulia. garda mcirdeba da teritoriidan miRebuli sargebeli
amisa, cvalebadi msxverplis xelmisawvdomobasa Tanabrdeba. am mdgomareobis asaxva sargeblis
da mtaceblobis safrTxis qveS momxdar kvebas- grafikis mixedviT SeiZleba (sur. 31.20).
755

A
B

f(Ts)

B A 0 a b

sur. 31.21. danebebis optimaluri drois modeli patara teritoriebze mkvebavi cxovelebisTvis. grafi-
kis marjvena mxareze arsebuli teritoriis sargeblis f(Ts) grafikia gamosaxuli (mwvane xazi). horizonta-
luri RerZis nulovani maCveneblidan marjvniv mdebare nawili teritoriaze gatarebul dros (Ts) asaxavs.
horizontaluri RerZis nulovani maCveneblidan marcxniv mdebare nawili arsebuli teritoriidan Semdeg
teritoriaze gadasvlisTvis saWiro droa (Ts). suraTze naCvenebia or sxvadasxva teritoriaze mogzaurobis
dro A da B. Tu Semdeg teritoriaze gadasvlis droa A, maSin modelis Tanaxmad, cxovelma teritorias Tavi a
drois Semdeg unda daanebos. Tu Semdeg teritoriaze gadasvlis dro A-ze metia da B-s tolia, maSin cxoveli
teritoriaze ufro didxans (b dromde) unda darCes.

erTi teritoriidan meoreze gadaadgilebi- toli xdeba, Tumca msxverplis moZebna am drom-
sTvis saWiro dros mogzaurobis dro ewodeba dec SeiZleba Zalian garTuldes. amis Semdeg mta-
da Tt simboloTi aRiniSneba. 31.21 suraTze, mog- cebeli dajildovdeba, Tu patara teritorias
zaurobis dro horizontaluri RerZis gaswvriv, miatovebs da ufro didi raodenobiT msxverplis
0 niSnulidan marcxniv izomeba. rac ufro metia Semcvel teritoriaze gadava. mtaceblis mier pa-
0-dan daSoreba, miT ufro didi dro sWirdeba tara teritoriaze gatarebul dros danebebis
mogzaurobas. rodesac mtacebeli patara teri- dro ewodeba. danebebis drois SerCevisTvis
toriaze sakvebis Zebnas iwyebs, Sexvedrisa da mtacebelma Semdeg teritoriaze gadasvlis sa-
moxmarebis tempi maRalia, vinaidan sakvebi bevri fasuri unda gamoTvalos. mtacebels intuicia
da iolad xelmisawvdomia. teritoriaze gatare- karnaxobs, rom Tu axlo-maxlo ufro didi ra-
buli dro 31.21 suraTze gamosaxuli horizon- odenobiT msxverplis Semcveli patara terito-
taluri RerZis nawilia, oRond 0-dan marjvniv ria arsebobs anu Tt dro mcirea, maSin man terito-
aTvlili (literaturaSi termini `Zebnis dro~ ria maleve unda datovos. 31.21 suraTze kargad
zogjer axali teritoriis Zebnis dros an teri- dakvirveba igive prognozis gakeTebis saSualebas
toriaze sakvebis Zebnis dros aRniSnavs. Cven am gvaZlevs.
ukanasknel midgomas vemxrobiT da amitom dros davuSvaT, axal patara teritoriaze mogzau-
s indeqsiT aRvniSnavT). sargebeli 7 erTeuliT robis droa Tt=A (sur. 31.21). mtaceblis mier
SeiZleba gaizomos da esenia: energiis erTeuli, Zvel teritoriaze gasatarebeli optimaluri
parazitoidebisTvis maspinZlebis xelmisawv- drois gamoTvlisTvis A wertilidan f(Ts)-is wer-
domoba, centralur adgilze mkvebavi cxove- tilamde, am SemTxvevaSi a-mde, wrfe unda gavav-
lis mier budeSi mitanili sakvebis raodenoba da loT. a wertili danebebis optimaluri droa. Tu
vargisinobasTan dakavSirebuli sxva sidideebi. mtacebeli Zveli teritoriidan axalze Zalian
sargebeli [f(Ts)] Zebnis drois zrdasTan erTad swrafad gadava, maSin is Zveli teritoriidan
mcirdeba, vinaidan msxverplis moZebna raodeno- maqsimalur sargebels ver miiRebs, xolo Tu me-
bis SemcirebasTan erTad rTuldeba. sargeblis tismetad didxans darCeba, maSin misi mcdeloba
miRebis tempi resursis amowurvis Semdeg nulis Sesaferisad ar dajildovdeba. modeliT prog-
756

nozirebuli movlenebis ukeT gaazrebisTvis a riis optimalurad gamoyenebis modelis Tanax-


wertili danebebis optimalur dros SevadaroT, mad, Tu yvela teritorias tvirTis erTi da igive
rodesac Semdegi patara teritoria ufro mo- grafiki aqvs, maSin teritoriaze gatarebuli op-
SorebiTaa anu Tt=B. mtacebeli aseT SemTxvevaSi timaluri dro budidan am teritoriis daSoreba-
Zvel teritoriaze ufro didxans unda darCes da zea damokidebuli. rac ufro Soris mifrinavs So-
amas danebebis optimaluri b drois sididec adas- Sia budidan, miT ufro metia tvirTis raodenoba.
turebs.
sxvadasxva teritoriebze sxvadasxva raode-
nobisa da xarisxis msxverpli binadrobs. 31.22 su- 31.8. idealuri Tavisufali gavrceleba
raTze naCvenebia sargebelis sxvadasxva grafikis aTanabrebs mogebas popukaciis indiviebs
mqone ori patara teritoria. Tu teritoriebs Soris
Soris mogzaurobis dro igivea anu Tt=A, maSin
Cvens mier ganxiluli optimaluri arCevanis mod-
mtacebeli sargebelis maRali tempis mqone ter-
elebi erTi individis moqmedebas araerTgvaro-
itoriaze ufro nakleb dros gaatarebs, vidre
van garemoSi exeba. xSirad bevri individi erTi
axal teritoriaze gadava.
da igive pirobebSi xvdeba da maT gadawyvetile-
baze zegavlenas populaciis sxva wevrebi axdenen.
centralur adgilze kveba magaliTad, patara teritoria mtaceblebis ra-
centralur adgilze kveba niSnavs, rom mtace- odenobis zrdasTan erTad naklebad mimzidveli
beli centraluri adgilidan saWmlis Semcvel xdeba. sxva mtaceblebis Semcvel patara terito-
patara teritoriaze midis, itvirTeba saWmliT riaze savaraudod resursebis raodenobac mci-
da Semdeg kvlav centralur adgils ubrundeba. rea da jer kidev gamoukvlev teritorias bevrad
aseTi mtaceblis kargi magaliTia SoSia Sturnus CamorCeba. garda amisa, konkurenciaSi myofi in-
dividebi konfliqtebis safasurs swrafad iRe-
vulgaris, romlis gawvrTna da laboratoruli dak-
ben. rodesac sxvadasxva Tvisebebis mqone da didi
virveba sakmaod advilia (kacelniki 1984, kathili
raodenobis patara teritoriebze warmodgenil
da kacelniki 1990, kathili da sxvebi 1990). SoSia
momxmareblebs am teritoriebis Sesaxeb sruli
bartyebis gamokvebisTvis ZiriTadad fuRuroe-
codna da arCevanis Tavisufleba aqvT, isini
bSi ganlagebuli budidan balaxian teritoriaze
teritoriebs maTi xarisxisadmi pirdapirpro-
frindeba, mwerebs niskartiT imaragebs da ukan
porciulad ikaveben. resursebis maRali donis
brundeba. Segrovebuli mwerebis raodenoba Ze-
mqone teritoriebi ufro didi raodenobiT momx-
bnis drozea damokidebuli. 31.21 suraTze gamo-
mareblebs izidavs da piriqiT. TiToeuli momx-
saxuli grafikis vertikaluri RerZi tvirTis
mareblis mier gakeTebuli arCevanis kriteriumi
(mwerebis raodenobis) grafikia, romelic Zebnis
resursisgan sargeblis miRebis tempis maqsimi-
drois funqciaa. SoSiisTvis mTavari problema
zaciaa.
_ tvirTis raodenobis SerCevaa, raTa bartyebis
warmoidgineT ori patara teritoria, rode-
kvebis tempis optimizacia moxdes. mcire terito-
sac erT maTganze ufro meti resursia. momx-
mareblebi Tavdapirvelad ukeTes teritorias
irCeven, Tumca populaciis zrdasTan erTad,
teritoriis xarisxi resursis Semcirebisa da an-
tagonisturi urTierTqmedebebis Sedegad iklebs
da garkveuli periodis Semdeg meore teritoria
ukeTesi arCevani xdeba. aqedan moyolebuli, dam-
atebiT Semosuli momxmareblebi pirvel da meore
teritoriebs monacvleobiT irCeven, vinaidan
orive teritoriis xarisxi nel-nela klebulobs.
saboloo jamSi, populaciaSi Semavali TiToeuli
A a2 a1 individi Tanabari xarisxis mqone teritoriebs
Soris akeTebs arCevans, Tumca teritoriis Sina-
gani xarisxi mainc icvleba. aseT struqturas
idealurad Tavisufali gavrceleba ewodeba da
sur. 31.22. patara teritoriis optimaluri gamoyenebis es termini pirvelad stiven fretvelma da h.l.
modelze sargeblis sxvadasxva grafikebis mqone ori terito- lukasma (1970) gamoiyenes, raTa frinvelTa saxe-
riaa gamosaxuli. Tu Semdeg teritoriaze gadasvlis droa A, obebis mier sxvadasxva teritoriebis Sevseba aRe-
maSin modelis Tanaxmad, cxoveli pirvel teritoriaze ufro
weraT.
didxans darCeba.
idealurad Tavisufali gavrcelebis cneba
757

ramdenime movlenas miusadages, Tumca yvelaze izomeboda. sakvebis Cayramde Tevzebi akvariumis
ufro warmatebuli j.a. parkeri (1974, 1978) aR- orive mxareze Tanabrad iyvnen ganawilebuli.
moCnda, vinc mamri nexvis buzebis mewyvileebisT- pirveli eqsperimentisas akvariumis erT mxareze
vis konkurencias sxvadasxva zomis teritoriebze wuTSi 30 wylis rwyils agdebdnen, xolo meore
daakvirda, sadac resursis xarisxi da mdedri naxevarSi wuTSi 6 cals anu Sefardeba 5/1 iyo. 5
nexvis buzebisTvis arsebuli mimzidveloba erT- wuTis Semdeg Tevzebi idealurad Tavisufali
maneTisgan gansxvavdeboda. patara teritoriebze gavrcelebis modelis mixedviT ganawildnen.
mamri nexvis buzebis gavrceleba idealurad Ta- meore eqsperimentSi akvariumis orive mxares Cay-
visufalia da teritoriis zomis miuxedavad, rili wylis rwyilebis raodenoba iyo wuTSi 30
mamrebi mewyvileebis erTi da igive raodenobas da 15 anu 2/1 SefardebiT. Tevzebis gavrceleba
iZenen. kvlav uwindeburi principiT moxda, xolo akvari-
idealurad Tavisufali gavrceleba labora- umis ukeTesi da uaresi teritoriebis Secvlis
toriaSic SeiZleba miviRoT, sadac patara teri- Semdeg, Tevzebic Sesabamisad gadanawildnen,
toriebis xarisxis kontroli SesaZlebelia. mag- rasac daaxloebiT 5 wuTi dasWirda (sur. 31.23).
aliTad, milinskim (1979) eqsperimenti stickleback idealurad Tavisufali gavrcelebisTvis gamoy-
Tevzebze Caatara da maT sakvebi (wylis rwyili) enebuli meqanizmebi winaswar gansazRvruli ar
sxvadasxva tempiTYakvariumis mopirdapire mxa- aris da arCevani sakvebis miwodebis tempisa da
reebze miawoda. akvariumis mopirdapire mxareebi TiToeul teritoriaze konkurentebis raodeno-
patara teritoriebi iyo da sistemaSi idealurad bis gaTvaliswinebis Sedegia.
Tavisufali gavrcelebis Semdegi pirobebi arse- idealurad Tavisufali gavrcelebis hipo-
bobda: 1) ori patara teritoria sargeblianobiT Teza sxva kvlevebis Sedegadac dadasturda. val-
erTmaneTisgan gansxvavdeboda; 2) teritoriaze striomma da kielanderma (1995) dedali Svlis
Tevzebis raodenobis zrdasTan erTad teri- (Capreolus capreolus) gavrceleba SvedeTis veleb-
toriis sargeblianoba mcirdeboda; 3) Tevzebi sa da tyeebSi Seiswavles. mecnierebi gavrcelebis
teritoriebs Soris Tavisuflad gadaadgild- arealis xarisxs Segrovil fekaliebSi azotis ra-
ebodnen da Tavisufali arCevani hqondaT. mec- odenobis mixedviT adgendnen (rac ufro metia az-
nierma mSieri Tevzebi akvariumSi eqsperimentis otis raodenoba, miT ufro maRalia gavrcelebis
dawyebamde sami saaTiT adre moaTavsa. eqsperi- arealis xarisxi). mamali Svlis sabinadro areali
mentis ganmavlobaSi akvariumis orive naxevarze zafxulis ganmavlobaSi telemetriis saSuale-
mcuravi Tevzebis raodenoba 20 wamis intervalSi biT izomeboda, rac Tavis mxriv, resursebis mrav-
alricxovnobazec mianiSnebda (rac ufro pataraa
sabinadro areali, miT ufro metia resursebis
mravalricxovnoba). aRmoCnda, rom velebSi
ufro maRali xarisxis resursebia, xolo tyeebSi
6
resursebis mravalricxovnobaa maRali. Sveli am
or teritorias Soris Tavisuflad gadaadgild-
5
eboda. valstriomma da kielanderma velebSi pop-
4 ulaciaTa meti simWidrove daafiqsires, rac ide-
alurad Tavisufali gavrcelebis hipoTezasTan
3 srul SesabamisobaSi modis. am mecnierebisa da
milinskis kvlevebma daadastura, rom organizme-
2 bi garemo pirobebisadmi mgrZnobiareni arian da
arCevanis gakeTebisas sakmaod did moqnilobas
1 iCenen.

2 4 6 8 10 12 14 18
31.9. riskisadmi mgrZnobiare sakvebis
mopovebis modelebi yuradRebas amaxvi-
lebs SimSilis riskis minimizaciaze
sur. 31.23. stickleback-ebis raodenoba akvariumis erT mx- ganvixiloT mdgomareoba, rodesac cxoveli
areze. 3 wuTis gasvlis Semdeg (x wertili), akvariumis meore
kvebis or strategias Soris arCevans akeTebs.
boloSi sakvebis raodenoba sabolooze orjer metia. 9 wuTis
pirveli strategiis arCevis SemTxvevaSi, cxove-
gasvlis Semdeg (y wertili), sakvebi piriqiT nawildeba. grafiki
asaxavs, rom Tevzi meti sakvebis mqone teritoriaze gadaadg- li kvebis TiToeul jerze 10 gram sakvebs miiRebs.
ildeba. grafikis TiToeuli wertili ramdenime eqsperimentis meore strategiis arCevis SemTxvevaSi, cxoveli
Sedegad miRebuli saSualo mniSvnelobaa. kvebis naxevar jerze 5 gram sakvebs miiRebs, xolo
758

meore naxevarze miRebuli sakvebis raodenoba 20 carolinensis) idealurad Tavisufali gavrcelebis


grami iqneba. pirveli strategiis arCevisas, miRe- principiT vrceldebian, rodesac arCevans
buli sakvebis raodenoba ar icvleba (gadaxra=0) sakvebis did raodenobasa da iqve mdebare mcire
da yovelTvis 10 gramia. meore strategiis arCevi- raodenobas Soris akeTeben. Tu didi raodeno-
sas, miRebuli sakvebis raodenoba icvleba, Tumca biT sakvebi Ria teritoriazea, sadac ciyvebs
miRebuli sakvebis saSualo raodenoba didi xnis mtaceblebi emuqrebian, maSin am teritoriaze
ganmavlobaSi 10 grams aWarbebs. pirvel strate- ciyvebis naklebi raodenoba ikvebeba (niumani da
gias riskisgan Tavisufali ewodeba, vinaidan karako 1987). Dog whelks-ebi (Nucella lapillus) gam-
cxoveli nakleb, Tumca ucvlel sargebels iRebs. dinare wylis auzSi kvebisas aqtiurobas wyveten,
meore strategias riskis qveS moqceuli ewodeba, rodesac moaxlobeli kiborCxalis, potenciuri
vinaidan cxoveli sxvadasxva raodenobis sakvebs mtaceblis an dazianebuli dog whelks-is suns
iRebs da sargebeli metia. riskisadmi mgrZnobi- igrZnoben, rac mtaceblobis faqtze miuTiTebs
are kvebis Teoria kvebis amgvari strategiebis (vadasi da sxvebi 1994). rodesac mindvris Tagvs
Seswavlisas Camoyalibda (karako da sxvebi 1980, (Peromyscus polionotus) maRali da dabali xarisxis
karako da sxvebi 1990, maknamara da hiustoni 1992, marcvleuls Soris arCevanis gakeTebis saSuale-
krebsi da devisi 1993, balmeri 1994). ba misces, Tagvebma usafrTxo adgilze dabali
romeli strategia unda airCios cxovelma? pa- xarisxis sakvebis miReba arCies (felani da beik-
suxi damokidebulia imaze, Tu ra sargebels iRebs eri 1992).
cxoveli am strategiebidan. magaliTad, cxoveli cxovelebs mtaceblobis safrTxeze garkveu-
mTeli dRis ganmavlobaSi eZebs sakvebs da ve- li reaqcia aqvT da am reaqciaze ramdenime faq-
raferi monaxa. man Rame gadarCena unda moaxerxos tori axdens zegavlenas. erT-erTi yvelaze mniS-
da amisTvis dRis ganmavlobaSi 11 grami sakvebis vnelovani faqtori SimSilis xarisxia. intuicia
miRebaa saWiro. Tu cxoveli riskisgan Tavisu- gvkarnaxobs, rom damSeuli cxoveli sakvebis
fal strategias airCevs, is aucileblad miiRebs misaRebad ufro met riskze wava. marTlac, zemoT
10 gram sakvebs, Tumca am sakvebis sargebeli nu- naxsenebi dog whelks-ebis kvlevis Sedegad vadasma
lis tolia, vinaidan cxoveli Rame mokvdeba. da sxvebma (1994) aRmoaCines, rom damSeuli Tevze-
riskisadmi mgrZnobiare Teoriis Tanaxmad, bi kiborCxlis sunis SegrZnebis Semdeg naklebad
cxoveli aucileblad airCevs riskian strate- wyvetdnen moqmedebas. zogierTi damSeuli cxove-
gias, vinaidan misi gadarCenis erTaderTi Sansi li safrTxes saerTod ugulvebelyofs (milinski
swored es aris. da heleri 1978, krebsi 1980, dili da freizeri
1984).

31.10. sakvebis mompovebeli cxovelebi


SeiZleba mtacebluri cxovrebis wesis 31.11. stoqastiuri, dinamikuri daprogr-
riskis qveS iyvnen ameba aris samodelo midgoma, romelic
afasebs, Tu ra Senatans akeTebs mokleva-
cxovelebma energiis miRebis tempTan, kvebis Sem-
diani gadawyvetilebebi mTlianad
degi teritoriis siaxlovesTan da kvebis miRebis
cxovrebiseul Seguebulobaze
tempidan gadaxrasa da saSualosTan dakavSire-
buli arCevani unda gaakeTon. cxovelebs, sinamd- riskisadmi mgrZnobiare kvebisa da mtaceblobis
vileSi, ufro metis gakeTeba uwevT. maT Tavi riskis qveS moqceuli kvebis Seswavlisas ga-
unda moawonon sapirispiro sqesis warmomadgen- moCnda, rom cxovelis mdgomareoba da garemos
lebs, dawyvildnen da Semdeg gamravldnen, aseve cvalebadoba cxovelis mier garkveul dros ga-
aaSenon soroebi an budeebi da sakvebi STamomav- keTebul arCevanze did zegavlenas axdens. mag-
lobas miutanon. bevri cxoveli did manZilebze aliTad, sakuTar Tavs daakvirdiT. Tqven albaT
gadaadgildeba da iZens energias, raTa Tavadac sulac ar mogindebaT uamravi funTuSis mirT-
msxverpli ar gaxdes. cxovelebs sakvebis mis- meva, Tu ormagi Cisburgeri miirTviT, magram
aRebad bevri msxverplis gaReba uwevT. rogor igive funTuSebi ramdenime saaTis Semdeg sakmaod
moiqces cxoveli? ikvebos Tu budes udarajos? madisaRmZvrelad mogeCvenebaT. aseve warmoid-
ikvebos Tu mewyvile eZebos? ikvebos Tu moaxloe- gineT, rom funTuSebi gemrieli lanCis Semdeg
bul mtacebelze ifiqros? SemogTavazes da darwmunebuli xarT dRevandel
cxovelebi kvebis procesSi riskis qveS imyofe- dRes sadils ver miirTmevT. rogor moiqceviT?
bian da maTi moqmedeba modelebiT prognozire- daaxloebiT igive xdeba cxovelebSi. dResdReo-
buls ar gavs, rodesac arsebobs saSiSroeba, rom biT, moklevadiani gadawyvetilebebis Sedegebs
Tavad es cxovelebi msxverpli gaxdebian (krebsi stoqastiuri dinamiuri programirebis (SDP)
da kacelniki 1991). nacrisferi ciyvebi (Sciurus meTodiT swavloben. gadawyvetilebebze zegav-
759

yvela gadawyvetilebas potenciuri sargebeli,


safasuri da potenciuri riski gaaCnia. cxoveli
mTeli sicocxlis ganmavlobaSi arCevans arCev-
anze akeTebs da TiToeul maTgans garkveuli
sargebeli, safasuri da riski gaaCnia. yvela ar-
Cevani cxovelis mdgomareobas garkveulwilad
cvlis, xolo cxovelis mdgomareobis cvlileba
Semdeg arCevanze axdens zegavlenas. dinamiuri
programebis modelebi Seexeba meTods, romli-
Tac cxovelis arCevani mis vargisianobaze axdens
zegavlenas.
mangelma da klarkma (1988) moiyvanes martivi
magaliTi, rodesac arareproduqciuli cxove-
sur. 31.24. dinamiuri programirebis meTodis sqema. or-
li sam patara teritoriaze ikvebeba (sur. 31.24).
ganizmi t dros garkveul mdgomareobaSi imyofeba da SesaZlo
sami arCevanidan erT-erTis gakeTebis SemTxvevaSi icvleba.
Cven SegviZlia cxovelis mdgomareoba (energiis
dinamiuri programirebis modelebi drois xangrZliv periodSi rezervi) t dros ganvsazRvroT. cxovelis mdgo-
gakeTebuli amgvari arCevanis Sedegad individis vargisianobis mareoba droSi icvleba, amitom is t drois raime
cvlilebas asaxavs. X(t) funqciaa. drois xangrZlivi T periodis gan-
mavlobaSi X(t) grafiki drois yvela SualedSi
icvleba. drois erTi Sualedidan meoreze ga-
lenas individis mdgomareoba axdens. hiustonis dasvlisas mdgomareobis cvlileba anu X(t)-sa da
(1988) da mangeli-klarkis (1988) kvlevebi swored X(t+1)-s Soris sxvaoba sargeblis, safasuris da
am sakiTxs Seexeba. meTodis Cveneuli aRwera man- riskis fardobiTi balansis saSualebiT ganisaz-
geli-klarkisas Zalian waagavs. Rvreba. 31.24 suraTze, yvela arCevans sakvebis
Cven organizmTa sxvadasxva moqmedebebs `naw- moZebnis albaToba, am teritoriaze kvebis
yvets~ vuwodebT. nawyveti abstraqciaa, romelic garkveuli safasuri da cxovelis gardacvalebis
cxovelis SesaZlo arCevans asaxavs. modiT vnaxoT garkveuli albaToba axlavs Tan. cxovelis gadar-
ra xdeba, rodesac cxoveli arCevans akeTebs. man Cenis mTlian albaTobas t droidan xangrZlivi T
SeiZleba miiRos raime jildo, magaliTad sakve- periodis ganmavlobaSi vargisianobis funqcia
bi an dawyvilebis SesaZlebloba. aseT moqmede- ewodeba. vargisianobis funqciis formulireba
bas, cxadia, individisTvis garkveuli safasuri da gamoyeneba sakmaod rTuli procesia da mas
eqneba da es safasuri energiis formiT iqneba amjerad ar SevexebiT. stoqastiuri, dinamiuri
mocemuli. moqmedebas raime riskic SeiZleba ax- programirebis mTavari mizani individis mier ga-
ldes Tan. Cven riskSi mokvlis albaTobas vgu- keTebuli arCevanis Sedegad misi vargisianobis
lisxmobT. saboloo jamSi, bunebaSi miRebul cvlilebis gaazreba.

daskvna

1. individis garemo drosa da sivrceSi icvleba da gansxvavebul pirobebSi vargisianobis komponentebia.


resursTa sxvadasxva simravles Seicavs. sxvadasxva adaptaciuri funqcia gvaZlevs kriteriums, romliTac
garemoSi da sxvadasxva resursebis pirobebSi orga- vargisianobis simravleSi udidesi vargisianobis mqone
nizmTa moqmedebebis Seswavlis Sedegad vigebT wesebs, fenotipebis gansazRvra SesaZlebelia.
romlebic kvebisa da gavrcelebis arealis SerCevasTan
dakavSirebul gadawyvetilebebs ganapirobeben. 4. populaciebSi polimorfizmis SenarCuneba six-
Sireze damokidebuli seleqciis Sedegad xdeba, rode-
2. adaptaciuri landSafti populaciis genetikuri sac TiToeuli genotipis vargisianoba populaciaSi
SemadgenlobisTvis miRebuli metaforaa. adaptaciuri misi gamoCenis sixSirezea damokidebuli.
pikebi arsebul garemoSi upiratesobis mqone genotipe-
bia. bunebrivi gadarCeva populacias pikisken gadaadgi- 5. organizmis fenotipsa da garemos Soris damokide-
lebs. garemos Secvla adaptaciur landSafts upirate- bulebas reaqciis norma ewodeba. fenotipis gamoZaxils
sobis mqone genotipebis Secvlis Sedegad cvlis. garemos cvlilebaze fenotipuri moqniloba ewodeba.
gadanacvlebis eqsperimentebis saSualebiT dgindeba,
3. riCard levinsis vargisianobis simravlis analizi populaciaTa Soris gansxvaveba evoluciuri diferen-
fenotipebs vargisianobis sivrceSi gamosaxavs, romlis cirebis Sedegia Tu fenotipuri moqnilobis.
RerZebi gavrcelebis sxvadasxva arealSi an resursebis
760

6. optimalurobis Teoria aqcents sargeblisa da models, sadac cxoveli centralur adgilze ikvebeba,
safasuris analizze akeTebs. optimaluri modelebi centralur adgilze kvebis modeli ewodeba.
sam ZiriTad elements Seicavs da esenia: safasuri, Sez-
Rudva da gadawyvetilebis cvladi. optimaluri kvebis 10. rodesac bevri individi patara teritoriebs
Teoriis Tanaxmad, organizmebi cdiloben, kvebis safa- irCevs, am teritoriis xarisxze sxva, konkurentuli in-
suri minimumamde daiyvanon, xolo sargebeli maqsimal- dividebis arseboba axdens zegavlenas. individebi Teo-
uri gaxadon. riulad ise unda gadanawildnen, rom patara terito-
riebze maTi vargisianoba gaTanabrdes da am procesis
7. optimaluri kvebis modelebiT cxovelebis kvebis Sedegi idealurad Tavisufali gavrcelebaa.
moculobis prognozi xdeba da maT msxverplis modele-
bi ewodebaT. msxverplis martivi modelebis Tanaxmad, 11. riskisgan Tavisufali kveba sakvebis saSualo
cxovelebis kvebis moculoba naklebia, rodesac gare- raodenobis Semcirebas da sakvebis raodenobis cv-
mos produqtiuloba izrdeba. lilebas ararsebobas niSnavs. riskis qveS moqceuli
kvebisas, sakvebis miRebis tempi icvleba, Tumca miReb-
8. msxverplis arCevis martivi modelebi Zebnis dros, uli sakvebis saSualo raodenoba metia. cxoveli am ori
dauflebis dros da jildos efuZneba. kvebis e.w. kla- strategiidan erT-erTs irCevs da arCevani mis mdgo-
sikuri modelebis Tanaxmad, mtaceblebi ufro spe- mareobazea damokidebuli.
cializirebulni xdebian, rodesac msxverpli mraval-
ricxovania. 12. mtaceblobis riskis qveS moqceuli cxovelebi
kvebis modelebis prognozebisgan gansxvavebulad
9. zogierTi modeliT garkveul teritoriaze cxove- iqcevian. mSieri cxovelebi risks ugulvebelyofen da
lis darCenis optimaluri drois prognozi xdeba da sakvebis mopovebas cdiloben, xolo kargad gamokvebi-
aseT modelebs patara teritoriis optimaluri gamoy- li cxovelebi risks ufro metad gaurbian.
enebis modeli ewodeba. resursebis patara teritori-
aze momxmareblis darCenis optimalur dros danebebis 13. stoqastikuri, dinamiuri programrebis saSuale-
optimaluri dro ewodeba. martivi modelebis Tanaxmad, biT moklevadiani gadawyvetilebebis Sedegad indivi-
danebebis dro patara teritoriaze resursebis sawyisi dis grZelvadiani vargisianobis cvlilebis analizi
donis da teritoriebs Soris mogzaurobis drois zr- xdeba.
dasTan erTad izrdeba. patara teritoriis gamoyenebis

savarjiSoebi

1. optimalurobis Teoriis organizmebisTvis gamoyene- xolo msxverplis dauflebis droa h1 da h2. mtaceblis
ba efuZneba daSvebas, romlis Tanaxmad, moqmedeba mosa- sargeblianobaa E/T=(1E1+2E2)/(1+1h1+2h2). mxolod
lodneli vargisianobis maqsimumade gazrdisken aris pirveli saxeobis msxverpliT kvebisas sargeblianobaa
mimarTuli. aseTi Teoria adamianis moqmedebebisTvis, E1/T=1E1/(1+1h1), xolo mxolod meore saxeobis msxver-
magaliTad Tevzaobisa Tu metyeveobisTvis, gamousade- pliT kvebisas sargeblianobaa E2/T=2E2/(1+2h2). rode-
garia. ratom? (miniSneba: ix. balmeri 1994). sac 1=1/wT, 2=3/wT, E1=1kaloria, E2=2kaloria, h1=1,5
da h2=0,5, mtacebelma orive saxeoba erTdroulad unda
2. mtacebeli msxverplis or saxeobas Wams. msxverplis
Wamos, Tu mxolod erT maTganze gaakeTos aqcenti?
1 da 2 saxeobis Sexvedris tempia 1 da 2, msxverplis
saxeobebidan miRebuli energiis odenobaa E1 da E2,
761

Tavi 32

sasicocxlo ciklis
evolucia
gzamkvlevi kiTxvebi
ra mniSvnelovani komponentebisgan Sedgeba ra zegavlenas axdens seleqcia sxvadasxva
sasicocxlo cikli? asakSi arsebul nayofierebasa da gadarCenis
ra mniSvnelovani gacvlebia sacicocxlo unarze?
ciklis evoluciis Semadgeneli nawili?
ra aris garantirebuli dazRveva?
ra gacvlebi Sedis pirvelad gamravlebis asakis
gansazRvraSi? ra aris erTxel gamravlebadoba da ra piro-
bebSi xdeba is?
ra aris wliuri da mravalwliuri gamrav-
lebis upiratesobebi? ra Teoriebi arsebobs daberebis evoluciis
Sesaxeb?
ra kavSiria optimalur gamravlebasa da moz-
rdili warmomadgenlebis gadarCenas Soris? ra aris r-seleqciis da K-seleqciis
speqtri?

o rganizmebi, rogorc wesi, garemo pirobebT-


an kargad arian Seguebulni. maTi forma da
funqcia temperaturis, wylis xelmisawvdomobis,
ganvsazRvroT, Tu rogor amaRlebs vargisiano-
bas amgvari cvlilebebi, rodesac struqtura da
funqciebi garemo fizikur pirobebze reagirebs.
marilianobis, Jangbadis da sxva faqtorebis gaT- inJinris TvalTaxedviT kargad Cans, ratom aqvT
valiswinebiT icvleba. individebi homeostati- udabnos mcenareebs wylis danakargis Semcirebi-
kuri meqanizmebis saSualebiT garemos drosa da sTvis patara foTlebi da sqeli kutikulebi an
sivrceSi cvalebadobaze reagireben (Tavi 6). Tu ratom aqvT swrafad morbenal cxovelebs grZeli
populaciebs da saxeobebs Soris arsebuli sxvao- kidurebi. adaptaciis bevri sxva Sedegi aseve naT-
ba sxvadasxva garemosadmi gamoZaxilebis Sede- lad Cans. magaliTad, kaliebi garemos Seferilo-
gia (fenotipuri plastiuroba; ix. Tavi 31), maSin bas iReben da ase cdiloben mtaceblebisgan Tavis
formisa da funqciis cvlilebis Sedegad sicocx- daRwevas.
lisunarianobis, gamravlebis an orives erTad organizmebs SezRuduli dro, energia da
maCveneblebi umjobesdeba. es niSnavs, rom evolu- sakvebi nivTierebebi aqvT. formisa da funqciis
ciuri da individualuri cvlileba adaptaciuri adaptaciuri cvlileba or mizans emsaxureba.
procesia da is individis vargisianobas amaRlebs. pirveli mizani individebisTvis xelmisawvdomi
martivi sainJinro wesebis daxmarebiT SegviZlia resursebis raodenobis gazrdaa, xolo meore
762

mizani am resursebisgan maqsimaluri sargeblis datoveba mSobels resursis did raodenobas


miRebaSi anu raime garemo pirobebSi individebis arTmevs, amitom Semdegi gamravlebisas STamoma-
sicocxlisunarianobis da gamravlebis unaris vlobis raodenoba naklebia. aqedan gamomdinare,
amaRlebaSi mdgomareobs. yvela cvlilebas Tan optimizirebuli sasicocxlo cikli sicocx-
axlavs gacvla, rac niSnavs, rom erTi ramis gaz- lisunarianobisa da gamravlebis moTxovnebs So-
rdas meoris Semcireba mohyveba. Tu resursebis ris konfliqtis gadaWraa, rac uzrunvelyofs,
raodenoba SezRudulia, maSin erTi struqturis rom individis genetikuri Sto arasdros gawydes.
an funqciisTvis gamoyofili dro, energia da
nivTierebebi sxvaze ver gadanawildeba. aqedan
gamomdinare, yvela individs aqvs ganawilebis 32.1. sasicocxlo ciklis adaptacieb-
problema anu rodesac resursi SezRudulia, Si interesis stimulireba saxeobebs
rogor gamoiyenos organizmma saukeTesod dro Soris cvlilebebiT xdeba
da resursebi?
40-ian wlebSi, britanelma ornitologma reji-
ganawilebis problemis gadawyveta damokideb-
nald moreum, vinc afrikaSi mravali wlis ganma-
ulia imaze, Tu rogor zegavlenas axdens mocemu-
vlobaSi muSaobda, SeniSna, rom tropikebSi mobi-
li struqturis an funqciis cvlileba vargisian-
nadre mgalobeli frinvelebi maRal ganedebTan
obaze. rodesac Tviseba sicocxlisunarianobis
SedarebiT (saSualod 4-dan 10-mde) naklebi ra-
da garmravlebis ramdenime komponents cvlis, am
odenobis kvercxs (saSualod 2-3) deben (moreu
Tvisebis evoluciis gaazreba mxolod sicocxlis
1944). sasicocxlo ciklis kvlevis fuZemdeblad
mTliani strategiis Seswavlis Sedegad SeiZleba.
moreus erT-erTi kolega devid leki iTvleba,
magaliTad, mcenaris mier warmoebuli Teslis ra-
vinc populaciis biologiasa da evoluciur eko-
odenobis zrdam SesaZloa nayofiereba (STamoma-
logiaze uzarmazari zegavlena moaxdina. lekis
vlobis raodenoba) gazardos, amonazardebis si-
aRmoCeniT, STamomavlobis raodenoba mSoblis
cocxlisunarianoba Seamciros (Tu Teslis zoma
reproduqciul warmatebas zrdis, Tu STamomav-
mcirdeba da amonazardebis raodenoba izrdeba),
lobis sicocxlisunarianobas raime ar amcirebs
mozrdili mcenareebis sicocxlisunarianoba
(leki 1944). misi azriT, mSoblebs bartyebisT-
Seamciros (Tu resursebi fesvis zrdidan Teslis
vis SezRuduli raodenobis sakvebis Segroveba
warmoebazea mimarTuli) an Semdgomi nayofiereba
SeuZliaT, amitom bartyebis raodenoba xelmis-
Seamciros (Tu erTi wlis ganmavlobaSi Teslis
awvdomi saWmlis raodenobas aRemateba, maTi si-
warmoqmnis Sedegad mcenaris zrda neldeba da
cocxlisunarianoba dabalia da bartyebs sakvebi
momdevno wlebSi misi zomac naklebi xdeba).
akliaT. lekma aseve ivarauda, rom vinaidan maRal
saxelmZRvanelos mocemul TavSi mcenareebisa
ganedebze STamomavlobis datovebisas dRis xan-
da cxovelebis sicocxlis strategiaSi droisa
grZlivoba metia, zomieri klimatis mqone da ar-
da resursebis ganawilebis wesebs SeviswavliT.
qtikul ganedebze mobinadre frinvelebi ufro
evoluciuri TvalTaxedviT, sicocxlis mizani
didi raodenobis sakvebs Seagroveben da Ses-
warmatebuli da rac SeiZleba didi raodeno-
abamisad ufro kargad mouvlian STamomavlobas,
biT STamomavlobis datovebaa. gamravlebisas
vidre tropikebSi mobinadre frinvelebi, sadac
organizmi akeTebs arCevans, Tu rodis gamravl-
dRis xangrZlivoba mTeli wlis ganmavlobaSi 12
des, ra raodenobis STamomavloba datovos erT
saaTamdea.
jerze, rogor mouaros sakuTar Svilebs da a.S.
lekma sami mniSvnelovani aRmoCena gaakeTa:
gamravlebis gegmasTan dakavSirebuli wesebisa
1) man sasicocxlo ciklis Tvisebebi, rogoricaa
da arCevanebis erTobliobas sasicocxlo cikli
nayofiereba, reproduqciul warmatebasTan da
ewodeba (leselsi 1991, rofi 1992, sternsi 1992).
maSasadame, evoluciur vargisianobasTan daaka-
sasicocxlo cikli mravali komponentisgan
vSira; 2) man daamtkica, rom sasicocxlo cikli
Sedgeba da maT Soris yvelaze ufro mniSvnelova-
garemos mixedviT icvleba anu sasicocxlo cik-
nia momwifebuloba (pirvelad gamravlebis asa-
lis Tvisebebs bunebrivi gadarCeva ayalibebs;
ki), gamravlebis unari (gamravlebis raodenoba),
3) man wamoWra hipoTeza, romlis Semowmeba eqs-
nayofiereba (erTxel gamravlebisas datovebuli
perimentiT SesaZlebelia. hipoTeza ase JRers:
STamomavlobis raodenoba) da sicocxlis wyveta
mSoblebs STamomavlobisTvis sakvebis mxolod
(dabereba da sikvdili). TiToeuli komponenti in-
SezRuduli raodenobis miwodeba SeuZliaT da
dividis cxovrebis sxva aspeqtebzec axdens zegav-
amitom gadarCenili bartyebis raodenoba Sez-
lenas. gamravlebas sWirdeba dro da resursi,
Rudulia. am hipoTezis SemowmebisTvis budeSi
aseve mas Tan axlavs riski, amitom, STamomavlobis
bartyebis raodenoba SegviZlia gavzardoT. le-
datoveba mSobelTa sicocxlisunarianobas, ro-
kis hipoTezis Tanaxmad, mSoblebma yvela bartyis
gorc wesi, amcirebs. zogjer STamomavlobis
gamokveba ver unda SeZlon, vinaidan maT damate-
763

biTi saWmlis mopoveba ar SeuZliaT. lekma aseve fence lizards-ebi (cxrili 32.1) da sxva organizme-
SeniSna, rom STamomavlobis raodenoba da dRis bia (tinkli da balingeri 1972, Saferi da elsoni
xangrZlivoba erTmaneTTan aris dakavSirebuli. 1975, legeti da karskadeni 1978, jerlingi 1988,
ganedTan erTad STamomavlobis raodenobis zrda flemingi da grosi 1989, sendi 1996).
saSualo temperaturis, temperaturis sezonuri sasicocxlo ciklis Tvisebebi garemo pi-
cvalebadobis, sakvebis raodenobis da frinvele- robebTan mWidrod aris dakavSirebuli. garda
bze mtaceblobis tempis saSualebiT aixsneba, vi- amisa, bevri taqsonomiuri jgufi sasicocxlo
naidan yvela es faqtori ganedTan erTad icvleba. ciklis adaptaciis maxasiaTebel mniSvnelobebs
aireklavs. ixvebi Cveulebriv 4-10-mde kvercxs
deben, shorebird-ebi - 4-s, kolibrebi - 2-s, xolo
sasicocxlo ciklis cvalebadoba qariSxalebi - 1-s. savaraudod, gansxvavebebi
sasicocxlo ciklis Tvisebebi, magaliTad nayo- taqsonomiurad mudmivi Tvisebebis Sedegad or-
fiereba da sikvdilianoba, erTmaneTTan mWidrod ganizmebis mier gavrcelebis arealis SerCeviT
aris dakavSirebuli da icvleba (sur. 32.1). grafi- da garemosa da organizmebs Soris urTierTq-
kis erT kideze spiloebi, albatrosebi, gigantu- medebiT aris gamowveuli. ixvis Wukebs sakuTari
ri kuebi da muxebi imyofebian. isini didxans cocx- Tavis gamokveba SeuZliaT, amitom maTi raodeno-
loben, nela viTardebian, gvian mwifdebian, nela ba mSoblebis saWmlis mogrovebis unariT ar iz-
mravldebian da kargi mSoblebi arian. grafikis Rudeba (Wukebis raodenoba mainc SezRudulia da
meore kideze Tagvebs, drozofilebs da wyalm- amis mizezi dadgenili ar aris. roveri 1985, le-
cenareebs vxedavT (pianka 1970). mcenareebisa da selsi da sxvebi 1989). Shorebirds-ebi Zalian didi
cxovelebis samefoSi, CamoTvlili Tvisebebi sxe- zomis kvercxs deben da maTi raodenoba mSoblis
ulis zomasTan mWidrod aris dakavSirebuli da unarzea damokidebuli, raTa man kvercxis gamo-
Cans, rom did organizmebSi sicocxlis procesebi Ceka SeZlos. Tvisebis taqsonomiuri msgavseba
nela mimdinareobs (pitersi 1983, kalderi 1984, shorebirds-ebis mier didi zomis kvercxis dadebis
Smidt-nilseni 1990). miuxedavad amisa, msgavsi mniSvnelobas ar asaxavs (ratom ar deben sxva fr-
zomisa da agebulebis sxeulis mqone organizmeb- invelebi did kvercxs?) da arc imas gvauwyebs, Tu
Sic ki sxvadasxva garemo pirobebi gansxvavebuli ratom ar cvlian es frinvelebi budes da ratom
sasicocxlo ciklebis warmoSobas iwvevs. Storm ar deben ufro didi raodenobiT kvercxs.
petrels-ebi SaSvis zomis zRvis frinvelebi arian,
weliwadSi maqsimum erT bartys zrdian, gamrav-
lebas 4 an 5 wlis asakSi iwyeben da 30-40 wlis gan- sasicocxlo ciklis cvalebadoba
mavlobaSi cocxloben. SaSvebi yovel weliwads mcenareebSi
3-4 bartys zrdian, Tumca 3-4 welze didxans iSvi- mcenareebis ingliselma ekologma j.p. graimma
aTad cocxloben. sasicocxlo ciklebis amgvari mcenareTa sasicocxlo ciklis Tvisebebsa da
gansxvavebuloba erTi da igive saxeobis sxvadasx- garemo pirobebs Soris kavSiris arsebobaze
va populaciebSic ki gvxvdeba da amis magaliTi pirvelma miuTiTa. man sasicocxlo ciklis cva-
lebadoba samkuTxedis msgavs figuraze war-
moidgina da eqstremumebze (wverebze) mdebare
1.0 sasicocxlo ciklebis mqone mcenareebs zewoli-
5 sadmi amtani, ruderaluri da konkurentuli
2 uwoda. zewolisadmi amtani mcenareebi eqstrem-
alur garemo pirobebSi arsebobs, nela izrdeba
1
da resursebs izogavs. amonazardis Camoyalibeba
0.5 rTul garemo pirobebSi sakmaod rTulia, amitom
0.2 vegetaciis gavrceleba ufro mniSvnelovania.
rodesac mcenaris zrdisTvis sasurveli piro-
0.1
0.05 0.1 0.2 0.5 1.0 bebia, ruderaluri da konkurentuli mcenareebi
rRvevis speqtris mopirdapire boloebs ikavebs.
ruderaluri mcenare gavrcelebis arealis dar-
Rveul teritoriebs ikavebs, swrafad izrdeba,
sur. 32.1. yovelwliur nayofierebasa da mozrdili war- adre mwifdeba, swrafad mravldeba da Tesls kar-
momadgenlebis sikvdilianobas Soris damokidebuleba fr-
gad avrcelebs, rac mas saSualebas aZlevs STamo-
invelebis ramdenime populaciaSi, albatrosebidan (mcire
mniSvnelobebi) dawyebuli beRurebiT (didi mniSvnelobebi) dam-
mavloba sxva aRelvebul teritoriebze manamde
Tavrebuli. gaavrcelos, vidre ufro Zlieri konkurentebi
764

