Professional Documents
Culture Documents
robert riklefsi
gari mileri
1
ekologia
robert riklefsi
misuris wm. luisis universiteti
gari mileri
misisipis universiteti
3
. ,
,
, .
.
-
- .
- .
.
3/5, , 0162,
Ilia State University Press
3/5 K. Cholokashvili Ave, Tbilisi, 0162, Georgia
4
avtorTa Sesaxeb
mokle sarCevi
vrceli sarCevi
ekologiis analitikuri
modelebi
alometruli gantoleba: Y = aXb kavSiri eqsponencialur da geometruli mo-
Y = fiziologiuri procesi, anatomiuri saxleobis zrdis maCveneblebs Soris: r = ln
Tviseba an ekologiuri an bihevioristuli
maxasiaTebeli; gadafarvad Taobebiani asak-struqturirebu-
X = sxeulis zoma; li mosaxleobis zrdis siCqare: dN/dt = N rxcxdx
a = proporciulobis konstanta; dN/dt = mosaxleobis zrdis siCqare;
b = alometruli konstanta rx = eqsponencialuri zrdis siCqare x asakamde;
cx = individTa proporcia mosaxleobaSi x
puasonis gadanawileba: P(x) = Mxe M/x! asakSi
P(x) = sidide x-is albaToba;
M = individebis saSualo ricxvi erT zrda asak-struqturirebul mosaxleobebSi
gancalkevebuli TaobebiT:
monakveTze, drosa Tu sivrceSi;
x! = x-is faqtoriali N(t + 1) = nx(t)sx + nx(t)sxbx+1
N(t+1) = individTa ricxvi mosaxleobaSi t+1
populaciis efeqturi moculoba: droisaTvis;
Ne = 4[(1/Nmales) + (1/Nfemales)]1 nx(t) = individTa ricxva x asakobriv klasSi t
Ne = populaciis efeqturi moculoba; droisaTvis;
Nmales = populaciis efeqturi moculoba sx =
mamrebSi;
Nfemales = populaciis efeqturi moculoba bx+1 = axalSobilTa ricxvi, romlebic Semata
mdedrebSi; mosaxleobas x+1 asakobrivma jgufma. gan-
Nmales = [(NmKm 1)]/[Km+Vm/Km) 1]; tolebis marjvena mxaris pirveli nawili
Nfemales = [(NfKf 1)]/[Kf +Vf/Kf) 1]; aris gardarCenis vada, xolo meore
Nm da Nf aris gamravlebadi mamrebisa da md- dabadebisa. es SeiZleba gamartivebul iqnas
edrebis raodenoba Sesabamisad; Semdegi gantolebis saxiT: nx(t)sx(1 + bx+1)
Km da Kf aris mamrebisa da mdedrebis mier
mosaxleobis zrdis luis-leslis matriculi
warmoebuli naSierebis saSualo raodenoba;
modeli: Atn(0) = n(t)
Vm da Vf warmoadgens dispersias TiToeuli
sqesis warmomadgenlis mier warmoebuli At = luis-leslis matricis SemcvelobaSi
naSierebis ricxvSi asakisTvis specifikuri Sobadobis done;
n(0) = veqtori, romelic Seicavs TiToeul asa-
gadarCena: lx = si kobriv klasSi arsebuli individebis raode-
nobas t = 0 droisaTvis;
ls = albaToba, rom axalSobili individi
cocxali iqneba x asakisaTvis;
n(t) = veqtori, romelic Seicavs TiToeul
asakobriv klasSi arsebuli individebis
si = gadarCenis albaToba x da x+1 asaks
raodenobas t = t + 1 droisTvis
Soris
ekologiis meTodebi da
modelebi
ekologiur kvlevaSi mravalnairi teqnologia 7. garemos biologiuri faqtorebi
da midgoma gamoiyeneba. aq Tqven SexvdebiT morfologiisa da qcevis interpretireba
yvelaze xSirad gamoyenebad da yvelaze ekologiur da evoluciur konteqstSi
mniSvnelovan teqnologiebs im rigis mixedviT,
mcenareTa qimiuri analizi
riTac isini teqstSi Cndebian
organizmis sicocxlis ciklTa gansazRvra
9. ekosistemis koncefcia
3. sicocxle da fizikuri garemo
fizikuri kanonebis gamoyeneba ideaTa istoriis Sefaseba
analogiebis gamoyeneba axali koncefciebis
alometruli skalireba
gasaumjobeseblad
diferencialuri gantolebebis gamoyeneba
4. wylisa da xsnadi nivTierebebis balansi ekologiuri fenomenis modelirebisaTvis
molekulaTa qimiuri modelebi masalebis farTomasStabiani gazomveb;
ekologiur procesebze sivrciTi masStabis
5. energia da siTbo gavlenaTa Semowmeba
qimiuri reaqciebis gantolebani taqtikuri modelebi;
fizikuri sidideebis pirdapiri gazomva strategiuli modelebi)
morfologiisa da funqciis urTierToba
10. ekosistemaSi energiis dineba
evoluciuri ,,treidofebis~ (uaryofiTi
fizikur da biotur garemoebs Soris
korelaciis tipi) Sedareba
kavSirebis dazusteba/dakonkreteba
gacvlisa da interaqciebis masStabis produqciis gazomva
gansazRvra
sinaTlis intensivobis gazomva
adaptaciis misadageba garemo faqtorebisadmi
energiis dinebis maTematikuri modelebi
adamianis sfero
17. metapopulaciebi
sacxovrebeli adgilis fragmentacia da ga- 28. Tanasazogadebis ganviTareba
nadgureba sarevela mcenareebi da cecxlis efeqti
mavneblebTan brZola)
27
winasityvaoba
k vlevis Zalian cota sfero aris imaze met pidapir kavSirSi adamianur mdgomareobasTan, vidre
ekologiis sfero. ekologiis sfero aris organizmebis interaqciebi, urTierTqmedeba TavianT
fizikur da biologiur garemosTan. mosaxleoba gamravlebas agrZelebs da masTan erTad izrdeba
moTxovnileba sakvebze. izrdeba adamianis saqmianobis gavlena im bunebriv sistemebzec, romle-
bic dedamiwaze sicocxles inarCuneben. Cveni ekonomikis da socialur-politikuri struqturebis
mzardma globalizaciam gamoiwvia rogorc winaswar gamiznuli, ise SemTxveviTi organizmebis war-
moSoba dedamiwis yvela kuTxeSi. maT Soris, mavneblebis, parazitebisa da daavadebebisa. amas Cven
farTomasStabian ekologiur globalizacias vuwodebT. industria, soflis meurneoba da metyeveo-
ba axdens bunebrivi samyaros energiis transformirebas adamianis saWiroebisTvis da am procesSi
gavlenas axdenen im sistemebze, romlebidanac moipoveben energias. bunebasTan Cveni interaqciebis
grZelvadiani efeqtebi zustad ar aris cnobili.
TiTqmis aTwleuli gavida ,,Ecology-s mesame gamocemis gamoqveynebidan. am periodSi gaizarda cno-
biereba imisa, rom bunebrivi samyaros dinamikis gageba Zalian mniSvnelovania. amis gamo, Cven mowmeni
varT mravali ekologiuri Jurnalisa da organizaciis gavrcelebisa, romlebic yuradRebas amax-
vileben bunebis Senaxvisa da aRdgenisTvis ekologiuri principebis gamoyenebaze. aranakleb mniS-
vnelovani iyo Zvrebi ekologiaSi studenturi biologiis saswavlo gegmasa da arasamecniero saswav-
lo programebSi. ekologias sul ufro metad aswavlian sabakalavro saswavlo gegmebSi da misi codna
axla ukve moiTxoveba pirveli da meore kursebis saswavlo programaSi. bolo kursebis studentebs
eklogiis programis axla ufro farTo arCevans sTavazoben, vidre odesme. samedicino kolejebi-
sTvis mosamzadebeli bevri saswavlo programa axla ukve moicavs kursebs, sadac gansakuTrebuli
yuradRebaa gamaxvilebuli garemos interaqciebze, parazitul ekologiasa da daavadebaTa evolu-
ciur dinamikaze. aqcentebis es Zvra ganxorcielda umeteswilad studentTa interesebis gaTval-
iswinebiT. es maT saSualebas miscems, ukeT gaigon is samyaro, romelic ukve ician, rom safrTxeSia.
28
organizeba
isini, vinc icnoben ,,ekologiis wina gamocemebs, icnoben aseve wignis organizebis zogad stilsac.
Tumca, mTelma rigma mniSvnelovanma cvlilebebma, wigni ufro advilad gamosayenebeli gaxada. es
cvlilebebi gvexmareba agreTve ekologiis sxvadasxva qvesferoebs Soris urTierTobis formuli-
rebaSic. pirveli nawili Semcirebul iqna or Sesaval Tavamde, sadac axsnilia ekologiuri kvlevis
mniSvneloba da misi ganxorcielebis xerxebi. rogorc uwin, Cvenc viyenebT am nawils bunebriv sa-
myaroSi evoluciis mniSvnelobis xazgasasmelad.
urTierToba individualur organizmebsa da maT fizikur da biotur garemos Soris gadmocemulia
meore TavSi. wignis am nawilSi gakeTebul aqcents garemos fizikur da qimiur Tvisebebze TavisTavad
gadavyavarT energiis dinamikisa da elementTa brunvis Temebze, romlebic ganxilulia mesame TavSi.
ekosistemaTa ekologiis Temis esoden adreuli xseneba, rac adreuli gamocemebis inovacia gaxl-
daT, saSualebas gvaZlevs, adreul etapze gavaZlieroT ideebi adamianTa interaqciebis Sesaxeb
garemoSi, romlebic aRwerilia meore TavSi. meoTxe (mosaxleobis ekologia) da mexuTe (mosaxleobis
interaqciebi) nawilebis ganlageba eTanxmeba ekologiuri teqstebis tradiciul organizaciul ier-
arqias. Cven davurTeT axali Tavebi metapopulaciebisa (meCvidmete nawili) da gadaSenebis, SenarCu-
nebisa da aRdgenis (mecxramete Tavi) Sesaxeb meoTxe nawilSi. mexuTe nawilSi TemaTa rigi Secvlilia
ise, rom konkurencia ganxilulia mtaceblobis, balaxismWamelobis, parazitizmisa da mutualizimis
win. mtaceblobisa da balaxismWamelobis sxvadasxva TavebSi ganxilva asaxavs wina gamocemebTan Se-
darebiT met aqcents mcenareebsa da maT momxmareblebs Soris arsebul interaqciebze.
am gamocemaSi wignis dasasruls Casmulia TanasazogadoebaTa ekologiis Tavebi meeqvse nawilSi.
igi Tan sdevs mosaxleobis Sesaxeb arsebul or Tavs. Cven gavauqmeT Tavi ekologiuri niSis Sesaxeb
da davurTeT am Tavis yvelaze relevanturi masala axal Tavs. am TavSi yuradReba gamaxvilebulia
saxeobaTa mravalferovnebaze. Cven vasrulebT wigns meSvide nawiliT, romelic moicavs Tavebs evo-
luciuri ekologiis Sesaxeb. evoluciuri ekologiis farTo ganxilva ucnobi iyo aqamde ,,Ecology-
Tvis. Cveni Rrma rwmeniT, es nawili mniSvnelovania imdenad, ramdenadac mxars uWers evoluciuri
ekologiis Cveneul Teorias. meore mizezi da albaT ufro mniSvnelovanic aris is, rom aerTianebs
ekologias qcevasTan, genetikasa da evoluciasTan. imis miuxedavad, rom gvesmis, es masala xSirad
ar aris xolme gadmocemuli ekologiis zogad kursebze, misi boloSi ganTavseba, Cveni azriT, wignis
gamoyenebas gaaadvilebs.
30
pedagogiuri aqcentebi
ekologiur TeoriaTa umravlesoba kompleqsuri da abstraqtulia. amrigad, wminda TxrobasTan er-
Tad, Cven teqsts davurTeT mTeli rigi pedagogiuri meqanizmebisa, romlebic Cveni Rrma rwmeniT,
daexmarebian studentebs ekologiis Sesaxeb TavianTi azrovnebis organizebaSi. maT Soris aRsaniS-
navia: Sesavali kiTxvebi, romlebic uZRvian TiToeuli Tavis Seswavlas da aZliereben gamokiTxvis
mniSvnelobas samecnieri aRmoCenebSi; detaluri dasaTaureba, romelic wignis yovlismomcvel Se-
jamebas warmoadgens; specializebuli dasaTaureba, rac exmareba students masalis swrafad moZeb-
naSi; Tavebis danomrili qvesaTaurebi; meoradi saTaurebi, romlebic aRniSnaven gadasvlas da xazs
usvamen mniSvnelovan Temebs; Tavebis Sejamebani; Tavebis savarjiSoebi, maT Soris saproblemo da
safiqrali kiTxvebi saWiroebis SemTxvevaSi; gamuqebuli sakvanZo sityvebi da terminebi, romlebic
gansazRvrulia teqstSi da moipoveba sityvarSi; mkveTi axsna-ganmartebebiT Tavebs Soris TemaTa da-
sakavSireblad.
`ekologia~ iyo pirveli wigni am sferoSi, romelmac gagvacno ekologiis maTematikuri Teoria.
Cven kvlavac Zlier gvjera ekologiur kvlevaSi maTematikuri modelis Rirebulebisa da amitom Se-
vinarCuneT maTematikuri aqcenti wignSi. vinaidan aseve gvjera, rom ekologiuri Teoria gasagebi
unda iyos ekologiis damwyebi studentisTvis, Cven avxseniT maTematikuri Teoriis ganviTareba, rac
SeiZleba dawvrilebiT da cxadad. umravles SemTxvevaSi Cven TxrobaSi ricxobrivi magaliTebic da-
vurTeT Teoriis udidesi mniSvnelobis xazgasasmelad. zog SemTxvevaSi, savarjiSoebia gamoyenebu-
li modelebisa da raodenobrivi urTierTobebisadmi ufro Rrma da intuiciuri gagebis gasaviTa-
reblad. mcire gamonaklisebis garda, mkiTxvels, romelsac SeuZlia algebris martivi amocanebis
amoxsna, esmis xarisxebi, logariTmebi da utolobebi da romelsac ar uWirs grafikebis konstru-
ireba-interpretireba, ar Sexvdeba didi siZnele am wignSi mocemul maTematikasTan gamklavebisas.
es gamocema aris TanamSromlobis Sedegi ufros avtors, romelmac wignis pirveli sami gamocema
dawera da umcros avtors Soris, romelmac meoTxe gamocemis udidesi pasuxismgebloba itvirTa.
Cven siamovnebiT vmuSaobdiT erTad reviziis umniSnelovanes komponentebze. Cven aseve didi sarge-
beli vnaxeT ,,W.H. Freeman-is redaqciisa da gamomcemlobisgan da bevri Cveni kolegisgan, romle-
bic gvawvdidnen informacias da kiTxulobdnen Tavebis Sav Canawerebs. Cveni kmayofili viqnebiT
maSin, Tu es wigni daexmareba studentebs bunebis SeswavlaSi, bunebriv garemosTan Cveni urTierTo-
bis mZime Sedegebis gagebaSi da imis danaxvaSi, rogor SegviZlia, vipovoT, saSualebani ekologiuri
problemebis gadasaWrelad ekologiuri principebis ukeT gacnobis saSualebiT.
madliereba
Cven uaRresad didi bedniereba gvxvda wilad ,,W.H. Freeman-is or SesaniSnav redaqtorTan muSao-
bis saxiT. debora aleni wignis ganviTarebaSi dasawyisidanve aqtiurad iyo CarTuli. igi amowmebda
teqstis pirvel reviziens, aredaqtirebda maT da aviTarebda axali dizainis safuZvels. misma krea-
tiulobam, samecniero codnam, mSvenierma iumoris grZnobam da mudmivma gamxnevebam wawia proeqti
win gadamwyvet fazamde. sara tenim wigni warmatebul dasasrulamde miiyvana usazRvro zrunviTa da
profesionalizmiT. misi Sefasebani samecniero Sinaarssa da pedagogiur elementebTan dakavSire-
biT gamoixata umniSvnelovanes gaumjobesebebSi. norma roSem teqstis literaturuli redaqtireba
didi profesionalizmiTa da codniT moaxdina, riTac igi usazRvrod gaaumjobesa. daian maasi, qeiTi
bendo, jesika olSeni, daiana blume, lu kapalo da pol rolofi ,,W.H.Freeman-dan aseve usazRvrod
dagvexmarnen.
ken klemovma da jek grubaum mTeli xelnaweris ori revizia waikiTxes, gvawvdidnen ra detalur
komentarebs Sinaarssa da stilze. am daxmarebisTvis Cven gansakuTrebulad madlierni varT. bevrma
ekologma sagrZnobi dro dauTmo namuSevris sxvadasxva Tavis kiTxvas. maT Soris arian: s. aliseni,
a. blauStaini, r. brugami, r. berki, g. kapeli, f. Ceu, s. dobsoni, p. evaldi, d. fongi, q. frimani, m.
31
nawili pirveli
Sesavali
34
Tavi 1
bunebrivi samyaros
wesrigi
gzamkvlevi kiTxvebi
rogor iyeneben ekologebi kiTxvebs bunebaSi rogor iCens Tavs evolucia bunebrivi ga-
nimuSTa gamosavlenad? darCevis gziT?
ra tipisaa ekologebis mier dasmuli kiTxve- rogor axdens gavlenas aRqma da Sexeduleba
bi?
bunebis Cveneul gagebaze?
rogor aris bunebrivi samyaro erTdroulad
ra aris bunebismcodneoba da rogor gamoiye
mravalferovani da kompleqsuri?
neba is ekologiis kvlevaSi?
rogor aris buneba erTdroulad dinamikuri
da TviTganaxlebadi? rogor moaxdina adamianis saqmianobam gav-
ramdenad advili gansaWvretia bunebis lena tba viqtorias bunebriv procesebze?
struqturebi?
(a) (b)
ciebis meqanizmebs (sur. 1.1). meqanizmTa Sesaxeb sur. 1-2 (a) obobis qseli. (b) momRerali mamri bayayi
(a. g.l. mileris foto; mogvawoda b. h. karl gerhardtma)
dasmuli kiTxvebis Sefaseba ekologiuri samuS-
aos arsebiT nawils Seadgens, radgan funqci-
uri urTierTobebis aRqmas bunebrivi samyaros obobas qselis ganlageba asaxavs misi, rogorc
gagebisTvis udidesi mniSvneloba aqvs. saocari inJinris gadawyvetilebas, damyare-
imis codna, Tu rogor funqcionirebs buls qselebis sxva SesaZlo ganlagebis Sesaxeb
garkveuli sistema, ar xsnis am sistemis amgvarad gakeTebul Sefasebebze (sur. 1-2 a). gazafxul-
da ara sxvanairad funqcionirebis mizezebs. ze bayayTa yiyini warmoadgens konkurenti mam-
bunebrivi samyaros srulyofilad gagebisTvis rebis sifrTxiliT orkestrirebul simfonias,
saWiroa potenciuri alternatiuli funqciebis sadac TiToeuli cdilobs sxvaze upirateso-
klasificireba. kiTxvas: `ratom icvlian muxis bis mopovebas mdedris yuradRebis misapyrobad
foTlebi fers Semodgomaze?~ ainteresebs sul (sur. 1-2 b). erTi SexedviT, balaxis, buCqebisa
mcire, ori alternatiuli fenomenis SedarebiTi da axalgazrda xeebis SemTxveviTi gadanawileba
upiratesobani. erTis mxriv, foTlebs SeuZli- mitovebul sameurneo velze warmoadgens mcena-
aT, Seicvalon feri, TandaTan mokvdnen da Ca- reuli populaciebis kompleqsuri, gangrZo-
mocvivdnen xidan. meores mxriv ki, isini SeiZleba biTi da organizebuli cvlilebis procesebis
darCnen mwvaned da iarsebon zamTarSic. amgvari mcire suraTs (sur. 1-3 a). es dakvirvebebi asax-
alternativebis evolucia fenomenis an pirobis avs struqturasa da prognozirebad fenomenebs,
evoluciur baziss amJRavnebs. rogorc qvemoT romlebsac fizikuri da biologiuri proces-
vnaxavT, ekologiuri procesebi damyarebulia ebi marTavs. bunebriv samyaroSi struqturis
evoluciaze, sadac SedarebiTi upiratesoba da- aRmoCena pirveli nabijia ekologiur kvlevaSi.
kavSirebulia gadarCenisa da STamomavlobis da- nabiji, romelic moiTxovs ramdenime xelsawyos.
tovebis SesaZleblobasTan. Tqven mxolod unda CaicvaT Ceqmebi da daadgeT
tyisken mimaval gzas, gzaSi ki dasvaT kiTxvebi
(sur. 1-3 b).
bunebisTvis kiTxvebis dasma:
gaseirneba wvimian tyeSi
evolucia formas aZlevs yvela cocxal arsebas
Soris urTierTqmedebas da amgvarad, bunebis sa-
myaros gagebis safuZvels warmoadgens. ekolo-
giis principebi, SesaZloa, mTlianad iqnas gage-
buli mxolod evoluciuri Teoriis konteqstSi.
am TavSi giCvenebT, rom ZiriTadi evoluciuri
principebi warmoiSva adreuli naturalistebis
Carlz darvinisa da alfred uolesis yuradRe- (a)
biani dakvirvebebis Sedegad. wignSi naxavT, ro-
gor mJRavndeba evoluciuri meqanizmebis de-
talebi mTeli msoflios ekologebis savele da
laboratorul eqsperimentebSi (ix. feradi dan-
arTi `ekologebi muSaobisas~).
rigiTi damkvirveblisTvis bunebrivi sa-
myaro, struqturisa da organizebis gareSe qa-
oturi Cans. tyis monakveTze xeebis ganlageba,
gazafxulze maT gverdiT mfrinavi peplis wriu-
li moZraoba an Ramis kakafonia, romelic avsebs (b)
tyes, SeiZleba SemTxveviTi gvegonos axsnis gar- sur. 1-3 (a) sasoflo-sameurneo mdeloebi. (b) ekologiis
eSe. magram naturalistisTvis bunebrivi samyaro fakultetis studentebi iyeneben bades mdinareSi Tevzis
sur. 1-7 zomieri da tropikuli zonebis binadar peplebs 1.2bunebrivi samyaro mravalfe-
xSirad aqvT gasaocari struqtura da ferebi.**
rovani, kompleqsuri da urTierT-
damokidebulia
sargebels pouloben modificirebuli fexebi-
naturalisti ganicdis aRfrTovanebas bune-
sgan, romlebic waagavs merqans an xis xavss (ix.
baSi formaTa mravalferovnebis da am formebis
qvemoT). CrCilebis erTi saxeoba, rogorc wesi,
erTmaneTTan da garemosTan rTuli urTierTq-
yofs erT kidurs an meores Tavisi Cveulebrivi
medebis gamo. tropikul tyeSi gaseirnebisas Cven
moxazulobidan, raTa daarRvios cxoveluri
CavuareT asobiT aTas sxvadasxva xes, SeuCveveli
formebisTvis esoden damaxasiaTebeli simetria.
TvalisTvis yvela xe erTmaneTs hgavda. es xeebi
sxvebs aqvT frTebi, romlebsac (marTalia, xe-
luxlebelia) motexili an dazianebuli mkvdari iyenebdnen TavianT mwvane foTlebSi asimilire-
foTlis forma aqvT. sxva saxeobis frTebi hgavs bul mzis sinaTles haeridan, wylidan, minerale-
daxveul foTols. rogor moxda, rom CrCilebi bidan da niadagidan mopovebul naxSirmJavas
ase Zalian daemsgavsnen foTlebs? ratom arian (naxSirbadis dioqsidi) maTi struqturis or-
sxva saxis peplebi esoden TvalSisacemi? ganul molekulebad gardasaqmnelad. ratom
fiqrebi Segvawyvetina tyis daCrdiluli naw- unda arsebobdes amdeni nairsaxeobis mcenare,
ilidan farTo miwis monakveTze gasvlam, TiTqos Tu yvela maTgans SeuZlia erTi da imave funq-
kari SevaReT da adgili movinacvleT. aq mze mo- ciis Sesruleba?
mentalurad gvibrmavebs Tvals. axlad dacemul- tyeebSi asobiT sxvadasxva saxeobis pepela,
ma xem gamoiwvia es sicariele tyis safarvelSi. CrCili da sxva mweria. maTi garegnoba imdenad
gigantma ar gaiara graciozulad, Tan gaiyola gansxvavebulia, rom vinme SeiZleba dainteres-
sul mcire aTobiT xe, romlebic gzaze gadaeRo- des, aris Tu ara tyeSi imdenive sxvadasxva gare-
ba an gamoeba xviarebiT. am tafobze gamosvliT, mo, ramdeni saxis mweric moipoveba. imis miuxeda-
Cven pirvelad davinaxeT ca ramdenime saaTis sia- vad, ra gansxvavebuladac ar unda gveCvenebodnen
rulis Semdeg. Sevardnebis grZeli, graciozuli peplebi da CrCilebi (da savaraudod, maTi bune-
lenti mdumared micuravs samxreTisken asobiT brivi mWamelebi), isini mainc sagrZnoblad
futis simaRleze. maTi frena TiTqos aranair gansxvavdebian kvebiTi Cvevebis mixedviT.
Zalisxmevas ar moiTxovs arc erTi maTgani zrdasrulebs, yvelas aqvT grZeli milise-
frTebs ar amoZravebs. viwro lenti irRveva mou-
bri xorTumebi, romlebic Cveulebriv dax-
lodnelad zeviT mimarTuli spiraluri moZrao-
bebiT, TiTqos wasvla eCqarebodeT Sevardnebs.
eseni is frinvelebi xom ar arian, am wels rom
vnaxeT pensilvaniaSi apalaCebze mosrialeni?
ram wamoiyvana isini samxreTiT? sadamde wavlen?
ra mianiSnebs maT, rom CrdiloeTSi gazafxuli
dabrunda da dro dadga maTi ukan gamgzavrebi-
sa?
roca Cveni mogzauroba tyeSi dasruldeba,
Cveni Tvalebi da yurebi imaze met STabeW-
dilebas miiReben, vidre Cvens gonebas SeuZlia sur. 1-8 panamuri peplis
Tavi, saidanac moCans milise-
gaaanalizos. kiTxvebi, romlebic Cven davsviT
bri xorTumi. es xorTumi
maimunebze, balistikurad gavrcelebad Tes- iSleba da CaeSveba yvavilSi
lebze, peplebisa da CrCilebis Seferilobasa sakvebis mosapoveblad. (foto
da SevardenTa frenaze, gzamkvlevebia bunebis mogvawoda r.b. suterma)
40
veuli saxiT maTi Tavis qveSaa moTavse- saxeobaTa umravlesoba SerCeviTi mWame-
buli. am xorTumebs SeuZliaT gaSla, raTa lia, sakvebis moZiebisas isini irCeven, ra Wamon,
Caswvdnen yvavils siRrmeSi sakvebis mosapoveblad yvelafers ar etanebian. swored amitom, maTi
(ix. sur. 1-8). zrdasruli peplebi da CrCilebi, moZebna mcenareTa mxolod erT-or saxeobaze
iseve, rogorc bevri sxva mweri, frinveli da Ra- SeiZleba. rogor xvdebian zrdasrulebi, romeli
mura, tyeSi sasicocxlo mniSvnelobis funqcias mcenarea Sesaferisi kvercxebis dasadebad? ra-
asrulebs _ gadaaqvT mtveri yvavilidan yvavil- tom axasiaTebT am organizmebs (romlebic erTi
ze da amiT uzrunvelyofen mcenareTa gamravle- an Zalian mcire saxeobis sakvebiT ikvebebian)
bas. rogor wyveten isini romel yvavils ewvion? specifikuri Tvisebebis matarebeli adgilebis
sanam muxluxoebi arian, mwvane mcenareebiT ikve- dakaveba an kvercxebis mxolod erT-or sasurvel
bebian (ix. sur. 1-9). adgilas dadeba? Zalian cota saxeobaa univer-
sali, romlebic ikvebebian tyis `Sveduri samza-
reuloTi~ da nakleb adardebT specifikuri sa-
binadro an kvercxebis dasadebi adgilebis Zieba.
ratom uviTardebaT maT arsebobis aseTi stili?
ratom ambobs zrdasruli abreSumis Wia erTba-
Sad uars Wamaze da kvdeba parkidan gamosvlidan
ramdenime dReSi?
saxeobebi gadarCenisTvis erTmaneTze arian
damokidebulni. delikaturad Seferili xoWo
`arlekini, magaliTad, Tavis zurgze atarebs
tkipebisa da fsevdomorielebis mcire raode-
nobas, romlebic ikvebebian tkipebiT (sur. 1-10 a
da b).
tkipebi xoWosTvis sasargeblo funqcias as-
ruleben _ asufTaveben sokosgan mis naz membra-
(a)
nisebr Sida frTebs (soko tropikebSi TiTqmis
yvelgan da yvelaferze izrdeba). fsevdomori-
elebi ki sargebloben am mzamzareuli sakvebis
miwodebiT. magram tkipebi, yovel SemTxvevaSi,
calmxrivad mainc arian daculebi, rodesac
isini imalebian xoWos frTebze arsebul mrav-
alricxovan mcire ormoebSi. intimur, urTierT-
damokidebul pirobebSi mobinadre organizmebis
sxva magaliTebic mravalia. xavsi aris wyalmcena-
reebisa da obis kombinacia (ix. sur. 1-11).
wyalmcenareebi iZleva fotosinTezisgan
miRebul naxSirwylebs, obi _ wyalsa da minera-
lebs, romlebic moipoveba im qvisgan an xisgan,
(b)
sadac xavsi izrdeba. sakvebis monelebis proce-
sur. 1-10 (a) xoWo `arlekini~ centraluri afrikidan; sis didi nawili, romelic cxovelTa nawlavebSi
(b) fsevdomorielebi jiriTisas
mimdinareobs, xorcieldeba iq mobinadre spe-
(d. zehisa da j. zehis mowodebuli foto.)
41
frTebis qveda mxares ise, rom ar miepyro mtace- CrCilebi maTze dasxdomisas gamoikveTebodnen
belTa yuradReba. ramdenime dRis Semdeg, kete- da mtaceblebic advilad poulobdnen maT. nebi-
velma kidev RaAmis ramdenime pepela daiWira tyis smieri gadaxrili muqi forma ukeTes kamuflaJs
centrSi dadgmuli vercxliswylis lampis meS- ikeTebda da maTi aseTi Seferiloba exmareboda
veobiT. (kvlevaSi mxolod mamrebis gamoyeneba gadarCenaSi (ix. sur. 1-14). sabolood, muqi da
iyo SesaZlebeli, radgan mdedrebs arc sinaTle naTeli formebis diferencirebuli gadarCena
izidavs, arc mdedri peplebi). amgvar kvlevas iwvevda cvlilebas populaciis SedarebiT six-
uwodeben moniSvna-xelaxla daWeris kvlevas. SireSi. am ideis gamosacdelad ketevelma Tana-
Cven gaCvenebT meToTxmete TavSi, rom amgvari bari raodenobis naTeli da muqi CrCilebi ga-
kvleva SeiZleba populaciis moculobis dasad- naTavsa xeebis tanze rogorc danagvianebul,
genadac gamoviyenoT. ise daunagvianebel tyeebSi da akvirdeboda maT
erT-erT aseT moniSvna-xelaxla daWeris eq- frTxilad blaindidan (blaindi aris karvise-
perimentSi ketevelma daniSna da gauSva 102 ti- bri struqtura, romelsac iyeneben dakvirvebis
puri (naTeli forma) da 601 melanikuri CrCili subieqtebisgan damkvirveblebis dasamalad; in-
industriuli birmingemis maxlobel tyeSi. glisSi mas ufro xSirad samalavs eZaxian). man
Sedegebma aCvena, rom eqsperimentis msvlelo- uceb SeniSna, rom ramdenime saxeobis frinvel-
bisas, muqi formebis ufro maRali procentuli ma, romlebic regularulad ikvlevdnen xeebs
maCvenebeli axerxebda gadarCenas (cxrili 1-1). CrCilebis da sxva mwerebis dasaWerad, ufro
imave eqsperimentma araindustriul arealSi swrafad ipoves CrCilebi, romlebic mkveTrad
gamoamJRavna gadarCenis maRali procentuli kontrastulni iyvnen xisa, vidre isini, romle-
maCvenebeli tipur (naTel) CrCilebSi. bic waagavda im xavss, romelzec isxdnen (cxrili
specifikuri gadarCevis agenti (mamoZrave- 1-2). es monacemebi emTxveoda moniSvna_xelaxla
beli Zala) advilad dasadgeni aRmoCnda. keteve- daWeris eqsperimentis Sedegs. orive erTad ki
li mixvda, rom industriul arealebSi haeris cxadyofda bunebrivi gadarCevis moqmedebas,
dabinZurebam imdenad gaamuqa xeebi, rom tipuri romelic xangrZlivi periodis Semdeg gamoix-
0.80
carbonaria-s sixSire
yvelaze sasixarulo aspeqti aris is, rom gam-
onabolqvis kontrolis programaTa gavrcele- 0.60
biT da tyeebis dasufTavebiT, melaninuri 200
CrCilebis sixSirem iklo. Crdilo-dasavleT 0.40
inglisSi mdebare industriuli centris kir-
100
bis maxlobel midamoebSi, magaliTad, carbonaria- 0.20
s forma Semcirda populaciis 90%-ze metidan
30%-mde 20 wlian drois periodSi (sur. 1-15). 0 0.00
1950 1970 1990 2010
weli
1.6 aRqma gavlenas axdens da sur. 1-15 cvlilebebi dawinwkluli CrCilebis melaninur
zRudavs bunebis Cveneul gagebas carbonaria formaTa sixSireSi inglisSi 1950-ian wlebSi
dabinZurebis kontrolis programebis dawyebis Semdeg.
zomis, mobilurobisa da cxovrebis msvlelo-
dabinZurebis indeqsi aris gogirdis dioqsidis done zam-
bis gamo, Cven mgrZnobiareni varT droisa da TarSi, sadac 1 = 300 mikrograms haeris yovel kubur metrze.
sivrcis garkveuli masStabebis cvlilebebis gogirdis dioqsidi pirdapir gavlenas axdens xeTa xavsebis
mimarT. manZilis Cveneuli aRqma gansxvavde- zrdaze, am xavsebze dRisiT CrCilebi isveneben. haeris
ba pawawina kolembolis aRqmisgan, romelic dabinZurebis doneebze evoluciuri reaqciis dagvianeba
asaxavs dros, romelic tyeebs sWirdebaT ufro normal-
junglebs miwis mwikvSi poulobs an wylis patara
uri (daubinZurebeli) mdgomareobis dasabruneblad iseve,
rwyilis aRqmisgan (sur. 1-16), romelic wylis rogorc dabali sawyisi sixSire recesiuli alelisa tipiuri
wveTs Reled ise aRiqvams, rogorc Cven mTlianad SeferilobisTvis (after Clarke et al. 1985, Mani and Majerus 1993).
Reles. CvenTvis ramdenime aTwleuli cxovrebaa.
magram Cveni cxovreba wamia wiTeli xisTvis da
usasruloba _ mikroorganizmebisTvis.
Cvens SezRudul bunebis aRqmas SeuZlia, xeli vadarebT. rwyilis naxtomis msgavsi adamianis
SeuSalos Cvens SesaZleblobas, gavigoT bunebis naxtomis sigrZe Seadgenda fexburTis or stadi-
fenomenebi. wlebis ganmavlobaSi ekologTa um- ons. ra Zlierebi arian rwyilebi! magram sinamd-
ravlesoba iwvrTneboda da muSaobda evropaSi vileSi, rwyilebi sulac ar sCadian aTletur
da amerikis zomier sartyelSi, sadac temper- saocrebebs. zomis cvlilebasTan erTad, Ses-
aturis sezonuri fluqtuaciebi garemos umniS- abamisad icvleba urTierTobebi manZils, Zala-
vnelovanesi aspeqtebia. rodesac naturaliste- sa da dros Soris. ganvixiloT mfrinavi orga-
bi ewvivnen tropikebs, maTze didi STabeWdileba nizmebis frTebis moqneva. SeecadeT, aamoZravoT
moaxdina mudmivma maRalma temperaturam da maT mklavebi zeviT-qveviT, rac SeiZleba swrafad.
ifiqres, rom biologiuri Tanasazogadoebebi ramdenad swrafad SegiZliaT amis gakeTeba?
tropikul regionebSi nakleb cvalebadi iqne- orjer an samjer wamSi? didi frinvelebis
boda, vidre sxva regionebSi. mxolod axlaxan umravlesobas SeuZlia, moiqnios frTebi 2-20-
ikadres ekologebma, daeTvalaT, tropikul sax- mde wamSi. zogierTi mweri ki, wamSi 500-jerac ki
eobaTa individebi. maTda gasaocrad aRmoCnda, aswrebs. es SeiZleba gasaocrad JRerdes, magram
rom tropikebSi populaciebi ganicdian aSkara roca zomis masStabi icvleba, aseve icvleba Ses-
sezonur fluqtuacias da metic, maT SeuZliaT, abamisi drois masStabic. Tqven Zalian martivad
sagrZnoblad Seicvalon wlidan wlamde. temper- SegiZliaT amis demonstrireba Tqveni TavisT-
atura sezons zomier klimatur zonaSi gansaz- vis. miabiT raime tvirTi sims da amoZraveT is
Rvravs. magram tropikebSi, sadac sezonebi aRin- qanqarasaviT. roca simis sigrZes SeamcirebT,
iSneba sveli da mSrali periodebiT da sadac naxavT, rom igi win da ukan meti siswrafiT moZ-
wvima araprognozirebadia wlis bevr dros sxva
modeli moqmedebs.
bunebrivi samyaros Cveneul interpre-
taciaze aseve gavlenas axdens is, Tu rogor
gansazRvravs zoma droisa da sivrcis Sesabamis
masStabs. rwyils SeuZlia Tavis sigrZeze asjer sur. 1-16. wylis rwyili
Daphnia magna, mcire wylis
Sors gadaxtes. Cven myisve vaxdenT reagire-
cxoveli xilulia SiSveli
bas, gadmogvyavs ra es manZili CvenTvis nacnob TvaisTvis. (m. murma mogva-
masStabSi _ rwyilis zomas adamianis zomas woda suraTi).
47
raobs. rxevis done icvleba simis sigrZis uku- qveS Caflulebi atarebdnen. aseve gaarkvies, rom
proporciulad. gaanaxevreT simis sigrZe da misi garkveuli pirobebi, romlebic iwveven tkipebis
rxevis siCqare gaormagdeba. mravali mweris fr- gamoCenas, xSirad iCens Tavs maxovas udabnoSi.
Tis sigrZe santimetrze mcirea, ase rom, ar unda oTxwliani dakvirvebis ganmavlobaSi, moTmineba
gvikvirdes _ mwers asjer swrafad SeuZlia _ yvela naturalistis kargi Tvisebaa, zrdas-
frTebis qneva, vidre Cven mklavebisa. ruli tkipebi miwis zedapirze mxolod aTjer
gamoCndnen, yovelTvis dekembris, ianvris an
Tebervlis gril dReebSi, roca SeeZloT, ud-
1.7 bunebis istoria (bunebaTmcod
abnos zedapiris temperaturis gaZleba. Tavi-
neoba) warmoadgens ekologiuri
anTi dakvirvebebidan teviss da nevels SeeZloT,
kvlevis safuZvels daeskvnaT, rom zedapirze gamoCena moxdeboda
warmovidginoT, rom panamis tropikuli ty- pirvel mzian dRes sam meaTed duimiani wvimis
idan gadavinacvleT CrdiloeTiT _ samxreT Semdeg im pirobiT, Tu temperatura zomieri
kaliforniis moxaves did udabnoSi. udabno, iqneboda.
rogorc wesi, aris ukacrieli adgili wvimis Cveni udabnoSi Casvlis dRes, dilis 9-
didi naklebobiT, zafxulis mwveli mziTa da 10 saaTisTvis tkipebi gamovidnen TavianTi
zamTris siciviT. aq iseTi autaneli pirobebia, samalavebidan da gviani dilisTvis ukve SegveZlo
rom mcire mcenareebis garda, erTi SexedviT is aTasobiT tkipas danaxva, romlebic sxvadasxva
cocxali organizmebisgan sruliad gawmendil- mimarTulebiT moZraobdnen. SuadRisas, 11:30-sa
ia wlis umetes dros. magram udabnos siCume da da 12:30-s Soris, tkipebi kvlav qviSaSi CaZvrnen
moCvenebiTi unayofoba drodadro darRveu- da mxolod momaval wels kidev erTxel Tu amoZ-
lia zamTris rbil dReebSi da swored ianvris vrebodnen miwis zedapirze.
erT-erT aseT dRes dilaadrian movediT Cven aq. `sisxlis saSineli wveTebi~ ubralod imisT-
roca dilis mzem gaaTbo udabno, moulodnelad vis ar toveben TavianT ormoebs, rom daatero-
yvelaferi gamococxlda. qviSaSi gamoCndnen ron udabnoSi mogzaurebi. yovel wels TavianT
mwerebisa da sxva arsebebis jgufebi, romlebic 2-3 saaTiani zedapirze amosvlis ganmavlobaSi
gacxovelebulni mimorbian, mixoxaven da daf- tkipma unda Seasrulos ori mniSvnelovani fun-
rinaven aqeT-iqiT, sargebloben ra, im zomieri qcia: kveba da dawyvileba. imave dRes, rodesac
temperaturiT, romelsac es dila sTavazobs. tkipebi samalavebidan gamodian, Cndebian aseve
gamoZvrnen samalavebidan da Seudgnen TavianT termitebis urdoebi, romlebic udabnos qviSis
saqmes: sakvebisa da/an partnioris Ziebas. Cveni Tavze dafrinaven da maTi gamoCenac imave faq-
yuradReba miipyro erTi SexedviT aTasobiT wi- torebiTaa gamowveuli. swored am termitebiT
Telma wertilma, romlebic qviSaze moZraoben. ikvebebian tkipebi. cxadia, mfrinav termits
Cven muxlebze vecemiT, raTa ukeTesad SevxedoT mxoxavi tkipi ver daiWers. man unda daadginos
maT. gagvimarTla, rom am dRes Tan gvaxlavs Tavisi msxverplis adgilsamyofeli, roca ter-
ekologebi _ loid tevisi da irvin neveli, rom- mitebi miwaze ecemian da frTebs kargaven manam,
lebic kargad icnoben udabnos cxovrebas. isini sanam is miwaSi Caflobas moaswrebs. es yovelive
gvamcnoben, rom axla Cven vxedavT Dinothrombium Zalian swrafad xdeba da tkipebsac TavianTi
pondorae-s, gigantur wiTel xaverdovan tkipebs, msxverplis Sesapyrobad mxolod erTi saaTi
romelTa samecniero saxeli `sisxlis saSineli eZlevaT.
wveTi momdinareobs maTi sisxlTan msgavsebidan
(sur. 1-17). tevisma da nevelma bevri ram ician am
arsebebis Sesaxeb, radgan 1960-ian wlebSi cno-
bismoyvareobam mravali kiTxva daasmevina maT am
organizmebis Sesaxeb (Tevis and Newell 1962). maTi
monaTxrobi STambeWdavia. is moicavs ZiriTad in-
formacias giganturi wiTeli xaverdovani tkip-
is Sesaxeb, misi sabinadro adgilis, sakvebisa da
reproduqciuli Tvisebebis Sesaxeb. rasac tevi-
si da neveli gviyvebian tkipis Sesaxeb, aris bune-
baTmcodneoba, ekologiuri kvlevis safuZveli.
tevisma da nevelma imis ZiebiT daiwyes, iyo
Tu ara gamoCenili tkipebis qceva dakavSire-
buli udabnos fizikur pirobebTan. maT aRmoa-
Cines, rom tkipebi wlis umetes nawils qviSis sur. 1-17 giganturi wiTeli xaverdovani tkipa
48
radganac tkipebi martoni arian soroebSi, manamde, sanam is gansacvifrebel, saukeTeso mis-
isini unda dawyvildnen im mokle periodSi, tikur novelaze aranakleb saintereso istoriad
romelsac miwis zedapirze atareben. giganturi ar gadaiqceva.
xaverdovani tkipis arSiyi Zalian hgavs obobas bunebrivi istoria (bunebaTmcmodneoba)
da sxva misi naTesavebis arSiys. mamri nerviulad am wignis yvela, deskrifciulidan dawyebuli
dadis mWameli mdedris garSemo, urtyams da Cxv- da TeoriuliT dasrulebuli, Tavis safuZve-
lets ra mas Tavze, mis garSemo qviSas faravs Tx- lia; TiToeuli istoria, romelsac Cven warmo-
eli qseliT. mamrebi mWamel mdedrebs ori mizez- gidgenT, xazs usvams ekologiuri principebis
iT earSiyebian: pirveli, mdedrebs aqvT udidesi gansxvavebul kompleqts.
mada (maT xom bolo erTi weli ar uWamiaT) da
iseve gemrielad SeWamen mamr tkips, rogorc 1.8 bunebis wesrigze gavlenas
termits. meore da albaT ufro mniSvnelovani axdens adamianTa saqmianoba
garemoeba gaxlavT is, rom mdedrebs kvercxebis
am Tavis dasawyisSi xazi gavusviT imas, rom
dadeba SeuZliaT mxolod maSin, Tu sakvebi aqvT
bunebrivi samyaros srulad gasagebad, aseve
miRebuli. amrigad, mWamel mdedrTan Sejvare-
srulad unda Segvefasebina bunebaSi adamianTa
biT, mamrs garantirebuli aqvs, rom misi Zalisx-
saqmianoba. adamianTa saqmianobas, rogoricaa,
meva fuWi ar aris.
magaliTad, soflis meurneoba, realuri ekolo-
daaxloebiT SuadRisTvis, mas Semdeg, rac
giuri gavlena aqvs. isini cvlian bunebriv proces-
tkipebi danayrdnen da dawyvildnen, isini
ebs, procesebs, romlebic dedamiwaze sicocxles
grovdebian qviSis diunebis qarisken mimarTul
inarCuneben. Cveni mizani am wignSi ar aris mkacrad
vardnilebSi, sadac zedapiris temperatura da
yuradRebis gamaxvileba im gavlenaze, rac adami-
qviSis namcecebis zoma maTTvis Sesaferisia (nax-
anebs aqvT bunebaze, magram Cven xSirad Sevexe-
evar milimetrze mcire diametrSi) da eflobian
biT am Temas. gvsurs, xazi gavusvaT ekologiis am
miwaSi faqtobrivad erTdroulad, TiTqos igive
aspeqtis mniSvnelobas da am Tavs davasrulebT
uxilavi xeli amoZravebdeT. pirvel dRes tkip-
imaze saubriT, rom adamianTa saqmianoba, marTa-
ebi TavianTi soroebis Txras ganagrZoben manam,
lia, saukeTeso ganzraxviT aRsrulebulni, dra-
sanam gviani zamTris sigrile ar Seanelebs maT
matulad cvlian ekologiur sistemas.
saqmianobas. Txra grZeldeba momdevno dReeb-
adamianTa populaciis zrdis umaRlesi
Sic, roca qviSa xdeba sakmarisad Tbili, sanam
maCvenebeli (2-3,5 % weliwadSi) aris saharis
soroebi ar miiReben dasrulebul formas. mom-
samxreT afrikaSi. es aris farTo regioni, sadac
devno wlis ganmavlobaSi zrdasruli tkipa dros
adamianTa gadarCena didi xania dakavSirebulia
soroSi zeviT-qveviT moZraobaSi atarebs, raTa
ekosistemis janmrTelobaze, radganac is didad
sdios misi sasurveli temperaturis moZraobas,
aris damokidebuli saarsebo donis mesaqonleo-
roca miwis zedapiri cxeldeba da civdeba dRis
basa da TevzWeraze. regionSi xSiria gvalva da
ganmavlobaSi.
aris Savi WiriT moculi bunebrivi resursebis
mdedrebi kvercxebs adreul gazafxulze
zedmetad eqspluatirebis are. 1954 wlis dasawy-
deben. tkipebi maleve iCekebian da micocaven
iSi viqtorias tbaSi keTili ganzraxviT nilosis
udabnos zedapirisken maspinZlis, rogorc wesi,
qorWila moamravles. 30 milion adamianze meti
kaliebis ZiebaSi da ekvrian maT. zrdis procesSi
iyo damokidebuli am tbidan mTlianad an nawilo-
axalgazrda tkipi rCeba Tavis maspinZelTan da
briv sakvebis miRebaze (Kaufman 1992), magram vi-
ikvebeba maspinZlis sxeulis siTxiT. zrdasru-
naidan elementaruli ekologiuri principebi
lobaSi Sesuli tkipa swydeba Tavis mtarebels
ignorirebul iqna, tbis mTliani meTevzeoba
da eZebs Sesaferis adgils qviSaSi soros amo-
riskis qveS aRmoCnda (Barel et al. 1985, Kaufman 1992,
saTxrelad. is amiT anaxlebs giganturi xaver-
Goldschmidt et al. 1993).
dovani tkipis sasicocxlo cikls.
nilosis qorWilas Semoyvanamde viqtorias
bunebrivi istoriis (bunebaTmcodneobis) da-
tbaSi binadrobdnen cixlidebi da sxva saxeobis
kvirvebani ar aris dayvanili mxolod organizm-
Tevzebi. cixlidebi (saerTo saxeli, romliTac
Ta yoveldRiur detalebamde. es dakvirvebebi
aRiniSnebian Cichlidae-s ojaxSi Semavali Tevzebi)
moicaven populaciebsa da TanasazogadoebebSi
arian mtknar wyalSi mosaxle Tevzebi, romlebic
organizmTa interaqciebisa da kompleqsuri eko-
umeteswilad samxreT da centraluri amerikisa
sistemebis biologiur da fizikur komponentebs
da afrikis tbebsa da mdinareebSi binadroben, sa-
Soris rTuli urTierTqmedebebis procesebs.
dac maT xSirad agroveben da yidian akvariumisT-
bunebis Sesaxeb Cveni daJinebuli kiTxvebis dasma
vis. mopovebis umetes adgilebSi, maT ganicades
da Cveni eqsperimentuli gamoZiebani xels uwyo-
farTo ekologiuri diversificireba evolu-
ben bunebis istoriis gavrcobas, mis gamdidrebas
49
daskvna
savarjiSoebi
Tavi 2
bunebis wesrigis
aRmoCena
gzamkvlevi kiTxvebi
rogor gamoiyeneba ekologiaSi ratom aris mniSvnelovani organizmTa
hipoTezebi? evoluciuri istoriis gageba maTi ekologiis
rogor gamoiyeneba ekologiaSi Teoriuli gagebisTvis?
meTodebi?
ra nabijebs mihyvebian ekologebi TavianTi
ra mniSvneloba eniWeba statistikas ekolo- kvlevebis Sedegebis gamoqveynebisas?
giur kvlevaSi?
ra saxis kiTxvebzea pasuxis gacema SesaZle- ra urTierTobaa ekologiasa da soflis
beli arCeviTi kvlevis meSveobiT? meurneobis praqtikas Soris?
ra mniSvnelovani Tvisebebi aqvs
ra sxvadasxva kompleqsurobis doneebisgan
eqsperiments?