Fence lizard Sceloporus undulatus-is ramdenime populaciis sasicocxlo ciklis


cxrili 32-1 Tvisebebi

teritoria
ari- kolo- niu samxreT
Tviseba zona iuta rado meqsiko kanzasi texasi ohaio karolina

STamomavlobis raodenoba 8,3 6,3 7,9 9,9 7,0 9,5 11,8 7,4
kvercxis raodenoba weli-
3 3 2 4 1-2 3 2 3
wadSi
kvercxis wona (g) 0,29 0,36 0,42 0,24 0,26 0,22 0,35 0,33
kvercxis fardobiTi masa 0,22 0,21 0,23 0,21 0,28 0,27 0,25 0,23
momwifebis asaki (Tve) 12 23 21 12 12 12 20 12
sicocxlisunarianoba
0,07 0,05 0,11 0,03 0,10 0,06 0,03 0,11
gamravlebisas
mozrdili warmomadgen-
lis yovelwliuri sicoc 0,24 0,48 0,37 0,20 0,27 0,11 0,44 0,49
xlis-unarianoba

Semovlen. konkurentuli mcenare ufro didi zo- 32.2. sasicocxlo ciklis Teoria
mis izrdeba, didi zomis mwifdeba da ufro didx- swrafad ganviTarda 1960-ian wlebSi
ans cocxlobs. konkurentuli sasicocxlo cikli
evoluciuri ekologiis istoria Carlz darvin-
stabilur, karg garemo pirobebs saWiroebs. sx-
iT iwyeba, Tumca sasicocxlo ciklis Tvisebebze
vadasxva seleqciuri faqtorebis mqone garemo
mas bevri araferi uTqvams. darvini fiqrobda,
pirobebSi arsebuli mcenareebis sasicocxlo
rom yvela cocxal arsebas maRali produqti-
ciklebi 32.2 cxrilSia CamoTvlili.

sxvadasxva seleqciuri faqtorebis


cxrili 32-2 mqone garemoSi mcenareTa tipiuri
sasicocxlo ciklebi

zewolisadmi
konkurentuli ruderaluri amtani konkurentebi
balaxebi, buCqebi balaxi, Cveu- liqenebi, ba-
an xeebi lebriv erTwliani laxebi, buCqebi an rRvevis zewolis
zrda gaZliereba
xeebi; Cveulebriv
maradmwvane zewolisadmi
ruderaluri
didi zomis, zrdis zrdis potenciu- zrdis potenciu- amtani
potenciurad rad swrafi tempi rad neli tempi resursebis da
swrafi tempi stabilurobis
zrda
gamravleba Se- gamravleba ad- gamravleba Se-
darebiT adreul reul asakSi darebiT mozrdil
asakSi asakSi
Teslis warmoqmnis Teslis warmoqmnis Teslis warmoqmnis
proporciulad proporciulad proporciulad
mcire raodenoba didi raodenoba mcire raodenoba
Teslis maragi Teslis maragi
zogjer, vegetaci- da/an kargad
uri gavrceleba gavrcelebadi
xSiri Tesli
765

uloba axasiaTebs, xolo garemos seleqciuri qveS SeiZleba moeqces. kodis azriT, adaptacia
sikvdilianobis Suamavlad Tvlida, romelic droisa da energiis ganawilebisas kompromisebze
dabadebis temps yuradRebas ar aqcevs. wasvlaa. garda amisa, igive kodis TvalsazrisiT,
darvinis periodSi biologiuri parametrebis garemos tevadobisadmi populaciis dabali da
analizis meTodi ar arsebobda. a.j. lotkam da maRali simWidrovis pirobebSi sasicocxlo cik-
sxvebma biologiuri parametrebis analizis meTo- lis gansxvavebuli adaptaciebi arsebobs. maRali
di mogvianebiT SeimuSaves, xolo populaciis ge- simWidrovisas, seleqcia arCevs adaptacias, ro-
netikosma ronald fiSerma es meTodi naSromSi melic individebs mcire resursebiT gadarCenis
bunebrivi gadarCevis genetikuri Teoria (1930) da gamravlebis saSualebas aZlevs. dabali sim-
evoluciuri movlenebisTvis gamoiyena. miuxeda- Widrovisas, seleqcia upiratesobas populaciis
vad yovelive zemoTqmulisa, biologiuri parame- swrafad zrdis xelSemwyob adaptaciebs aniWebs.
trebis meTodis gamoyenebam kvlevis axali sfer- maSasadame, produqtiulobis maRali tempi vargi-
os warmoSoba ar gamoiwvia. sasicocxlo ciklis sianobas zrdis. zemoT CamoTvlil, urTierTg-
ganviTarebis Seswavlisken gadadgmuli Semdegi amomricxav strategiebs K-seleqcia da r-seleq-
nabiji moreus da lekis mier Citebis kvercxis cia ewodeba. saxelwodebebi populaciis zrdis
zomaze gamoqveynebuli statiebi gaxda. statiebi lojistikur gantolebaSi Semavali cvladebidan
40-iani wlebis SuagulSi gamoqveynda da maT yur- gamomdinareobs (boisi 1984).
adRebac miipyres, Tumca mTavari movlenebi mainc uiliamsis statiaSi (1966) sasicocxlo ciklis
ori aTwleulis Semdeg ganviTarda. lekis Teo- Tvisebebis demografiuli dawyvilebaa gamokv-
ria metismetad gamartivebuli iyo da masSi STa- leuli. misi azriT, gamravlebis Zalisxmevis ga-
momavlobis raodenoba (ufro zogadad, gamrav- Zliereba nayofierebasa da momavali gamravlebis
lebis tempi) erT adaptaciad miiCneoda, romelic unarze zegavlenas axdens. uiliamsma vargi-
fenotipis sxva aspeqtebTan dakavSirebuli ar sianobis Tanamedrove da momavali komponentebi
aris. mSoblebis mier SvilebisTvis miwodebuli gamravlebis erT mniSvnelobaSi gaaerTiana, ro-
sakvebi garemoSi sakvebis xelmisawvdomobiT melic biologiuri parametrebis gamoTvlebs
ganisazRvreboda, xolo sakvebis Segrovebasa da efuZneba. mecnierma aCvena, Tu rogor gadaiWras
Svilebis movlaze daxarjuli dro da Zalisxmeva sasicocxlos ciklis cvlilebis awmyosa da mo-
vargisianobis gantolebaSi ar Sedioda. lekis mavalze moxdenil zegavlenebs Soris konfliqti
meTodi namdvilad araxarisxobrivi iyo. garda Tanamedrove da momavalSi mosalodneli STamo-
amisa, 40-ian da 50-ian wlebSi, populaciis biolo- mavlobis fardobiTi mniSvnelobebis saSuale-
gia populaciis zomis simWidroveze damokideb- biT. rodesac populaciaSi Semaval individebs
ulebis problemaSi iyo gaxlarTuli (Tavi 16). gamravlebis periodebs Soris gadarCenis maRali
60-iani wlebis dasawyisSi, populaciis kvle- albaToba gaaCniaT, momavalSi gamravlebis alba-
vis meTodebSi gardatexa moxda da Tanamedrove Toba didia da seleqcia gamravlebis unars asus-
evoluciuri ekologia Seiqmna. 1959 wels, `saxe- tebs, raTa gadarCenis maRali albaToba SeinarCu-
obaTa warmoSobis Sesaxeb~ gamoqveynebidan 100 nos. rodesac populaciaSi Semavali individebis
weli gavida. 1958 wels, Dover Publications-ma xe- umetesoba gamravlebis periodebs Soris iRupeba,
laxla gamoaqveyna `fiSeris bunebrivi gadarCevis seleqcia STamomavlobis gazrdas aniWebs upi-
genetikuri Teoria~. imave periodSi, niu iorkis ratesobas.
Statis universitetSi, jorj uiliamsi daberebis v.d. hemiltonma (1966) naTlad aCvena, Tu
evoluciis (viliamsi 1957) da mwerTa Tanasazoga- rogor iwvevs biologiuri parametrebis anu
doebebis (viliamsi da viliamsi 1957) adaptaciur TiToeul asakSi nayofierebis da sicocxlisu-
safuZvlebs swavlobda. 1960 wels, a.v.f. edvards- narianobis cvlileba vargisianobis cvlilebas.
ma, v.a. kolmanma, h. kalmusma da s.a.b. smitma popu- miRebulma Sedegma da masTan dakavSirebulma sxva
laciebSi mdedrebis da mamrebis 1:1 Sefardebis daskvnebma sasicocxlo ciklis Teoriis Semdgom
adaptaciuri mniSvnelobis Sesaxeb statebi ga- ganviTarebas maTematikuri safuZveli Cauyares.
moaqveynes. m. gedgilis da v.h. rosertis (1970) statiebSi
sasicocxlo ciklis kvleva 1966 wels dai- Cans, rom biologiuri parametrebis mniSvnelo-
wyo, rodesac martin kodim da jorj s. vili- bebs Soris kavSirze damokidebuli seleqcia sa-
asma statiebi gamoaqveynes. kodim vargisianobis sicocxlo ciklis adaptaciebiT ganisazRvreba.
simravleebis Sesaxeb levinsis mosazrebebi sa- g. merfim (1968) da v.m. Saferma (1974) sasicocxlo
sicocxlo ciklis evolucias miusadaga da SeniS- ciklis cvalebad garemoSi evoluciis sakiTxi
na, rom vargisianobis sxvadasxva komponentebi wamoWres.
konfliqtis mqone seleqciuri zemoqmedebis
766

100

80

60

40 sur. 32.2. mSrali wonis propor-


ciuli ganawileba mcenare groundsel-is
(Senecio vulgaris) sxvadasxva nawilebSi
sasicocxlo ciklis ganmavlobaSi. gam-
20
ravlebis organoebis ganviTareba foT-
lebisa da fesvebis xarjze zrdis sezo-
nis miwuruls xdeba
0

32.3. bunebrivi gadarCeva are- sasicocxlo ciklebSi Canacvleba xSiria,


gulirebs SezRuduli droisa da Tumca misi damtkiceba rTulia, vinaidan feno-
resursebis gadanawilebas konkuren- tipis individualuri komponentebis eqsperi-
tul moTxovnebs Soris mentul, kontrolirebul damuSavebas saWiroe-
bs. frinvelTa budeebSi kvercxis damatebam da
ekologebis azriT, sasicocxlo ciklebi or-
gamoklebam wiwilebis raodenobasa da maT si-
ganizmebis winaSe arsebul, konkurentul
cocxlisunarianobas Soris ukuproporciuli
moTxovnebs Soris gaCenil konfliqtebs are-
damokidebuleba gamoavlina. aqedan gamomdinare,
gulirebs. aqedan gamomdinare, sasicocxlo
STamomavlobis gadarCenis albaToba saSualo
ciklebis Seswavlisas konkurentul funqciebs
raodenobis pirobebSi yvelaze ufro metia da es
Soris SezRuduli droisa da resursebis ga-
devid lekmac ivarauda. magaliTad, hogstedtma
nawilebis gaazreba Zalian mniSvnelovania. rome-
(1980) daamtkica, rom dedali kaWkaWis dadebu-
lime funqciis gazrda drois, energiis da sakvebi
li kvercxebidan imdeni bartyi iCekeba, ramdenis
nivTierebebis sxvagvar ganawilebas saWiroebs.
gamokvebac kaWkaWs SeuZlia. kvercxebis damateba
resursebis raodenoba SezRudulia, amitom
an gamokleba gamokvebili bartyebis raodenobas
moTxovnis erTi komponentis gazrda raime sxva
amcirebs (sur. 32.3). miuxedavad amisa, zogierT
komponentze resursebis ganawilebas amcirebs.
saxeobaSi STamomavlobis yvelaze ufro produq-
magaliTad, sakvebis Zebnaze daxarjuli dro STa-
tiuli raodenoba populaciaSi SemCneul yvelaze
momavlobis movlaze an mtaceblebisgan Tavis
ufro gavrcelebul raodenobas aRemateba (boi-
dacvaze ver daixarjeba.
si da perinsi 1987. sur. 32.4). amgvari Sedegebis
zrdisTvis gamoyenebuli energia da sakvebi
axsnisTvis SegviZlia SemovitanoT hipoTeza,
nivTierebebi gamravlebisTvis ver daixarjeba.
bevri saxeoba kvercxs gonadisadmi pirdapirpro-
porciulad debs, xolo Tesls yvavilebis raode- 4
nobisadmi pirdapirproporciulad warmoqmnis. 3
aqedan gamomdinare, rodesac zrda gamravlebis
2
struqturebidan sxeulis sxva nawilebs exeba,
nayofiereba mcirdeba. fotosinTezis tempi 1
damokidebulia imaze, Tu ra raodenobiT mimarTa 0
mcenarem produqcia fotosinTezur da damxmare 5 6 7 8 9
qsovilebze (sur. 32.2). mcenareebis sxeulis ko-
rpusi modularulia. bevr saxeobaSi foTlis mi-
sur. 32.3. evropuli kaWkaWis budeSi gamoCekili wiwilebis
magrebis adgilze gverdiTi totebi an yvavilebi
raodenoba, rodesac kaWkaWma 7 kvercxi dado, xolo eqsperimen-
amodis, Tumca orive erTad arasdros gvxvdeba da tatorma 5 an 9 kvercxi dautova. STamomavlobis yvelaze ufro
maSasadame, gamravlebas zrda cvlis. produqtiul raodenobas 7 kvercxis pirobebSi viRebT.
767

1.000 1.00

750 0.75

500 0.50

250 0.25

3 6 9 12 15

sur. 32.4. kvercxis raodenobis (nacrisferi Zelakebi) sixSireebi didi wivwivas (Perus major) 4489 kvercxze. eqsperimenti 1960-dan
1982 wlamde oqsfordSi, inglisSi Catarda. suraTze naCvenebia Semdeg sezonamde gadarCenili bartyebis raodenobis kvercxis raode-
nobaze damokidebulebis funqciis grafiki. kvercxis yvelaze ufro gavrcelebuli raodenoba yvelaze ufro produqtiuli ar aris.

romlis Tanaxmad, didi raodenobiT STamomav- sasicocxlo ciklis Tvisebebs Soris Tana-
lobis datoveba mSoblebze uaryofiT zegavle- fardoba sxva eqsperimentebma ver daadastura.
nas axdens. kvercxis zomasa da raodenobas Soris magaliTad, reznikma kvleva (1983) gupiebisTvis
aseve garkveuli Tanafardoba arsebobs. dedals, Caatara da aRmoaCina, rom gamravlebaze ganawile-
ufro didi zomis kvercxis dadeba, saSualebas buli resursebi mdedrebsa da mamrebs Soris daw-
aZlevs, resursebis SedarebiT didi raodenoba yvilebisTvis xelis SeSlis Sedegad mcirdeba. Tu
gaanawilos STamomavlobaze, vidre bartyebi zrdasa da gamravlebaze resursi nawildeba, maSin
gamoiCekebian. kargad uzrunvelyofili kvercxi saeqsperimento Tevzi kvlevis dasasruls ufro
zogjer STamomavlobis ufro meti sicocxlisu- didi zomis iqneba. sinamdvileSi, dawyvilebuli
narianobis garantiaa, vidre patara kvercxis da dauwyvilebeli mdedrebis zrdas Soris didi
dadeba. amgvari Tanafardobis Cveneba sakmaod gansxvaveba ar gaCenila (sur. 32.6). kvlevis miRe-
rTulia (leselsi da sxvebi 1989). buli Sedegebis ramdenime interpretaciaa Sesa-
parazitoidebSi, STamomavlobis vargisiano- Zlebeli. savaraudod, saWmlis xelmisawvdomoba
basa da raodenobas Soris gadanacvleba STamoma- gupiebis gamravlebas xels ar uSlis. aseve Sesa-
vlobis gaCenamde xdeba, rodesac mdedri irCevs Zlebelia, dedali gupebis zrdas genetikuri faq-
maspinZels da gadawyvets, ramdeni kvercxi da- torebi gansazRvravs da zrdis tempi resursebis
dos. maspinZlis zoma da asaki parazitoidebis ma- mosalodnel xelmisawvdomobas Seesabameba (gu-
tlebis sicocxlisunarianobaze, aseve mozrdili piebi dawyvilebisgan Tavs ar ikaveben).
parazitoidis zomaze, nayofierebaze da ganviTa-
rebisTvis saWiro droze zegavlenas axdens (god-
fri 1994). maspinZeli resursebis SezRuduli 1.0
raodenobaa, amitom maspinZelSi an maspinZelze
0.8
dadebuli kvercxebis raodenoba STamomavlobis
vargisianobaze aseve axdens zegavlenas. koplebi-
0.6
ani xoWo Callosobruchus maculatus kvercxebs par-
kosan mcenareebze debs, romelic matlis ganvi- 0.4
TarebisTvis saWiro resurss Seicavs (parkosani
mcenaris Tesli parazitoidis maspinZelia). mat- 0.2
lis sicocxlisunarianoba mcirdeba, rodesac
parkosan mcenareze mosuli matlebis raodenoba
5 10 15 20
izrdeba (sur. 32.5). parazitoidebSi kvercxisde-
ba maT wonasTan aris dakavSirebuli, xolo wona
matlebis raodenobis zrdasTan erTad mcirdeba sur. 32.5. rodesac xoWo Callosobruchus maculatus-is ma-
(uilsoni 1989, leselsi 1991). tlebis raodenoba parkosan mcenareze izrdeba, matlebis si-
cocxlisunarinoba mcirdeba.
768

pasuxoben da es pasuxebi nayofierebas, zrdas da


sicocxlisunarianobas anu awmyosa da momavalSi
gamravlebas Soris sxvadasxva Tanafardobebs
gvauwyebs.

6
32.4. pirveli reproduqciis asaki
5 zogadad izrdeba zrdasruli indi-
videbis sicocxlis xangrZlivobis
4 pirdapirproporciulad
rodis unda daiwyos mcenarem an cxovelma gamrav-
3
leba? didxans mcxovrebi organizmebi ufro gvian
asakSi iwyeben gamravlebas (sur. 32.7). ratom xde-
2
ba ase? individi yvela asakSi wyvets, scados gam-
ravleba Tu Tavi Seikavos. rodesac axalgazrda
1
individebi arCavans Tavis Sekavebaze akeTeben,
0 sqesobrivi momwifeba SeiZleba Seyovndes. pirve-
lad gamravlebis asaki gamravlebis sargeblisa
da safasuris terminebSi unda gaviazroT. sarge-
beli gamravlebis asakSi nayofierebis zrdaa,
sur. 32.6. energiis Semcveloba dedali gupiis somatur xolo safasuri ufro did asakSi nayofierebis da
qsovilebSi, qonSi da gamravlebis qsovilebSi (maT Soris kver-
sicocxlisunarianobis Semcireba SeiZleba gax-
cxebSi). mdedr gupiebs mamrebTan dawyvileba da ganayofiereba
SeuZliaT (R) an xeli eSlebaT (N). des.
ganvixiloT Semdegi hipoTeturi magaliTi. xv-
liki zrdas sqesobriv momwifebamde ganagrZobs.
misi nayofiereba momwifebis asakSi sxeulis zo-
misadmi pirdapirproporciulia. gamravlebisgan
sasicocxlo ciklTan dakavSirebul prob-
TavSekavebis yvela weliwadze xvliki 10-iT met
lemebs sami SekiTxviT SegviZlia Tavi movuyaroT
da es SekiTxvebia: rodis unda daiwyos individma kvercxs debs, anu Tu xvliki pirvelive weliwads
STamomavlobis datoveba? ra sixSiriT unda gam- gamravldeba, maSin is am da momdevno weliwadSi 10
ravldes? ra raodenobis STamomavloba unda kvercxs dadebs, xolo Tu xvliki meore weliwads
datovos TiToeuli gamravlebis Semdeg? sx- gamravldeba, maSin kvercxis raodenoba yovel
vadasxva saxeobebi am SekiTxvebs gansxvavebulad weliwads 20 iqneba da a.S. adre da gvian momwife-

10
9
8
7
6
5
4

2
sur. 32.7. sxvadasxva frinvelis mom-
wifebis asaksa da mozrdili warmomad-
genlis sicocxlisunarianobas Soris
damokidebuleba. sicocxlisunarianoba si-
cocxlis xangrZlivobisadmi pirdapirpro-
1 porciulia.

40 60 80 100
769

hipoTetur populaciaSi Semavali individebis mier dadebuli kvercxis


cxrili 32-3 raodenobis sicocxlis xangrZlivobaze da pirvelad gamravlebis asakze
damokidebulebis funqcia

pirvelad sicocxlis xangrZlivoba


gamravlebis asaki
(weli) 1 2 3 4 5 6 7 8
1 10* 20 30 40 50 60 70 80
2 0 20 40 60 80 100 120 140
3 0 0 30 60 90 120 150 180
4 0 0 0 40 80 120 160 200
5 0 0 0 0 50 100 150 200
6 0 0 0 0 0 60 120 180
* muqi Srifti yvelaze ufro produqtiul asakze miuTiTebs sicocxlis mocemuli xangrZlivobisa
da pirvelad gamravlebis asakisTvis

buli individebis kvercxis debaze dakvirvebam 32.5. mravalwliani sasicocxlo


aCvena (cxrili 32.3), rom momwifebis asaki, ro- ciklebisadmi keTilganwyobili aris
melic gamravlebis unars maqsimalurs xdis, si- maRali da zrdasrulTa SedarebiT
cocxlis xangrZlivobisadmi pirdapirpropor- mudmivi gadarCena
ciulad icvleba. Tu sicocxlis xangrZlivobaa
zogierTi organizmi erTi sezonis ganmavlobaSi
3 weli, maSin pirvelive wels momwifeba sicocx-
mravldeba da Semdeg kvdeba, xolo aseT Tvise-
lis ganmavlobaSi 30 kvercxis dadebas gamoi-
bas erTwliani gamravleba ewodeba. zogierTi
wvevs (yovel weliwadSi 10 kvercxi). mesame wels
organizmi mTeli sicocxlis ganmavlobaSi ram-
momwifebis Sedegad, individi aseve 30 kvercxs
denime sezonze mravldeba da aseT Tvisebas mra-
dadebs (oRond 30-ve kvercxi mesame weliwadSi
valwliani gamravleba ewodeba. populaciis bi-
daideba). meore wels momwifeba individis nayofi-
ologebi TiToeuli am Tvisebis upiratesobas
erebas gazrdis, vinaidan is 40 kvercxis dadebas
gadarCenis albaTobasa da nayofierebas Soris
SeZlebs (20 kvercxi meore weliwadSi da 20 mesame
Tanafardobis saSualebiT gansazRvraven. zam-
weliwadSi). rodesac sicocxlis xangrZlivobaa 7
Tris arareproduqciul periodSi gadarCenisT-
weli, momwifebisTvis saukeTeso asakia 4 weli.
vis mravalwliani mcenare resursebs anawilebs,
zogierTi organizmi (magaliTad, Citebi)
risTvisac fesvebSi nivTierebebs inaxavs da gam-
pirveli weliwadis Semdeg aRar izrdeba da gam-
ravlebis dasrulebis Semdeg gvalvisa da yinvis
ravlebis Sesaxeb maT mier gakeTebuli arCevani
amtani kvirtebi gamoaqvs. aqedan gamomdinare,
gamravlebasa da sicocxlisunarianobas Soris
mravalwliani gamravleba erTwlovan gamravle-
arsebul balanszea damokidebuli. individebi,
baze umjobesia da nayofierebis Semcirebis safa-
romlebic gamravlebisgan Tavs ikaveben, bar-
suric naklebia. igive sakiTxs Seexeba mozrdili
tyebis movlasTan, budis SenebasTan an gamrav-
da moumwifebeli mcenareebis sicocxlisunari-
lebis adgilebze migraciasTan dakavSirebul
anobebis Sefardeba. rodesac gamravlebis erTi
risks aneitraleben. asakTan erTad miRebuli ga-
sezonidan meoremde mxolod mcire raodenobis
mocdileba gamravlebasTan dakavSirebul risks
individi axerxebs gadarCenas an rodesac indi-
aseve amcirebs da amave dros mSoblis nayofi-
videbi SedarebiT naklebi raodenobis nayofs
erebas garkveul donemde zrdis. frinvelebSi
iZlevian, erTwliani gamravleba ukeTesia. rode-
momwifebis asaki mozrdili warmomadgenlebis
sac individebis gadarCenis albaToba Camoyali-
yovelwliuri sicocxlisunarobisadmi pirda-
bebis Semdeg Zalian maRalia, xolo amonazardebis
pirproporciulad izrdeba. dayovnebuli gamrav-
sicocxlisunarianoba mcirea, erTwlian mcenares
lebis upiratesobas bevri faqtori aneitralebs,
mravalwlianTan SedarebiT meti raodenobis Tes-
romlebic momavalSi gamravlebis molodins amci-
li unda hqondes. aqedan gamomdinare, erTwliani
reben. am faqtorebs Sorisaa mtaceblobis maRali
mcenareebi udabnos floraSi dominirebs, sadac
tempi da dabereba, xolo erTi wlis an naklebi
mozrdili mcenareebis mxolod mcire raodeno-
drois ganmavlobaSi mcxovrebi organizmebisTvis
bas SeuZlia gvalvis atana, xolo mravalwlovani
aseTi faqtoria gamravlebis sezonis dasruleba.
770

mcenareebi tropikul floraSia gavrcelebuli, ucvlelia da mis Tanaxmad, sasicocxlo ciklis


sadac konkurencia da mtaceblebis zewola amon- strategia mozrdili warmomadgenlebis da axal-
azardis Camoyalibebas arTulebs. gazrdebis sicocxlisunarianobis Sefardebazea
lemont koulma (1954), Carnovma da Saferma damokidebuli (sternsi 1976, balmeri 1985).
(1973) erTwliani da mravalwliani mcenareebi al-
gebrul modelSi erTmaneTs Seadares. davuSvaT,
mcenareTa populacia Seicavs individebs, romle- 32.6. optimaluri reproduqciuli
bic zrdis pirveli periodis miwuruls didi ra- Zalisxmeva icvleba zrdasrulTa
odenobiT Tesls warmoqmnian da Semdeg kvdebian gadarCenis ukuproporciulad
(erTwlovnebi) da aseve Seicavs individebs, rom-
erTwliani mcenareebis pirveli gamravlebis Sem-
lebic nakleb Tesls warmoqmnian, magram zamTars
deg sicocxlis gagrZelebis albaToba Zalian
uZleben da zrdis momdevno sezonebSic mravl-
mcirea da amitom, yvela resursi gamravlebaze
debian (mravalwlovnebi). romeli saxeobis mcena-
ixarjeba. mravalwlianma mcenareebma resursi
ris vargisianobaa ufro meti? Carnovma da Safer-
gamravlebasa da adaptaciaze unda gaanawilos,
ma modelis agebisTvis dauSves, rom erTwliani da
raTa sicocxle gauxangrZlivdes. rodesac adap-
mravalwliani mcenareebis gadarCenis albaToba
tacia zegavlenas nayofierebasa da sicocxlisu-
zrdis pirvel sezonSi Tanabaria (S0), xolo Sem-
narianobaze axdens, am ors Soris Tanafardoba
deg mravalwliani mcenareebis gadarCenis alba-
optimaluri unda gaxdes. rodesac sicocxlis
Toba mudmivia (Sp).
xangrZlivoba gamravlebis Sedegebis miuxeda-
erTwliani mcenaris populaciis zrdis koe-
vad mcirea, ganawileba arsebuli nayofierebis
ficienti (a) TiToeuli individis mier warmoqm-
sasargeblod unda moxdes. Tu sicocxlis po-
nili Teslis raodenobis (Ba) gamravlebis asakSi
tenciuri xangrZlivoba didia, maSin arsebulma
maT sicocxlisunarianobaze (S0) namravlis to-
nayofierebam momavali gamravleba riskis qveS ar
lia:
unda daayenos. am yvelafris algebrulad asaxva
a =BaS0 sakmaod martivia. davuSvaT, mravalwliani popu-
mravalwliani mcenareebis populaciis nazrdi laciis zrdis tempia p =BpS0 +Sp. Tu mozrdili
Teslis raodenobis (Bp) sicocxlisunarianobaze warmomadgenlebis sicocxlisunarianobas or
(S0) namravls damatebuli mSoblis gadarCenis al- komponentad davyofT, romelTagan erTi gamrav-
baTobaa (Sp): lebas (SR) ukavSirdeba, xolo meore gamravlebaze
damokidebuli ar aris (S), maSin zrdis tempi Sem-
p =BpS0+Sp
degia:
erTwliani mcenareebis populaciis zrdis
p = BpS0 + SpSR
tempi mravalwlovani populaciis zrdis temps
aRemateba (a>p), rodesac BaS0 > BpS0 + Sp. uto gamravlebis garkveuli Tvisebebi sicocx-
lobis orive mxare S0-ze gavyoT da miviRebT lisunarianobis da nayofierebis mniSvnelobebs
/
Ba>Bp+Sp S0. gardaqmnis Sedegad gveqneba: cvlis da STamomavlobis raodenobaze Semdeg
zegavlenas axdens:
Sp
BaBp>
S0 p=S0Bp SpSR

erTwliani sasicocxlo cikli umjobesia, rodesac cvlilebebi nayofierebas aZlierebs


rodesac erTwliani mcenaris mier warmoebuli (Bp dadebiTia) da sicocxlisunarianobas am-
Teslis raodenoba mravalwliani mcenaris nayo- cirebs (SR uaryofiTia), maT mier p-ze moxde-
/
fierebas Sp S0 SefardebiT aRemateba. rodesac nili zegavlena Sp-is da S0-is mniSvnelobebzea
gamravlebis sezonebs Soris mcire raodenobis damokidebuli. rodesac Sp metia S0-ze, seleq-
mravalwliani mcenare axerxebs gadarCenas an mra- cia mozrdili warmomadgenlebis sicocxlisu-
valwliani mcenareebi SedarebiT naklebi raode- narianobis amamaRlebel adaptaciebs aniWebs
nobis Tesls warmoqmnis, erTwliani sasicocxlo upiratesobas da piriqiT. maSasadame, mSoblebis
cikli umjobesia. rodesac individebi Camoyali- wvlili STamomavlobis aRzrdaSi sicocxlis xan-
bebis Semdeg gadarCenas axerxeben, magram amon- grZlivobis zrdasTan erTad mcirdeba.
azardis sicocxlisunarianoba naklebia (Sp S0 / zrdasa da gamravlebas Soris balansis moZeb-
Sefardeba didia), erTwliani sasicocxlo cikli nis problema mxolod mravalwlovan mcenareebs
Zalian maRal nayofierebas iwvevs. modeli kidev ar aqvT. gaixseneT qaRaldis krazana, romelic
ufro rTuldeba, Tu masSi wlidan wlamde zrdas budes saxlisa da verandis Werze ikeTebs. ga-
da gadarCenis albaTobis yovelwliur cvlile- nayofierebuli deda krazana gamoizamTrebs da
bas gavaerTianebT, Tumca ZiriTadi daskvna mainc amgvar budeebs gazafxulze akeTebs, xolo ram-
771

nela zrdis/kargi nayofierebis da swrafi zrdis/cudi nayofierebis strat-


cxrili 32-4 egiebis ricxviTi Sedareba Tevzis ori, hipoTeturi saxeobisTvis

weliwadi
Tviseba
1 2 3 4 5 6
neli zrda/kargi nayofiereba
sxeulis wona 10 12 14,4 17,3 20,8 25,0
zrdis inkrementi 2 2,4 2,9 3,5 4,2 5,0
kvercxis wona 8 9,6 11,5 13,8 16,6 20,0
kvercxis saerTo wona 8 17,6 29,1 42,9 59,5 79,5

swrafi zrda/cudi nayofiereba


sxeulis wona 10 15 22,5 33,8 50,7 76,1
zrdis inkrementi 5 7,5 11,3 16,9 25,4 38,1
kvercxis wona 5 7,5 11,3 16,9 25,4 38,1
kvercxis saerTo wona 5 12,5 23,8 40,7 66,1 104,2
SeniSvna: yvela wona gramebSia. sxeulis wona+zrdis inkrementi=sxeulis wona Semdeg weliwadSi. kvercxis saerTo
wona wina weliwadSi+kvercxis wona=kvercxebis saerTo wona mimdinare weliwadSi. zrdis inkrementi da kvercxebis
wona yovel weliwdSi sxeulis wonis tolia.

denime Tvis Semdeg dafrTianebuli dedali da resurss gansxvavebulad anawilebs. orive saxe-
mamali krazanebi budidan gamodian. gazafxulsa oba yovelwliurad sakmaris resurss agrovebs,
da zafxulSi deda krazana arareproduqciul raTa axali qsovilis an kvercxis warmoqmna Se-
muSebs aCens, romlebic mas koloniis ganviTare- Zlos. A Tevzi produqciis 2/10-s zrdaze anawi-
baSi exmarebian. deda krazanisTvis kritikuli ar- lebs, xolo 8/10-s kvercxebze. B Tevzi produq-
Cevania, Tu rogor gadavides arareproduqciuli cias zrdasa da kvercxze Tanabrad anawilebs.
muSebis dabadebidan reproduqciuli krazanebis zrdis, nayofierebis da mTliani nayofierebis
dabadebaze, raTa reproduqciuli krazanebis ra- gamoTvlis (cxrili 32.4) Semdeg cxadia, rom 4 an
odenoba maqsimaluri gaxdes. stoqastikuri, dina- naklebi wlis ganmavlobaSi mcxovrebi TevzisT-
miuri programirebis (Tavi 31) mixedviT, rodesac vis kargi nayofiereba da zrdis neli tempi kargi
sezonis dasasruli prognozirebadia, gadarTva produqtiulobis garantiaa, xolo 4 welze meti
safexurebrivad aris sasurveli (maceviCi da os- xnis ganmavlobaSi mcxovrebi TevzisTvis swrafi
teri 1976, aleqsanderi 1982, balmeri 1994). zrda da SedarebiT cudi nayofiereba upirvelesi
bevr mcenares da uxerxemlo cxovels, aseve amocanaa. aqedan gamomdinare, mozrdili warmo-
zogierTi Tevzs, reptilias da amfibias damaxasi- madgenlebis sikvdilianoba zrdasa da gamravle-
aTebeli zoma ar gaaCnia. isini mTeli sicocxlis baze resursebis optimalur ganawilebas gansaz-
ganmavlobaSi Senelebuli tempiT izrdebian da am Rvravs.
movlenas dausrulebeli zrda ewodeba. amgvari
Tvisebis mqone saxeobebSi nayofierebasa da sxe-
ulis zomas Soris pirdapiri damokidebulebaa. 32.7. rodesac gadarCena da nayo-
kvercxisdeba da zrda energiisa da sakvebi niv- fiereba icvleba asakTan erTad,
Tierebebis resursebzea damokidebuli, amitom sasicocxlo ciklis evoluciis mod-
erTi wlis ganmavlobaSi gazrdili nayofiereba elebi unda iyos dafuZnebuli si-
momdevno wlebSi nayofierebis savaraudo Semci- cocxlis xangrZlivobis cxrilze
rebasTan unda Sedardes. didi xnis ganmavlobaSi adre ganxilul modelebSi vuSvebdiT, rom nayo-
mcxovreb organizmebSi zrda yovelwliur nayo- fiereba da mozrdili warmomadgenlebis sicocx-
fierebaze ufro mniSvnelovania. gadarCenis na- lisunarianoba mudmivi mniSvnelobebia da droSi
klebi Sansis mqone organizmebSi resursis kver- ar icvleba. realur samyaroSi arsebul mcena-
cxis debaze metad zrdaze ganawileba resursis reebsa da cxovelebSi sicocxlisunarianoba da
flangvaa. nayofiereba asakTan erTad icvleba. sicocx-
ganvixiloT Tevzis ori hipoTeturi saxe- lisunarianobasa da nayofierebaze zegavlenas
oba. TiToeuli maTgani sqesobrivi momwifebisas garemo pirobebi da genetikuri faqtorebi ax-
10 grams iwonis, magram zrdasa da gamravlebaze
772

hipoTeturi populaciis biologiuri parametrebi daberebisas da daberebis


cxrili 32-5 gareSe

pirveli meore mesame


populacia, romelic ar berdeba
emTxveva SemTxveva SemTxveva
x sx lx bx lxbx xlxbx sx bx sx bx sx bx
0 0,5 1,000 0,0 0,000 0,000 0,5 0,0 0,5 0,0 0,5 0,0
1 0,5 0,500 1,0 0,500 0,500 0,5 1,1 0,5 1,1 0,5 1,1
2 0,5 0,250 1,0 0,250 0,500 0,5 1,1 0,5 1,1 0,5 1,1
3 0,5 0,125 1,0 0,125 0,375 0,5 1,0 0,5 1,0 0,5 1,1
4 0,5 0,063 1,0 0,063 0,252 0,5 1,0 0,5 1,0 0,4 1,1
5 0,5 0,031 1,0 0,031 0,155 0,5 1,0 0,5 0,9 0,4 1,1
6 0,5 0,016 1,0 0,016 0,090 0,5 1,0 0,5 0,9 0,4 1,1
7 0,5 0,008 1,0 0,008 0,056 0,5 1,0 0,5 0,9 0,3 1,1
8 0,5 0,004 1,0 0,004 0,032 0,5 1,0 0,5 0,9 0,3 1,1
9 0,5 0,002 1,0 0,002 0,018 0,5 1,0 0,5 0,9 0,3 1,1
10 0,5 0,001 1,0 0,001 0,010 0,5 1,0 0,5 0,9 0,3 1,1
zrdis eqsponencialuri tempi
0,103 0,123 0,118 0,107
(r)

dens. bunebrivi seleqcia organizmebis am Tvise- mocemul asakSi nayofierebaze momxdari


bebze sxvadasxva asakSi sxvadasxva intensivobiT seleqciis Zala am asakSi gadarCenili individebis
moqmedebs. raodenobisadmi (lx) pirdapirproporciulia. ma-
me-14 paragrafidan gavixsenoT, rom biolo- Sasadame, axalgazrda asakSi seleqcia ufro Zl-
giuri parametrebi asakisTvis damaxasiaTebeli ieri iqneba. sicocxlisunarianobis cvlilebaze
nayofierebis (bx), sicocxlisunarianobis (sx), x momxdari seleqciis Zala asakTan erTad agreTve
asakSi gadarCenili individebis proporciuli mcirdeba. am movlenebis Sedegebi hipoTeturi
raodenobis (lx) da sxva Tvisebebis mniSvnelobebia. populaciis biologiur parametrebze dakvirve-
populaciis zrdis tempis gamoTvla biologiuri biT SegviZlia gavigoT. populaciaSi yvela x-
parametrebis da 15.3-15.4 formulebis daxmare- sTvis sx=0,5 da bx=1 (b0=0 gamonaklisia) (cxrili
biT SeiZleba (ix. Tavi 15). am formulebidan miRe- 32.5). populaciis zrdis eqsponencialuri r tempi
buli Teoriuli daskvnebis mixedviT SegviZlia maxasiaTebeli gantolebiT gamoiTvleba (ix. Tavi
vimsjeloT, Tu ra zegavlenas axdens populaciis 15) da r=0,103 anu weliwadSi zrda daaxloebiT
zrdis tempze sx sicocxlisunarianobis an bx nayo- 10%-ia.
fierebis mcire cvlileba (hemiltoni 1966, emle- amjerad ganvixiloT sami SemTxveva, rodesac
ni 1970). populaciaSi Semaval, garkveuli asakis sicocxlisunarianoba an nayofiereba icvleba.
individebs, romelTac maRali sicocxlisuna- pirvel SemTxvevaSi mutacia individis nayofi-
rianoba an nayofiereba gaaCniaT, ufro didi re- erebas 1-dan 2 wlis asakamde 1-1,1-mde zrdis.
produqciuli warmateba eqnebaT da seleqciac aseTi cvlilebis Semdeg populaciis zrdis tem-
maT mianiWebs upiratesobas. amgvari individebis pi 0,103-0,123-mde izrdeba. aqedan gamomdinare,
arseboba populaciis zrdis tempsac gazrdis. mutacia populaciis sixSires zrdis. meore Sem-
miuxedavad amisa, SedarebiT xandazmuli indi- TxvevaSi ori cvlileba xdeba. 1 da 2 wlis indi-
videbis sicocxlisunarianobis an nayofierebis videbis nayofiereba pirveli SemTxvevis msgavsad
zrda Zlierad seleqciuri ar iqneba. magaliTad, izrdeba. am cvlilebas 5 da meti wlis asakis indi-
Tu individebis 50% 1 wlis asakSi gadarCa, xolo videbis nayofierebis 1-0,9-mde Semcireba axlavs
2 wlis asakSi mxolod 25%-ia gadarCenili, maSin Tan. saboloo jamSi, ufro didi asakis nayofi-
1 wlis asakSi nayofierebis cvlilebaze momxdari erebis Semcireba axalgazrda asakis nayofierebis
seleqcia 2 wlis asakSi nayofierebis cvlilebaze zrdis tolia. genetikuri cvlilebis Sedegad
momxdar seleqciaze orjer Zlieri iqneba. axal- populaciis zrdis tempi 0,118-mde izrdeba da
gazrda asakSi sicocxlisunarianobis an nayofi- zrda pirvel SemTxvevaze naklebia. populaciis
erebis cvlileba reproduqciul warmatebaze SedarebiT xandazmuli wevrebi gamravlebis po-
met zegavlenas axdens, vinaidan gamravlebis po- tencials kargaven da populaciis daberebis evo-
tenciali didia. luciuri aCqareba xdeba. mesame SemTxvevaSi nayo-
773

fiereba yvela asakSi izrdeba (1-dan 1,1-mde). 4, 5 wlis ganmavlobaSi ver xerxdeba, maSin sicocx-
da 6 wlis asakSi sicocxlisunarianoba 0,5-0,4-mde leSi erTaderTxel gamravlebadi organizmebi
mcirdeba, xolo danarCen asakSi sicocxlisuna- iRupebian. erTwliani nayofierebis xarjze gam-
rianoba 0,5-0,3-mde iklebs. aseT dros popula- ravlebis ramdenime welze gaSla aseT pirobebSi
ciis zrdis tempi mxolod odnav izrdeba. meore sworedac rom miswrebaa.
SemTxvevis msgavsad, amjeradac populaciis da- gambuzia (Gambusia affinis) havais kunZulebze
bereba xdeba, vinaidan SedarebiT xandazmuli in- me-20 saukunis dasawyisSi Semovida da populacia
dividebi gamravlebis potencialis nawils kar- uamrav wyalsacavSi SeinarCuna. zogierT wyal-
gaven (riklefsi da finCi 1995). sacavSi wylis siRrme stabiluria, xolo sxvebSi
wvimisa da sarwyav wyalze moTxovnis Sedegad
siRrme icvleba. stabilur da cvalebad wyal-
32.8. fsonebis dazRvevas minimumamde sacavebSi mobinadre gambuziebis sasicocxlo
dahyavs reproduqciuli warumate- ciklis Tvisebebi erTmaneTisgan mkveTrad gansx-
bloba moulodnelobebiT savse gare- vavdeba (sur. 32.8). cvalebad wyalsacavebSi mobi-
moSis nadre mdedri gambuziebi ufro patara zomisani
arian, sxeulis masis udides nawils gamravlebaze
rodesac individis sicocxlis ganmavlobaSi
anawileben da ufro didi raodenobis STamomav-
garemo araprognozirebulad icvleba, seleqciam
lobas toveben, vidre stabilur wyalsacavebSi
upiratesoba mravali sezonis ganmavlobaSi momx-
mobinadre gambuziebi. stabilur da cvalebad wy-
dar gamravlebas an sicocxlis adreul periodSi
alsacavebSi mobinadre axalgazrda da mozrdili
momxdar gamravlebas SeiZleba mianiWos, rac vi-
gambuziebis sikvdilianobis tempi jer-jerobiT
Tarebazea damokidebuli (gudmani 1979, hast-
ar gazomila, Tumca gamravlebaze resursebi
ingsi da kasveli 1979, merfi 1968, Saferi 1974,
sxvadasxvanairad nawildeba da cvalebad wyal-
ioSimura da klarki 1993). Tu STamomavlobis
sacavSi mobinadre mozrdili gambuziebis saSua-
zrda wlidan wlamde araprognozirebadia, maSin
lo sicocxlisunarianoba savaraudod naklebia.
seleqcia nayofierebis xarjze mozrdili warmo-
STamomavlobis mcire raodenoba gamravlebaze
madgenlebis sicocxlisunarianobas aniWebs upi-
naklebi aqcentis gakeTebaze miuTiTebs da amis
ratesobas da amgvar strategias garantirebuli
mizezi savaraudod is aris, rom cvalebad wyal-
dazRveva ewodeba (sternsi 1976). amgvari strate-
sacavebSi mobinadre axalgazrda gambuziebis si-
giis logikas naTlad mivxvdebiT, Tu ukidures
cocxlisunarianoba icvleba (skribneri da sxvebi
SemTxvevas anu sicocxleSi mxolod erTxel gam-
ravlebas davakvirdebiT. Tu garemo pirobebis
1992).
cvalebadobis Sedegad gamravleba ramdenime

30

20

10

sur. 32.8. havais wyalsacavebSi mobinadre gambuziebis (Gambusia affinis) populaciebis sasicocxlos ciklis Tvisebebi. cvalebad
wyalsacavebSi mobinadre gambuziebi gamravlebaze met resurss xarjaven, Tumca individualur STamomavlobas nakleb yuradRebas
aqceven. reproduqciuli ganawileba embrionebis mSrali wonis proporciulia.
774

32.9. gamravlebisTvis did mzadebas sityvebidan modis, semel niSnavs erTxel,


da aramyar garemo pirobebs Seu- xolo pario aris gamravleba. misi sapirispiro
ZliaT gauZlon erT, yovlismomcvel movlenaa ganmeorebiT gamravlebadoba. erTxel
reproduqciul epizods gamravlebadoba wliuri gamravlebisgan unda
gavarCioT. erTwliani organizmebi xSirad ram-
gambuziebi ramdenjerme mravldebian, xolo ora-
denjerme mravldebian da zogjer erTwliani
gulis zogierTi saxeoba maTgan gansxvavebiT ram-
sicocxlis ganmavlobaSi xangrZliv, uwyvet gam-
denime wlis ganmavlobaSi swrafad izrdeba da
ravlebis processac gadian. mravalwlovani or-
Semdeg erTaderTxel mravldeba. mdedri oragu-
ganizmebis msgavsad, erTxel gamravlebadi indi-
lis qsovilebis did nawili gamravlebisas kver-
videbi sul mcire erT arareproduqciul sezons
cxSi gadadis da oraguli gamravlebis Semdeg
unda gadaurCnen, vidre sqesobrivad momwifdebi-
maleve kvdeba. gedgilma da rosertma (1970) daas-
an. 1 an 2 welze didxans mcxovreb mcenarebsa da
kvnes, rom oraguli Zalian did energias xarjavs
cxovelebSi erTxel gamravlebadoba iSviaTad
mdinaris aRma curvasa da gamravlebis adgilze
gvxvdeba. Cveulebriv, zrdis sezonebs Soris ga-
misvlaSi, amitom is erTaderTxel mravldeba da
darCenisTvis saWiro resursebi gamravlebisTvis
maqsimaluri raodenobis kvercxs debs. miuxeda-
mzadebis resursebs bevrad aRemateba da mraval-
vad amisa, oragulis kunTebi da saWmlis momnele-
wliani organizmebisTvis yovelwliuri gamrav-
beli qsovilebi gamravlebisas kvercxSi gadadis
leba saukeTeso gamosavalia.
da sikvdili garantirebulia. aseT struqturas
erTxel gamravlebadi mcenaris saukeTeso
programirebuli sikvdili ewodeba.
magaliTia bambuki (ianceni 1976) da agava (Saferi
oragulis sasicocxlo ciklis struqturas
da Saferi 1977). bambukebis umetesoba tropikul
zogjer `didi afeTqebiT~ gamravlebas uwodeben,
an Tbili temperaturis mqone zonebSi xarobs da
xolo ufro zusti saxelwodebaa erTxel gam-
gavrcelebis aRelvebul arealebSi mWidro safa-
ravlebadoba (semelparity). es termini laTinuri

(a) (b)

sur. 32.9. arizonas did kanionSi gavrcelebuli kaibabis agavis (agave kaibabensis) sasicocxlo ciklis etapebi. a) mcenare sqeli,
xorciani foTlebis rozetis saxiT daaxloebiT 15 wlis ganmavlobaSi izrdeba. b) yvavilovani Rero gamoaqvs da nayofs isxams, ris
Semdegac kvdeba
775

rs qmnis. bambukis gamravlebas gansakuTrebuli ba, rac SeiZleba 10 weliwadSi an sulac 100 weli-
momzadeba an resursi ar sWirdeba, Tumca Tes- wadSi erTxel moxdes. agava swored aseTi weli-
lis warmatebulad ganayofierebisTvis saWiro wadis ganmavlobaSi mimarTavs mTel resursebs
pirobebi iSviaTad gvxvdeba. bambuki Camoyali- gamravlebaze.
bebis Semdeg usqeso gamravlebis Sedegad izrde- mcenareebis erTxel da ganmeorebiT gamravleba-
ba da axali Reroebi manamde gamoaqvs, vidre dobis Sesaxeb ramdenime ganmarteba arsebobs
gavrcelebis areali bambukiT gajerdeba. veg- (iangi 1990, iangi da augSpurgeri 1991, silver-
etaciis zrdis SezRudvis Semdeg bambukis Tesls tauni 1996). cvalebad garemo pirobebSi ganmeo-
sargebeli moaqvs da bambuki darRveuli terito- rebiT gamravlebadoba ukeTesia, vinaidan gamrav-
riebis kolonizacias axdens. leba rogorc karg, aseve cud weliwadSi xdeba
agavas umetesi saxeoba iSviaTi da eratiuli wvi- da reproduqciuli warmatebis cvalebadoba na-
mis adgilebSi arsebobs. mcenareebi ramdenime klebia. am hipoTezis uaryofa SesaZlebelia, vi-
wlis ganmavlobaSi izrdeba, maTi raodenoba naidan erTxel gamravlebadi mcenareebi cvlad
saxeobis mixedviT icvleba da Semdeg giganturi, (da mSral) garemoSi ufro xSirad gvxvdeba, vi-
yvavilovani Rero gamoaqvs. agava Teslis warmoqm- dre ganmeorebiT gamravlebadi mcenareebi. cva-
nis Semdeg iRupeba (sur. 32.9). saintereso is aris, lebad garemo pirobebSi erTxel gamravlebadoba
rom agavebi xSirad iukasebTan erTad izrdeba, SeiZleba iyos ufro misaRebi, vinaidan mcenares
romelic yovel wels yvavis. agavis fesvTa siste- SeeZleba gamravlebisTvis yvelaze ufro mo-
ma iukasebisgan gansxvavebulia, radgan iukasis saxerxebeli weli SearCios. mcenare aseT SemTx-
fesvebi Rrmad Cadis da resurss miwisqveSa wyli- vevaSi resursebs mTavari movlenisTvis inaxavs
dan iRebs, xolo agavas zedapiruli, boWkovani da amgvar moqmedebas azri aqvs. arsebobs kidev
fesvebi aqvs. agavis fesvebi wvimis Semdeg wyals erTi taqtika da mas `isargeble momentiT~ ewo-
udabno niadagebis zedapiruli fenebidan iRebs, deba. es taqtika gansakuTrebiT sasargebloa,
xolo gvalvis dros sruliad gamousadegaria. rodesac mozrdili warmomadgenlebis sicocx-
agavisTvis wylis cvalebadi miwodeba Teslis lisunarianoba dabalia da karg weliwadebs So-
warmoqmnas da amonazardis Camoyalibebas xels ris didi droa. rodesac masobriv florasTan
uSlis da gamravlebisTvis Sesaferis weliwadebs dammtveravi mwerebi miizidebian, mcenarem Sesa-
Soris Zalian didi dro SeiZleba gavides. aseT pi- Zloa mTeli Tavisi Zalisxmeva erTxel gamravle-
robebSi agavisTvis yvelaze ufro sasargebloa baze mimarTos. magaliTad, erTxel gamravlebadi,
zrda da sakvebis nivTierebebis Senaxva manamde, rozetuli mcenare lobelika telekii afrikaSi, keniis
vidre gansakuTrebulad teniani weliwadi dadge- mTis ferdobebze izrdeba, misi yvaviledis zoma

Lobelia telekii-s da Lobelia keniensis-is ekologiuri, sasicocxlo ciklis,


cxrili 32-6 demografiuli da reproduqciuli Tvisebebi keniis mTaze

Tviseba Lobelia telekii Lobelia keniensis


sasicocxlo cikli erTxel gamravlebadi ganmeorebiT gamravlebadi
gavrcelebis areali mSrali, kdliani ferdobebi teniani velebi
zrdis forma gantotvis gareSe gantotviT
gamravlebis Sedegi didi yvaviledi, meti Tesli patara yvaviledi, naklebi Tesli
yvaviledis zomis cvlileba Zlieri, niadagis tenianobasTan SedarebiT susti, niadagis te-
erTad matulobs nianobaze damokidebuli ar aris
demografia mozrdili warmomadgenlis mSral adgilebze mobinadre pop-
sicocxlisunarianoba nulis ulaciebSi sicocxlisunarianoba
tolia naklebia da gamravlebac ufro
iSviaTad xdeba
Teslis raodenobis cvlileba yvaviledis zomasTan Zlier, yvaviledis zomaze damokidebuli
pod-ze dadebiT kavSirSia ar aris, rozetebis raodenobas-
Tan dadebiT kavSirSia
dammtveravebis gavlena Teslis xarisxi izrdeba, raode- Teslis xarisxi izrdeba, raode-
noba ucvlelia noba ucvlelia
776

orjer izrdeba, xolo Teslis warmoqmna oTxjer


matulobs (iangi 1990). Lobelia telekii-s Lobelia ke- 10.0
niensis-Tan Sedareba (cxrili 32.6) cxadyofs, rom
erTxel gamravlebadoba drosa da sivrceSi mkve-
Trad cvalebad, mSral gavrcelebis arealebSi
ufro gvxvdeba. SedarebiT mudmiv garemo piro-
bebSi, sadac amonazardis Camoyalibebas xeli ew
yoba, yvaviloba xSirad da masiurad xdeba. 1.0

32.10. fiziologiuri dabereba Tavs


iCens xandazmul asakSi
zogierTi organizmi gamravlebis Semdeg pro- 0.1
gramirebulad kvdeba, Tumca umetesi maTganis
sikvdilianoba TandaTanobiT izrdeba, xolo nay-
ofiereba klebulobs da es yvelaferi fiziolo-
giuri funqciis gauaresebis Sedegia, rasac da-
bereba ewodeba (koni 1971, rokStaini 1974, lembi
1977, kalou 1978, rouzi 1991, kirklendi 1992, 0.01
pertriji da bartoni 1993, riklefsi da fin- 0 15 20 25 30 35 40 45 50
Ci 1995). dabereba, nayofierebis Semcireba da
sikvdili mkveTri fiziologiuri cvlilebebis sur. 32.10 adamianebSi dedis asakTan erTad STamomavlobaSi
Sedegi ar aris. daberebis demografiuli Sede- qromosomebis anomaluri raodenobis gaCenis (aneuploidiis)
gebi asakTan erTad fiziologiuri funqciis albaToba izrdeba. qromosomuri anomaliis yvelaze ufro
TandaTanobiT daqveiTebiT aris gamowveuli. gavrcelebuli magaliTia daunis sindromi da is 21-e qromoso-
mis damatebiTi kopiis arsebobiT aris gamowveuli. klainfel-
magaliTad, adamianebis ZiriTadi fiziologiuri
teris sindromi mamrobiT sqesSi gvxvdeba da damatebiTi X qro-
funqciebis tempi 30-85 wlis asakamde wrfivad mosomis arsebobiT aris gamowveuli. klainfelteris sindroms
mcirdeba. 30 wlis individTan SedarebiT nervebis unayofoba da qalismagvari mkerdis ganviTareba axasiaTebs
gamtaroba da nivTierebaTa cvla 80-85%-iT
qveiTdeba, filtvebSi sisxlis mimoqceva 40-45%-
mutacia-dagrovebis Teoria ewodeba. hiuzis da
iT iklebs, xolo maqsimaluri sunTqviTi mocu-
Carlzvortis kvlevebis (1994) Tanaxmad, drozo-
loba 37%-iT mcirdeba (mildveni da Streleri
filas (Drosophila) sikvdilianobis tempi asakTan
1960). qromosomul anomaliebTan dakavSirebuli
erTad izrdeba da es faqti mutacia-dagrovebis
defeqtebi 30 welze xandazmul qalebSi swrafad
Teorias amyarebs.
matulobs (sur. 32.10). igive tipis cvlilebebi
zemoT aRwerili procesebi daberebis struq-
cxovelTa samyaroSic gvxvdeba (komforti 1956,
turas srulad ver ganmartavs, vinaidan si-
Streleri 1960, rouzi 1991).
cocxlis xangrZlivoba erTi da igive zomis da
rogor viTardeba sibere? ratom ar
fiziologiis mqone saxeobebSic mkveTrad gan-
gamoiricxeba is seleqciis Sedegad, rodesac si-
sxvavebulia. datyvevebuli mweriWamia Ramurebi
cocxlisunarianoba nebismier asakSi yvelaze
10-20 wlis ganmavlobaSi cocxloben, xolo igive
ufro mniSvnelovania? am kiTxvebze pasuxi
zomis Tagvebi 3-5 welze metxans iSviaTad Tu
genebze momxdari seleqciis Sesustebaa, rac
gastanen. garda amisa, dazianebuli dnm-s da cilis
asakTan erTad ufro mkveTrad gamoixateba da am
molekulebis aRmdgeni ujreduli meqanizmebi
genebis matarebeli individebis sul ufro nakle-
dRegrZel cxovelebSi ukeTesad aris ganviTare-
bi raodenoba axerxebs gadarCenas (uiliamsi 1957,
buli, vidre maT dRemokle naTesavebSi. maSasa-
hemiltoni 1966, rouzi 1992). seleqcia asakzea
dame, dabereba SesaZloa bunebrivi gadarCevis da
damokidebuli da daberebis mizezi sxvadasxva
evoluciuri cvlilebis zegavlenis qveS aris
SeiZleba iyos.
moqceuli. sasicocxlo ciklis sxva Tvisebebis
daberebis erT-erTi mizezi gamousworebe-
msgavsad, daberebis gaxangrZlivebac axalgazrda
li molekuluri defeqtebis dagrovebaa, iseve
asakSi Semcirebuli gamravlebiT SeiZleba anaz-
rogorc avtomobili TandaTan fuWdeba da bo-
Raurdes. magaliTad, Tu aRdgeniTi procesebi en-
los gadasagdebia. maionizirebeli gamosxiveba
ergiasa da resurss saWiroebs da sikvdilianoba
da reaqtiuli, Tavisufali radikalebi qimiur
maRalia, maSin ufro produqtiuli resursebis
jaWvebs arRvevs, makromolekulebi gadaebmeba da
adreul gamravlebaze ganawileba iqneba.
dnm-Si mutacia grovdeba. am process daberebis
777

daberebisgan Tavisufal populaciebSi sik seleqciis Sedegebi


vdilianobis SemTxvevebi rogorc axalgazrda,
cxrili 32-7 drozofilas (Drosophila)
aseve asakovan individebze Tanabrad axdens zegav- gvian gamravlebaze
lenas. miuxedavad amisa, asakis matebasTan erTad
kvercxis raodenoba
sul ufro mcire raodenobis individi axerxebs
(5 dRis ganmavlobaSi)
gadaCenas. individebis mxolod mcire raodenoba
aRwevs xandazmulobas, xolo progresirebadi seleqciuri sakontrolo
dReebi
fiziologiuri gauareseba reproduqciaze nak- Sto* Sto
leb zegavlenas axdens. sicocxlisunarianobasa 1-5 422 551
da nayofierebaze momxdari seleqciis Zala mc- 11-15 392 323
irdeba, amitom seleqcia reproduqciul warmate- 16-20 287 239
bas axalgazrda asakSi aniWebs upiratesobas da 21-25 183 137
ara xandazmulobaSi. rac ufro naklebia mozrdi- dRegrZeloba
li warmomadgenlebis sicocxlisunarianoba, miT 30,2 26,8
(dReebi)
ufro sustia reproduqciuli warmatebis gaum-
jobesebisTvis momxdari seleqcia xandazmul * seleqciuri Sto sul mcire 21 dRis ganmavlobaSi
asakSi da dabereba ufro swrafad xdeba. aseTi mcxovrebi warmomadgenlebidan miiRes
damokidebulebis Semowmeba daberebis tempisa da
sikvdilianobis tempis SedarebiT SeiZleba, vidre
axalgazrda warmomadgenlebi daberebas daiwye- gamoixateba. daberebis Sesaxeb arsebul aseT mo-
ben. 32.11 suraTidan gamomdinare, frinvelebisa sazrebas antagonisturi pleiotropia ewodeba.
da ZuZumwovari cxovelebisTvis miRebuli mona- magaliTad, drozofilas kvlevam daadastura,
cemebi zemoT moyvanil prognozs adasturebs. rom gvian periodSi dadebul kvercxze momx-
zogierTi aleli pleiotropulad moqmedebs dari seleqcia organizmis dRegrZelobas zrdis
(mraval gansxvavebul Tvisebaze axdens zegav- (cxrili 32.7). drozofilaze Catarebuli kidev
lenas) da vargisianobas adreul asakSi zrdis, erTi kvlevis Tanaxmad, adreul periodSi meti
xolo xandazmulobaSi amcirebs (uiliamsi 1957, sicocxlisunarianobisTvis SerCeuli orga-
rouzi da CarlzvorTi 1981, rouzi 1982). amgvari nizmebis sicocxlisunarianoba mogvianebiT Sem-
alelebi genofondSi rCeba, vinaidan misi zegav- cirda (rouzi da CarlzvorTi 1981).
lena vargisianobaze axalgazrda asakSi ukeTesad kirkvudis da rouzis (1991) azriT, daberebaSi
Semavali yvelaze ufro mniSvnelovani fardoba
embrionis dnm-s da somaturi dnm-s aRdgenasa da
SenarCunebaze ganawilebul energiebs Sorisaa.
mecnierebis varaudiT, Secdomisgan Tavisufa-
li dnm-s Seqmnas Zalian didi resursi sWirdeba,
0.1 amitom am miznisTvis gamoyofili energia unda
daixarjos ujredebze, saidanac gametebi war-
moiqmneba, xolo energiis xarjva somatur dnm-
Si Secdomebis dagrovebis xarjze unda moxdes.
am mosazrebas daberebis xelmisawvdomoba-somas
Teoria ewodeba (balmeri 1994).

32.11. sasicocxlo ciklis nimuSebi


icvleba populaciis zrdis maCvene-
blebis mixedviT

0.01 sasicocxlo ciklis Tvisebebze momxdari seleq-


0.001 0.01 0.1 1 ciis Zala sxvadasxva asakSi, populaciis zrdis
tempzea damokidebuli. am faqts sasicocxlo cik-
sur. 32.11. sikvdilianobis maRali tempis mqone fr- lis evoluciis gaazrebisTvis didi mniSvneloba
invelebis da ZuZumwovari cxovelebis saxeobebSi dabereba aqvs. magaliTad, gamravlebis tempis da popula-
swrafad xdeba. daberebis tempi weliwadebis raodenobis Se-
ciis zrdis tempis dakavSirebis Sedegad nayofi-
brunebulia, rac mozrdili individebis 90%-s daberebisgan
sikvdilisTvis sWirdeba. sikvdilianobis tempi axalgazrda
erebis ganeduri cvlilebis axsna SesaZlebelia
warmomadgenlebisTvis aris miRebuli. (skatCi 1949, kodi 1966, makarturi da uilsoni
1967). argumenti ase JRers: zomieri klimatisa
778

da arqtikul regionebSi mobinadre populaciebi bas da meti STamomavlobis datovebas axerxeben,


amindis katastrofuli pirobebis Sedegad peri- vidre populaciis tevadobis niSnulze gaCere-
odulad mcirdeba da individebi genotipis miuxe- buli individebi. es hipoTeza r-seleqciuri da
davad iRupebian. populaciis Semcirebas zrdis K-seleqciuri Tvisebebis arsebobas resursebis
xangrZlivi periodi moyveba da am dros popu- saSualebiT xsnis. simWidroveze damokidebuli
laciis zrdis tempis (r) gazrdisken mimarTuli procesebiT regulirebul populaciebSi, feno-
adaptaciebis, maT Soris nayofierebis da adreu- tipis yvelanairi cvlileba populaciis zrdis
li momwifebis gaZlierebis seleqcia xdeba. `mud- tempsa da simWidroves Soris damokidebulebaze
miv~, tropikul garemoSi mobinadre populaciebi zegavlenas axdens. populaciis dabali simWidro-
mniSvnelovnad ar icvleba da maTi raodenoba visas zrdis tempis gamaZlierebeli da maRali
resursebiT dawesebul zRvarTan (K) axlosaa. simWidrovisas zrdis tempis Semamcirebeli cv-
aseT garemoSi konkurentunarianobis amaRlebisa lilebebi mxolod maSin aris sasurveli, rode-
da resursebis ukeTesad moxmarebisken mimarTu- sac populaciis simWidrove dabalia. maSasadame,
li adaptaciebis seleqcia xdeba. es Tvisebebi aSkarad r-seleqciuria. maRali sim-
zomieri klimatisa da tropikul regionebs Widrovis pirobebSi populaciis zrdis tempis
Soris gansxvavebis asaxvisTvis r-seleqciis da gamaZlierebeli cvlilebebi dabali simWidro-
K-seleqciis speqtrs iyeneben (pianka 1970). r sim- visas zrdis tempis xarjze xdeba da isini K-
bolo populaciis zrdis unars (zrdis eqspo- seleqciuri Tvisebebia.
nencialur temps) asaxavs, xolo K simboloTi r-seleqciuri da K-seleqciuri Tvisebebis
garemos tevadoba populaciisTvis anu resursis Camoyalibebis meore meqanizmi sxvadasxva asak-
zeda zRvari aRiniSneba. dasaTaurebis SemoRebam Si populaciis zrdis tempze seleqciis Zalis
populaciis ekologebs Soris mcire semantikuri damokidebulebidan gamomdinareobs. rode-
dapirispireba gamoiwvia (heirstouni da sxvebi sac populacia izrdeba, Tvisebebis gvian asakSi
1970, pianka 1972, vilburi da sxvebi 1974, boisi gamoxatuli cvlilebis seleqcia ufro sustad
1984, rofi 1992). xdeba, vidre adreul asakSi gamoxatuli cvlile-
erik piankam (1970) CamoTvala Tvisebebi, rom- bebisa. Sedegad mzard populaciaSi seleqcia upi-
lebic r-seleqciurad an K-seleqciurad Segvi- ratesobas adreul asakSi gamravlebas aniWebs,
Zlia CavTvaloT (cxrili 32.8). r-seleqciuri rac dRegrZelobisa da uwyveti nayofierebis
Tvisebebis seleqcia populaciis zrdis pirobeb- xarjze xdeba. piankas mixedviT (1970), adreul
Si ori saSualebiT xdeba da maT SemdgomSi ganvixi- asakSi gamravleba da gamravlebis maRali tempi r-
lavT. rodesac populaciaSi Semavali individebis seleqciuri Tvisebebia.
raodenoba tevadobis niSnulze qvemoT Camodis populaciis zrdis temps an populaciis cv-
anu resursebi mravalricxovania, individebi lilebasa da sasicocxlo ciklis Tvisebebs So-
ufro swrafad zrdas, adreul asakSi gamravle- ris pirdapiri damokidebuleba dadgenili ar

cxrili 32-8 r-seleqciuri da K-seleqciuri saxeobebis zogierTi Tvisebebi


r-seleqcia K-seleqcia
sikvdilianoba cvalebadi da araprognozi- mudmivi da prognozirebadi
rebadi
populaciis zoma cvalebadi, tevadobis niSnulis mudmivi, tevadobis niSnulTan
qvemoT miaxloebuli
saxeobaTaSorisi da cvalebadi, xSirad susti Cveulebriv Zlieri
Sidasaxeobrivi brZola
seleqcia upiratesobas aniWebs swraf ganviTarebas, met rm-s nel ganviTarebis, resursebis
dabal zRvrul sidides, gvian
adreul asakSi gamravlebas, asakSi gamravlebas, sxeulis did
sxeulis patara zomas, erTxel zomas, mravaljer gamravlebas
gamravlebas
sicocxlis xangrZlivoba Cveulebriv patara Cveulebriv didi
Sedegi maRali produqtiuloba maRali efeqturoba
779

aris. piankam (1970) mwerebi speqtris r-seleqciur mecnierebma r-seleqciis da K-seleqciis reJimeb-
boloze ganalaga, xolo ZuZumwovari cxovele- Si arsebul genetikur gamoZaxilebze labora-
bi - K-seleqciur boloze da es imiT axsna, rom toruli kvleva Caatares. fransisko aialam (1965)
mwerebis populaciebi ufro mkveTrad icvleba. aRmoaCina, rom rodesac drozofilas popula-
am or jgufs Soris sasicocxlo ciklis Tvise- ciebi mWidrod Tanaarsebobs, mozrdili warmo-
bebis gansxvavebuloba sxeulis zomebs Soris madgenlebis raodenoba TanTadanobiT izrdeba
gansxvavebulobas SegviZlia mivaweroT, rodesac da es movlena nayofierebis da sicocxlisuna-
sxvaoba yvela fiziologiuri procesis droisa rianobis amamaRlebeli Tvisebebis seleqciis
da Zalis Skalaze Cndeba. patara organizmebi Sedegia. SemdgomSi drozofilas populaciebidan
didi cxovelebisgan gansxvavebiT sxeulis sig- mozrdili warmomadgenlebis raodenoba Seamci-
rZis mimarT swrafad gadaadgildebian, swrafad res (miuleri da aiala 1981, teilori da kondra
viTardebian da maTi Taobebi nakleb dros cocx- 1980) da dabali simWidrovis seleqciuri zegav-
loben. aseTi Tvisebebi sxeulis zomasTan fizi- lena did sikvdilianobaze uaryves (rezniki 1985).
kuri da fiziologiuri kavSirebis saSualebiT msgavsi eqsperimentebi baqteriis da umartivesi
SeiZleba iyos damokidebuli, iseve rogorc qan- cxovelebis laboratorul populacibzec Cat-
qaris moZraobis tempi misi sigrZisadmi ukupro- arda (lakinbili 1978, 1984, lakinbili 1979).
porciulia. sasicocxlo ciklis cvalebadobaSi r-seleqciis da K-seleqciis idea sasicocxlo
r-seleqciis da K-seleqciis mniSvneloba popu- ciklis struqturis Teoriis ganviTarebaSi mniS-
laciis cvlilebasa da sxvamxriv msgavsi orga- vnelovan adgils ikavebs (sternsi 1976, boisi
nizmebis sasicocxlo ciklis Tvisebebs Soris 1985), Tumca bevri ekologis azriT, am ideebis
gansxvavebulobaze miTiTebiT dgindeba. r-seleq- gamoyeneba sakmarisi kritikis gareSe xdeba (miul-
ciis da K-seleqciis Teoriis saSualebiT adap- eri 1988, rofi 1992). rofi sasicocxlo ciklis
taciis interpretacia sakmaod rTulia, vinaidan Teoriis Sesaxeb wers: `r-seleqciis da K-seleqci-
populaciis cvlilebis sxvadasxva donis Tvise- is cneba regulirebadi simWidrovis mqone popu-
bebi mozrdili warmomadgenlebis sikvdiliano- laciebSi vargisianobis gansazRvraSi dagvexmara,
bis da populaciis ganaxlebis sxvadasxva donee- magram am cnebis realur populaciebze ganzoga-
bisTvis prognozirebuli Tvisebebis msgavsia da deba, sadac sasicocxlo cikli sakmaod rTulia,
igive mudmivi zomis populaciebSic ki xdeba. ufro zianis momtania, vidre sasargeblo~.

daskvna

1. organizmebis sasicocxlo ciklis Tvisebebi gam- 5. Tu gamravlebis sezonebs Soris sicocxlisunari-


ravlebis temps, pirvelad gamravlebis asaks da sicocx- anoba dabalia an nayofierebis did msxverpls moiTxovs,
lis xangrZlivobasTan aris dakavSirebuli. sasicocx- maSin erTwlovani sasicocxlo cikli mravalwlovan sa-
lo ciklis evolucia droze, energiaze da resursebze sicocxlo cikls jobia.
konkurentul moTxovnebs moicavs da maT Tanafardo-
bebi ewodebaT. 6. biologiuri parametrebis analizi sasicocxlo
ciklis evoluciis modelis asagebad gamoiyeneba,
2. mgalobeli frinvelebis gamravlebis cvalebado- rodesac nayofiereba da sicocxlisunarianoba asakTan
bam sasicocxlo ciklis cvlilebis kvlevas 40-ian wleb- erTad icvleba.
Si Cauyara saTave, xolo 60-ian wlebSi, kvlevebi ufro
intensiuri gaxda. 7. rodesac populaciis axalgazrda warmomadgen-
lebis raodenobis zrda wlidan wlamde araprog-
3. sasicocxlo ciklis Tvisebebi organizmebis nozirebadia, seleqcia mozrdili warmomadgenlebis
konkurentul moTxovnebs Soris Tanafardobebia. sicocxlisunarianobas gamravlebis xarjze aniWebs up-
amgvari Tanafardobebis demonstrireba sasicocxlo iratesobas da am strategias garantirebuli dazRveva
ciklis kvlevaSi Zalian mniSvnelovania. yvelaze ufro ewodeba.
mniSvnelovani Tanafardoba axalgazrda warmomadgen-
lebis raodenobasa da zomas Soris, aseve zrdasa da gam- 8. rodesac gamravlebas momzadeba sWirdeba, seleq-
ravlebas Soris arsebobs. cia erT, yovlismomcvel gamravlebas aniWebs upirate-
sobas, rasac sikvdili mohyveba. aseTi mdgomareobaa
4. organizmis pirvelad gamravlebis asaki gamravle- oragulebSi, agavebsa da bambukebSi. aseT strategias
basa da sicocxlisunarianobas Soris Tanafardobaa. erTxel gamravleba ewodeba, xolo misi sapirispiro
organizmi gamravlebis dayovnebisas gamravlebamde terminia mravaljer gamravleba.
SeiZleba mokvdes. adreul asakSi gamravlebisas orga-
nizmis sicocxlisunarianoba da momavalSi gamravlebis 9. dabereba Tvisebebis seleqciis SesustebiT aris
albaToba mcirdeba. gamowveuli, rac asakis matebasTan erTad sul ufro
780

aSkarad gamoixateba. seleqciis Zalis Semcirebis riT, araprognozirebad garemoSi, magaliTad zomieri
mizezi is aris, rom gvian asakSi sul ufro mcire ra- klimatis regionebSi, populaciis zrdis tempis ama-
odenobis individi axerxebs gadarCenas da es movlena am maRlebeli adaptaciebis seleqcia xdeba (r-seleqcia),
asakSi gamoxatuli genebiT aris gamowveuli. xolo prognozirebad garemoSi konkurentunarianobis
da resursis efeqturobis amamaRlebel adaptaciebs
10. sasicocxlo ciklis struqtura populaciis zr- eniWeba upiratesoba (K-seleqcia).
dis tempis mixedviT icvleba. zogierTi mecnieris az-

savarjiSoebi

1. adamianebi ZuZumwovar cxovelebTan SedarebiT gvian lis sixSire, xolo u=mutaciis tempi. alelis q sixSire
mwifdebian da mravldebian. ratom xdeba ase? Semdeg TaobaSi iqneba (1s)q]
2. 30-e TavSi moyvanili hardi-vaingergis kanonis gamoy- 3. garantirebuli dazRveva aris strategia, rodesac
enebiT aCveneT, rogor SeuZlia iSviaT, saziano alelebs mozrdili warmomadgenlis sicocxlisunarianobas
populaciaSi dagroveba, Tu amgvari alelebis seleqcia nayofierebis xarjze eniWeba upiratesoba da STamomav-
asakTan erTad sustdeba [miniSneba: ifiqreT saziano lobis raodenobis zrda araprognozirebadia. SegiZli-
alelebis sixSiris Semamcirebel seleqciasa da muta- aT Tu ara aseTi strategia Tqvens yoveldRiur cxovre-
ciis temps Soris balansze. davuSvaT, q =saziano ale- baSi aRmoaCinoT?
781

Tavi 33

sqesi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra pirobebSi SeiZleba hqondes herma- ra kavSiria mSobliur wvlilsa da daw-
froditizms orsqesianobaze upiratesoba? yvilebis sistemas Soris?
ra kavSiria zomas, asaksa da hermafroditiz- ra gansazRvravs mSobliuri wvlilis evo-
mis evolucias Soris? luciurad stabilur strategias?
ra aris sqesTa Sefardebis Sesaxeb fiSeris ra pirobebSi viTardeba monogamia zRvruli
Teoria? modelis Tanaxmad?
ra pirobebSi cvlian mdedri haplodip- ra aris leki?
loidebi maTi STamomavlobis sqesTa Se- ra garemo faqtorebi gansazRvravs mcena-
fardebas? reebis dawyvilebis sistemas?
rogor axdens zegavlenas sqesTa Sefardeba- ra gansxvavebaa Sidasqesobriv da sqesTaSoris
ze mewyvileebze da resursebze adgilobrivi seleqcias Soris?
konkurencia?
ra hipoTezebi arsebobs mdedris arCevanis
dawyvilebis ra sistemebi arsebobs cxove- mizezis Sesaxeb?
lebSi?