Sedgeba ekologiuri kvleva?
rogor gamoiyeneba eqsperimentebi
amfibiebis populaciis vardnis ra gansxvavebaa ekologiis mecnierebasa da
gamosakvlevad? garemos mentalizmis praqtikas Soris?
axdens maTze bunebrivi cvlilebebi. Tavis bolo konkretuli mosazreba imis Taobaze, Tu rogor
nawilSi ganvixilavT ekologiuri kvlevis zogi- moqmedebs sistema. ekologebma ukve didi xania
erT praqtikul problemasa da gamowvevas. aseve aRiares, rom swored sxvadasxva komponentebs
aRmovaCenT, Tu rogor gamoiyeneba ekologiuri Soris urTierTkavSiri bunebas gansxvavebul
kvlevebis meSveobiT miRebuli codna. maxasiaTeblebs aniWebs. rogorc wignSi vnaxavT,
am urTierTkavSirebs cxadad warmoadgens niv-
TierebaTa mimocvla, energiis transformacia,
2.1 kiTxvebi bunebis Sesaxeb kvebiTi urTierTobebi, socialuri interaqcia
gafarToebuli da rafinirebulia da bevri sxva procesi. Cvenma pirvelma martivma
hipoTezebsa da TeoriebSi kiTxvebma, SeiZleba ver migviyvanon pirdapir
martiv hipoTezebamde. amis gamo, ekologiaSi
roca dasmuli kiTxvis SesaZlo pasuxs ganvixi- bevri hipoTeza warmoiSoba Tavdapirvelad
lavT, Cven gamovTqvamT azrs imis Sesaxeb, Tu Teoriuli modelebis ganviTarebis saSuale-
rogor moqmedebs raRac. magaliTad, ekologebs, biT. es Teoriuli modelebi xsnian kompleqsuri
romlebmac pirvelad ikiTxes, Tu ratom mcird- sistemebis arsebiTi cvladebis interaqciebs.
eba viqtoriis tbaSi cixlidebis populacia (ix. Teoriuli ekologiuri modelebi aris
Tavi 1), SesaZloa, bunebrivad mieCniaT, rom ni- verbaluri, algebruli an grafikuli kon-
losis qorWila gadamwyvet gavlenas axdenda struqciebi, romlebic eqspliciturad gamox-
am populaciebze. mosazrebas, rom cixlidebis ataven sistemis cvladebs Soris urTierTobebs.
kleba gamowveuli iyo nilosis qorWilas mier, martivi hipoTeza SeiZleba Teoriul modelad
ewodeba hipoTeza. ideas, romelsac Cven vad- iqnes miCneuli Tavis umartives formaSi. mag-
genT specifikuri mosazrebisTvis garkveul aliTad, nulovani hipoTeza: `mamali bayayebi
dros, nulovani hipoTeza ewodeba. yvela sxva mRerian gazafxulis wvimis Semdgomi Tbili saR-
SesaZlo mosazrebas bunebrivi procesebis Ses- amoebis dros, win swevs urTierTobas garkveul
axeb alternatiuli hipoTezebi ewodeba. al- cvladebs Soris, romlebic warmoadgenen bay-
ternatiuli hipoTezebi imis Sesaxeb, Tu ratom ayis garkveul qcevas (mamlis saarSiyo simRe-
iklo cixlidebis populaciebis ricxvma viqto- ris drois SerCeva) da cvladebs, romlebic war-
riis tbaSi, moicavs tbaSi axali parazitebis ga- moadgenen garemos pirobebs (temperatura da
Cenas, dramatul cvlilebebs wyalmcenareebSi, naleqebi).
romlebiTac cixlidebi ikvebebodnen an dra- ekologiur TeoriaTa umravlesoba gamoxatu-
matul cvlilebebs tbis qimiur Semadgenloba- lia algebruli gamosaxulebebiTa da gantole-
Si, romelic gamoiwvia soflis meurneobisTvis bebiT. aseTi gamosaxvis Zala gansazRvravs maT
wylis didi raodenobiT moxmarebam. mkafiod Camoyalibebul bunebas winaswar gan-
gamoTqmuli hipoTezebi Rebulobs Txrobi- Wvriton sistemis erTi komponentis dinamika
Ti, da ara kiTxviTi winadadebis formas. magal- amave sistemis sxva komponentebTan mimarTe-
iTad, `nilosis qorWilas Semoyvanam viqtoriis baSi. maTematikuri gamosaxulebani warmoad-
tbaSi gamoiwvia cixlidebis populaciis kleba~, genen nabij-nabij instruqciebs imisa, Tu rogor
aris hipoTeza. im dros, roca SekiTxva: `gamowvia icvleba erTi cvladi meore cvladTan mimarTe-
Tu ara viqtoriis tbaSi cixlidi Tevzebis kle- baSi. Zalian martivi magaliTi aris wrfivi gan-
ba am tbaSi nilosis qorWilas Semoyvanam? hipo- toleba, y = mx+b, sadac y da x cvladebi arian
Teza sulac ar aris. hipoTezebi xSirad ufro da m da b mudmivebi. manam, sanam iciT m (xazis
cxadad formulirebulia bunebrivi samyaros daxriloba) da b (y-mkveTi), y mniSvneloba cno-
zog gazomvad Tvisebas Soris urTierTobis bili iqneba x-is nebismieri mniSvnelobisTvis. es
maTematikuri gamosaxulebis saxiT. am Tvisebebs martivi modeli araorazrovnad gviCvenebs, Tu
cvladebi ewodeba,Y radganac isini iZenen Sefase- rogor arian dakavSirebuli y da x roca cnobi-
baTa nebismier ricxvs. lurji peplebis ricxvi, lia m da b.
romlebsac Cven vakvirvebodiT tropikul tye- maTematikur gamosaxulebebs ar SeuZliaT,
Si Cveni warmosaxviTi seirnobisas, viqtorias asaxon ekologiuri procesebis zusti dinamika
tbaSi yovelwliurad warmoSobili nilosis bunebaSi cvlilebebis arsebobis gamo. maTema-
qorWilaTa ricxvi da giganturi xaverdovani tikuri gamosaxulebebi bunebis modelebia.
tkipis miwis zedapirze amosvlis weliwadis dro amrigad, ori cvladis arsebobis pirobebSi,
_ yovelive es cvladTa magaliTebia. romlebsac hipoTezis mixedviT dadebiTi xa-
bunebrivi samyaros cvladobasa da kompleq- zobrivis urTierToba aqvT (y = mx+b), es urT-
surobas SeuZlia, gaarTulos nulovani hipo- ierToba zogadad aseTia, magram absolutu-
Tezebis ganviTareba. xSirad ar arsebobs erTi rad zusti marTlac ar aris. es asaxulia sur.
54
1.5
grZelvadiani ekologiuri monitoringi
1
ekologiuri procesebi xSirad Zalian nela
0.5
mimdinareobs da maTi gageba SeiZleba mxolod
wlebis an aTwleulebis dakvirvebis Semdeg.
0 amis gamo, ekologebi iyeneben individualuri
aprili 12 maisi 17 ivnisi 21
saxeobebisa da mTliani ekologiuri siste-
dro (kvirebi)
mebis grZelvadian ekologiur monitorings.
es grZelvadiani kvlevebi moicaven nimuSTa
sur. 2-4. lifsitebis siWarbe garkveul droSi dagrovebas wlidan wlamde, aTwleulebis gan-
(log. masStabi). es informacia mopovebulia SerCeviTi
mavlobaSi. viqtorias tbaSi TevzTa dinamikis
kvlevis safuZvelze talahaTCis mdinareSi, misisipis
Cveneuli aRqmis didi nawili tbis Tevzebis
Stati. piki warmoadgens qviriTobis movlenas, romelic
ganxorcielda gvian aprilSi, rodesac wylis temperatura grZelvadiani SerCevis Sedegia. uzarmazari
sakmarisad Tbili gaxda imisTvis, rom gamoCekiliyvnen lif- fasisa da SromiTi moTxovnebis gamo, isini,
sitebi. (From Turner et al. 1994.) rogorc wesi, individTa, saganmanaTleblo da
samTavrobo institutebis konsorciumis mier
formebi) arseboba metyvelebs axlandel qviri- xorcieldeba. bevr SemTxvevaSi monitoringuli
Tobaze (sur. 2-4). amrigad, Tu ekologi tbaSi kvlevebi xorcieldeba kvleviT centrebSi (nax,
lifsitebis kvlevas periodulad amoirCevda, 2-5), romlebic ganlagebulni arian dedamiwis
vTqvaT, yovel kviras erTi wlis ganmavlobaSi, Zalian mowyvlad nawilebSi, an adgilebSi, sa-
is daadgenda qviriTobis dros amorCeul ni- dac adamianis intervencias jer kidev mniS-
muSebSi lifsitebze dakvirvebis saSualebiT. vnelovani masStabebisTvis ar miuRwevia da sa-
arCeviTi kvlevebi xSirad moicaven sx- dac SesaZlebelia wminda bunebrivi movlenebis
vadasxva cvladebis did raodenobas, rac Sem- dakvirveba. amgvari kvlevebi uaRresad mniS-
dgom eqvemdebareba korelaciur analizs. vnelovania globaluri klimaturi cvlilebis
korelacia cvladebs Soris aRniSnavs maT urT- arsisa da donis gansazRvrisaTvis.
ierTdamokidebulebas. Tu ori cvladi dadeb- grZelvadiani monitoringuli kvelevebis
iT korelaciaSia erTmaneTTan, erTis maRali Catarebis saWiroeba cxadadaa naCvenebi
maCvenebeli asocirdeba meoris maRal maCvene- msoflioSi amfibiaTa populaciebSi (bayayebi,
belTan. magaliTad, nayofieri Tevzebis qviri- gombeSoebi da salamandrebi) arsebuli dRe-
Tobis dro xSirad dadebiT korelaciaSia wylis vandeli krizisis saSualebiT. 1980-iani wle-
temperaturasTan. zemoxsenebul arCeviT kvl- bidan mecnierebma SeniSnes mkveTri vardna
evaSi met lifsitaze iqneba SesaZlebeli dak- amfibiaTa populaciebis moculobaSi. bevr
virveba gazafxulze temperaturis momatebisas. adgilas populaciebSi bayayebis raodenoba
korelacia or cvlads Soris ar gulisxmobs, aTeuli aTasidan ramdenime aseulamde Sem-
rom maT erTmaneTze pirdapiri gavlenis moxde- cirda, xolo mTel rig adgilebSi populaciebi
na SeuZliaT. qviriTobis mizezi, SesaZloa, ara-
nair kavSirSi ar iyos temperaturis zrdasTan.
korelacia qviriTobasa da temperaturas Soris
SeiZleba SemTxveviTi iyos an isini erTmaneTTan
kompleqsurad iyvnen dakavSirebulni mesame cv-
ladis saSualebiT, romelic ar iqna gazomili.
xandaxan didi raodenobiT cvladebi izome-
ba da yvela saxis Tanakorelaciebi maT Soris
eqvemdebareba erTdroul analizs mravalmxri-
vi analizis gamoyenebiT. amgvari procedurebi
aanalizeben erTdroulad cvladTa jgufebs.
rogorc wesi, es xorcieldeba jgufebSi struq- sur. 2-5 arqtikuli tundris grZelvadiani ekologiuri
turis daWeris mizniT, rac gamoisaxeba wrfivi kvlevis adgilmdebareoba aliaskaSi, tulikis tbasTan.
kombinaciiT an cvladTa romelime sxva ind- es kvleviTi centri ganlagebulia
CrdiloeT aliaskis Zalian Soreul adgilas, bruksis qedTan
eqsiT. es procedurebi mniSvnelovania ekolo-
(r.l. holbertonma mogvawoda suraTi).
59
adgilebis (mas aseve LTER adgilebsac uwodeben) mier kontrolirebad pirobebSi. zog SemTxveva-
dafuZneba aSS-is yvelaze mgrZnobiare da mniS- Si eqsperimentatori axorcielebs sakmaod did
vnelovan ekosistemebSi. es adgilebi erTgvari kontrols bunebis nawilis xelaxla SeqmniT an
fokaluri wertilebis rols asrulebdnen laboratoriaSi an gareT patara konteinerebSi
ekologiuri da klimatologiuri informaciis (sur. 2-7), sadac yvela, an umravlesoba mniS-
monitoringisa da erToblivi kvlevis saqme- vnelovani cvladebisa, mis kontrolqveS arian.
Si. dReisTvis programa moicavs 12 LTER adg- sxva SemTxvevebSi, mas SeuZlia, gaakontrolos,
ils (cxrili 2-1), aq dasaqmebulia 900-ze meti sistemis arCeuli nawilebi da amiT saSualeba
ekologi sxvadasxva saganmanaTleblo Tu sam- misces mis danarCen nawilebs, adgilobriv pi-
Tavrobo institutidan. programa gafarTovda robebSi mimdinareobdnen. eqsperimentis miza-
da moicva antarqtikuli kvlevis ori aseTi ad- nia, nulovani hipoTezis Sesaxeb daskvnebis ga-
gili. urbanuli garemos ekologiis mniSvnelo- keTeba. anu imis gansazRvra, nulovani hipoTeza
bis xazgasasmelad, ori urbanuli LTER adgili sworia Tu mcdari. Tu daskvnis mixedviT nu-
(feniqsi da baltimori) dafuZnda 1997 wels. lovani hipoTeza mcdaria, maSin sxva romelime
1993 wels gamoqveynda saerTaSoriso L TER jgufi alternatiuli hipoTeza iqneba marTali. Tumca
msoflios ekologebis saqmianobis koordini- eqsperimentTa umravlesoba ver asxvavebs al-
rebis mizniT, saqmianobisa, romelsac didi dro ternatiul hipoTezebs da amrigad, aseT SemTx-
da sivrciTi masStabebi sWirdeba. LTER progra- vevebSi, saWiro xdeba meti eqsperimenti.
mis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani TvisebaTa- Cven SegviZlia, sabolood ganvsazRvroT,
gani aris monacemTa bazis ganviTareba, sadac Se- aris Tu ara nulovani hipoTeza marTebuli. am-
sulia informacia LTER adgilebis ekologiuri rigad, nebismier eqsperimentul proceduras
faqtorebisa da klimaturi pirobebis Sesaxeb. Tandayolili aqvs mcire cdomileba. nulovani
es monacemebi, romlebic yvela mecnierisTvisaa hipoTezis Sefasebisas, SesaZlebelia garkveu-
xelmisawvdomi, warmoadgens ekologiuri cv- li saxis Secdomebis daSveba. amis naTelsayo-
lilebis istorias, rac daexmareba ekologebs, fad, moviSvelioT amerikuli iurisprudencia,
gaigon rogor moqmedebs bunebrivi samyaro. sadac eWvmitanili udanaSaulod cnes. nulo-
vani hipoTezis mixedviT, `adamians danaSauli ar
Caudenia~. sasamarTlo procesi eqsperimentad
2.4 ekologebi bunebaSi mizezobrivi warmovidginoT, romelic nulovani hipoTezis
marTebulobis gansasazRvrad imarTeba. samx-
kavSiris Sesaswavlad iyeneben
ilebis ganxilvis Semdeg, msajulebs gamoaqvT
eqsperimentebs
ganaCeni, romelic adamians scnobs an `damna-
yuradRebiT dakvirvebas da sistematur
grZelvadian amorCevas, SeuZlia, aRWurvos mec-
nierebi bunebis moqmedebis Sesaxeb arsebiTi in-
formaciiT. magaliTad, tropikul regionebSi
Sevardnebze xangrZlivi dakvirvebis Semdeg,
romlebic beWeddadebulni iyvnen pensilva-
niis mTebSi, ekologebi ukve meti darwmunebiT
saubroben Sevardnebis migraciis Sesaxeb. tbis
Tevzebis qviriTobiT dainteresebuli ekologi
daaskvnis, rom qviriTobas adgili aqvs gvian
martSi, Tu misi amorCeviTi kvleva aCvenebs,
rom wlidan wlamde am Tevzebis lifsitebis
ricxvi mkveTrad izrdeba wlis am dros. magram
amorCeviTi kvleva ar gvawvdis informacias Se-
vardnebis migraciis da Tevzebis qviriTobis
ciklebis mizezebis Sesaxeb. informacia imis
Sesaxeb, Tu rogor moqmedebs bunebrivi siste- sur. 2-7 eqsperimentuli dawesebuleba field steito-
mis erTi komponenti meoreze, aris yvelaze nis misisipis universitetSi. eqsperimentebi xorcield-
relevanturi bunebrivi samyaros gagebisTvis. eba calkeul rezervuarebSi. radganac TiToeuli rezer-
mizezTa Sesaxeb informaciis misaRebad saWiroa vuari erTi da igive wylis wyaros iyenebs da erTsa da imave
garemo pirobebSia moTavsebuli, isini gansxvadebian mxolod
eqperimentebis Catareba.
eqsperimentatoris mier ganxorcielebuli mopyrobiT.
eqperimenti aris qmedeba, riTac bunebrivi
(s.t. Trekledma mogvawoda)
procesebi mimdinareobs eqsperimentatoris
61
wis bunebrivi ultraiisferi filtrebis de- moCekvis sixSiris dones. blauStainma da misma
gradacia TiTqmis mTlianad adamianis mier gundma, rogorc qvemoT vnaxavT, dasves kidev
qlor-ftornaxSirbadis (CFCs) atmosferoSi mravali evoluciuri kiTxva am sistemasTan da-
gamoyofam gamoiwvia. es nivTierebebi farTod kavSirebiT.
gamoiyeneba macivrebsa da spreis hermetul bevr sxva faqtors, rogoricaa wylis tem-
qilebSi. atmosferoSi CFCs-is qloris atom- peratura da kvercxis ganadgureba mtace-
ebi reaqciaSi Sedian ozonTan da qmnian qloris blebis mier, SeuZliaT, gavlena moaxdinon
monoqsidsa (ClO) da Jangbads (Cl + O3 ClO + O2). bayayis kvercxis gamoCekvis warmatebulo-
qloris monoqsidis atomebs kvlav SeuZliaT baze. amrigad, gamoCekvis warmatebulobaze
reaqciaSi Sevidnen Jangbadis atomebTan da kv- UV-B gavlenis gamosaricxad, blauStains unda
lav gamoyon qloris atomebi (ClO + O Cl + O2), Seedgina eqsperimenti, romelic amcirebda, an
romlebic ozons kidev ufro metad Slian. saerTod gamoricxavda sxvadasxva faqtoris
endriu blauStainma oregonis saxelmwifo gavlenas. mis gunds aseve unda gamoenaxa gza,
universitetidan da misma TanamSromlebma raTa kvercxi mieficxebinaT sxvadasxva inten-
Caatares savele eqsperimentebi imis gansasaz- sivobis UV-B gamosxivebisTvis. UV-B gamosx-
Rvrad, Tu ra gavlenas axdens UV-B amfibiaTa ivebis sxvadasxva doneze mificxebas ewodeba
populaciebze (Blaustein et al. 1994, 1995). bayayTa eqsperimentis damuSaveba. damuSaveba cvladia,
populaciebis kvlevebSi blauStainma da misma romelic gamomZieblis kontrolis qveS aris
gundma yuradReba gaamaxvila imaze, Tu ro- da ewodeba damoukidebeli cvladi. eqsperi-
gor moqmedebs UV-B gamosxiveba kvercxidan ments SeiZleba erTze meti damoukidebeli cv-
warmatebul gamoCekvaze. bayayebis da sala- ladi hqondes. rogorc wesi, erTi damuSaveba
mandrebis bevri saxeoba kvercxs Waobebisa da aris normaluri mdgomareoba, eqsperimentuli
tbebis zedapirul adgilebSi debs. zrdas- procedurebis nebismier specifikur aspeqt-
rulebisgan gansxvavebiT, romlebic sakmaod Tan erTad. am damuSavebas ewodeba kontroli.
moZravni arian da SeuZliaT, mzes Tavi aaridon, magaliTad eqsperimentSi, romelic moicavs
kvercxebi viTardeba iq, sadac dadeben. xSirad cxovelebisTvis sxvadasxva dozirebiT wam-
mzian adgilebSi. Tu UV-B amcirebs kvercxis lebis Seyvanis, wamlis dozebi iqneboda da-
warmatebulad gamoCekvis Sanss, populacia ik- muSaveba. erTi damuSaveba ar moicavda arc
lebs, radgan Zalian cota individi aRwevs re- erT wamals, magram moicavda acras uvnebeli
produqciul asakamde. amrigad, blauStainis siTxiT, rogoricaa fiziologiuri xsnari. am-
eqsperimentebSi interesis cvladi iyo gamo- rigad, am cxovelebs sakontrolo (ara wamlis)
Cekili kvercxebis raodenoba. am cvlads hqvia damuSavebiT igive procedura CautardebodaT,
damokidebuli cvladi (an xSirad sapasuxo rac sxvebs: maT gaukeTdebodaT acrebi iseve,
cvladi), radgan es aris cvladi, romlisTvi- rogorc sxva cxovelebs. blauStaini akon-
sac eqsperimentuli manipulaciebiT gamowveul trolebda UV-B gamosxivebis dones, romelsac
cvlilebas akvirdebian. eqsperimentis nulo- eficxebodnen bayayis kvercxebi, sami sxvadasxva
vani hipoTeza Semdegnairad JRers: `gamoCek- tipis filtris gamoyenebiT. erT-erT damuSave-
vis warmatebulobaze (damokidebuli cvladi) baSi, UV-B sruliad dablokili iyo mailariT
UV-B gamosxivebis done gavlenas ar axdens~. (polieTilenis saxeoba). meoreSi gamoyenebul
am hipoTezis uaryofis SemTxvevaSi, romelime iqna acetatis filtri, romelic atarebda
sxva alternatiuli hipoTezaa marTebuli. ro- UV-B gamosxevebis daaxloebiT 80%-s. mesameSi
gorc ukve aRvniSneT, Tu hipoTeza uaryofilia, ki sakontroloSi, saerTod ar gamoiyeneboda
arsebobs I tipis Secdomis daSvebis albaToba. filtri.
blauStainis mier gamoyenebuli eqsperimentis bayayTa bunebriv istorias, romelsac
SemTxvevaSi amgvari Secdomis daSvebis albaTo- blauStaini Seiswavlida, hqonda rigi eqsperi-
ba iyo 5%, sakmaod mcire ekologiur kvlevaTa mentuli dizainis siZneleebisa. misi gundi
umravlesobisTvis. Seiswavlida bayayTa sam saxeobas, romlebic
kiTxvebi, romlebic gasdevs am eqsperimen- budobdnen oregonis kasakadas mTis ramdenime
tul kvlevebs, aris kiTxvebi meqanizmis Sesaxeb tbaSi: Hyla regilla, Rana cascadae, Bufo boreas (saxeo-
(ix. Tavi 1). eqsperimentebis mizani iyo erTi faq- bebi Hyla [xis bayayebi], Rana [xari bayayebi] da Bufo
toris, UV-B sinaTlis sxivebis gavlenis dadgena [gombeSoebi] warmoadgenen bayayTa sam ZiriTad
meore faqtorze, gamoCekvis warmatebulobaze. nairsaxeobas). es bayayebi kvercxebs zedapiru-
eqperimentatorebs surdaT gaegoT, arsebobs li tbis napirebSi deben. rogorc ukve vaxseneT,
Tu ara imis damamtkicebeli sabuTi, rom UV-B UV-B-s garda sxva faqtorebsac, rogoricaa wy-
gamosxiveba mkveTrad amcirebs warmatebiT ga- lis temperatura da mtaceblebi, SeuZlia, gav-
64
da imave tbis garemoSi imyofeboda. belobas garkveuli doziT (From Blaustein et al. 1994) .
65
kvlevebi imis Sesaxeb Tu ras iwveven bunebriv adaptirebas. evoluciuri ekologiis cnebebi
samyaroSi adamianis mier warmoebuli da misi gansakuTrebiT mniSvnelovania bunebis grZel-
saqmianobis Sedegad atmosferoSi gaSvebuli vadiani reaqciebis Sesafaseblad bunebriv da
sxvadasxva qimiuri nivTierebebi, ekosistemaTa adamianTa mier gamowveul cvlilebebze.
ekologebis kompetencias ganekuTvneba. ekologiuri kvlevis sferoTa erT nawils
jgufTa da organizmTa ekologiis kvlevas esaWiroeba ekologiis qvesferoTa sinTezi is-
adgili aqvs sxvadasxva doneze. erT adgilsa da eve, rogorc midgoma, romelic iTvaliswinebs
droSi mobinadre erTi saxeobis organizmebi ekologiis procesTa moqmedebas farTo sivr-
Seadgenen ekologiur populacias. Cven SeiZle- ciT masStabebSi. landSaftis ekologia yur-
ba ganvixiloT lokokinebis, naZvebis, veSapebis, adRebas amaxvilebs imaze, Tu rogor moqmede-
vombatebis da nebismieri sxva saxis cocxali ben ekologiuri procesebi sabinadro garemos
organizmis erTi populaciis dinamika (nawili heterogenulobis fonis winaaRmdeg. konser-
4, 14-19 Tavebi), an yuradReba gavamaxviloT ori vaciuli biologiis sfero aerTianebs geneti-
populaciis, magaliTad, msxverplisa da mta- kis koncefciebs populaciisa da Tanasazoga-
ceblis, interaqciebze (nawili 5, 20-25 Tavebi). roebis ekologiasTan, xSirad landSafturi
evoluciuri cvlileba Tavs iCens populaciis midgomis gamoyenebiT, biomravalferovnebisa
doneze. populaciis Teoria pirdapir kavSirSia da safrTxeSi myofi saxeobebis SenarCunebis
Tevzisa da frinvelis populaciebis, metyeveo- sakiTxTa gaTvaliswinebiT. sul ufro meti
bisa da soflis meurneobis regulaciasTan. es ekologi miiCnevs Tavis pasuxsageb movaleo-
aseve fundamenturi mniSvnelobisaa davaadeba- bad bunebis ara mxolod aRmoCenas, eqspansiasa
Ta gavrcelebis gagebisTvis. da SenarCunebas, aramed codnis gamoyenebas
sadac ar unda gavixedoT bunebaSi, Cven da- bunebriv sistemaTa integrirebulobis aRsad-
vinaxavT Tanamcxovreb organizmebs. organizm- genad, imis aRsadgenad, rac daaziana adamianTa
Ta TiToeuli individi populaciis nawilia. saqmianobam. ekologiis am axal da amaRelvebel
bevri gansxvavebuli organizmis populaciebi, sferos aRdgenis ekologia ewodeba.
romelTac Cven vxedavT garkveul adgilas, evoluciuri Teoria warmoadgens ekologi-
dakavSirebulni arian erTmaneTTan sakvebi uri kvlevis safuZvels. evoluciur cvlileba-
urTierTobebiTa da sxva interaqciebiT. urT- Ta meqanizmebi mJRavndeba genetikis mecniere-
ierTmoqmed populaciaTa am wyebebs ewodebaT baSi, xolo genetikuri konstruqciis eqspansiis
ekologiuri Tanasazogadoebebi da maT Ses- saSualebani moipoveba fiziologiis, endokri-
wavlas TanasazogadoebaTa ekologia ewodeba nologiisa da qcevis mecnierebebSi. ekologia
(nawili 6, 26-29 Tavebi). TanasazogadoebaTa garkveulwilad yvela maTgans aerTianebs.
ekologia sxva ekosistemaTa ekologiisgan imiT mniSvnelovania ganvasxvavoT ekologiis
gansxvavdeba, rom TanasazogadoebaTa kvlevebis sfero sxva sferoebisgan, romlebic dakav-
fokusi keTdeba ZiriTadad imaze, Tu ra gavle- Sirebulia samecniero kvlevebTan. ekologia
nas axdenen bioturi interaqciebi, rogoricaa Seiswavlis urTierTkavSirs organizmebsa da
mtacebloba, balaxismWameloba da konkurencia maT garemos Soris. garemos mecniereba yur-
organizmTa ricxvsa da gavrcelebaza da ara en- adRebas amaxvilebs bunebaze adamianTa specifi-
ergiis transfersa da nivTierebaTa brunvaze kuri gavlenis gagebaze. garemos mecnierebis
organizmebs Soris da maT biotur da abiotur kvleva aerTianebs ekologiis, qimiis, fizikisa
garemoebs Soris. TanasazogadoebaTa ekolo- da sxva mecnierebis pricnipebs ekonomikasTan,
gias aqvs garkveuli kavSiri biologiuri mra- politikasTan da eTikasTan. garemos zogi mec-
valferovnebis bunebis Cveneul gagebasTan. nieri Seiswavlis adamianis mier damzadebul
kiTxvebi imasTan dakavSirebiT, Tu rogor nivTierebaTa (mag. rogoricaa pesticidebi,
irCeven cxovelebi partniors, gansazRvraven detergentebi da sxva) bedsa da qmedebebs bune-
TavianTi naSierebis sqess, eZeben sakvebs da bi- briv samyaroSi. samecniero kvlevis es saSu-
nadroben jgufebSi, an imis Sesaxeb, Tu rogor aleba xSirad moixsenieba ekotoqsikologiis
izidaven mcenareebi dammtveravebs, afrqveven saxeliT. ekotoqsikologebi dainteresebulni
Teslebs an anawileben resursebs zrdasa da arian imis kvleviT, Tu ra gavlenas axdenen ada-
reproduqcias Soris, im kiTxvebis magaliTe- mianis mier warmoebuli nivTierebebi adamianis
bia, romlebic dasmulia ekologiis erT-erT janmrTelobaze. isini xSirad qmedebis mod-
qvesferoSi, evoluciur ekologiaSi (nawili elebad iyeneben sxva cxovelebs, iseTebs, rog-
7, 30-34 Tavebi). evoluciuri ekologebi dain- orebic arian Tevzebi da patara uxerxemloebi.
teresebulni arian imiT, Tu rogor axdens da bolos, ekologia unda ganvasxvavoT rigi
organizmebis forma da funqcia garemosTan sxva mcdelobebisgan, romlebic masSi eSlebaT.
71
daskvna
1. mosazrebebs imis Sesaxeb, Tu rogor muSaobs 3. ekologiur cvladebze ZiriTadi informaciis
esa Tu is ram, hipoTeza ewodeba. garkveul dros mopovebis mizniT, ekologebi iyeneben amorCeviT
warmoSobili specifikuri interesis hipoTezebs kvlevebs, romelTa saSualebiTac sistematurad
nulovani hipoTezebi ewodeba, xolo maT yvela akvirdebian bunebas. xangrZliv procesTa dinami-
sxva SesaZlo axsnas _ alternatiuli hipoTezebi. kis garkvevis mizniT, ekologebi iyeneben grZel-
hipoTeza SeiZleba gamoxatul iqnes sityvierad vadiani monitoringis programebs.
an maTematikuri gamosaxulebis saxiT, romelTac
Teoriuli ekologiuri modelebi ewodebaT. isini 4. bunebaSi kauzaluri urTierTobebis gamosav-
gviCveneben urTierTobas bunebis gasazom Tvise- lenad, ekologebma eqsperimentebi unda Caataron.
bebs cvladebs Soris. ekologiuri Teoria war- eqsperimenti bunebrivi samyaros romelime kom-
moadgens eqsperimentis Catarebamde cvladebs ponents aZlevs saSualebas, imoqmedos iseT pi-
Soris kompleqsuri urTierTobebis axsnas. robebSi, romlebsac eqsperimentatori akontro-
lebs. eqsperimentebi erTi an ramdenime nulovani
2. bunebis Sesaxeb gakeTebul nebismier daskvnas, hipoTezis pirdapiri testebia. radganac nulo-
arsebuli cvlilebebis gamo, Tan axlavs garkveu- van hipoTezaTa umravlesobis marTebuloba uc-
li eWvi. ekologebi iyeneben statistikur meTo- nobia, eqsperimentatorebs SeuZliaT, dauSvan
debs cdomilebis raodenobis marTvisTvis. ori ZiriTadi Secdoma: swori nulovani hipoTez-
72
is uaryofa, _ saxelad I tipis Secdoma an mcdari lemas. ekologebma kvlevebi unda Caataron
hipoTezis aRiareba _ II tipis Secdoma. eqsperi- Soreul adgilebSi, romlebic xSirad aras-
mentuli procedurebi akontroleben am tipis tumarTmoyvareobiT gamoirCeva.
Secdomebis daSvebis albaTobas.
8. ekologebi aqveyneben TavianTi namuSevrebis
5. zogi eqsperimenti, romlebic amfibiaTa pop-
Sedegebs ekologiur JurnalebSi, romlebsac
ulaciebis klebas gansazRvravs, yuradRebas
afinanseben iseTi ekologiuri organizaciebi,
amaxvilebs garkveul ultraiisfer talRaTa
rogoricaa magaliTad, amerikis ekologiuri
(UV-B) efeqtebze, romlebic miCneulia, rom
sazogadoeba. maT aseve SeuZliaT, wignebis gamo-
sazianoa biologiuri qsovilebisTvis. ada-
cemac. publikaciebs, romlebsac pirvelad mi-
mianTa saqmianobam daaziana, SeaTxela ozonis
moixilaven sxva mecnierebi, pirveladi litera-
Sre, romelic UV sxivebisTvis bunebrivi fil-
tura ewodeba.
tris rols asrulebs. aman mecnierebi miiyvana
nulovan hipoTezamde, romlis Tanaxmad gaz-
9. soflis meurneoba da resursTa menejmen-
rdili UV gamosxiveba azianebs bayayebis kver-
ti damyarebulia ekologiur principebze. am
cxebs. oregonSi Catarebul eqsperimentebSi
sferoebSi ekologiis gamoyeneba gamiznulia mo-
kvercxebi moaTavses sami donis UV-B gamosx-
savlis gazrdisa da garemos momavali produqti-
ivebis qveS. maT aRmoaCines, rom orSi bayayTa
ulobis SenarCunebisaTvis.
Sesaswavli sami saxeobidan gazrdilma UV-B ga-
mosxivebam Seamcira gamoCekvis warmatebuloba,
10. ekologia, rogorc mecnierebis dargi,
eqsperimenti mniSvnelovani cvladi.
dayofilia rig qvesferoebad, maT Soris
6. filogenia evoluciuri urTierTobis struq- fiziologiur, ekosistemaTa, populaciebis,
turaa saxeobebs an taqsonomebs Soris. ekolo- Tanasazogadoebebis, evoluciur, landSaftis
gebi iyeneben am informacias cocxal saxeobaTa SenarCunebisa da aRdgenis ekologiad. garemoe-
adaptaciebis gansasazRvrad. biTi mecniereba Seiswavlis garemoze adamianTa
gavlenas. garemos mentalizmi, konservacionizmi
7. ekologiuri kvleva moiTxovs mniSvnelovan da preservacionizmi socialuri da politikuri
resursebs da qmnis mraval logistikur prob- moZraobania da ara ekologiis ganStoebani.
savarjiSoebi
1. gaixseneT mesame savarjiSo pirveli Tavidan, mecnierebs arasdros SeuZliaT simarTlis gage-
sadac unda mogefiqrebinaT kiTxvebi bunebis Ses- ba?
axeb. ganaviTareT nulovani hipoTeza Tqven mier
dasmul TiToeul SekiTxvaze. 4. ganaviTareT eqsperimenti Tqvens mier Camoya-
libebuli erT-erTi nulovani hipoTezis gamo-
sacdelad.
2. gaixseneT bunebrivi istoria, romelic ga-
naviTareT pirveli Tavis meSvide savarjiSoSi.
5. gansazRvreT, ramdeni dajdeba im eqsperi-
CamoayalibeT martivi maTematikuri modeli, ro-
mentis momzadeba da ganxorcieleba, romelic
melic asaxavs organizmis bunebrivi istoriis
meoTxe savarjiSoSi CamoayalibeT.
ori komponentis Semcvel hipoTetur urTier-
Tobas (miniSneba: `komponentSi~ vgulisxmobT
6. ,,World Wide Web-is gamoyenebiT ganaviTa-
organizmis gansazRvrul saqmianobas, garemos
reT samecniero organizaciaTa sia, romlebic
fizikur mdgomareobas an urTierTmoqmedi orga-
xazs usvamen ekologiur kvlevis mniSvnelo-
nizmis garkveul qcevas).
bas. (SeniSvna: am organizaciaTa umravlesoba
yuradRebas amaxvilebs cxovelebis, mcena-
3. imis gamoyenebiT, rac ukve aqamde iswavleT reebis an mikroorganizmebis garkveul
mecnieruli kvlevebis daurwmunebeli bunebis jgufze. magaliTad, amerikis araqnologiuri
Sesaxeb, rogor upasuxebdiT mosazrebas, rom sazogadoeba moicavs ekologebs, romlebic dain-
samecniero ideebi yovelTvis saeWvoa, radgan teresebulni arian obobebiT.)
73
nawili 2
o r g anizmebi
f izikur
g a remoSi
74
C
ven advilad SegviZlia, ganvasxvavoT bunebrivi samyaros ori ZiriTadi sfero:
cocxali da aracocxali. magram es ori sfero ar arsebobs erTmaneTisgan
izolirebulad. organizmebi damokidebulni arian fizikur garemoze. isini
aseve gavlenas axdenen fizikur samyaroze da Sesabamisad _ maT garemo pirobebze.
adamianTa mier Seqmnili teqnologiebisa da miwis moxmarebis Sedegad globalur
klimatSi gaCenili cvlilebebi warmoadgens imis dramatul magaliTs, Tu rogor
gavlenas axdenen organizmebi fizikur garemoze. meore TavSi Cven ganvixilavT
amgvari interaqciebis bunebas. aseve gagacnobT mosazrebebs organizmebis sxva or-
ganizmebTan interaqciebis Sesaxeb.
mesame TavSi giCvenebT biologiuri da fizikuri samyaroebis ZiriTad gansxvavebebs.
yuradRebas gavamaxvilebT imaze, Tu rogor inarCuneben organizmebi daujereblad
didi raodenobis energias, miuxedavad fizikuri Zalebis mier energiis araracio-
naluri gafantvisa. ganvixilavT cocxal organizmebsa da fizikur garemos Soris
energiisa da nivTierebebis mimocvlis bunebas da am dinebis kontrolisTvis orga-
nizmTa adaptaciebs. wyali gadamwyveti mniSvnelobisaa sicocxlisTvis da meoTxe
TavSi SevexebiT wylis gansakuTrebul Tvisebebs, romlebic xels uwyoben sicocx-
les dedamiwaze. aqve ganvixilavT, rogor marTaven organizmebi wylisa da marilis
balanss TavianT sxeulebSi. aseve, aRvwerT wylis moZraobas niadagidan mcenareTa
ReroebSi.
energiis biologiur transformaciaTa umravlesoba damyarebulia naxSir-
badisa da Jangbadis qimiur reaqciebze. araorganuli narxSirbadis organulad
gardaqmna fotosinTezSi warmoadgens ekosistemis sakvanZo energetikul rgols.
fotosinTezis doneze gavlenas axdens temperatura iseve, rogorc sinaTlis in-
tensivoba da xarisxi. meoTxe TavSi yuradRebas gavamaxvilebT ekologiur faq-
torebze, romlebic gavlenas axdenen fotosinTezsa da sinaTlisa da temperatu-
ris sxvadasxva reJimisadmi organizmTa adaptaciaze. fizikuri garemos Tvisebebi
icvlebian droSi da garemos sxvadasxva adgilas, rac xSirad Tanxvdeba dRiur an
sezonur ciklebs. rogorc meeqvse TavSi vnaxavT, organizmebma unda moaxdinon re-
agireba am cvlilebebze, raTa gadarCnen.
cocxalma arsebebma ara marto reagireba unda moaxdinon fizikuri garemos pi-
robebis cvlilebebze, aramed unda urTierTqmedebdnen sxva organizmebTan. or-
ganizmebis reaqcia fizikur garemoze xels uwyobs formisa da funqciis konver-
gencias. vnaxavT, rom biologiuri interaqciebi xels uwyoben mravalferovnebas.
meSvide TavSi ganvixilavT TavianT biologiur garemosTan organizmTa adaptaciis
bunebas.
meore nawili sruldeba merve TaviT, romelic aRwers dedamiwis klimatisa
da topografiis struqturebs. es struqturebi dedamiwis mzis garSemo brunvis
dinamikis Sedegia, romelic interaqciulad ukavSirdeba regionul, adgilobriv
topografiul da geologiur Tvisebebs. dedamiwis klimati da topografiuli
Tvisebebi gavlenas axdenen mcenareTa da cxovelTa gavrcelebaze. mcenareulo-
bisa da klimatis unikalur Tvisebebze dayrdnobiT, ekologebma daadgines biomTa
ricxvi msoflioSi.
75
Tavi 3
sicocxle da fizikuri
garemo
gzamkvlevi kiTxvebi
rogor arian damokidebulni cocxali rogor akontroleben organizmebi
arsebebi fizikur garemoze gadarCenisTvis nivTierebaTa da energiis dinebas TavianT Sina-
brZolaSi? gan da garegan garemoSi?
ra gzebiT icvlebian cocxali arsebebi
rogor icvleba forma da funqcia sxe-
fizikur garemoSi?
ulis zomasTan alometriulad?
ra gzebiT axdenen gavlenas adamianebi
fizikur garemoze? rogor asaxaven adaptaciebi kompromiss
ra Tvisebebi aqvT cocxal arsebebs, rac cocxal organizmebSi?
ganasxvavebs maT usulo sagnebisgan?
C ven xSirad vxedavT cocxalisa da aracocx- el organizmebs, unda umadlodes romlebic mas
alis dapirispirebas: biologiuri garemo bolo 3,5 milioni wlis manZilze awarmoeben. bi-
fizikurisa da qimiuris winaaRmdeg, organuli ologiuri da fizikuri transformaciebi, rom-
araorganulis winaaRmdeg, bioturi abiotu- lebsac urTierTkavSirSi mohyavT cocxali da
ris winaaRmdeg, sulieri usulos winaaRmdeg. aracocxali sferoebi, gansazRvraven globalur
im dros, roca bunebrivi samyaros es ori didi ekosistemas. am urTierTobaTa gageba bunebis mo-
sfero TiTqmis yovelTvis gansxvavebulia erT- qmedebis Sefasebisken gadadgmuli pirveli nabi-
maneTisgan, isini ar arseboben erTmaneTisgan jia.
izolaciaSi. sicocxle damokidebulia fizikur
samyaroze. imisTvis, rom cocxlebi darCnen, or-
ganizmebma mudmivad unda cvalon nivTierebebi 3.1 biologiuri da fizikuri
da energia fizikur garemosTan. cocxali arse- samyaroebi urTierTdamokidebulia
bebi, Tavis mxriv, gavlenas axdenen fizikur sa-
dedamiwaze sicocxlis erTaderTi wyaro mzis
myaroze: niadagi, atmosfero, tbebi, okeaneebi
sinaTlea. mcenareTa da wyalmcenareTa mwvane
da mTis mravali danaleqi qani TavianT Tvisebebs
qsovilSi arsebuli pigmentebi STanTqaven sina-
nawilobriv cxovelebsa da mcenareebs unda umad-
Tles da iReben mis energias. gamosxivebis energia
lodnen. marTlac, dedamiwis JangbadiT mdidari
gardaiqmneba qimiur energiad naxSirorJangisa
atmosfero Tavis Jangbads im mafotosinTezireb-
da wylis gardaqmniT martivi organuli naxSirw-
76
3.0 1022g
1.0
0.6
kumulaciuri
0.4
atmosferul-okeanur
O2 rogorc
sistemebSi
SO42--Tan dakavSirebuli ( - 38%)
O2-is savaraudo zrda
0.2
kontinenturi
Tixnari wiTeli qviSaqva molekuluri
Jangbadi
(atmosfero)
(~4%)
SekavSirebuli rkinis
formacia
sur. 3-1 fotosinTeziT gamoyofili Jangbadi dedamiwaze mudmivad grovdeboda geologiur droSi, magram
molekuluri Jangbadis warmoSoba atmosferoSi SedarebiT axali movlenaa. fotosinTeziT gamoyofili Jangbadi
daaxloebiT 2 miliardi wlis wina periodSi myisve orvalentian rkinas uerTdeboda, raTa dedamiwis zedapirze rki-
nis madnis depozitebi Seeqmna. amis Semdeg daaxloebiT 4 milioni wliT adre periodamde Jangbadi JangviT reaqciebSi
Sedioda aRdgenil metalebTan okeaneebSi, qmnida ra kontinentur areebSi SO42- -sa da Fe2O3-is depozitebs _ Tixnar
wiTel qviSaqvebs. Jangbadma atmosferoSi dagroveba daiwyo daaxloebiT 400 milioni wlis win. dResdReobiT, dedami-
wis Jangbadis daaxloebiT 58% CarTulia rkinis madanSi da daaxloebiT 38% moipoveba Tixnar wiTel qviSaqvebSi. dan-
arCeni, daaxloebiT 4% moipoveba atmosferoSi (From Schlesinger 1991, modified from Schidlowski 1983).
radganac H2S iSviaTi iyo, fotoqimiuri procese- om gamoiwvia martivi organuli molekulebis
bi, romlebic moicavdnen wylis (H2O) daSlas, sak- formacia da sabolood ufro kompleqsuri
maod ufro xSiri iyo im droisTvis. aman gamoiwvia molekulebis Seqmna, romlebisganac Sedgebian
fotosinTezis cnobili reaqciebis etapobrivi cocxali organizmebi. molekulaTa martivi kom-
evolucia: binaciebi, romlebic xSirad ujredebis kompleq-
suri sferuli struqturebis formas iZenen,
H2O + CO2 CH2O + O2
gaCndnen dedamiwaze miliardobiT wlis win. miC-
Jangbadis warmoqmnam mniSvnelovnad Secvala neulia, rom eukariotuli organizmebi dedami-
dedamiwis atmosferos buneba, Tumca es swrafad waze pirvelad gaCndnen 1,3 miliardi wlis win,
ar momxdara. miliardi wlebis win fotosinTeziT im dros, roca atmosferoSi Jangbadis koncen-
warmoqmnili Jangbadis umetesi nawili im wamsve tracia Seadenda 1%-s imisa, rasac dRes Seadgens
gamoiyeneboda JangviT reaqciebSi. pirvelad (Chapman and Schopf 1983). membranasTan dakavSire-
Jangbadi (O2) reaqciaSi Sevida orvalentian rki- buli qloroplastebis SemfuTveli fotosin-
nasTan (Fe2+) okeaneebSi, ramac okeaneebis rkinis Tezuri pigmentebis evoluciam ufro efeqturi
umravlesobis Jangva gamoiwvia da maTgan war- fotosinTezi warmoSva da amis Sedegad atmos-
moiSva rkinis madnis depozitebi. magram daax- feroSi meti Jangbadis gamoyofa daiwyo, xolo
loebiT 2,0-1,5 miliardi wlis win fotosinTeziT JangbadiT mdidar garemoSi mniSvnelovani bio-
gamoyofili O2-is ricxvma gadaaWarba okeanur da qimiuri reaqciebi warmoiSva. maT Soris iyo azo-
atmosferul JangviT reaqciebSi gamoyenebulis tis transformaciebi, romlebsac zogierTi baq-
ricxvs da Jangbadma daiwyo dagroveba atmosfer- teria axdens da ris saSualebiTac rigi JangviTi
oSi (sur. 3-1). amrigad, dedamiwis atmosfero upi- reaqciebisa aqcevs amiaks (NH3) nitratad (NO2)
ratesad aRdgeniTi garemodan JangviTi garemoTi da nitritad (NO3). rogorc meTerTmete TavSi
Seicvala, misi cocxali organizmebis aqtivobis vnaxavT, es reaqciebi gamoyofen energias, rom-
wyalobiT. lebic gamoiyeneba swrafi bioqimiuri reaqciebis
dedamiwis adreulma aRdgeniTma atmosfer- warmarTvisTvis.
78
mcenareTa fesvebi iWrebian gaSiSvlebuli mTis savalma 1954 wlis martSi gamoiwvia niadagis gamoqarva fini-
Si, kanzasis StatSi,. (b) kolorados StatSi, 1937 wlis maisSi,
qanebis pawawina bzarebSi da afxviereben kldes,
qviSiani qariSxlis tragediisas mtvradqceuli gafantuli
roca izrdebian da farTovdebian. mcenareTa de- niadagis nawilakebisgan Semdgari qviSiani qariSxali uax-
tritebi xrwnis baqteriebisa da sokoebis saSu- lovdeba springfilds, (suraTi mogvawoda niadagis SenarCu-
alebiT, warmoSoben organul mJavebs, romlebic nebis samsaxurma).
Slian mineralebs qvebSi, asusteben maT kristal-
isebr struqturas da aCqareben maT erozias. de-
mcenareebs, romlebic cocxlobdnen wlebis gan-
tritebis fragmentebi saboloo jamSi cvlian
mavlobaSi, fesvebi sakmarisad Rrmad hqondaT
niadagis struqturas. garkveuli baqteriebi da
gadgmuli imisTvis, rom niadagi adgilze Seen-
lurj-mwvane wyalmcenareebi pasuxismgebelni
arCunebinaT. rodesac preriebi 1980-ian wlebSi
arian atmosferodan azotis biologiur fiqsa-
gadaxnes, naklebad vrceli fesviani sistemis
ciaze, riTac qmnian kavSirs biotur da abiotur
mqone mravalwlianma yovelwliurma marcvlov-
samyaroebs Soris (Broda 1975, Schlesinger 1991).
anma kulturebma Caanacvles adgilobrivi mra-
mcenareebi da mikroorganizmebi rogorc adg-
valwliani mcenareebi. mSrali wlebis seriam Seam-
ilobrivad, ise globalurad mniSvnelovan rols
cira marcvlovani kulturebis zrda da niadagis
asruleben tenianobisa da temperaturis kon-
zedapiri wvrili qviSis mtvrad aqcia. amis Sedegi
trolSi. isini xels uwyoben niadagis SenarCune-
ilustrirebulia suraT 3-2-Si.
bas da amrigad, gavlenas axdenen garemoSi wylis
mcenareebisa da mikroorganizmebis aqtiuro-
cirkulaciaze. isini aseve zemoqmedeben atmos-
bis mniSvneloba aseve mJRavndeba maSin, rodesac
feros Semcvelobaze da aqedan gamomdinare, kli-
ganukiTxavad Cexaven tyeebs. es saqmianoba dRes
matze. xSirad Zalian advilia imis Sefaseba, Tu
msoflios masStabiT sagangaSo dones aRwevs. ada-
rogor axdenen mcenareebi da mikroorganizmebi
mianebi Cexaven da wvaven tyeebs SeSisa da sakvebis
gavlenas fizikur garemoze, roca maT moaSoreb
misaRebad, saeqsportod an miwis kultivaciisT-
am garemos. xSirad swored asec xdeba, rodesac
vis gamosayeneblad. tyeebis gaCexvasTan erTad,
adamianebi cvlian bunebriv samyaros soflis
nadgurdeba maTi mniSvnelovani funqciebic,
meurneobisTvis an bunebrivi produqtebis mo-
romlebsac isini bunebrivi samyarosTvis as-
sapoveblad. imis naTelma magaliTma, Tu ra xdeba,
rulebdnen. tyeebi, romlebic rogorc wesi,
roca cocxali organizmebis es funqciebi iSleba,
CrdiliT uzrunvelyofen, amcireben wylis aor-
Tavi iCina Sua dasavleT amerikis e.w. ,,dasT boul-
Tqlebas da inarCuneben niadagis tenianobas. met-
Si~ (qviSiani qariSxlebis zona) 1930-ian wlebSi.
ic, mcenareuloba mzis sinaTles imaze efeqtu-
,,dasT boulis regioni, rogorc wesi, mSrali
rad STanTqavs, vidre SiSveli miwa, radganac mas
da qariania, magram adgilobriv mravalwlian
aqvs damanotivebeli efeqti atmosferoze, mcena-
79
brtyel landSaftze. marcvlebis mcire zvavebi garSemo arsebul garemos Soris. Tqvens sxeulSi
iyreba Tqveni gverdebidan, qari sxva marcvlebs wylis dineba moicavs wylis kargvas kanidan misi
yris da wvima Slis Tqvens struqturas da mi- aorTqlebisa da Sardvis gziT, xolo mis mopove-
aqvs Tqveni nivTiereba rZisebri nakadulebiT. bas _ smis meSveobiT. tyis mcire mdeloze ar-
mdgradobis SesanarCuneblad, Tqven gamudmebiT sebuli tyis wylis dineba ki, moicavs wylis da-
iniCbavT axlomdebare qviSas da iyriT mas Tavze. kargvas Carecxvisa da nakadTa dinebis saxiT da
SegiZliaT, sxva gorasac miswvdeT, sadac qviSa mis SeZenas naleqebis saxiT. sistemebis orive mag-
ufro advili mosagrovebelia. Tqven rom Wkviani aliTSi (Tqveni organizmi da tye) daculi wyali
yofiliyaviT, saZirkvelTan kedlebs aaSenebdiT, metia garemosaze, magram mainc adgili aqvs wylis
raTa SegenarCunebinaT qviSa. umravles SemTx- kargvasa da mopovebas.
vevaSi, cocxali organizmebi amgvarad moqmedeben es magaliTi gviCvenebs dinebis mniSvnelovan
da qviSa aris maTi energia da Semadgenloba. maxasiaTebels, romlis demonstrirebac SeiZleba
cocxali organizmebi mudmivad afarTove- ubrali fizikuri sistemis warmodgeniT. magali-
ben TavianT energias, romelic Senaxulia Tad, erTiani (myari) metalis sfero haerSi. sru-
organuli molekulebis qimiuri kavSirebis for- liad usicocxlo sfero pasiurad iWers mzidan
miT. es molekulebi iJangebian ujredSi mimdin- an sxva romelime ufro Soreuli varskvlavidan
are qimiuri reaqciebisas, am process ujredovan
wamosul sinaTles da axdens energiis xelaxal
respiracias uwodeben, raTa awarmoon maRali
gamosxvebas sivrceSi (sur. 3-5). rodesac sfero
energiis Sualeduri naerTebi, aseTi naerTia
STanTqavs sinaTles, misi temperatura izrdeba,
atf, romelic gamoiyeneba biologiuri proce-
radgan molekulebi iwyeben swrafad moZraobas
sebis warmarTvisTvis. sicocxlis SesanarCune-
da sinaTlis energia gardaiqmneba siTbos ener-
blad daxarjuli energia dabalansebuli unda
giad. energia asimilirdeba, transformirdeba da
iqnas energiis Senatanebis mier, Tu organizmi
ikargeba sistemidan. rac ufro cxelia obieqti,
sicocxles agrZelebs. amrigad, organizmma unda
miT ufro swrafad kargavs energias da awvdis
moiZios organuli molekulebi _ sakvebis miRe-
garemos. ase rom, sfero sul ufro da ufro met
biT an mcenareTa SemTxvevaSi, fotosinTezis meS-
energias asxivebs sivrceSi. sabolood, sfero ise
veobiT ujreduli respiraciisTvis. xolo zrdi-
cxeldeba, rom is kargavs energias iseve swrafad,
sa da gamravlebisTvis, organizmebs esaWiroeba
rogorc STanTqavs da am momentSi sferos temper-
imaze meti energia, vidre ZiriTadi sasicocx-
lo niSnebis SenarCunebisTvis aris saWiro. am atura uwonaswordeba garemos. wonasworoba aris
energiis saWiroeba dakmayofilebuli unda iq- Termodinamikurad mdgradi mdgomareoba, sa-
nas fizikuri Zalebis saxiT, romlebic energiis dac sistemis Termuli maxasiaTeblebi, romelT-
gasafantad muSaoben. roca energia gardaiqmneba agan yvelaze mniSvnelovani aris wonasworo-
qimiur reaqciebad, moxdeba e.w metabolizmi, ener- bis temperatura, rCeba mudmivi, magram sistema
giis garkveuli raodenoba siTbos saxiT daikarge- agrZelebs aseve gamudmebul energiis miRebasa
ba. am transformaciebis araefeqturobis gamo, da kargvas anu energiis dinebas. sfero rCeba Ta-
mTeli dagrovili energia, ifanteba fizikur sis- vis garemoze cxeli _ anu is ufro met energias
temebSi. organizmebs mxolod am procesis Senel- Seicavs, miuxedavad imisa, rom energiis kleba da
eba SeuZliaT. saboloo jamSi, fizikuri kanonebi miReba grZeldeba. amgvaradve gvaqvs saqme ener-
imarjveben, energiis balansi organizmsa da mis giisa da nivTierebebis dinebasTan cocxal siste-
garemos Soris miiRweva da organizmi kvdeba. maSi. manam, sanam Senatanebi sistemaSi narCundeba,
energiisa da nivTierebaTa raodenoba rCeba gare-
mosaze maRali, imis miuxedavad, rom SeiZleba ad-
3.4 organizmebs SeuZliaT, gaakon gili hqondes mudmiv klebasa da matebas.
trolon energiis da nivTierebaTa siTbos energiis dineba metalis usulo sfer-
dineba TavianT Sinagan da garegan oSi aris sferos siTbos energiis wyarosTan gan-
lagebis Sedegi, esaa situacia, romelzec sferos
samyaroebs Soris
aranairi gavlenis moxdena ar SeuZlia. sferosgan
Tavisi arsebobis manZilze, organizmi cdilobs, gansxvavebiT, organizmebs, SeuZliaT, ganaxor-
moipovos energia da win aRudges mis dakargvas, cielon garkveuli kontroli TavianT sxeulebSi
rac ZiriTadad, bunebis qimiuri da fizikuri energiis dinebaze. magaliTad, roca Tqven zRu-
Zalebis mier xorcieldeba. energiis moZraoba davT Tqveni sxeulidan siTbos kargvas zamTarSi
organizmis SigniT da gareT aris ekologiuri Tbili tanisamosis meSveobiT, Tqven amiT cvliT
procesis dasturi da mas ewodeba dineba. ekolo- energiis dinebas Tqvens sxeulsa da garemos So-
giur sistemebs axasiaTebT energiisa da nivTiere- ris. temperaturis matebis Sesamcireblad, cxov-
bebis dineba an moZraoba sistemasa da am sistemis els SeuZlia, ubralod, mziani adgilidan Crdil-
83
1000 burunduki
Tan SedarebiT, roca saqme exeba zedapirTan daka-
Tagvi kurdReli
virTxa vSirebul fenomens, iseTs, rogoricaa Jangbadis
100 Txa miReba. magram misi mcire zomis gamo siTbosa da
ZaRli
cxeni wylis kargvam SeiZleba seriozuli problemebi
Rori
Seqmnas.
10 spilo
sur. 3-6 gviCvenebs urTierTobas ZuZumwovar-
log (sxeulis masa) = 100 0,23 log (guliscema)
Ta guliscemis sixSiresa da sxeulis masas Soris.
0.01 0.1 1 10 100 1000 am cxovelebis dalageba xdeba sididis mixedviT.
(a) Log sxeulis masa kilogramebSi. wrfiv gantolebas, romelic saukeTesod miesad-
ageba am urTierTobas, aqvs alometriuli kon-
stanta b = 0,23, aRwers ra ufro didi saxeobebis
1,000
SedarebiT nel guliscemas. amis sapirispirod,
spilo
ZiriTad nivTierebaTa cvla (RMR) ZuZumwovrebSi
100 izrdeba maT zomasTan erTad, magram naklebad
cxeni swrafad, vidre Tavad masa. RMR-sa da sxeulis ma-
adamiani
sas Soris urTierTobis alometriuli konstanta
10 cxvari aris 0.73 (nax, 3-6 b). Cven kidev erTxel xazs vus-
log (Jangbadis moxmareba 1sT 1)
ZaRli
vmaT imas, rom ZiriTadi urTierToba RMR-sa
kata
da zomas Soris arawrfivia. Cven virCevT wrfivi
1
transformaciis gamoyenebas am urTierTobis aR-
virTxa
werisas meti moxerxebulobisa da simartivisT-
0,1 vis.
ciyvi
fiziologiuri, anatomiuri da bihevioristu-
Tagvi
log(sxeulis masa = 0.02 + li maxasiaTeblebi icvleba sxeulTan alometri-
0,01 0.73 log(O2 moxmareba) ulad. mcenareebSi Teslis warmoqmna da mcenaris
arqiteqtonika xSirad gadatanilia mcenaris zo-
0.01 0.1 1 10 100 1000
maze. cxovelebis sxvadasxva niSnebi, iseTive gan-
Log (sxeulis masa kilogramebSi) sxvavebuli, rogorc individualuri kvercxis
(b)
masa da zoma, kvebis struqtura da gamravlebis
sur. 3-6 (a) alometriuli urTierToba guliscemis six- organoebi, mSobelTa investiciebi da Sxamiani
Siresa da sxeulis masas Soris sxvadasxva ZuZumwovrebSi,
nivTierebebisadmi mgrZnobeloba, amJRavneben
romlebic xarisxdebian zomiT _ Tagvidan spilomde. (b)
alometriuli urTierToba ZiriTad nivTierebaTa cv- alometriul urTierTobebs sxeulis zomasTan
lasa (RMR), romelic gamoiTvleba saaTSi moxmarebuli mimarTebaSi. cxrili 3-1 gviCvenebs alometruli
Jagnbadis odenobiT) da sxeulis masas Soris sxvadasxva urTierTobis magaliTebs, romlebic kargad Sesa-
ZuZumwovrebSi. (Altman and Dittmer, 1964). mCnevia TevzebSi.
daskvna
1. organizmebi iReben wyals da sxva saarsebo niv- farTobze, nivTierebaTa gradientze organizmis
Tierebebs fizikuri samyarodan da am procesSi Signidan gareT da siadvileze, romliTac niv-
isini axdenen cvlilebebs fizikur samyaroSi. Tiereba Seiwoveba kanSi an organizmis gare safa-
dedamiwis JangbadiT mdidari atmosfero war- rSi. es gamoisaxeba Semdegnairad: dineba = gradi-
moiSva organizmebis Zalze adreuli fotosin- enti x gamtaroba x zedapiris farTobi. cocxali
Tezuri procesebis Sedegad. organizmebi cvlian organizmebis zedapiri dinamikuri struqturaa,
niadagis Semcvelobas, axdenen garemoSi wylis mas aqvs mniSvnelovani funqcia, marTos energiisa
moZraobis modificirebas da zemoqmedeben kli- da nivTierebaTa dineba.
matze.
5. organizmTa ekologiasTan dakavSirebuli mra-
2. usulo obieqtebisgan gansxvavebiT, cocxali vali faqtori araproporciulad aris ganawile-
organizmebi moZraoben, mravldebian, awarmoeben
buli mTliani sxeulis zomasTan mimarTebaSi.
nivTierebaTa cvlas da inarCuneben Sinagan piro-
amgvari urTierTobebi aRwerilia rogorc
bebs, romlebic xSirad Zalian gansxvavdeba maTi
daxrili (alometriuli konstanta) wrfe, ro-
garemo pirobebisgan.
melic aRniSnavs raime struqturis logariTmul
3. cocxali organizmebi unikalurni arian im niS- sidides an sxeulis zomis logariTmul funqcias.
niT, rom agroveben didi raodenobiT energias
6. im organizmebis maxasiaTeblebi, romlebsac
sakuTari moxmarebisTvis. organizmebma unda
SeuZliaT, gaumklavdnen fizikuri samyaros erT
imuSaon, raTa SeinarCunon am energiis maRali
aspeqts, zogjer ar arian momzadebulni garemos
koncentracia fizikuri Zalebis winaaRmdeg, rom-
meore komponentTan gamklavebisTvis. amrigad,
lebic maT am energias aclis.
organizmis Tvisebebi gamoxataven kompromiss
4. nivTierebebisa da energiis dineba organizmis konkurentul SezRudvebs Soris.
zedapirze dakavSirebulia organizmis zedapiris
savarjiSoebi
1. dedamiwaze rom am wams cxovrebis yvelanairma Tqven cxovrobT da axseniT, ra gavlenebia es
formam Sewyvitos arseboba, rogori pirobebi (miniSneba: xandaxan qmedeba ramdenadmea
iqneba? radenad gansxvavebuli viTareba iqneba daSorebuli im efeqtisgan, romelsac is axdens).
asi wlis Semdeg? gaiTvaliswineT iseTi cvlile-
3. SeqmeniT eqsperimenti an aRwereT dakvirveba-
bebi, rogorebicaa temperatura, atmosferos
Ta seriebi, romlebic warmoadgenen saxlis Tag-
Semadgenloba. riT iqneba es pirobebi gansxvave-
vis Termodinamikul TvisebaTa sazoms.
bulni mTvareze arsebuli pirobebisgan? marsze
arsebuli pirobebisgan? 4. SeqmeniT sasicocxlo forma, romelic
efeqturad iarsebebda, garemoSi dedamiwis
2. CamoTvaleT oTxi an xuTi saqmianoba, romle-
mizidulobis Zala arsebulis erTi mesamedi rom
biTac Tqven dRes iyaviT dakavebuli da rom-
yofiliyo.
lebic gavlenas axdens garemoze, romelSic
88
Tavi 4
wylisa da xsnadi
nivTierebebis
balansi
gzamkvlevi kiTxvebi
rogor aniWebs kovalenturi da wyalbaduri rogor aris xmeleTis da zRvis organizmebSi
bmebi wyals unikalur Tvisebebs? azotis koncentraciis amocana amoxsnili?
ra ekologiuri gamowvevebi
arsebobs sxvadasxva organizmisTvis, romlebic ra faqtorebi gansazRvraven wylis raodeno-
garemosadmi hiperosmolaruli da hipoosmo- bis ESenarCunebas niadagSi?
larulebi arian?
H + H + O H: :O: :H
kuTri siTbotevadoba siTburi energiis raodenoba, romelic 1 kaloria (kal) an 4.2 jouli (j)
saWiroa 1g. wylis temperaturis 1C-mde gas-
azrdelad
gayinvis siTbo siTburi energiis raodenoba, romelic unda 80 kal an 335 j
daematos yinuls, raTa daadnos 1g. wylad
0C-ze
aorTqlebis siTbo siTburi energiis raodenoba, romelic unda 597 kal an 2498 j 0C-ze; 536 kal an
iqnas damatebuli 1g wylis asaorTqleblad 2243 j 100C-ze
Termogamtaroba siTbos dineba 1sm2 nawilSi, 1C sm-1 gradien- (erTeulebia j sm-1, s-1, C-1): 0,0055
tiT 0C-ze, 0,0060 20C-ze, 0,0063 40C-ze,
0,022 yinulisTvis 0C-ze
procesi garkveulwilad uwyobs xels mcenaree- tetraedruli formis gamo, wylis molekulebi
bSi da niadagis nawilakebs Soris mcire sivrceSi qmnian badisebr struqturas, romelic Seicavs
wylis moZraobas. didi raodenobiT cariel sivrces (ix. nax 4-4).
wylis es Tviseba sakmaod iRblian SemTxvevas-
Tanaa dakavSirebuli, radgan im dros, roca niv-
TierebaTa umravlesoba ufro blanti xdeba
yinuli dabal temperaturaze, wyali naklebad
rodesac wyali civdeba, molekulebis moZrao- blantdeba, roca civdeba 4C-s qvemoT.
ba mcirdeba da susti wyalbaduri bma iseve ad- wyali aseve farTovdeba da kidev ufro
vilad gasawyveti aRaraa. yinulis formirebis naklebad blanti xdeba gayinvisas. amis
momentSi (0 C) wylis molekulebi xistad Sedegad, yinuli tivtivebs (sur.4.5), rac
arian dakavSirebulni wyalbaduri bmebiT. ara marto SesaZlebels xdis yinulze
srials, aramed xels uSlis okeaneebisa da
tbebis fskerTa gayinvas da saSualebas aZlevs wy-
lis mcenareebsa da cxovelebs, ipovon iq TavSesa-
fari zamTarSi.
ujredebs simyares, rigidulobas, am movle- inaxaven marilebs, aqtiurad aclian ra maT Sards,
nas turgori ewodeba. rodesac wyali garemoSi ionebs da abruneben ukan sisxlis mimoqcevaSi.
Warbad moipoveba, mcenaris ujredi izidavs wy- amasTan, layuCebs SeuZlia, SerCeviTad Seiwovon
als, riTac aiZulebs citoplazmis membranas, ionebi garSemo wylidan da gauSvan isini sisxlis
miekras SedarebiT rigiduli ujredis kedels dinebaSi (Schmidt-NIelson 1997).
da amiT mTlianad ujreds mianiWos rigiduloba. zRvis Tevzebi garSemortymulni arian wyliT,
turgori exmareba mcenares, darCes swori. Wkno- romelSic marilis koncentracia maT sxeulSi
bis saxeliT cnobili ujreduli turgoris da- arsebulze metia. amis Sedegad, isini kargaven
kargva SeiZleba maSin moxdes, rodesac wylis mi- wyals da amitomac, unda miiRon wyali, raTa es
wodeba mcenarisTvis Zalian mwiria. danaklisi Seivson. marili, romelic Semoedine-
mtknari wylis TevzTa qsovilebSi marilis ba wyalTan da sakvebTan erTad, aseve isic, rome
ufro maRali koncentraciaa, vidre mis garSemo lic sxeulis zedapirze vrceldeba, unda iqnas
wyalSi. amgvari organizmebi hiperosmosurebi gamoyofili didi metaboluri ZalisxmeviT la-
arian, rogorc wesi, iReben wyals da garemos awv- yuCebisa da Tirkmelebis meSveobiT.
dian xsnad nivTierebebs. zRvis Tevzebi, romleb- zRvis xerxemlianebSi marilis gamodevna mx-
sac marilis ufro dabali koncentracia aqvT, olod TevzebiT ar Semoifargleba. zRvis fr-
vidre garSemo zRvis wyals, hipoosmosurebad invelebi da reptiliebi iReben imaze met marils
moixsenieben. isini iReben xsnad nivTierebebs, sakvebidan, vidre maT Tirkmelebs SeuZlia, gamo-
kargaven wyals da amitom, siTxis Sesavsebad, wya- yos. mraval saxeobas damatebiTi maregulire-
li unda miiRon (sur. 4-6). rogorc qvemoT vnaxavT, beli oraganoebi, egreT wodebuli samarile
Tevzebi umklavdebian am osmosur gamowvevebs na- jirkvlebi aqvs. es jirkvlebi, rogorc wesi, gan-
tiuri satransporto meqanizmebis gamoyenebiT, lagebulia Tvalebis an cxviris SesasvlelTan
raTa gadatvirTon ionebi erT an meore mxares da exmareba sxeuls, uari Tqvas marilis miRebaze
TavianTi sxeulis zedapirze (kani, Tirkmlis mi- im dros, roca wyals STanTqavs (Peaker and Linzell
lakebi da layuCebi). am procesSi isini SesamCnev 1975).
energias xarjaven. zogma zvigenma miaRwia osmoregulirebis
problemis sakmaod natif gadawyvetas. zvigenebi
inarCuneben sisxlSi Sardovanas [CO(NH)] metab-
4.3 marilebisada wylis balansi erT olizmis Cveulebriv azotovan narCen produqts
droulad myardeba xerxemlianebSi, imis magivrad, rom is SardTan
erTad gamoyon. Sardovana zrdis sisxlSi ionTa
sxvadasxva garemo garkveul pirobebs qmnis wyli-
koncentracias da zrdis agreTve osmosur wne-
sa da xsnadi nivTierebebis balansis SesanarCune-
vas zRvis wylis donemde natriumis qloridis
blad. organizmma unda daxarjos energia, raTa
koncentraciis gazrdis gareSe. sisxlSi Sardo-
SeinarCunos ionuri disbalansi sakuTar da gare
vanas maRali koncentracia efeqturad aneitra-
samyaros Soris osmosisa da difuziis fizikuri
lebs wylis tendencias _ datovos sxeuli os-
Zalebis sawinaaRmdegod. am procesSi, romelsac
mosis meSveobiT da wylis badisebri moZraoba
osmoregulacia ewodeba, umeteswilad marilis
TandaTanobiT ukve aRar SeimCneva zvigenis sxe-
Sekavebasa da eqskreciaSi specializebuli or-
ulis zedapirze. es strategia gacilebiT aadvi-
ganoebi monawileoben. rogorc vnaxavT, ionTa
lebs ionebis dinebis regulirebas (rogoricaa na-
Sekaveba gansakuTrebiT mniSvnelovania rogorc
triumi), radgan zvigens aRar sWirdeba mariliani
xmeleTis, ise mtknari wylis organizmebisTvis.
wylis daleva osmosis Sedegad dakarguli wylis
asanazRaureblad. marTalia, Sardovana cilebis
destabilizacias axdens, es problema daZleulia
osmoregulacia wylian sabinadro sxva naerTi marilis, trimeTilaminis oqsidis
garemoSi meSveobiT [NO(CH3)3] (Yancey and Somero 1980, Yancey
mtknari wylis Tevzebi hiperosmosurebi arian, et al. 1982). is faqti, rom mtknari wylis zogierTi
isini mudmivad iReben wyals piridan da layuCe- zvigeni ar agrovebs Sardovanas sisxlSi (Thorson et
bidan, garemosadmi gaxsnili yvelaze gamtari al. 1967), xazs usvams mis osmoregulirebad rols
qsovilebidan. kani SedarebiT gaumtaria. wylis zRvis saxeobebSi.
amgvar SemodinebasTan gasamklaveblad, Tevzebi wyliani garemo, romelsac zRvis wyalze meti
mudmivad gamoyofen wyals SardiT. cxadia, maT marilis koncentracia aqvs, arsebobs xmeleTiT
rom SerCeviTad ar daetovebinaT nivTierebaTa SemosazRvrul zogierT auzSi, kerZod, aridul
daSlili ionebi, isini sul male wylis usulo zonaSi, sadac didia wylis aorTqleba. didi maril-
parkebad gadaiqceodnen. Tevzebis Tirkmelebi iani tba (20% marili) iutaSi da mkvdari zRva (23%
95
marili) israelsa da iordanias Soris amgvari koncentrirebuli Sardi unda hqondeT, raTa Sein-
aorTqlebadi auzebis adgilia. amgvar garemoSi axon wyali. amrigad, rogorc mosalodneli iyo,
osmosuri wneva gamodevnida wyals cxovelebi- udabnos cxovelebs Zalian Zlieri Tirkmelebi aqvT
sa da mcenareebis umetesobisgan, magram wylis (Schmidt-Nielsen 1964, Amanove 1994). vTqvaT, adamian-
zogierT arsebas, rogoricaa kreveti artemia ebs SeuZliaT, SardSi oTxjer meti marilis ionTa
(Artemia), SeuZlia, gadarCes iseT marilian wyal- koncentracia, vidre sisxlis plazmaSi gaaCniaT.
Sic, romelSic koncentracia kristalizacias udabnoSi mobinadre CanTosani virTxis SardSi,
aRwevs (300gr. litrze, an 30%). artemia gamoyofs marilis koncentracia 14-jer ufro maRalia, vi-
marils saocrad didi raodenobiT, raTa Seinar- dre mis sisxlSi (Schmidt-Nielsen 1964).
Cunos sxeulis siTxe ufro nakleb koncentra- avstraliur CanTosan Tagvs, kidev erT udab-
ciaSi, vidre misi garemoa (Croghan 1958, Gilles 1975). nosTan adaptirebul saxeobas, aqvs Sardi 25-jer
mcire kokepodi tigriopusi (sur. 4-7) binad- meti marilis SemcvelobiT, vidre mis sisxlSia
robs zRvebis auzebSi kldiani sanapiro zolebis (MacMillen and Lee 1967).
talRebisTvis misawvdom zonebSi. es auzebi iS- sxeulis siTxeebSi Sardovanas, rogorc os-
viaTad iReben mtknar wyals da rodesac wyali mosuri wnevis dawevis saSualebis dagroveba,
orTqldeba, maTi marilis koncentracia maRal mxolod zRvis zvigenebs rodi SeuZliaT. zogi
doneze iwevs. artemiasgan gansxvavebiT, tigrio- amfibia, romelic adaptirebulia udabnoSi ar-
pusi wylis danakargis problemas Tavis sxeulis sebobasTan, wvimis molodinSi rCeba miwisqveSa
siTxeTa osmosuri wnevis gazrdiT umklavdeba. soroSi wlamde an meti xnis ganmavlobaSi. drois
is amas axerxebs zogierTi aminomJavis zedmeti svlasTan erTad, soros garSemo niadagsac
raodenobiT sinTezirebis saSualebiT (Burton ecleba wyali da misi marilis koncentracia iz-
and Feldman 1982). es mcire molekulebi zrdian rdeba da qmnis viTarebas, romelSic niadagis os-
sxeulis osmosur wnevas ise, rom marilis maRali mosuri wneva maRalia amfibiis sxeulis siTxesTan
doneebis mavnebeli fiziologiuri efeqtebis ga- SedarebiT. zvigenebis msgavsad, niCbiseburfexiani
reSe is sabinadro garemos utoldeba (Yancey et al. gombeSoebi (Scaphiopus) da udabnos salamandrebi
1982). (Ambystoma tigrinum) didi raodenobiT inarCuneben
Sardovanas sxeulis siTxeebSi, raTa xeli SeuSa-
lon an Seanelon wylis kargva soroebSi Zilis
osmoregulacia xmeleTis sabinadro periodebSi (Shoemaker et al. 1992).
garemoSi
wylisa da marilis balansi mWidrodaa da-
kavSirebuli rogorc xmeleTis, ise wyalSi osmoregulacia xmeleTis da wylis
mobinadre organizmebSi. xmeleTze mobinadre mcenareebSi
cxovelebi mineralur ionebs sasmeli wylidan
zog mcenares SeuZlia, iarsebos iseT adgi-
da sakvebidan iReben. cxovelebi, gansakuTrebiT
las, sadac maRalia marilis koncentracia. am
xorcismWamelebi, imaze met marils Rebuloben
halofitebma warmatebiT gadaWres garemoSi
sakvebidan, vidre esaWiroebaT. iq, sadac wyali
wylis dakargvis problema imiT, rom maT ujre-
uxvadaa, am cxovelebs SeuZliaT, didi raodeno-
debs meti osmosuri wneva hqondaT. vinaidan maT
biT miiRon is da Sesabamisad, didi raodenobiT
qsovilebis dehidratacia emuqrebaT, mravali
gamoyon Sardi, romelsac gamoaqvs marili maTi
halofiti Wris am problemas SeTavsebadi xsna-
sxeulidan. iq, sadac wyali iSviaTia, cxovelebs
di niTierebebis warmoqmniT. es naerTebia: ami-
nomJavebi, zogierTi maRalmolekuluri spirti
da meTilirebuli aminis maRali koncentraciis
naerTebi, romlebic SeiniSnebian citoplazma-
Si, amiT izrdeba osmosuri wneva, magram amas ar
moaqvs ziani ujredis fermentuli sistemisTvis.
rodesac sabrim da misma TanaSemweebma (1995) saga-
zafxulo xorblis (Triticum aestivum) Tesli Cato-
ves gvalvaSi wylis gareSe 3 dRis ganmavlobaSi
an roca zedmetad marilian garemoSi moaTavses,
sur. 4-7 kokepod tigriopus kalifornikusi. zrdasruli
(koncentrirebuli natriumis qloridiani wyliT
1-2mm sigrZisaa. es mcire organizmi binadrobs marilian auzebSi
rwyavdnen) mcenaris qsovilSi aRmoaCines glicin-
kldiani sanapiroebis gaswvriv. is axdens aminomJavebis sinTezs,
raTa gazardos sxeulis siTxeTa osmosuri potenciali da Sea- betainis didi raodenoba, prolini da asparagi-
Ceros wylis kargva. (r.s. bartonma mogvawoda.) nis, glutaminisa da valinis aminomJavebi.
96
mangrisebri mcenareebi izrdeba zRvis dan- radgan arc gagrileba da arc metaboluri inhibi-
aleqebSi. am garemos yoveldRiurad mdinaris torebi ar amcireben fesvebidan marilis gamoyo-
SesarTavebSi zRvis Zlieri moqceva axasiaTebs. fas. mangrisebri mcenareebi aferxeben marilis
(mangrisebrTa ekologiis axlandeli mimoxil- datvirTvas foTlebidan wylis aorTqlebis Sem-
va gamoqveynebulia jakarinisa da marinis mier, cirebiT. radganac am adaptaciaTa umravlesoba
1992). am sabinadro garemos ara marto marilis waagavs mSral garemoTa mcenareebis adaptacias,
didi datvirTva aqvs, aramed maRali osmosuri sadac wyali iSviaTia, mangrisebrTa sabinadro
wnevac, romelic gars ekvris mis fesvebs da ar- adgils uwodeben osmosur udabnos.
Tulebs wylis Sewovas. am problemis gadasaWre- osmosuri wnevis kontrolis zusti meqanizmi
lad mravali mangrisebri mcenare Seicavs maRa- mcenareebSi daudgenelia (Hellebust 1976, Morgan
li raodenobiT SeTavsebad xsnad nivTierebebs, 1990). dakvirveba, rom marilian wyalSi abscizuli
aseTebia: prolini, sorbiti da glicino-betaini, mJavis _ mcenareuli hormonis koncentracia
TavianT fesvebsa da foTlebSi, rac zrdis maT xSirad izrdeba (Morgan 1990, Skriver and Mundy 1990),
osmosur wnevas. amasTan, marilis specialuri rac metyvelebs hormonTa maregulirebel rol-
gamomyofi ujredebi gamoyofen marils foTlis ze mcenareebSi stresze reagirebisas. miCneulia,
gare zedapirze (sur. 4-8). mravali mcenaris fesvi rom abscizuli mJava aaqtivebs cila osmosinis
ar iRebs marils, savaraudod, naxevrad gamtari warmomqmnel genebs, rac Tavis mxriv, warmoad-
membranebis saSualebiT. Cven viciT, rom aqtiuri gens erTgvar dacvas mcenareebSi marilis moWar-
transportireba aq ar aris CarTuli, rogorc es bebis winaaRmdeg (Skriver and Mundy 1990). axlaxan
foTlebis marilis ujredebis SemTxvevaSi xdeba, daadgines, rom mcenareTa reaqcia stresze hor-
monalurad kontrolebuli centralizebuli
procesia, romelic moicavs sakvebis miRebaSi, wy-
lis dabalansebasa da fotosinTezSi integrire-
bul cvlilebas (Chapin 1991).
limfad (sxeulis siTxe), raTa gadamuSavdes mal- lis kargvis gazomvam gviCvena, rom anas kolibrs,
pigis milakebSi (fexsaxsrianTa eqskrementmwar- SeuZlia, miiRos dReSi 15 ml da moSardos 14 ml.
moebeli organoebi). zog tkipSi siTxe miedineba wyali. wyali aseve, ikargeba fekaliebis saxiTac
nawlavidan hemolimfaSi da Semdeg gamoidevneba da kidev ufro naklebi raodenobiT aorTqlebis
sxeulidan specialuri sanerwyve jirkvlebis saxiT. dro, romelic sWirdeba anas kolibrs,
saSualebiT. uCveulod zedmeti wylis gamoyo- raTa mTlianad abrunos misi sxeulis masis toli
fis meqanizmi aqvs buz Rhagoletis pomonella-s, roca wylis masa, ganisazRvreba 15 saaTiT. es imaze
is iRebs didi raodenobiT siTxes kaklis wvenis ufro swrafad xdeba, vidre msgavsi masis mqone
amowovis Semdeg (Hendrichs et al. 1992, Hadley 1994). sxva xerxemlianebSi, maT Soris mtknari wylis Te-
am meTods `buStebis warmoqmna~ ewodeba. siTxiT vzTa saxeobebSi (Calder 1984, Beuchat et al. 1990).
savse buzi warmoSobs wyliT savse pawawina buSts natriumis naklebobam zog sabinadro piro-
xorTumis wverze. wyali Semdeg gamoiyofa wveTi- bebSi SeiZleba, aiZulos cxovelebi, marilebi
dan aorTqlebis gziT, xolo faseuli xsnadi niv- miiRon pirdapir mineraluri wyaroebidan, e.w.
Tierebebi rCeba buStSi xorTumis wverze da Tan- ,,salokavebidan (Herbert and Cowan 1971, Botkin et
daTanobiT ukan, sxeulSi brundeba. al. 1973, Weeks and Kirkpatrick 1976)an ganaviTaron
ionebis amgvari SenarCuneba SeuZlebelia meqanizmebi dabali Semcvelobis marilis wyaroe-
neqtriT mkvebavebisTvis, radgan maT sakvebSi bidan marilis dagrovebisTvis. am ukanaskneli
xsnadi nivTierebebis koncentracia sxeulisaze strategiis erT-erTi yvelaze aRsaniSnavi maga-
sakmaod dabla dgas. durgali futkris (Xylocopa liTia Segubebis qceva mraval pepelasa da CrCil-
capitata) sakvebi neqtari warmoadgens Warb wyals Si, rodesac zrdasruli wevrebi, ZiriTadad
Zalian dabali natriumisa da kaliumis Semcvelo- mamrebi, agroveben marilebs wyalSi, raTa Semd-
biT (Nicolson 1990). problemas amwvavebs futkris gom miiRon. smedlim da aisnarma (1995) aCvenes,
nivTierebaTa cvlis saocrad maRali siswrafe. rogor agrovebs CrCili (Gluphisia septentrionis) na-
durgali futkrebi gamoyofen Txevad Sards triumis ionebs uzarmazari raodenobis wyli-
saimisod, rom CamoiSoron zedmeti wyali, Tumca dan, romelsac is iRebs da Semdeg rogor ucbad
natriumisa da kaliumis TiTqmis mTliani raode- gamoyofs mas analur Wavlad (sur. 4-9). am saxe-
noba gadamuSavdeba nawlavSi. obaTa piris aparatebi specializebulia wylis
kolibrebis Txevadi racioni awydeba osmo- swrafi miRebisTvis, xolo nawlavis specialuri
regulirebis iseT pirobebs, romlebic neqtriT agebuleba saSualebas aZlevs maT, wylidan Seiwo-
mkvebavi mwerebis problemebs waagavs. anas koli- von ionebi. smedli da aisnari daakvirdnen, rom
brebis (Calypte anna) kvleva gviCvenebs, rom is am mamrebi, romlebic wyals bunebrivi gubeebidan
problemebs umklavdeba mtknari wylis Tevzebis iRebdnen, saSualod 18,4-jer gamoyofdnen yovel
msgavsi saSualebebiT, Sardvis saxiT wylis maRa- wuTSi. TiToeuli am aqtis dros gamoyofili wyl-
li kargviT da wylis swrafi brunvis droiT (Beu- is raodenoba, aRmoCnda, rom iyo 8,2 ml, rac ekviv-
chat et al. 1979, Powers and Nagy 1988, Beuchat et al. 1990). alenturia CrCilis sxeulis masis daaxloebiT
anas kolibris mTliani sxeulis wylis Semcvelo- 12%-isa. zogierTi mamri SeiZleba darCes gubeSi
ba daaxloebiT 2,8 mililitria, misi sxeulis masis da wylis miRebaSi gaataros erTi saaTi. erT-erT
daaxloebiT 63%. wylis miRebisa da Sardovani wy- aseT SemTxvevaSi, mamrma gamoyo 38,4 ml siTxe.
sur. 4-9 wylis Wavli, gamoyofili CrCil Gluphisia septentrionis-is anusidan. CrCili dagubebis qceviT aris dakavebuli. is iRebs na-
triums wylidan, romelsac iRebs didi raodenobiT da periodulad gamoyofs anusidan didi ZaliT (s.r. smedlisa da t. aisnarma mogva-
woda; from Smedley and Eisner 1995)
98
detritisgan. Tixis marcvlebi (0,002mm-ze mci- uaryofiTi iqneba (magaliTad 3,2 mpa 3,0 mpa-ze
re nawilakebi), romlebic warmoiSoba garkveu- dabali wylis potencialia).
li saxis kldovan mineralTa gamoqarvis Sede- arsebobs wylis potencialis mTeli rigi kom-
gad, yvelaze mcire zomisaa. qviSis marcvlebi ponentebi (sur. 4-11), romelTagan erT-erTi ax-
(0,05mm-ze didi nawilakebi), romlebic warmoiSoba laxan gamovarkvieT. wylis potenciali sufTa wy-
kvarcis kristalebisgan, xSirad yvelaze didia. lis ujredSi ganisazRvreba xsnadi nivTierebebis
Slamis nawilakebi Sualeduri zomisaa. erTad es koncentraciiT. rac ufro koncentrirebulia
nawilakebi Seadgenen `gruntis ConCxs. rogorc xsnari, miT ufro dabalia (ufro uaryofiTi) wy-
saxelwodebidan Cans, niadagis ConCxi stabiluri lis potenciali. wylis potencialis am kompo-
komponentia, romelic gavlenas axdens niada- nents osmosuri an xsnadi komponenti ewodeba. wy-
gis fizikur struqturaze da wylis Sekavebis
lis potencialze SeiZleba aseve wnevam moaxdinos
SesaZleblobaze, magram ar TamaSobs mniSvnelo-
gavlena. Tu wylis wneva gaizrdeba atmosferul
van rols qimiuri transformaciebisas.
wnevaze metad, wylis potenciali gaizrdeba (igi
gaxdeba dadebiTi). wylis potenciali xsnarebisa
aseve izrdeba wnevis zrdasTan erTad. Semdeg wy-
wylis potenciali lis potenciali SeiZleba warmovidginoT, ro-
gorc osmosuri komponenetisa da wnevis kompo-
wylis potencialis koncefcia centraluri
nentis jami:
Temaa wylis, mcenareebisa da niadagis dinamikaSi.
sistemis wylis potenciali aris wylis Tavi- wylis potenciali = osmosur komponents
sufali energia sistemaSi. osmosuri wnevis ms- + wnevis komponenti
gavsad, wylis potencialic wnevis erTeulebSi
wylis potencialis osmosuri komponenti yov-
(mpa) izomeba. wylis potencialis gasagebad erTi
elTvis uaryofiTia, radgan xsnars sufTa wyalze
saSualeba difuziis procesis warmodgenaa. is-
naklebi wylis potenciali aqvs. wnevis komponen-
eve, rogorc xsnadi nivTiereba gaiwoveba xsnadi
ti SeiZleba iyos rogorc dadebiTi, ise uaryofi-
nivTierebebis maRali koncentraciis ubnidan da-
Ti. mas daZabulobas uwodeben da es ukanaskneli
bali koncentraciis ubnisken, wyalic difuzias
Tavs iCens xolme, rodesac adgili aqvs Sewovas
ganicdis wylis potencialSi cvlilebis gaCeni-
sistemaSi. wylis potenciali dadebiTi iqneba, Tu
sas, gadaadgildeba ra maRali wylis potencia-
sistemaze gamoyenebuli wneva gadalaxavs wylis
lis areebidan dablisken. sufTa wyals xsnarze
potencialis klebas, rac Tavis mxriv gamowveu-
maRali wylis potenciali aqvs. wyali dabla swevs
lia xsnarebis arsebobiT. urTierTobas osmosur
wylis potencialis gradients. amrigad, wyliT
da wnevis komponentebs Soris mniSvnelovani Sede-
garSemortymuli cocxali ujredebi miiReben
gebi aqvs mcenaris ujredebSi. rodesac ujredi
wyals osmosis saSualebiT. ujreds garSemo wy-
iRebs wyals, misi Sinagani wneva izrdeba myari
alze dabali wylis potenciali aqvs. konvenciiT,
ujredis kedlis arsebobis gamo. wneva ujreds
sufTa wylis potenciali atmosferul wneviT nu-
turgors aZlevs. wnevis zrda nel-nela aseve maR-
lis tolia. amrigad, xsnaris wylis potenciali
la swevs ujredis wylis potencialsac.