C ven vargisianobas gamravlebis unaris mqone


STamomavlobis raodenobis saSualebiT
vzomavT. mcenareebisa da cxovelebis umeteso-
diploidur ujreds qmnis. zogadi biologiis
kursidan gaixseneT, rom gametebi meiozis Sede-
gad miiReba. 30-e Tavidan gamomdinare, sqesobrivi
baSi Semdegi Taobis warmoqmna sqesobrivi gziT, gamravleba ori individis genetikur nivTierebas
ganayofierebis procesSi mdedrobiTi gametebis aerTianebs da maT STamomavlobaSi genebis axali
(kvercxis an Teslkvirtebis) da mamrobiTi gam- kombinacia miiReba. bevri biologis azriT, sqeso-
etebis (sperma an mtvriana) Srwymis Sedegad brivi gamravleba sicocxlis istoriis Zalian ad-
xdeba. individi _ mdedri, mamri an orive erTad reul etapze genetikuri mravalferovnebis war-
SeiZleba iyos. organizmebi nebismier SemTxvevaSi moqmnis mizniT gaCnda, rac cvalebad garemosTan
resursebs mdedrisa da mamris funqciebs Soris SeguebisTvis aucilebeli pirobaa.
anawileben an process sqesis ganawileba ewo- sqesobrivi gamravlebis alternativa usqeso
deba. sicocxlis yvelaze ufro mniSvnelovani da gamravlebaa, rodesac individi sakuTari Tavis
gansacvifrebeli atributebi swored sqesis ga- zust genetikur asls vegetaciis an diploidis
nawilebas Seexeba. 33-e TavSi gamoCndeba, Tu ro- warmoqmnis saSualebiT qmnis. diploidi kver-
gor axdens sqesi organizmebis morfologiisa da cxismagvari stadiaa, romelic ganayofierebis
Tvisebebis evoluciur cvlilebaze zegavlenas. gareSe viTardeba. vegetaciuri gamravleba bevr
sqesi ori haploiduri gametis gaerTianebaa, rac mcenareSi gvxvdeba da mcenareTa ujredebis
782

sur. 33.1. Walking fern usqesod mravl-


deba da foTlis wveridan srulad Camoya-
libebuli axali mcenare gamoaqvs

umetesobas axali individis warmoqmnis unari individebs rogorc mdedrobiTi, aseve mamrobiTi
gaaCnia. aqedan gamomdinare, ylortebi SeiZleba funqciebi gaaCniaT da Cndeba SekiTxva: ra piro-
amoizardos rogorc fesvebidan, aseve foTlebi- bebSia sqesTa gancalkeveba umjobesi sxvadasxva
dan, xolo Semdeg mTlianad gamoeyos mSobliur mcenareebSi? cxovelebis umetesi saxeobis war-
mcenares da axali individi gaxdes (sur. 33.1). momadgenel individebSi mamrobiTi da mdedro-
bevri umartivesi cxoveli, magaliTad, hidra, biTi funqciebi gancalkevebulia da aseve Cndeba
marjani da a.S. sxeulis SigniT Canasaxs TviTon kiTxva: ra pirobebSia umjobesi orive sqesobrivi
qmnis da Semdeg Canasaxi axal individad yalib- funqciis gaerTianeba erT individSi? orive kiTx-
deba. rodesac Canasaxebi mSobels ekroba, iqm- va, ra Tqma unda, erTi medlis ori mxarea. vidre am
neba kolonia da swored aseTi viTareba gvaqvs kiTxvebs pasuxs gavcemT, ramdenime gansazRvreba
hidroidebis, marjnebis, bryozoans-ebis da bevri unda SemovitanoT.
sxva wylis cxovelis SemTxvevaSi. Tu Canasaxi
mSobels gamoeyofa, maSin damoukidebeli, axali
individebi Cndebian. usqeso gamravlebis Sedegad sqesi da sqesis ganawileba
miRebuli STamomavloba erTmaneTis da mSoblis
mdedri da mamri individebis arsebobas cxove-
identuria. garda amisa, arc erTi maTgani axal pi-
lebSi orsqesianoba ewodeba. botanikosebi igive
robebTan adaptirebuli ar aris.
mdgomareobas orsaxlianobas uwodeben (termini
saxelmZRvanelos mocemul TavSi SeviswavliT
,,genderi adamianebisTvis gamoiyeneba da am si-
pirobebs, rodesac mdedrobiTi da mamrobiTi
tyvas mniSvnelovani socialuri da kulturuli
funqciebis erT individSi gaerTianeba sasurve-
datvirTvac gaaCnia. mdedrsa da mamrs Soris gan-
lia an sqesTa gancalkevebaa umjobesi. aseve vnax-
sxvavebisTvis Sesaferisi biologiuri terminia
avT, Tu rogor unda ganawildes mdedrobiTi da
,,sqesi).
mamrobiTi funqciebi, rogor xdeba mewyvileebis
rodesac orive sqesobrivi funqciis struq-
SerCeva da rogor iqceva sqesobrivi seleqciis
tura erTi da igive individSi gvxvdeba, individs
Sedegad erTi sqesis mier gakeTebuli arCevani
hermafroditi ewodeba. hermafroditi berZnul
sxva sqesis Tvisebebze seleqciuri zewolad.
miTologiaSi hermesis da afrodites Svili iyo,
romelic banaobisas nimfas sxeulTan gaerTianda
(am miTis detalebi amjerad ar gvainteresebs).
33.1. sqesTa gamocalkeveba momgebi- hermafroditebi sqesis ganawilebis mixedviT or
ania, roca sqesis mudmivi/fiqsire- saxeobad SeiZleba daiyos. hermafroditi SeiZle-
buli xarjebi maRalia da seqsuluri ba iyos erTdrouli, rogorc es aris lokoki-
funqciebi resursebisTvis erTma- nebisa da matlebis umetesoba an mimdevrobiTi,
neTTan Zlier konkurireben
rodesac jer erTi sqesobrivi funqcia Cndeba
botanikosebs da zoologebs bevri sxva sakiTxis da Semdeg meore. Tu mamrobiT funqcias mdedro-
analogiurad sqeszec gansxvavebuli mosazrebebi biTi funqcia mohyveba, rogorc es moluskebsa
aqvT. mcenareTa umetesi saxeobis warmomadgenel da kaneklianebSi xdeba, maSin individs protan-
783

driuli ewodeba. Tu Tavdapirvelad mdedrobiTi Tavi 31). gaixseneT, rom vargisianobis simravle
funqcia Cndeba, magaliTad Tevzebis SemTxvevaSi, or sxvadasxva garemoSi mobinadre populaciisT-
maSin individi protoginulia. erTdroul da vis miviReT. organzomilebiani grafiki, romlis
mimdevrobiT hermafroditebs Soris arsebuli RerZebi vargisianobis komponentebia orive gare-
gansxvaveba hermafroditebis xangrZlivi cva- moSi, vargisianobis martivi simravlea. rodesac
lebadobis Sesaxeb araswor warmodgenas gvaZlevs fenotipebis vargisianoba garemoebSi mkveTrad
(seint meri 1994). zogierTi Tevzi sqess ramden- ar icvleba, vargisianobis simravle RerZidan mo-
jerme icvlis (kobaiaSi da suzuki 1992), xolo SorebiT aris gamrudebuli (amozneqilia). rode-
zogierTi cxovelis sqesis ganawileba zomasa da sac vargisianobebs Soris sxvaoba didia, simravle
asakTan erTad icvleba (piterseni 1987, 1990, kou- Cazneqilia. sqesobrivi ganawilebis SemTxvevaSi
li 1990, dolgovi 1991, seint meri 1994). garemo mdedrobiTi da mamrobiTi funqciebia.
botanikosebi mdedri da mamri yvaviledis aqedan gamomdinare, vargisianobis simravlis Re-
mqone mcenares erTsaxlians uwodeben da ganasx- rZebi am ori sqesobrivi funqciis vargisianobaa.
vaveben srulyofili yvavilis mqone mcenarisgan, mdedrobiTi da mamrobiTi funqciebiT gamowveul
romelsac mamrobiTi da mdedrobiTi organoebi vargisianobas Wm da Wf simboloebiT aRvniS-
gaaCnia. mcenareebs Soris srulyofili yvavi- navT. davuSvaT, Wm(m) iyos calkeuli mamrebis
lis mqone hermafroditebi yvela ufro mraval- vargisianoba, xolo Wf(f) - calkeuli mdedrebis
ricxovania (72%) da sqesobrivi funqciebis yvela vargisianoba. Wm(h) da Wf(h) hermafroditis md-
savaraudo kombinacia cnobilia. am kombinaciebs edrobiT da mamrobiT nawilebTan dakavSirebuli
Sorisaa hermafroditebis, mdedri da mamri mcena- vargisianobaa [W(h)=Wm(h)+Wf(h)] (sur. 33.2).
reebis Semcveli populaciebi, mdedri, mamri da hermafroditizmi evoluciurad stabiluri
erTsaxliani mcenareebis Semcveli populaciebi strategiaa (ESS) anu mamrobiTi da mdedrobiTi
da mdedri, mamri da srulyofili yvavilebis sqesobrivi funqciis mqone sistemaSi maSin Semo-
mqone hermafroditi individebis Semcveli popu- dis, rodesac mdedrobiTi da mamrobiTi fun-
laciebi (iampolski da iampolski 1922, Carnovi qciebis jami [Wm(h)+Wf(h)] calkeuli sqesis fun-
1982, 1993). sqesis mravaljer Secvla da zomasTan qciis jams aRemateba (sur. 33.2). rodesac mdedrs
erTad sqesis ganawilebis cvlileba mcenareebSi mamrobiTi funqciis garkveuli nawilis aReba da
aseve gvxvdeba (frimani da sxvebi 1980, akerli da mdedrobiTi funqciis garkveuli nawilis daTmo-
iasienski 1990). ba SeuZlia, is asec iqceva. igives akeTeben mamrebi,
rodesac amgvari moqmedeba maT produqtiulobas
Zalian ar amcirebs. mdedri mcenareebis yvavilis
hermafroditizmis evolucia mtvris raodenobis gazrdisTvis an mtvris gada-
cemis tempis gazrdisTvis, mdedridan mamrobiT
rodis aris hermafroditizmi calkeul indi-
funqciebze mcire resursi unda gadavides (beli
videbSi sqesobrivi funqciis ganawilebaze uke-
1985, stentoni da sxvebi 1986) da hermafroditiz-
Tesi? am kiTxvaze pasuxis gacemisTvis levinsis
mis strategia xSirad unda SeirCes.
vargisianobis simravle SegviZlia davixmaroT (ix.

Wf(f) Wf(f)

Wf(f)

Wf(h)
Wf(h)
Wf(h)

Wm(h) Wm(m) Wm(h) Wm(m) Wm(h)


Wm(m)

(a) (b) (g)

sur. 33.2. vargisianobis simravle mamrobiTi funqciis 0-sa da 1-s Soris ganawilebisas. a) vargisianobis amozneqili simravlis
adaptaciuri funqcia miuTiTebs, rom evoluciurad stabiluri strategia (ESS) mamrobiT da mdedrobiT sqesobriv funqciebs Soris
Sualeduri ganawilebis mqone hermafroditia. b) rodesac vargisianobis simravle Cazneqilia, ukiduresi fenotipebis (mdedrebis da
mamrebis) seleqcia xdeba, xolo hermafroditebi populaciidan gamoricxebian. g) vargisianobis simravle asaxavs pirobebs, romlebic
mdedrebisa da hermafroditebisgan Semdgari, Sereuli populaciis SenarCunebisTvis aris saWiro.
784

populaciidan hermafroditebis gamoricxvisT- zomasTan an asakTan erTad izrdeba, xolo zr-


vis vargisianobis simravle unda Caizniqos da dis tempi mdedrebsa da mamrebSi gansxvavebulia
erTi sqesis funqciis damatebis upiratesoba sxva (giselini 1969, Carnovi 1982, parkeri 1984). amgvar
sqesis funqciis danakargma unda gadafros (sur. mosazrebas hermafroditizmis evoluciis zo-
33.2b). es maSin xdeba, rodesac axali sqesobrivi mis upiratesobis modeli ewodeba. milinskim da
funqciis Camoyalibeba fiqsirebul safasurs parkerma (1991) am modelis martivi, grafikuli
moiTxovs, vidre nebismieri gameta warmoiqmneba. gamosaxuleba miiRes, romelsac mogvianebiT Se-
sqesobrivi funqcia SeiZleba saWiroebdes go- viswavliT.
nadas, arxs an gametebis gadacemis sxva struq-
turas, aseve mewyvileebis mizidvisTvis saWiro
meorad sqesobriv Tvisebebs. bevr cxovelSi,
rodesac mamrs mewyvilis mizidva da sxva mamrebT-
an antagonisturi damokideba sWirdeba, xolo
mdedri kvercxis debaze an STamomavlobis kve-
bazea orientirebuli, fiqsirebuli Rirebuleba
Zalian maRalia da hermafroditizmi sqesobriv
specializaciasTan SedarebiT wamgebiania. herma- S*
froditizmi cxovelebis saxeobebSi sakmaod iSvi-
aTia, Tumca is wylis uZrav saxeobebSi, magaliTad
orsagdulian moluskebSi, romlebic gametebs wy-
alSi yrian, sakmaod gavrcelebulia (dologovi
1991). zogierT populaciaSi hermafroditebi da
erTsqesiani, Cveulebriv mdedri individebi erT-
droulad Sedian. vargisianobis simravlis anal-
izis Tanaxmad, amgvari mdgomareoba maSin iqmneba,
rodesac mdedrobiTi funqcia mamrobiTi funq-
ciis danakargis Sedegad miiReba (sur. 33.2g) (Car-
novi 1982). S
mimdevrobiTi hermafroditizmi cvlilebis safa-
surs da organizmis zrdasTan erTad mdedrobiTi
da mamrobiTi sqesobrivi funqciebis sargebels
aireklavs. zRvis zogierT mucelfexians, mag-
aliTad krepidulidebs, Sinagani ganayofiereba
axasiaTebs da amisTvis mxolod mcire raodeno-
biT spermis warmoqmnaa saWiro. aqedan gamomdin-
are, mamrobiTi funqcia mcire resurss saWiroebs
da somatur zrdaze nakleb zegavlenas axdens.
Sedegad bevri aseTi saxeoba protandriuli her-
mafroditia anu patara zomis SemTxvevaSi mamria,
S+
xolo didi zomis SemTxvevaSi mdedria da didi
raodenobiT kvercxis dadeba SeuZlia (hoglendi
1978). rodesac mamrebs Soris konkurencia mew-
yvileebisTvis mniSvnelovania, didi zoma mamrs sur. 33.3. hermafroditizmis evoluciis zomis upirateso-
upiratesobas aZlevs. es mdgomareoba Tevzis zo- bis modeli. a) didi zomis mdedrebsa da patara zomis mamrebs

gierT saxeobaSi, romelic rifebze binadrobs, Soris arsebuli S* fenotipuri zRvari. mdedrebis da mamrebis
vargisianoba zomasTan erTad izrdeba, Tumca zrdis tempi md-
protoginur hermafroditizms iwvevs. Tevzis
edrebSi ufro maRalia. b) mamrebis zomis Sualedia <S, xolo
amgvari saxeobebi dawyvilebis teritoriisTvis
mdedrebis zomis Sualedia >S. orive sqesis vargisianoba
konkurenciaSi Sedian (varneri 1975, Carnovi 1979).
zomasTan erTad izrdeba, Tumca mdedrebSi zrda ufro dabali
tempiT mimdinareobs. aqedan gamomdinare, Tu mamrobiTidan
mdedrobiTYfunqciaze gadasvla S zomaze xdeba, rac fenoti-
sqesis ganawilebis cvlileba zomis an pur zRvarze qvemoT mdebareobs, maSin idividebis gamravlebis
asakis mixedviT tempi ufrodabalia. g) mdedrebi ufro mcire zomisani arian da
zomasTan erTan maTi reproduqciuli warmatebis zrdis tempi
sqesis ganawilebis Teoriis Tanaxmad, mimdevro- ufro dabalia. reproduqciuli warmateba mxolod maSin iz-
biTi hermafroditizmi gvxvdeba maSin, rodesac rdeba, rodesac individi mdedrobidan mamrobiT sqesze gada-
mdedris da mamris reproduqciuli warmateba dis (S* wertilSi).
785

romeli sqesi Cndeba pirvelad? zomasTan da- zomas yuradRebas ar aqcevs (Carnovi da sxvebi
kavSirebuli reproduqciuli warmatebis gan- 1976, fiSeri 1984, seint meri 1994). miuxedavad
sxvavebuloba mianiSnebs, rom arCevanze vargi- amisa, bevri erTdrouli hermafroditi sqesTa
sianobaa damokidebuli. ra zomaze (an ra asakSi) ganawilebas TandaTanobiT icvlis da ZiriTadad
unda gadavides individi erTi sqesidan meoreze? mamridan ZiriTadad mdedri xdeba, xolo zogierT
rogor unda daiyos fenotipebi mamrobiT da md- saxeobaSi aseTi cvlileba sxeulis zomasTan aris
edrobiT funqciebad, raTa sxvagvari ganawileba dakavSirebuli (piterseni 1990, seint meri 1994).
ar Semovides? milinskim da parkerma (1991) am magaliTad, samxreT kaliforniaSi da meqsikaSi
kiTxvebze pasuxis gacemisTvis konkurenciis mobinadre gobiid fish-is (Lythrypnus dalli) mdedro-
Teoria gamoiyenes (ix. Tavi 21 da 22). davuSvaT, biTisken gadaxrili individebis mamrobiTiYfunq-
mamrebis reproduqciuli warmateba mdedris cia zomasTan erTad izrdeba (seint meri 1994).
reproduqciul warmatebasTan SedarebiT ufro
swrafad da wrfivad izrdeba. mimdevrobiTi her-
mafroditi zomis an asakis qveda intervalSi 33.2. optimaluri STamomavlobiTi
erTi sqesis iqneba, xolo ufro didi zomis an asa- sqesobrivi Tanafardoba abalansebs
kis pirobebSi sxva sqesis gaxdeba. ESS-Si gadarT- Senatans Seguebis unarSi mamrisa da
vis wertils S* fenotipuri zRvari ewodeba. mdedris funqciebis saSualebiT
milinskis da parkeris mier grafikulad gace-
rodesac sqesebi gancalkevebulia, individis STa-
muli pasuxebi 33.3 suraTzea gamosaxuli. 33.3a su-
momavlobis populaciaSi sqesTa Sefardeba aris
raTze naCvenebia ESS-s fenotipuri zRvari mcire
mamrebis raodenoba mdedrebis raodenobasTan Se-
zomis mamrebsa da didi zomis mdedrebs Soris ga- darebiT. mamrebis mdedrebTan Sefardebas sqesTa
dasvlisas. S* wertilSi mdedrobiT sqesze gadas- pirveladi Sefardeba ewodeba. dawyvilebisas md-
vlisas individis vargisianoba zomasTan erTad edrebis da mamrebis fardobiT proporciul ra-
swrafad izrdeba (mamrobiTi xazis daStrixuli odenobas sqesTa operaciuli Sefardeba ewodeba
nawili, romelic S* wertilze gadis, ufro didi da is sqesebSi sikvdilianobis gansxvavebulobis
daxrilobis mqone mdedrobiT xazs SeadareT). Sedegad sqesTa pirveladi Sefardebisgan SeiZle-
33.3b suraTze gamosaxulia mdgomareoba, rode- ba gansxvavdebodes. sqesTa pirvelad da operaci-
sac mamrobiTidan mdedrobiT sqesze gadasvla ul SefardebasTan dakavSirebul kiTxvebze didi
ESS-s fenotipur zRvars qvemoT mdebare raime raodenobis literatura arsebobs (Carnovi 1982,
S wertilSi xdeba. aseT dros, mamrobiTidan md- godfri 1994, balmeri 1994).
edrobiT sqesze gadasvla ufro didi zomis pi- sqesTa SefardebasTan dakavSirebiT ori aRsaniS-
robebSi xdeba, vidre es ESS-iT aris prognozire- navi faqti arsebobs: 1) bevr populaciaSi mamrebis
buli. sqesobrivi funqciis cvlileba zomasTan da mdedrebis raodenoba TiTqmis Tanabaria da 2)
erTad vargisianobis ufro dabali tempiT zr- am wesidan uamravi gamonaklisi arsebobs. sayov-
das moaswavebs (mamrobiTi xazis daStrixuli elTaobis, Tanasworobisa da adamianTa popula-
nawili (S-dan marjvniv mdebare) mdedrobiT xazs ciisTvis gamoyenebis gamo, 1:1 Sefardeba stand-
SeadareT). es niSnavs, rom S wertilSi gadasuli artul pirobad miiCneva, xolo misgan gadaxrebi
individis reproduqciuli warmateba naklebi gansakuTrebuli SemTxvevaa.
iqneba da aseT mdgomareobaSi yvela individi mam- fiSerma (1930) sqesTa Sefardebis Teoriis
rad unda darCes. safuZvlebs Tavi mouyara, rodesac SeniSna, rom
33.3g suraTze mdedrebi mamrebs win uswreben sqesobrivi gaerTianebis yvela produqtSi erTi
da sqesis Secvla ESS-s fenotipur zRvarze ufro deda da erTi mamaa. amgvari turizmis Sedegad,
didi zomis pirobebSi xdeba. aseT mdgomareobaSi populaciaSi iSviaTi sqesis mqone individi ufro
mdedrad darCenas upiratesoba ar aqvs, vinaidan vargisiani iqneba, vinaidan maT igive sqesis warmo-
fenotipuri zRvari gvaqvs wertilze, sadac zrda madgenlebTan naklebi konkurencia mouwevT. mag-
reproduqciuli warmatebis zrdas mxolod maSin aliTad, Tu 5 mamrisa da 10 mdedrisgan Semdgari
iwvevs, rodesac sqesis Secvla xdeba. mdedrad populacia 100 memkvidres tovebs, TiToeuli
mzard individebs (mdedris xazis daStrixuli mamri genTa 20 simravlis SeqmnaSi iRebs monaw-
nawili S*-dan marjvniv) Secvlili sqesis indi- ileobas, xolo TiToeuli mdedri genTa mxolod
videbTan SedarebiT naklebi reproduqciuli 10 simravlis SeqmnaSia monawile. sqesTa amgvari
warmateba eqnebaT. asimetriuli Sefardebisas, mSobliuri geno-
sqesTa ganawilebis Teoria erTdroul herma- tipi, romelic mamri STamomavlobis ufro did
froditebSi ZiriTad aqcents sxvadasxva propor- raodenobas qmnis, upiratesia da populaciaSi
ciis sqesobrivi funqciebis mqone organizmebs mamrebis sixSire izrdeba. Tu mdedria ufro iS-
Soris vargisianobis gansxvavebaze akeTebs da viaTi sqesi, maSin mdedrobiTi STamomavlobis
786

proporciuli raodenobis gamzrdeli genotipi ternatiuli sistemis Camoyalibebas arTulebs.


iqneba upiratesi da populaciaSi mdedrebis six- maSasadame, rodesac seleqcia sqesTa daubalan-
Sire gaizrdeba. rodesac mdedrebis da mamrebis sebel Sefardebas aniWebs upiratesobas, sqesTa
sixSire Tanabaria, vargisianoba dabalansebulia SefardebaSi genetikuri cvlileba SeiZleba ar
da sqesTa Sefardebaze seleqciuri zewola ar arsebobdes, romelzec bunebrivi gadarCeva imo-
arsebobs. orive sqesis individi momavali Taobis qmedebs. aseTi mdgomareoba sqesTa Sefardebis
SeqmnaSi Tanabar monawilebas iRebs da individis Sesaxeb seleqciur mosazrebas ar abaTilebs, ma-
STamomavlobaSi mdedrebis da mamrebis sixSire gram genetikuri sistemis mier evoluciis Sez-
misi vargisianobis Sedegi ar aris. Rudvas asaxavs.
rac Seexeba sqesTa pirvelad Sefardebaze zogierTi organizmis STamomavlobis sqesTa
seleqcias, vargisianoba STamomavlobis raode- Sefardeba qromosomebis ganlagebis Sedegad ise
noba ki ar aris, aramed Semdegi Taobis STamoma- ar aris SezRuduli, rogorc frinvelebsa da
vlobis raodenobaa. es imitom xdeba, rom sqesTa ZuZumwovar cxovelebSi. mSobels zogjer STa-
Sefardebaze zegavlenis mqone geni STamomvblo- momavlobis sqesis SerCeva, sqesTa pirveladi Se-
baSi mdedrebis an momrobis proporciul raode- fardebis da bunebrivia, vargisianobis kontro-
nobaSi vlindeba da ara am genis matarebeli indi- li SeuZlia.
vidis STamomavlobis mTlian raodenobaSi. misi
Sedegebi manamde ar Cans, vidre STamomavloba
genebs momaval Taobas ar gadascems. 33.3. garkveul situaciebSi dedebma
uiliamsi (1979) sqesTa 1:1 Sefardebas sqesis unda Secvalon TavianTi Svilebis
ganmsazRvreli yvelaze ufro gavrcelebuli sqesobrivi YTanafardoba Tavisi sa-
meqanizmis trivialur Sedegad miiCnevda. xerx- kuTari gamravlebis pirobebis pro-
emliani cxovelebis umetesobaSi, qromosomebis porciulad
erTi wyvili (sqesis qromosebi), romlisTvisac erTi sqesis (Cveulebriv mamrebis) individebs
populacia polimorfulia (magaliTad, X da Y), Soris dawyvilebisTvis konkurencia bevr saxe-
individis sqess gansazRvravs. rodesac individi obaSi individebis reproduqciuli warmatebis
erT-erTi qromosomisTvis homozigoturia, is mkveTr cvalebadobas iwvevs (arnoldi da veidi
erTi sqesisaa, xolo rodesac heterozigotulia, 1984, treili 1985, klaton-broki 1988). rode-
meore sqesisaa. maSasadame, adamianebSi XX ho- sac konkurencia Zlieria, zogierTi mamri ufro
mozigoti mdedria, xolo XY heterozigoti mam- xSirad wyvildeba, xolo sxvebi amas saerTod
ria. dawyvileba XX da XY individebs Soris xdeba, ver axerxeben. magaliTad, haremis Semqmnel saxe-
amitom STamomavlobis genotipis naxevari XX, obebSi ramdenime mamri mdedrebis udides nawils
xolo meore naxevari XY anu naxevari mamri da nax- akontrolebs, xolo socialurad naklebad domi-
evari mdedria. heterizigotuli sqesis SeiZleba nantur individebs mewyvileebTan Sexeba TiTqmis
iyos mamri (ZuZumwovari cxovelebi) an mdedri ar aqvT. mamrebs Soris konkurencias, rogorc
(frinvelebi da peplebi), Tumca sqesis ganmsaz- wesi, didi zomis individebi igeben. triversis da
Rvreli meqanizmi yvela SemTxvevaSi mdedrebis da vilardis (1973) azriT, Tu STamomavlobis mdgo-
mamrebis Tanabar raodenobas warmoSobs. mareoba dedis mdgomareobaze pirdapir zegav-
Carnovma (1982) uiliamsis `araseleqciuri~ lenas axdens, maSin karg pirobebSi mobinadre
mosazreba ori argumentis daxmarebiT uaryo. mdedrebma mamri STamomavloba unda warmoqmnan,
pirveli argumentis Tanaxmad, sqesis qromo- romelic didi zomis gaizrdeba da mewyvileebi-
somebis gaCena sqesTa Tanabari Sefardebis sTvis konkurenciaSi gaimarjvebs. cud pirobebSi
seleqciur upiratesobas SeiZleba moaswavebedes mobinadre mdedrebma mdedri STamomavloba unda
anu sqesTa Sefardeba ki ar aris sqesis ganmsaz- Seqmnan, romelic mSoblis mzrunvelobis mixeda-
Rvreli meqanizmis gardauvali Sedegi, aramed Ta- vad, momavalSi warmatebiT moaxerxebs dawyvile-
vad meqanizmi gamomdinareobs misgan, vinaidan man bas. ZuZumwovar cxovelebSi, sadac mdedri makeo-
STamomavlobaSi sqesTa yvelaze ufro vargisiani bisa da ZuZuTi kvebis periodSi STamomavlobas
Sefardeba warmoqmna. cxovelebSi sqesis ganmsaz- uvlis, dedis mdgomareoba STamomavlobaze
Rvreli bevri sxva meqanizmi moqmedebs (buli zegavlenas axdens.
1983). magaliTad, reptiliebSi temperaturisadmi triversis da vilardis mosazrebis eqsperi-
mgrZnobiare sqesTa Sefardeba (buli 1980) arse- mentulad damtkicebisTvis xis virTxebze (Neo-
bobs, xolo ZuZumwovar cxovelebSi bevri sxva, toma floridana) laboratoruli kvleva Catarda
jer kidev ganusazRvreli meqanizmia. (makklari 1981). xis virTxebSi, iseve rogorc Zu-
Carnovis meore argumentis mixedviT, sqesis Zumwovari cxovelebis umetesobaSi, mdedrebi
qromosomebis arseboba sqesis gansazRvris al- mamrobiT da mdedrobiT STamomavlobas Tanabrad
787

qmnian. makklarma ZuZuTi kvebis periodis pirveli lad mdedri unda gaeCina. seleqcia dawyvilebaze
sami kviris ganmavlobaSi sakvebis raodenoba mkve- adgilobrivi konkurencias upiratesobas mde-
Trad Seamcira da arareproduqciuli mdedris drisken gadaxril sqesTa Tanafardobas mianiWebs
sicocxlisTvis saWiro raodenobaze naklebi (godfri (1994) parazitoidebSi dawyvilebaze
gaxada. aRmoCnda, rom deda mamr STamomavlobas adgilobriv konkurencias dawvrilebiT ganixi-
nakleb yuradRebas uTmobda da aSimSilebda, ris lavs).
Sedegadac sami kviris Semdeg sqesTa SefardebaSi dawyvilebaze adgilobrivi konkurenciis
TiToeul mdedrze daaxloebiT 0,5 mamri modio- gaazrebaSi apkovanfrTiani mwerebi (futkre-
da (ix. goslingi 1986). wiTel iremze Catarebulma bi, WianWvelebi da krazanebi) dagvexmarebian,
kvlevam igive faqti daadastura. wiTeli iremi romelTac sakmaod uCveulo sqesis ganmsazRvre-
haremis mSenebeli saxeobaa, romelSic mdedrebis li meqanizmi aqvT, romlis Tanaxmad, ganayofi-
ierarqia arsebobs. dominanturi mdedrebisTvis erebeli kvercxidan mdedrebi Cndebian, xolo
ZuZuTi kvebis periodSi resursebi ufro xelmis- gaunayofierebeli kvercxidan mamlebi gamodian.
awvdomia. klaton-brokma da misma TanamSromleb- aseT mwerebSi da-Zmuri dawyvileba Cveulebrivi
ma (1982) aRmoaCines, rom dominanturi mdedrebi movlenaa da amitom maTi bunebrivi istoriis Ses-
mamrebs ufro aCenen, xolo naklebad dominantu- wavla dawyvilebaSi adgilobrivi konkurenciis
ri mdedrebi mdedrebs aniWeben upiratesobas. mniSvnelobis gaazrebaSi dagvexmareba.