100
iCenen mxolod farulTeslovnebSi (yvaviliani Ria pirs CavuSvebT wylian auzSi, mizidulobis
mcenare). zogadad, isini traqeidebze mokle da kanonis Tanaxmad, gravitaciuli Zala imoqmedebs
farToa. ZarRvovani elementebi Camwkrivebulni wyalze milSi da CauSvebs mas dabla, magram wylis
arian xazze da erTmaneTis boloebs exebian. amiT raRac nawili kvlav milSi darCeba. es imitom, rom
isini qmnian ZarRvebs, struqturebs, romelTagan auzis zedapirze moqmedi atmosferos wneva wy-
zogierTi SeiZleba milionobiT ZarRvovani el- als zemoT eqaCeba. zRvis doneze atmosfero avi-
ementisgan Sedgebodes da 10m sigrZis iyos. ro- Tarebs daaxloebiT 0.1 mpa (1.0 atm) wnevas auzis
gorc traqeidebi, ise ZarRvovani elementebi Sei- zedapirze, rac sakmarisia imisTvis, rom Seinar-
caven mTel rig struqturebs, saxelad forebs. Cunos wyali milSi daaxloebiT 10 metris simaR-
forebi erTgvari Sesasvlelebia ujredis kedel- leze. imisTvis, rom milSi wyali asi metris si-
Si, romelTa saSualebiTac nivTierebebi erTi maRles aRwevdes, rac daaxloebiT umaRlesi xis
ujredidan meoreSi moZraoben. traqeidebisa da zomas uaxlovdeba, saWiroa 1,0 mpa (10atm) wneva
ZarRvovani elementebis forebi erTmaneTisgan an meti. cxadia, mcenareebi gacilebiT ufro kom-
struqturiT gansxvavdebian, rac xsnis, Tu ra- pleqsurebi arian SuSis milTan SedarebiT. Cven
tom miedinebian siTxeebi ZarRvovan element- ukve aRvniSneT, rom wylis moZraobam qsilemaSi
ebSi traqeidebTan SedarebiT ufro advilad.
unda daZlios xaxunis Zala, romelic warmoiqm-
traqeidebSi fora, dafarulia qsovilis Txeli
neba traqeidebisa da ZarRvovani elementebis
safariT, romelic ujredis kedlis nawilia. es
kedlebTan. aseve dasaZlevia winaRobebi wylis
qsovili SerCeviTad wylisa da daSlili nivTiere-
moZraobis gzaze, romlebsac qmnian forebi. mce-
bebis gamtaria. traqeidebis ujredis kedlis es
naris Sinagani transportirebis sistemis es
safari warmoadgens erTgvar Semakavebel Zalas
Tvisebebi moiTxoven kidev ufro met Zalas mcena-
siTxeTa moZraobisTvis, rasac adgili ar aqvs
ris SigniT wylis transportirebisTvis. rogor
ZarRvovan elementebSi, romelTa forebsac ar
aris es Zala daZleuli?
aqvT qsovilovani safari. amas garda, ZarRvovani
pasuxi am kiTxvaze ar aris advilad gasagebi.
elementebi Zalze perforirebulia boloebSi, sa-
yvelaze misaRebi axsnis mixedviT, igi ukavSirde-
dac isini uerTdebian sxva elementebs da wyals am
ba aorTqlebis process da wylis koheziur Tvise-
perforaciebSi Tavisuflad SeuZlia moZraoba.
bebs. mcenaris qsilemuri qsovili qmnis mudmiv
wylis svets fesvidan foTlamde. imisTvis, rom
fesvebSi SeaRwios, wyalma unda daZlios mizidu-
wylis moZraoba mcenareebSi lobis Zala, romelic mas dabla eweva. Cven viciT,
qsilemis qsovilebi qmnian milsadens wylis moZ- rom fesvebis mier wylis Sewovis process SeuZlia
raobisTvis mcenaris fesvebidan Reroebisa da warmoSvas sagrZnobi osmosuri wneva, romelsac
foTlebisaken, Tumca am milsadenSi wylis moZ-
raoba advili sulac ar aris. warmoidgineT is
winaaRmdegoba, romelic unda gadailaxos am
procesSi. qsilemas qsovili TviTon warmoadgens vakuumi
erT-erT problemas imdenad, ramdenadac masSi
wylis moZraobisTvis daZleul unda iqnas xaxu-
atmosferuli
nis Zala traqeidebisa da ZarRvovani elementebis 10.4m wneva
Sida ujredebTan. metic, qsilema Semdgaria erT-
maneTTan boloebiT mijrili ujredebisgan da wy-
lis gadaadgilebaze gavlenas axdens erTi ujre-
didan meoreSi gadasvla. wylis moZraobas yovel
jerze dabrkoleba eRobeba, roca is erTi ujre-
didan meoreSi gadadis, radgan man unda gaiaros
forebi an ujredis kedlis perforaciebi. mizid-
ulobis Zala, romelic qsilemis mTel sigrZeze
wyals qveviT eqaCeba, aseve unda iqnas daZleuli.
es udidesi gamowvevaa umaRlesi xeebisTvis. sur. 4-14 zRvis doneze atmosferos wneva auzis wylis
ra sididis Zala unda iqnas daZleuli, rom wy- zemoT ganaviTarebs sakmaris wnevas (1atm) imisTvis, rom Sea-
alma maRali xis kenweromde miaRwios? warmoid- kavos wylis sveti wvril milSi mizidulobis Zalis winaaRmdeg
gineT grZeli, wvrili, erT mxares darCiluli da daaxloebiT 10 metris simaRleze. 10 atm wneva iqneba saWiro
wylis svetis 100 metris simaRleze SesanarCuneblad. am simaR-
wyliT gavsebuli minis wkiri (sur. 4-14). Tu milis
les aRweven yvelaze maRali xeebi.
103
fesvis wnevas uwodeben zogierT mcenareSi. Tum- yoebi saSualebas mogvcemdnen gagveviTarebina
ca es wneva ar aris sakmarisi imisTvis, rom wyali sakmao wneva wylis svetze da gagvezarda igi did
fesvebidan xis umaRlesi nawilebisken gadaadg- simaRlemde. amis msgavsad, aorTqlebasTan aso-
ildes. cirebuli amoqaCva warmoadgens garkveul Zalas
wyali ikargeba foTlebidan aorTqlebis pro- wylis moZraobisTvis.
cesis meSveobiT. foTlebi Sedgeba parenqimis
qsovilisgan, romelic Seicavs SedarebiT aracen- niadagis wyali da Wknoba
tralizebul ujredebs. es ujredebi faSarad, ar-
mcenareebi iReben wyals niadagidan osmosis
amWidrod arian ganlagebulni, riTac foTolSi
saSualebiT, ase rom, maTi fesvebis SesaZlebloba,
haerovan sivrceebs qmnian. wylis orTqli ikargeba
Seiwovon miwidan wyali, damokidebulia maTSi
foTlis sanameebidan foTlis qsovilis am notio
ganviTarebul osmosur wnevaze. osmosuri wneva
haerovan sivrceSi aorTqlebis Sedegad. rodesac
Tavis mxriv, aris fesvebis ujredebSi daSlili
wylis orTqli sivrcidan sanameebSi da Semdeg
molekulebis (maT Soris Saqris) da ionebis kon-
foTlis gareT gadis, mis adgils ikavebs wyali
centraciis funqcia. TavianTi fesvebis ujre-
foTlis ujredebidan, romlebic gars ekvrian
debis osmosuri qcevis manipulirebiT, mcenaree-
haerovan sivrceebs da amiT aZliereben am ujre-
bs SeuZliaT, cvalon niadagidan wylis Sewovis
debis osmosur wnevas. radganac foTlis ujre-
SesaZlebloba. udabnoebsa da marilian garemoSi
debs tipurad Zalian Txeli kedlebi aqvT, wyals
arsebul mcenareebs SeuZliaT fesvebis wylis
SeuZlia imoZraos erTi ujredidan meoreSi os-
potencialis gazrda -6,0 mpa-mde TavianT fes-
mosuri gradientis sapasuxod. amrigad, ujredebi
vebSi aminomJavebis, naxSirwylebis an organuli
maRali osmosuri wneviT izidaven wyals mezobeli
mJavebis koncentraciis gazrdiT. Tumca isini
ujredebidan. Tu warmovidgenT haerovan sivr-
iReben garkveul metabolur safasurs daSlili
ceebSi moTavsebuli ujredebis rigs, sadac rigis nivTierebebis maRali koncentraciis SesanarCu-
erTi bolo axlos aris sanameebTan, SevZlebT, da- neblad.
vinaxoT, rom aorTqleba da Sesabamisi wylis dana- mcenaris fesvebi advilad iReben wyals, ro-
kargi haerovan sivrceebSi SeiZleba gafarTovdes melic aramWidrod ekvris niadagis nawilakebs.
mTeli foTlis qsovilis masStabiT foTlis Re- Tumca niadagis nawilakebis zedapirTan axlos
ros qsilemamdec ki. amrigad, aorTqleba aviTa- wylis molekulebsa da niadagis nawilakebs So-
rebs amomwev Zalas (wnevis Zalas) foTlis wyalze ris ufro Zlieri Zalebi iWers wyals mWidrod
da am Zalas xandaxan aorTqlebiT amotumbvas niadagSi daaxloebiT -0,5 mpa an meti potenci-
eZaxian. es daWimuloba igrZnoba qsilemaSi da aliT. mcenareebi jer im niadagis wyals iwoven,
qsilemis qsovilis wylis potencials niadagis wy- romelic yvelaze naklebi ZaliT aris Sekavebuli
lis potencialze uaryofiTs xdis. rogorc wesi, da yvelaze advilad amosaRebia. rodesac niadagi
qsilemis wveni Zalian gazavebulia da Sedegad mas Sreba, darCenili wyali sul ufro meti ZaliT
sufTa wyalze odnav naklebi wylis potenciali aris Sekavebuli, rac sabolood xmobas da Wkno-
aqvs. wvenis daWimuloba wylis potencials ufro bas iwvevs. zogadi wesis saxiT, mcenareebi notio
uaryofiTs xdis da mxars uWers klebadi wylis garemodan ver euflebian wyals, romelic -1,5
potencialis SenarCunebas niadagidan atmosfer- mpa-ze meti ZaliT (Wknobis mudmivi koeficien-
omde. wylis koheziuri Tviseba da is faqti, rom ti) aris Sekavebuli (Slatyer 1967, Meinder and Sher-
qsilemis qsovili qmnis wylis mudmiv svets mcena- iff 1976). mas Semdeg, rac gaxmobis stresSi myofi
ris fesvebidan foTlebamde, xsnis mcenareSi wyl- mcenareebi Seiwoven mTel wyals, romelsac -1,5
is moZraobis fenomens. rodesac wneva viTardeba mpa-ze naklebi Zala akavebs, maT aRar SeuZliaT
svetis wverze aorTqlebis Sedegad, mTliani sve- meti wylis miReba da Wknebian, imis miuxedavadac
ti zemoT iqaCeba. ki, rom wyali SeiZleba kidev rCebodes niadagSi.
wylian avzSi CaSvebuli SuSis milis martiv
magaliTs rom mivubrundeT, davinaxavT, Tu ro-
gor Caenacvleba aorTqlebiTi amotumbva at-
mosferul wnevas. imisTvis, rom wyali milis ze-
moT mivmarToT, unda ganvaviTaroT wneva wylis
4.8 cxovreba moiTxovs araorganul
zedapirze, riTac auzis wyals milSi avqaCavT. sakveb nivTierebebs
alternatiulad, Cven SegviZlia, gavxsnaT milis organizmTa sxeulebi ar Sedgeba mxolod naxSir-
darCiluli Tavi da gamoviyenoT tumbo (daWimu- badis, Jangbadisa da wyalbadisgan. sxva element-
loba) wylis avzidan milSi amosayvanad, rogorc ebi, rogorebicaa azoti, fosfori, gogirdi,
sasmels vsvamT xolme wkiriT. meqanikuri xelsaw- kaliumi, kalciumi, magniumi da rkina, aseve mniS-
104
cxrili 4-3 tipuri koncentraciebi elementebisa niadagSi da mcenareTa mier wliur Sewovil nivTierebebSi
*azoti, Jangbadi, wyalbadi da sxva damatebiTi mikroelementebi avseben darCenil procentebs. niadagis Semadgenloba (g m2)
gayofili wyovelwliur Sewovaze (g m2 yr1) udris koeficients, niadagis eroziis dros xelaxali Sevsebis ar arsebobis pirobebSi,
gamosaxulia wlebSi. (From Bohn et al. 1979)
magniumi (MM
M g2+) 4,8 3,0 3,7 0,4 5,3
SeniSnvna: uaryofiTad damuxtuli ionebis (anionebis) procentuli maCveneblebi aWarbeben dadebiTad damuxtuli ionebis
(kationebis) procentul maCveneblebs. dadebiTad da uaryofiTad damuxtuli ionebis raodenoba daaxloebiT Tanabaria.
daskvna
1. wyali sicocxlis ZiriTadi saSualebaa. wylis di nivTierebebis koncentraciis cvlilebiT da
qimiuri, fizikuri da Termuli Tvisebebi wyal- membranis gareT marilis aqtiurad gamoyofis
badsa da Jangbads Soris arsebuli kovalenturi saSualebiT aRweven.
bmebis bunebis Sedegia wylis molekulebSi.
3. organizmebi inarCuneben Sesaferis ionur ba-
2. xsnadi nivTierebebis tendencias, miizidon lanss garemosTan osmoregulaciis saSualebiT.
wyali, ewodeba osmosuri wneva. wylian sabi- mtknari wylis organizmebi hiperosmosurebi
nadro pirobebSi gaxsnili marilis koncentra- arian, dganan zedmeti wylis Tavidan moSorebis
ciebs Soris gansxvavebebi aviTareben osmosur problemis winaSe da amavdroulad, inarCuneben
gradients organizmsa da mis garemos Soris. xsnad nivTierebebs. zRvis organizmebi hipoos-
hiperosmosuri organizmebi kargaven marils da mosurebi arian da wyali garemoSi ekargebaT.
iReben wyals. hipoosmosuri organizmebi iReben
marils da kargaven wyals. organizmebi osmosur
4. cxovelebi, romlebic ikvebebian Txevadi ra-
cioniT, dganan zedmeti wylis gamoyofis da
wonasworobas TavianTi sxeulis siTxeebSi xsna-
107
ionebis SenarCunebis problemis winaSe. imave rogorc wesi, atmosferosa da niadagis wylis po-
problemis winaSe dganan mtknari wylis orga- tencialebs Sorisaa.
nizmebi. rigma adaptaciebma, maT Soris maRali
7. xmeleTis mcenareTa didi umravlesoba wy-
wylis cvlam, Tavi iCina wyliT mkvebav orga-
als niadagidan iRebs. Tixa, qviSis marcvlebi da
nizmebSi, raTa gadaeWraT siTxis didi doziT
gaxrwnili organuli nivTierebebi, detritebi,
miRebis problema.
Seadgenen niadagis ConCxs. wyali narCundeba
niadagSi mis nawilakebTan miwebebis saSuale-
5. xorcismWameli cxovelebi iReben Warbi raode-
biT. niadagis moculoba, romelic SedarebiT
nobiT azots, romlis daJanguli, araorganuli
ufro mcire nawilakebisagan (Tixa) Sedgeba, vi-
formebi didi raodenobis miRwevisas toqsikure-
dre didebisgan (qviSa), met wyals Seakavebs, vidre
bi arian. wylis organizmebi gamoyofen azots
imave moculobis, ZiriTadad, msxvili nawilakebi-
amiakis (NH3) saxiT. am process didi raodenobiT
sgan Semdgari niadagi. wylis raodenobas, ro-
wyali sWirdeba da Sesabamisad, xelmiuwvdomelia
melic narCundeba niadagSi mizidulobis Zalis
xmeleTis organizmebisTvis, romlebmac wyali
winaaRmdeg, savele SesaZlebloba ewodeba.
unda Seinaxon. ZuZumwovrebi Warb azots gamo-
yofen gadamuSavebis saboloo produqtis Sardo- 8. wyali moZraobs mcenareebSi Sinagani satrans-
vanas (CO[NH2]2) saxiT. is wyalSi xsnadia da Sardis porto sistemis meSveobiT, romelsac qsilema
saSualebiT gamoiyofa. frinvelebi da reptili- ewodeba. es aris Rru, mkvdari ujredebisgan Sem-
ebi awarmoeben SardmJavas (C5H4N4O3), romelic dgari sistema, romelic fesvebidan foTlebamde
SeiZleba didi raodenobiT iyos koncentrire- mudmivad wylis svetis arsebobis saSualebas
buli SardSi. orive saxis adaptacia iZleva wylis iZleva. aorTqleba foTlebze qmnis daWimulo-
Senaxvis saSualebas. bas/wnevas qsilemaSi wylis svetze da wylis ko-
6. sistemis wylis potenciali aris wylis Tavi- heziuri bunebis gamo mTliani sveti zemoT aris
sufali energia sistemaSi, romelic wnevis er- aqaCuli.
TeulebiT izomeba. mtknari wylis potenciali 9. naxSirbadTan, JangbadTan da wyalbadTan er-
nulis tolia, xolo xsnarisa _ nulze naklebi. Tad, cocxal arsebebs sWirdebaT mineraluri
wnevas SeuZlia, gazardos, rogorc sufTa wylis, sakvebi nivTierebebi, rogoricaa azoti, fos-
ise xsnari wylis potenciali. wyali moZraobs fori, gogirdi, kaliumi, kalciumi, magniumi da
maRali wylis potencialis arealebidan dab- rkina. mcenareebi am sakveb nivTierebebs wylidan
lisken. atmosferuli wylis potenciali Zalian iReben. SesaZloa, saWiro gaxdes energiis daxarj-
dabalia, niadagis wylis potenciali _ Zalian va (aqtiuri miReba) iSviaTi sakvebi nivTierebebis
maRali. mcenaris qsovilis wylis potenciali, misaRebad.
savarjiSoebi
1. gaixseneT wylis Tvisebebi. rogor SeuZliaT deT mudmivad da ra qmedebebisken ubiZgebdeT
okeaneebs da didi zomis wyalsatevebs gavlena Tqvens sxeuls Sesabamisi wylis balansis Sesan-
moaxdinon klimatze maT maxloblad? arCuneblad? romel sxvadasxva parametrs daak-
virdebodiT da ra sxvadasxva instruqcias gaiT-
2. warmoidgineT, rom osmoregulaciis mizniT valiswinebdiT zafxulisa da zamTris dReebSi?
Tqven gWirdebaT, Segnebulad akvirdebodeT (miniSneba: gaixseneT Tqvens sxeulSi sxvadasxva
rogorc garemos, ise sxeulis sxvadasxva piro- organos funqciebi).
bebs da gamiznulad moqmedebdeT Tqvens sxeul-
Si Sesabamisi wylis balansis SesanarCuneblad. 3. SeadareT adamianebis osmoregulirebadi
ra faqtorebs da pirobebs unda akvirdebo- meqanizmebi mtknari wylis Tevzebisas.
108
Tavi 5
energia da siTbo
gzamkvlevi kiTxvebi
ra qimiuri gantolebiT gamoisaxeba fo- ra saxis adaptaciebia saWiro eqstremalurad
tosinTezi da respiracia? maRal da eqstremalurad dabal temperaturaze
saarsebod?
ra sxvadasxva saxis gamowvevas awydebian
wylisa da xmeleTis mcenareebi naxSirbadis
miRebasTan dakavSirebiT? romeli oTxi, siTbos transferis gza
arsebobs organizmsa da garemos Soris?
ra gavlenas axdens dedamiwis atmosfero
sinaTleze?
rogor uZlebs zogi organizmi garemo
rogor zRudavs wyali fotosinTezisTvis pirobebis farTo diapazons?
saWiro sinaTles?
qimiuri kavSirebis saxiT. am energiis Semcveli romelsac SeisunTqaven an Seiwoven kidev erTx-
qimiuri bmebi iqmnebian sxvadasxva elementis el, warmoqmnian ra wyals. maS, JangviTi reaqciis
atomebSi momxdari cvlilebebis Sedegad. es qimi- aRdgeniT reaqciasTan dawyvilebas ratom moaqvs
uri reaqciebi bunebrivi samyaros fundamenturi Sedegad energiis warmoSoba? Jangbadis aRdgena
transaqciebia, maTi gageba ki bunebis Secnobisken wylad Termodinamikulad ufro xelmisawvdomia
gadadgmuli pirveli nabijia. (nakleb energias moiTxovs), vidre naxSirbadis
aRdgena organul molekulebad. amrigad, organ-
uli naxSirbadis Jangva gamoyofs imaze met ener-
fotosinTezi da aorTqleba gias, vidre Jangbadis aRdgenas sWirdeba (ai, ra-
tom aris Jangbadi esoden kargi mJangavi).
yvela cocxal sistemas energetikulad marTavs
naxSirbadis aRdgena. es xdeba, rodesac naxSir-
badis atoms eleqtronebi emateba. naxSirbadis
tipuri JangviTi forma aris naxSirorJangi (CO2), Jangbadi da naxSirorJangi
romelic airis saxiT moipoveba atmosferoSi da xmeleTisa da wylis garemoSi
gaxsnili saxiT _ wyalSi. fotosinTezis dros
imis miuxedavad, rom Cven xSirad yuradRebas
mcenareebi aRadgenen naxSirbadis atoms CO2-Si.
mcenareTa fotosinTezur funqciebze vamax-
aRdgenili naxSirbadi Tavis mxriv gamoiyeneba
vilebT, mcenareebs respiraciac SeuZliaT.
organuli molekulebis Sesaqmnelad, rogori-
Tumca mcenareebi aRadgenen imaze met naxSirbads,
caa naxSirwyali glukoza (C6H12O6), romelSic ar-
vidre Jangaven (sxvagvarad isini ver gaizrdebod-
sebuli energiis doneebi Zalian maRalia. mcire
nen), maT esaWiroebaT naxSirbadis garegani wyaro.
gamonaklisis garda, damatebuli energia modis
erTaderTi praqtikuli wyaro araorganuli nax-
sinaTlisgan. fotosinTezi SeiZleba mokled
Sirbadisa CO2-ia. igi saocrad dabali koncentra-
Camoyalibebul iqnas Semdegi formulis saxiT,
ciiTaa atmosferoSi (daaxloebiT 0,03% an zRvis
romelic aCvenebs CO2-is 6 molis aRdgenas Saqris
doneze potenciuri wnevis daaxloebiT 0,2 tori
erT molad:
[1 tori = 0,0013atm-s]). amis Sedegad, naxSirbadis
JangbadiT Raribi
sisxli (vena)
JangbadiT mdidari
sisxli (ateria)
layuCis filamentebi
Ses
wyalSi Jangbadis
asv
le
li
gas
asv wylis dinebis frawiTeli sferos gavliT Zalian grZel, da-
le
li mimarTuleba.
gas
balenergiul gamosxivebamde (rogoricaa radio
asv
talRebi) speqtris meore boloSi (sur. 5-6, Gates
sisxlis dinebis le
li
mimarTuleba Ses
asv
le
li
1980). misi maRali energiis donis gamo, ultraiis-
0 fer sinaTles SeuZlia, daazianos misTvis xelmis-
manZili lamelas gaswvriv awvdomi qsovilebi da ujredebi. swored ultrai-
Jangbadis cvla koncentracis isferi B (UV-B) gamosxivebis gazrdili doneebis
gradientis gamo. arseboba, romelic gamowveulia dedamiwis at-
mosferos ozonis Sris daSliT, aris miCneuli
erT-erT umTavres mizezad msoflio masStabiT
amfibiaTa populaciebis klebisa.
denebis sawinaaRmdego mimarTuleba
mcenareebis mier sinaTlis energiis qimiur
wyali
energiad fotoqimiuri konversia Tavs iCens,
100%
pirvel yovlisa, dedamiwis zedapirze arsebuli
90% 70% 50%
iseTi sinaTlis speqtris farglebSi, romelic
yvelaze didi raodenobis energias Seicavs.
sinaTlis STanTqmis struqtura damokidebulia
mSTanmTqmeli nivTierebis bunebaze. wyali mxo-
10% 30% 50%
lod sustad STanTqavs sinaTles, romlis maxasi-
0%
sisxli
aTebeli sxivebi ganlagebulia speqtris xilvad
100 sferoSi. amis Sedegad wyliani Wiqa ufero Cans.
saRebavebi da ferebi xilvadi sferos garkveuli
Se
sa
sv sigrZis sxivebis Zlieri mSTanTqmelebi arian da
koncentraciebi (%).
le
li
wyalSi Jangbadis
vis wyalSi sinaTlis energiis raodenoba speq- CaiZireba an mis qvemoT dinebis mier iqneba Catani-
tris xilul nawilSi mcirdeba misi sididis 50%- li da maleve ar dabrundeba pirvandel adgilze,
mde 10 metris siRrmeze da 7%-mde 100 metris aucileblad daiRupeba, radgan mas aRar SeeZleba
farglebSi. metic, wyali STanTqavs ufro grZel fotosinTezis saSualebiT energiis miReba.
sxivebs ufro Zlierad, vidre mokles. vizualu- zogierT gamonaklisad gamWvirvale okeanee-
rad yvela saxis infrawiTeli gamosxiveba qreba bsa da tbebSi kompensatoruli wertili SeiZleba
wylis yvelaze zedapirul fenebSi (Weisskopf 1968). gadiodes zedapiridan 100 metrs qvemoT, magram es
sinaTlis mokle sxivebs (iisferi da lurji) wylis Zalian iSviaTia. produqtiul wylebSi (anu sadac
molekulebi fantaven da isini Rrmad ver aRweven. maRali donis fotosinTezia), romlebic Seicaven
amis Sedegad siRrmis zrdasTan erTad domini- xSir fitoplanqtons an wylebSi, romlebic alev-
rebs mwvane feri. wylis mcenareTa fotosinTe- roliTuri, Slamis nawilakebiT aris amRvreuli,
zuri pigmentebi adaptirebulia am speqtralur evfoturi zona SeiZleba iyos zedapirul erT
TaviseburebasTan. mcenareebi, romlebic okeanis metrzec. zogierT dabinZurebul mdinareSi sina-
zedapirTan axlos izrdeba (rogoricaa wyalm- Tle aRwevs ramdenime santimetrze.
cenare ulva), Seicaven xmeleTis mcenareebis ms-
gavs pigmentebs da ukeTesad STanTqaven lurj da
mwvane sinaTles. Rrma wylis wiTel wyalmcenares 5.4 C4 da CAM fotosinTezi zrdis
Porphyra-s damatebiTi pigmentebi aqvs, romlebic wylis gamoyenebis efeqturobas
saSualebas aZleven mas, ufro efeqturad gamoiy- mcenareebs sWirdebaT wylis mudmivi miwodeba
enos mwvane sinaTle (sur. 5-8). Tavdapirvelad imisTvis, rom ainazRauron da-
fotosinTezi moiTxovs sinaTles. siRrme ki, nakargi, romelic Tavs iCenen, rodesac sanameebi
sadac wyalmcenareebs okeaneebsa da wylebSi ar- Riaa. rogorc zemoT vnaxeT, radganac CO2-is kon-
seboba SeuZliaT, SezRudulia sinaTlis SeRwevis centracia atmosferoSi esoden dabalia, foTli-
mxriv. wyalmcenareebi SezRudulni arian zeda- dan wylis danakargis koncentraciis gradienti
pirTan sakmaod axlos myofi, SedarebiT viwro sidideTa ramdenime TanrigiT metia foTolSi
zonisTvis, sadac fotosinTezi aWarbebs respi- CO2-is asimilaciaze. da radganac wylis orTqlis
racias. siRrmeTa diapazons ewodeba evfoturi wneva izrdeba temperaturasTan erTad, wylis da-
zona. evfoturi zonis qveda zRvars, sadac fo- nakargis problema izrdeba cxel garemoSi.
tosinTezi dabalansebulia respiraciasTan, kom- siTbosa da gvalvasTan adaptirebuli mcenareebi
pensaciuri wertili ewodeba (5-9). is SeiZleba ganicdian anatomiur da fiziologiur modifika-
ganisazRvros siRrmiT an sinaTlis doniT. Tu cias, rac amcirebs nivTierebaTa transportire-
wyalmcenare kompensaciuri wertilis qvemoT bas maT zedapirze, amcireben siTbur datvirTvas
114
v b g y o r v b g y o r
qlorofili
ulva
sur. 5-7 sxvadasxva sigrZis sxivebis sinaTlis STanTqma ori sur. 5-8 SedarebiTi fotosinTezis doneebi mwvane
saxis mcenareuli pigmentebis qlorofilebis (nacrisferi wyalmcenaris ulvasi da Rrma wyalSi mobinadre wiTeli
xazi) da karotinoidebis (mwvane xazi) mier, romlebic iWeren wyalmcenaris Porphyra-si, rogorc sinaTlis feris funqcia.
sinaTlis energias fotosinTezisTvis. speqtris ferebi aris (Haxo and Blinks mixedviT 1950.)
iisferi (v), lurji (b), mwvane (g), yviTeli (y), stafilosferi (o)
da wiTeli (r). (Emerson and Lewis mixedviT 1942.)
da saSualebas aZlevs mcenareebs, gauZlon maRal fenebi amcireben aseve siTbos kargvasac, bususe-
temperaturas (Hadley 1970, Berry and Bjorkman 1980). bi gavrcelebulia gril, mSral garemoSic, Tumca
rodesac mcenareebi STanTqaven mzis sinaTles, naklebi sixSiriT iCenen Tavs udabnoebSi. aor-
isini ganicdian gadaxurebas. zedmeti gadaxure- Tqlebis SeCereba aseve SeiZleba sqeli, cvilise-
ba SeiZleba Semcirdes siTbos gafantvis mizniT bri wyalgaumtari kutikulebis arsebobiT da sa-
zedapiris arealis gafarToebiT da zedapiris nameebis Rrma adgilebSi moTavsebiT, romlebic
dacviT pirdapiri mzis sxivebisgan xSiri bususe- xSirad Tavad arian bususebiR dafaruli (sur.
biT an eklebiT (Ehleringer 1984; sur. 5-10). bususebi 5-11). TviT fotosinTezis procesic ki modifici-
da eklebi aseve awarmoeben haeris kidev met sa- rebulia zog mcenareSi wylis Senaxvis saxiT, ro-
sazRvro fenas, romelic iWers sinestes da am- gorc amas Semdeg vnaxavT.
cirebs aorTqlebas. radganac sqeli sasazRvro
maRali dabali
energia energia
ultraiisferi infrawiTeli
naTeli
sinaTlis intensivoba (W m-2 sm-1)
600 xiluli,
atmosferos TavSi
zRvis
400 doneze
sur. 5-6 speqtruli ganawileba
mzis pirdapiri sinaTlisa dedamiwis
atmosferos zemoT da zRvis doneze.
FAR aRniSnavs speqtris fotosinTe-
200
zurad aqtiur regions. ozoni atmos-
feros zeda SreSi STanTqavs sinaTles
far speqtris ultraiisfer regionSi
da wylis orTqli da naxSirorJangi
0
STanTqaven sinaTles infrawiTel
0.3 0.4 0.5 0.7 1.0 2.0 10.0
regionSi. (After Gates 1980.)
sxivis sigrZe (m)
115
naxSirorJangis asimilacia
gaxsnis done
(fotosinTezi)
respiraciis done
(dakarguli naxSirbadi)
C3 fotosinTezi
cenareTa umravlesoba mezonur garemoSi
(garemo adekvaturi wyliT) axdens CO2-is naxSir-
badis asimilirebas organul molekulebad. amas
isini axorcieleben martivi bioqimiuri meTodiT,
romelic kelvin-bensonis ciklis saxeliT aris
cnobili (sur. 5-12). es nabiji SeiZleba warmodge-
nili iyos ase:
mezofilis ujredebi.
CO2 + RuBP 2PGA,
(a)
sadac RuBP (ribuloza bifosfati) aris xuTi
naxSirbadis organuli naerTi da PGA (fosfo-
CO2
glicerini) _ sami naxSirbadis naerTi. naxSirba-
RuBP PGA
glukoza
mezofilis ujredebi
(b)
CO2
C4 da CAM fotosinTezi
RuBP
mraval mcenares, maT Soris siminds da afrikul PGA
fetvs (mwyerfexa), romlebic cxel klimatSi
xaroben, gamoumuSavdaT C3 fotosinTezis modi- glukoza
OAA
PGA
sur. 5-14 CAM mcenareebSi
CO2 C3 cikli
fotosinTezuri gzis diagrama. CO2
CO2
C4 cikli RuBP Seiwoveba foTolSi RamiT, rodesac
grila da wylis kargva minimaluria. CO2
PEP glukoza glukoza Caebmeba kelvin-bensonis ciklSi dRis
ganmavlobaSi, rodesac sanameebi
daxurulia. (Harbourne mixedviT 1982)
Rame DdREe
80
Comissionia (C4)
60
fotosinTezi
(mol CO2 m2 s1)
40
Amaranthus (C4)
20
0
10 20 30 40 50 60
foTlis temperatura (C)
(a)
struqtura (a) M
M yriophyllum gavrcelebulia wylebSi, sakvebi
nivTierebebis maRali koncentraciaa. (b) Isoete xarobs tbebsa Atriplex (C4)
0
Tavsi, fesvebidan foTlebamde, savsea msxvili 0 100 200 300 400 500
haerovani sivrceebiT. fotosinTezis procesi jredTaSorisi CO2 (cm3 m3)
metwilad Tavs iCens im ujredebSi, romlebic mo- (b)
Tavsebulia foTlebis haerovan sivrceebSi. dan-
aleqebSi naxSirorJangi iwarmoeba baqteriebisa sur. 5-16 (a) urTierTdamokidebuleba fotosinTezisa
(izomeba foTlis kvadratul kilometrze wamSi asimilire-
da cxovelebis respiraciebis Sedegad, romlebic
buli CO2-is mikromolebSi) da foTlis temperaturas Soris
aseve clian Jangbads garSemo wyalSi. mcenare zamTarSi aqtiur C3 tipis udabnos balax Comissionia
iZens CO2-s danaleqebidan fesvebiT. CO2 vrcel- claviformis-Si da zafxulSi aqtiur C4 tipis udabnos balaxSi
deba fesvebidan foTlebamde Sinagani haerovani Amaranthus palmeri-Si: C3 tipis mcenare ufro efeqturia
30C-ze dabal temperaturaze. (b) urTierToba fotosinTezisa
sivrceebis meSveobiT da Semdeg iq inaxeba Ramis
ujredSorisi CO2-is koncentraciebTan udabnos or buCqSi: A
ganmavlobaSi CAMAM asimilaciis meSveobiT. fo- Atriplex hymenelytra (C4) da LLarrea divaricata (C3) nimuSis
tosinTezis mier warmoebuli Jangbadi dRis gan- mixedviT, sinaTlis maRali intensivobisa da 30C foTlis
mavlobaSi vrceldeba da midis fesvebamde, sadac temperaturis dros.
119
xSirad ganlagebulia zedapiridan 3000 metris cesSi SeuZlia, daazianos naTesebi da Seamciros
siRrmeze, sadac wylis wnevam SeiZleba gadaaWar- mosavali. iseTi mcenareebi, rogorebicaa soios
bos 40 mpa-s. am adgilebSi, maRali wnevis gamo, wy- marcvlebi, bamba, pomidori, brinji, sorgo da
lis duRilis wertili gacilebiT maRalia, vidre vigna, gansakuTebiT mgrZnobiarea maRali temper-
zRvis doneze da amrigad, wyali rCeba Txevadi aturis mimarT ganviTarebis adreul fazaSi. am
gacilebiT maRal temperaturaze. axlandeli kv- mcenareTa saxeobebis umravlesobaSi Teslis an
levis mixedviT, sakmaod didi mravalferovneba rbilobis ganviTareba mcirdeba maRali temper-
organizmebisa saxlobs am saocrad Rrma cxel aturis dros.
adgilebSi (Straube et al. 1990, Deming and Baross 1993),
xolo am Wrilebis garSemo Zalian cxel dan-
aleqebSi xSiria eukariotuli organizmebi (Juni- sicocxle saocrad dabal
per et al. 1992). unari, romelic Zalian maRal tem- temperaturaze
peraturaze arsebobis saSualebas iZleva, jer
miuxedavad imisa, rom temperatura dedamiwaze
ar aris kargad Seswavlili. baqteriaTa umravle-
iSviaTad scdeba 50C-s, garda niadagis zedapir-
sobasTan SedarebiT, Termofilur baqteriaTa
isa cxeli zafxulis dros udabnoebSi, gayinvis
cilebs aqvT umniSvnelod gansxvavebuli aminom-
wertils dabla daweuli temperatura xSiria
Javebis proporciebi, romlebic zrdian cilebis
dedamiwis zedapiris vrcel teritoriebze. rode-
molekulebs Soris damakavSirebel Zalebs. isini
sac cocxali ujredebi iyineba, yinulis krista-
aseve aZleven am cilebis struqturas saSuale-
luri agebuleba arRvevs sasicocxlo procesTa
bas, darCnen stabilurni 97C temperaturazec
umravlesobas da mas SeuZlia, daazianos ujredis
ki (Singleton and Ameluxen 1973, Hochachka and Somero
struqtura, rac swraf sikvdils iwvevs. mravali
1984).
saxis organizmi warmatebiT umklavdeba gayinvis
zogierTi mcenare (udabnos mcenareebi aga-
temperaturas im meqanizmebis gaaqtiurebiT, rom-
vasa da kaqtusis ojaxebidan) adaptirebulia
lebic saSualebas aZleven maT Tavidan aicilon
saimisod, rom 50C-ze met temperaturas gauZlos
gayinva (Somme 1964, Baust 1973).
(Nobel 1988). mSral da naxevradmSral garemoSi
wylis gayinvis wertili SeiZleba Sesustebul
mcenareTa zedapiri, kerZod ki foTlebi, romle-
iqnas gaxsnili nivTierebebis meSveobiT, romle-
bic mzis saocrad maRali gamosxivebis qveS imy-
bic xels uSlian yinulis formirebas, magaliTad,
ofebian da garemos temperaturaze metad xur-
zRvis wylis meSveobiT, romelic Seicavs daax-
debian. es zrdis mcenaridan wylis aorTqlebas
loebiT 3,5% gaxsnil marils, gayinvis wertili
im donemde, rom is SeiZleba sicxisgan stresul
aris 1,9C. xerxemlianTa umravlesobis sisxli da
mdgomareobaSi Cavardes. mcenareebs, romlebic
sxeulis qsovili zRvis wylis marilis Semcvelo-
arseboben mzis maRali gamosxivebis pirobebSi,
bis naxevarze nakleb marils Seicavs da amitom,
aqvT unari, Seamciron maTze mzis sxivebis uSu-
SeiZleba gaiyinos ufro maRal temperaturaze,
alo zemoqmedeba. cvilovani zedapiris ganvi-
vidre okeane. ufro marilian sisxls SeeZlo, sa-
Tareba, foTlis bususebis arseboba, romlebic
Sualeba mieca xerxemlianebisTvis, polarul
aireklaven mzis sinaTles an foTlis sisqis zrda
zRvebSi earsebaT, magram cilebis struqtura
Semcirebuli zedapiris farTobiT, Seguebis
da funcqiebi zedmetad mgrZnobiarea marilis
maCvenebelia.
koncentraciis mimarT amgvari praqtikuli gamo-
bevri mcenare gansakuTrebiT mgrZnobiarea
savlis aRsrulebisTvis. mravali organizmi am-
maRali temperaturis mimarT adreuli ganvi-
cirebs sxeulis gayinvis wertils didi raodeno-
Tarebis dros an zrdis sxva periodebSi. mowyv-
biT (30%-amde zogierT saxmeleTo xerxemlianSi)
ladobas uzarmazari ekonomikuri gavlena aqvs
glicerinisa da glikolproteinebis saSualebiT,
sasoflo-sameurneo ekosistemebSi, sadac maRal
romlebic antifrizis saxiT moqmedeben. maTi ar-
temperaturas kritikul periodSi zrdis pro-
122
seboba sisxlsa da qsovilSi saSualebas aZlevs xerxemlian cxovelebs Soris, bayayTa mxolod
arqtikul Tevzebs, iyvnen aqtiurni zRvis wyalSi, mcire raodenobas (sul oTxi saxeoba), rogoricaa
romelic zomieri da tropikuli zRvis Tevze- salamandrebi da adreuli ganviTarebis doneze
bis sisxlis normaluri gayinvis wertilze civia myofi moxatuli ku (Chrysemys picta marginata), aR-
(DeVries 1980, 1982). moaCndaT meqanizmi organizmis siTxeebidan yin-
meore gamosavals gayinvis problemidan vis gansadevnad (Pinder et al. 1992, Packard et al. 1997).
gadacieba warmoadgens. garkveul pirobebSi am saxeobebSi ujredTaSorisi siTxeebi iyineba
siTxeebi SeiZleba daecnen gayinvis wertilis wylis gayinvis wertilze dabal temperaturaze
qvemoT yinulis kristalebis formirebis ga- (daaxloebiT 10C). intesticialuri siTxeebis
reSe. yinuli, rogorc wesi, formirdeba raime gayinvas gamoaqvs wyali xsnadi nivTierebebidan,
obieqtis, Teslis garSemo, romelic SeiZleba riTac zrdis marilis koncentracias darCenil
iyos yinulis kristali an sxva romelime nawila- siTxeebSi, xdis ra maT hipertonulebs ujredis
ki. Tu amgvari Tesli ar arseboben, sufTa wyali SigTavsis mimarT. es iwvevs wylis qselur moZ-
SeiZleba Tavis gayinvis wertilze 20C-iT nakleb raobas ujredidan gareT da marilebis moZraobas
temperaturamde gacivdes. amrigad, Tu orga- ujredSi. am procesis dros xsnadebis koncen-
nizmi SeZlebs, gamodevnos Tesli Tavisi sxeulis tracia gamomSral ujredSi izrdeba manam, sanam
siTxeebidan, mas SeeZleba gadarCes Zalian civ gayinvis wertili saocrad dabal maCvenebelzea
temperaturaze. dadginda, rom gadaciebis done gaCerebuli (es monaTesavea meqanizmisa, rodesac
reptiliebSi aris 10C (Packard et al. 1997) da 18C amcireben wylis gayinvis wertils masSi marilis
xerxemlianebSi, kerZod mwerebsa da obobebSi damatebiT). ujredSoris sivrceebSi gayinvis
(e.g., Baust and Morrissey 1975, Catley 1992, Bayram and SezRudva aferxebs nazi ujredebis organelebis
Luff 1993, Storey et al. 1993, Danks et al. 1994, Lee et al. dazianebas yinulis kristalebis mier iseve, ro-
1994, Van der Merwe et al. 1997). mwerebSi gadaciebis gorc amcirebs ujredis SigniT arsebuli siTxee-
wertili SeiZleba gazrdil iqnas baqteriebisa bis gayinvis wertils. Tumca ujredma kvlav unda
da sokos arsebobiT, romlebic xels uwyoben ganagrZos funqcionireba, yovel SemTxvevaSi,
yinulis kristalebis formirebas (Lee et al 1993, minimalur doneze mainc, dramatulad gazrdili
Lee et al. 1994). rodesac amgvari baqteria an soko xsnadi nivTierebebis koncentraciis pirobebSi,
STainTqmeba mweris mier, zamTarSi SeiZleba mniS- Tu cxovels yinvis gadatana surs.
vnelovanma sikvdilianobam iCinos Tavi. miCneu- mcenareebi, romlebic polarul ganedebSi
lia, rom SesaZlebelia zogierTi parazituli an did simaRleze arseboben, xSirad arian sak-
mweris kontrolireba baqteriebisa da sokos marisad civi temperaturis gavlenis qveS. zogi-
gamoyenebiT (Lee et al. 1993). gadacieba ar SeiniS- erTi mcenare, rogoricaa lariqsi (Laryx dahurica),
neba zogierT cxovelSi, rogoricaa, magaliTad, romelmac unda gauZlos cimbirul zamTrebs,
amfibiebi, radgan amfibiebis wyalgamtar kans ar sadac temperatura SeiZleba daeces 70C-mde,
SeuZlia SeaCeros sxeulSi Teslis funqciis Sesa- itans Tavisi qsovilebis gayinvas. xSirad amgvar
Zlo matarebeli mcire yinulis kristalebis an saxeobebSi iseTi qsovilebi, rogoricaa Tesli,
sxva nawilakebis SeRweva (Pinder et al. 1992). mcena- sakmaod gamomSralia da ar iyineba. rogorc amfi-
reTa xis safari SeiZleba gadacivdes 15C-mde biebsa da sxva yinvagamZle cxovelebSi, am mcena-
da zogi qsovili, rogoricaa, vTqvaT, wiwvovani reTa yinulis formaciac izRudeba ujredis
xeebis kvirti, SeiZleba gadacivdes 40C-mde gareSe arealebis mier, riTac mcirdeba ujredu-
(Burke et al. 1976, George et al. 1982, Hopkins 1995). li dazianeba yinulis formaciebis meSveobiT
mcenareebSi gadacieba miiRweva daaxloebiT imav- (Hopkins 1995).
enairad, rogorc cxovelebSi: qsovilis siTxeebs
ar aqvT struqtura, romlis garSemoc yinulis
kristalebis formireba SeiZleba.
da bolos, zogierT mcenaresa da cxovels 5.6 gamosxiveba, gamtaroba da kon
SeuZlia, aitanos sxeulis siTxeebis mTliani an veqcia gansazRvraven xmeleTze mobi
umetesi nawilis gayinva. amgvari organizmebi nadre organizmebis Termul garemos
floben meqanizmebs, romlebic zRudaven yinu-
lis formirebas ujredebs Soris sivrceSi da obieqtebis mier STanTqmuli mzis gamosxivebis
ara ujredSi. vinaidan marilebi gamoidevnebian umetesi nawili siTbod gadaiqceva. dedamiwa Tbe-
yinulidan da amitom grovdebian Txevad wyalSi ba dRis ganmavlobaSi da grildeba RamiT. rode-
ujredebs Soris, yinvagamZle cxovelebi unda sac dRis xangrZlivoba izrdeba zafxulSi da mze
gaumklavdnen marilis saocrad maRal doneebs caSi zeviT iwevs, garemo sul ufro Tbili xdeba,
zamTarSi. radgan yoveldRe imaze met siTbos iRebs, vidre
123
Termuli gamosxiveba
atmosferoSi
mzis qari
gafantuli
sinaTle konveqcia
sur. 5-19 mcenaresa da mis garemos Soris siTbos gacvlis gzebi gamosxivebiT, konveqciiTa da
aorTqlebiT (After Gate 1980).
kargavs. mze aTbobs atmosferos, riTac iwvevs mis molekulaTa saSualo kinetikuri energia. ro-
gafarTovebas da amrigad, iqmneba qari. wylis mier gorc mesame TavSi ganvixileT, TiToeuli obieqti
STanTqmuli energia warmoadgens aorTqlebisT- da organizmi mudmivad cvlis siTbos garemosTan.
vis saWiro siTbos udides wyaros. rodesac garemos temperatura aWarbebs orga-
siTbo aris sistemaSi molekulaTa mTliani nizmisas, organizmi iRebs siTbos da ufro Tbeba.
kinetikuri energia. sistemis temperatura aris rodesac garemo grili xdeba, organizmic kargavs
siTbos da civdeba. organizmis siTbos biujeti
moicavs siTbos mopovebisa da dakargvis gzebs
(sur. 5-19). rodesac temperatura gawonaswore-
bulia, siTbo Tanabrad ikargeba. rodesac mogeba
aWarbebs danakargs, energia inaxeba an grovdeba
sxeulSi da organizmis temperatura iwevs. rode-
sac danakargi aWarbebs miRebas, misi temperatura
ecema.
gamosxiveba aris eleqtromagnituri ener-
giis STanTqma an gamoyofa. gamosxivebis wyaroebi
garemoSi aris mze, ca (gafantuli sinaTle) da
landSafti, maT Soris mcenareulobac. RamiT,
imis miuxedavad, rom ver vxedavT infrawiTel
gamosxivebas, mzeze gamTbari obieqtebi xelaxla
asxiveben TavianT Senaxul siTbos garemos grili
nawilebisaken da sabolood _ sivrceSi. orga-
nizmTa sxeulebi, gansakuTrebiT Tbilsisxliani
frinvelebisa da ZuZumwovrebisa, xSirad RamiT
yvelaze mkafio obieqtebia (sur. 5-20). vinaidan
gamosxiveba izrdeba Temodinamikuli temperatu-
sur. 5-20 kanaduri batebis Termuli suraTebi grili
ris (K) meoTxe xarisxiT, Cven vasxivebT usazRv-
dilis mdeloze. cxadia, rom batebi met energias kargaven kis-
rebidan da fexebidan, vidre kargad izolirebuli sxeulidan
rod didi raodenobis energias kriala, Ramis Sav
(suraTi mogvawoda r. bunstram, from Boonstra et al. 1995)
caze. Cven aseve SegviZlia gamosxivebis miReba at-
124
mosferuli wylis orTqlisa da mcenareulobis- haerSi. amrigad, 30C atmosferos orTqlis wneva
gan, romlebic abalanseben Cvens gamosxivebas. aris 0,042 atm, rac niSnavs, rom haers SeuZlia
gamtaroba (konduqcia) aris kinetikuri en- 4,2% wylis Sekaveba woniT. rodesac wylis wveTe-
ergiis transferi kontaqtSi myof nivTierebebs biT gajerebuli haeris temperatura ecema 30C-
Soris an nivTierebis erTi nawilidan meoreSi. dan 20C-mde, misi wylis Sekavebis SesaZlebloba
nivTierebis Termuli gamtaroba (k) gamoixateba ecema 4,2%-2,3% da gansxvaveba TiTqmis 2% kon-
vatebSi (joulebi wamSi), normalizdeba ganivkve- densirdeba da qmnis Rrublebs an atmosferul
Tis farTobis (sm2), ganvlili manZilis inversiis danaleqebs.
(sm-1) da temperaturis gradientis (C) mier. am- siTbos msgavsad, sinotivec SeiZleba Sekave-
rigad, konduqciis erTeulebia: vt, sm2, sm, C da bul iqnas haeris sasazRvro fenis mier, romelic
vt sm-1C-1. nivTierebebi didad gansxvavdebian siT- formirdeba sxeulis garSemo. konveqcia arRvevs
bos gamtarobis SesaZleblobebiT. veranairi siT- sazRvars iseve, rogorc gamtarobiT siTbos
bo ver gaivlis vakuumSi (k = 0). zogierTi metali, kargvas. radganac Tbili haeri ufro met wyals
rogoricaa vercxli (k = 4,3) da spilenZi (k = 4,0), ikavebs, vidre civi haeri (51 g m-3 40C-ze; 17,3 g m-3
swrafad atareben siTbos. gamtarobis done or 20C-ze da 4,8 g m-3 0C-ze), mas ufro meti wylis
obieqts Soris an organizmis Sinagan da garegan aorTqlebis potenciali aqvs, vidre civ haers.
garemos Soris, damokidebulia zedapiris saizo- rodesac wyali uxvad moipoveba cxel klimatebSi,
lacio Tvisebebze (gamZleoba siTbos transferis cxovelebi aorTqleben wyals TavianTi kanidan da
mimarT, k-s funcqia da zedapiris sisqe), zedapir- respiratoruli zedapirebidan, raTa gagrild-
is arealsa da temperaturis gradientze. orga- nen. civ garemoSi Tbilsisxliani cxovelebisTvis
nizms SeuZlia, moipovos an dakargos siTbo imis aorTqleba SeiZleba gaxdes aucilebeli prob-
mixedviT, Tu ra damokidebulebaa organizmisa da lema, rodesac mcire raodenobis wylis Semcveli
garemos temperaturebs Soris. civi haeri Tbeba sxeulis zedapirTan kontaqti-
konveqcia aris sxvadasxva temperaturis sas. zamTris dReebSi Cven amgvari wylis kargvis
siTxeTa da airTa moZraoba, kerZod zedapirebze, magaliTebs vxedavT, rodesac filtvebis Tbili
romlebzec xdeba siTbos transferi gamtaro- zedapiridan aorTqlebuli wyali kondensirdeba,
bis gamo. xSirad siTxeebi da airebi moZraoben roca Cveni sunTqva ereva civ haers.
areulad morevebisa da nakadebis saxiT. haeri
siTbos cudad atarebs. uZravi haeris sasazRv-
ro fena formirdeba sxeulis zedapirze. Tbili 5.7 adaptaciebis Sedegad organizm
sxeuli aTbobs am sasazRvro fenas Tavisi tem- Ta optimaluri temperatura garemos
peraturiT, efeqturad izRvevs ra Tavs siTbos temperaturas emTxveva
kargvisgan. haeris dinebas zedapirze SeuZlia,
naxSirorJangi, Jangbadi da niadagis mkvebavi
daarRvios sasazRvro fena da gazardos gamtaro-
nivTierebebi, gansxvavebiT temperaturisa da
biT siTbos cvlis done. siTbos sxeulidan kon-
marilis koncentraciisgan, gavlenas axdenen
veqcia aris safuZveli qariT gagrilebis efeqti-
organizmze. es gavlena gamoixateba im doneebSi,
sa. civ dRes haeris moZraoba ufro meti sicivis
romlebiTac mimdinareoben fizikuri da bioqimi-
SegrZnebas gvitovebs, vidre es sinamdvileSi
uri procesebi da aseve gamoixateba im efeqtebSi,
xdeba. magaliTad, rodesac 7C dros 32 km/sT qari
romlebsac isini axdenen iseTi bioqimiurad mniS-
uberavs, sicive aRwevs 23 C -s.
vnelovani molekulebis stqruturaze, rogori-
wylis aorTqleba moiTxovs siTbos. sxeulis
caa cilebi da lipidebi (Hochachka and Somero 1973,
zedapiridan 1 g wylis aorTqleba CamoaSorebs
1984). amgvari interaqciebis Sedegad, yovel or-
2,43 kj siTbos 30C-ze. rodesac mcenareebi da
ganizms zogadad aqvs pirobaTa viwro diapazoni,
cxovelebi cvlian energias garemosTan, wyali
romelsac is saukeTesod ergeba, romelic gansaz-
orTqldeba maTi respiratoruli zedapirebidan.
Rvravs mis optimums. optimumi bunebrivi gadar-
mcenareebSi wylis aorTqlebas foTlebis zeda-
Cevis sagania, romelic moqmedebs ujredebis qso-
piridan transpiracia ewodeba. aorTqlebis,
vilebSi fermentebisa da lipidebis funqciaTa
transpiraciuli siTbos kargvis done damokide-
cvlilebebze, raTa xeli Seuwyos organizmebis
bulia organizmis zedapirze arsebuli wylis
funqcionirebas garemos garkveul pirobebSi.
raodenobaze, haerisa da zedapiris SedarebiT
pirobaTa diapazoni, romlis atanac organizmebs
temperaturaze da atmosferos orTqlis wnevaze.
SeuZliaT, sakmaod cvalebadia. amtanobis farTo
orTqlis wneva aris sazomi atmosferos SesaZle-
diapazonis mqone (ase vTqvaT, fiziologiuri
blobisa _ Seikavos wyali. rodesac orTqlis
generalistebi) organizmebs evritipuri orga-
wneva atmosferoSi gamoxatulia, is warmoad-
nizmebi ewodebaT. viwro amtanobis diapazonis
gens wylis orTqlis fraqciul wonas gajerebul
125
100 100
H.salinarium
80 80
fermentTa aqtivoba (% maqsimumi)
60 H.salinarium 60
S.morrehue
40 40
S.morrehue
20 20
1 2 3 4 1 2 3 4
citoqrom oqsidaza qarvis dehidrogenaza
1 2 3 4
daaxloebiT 0,6 moli. (After Larsen
1 2 3 4
NaCl koncentracia (moluri) 1962.)
Tevzebi
formam SeiZleba iCinos Tavi erTsa da imave popu-
250
laciaSi da erT individSic ki (mamisa da dedisgan
sxvadasxva saxis fermentebi SeiZleba iqnes ga-
dacemuli).
izolirebuli fermentebis funqcionirebis
100
laboratoriulma kvlevam bevr SemTxvevaSi
gviCvena, rom sxvadasxva izoferments sxvadasxva
50 katalizuri Tviseba aqvs, rodesac maT sxvadasx-
0 10 20 30 va temperaturaze, pH, marilis koncentracieb-
sa da substratebis xelmisawvdomobaSi cdian.
temperatura (C)
katalizuri SesaZleblobis gazomvis erT-erTi
gza aris is siadvile, romliTac fermenti uerT-
sur. 5-22
deba substrats. es, rogorc wesi, gamoxatulia
miqael-mentanis konstantas (Km) saxiT, rac
warmoadgens substratis koncentracias, romlis
drosac reaqciis siCqare misi maqsimumis naxevars
udris. optimalurad adaptirebul fermentebs
es mudmiva subtratebis kocentraciis im diapa-
zonSi aqvT, romelic rogorc wesi, qsovilebSi
rogorc Tevzebi tropikebidan? metabolizmi
moipoveba. katalizuri reaqciis done, amrigad,
Sedgeba bioqimiur transformaciaTa seriebi-
Zalian mgrZnobiarea substratis koncentra-
sgan, romelTa umravlesobis katalizatorebi
ciebSi momxdari cvlilebebis mimarT (sur. 5-23).
fermentebi arian. radganac mocemuli transfor-
Km sidideebi laqtatdehidrogenazis (LDH) izo-
macia Tavs ufro swrafad maRal temperaturebze
fermentebisTvis barakudebis sam saxeobaSi asax-
iCens, vidre dabalze, sicivesTan adaptirebul
avs kompensacias. im temperaturaTa diapazonSi,
TevzebSi aRmoCenilma kompensaciam unda moicvas
romelsac TiToeuli am saxeobaTagani awydeba,
im substratebis an fermentebis raodenobrivi
garkveuli LDH-ebis Km sidideebi erTnairia
zrda, romlebic am procesSi TiToeuli nabijis
(sur. 5-24).
katalizatorebi arian (Somero 1978). mravali fer-
metaboluri kompensaciis suraTi cxadia,
menti Tavs iCens SedarebiT gansxvavebuli forme-
saocrad gamartivebulia. garemoSi cvlilebebi-
biT, romlebic xasiaTdebian cilebis jaWvSi
aminomJavebis cvlilebiT. am formebs uwodeben
izofermentebsa da izoenzimebs. maTi gansxvave-
ba, rogorc wesi, genis mcire cvlilebidan gamom-
dinareobs, romelic Sifravs cilis struqturas.
(Vmaqs)
fermentebis reaqcia
1/2
(Vmaqs)
Km
substratebis koncentracia
sur. 5-23 fermentebis reaqciis, rogorc substratebis sur. 5-24 urTierToba Km-sa da temperaturas Soris
koncentraciis funqciis siCqare. reaqciis doneebi sami saxeobis barakudas (Sphyraena) LDH fermentebSi zomieri (t),
Tanabrdeba, rodesac fermentebi gajerebulia (Vmaqs). mixails-
subtropikuli (st) da tropikuli (tr) wylebidan. temperaturis
mentanis konstanta (Km) aris subtratebis
kompensaciis gamo am sami saxeobis Kms-ebi TiTqmis identuria
koncentracia, romelSic reaqcia mimdinareobs Tavisi
maTi garemos normaluri temperaturis diapazonis farglebSi.
maqsimaluri donis naxevari ZaliT.
(AAfter Hochachka and Somero 1984.)
127
sadmi adaptireba moiTxovs metaboluri gzebis wyali iSviaTia, xSiria adaptaciebi wylis kargvis
srul gadawyobas, rac SeiZleba moicavdes cvli- Sesamcireblad. ZuZumwovrebs Soris CanTosani
lebebs fermentTa struqturaSi da koncentra- virTxa kargad aris adaptirebuli faqtobrivad
ciaSi. SesaZlebelia saerTod sxva metaboluri uwylo garemosTan mTeli rigi kargad ganviTare-
gzebis gamoyenebac. metaboluri sistemis evolu- buli wylis Semnaxveli meqanizmebis saSualebiT
cia srulad gagebuli ar aris da igi cxadia, Cveni (Schimdt-Nielsen and Schimdt-Nielsen 1952, 1953). magal-
axlandeli ganxilvis masStabs scdeba. cxovelebi iTad, CanTosani virTxis kuW-nawlavi STanTqavs
da mcenareebi iyeneben mTel rig struqturul da wyals narCeni nivTierebebisgan imdenad efeqtu-
funqciur adaptaciebs, romlebic axdenen maTsa rad, rom misi fekaliebi faqtobrivad mSralia.
da bunebas Soris urTierTobis optimizacias (Ho- cxovelTa umravlesobaSi wylis kargvis res-
chachka and Somero 1984, Prosser 1986). piratoruli gza am procesSi umniSvnelovanesi
saSualebaa. CanTosani virTxebi filtvebidan
aorTqlebul wyals ukan ibruneben cxviris ga-
farToebul RruebSi kondensaciis saSuale-
5.8 xmeleTis organizmebisTvis wy biT (Schmidt-Nielsen et al. 1970). rodesac CanTosani
lis Sekaveba temperaturis matebas virTxa SeisunTqavs mSral haers, sineste misi cx-
Tan erTad ufro Zneli xdeba viris RruSi orTqldeba, riTac agrilebs cxvirs
da asvelebs SesunTqul haers. rodesac notio
siTburi stresis Tavidan acileba kritikuli
haeri amoisunTqeba filtvebidan, misi wylis Sem-
mniSvnelobisaa individTa gadarCenisTvis. Zu-
cvelobis udidesi nawili kondensirdeba cxviris
Zumwovrebi da frinvelebi sxeulis temper-
RruSi. kondensaciisa da aorTqlebis monacvleo-
aturas inarCuneben maqsimaluri letaluri
biT sunTqvis dros CanTosan virTxebs minimumade
temperaturidan mxolod 6C-iT qvemoT. esaa tem-
dahyavT respiratoruli gziT wylis danakargi.
peratura, romelic zedmetad maRalia imisTvis,
eqstremalurad cxel garemoSi, sadac garemo
rom fiziologiurma procesebma gaagrZelon mo-
temperatura aWarbebs sxeulis temperaturas,
qmedeba. gril garemoSi mcenareebi da cxovele-
organizmebs SeuZliaT gagrileba mxolod aor-
bi fantaven aqtivobiT dagrovebul an mzisgan
Tqlebis meSveobiT. ase rom, Tu wyali Tavisu-
STanTqmul zedmet siTbos misi garemosadmi gada-
flad xelmisawvdomi ar aris, individebma unda
cemiTa (gamtaroba) da gamosxivebiT. magram rode-
Seamciron aqtivoba an unda eZebon grili mikroga-
sac haeris temperatura uaxlovdeba an aWarbebs
remo siTbosa da wylis biujetis dasabalansebad.
sxeulis temperaturas, individebs siTbos kargva
CanTosani virTxa amas mxolod kvebiTi aqtivobis
mxolod kanidan da respiratoruli zedapirebi-
Ramis gril periodebamde SezRudviT axerxebs,
dan wylis aorTqlebis meSveobiT SeuZliaT. ud-
abnoebSi wylis iSviaToba aorTqlebiT siTbos
kargvas ZviradRirebul meqanizmad aqcevs. cxel,
notio klimatSi haeris wylis orTqlis wneva ane-
lebs sxeulis zedapiridan aorTqlebas da aor-
TqlebiT amcirebs siTbos kargvis koeficients.
nebismier SemTxvevaSi, cxel garemoSi siTbos
biujetis dabalansebisTvis organizmebi xSirad
iZulebulni arian Seamciron siTbos Semgrove-
blobiTi saqmianoba, gamoiyenon grili mikrokli-
mati an ganaxorcielon sezonuri migraciebi
grili regionebisken (sur. 5-25). udabnos mravali
mcenare mimarTavs foTlebs imgvarad, rom Tavi
aaridos mzis pirdapir sxivebs (Ehleringer and Forseth
1980, Schulze et al. 1987), an Camoyris maT, raTa gaxdes
pasiuri siTbosa da wylis erToblivi stresebis
periodebSi.
siTburi stresis ararsebobis pirobebSic ki cx-
eli, mSrali garemo arTmevs sxeuls wyals mx- sur. 5-25 Savkudiani kaliforniuli kurdReli, romelic
olod imitom, rom sxeulis zedapirze wylis eZebs TavSesafars samxreT arizonis mwveli mzisgan meskitis
orTqlis wneva izrdeba temperaturasTan erTad. xis CrdilSi. udabnoSi mobinadre Savkudiani kurdRlebis
orTqlis wneva mkveTrad ormagdeba temperatu- msxvili yurebi da grZeli fexebi efeqturad asxiveben siTbos,
rodesac garemo maT sxeulze ufro dabali temperaturisaa
ris TiToeul 10C-ian zrdasTan erTad. iq, sadac
(U.S. Fish and Wildlife Service-ma mogvawoda)
128
dRis saaTebs miwis qveS SedarebiT gril, mSral maTi sxeulis temperatura saSiS maCvenebels mi-
garemoSi atarebs. misgan gansxvavebiT, Triebi aRwevs, isini ubrundebian gril soroebs, sadac
dRis ganmavlobaSi aqtiurni rCebian, rasac wy- Tavisufldebian zedmeti siTbos muxtisagan gam-
lis aorTqlebiT da gagrilebis SezRudviT aRw- tarobiTa da gamosxivebiT da ara aorTqlebiT.
even. amis Sedegad, maTi sxeulebis temperatura amgvarad, Triebi aqtiurdebian dRis sicxeSi da
izrdeba, radgan isini miwis zemoT imyofebian da ixdian SedarebiT mcire safasurs wylis kargvis
mzis zemoqmedebisadmi misawvdomebi arian. sanam saxiT (Hudson 1962).
daskvna
savarjiSoebi
Tavi 6
reaqcia garemos
cvililebaSi
gzamkvlevi kiTxvebi
rogor gamoiyeneba ukukavSiris maryuJi ras warmoadgens cxovelis cxovelqmedebis
homeostazis regulirebisTvis? sivrce?
riT gansxvavdebian regulatoruli,
ra urTierTobaa garemos temperaturasa aklimatoruli da ganviTarebis reaqciebi?
da temperaturis energetikul safasurs
Soris homeoTermebSi? ra upiratesobebi aqvs migracias, Senaxvasa
da miZinebas?
ra gansxvaveba arsebobs homeoTermebSi da riTaa mniSvnelovani evropis
poikiloTermebSi Termoregulaciis wylismzomelas ganviTarebis reaqciebi?
meqanizmebs Soris?
ra ganasxvavebs garemos cvlilebebis
winaswarmetyvelebis uSualo da Soreul
ra regulatorul winaaRmdegobas miniSnebebs?
awydebian udabnos organizmebi da rogor
umklavdebian isini maT? ra aris ekotipi?
m eoTxe da mexuTe TavebSi Cven aRvwereT divarT civ amindSi, SeiZleba avkankaldeT
fizikuri garemos Tvisebebi da ganvixileT, _ es Cveni organizmis siTbos SenarCunebis
Tu rogor inarCuneben organizmebi sakuTari erTgvari meqanizmia. Cveni reaqciebi
garemos wonasworobas wyalTan, marilebTan, garemoebiT cvlilebaze inarCuneben Sinagan
qimiur energiasTan da siTbosTan mimarTebaSi. mdgomareobas normaluri funqcionirebisTvis
Cven xazi gavusviT imas, rom garkveuli saWiro optimumze. magram ra gansazRvravs
disbalansis mdgomareobis SenarCuneba, saukeTeso Sinagan pirobebs? ra doneze unda
romelSic organizmebi inarCuneben gradientebs ifunqcioniros individma? rogor SeiZleba
sxeulisa da nivTierebebis koncentraciebSi yvelaze efeqturad garemos cvlilebaze
TavianT sxeulebsa da garemos Soris, moiTxovs reagireba?
energiis xarjvas. organizmis garemosTan reaqciebi garemos cvlilebebze unda
urTierTobis garTuleba aris faqti, rom iqnas gaanalizebuli ise, rogorc problema
cvlilebebi xSiria garemoSi, esaa: sinaTlisa da ekonomikaSi mogebisa da safasuris safuZvelze.
sibnelis dRiuri periodebi, sezonebis wliuri rodesac garemo civdeba, kankali wvavs
cikli, xSirad araprognozirebadi klimati. glukozas, raTa Seqmnas gare siTbo, riTac
TiToeuli individis gadarCena damokidebulia gaaTbobs sxeuls. grZelvadiani mogeba aris
mis SesaZleblobaze, gaumklavdes cvli- is, romelic zrdis organizmis gadarCenis
lebebs garemoSi. mxolod adamianebi SeiZleba albaTobas. magram kankali aseve moiTxovs
acnobierebdnen TavianT reaqcias cvli- energias sxeulis siTbos sawarmoeblad,
lebebze. rodesac Tbili oTaxidan gareT gav- romelmac Tavis mxriv, SeiZleba daSalos cximis
131
neitraluri
seT sensori da
da siTbo
aRmasrulebeli Sedegi
pointi gadamrTveli
hormonaluri
signalebi
ukukavSiri
sur. 6-1 sxeulis temperaturis regulirebis negatiuri ukukavSiris sistemis ZiriTadi Tvisebebi.
Termostati sxeulis mdgomareobas seT points adarebs. rodesac es ori gansxvavdeba, is signals
uzgavnis aRmasrulebel organoebs, raTa kvlav Caayenon seT pointTan normaSi sxeulis mdgomareoba.
sxeulis temperaturis regulirebis sakiTxSi, Termostati ganlagebulia hipoTalamusSi.
132
iseT dros, rodesac sakvebi ar aris uxvad organo _ Termostati tvinSi (Hammel 1968, Calder
da dasvenebis periodebSi. am strategias and King 1974, Heller et al. 1978). es Termostati
heteroTermia ewodeba (Hutchison and Dupr 1992). reagirebs sisxlis temperaturis cvlilebaze
magaliTad, mweris mWamel Ramurebs, romlebic da gamoyofs hormonebs, raTa Seanelos
cxadia, endoTermebi arian, SeiZleba gauWirdeT an daaCqaros sxeulis qsovilebSi siTbos
sxeulis maRali temperaturis SenarCuneba dagroveba. amasTan, homoTermTa umravlesoba
sicivis dros, radgan maTi eqtoTermuli sxeulis temperaturis reguli-rebisTvis
msxverpli ar aris aqtiuri. es problema SeiZleba gaRebuli Zalisxmevis naxevars garemosgan
daZleul iqnas maTi sxeulis temperaturis siTbos miRebis an kargvis regulaciiT axerxebs.
drodadro, Ramis Zilis dros Semcirebis gziT. magaliTad, adamianebi Tbil tanisamoss icvamen
amis msgavsad, zogierT eqtoTermul cxovels, civ amindSi da eridebian mzeSi dgomas, rodesac
SeuZlia, gazardos Tavisi Sinagani sxeulis cxela. frinvelebi ifueben frTebs, raTa
temperatura fiziologiurad drois mokle daicvan Tavi sicivisgan.
periodebis ganmavlobaSi _ am strategias imisTvis, rom SenarCunebul iqnas gare-
fakultaturi endoTermia ewodeba. cxrili mosgan mniSvnelovnad gansxvavebuli Sinagani
6-1-Si Tavmoyrilia temperaturis regulirebis pirobebi, saWiroa energia da muSaoba. civ
es formebi. garemoSi sxeulis mudmivi temperaturis
sxeulis temperaturis regulirebis energe- SenarCuneba frinvelebisa da ZuZumwovrebis
tikuli safasuri TbilsisxlianebSi mier homeostazis metaboluri safasuris
rogor regulirdeba sxeulis temperatura? magaliTia. rodesac haeris temperatura
homoTermTa umravlesobas aqvs mgrZnobiare mcirdeba, gradienti Sinagan da garegan garemos
Soris izrdeba da sxeulis zedapiri siTbos
proporciulad ufro swrafad kargavs. cxoveli,
romelic inarCunebs sxeulis temperaturas
cxrili 6-1 homeostazis sxeulis temperaturasTan
asocirebuli terminebi
40C-ze, kargavs siTbos orjer ufro
swrafad 20C garemoSi (20C-iani gradienti),
homoTermia sxeulis mudmivi (rogorc wesi, vidre 30C garemoSi (10C-iani gradienti).
garemoze Tbili) temperaturis
SenarCuneba (amrigad, `Tbil-
princips, romlis mixedviTac siTbos kargva
sisxlianebi~)* icvleba sxeulisa da garemos temperaturaTa
gradientis pirdapirprocporciulad, ewodeba
endoTermia gazrdili metabolizmis
gamoyeneba sxeulis niutonis gagrilebis kanoni. sxeulis mudmivi
gagrilebisTvis hermoTermiis temperaturis SesanarCuneblad, organizmma
SesanarCuneblad
unda Seivsos dakarguli siTbo metaboluri
eqtoTermia garegani siTbos wyaroebze dagrovebiT. amrigad, sxeulis temperaturis
dayrdnoba (mzis gamosxiveba,
siTbos gamtaroba Tbili
SesanarCuneblad saWiro metabolizmis
zedapirebidan) sxeulis done izrdeba sxeulsa da garemos Soris
gazrdili temperaturis temperaturaTa gansxvavebis pirdapir propor-
SesanarCuneblad
ciulad.magaliTad, centralur da samxreT
poikiloTermia sxeulis temperaturis amerikaSi mobinadre gamoqvabulis saxeobis
regulirebis warumatebloba,
ris gamoc xdeba SeTanxmeba
ulvaSian Ramura Pteronotus davyi-is Jangbadis
garemos temperaturasTan moxmareba (ml O2 g-1 h-1) izrdeba 0,40-iT garemos
(civ-sisxlianebi) temperaturis TiToeuli gradusis klebaze.
heteroTermia sxeulis temperaturis 15C-ze dabali temperatura letaluria am
fakultaturi kleba RamurebisTvis (sur. 6-2).
endoTermuli cxovelis mier
metabolizmis erTaderTi funqcia tem-
fakultaturi eqtoTermuli cxovelis sxeulis peraturis regulacia rom yofiliyo,
temperaturis zrda garkveuli organizms araviTari metaboluri siTbos
endoTermia
fiziologiuri procesebis
saSualebiT
warmoeba ar dasWirdeboda iseT SemTxvevebSi,
rodesac sxeulis temperatura garemos
temperaturis tolia, rodesac araviTari
*gaxsovdeT, rom homeoTermulma organizmebma, SeiZleba, siTbo ar mimoicvleba sxeulsa da garemos
gafanton siTbo rogorc wesi, aorTqlebiTi gagrilebis
saSualebiT, rodesac garemos temperatura aWarbebs
Soris. organizmebi gamoimuSaveben ener-gias,
sxeulis sasurvel temperaturas. marTalia, maT romelic aranair kavSirSi ar aris tempera-
civsisxlianebs uwodeben, poikiloTermebi SeiZleba Zalian turis regulaciasTan da guliscemis,
gaTbnen maRali temperaturis garemoSi. sunTqvis, kunTovani tonusis Tirkmelebis
134
siCqare
40
minimaluri
(ZiriTadi)
nivTierebaTa
35 cvla
30 c b Tlc Tb
0 10 20 30 40
garemos temperatura (Ta)
garemos temperatura (C)
sur. 6-3 urTierToba nivTierebaTa cvlasa da
garemos temperaturas Soris homeoTermul frinvelebsa
10 an ZuZumwovrebSi, romelTa sxeulis temperaturac
normalurad narCundeba Tb doneze. Tlc aris qveda kritikuli
Jangbadis moxmareba
sur. 6-2 urTierToba garemos temperaturasa da sxeulis sa da Termul gamtarobaze (done, romelzec
temperaturasa da Jangbadis moxmarebis doneebs Soris siTbo gadis kanSi). rodesac sxeulis zoma
venesuelas ulvaSian RamurebSi. daaxloebiT 33C-s qvemoT izrdeba, ZiriTadi nivTierebaTa cvla ufro
Ramuram unda gazardos Jangbadis moxmareba garemos swrafad izrdeba (alometruli daxriloba
temperaturis klebis proporciulad, raTa SeinarCunos
0,75, ix. Tavi 3), xolo sqeli bewvi an bumbuli
sxeulis temperatura mudmiv 38C-ze. temperaturebi 15C-
amcirebs Termul gamtarobas. Sedegad, Tk
s qvemoT am RamurisTvis letaluria.
mcirdeba mzard zomasTan erTad, daaxloebiT
(After Bonaccorso et al. 1992.)
30C-idan beRuras zomis frinvelebSi, 0C-mde
pingvinebsa da ufro msxvil saxeobebSi (Calder
and King 1974).
organizmis SesaZlebloba, SeinarCunos
da sxva funqciebis mxardasaWerad ixarjeba
sxeulis maRali temperatura dabali garemo
garemos temperaturis miuxedavad. cxovelis
temperaturis pirobebSi, SezRudulia mokle
metaboluri procesebis dones, romelic
vadiT siTbos generirebis fiziologiuri
kuW-nawlavSi sakvebi ar moepoveba, ewodeba
SesaZleblobis mier. xolo grZeli vadiT _
ZiriTadi nivTierebaTa cvla (BMR/RMR). BMR
misi SesaZleblobiT, daagrovos sakvebi siTbos
warmoadgens energiis gamoyenebis yvelaze
mopovebis metaboluri moTxovnilebebis
dabal dones normalur pirobebSi. am doneze
dasakmayofileblad. maqsimaluri siCqare,
individi awarmoebs sakmaris siTbos saimisod,
romlis ganmavlobaSic organizms, SeuZlia,
raTa SeinarCunos sxeulis temperatura manam,
samuSaos Sesruleba, 10-15jer aRemateba mis
sanam garemos temperatura rCeba garkveul
BMR-s (Kleiber 1961, King 1974). dRis ganmavlobaSi
zRvars zemoT, romelsac qveda kritikuli
Zalian cota organizmi xarjavs energias
temperatura (Tlc) ewodeba (sur. 6-3). qveda
siCqariT, romelic oTxjer aRemateba BMR-
kritikuli temperaturis qvemoT individma
sas (Drent and Daan 1980). rodesac garemo
unda gazardos nivTierebaTa cvla, raTa
ise civdeba, rom siTbos kargva aRemateba
daabalansos siTbos gazrdili kargva. qveda
organizmis SesaZleblobas, warmoqmnas siTbo
kritikuli temperatura damokidebulia BMR-
135
ekologiuri temperatura. Tu garemos ufro metad, sisxlis wnevis awevis gareSe. (After Irving 1966,
38
37
haeris temp: 13.5 0C
wylis temp: 11.6 0C
36
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
dro (wT)
sur. 6-6 sxeulis temperaturis cvlilebebi asocirdeba Taxv Castor canadensis-is sakvebis
mompoveblur qcevsTan. sxeulis temperatura iklebs civ wyalSi sakvebis mompovebluri reidebis
dros, rac aiZulebs Taxvs periodulad xatkaSi dabrundes da gaTbes. (After MacArthur and Dyck 1990.)
137
Rame
maRali
gamtaroba
maRalazotiani
sakvebi
(mtknari)
niadagis ionTa moqnili konservacia maRali
wylis swrafi (Sardis gadamuSaveba) aorTqleba
aTviseba
sur. 6-9 wylisa da marilis balansis SenarCunebis strategia moCveneba kiborCxalebSi (Ocypode quadrata). kiborCxalas
uviTardeba aorTqlebiTi wylis maRali kargva dRis ganmavlobaSi plaJze sakvebis mopovebis dros, sadac temperatura
aWarbebs 40C. rehidracia Tavs iCens notio soroSi perioduli vizitebis dros. iq kiborCxala niadagidan specialuri
Tmebis saSualebiT moipovebs wyals. moCveneba kiborCxalas uxerxemlo sakvebi maRalionuri da azotis SemcvelobiTia,
romlebic Semdeg gamoidevnebian Sardis saxiT maSin, rodesac kiborCxala soroSia. (After Wolcott 1992.)
Plantago lanceolat
Plantago media Plantago major
sur. 6-14 sami saxeobis mravalZarRvas (Plantago-s gvari) Teslebis gaRiveba niadagis zedapirze xelovnurad Seqmnili
cvlilebebis gaTvaliswinebiT. Teslis gaRvivebis aqtivobis sferoebi moicaven sxvadasxva zedapirul pirobebs TiToeuli
saxeobisTvis (After Harper et al. 1965).
146
(a ) (b ) (c )
sur. 6-15 evkaliptis drakoni (Amphibolurus fordi) dRiuri aqtiurobis ciklis sxvadasxva fazaSi: (a) adre dila, tripoida-s
nazardebSi moZraoba; (b) Sua dila, moZraoba miwaze (daakvirdiT, sxeuli mikrulia miwis zedapirs, raTa gazardos mzisadmi
miSverili sxeulis zedapiris zoma da Sevides kontaqtSi Tbil niadagTan); (c) normaluri mdgomareoba, sakvebis saZebarze. (h.
qogerma mogvawoda, 1974.)
da sxva garemo pirobebs imgvarad, rom maTi iyeneben mzis gamosxivebas da Tbil zedapirs
saqmianobis adgili da simZlavre kvaldakval sxeulis temperaturis optimaluri diapazonis
mihyveba garemo cvlilebas. amgvari qcevis farglebSi SesanarCuneblad. RamiT siTbos es
mravali magaliTi arsebobs, magram maT Soris wyaroebi ar aris xelmisawvdomi da xvlikis
erT-erTi saukeTeso moipoveba aqtoTermul sxeulis temperaturac TandaTanobiT ecema
cxovelebs Soris, romlebmac unda gauZlon da dadis garemos temperaturamde. evkaliptis
mSrali garemos sastik pirobebs. drakoni (Amphibolurus fordi), avstraliis
cxovelebis dRiuri qcevis ciklebi xSirad agamiduri xvliki, srulad aqtiuria mxolod
mimarTulia sabinadro petCebis cvalebadi maSin, rodesac misi sxeulis temperatura
temperaturebis pirobebisken. im dros, rodesac meryeobs 33C-39C Soris (Cogger 1974).
udabnos zedapiris temperatura SeiZleba adre diliT, rodesac misi temperatura
meryeobdes 40C-iT 24-saaTian periodSi, imave 25C-s qvemoTaa da is jer kidev nela moZraobs,
udabnoSi morielebisa da obobebis soroebSi evkaliptis drakoni dacocavs Triopida-s
temperatura SeiZleba icvlebodes mxolod gvaris xSir balaxebSi, sadac is mtaceblebs
ramdenime gradusiT drois imave periodSi. emaleba (sur. 6-15 a). metic, drakoni imdenadaa
amgvari cxovelebis zedapiruli aqtivobis damokidebuli am balaxebze, rom is Tavs iCens
dro Seesabameba iseT periodebs, rodesac mxolod iseT adgilebSi, sadac Triopida izrdeba.
SesaZlebelia maTi sxeulis optimaluri rodesac drakonis temperatura 25C-ze maRla
temperaturis SenarCuneba (Cloudsley-Thompson adis, is tovebs Triopida-s balaxis nazardebs
1991). da maxloblad mzis sinaTleze moZraobs, am
xvlikebis dRiuri qcevis ciklic aseve dros misi sxeuli da Tavi mudmivad exeba miwis
mimarTulia sacxovrebeli petCebis cvalebadi zedapirs, romlisganac is siTbos STanTqavs.
temperaturebisken (Heatwole 1970, Gans and rodesac misi sxeuli SeaRwevs normaluri
Pough 1982). imis miuxedavad, rom Zalian aqtivobis diapazonSi (33-39C), evkaliptis
cota xvliki agrovebs siTbos metabolurad drakoni triopida-s Sors midis nazardebidan
temperaturis regulirebisTvis, isini mainc sakvebis saZieblad. aseT dros misi sxeuli
J 70
F soro
60
M Ria
A 50
temperatura (C)
Ria da
J daxuruli temperaturis diapazoni aqtivobisTvis
Tveebi
40
J
30
A haeri 200 sm-ze sur. 6-16 udabnos iguanas
20
S (Disposaurus darsalis) sezonuri
10 aqtivobis sfero samxreT
O 0 4 8 12 16 20 24
dRis saaTi kaliforniaSi. (a) 15 ivlisis
N
aqtivobis biujeti naCvenebia garemos
D temperaturis moqmedebis droSi. (b)
J dRiuri aqtiurobis biujeti mTliani
0 4 8 12 16 20 24 sezonuri ciklisTvis.
da Tavi ukve aRar exeba miwas. rodesac misi zamTris sicive zRudavs iguanas aqtivobis
sxeulis temperatura aWarbebs 39C-s, is mokle periodebiT SuadRisas, rodesac sxeulis
swrafad moZraobs da eZebs patara triopida-s temperatura iwevs im donemde, romelzec
nazardebis Crdils; 41C-ze maRla is kvlav individs, SeuZlia, amovides sorodan da
msxvil triopida-s nazardebs miaSurebs, romlis eZebos sakvebi. adreul dekembersa da adreul
centrSic poulobs dabal temperaturasa Tebervals Soris metwilad ise civa, rom
da Crdils. Tu siTbos stresi Tavidan ar udabnos iguanas sorodan gamosvla ar SeuZlia.
aicila, xvliki kargavs gadaadgilebis unars xvlikisTvis sxvadasxva garemos tempe-
44C-ze maRla da mokvdeba, Tu misi sxeulis raturis petCebi icvleba rogorc droSi,
temperatura gadaaWarbebs 46C-s. ise sivrceSi. misi reaqcia garemoze, kerZod,
zafxulis Cveulebriv dRes, romlis drosac misi moZraoba petCebSi, saSualebas aZlevs
haeris temperatura meryeobs 23C-dan diliT mas, gamoiyenos Tavis sasargeblod pirobaTa
34C-mde SuadRisas, evkaliptis drakoni ar mozaika. xvlikebSi aqtiurobis sferoSi
iwyebs sakvebis Zebnas, sanam ar gaxdeba 8:30. cvlilebis efeqts aqvs Sedegebi, romelic
daaxloebiT dilis 11:30-sTvis misi sabinadro scdeba yoveldRiuri aqtivobis sazRvrebs,
garemo xdeba zedmetad cxeli normaluri magaliTad, aseTebia sakvebis moZieba.
aqtivobisTvis da individTa umravlesoba eZebs sasicocxlo ciklis maxasiaTeblebi, rogoricaa
Crdils da xdeba pasiuri. oris naxevrisTvis yovelwliuri gadarCena da kvlavwarmoeba,
sabinadro garemo sakmarisad grildeba da mWidrodaa dakavSirebuli xvlikebis aqtivobis
drakonebi ganaaxleben sakvebis Ziebas. magram sferosTan (Adolp and Porter 1993).
eqvsi saaTisTvis is ise grilia, rom isini udabnos binadar yvela organizms ar aqvs
iZulebulni arian, dabrundnen Tripoida-s aqtiurobis sferoebi, romlebic esoden
nazardebSi, sadac maTi sxeulebi swrafad mWidrod arian sinqronizebuli garemo
grildeba. individebs, romlebic dRis am pirobebTan, rogorc es xvlikebis SemTxvevaSia.
monakveTSi gareT rCebian, reaqcia uneldebaT udabnos kaliis (Schistocerca gregaria-s)
da advilad uvardebian xelSi mtaceblebs. dRiuri aqtivobis modelis Seswavlisas
samxreT-dasavleT aSS-s udabnos iguana aRmoCnda, rom is saocrad cvalebadia.
(Disposaurus dorsalis) ufro mkacr pirobebsa kaliebis sabinadro garemoSi sakvebisa da
da garemoSi binadrobs, sadac gacilebic kvercxis dasadebi Sesaferisi adgilebis
metia wliuri fluqtuacia, vidre evkaliptis xelmisawvdomoba winaswar ganuWvretelia
drakonTan avstraliaSi (Beckman et al. 1973, da kvebisa da reproduqtiuli aqtiurobis
DeWitt 1967, Porter et al. 1973). temperaturam swarafad misadagebis unari araxelsayrel
zafxulobiT CrdilSi SeiZleba miaRwios temperaturul pirobebSi kritikulia. kaliis
45C-s da gayinvis wertilze dabla daeces aqtivobis sferos ufro bioturi garemo
zamTarSi. Sua ivlisis dros Termuli garemo gansazRvravs (mag. sakvebisa da sareproduqcio
ise swrafad lavirebs eqstrimebs Soris, adgilebis siWarbe), vidre fizkuri pirobebi
rom udabnos iguanas SeuZlia, aqtiuri iyos (Cloudsley-Thompson 1991).
sxeulis normaluri temperaturis diapazonSi
39-43C mxolod 45 wuTis ganmavlobaSi gvian
diliT da adre saRamoTi (sur. 6-16 a). dRis
miwuruls is eZebs mcenareTa Crdils da Tavisi 6.7 homeostazuri reaqciebi icvleba
soros sigriles, sadac temperatura iSviaTad Tavisi drois kursebis mixedviT
aWarbebs sasurvel diapazons. udabnos iaguana
cvalebad pirobebze reaqciebis dro unda
Rames Tavis soroSi atarebs, sadac is daculia
iyos bevrad mokle, vidre garemos cvlilebis
mtaceblebis Tavdasxmisgan. adre diliT soro
periodi. sxvagvarad dRevandelma formam da
udabnos zedapirze udro Tbilia da amitom
funqciam, SeiZleba, guSindeli pirobebi asaxos.
dilis mxurvale periodi SedarebiT moklea.
garemo cvlilebaze reaqciebi bunebrivad
udabnos iguana zafxulSi naklebad
nawildeba sam kategoriad: maregulire-
aqtiuria, sul orjer gamodis, isic mcire
beli, maaklimatizirebeli da ganviTarebiTi
xniT, saRamos, is ufxo xelsayrel pirobebs
reaqciebi. maregulirebeli reaqciebi miiRweva
aqtivobisTvis gazafxulze naxulobs
yvelaze swrafad, ganviTarebisa ki _ yvelaze
(sur. 6-14 b). Termuli garemo maisSi ar aWarbebs
nela.
iguanas normas da individebi eZeben sakvebs
maregulirebeli reaqciebi moicavs
aqtiurad 9-dan 5 saaTamde, mxolod drodadro
cvlilebebs rogorc fiziologiuri procesebis
eswrafvian sigriles mcenareTa CrdilSi.
148
metaboluri siCqare
TeTri gnoli
dros aris maregulirebeli reaqciis magaliTi.
es reaqciebi ar iTxoven arsebuli morfologiis 6
(kkal h-1)
an bioqimiuri gzebis modifikacias. maaklima-
tizirebeli reaqciebi moicavs ufro arsebiT 4
cvlilebebs, iseTebs, rogoricaa zamTarSi
2 zafxuli
bewvis gasqeleba, sisxlSi wiTeli ujredebis
zamTari
didi mateba an sxvadasxva fermentis warmoeba. es
cvlilebebi SeiZleba aRviqvaT rogorc Zvrebi 0
60 40 20 tc 0 tc 20 40
individis maregulirebel reaqciebSi. rogorc
temperatura (C)
regulatoruli, ise maaklimatizirebeli rea-
qciebi Seqcevadia, radgan isini unda misdevdnen sur. 6-17 zamTrisa da zafxulis temperaturebTan
aklimatizebuli TeTri gnolebis metaboluri reaqciebi.
garemos aRmasvlas da daRmasvlas. rodesac
zamTarTan aklimatizebuli frinvelebs ufro sqeli
garemo ufro nela icvleba, pirobebis mocemuli bumbuli aqvT da met izolacias uzrunvelyofen, vidre
wyeba SeiZleba SenarCunebul iqnas individis zafxulTan aklimatizebuli. amitom maTi metaboluri
zrdasruli arsebobis manZilze da individma siCqare ufro dabalia nebismier temperaturaze da misi
SeiZleba Secvalos Tavisi ganviTareba, raTa qveda kritikuli temperaturebic (ix. sur. 6-3), aseve, ufro
40 1992).
mcenareebSi fotosinTezis intensiurobis
sxvadasxva temperaturasTan aklimatizacia
30 gviCvenebs, rom aklimatizaciis SesaZlebloba
xSirad dakavSirebulia bunebriv garemoSi
aklimatizebuli ganviTarebul temperaturul diapazonebTan
20
25C-mde (sur. 6-19). Atriplex glabriuscula,
kaliforniis sanapiro regionebSi gavrce-
10 20 30 40
lebuli nacarqaTamas saxeobebi ar zrdis
temperatura(0C)
Tavis fotosinTezur intensivobas
sur. 6-18 oqros Tevzebis curvis siCqare, rogorc maRal temperaturaze miuxedavad imisa,
temperaturis funqcia. 25C-mde aklimatizebuli Tevzebi rom aklimatizebulia uCveulod maRali
amJRavneben curvis ufro maRal siCqares (umaRlesi temperaturis pirobebSi 40C. 16C-ze
maCvenebeli 50sm wm-1), vidre isini, romlebic aklimirebulni aklimatizebuli mcenareebi bunebriv gare-
arian 5C-iT (umaRlesi maCvenebeli 35 sm wm-1). moSi ufro produqtiulebi arian yvela
(After Fry and Hart 1948.) temperaturaze. amis msgavsad, Termofilur
(siTbos moyvarul) Tidestromia oblongifolia-s
aklimatizaciis meqanizmebi da is, Tu ra saxeobebs ar SeuZliaT dabal temperaturaze
donemde SeuZlia aklimatizacias garemo aklimatizacia. mesame saxis mcenareTa
cvlilebebis kompensacia, ar aris Tanabari saxeoba, romelic xarobs udabnoSi, magram
organizmebs Soris. magaliTad, TevzebTan da fotosinTezurad aqtiuria rogorc civ
sxva eqtoTermul organizmebTan SedarebiT, zamTarSi, ise cxel zafxuls (Larrea divaricata),
amfibiebs naklebi SesaZlebloba aqvT magaliTia Termuli aklimatizaciisTvis
aklimatoruli cvlilebisa kunTis boWkos damaxasiaTebeli temperaturis optimumis
6
A. glabriuscula T.oblongiftilia L.divaricata
5
(nmol COO2 sm2 s1)
4
fotosinTezi
gazrdili
gazrdili 16C-ze
45C-ze gazrdili gazrdili
3
20C-ze 45C-ze
2
gazrdili 40C-ze
gazrdili 16C-ze
1
10 20 30 40 50 10 20 30 40 50 10 20 30 40 50
temperatura (C)
sur.6-19 sinaTliT gajerebuli fotosinTezis siCqare rogorc sami saxeobis mcenareebSi foTlis temperaturis funqcia
(gvarebi: Atriplex, Tidestromia da Larrea), romlebic izrdeba zomier da cxel temperaturaze. TiToeuli mrudis udidesi
nawili aRniSnavs temperaturas, romelzec fotosinTezi yvelaze swrafad xdeba. mcenaris sami saxeoba sxvadasxvanairad
reagirebs or temperaturul viTarebaSi zrdaze. zomier temperaturaze gazrdil A.glabriusculas individebs aqvT
fotosinTezis Zalian maRali siCqare TiTqmis yvela temperaturaze, gansxvavebiT imaTgan, romlebic ufro maRali
temperaturis pirobebSi izrdebodnen. siTbos moyvaruli saxeobebis individebi T.oblongifolia amJRavneben sawinaaRmdego
reaqciebs, sadac maRal temperaturaze gazrdil mcenareebs fotosinTezis ufro maRali siCqareebi aqvT. L.divaricata-s,
romlebic sakmaod maRal temperaturebze arian gazrdilni, aqvT daaxloebiT fotosinTezis igive siCqare, rogoric zomier
temperaturebze gazrdil mcenareebs. Tumca temperatura, romelzec maqsimaluri siCqare iCens Tavs, izrdeba daaxloebiT
20C-dan zomier temperaturaze gazrdil mcenareebSi 35C-amde maRal temperaturaze gazrdil mcenareebSi.
(from Hochachka and Somero 1984; after Bjorkman et al. 1980).
150
mzeSi-gazrdili
40
5 tans Soris. CrdilSi gazrdil mcenareebs
(a) (b)
Senaxva
marTalia, homeostazi da migracia mxars uWers
funqciis SenarCunebas fizikuri garemos
cvlilebis winaSe, magram garemo cvlilebebi
xSirad aiZulebs organizmebs iSimSilon.
rodesac garemo marginalurad uWers
sicocxles mxars, sakvebisa da wylis maragSi
mciredi fluqtuaciebic ki SeiZleba kritikuli
iyos. amgvar situaciebSi katastrofis Tavidan
asacileblad mravali mcenare da cxoveli
inaxavs resursebs siWarbis periodebis (a)
ganmavlobaSi, raTa Semdgom gamoiyenos isini
gaWirvebis Jams. iSviaTi wvimebis periodSi
udabnos kaqtusebi inaxaven wyals sukulentur
ReroSi. mcenareebi, romlebic unayofo
niadagze izrdebian, imaze met sakveb nivTierebas
STanTqaven, vidre maT sWirdebaT siWarbis
dros da Semdeg iyeneben am nivTierebebs
niadagSi maTi amowurvisas. mravali zomieri
da arqtikuli cxoveli agrovebs sxeulis
cxims zamTarSi rbili amindis dros energiis
(b)
maragad iseTi periodebisTvis, rodesac
Tovlisa da yinulis gamo sakvebi resursebi sur. 6-23 fesvebis amonayarebi, romlebic izrdebian
xelmiuwvdomelia. zogjer, zamTarSi aqtiuri xanZris Semdeg samxreT kaliforniis CarapelSi. (a) 1939
ZuZumwovari (Taxvebi da ciyvebi) da frinveli wlis maisi xanZridan 6 Tvis Tavze. (b) 1940 wlis 16 ivlisi,
(kodala da Cxikvi) sakvebis marags miwisqveS farTomasStabiani regeneracia. (mogvawoda aSS tyis
gaTiSvisTvis amzadeben (Prosser 1973, Mrosovsky lod maSin, rodesac dRis xangrZlivoba
1976, Clutter 1978, Gregory 1982, Lyman 1982). 6 saaTs aRwevs. maSin, rodesac ufro Crdi-
zamTris dawyebamde mwerebs dasvenebis loe-Ti populaciebi (47N) yvaviloben mxolod
mdgomareoba euflebaT, romelic diapauzis maSin, rodesac dRis xangrZlivoba aWarbebs 16
saxeliT aris cnobili. am mdgomareobaSi wyali saaTs yoveldRiurad (Olmsted 1944). sinaTlis
qimiurad Seikvreba an im raodenobiT aRdgeba, ufro grZeli periodebi Trgunaven yvavilobas
rom SeaCeros yinva, xolo metabolizmi TiTqm samxreT populaciebSi. 47N-ze miCiganSi mcire
is nulamde ecema (Hochachka and Somero 1984, Lee mtknari wylis kibosnairTa populaciebi,
et al. 1987). zafxulis diapauzaSi gvalvagamZle romlebic wylis rwyilis (Daphnia) saxeliT arian
mwerebis sxeulebi mTlianad Sreba, raTa cnobilni, qmnian diapauzur gunds 12 saaTian
aitanos gauwyloveba an ifareba gaumtari (Sua seqtemberi) an nakleb fotoperiodebSi
gareTa safarveliT, raTa xeli SeuSalos (Stross and Hill 1965). aliaskaze, 71N-ze monaTesave
gaSrobas. mcenareTa Teslebs, baqteriaTa da saxeobebi diapauzas qmnian, rodesac sinaTlis
sokoebis sporebs msgavsi saZile meqanizmebi periodi dReSi 20 saaTze nakleb dromde
aqvT (mag. ix. Koller 1969). mcirdeba, rac Seesatyviseba Sua agvistos (Stross
1969). Tbili temperatura da populaciaTa
dabali simWidrove amcirebs diapauzisaTvis
saWiro dRis xangrZlivobas (da amrigad
6.9 uaxloesi signalebi organizmebs gadaideba diapauzis dawyeba Semodgomaze),
saSualebas aZleven, winaswar Sei radgan es faqtorebi Daphia-saTvis ufro
grZnon mosalodneli garemos cvli xelsayrel pirobebs winaswarmetyveleben.
leba rodesac dRis sinaTle zustad da
akuratulad ver winaswarmetyvelebs cva-
ra mianiSnebs tropikul mcenareebs, rom
lebad pirobebs sporadulad, cxovelebma
CrdiloeT tyeebSi gazafxuli axlovdeba,
da mcenareebma signali unda miiRon
an ra aiZulebs oragulebs, datovon zRvebi
ukiduresi faqtorebis meSveobiT. wliuri
da dinebis sawinaaRmdegod gadaadgildnen
ciklebi ekvatorul regionebSi, sadac dRis
TavianTi qviriTobis adgilebisaken? rogor
xangrZlivoba TiTqmis mudmivia, misdevs
grZnoben wylis uxerxemloebi arqtikaSi, rom Tu
wvimebis sezonur ciklebs da maT gavlenas
diapauzaSi Sesvlas daagvianeben, moulodneli
tenianobasa da mcenareulobaze. iseT saocrad
yinvisas SeiZleba zamTrisTvis moumzadebelni
winaswar araprognozirebad garemoSi, rogo-
aRmoCndnen? j.k. beikerma (1983) aRmoaCina
ricaa udabno, mravali organizmi iTvisebs
mniSvnelovani gansxvaveba uaxloes faqtorebsa
mzadyofnis konservatul strategias mTliani
(vTqvaT, garemos aspeqti, rogoricaa dRis
periodis ganmavlobaSi. aqve mosalodnelia,
xangrZlivoba, romelsac organizmi qcevis
sporadulma wvimebma iCinon Tavi. udabnos
signalad miiCnevs) da ukidures faqtorebs
zogierT frinvelSi fotoperiodi astimu-
Soris. es ukanasknelni garemos Strixebia,
lirebs reproduqtiuli organoebis ganvi-
rogoricaa xelmisawvdomi sakvebis raodenoba,
Tarebas im doneze, romelsac Zalian cota aklia
rac Tavis mxriv pirdapir uSualod
gamravlebis periodamde. gonadebi inarCuneben
ukavSirdeba organizmis keTildReobas.
mzadyofnis am mdgomareobas mTeli im periodis
TiTqmis yvela mcenare da cxoveli grZnobs
ganmavlobaSi, romelSic wvimis wamosvla aris
dRis xangrZlivobas (fotoperiods) rogorc
mosalodneli, magram Tavad wvimebis wamosvla
uaxloes faqtors, romelic aRniSnavs sezons
iwyebs maTi fiziologiuri ganviTarebis
da bevrs SeuZlia, ganasxvavos dReebis zrdis
damTavrebasa da gamravlebis periodis dawyebas
da Semcirebis periodebi (Bunning 1967, Lofts
(Marshall and Disney 1957, Immedlmann 1971).