33.4. sifrifanafrTian da sxva sxva haplodiploidia
haplodiploid uxerxemloebSi sqe-
futrebSi, WianWvelebsa da krazanebSi md-
sobrivi Tanafardoba naSierebisa
edrebi diploidebi (ganayofierebeli kvercxe-
fakultaturad gakontrole-
bidan Cndebian), xolo mamrebi haploidebi arian
bulia adgilobrivi partniorebis
(gaunayofierebeli kvercxebidan Cndebian). Sede-
konkurenciis mixedviT
gad viRebT termins haplodiploidia. gamrav-
mamrebi mewyvilebiisTvis konkurenciaSi Sedi- lebis unaris mqone mdedrebi maTi STamomavlobis
an. sqesTa 1:1 Sefardebis modelSi vuSvebT, rom sqess kvercxebis ganayofierebis saSualebiT
konkurencia mTels populacia xdeba anu popula- gansazRvraven. maSasadame, sqesTa Sefardebas md-
ciaSi mamrebis gabnevas da mewyvileebis moZebnas edrebi pirdapir akontroleben.
xels araferi uSlis. miuxedavad amisa, gabnevas haplodiploidia sqesis ganmsazRvreli, Cve
zogjer xelisSemSleli faqtorebi axlavs Tan ulebrivi, diploiduri sistemebidan Cndeba.
da amgvari daSveba marTebuli ar aris. rode- amisTvis ori etapia saWiro. pirvel etapze dedis
sac individebi patara manZilebze an saerTod genomSi unda gaCndes genebi, romlebic mdedrs
ar gadaadgildebian da dawyvileba gadaadgild- kvercxis ganayofierebisgan dacvis saSualebas
ebamde xdeba, axlo naTesavebi, xSirad erTi mSob- miscems. garda amisa, kvercxi unda ganviTardes
lis STamomavlobis warmomadgenlebi wyvildebi- da ganayofierebis gareSe mamrebad Camoyalibdes.
an da aseT mdgomareobas da-Zmuri dawyvileba meore etapze gaCenilma genebma diploidur indi-
ewodeba. igive mdgomareobas dawyvilebaze adgi- videbSi mamris ganviTareba unda Seaferxos. pirve-
lobriv konkurencias uwodeben da mas popula- li etapi masze pasuxismgebel genebs uzarmazar
ciis sqesTa Sefardebaze da gamravlebaze didi upiratesobas aniWebs. haploiduri mamris STa-
zegavlena aqvs. momavloba mxolod dedis genebs Seicavs da maT
dawyvilebaze adgilobrivi konkurencia de Sorisaa haploidurobaze pasuxismgebeli genebi.
debis vargisianobazec axdens zegavlenas. gan- Semdeg Taobas am genebis orjer meti raodenoba
vixiloT naTesauri dawyvilebis ukiduresi gadaecema, vidre sqesobrivi gziT gaCenil STa-
SemTxveva, rodesac Zmebi debTan wyvildebian (da- momavlobas, vinaidan aseT SemTxvevaSi genomebis
Zmuri dawyvileba). aseTi viTareba gvxvdeba para- naxevari mamidan modis. aqedan gamomdinare, Tu
zitoidebSi, sadac deda kvercxs mxolod erT erTmSobliani mamrebis wvlili Semdegi Taobis
maspinZelSi, magaliTad TeslSi an mweris matlSi, vargisianobaSi ormSobliani mamris wvlilis sul
debs da am maspinZels populaciis sxva mdedri mcirea naxevaria, haplodiploidurobis genebi
ar xmarobs. aseT viTarebaSi dedis yvela Svils populaciaSi Semodis (buli 1983). ratom ar aris
sakuTari Zma gaanayofierebs. davuSvaT, dedam ormSobliani sqesi mdedrobiTi? vinaidan aseT
sami kvercxi dado, ori mamria da erTi _ mdedri, SemTxvevaSi parTenogeneziss usqesod gamravle-
xolo mdedri mxolod erTxel wyvildeba. cxadia, buli mdedrebis haploiduri klonebTan erTad
dedis TvalTaxedviT erTi mamri `usargebloa~ miviRebdiT. aseT sistemas Semdeg Taobaze genebis
anu vargisianobis gazrdisTvis mas mamris nacv- gadacemis TvalsazrisiT upiratesoba aqvs, ma-
788

gram klonebi sqesobrivi gamravlebis ararsebo- velma SeiZleba ivaraudos, rom momdevno super-
bis da haploidebSi genetikuri rekombinaciis parazituli mdedrebi ufro met mamrs aCenen,
Semcirebuli SesaZleblobis gamo daiRupebian vidre pirveli superparazituli mdedrebi da es
(heterozigotebi haploidebSi ar arsebobs). varaudi xSirad sworia. ufro metic, meore mde-
haplodiploidia da dawyvilebaze adgilo- dris STamomavlobaSi mamrebis proporciuli ra-
brivi konkurencia odenoba pirveli mdedris STamomavlobis raode-
bevri krazana sxva mwerebze parazitoidia an nobis meore mdedris STamomavlobis raodenobis
misi matlebi raime mcenaris yvavilebSi viTarde- fardobasTan erTad izrdeba, vinaidan auTkros-
ba. krazanis zogierTi saxeobisTvis maspinZlebis ingis SesaZlebloba am fardobisadmi pirdapir-
raodenoba mcirea da mewyvileebis moZebnac rTu- proporciulia (hemiltoni 1967).
lia, amitom mdedrebi maT maspinZel mcenareebze uorenma (1980) krazana Nasonia-ze labora-
wyvildebian, vidre gafrindebian da Tavis kver- toruli eqsperimenti Caatara da am mosazrebis
cxs sxva maspinZlebze dadeben. rodesac maspinZe- siswore Seamowma. Nasonia buz Sarcophaga-s mat-
li mcenaris parazitireba erTi mdedri krazanis lis parazitirebas axdens. eqsperimentis Sede-
mier xdeba, gaCenil mdedrebs dawyvileba mxolod gebma zemoT moyvanili prognozebis siswore
sakuTar ZmebTan SeuZliaT. mdedri krazanis daadastura (sur. 33.4). pirveladi parazitebis
SvilTaSvilebis raodenoba axali maspinZlebis STamomavlobis 9% mamria. meoradi parazituli
mosaZebnad gafrenili STamomavlobis raodeno- mdedrebis mier gaCenili mamrebis proporciuli
bisadmi pirdapirproporciulia da amitom mamri raodenoba aseve mcirea, rodesac maTi STamoma-
STamomavloba vargisianobis mniSvnelobas amci- vloba pirveladi parazitebis STamomavlobaze
rebs. maSasadame, yoveli gamravlebisas mamrebis mcirericxovania.
proporciuli raodenoba unda Semcirdes anu mam- haplodiploiduri krazanebi triversis da
rebi dawyvilebisTvis mxolod sakuTar ZmebTan uilardis (1973) mosazrebis Semowmebis saSuale-
Sevlen konkurenciaSi. aqedan gamomdinare, gasak- bas iZlevian, romlis Tanaxmad, dedebi STamomav-
viri sulac ar aris, rom parazitoidi krazanebis lobis sqess cvalebad garemoSi misi vargisiano-
umetes saxeobaSi sqesTa Sefardeba mdedrebisken bis mixedviT akontroleben (kingi 1988). bevri
aris gadaxrili. ramdenime mdedri mxolod erT parazitoidis SemTxvevaSi, mozrdili maspinZle-
mamrs warmoqmnis da xSirad mas frTebic ki ar bi mozrdili mdedrebis STamomavlobis gaCenas
aqvs. mamrebi zogjer mdedr matlebs maspinZeli iwvevs da mdedrebis nayofiereba patara zomis
mcenaris an rogorc cocxalmSobi tkipebis Sem- maspinZlebSi gaCenili patara zomis mdedrebze
TxvevaSi xdeba, dedis sxeulis SigniT anayofi- ufro metia. patara zomis maspinZelSi ganviTa-
ereben (hemiltoni 1967, 1969). ukanasknel Sem- rebul patara zomis mamrebs naklebi danakargi
TxvevaSi, mamrebi sqesobrivad mxolod matlis aqvT, vinaidan mamrobiTi sqesobrivi funqcia sxe-
mdgomareobaSi funqcionireben da arasdros ulis zomaze naklebad aris damokidebuli. 1979
xdebian momwifebuli formis. es faqtebi adas- wels, Carnovma sqesobrivi seleqciis Sesaxeb sta-
tureben varauds, rom rodesac mewyvileze ad-
gilobrivi konkurencia mxolod debsa da Zmebs
Soris xdeba, mamrebis vargisianobis mniSvneloba
Zalian mcirdeba da dedebi mamrebis raodenobas 1.0
STamomavlobaSi amcireben (here 1986). auTkros-
ingis mqone haplodiploidur saxeobebSi sqesTa
pirveladi Sefardeba 1:1-Tan axlosaa.
bevr parazitoid saxeobaSi maspinZeli super-
parazitirebulia anu erTi da igive maspinZelze 0.5
erTze meti mdedri debs kvercxs. garda amisa,
kvercxismdebi krazanebi maspinZelze sxva kvercx-
is arsebobis gasagebad qimiur moniSvnas iyeneben.
rodesac mdedri jer kidev `qalwul~ maspinZels
0.5 1.0 1.5
utevs da mxolod ramdenime maspinZelia su-
perparazitirebuli, mis qaliSvilebs mxolod
ZmebTan SeuZliaT dawyvileba, vinaidan sxva mamri sur. 33.4. parazitoid krazana Nasonia-s meoradi
garSemo ar xvdebaT. rodesac mdedri ukve paraz- mdedrebis STamomavlobaSi sqesTa Sefarde-
itirebul maspinZels utevs, misi Svilebi pirveli basa da maTi STamomavlobis sxva mdedrebis STa-
parazitoidi mdedris SvilebTan konkurenciaSi momavlobasTan dawyvilebis albaTobas Soris
Sedian da maTi Rirebuleba ufro maRalia. mkiTx- damokidebuleba.
789

tia gamoaqveyna da masSi rusi ivan Cevirievis mier vinaidan umetesi maTgani iqve darCeba da sxva fi-
1913 wels Catarebuli eqsperimentis Sedegebi lopatriul mdedrebTan daiwyebs konkurencias.
moiyvana. Cevirievma eqsperimenti mxedar krazana STamomavlobas Soris konkurenciis aRniSnisTvis
Pimpla instigator-ze Caatara, romelic Ramis pep- termin adgilobrivi resursisTvis konkuren-
lebis da peplebis Wuprebis parazitirebas axdens cias viyenebT. rodesac resursisTvis adgilo-
da TiToeul Wuprze erT kvercxs debs. rodesac brivi konkurencia Zlieria, dedisTvis umjobesia
mdedri didi zomis maspinZelSi ibudebs, STamo- mamrebi gamoCekos (klarki 1978, kreigi 1980, Car-
mavlobis 23-ve warmomadgeneli mdedria, xolo novi 1982, balmeri 1983, jonsoni 1988).
mcire zomis maspinZelSi 47-dan 38 mamria. didi resursisTvis adgilobrivi konkurencia
da patara zomis maspinZlebi SesaZloa erTmaneTs pirvelad klarkma (1978) aRwera, vinc samxreT af-
cvlides da aseT dros mdedri kvercxs an gaanay- rikul bush baby-s daakvirda, romelic mdedre-
ofierebs an ara. laboratorul eqsperimentebSi bze ufro metad mamrebs aCens. klarkis aRmoCe-
sxvadasxva saxeobis Ramis peplebis Wuprebi sx- niT, axalgazrda mamrebi dabadebis adgilidan
vadasxva zomis maspinZlebis saxiT gamoiyeneboda. moSorebiT gadaadgildebian, xolo axalgazrda
Cevirevma aseve daamtkica, rom rodesac krazana mdedrebi saxlTan axlos rCebian da debTan Tu
Exenterus Ramis pepla Lophyrus-is parkis paraz- dedasTan resursisTvis konkurenciaSi Sedian.
itirebas axdens, didi zomis WuprSi mdedrebi jonsonma (1988) igive tipis kvleva ramdenime gva-
ufro didi raodenobiT Cndebian. mamri Lophyrus ris primatebis saxeobebze Caatara da daamtkica,
mdedrze orjer patara zomisaa. mozrdili, mde- rom mewyvilisTvis adgilobrivi konkurenci-
dri Wupridan gamosuli krazanebis 79% mdedria, isas, rac ufro Zlieria filopatriul mdedrebs
xolo mcire zomis, mamri Wupridan gamosuli kra- Soris resursisTvis konkurencia, miT ufro
zanebis mxolod 47%-ia mdedri. gadaxrilia sqesTa Sefardeba (sur. 33.5).
verenis da Cevirevis Sedegebi amtkicebs, rom resursisTvis adgilobrivi konkurencia axa-
rodesac mdedri STamomavlobis sqess akontro- li koloniebis damaarsebel mwerebSi (magaliTad,
lebs, is vargisianobaSi meti wvlilis Semtan futkrebsa da WianWvelebSi) mamrisken gadaxrili
sqess ufro didi raodenobiT aCens. wvlilis Se- sqesTa Sefardebis axsnisTvis gamoiyeneba. am sax-
tana TiToeuli sqesis STamomavlobis nayofiere- eobebSi erTi an meti deda mSobliur kolonias
bazea damokidebuli, rac Tavis mxriv mdedr kra- tovebs da axal kolonias aarsebs (kreigi 1980,
zanebSi kvercxisdebisTvis saWiro resursebze da balmeri 1983). dedis Rirebuleba mamrebis gar-
mamrebis auTkrosingisTvis saWiro mewyvileebis eSe nulia da mamrebi sxva koloniebidan mosul
xelmisawvdomobazea damokidebuli. dedebTan wyvildebian, amitom mamrebis didi ra-
odenobiT gaCenas naklebi upiratesoba aqvs.
unda aRiniSnos, rom mxolod filotrapia
33.5. adgilobriv resursTa konkuren- sqesTa Sefardebis gadaxras aucileblad ar
cias SeuZlia, gamoiwvios mamrobiT- iwvevs. zogierT frinvelSi, magaliTad wiTelko-
centruli sqesobrivi Tanafardoba kardian kodalebsa da floridul buCqis Cxikveb-
Si filopatriuli mamrebi maTi mSoblebis STamo-
mamrebs Soris mewyvilisTvis konkurencia md-
edrobiTisken gadaxril sqesTa fardobaze
seleqciur zewolas iwvevs. dasa da Zmas, aseve
mSobelsa da Svilebs Soris resursebisTvis
konkurenciam sqesTa Sefardeba mamrebisken 0.70
SeiZleba gadaxaros. ZuZumwovari cxovelebisa
0.65
da ramdenime frinvelis SemTxvevaSi, mamrebi
dabadebis adgilidan mdedrebze ufro Sors
0.60
gadaadgildebian da am movlenas mSobliuri
adgilidan gavrceleba ewodeba (mileri da 0.55
keroli 1989). dabadebis adgilTan axlos darCe-
nis tendencias filopatria ewodeba. mdedrebi 0.50
dedasTan axlos rCebian da erTmaneTTan Tu de-
dasTan gamravlebisTvis saWiro resursebisT- 0.45
vis konkurenciaSi Sedian. mdedri individebis 0 0.2 0.4 0.6
TvalTaxedviT, dedasTan axlos darCena ukeTe-
sur. 33.5. sqesTa pirvelad Sefardebas da mdedrebs Soris
sia, vinaidan dedam am adgilze reproduqciul konkurenciis intensivobis indeqss Soris damokidebuleba pri-
warmatebas miaRwia. miuxedavad amisa, dedas md- matebis ramdenime gvarSi. indeqsi reproduqciuli warmatebis
edri individebis gaCenis naklebi stimuli aqvs, da jgufis zomis regresiis daxrilobaa.
790

mavlobis gamoyvanaSi monawileobas iReben. aseT axdens zegavlenas. gamravlebasa da dawyvilebis


moqmedeba, erTi SexedviT, sruliad usargebloa, sistemebze dawvrilebiT informacias miviRebT,
magram 34-e TavSi vnaxavT, rom damxmaris vargi- Tu davakvirdebiT, rogor aris mdedrebis da
sianoba amgvari moqmedebis Sedegad SeiZleba mamrebis fundamenturi interesebi ekologiur
amaRldes. resursisTvis adgilobriv konkuren- pirobebTan morgebuli (devisi 1991, krebsi da de-
cias mxolod maSin eqneba Sedegi, rodesac re- visi 1993).
produqciuli warmateba resursis mopovebazea rodesac mamri rac SeiZleba didi raodenobiT
damokidebuli, rogorc es xdeba mraval primat- mdedrTan wyvildeba da STamomavlobas ubralod
Si. axalgazrda mdedrebis da mamrebis raime adg- genTa simravles gadascems, mas ganurCeveli ewo-
ilze Sejgufeba reproduqciul warmatebaze nak- deba. ganurCeveli mamri, rogorc wesi, mewyvil-
leb zegavlenas iqoniebs, Tu axalgazrdebs Soris esTan didxans ar Cerdeba. populaciaSi amgvari
resursisTvis an mewyvilisTvis konkurencia ar mamrebis arseboba dawyvilebis warmatebis cva-
arsebobs. lebadobas zrdis da zogierTi individi aTasobiT
mewyviles poulobs, maSin roca sxvebi sruliad
martoni arian. cxovelebis taqsonebSi ganurCev-
33.6. partniorobis sistemebi eli dawyvileba yvelaze ufro gavrcelebulia da
damokidebulia imaze, Tu ra donemde igive xdeba auTkrosingiT dakavebul mcenaree-
SeuZlia erTi sqesis individs bSi.
resursebis monopolizeba Tu mamrebi mewyvileebs resurss awvdian an
STamomavlobaze zrunaven (mewyvileebis nayofi-
populaciis dawyvilebis sistema aris mdedreb-
erebas xels uwyoben), maSin dawyvileba Zlieria.
sa da mamrebs Soris dawyvilebis modeli anu my-
Tu mamrs erTi dawyvilebis nayofierebaSi wv-
isieri da mimdevrobiTi dawyvilebis raodenoba
lili Seaqvs, maSin dawyvilebis sistema jer miS-
da erTianobis xangrZlivoba. populaciis daw-
vebulia (umciresi wvlili), Semdeg poligamuri
yvilebis sistema, sqesTa Sefardebis msgavsad, in-
da seriuli poligamuria da bolos monogamiiT
dividis moqmedebas efuZneba, romelic bunebriv
(udidesi wvliliT) mTavrdeba. poligamia aris
gadarCevas da evoluciur cvlilebas eqvemde-
mdgomareoba, rodesac erTi sqesis individi sa-
bareba. dawyvilebis sistemebi saxeobis Tvisebeb-
pirispiro sqesis erTze met warmomadgenelTan
sa da garemosTan mWidrod aris dakavSirebuli.
qmnis ojaxs (ojaxis xangrZlivoba organizmis sa-
dawyvilebis sistemebis Teoria sicocxlis Ziri-
sicocxlo ciklzea damokidebuli). Cveulebriv,
Tad asimetriulobas efuZneba, romlis Tanaxmad,
mamrebi erTze met mdedrTan wyvildebian da
mdedris reproduqciuli warmateba kvercxis
sistemas poliginia ewodeba. polignia mdedrebis
debis an STamomavlobis warmoqmnis raime sxva
haremad wodebuli jgufis dacvaSi an teritori-
unariT izRudeba, xolo mamris reproduqciuli
is dacvaSi SeiZleba gamoixatos. maSasadame, pol-
warmateba mxolod mopovebuli mewyvileebis
iginia mamrebis mier mdedrebis dacvis, ra drosac
raodenobiT aris SezRuduli. mdedris gameti
mamris wvlili STamomavlobaze ZiriTadad gene-
mamris gametze ufro didia, amitom mas gamrav-
tikuria, aseve mamris mier resursis kontrolis
lebisTvis meti resursi sWirdeba da mdedris nay-
da mdedrisTvis miwodebis unaris Sedegia. poli-
ofiereba kvercxis debisTvis saWiro resursebis
andria aris mdgomareoba, rodesac erTi mdedri
Segrovebis unariT SezRudulia. rodesac mamre-
ramdenime mamrTan wyvildeba.
bi mdedrebs resursebis mopovebaSi ar exmarebian
seriuli poligamiisas, erTi sqesis individi
an mdedrebi Svilebs ar uvlian, mamris nayofi-
sapirispiro sqesis individTan qmnis ojaxs, STa-
ereba mxolod maSin gaizrdeba, Tu is damatebiT
momavlobas mas utovebs da axali mewyvilis mo-
mewyviles ipovnis.
saZebnad midis. amgvar sistemebSi erTi sqesi STa-
erTi SexedviT, mamrisTvis optimaluri
momavlobis zrunvaze pasuxismgeblobas iRebs.
strategia rac SeiZleba didi raodenobiT md-
aseTi ojaxidan mamrebi ufro xSirad garbian da
edris monaxva da Semdeg STamomavlobis misT-
axal mewyviles eZeben (seriuli poliginia), Tum-
vis datovebaa, xolo mdedrisTvis optimaluri
ca sapirispiroc (seriuli poliandria) xdeba.
strategia dawyvileba da Semdeg Svilebis mam-
monogamia sapirispiro sqesis or individs
risTvis datovebaa, vidre is ufro meti kver-
Soris dawyvilebaa, rac STamomavlobaze zrun-
cxisdebisTvis saWiro resurss moagrovebs.
vis ganmavlobaSi grZeldeba da erTi mewyvilis
sinamdvileSi, yvelaferi ase martivad ar aris.
gardacvalebasTan erTad SeiZleba dasruldes.
mSobliuri mzrunvelobis safasuri da upirate-
monogamia maSin gvxvdeba, rodesac mamrebs STamo-
soba mdedrebisa da mamrebisTvis gansxvavebulia
mavlobaze zrunvaSi didi wvlili SeaqvT. maSasa-
da masze ekologiuri da fiziologiuri faq-
dame, monogamia iseT saxeobebSia gavrcelebuli,
torebi, aseve bunebaSi resursebis ganawileba
791

afrikuli weaverbird-ebis dawyvilebis sistemas, gavrcelebis arealebsa da


cxrili 33-1 kvebas Soris kavSiri
gavrcelebis areali sakvebi ojaxi socialuroba

mono- poli- marto- kolo-


tye savana mindori mwerebi Tesli jgufuri
gamuri gamuri suli niuri
+ + 17 0 15 0 1
+ + 5 0 4 0 2
+ + + 3 0 2 0 0
+ + + 1 4 1 0 4
+ + + 1 1 1 0 0
+ + 2 10 0 1 16
+ + 0 15 0 13 3

sadac STamomavloba didi xnis ganmavlobaSia mSo- mewyvileebis ufro met raodenobas poulobs da
belze damokidebuli da axalgazrdobas orive amiT sargebels iRebs. mdedrisTvis sasurvelia
sqesi uvlis. monogamia ZuZumwovrebSi gavrcele- maRali xarisxis teritoriis an mewyvilis moZe-
buli ar aris, vinaidan rZis miwodeba mxolod bna. aqedan gamomdinare, poligamia maSin Cndeba,
mdedris movaleobaa (aisenbergi 1981). monogamia rodesac mdedri mamrs sxva mdedrebTan iyofs da
gavrcelebulia CitebSi. amiT ufro met reproduqciul warmatebas aRwevs,
vidre monogamuri urTierTobisas eqneboda. ori-
ansma (1969) mewyvilis SerCevis procesis grafiku-
33.7. partniorobis sistemebi li gamosaxuleba verner-uilsonis poligamuri
damokidebulia sabinadro garemosa zRvris modelis mixedviT Seqmna (sur. 33.6). mod-
da racionze elSi monogamur mamrTan da poligamur mamrTan
dawyvilebuli mdedris vargisianoba mamris ter-
dawyvilebis sistema ganviTarebuli adaptaciaa
itoriis xarisxis funqciis saxiT aris naCvenebi.
da amas populaciis dawyvilebis sistemebsa da
poligamia mxolod maSin Cndeba, rodesac teri-
gavrcelebis arealebs, Tvisebebsa da kvebas Soris
toriebis xarisxi icvleba da maRali xarisxis
kavSiri adasturebs. ingliselma bihevioristma
teritoriaze mobinadre poligamur mamrTan daw-
jon krukma (1964, 1965) dawyvilebis sistemasa
da ekologias Soris kavSiri erT-erTma pirvel-
ma aRmoaCina. mecnieri afrikul weaverbird-ebs
daakvirda da SeniSna, rom monogamia tyeebsa da
savanebSi mcxovreb mweriWamia saxeobebSi domini-
rebs (ix. Tavi 8), xolo poliginia Ria savanebsa da
mindvrebSi mobinadre TeslismWamel saxeobebSia
dominanturi (cxrili 33.1). garda amisa, monogam-
uri saxeobebis umetesoba farTod gaSlil teri-
toriebze ganmartoebul wyvilebad binadrobs,
xolo poliginiuri saxeobebi koloniebad cxov-
robs. vernerma da uilsonma (1966, 1969) Crdil-
oeT amerikul mgalobel frinvelebze kvleva
Caatares da mindvrebSi, preriebsa da WaobebSi
mravalcolianoba aRmoaCines. cvladebs Soris
martivi damokidebuleba amgvari gaerTianebebis
gaCenas srulyofilad ver ganmartavs. empiri- sur. 33.6. poligamuri zRvris modeli. mdedris vargisian-
uli cdebis Sedegad SesaZlebelia hipoTezebis an oba (reproduqciuli warmateba) mamris teritoriis xarisxTan
erTad icvleba. dawyvilebuli mdedris arseboba Semdgomi md-
modelebis miReba, romlebSic garemos seleqci-
edrebisTvis mamris xarisxs amcirebs. mdedrebma dauwyvilebe-
uri faqtorebisa da Tvisebebis damakavSirebuli
li mamrebi (a-dan e-mde) manamde unda airCion, vidre nebismieri
meqanizmebi simarTlesTan miaxloebulia. darCenili dauwyvilebeli mamris (f, g da h) teritoriis xarisxi
vernerma da uilsonma (1966) dawyvilebis dawyvilebuli mamris saukeTeso teritoriis `jamur~ xarisxze
sistemaSi poligamiis warmoSobis modeli Seqmnes. naklebi gaxdeba. am mdgomareobas poligamuri zRvari ewodeba

vidre teritoriaze sakmarisi resursia, mamri da mdedri dawyvilebul (a-dan e-mde) mamrebsa da dauwyvilebel
mamrebs (fh) Soris akeTebs arCevans.
792

xarisxi icvleba da Sesabamisad, teritoriebi sx-


vadasxva xarisxisaa. mdedrebi gamravlebis adgi-
lebs mamrebis Semdeg ubrundebian, saxldebian da
ukve dafuZnebul mamrebTan wyvildebian. mdedri
SaSvebi mamrebis teritoriis xarisxs afaseben da
pirveli individebi saukeTeso anu kargi terito-
riis mqone mamrebTan monogamurad wyvildebian.
mogvianebiT mosulma mdedrebma arCevani cudi
xarisxis mamrTan monogamurad dawyvilebasa da
maRali xarisxis mamrTan poligamiurad dawyvile-
bas Soris unda gaakeTon, ra drosac isini teri-
toriis resursebs erT an met mdedrTan gaiyofen
(leningtoni 1980, oriansi 1980, nero 1984; sur.
33.8). SaSvebisgan gansxvavebiT, tyis frinvelebis
gavrcelebis areali Waobze erTgvarovania. tyeSi
teritoriebis xarisxi naklebad icvleba, frin-
velTa umetesi saxeoba monogamuria da polig-
amur zRvarze dabla mcire raodenobiT terito-
sur. 33.7. mamri wiTelfrTiani, Savi SaSvi ria xvdeba.

yvilebul mdedrs ufro meti vargisianoba eqneba, 33.8. partniorobis sistemaTa kon-
vidre cudi xarisxis teritoriaze mobinadre mo- figuracia metwilad damokidebulia
nogamur mamrTan dawyvilebisas. aseT mosazrebas mSoblebis mzrunvelobis ganawile-
teritoriis xarisxis poligamuri zRvari ewode- baze
ba. Tu mdedrebs teritoriis xarisxis gansazRvra individebma warmatebuli gamravlebisTvis gam-
SeuZliaT, maSin pirveli individebi monogamurad etebs da erTi an meti mewyvilis mopovebisTvis
dawyvildebian, xolo SemdgomSi mewyvileebis ar- saWiro moqmedebebs yuradReba unda dauTmon.
Ceva Semcirebadi xarisxis mqone teritoriebze dro da energia axalgazrda Taobis dacvaze aseve
moxdeba da sabolood poligamuri zRvari miiRe- ixarjeba da am moqmedebas ekologebi mSobliur
ba. amis Semdeg mdedrebi jer kidev dauwyvilebel wvlils uwodeben. Tu mSobliuri wvlili STamo-
da ukve dawyvilebul mamrebTan Tanabrad wyvil- mavlobis gadarCenis albaTobas amaRlebs da ax-
debian (alatalo da sxvebi 1982). algazrdebis gaCenis safasuri Zalian maRali ar
CrdiloeT amerikis WaobebSi wiTelfrTiani aris, maSin mSobliuri wvlili sasargebloa. daw-
Savi SaSvebi teritoriebs adreul gazafxulze yvilebis sistemebis konfiguracia damokidebu-
ikaveben (sur. 33.7). Waobi mcenareTa safarisa da lia mSobelze, romelic sxva mewyvileebs miato-
wylis siRrmis TvalsazrisiT araerTgvarovania, vebs da axalgazrdobas uvlis.
sakvebis raodenoba da budeebis usafrTxoebis mdedr da mamr frinvelebs mSobliuri mz-
runveloba axasiaTebT. frinvelTa umetes saxe-
obaSi axalgazrdobis sicocxlisunarianoba da
1 mSoblebis reproduqciuli warmateba sakvebis
budeSi mitanis tempze Zalian aris damokidebuli
6
(krebsi da devisi 1993). kvebis tempi TiTqmis orma-
gdeba, rodesac sakvebs orive mSobeli moipovebs.
11
ormagi mSobliuri wvlilis upiratesoba, sa-
16 varaudod, monogamiis gavrcelebis mizezic aris.
frinvelebSi ganurCevlad dawyvileba iSvia-
Tad xdeba da dominanturi mxolod xoxbebSi da
tropikul, nayofismWamel saxeobebSia, rogori-
caa manakini, kotinga da samoTxis frinveli. aqedan
gamomdinare, ekologebi sayovelTaod gavrcele-
sur. 33.8. pirveladi mdedrebis (Savi wertilebi) da meoradi buli monogamiisgan gamonaklis SemTxvevebze anu
mdedrebis (mwvane wertilebi) mier mamrebis seleqciis mimdev- ganurCevad dawyvilebaze amaxvileben yuradRe-
robis teritoriis xarisxze damokidebulebis funqciis grafi- bas. ganurCevlad dawyvilebis evoluciis mizezi
ki niu jersis WaobebSi mobinadre wiTelfrTian Sav SaSvebSi. mSobliur mzrunvelobas moklebuli mamrebia,
793

safasuri mdedrisa da mamrisTvis, romelic


cxrili 33-2 STamomavlobas icavs an miatovebs
mdedri

icavs miatovebs
(v kvercxi) (V kvercxi)

icavs
vS2 VS1
(1+p mewyvile)
vS2/(1+p) VS1(1+p)
mamri
miatovebs
vS1 VS0
(1+P mewyvile)
vS1(1+p) VS0(1+p)
SeniSvna: mdedrebis safasuri TiToeuli ujris zeda marjvena kuTxeSia gamosaxuli,
xolo mamrebis safasuri qveda marcxena kuTxeSia naCvenebi

romlebic maTi mewyvileebis reproduqciul mSobliuri wvlilis ESS modeli


warmatebaSi maincdamainc ar erevian. aseTi mov-
mdedri an mamri mSobliuri mzrunvelobis gamoCe-
lena ramdenime SemTxvevaSi SeiZleba moxdes. mag-
nis arCevans akeTebs da es arCevani individis mier
aliTad, gnolis wiwilebs sakuTari Tavis gamokve-
miRebul sargebelsa da safasurzea damokidebu-
ba SeuZliaT, amitom mamrebs maTi mewyvileebis
li. magaliTad, mamrebi budis mitovebis Sesaxeb
nayofierebis gazrda naklebad ZaluZT. aseTi
gadawyvetilebas sakuTari interesis Sesabamisad
saxeobebis mdedrebi imdenive wiwilas gamozrd-
akeTeben da interesi reproduqciuli vargisian-
ian, ramdensac mamrebis daxmarebiT SeZlebdnen.
obaa. axalgazrdobis movlasa da mitovebas Soris
igive xdeba ZuZumwovar cxovelebSi, rodesac mx-
arCevans orive mSobeli akeTebs, magram misi Sede-
olod mdedri uvlis axalgazrdebs da mamris po-
gi mewyvilis mier gakeTebul arCevanze ufroa
tenciuri wvlili (resursebis da namatis dacva,
damokidebuli. rodesac erTi mSobeli zrunvas
mdedrisTvis saWmlis miwodeba) mcirea. garda
Tavs aridebs, xolo meore mSobeli STamomav-
amisa, nayofismWameli frinvelis resursi Sei-
lobis erTguli rCeba, vargisianoba naklebad
Zleba iyos xiluli da Sereuli xarisxis. am dros
mcirdeba, xolo orive mSoblis wasvlis SemTx-
mdedri frinveli igive raodenobis resurss mo-
vevaSi STamomavlobis mxolod erTi an arc erTi
agrovebs, rasac mdedri da mamri erTad. rodesac
warmomadgeneli gadarCeba. ekologebi uSveben,
mamrebi mdedrebs toveben da maTi STamomavlobis
rom STamomavlobaze mzrunvelobis Sesustebis
raodenoba ar mcirdeba, mamrebi reproduqciul
Semdeg mSobels SeuZlia ufro didi raodenobiT
warmatebas damatebiTi mewyvileebis mizidvis sa-
kvercxi dados an mewyvileebi moipovos.
SualebiT zrdian.
ori mSoblis evoluciurad stabiluri
ZuZumwovar cxovelebSi mSobliuri mzrunv-
strategiis kvleva TamaSebis Teoriis analizis
eloba mxolod mdedris movaleobaa. mdedrebsa
saSualebiT aris SesaZlebeli. Cveni msjeloba
da mamrebs Soris fiziologiuri da anatomiuri
jon meinard smitiseul (1982) midgomebTan miax-
sxvaoba mamrebs mSobliuri mzrunvelobis gamo-
loebulia. TiToeulma mSobelma STamomavlobas
Cenis saSualebas ar aZlevs. bevri ZuZumwovari
SeiZleba mouaros, rasac meinardi dacvas uwo-
didi xnis ganmavlobaSi aris maked da am periodSi
debs da SeiZleba miatovos. davuSvaT, mamris mier
mamrs arafris gakeTeba ar SeuZlia. ufro metic,
damatebiTi mewyvilis mopovebis albaToba STa-
makeobis Semdeg axalgazrdebi dedis rZiT ikve-
momavlobis dacvis SemTxvevaSi aris p, xolo STa-
bebian. rac Seexeba Tevzebs, mSobliuri mzrun-
momavlobis mitovebis SemTxvevaSi igive albaTo-
veloba maTSi Zalian sustia (grosi da sargenti
baa P. aseve davuSvaT, rom P>p. Tu mdedri budes
1985) da rogorc wesi, es movaleoba mamrs akisria.
miatovebs, is V raodenobis kvercxis dadebas Se-
Tevzebi kvercxs da spermas wyalSi gamoyofen da
Zlebs, xolo budis dacvis SemTxvevaSi kvercxis
ganayofierebac iqve xdeba (garegani ganayofi-
raodenoba v iqneba. garda amisa, V>v. rodesac
ereba). mdedris mxridan gamoCenili mSobliuri
budes arc erTi mSobeli ar icavs, kvercxis ga-
mzrunveloba, Cveulebriv, Sinagani ganayofi-
darCenis albaTobaa S0. rodesac erT-erTi mSo-
erebis pirobebSi gvxvdeba, Tumca es sayovelTao
beli budes icavs igive albaTobaa S1, xolo orive
wesi ar aris.
mSoblis adgilze yofnis SemTxvevaSi albaToba
S2-is tolia. TiToeuli mSoblis mier datovebu-
794

ESS pirobebi mdedris da mamris mSobliuri mzrunvelobis


cxrili 33-3 sxvadasxva kombinaciisTvis

1. STamomavlobas orive mSobeli uvlis, mdedri vS2>VS1; mamri vS2(1+p)>vS1(1+P)

2. mdedri uvlis, mamri garbis; mdedri vS1>VS0; mamri vS1(1+P)>vS2(1+p)

3. mamri uvlis, mdedri garbis; mdedri VS1>vS2; mamri vS1(1+p)>VS0(1+P)

4. orive mSobeli garbis; mdedri VS0>vS1; mamri VS0(1+P)>VS1(1+p)

li STamomavlobis raodenoba mdedris da mamris mdedri mzrunvelobas maSin iCens, rodesac md-
moqmedebis oTxi SesaZlo kombinaciis pirobebSi edris ESS, mamris moqmedebis miuxedavad, dacvaa
33.2 cxrilSia mocemuli da mas safasuris matri- anu vS2>VS1 da vS1>VS0. mamri manamde garbis, vidre
ca ewodeba. mdedri mzrunvelobas iCens da S(1+P)>S1(1+p). am
orive mSoblis adgilze darCena evoluciu- utolobebis gardaqmnis Semdeg mdedrisTvis S2/
rad stabiluri strategiaa, rodesac mdedris da S1 da S1/S0 pirobebs, xolo mamrisTvis S2/S1<(1+P)/
mamris mier STamomavlobis mitovebis strate- (1+p) pirobas miviRebT. mdedris sargebeli STa-
gia populaciaSi ar gvxvdeba. maSasadame, orive momavlobaze zrunvisas ufro meti unda iyos,
mSoblis mier gaweuli mzrunveloba ESS-ia, vidre kvercxebis mitovebis an mamrisTvis dato-
rodesac mdedrebisTvis vS2>VS1 da mamrebisTvis vebis SemTxvevaSi. mamrisTvis ukeTesi gaqcevaa,
S2(1+p)>S1(1+P). es niSnavs, rom STamomavlobaze rodesac misi mewyvile STamomavlobas uvlis. mam-
zrunvisTvis darCenilma mSobelma vargisianoba ris mier gamoCenili mzrunvelobisTvis saWiro
ufro unda gazardos, vidre gaqceuli mSobeli pirobebi sawinaaRmdegoa.
dawyvilebis raodenobas zrdis anu S2/S1>V/v frinvelebSi S1/S0 fardoba yovelTvis didia
da (1+P)/(1+p). moqmedebis oTxive kombinaci- da orive mSobeli kvercxs arc erT saxeobaSi ar
isas ESS-s pirobebi cxadyofs (cxrili 33.3), rom tovebs, Tumca didfexebis axlad gamoCekili wi-
orive mSoblis mzrunveloba ESS SeiZleba iyos, wilebi mSobliur mzrunvelobas sruliad mokle-
xolo erTi mSoblis mzrunveloba ver iqneba. gar- bulni arian. mdedris mier gamoCenili mzrunv-
da amisa, rodesac orive mSoblis gaqceva ESS-ia, eloba sakmaod gavrcelebulia da es mdgomareoba
erTi mSoblis gaqceva ver iqneba. orive mSoblis ganurCevlad dawyvilebis sistemis mqone saxeo-
gaqceva an darCena SeiZleba iyos ESS, rodesac bebSi gvaqvs, Tumca mamris mxridan gamoCenili mz-
S2/S1>V/v>S1/S0 da S2/S1>(1+P)(1+p)>S1/S0. aseT pi- runveloba nanduebSi, evkaliptis frinvelebSi
robebSi, erTi mSoblis mzrunveloba ESS ar aris da polyandrous shorebirds-ebSi gvxvdeba, sadac md-
da amitom orive mSoblis da erTi mSoblis mzrun- edri kvercxs debs, Semdeg maT pirveli mewyvile
velobas Soris evoluciuri gadasvla SeuZlebe- uvlis, xolo amasobaSi mdedri meored debs kver-
lia. zemoT moyvanili utolobebis Sebrunebis cxs, romlebsac meore mewyvile anayofierebs.
SemTxvevaSi, erTi mSoblis mzrunveloba evo- mdedris mxridan gamoCenili mzrunveloba imiT
luciurad stabiluri strategia SeiZleba iyos, aris gamowveuli, rom (1+P)/(1+p)>V/v. Tu STamo-
xolo evoluciis Sedegi sapirispiro iqneba. mavlobas orive sqesi gaurbis, mamrebi damatebiT

ganayofierebis adgilsa da mSobliur mzrunvelobas


cxrili 33-4 Soris damokidebuleba Tevzebsa da amfibiebSi

mzrunvelobas iCens
ganayofiereba orive
mamri mdedri arc erTi
mSobeli
Tevzebi
garegani 8 28 6 191
Sinagani 0 2 10
amfibiebi
garegani 0 14 8 10
Sinagani 0 2 11 0
795

mewyvileebs ufro swrafad pouloben, vidre md- miizidaven da anayofiereben. mamrebi kvercxze
edrebi kvercxis dadebas aswreben. gamoCekvamde zrunaven. ganayofierebeli kver-
pirobebSi, rodesac orive mSoblis wasvla cxi mudmivi zrunvisa da dacvis gareSe iRupeba.
ESS-ia, romeli mSoblis wasvla ganayofiereba- aseTi saxeobis Tevzis tipiuri magaliTia bluegill
sa da kvercxisdebas Soris damokidebulebazea sunfish (Lepomis macrochirus) (grosi da Carnovi
damokidebuli (dokinsi da karlaili 1976, ridli 1980). mamrebi kargad ganayofierebis adgilebi-
1978). Tu ganayofiereba Sinagania, mamri kvercxis sTvis konkurenciaSi Sedian da amitom, isini, sul
dadebamde wyvildeba da mas Tavisuflad SeuZlia mcire, 7 wlamde ar mwifdebian, raTa didi zomis
mdedri miatovos. Tu ganayofiereba garegania, gaxdnen da konkurenciaSi gaimarjvon. miuxeda-
Tavdapirvelad kvercxi ideba, xolo Semdeg mam- vad amisa, ramdenime mamri gansxvavebul taqtikas
ri maT anayofierebs. smitma (1978a) brederis da irCevs, 2 wlis asakSi sqesobrivad mwifdeba da
roderis mier Segrovebuli monacemebi gaanal- patara zomisaa. aseTi mamri teritoriis mbrZane-
iza da daaskvna, rom garegan ganayofierebasa da beli Tevzis mier mizidul mdedrs epareba da
mxolod mamris mzrunvelobas Soris Tevzebsa ise mravldeba. amgvari mamrebi reproduqciuli
da amfibiebSi mWidro damokidebuleba arsebobs parazitebi arian da maTi STamomavlobis gadar-
(cxrili 33.4). Cena teritoriis mbrZanebeli mamrebis mzrunv-
mamris mzrunvelobasTan dakavSirebuli elobazea damokidebuli. mamris mier teritoriis
bolo sakiTxi mamobaa (triversi 1972). Tu ganayo- dapyroba an parazitad qceva, savaraudod, gene-
fiereba garegania da kvercxi mamris mier momza- tikaSia Cadebuli.
debul da dacul budeSi ideba, mamrs SeuZlia, Bluegill sunfish-is dawyvilebis sistema Sereuli
darwmunebuli iyos, rom STamomavloba misia da reproduqciuli strategiis kargi magaliTia, ra
mzrunveloba sakuTari genebis gadarCenas Seuwy- drosac populaciaSi ori an meti fenotipi sta-
obs xels. Tu ganayofiereba Sinagania da mdedre- bilurad narCundeba, vinaidan TiToeuli maT-
bi populaciaSi xSirad wyvildebian, mamrebs ar ganis vargisianoba iSviaTobisas ufro maRalia.
SeuZliaT, darwmunebulni iyvnen, rom maT rome- STamomavlobaSi mdedrebze da mamrebze moqmedi,
lime mdedris mier dadebuli kvercxebi gaanayo- sixSireze damokidebuli seleqcia sqesTa 1:1 Se-
fieres, Tu ra Tqma unda, mamri mdedrs mTel re- fardebas inarCunebs. Bluegill sunfish saxeobaSi,
ceptiul periodSi ar dajarobs (ix. magaliTad, miparviT dawyvilebis SesaZlebloba SezRudu-
bartoni 1985). lia, vinaidan teritoriis mflobelebi fxizlad
arian da rac ufro meti paraziti Sedis erT-
maneTTan konkurenciaSi, miT ufro naklebia re-
33.9. populaciebi SeiZleba Seicavd- produqciuli warmateba.
nen erTi sqesis individebs, romelT- bevri ganurCevlad dawyvilebadi frinveli,
ac sxvadasxva reproduqciuli aseve bayayebis dawyvilebis sistemas saerTo daw-
strategiis aqvT yvilebis arealebis arseboba axasiaTebs. amgvar
arealebs lek-ebi ewodeba, maTze mamrebi ikribebi-
ganurCevlad dawyvilebis sistemis mqone Te-
an da cdiloben mdedrebi miizidon (klaton-bro-
vzebSi mamrebi teritoriebs icaven, mdedrebs