1970, Vince-Prue 1975, Murton and Westwood 1977, Beck
1980). mcenareebSi gaRvivebis, yvavilobisa da
foTolcvenis periodebi kontroldeba dRis
xangrZlivobis mixedviT. 6.10 ekotipuri diferenciacia asax
msgavsi organizmebi sxvadasxva adgilas avs adgilobrivi pirobebisadmi
yofnisas SeiZleba saocrad gansxvavdebodnen adaptacias
fotoperiodebze TavianTi reaqciebiT.
daaxloebiT 75 wlis win Svedma botanikosma
sinaTlisa da sibnelis kontrolirebadi
gote turesonma Seagrova mcenareTa ramdenime
ciklebis arsebobisas Svriis naTesebis
saxeobis Teslebi, romlebic moipovebodnen
samxreT populaciebi (30N) yvaviloben mxo-
Zalian bevr adgilas da dargo isini Tavis baRSi.
156
man aRmoaCina, rom mravali mcenare, identur axasiaTebT. tyis ekotipTa foTlebi yvelaze
pirobebSi gazrdilic ki, iviTarebs sxvadasxva farToa, diunebis ekotipebisa _ yvelaze
formas maTi mSobliuri garemos mixedviT. viwro, qviSis mdelos mobinadreebisa ki _
turesonma (1922) am formebs ekotipebi uwoda Sualeduri. qviSiani mdelos mcenareebi TmiT
(es saxeli dRemde gamoiyeneba) da miiCnia, arian dafarulni. es Strixi sxva mcenareebSi ar
rom ekotipebi warmoadgenen genetikurad SeiniSneba.
diferencirebul populaciaTa xazs, aqedan iens klausenma da misma kolegebma (1948)
TiToeuli SezRudulia specifikuri sabinadro ganaxorcieles msgavsi eqsperimentebi
garemosTvis. radganac turesonma gazarda asfurcelas saxeobaze Achillea mellefolium,
es mcenareebi identur pirobebSi, igi mixvda, kaliforniaSi. Achilleba, mzesumziraTa
rom gansxvavebebs ekotipebs Soris SesaZloa, ojaxis wevri, izrdeba sakmaod bevr adgilas,
hqondes genetikuri safuZveli da rom SeiZleba misi sacxovrebeli diapazoni iwyeba zRvis
isini momdinareobdnen sabinadro garemos donidan da scdeba 3000 metris simaRles.
mixedviT evoluciuri diferencirebisgan. klausenma Seagrova Teslebi sxvadasxva
botanikosebi ukve didi xania aRiareben, wertilebidan simaRlis gradientis gaswvriv
rom sxvadasxva adgilas gazrdil saxeo- da dargo isini stenfordSi, kaliforniaSi,
baTa individebma SeiZleba ganaviTa-ron zRvis donesTan axlos. marTalia, mcenareebi
gansxvavebuli formebi, romlebic Seesa- identur pirobebSi izrdebodnen ramdenime
bamebian im pirobebs, sadac es saxe-obebi Taobis ganmavlobaSi, individebi mTiuli
izrdebian. es gansxvavebebi metwilad populaciebidan inarCunebdnen ganmasxvavebel
ganviTarebis reaqciebzea damokidebuli. mcire zomas da Teslis dabal produqti-
magram eqsperimentebma, romlebic turesonma ulobas (sur. 6-24), riTac gamoamJRavnes
Caatara, gamoamJRavna genetikuri adaptaciebi ekotipuri diferenciacia populaciaSi.
adgilobriv pirobebTan. individis fenotipi regionuli da sacxovrebeli adgilebis
myaria, magram fenotipebi individebSi icvleba mixedviT amgvari gansxvavebebi adaptaciebSi
adgilis mixedviT. tyis mcenare xarnuyas ueWvelad afarToebs mravali saxeobis
Hieracium umbellatum-s, rogorc wesi, aqvs ekologiuri gamZleobis amplitudebs maTi
sworadmdgomi habitusi. mdeloSi gazrdili mcire subpopulaciebad dayofis saSualebiT,
mcenare garTxmulia miwaze, xolo qviSis romelTagan TiToeuli gansxvavebuladaa
diunebis mobinadreebs Sualeduri forma adaptirebuli mudmiv adgilobriv garemo
80
mcenaris simaRle (sm)
daskvna
1. mudmivi Sinagani mdgomareobis _ home- dahyavs sxeuli _ garemos gradienti. es
ostazis _ SenarCuneba, damokidebulia uaryo- strategia asaxulia udabnos frinvelebis
fiTi ukukavSiris reaqciebze. orga-nizmebi qcevaSi sakvebis Ziebisas da maTi budeebis
grZnoben cvlilebebs Sinagan garemoSi da konstruqciaSi. es budeebi uzrunvelyofen
reagireben, raTa daibrunon es kondiciebi maTive naSierebis garemos stabilurobas.
TavianT optimumSi.
6. fizikuri garemos pirobebs sxvadasxva
2. organizmebs, romlebic inarCuneben mudmiv droiTi da sivrciTi masStabebi gansazRvravs.
Sinagan mdgomareobas garemo cvlilebebis arsebobs cvlilebebi temperaturaSi, sino-
pirobebSi, ewodebaT regulatorebi. maT, vinc tivesa da sinaTleSi, yovelive es Tavs iCens
aZlevs Tavis Sinagan mdgomareobas saSualebas, dRisa da Ramis da sezonTa cvlilebisas.
misdios garegan cvlilebebs, ewodeba xanZrebi, tornadoebi, qariSxlebi da gvalvebi
konformeri. naklebad pr di cvlilebebia. sivrcobrivi
cvlilebebi garemoSi ganisazRvreba Sesafe-
3. sxeulis temperaturis SenarCunebas viwro risi sabinadro petCebis zomiTa da mowyobiT
diapazonis farglebSi (frinvelebisa da
da aseve im siCqariT, romliTac organizmi
ZuZumwovrebs Soris). heteronomia ewodeba.
moZraobs garemoSi.
poikiloTermiis SemTxvevaSi sxeulis Sinagani
temperatura eTanxmeba garemos temperaturas. 7. individis cxovelqmedebis sfero aris
organizmebi, romlebic iyeneben metabolizmis im pirobaTa diapazoni, romlebSic funqci-
meSveobiT warmoqmnil siTbos sxeulis onireben organizmebi. cxovelqmedebis sfero
temperaturis regulirebisTvis, endoTermebad damokidebulia TiToeul petCSi pirobaTa
iwodebian. zogierTma endoTermma, magali- Sesaferisobasa da resursebis xelmisawvdo-
Tad Ramuram, SeiZleba fakultaturad Seam- mobaze. es feno-meni ilustri-rebulia cvale-
ciros sxeulis temperatura. am fenomens badi Termuli pirobebis gavleniT udabnos
heteroTermia ewodeba. organizmebi, romlebic xvlikebis mier sabinadros gamoyenebis
eyrdnobian siTbos garegan wyaroebs sxeulis magaliTze. radga-nac mcenareebs ar SeuZliaT
gasaTbobad, iwodebian eqtoTermebad. moZraoba, isini cxovelqmedebas upirvelesad
zogierT eqtoTerms, maT Soris gvelebs da areguli-reben garemoSi droiTi da ara
Tevzebs, aqvT fiziologiuri meqanizmebi sivrcobrivi cvlilebebis sapasuxod.
garkveul situaciebSi sxeulis temperaturis
8. bunebrivi garemos arCevas, ar SeuZlia
gasazrdelad. am process fakultaturi
garemos cvlilebis sruli kompensacia da
endoTermia ewodeba.
amitom, organizmebma unda aamoqmedon mTeli
4. sxeuli _ garemos gradientis sidide da rigi homeostazuri reaqciebi. amaTgan yvelaze
Sinagani pirobebis mudmivoba, romlebsac swrafi maregulirebeli is reaqciebia, romle-
inarCuneben organizmebi, abalansebs home- bic moicavs cvlilebebs procesTa donesa
ostazis safasurs (fiziologiuri aparatis da organizmis poziciaSi, magram ara mis
SenarCuneba da gradientis mxardaWera) morfologiur an bioqimiur struqturaSi. amis
mWidrod regulirebadi Sinagani pirobebis magaliTia sicivis stresis sapasuxod kankali
upiratesobaTa winaaRmdeg. da gugis Seviwroeba moulodneli mkveTri
sinaTlis gamosxivebisas. maregulirebeli
5. homeostazis umsxvilesi komponenti aris reaqciebi swrafi da Seqcevadia.
mikrogaremos arCeva, romelsac minimumamde
158
savarjiSoebi
1. yvela cxovels aqvs adaptaciis unari Tavi- 2. SeqmeniT cxovelmoqmedebis sferos diagrama
anTi sxeulis temperaturis regulirebisTvis. (ix. sur. 6-16) Tqveni aqtivobisTvis gasuli
SeadgineT tabula, romelSic Sedarebuli kviris ganmavlobaSi
iqneba mwerebis, amfibiebis, reptiliebis,
Tevzebisa da ZuZumwovrebis adaptaciebi
3. Cven ganvixileT mcenareTa saxeoebebis eko-
tipebi. arseboben cxovelTa ekotipebi?
159
Tavi 7
biologiuri
faqtorebi garemoSi
gzamkvlevi kiTxvebi
riT gansxvavdeba evoluciuri reaqciebi rogor iyeneben mwerebi qimikatebs
biotur da abiotur garemoebSi? mtaceblebisgan Tavis dasacavad?
ruli rom iyos, igi ganisazRvreboda rogorc mrisxaneba da samarTebeliviT basri kbilebi,
(sxeulis masa)2/3, rac imas niSnavs, rom msxvili Cxriala gvelebis Tavdasxmis Zala, Seyvanili
mtaceblebis gankargulebaSi SedarebiT naklebi Sxami da oluSas kontrolirebuli Sejaxeba
kunTovani masis Zala iqneboda, vidre mcire wyalTan, rodesac igi iWreba wyalSi zedapirTan
mtaceblebSi, riTac efeqturad gaanadgureb- axlos myofi Tevzis dasaWerad. zogierTi
dnen zomis upiratesobas mtaceblobaSi. saxeoba, rogoric aris Simpanze da sxva primatebi,
amrigad, eqvivalentoba mtaceblobis funqciaSi mglebi, afTrebi, lomebi da WianWvelaTa armiebi
sxvadasxva zomis mtaceblebs Soris, rogorc erToblivad nadiroben, raTa moixelTon da
wesi, moicavs alometrias. daimorCilon Tavisze zomiT didi msxverpli
msxverplis aRmoCenis, daWeris da (Rettenmeyer 1963, Mech 1970, Kruuk 1972, Boesch 1994).
damorCilebis adaptaciebi sakvebis aRmosaCenad da dasaWerad
mtaceblebs Soris msxverplis dasaWerad mtaceblebi floben sensorul SesaZleblobebs,
mravali adaptacia warmoiSva. Cven viciT raTa TavianTi bunebrivi garemos, sakvebi
didi katebis siswrafe da simard, zvigenebis taqtikis da SesaZleblobis mixedviT Tavi
(a)
aaridon msxverplisgan aRmoCenas (Gordon ganlagebulia Tavis orive mxares Tvalebis win
1968, Prosser 1973, Lythgoe 1979, Dusenbery 1992). da aRiqvamen potenciuri msxverplis Tbili
Cven Tavad viyenebT mxedvelobas sakvebis sxeulis infrawiTel (Tbur) gamosxivebas. es
adgilsamyofelis dasadgenad, gansakuTrebiT garkveulwilad `sibneleSi xedvad~ SeiZleba
axla, rodesac is supermarketebis Taroebzea miviCnioT (Grinnell 1968). es saxeobebi imdenad
ganlagebuli. magram mainc, Cveni mxedveloba mgrZnobiareni arian infrawiTeli gamosxivebis
gacilebiT sustia Sevardnebisa da qorebis mimarT, rom maT SeuZliaT, SeamCnion mcire zomis
mxedvelobasTan SedarebiT (Fox et al. 1976). mRrRneli ramdenime futis manZilze wamze nakleb
mwerebis umravlesobas SeuZlia, aRiqvas da droSi. metic, radganac fosoebi mimarTulad
dainaxos sinaTlis speqtris CvenTvis uxilavi mgrZnobiarea, gvelebs SeuZliaT, daadginon
ultraiisferi nawili (ix. nax. 7-2). mwerebs aseve Tbili obieqtis adgilmdebareoba sakmarisad
SeuZliaT, dainaxon swrafi moZraoba, magaliTad, zustad imisTvis, rom Tavs daesxan maT.
frTis moZraoba wamSi 300-jer, Cven ki msgavs zogierTi sensoruli adaptacia araferia,
situaciaSi mxolod gadRabnil suraTs vxedavT. Tu ara egzotika. magaliTad, `eleqtruli
mraval cxovels aqvs sinaTlis intensivobis Tevzebis~ erTi saxeoba gamudmebiT uSvebs dens
cvlilebasTan misadagebis meqanizmebi (Dusenbery specializebuli kunTovani organoebidan,
1992). magaliTad, Ramis cxovelebs, rogoric riTac sust eleqtrul vels qmnis Tavis garSemo.
arian katebi, aqvT vertikaluri gugebi, axlomdebare obieqtebi amrudeben am vels da
romlebic saSualebas aZlevs maT, SezRudon am cvlilebebs aRiqvamen eleqtruli Tevzis
TvalebSi sinaTlis moxvedra imaze ukeT, vidre zedapirze arsebuli receptorebi (Machin and
es mrgvalgugianebs (mag. adamianebs) SeuZliaT Lissman 1960). zogierTi saxeoba iyenebs eleqtrul
(Lythgoe 1979). katisnairi mtaceblis da ciyvis signalebs individebs Soris komunikaciisTvis.
msgavsi msxverpli cxovelis TvalTa anatomiuri specializebuli eleqtruli skarosi Torpedo,
ganlageba asaxavs gansxvavebul seleqciur Tavis dasacavad da msxverplis mosaklavad,
zewolas, romelsac ganicdian mtaceblebi iyenebs Zlier eleqtrodens, 50 voltamde
da msxverpli. katis win mimarTuli Tvalebi (Keynes and Marthin-Ferreira 1953). rogorc
warmoadgens urTierTgadamfarav mxedvelobis mosalodnelia, eleqtruli velis produqcia
areebs da binokularul mxedvelobas. amrigad, da SegrZneba yvelaze kargad ganviTarebuli
katas sivrciTi gamosaxulebis simkveTris meti aris bneli wylis mobinadre TevzebSi. cudi
siRrme aqvs da aqedan gamomdinare, upiratesobac xilvadobis adgilebSi, fskerze mobinadre
msxverplis SemCnevasa da daWeraSi. magram katas saxeobebi, rogoricaa loqo, iyenebs wagrZelebul
Zalian SezRuduli aqvs gverdiTi mxedveloba. es farflebsa da mgrZnobiare ulvaSebs, rogorc
niSnavs, rom man unda miatrialos Tavi gverdiT, Sexebisa da gemos receptorebs.
rom dainaxos. ciyvis Tvalebi Tavis mxriv mravali mtaceblis SesaniSnavi SegrZnebebis
ganlagebualia Tavis gverdebze, aRWuravs ra mas unarisgan gansxvavebiT, sxvebi garemos mxolod
gazrdili gverdiTi mxedvelobiT (Dusenbery 1992). mkrTalad aRiqvamen da eyrdnobian, ubralod,
mtacebelTa yvelaze uCveulo sensorul msxverplTan moulodneli Sexvedris Sanss (cxadia
organoebs Soris aris zogierTi saxeobis maTi msxverplic analogiurad uyuradRebo
gvelis (romelTa jgufSi Cxriala gvelebic unda iyos imisTvis, rom am taqtikam imuSaos),
Sedian) Tavze arsebuli fosoebi (nax. 7-3). isini magram amgvari `brma mtaceblebic ki aviTareben
Ziebis modelebs, raTa gazardon msxverplTan
Sexvedris Sansi. magaliTad, Wiamaias mtacebeli
larvebi ikvebebian tkipebiTa da mRilebiT,
romlebic zogierTi mcenaris foTlebze irevian.
amosacnobad larvebi fizikur kontaqtSi
unda Sevidnen TavianT msxverplTan (nax. 7-4).
maTi moZraoba foTolze ar aris msxverplze
orientirebuli, Tumca, arc SemTxveviTia.
foTlis ZarRvebi da fersoebi foTlis zedapiris
15%-s Seadgenen da larvebi Tavisi drois umetes
nawils swored maT ZiebaSi atareben, rasac isini
SexebiT axerxeben im dros, rodesac mRilebis
nax. 7-3 Cxriala gvelis (Crotalus veridis) Tavi, sadac
90% foTlis zedapirzea gavrcelebuli.
naTlad Cans infrawiTeli gamosxivebisadmi mgrZnobiare
zogierTi mtacebeli msxverplis dasaWerad
fosoebis ganlageba Tvalsa da nestos Soris da odnav qvemoT.
maxes an xafangs agebs. yvelaze cxadi da
164
0.80
mtaceblebisgan SemCnevis arideba
mtaceblis Tavidan acilebis erTi gza aris iseTi
mikrogaremos dakaveba, romelic ar aris uxvi 0.60
(a) (b)
mimika da demonstrireba
Cripsis aris egreT wodebuli gemrieli cxovelebis
strategia. sxvebma uari Tqvens cripsis-ze
da ufro Tavdajerebuli midgoma airCies
mtaceblebisgan Tavis dasacavad: isini gamoyofen
Sxamebs an agroveben mas sakvebi mcenareebisgan
da axdenen maT demonstrirebas mkveTri
ferebiT. saxeobebs, romelTac aqvT aseTi nax. 7-10 tefrituli buzebis Rhagoletis pomonella-s frTebis
TvalsaCino gamafrTxilebeli ferebi, ewodebaT markireba Zalian hgavs moxtunave obobebis (Salticidae) wina
TaTebsa da pedipalpas, romlebic buzebis mtaceblebi arian.
aposematuri. amgvar situaciebSi TvalsaCinod
(aSS soflis meurneobis departamentis mier mowodebuli
yofnis rigi upiratesobebisa nakarnaxebia
foto.)
(Guiford 1990) imiT, rom mtaceblebi ufro iolad
swavloben ugemuri cxovelebis asocirebas im
TvalSisacem ferTa struqturebTan, rogoricaa
Savi da stafilosferi zolebi monarq pepelaze, (Wickler 1968, Retternmeyer 1970, Edmund 1974, Turner
vidre nakleb TvalsaCino ferTa struqturebTan 1984). zogierTi potenciuri msxverpli SeiZleba
(Brower 1969, Roper and Redstone 1987). aseve sakuTar mtacebelsac daemsagvsos mtaceblobis
SesaZlebelia, rom mtaceblebs ganuviTar- Tavidan asacileblad (nax. 7-10, Mather and Roitberg
deT instinqturi aversia (zizRi) garkveuli 1987, Greene et al. 1987). amgvar urTierTobebs,
TvalsaCino stuqturebisadmi (Smith 1975, 1977, ingliseli naturalistis henri beitsis
Guilford 1990). pativsacemad, zogadad beitsuri mimikria
muxluxoebSi gvxvdebian ara marto yvelaze ewodeba. samxreT amerikis mdinare amazonis
daxvewili SeniRbvis ostatebi, aramed yvelaze regionSi mogzaurobisas, beitsma aRmoaCina
TvalSisacemi saxeobebic. bevr muxluxos aqvs mravali mweri, romlebmac uari Tqves TavianTi
mCxvletavi bususebi an eklebi, romlebic saziano axlo naTesavebis kriptikul struqturaze da
qimikatebs asxureben Sexebisas an maT SeiZleba daemsgavsnen mkveTrferian, ugemur saxeobebs.
gamoiRon mcenaridan toqsikuri nivTierebebi, eqsperimentulma kvlevebma Semdgom gviCvena, rom
romelsac miirTmeven, riTac mtaceblebisTvis beitsuri mimikria upiratesobas imitatorebs
ugemurni xdebian. TavianTi saziano bunebis aZlevs. brouverma da brouverma (1962) gviCvenes,
demonstrirebisTvis amgvar saxeobaTa umravle- rom mas Semdeg, rac gombeSoebs aWames cocxali
soba Seferilia wiTeli, Savi an yviTeli futkrebi, isini moeridnen gemrieli saxeobis
gamafrTxilebeli ferebiT. zemoT xsenebuli (axdenen futkrebis imitacias) SeWmas. rodesac
amgvari ferebis Tandayolili aversiis garda, gombeSoebs marto mkvdar futkrebs aWmevdnen,
SesaZloa, rom es ferebi uzrunveloyofen romlebidanac nestrebi iyo gamoRebuli, isini
mtaceblebis swraf informirebas imis Sesaxeb, pirs itkbarunebdnen imitatorebiT.
Tu romeli muxluxo aris ugemuri (Bowers 1993). erTi saxis imitaciebi, egreT wodebuli
mravali aposematikurad Seferili muxluxo miuleriseuli mimikria, Tavs iCens ugemur
cxovrobs jgufebad, ramac SeiZleba gazardos saxeobebSi, romlebic hgvanan erTmaneTs.
maTi gamafrTxilebeli Seferilobis efeqturoba. mravali saxeoba qmnis miuleriseul mimikriaTa
ugemuri mwerebi, romlebic atareben Tanasazogadoebas, sadac TiToeuli monawile
gamafrTxilebel ferebs, xSirad nimuSis aris nimuSic da imitatoric. rodesac gama-
rols asruleben gemrieli saxeobebisTvis, frTxilebeli Seferilobis erTeuli struqtura
romlebic baZaven maT ferTa sturqturebs aRebulia ramdenime ugemuri saxeobis mier,
Tavis acilebis swavla mtacebelTa mier
168
100 100
50 50
yviTeli wiTeli Savi TeTri sufTa yviTeli wiTeli Savi TeTri sufTa
marTkuTxedi marTkuTxedi
nax. 7-14 sxvadasxva feris marTkuTxedi (30 x 40sm) da sferuli (7,5 sm diametrSi) TefSebi daifara weboTi da ganTavsebuli
vaSlis xis maxloblad vaSlis buzis larvebis (Rhagoletis pomonella) dasaWerad. TiToeuli sveti warmoadgens maxeSi daWerili buzebis
mTliani raodenobis procentul maCvenebels. aRmoCnda, rom buzebi upiratesobas aniWeben yviTel marTkuTxedebs da Savsa da wiTel
sferoebs, rac aRniSnavs mikrogaremoSi formisa da feris SerCevis interaqcias. (From Bernays and Chapman 1994; after Prokopy 1968.)
agroekosistemebSi Tavisi, rogorc mavneble- misi raRac nawili da moaxdinos misi sakvebi
bis mniSvnelobis gamo, balaxismWameli mwerebi nivTierebebis asimilireba. Mcenaris did
balaxismWamel cxovelebs Soris, yvelaze mWamelebs, gansakuTrebiT maT, romlebic balaxs
mravalferovani da intensiurad Seswavlilia Wamen, aqvT didzedapiriani saReWi kbilebi, raTa
dedamiwaze. mwerebis zogierT saxeobaSi (CrCilebi, kargad gadaamuSaon mcenaris magari, boWkovani
peplebi, buzebi da zogierTi xoWo) larvebi arian nawilebi. amisgan gansxvavebiT, xorcis mWamelTa
balaxismWamelebi, zrdasruli egzemplarebi kbilebs aqvT mWreli da wvetiani zedapirebi,
neqtris an siTxis mWamelebi, mtaceblebi an zog romlebic msxverls pirSi saimedod iWeren da
SemTxvevaSi, saerTod kvebis uunaroni, atareben anawevreben ylapvisTvis Sesaferis nawilebad
ra TavianTi zrdasruli cxovrebis mokle dros (nax. 7-15). kbilebis ganlagebaSi, erTi SexedviT
reproduqciasa da gavrcelebaSi. tipurad, martivi gansxvavebebic ki asaxaven mniSvnelovan
kvercxebs, romlidanac balaxis mWamelTa larvebi ekologiur gansxvavebebs. cxenebis zeda da
viTardebian, mdedrebi mtarebel mcenareze qveda saWreli kbilebi, magaliTad, mkacrad
deben, rac momavalSi ganviTarebuli larvebis urTi erTsawinaaRmdegodaa ganlagebuli,
sakvebis rols Seasrulebs. zogierTi mweri raTa maT SeeZloT, balaxebis boWkovani Reros
debs Tavis kvercxebs arasasurvel mcenareze gadaWra. sxva Cliqosnebs, rogorebic arian
da larvam unda ipovos da miaRwios sasurvel Zroxebi, cxvrebi da irmebi, ar aqvT zeda saWreli
mcenaremde an daiRupos SimSiliT. larvebisa da kbilebi. maTi qveda kbilebi eWirebian zeda
zrdasruli balaxismWameli mwerebis sakvebis ybas moWidebis kuTxiT da wiwknian mcenaris
povnis adaptaciebi gansxvavebulia da SeiZleba, qsovils (Gwynne and Bell 1968). balaxismWameli
moicavdnen mcenaris mier warmoebuli qimikatebis Tevzebi, romlebic ikvebebian fskerze an mis
aRmoCenas da maTken orientacias an es SeiZleba, siaxloves, sadac wyalmcenareebi izrdebian,
moicavdes sasurveli mcenaris specifikuri SeiZleba, farTod klasificirdes brauzerebad
formebisadmi, zomebisadmi an ferebisadmi da greizerebad. es imazea damokidebuli isini
mizidulobas (nax. 7-14, Bernays and Chapman 1994). kbeCen wyalmcenareebis nawilebs an sxva masalebs
(brauzerebi) Tu afxeken an iwoven mcenaris
nivTierebebs maTi zedapiridan (greizerebi).
rogorc brauzerebs, ise greizerebs Sua wyalSi
adaptaciebi mcenariT kvebisTvis mkvebav Tevzebze mokle dingebi da kbilebi aqvT,
romlebic adaptirebulni arian mokbeCasa da
mas Semdeg, rac balaxis mWameli aRmoaCens
afxekisadmi (Horn 1992). terminebi brauzeri da
Sesaferis mcenares, man unda moixmaros
greizeri, aseve, gamoiyenebian msxvili saxmeleTo
172
nax. 7-15 sami ZuZumwovris Tavis qalebi, romlebic asaxavs sxvadasxva dietisadmi adaptirebul ybebsa da kbilebs. (a) koioti,
xanjlisebri eSvi kbilebiTa da danisebri premolarebiT msxverplis dasaWerad da xorcis gasaxevad. (b) irem-laRi kargad
ganviTarebuli, brtyelzedapiriani ZiriTadi kbilebiTa da premolarebiT mcenaris masalis dasanawevreblad. aRsaniSnavia eSvebisa
da saWreli kbilebis ararseboba. qveda saWreli kbilebi gamoiyeneba mcenareulobis zeda ybaze dasamagreblad. Semdeg iremi awiwknis
foTlebs mcenares. (c) Taxvi didad dagrZelebuli wawvetebuli saWreli kbilebiT, romlebic gamoiyeneba xis saRrRnelad (After
Vaughn 1986.)
xerxemlianebis aRsaweradac. brauzerebi Wamen mandibulas (qveda yba), maqsilas (zeda yba) da
foTlebs xe mcenareebisgan, greizerebi ki labiums (qveda tuCi). es struqturebi saSualebas
balaxsa da sxva balaxeuls. aZlevs mwers, gaarRvios mcenaris qsovili da
mcenaris mWameli mwerebi SeiZleba daReWos igi gadaylapvamde. sakvebi mowyobiloba
davaxarisxoT mReWavebis, mTxrelebis da aseve zRudavs sakvebis arCevans. axalgazrda
mburRavebis, foTlis magorgolaveblebis an kaliebi (Chorthippus parallelus) irCeven mtarebel
mwovarebis kategoriebad (Weis and Berenbaum mcenares, romelsac ganikveTis SedarebiT Txeli
1989). mravali saxeoba, maT Soris xoWoebi zoma eqneba, radgan sqeli foTlebi Zalian didia
(koleoptilTa jgufi), futkrebi, krazanebi maTi viwro ybaTaSorisi napralisTvis (nax. 5-16).
da WianWvelebi (sifrifanafrTianebis rigi) da zrdasrul kaliebs ufro didi ybebi aqvT da
kaliebi (sworfrTianTa rigi) iseve, rogorc SeuZliaT, sqeli foTlebis Wamac (Bernays and
joxisebri mwerebis (fazmidas rigi) da CrCilebisa Chapman 1970a,b).
da peplebis (xeSeSfrTianTa rigi) larvuli zogierTi mweris larva da mcire zrda-
formebi muxluxoebi da buzebi (orfrTianTa sruli xoWo sakvebs iRebs mtarebeli mcenaris
rigi) ReWaven mcenaris qsovils mis monelebamde. Sinagani qsovilebidan, romlebzec zrdasrulebi
am mwerebs Tavis areSi aqvT ramdenime wyeba wyvili deben kvercxebs. es SidamcenaremWameli
gamagrebuli wanazardebisa, romlebsac eZaxian saxeobebi ReWviT miikvleven gzas mcenaris
sakvebis mWameli mwerebi (%)
and Janzen 1979, Harborne 1982). es nivTierebebi Sei- mcenaresa da balaxismWamels Soris qimiuri
Zleba daiyos qimiuri struqturebis sam umsx- nivTierebebis gacvla-gamocvlis ramdenime
viles klasad: aminomJavebidan, terpenebidan da adreuli kvleva yuradRebas amaxvilebda
fenolebidan miRebuli azotis naerTebi (cxrili marcvleulis xoWoebis larvebze, romelTa
7-2). azotze dafuZnebul nivTierebebs Soris tipebic saxloben parkosanTa marcvlebSi
aris lignini, maRalkondensirebuli polimeri, (bardisebrTa ojaxi). zrdasruli xoWoebi deben
romelic uZlebs monelebas; alkaloidebi, rog- TavianT kvercxebs ganviTarebad Teslebze,
orebicaa morfini (yayaCosgan miiReba), atropini romlebic maT SeuZliaT sakvebad moixmaron
da nikotini ( miiReba pamidoris _ ZaRlyurZe- zrdis periodSi. mtarebelma mcenarem bunebrivi
nasebrTa ojaxis sxvadasxva wevrebisgan). es kla- gadarCeviT ganiviTara mTeli rigi damcavi
si aseve moicavs aracilovan aminomJavebs, ro- saSualebebisa (Janzen 1969, Center and Johnson 1974),
goricaa L-kanavanini da cianiduri glikozidebi, maT Soris pawawina marcvlebis evoluciac.
romlebic awarmoeben cianids (HCN). terpenebi TiToeuli larva ikvebeba erTi marcvliT.
moicaven eTerzeTebs, lateqss da mcenareul warmatebiT daWuprebisTvis da zrdasrulad
fiss. mraval martiv fenols antimikrobuli gadaqcevisTvis, larvam unda miaRwios
Tvisebebi aqvs. garkveul zomas, rasac zRudavs TeslSi sakvebis
im dros, rodesac taninebi Sedian ganzoga- raodenoba. parkosan saxeobaTa mcire marcvlebi
debul reaqciebSi yvela saxis cilebTan, mravali Seicaven mcire sakvebs erTi xoWos larvis zrdis
meoreuli naerTi monawileobs balaxismWamelTa xelSesawyobadac ki (Janzen 1969).
fiziologiuri procesebis sxvadasxva metabolur parkosanTa marcvlebis umravlesoba Seicavs
gzebSi. Tumca, radganac amgvari nivTierebebis nivTierebebs, romlebsac zogadad proteazas
moqmedebis adgili bioqimiurad lokalizebulia, inhibotori (SemaCerebeli) ewodeba. isini akaveben
balaxismWamelebi SeiZleba daupirispirdnen balaxismWamelis saWmlis momnelebel organoebSi
maT toqsikur efeqtebs TavianTi sakuTari warmoebuli proteolizuri fermentebis
fiziologiisa da bioqimiis modificirebis aqtivobas. proteazas inhibitorebi moipoveba
saSualebiT. amgvarma detoqsikaciam, SeiZleba, mTel rig sxvadasxva mcenareebSi (Casaretto and
warmoSvas erT-erTi ramdenime bioqimiur Corcuera 1995). im dros, rodesac es toqsinebi
nabijTagan, maT Soris toqsikuri nivTierebebis warmoadgenen efeqtur bioqimiur dacvas mwerebis
Jangva-aRdgena, hidrolizi an misi SeerTeba sxva umravlesobis winaaRmdeg, marcvleulis bevr
naerTTan. xoWos aqvs metaboluri saSualebebi, romelTa
daxmarebiTac is gverds uvlis am toqsinebs an
azotis naerTebi
vrclad farulTeslianebSi.
alkaloidebi 5 500 gansakuTrebiT fesvebSi, foTlebsa bevri toqsikuri da mware
da nayofSi
gansakuTrebiT parkosanTa
aminomJavebi
400 marcvlebSi, magram SedarebiT bevri toqsikuri
(araproteinuli)
farTod gavrcelebuli
jvrisebryvavilianTa da 10 sxva
gluko cinolatebi 75 mware da cxare
ojaxi
terpenoidebi
ZiriTadad rTulyvavilianebSi
seskviterpenuli magram xSirad moipoveba sxva aseve alergiuli
600
laqtonebi farulTeslianebSic zogierTi
mware da toqsikuri,
sclepidaceae-sa da
gansakuTrebiT xSiria Apocyna-
Curcurbitacins 150 Scrophularaceae-Si
ceae-Si,
fenolinebi
universaluria foTlebSi,
martivi fenolinebi 200 xSirad moipoveba sxva qsovi- antimikrobuli
lebSic
sxva
ZiriTadad rTulyvavilianebSi
poliacetilebi 650 zogierTi toqsikuri
da qolgisebrebSi
fazebi
adamianSi merozoiti
merozoiti
sporozoiti
kvercxujredi
sperma
sanerwyve jirkvali
fazebi
moskitebSiSi
mtareblis specifikuroba
pirveli mtarebeli parazitebi, rogorc wesi, mtarebel-specifi-
kvercxebi kurebi arian, sadac TiToeuli saxeoba
SezRudulia erTi mtarebeli saxeobisTvis an
ramdenime axlo naTesaur sasicocxlo ciklis
uWmeli larva TiToeul fazaSi. metic, paraziti-mtareblis
urTierTobaTa umravlesobam ganaviTara balansi
kvercxi _ parazitebi iSviaTad auareseben TavianTi
mtareblis janmrTelobas, radgan virulen
nax. 7-22 tkipis tipuri sammtarebliani sasicocxlo cikli. turi parazituli organizmebi, romlebic
tkipebi iReben sakvebs TiToeuli Sualeduri mtareblidan, klaven TavianT mtareblebs, Tavadac kvdebian.
Semdeg vardebian da deben kvercxebs garemoSi rogorc wesi, amis gamo, gadarCeva upiratesobas
(After Sonenshine 1991)
182
aniWebs iseT parazitebs, romlebic ar klaven zogierTi Sistosoma iwvevs imunur reaqcias,
TavianT mtarebels _ im pirobiT, rom parazitTa rodesac isini Sedian mtarebelSi, magram ar
sxvadasxva ojaxuri modgmebi ar Seejibrebian eqvemdebarebian antisxeulebis Tavdasxmas,
erTmaneTs erT mtarebelze (ix. Ewald 1983). es radgan isini imosebian mtareblis cilebiT manam,
delikaturi balansi damokidebulia nawilob sanam antisxeulebi momravldebian (Smithers et
riv parazitis adaptaciaze misi mtareblis al. 1969). Sedegad, sxva parazitebi veRar axdenen
garemosTan. daavadebas da sxva stresebs mtareblis inficirebas, dganan ra antisxeulebis
SeuZlia Secvalos mtareblis Sinagani garemo barieris winaSe, romelsac astimulirebs axla
da daarRvios normaluri mtarebeli-parazitis ukve gavrcelebuli SemoRweuli paraziti.
balansi, rac xSirad mtareblis sikvdils iwvevs Sadi (1966) miiCnevda, rom parazitebs SeeZloT,
(Latham 1975). cnobilia, rom Suasaukunovani gamoeyenebinaT TavianTi mtareblebis imunuri
evropis cnobili epidemiebi mohyva farTod reaqciebi am gziT konkurenti parazitebis
gavrcelebuli SimSilobis periodebs, romel gansadevnad. rodesac es reaqciebi gavlenas
mac ZiriTadad, gazarda mgrZnobeloba yvela axdens mWidro naTesauri kavSiris parazitebze,
daavadebis mimarT (Cartwright and Biddis 1972). es cnobilia ormxrivi gamZleobis saxeliT
(Cohen 1973, Kazacos and Thorson 1975). magaliTad,
Sistosomebis, upiratesad adamianuri formebi
reaqciebi mtareblis fiziologi- ar emorCilebian zogad wess da arian ukiduresad
aze virulenturebi. Tumca, adamianSi, romelic adre
inficirebuli iyo sxva saxeobis Sistosomuri
balansi parazitebsa da mtareblebs Soris aseve
saxeobiT iseTiT, romelsac naklebi gavlena
damokidebulia mtareblis imunur reaqciebsa
aqvT adamianebze parazitis paTogenuri
da sxva damcav saSualebebze. adamianuri
efeqtebi mniSvnelovnad rbildeba (Lewert 1970).
populaciebisTvis cnobil parazitebs,
romlebzec mtareblebs ar ganuviTarebiaT
imunuri reaqciebi, SeuZliaT, swrafad
gamravldnen katastrofuli SedegebiT.
parazitoidebi
drodadro ucxo organizmebs SemohqondaT
parazitebi, romlebic ar iwvevdnen daavadebas mwerebs Soris, gansakuTrebiT sifrifana
maTSi, mgrZnobiare adgilobrivi mosaxleobisgan frTianebis (futkrebi, krazanebi da WianWvelebi)
gansxvavebiT, sadac parazitebi xdebodnen da orfrTianTa (buzebi) ojaxis wevrebs
virulenturebi da farTod gavrcelebulni. am Soris, aris zogierTi saxeoba, romelsac
fenomenis erTi magaliTi aris gamanadgurebeli parazitoidebi ewodebaT. maTi sasicocxlo
efeqti im daavadebebisa, romlebic evropelebma ciklebi moicaven rogorc mtaceblobis, ise
Seitanes adgilobriv amerikelebSi. parazitizmis Tvisebebs. tipur parazitoidTa
parazitebisa da mtareblebis ormxrivi sasicocxlo ciklebSi, mamrTan dawyvilebis
Tanaarseboba badebs mraval kiTxvas (Jackson Semdeg, zrdasruli mdedri midis mtareb
et al. 1969, 1970). magaliTad, rogor icavs lis saZieblad, romelic gamoiyeneba sakveb
Tavs nawlavis matli monelebisgan? rogor wyarod misi naSierebisTvis. is debs kvercxebs
icaven Tavs mtareblis sisxlis dinebaSi mtareblis gareT eqtoparazitoidizmis an mis
moxvedrili organizmebi imunuri meqanizmebis SigniT endoparazitoidizmis SemTxvevaSi. es
gamanadgurebeli moqmedebisgan. isini xom ukanaskneli miiRweva grZeli kvercxsadebis
rogorc wesi, astimulireben antisxeulebis daxmarebiT. mdedrma unda SeniSnos mtarebeli,
formacias, romelic specialurad ucxo cilebs daimorCilos, Tu saWiro gaxdeba da xandaxan
esxmis Tavs? waiRos is sasurvel adgilamde. is flobs
warmatebulma parazitebma moZebnes ramde- mtaceblebis msgavs adaptaciebs. rodesac kvercxi
nime gza TavianTi mtareblebis imunuri dadebulia an moxvedrili mtareblis SigniT,
sistemisTvis gverdis asavlelad (Bloom 1979). viTardeba larvad, romelic iyenebs mtarebels
zogierTi, daavadebaTa gamomwvevi mikroskopuli sakvebis maragis saxiT. endoparazitoidebis
organizmi gamoyofs qimiur nivTierebebs, SemTxvevaSi, larva pirdapir kvebiT ikvalavs
romlebic Trgunaven mtareblis imunur sistemas gzas mtarebelidan, anadgurebs ra mas procesSi.
(Schwab 1975). sxvebs aqvT zedapiruli cilebi, parazitoidTa Seswavla ikavebs centralur
romlebic axdenen mtareblis antigenebis adgils ekologiuri Teoriis ganviTarebaSi da
imitacias da amrigad, xvdebian imunuri sistemis bolo TavebSi Cven ganvixilavT parazitoidebis
TvalTaxedvis miRma (Damien 1964). cnobilia, rom sasicocxlo ciklis detalebs (Godfray 1994).
183
daskvna
1. organizmebis garemo moicavs rogorc biotur, sagangaSo feromonebi, afrTxileben jgufis sxva
ise abiotur komponentebs. garemos bioturi mwerebs mtaceblis Tavdasxmis Sesaxeb.
komponentebi Sedgebian organizmebs Soris
6. balaxismWamelebi saocrad seleqciurebi
interaqciebisgan, rogoricaa mtacebloba,
arian, rogorc im mcenaris saxeoebebTan
balaxismWamebloba da parazitizmi. abioturi
mimarTebaSi, romelsac Wamen, aseve mcenaris
garemosgan gansxvavebiT, bioturi garemo
garkveuli nawilebisadmi. mtaceblebis msgavsad,
viTardeba da mravalferovndeba.
balaxismWamelebs unda hqondeT adaptaciebi
2. organizmis evoluciuri reaqciebi sasurveli mcenaris povnisTvis, individualuri
abiotur garemoze xels uwyobs formisa da mcenaris arCevisTvis da misTvis sasurveli
funqciis konvergencias. xolo reaqciebi mcenaris nawilis moZebnisTvis, mcenaris mier
biotur garemoze _ mravalferovnebas. warmoebuli meoradi qimikatebis Tavidan
amis mizezi aris is, rom bioturi faqtorebi asacileblad an gauvnebelyofisTvis da mcenaris
urTierTqmedeben erTmaneTTan. mtaceblobis an qsovilis monelebisTvis.
balaxismWamelobis Tavidan acilebis inovaciebi
7. mcenareTa mWameli mwerebi warmoadgen bala-
warmoadgens seleqciur zewolas mtaceblebsa da
xismWamelTa umsxviles jgufs. maT Soris
balaxismWamelebze da amrigad, iwvevs evoluciur
upiratesni arian muxluxoebi, peplebisa da
cvlilebas.
CrCilebis larvuli faza.
3. mtaceblebi unda iyvnen adaptirebuli
8. balaxismWamelebs, SeuZliaT, Tavi daiZvrinon
msxverplis povnisTvis, unda gaakeTon arCevani
mcenaris damcavi saSualebebisgan Tavis
msxverpls Soris, daiWiron, moklan da Semdeg
aridebiT, mcenaris damcavi saSualebebis
SeWamon igi. msxverplTan SedarebiT didi zoma,
pirdapiri neitralizebiT. rogorc es xdeba
basri kbilebi, maxvili mxedveloba da siswrafe,
eklebisa da bususebis moSorebisas an toqsikuri
xorcis mWamelTa adaptaciebia.
rezervuarebisgan moSorebiT kvebisas.
4. organizmebma, SeiZleba, Tavi aaridon mta-
9. mcenareebi umklavdebian balaxismWamelTa
ceblobas damalviTa da Tavis aridebiT, qimiuri,
Tavdasxmebs sxvadasxva gziT, maT Soris saziano
struqturuli da behevioristuli damcavi
an toqsikuri meoradi naerTebis warmoebiT
meqanizmebiT da mtaceblebisgan gaqceviT.
da eklebis, bususebis da cvilovani safaris
Crypsis da gamafrTxilebeli Seferiloba
ganviTarebiT.
ugemuri da saWmelad uvargisi organizmebis
kontrastuli dacvis magaliTebia. zogierTi 10. mtarebeli-parazitis urTierTobebi warmo-
gemrieli organizmi axdens ugemuri organizmebis adgenen specializebuli tipis interaqciebs,
imitirebas, rogorc mtaceblobisgan Tavis romelTac axasiaTebT parazitebis kompleqsuri
daRwevis saSualebas. sasicocxlo ciklebi. es saWiro gaxda
mtareblebis moZebnisa da inficirebis siZnelis
5. mwerebi iyeneben qimiur nivTierebebs mtace-
gamo. amasTan, parazitebi da mtareblebi xSirad
blebisgan Tavis dasacavad. zogierTi qimikati
aviTareben delikatur balanss imitom, rom
sazianoa mtaceblebisTvis, afrTxobs maT da xels
parazitis keTildReoba, SeiZleba, damokibuli
uSlis Tavdasxmas. sxva qimikatebi, rogoricaa
iyos mtareblis gadarCenaze.
184
savarjiSoebi
1. moifiqreT, ra gzebiT SeeZlo biotur garemos, Sesaxeb, ganaviTareT argumenti, romelic
gavlena moexdina adamianTa evoluciaze? romeli daupirispirdeba am mosazrebas.
yvelaze mniSvnelovani organizmebi arseboben
adamianTa biotur garemoSi?
3. organizmTa SezRuduli ricxvi
adaptirebulia gamoqvabulebSi mTlianad
2. parazitologebi didi xania miiCneven, rom cxovrebas. maT Soris arian qvabulis
mtareblisa da parazitis Tanaadaptacia iwvevs salamandrebi. ratom ar arseboben qvabulTan
iseT situacias, romelSic parazits mxolod adaptirebuli bayayebi?
saSualo negatiuri efeqti aqvs mtarebelze
anu paraziti, romelic Zalian mavnebelia
4. evolucia bioturi garemos sapasuxod iwvevs
mravalferovnebas. niSnavs Tu ara es, rom
mtareblisTvis, miiCneva am mtareblis
organizmebi gaumjobesebulni arian evoluciis
evoluciurad axal parazitad. ekologebma
mier? anu Tanamedrove organizmebi TavianT
kiTxvis niSnis qveS dasves es mosazreba. imaze
winaprebze ukeTesebi arian?
dayrdnobiT, Tu ra iciT evoluciis, bunebrivi
gadarCevis da parazitTa sasicocxlo ciklis
185
Tavi 8
gzamkvlevi kiTxvebi
ratom aris naleqebi ufro metad ra kavSiria evapotranspiracias, fotosin-
tropikebSi, vidre arqtikul regionebSi? Tezs, udabnoebis temperaturasa da foTlovani
tyeebis temperaturebs Soris?
rogor zemoqmedebs mze globalur
klimatur sistemaze?
ra mniSvnelovani masStabi arsebobs mcenare-
rogor icvleba wylis temperatura zomieri
Ta gavrcelebis TvalsazrisiT?
sartylis tbebSi sezonTan erTad?
diversifikacias. am TavSi Cven aRvwerT klimatisa nax. 8-1 mzis gamaTbobeli efeqti yvelaze didia ekvatorze,
da topografiis am niSnebs. radgan mzis sxivebi perpendikularulad ecema iq da pirdapir
rogorc mesame TavSi iyo aRniSnuli, zemodan anaTeben dedamiwis zedapirs SuadRisas. maRal
organizmebis aqtivobas SeuZlia fizikuri ganedebze mzis sinaTle dedamiwas blagvi kuTxiT ecema da
amitom ufro vrcel arealze vrceldeba, man aseve dedamiwis
garemos Secvla. adamianebs SeuZliaT, Secvalon
atmosferos didi nawili unda gaiaros.
klimaturi pirobebi bunebriv samyaroSi energiisa
da nivTierebaTa dinebis SecvliT. dedamiwis
klimatis makontrolebel meqanizmze uaryofiT
zegavlenas axdens adamianebis industriuli da
haeris dinebaTa mimarTulebebi da
sasoflo-sameurneo saqmianoba, rac garkveul naleqianoba
SeSfoTebas iwvevs. Tbili haeri farTovdeba, xdeba naklebad mkvrivi
am interaqciebs Cven ganvixilavT wignis da iwevs maRla. rodesac haeri Tbeba, izrdeba
mesame nawilSi bunebriv samyaroSi energiisa da misi unari, Seikavos wylis orTqli da aorTqleba
nivTierebebis moZraobis Sesaxeb saubrisas. Cqardeba. sveli zedapiridan aorTqlebis siCqare
TiTqmis ormagdeba temperaturis yoveli 10-
iT zrdasTan erTad. haeris masa, romelic maRla
8.1 ganedebTan erTad mzis radiaciis adis tropikebSi mzis gamaTbobeli zemoqmedebis
cvlileba qmnis udides globalur gamo, saboloo jamSi vrceldeba atmosferos
struqturebs temperaturasa da maRali fenebis samxreTiTa da CrdiloeTiT.
neleqebSi qvevidan mas Caenacvleba zedapiruli haeris
masebi subtropikuli ganedebidan. haerSi asuli
dedamiwis klimati civi da mSrali xdeba
tropikuli haeris masa grildeba, rodesac is
polusebisken da cxeli da notio ekvatorisken.
asxivebs siTbos sivrceSi. im droisTvis, rodesac
miuxedavad imisa, rom am gamartivebas mravali
es masa gavrceldeba 30-iT ekvatoris (ganedis
gamonaklisi aqvs, klimati marTlac amJRavnebs
nulovani paraleli, romelic mdenareobs
farTod gansazRvrul klimatur niSnebs
pirdapir mzis qveS) CrdiloeTiT da samxreTiT,
an struqturebs. klimatis am globaluri
is ukve sakmarisad mkvrivi xdeba imisTvis rom
cvlilebis umTavresi mizezi aris mzis
kvlav dedamiwaze daeSvas, riTac asrulebs
sinaTlis ufro didi intensivoba ekvatorze
atmosferoSi haeris cikls (nax. 8-2a). am saxis
maRal ganedebTan SedarebiT. es aris ubralod
cirkulirebis models hedlis seqcia ewodeba.
Sedegi mzis daxrilobis kuTxisa dedamiwis
erTi hedlis seqcia formirdeba dedamiwis
sxvadasxva ganedTan mimarTebaSi (nax. 8-1). mze
garSemo ekvatoris CrdiloeTiT, xolo meore
aTbobs atmosferos, okeaneebsa da miwas yvelaze
samxreTiT. am tropikuli hedlis seqciebis ukve
Zlier maSin, rodesac is zustad vertikalurad
gaciebuli, CaZirvadi haeri ekvatoridan 30-iT
dahyurebs maT. mzis sinaTlis sxivi ufro did
samxereTiT an CrdiloeTiT warmoSobs meorad
arealze vrceldeba, rodesac mze horizonts
hedlis seqciebs zomier regionebSi, romlebic
uaxlovdeba da is aseve ufro grZel gzas gadis
cirkulireben polusebis mimarTulebiT.
atmosferoSi, sadac misi energiis didi nawili
hedlis seqciebis cirkulacia iwvevs haeris
airekleba an STainTqmeba da sxivdeba sivrceSi
masebis gadaadgilebas daaxloebiT 60-amde
siTbos saxiT atmosferos mier. mzis umaRlesi
CrdiloeTiT da samxreTiT. es ki, Tavis mxriv
pozicia yovel dRe varirebs zustad tropikebis
iwvevs polaruli hedlis seqciebis formacias.
perpendikularulidan _ horizontalur polu-
haeris es cirkulacia gamowveulia atmosferos
sebisken. amrigad, mzis gamaTbobeli efeqti
gansxvavebuli gaxurebiT ganedebis mixedviT
mcirdeba ekvatoridan polusebisken.
(Graedel and Crutzen 1995).
187
wliuri naleqianoba
ganedi
pasati
00
00 00
samxreT-aRmosavleTis
pasati.
300S
subtropikuli
300
300
dasavluri qarebi
maRali wneva 600S
600
600
0 10 0
saSualo temperatura
(a) (b)
nax. 8-2 (a) dedamiwis zedapiris diferencirebuli gaTboba qmnis haeris cirkulaciis hedlis seqciebs.
Tbili, notio haeri zeviT iwevs tropikebSi da iwvevs Warb wvimianobas. grili, mSrali haeri eSveba
subtropikuli ganedebis zedapirze. tropikTaSorisi konvergencia ganeduri sartyelia mzis ekvatorSi,
romlis zedapiris farglebSic CrdiloeTis da samxreTis qarebi erTdebian. (b) naCvenebia saSualo wliuri
naleqianoba (mwvane svetebi) da temperatura (Savi mrudi) 10-ian ganedur sartyelSi materikis farglebSi.
radganac grafikSi naCvenebia saSualo maCveneblebi mravali adgilidan, is gaugebars xdis cvlilebebs
TiToeul ganedur sartyelSi (Data from Clayton 1944).
600N
300N
300S
wliuri wvimebi
25 sm-s qvemoT (10 duimi)
600S 150sm-s zemoT (80 duimi)
nax. 8-3 msoflios umsxvilesi udabnoebis (regionebi 25 sm-ze (10 duimi) naklebi wliuri naleqianobiT) da sveli
adgilebis (150 sm-ze (80 duimi) meti wliuri naleqianobiT) gavrceleba. muqad Seferili adgilebi tropikuli tyeebia.
naTlad Seferili adgilebi subtropikuli udabnoebia. Savi adgilebi dasavleT Crdilo amerikaSi, Cilesa da axal
zelandiaSi zimieri wvimiani tyeebia, xolo nacrisferebi arqtikuli udabnoebi (After Espenshade 1971).
188
Sors tropikTaSorisi konvergenciisgan, ukve sinotives da qmnis mSral garemos, egreT wodebul
dakarguli aqvs wylis umetesi nawili tropikebSi wvimis Crdils (nax. 8-4). aziis didi udabnoebi
naleqianobis dros. rodesac is daSvebas da ganlagebulia vrceli mTiani sistemebis wvimis
gaTbobas iwyebs subtropikul ganedebSi, misi CrdilSi.
aorTqlebisa da wylis Sekavebis SesaZleblobebi kontinentis Sua nawili, rogorc wesi,
izrdeba. rodesac haeris masa miwis doneze eSveba ufro mSralia vidre misi sanapiro, ubralod
subtropikebSi da vrceldeba CrdiloeTsa da imitom, rom igi daSorebulia okeanidan. metic,
samxreTisken, is iRebs sinotives miwidan, qmnis ra sanapiroebis klimati naklebad icvleba, vidre
mSrali klimatis zonebs, romlebic ganlagebulia Sinagani teritoriisa, radgan okeaneebis mier
30-ze ekvatoris CrdiloeTiT da samxreTiT siTbos STanTqmis unari amcirebs temperaturis
(nax. 8-3). msoflios yvela didi udabno arabeTis, fluqtuacias. magaliTad, yvelaze Tbili da
saharis, kalaharis da namibiis afrikaSi, atakamasi civi saSualo Tviuri temperatura aSS-is wynari
samxreT amerikaSi, mojaviis, sonoranis da okeanis sanapiroze portlendTan, oregonis
Cihuahuasi CrdiloeT amerikaSi da avstraliis am StatSi, gansxvavdeba 16C-iT. ufro siRrmeSi es
sartylis farglebSi xvdeba. diapazoni izrdeba da aRwevs 18C gansxvavebas
meore gavlenas naleqianobis globalur spokeinSi, vaSingtonis StatSi. 26C-s helenaSi,
sistemaze kontinentebis pozicia axdens. montanas StatSi da 33C bismarkSi, CrdiloeT
erTnair ganedze wvima ufro uxvad samxreT dakotas StatSi.
naxevarsferoSi modis, radgan aq okeaneebi da
tbebi faraven zedapiris umetes nawils (81%,
CrdiloeT naxevarsferos 61%-Tan SedarebiT: okeanuri garemoebi
List 1966). wyali orTqldeba ufro swrafad
okeaneTa dinebebi udides rols TamaSobs
gaSlili wylis zedapidebidan, vidre niadagidan
dedamiwis zedapirze siTbos moZraobaSi da
da mcenareulobidan.
amiT gavlenas axdens kontinentebis klimatze.
mzis energia amoZravebs qarebs. dedamiwis
didi okeaneebis auzebSi civi wyali moZraobs
brunva mimarTulebas ucvlis zedapirul nakadebs
tropikebisken kontinentebis dasavleTi
hedlis seqciaSi dasavleT tropikebisken
sanapiroebis gaswvriv, Tbili wyali ki midis
da aRmosavleT Sua ganedebisken. Sedegad,
zomieri ganedebisken kontinentebis aRmosavleTi
warmoSobil qarebs pasatebi da dasavleTis
sanapiroebis gaswvriv (nax. 8-5). Pperus civi dineba
qarebi ewodebaT (nax. 8-2). haeris amgvari dinebebi
moZraobs antarqtikuli okeanidan Cilesa da
xels uwyobs wylis orTqlis gavrcelebas
perus sanapiroebis gaswvriv, riTac qmnis gril,
atmosferoSi. marTlac, qarebi urTierTqmedeben
mSral garemos samxreT amerikis dasavleT
topografiasTan naleqebis Sesaqmnelad. mTebi
sanapiroze ekvatorTan axlos. amis sapirispirod,
haers maRla sweven, riTac iwveven mis gagrilebas
Tbil golfstrims, romelic meqsikis yuridan
da sinotivis dakargvas mTaTa qedebis qarismxriv
moemarTeba, Tan miaqvs rbili klimati dasavleT
ferdobebze danaleqebis saxiT. rodesac haeri
evropisa da britaneTis kunZulebis ukidures
eSveba mTis qarsawinaaRmdego ferdobze da
CrdiloeTamde.
Cadis mis qvemoT arsebul dablobebSi, is iRebs
200 5000
nax. 8-4 siera nevadas mTiani masivis gavlena
saSualo wliuri
naleqianoba (sm)
qari
4000 adgilobriv naleqianobaze iwvevs wvimis Crdils
100 aRmosavleTiT. qarebi upiratesad dasavleTidan
simaRle (m)
Tavad okeaneebis fizikuri pirobebi, gancalkevdebian, isini Rma fenebidan wyals zeviT
iseve rogorc atmosferosi, kompleqsuria. amodevnian. Zlieri apvelingis zonebi arseboben
cvlilebebs am pirobebSi qarebi iwveven, kontinentebis dasavleT sanapiroebTanac, sadac
romlebic amoZraveben okeaneebis umsxviles zedapiris dinebebi miemarTeba ekvatorisken.
zedapirul dinebebs. did gavlenas axdens okeanis dedamiwis brunvis saintereso Sedegia
auzTa topografiac. amasTan, wylis simkvriveSi zedapiruli dinebebis gadaxra kontinenturi
gansxvaveba temperaturasa da marilianobaSi sazRvrebidan, rasac xels uwyobs pasatebi.
cvlilebis gamo ufro Rrma dinebebs iwvevs. rodesac okeanis wyali Sordeba kontinents, is
zeviT mimarTul wylis masebis nebismier icvleba siRrmidan amosuli wylebiT. radganac
gadaadgilebas apvelingi ewodeba. vertikaluri es wyali sakvebi nivTierebebiT mdidaria,
apvelingis dinebebi Tavs iCens yovelTvis, apvelingis zonebi xSirad Zalian maRali
rodesac zedapiris dinebebi erTmaneTs Sordeba, biologiuri produqtiulobis regionebi arian.
rogorc es wynari okeanis dasavleT, tropikul amaTgan, yvelaze cnobilia TevzeulobiT mdidari
nawilSi xdeba. rodesac zedapiris dinebebi benguelas dineba samxreT afrikis dasavleT
00
santiago
ekvatoruli
santa kruz nax. 8-6 galapagosis arqipelagis umsxvilesi
wyalqveSa dineba
dinebebis ruka. umniSvnelovanesi gavlenaa
san kristobali
CrdiloeTis Rrma, tropikuli wylebi;
isabela
perus civi dineba, romelic samxreT-
Ffernandina aRmosavleTidan moedineba da civi, sakvebi
pe nivTierebebiT gajerebuli ekvatoruli
ru
sd wyalqveSa dineba, romelic gamoidevneba
in
eb zedapirisken, rodesac is xvdeba dasavleTis
a
jgufis kunZulebs. (After Houvengahel 1981)
190
merida (meqsika)
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
2 4 6 8 10 12
B
230N bogota (kolumbia)
merida 180
wvimis milimetrebi
160
140
120
100
C bogota 80
ekvatori
60
40
20
0
A 2 4 6 8 10 12
230S
D rio de Janeiro rio de Janeiro
180
160
140
ianvari dekemberi 120
100
80
60
40
20
0
2 4 6 8 10 12
ianvari dekemberi
Tveebi
nax. 8-8 Savi xazi wamoadgens tropikTaSoris konvergencias (ix. nax. 8-2), romelic sezonurad moZraobs daCrdilul arealSi
(A). rodesac tropikTaSorisi konvergencia moqceulia meridaSi (meqsika), es adgili eqvemdebareba Zlier wvimebs (B). maSin, roca
bogotaSi (kolumbia) saxezea mSrali sezoni (C) da rio de JaneiroSi (D) Sualeduri mdgomareoba.
klimati gacilebiT ufro nestiania yelis (arxis) wylebi sanapirodan da civi wylebi amodian
CrdiloeT (karibis) mxares es aris mimarTuleba, Rrma regionebidan maTi adgilis dasakaveblad.
romlidanac gabatonebuli qarebi qrian vidre Sedegad, wliuri fluqtuaciebi zRvis wylis
samxreT (wynari okeanis) mxares. mTebi STanTqaven temperaturaSi samjer ufro maRalia pamanis
yelis, karibis zRvis mxridan momaval sinotives wyari okeanis sanapiroze, vidre karibis zRvis
da aviTareben wvimis Crdils. wynari okeanis mxris sanapiroze.
dablobebi imdenad mSralia zamTris Tveebis
ganmavlobaSi, rom xeebis umravlesobas foTlebi
scviva. SiSveltotebiani, mSrali abedis tyeebi sezonuri cvlilebebi zomier tbebSi
mkveTrad gansxvavdeba ,sveli, wvniani, ufro
mcire, zomieri sartylis tbebi male axdenen
tipuri tropikuli tyeebisgan, romlebic sveli
reagirebas sezonis cvlilebaze (8-11). zamTarSi
sezonis dros gvxvdeba (nax. 8-9).
tipuri tbebi axdenen temperaturis profilis
kidev ufro CrdiloeTiT, 30N-ze, centraluri
invertirebas. es niSnavs, rom yvelaze civi
meqsikis Cihuahuas udabnoSi, wvimebi mxolod
wyali (0C) aris zedapirze, zustad yinulis qveS.
zafxulSi modis, rodesac mzis ekvatori aRwevs
(radganac wylis simkvrive izrdeba 0C-4C Soris,
Tavis ukidures CrdiloeT zRvars (nax. 8-10a).
Tbili wyali am diapazonis farglebSi iZireba da
danarCeni wlis ganmavlobaSi es regioni eqceva
temperatura izrdeba daaxloebiT 4C-mde tbis
mSrali, subtropikuli, maRali wnevis zolSi.
fskerze.) adreul gazafxulze mze aTbobs tbis
zafxulis wvimebis zona farTovdeba da miiwevs
zedapirs. magram sanam zedapiris temperatura
CrdiloeTisken _ samxreT arizonis sonoris
gadaaWarbebs 4C-s, mziT gamTbari wyali maSinve
udabnosa da niu meqsikosaken (nax. 8-10b). es areali
iZireba gril qveda fenebSi. es vertikaluri
sinotives iRebs aseve, zamTris ganmavlobaSi
gadaadgileba axdens siTbos ganawilebas wyalSi
wynari okeanidan, romelic moaqvT samxreTis
zedapiridan fskeramde, iwvevs ra erTferovan
subtropikul, maRali wnevis zolidan wamosul
temperaturul profils. qarebi iwvevs wylis Rrma
samxreT-dasavleTis qarebs. saxmreT kalifornia
vertikalur moZraobas adreul gazafxulze,
mdebareobs zafxulis wvimebis zolis miRma da
amoaqvs sakvebi nivTierebebi zedapirze fskeris
aqvs zamTris wvimiani, zafxulis gvalvis klimati
danaleqebidan da Caaqvs zedapiris Jangbadi
(nax. 8-10c). mas xSirad xmelTaSuazRvis klimats
siRrmeSi. am fenomens gazafxulis gadatrialeba
eZaxian, radgan evropis xmelTaSua zRvis regions
ewodeba.
igive sezonuri temperaturisa da wvimebis
gvian gazafxulsa da adreul zafxulSi,
struqtura aqvs. xmelTaSuazRvis klimati
rodesac mze dRiTidRe sul ufro maRla iwevs da
gvxvdeba aseve samxreT-dasavleT afrikaSi,
haeri tbis Tavze Tbeba, zedapiruli wylis fenebi
CileSi da dasavleT avstraliaSi, romelTagan
ufro swrafad iReben siTbos, vidre siRrmiseuli
TiToeuli mdebareobs kontinentebis dasavleT
mxares, daaxloebiT erTsa da imaze ganedebze
ekvatoris samxreTiT an CrdiloeTiT.
0 0 0
J FM AM J J A S O N D J FM A M J J A S O N D J F M AM J J A S O N D
nax. 8-10 Crdilo-dasavleT amerikis sam adgilas wvimis sezonuri wamosvlis periodebi: (a) centraluri
meqsikis Cihuahuas udabnoSi zafxulis wvimis sezoni. (b) sonoris udabnos kombinirebuli klimaturi cvlilebis
struqtura. (c) zamTris wvimebi da zafxulis gvalva wynari okeanis sanapirosTan (xmelTaSuazRviseuli klimati).
(Data from Clayton 1944.)
wylebi. am dros iseT temperaturaze, romelic meore periodi, saxelad Semodgomis bunioba,
aWarbebs 4C-s, Tbili da naklebad mkvrivi wyali grZeldeba Semodgomaze, sanam temperatura tbis
uSualod dativtivebs civ, mkvriv wyalze. zedapirze ar daecema 4C-is qvemoT da zamTris
amgvar mdgomareobas stratifikacia ewodeba. stratifikacia iwyeba. Semodgomis bunioba iwvevs
stratifikacia qmnis temperaturis swrafi wylis ufro met vertikalur gadaadgilebas vidre
cvlilebis zonebs saSualo siRrmeze, egret gazafxulis gadaadgilebisas, radgan gansxvaveba
wodebul Termoklins. rodesac Termoklini temperaturaSi zafxulis stratifikaciebis
mkveTrad gamoxatulia, mis gaswvriv wyali ganmavlobaSi aWarbebs zamTris stratifika
aRar ireva. Termoklinis siRrme icvleba cias. Semodgomis bunioba aCqarebs Jangbadis
adgilobriv qarebTan erTad da tbis siRrmesa moZraobas Rrma wylebSi da amoaqvs sakvebi
da amRvreulobasTan erTad. Mman, SeiZleba, Tavi nivTierebebi zedapirze. iq, sadac hipolimnoni
iCinos yvelgan zedapiridan 5-20 metris siRrmeze. sakmaod Tbili xdeba Sua zafxulisas, Rrma
5 metrze naklebi siRrmis tbebSi, rogorc wesi, vertikaluri gadaadgileba SeiZleba moxdes
stratifikacias adgili ar aqvs. gvian zafxulSi, roca temperatura xelsayrelia
Termoklini yofs erTmaneTisgan Tbili mcenareTa zrdisTvis. sakvebi nivTierebebis
wylis zeda fenas saxelad epilimnions da amosvla zedapirul wylebSi am dros xSirad
civi wylis Rrma fenas saxelad hipolimnions. iwvevs fitoplanqtonebis populaciaTa zrdas
tbis upirvelesi produqciis umravlesoba rasac maTi yvaviloba mosdevs. Rrma, civ
xorcieldeba epilimnonSi, sadac mzis Suqi tbebSi vertikaluri gadaadgileba ar aRwevs
intensiuria. fotosinTezi amatebs Jangbads hae- mTel siRrmeze gvian Semomdgomamde an adreul
ridan Jangbadis cvlas, rasac xels uwyobs qarebi zamTramde, roca wylis temperatura zedmetad
tbis zedapirze, raTa SeinarCunon aerirebuli civia imisTvis, rom xeli Seuwyos mcenareTa
da amrigad sicocxlisTvis xelsayre-li zrdas.
wonasworoba. magram mzardi mcenareebi
evfotur zonaSi (wylis sisqis nawili, romelic
arsebiT sinaTles iRebs fotosinTezisTvis) 8.3 arawesieri fluqtuacia garemoSi
xSirad clian am zonis wylebs gaxsnili sakvebi didad aisaxeba periodul ciklebze
mineralebisgan da amiT amcireben sakuTar
produqtiulobas. hipolimnoni mokveTilia yvelam icis, rom amindi Znelad prognozirebadia.
tbis zedapirs da misi cxovelebi da baqteriebi, Cven xSirad aRvniSnavT, rom weli, gansakuTrebiT
romlebic ZiriTadad, evfoturi zonis qvemoT mSrali an civi iyo sxva wlebTan SedarebiT.
binadroben, srulad gamoleven xolme wyalSi ukanasknel periodSi wyaldidobebi misisipis
Jangbads, riTac qmnian anaerobul pirobebs. velSi, evropis mravali mdinaris adideba bunebis
Semodgomaze wyali tbis zedapirze ufro WirveulobiTaa gamowveuli. naleqianoba yvelaze
advilad civdeba, vidre siRrmiseuli fenebi, metad maSin icvleba, roca is yvelaze iSviaTia:
qvemoT arsebul wyalze ufro mZime xdeba da udabnoebSi da svel adgilebSi, mSrali sezonebis
CaZirvas iwyebs. vertikaluri gadaadgilebis ganmavlobaSi. wlidan wlamde temperaturis cvl-
194
ruli qarebis mimarTulebis, zRvis zedapiris didi gavlena, gansakuTrebiT, CrdiloeT Ciles
temperaturisa da okeanis zedapiris Tavze udabnoebze, Cveulebriv, erT-erT yvelaze mSral
haeris temperaturis qronologiuri Canawerebi adgilze msoflioSi. Aaq, am dros wamosuli wvima
kombinirebulia statistikuri teqnologiebis iyo pirveli dafiqsirebuli wvima saukunis
gamoyenebisas mravalvariantiani ENSO indeqsis ganmavlobaSi. amJamad, am wignis weris dros
(MEI) gamosaTvlelad (Wolter 1987, Wolter and (1997-1998), msoflio ganicdis yvelaze Zlier ENSO
Timlin 1993). MEI sidideebi 1-s zemoT aRniSnaven movlenas, rac ki odesme dafiqsirebula. Svidi
zRvis Tbil temperaturas da qaris dasavleTiT umsxvilesi ENSO movlenis (maT Soris axla
mimarTulebas, rac ENSO movlenas aRniSnavs. MEI-s progresirebadis) MEI-s Sedareba gviCvenebs, rom
sidideebi 0-s qvemoT aRniSnaven periodebs, ro- 1997 wlis gvian zafxulSi mimdinare movlenam
desac okeanis temperatura uCveulod daba-lia. miaRwia 1982-1983 wlebis movlenis umaRles piks
1950-idan dRemde MEI-s monacemebi (nax. 8-13) (nax. 8-13b). cxadia, Cven ver mivcemT mimdinare
gviCvenebs mniSvnelovani ENSO movlenebis warmoSobas Tbil movlenas saSualebas, mivides bolomde,
1957-1958, 1965-1966, 1972-1973, 1982-1983 da 1986- sanam wignis gamoqveynebas gavagrZelebdeT,
1987 wlebSi. uCveulod grZeli ENSO movlena daiwyo amitom ar SegviZlia, misi 1982-1983 wlebis
1991 wels da gagrZelda 1995 wlamde. movlenasTan Sedareba. magram Cven viciT amindis
ENSO movlenebis klimaturi da okeanogra prognozebidan, rom am movlenis efeqtebi
fuli efeqtebi vrceldeba msoflios umetes SeigrZnoba saocrad mSrali pirobebis saxiT
nawilze, axdens ra gavlenas iseTi daSorebuli avstraliaSi, rac iwvevs xSir da intensiur
qveynebis ekosistemebze, rogoricaa indoeTi, xanZrebs da saocrad sveli pirobebis saxiT aSS-
samxreT afrika, brazilia da dasavleT kanada. sa da meqsikis dasavleTi sanapiroebis gaswvriv,
rodesac El Nio-s ukudineba aTbobs wynari sadac drodadro kokispiruli wvimebi modis.
okeanis aRmosavleT nawils, CrdiloeT amerikaSi Tbili okeanis temperaturis xangrZlivma
izrdeba wvimebis raodenoba da temperatura periodma 1990-1995 wlebSi da ufro xSiri ENSO
zomieri xdeba, rac Tbil zamTars iwvevs. wynari movlenebis gaCenam 1975 wlidan (ix. nax. 8-13a)
okeanis dasavleTi wylebis gaTboba asocirdeba zogierT mecniers gauCina kiTxva, moxda Tu ara
aRmosavleTi nawilis gagrilebasTan, rac iwvevs fundamenturi cvlileba ENSO-s periodulobaSi
am regionSi musonuri wvimebis intensivobis da rac ufro mniSvnelovania, dakavSirebulia
Semcirebas (Schlesinger 1991). ENSO movlenam Tu ara amgvari cvlileba globalur klimatur
1982-1983 wlebSi (SeswavlilTagan erT-erTi cvlilebasTan. trenbertma da holarma (1996)
yvelaze Zlieri ENSO movlena) gaanadgura Seiswavles zRvis temperaturuli monacemebi
Tevzeuloba da kelpis (wyalmcenare) zonebi 1991-1995 wlebis movlenidan, raTa daedginaT,
kaliforniaSi, gamoiwvia centraluri wynari iyo Tu ara es movlena uCveulod xangrZlivi.
okeanis zRvis frinvelebis produqtiulobis amisTvis, isini iyenebdnen informacias 113
Semcireba da marjnis polipebis masobrivi wliani ENSO-s dakvirvebebidan. maT daadgines, rom
sikvdilianoba panamaSi. am movlenam mraval marTlac saxeze iyo ENSO movlenebis struqturis,
saxmeleTo ekosistemaTa naleqianobazec iqonia xasiaTis cvlileba. maTi azriT, es cvlileba
196
3
mravalvariantiani ENSO indeqsi indeqsi (MEI) 1950-1996 wlebisTvis. MEI
2
moicavs informacias qarebis mimarTulebis,
1 okeanisa da haeris temperaturebis da
atmosferuli wnevis Taobaze. sidideebi
0
0-s zemoT aRniSnaven Tbili temperaturis
1 okeanis periods. aRniSnulia eqvsi
82+
86+
91+ 86/87
97+
91/92
57/58
82/83
65/66
72/73
nax. 8-15 samxreT-aRmosavleT arizonis mTebis mcenareuloba sxvadasxva simaRleebze. qveda sonorul zonaSi xarobs, ZiriTadad,
saguaros kaktusebi, mcire zomis udabnos xeebi, rogoricaa paloverde da meskitis xe, mTeli rigi erTwliani da mravalwliani
balaxeuloba da aseve, mcire zomis wvniani kaktusebi. agava, okotiloebi da sxva balaxebi zeda sonoruli zonis TvalSi sacemi
elementebia, sadac muxebi mis zeda zRvarze iCenen Tavs.. didi xeebi dominireben ufro maRal simaRleebze: yviTeli fiWvi
gardamaval zonaSi, naZvi da soWi guZonis zonaSi. eseni TandaTanobiT adgils uTmoben buCqebs, tirifebs, balaxs da sirsvels alpur
zonaSi tyis zRvars zemoT. (suraTi mogvawoda aSS niadagis SenarCunebis servisma, the U.S. Forest Service, W.J. Smith, and R.H. Whittaker; from
Whittaker and Niering 1965).
biotur heterogenurobas. CrdiloeT apalaCis and Woodell 1975). serpantinis unayofo miwebi,
mTebSi da aSS-s wynar okeanesTan axlos arsebul rogorc maT uwodeben, rogorc wesi, dafarulia
mTebSi serpentinis (vulkanuri qanis saxe) gaiSviaTebuli balaxiTa da mcenareulobiT,
qanTa gaSiSvlebani gamoqarvisas qmnian iseT romelTagan bevri endemuri saxeobaa da sxvagan
niadags, romelic didi raodenobiT Seicavs arsad moipoveba. am mcenareebs magniumisadmi
magniums. amis gamo, garSemo mdebare niadagis maRali gamZleoba gamoumuSavdaT (nax. 8-16).
tipebisTvis damaxasiaTebeli mcenareebi aq granitis, fiqalis da qviSaqvis Semcvel kldovan
ar izdeba (Walker 1954, Whittaker 1954, Proctor safuZvelzec, gamoqarvis doneze damoki-
199
udabno
200 15
foTlovani masa (mg/ha)
temperatura(C0)
temperatura
wyali (mm)
100 aorTqleba
7.5
evapotAranspiracia
niadagis wylis maragi
foTlovan masa
0 0
J AMAM J J ASO ND J A M A MJ J A SO N D
Tveebi Tveebi
mdelo
30
200 15
foTlovani masa (mg/ha)
sws t 20
temperatura(C0)
7.5 10
100
wyali (mm)
p fm
0
et 10
0 0
JAMAM J J ASO ND JAMAM J J ASO ND
Tveebi Tveebi
t
sws 20
temperatura(C0)
p et 10
100 7.5
wyali (mm)
Tveebi Tveebi sam sxvadasxva garemoSi. (After Aber and Melillo 1991.)
200
100 100
50 50
0 0
20 40 60 80 100 20 40 60 80 100
mcenareTa adgilobrivi
gavrceleba
6
adgilobrivad mcenareTa gavrcelebaze gavle-
nas ramdenime faqtori axdens, maT Soris _
4 simaRle zRvis donidan, zedapiris daxriloba,
mzis sxivebisadmi misawvdomoba da qvemoT
2 arsebuli kldovani safuZveli. es faqtorebi
gansakuTrebiT icvleba mTian regionebSi da
yvela saxis niadagis nimuSi amitom ekologebi iSviaTad irCeven mTian garemos
mcenareTa gavrcelebis Sesaswavlad.
0 2 4 6 8
mTebi CrdiloeT kaliforniis sanapiros
gaswvriv qmnian pirobebs sxvadasxva mcenareTa
TanasazogadoebisTvis, mSrali sanapiro Capara-
6
liT dawyebuli duglasis soWiTa da wiTeli xis
maRali tyeebiT dasrulebuli (Waring and Major
4 1964). rodesac teritoriebi dayofilia sinotivis
mixedviT, am adgilebSi TiToeuli saxeobis
2 gavrcelebis optimumi sxvadasxvanairia (nax.
veluri gviani SoTxvi 8-19). sanapiros wiTeli xe dominirebs sinotivis
gradientis centralur poziciaze da xSirad
kalciumi (%)
8.7 mcenareTa da cxovelTa adapta zonebSi, sadac maTTvis Jangbadi xSirad aris
ciebi emTxveva garemo pirobebs xelmiswavdomi, ukeTesad itanen gamoSrobas,
vidre saxeobebi wylebis dabali mimoqcevis
TavianTi garemos farglebSi
adgilebidan. es im specializaciis magaliTebia,
rogorc Cven vnaxeT me-4, me-5 da me-6 TavebSi, romlebic miesadageba organizmebs garemo
organizmTa adaptaciebi advilad ver pirobebis garkveuli SezRuduli diapazoniT.
gamocalkevdeba im garemosgan, sadac isini
binadroben. mwerebis larvebs gaumdinare wylis
garemoSi (Txrilebi da tborebi) SeuZliaT, garemo, forma da funqcia
gaZlon ufro didxans Jangbadis gareSe, vidre maT mcenareebSi
monaTesave saxeobebs haeriT savse dinebebidan
SeadareT foTolmcveni tyis xeebis foTlebi
da mdinareebidan. zRvis lokokinaTa saxeobebi,
udabnos saxeobis mcenareTa foTlebs. isini,
romlebic arseboben maRali miqceva-moqcevis
rogorc wesi, farTo da Txelia, riTac qmnian
did farTobs sinaTlis STanTqmisTvis da aqedan
gamomdinare, garduvalad wylis kargvisaTvisac.
udabnos xeebs aqvT mcire, kargad dayofili
foTlebi, xandxan ki, saerTod ar aqvT (nax.
8-21). foTlebi xurdebian udabnos mzeze, misi
struqturebi siTbos konveqciis gziT ufro
swrafad kideebidan kargaven, sadac haeris
dinebebi arRvevs maizolirebel mdgrad
sasazRvro fenebs. rac metia kide, miT grilia
foToli da miT dabalia wylis kargva (Vogel 1970).
(a) mcire zoma niSnavs, rom foTlis mTliani wili
eTmoba kideebs. erTeul mcenarezec ki, mTliani
mzisTvis xelmisawvdomi foTlebi SeiZleba ufro
gansxvavebuli formis iyvnen siTbos gasafantad
da wylis Sesakaveblad, vidre Crdilis foTlebi
(nax. 8-22).
(b)
mzis foTlebi
(c)
nax. 8-21 arizonas udabnos mcenareebis foTlebi. (a)
meskitis (Prosopis) foTlebi qvedayofilia mTel rig mcire
furclebad, romlebic xels uwyobs mzisadmi mificxebis
dros siTbos kargvas. (b) paloverdes (Cercidium) es adaptacia
kidev ufro Sors miaqvs. misi foTlebi erTi cidaa da sqeli
Reroebi, romelic qlorofils Seicaven, pasuxismgebelni
arian mcenaris ZiriTad fotosinTezze (aqedan momdinareobs Crdilis foTlebi
fotosinTezi da aorTqleba
dakvirvebis qveS myofi
fotosinTezi
nax. 8-24 fotosinTezisa da aorTqlebis
moqmedebis kursebi standartul
aorTqleba
laboratoriul Srobis pirobebSi (a) Savi
salbis (Salvia mellifera), sanapiro
salbis saxeobas da (b) Heteromeles
arbutifolia-is, Caparalis saxeobis
aorTqleba
magaliTze. aRsaniSanavia, rom aorTqleba
0 20 40 60 80 0 20 40 60 80 didxans grZeldeba mas Semdeg, rac
fotosinTezi wyvets moqmedebas. amrigad,
qvemoT horiz: wuTebi
qvemoT horiz: wuTebi foTlis Zilianoba aris efeqturi
xangrZliv moqmedi gamosavali gvalvidan
(a) Savi salbi marcxn (b) toyon (After Harrison et al. 1971)
aqtiurad yofnas ufro xangrZilivi periodebis forma mWidrodaa dakavSirebuli garemos fizikur
ganmavlobaSi. Heteromeles arbutifolia-is foTlebis pirobebTan. xmeleTis mcenareebis SemTxvevaSi
gareTa zedapirs aqvs sqeli, cvilisebri is saxeobebi, romelTac zrdis msxvili formebi
kutikula wylis kargvis Sesamcireblad, rodesac aqvT, xSirad konkurentunarianobaSi aRematebian
sanameebi sruliad daxurulia. zrdis mcire formian mcenareebs, Tumca niadags
sanapiro salbi da Caparalis mcenareebi ufro notios moiTxoven. amrigad, Cven ar
sxvadasxvagvaradaa specializebuli. Savi unda gvikvirdes, rom wylis xelmisawvdomoba
salbi aqtiuria mxolod zamTrisa da adreuli erT-erTi mTavari dominirebadi faqtoria,
gazafxulis wvimiani periodebis dros. maTi romelic gansazRvravs xmeleTis biomebis
foTlebi mowyobilia fotosinTezis maRali xasiaTsa da gavrcelebas. radganac temperatura
siCqareebisTvis da zrdis maRali tempebisTvis, gavlenas axdens sinotivis deficitsa da
magram rogorc ki niadagSi wyali iSviaTi xdeba, xelmisawvdomobaze, isic mniSvnelovan rols
isini cviva da mcenare Zils miecema. amrigad, asrulebs.
Savi salbi specializebulia xmelTaSua zRvis wylis xelmisawvdomobis garda, sxva faqto-
klimatis zamTris gardamavali sinotivis rebi aseve mniSvnelovania mcenaris zrdis
pirobebisTvis. Heteromeles arbutifolia da formebis gansazRvraSi. maT Soris erT-erTi aris
Caparalis sxva saxeobebi ufro SezRudulad cecxli, romlis gavlenac yvelaze didia iq, sadac
iyeneben wyals, romelic Rrmad aris niadagSi, sinotivis xelmisawvdomoba saSualo donisaa
magram amis miuxedavad, Zleben wlis SedarebiT da maRalsezonuria. udabnoebi da notio tyeebi
meti periodis ganmavlobaSi. maT ar SeuZliaT iSviaTad iwvis: udabnoebSi iSviaTad grovdeba
sanapiro salbiviT efeqturad gamoiyenon sakmarisi raodenobis mcenareuli narCenebi
zamTris wylis maragi niadagis zeda fenaSi. xanZris sawvaviT aRsaWurvad, xolo notio
iq, sadac Caparalis da salbis saxeobebi erTad tyeebi iSviaTad Srebian im donemde, rom advilad
izrdeba (TiToeulis gavrcelebis arealis aalebadebi gaxdnen. balaxis da buCqebis biomebs
ukidures sazRvarze), isini axdenen garemos aqvT kombinaciebi Warbi sawvavisa da sezonuri
sxvadasxva nawilebis eqsploatirebas: Rrma, gvalvisa, rac xSir SemTxvevaSi, qmnis xelsayrel
mudmivi wylis maragebi TavTxeli, efemeruli pirobebs cecxlis gaCenisTvis. am areebSi cecxli
wylis maragebis winaaRmdeg. am gansxvavebebisa dominirebadi faqtoria, romlisTvisac yvela
da maTi Sesabamisi foTlis morfologiisa da organizmi unda iyos adaptirebuli da romlis
gvalvaze reaqciebis adaptaciaTa miuxedavad, mimarTac bevri specializebulia: zogierTi
saxeobaTa es ori jgufi Tanabrad produqtiulia saxeobisTvis cecxli aucilebelic ki aris
wylis xelmisawvdomobis Sualedur doneze. Teslis gaRvivebisa da CiTilebis zrdisTvis.
mSral adgilebSi Rrma wylis xangrZlivi kidev erTi mniSvnelovani faqtori pirobebia
sezonuri ararseboba moqmedebs sanapiro salbis niadagSi, romelsac edafuri (niadagobrivi)
sasargeblod. SemaRlebebze Rrma wylis mzardi faqtori ewodeba. edafuri faqtoria sakvebi
xelmisawvdomoba ki upiratesobas maradmwvane nivTierebis statusi, wylis xelmisawvdomoba da
Caparalis mcenareulobas aZlevs. toqsikuri mineralebis Semcveloba.
es magaliTebi gviCvenebs, rom mcenaris zrdis
206
temperaturebi ( C)
biotemperatura 0.25 12.5 0
(C)
0.50 25
i
nt
ganedobrivi simaRlis
ie
ic
sa
regionebi ef sartyelebi
Su
1.00 50
ko
al
o
is
Tovliani
sr
polaruli
i
ac
u
1.5 1.50
r
li
pi
ns
wl
2.00 100 alpuri
ra
i
subpolaruli
ur
ot
in
ev
30 30
al
ri
subalpuri
eq
iu
4.00 200
ia
nc
no
udabno
te
ba
(CrdiloeTi) (paramo)
po
dabalmTiani
(sm
60 60
)
8.00 400
udabnos stepi notio
grili udabno sveli tye wvimiani tye
buCqnari tye mTiani
temperatura
120 120
Tbili 16.00 udabnos 800
temperatura an udabno ekliani tye ekliani tye mSrali tye sveli tye wvimiani tye dabali
buCqnari
subtropikuli mTebi
240 32.00 udabnos Zalian
240
udabno ekliani tye notio tye mSrali tye sveli tye wvimiani tye
buCqnari mSrali tye
tropikuli super mSrali permariduli mSrali naxevradmSrali subhumiduri notio perhumiduri super notio
(mSrali)
32.00 16.00 8.00 4.00 2.00 1.00 0.50 0.25 0.125
potenciuri evapotranspiracia
nax. 8-26 holdrijis sqema mcenareTa Tanasazogadoebebis klasifikaciisTvis. saSualo wliuri biotemperatura (MAP) gamoiTvleba
saSualo Tviuri temperaturebidan. potenciuri aorTqlebis koeficienti aris potenciuri evapotranspiracia gayofil
naleqianobaze; koeficienti izrdeba notiodan mSrali regionebisken. (After Holdridge 1967.)
V Tbili zomieri: dro da dro yinva xSirad zomieri maradmwvane tyeebi, garkveulwilad
zafxulis naleqianobiT yinvisadmi mgrZnobiareni
VIII borealuri: civi zomieri grili maradmwvane, yinva gamZle ekalfoTliani tye (taiga)
zafxuliTa da grZeli zamTriT
XI polaruli: Zalian mokle, grili dabali, maradmwavne mcenareuloba, xeebis gareSe,
zafxuliTa da grZeli, Zalain civi zamTriT. romlebic izrdebian mudmivad gayinul niadagze.
400
erTwlovani siswraFfve (sm)
tropikuli
300 wvimiani
tye
zomieri
wvimiani
tyeebi
tropikuli
200 sezonuri
tye
zomieri tyeebi
sistema, romelsac cxra ZiriTadi danayofi aqvs, iseve, rogorc klasifikaciis yvela sxva
dafuZnebulia temperaturisa da naleqianobis sqemaSi, gamonaklisi aqac xSiria. sazRvrebi
wliur kursebze. klimatis mniSvnelovani mcenareulobaTa tipebs Soris, saukeTeso
atributebi da maxasiaTebeli mcenareuloba SemTxvevaSi, aramkveTria. metic, yvela mce-
TiToeul am zonaSi warmodgenlia 8-2 cxrilSi. nare klimatze erTgvarad rodi reagirebs.
klimaturi zonebis sazRvrebi eTanxmeba magaliTad, avstraliuri evkaliptebis zogierTi
sinotivisa da sicivis stresis pirobebs, romlebic saxeoba qmnis tyeebs iseT pirobebSi, romelic
mcenaris formis mniSvnelovani ganmsazRvrelebi xelsayrelia mxolod buCqnaris da balaxeulobis
arian. magaliTad, tropikebSi tropikuli klimati ganviTarebisTvis sxva kontinentebze. dabolos,
gansxvavdeba ekvatoruli klimatisgan mkveTrad mcenareulobaze, temperaturisa da naleqianobis
gamokveTili mSrali sezonis dros wylis stresis garda, sxva faqtorebic (topografia, niadagebi,
periodebis saSualebiT. am klimaturi zonebis xanZrebi da sezonuri cvlilebebi klimatSi)
tipuri mcenareuloba aris maradmwavne wvimis moqmedebs. TiToeuli maTgani Tavis niSans
tyeebi, foTolcvenadi tyeebi, savanebi da tovebs mcenareze, riTac kidev ufro usvams
udabnos buCqnarebi. xazs sasicocxlo formebis garemo pirobebis
kidev erTi midgoma ekuTvnis mcenareTa mravalferovnebisadmi adaptaciis mniSvnelobas.
ekolog r.h. uitakers (1975), romelmac mcenareTa
zogierTi struqturuli klasifikaciis da
holdrijis sinotivis provinciebis ideis
8.10 biomis koncefcia bunebriv sa
kombinireba moaxdina erT sqemaSi. man es sqema
myaroSi farTolmasStabiani cvli
gadaitana temperaturisa da naleqianobis
grafikze (nax. 8-27). tropikul da subtropikul lebebis organizebas axdens
mxareebSi saSualo temperaturiT 20C-30C- miuxedavad imisa, rom ar arsebobs ori
mde mcenareTa mravalnairi tipi gvxvdeba _ adgili, sadac saxeobaTa zustad erTnairi
mTeli wlis ganmavlobaSi, namdvili wvimiani Tanasazogadoebebi arsebobs, es erTobebi
tyidan udabnos mcenareebamde. Sualeduri SeiZleba dajgufdes kategoriebad im
klimati xelsayrelia sezonuri tyeebisTvis, dominantur mcenaris formaze dayrdnobiT,
sadac zogierTi an yvela xe kargavs foTlebs romelic mTlianobaSi gansazRvravs Tanasazo-
mSrali sezonis dros da aseve, mcire, mSrali gadoebis xasiaTs. am kategoriebs biomebi
tyeebisTvis mravali saxis ekliani xeebiT. ewodebaT. CrdiloeT amerikis xmeleTis mni-
mcenareTa Tanasazogadoebebi zomier arealebSi Svnelovani biomebia tundra, borealuri
misdeven tropikuli erTobebis magaliTs, igive tye, zomieri foTolcvenadi tye, zomieri
saxis mcenareTa tipebiT. ufro civ klimatSi maradmwvane tye, buCqnari, saTibi da udabno
naleqianoba imdenad mcired gansxvavdeba erTi (nax. 8-28). biomebi gviCveneben mWidro Sesabamisobas
adgilidan meoremde, rom mcenareulobaTa CrdiloeT amerikis umsxviles klimatur
tipebic mcired gansxvavdebian. iq, sadac saSualo zonebTan. miuxedavad imisa, rom TiToeuli
wliuri temperatura 5C-ze dabalia, vitakeri biomi advili sacnobia Tavisi gamorCeuli
aerTianebs mcenareTa yvela asociacias erT mcenareulobiT, mniSvnelovania gavacnobieroT,
tipSi _ tundraSi. rom klasifikaciis sxvadasxva sistemebi ufro
mcenareTa Tanasazogadoebebis formirebaSi, ukeTesad gviCvenebs gansxvavebebs biomebs Soris
temperaturis nebismier diapazonSi naleqianobis da rom erTi biomis maxasiaTeblebi, rogorc
speqtris mSral kideze, gansakuTrebul rols wesi, TandaTanobiT icvleba momdevnoTi. qvemoT
cecxli TamaSobs (Borchert 1950, Daubenmire 1968b, mocemuli umsxvilesi biomebis mokle mimoxilva
ix. nawili 6). magaliTad, afrikul savanebSi, xazs usvams fizikuri garemos ganmasxvavebel
centralur da dasavleT amerikul preriebSi Tvisebebs da imas, Tu rogor gamoixateba es
xSiri xanZrebi anadgurebs xis Tesls da xels saxlis mcenareebis magaliTze.
uSlis maRali tyeebis ganviTarebas. samagierod
ver anadgurebs mravalwlian balaxebs
eqstensiuri fesvTa sistemebiT, romlebic xmeleTis biomebi
uZleben cecxls. xanZris Semdeg fesvebidan
zomier klimats axasiTebs 5-50C saSualo wliuri
warmoiqmneba axali nazardi, romelic swrafad
temperatura dabal simaRleze. aseTi klimati,
vrceldeba dedamiwis zedapirze. iSviaTi
rogorc wesi, ganawilebulia 30N-sa da 45N-s
xanZrebis pirobebSi, mcenareTa Teslebi SeiZleba
Soris CrdiloeT amerikaSi da 40N-idan 60N-s
adaptirebuli gaxdnen da saboloo jamSi,
Soris evropaSi, radgan mas golfstrimis dineba
daCrdilon preriaTa mcenareuloba.