(a) (b)

sur. 33.9. a) ori mamri basrkudiani roWo samxreT miCiganis saerTo dawyvilebis teritoriaze (lek-ze). b) mdedrs, mamrTan Sedar-
ebiT naklebad basri frTebi aqvs
796

ki da sxvebi 1988, oringi 1982, uelsi 1977, tornhi- cavs, meore da mesame rangis mamrebi dawyvilebeb-
li da elkoki 1983, devisi 1991; sur. 33.9). lek-ebis Si ufro met monawileobas iReben, xolo umaRlesi
gaCenis mizezi is aris, rom ramdenime mamri ufro rangis mamrebi ukana planze gadadian (sur. 33.10b).
didi raodenobiT mdedrs miizidavs. dabali rangis mamrebi Zalian cudad ikvebebian da
saxlis mtredebis inglisuri saxeli (The maSin ratom Sedian isini lek-ebSi? ra Tqma unda,
Ruff) mamris kiserze Semoxveuli wagrZelebuli Cven saxlis mtredebis msgavsad ver viazrovnebT,
bumbulebis sayelodan gamomdinareobs, xolo Tumca SegviZlia davakvirdeT, rom lek-ebSi mox-
misi mecnieruli saxeli lek-ebze mamrebs Soris vedrili mamrebi frTebis tylaSuniT, xtunaobiT
intensiuri konkurenciis Sedegia. dawyvilebis da sxva aseTi moqmedebebiT sxva mamrebs izidaven.
amgvari sistema Waobis frinvelebSi, romelTac rodesac lek-Si oTxi an xuTi mamri Sedis, maRali
saxlis mtredic miekuTvneba, ar gvxvdeba, xolo rangis mamrebi aRar izidaven sxvebs. dabali ran-
misi garCeva mamrebis Sexedulebasa da moqmede- gis frinvelebi gavsebul lek-Si Sesvlas cdilo-
baSi polimorfizmiT xdeba (hogan-varburgi 1966, ben, raTa mewyvileebi drodadro miitacon da
vaidemo da ouensi 1995). SvedeTSi mobinadre sxva mamrebs Semosvlas maSinac sTxoven, rodesac
saxlis mtredebze dakvirvebam aCvena (vaidemo lek-Si ukve Sedis 5-ze meti mamri (sur. 33.10g).
da ouensi 1995), rom dawyvilebis sixSire lek-is
zomasTan erTad izrdeba, vidre lek-is saSualo
zoma xuTi mamria (sur. 33.10a). kopulaciis maqsi- 33.10. mcenareebSi dominirebs part-
maluri tempi saaTSi daaxloebiT samia. daw- norTa sami sistema
yvilebis umetesoba umaRlesi rangis mamris mier
yvavilovani mcenareebis saxeobebis TiTqmis 1/3
xorcieldeba. rodesac lek-i xuTze met mamrs Sei-
hermafroditia anu mcenares mdedrobiTi da mam-

0.03 0.03

0.02 0.02

0.01 0.01

0.00 0.00

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1.5

0.5

0
2&3 4&5 6&7

sur. 33.10. mamris dawyvilebis warmatebaze da saxlis mtredebis mopatiJebaze lek-is zomis zegavlena. a) kopulaciis tempi manamde
izrdeba, vidre lek daaxloebiT 5 mamrisgan Sedgeba. b) tempis zrda maRali rangis mamrebs xels aZlevT, xolo meorexarisxovani mamrebi
sargebels maSin naxuloben, rodesac lek-Si xuTze meti individi Sedis. g) maRali rangis mamrebi sxva mamrebis lek-Si mozidavs cdilo-
ben, rodesac lek-i pataraa, xolo meorexarisxovani mamrebi mopatiJebas Semdegac ganagrZoben.
797

robiTi sqesobrivi funqciebi erTdroulad gaaC- sxva meqanizmic arsebobs da amitom, es faqtori
nia. am saxeobebis umetesoba TviTganayofierebi- orsaxlianobis evoluciaze pasuxismgebeli ar
sgan Tavs sxvadasxva meqanizmiT icavs da Sedegad aris (bareti da harderi 1996).
srulad auTkrosirebuli populacia miiReba. Tu
cxovelebis populaciebis terminebSi vityviT,
amgvari mcenareebi ganurCevlad dawyvilebis 33.11. mdedrebisTvis arCevanis nak-
strategias mimarTavs. sinamdvileSi, mcenareebi lebobam SeiZleba gamoiwvios ,,qor-
maTi mtvris moxvedris adgils an mtvris miRebis winebis gareSe kopulacia
wyaros naklebad akontrolebs. TviTSeTavseba-
sqesobrivi gadarCeva aris mdgomareoba, rode-
doba da naTesauri dawyvileba iseT gavrcelebis
sac erTi sqesi, Cveulebriv mdedri meore sqesis
arealebSi umjobesia, sadac dammtveravebi iS-
Tvisebebis vargisianobas dawyvilebis arCevanis
viaTad gvxvdebian. dawyvilebis igive strategia
saSualebiT gansazRvravs (harvei da arnoldi
iseT saxeobebSic gamodgeba, romlebic Soreul
1982, pertriji da holidei 1984, bredberi da an-
teritoriebs kargad iTviseben. xSirad axal ter-
dersoni 1987, meinard smiti 1991, andersoni 1994).
itorias mxolod erTi kolonizatori individi
sqesobrivi seleqciis Sedegia Zlieri sqesobrivi
ikavebs, amitom axali populaciis gaCenis erTad-
dimorfizmi anu erTi da igive saxeobis mamri da
erTi saSualeba TviTdawyvilebaa. mcenareebis
mdedri individebis fenotipebs Soris sxvaoba,
saxeobebis 1/4-s dawyvilebis sxvadasxva sistemebi
rac morTulobaSi, SeferilobaSi da arSiyis
gaaCnia. yvelaze ufro gavrcelebuli sistemebia
meTodebSi gamoixateba. sqesTa gancalkeveba
ginodioecia, rodesac populaciebSi mdedri da
sqesobrivi organoebis garda sxva TvisebebiTac
hermafroditi individebi erTdroulad Sedian
xdeba da maT meoradi sqesobrivi maxasiaTeblebi
da orsaxlianoba, rodesac populacia mdedri da
ewodeba (sqesobrivi seleqciis Teoriis es da sxva
mamri individebisgan Sedgeba.
aspeqtebi meinard smitisa (1991) da andersonis
raime dawyvilebis sistemisTvis upiratesobis
(1994) kvlevebSi kargad aris ganxiluli).
mimniWebeli ekologiuri pirobebi kargad Seswav-
Carlz darvinma naSromSi adamianis warmo-
lili ar aris (bareti da harderi 1996). mecniere-
Soba da sqesTan dakavSirebuli seleqcia (1871)
bi ramdenime SesaZlo faqtors varaudoben da maT
ganacxada, rom sqesobrivi dimorfizmi mxolod
Sorisaa mdedri da mamri individebis special-
erT sqessze momxdari seleqciiT SeiZleba aixs-
izacia sxvadasxva ekologiur funqciebze, aseve
nas. sqesobrivi dimorfizmi sami mizeziT SeiZle-
mamrobiTi da mdedmrobiTi funqciebis xelis SeS-
la. orsaxlian saxeobebSi sqesebis ekologiuri
segregacia naklebad Cans, amitom pirvel hipoTe-
zas empiriuli safuZveli ar gaaCnia. mdedrobiTi
da mamrobiTi sqesobrivi funqciebi erTmaneTs
xels xSirad uSlis. magaliTad, qariT damtver-
ili saxeobebi mtvris did raodenobas qmnis, vi-
naidan cxoveli dammtveravebisgan gansxvavebiT,
maTi mtveri alalbedze ganibneva. mtvris didi
raodenobis warmoqmna hermafroditi yvavilebis
mdedrobiT nawilebSi dabinZurebas iwvevs, rac
sxva individebisgan motanili mcire raodenobiT
mtvris warmatebas amcirebs. albaT swored ami-
tom, qariT damtveril saxeobebSi orsaxlianoba
yvelaze ufro gavrcelebulia.
mcenareebs mamrobiTi funqcia mdedrobiT
funqciaze energiisa da sakvebi nivTierebebis ga-
nawilebis gamo SeiZleba akldes. mamrobiTi fun-
qcia damamtverebis mizidvazea damokidebuli,
amitom, yvavilebis gamotana ufro met resurss
saWiroebs, vidre nayofis mosxma. mdedrobiTi
funqcia ufro mkacrad aris limitirebuli Tes-
lisa da nayofis warmoqmnisTvis aucilebeli
resursebis xelmisawvdomobis Sedegad. orsax- sur. 33.11. jvaredina oboba Argiope argentata-s zomis sqe-
lianoba auTkrosingis garantias iZleva, magram sobrivi dimorfizmi. mamri mdedrze bevrad pataraa. suraTze
TviTdawyvilebis Tavidan acilebisTvis bevri gamosaxulia qselis centrze uZravad mjdomare mdedri oboba.
798

sur. 33.12. cxen-irems uzarmazari rqebi aqvs, romelTa saSualebiT sxva mamrebs ejibrebian da mdedrebis haremebze kontrols
aweseben

ba gaCndes. pirveli mizezi is aris, rom mdedrebis raodenobiT aris SezRuduli, Tumca STamomav-
da mamrebis gansxvavebuli sqesobrivi funqciebi lobis xarisxis gaumjobeseba ukeTesi genotipis
maTi sasicocxlo ciklis evoluciis da ekolo- mqone mamrebTan dawyvilebiT SeiZleba. rodesac
giuri kavSirebis gansxvavebulobaze miuTiTebs. erTi sqesi meore sqesis individebs Sexedulebi-
magaliTad, mdedrebi did gametebs warmoSoben, sa da moqmedebis mixedviT arCevs, sqesTaSorisi
amitom nayofiereba xSirad sxeulis zomazea seleqcia xdeba.
damokidebuli. aqedan gamomdinare, mdedrebi
bevr saxeobaSi ufro didi zomis arian (sur.
33.11). garda amisa, mdedrebma kvercxisdebisTvis mdedris arCevani
damatebiTi sakvebi nivTierebebi unda moipovon
mamrebis umetesoba mdedris arCevans garkveul
da kvercxis Tu namatis movlac maT movaleobaSi
etapze ganicdis. mdedris arCevanis demonstri-
Sedis. mdedrebs gansxvavebuli movaleobebi aqvT
reba mamri grZelkuda -ebis (Euplectes progne)
da Sesabamisad garemosac mamrebisgan gansxvave-
kudis sigrZis eqsperimentuli kvlevis Sedegad
bulad iyeneben. mdedrebma dabudebis adgilic
moxerxda (andersoni 1982). widowbird poligami-
unda ipovon, amitom isini sxvadasxva gavrcelebis
uri saxeobaa da centraluri afrikis mindvrebSi
arealebSi Sedian.
binadrobs. mdedri daaxloebiT beRuris zomisaa,
sqesobrivi dimorfizmis meore mizezi mamrebs
mokle kudi aqvs da yavisfrad aris dawinwkluli.
Soris konkurenciaa, rac brZolisTvis saWiro
gamravlebis sezonSi mamrebi Savi feris arian,
iaraRebis, magaliTad irmis da Tovlis cxvris
rqebis ganviTarebas iwvevs (sur. 33.12). konkuren-
ciaSi gamarjvebuli mamrebi mdedrebis mopove-
bas axerxeben. erTi da igive sqesis individebis
konkurenciaze dafuZnebul seleqcias Sidasqe- 2
sobrivi ewodeba.
sqesobrivi dimorfizmis mesame mizezi sapir-
ispiro sqesis individebis arCevani SeiZleba gax-
des. arCevans, ramdenime gamonaklisis garda, mde-
1
drebi akeTeben, xolo mamrebi arSiyis saSualebiT
maT arCevanze zegavlenis moxdenas cdiloben.
mdedrebi irCeven, xolo mamrebi dawyvilebisT-
vis konkurenciaSi Sedian da amis mizezi mdedris
da mamris pirobebis ganmsazRvreli mSobliuri 0
wvlilis asimetriaa (beitmeni 1948, triversi
1972). mamrebis nayofiereba mewyvileebis ra-
odenobisadmi pirdapirproporciulia, xolo sur. 33.13. mamri grZelkuda widowbirds-ebis (Euspectes
mdedrebis STamomavlobis raodenoba kvercxis progne) reproduqciuli warmateba xelovnurad wagrZelebuli
da damoklebuli kudebis pirobebSi.
799

mxrebze wiTeli koplebi da TiTqmis naxevari me- da amuSaveben, xolo Semdeg garkveul Tvisebas
tri sigrZis kudi aqvT, romlis demonstrirebas an moqmedebas aniWeben upiratesobas (raiani 1990,
saarSiyo frenebis dros axdenen. mamrebs daax- raiani da kedi-heqtori 1992). cxovelTa orma
loebiT eqvsi mdedris mizidva SeuZliaT, Tumca jgufma am hipoTezis siswore daadastura.
isini STamomavlobaze ar zrunaven. mamris re- maxvilosani Xiphophorus-is gvaris patara Te-
produqciuli warmateba mkveTrad ivleba da sqe- vzia, mamris kudis qveda nawili Zalian wagrZele-
sobrivi seleqciis klasikuri SemTxveva gvaqvs. bulia. damtkicebulia, rom mdedri maxvilos-
andersonma martivi, magram Zalian eleganturi nebi upiratesobas grZeli kudis mqone mamrebs
eqsperimenti Caatara, kerZod mamrebs kudis bum- aniWeben (sur. 33.14). garda amisa, maxvilosnebis
bulebi moaWra, kudi daumokla da Semdeg es bum- monaTesave mdedri Tevzebi grZeli kudis arqonis
bulebi sxva mamrebs miakra. aRmoCnda, rom mamris pirobebSi eqsperimentulad gamoyvanil mamrebs
mier teritoriis SenarCunebis unarze kudis sig- aniWeben upiratesobas, romelTac xmlismagvari
rZe zegavlenas ar axdens, magram grZeli kudis kudebi aqvT (raiani da vagneri 1987, basolo
mqone mamrebi ufro didi raodenobiT mewyviles 1990a,b). aqedan gamomdinare, mdedrebis siyvaru-
miizidaven (sur. 33.13). maSasadame, mdedrebi mewy- li grZeli kudisadmi maT winaprebSic arsebobda
viles kudis sigrZis mixedviT arCeven. da mamrebs kudis damagrZelebeli genetikuri
Semdgomma kvlevebma daadastura, rom mdedre- faqtorebi aqvT. swordtail-ebis naTesavebSi grZe-
bi mewyvileebs mamrebs Soris SesamCnevi sxvaobis li kudis ararseboba Tvisebis sawinaaRmdego
safuZvelze arCeven. sqesobrivi seleqciis kvl- seleqciuri faqtorebiT, magaliTad mtaceble-
eva daaxloebiT 2000 saxeobaSi Catarda (ander- biT an kudis sigrZis genetikuri cvalebadobis
soni 1994). miuxedavad amisa, mamris TvisebebTan ararsebobiT SeiZleba aixsnas. ratom mowonT md-
da mdedris gemovnebasTan dakavSirebuli bevri edr swordtail-ebi grZeli kudi gaugebaria.
pasuxgaucemeli kiTxva arsebobs. romeli Cndeba grZnobis gamoyenebis hipoTezas saxeobaTa
pirvelad, mamris Tvisebebi Tu mdedris arCevani? kidev erTi jgufi, kerZod Physalaemus-is gvaris
rogor ukavSirdeba mamris morTuloba vargi- tropikuli bayayebi amyareben, sadac mamrebi md-
sianobis atributebs? ratom ar ityuebian daba- edrebTan arSiyisTvis vokals xmaroben. sqeso-
li xarisxis mamrebi da ratom ar iReben sxvagvar brivi gadarCevis kvlevisas am bayayebs xSirad
Sexedulebas? iyeneben (raiani 1980, 1985, raiani da sxvebi 1982,
1990, grini 1990, kirkpatriki da raiani 1991). bay-
ayebze eqsperimenti warmatebulad tardeba, vi-
mdedris arCevanis safuZveli naidan saarSiyo Zaxili bgeris sinTezatorebis
saSualebiT gamoicema da mdedrebi xmis gamom-
mdedris arCevanis safuZvelis Sesaxeb ori
cemi mamrebisken xtunaven. mecnierebs mdedrebis
ZiriTadi hipoTeza arsebobs. erTi hipoTezis
nervuli mgrZnobelobis gamoTvla sxvadasxva
mixedviT, mdedris arCevani mamris Tvisebebis
sixSireebis bgerebis saSualebiTac SeuZliaT.
evolucias iwvevs, xolo meore hipoTezis Tanax-
mad, arCevani mamris xarisxis cvlilebis mixedviT
keTdeba. pirvel hipoTezas grZnobis gamoyenebis
hipoTeza ewodeba da masSi daSvebulia, rom md-
edrebi sensorul sistemaSi informaciis iReben

sur. 33.15. Physalaemus gvaris bayayebis oTx saxeobas So-


ris hipoTeturi filogenuri kavSirebis kladograma. P. colo-
radorum da P. pustulatus saxeobis mamrebi mxolod Civilis xmas
gamoscemen, xolo P. petersi da P. pustulosus saxeobis mamrebi ro-
gorc Civilis, aseve Zaxilis xmas gamoscemen. oTxive saxeobis
mdedrebi Zaxilis xmas aniWeben upiratesobas. Savi Zeli Zaxilis
sur. 33.14. mamri mwvane maxvilosnis (Xiphophorus helleri) su- xmis warmoSobas asaxavs. kladogramis mixedviT, Zaxilis xmis aR-
raTi. Tevzis kudis qveda nawili Zalian wagrZelebulia momCeni grZnoba xmis gaCenamde arsebobda.
800

3
1 sur. 33.16. mewyvilis arCeva paraz-
itis mixedviT. mdedrs sami arCevani aqvs.
moklekudiani mamri uaryofilia, vinaidan
misi parazitebi ar Canan. mdedri grZelku-
dian, magram parazitebiT dazianebul
mamrsac uaryofs da kargad Senaxul,
grZelkudian mamrs irCevs.

mamri ZiriTadad Civilis xmas da mizidvis xmas ga- STamomavlobas toveben. mdedris gemovnebaze
moscems. eqsperimentebis Sedegad dadginda, rom zegavlenis mqone nebismieri genetikuri Tviseba
mdedri bayayebi mizidvis xmas amjobineben, rom- Zlier seleqcias ganicdis.
lis bgeris sixSire maqsimalur smenadobasTan
ufro axlosaa. maSasadame, am saxeobis bayayebSi
Rrma xmis mqone bayayebis seleqcia xdeba. ufro mamrebis meoradi sqesobrivi Tvisebebi
metic, sxva Physalaemus saxeobis mdedrebs, sadac
mdedris gemovneba grZnobis an mamris xarisxis
mamrebi mizidvis xmas ar gamoscemen, maTi saxe-
cvlilebis Sedegad yalibdeba, Tumca mdedris
obis mamrebis Zaxils sxva saxeobis mizidvis xma
arCevani mamrebs Soris vargisianobis sxvaobas
urCevniaT.
zrdis da swraf sqesobriv seleqcias iwvevs. r.
rogor yalibdeba bayayebis gemovneba? am
a. fiSerma (1930) swrafi seleqciis Sedegad mam-
SekiTxvaze erT-erTi savaraudo pasuxi 33.15 su-
ris morTulobis evolucia pirvelma ganmarta.
raTzea naCvenebi, romelic Physalaemus-is oTx
fiSeris modelis logikurad progresirebadi
saxeobas (P. coloradorum, P. pustulatus, P. petersi,
elementebia: 1) mamrebis vargisianobasTan daka-
P. pustulosus) Soris hipoTetur evoluciur kav-
vSirebuli Tvisebebis cvlileba zogierT indi-
Sirebs asaxavs. oTxive saxeobis mdedrebs mizid-
vids ufro sasurvel mewyviled xdis; 2) mdedre-
vis xma urCevniaT, Tumca aseT xmas mxolod peter-
bi, romlebic aRiqvamen am gansxvavebas da mamrebs
si-is da pustulosus-is saxeobis mamrebi gamoscemen.
Sesabamisad irCeven, ufro maRali vargisianobiT
es niSnavs, rom am or saxeobas saerTo winapari
gamoirCevian; 3) mdedris mier mamris Tvisebis
hyavs. Tu oTx saxeobas Soris filogenuri kav-
arCevis Sedegad mamris gamoZaxili mudmivia da
Siri kladogramaze naCvenebis analogiuria, maSin
Tviseba ixveweba. am movlenis kargi magaliTia
oTxive saxeobis winapari mizidvis xmas grZnobda
samoTxis Citebis arSiyi. fiSeris modelSi md-
(kirkpatriki da raiani 1991). aseve SesaZlebelia
edris arCevani da mamris sqesobrivad seleqci-
oTxive saxeobis winapari mizidvis xmas grZnob-
uri Tvisebebi adaptaciur cvlilebebad miiCneva.
da da iyenebda, xolo Tanamedrove mdgomareoba
garda amisa, modelis `siswrafe~ mxolod maSin
coloradorum da pustulatus StoebSi mizidvis xmis
miiRweva, rodesac mdedris arCevani mamrebis Se-
dakargvis Sedegad gvaqvs (gardneri 1990). es mag-
darebazea damyarebuli da ara raime idealze. am
aliTi organizmebSi filogenuri kavSirebis mniS-
ukanasknel SemTxvevaSi seleqcia Sewydeba, vi-
vnelobaze aSkarad miuTiTebs.
naidan mamri adaptaciis Sedegad idealuri gax-
meore hipoTezis Tanaxmad, sqesobrivi ga-
deba. pirvel SemTxvevaSi, sxvaze ukeTesi mamri
darCevis mizezi is aris, rom mdedris gemovneba
yovelTvis Cndeba da xelovnuri seleqciis pro-
mamri genotipebis xarisxis aRqmad cvalebadoba-
gramebis msgavsad, cxovelebi dawyvilebas ga-
zea damokidebuli anu mdedrebi maTi STamomav-
nagrZoben da populacia seleqcias xarks uxdis,
lobisTvis ufro maRali vargisianobis mimniWeb-
raTa arseboba ganagrZos.
el mamrebze akeTeben arCevans. mdedris gemovneba
Tu mdedris arCevanSi grZnobaa umTavresi,
viTardeba, vinaidan saukeTeso arCevanis gamkeTe-
maSin mamris sqesobrivad seleqciuri Tvisebebs
beli mdedrebi yvelaze ufro didi raodenobis
801

mamris xarisxTan pirdapiri kavSiri SeiZleba ar demonstrireba gsurT, did wonas daiWerT, xolo
hqondeT. `xarisxi~ mxolod mdedris gemovnebazea susti individi amas ver moaxerxebs. aqedan gamom-
damokidebuli. rodesac seleqciuri Tvisebebi, dinare, rac ufro metia dabrkoleba, miT ufro
sul mcire, swrafi seleqciis dawyebamde mamris Zlieria individi da am Rirsebas genebis saSu-
xarisxs asaxavs, paradoqsul movlenas vawydebiT. alebiT STamomavlobasac gadascems. evropuli
aseTi ucnauri Tvisebebi, magaliTad mamri widow- mgalobeli frinveli wheatear Zalis demonstri-
bird-is grZeli kudi, cxovels amZimebs, vinaidan rebas pirdapir axdens da budes niskartiT mot-
mtaceblebi mis moZebnas ufro iolad axerxeben anili 2 kg-iani qvebiT rTavs.
da garda amisa, grZel kuds ufro meti energia mamrebis erT-erTi Rirseba TvalSisacemi
da resursi sWirdeba. asaxavs es Tviseba mamris bumbulebia, rac niSnavs, rom is parazitebisa da
xarisxs? daavadebis gamomwvevi sxva organizmebisadmi gam-
zahavis (1975, 1977, 1987, 1991) azriT, mamris Zlea (hemiltoni da zaki 1982). parazitebis in-
meoradi sqesobrivi maxasiaTeblebi dabrkole- feqciis sawinaaRmdego genetikuri faqtorebis
baa. Tu amgvari dabrkolebis matarebeli mamri mqone individebs amgvari bumbulebi aqvT. maSa-
gadarCenas axerxebs, mdedri Tvlis, rom mas Zl- sadame, mamrebs maRali vargisianobis saCvene-
ieri genotipi aqvs. aseT mosazrebas dabrkolebis blad TavisTavad dabrkolebis gamCeni Tvisebebi
principi ewodeba da sakmaod araordinalurad aqvT (sur. 33.16). parazitebi sakmaod mniSvnelo-
gamoiyureba, magram dafiqrdiT, Tu Tqven Zalis van funqcias asruleben, vinaidan swrafad vi-
Tardebian da genetikuri winaaRmdegobis faq-
torebis mudmiv seleqcias iwveven.
hemilton-zakis hipoTeza da misi Semdgomi
saxesxvaobebi parazitebiT gamowveuli sqesobri-
vi seleqciidan gamomdinareobs (ridi 1990, etkin-
soni 1991, kleitoni da sxvebi 1992, folstedi da
karteri 1992, andersoni 1994). hipoTezis ZiriTa-
di daSvebebis Tanaxmad, parazitebi maspinZlis
vargisianobas amcireben da mamris Sexedulebas
cvlian, parazitebisadmi gamZleoba memkvidre-
obiTia da mdedrebi naklebad parazitirebul
mamrebs irCeven. am daSvebebis marTebuloba eqs-
perimentebisa da savele kvlevebis Sedegad damt-
kicebulia. magaliTad, bumbulis tili bumbuls
da mis wverebs Wams (sur. 33.17). mdedr velur na-
cara mtredebs sufTa mamrebi datilianebulebs
urCevniaT. garda amisa, Zalian daavadmyofebul
mamrebs civ amindSi nivTierebaTa ukeTesi cvla
sWirdebaT, vinaidan maTi bumbulis xarisxi cudia
da naklebs iwonian (kleitoni 1990).

33.12. arCevanis simcire qorwinebaga-


reSe dawyvilebas iwvevs
mamobis gansazRvrisTvis Catarebuli genetikuri
analizi cxadyofs, rom bevri saxeobis mdedri fr-
inveli maTTan araidentificirebul mamrebTan
wvildeba (birkhedi da mioleri 1992, kempenaersi
da sxvebi 1992, greivsi da sxvebi 1993, lubiuni da
sxvebi 1993, hili da sxvebi 1994, vezarhedi da sxve-
bi 1994, frimen-galanti 1996). zogierTi saxeobis
STamomavlobis TiTqmis erTi mesamedi qorwine-
bagareSe dawyvilebis anu EPC-s saSualebiT aris
sur. 33.17. a) maspinZlis bumbulze moTavsebuli tilis mi-
kroskopuli suraTi. tili daaxloebiT 1mm sigrZisaa da zur- Casaxuli. EPC-ebis umetesobaSi mimdebare teri-
gidan aris naCvenebi. b) saSualod (centrze) da mZimed (marjvniv) toriaze mobinadre mamrebi Sedian, rac bunebriv
dazianebuli muclis bumbuli. normaluri bumbuli suraTis populaciebSi Semgueblobisa da Ralatis arse-
marcxena mxarezea gamosaxuli. bobaze miuTiTebs. mezoblad mobinadre mamrebis
802

vargisianoba aseTi strategiis arCevis Sedegad


mniSvnelovnad da mcire danakargiT izrdeba,
4
xolo mdedrisTvis aseTi moqmedebis safasuri
didi SeiZleba aRmoCndes (vezarhedi da sxvebi
3
1994). EPC-s safrTxe mudmivad arsebobs da ami-
tom mewyvilis dacvis strategias nayofierebis 2
periodSi myofi mamrebis umetesoba irCevs. garda
amisa, mamobrivi mzrunveloba mamobis saeWvoobis 1
zrdasTan erTad iklebs da xSirma EPC-m monogam- 4 2 0 +2 +4 +6
uri dawyvilebis sistemis rRveva SeiZleba gamoi-
wvios.
Tu mdedrebi mamrebs yuradRebiT arCeven, ma- sur. 33.18. dawyvilebuli mdedri zebra finches (Taenoipygia
guttata) (svetebis mwvane nawilebi) qorwinebagareSe dawyvile-
Sin ra iwvevs qorwinebagareSe dawyvilebas? am
bebis raodenobis mamrebis mimzidvelobasTan (simReris xarisx-
SekiTxvis pasuxi mamris xarisxis cvalebadobaSi Tan) damokidebuleba. A(+) rangi niSnavs, rom axali mamri mde-
da mamris xelmisawvdomobaSi unda veZioT (mile- dris mewyvileze ufro mimzidvelia. mdedrebi qorwinebagareSe
ri 1992). mdedrebi Tavisufal arCevans xSirad mxolod ufro mimzidvel mamrebTan wyvildebian.
ver akeTeben. magaliTad, monogamur cxovelebSi
mamrebi TamaSidan gadian, rogorc ki romelime
mdedrTan dawyvildebian. maRali xarisxis mam- yvileze ukeTesi an uaresi xarisxis mamrebs Soris
rebi male xelmisawvdomni aRar arian da mxolod akeTeben, isini maRali xarisxis mamrebs irCeven
naklebad sasurveli mamrebi rCebian. mdedrebs, (sur. 33.18).
romelTac mxolod arasasurveli mamrebi dar- qorwinebagareSe dawyvilebis upiratesoba is
CaT, urCevniaT qorwinebagareSe dawyvildnen aris, rom mdedrs spermis miReba da STamomavlobis
SedarebiT sasurvel, Tumca ukve dawyvilebul datoveba ufro sasurveli mamrisgan SeuZlia, vi-
mamrebTan. am varaudis siswore zebra finches (Tae- dre misi mewyvilea. es mdgomareoba mamrebs Soris
niopygia guttata) qorwinebagareSe dawyvilebebze konkurencias anu spermis konkurencias asax-
dakvirvebam daadastura (birkhedi da sxvebi 1990, avs, rodesac mamrebi cdiloben, sakuTari sper-
hautmeni 1992). rodesac dawyvilebuli mdedrebi miT gaanayofieron mdedris kvercxebi. spermis
qorwinebagareSe dawyvilebisas arCevans maT mew- konkurencia uxerxemlo cxovelebSic arsebobs.

daskvna

1. mcenareebis da cxovelebis umetesoba sqesobrivad sasargebloa, amitom sixSireze damokidebuli seleqcia


mravldeba. sqesobrivi funqcia organizmis adaptaci- sqesTa Sefardebis gaTanabrebas iwvevs. sqesTa Sefarde-
aze zegavlenas axdens. baze zegavlenas mdedrebis da mamrebis gaCenis sarge-
belis da Rirebulebis diferenciali, sikvdilianobis
2. sqesobrivi gamravleba genetikur rekombinacias
diferenciali da mdedri mSoblis mdgomareobis cvli-
iwvevs anu STamomavloba genetikurad gansxvavebulia.
leba axdens.
STamomavlobis genetikuri cvlileba cvlad garemoSi
sasargeblo SeiZleba iyos. usqeso gamravleba mSobli- 5. mdedrebi STamomavlobis sqesTa Sefardebas saku-
sadmi genetikurad identuri STamomavlobis gaCenas Tari mdgomareobis mixedviT cvlian. dakvirvebam da
iwvevs. eqsperimentebma aCvena, rom mdedrebisTvis konkuren-
ciisas mdedrebi maSin Cndebian, rodesac mSobeli karg
3. mamrobiTi da mdedrobiTi sqesobrivi funqciebis
mdgomareobaSia.
gancalkeveba mcenareebSi iSviaTi, xolo cxovelebSi
gavrcelebulia. sqesTa gancalkeveba sasargebloa, 6. zogierT parazitul krazanebSi mamrebi daw-
rodesac sqesobrivi funqciis fiqsirebuli Rirebule- yvilebisTvis sakuTar ZmebTan Sedian konkurenciaSi da
ba maRalia da funqciebi mkacr konkurenciaSia. herma- am mdgomareobas dawyvilebaze adgilobrivi konkuren-
froditizmi aris mdgomareoba, rodesac erT individs cia ewodeba. sqesTa Sefardeba mdedrebisken gadaixre-
orive sqesobrivi funqcia aqvs. hermafroditizmi sa- ba.
sargebloa, rodesac hermafroditSi mamrobiTi da mde-
7. resursisTvis konkurencia sqesTa Sefardebas mam-
drobiTi sqesobrivi funqciebis wvlili vargisianobaSi
rebisken gadaxris
calkeuli sqesebis wvlilze metia.
8. dawyvilebis sistema SeiZleba iyos monogmiuri
4. populaciaSi sqesTa optimaluri Sefardeba mam-
(erT mdedrs da erT mamrs Soris), poligamuri (indi-
robiTi da mdedrobiTi funqciebis mier vargisiano-
vidze erTze meti mdedri) da ganurCeveli (dawyvileba
baSi Setanil wvlils abalansebs. uSviaTi sqesi ufro
didxans ar grZeldeba).
803

9. poligamia maSin gvxvdeba, rodesac erTi sqesis in- strategias arCeven. strategiebs Sorisaa gabneva an
dividi sqesTaSorisi konkurenciis Sedegad resursebis adgilze darCena, teritoriis daufleba da a.S. saerTo
an mewyvileebis monopolizebas axdens. poligamia fr- dawyvilebis teritoriebs lek-ebi ewodeba da amgvari
invelebSi araerTgvarovan gavrcelebis arealebSi, teritoriebis arseboba ganurCevlad dawyvilebul fr-
magaliTad mindvrebsa da WaobebSi gvxvdeba, sadac daw- invelebs da sxva cxovelebs axasiaTebT. lek-ebze xSirad
yvilebis adgilis xarisxi mkveTrad icvleba. zogierTi sxvasxva saxiT moarSiye mamrebi binadroben.
mdedri ufro met vargisianobas iZens, rodesac teri-
12. mcenareebSi dawyvilebis sami sistemaa dominantu-
toriis mflobel, ukve dawyvilebul mamrTan wyvil-
ri. yvavilovani mcenareebis umetesoba hermafroditia.
deba.
ginodioecia aris mdgomareoba, rodesac populaciaSi
10. dawyvilebis sistemis konfiguracia mdedris da mdedri da hermafroditi individebi Sedian. orsax-
mamris mSobliuri wvlilis raodenobazea damokide- lianoba aris mdgomareoba, rodesac populaciaSi md-
buli. mSobliuri wvlilis ESS modeli gviCvenebs pi- edri da mamri individebi cal-calke Sedian.
robebs, rodesac STamomavlobaze orive mSobeli, erTi
13. rodesac mamrebi mewyvilisTvis konkurenciaSi Se-
mSobeli an arc erTi maTgani ar zrunavs. rodesac orive
dian, mdedrebs maT Soris arCevanis gakeTeba SeuZliaT.
mSobels SeuZlia mzrunveloba, magram sasurvelia
Sedegad mamris Tvisebebis sqesobrivi seleqcia xdeba
orive maTganma izrunos, mzrunveli mSoblis sqesi ga-
da es Tvisebebi mamris vargisianobas asaxavs. Tvisebebi
nayofierebis Tvisebazea damokidebuli. Tu ganayofi-
`dabrkolebebi~ SeiZleba iyos, romlis tareba mxolod
ereba Sinagania, maSin mdedri dadebul kvercxTan rCeba,
ufro vargisian mamrebs SeuZliaT. mdedris gemovneba
xolo rodesac ganayofiereba garegania, ganayofiere-
ucnauri Tvisebebis `swrafi~ seleqciis Sedegia. es
bul kvercxTan mamri rCeba.
Tvisebebi mamrebs mxolod mdedrebis mizidvisTvis
11. ramdenime saxeobis erTi sqesis, Cveulebriv mam- sWirdebaT.
ri individebi mewyvileebis mopovebis gansxvavebul

savarjiSoebi

1. arsebobs Tu ara adamianis sqesobrivi moqmedebis is- Tu ara Tqvens qalaqSi iseTi adgilebi, romlebic lek-s
eTi aspeqtebi, romlis axsna mdedrebis da mamrebis gan- gvanan?
sxvavebuli evoluciuri moTxovnebiT SeiZleba?
3. daamtkiceT, rom Semdeg pirobebSi orive mSoblis
2. lek aris saerTo dawyvilebis teritoria, sadac mam- ESS kvercxebis mitovebaa. S0=S1=S2=0,2, V=20, v=10, P=0,6,
rebi grovdebian da mdedrebis mizidvas cdiloben. aris p=0,4.
804

Tavi 34

evolucia da socialuri
qceva

gzamkvlevi kiTxvebi
ra kavSiria teritoriul da dominantur ra sargebeli da safasuri aqvs altruistul
ierarqiebs Soris? moqmedebas?
ras niSnavs ritualizirebuli qceva da ra ras gvauwyebs qori-mtredis modeli saerTo
mniSvneloba aqvs mas socialur urTierTq- moqmedebis evoluciaze?
medebaSi? ra aris urTierTaltruizmi da ra aris
ra sargebeli da safasuri aqvs jogur moq- saWiro misi ganviTarebisTvis?
medebas? ra konkurentuli evoluciuri interesebi
ra aris informaciis centri? aqvT mSobelsa da STamomavlobas da rogor
socialuri urTierTqmedebis ra oTxi saxe- balansdeba interesebi?
oba arsebobs? mwerTa ra tipis socialuri sistemebi arse-
ra aris ojaxuri seleqcia da rogor aris bobs?
is damokidebuli damokidebulebis koefi- rogor xdeba WianWvelebis Tanasazogadoe-
cientsa da erTobliv vargisianobaze? bebis organizeba?

y oveli individi mTeli sicocxlis ganmav-


lobaSi igive saxeobis sxva individebTan,
Cvens sazogadoebebSi gansazRvruli funqciebi
da urTierTdamokidebuleba TanamSromlobis
kerZod mewyvileebTan, STamomavlobasTan, naTe- aucileblobas aCens. adamianebi konkurenciaSic
savebTan da sxvebTan urTierTqmedebs. individma Sedian da xSirad es borotebamde midis. Cvens
urTierTqmedebisas sxva individis moqmedeba socialur cxovrebaSi urTierTdaxmarebis da
unda aRiqvas da Sesabamisi reaqcia gamoavlinos. konfliqtis tendenciebi erTmaneTs abalan-
erTi da igive saxeobaSi momxdar urTierTqmede- sebs. zogierTi cxovelis populacias adamia-
bebSi TanamSromlobis da konkurenciis, altru- nis sazogadoebis msgavsi sirTule axasiaTebs.
izmis da egoizmis gamovlinebebi balansdeba. socialuri mwerebi, magaliTad WianWvelebi,
axlo naTesavebi xels erTmaneTs ufro uwyoben, futkrebi, krazanebi da termitebi funqciebs
vinaidan maT saerTo genetikuri faqtorebi aqvT. inawileben da skasa Tu budeSi integrirebuli
34-e TavSi socialur da ojaxur jgufebSi Sema- arian. socialuri urTierTqmedeba, maT Soris
val individebs Soris urTierTqmedebis Sede- funqciis gansazRvra da altruizmi, sxva cxove-
gebs ganvixilavT da am kavSirebis damyarebis sx- lebSic, gansakuTrebiT ZuZumwovrebsa da fr-
vadasxva meTodebs SeviswavliT. invelebSi, gvxvdeba.
adamiani yvelaze ufro socialuri cxovelia.
805

34.1. teritoriuloba da dominanto- intuicia gvkarnaxobs, rom teritoriis mop-


bis ierarqiebi uzrunvelyofs so- ovebasa da dacvas energia sWirdeba. Cveni intui-
cialuri interaqciebis organizebas ciis da optimalurobis modelis Sesaxeb miRe-
populaciebs Soris buli codnis daxmarebiT pirveli SekiTxva ase
SegviZlia CamovayaliboT: rodis aris terito-
socialuri qceva populaciaSi Semavali indi-
riis dacvisgan miRebuli sargebeli safasurze
videbis yvela saxis urTierTqmedebas moicavs,
meti? teritoriuloba maSin aris kargi, rode-
dawyebuli TanamSromlobidan damTavrebuli
sac mas ekonomikuri Rirebuleba aqvs anu teri-
antagonizmiT. zogjer socialuri qcevis saSu-
toriis dacvidan miRebuli sargebeli safasurs
alebiT populaciebSi da socialur jgufebSi
aWarbebs. es mosazreba pirvelad braunma (1964)
momxdari konkurenciis organizeba da rituali-
gamoTqva.
zeba xdeba. magaliTad, sruli konfliqti wydeba,
teritoriis ekonomikuri Rirebuleba dac-
rodesac mamrebis socialur rangSi an mewyvilee-
uli resursis mravalricxovnobasTan, resur-
bTan daSvebis mixedviT ganlageba xdeba. terito-
sisTvis konkurenciasTan da resursis sivrceSi
riis dacva da dominanturi ierarqiebis damyare-
ganawilebasTan aris dakavSirebuli. Tu resursi
ba konfliqts aseve xels uSlis.
iSviaTi da farTod gabneulia an misi mraval-
ricxovnoba droSi icvleba, maSin individisTvis
teritoriis dacvis Rirebuleba metismetad didi
teritoriuloba
SeiZleba aRmoCndes. aseT dros arateritoriul
sxva arsebebis SemoWrisgan dacul are- jgufebSi arseboba ukeTesia. resursi metisme-
als teritoria ewodeba. teritoria SeiZle- tad mravalricxovanic SeiZleba iyos, rac misi
ba iyos gardamavali an met-naklebad mudmivi, nawilis dacvas energiis fuW flangvas gaxdis.
rac resursebis stabilurobaze da individis zemoT moyvanili faqtorebis urTierTqmedebis
moTxovnilebebzea damokidebuli. teritori- Sedegad teritoriis optimaluri zoma ganisaz-
uloba yvelaze ufro naTlad frinvelebSi gvx- Rvreba. karpenteris da sxvebis (1983) aRmoCeniT,
vdeba, romlebic erTi wlis an ganayofierebis wiTuri kolibrebi (Selasphorus rufus) migraciis
sezonis ganmavlobaSi teritoriebs icaven. mi- periodSi Sesvenebisas induri paintbrush-is (Cas-
graciuli saxeobebi teritoriebs dawyvilebi- tilleja linariaefolia) teritoriebs icaven.
sas da zamTris sezonSic ikaveben. shorebird-ebi
xangrZlivi migraciis ganmavlobaSi zogjer
Cerdebian da kvebis teritoriebs ramdenime saa- dominanturobis ierarqiebi
Tis an dRis ganmavlobaSi icaven. kolibrebi
zogjer individebis teritoriaze gabneva ara-
calkeul yvavilovan buCqebs icaven da maTi yvavi-
praqtikulia, vinaidan maRali simWidrovis popu-
lobis dasrulebis Semdeg sxvagan frindebian.
laciis zewola, kritikuli resursebis simcire
mamri saxlis mtredebi da Sotlandiuri gnoli
da dominanturoba jgufebad cxovrebas ufro
saerTo lek-is ramdenime kvadratul metrs icaven.
sasargeblos xdis. individebs Soris momxdari
bevri saxeobis mamri kvercxisdebis periodSi mew-
yviles Tan dasdevs da sxva mamrebisgan icavs. fr-
invelebis garda sxva cxovelebic icaven sakuTar
teritoriebs sasicocxlo ciklis sxvadasxva pe- 0.40
5 4
riodSi. am cxovelebs Soris arian ZuZumwovrebi,
xvlikebi, Tevzebi da mwerebi. zogjer terito-
rias erTi individis nacvlad individTa jgufi 3
icavs. amgvari movlenis kargi magaliTia mglebis 0.20 2
xrova (vaiti da sxvebi 1996), aseve bevri primat-
1
uli saxeobis mier Seqmnili jgufebi (garberi da
sxvebi 1993). am TvalsazrisiT yuradRebas lome-
bic iqceven (grineli da sxvebi 1995, hainSoni da 0.00
pekeri 1995, pekeri da sxvebi 1990, hainSoni da sx- 2,000 2,400 2,800 3,200 3,600
vebi 1996).
ekologebs teritoriulobis Sesaxeb ori mTa-
vari kiTxva aqvT: 1) rodis aniWeben cxovelebi sur. 34.1. wiTuri kolibris wonis SeZenis tempi (g. dRe1)
teritoriulobas upiratesobas da 2) ra gansaz- xuTi dRis ganmavlobaSi. TiToeul dRes kolibri sxvadasxva
zomis (sxvadasxva raodenobis yvavilis Semcvel) teritorias
Rvravs teritoriis optimalur zomas? Cven am
ikavebs. wonis SeZenis tempi yvelaze ufro meti Sualeduri zo-
SekiTxvebze pasuxebis gacemas SevecdebiT. mis teritoriis pirobebSia.
806

konfliqti Sejibris Semdeg wydeba, Tumca so- comaenis) da kaliforniuli kalmaxis (Salvelinus
cialuri rangi gamarjvebulis prizia. Seji- malma) saxeobaTaSorisi dominanturobis ierar-
brebis Sedegad dominanturobis ierarqia anu so- qia aRmoaCines. Tevzis am or saxeobas kvebis ms-
cialuri statusis mixedviT dalageba yalibdeba. gavsi strategia aqvs (nakano da furukava-tanaka
mdedri wiTeli irmebi swored amgvari principiT 1994).
qmnian harems. rodesac individebi dominanturo-
bis ierarqiaSi ganlagdebian, Semdgom SejibrSi
maRali rangis individebi swrafad imarjveben. teritorialurobas da dominanturobis
Tu socialuri ierarqia wrfivia, jgufis pirveli ierarqiebs Soris kavSiri
rangis wevri yvela sxvaze dominirebs, meore ran-
teritorialuroba da dominanturobis ierar-
gis wevri mxolod pirvel rangs Camouvardeba da
qiebi erTi da igive socialuri tendenciis sx-
a.S.
vadasxva gamoxatulebaa. yvelaze ufro kargad
dominanturobis ierarqiebi sakvebTan, mew-
es maSin Cans, rodesac mdgomareobis SecvlasTan
yvileebTan da sakvebisa Tu mewyvileebis Semcvel
erTad erTi populacia teritorialurobidan
sivrcesTan daSvebis meTodebis organizaciaa.
dominanturobis ierarqiaze an piriqiT gadadis.
cxovelebis bevr saxeobaSi, individis mier
magaliTad, WriWina Leucorrhinia rubicunda dabali
saukeTeso sakveb adgilebSi moxvedra dominan-
simWidrovis pirobebSi teritorialur sistemas
turobis ierarqiaSi mis poziciazea damokide-
emxroba da adgilzea mijaWvuli, xolo maRali
buli (hiuzi 1992, grendi da granti 1994, kaizeri
simWidrovisas kvebis arealebs afarTovebs (pai-
da muSinski 1994, miuleri da sxvebi 1994, nakano
uneni 1966). fineTis erT-erT teritoriaze iS-
da furukava-tanaka 1994, ivasaki 1995, nakano
viaT populaciaSi mobinadre WriWinebi 3-7m-mde
1995). mwerebSi (Co 1994), ZuZumwovar cxovelebSi
manZiliT arian daSorebulni, xolo mWidro pop-
(tompsoni 1993, halei da sxvebi 1994) da Tevze-
ulaciaSi dacileba saSualod naxevari metria.
bSi (kodrik-brauni 1993) mewyvileebis mopoveba
paiunenma (1966) mamrebs Soris urTierTqmedebis
an gamravlebis raodenoba socialur rangzea
intensivoba urTierTqmedebis ararsebobisas
damokidebuli. zogierT WianWvelaSi, mdedrebis
1 mniSvnelobidan, safrTxis da dadevnebis sx-
dominanturobis ierarqiebi kvercxismdeb md-
vadasxva xarisxis Sesabamisi Sualeduri mniS-
edrebs gansazRvravs (ortiusi da haince 1995).
vnelobebis gavliT, brZolis 5 mniSvnelobamde
dominanturobis ierarqiebi mxolod socialur
daaxarisxa. rodesac WriWinebi iSviaTebi arian,
jgufebad mobinadre cxovelebSi ar gvxvdeba.
agresiuli urTierTqmedebis sixSire da inten-
magaliTad, kilianom (1993) aCvena, rom Cveu-
sivoba mWidrod dasaxlebul teritoriebTan
lebriv marto mobinadre rvafexebi (Octopus bi-
SedarebiT dabalia, vinaidan pirvel SemTxvevaSi
maculoides) SedarebiT stabilur dominanturo-
teritoriis dacva xSiria. mWidro populaciebSi
bis ierarqiebs qmnian, rodesac bunagis adgilebis
mobinadre WriWinebi dasvenebis adgilebs anu
raodenoba SezRudulia. mozrdili rvafexebi
Cveulebriv mcenareebis ylortebs iSviaTad
(rvafexis zoma sveli woniT da safaris sigrZiT
ubrundebian. isini did teritoriebs moicaven
izomeba) yvelaze ufro dominanturebi arian,
da iSviaTad isveneben (sur. 34.2). teritoriis
msubuq an mokle indivebTan SejibrSi imarjveben
dacvis da adgilTan mijaWvulobis xarisxi Wri-
da bunagsac moipoveben. dominanturobis ierarq-
Winebis simWidrovis zrdasTan erTad mcirdeba.
iebi, erTi SexedviT, erTi da igive saxeobis pirve-
teritorialuroba maSinac gvxvdeba, rodesac
lad individebs moicavs, Tumca bunebaSi saxeoba-
resursebis dacva ufro advili da sasargebloa.
TaSorisi dominanturobis ierarqiebic SeiZleba
anas kolibrebi (Calypte anna) xelovnur sakvebs
gaCndes. magaliTad, nakanom da misma TanamSrom-
ufro agresiulad icaven, rodesac frinvelebi
lebma TeTrwinwklebiani kalmaxis (Salvelinus leu-
dRiuri energiis proporciuli raodenoba Saqri-

sur. 34.2. WriWina Leucorrhinia rubicun-


da frena a) adgilze mijaWvulobisas da b)
5m sustad mijaWvulobisas. dakvirveba 1 da 13
(a) (b) wuTis ganmavlobaSi xorcieldeba.
807

an wyalSi izrdeba (evaldi da karpenteri 1978,


evaldi da oriansi 1983).
individis mdebareoba dominanturobis ierar-
qiaSi jgufSi misi sivrciTi mdebareobiT gamoix-
ateba. wood pigeon-ebis gundebSi individebi
garkveuli kanonzomierebiT arian ganlagebulni.
dominanturobis ierarqiaSi dabal safexurze
mdgomi individebi gundis periferiebze dafri-
naven, sadac mtaceblebs maTi dauflebis meti
Sansi aqvT. periferiebze mfrinavi frinvelebi
nerviulebi arian, umetes dros aqeT-iqiT yure-
bas andomeben da xSirad gamoukvebavni rCebian.
gundis centrSi mfrinavi frinvelebi ufro mS-
videbi arian da ukeTesad ikvebebian, vinaidan mta-
ceblis Setevisgan ukeTesad arian daculni (mar-
toni 1970).

34.2. socialuri dominantobis komu-


nikaciebi, rogorc wesi, garituale-
bulia
socialur rangTan an teritoriis dacvasTan da-
kavSirebul konfliqtebSi ritualizirebuli
moqmedeba gamoixateba da konfliqts fizikuri
brZola iSviaTad axlavs Tan. individebi amgvari
moqmedebis saSualebiT konkurenciaSi gamar-
jvebis mopovebas cdiloben da maTi Camoyali-
bebis mizezi konfliqtis sisxlisRvris gareSe
gadaWraa. zogierTi Sexeduleba an moqmedeba
ufro maRal statusze miuTiTebs. maSin ratom
ar moqmedeben naklebad dominanturi individe-
sur. 34.3. yelis Seferilobis cvlileba harisis beRurebSi.
bi ukeTesi individebis msgavsad anu ratom ar muqi Seferilobis mqone individebi dominanturobis ierarqi-
atyueben sistemas da populaciis sxva wevrebs? aSi ufro maRal statuss iZenen.
amis mizezi is aris, rom Sejibris monawileebi
ritualizirebuli moqmedebebis wyalobiT erT-
maneTs afaseben da Znelad Sedian SecdomaSi. si-
vert roverma (roveri 1977, 1982, roveri da rov-
eri 1978, roveri da evaldi 1981) am mosazrebis
siswore harisis beRurebze (Zonotrichia querula) raTa statusi mieRoT. sistemis muSaobis mizezi
daadastura. is aris, rom Seferiloba da agresia erTmaneTs
harisis beRurebi ufro kargad nacnob TeTry- miyveba da matyuarebi ar arseboben. roverma
elian da TeTrTTavian beRurebs gvanan, kana- kidev erTi eqsperimenti Caatara da agresiulo-
dis arqtikaSi mravldebian da aSS-s centralur bis amaRlebisTvis Ria Seferilobis frinvelebs
nawilSi mcire gundebad izamTreben. gundebSi testosteroni Seuyvana. muq ferad gadaRebilma
arsebuli socialuri statusi yelsa da mkerdis individebma dominanturobis ierarqiaSi amaR-
zeda nawilSi muqi SeferilobiT ganisazRvreba leba ganagrZes, xolo Ria Seferilobis frinve-
(sur. 34.3). ufro Ria Seferilobis frinvelebi lebs muqi feris frinvelebi devnidnen da miuxe-
muq individebs gaurbian da muqi Seferiloba sta- davad agresiulobisa, maTi statusi igive darCa.
tusze miuTiTebs. roverma Ria Seferilobis in- moqmedebas da Seferilobas hormonis doneebTan
dividebi muqad SeReba da gundSi SeuSva. gundis dakavSirebuli fizologiuri pirobebi gansaz-
sxva wevrebma tyuili swrafad SeniSnes da gadaRe- Rvravs.
bil frinvels daundoblad gauswordnen. Semdeg roveris eqsperimenti sakmaod rTul kiTxvas
mecnierma muqi frinvelebi Ria ferad gadaReba badebs: Tu socialuri statusi mcire fiziolo-
da ise SeuSva gundSi. gadaRebilma frinvelebma giuri Rirebulebis mqone hormonis donezea
bunebrivad Ria feris mqone frinvelebs Seuties, damokidebuli, ratom ar aris populaciis yvela
808

wevri maqsimalurad agresiuli? Tu beRuris SeuZleblobaa. namdvili socialuri jgufebi


socialuri rangi hormonsa da Seferilobazea individebis urTierTmizidulobis Sedegad iqm-
damokidebuli, risi warmoqmnis safasuri Za- neba. amgvari moqmedebis evoluciuri motivacia
lian dabalia, maSin ratom ar aRwevs yvela indi- individis vargisianobis zrdaSia, rac mtace-
vidi maRal rangs? msgavsi Canergili hormonebi blebisgan dacvaSi, ukeTes kvebaSi an mewyvileebis
monogamur momReral beRurebs orcolianebad xelmisawvdomobaSi gamoixateba.
gardaqmnis (vingfildi 1984), xolo araterito-
rialur roWos miwismflobelad aqvs (vatsoni da
pari 1981). am etapze SegviZlia vivaraudoT, rom sifxizle
statusi asakTan da gamocdilebasTan aris dakav-
jgufebSi Semavali individebi ufro met dros
Sirebuli an rangis cvlileba evoluciurad sta-
atareben WamaSi, xolo mtaceblebisgan Tavis dac-
biluri strategiaa, romelSic dominanturobas
vas anu sifxizles nakleb yuradRebas aqceven.
Tavisi safasuri aqvs da ierarqiis yvela wevris
34.4 suraTze mocemulia evropuli kopwiasTvis
vargisianoba Tanabaria.
(Carduelis carduelis) miRebuli monacemebi. kop-
individis statusi mis SesaZleblobebs naT-
wiebi mcenareebis Tesls velebsa da mindvrebSi
lad asaxavs da Cndeba kidev erTi SekiTxva: ratom
rCebian dabali rangis individebi gundTan erTad,
rodesac maT saWmeli da mewyvile akliaT da amave
dros maRali riskis qveS imyofebian? am kiTxvis 28
12
pasuxi is aris, rom martoobas, jgufSi yofna yve-
la SemTxvevaSi sjobia, sadac asakis matebasTan 24
10
erTad rangis amaRlebis SesaZlebloba arsebobs.
20
gundis Camoyalibeba da zoma maTi wevrebisTvis 8
arsebul sargebels da safasurs abalansebs. in- 16
dividebi sxvebTan kavSirs ar daamyareben, Tu 6
12
raime sargebels ar miiReben.
individebs Soris bevri konfliqti terito- 4 8
riebis da mewyvileebis gamo xdeba. teritoriis
gamo warmoSobli konfliqtisas, erT-erTi indi- 2 4
vidi teritorias akontrolebs. Tu daupatiJebel
0 0
stumars teritoriis mflobelis SesaZleblobis 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 2 3 4 5 6 >6
Sefaseba SeuZlia, maSin es informacia mas gadaw- (a) (b)
yvetilebis miRebaSi exmareba. organizmis mier
teritoriis an resursis dacvis unars resursis
8
dauflebis potenciali (RHP) ewodeba. individis
RHP-s sxeulis zoma da rqebis magvari iaraRebis
1.6
arseboba gansazRvravs. resursis adre floba 6
individis RHP-s aseve aZlierebs. cxovelebi
konkurenciaSi damarcxebas Tavidan aicileben, 1.4
Tu maTi oponentis RHP-s Sefasebas SeZleben 4
(parkeri 1974, meinard smiti 1982).
1.2
2
34.3. jgufur cxovrebas aqvs Tavisi 1.0
dadebiT da uaryofiTi mxareebi
0
cxovelebi sxvadasxva mizezebis gamo grovdebian 0 1 2 3 4 5 6 >6 0 5 10 15 20
erTad. maT zogjer Sesaferisi gavrcelebis are- (g) (d)
ali an resursi izidavT da SemTxveviTi formis
gaerTianeba iqmneba, rogorc svavebi exvevian
gvams. aseT jgufebSi Semavali individebi urT- sur. 34.4. evropuli kopwias (Carduelis carduelis) gundis zo-
ierTqmedeben da sivrcis, resursis Tu mewyvilee- mis zrda usafrTxoebis zrdas iwvevs, xolo kvebis nayofierebas
bis gamo konkurenciaSi Sedian. zogjer STamo- amcirebs. a) aqeT-iqiT yurebis saSualo tempi Wamisas; b) mTeli
mavloba mSoblebTan rCeba da ojaxuri jgufi gundis sifxizlis tempi; g) Teslisgan naWuWis gaclis dro;
d) erTi mcenaridan meoreze gadasvlis dro sxvadasxva zomis
iqmneba. amgvari gaerTianebis mizezi gavrcelebis
gundebisTvis
809

Wamen. am frinvelebi gundis zomas ori faqtori da sxvebi 1982, brauni 1986, hainrixi da marclufi
akontrolebs. rodesac gundis zoma izrdeba, 1995), aseve eqsperimentebi (de grooti 1980, gale-
TiToeuli individi mtaceblebisgan Tavis dacva- fi da vigmori 1983, templtoni da giraldo 1995)
Si nakleb dros atarebs. Tu frinvelTa kvebis cxadyofs, rom individebs sxvebis moqmedebis anu
process daakvirdebiT, SeniSnavT, rom isini dro- publikisTvis gankuTvnili informaciis gamoy-
dadro Tavs sweven da aqeT-iqiT iyurebian. moz- eneba SeuZliaT.
rdil jgufSi Semaval evropul kopwias WamisTvis koloniebad mobinadre zogierTi zRvis fr-
meti dro aqvs, amitom is ufro didi raodenobiT inveli teritoriis xarisxis Sesaxeb informacias
Teslis povnas da Wamas axerxebs, xolo misi sifxi- misi mezoblis reproduqciuli warmatebidan
zle maRalia (gliuki 1987). sifxizlis drois Sem- iRebs. Kittiwake patara zRvis frinvelia, ro-
cirebis xarjze mozrdili gundi ufro swrafad melic Tolias enaTesaveba da kldeebze budobs
Wams da did teritoriebze gadaadgildeba, xolo (sur. 34.5). teritoriis xarisxi tkipebis raode-
mtaceblobis riski imatebs. maSasadame, individi nobasTan erTad izrdeba, vinaidan tkipebi wi-
gunds manamde unda SeurTdes, vidre is Zalian wilebs daavadebas gadasdeben. Tu kittiwake-ebis
didi zomis gaxdeba. es mdgomareoba lek-is optim- wyvili erTi wlis ganmavlobaSi ojaxs warmate-
aluri zomis problemas mogvagonebs (ix. Tavi 33). biT inaxavs, meore wels is igive kldes ubrunde-
mecnierebma mosazreba, romlis Tanaxmad, ba. Tu wyvili warumatebelia, igive kldeze da-
cxovelTa Sejgufebis mizezi bevri Tvalis brunebis an sxvagan gafrenis Sesaxeb miRebuli
upiratesobaa, detalurad Seiswavles (lima gadawyvetileba Zvel adgilze sxva individebis
1995, lima da zolneri 1996). mecnierTa daSve- warmatebazea damokidebuli. danCini (1987) fr-
biT, sistemis muSaobis mizezi is aris, rom erTi invelebis wyvilebs safrangeTSi, bretonis sana-
cxovelis mier safrTxis aRqma jgufis sxva piroze daakvirda, sadac wyvilebis dabudebis
cxovelebsac gadaecema da amgvar moqmedebas er- cikli kvercxisdebis etapze wydeboda. rode-
Toblivi aRmoCena ewodeba. TiToeulma cxovelma sac wyvilebis garSemo mobinadre sxva wyvilebis
jgufis sxva cxovelisTvis Seqmnili safrTxe warumatebloba 25%-ze naklebi iyo, TiTqmis
unda Seafasos, raTa sakuTari moqmedebis Sesaxeb yvela wyvili Zvel adgilze dabrunda, xolo 50%-
gadawyvetileba miiRos. Tu individs jgufSi ar- iani warumateblobis pirobebSi wyvilebis 1/3 sx-
sebobisgan sargeblis miReba surs, maSin man unda vagan gafrinda. individualuri wyvilis warmate-
icodes ra monawileobas iReben sxvebi mtaceb- ba an warumatebloba iRbalzea damokidebuli,
lisgan Tavis dacvaSi, raTa sakuTari moqmedeba Tumca individebs maT garSemo mimdinare movle-
gansazRvros. dark-eyed junco Junco hyemalis da nebze dakvirvebis Sedegad warmatebis albaTobis
amerikul xis beRura Spizella arborea-ze Catareb- gazrda SeuZliaT.
ulma kvlevebma erToblivi aRmoCenis da individ-
ualuri kontrolis Sesaxeb arsebuli mosazrebe-
bi mxolod nawilobriv daadastura. limas (1995)
azriT, jgufad arsebobis upiratesoba ramdenime
individis mier mtaceblis erTdroulad aRmoCe-
naa da ara individebs Soris komunikacia.

informaciis centrebi
jgufad mobinadre individebi saWmlis mdebareo-
bis Sesaxeb informacias sxvebisgan igeben, saWm-
lis mopovebisas TanamSromloben da garemos Ses-
axeb informacias erTmaneTs atyobineben. vordma
da zahavim (1973) gamoTqves mosazreba, rom daw-
yvilebis koloniebi da sxva jgufuri gaerTiane-
bebi informaciis centrebia anu magaliTad, in-
divids saWmlis mdebareobis Sesaxeb informaciis
miReba sxva individis moqmedebis daxmarebiT Seu-
Zlia. cxovelebs informaciis miReba da swavla
sxvebisgan namdvilad SeuZliaT (klopferi 1959,
elkoki 1969, meisoni da raidingeri 1981, langeni sur. 34.5. black-legged kittiwake-ebi (Rissa tridactyla) kanada-
1996). rogorc dakvirvebebi (krebsi 1974, piCeri Si, niufaundlendis sanapiroze. wiwilebi Savi sayeluriT arian
gamoyofilni.
810

socialuri jgufebi TanamSromluri moq-


medebis SesaZleblobas qmnis. individebis moq-
medebebis SeTanxmeba saerTo miznis misaRwevad
TanamSromlobaa (pakeri da rutani 1988). swored
ase iqcevian mamri musk oxen-ebi jogis dacvisT-
vis. igives akeTeben mkvleli veSapebi da sxva Zu-
Zumwovari cxovelebi (meCi 1970, kruuki 1972,
Saleri 1972), aseve zogierTi frinveli (bednarci
1988). wylis frinvelTa SeTanxmebuli moqmedeba
kvebas aadvilebs (bartolomeu 1942, emleni da am-
brosi 1970). TanamSromloba sayovelTao movlena
ar aris, Tumca misi arseboba ufro individebs
Soris TanamSromlobas axalisebs, vidre maT So- sur. 34.6. socialuri moqmedebis oTxi tipi. tipebis kla-
ris konkurenciis organizebas axdens anu indi- sifikacia donorebis da mimRebebis vargisianobaze moxdenili
vidis moqmedeba jgufze damokidebuli xdeba da zegavlenis mixedviT xdeba.

jgufebad binadroba individis damaxasiaTebeli


moqmedebaa. adamiani yvelaze saxeobaze ufro so-
cialuria, amitom bunebrivia, rom Cven cxovelTa
rTuli problemaa, vinaidan misTvis individis
sazogadoebebis evoluciis da organizaciis Ses-
sargeblianobis Semamcirebeli moqmedebebis evo-
wavlas did dros vuTmobT.
luciaa saWiro. egoisturi moqmedeba altruizms
gamoricxavs, vinaidan donoris reproduqciul
warmatebas zrdis. miuxedavad amisa, altruizmi
34.4. socialuri interaqciebi, evo-
cxovelebis ramdenime jgufSi gvxvdeba. magali-
luciuri modifikacia abalansebs so-
Tad, socialuri mwerebis koloniebSi Semavali
cialuri qcevis xarjebsa da mogebas
muSebi gamravlebaze uars amboben da sakuTari
erTmaneTis aRmoCenis garda, yvela socialuri mSoblis anu dedis STamomavlobaze zrunaven.
urTierTqmedeba erTi individis moqmedebebis igive mdgomareoba soroSi mobinadre brucas
mimdevrobad SegviZlia davyoT. sxvisken anu mim- (Heterocephalus glaber) SemTxvevaSi gvaqvs. arare-
Rebisken mimarTuli moqmedebebis mimdevrobas produqciuli individebi budes da erTi mdedris
donori ewodeba. erTi individi saWmels pou- STamomavlobas uvlian. adamianebs altruistu-
lobs, xolo meore iRebs, erTi individi imuqreba, li moqmedeba SeuZliaT da Cveni sazogadoebac
xolo meores emuqrebian da a.S. rodesac erTi in- swored amazea agebuli.
dividi meores utevs, Semtevi moqmedebis dono-
rad SegviZlia miviCnioT, xolo Setevis obieqti
mimRebia da misi pasuxi Setevaze SeiZleba iyos 34.5. jgufuri gadarCevis, naTesauri
adgilze dgoma an gafrena. orive SemTxvevaSi, gadarCevis da reciprokuli altru-
es individi moqmedebis donori xdeba. donoris izmis saSualebiT aris axsnili al-
da mimRebis gansxvaveba sakmaod sasargebloa, triustuli qcevis warmoSoba
vinaidan TiToeul moqmedebas donoris da mim-
altruizmi evoluciur problemas qmnis. darvini
Rebis reproduqciul warmatebaze zegavlenas
xvdeboda, rom socialuri mwerebis koloniebSi
moxdena SeuZlia. reproduqciul warmatebaze
mobinadre arareproduqciuli individebi bune-
an vargisianobaze moxdenili zegavlena urT-
brivi gadarCevis mier gamowveuli evoluciis
ierTqmedebis mixedviT SeiZleba iyos dadebiTi an
miseul warmodgenas eWqveS ayenebda. mwerebis
uaryofiTi.
amgvar individebs erTi ganmasxvavebeli Tviseba
socialuri urTierTqmedeba oTx kategoriad
aqvT, gamravlebaze uars amboben da sakuTar Tavs
iyofa da amisTvis donoris da mimRebis sargeb-
koloniis nayofierebas uZRvnian. darvinma wi-
lis da safasuris oTxi kombinacia gamoiyeneba
naaRmdegoba imiT axsna, rom seleqcia individebis
(sur. 34.6). TanamSromloba da egoizmi moqmedebis
garda koloniebzec xdeba. darvini mwerebis kol-
donorisTvis sasargebloa da amitom xSirad
oniebs ojaxur jgufebad miiCnevda, romelTa
xdeba. arakeTilmosurneoba donoris da mim-
vargisianoba sxva koloniebTan konkurenciis
Rebis vargisianobas amcirebs, amitom bunebrivi
Sedegad izomeba. steriluri individebis adapta-
gadarCeva mas upiratesobas arasdros aniWebs da
cia da zogadad maTi arsebobis seleqcia koloni-
bunebriv populaciebSi ar gvxvdeba. moqmedebis
is produqtiulobaSi Setanili wvlilis mixedviT
meoTxe saxeoba altruizmia. altruizmi mimRebs
xdeba.
sargebels donoris xarjze aZlevs da sakmaod
811

jgufTaSorisi seleqciis cneba pirvelad warmatebaze ufro met zegavlenas axdens, vidre
mwerebis sazogadoebebisTvis gamoiyenes, xolo populaciaSi Semaval raime sxva individze. axlo
Semdeg es cneba farTod gavrcelda da misi sa- naTesavebs Soris socialuri urTierTqmedebis
SualebiT cxovelTa yvela jgufSi arsebuli so- Sedegi naTesavebis seleqciaa.
cialuri moqmedebis evolucia ixsneboda (raiti axlo naTesavebs saerTo winaprisgan erTi da
1931, 1945). mravali wlis ganmavlobaSi cneba met- igive genis aslebis miRebis albaToba aqvT. raime
naklebad kritikis gareSe iyo miRebuli. 60-iani genis aslebis qonis albaTobas warmoSobis Sede-
wlebis dasawyisSi, Sotlandielma zoologma v.s. gad msgavseba ewodeba da misi mniSvneloba naTe-
vain-edvardsma (1962, 1963) jgufis seleqciis savobis xarisxTan erTad icvleba (cxrili 34.1.).
cneba aqtiurad daicva da socialur moqmede- magaliTad, da-Zmas erTi mSoblidan erTi da igive
bebSi misi yovlismomcveli Sedegebis Sesaxeb genis aslebis miRebis 50%-iani albaToba aqvs.
ganacxada, ramac evoluciur ekologebs argu- igive albaTobas naTesaurobis koeficientic
mentis ufro kritikulad ganxilvisken ubiZga. ewodeba. biZaSvilebs bebiidan an babuidan (uax-
vain-edvardsis azriT, individebi gamravlebi- loesi saerTo winapridan) erTi da igive genis
sgan Tavs ikaveben, raTa populaciam resursebi aslebis miRebis 0,125 albaToba aqvT. individsa
ar amowuros. gamravlebisgan TavSekaveba al- da mis erT-erT mSobels Soris naTesaurobis
truistuli moqmedebaa, romelic egoisti indi- koeficientia 0,5, vinaidan individi gens erTi an
videbisken aris mimarTuli. egoisti individebi meore mSoblidan iRebs. mSobeli misi STamomav-
resursebis monopolizacias axdenen da sakuTar lobis genebis CamoyalibebaSi 50%-ian monawil-
vargisianobas zrdian. vain-edvardsis mosazre- eobas iRebs, amitom Svilis mier garkveuli genis
biT, jgufebis seleqcia egoisti individebis qonis albaToba aseve 0,5-ia. da-Zmas Soris geneti-
seleqciaze dominirebs. kuri kavSiri 0,5-ia, vinaidan erTi individs geni
vain-edvardsis mowinaaRmdegeebma ori kon- dedisgan an mamisgan gadmoeca da amis albaToba
trargumenti wamoayenes. pirvelis Tanaxmad, aseve 0,5-ia. albaTobebis sqema 34.7 suraTzea ga-
jgufTaSorisi seleqciisTvis saWiro struqtu- mosaxuli.
ra mcire raodenobis populacias aqvs da amgvari rodesac individi axlo naTesavis mimarT mo-
seleqciis arsebobis pirobebSic, is individu- qmedebs, is ara mxolod sakuTar vargisianobaze
alur seleqciaze ufro sustia, vinaidan jgufebi axdens zegavlenas, aramed misi genebis raRac
populaciebSi ufro nela cvlis erTmaneTs, vi- nawilis mqone individis vargisianobazec. davuS-
dre individebi jgufebSi. 60-iani wlebis Suagul- vaT, altruistuli moqmedeba erTi mSoblidan
Si, individualurma seleqcionerebma davaSi miRebuli genetikuri faqtoriT aris gamowveu-
aSkarad gaimarjves (leki 1966, viliamsi 1966a,b) li. rodesac moqmedeba disken an Zmisken aris
da jgufis seleqciis Teoria dRis sinaTlidan mimarTuli, moqmedebis mimRebis mier igive genis
gauCinarda. Tu jgufis seleqcia arsebobs, ma- qonis albaToba 50%-ia. aqedan gamomdinare, pop-
Sin riTi avxsniT altruistul moqmedebas? am ulaciaSi raime genis arseboba donoris vargi-
kiTxvaze erTi savaraudo pasuxi is aris, rom sianobaze da mimRebis vargisianobaze moxdenili
altruistuli moqmedeba ar arsebobs. SekiTxvas zegavleniT ganisazRvreba.
gansxvavebuli pasuxi jon meinard smitma (1964)
da viliam d. hemiltonma (1964) gasces da mas naTe-
savebis seleqcia uwodes. erT individsa da mis
sxvadasxva naTesavebs
cxrili 34-1 Soris warmoSobis Sedegad
34.6. naTesaur gadarCevas SeuZlia msgavsebis albaTobebi
miexmaros altruistul qmedebebs
warmoSobis Sedegad ms-
monaTesave individebs Soris naTesavi
gavsebis albaToba
socialuri mwerebis aSkara altruizmis Sedegad mSobeli 0,50
miRebuli evoluciuri dilema gadaiWreba, Tu STamomavloba 0,50
gavixsenebT, rom mwerebis koloniebi ojaxuri da an Zma 0,50
erTeulebia da maTSi ZiriTadad erTi mdedris naxevarda an naxevarZma 0,25
(dedis) STamomavloba Sedis. aqedan gamomdinare, bebia an papa 0,25
WianWvelebis koloniaSi an skaSi Semaval axlo
SviliSvili 0,25
naTesavebs Soris urTierTqmedeba xdeba. rode-
biZa an deida 0,25
sac individi moqmedebas da-Zmisken da sxva axlo
diswuli an Zmiswuli 0,25
naTesavisken mimarTavs, is saerTo genetikuri
Semadgenlobis mqone individis reproduqciul biZaSvili 0,125
812

1/4 1/4

1/2 1/2 1/4

sur. 34.7. genetikuri kavSiris xarisxi

0 1/4 * 1/2 1/8 naTesavebs Soris (warmoSobis Sedegad ms-


gavseba: erTi da igive genis aslis gaCenis
albaToba)

1/2 1/4 1/4

individis vargisianobas damatebul naTe- mimRebs Soris naTesaurobis koeficienti (r), miT
savebis vargisianobas, rac naTesaurobis koefi- ufro mcirea egoizmi.
cientis Sesabamisad izomeba, individis erTo- hemiltonma sargebelis safasurTan Sefardebis
blivi vargisianoba ewodeba. genis erToblivi formula gamoiyvana da misi gamoyeneba altru-
vargisianoba garkveul moqmedebazea pasuxismge- istuli da egoisturi moqmedebisas SesaZlebe-
beli da donoris mier reproduqciul warmate- lia. davuSvaT, erTi moqmedebis mier donoris
baSi Setanili wvlilia. donoris wvlilis gamoT- vargisianobaSi Setanili wvlilia ws, xolo mim-
vlisTvis donoris moqmedebas da mimRebis mier Rebis vargisianobaSi Setanili wvlilia wi. moq-
reproduqciuli warmatebaSi Setanili wvlilis medebis mier vargisianobaSi Setanili jamuri wv-
mimRebis mier igive genis kopios qonis albaToba- lili iqneba ws+riwi anu erToblivi vargisianoba,
ze namravli unda davumatoT. maSasadame, altru- vinaidan is donorisa da mimRebis personalur
isuli genis erToblivi vargisianoba mis egois- vargisianobaSi realizebul komponentebs Sei-
tur alternativas aWarbebs, vidre altruizmis cavs. Tu donoris yvela urTierTqmedebisTvis
safasuri mimRebis sargebelze naklebia. aqedan SevkrebT, moqmedebis mier vargisianobaSi Setani-
gamomdinare, altruizmis genetikuri faqtoris li jamuri wvlili iqneba:
vargisianoba dadebiTia da populaciaSi izrdeba,
rodesac donorisken mimarTuli erTi altruis- W = ws + firiwi ,
tuli moqmedebis safasuri (C) mimRebis sargeb- sadac fi aris naTesaurobis ri koeficientis mqone
lis (B) donorsa da mimRebs Soris naTesaurobis individebTan urTierTqmedebebis proporciuli
koeficientis (r) namravlze naklebia anu C<Br. am raodenoba (es formula mxolod maSin aris gamo-
utolobis gardaqmnis Semdeg altruizmis evo- sadegi, rodesac ganxiluli moqmedebis genebi iS-
luciis pirobaa C/B<r. safasuri-sargeblis Se- viaTia. sxva SemTxvevaSi, Soreul naTesavebs erTi
fardebiT moqmedebis altruizmi izomeba da misi da igive genis tarebis albaToba maRali eqnebaT.
mniSvneloba mimRebsa da donors Soris naTesaur aqedan gamomdinare, formula yvelaze ufro mo-
koeficientze naklebi unda iyos. saxerxebelia, rodesac moqmedebebs evoluciu-
erToblivi vargisianoba axlo naTesavebs Soris rad stabiluri strategiebis saxiT gamovTvliT).
altruizmis evolucias SesaZlebels xdis, xolo Tu moqmedeba naTesaurobis i koeficien-
egoisturi moqmedebis evolucias zRudavs. tis mqone individebisken aris mimarTuli, W>0,
rodesac B aris moqmedebis donoris mier miRe- rodesac ws > riwi an wi > ws/ri. wi-sa da ws-s So-
buli sargebeli, xolo C - mimRebis safasuri, ris amgvari damokidebuleba erTobliv vargi-
axlo naTesavebs Soris egoisturi moqmedeba mx- sianobas zrdis da grafikulad 34.8 suraTzea
olod B>Cr an C/B<1/r pirobebSi xdeba. sargebe- gamosaxuli. 34.6 suraTis msgavsad, 34.8 suraTze
lis safasurTan Sefardeba (C/B) moqmedebis ego- gamosaxul grafikze naCvenebia ws-is da wi-is dadeb-
isturobis sazomia. rac ufro metia donorsa da iTi da uaryofiTi mniSvnelobebi. aseve naCvenebia
813

donoris vargisianobis nazrdi


sur. 34.8. moqmedebis donoris da mimRebis

+ vargisianobis nazrdebis kombinacia. donors da


mimRebs dadebiTi erToblivi vargisianoba aqvs
da maT Soris naTesaobis koeficientia 1/2.
+ TanamSromloba
altruizmi

mimRebis individualuri seleqcia


vargisianobis sakmarisia
nazrdi
arakeTil- egoizmi naTesavebis seleqcia
mosurneoba aucilebelia

naTesavebis seleqcia
SezRudulia

ws = 0,5wi wrfe, romelic asaxavs mdgomareobas, bevri saxeobis individi ojaxur jgufebTan aris
rodesac mimRebi donoris da an Zmaa. wrfis mar- dakavSirebuli. rodesac gavrceleba SezRudu-
jvniv mdebare wertilebi Seesabameba moqmede- lia, axlo-axlo mobinadre individebs Soris
bebs, rodesac donoris vargisianobaSi Setanili urTierTqmedeba ufro xSiria da isini axlo na-
wvlili mimRebis vargisianobaSi Setanili wvli- Tesavebi arian. ufro metic, individebi sxvebTan
lis naxevarze metia (ws>0,5wi). wrfis marcxniv naTesaobis xarisxs maSinac ki grZnoben, rodesac
mdebare wertilebi Seesabameba moqmedebebs, ojaxuri gamocdileba ar gaaCniaT (hoglendi
rodesac donoris vargisianobaSi Setanili wv- 1982, beitsoni 1983, karlini da holdobleri
lili mimRebis vargisianobaSi Setanili wvlilis 1983, lesi da Sermani 1983, klani da gamboa 1983,
naxevarze naklebia (ws <0,5wi ). diagramaze Cans, holmsi da Sermani 1985, fletCeri da miCeneri
Tu rogor miesadageba erToblivi vargisianobis 1987, valdmani 1988, pfenigi da sxvebi 1993). na-
cneba altruistul da egoistur moqmedebas. Tu Tesaobis Sesaxeb arsebuli miniSnebebi qimiuri,
debi da Zmebi urTierTqmedeben, sulgrZelobis akustikuri an vizualuri signalebia, romlebic
evoluciuri zRvaria ws <0,5wi , xolo evolu- genetikurad kontroldeba da populaciebSi
ciurad dasaSvebi egoizmis zRvaria ws <2wi. Tu mkveTrad icvleba.
naTesaurobis koeficienti 0,5-ze naklebi xdeba,
altruistuli moqmedeba erTobliv vargisiano-
bas aRar zrdis (ws<riwi) da egoisturi moqmede- 34.7. ramdenime bihevioristuli
ba ufro savaraudoa (ws<wiri). igive mdgomareo- sistema ganixilavs naTesauri gadar-
ba 34.9 suraTze Cans. Cevis moqmedebas
naTesavebis seleqciis Sedegad altruistuli
naTesavebis seleqcia cxovelebis moqmedebebis
moqmedebis SenarCunebisTvis, amgvari moqmedeba
mraval sistemaSi gvxvdeba. amis magaliTia ganga-
mxolod axlo naTesavebze unda gavrceldes.
Sis Zaxili da gafarToebuli ojaxis ori aspeqti.
gafarToebul ojaxSi, STamomavloba garkveuli
drois ganmavlobaSi mSoblebTan rCeba.

+
gangaSis Zaxili
+ gangaSis Zaxils gamoscems cxoveli, rodesac is
altruizmi mtacebels xedavs an mtacebeli iWers. pol Ser-
mimRebis
manma (1977) dakvirveba kaliforniis siera nevada-
vargisianobis
nazrdi egoizmi Si mobinadre beldingis Triebze (Citellus beldingi)
Caatara da daadastura hipoTeza, romlis Tanax-
r= 1 mad, xmeleTis mtaceblebis arsebobisas atexili
r r= 1 gangaSi naTesavebis seleqciis Sedegia (haeris
2
mtaceblebis arsebobisas atexili gangaSi amde-
nad myari ar aris (Sermani 1985).
sur. 34.9. donorsa da mimRebs Soris naTesaurobis koefi-
Triebi socialuri qmnilebebi arian da mTian
cientis Semcireba egoisturi moqmedebis erTobliv vargisian-
obas zrdis, xolo altruistuli moqmedebis erTobliv vargi-
dablobebSi binadroben, amitom mtaceblobis
sianobas amcirebs safrTxe maRalia (sur. 34.10). gangaSis Zaxilis
814

xolo mdumare 168 individidan mxolod 8-s (5%)


uwevs mtaceblis mogerieba. Sermanis kvlevis
Sedegebi SesabamisobaSia mosazrebasTan, romlis
Tanaxmad, naTesavebis seleqcia gangaSis Zaxilis
evoluciaSi funqcias asrulebs.

gafarToebuli ojaxebi
adamianis gafarToebuli ojaxis birTvia wyvili
da maTi axalgazrda STamomavloba. igive ojaxSi
debi da Zmebi, bebia-papebi, biZebi da deidebi,
biZaSvilebi, diswulebi da Zmiswulebi, aseve
gaurkveveli naTesaobis mqone individebi Sedian.
amgvari ojaxebi rTuli socialuri erTeulebia,
romlebSic sxvadasxva saxis socialuri urT-
ierTqmedeba xdeba. urTierTqmedebis umetesoba
sur. 34.10. beldingis Tria (Citellus beldingi) kaliforniaSi,
tioga pasSi.
TanamSromluria, xolo zogierTi konkurentu-
lia. adamianTa ojaxebis umetesobaSi erTze meti
Sedegad safrTxe klebulobs da Triebis cxovre- wyvili iSviaTad Sedis, xolo ojaxis damatebiTi
baSi es Zalian mniSvnelovani faqtoria. Sermanis wevrebis moqmedebis raRac nawili bavSvebis kar-
aRmoCeniT, xmeleTis mtaceblebze gangaSis am- gad yofnisa da aRzrdisken aris mimarTuli.
texi individebi mozrdilebi da erTwliani mde- cxovelebis da mcenareebis ojaxuri cxovreba ase
drebi arian. mamrebi da axalgazrda mdedrebi ase rTuli ar aris. cxovelebis jgufebis umetesoba-
ar iqcevian (sur. 34.11). mecnierma aseve aRmoaCi- Si STamomavloba mSoblebisgan an naTesavebisgan
na, rom mamrebi dabadebis adgilidan moSorebiT daxmarebas ar iRebs, Tu ar CavTvliT embrionis
vrceldebian, xolo mdedrebi filopatriulebi kvebisTvis kvercxSi Cadebul sakveb nivTierebebs.
arian. ufro metic, mdedrebi ufro xSirad tex- maSinac ki, rodesac mSoblebi Svilebze zrunaven,
en gangaSs, rodesac erTi da igive teritoriaze rogorc es xdeba ZuZumwovrebSi, frinvelTa
didxans binadroben. aqedan gamomdinare, gangaSis umetesobasa da sxva jgufebSi, ojaxi droebiTi
atexva ufro iseT adgilebs axasiaTebs, sadac na- movlenaa da zrdisa da adreuli ganviTarebis pe-
Tesavebi axlo-axlo binadroben. riodSi grZeldeba, xolo Semdeg STamomavloba
Sermanis aRmoCeniTve, xmeleTis mtaceblebze ganibneva da damoukidebel cxovrebas iwyebs.
gangaSis atexvas garkveuli safasuri aqvs. rode- miuxedavad zemoT naTqvamisa, STamomavloba
sac mtacebeli Triebis jgufs uaxlovdeba, ganga- mSobelTan garkveuli periodis ganmavlobaSi da
Sis amtexi 107 individidan 14-s Tavs esxmis (13%), zogjer mudmivadac rCeba, ra drosac gafarToe-
buli ojaxi iqmneba. swored ase xdeba frinvelTa
ramdenime aTas saxeobaSi, maT Soris avstraliis
0 20 40 60 80 TeTrfrTian chough-ebSi (Corcorax melanorham-
phos). am saxeobas damxmareebi sWirdeba, raTa ax-
algazrdobis gamozrda SeZlos (hainSoni 1995).
amgvari saxeobebidan yvelaze ufro kargad Ses-
wavlili floridis lurji Cxikvia (Aphelocoma
coerulescens), romlis STamomavloba mSoblebTan
erTi wliT an ufro xangrZlivi droiT rCeba
(vulfendeni da ficpatriki 1984, mame 1992, hei-
lmeni da sxvebi 1994, Soexi 1996, Soexi da sxvebi
1996). Cxikvis detalurma Seswavlam aCvena, rom
saxlSi darCenili Cxikvebi ar mravldebian da
maTi axalgazrda debis da Zmebis movlaSi mSo-
blebs exmarebian. bevri mkvlevari amgvar moq-
sur. 34.11. beldingis Triis sqesobrivi da asakobrivi
medebas anu `budeSi gaweul daxmarebas~ altru-
klasebis mier gangaSis Zaxilis mosalodneli da realuri six-
Sire mtacebeli ZuZumwovris gamoCenisas. mosalodneli mniS- istulad miiCnevs. damxmareebi maTi mSoblebis
vnelobebis gamoTvlisTvis dauSves, rom individebis Zaxili reproduqciul warmatebas amaRleben da amitom
mtacebeli ZuZumwovris gamoCenisas maTi arsebobis droisadmi mSoblebi Svilebis saxlSi darCenas eguebian.
pirdapirproporciulia.
815

100
sur. 34.12. bee-eater-is altruistu-
li moqmedebis gavrceleba naTesaurobis
80 xarisxis funqciis saxiT.

60

40

20

0
0 0.125 0.25 0.5

daxmareba altruistuli moqmedebaa, Tumca 34.8. naTesauri gadarCeva CarTulia


is sxva alternativebzec aris damokidebuli. gamafrTxilebeli Seferilobis evo-
lurji Cxikvis gavrcelebis areali mWidrod aris luciaSi
dasaxlebuli da axalgazrda frinvelebs saku-
SesaZlebelia Tu ara TanamSromluri da altru-
Tari teritoriebis mopovebis naklebi Sansi aqvT.
istuli moqmedeba sazogadoebaSi Semaval ucxo
erTi wlis frinvelebi sakuTar erTobliv vargi-
individebs Soris? cxadia, socialuri jgufebi
sianobas mSoblebis daxmarebiT zrdian, ra dro-
saerTo dainteresebis mqone wevrebisgan iqm-
sac gamocdilebas iZenen, rac SemdgomSi vargi-
neba, romlebic mtaceblebisgan Tavis dacvas an
sianobis gaumjobesebaSi unda daexmaroT. saxlSi
jgufebad nadirobasa Tu kvebas cdiloben. Ses-
darCenas kidev erTi didi upiratesoba aqvs da es
aZlebelia Tu ara aranaTesauri individebisgan
aris gardacvalebis Semdeg mSoblis teritoriis
Semdgar jgufebSi TanamSromloba? am SekiTxvis
daufleba.
pasuxi socialuri moqmedebis evoluciis funda-
aRmosavleT afrikaSi mobinadre bee-eater-
menturi sakiTxia.
ebSi gafarToebuli ojaxebis arseboba SeiniS-
gamafrTxilebeli Seferiloba mtacebels
neba (emleni da sxvebi 1995). es ojaxebi mravali
atyobinebs, rom msxverpli ugemuria, Sxamiania
Taobis warmomadgeneli jgufebisgan Sedgeba,
an orive erTad aris. aseTi Setyobineba msxver-
jgufebSi 3-13-mde individi Sedis da maT Soris
plisTvis sasargebloa, Tu potenciuri mtacebe-
2 an 3 wyvilia, xolo danarCenebi dauwyvilebeli
li masSi darwmundeba. Setyobineba mtaceblisT-
axalgazrdebi an daqvrivebuli mozrdili fr-
visac sasargebloa, vinaidan is Seferilobis azrs
invelebi arian. ramdenime wlis ganmavlobaSi
cnobs da ugunur gadawyvetilebas ar iRebs. mta-
Catarebuli kvleva adasturebs, rom amgvari so-
cebels da msxverls Setyobinebebis wesebi da Ses-
cialuri jgufebi gafarToebuli ojaxebia da
abamisi gamoZaxilebi aqvT adaptirebuli da orive
ojaxebSi mxolod monaTesave individebi da maTi
maTgani evoluciurad stabiluri strategiaa. ma-
mewyvileebi Sedian. gafarToebul ojaxebSi kav-
gram rogor iwyebs sistema moqmedebas? SesaZle-
Sirebis umetesoba TanamSromluria, Tumca bee-
belia Tu ara gamafrTxilebeli Seferilobis
eater-is ojaxSi harmoniulobas naklebad ipoviT.
gamomwvevi genetikuri mutacia ugemur msxverpl
egoisturi da altruistuli moqmedebebi naTe-
saxeobaSi Semovides, romelzec vizualurad ori-
saurobis xarisxis mixedviT sxva individebisken
entirebuli mtacebeli umowyalod nadirobs?
aris mimarTuli. debs da Zmebs naxevardebsa Tu
dafarul sazogadoebaSi Semavali, gamafrTxile-
biZebze ukeTesad epyrobian, xolo biZaSvilebTan
beli Seferilobis mqone erTi individi iolad
damokidebuleba TiTqmis iseTivea, rogoric sxva
gamoCndeba da mtacebeli daiWers. gamafrTxile-
ojaxis individebTan (sur. 34.12). individebma
beli Seferiloba vargisianobas mxolod maSin
ician, vin aris maTi naTesavi da naTesaobis xarisx-
uwyobs xels, rodesac potenciur mtacebels misi
is garCevac SeuZliaT. saxeobebSi gavrcelebuli
mniSvnelobis gaazreba SeuZlia.
damxmare da saziano moqmedebebis daxmarebiT
axali mutaciis SemTxvevaSi, igive iSviaTi ge-
SegviZlia davaskvnaT, rom erToblivi vargi-
nis matarebeli sxva individi mSobeli da da-Zma
sianoba socialuri moqmedebis seleqciis zusti
iqneba. saerTo winaprisgan warmoSobil indi-
sazomia. altruistuli moqmedeba mxolod axlo
videbs erTi mSoblidan erTi da igive unikaluri
naTesavebs Soris xdeba da naTesavebis seleqciis
geni eqnebaT. Tu ganmapirobebeli gaRizianeba
Sedegia.
816

unda Camoyalibdes. Tu sazogadoeba TanamSrom-


matlis gavrceleba
luri wevrebisgan Sedgeba, egoisti individi
Sexeduleba gaerTianebuli martosuli reproduqciul warmatebas `tyuilis~ Sedegad
imaRlebs. aqedan gamomdinare, bunebrivi gadar-
aposematiuri 9 saxeoba 11
Ceva yovelTvis egoistur moqmedebas upirate-
dafaruli 0 44 sobas aniWebs da swored es uSlis xels jgufebs
TanamSromluri moqmedebis zRvari gadalaxos da
sur. 34.13. sxvadasxva qerclfrTiani saxeobebis matlebis namdvili sazogadoeba gaxdes.
Sexedulebasa da maTi gaerTianebis xarisxs Soris damokideb-
uleba

qori-mtredis TamaSi
sakmarisad Zlieria, mtacebeli Sxamiani, apose- zemoT moyvanili, pesimisturi argumentis logi-
matiuri individis SeWmas cdis, xolo individis kis CvenebisTvis TamaSis Teoriis analizi Segvi-
ramdenime disa da Zmis sicocxle gadarCeba. mu- Zlia gamoviyenoT (smiti 1982, meinard smiti
tacia erTobliv vargisianobas amaRlebs da popu- 1982). analizs qori-mtredis TamaSi ewodeba. da-
laciaSi swrafad vrceldeba. vuSvaT, populaciaSi individebis ori saxeoba
zemoT aRwerili scenaris ganviTarebisTvis Sedis. erTi saxeoba konfliqtur situaciebSi
saWiroa, rom ojaxis wevrebi erTad darCnen da yovelTvis egoisturad iqceva, cdilobs resursi
erTi mtaceblis gamocdilebam da-Zmebis SeWmas moipovos da gamarjvebis Semdeg mTeli prizi Ta-
xeli SeuSalos. peplebsa da Ramis peplebSi gama- visTvis daitovos. ase moqmedebs qori (H). meore
frTxilebeli Seferiloba da matlebis gaer- saxeoba anu mtredi (D) arasdros ibrZvis poten-
Tianebebi erTmaneTTan mWidrod aris dakavSire- ciuri resursisTvis da resurss sxva mtredebTan
buli (silen-talbergi da laimari 1988), rac Tanabrad iyofs. or individs Soris dapirispire-
eTanxmeba mosazrebas, rom naTesavebis seleqcia bas yovelTvis aqvs potenciuri prizi anu sarge-
gamafrTxilebeli Seferilobis evoluciaSi beli (B) da safasuri (C). mtredebisa Tu qorebis
mniSvnelovania (sur. 34.13). saxeobebSi, romlebic monagebi Sejibris meore monawileze anu mis
kvercxs bevr mcenareze deben, gamafrTxilebeli qorobaze an mtredobazea damokidebuli (cxrili
Seferiloba iSviaTia. 34.2). magaliTad, ori qori yovelTvis ibrZvis da
TiToeuli saSualod resursis naxevars iRebs
1
anu monagebia B-C. mtredisa da qoris dapiri-
2
34.9. TamaSis Teoriis modeli spirebisas, qori mTel resurss safasuris gareSe
gviCvenebs, rogor unda urTier- iRebs da monagebia B. mtredebis Sejibrisas mon-
Tobdnen individebi socialurad 1
agebia B da safasuri ar gvaqvs.
did populaciaSi 2
saSualo monagebi (vargisianobaSi Setanili
egoizmi Soreuli naTesavebis moqmedebas gansaz- wvlili) populaciaSi Semavali ori saxeobis in-
Rvravs. egoisturi moqmedebis paradoqsi soci- dividis proporciul raodenobazea damokide-
umSi is aris, rom konfliqti egoisti individebis buli. davuSvaT, p aris qorebis proporciuli ra-
reproduqciul warmatebas TanamSromlur in- odenoba, xolo (1p) mtredebis proporciuli
dividebze naklebs xdis. bunebrivi gadarCeva raodenoba. monagebi ase nawildeba: qorebi iReben
upiratesobas reproduqciul warmatebas ani- p( 1 B C)+(1 p)B-s, xolo mtredebi 1 (1p)B.
2 2
Webs, amitom sazogadoebebSi TanamSromloba mxolod qorebisgan Semdgar (p = 1) popula-

cxrili 34-2 sargebeli da safasuri qori-mtredis TamaSSi

meore moTamaSis pasuxi


pirveli moTamaSis
qori mtredi
moqmedeba
konfliqtis sargebeli da
qori 1 iRebs mTlian B sargebels
safasuria BC
2
1
sargebelic da safasuric iyofs B sargebels
mtredi 2
0-is tolia safasuris gareSe
817

1 erT-erTi individi altruistuli ar aris. urT-


ciaSi saSualo monagebia B C, xolo mxolod
2 ierTaltruizmi populaciaSi TanamSromlobas
mtredebisgan Semdgar (p=0) populaciaSi saSua-
1 iwvevs. altruistebi kargi biWebi arian da matyu-
lo monagebi ufro metia da B-s tolia. social-
2 arebic ar uyvarT.
uri TvalsazrisiT, mtredis strategia ukeTesia.
urTierTlatruizmi altruistuli moqmedebis
problema is aris, rom mtredis moqmedeba evo-
evoluciis modelia da individebs Soris xan-
luciurad stabiluri strategia ar aris. is al-
grZliv urTierTobas efuZneba, rodesac indi-
ternatiuli strategiis (genetikuri mutaciis)
vidi sxvis moqmedebas akvirdeba da amis Sesabam-
anu qoris moqmedebis Semosvlas winaaRmdegobas
isad iqceva. individis Secnoba da altruistuli
ver uwevs. mtredebis populaciaSi Sesuli erTi
moqmedebis maRali albaToba urTierTaltruiz-
qori mtredebis mier miRebul saSualo monagebze
mis evoluciis aucilebeli pirobebia. es pirobe-
orjer mets iRebs, vinaidan is sxva qorebs ar eji-
bi frinvelebsa da ZuZumwovari cxovelebis ram-
breba. aqedan gamomdinare, mtredebis samyaro-
denime saxeobaSi sruldeba, rodesac individebi
Si qoris strategia swrafad imarjvebs. garda
sruliad ucnob sxva individebs kvebaven. am moq-
amisa, qorebis populacia mtredebis Sesvlas
medebas alloparental care ewodeba da adaptaciuria,
ewinaaRmdegeba, garda im SemTxvevisa, rodesac
Tu amgvari mzrunvelobis mimRebebi donors na-
konfliqtis safasuri sargebelze bevrad metia.
Tesavad aRiqvamen da Semdeg saWiroebis SemTx-
am SemTxvevaSi, mtredebi qorebis populaciaSi
vevaSi donors daxmarebis xels uwvdian. process
arsebobas axerxeben, vinaidan qorebi erTmaneTs
crunaTesauroba ewodeba (konori da kari 1995).
ebrZvian da mtredebisTvis ar caliaT. rodesac
urTierTaltruizmi yvelaze ufro kargad vam-
p erTs uaxlovdeba (qorebis populacia), qorebis
1 pir RamurebSi gamoixateba, rodesac kargad
monagebia B-C, xolo mtredebis monagebia 0. ma-
2 gamokvebili individebi sisxlian sakvebs sxva in-
Sasadame, qoris moqmedeba evoluciurad stabi-
dividebs unawileben (vilkinsoni 1984). vampiri
luri strategiaa, vidre B>2C. rodesac sarge-
Ramurebi patara jgufebad binadroben da jgu-
beli konfliqtis safasurze orjer naklebia,
fis Semadgenloba ramdenime Tvis an wlis gan-
mtredebi qorebis populaciaSi Sesvlas axerxe-
mavlobaSi stabiluria. individebi erTmaneTs
ben da sabolood qorebisa da mtredebis Sereuli
kargad icnoben da naklebad TanamSromlurad
sazogadoeba miiReba, romelSic mtredebis pro-
ganwyobil individebs Tavidan iolad iSoreben.
1
porciuli raodenoba (p) B/C-s tolia. qori- vampiri Ramurebis mxolod 10% ver axerxebs Ra-
2
mtredis TamaSi aranaTesaur individebs Soris mis ganmavlobaSi Wamas, amitom saWmlis gayofas
TanamSromluri moqmedebis Camoyalibebis sir- didi safasuri ar aqvs, Tumca mSieri individebis
Tuleze miuTiTebs. gadarCenisTvis aucilebelia.
urTierTaltruizmis kidev erTi problema is
aris, rom mas urTierTqmedi partniorebis arse-
urTierTaltruizmi boba sWirdeba, xolo rodesac aseTi individebi
altruizmis evoluciis SezRudvis daZlevis erTi iSviaTia, vargisianoba mcirea. altruistuli
gza urTierTaltruizmis strategiaa, rodesac geni araurTierTqmed populaciaSi Znelad Sedis.
individi mtredebTan TanamSromlobs (altru- miuxedavad amisa, urTierTaltruizmi evoluci-
istulia), xolo qorebs ebrZvis (triversi 1971, urad stabiluri strategia SeiZleba iyos da es
1985). am individis moqmedeba populaciaSi Semava- hipoTeza aqselrodma da hemiltonma (1981), smit-
li sxva individebis moqmedebazea damokidebuli. ma (1982) da aqselrodma da dionma (1988) Tama-
amgvar strategias igives dabrunebac ewodeba. Sis Teoriis analizis daxmarebiT daamtkices.
urTierTaltruizmis saSualo monagebi mtredi- davuSvaT, populacia sami genotipisgan Sedge-
1 1 1
qoris TamaSSi aris p( BC) (1p)B an BpC.
2 2 2
amonagebi yovelTvis mtredze metia da qorze na-
klebia. aqedan gamomdinare, urTierTaltruizmi mimRebis strategia
Zlieri strategiaa, Tu mtredebisa da qorebis urTierT-
miReba SeTavazeba
Sereul populaciaSi Sesvla da dominireba Seu- qmedeba

Zlia. miReba 0 2 0
rogor moqmedeben altruistebi erTmaneTTan? donoris SeTavazeba 1 1 1
ori individis pirveli Sexeba momavalSi momxdar strategia urTierT-
qmedeba 0 1 1
yvela urTierTqmedebas gansazRvravs. aqedan
gamomdinare, TanamSromluri sazogadoeba mx-
olod maSin yalibdeba, rodesac individebi Ta- sur. 34.14. urTierTaltruizmis TamaSis Teoriis analizSi
vidan TanamSromloben, vidre ar gairkveva, rom arsebuli safasuri
818

ba da esenia: 1) egoisti individebi, romlebic velobis TiToeuli aqti STamomavlobisTvis sa-


yvelafers iReben da vargisianoba ori erTeulia sargebloa, vinaidan misi sicocxlisunarianoba
(A strategia); 2) altruisti individebi, romle- izrdeba, Tumca mSobeli garkveul safasurs
bic daxmarebas erTi erTulis xarjze gascemen iRebs, rac momaval Taobaze uaryofiTad aisaxe-
(O strategia); 3) urTierTqmedi individebi (R), ba. erT Taobaze ganawilebuli resursi sxva Tao-
romelTa damokidebuleba individTan Tavad in- bas ver gadaecema. mSobliuri mzrunvelobis
dividis ukanasknel moqmedebazea damokidebuli. gaxangrZliveba momdevno Taobis wamosvlas ay-
or individs Soris urTierTqmedebebis monagebis ovnebs. STamomavlobaze zrunvasTan dakavSire-
matrica 34.14 suraTzea gamosaxuli. samive ti- buli riskebi amcirebs albaTobas, rom mSobeli
pis individebisgan Semdgar populaciaSi vargi- Semdegi Taobis gamozrdas SeZlebs. aqedan ga-
sianobebia WA>WR>WO. rodesac altruistebi momdinare, mSobelsa da momaval reproduqciul
populaciidan gamoiricxebian, monagebis matri- warmatebas Soris yovelTvis konfliqtia. STa-
ca mcirdeba, urTierTqmedi individebi mimRebe- momavloba am konfliqtis gadaWras Tanamedrove
bze upiratesobas iZenen da urTierTaltruizmi reproduqciuli warmatebis (anu sakuTari Tavis)
Warbobs. mxolod mimRebebisgan Semdgar popula- sasargeblod cdilobs. mSoblebi sargebels maTi
ciaSi, urTierTqmedi individebi vargisianobaze wvlilis ufro Tanabrad ganawilebis Sedegad
dadebiT zegavlenas ver axdenen. aqedan gamom- iReben.
dinare, urTierTaltruizmis evoluciisTvis mSoblis TvalTaxedviT, STamomavlobis yvela
raime meqanizmia saWiro, romelic urTierTqmedi wevri genetikurad Tanabaria da maTi gamorCeva
individebis proporciul raodenobas im donemde ar SeiZleba. Svilebis TvalsazrisiT, TiToeul
gazrdis, rodesac isini erTmaneTisTvis kargis maTgans sakuTar daze an Zmaze orjer meti gene-
gakeTebas SeZleben. am pirobis Sesruleba sakma- tikuri Rirebuleba aqvs, vinaidan misi da an Zma
od rTulia, vinaidan urTierTaltruizmi rTuli individis genebis mxolod naxevars atarebs. aqe-
strategiaa da adre miRebul gamocdilebazea dan gamomdinare, rodesac individi mSobliuri
damokidebuli. mzrunvelobis gamaZlierebel genetikur faq-
patara ojaxur jgufebsa da socialur jgufebSi tors flobs, am Tvisebas upiratesoba manamde
TanamSromluri da altruistuli moqmedebis aqvs, vidre mSoblis mier gadaxdili safasuri
evoluciis meqanizmebi arsebobs. abalansebs Tu individis mier miRebuli sargeblis orjer nam-
ara amgvari moqmedebebi individis universalur ravlze naklebia. swored es aris egoisturi moq-
egoizms jer kidev gasarkvevia. urTierTaltru- medebis zRvari naTesavebis seleqciisas.
izmis da TanamSromlobis meqanizmebi Cvens kul- STamomavloba viTardeba da TviTkmari xdeba, ris
turasa da socialur institutebSi Canergilia, Sedegadac mzrunvelobis gagrZelebis sargeblis
magram tyuili da egoizmi aseve farTod aris safasurTan Sefardeba mcirdeba (sur. 34.15). mSob-
gavrcelebuli. socialuri moqmedebis kvleva lis moqmedebis safasuri STamomavlobis asakTan
egoizmis da jgufis interess Soris dapirispire-
bas avlens. konfliqti yvelaze ufro Zlieri mSo-
belsa da STamomavlobas Sorisaa.

2
34.10. mSobelTa investiciebis op-
timaluri done SeiZleba gansxvavde-
bodes mSoblebisa SvilebisTvis 1

Svilebi mSoblebs pasiurad ar elodebian da 0.5


maTgan mzrunvelobas iTxoven. axalgazrda
P O
cxovelebi saWmels Txouloben, xolo kvercxi
sakveb nivTierebebs dedis sisxlidan an sakver-
sur. 34.15. mSobliuri mzrunvelobis aqtis sargeblis sa-
cxeebis qsovilebidan iReben. mSoblis da Svi-
fasurTan Sefardeba STamomavlobis asakis zrdasTan erTad mc-
lis vargisianobis interesebi emTxveva. rode- irdeba. STamomavlobis yvela individs mSoblisTvis Tanabari
sac STamomavloba Tavs kargad grZnobs, asevea genetikuri Rirebuleba aqvs, amitom mSoblebi momavali Taobis
mSoblis genebic. rodesac STamomavlobis mier gaCenaze maSin gadaerTvebian, rodesac sargeblis safasurTan

resursebis egoisturad dagroveba mSoblebis Sefardeba 1-ze naklebi (P asakSi) gaxdeba. debsa da Zmebs Soris
naTesaurobis koeficientia 0,5 da erToblivi vargisianobis
reproduqciul warmatebas amcirebs, mSoblisa
argumentebis Tanaxmad, STamomavloba mSobliur mzrunvelobas
da Svilebis konfliqti xdeba. triversma (1974) manamde iTxovs, vidre sargeblis safasurTan Sefardeba 0,5-is
mSoblisa da Svilebis konfliqts Teoriuli tolia (O asaki). gansxvaveba mSobelsa da STamomavlobas Soris
safuZveli pirvelma daudo. mSobliuri mzrun- konfliqturi regionis (gamuqebuli farTobi) gaCenas iwvevs.
819

erTad odnav icvleba, xolo rodesac axalgaz- kastebi arsebobs (brokmani 1984, vest-eberhardi
rda mwifdeba da sakuTar Tavs ukeTesad uvlis, 1981, Co da krespi 1997). ekologebs Soris mwerebi-
mSobliuri mzrunvelobis sargebeli klebulobs. sa da sxva fexsaxsrianebis socialur sistemebTan
rodesac sargebelis safasurTan Sefardeba 1-ze dakavSirebuli terminologiis Sesaxeb azrTa
naklebia, mSobeli mzrunvelobas wyvets da moma- sxvadasxvaoba arsebobs (uilsoni 1971, Sermani
vali Taobis gaCenaze gadaerTveba. davuSvaT, STa- da sxvebi 1995, krespi da Co 1997). krespis da iane-
momavlobas mSobliuri mzrunvelobis moTxovnis gas (1995) sqemaSi xuTi gansxvavebuli socialuri
gamaZlierebeli geni aqvs. STamomavlobis erTo- sistema arsebobs da isini socialuri moqmedebis
blivi vargisianoba mSobliuri mzrunvelobis evoluciis progresirebad safexurebze arian
safasurs uyuradRebobis safasuris naxevriT (cxrili 34.3). qvesocialur sistemebs mSobliuri
amcirebs, mSobliuri mzrunveloba manamde unda mzrunveloba axasiaTebs. koloniur sazogadoe-
gagrZeldes, vidre sargeblis safasurTan Se- bebSi gamravlebis adgilebs ramdenime mdedri
fardeba 0,5-ia. Sefardeba kidev ufro naklebi iyofs da TiToeuli Tavis STamomavlobas calke
unda iyos, rodesac STamomavlobaSi naxevardebi uvlis. g. uecma da misma kolegebma daaxloebiT 10
da naxevarZmebi Sedian. aqedan gamomdinare, B/C=1 wlis ganmavlobaSi koloniuri, qselis mqsoveli
asaksa da 0,5-is asaks Soris periodi mSobelsa da oboba Mepeteira incrassata gamoikvlies da misi
Svils Soris konfliqtis periodia. Sedegebi koloniuri sistemebis gaazrebisTvis
mozrdili asakis adamianebi mSoblebTan kon- Zalian sasargeblo aRmoCnda. obobebi martosu-
fliqtSi xvdebian, Tu isini maTTan erTad lad da koloniebSi binadorben. koloniebSi mobi-
cxovrebas ganagrZoben. biologebis azriT, igive nadre obobebi ufro didi raodenobiT msxverpls
tipis konfliqti ZuZumwovari cxovelebisa da iWeren da msxverplis saxeobac naklebad cvaleba-
frinvelebis bevr saxeobaSi gvxvdeba. zogjer ax- dia (ripstra 1989, ueci 1988, spileri 1992). Mete-
algazrdebs sakuTar Tavze zrunva SeuZliaT da peira-s koloniebi mtaceblebsa da parazitoideb-
mSoblebs sakvebs arTmeven. mkiTxvelma SesaZloa sac izidaven (spileri da Soneri 1989, hiberi da
ifiqros, rom konfliqtSi mSoblebs upirate- ueci 1990, ueci da hiberi 1994), rac koloniuri
soba aqvT, magram mSoblebi jer kidev mzardi da arsebobis safasuria. safasuri balansdeba, vi-
damokidebuli individebis moTxovnebze dadebi- naidan koloniebSi mobinadre obobebi mtace-
Tad reagireben da amisTvis adaptirebulni arian. blobisgan ufro daculni arian (reiori da ueci
axalgazrduli Sexedulebis da moqmedebis Sede- 1990, 1993).
gad, STamomavloba mSoblebis pasuxismgeblobiT komunaluri, TanamSromluri dawyvilebis da eu-
sargeblobs da mSobliur mzrunvelobas ixan- socialuri sistemebi sxvadasxva individebs So-
grZlivebs. ris mSobliur mzrunvelobaSi TanamSromlobis
zrdadi kontinuumis gaswvriv mdebareobs, fun-
qciebis ganawileba da mzrunvelobaze special-
34.11. eusocialuri mwerebis Tana- izacia izrdeba. komunaluri saxeobis individebi
sazogadoebebi damyarebulia ded- axalgazrdobas erTad uvlian da TanamSromlu-
mamiSvilTa altruzmsa da mSobelTa rad dawyvilebul saxeobebSi funqciebis dayofa
despotizmze xdeba. eusocialur sistemebSi Semavali indi-
videbi Seuqcevadad moqmedeben (krespi da ianega
termitebis, WianWvelebis, futkrebis da kra-
1995). eusocialuroba termitebSi (Isoptera), Wian-
zanebis rTuli Tanasazogadoebebi ekologebisT-
vis gamowvevaa, vinaidan maTSi arareproduqciuli WvelebSi, futkrebSi da krazanebSi (Hymenoptera)

cxrili 34-3 fexsaxsrianebis socialuri sistemebis tipebi

TanamSromloba
sazogadoebis STamomavlobaze gamravlebis STamomavlobaze STamomavlobaze
tipi zrunva saerTo adgili zrunvisas Alloparental zrunva saxeobebi

qvesocialuri +
koloniuri +
komunaluri + + +
TanamSromluri
dawyvileba + + + +
eusocialuri + + + + +
820

sur. 34.16. ramdenime saxeobis Wi-


anWvelis saxeobebs Soris cvalebadoba.
evropul socialur parazit Anergates
atralulus-is a) qalwuli deda da b) beberi,
kvercxismdebeli deda. g) Taflis Sem-
grovebeli meqsikuri WianWvela Myrmeco-
cytus melliger-is kargad gamokvebili muSa.
d)-T) afrikuli moxetiale WianWvela Do-
(b) rylus nigricans-is brma muSa, frTiani mamri
da brma da ufrTo deda.

(a )

(g)

(d) (e) (v) (z)

(T)

gvxvdeba, Tumca eusocialurobis elementebi dgomi Taobis gazrdaSi xels SeuwyobT. Taobebis
obobis zogierT saxeobaSi da afrikul mole rat- amgvari gadafarva mwerebSi gavrcelebuli ar
Sic gvxvdeba. aris, xolo xangrZlivi mSobliuri mzrunveloba
mwerebis eusocialuri sazogadoebis rTul or- eusocialurobis Camoyalibebis aucilebeli in-
ganizaciaSi erTi da ramdenime kvercxismdebeli gredientia. rodesac STamomavloba gazrdis Sem-
mdedrebi dominireben, romelTac dedebi ewo- degac mSobelTan rCeba, is sakuTar reproduqci-
debaT. dedis arareproduqciuli STamomavloba ul funqcias Tavs anebebs da mxolod mSoblis
saWmels agrovebs da debisa da Zmebis ganviTare- gamravlebaze zrunavs (segeri (1991) socialuri
baze zrunavs, romlebic sqesobrivad mwifdebian, organizaciis evoluciis Sesaxeb arsebul mosaz-
kolonias toveben da axal koloniebs aarseben. rebebs mimoixilavs).
mwerebis sazogadoebebis umetesoba uzarmazari futkrebis sazogadoebebis organizacia martiv-
gafarToebuli ojaxebia. ia. mdedrebi sterilur muSaTa saxeobad da re-
biologebis azriT, futkrebSi, krazanebsa da produqciul saxeobad iyofian, romelic sezon-
WianWvelebSi eusocialuroba damoukideblad urad iqmneba. individis romelime saxeobisTvis
ganviTarda. eosocialurobamde misvlis gza na- mikuTvneba ganviTarebadi matlisTvis sakvebis
Teli ar aris. evoluciuri safexurebis sayov- miwodebis xarisxzea damokidebuli (laiTi 1942,
elTaod miRebul mimdevrobaSi mSobliuri mz- 1943). steriluri saxeobebis diferenciacia
runvelobis xangrZlivi periodi Sedis, rodesac garemo faqtorebis Sedegia (braiani 1979, 1980).
mSoblebi budes icaven an matlebs frinvelebis sqesobrivi formebis ganviTarebis Seferxeba
msgavsad kvebaven. Tu mSoblebi pirveli STamoma- dedis mier warmoqmnili nivTierebis matlisT-
vlobis gazrdis Semdeg cxovrebas da kvercxis- vis miwodebiTac SeiZleba iyos gamowveuli. muSa
debas ganagrZoben, maSin maTi STamomavloba Sem- futkari reproduqciuli mdedris ganviTarebis
821

sur. 34.17. foTlismWreli Wian-


Wvelebi budes ubrundebian. foTlis
nakuwze patara muSa WianWvela zis

erT-erTi etapia, rodesac ganviTareba sqesobriv 34.16). foTlismWrel WianWvelebSi (Atta) zogjer
momwifebamde wydeba. didi zomis muSebs foTlis nawilebi miaqvT da
WianWvelebis da termitebis koloniebSi muSa maTze patara zomis muSebi zian. patara zomis
saxeobebis uwyveti gradacia xdeba. gradacia muSebi parazitul buzebs gandevnian (sur. 34.17).
koloniis gamokvebaze pasuxismgebeli patara mwerebis sazogadoebebSi Semaval muSebs moce-
zomis individebidan daupatiJebeli stumrebis- mul dros garkveuli funqcia aqvT, Tumca funq-
gan dacvaze pasuxismgebel, didi zomis individe- cia muSis asakTan an koloniis mdgomareobasTan
bamde grZeldeba (osteri da uilsoni 1978; sur. erTad icvleba. aSS-s samxreT-dasavleTis udab-

Sualeduri
muSa

mkvebavi

Sualeduri muSa
mkvebavi
patruli WianWvela
budis zedapirze budis zedapirze patruli
momuSave WianWvela momuSave WianWvela
WianWvela
(b)
(a )

sur. 34.18. WianWvela-momkalis (Pogonomyrmex barbatus) muSis oTxi saxeobis mier ganvlili traeqtoria budis gareT. b) fun-
qciebis cvlileba budis mdgomareobis Secvlisas
822

noebSi mcxovrebi WianWvela-momklebis muSebis


xuTi sxvadasxva saxeoba arsebobs da esenia: budis
SigniT momuSave (patarebze zrunva, budis ageba,
Teslis Senaxva) WianWvelebi, Sualeduri muSa
WianWvelebi, mkvebavi WianWvelebi, patrulebi
da budis zedapirze momuSave WianWvelebi (sur.
34.18a). budis mdgomareobis Secvla WianWvelebis
funqciebis Secvlas iwvevs. magaliTad, sakvebis
xelmisawvdomobis Sedegad, Sualeduri muSebi,
budis zedapirze momuSave WianWvelebi da pa-
trulebi kvebaze gadadian. ucxo WianWvelebis
SemoWris safrTxis Sedegad, budis zedapirze mo-
muSave WianWvelebi patrulebad iqcevian da ko-
lonias icaven (sur. 34.18b).
futkrebis, WianWvelebis da krazanebis sazoga-
doebebisgan gansxvavebiT, termitebis kolo-
niebis saTaveSi dedoflisa da mefis wyvilia,
romelic sqesobrivi gamravlebis Sedegad muSebs
warmoSobs. muSebi mdedrebi da mamrebi arian,
Tumca mefis an dedoflis gardacvalebamde arc
erTi sqesobrivad ar mwifdeba. WianWvelebis,
futkrebis da krazanebis koloniebis Semqmneli
dedebi sicocxlis ganmavlobaSi mxolod erTx-
el wyvildebian da STamomavlobis SeqmnisTvis
saWiro spermas mudmivad inaxaven. STamomavlobis
raodenoba 10-15 wlis ganmavlobaSi zogjer
milionsac aRwevs. wina Tavidan gamomdinare, si-
frifanafrTianebs sqesis ganmsazRvreli hap-
lodiploiduri meqanizmi aqvT da yvela muSa ga-
nayofierebuli kvercxidan gaCenili mdedria.

You might also like