211
udabno
zomieri tye
mTebi, polaruli yinuli,
eqstremaluri garemoebi. savana
zomieri saTibi.
tundra.
tropikuli tye.
Carapali
taiga
nax. 8-29 foTolcvenadi tyis biomi. indianas Statis nax. 8-32 zomieri saTibi biomi. preriebi potavatomis
am magarmerqnianebSi dominirebs muxa da maT aqvT kargad sofelSi, kanzasis Stati (aSS niadagis SenarCunebis samsaxuris
ganviTarebuli buCq-jagnari (aSS tyis samsaxuris mowodebuli) mier mowodebuli foto)
Warbad moipoveba arabalaxeuli mcenareuli didi auzis umetes nawils dasavleT SeerTebul
saxeobebi, romlebsac ,,forbi (nebismieri StatebSi. regionis CrdiloeT nawilSi aris
arabalaxeuli mcenare) ewodeba. saTib miwebSi dominanti mcenare abzinda, maSin rodesac
xanZrebs erT-erTi yvelaze dominirebadi gavlena samxreTisken da SedarebiT notio niadagSi
aqvT, gansakuTrebiT iq, sadac garemo Sreba dominireben farTod gavrcelebuli Rvia da
zafxulis dros. saTibi miwebis mraval saxeobas fiWvi, qmnian ra 10 metrze dabali simaRlis tyian
cecxlgamZle miwisqveSa Reroebi an Rrma fesvebi raionebs balaxis iSviaTi safariT. buCqnarebSi
aqvT, romlidanac amodis axali nazardebi. wlis umetesi periodis ganmavlobaSi potenciuri
zog saxeobas SeiZleba cecxlgamZle Teslebic aorTqleba aWarbebs naleqianobas, niadagi
hqondes. marTlac saTibi miwebi sakmaris naleqs mSralia da maTSi arc nakadulebi da mdinareebi ar
iReben imisTvis, rom xeli Seewyos tyeebis formirdeba. cecxli aq iSviaTad Cndeba, radgan es
ganviTarebas, magram xanZrebi anadgureben tyeebs. adgili mcire raodenobis sawavavs warmoSobs. am
aseTi biomebis umravlesoba soflis meurneobaSi biomis dabali produqtiulobis gamo, saqonlis
gamoiyeneba. saZovarze siarulma SeiZleba didi zewola
iq, sadac naleqianoba weliwadSi 25-50sm- moaxdinos mcenareulobaze da SeiZleba, xeli
mde meryeobs, zamTari civia, zafxuli Tbili Seuwyos iseTi buCqebis ganviTarebas, romlebic
da saTibi miwebi zomieri buCqnaris biomebSi ar gamodgebian saWmelad. marTlac, mravali
gadaizrdebian (nax. 8-33). buCqnaris biomi moicavs mSrali saTibi miwa dasavleT SeerTebul StatebSi
da danarCen samyaroSic buCqnarebad iqca balaxis
mWamelebis mier balaxis ganadgurebis Sedegad.
xmelTaSua zRvis tyis biomi (nax. 8-34)
ganTavsebulia 30-40 ganedze ekvatoris
CrdiloeTiT da samxreTiT (evropaSi cotaTi
ufro maRla) kontinenturi miwebis dasavleT
mxares. am biomis warmomadgenelTa Soris arian
samxreT evropa da samxreT kalifornia CrdiloeT
naxevarsferoSi da centraluri Cile, samxreT
afrikis keipis regioni da samxreT- dasavleTi
avstralia samxreT naxevarsferoSi. xmelTaSua
zRvispira klimats axasiaTebs zamTris wvimebi
Tbili temperaturiT da zafxulis gvalvebi. es
klimati xels uwyobs 1-3 metris simaRlis sqeli,
maradmwvane, buCqovani mcenareebis zrdas Rrma
fesvebiTa da gvalvagamZle foTlebiT. xmelTaSua
zRvis mcenareebi, romlebsac rogorc wesi, aqvT
mcire, xangrZlivad gamZle foTlebi, cnobilia
nax. 8-33 zomieri buCqnaris biomi. ziomis erovnuli
parki, iutas StatSi. (aSS niadagis SenarCunebis samsaxuris
rogorc sklerofiluri (magarfoTliani)
mowodebuli) mcenareebi. xmelTaSua zRvis biomebSi
borealuri da polaruli
biomebi
CrdiloeT naxevarsferoSi da tropikuli da sub-
tropikuli arealebis did simaRleebze sam-sami
saxis biomebi arseboben. boraluri tyis biome-
bi (xSirad mas taigasac uwodeben, nax. 8-36) ga-
daSlilia farTo sartyelze daaxloebiT 50N-is
CrdiloeTiT...zomier da tropikul klimatur
zonebSic ki, did simaRleze moipoveba iseTi mce-
nareuloba, romelic hgavs arqtikul tundras da
Seicavs zogierT, misTvis damaxasiaTebel an mis
mona-Tesave saxeobas. am sasicocxlo zonas al-
puri tundris biomi ewodeba. es adgilebi iwye-
ba xeebis zrdis zeda sazRvarze maRla (nax. 8-38),
yvelaze farTod, CrdiloeT amerikis kldovan
mTebSi da centraluri aziis tibetis platoze.
msgavsebis miuxedavad, alpur da arqtikul tun-
dras mniSvnelovani gansxvavebebi aqvT. alpur
tundras aqvs ufro Tbili da grZeli vegetaciu-
li periodebi, meti naleqianoba, naklebad mkacri
zamTari, meti produqtiuloba da saxeobaTa mra-
valferovneba, vidre arqtikul tundras. aseve,
alpur tundras ar axasiaTebs niadagis mudmivi
gamyinvareba. Tumca, rogorc maRalganedobriv
tundraSi, swored zamTris mkacri pirobebi zRu-
nax. 8-36 borealuri tyis biomebi. daven xeebis zrdas.
(r.b.suteris mowodebuli)
215
nax. 8-39 tropikuli wvimiani tyis biomi. lianebi da nax. 8-41 savanas biomi. gvalvasTan adaptirebuli xeebi
epifitebi etanebian xeebs panamis am dablob tropikul wvimian SigadaSig gafantulia keniis samurus olqis saTib miwebSi (aSS
tyeSi (v.j. smitis mowodebuli) soflis meurneobis ganyofilebisa da niadagis SenarCunebis
samsaxuris mowodebuli)
217
ufro Tbili, mdored da sakvebi nivTierebebiT dumfarebi (nax. 8-42). Ria wyali sanapiro zonis
mdidari, xolo ekosistemebi ufro kompleq- miRma aris mtknari wylis zona, sadac xdeba
suri da produqtiuli xdeba. mdinariseuli umniSvnelovanesi motivtive erTujrediani
ekosistemebis ganmasxvavebeli Tviseba isaa, rom wyalmcenareebis anu planqtonis produqcia.
organuli masalebis, maT Soris mcenareebisa tbebi aseve pirobiTad SeiZleba dayofilni iyvnen
da cxovelebis mudmivad dabla Catana xdeba vertikalurad, sinaTlis SeRwevisa da wylis
dinebis mier. mdinariseuli sistemebi arsebobs Termulad stratificirebuli fenebis mixedviT
wonasworobis mdgomareobaSi, es e.w. dine- (ix. 8.2 seqcia). danaleqebi tbisa da tborebis
bis mimarTulebiT dreifi dabalansebulia fskerze qmnian bentosis (fskerze mcxovrebi)
cxovelebis aqtiuri gadaadgilebiT dinebis gansakuTrebul sabinadros soros cxovelebisa
sawinaaRmdego mimarTulebiT, sistemis dinebis da mikroorganizmebisTvis.
sawinaaRmdego mimarTulebis produqtiulobiT estuariebi gansakuTrebuli saxis garemoe-
da gareSe masalebis mier gakeTebuli SenataniT. bia, romlebic mdinareebis SesarTavebTan
tbebi iqmneba nebismieri saxis CaRrmavebaSi. yalibdebian, gansakuTrebiT iq, sadac gamo-
mniSvnelovan wilad wylis amgvari masebis dinebas nawilobriv xuravs landSafti an
dagroveba glaciaciis Sedegia, procesis, barieruli kunZulebi. estuariebis unikaluri
romelic tovebs amoWril auzebs da yinulovan xasiaTi momdinareobs mtknari da mariliani
depozitebSi damarxul yinulis blokebs. es wylis SeevaSi, romelSic zRvis mravali saxis
yinulebi TandaTanobiT dneba da qmnis tbebs. organizmis larvebi izrdeba didi raodenobiT.
tbebi aseve warmoiqmneba geologiurad aqtiur amasTan, mdinareebis mier Semotanili sakvebi
regionebSi, rogoricaa magaliTad, afrikis nivTierebebis swrafi cvla zedapiris wylebsa
riftuli veli, sadac dedamiwis qanebis da danaleqebs Soris iwvevs saocrad maRal
vertikaluri Zvrebis Sedegad Seiqmna auzi, produqtiulobas estuariebSi. radganac
romelSic Semdgom wyali dagrovda. mdinaris estuariebi zedapiruli adgilebia, romlis
farTo auzebi, rogoricaa misisipisa da amazonis farglebSic aris danaleqebi, maT xSirad
velebi, SeiZleba Seicavdnen Zvel tbebs, romlebic esazRvreba eqstensiuri miqceva-moqceviTi
arian ZiriTad kalapotSi momxdari cvlilebebis Waobebi, romlebsac Tavis mxriv axasiaTebT
Sedegad yofili mdinaris gadaWrili farTo naxevradCaZiruli mcenareebi (wyalSi
xveulebi. mTliani tba SeiZleba CaiTvalos biomad, fesvgadgmuli mcenareebi, romlis zeda nawili
magram is dayofilia regionebad, romelTagan wylidan aris amoweuli). marTlac, Waobebi,
TiToeuls sakuTari xasiaTi aqvs. sanapiro zona romlebic gars ertymian estuariebs dedamiwis
aris zedapiruli zona tbis napiris gaswvriv, yvelaze produqtiul garemoTa ricxvSi,
romlis farglebSic moipoveba fesvgadgmuli arian sakvebi nivTierebebis maRali donisa da
mcenareuloba, rogoricaa magaliTad, TeTri wylis stresis ar arsebobis gamo. es Waobebi
daskvna
1. temperaturisa da naleqianobis globalur foTlebis masaze. mateba fotosinTezSi zrdis
sistemebs gansazRvravs mzis radiacia adgilo- evapotranspiraciasac. regionuli gansxvavebebi
briv don eze da qarebis da okeanis dinebebis mier evapotranspiraciaSi TvalSisacemia.
motanili siTburi energiis xelaxali ganawileba.
Tbili tropikuli haeri maRla adis ekvatorTan 8. mcenareTa geografiuli gavrceleba ganisaz-
da miemarTeba CrdiloeTisa da samxreTisken, Rvreba upirveles yovlisa klimatis mixedviT
grildeba da xdeba ufro mkvrivi am procesSi. maSin, rodesac globaluri gavrceleba re-
ekvatoridan daaxloebiT 30-ze CrdiloeTiT gionebSi icvleba topografiisa da niadagebis
da samxreTiT grili, mkvrivi haeri eSveba da Sesabamisad.
miemarTeba ekvatorisken zedapiruli haeris
dinebebis saxiT, romlebic xvdebian erTmaneTs 9. klimati mniSvnelovan gavlenas axdens mcena-
tropikTaSorisi konvergenciis wertilSi. reTa da cxovelTa adaptaciebze. TiToeul
cirkulaciis am sistemas hedlis seqcia ewodeba. klimatur regions gaaCnia damaxasiaTebeli
vegetaciuri formebi, romlebic gansxvavdebian
2. okeaneTa dinebebi gavlenas axdens klimatze zogadi TvisebebiT, foTolTa morfologiiTa da
dedamiwis zedapirze siTbos gadatanis saSu- zrdis modeliT.
alebiT. civwyliani okeanis dinebebi, rogorc
wesi, mimarTulia tropikebisken kontinentebis 10. mixvdnen ra, rom mcenaris forma pirdapir
dasavleT sanapiros gaswvriv, xolo Tbilwyli- kavSirSia klimatTan, holdrijma da vitakerma
ani dinebebi _ zomieri regionebisken kontinen-
gamoyves mcenareulobaTa umsxvilesi regionebi
tebis aRmosavleT sanapiros gayolebaze.
adgilobrivi naleqianobisa da temperaturis
safuZvelze. klasifikaciis msgavsi sqemebi xazs
3. sezonurobas iwvevs yovelwliuri mzis msvl-
usvams damokidebulebas temperaturasa da wylis
eloba CrdiloeTisken da masTan asocirebuli
xelmisawvdomobas Soris da amiT kidev erTxel
qarebisa da naleqianobis sartylebis ganedo-
aRiarebs sezonurobis, niadagebisa da cecxlis
brivi moZraoba samxreTisken. sezonuri cvli-
mamodificirebel efeqtebs.
leba wylis temperaturaSi iwvevs cvlilebebs
okeaneSi wylis moZraobis struqturaSi.
11. globaluri sasicocxlo zonebi sqematu-
4. sezonuri daTboba da agrileba Zireulad rad SeiZleba dominantur mcenareulobaze
cvlis zomieri zonis tbebis maxasiaTeblebs. dayrdnobiT gamosaxos. amgvar arealebs biomebi
zafxulis ganmavlobaSi amgvari tbebi strati- ewodebaT. biomebi araa erTiani biologiuri
ficirebulia, sadac Tbili zedapiruli fena erTeulebi, magram isini warmoadgens global-
(epilimnoni) gamocalkevebulia civi qveda fenis- uri masStabiT bunebrivi samyaros organizebis
gan (hipolimnonisgan) basri Termoklinis mier. efeqtur saSualebas.
gazafxulsa da Semodgomaze temperaturis pro-
fili siRrmesTan erTad xdeba ufro erTgvari da 12. dedamiwis areali 30N-sa da 45N-s Soris
iZleva vertkaluri gadaadgilebis saSualebas. CrdiloeT amerikaSi da 40N-sa da 60N-s Soris
evropaSi iwodeba zomier zonad. zomieri zonis
5. periodulma cvlilebebma klimatSi, ro- biomebi moicaven foTolcvenad tyeebs, zomier
goricaa magaliTad, El Nio-samxreT oscilaciis wiwvovan tyeebs, zomier wvimian tyeebs, zomier
(ENSO) movlenis Sedegebi, SeiZleba gamoiwvios
saTib miwebs, zomier buCqnarebs, xmelTaSua
biologiuri Tanasazogadoebebis masobrivi
zRvis tyis zonebs da subtropikul udabnoebs.
ganadgureba globaluri masStabiT. Tanamedrove
farTomasStabiani ENSO movlenebi moxda 1982-1983
da 1997-1998 wlebSi. 13. borealuri tye, tundra da alpuri tundra
maRali ganedebisTvis damaxasiaTebeli biomebia.
6. topografia da geologia iwvevs ufro zogadi tropikuli wvimiani tye, tropikuli sezonuri
klimaturi sistemebis cvlilebebs adgilobriv tye da tropikuli savana im biomebisa, romlebic
garemo pirobebSi. mTebi abrkolebs wvimas, qmnis moipovebian 20-ze ekvatoridan.
ra wvimis Crdilebs TavianT qaris sawinaaRmdego
ferdobebze. pirobebi did simaRleze gvanan pi- 14. mcenareulobis Tvisebebze dafuZnebuli
robebs maRal ganedebze. niadagis maxasiaTeble- biomebis koncefcia ganviTarda xmeleTis ekosis-
bi asaxaven qvemoT arsebuli qviani safuZvlis temebisTvis. wylis sistemebis klasifikacia xor-
xarisxs da xandaxan awarmoeben specializebul cieldeba fizikuri maxasiaTeblebis mixedviT:
floras. marilianoba, wylis moZraoba da wylis siRrme
safuZvelze. wylis sistemebis umsxvilesi tipe-
7. aorTqlebis intensivoba damokidebulia bia dinebebi, tbebi, estuariebi da okeaneebi.
temperaturaze, niadagSi wylis maragsa da
221
savarjiSoebi
1. mokled aRwereT Tqveni qveynis sezonuri 2. aRwereT sezonuri klimaturi pirobebi, rom-
amindis sistemebisa da klimaturi pirobebis lebic gamoiwvevda mtknar tbaSi gadatrialebis
Sesaxeb. daurTeT detalebi temperaturisa da mxolod erT periods. ipoveT adgili dedamiwaze,
naleqianobis Sesaxeb da gaakeTeT komentarebi sadac amgvari araviTari piroba Tavs ar iCens.
im mniSvnelovan uCveulo movlenebze, romlebic
xandaxan iCens Tavs (mag. tornadoebi, qariSxlebi, 3. Tqven aRmoaCineT, rom dgaxarT guZonis
wyaldidobebi). aRwereT, rogor axdens gavlenas yuresTan, manitobas provinciis qalaq CerCi-
TvalSisacemi topografiuli maxasiaTeblebi lis CrdiloeTiT. ra biomSi xarT? globusis an
amindze. msoflio rukis gamoyenebiT daadgineT qalaqi am
TavSi naxseneb yvela biomSi.
222
nawili 3
energia da
materialebi
ekosistemaSi
223
i
cocxlis energia moedineba usicocxlo fizikuri garemodan fotosinTezis meSveo-
biT. energiis dineba ekosistemaSi miiRweva organizmebis kvebiTi urTierTobebis sa-
SualebiT. energetikuli transformaciebi moicaven ekosistemaSi iseTi elementebis
moZraobas, rogoricaa naxSirbadi, azoti da fosfori. mesame nawilSi Cven avxsniT process,
romlis drosac energia da nivTierebebi moZraobs ekosistemaSi da moicaven interaqciebs
fizikur da biologiur garemoebs Soris.
Tavi 9
ekosistemaTa
koncefcia
gzamkvlevi kiTxvebi
riT gansxvavdeboda f.e. klementisa da h.a. ra ideebi hqonda a.j. lotkas ekosistemaTa
gliasonis Sexedulebebi biologiuri Tana- funqciis regulirebasTan dakavSirebiT?
sazogadoebebis bunebis Sesaxeb?
rogor aRiqvams organizmi Tanasazogadoe-
rogor warmoedgina Carlz eltons biolo-
bebsa da ekosistemebs?
giuri Tanasazogadoebebi?
Diptera oboba
Clangula hyomalis (grZel kudiani ixvi)
mcenareebi
sagzao
TeTri mela
TeTri kakabi cxovelebi
selapebi
matlebi Calibris mantima eqskrementebi
Entomostraca Entomostraca
wyalmcenareebi
rotifera Rotifera
Tardigrade
mtknari wylis pkanqtoni umartivesebi
Oligocheate
xagsi nematodebi
nax. 9-1 samerheizisa da eltonis 1923 wlis aRwera daTvis kunZulze cxovelebis kvebiTi urTierTobebisa. (From Elton 1927.)
227
kvlevam samocian wlebSi mxari dauWira gliasonis wlebis ganmavlobaSi termini `kvebiTi cikli~
Sexedulebas, rom saxeobaTa dajgufebis Canacvlebulia terminiT `kvebiTi jaWvi~. termini
sistemebi SeiZleba gavzardoT individualur `kvebiTi jaWvi~ aRniSnavs, ra kvebiTi jaWvis erT
saxeobebze yuradRebis gamaxvilebiT. nawils, dResac xSirad ixmareba ekologiaSi.
Tanamedrove ekologebi ar eTanxmebian bu eltonis ZiriTadi koncefcia faqtobrivad
nebrvi dajgufebebis superorganizmiseul Se ucvleli darCa. man Tavisi wignis mexuTe Tavs
xedulebas, Tumca aRiareben, rom funqciebi, (`cxovelTa Tanasazogadoebebi~) daurTo Cinuri
romlebic ar miewereba individualur saxeobebs, andazebi:
SeiZleba momdinareobdes saxeobebs Soris
interaqciebidan. `didi Tevzebi Wamen mcire Tevzebs, mcire
Tevzebi Wamen wylis mwerebs, wylis mwerebi
Wamen mcenareebs da leqs~.
sul ufro da ufro met yuradRebas amaxvilebda lotka ekosistemebs miiCnevda msoflio manqanis
ekologiur azrovnebaze, Tumca jer ar iyo nawilebad, romlebic pasuxismgebelni iyvnen
universalurad aRiarebuli. dedamiwis zedapirze moRweuli mzis sinaTlis
transformirebisTvis. yvela saxis energia
ar aRwevs biologiur gzebs. maTi didi nawili
axorcielebs qarebis da okeaneTa dinebebis
9.4 a.j. lotkam mxari dauWira cirkulacias da aseve, wylis aorTqlebas. magram
ekosistemis Termodinamikul xedvas is wili, romlis asimilirebasac axerxeben
mcenareebi da wyalmcenareebi, fotosinTezis
winaaRmdegoba TanasazogadoebaTa superor
gziT, amoZravebs msoflio manqanis (romelsac
ganizmTan analogiis Sesaxeb a.j. lotkasTvis
lotka `sicocxlis wisqvilis borbals~ uwo
SeumCneveli iyo. is ganaTlebiT qimikosi iyo,
debda) nawils (nax. 9-2).
romlis gansxvavebuli Sexedulebebi biologiuri
rodesac lotkam es wigni gamoaqveyna, mraval
sistemebis Sesaxeb dResac gavlenas axdens Cvenze
ekologs awuxebda saxeobaTa dajgufebebis
misi wignis ,,The Elements of Physical Biology saxiT,
problema da gamotoves bunebriv samyaroSi
romelic gamoica 1925 wels. lotka iyo pirveli,
Termodinamikuli maxasiaTeblebis roli da
vinc populaciebi da Tanasazogadoebebi
mniSvneloba (Kingsland 1985). tensli arasdros
ganixila, rogorc Termodinamikuli sistemebi.
mimarTavda ,,Elements of Physical Biology-s,
igi Tvlida, rom TiToeuli sistema, SeiZleba,
miuxedavad imisa, rom lotkam warmoadgina
warmodgenili iyos gantolebebis saxiT,
meqanikuri analogia ekosistemaTa am koncenfci
romlebic gansazRvraven masis transformaciebs
isTvis.
mis komponentebs Soris. amgvari transformaciebi
moicaven naxSirorJangis asimilacias organuli
naxSirbadis naerTebad mwvane mcenareebSi da aseve
mcenareebis moxmarebas balaxismWamelebis mier
da cxovelebis moxmarebas xorcis mWamelebis
9.5 raimond lindemanma ganaviTara
mier. ekosistemis troful-dinamikuri
lotkas sjeroda, rom sistemis zoma da koncefcia
transformaciaTa siCqare mis farglebSi gani lotkas ekosistemaTa koncefciam mravali
sazRvreboda garkveuli Termodinamikuli ekologis yuradReba miipyro raimond linde
principebis saSualebiT. rogorc mZime da manis mier 1942 wels gamoqveynebuli naSromis
swraf manqanebs esaWiroebaT meti sawvavi muSa saSualebiT. es iyo wylis axalgazrda ekologi
obisTvis, xolo efeqtur manqanebs ufro naklebi minesotas universitetidan. sruli istoria,
sawvavi esaWiroebaT, vidre araefeqturebs, romelic am naSromis ukan dgas, aRwera robert
ekosistemaTa energiis transformaciebic zomis kukma (1977): Jurnalma ,,Ecology Tavdapirvelad
(mTliani masebi, romlebic Seadgenen organizms), uaryo es naSromi recenzentebis rCeviT,
produqtiulobis (transformaciaTa siCqare) da romlebsac igi zedmetad ritorikulad
uunarobis pirdapir proporciulad izrdeba. miaCndaT, magram ekolog g.e. haTCinsonis Zlierma
mzis
sinaTle qari
siTbo
ekosistemis mier Sesrulebul samuSaos P1, P2, P3) funqcias. am saxis gantoleba, romelic
Seadgenda. evansis SexedulebiT (es Sexeduleba gviCvenebs erTi komponentis cvlilebis siCqares
dominirebadi iyo 1950-ian wlebSi) TiToeuli rogorc meoris funqcias, diferencialuri
populaciis mier energiis transformacia gantoleba ewodeba. lotkas ar hqonda zustad
damokidebuli iyo garemo faqtorebze, romlebic gaTvaliswinebuli, Tu rogor urTierTqmedeben
pirdapir gavlenas axdendnen populaciebSi populaciebi da fizikuri faqtorebi _anu man ar
individTa saqmianobaze. icoda F1 _ is zusti forma. Cven komponentebis
ekosistemebs kidev axasiaTebT mareguli SesaZlo funqciebs ganvixilavT momdevno
rebeli meqanizmebis mravalferovneba, romlebic TavebSi.
damokidebulia arsebuli organizmebis raode lotkas modelis mixedviT, X2 _ isa da X3_
nobasa da urTierTqmedebaze. organizmTa sTvisac msgavsi funqciebi iqneboda. esenia:
raodenobis SezRudviT da fiziologiasa dX2
= F2(X1,X2,X3;P1,P2,P3)
da qcevaze gavlenis moxdeniT SesaZlebeli dt
xdeba nivTierebebisa da energiis odenobis da
dX3
moZraobis kontroli. zrdisa da gamravlebis = F3(X1,X2,X3;P1,P2,P3)
dt
procesebi, sikvdilianobis (rogorc fizikuri,
amrigad, sruli sampopulaciani modeli
ise biologiuri) faqtorebi, ekosistemebSi
moicavda samive gantolebas (dX1/dt, dX2/dt da dX3/
cxovelTa Sesvlisa da gamosvlis sistemebi da
dt). sistema SeiZleba SevajamoT da ganvazogadoT
adaptirebadi mniSvnelobis Cvevebi yvelaze
Semdegi gantolebis saSualebiT:
mniSvnelovan regulirebad meqanizmebs
warmoadgens. dXi
= Fi(X1,X2,. . . , Xn;P1,P2, . . . , Pn)
lotkam (1925) ganaviTara amgvari urTierTo dt
bebis maTematikuri modeli. misi modeli sadac i = 1....n. rodesac X _ ebi energiis erTe
Sedgeboda gantolebaTa wyebisgan, romelTagan ulebiTaa gamosaxuli Xi _ ebis jami aris sistemis
TiToeuli TanasazogadoebaSi Semavali popu mTliani energiis raodenoba mocemul dros da
laciebs aRniSnavda. TiToeuli gantoleba dX/Xt sidideebi sistemis struqturaSi cvlilebis
aRwerda populaciaSi individTa raodenobis mTliani siCqarea. energiis transformacis
cvlilebis siCqares an am individis energiisa marTaven F funqciis individualuri wevrebi, rom
da biomasis eqvivalentebs garemos fizikuri lebic moicaven X _ is mogebisa da danakargis
da biologiuri faqtorebis safuZvelze. yvela ikrements.
lotkas modelis gasagebad, warmoidgineT sami raimond lindemanis simbolizmSi n aris
populaciis an `komponentis (rogorc amas lotka trofikul n donis mTliani energiis Semad-
uwodebs) mqone sistema, romelic aRniSnulia X1, genloba. xolo cvlilebis siCqare n _ Si (d/
X2 da X3 _ iT. axla warmoidgineT, rom arsebobs dt) aris trofikuli donidan mogebaTa (n) da
fizikuri garemos sami faqtori, aRniSnuli danakergebis (n) jami. amrigad:
P1, P2 da P3 _ iT, romlebic gavlenas axdenen
d/dt = n + n
am populaciebze anu am faqtorebs SeuZlia,
gamoiwvios populaciebSi individTa ricxvis aq F (n, n) funqciis forma cnobilia. es niSnavs,
kleba an mateba. lotka miiCnevda, rom nebismier rom ori komponenti miemateba erTmaneTs (n + n).
sam populaciaSi zomaSi cvlilebis (kleba an komponenti n wamoadgnes siCqares, romliTac
mateba) siCqare damokidebulia interaqciebze energia Sedis n trofikul doneSi winamorbedi
samive populaciasa da samive faqtors Soris. n _ 1 donidan. n dadebiTia. komponenti n
Aamrigad, siCqare, romliTac erT-erTi populacia, warmoadgens siCqares, romliTac energia tovebs
vTqvaT X1 izrdeba an klebulobs, damokidebulia n trofikul dones da amrigad, is uaryofiTia.
X1 populaciis individTa X2 da X3 populaciebis sidide n Zalian sainteresoa ekologiuri
individebTan da P1, P2 da P3 garemo faqtorebTan TvalsazrisiT, radgan is asaxavs n trofikuli
interaqciebze. Tu X1 populaciis cvlilebis donis produqtiulobas.
siCqares aRvniSnavT dX/dt-iT, X1 _ is cvlilebis lotkas gantolebis Tanaxmad, ekosistemis
siCqaris zogadi gantoleba miiRebs Semdeg saxes: kvebiT jaWvSi erTeuli rgolis dinamika,
magaliTad i da j komponentebs (saxeoba, fizi-
dX1 kuri faqtorebi) Soris, ganisazRvreba Fi da
= F1(X1,X2,X3;P1,P2,P3)
dt Fj-s saSualebiT. mTliani sistemis dinamikis
gantoleba gveubneba, rom X1 _ is cvlilebis sistemebs marTavs individualuri Fi funqciis
siCqare drosTan (t) mimarTebaSi utoldeba F1_ yvela elementi. mTeli udris nawilTa jams.
iT aRniSnul raRac eqvs parametrian (X1, X2, X3;
231
energiis dinebis gverdiT dgas da mis Tanasworad 9.8 wyalgamyofis kvlevebma xazi
miiCneva. misi gamokveTilobis mizezi aris is, gausva elementebisa da energiis
rom elementTa odenobam da maTma moZraobam
dinebas ekosistemebSi da maT Soris
ekosistemis komponentebSi SeiZleba mogvawodos
energiis dinebis maCvenebeli, romlis pirdapir 1960-iani wlebisTvis, Tanamedrove ekosistemaTa
gazomvac Znelia. kerZod, naxSirbads mWidro ekologiis cnebebi ukve kargad Camoyalibebuli
urTierToba aqvs energiis SemcvelobasTan da dadgenili iyo. cnobili iyo, rom energia
fotosinTezis dros misi didi raodenobiT miedineba trofikuli interaqciebis da sakvebi
asimilaciis gamo. kidev erTi mizezi sakvebi nivTierebebisa da elementebis bioqimiuri
nivTierebebis ciklirebis mniSvnelobisa da transformaciis saSualebiT. cxadi iyo, rom
gamokveTilobisa is aris, rom garkveuli sakvebi ekosistemaTa struqturisa da funqciis
nivTierebebis Semcvelobis done aregulirebs gageba, damokidebulia ekosistemis farglebSi
pirvelad produqcias. udabnoTa umravlesobaSi detalebis transformaciisa da masSi energiisa
mcenareTa zrda xelmisawvdomi wylis odenobas da nivTierebaTa dinebis Sesaxeb codnaze
ufro asaxavs, vidre mzis sinaTlisa da niadagSi imis miuxedavad, miiCneva Tu ara ekosistema
mineralebis odenobas. amis sapirispirod, Ria rogorc ubralo nawilebis jamiT Semdgar
okeaneebi `udanoebia~ maTSi sakvebi nivTierebebis organizmad. metic, ekosistemaTa ekologiis
iSviaTobis TvalsazrisiT. imis gageba, Tu kvlevis eqsperimentuli midgomebi mxolod maTi
rogor ciklireben elementebi ekosistemaTa axalSobilobis dros xorcieldeboda (Likens and
komponentebs Soris, mniSvnelovania ekosistemis Bormann 1985, Likens 1992).
struqturisa da funqciis regulirebisTvis. 1960-iani wlebis bolosTvis ganxorcielda
mdinareebis auzebSi hidrologiis, sakvebi
nivTierebebis ciklirebis da nivTierebebisa da
energiis dinebebis detaluri Seswavla. tbis,
mdinaris auzi aris is teritoria, romelic gars
ertymis dinebas an tbas da romlidanac wyali
pirdapir an drenaJis saxiT Caedineba dinebaSi an
tbaSi. mdinareebis auzebis yvelaze intensiuri
kvlevebi daiwyo habardis nakadulis auzidan
niu hemfSirSi (Likens 1985), uolkeris ganStoebis
auzidan aRmosavleT tenesiSi (Johnson and
VanHook 1989) da koveetas auzidan aRmosavleT
karolinaSi (Swank and Crossley 1988). (koveetas
kvlevis areali realurad 1931 wels dadginda,
Sedis gadis
magram ekosistemaTa intensiuri kvlevebi
sakvebi 1968 wlidan daiwyo.) am kvlevebs, romlebic
nivTierebebis auzi
avtotrofeFFbi
heterotrofebi
dRemde grZeldeba, aqvT sakuTari ZiriTadi
STanTqmuli
masis balansis koncefcia, rac nivTierebebis
sinaTle masiuri sufTa
warmoeba warmoeba warmoeba farTomasStabiani moZraobiT gamoixateba.
mdinaris individualuri auzi aRiqmeba calke
ekosistemad, romelsac gansazRvruli sazRvrebi
siTbo
da aseve, rogorc bioturi, ise abioturi
erTobaTa komponentebi aqvs, romelTa Sorisac sakvebi
respiracia
nivTierebebi ciklireben (nax. 9-6). Senatanebi
respiracia respiracia
da gamonatanebi warmoadgens mdinaris auzis
ekosistemis kavSirs danarCen biosferosTan.
nivTierebebi transportirdebian ekosistemaSi
da mis gareT meteorologiuri, geologiuri
procesebis an organizmTa moZraobis saSua-
nax. 9-5 e.p. odumis ekosistemis diagrama, romelic lebiT. mdinaris auzis hidrologiuri Tvise-
gviCvenebs energiis erTmimarTulebian dinebasa da
nivTierebebis brunvas. masobrivi pirveladi warmoeba aris
bebi, rogoricaa naleqianoba, zedapiruli
mTliani odenoba sistemis mier STanTqmuli energiisa. da miwisqveSa dineba, axdenen ekosistemaSi
sistemaSi importi da eqsporti moicavs organizmebs, romlebic nivTierebebis ciklirebis da maTSi da maTgan
Sedian an gamodian sistemidan an narCenebs, romlebic Semodian nivTierebaTa dinebis integracias. amgvari
an gadian sistemidan wylis an qarebis saSualebiT. kvlevebis umTavresi mizania ekosistemis
(After Odum 1960.)
sxvadasxva komponentebSi garkveuli sakvebi
233
organuli ganyofileba
nagavi
atmosferuli
biologiuri miReba
ganyofileba gazebis balaxis mWamelebi,
sv sS
el Ta
id nT
araorganuli
gamotutaneba,
mineralizacia
am
aerazolebi
Sewoga/aReba
da
biologiuri
qm
gasqeleba
eqsudacia
na Sr a,
ga l al
ze eq i
bi v biosfero
ao sg
rT am
oS
ql ve
eb ba
a
gasavali
xelmisawvdomi sakvebi
gamoqarva
niadagisa da qvis nivTierebebis gayofileba meteorologiuri
mineraluri geologiuri
gacvlis biologiuri
ganyoFfileba niadagSi
meoradi mineralebis adgilebSi
formacia
Sida-siseburi ciklireba
nax. 9-6 mdinaris auzis sakvebi nivTierebebis ciklirebis modeli habardis nakadulis kvlevebze dayrdnobiT. modeli gamosaxavs
ekosistemaTa Senatanebisa da gamonatanebis sxvadasxva sazRvrebs. amgvari ekosistemebi dakavSirebulia sxva ekosistemebTan maTi
sazRvrebis gaswvriv dinebebis saSualebiT. (Redrawn from Likens 1985; after Bormann and Likens 1967, Likens and Barmann 1972, Likens et al. 1977.)
234
daskvna
1. ekosistema Sedgeba organizmebisgan da rogor SeiZleboda aRweriliyo mTliani
im fizikuri garemosgan, romelSic isini sistemebis qceva maTematikurad maTi
saxloben. marTalia, es koncefcia centraluri komponentebis interaqciebis safuZvelze.
mniSvnelobisaa dRevandel ekologiaSi, Tumca
5. raimond lindemanma 1942 wels
misi ganviTareba neli da garTulebuli iyo.
gaavrcela ekosistemis, rogorc energiis
2. adreuli Tema ekologiaSi iyo diqotomia matransformirebeli sistemis idea, mogvawoda
sistemaTa erT koncefciasa (romelsac hqonda ra formaluri notacia trofikul doneebs
mis komponentTa Soris interaqciebis Sedegad Soris energiis dinebisa da ekologiuri
miRebuli Tvisebebi) da meore koncefcias efeqturobisTvis.
(romelic iyo organizmTa analogi, gamoxatavda
6. ekosistemaTa energetikis kvlevebi da
ra organizmebis Tvisebebs) Soris, rac ver
Seswavlebi dominirebdnen ekologiaSi 1950-iani
deducirdeboda maTi nawilebisgan. adreul
da 1960-iani wlebis ganmavlobaSi. es metwilad
meoce saukuneSi f. e. klementsma Tavis nawerebSi
eugen p. odumis gavleniT iyo gamowveuli,
upiratesoba mianiWa meore, organizmul
romelmac pirvelad gamoiyena energia, rogorc
Sexedulebas mcenareTa dajgufebebis Sesaxeb.
saerTo dineba ekosistemaTa struqturisa da
maSin, rodesac h. a. gliasonma miiCnia, rom am
funqciis aRsawerad.
dajgufebaTa Tvisebebi iyo ubralod maTi
nawilebis TvisebaTa jami. 1935 wels a.g. tenslim 7. habardis nakadulis, uolkeris ganStoebis da
Seqmna termini ekosistema, romelic moicavda koveetas mdinaris auzis kvlevebma safuZveli
organizmebs da yvela abiotur faqtors maT Seuqmnes ekosistemis funqciisa da ekosistemaTa
sabinadro garemoSi. interaqciebis eqperimentul kvlevas da dasabami
daudes 1960-iani, 1970-iani, 1980-iani wlebis
3. Carlz eltoni aRwerda Tanasazogadoebebs ekosistemaTa detalur Seswavlas. mdinaris
kvebiTi urTierTobebis safuZvelze da xazs
auzebis Seswavla xazs usvams elementebisa da
usvamda ricxvTa piramidas, rogorc dominantur
energiis dinebis mniSvnelobas ekosistemaSi,
maorganizebel princips TanasazogadoebaTa
ekosistemebs Soris da biosferos sxva nawilebSi.
struqturaSi.
8. ekosistemaTa interaqciebi farTo
4. a.j.lotkam 1952 wels mogvawoda eko- landSaftebze didwiladaa damokidebuli
sistemaTa funqciis Termodinamikuli perspeq-
ekosistemebis zomasa da SedarebiT poziciaze.
tiva, romlis Tanaxmadac energiisa da masis
am saxis azrovneba Tanamedrove landSaftis
transformaciebi da moZraoba emorCileboda
ekologiis safuZvels Seadgens.
Termodinamikis kanonebs. is aseve gviCvenebda,
237
savarjiSoebi
1. SeadgineT ekosistemis koncenfciasTan 3. rogor SeiZleba ekosistemaTa koncefcia
dakavSirebuli ideebis ganviTarebis drois gamoviyenoT soflis meurneobaSi, SenarCunebis,
xazi. sxva wyaroebis gamoyenebiT CaurTeT mas konservaciis biologiaSi?
mniSvnelovani istoriuli movlenebi, romlebic
ar arian dakavSirebulni mecnierebasTan.
4. warmoidgineT lindemanis gantoleba:
daagrZeleT drois xazi, raTa man moicvas darvini /
dn dt = n + n, sadac n trofikuli donis
mTliani energiis Semcvelobaa, n aris energiis
da misi Tanamedroveebi.
mogeba, xolo n energiis danakargi trofikul
2. ekologiuri interaqciebi ekosistemebs Soris doneze. vTqvaT, rom trofikul dones ubralo
sazRvarze _ ekotonebze, Zalian did interess ekosistemaSi aqvs energiis Semadgenloba
iwveven ekologebSi. riT arian amgvari arealebi 1 = 100000 energiis erTeulis odenobiT da rom
mniSvnelovani? taqtikuri midgomis moTxovnaTa energiis mopoveba yovel nabijze ekosistemaSi
gaTvaliswinebiT, Tqvens sacxovrebel adgilas aris n = 0,10n-1. Semdegad, trofikuli done rom
ekotonis maxasiaTeblebisa da funqciis Seicavdes energiis 1000 erTeuls, ra iqneboda
gansasazRvrad, dagegmeT saTanado eqsperimenti n is mniSvneloba?
an awarmoeT dakvirvebaTa seriebi.
238
Tavi 10
energiis dineba
ekosistemebSi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra urTierTobaa masobriv produqcias, Erogoria ekologiuri efeqturobis mniS-
sufTa produqciasa da sufTa ekosistemaTa vneloba produqtiulobis, eqspluataciis da
produqcias Soris? asimilaciis safuZvelze?
r ogorc
erT
wina
fundamentur
TavSi aRvniSneT, erT-
koncefciaTagani,
romelsac emyareba Tanamedrove ekologia,
saSualebas aZlevs igive zomis usulo sagnebTan
SedarebiT. organizmebi energias ori gziT
kargaven. pirveli, isini xarjaven mas muSaobisas
aris is, rom organizmebi urTierTqmedeben im sistemaze gadacemiT, romelSic binadroben
erTmaneTTan pirdapiri Tu arapirdapiri (magaliTad, rodesac cxoveli darbis, is
gzebiT kvebiTi urTierTobebiT, rasac Cven gadascems Tavis kinetikur energias atmosferos
trofikul interaqciebs vuwodebT. trofikuli da miwas). meore, organizmebi kargaven energias
interaqciebi moicavs energiis biologiur siTbos saxiT TiToeul bioqomiur safexurze
transformaciebsa da energiis transfers erTi transformaciis dros, romlebic saWiroa
individidan meoreze moxmarebis procesis gziT. moZraobis, biosinTezis, sekreciis da ujredTa
nivTierebebi moZraoben ekosistemaSi da amgvar SenarCunebisTvis (radgan es transformaciebi
moZraobaTa gzebi mWidrod asocirdeba energiis araefeqturia). individualuri organizmebis
dinebasTan (ix. Mme-11 Tavi). mier energiis am danakargebis miuxedavad, isini
mesame TavSi Cven ganvasxvaveT cocxali da mTlianobaSi ar iclebian energiisgan, radgan
aracocxali organizmebi TiToeulSi energiis mcenareebi da wyalmcenareebi axdenen
dinebis dinamikaze dafuZnebiT. maSin, rodesac energiis asimilirebas mzisgan. amrigad
rogorc usulo sagnebi, ise cocxali arsebebi ekosistemaSi energiis Semotana mudmivi
kargaven energias Termodinamikis kanonebis procesia. mcenareebi naxSirwylebis qimiur
Tanaxmad, cocxali organizmebis mravali bmebSi Senaxuli am energiis garkveul nawils
bioqimiuri da morfologiuri adaptaciebi iyeneben TavianTi metaboluri saWiroebisTvis.
cdiloben energiis kargvis SeCerebas, rac maT magram balaxismWamelebic iReben am energiis
energiis araCveulebrivad maRali Semcvelobis nawils da amrigad, iwyeba mcenaris mier
239
mTlianad asimilirebulTan SedarebiT. amrigad, ekosistemaTa sufTa produqcia (NEP) aris gansxvaveba
ekologebma unda ganasxvavon asimilirebuli masobriv pirvelad produqciasa da mcenareebisa
energiis ori sidide: masiuri produqcia _ da niadagis organizmebis energetikul safasurs
fotosinTezis saSualebiT asimilirebuli Soris: NEP = masobrivi pirveladi produqcia
mTliani energia da sufTa produqcia _ mcenaris mcenareTa respiracia niadagis organizmebis
biomasaSi dagrovili energia, anu mcenaris zrda respiracia.
dagamravleba. radganac mcenare pirveli rgolia es sidide gamoiyeneba, roca saWiroa
kvebiT jaWvSi, ekologebi am sidideebs Sesabamisad ganisazRvros, ekosistemis mcenareebi da niadagi
masobriv pirvelad produqciasa da sufTa Seadgenen energiis (NEPdadebiTi) Tu energiis
pirvelad produqcias uwodeben. gansxvaveba momxmarebel (NEP uaryofiTi) wyaros.
maT Soris aris respiraciis energia, romelsac
mcenare iyenebs SenarCunebisa da biosinTezisTvis
(nax. 10-1). produqciaSi ekologebi gulisxmoben 10.2 mcenaris produqtiulobis
energiisa da biomasis dagrovebas da ara energiis gazomvis meTodebi icvleba
Seqmnas. Cven xSirad gvainteresebs is tempi, bunebrivi garemosa da zrdis
siCqare, romliTac energia grovdeba, am process formebTan erTad
produqtiuloba ewodeba. amrigad, pirveladi
produqtiuloba aris is siCqare, romliTac sufTa pirveladi produqcia ekosistemaTa
energia, xSirad biomasis safuZvelze gazomili, mniSvnelovani maxasiaTebelia, radgan is aris
grovdeba mcenareebSi fotosinTezis procesis (garda pirveladi mwarmoeblebisa) sxva cocxali
gziT. arsebebisTvis xelmisawvdomi energiis odenobis
xmeleTis mcenareebi fesvgadgmulni sazomi. amrigad, ekologebma didi Zalisxmeva
arian niadagSi. niadagi Seicavs mikro da sxva gamoiyenes misi gazomvisTvis Sesaferisi
organizmebs, romlebic Slian mkvdari mcena gzebisa da saSualebebis gasaviTareblad
reebisa da cxovelebis qsovilebs. xsenebuli (cxrili 10-1). pirveladi produqcia moicavs:
organizmebis mier gamoyenebuli energia 1. naxSirorJangis, Jangbadis, mineralebisa da
xelmiuwvdomelia momxmarebeli mcenareebisTvis. wylis dinebebs. 2. mcenaris biomasis dagrovebas.
aRniSnuli urTierTobis gamo, sufTa produqciis nebismieri maTganis tempma, SeiZleba, mogvawodos
gamoTvlisas, ekologebi xmeleTis mcenareebsa mcenaris mTliani produqtiulobis siswrafis
da niadags xSirad erT erTeulad ganixilaven. gansazRvris indeqsi. Tumca, praqtikaSi Sesabamisi
CO2is dineba mcenaris an misi nawilis mier CO2-is STanTqma xmeleTo da wyali
izomeba daxurul konteinerSi
sazomi damokidebulia mwarmoebelTa sabinadro sinaTles speqtris am nawilSi (Mooney and Billings
garemosa da formaze. maSin, rodesac produqcia, 1961). mSrali wonis TiTo gramze an konteinerSi
SeiZleba sakmaod iolad iyos gamoTvlili arsebuli foTlis zedapiris kvadratul
xmeleTisa da wylis didi mcenareebisTvis, santimentrze CO2-is aTviseba SeiZleba Semdeg
maTi dakrefiTa da biomasis gazomviT, amgvari eqstrapolitizdes mTel tyeze.
midgoma SeiZleba arapraqtikuli iyos mcire naxSirorJangis dineba dRis sinaTlis
zomis planqtonis SemTxvevaSi. Jagnbadis periodSi moicavs rogorc asimilacias (miReba),
koncentraciaSi wuTobrivi cvlilebebis gazomva ise respiracias (gacemas) da amiT izomeba sufTa
sagrZnoblad advilia wylian garemoebSi, sadac produqcia. Respiracia, SeiZleba ganisazRvros
Jangbadis koncentracia dabalia, vidre xmeleTze. calke Ramis ganmavlobaSi naxSiroJangis
qvemoT mocemulia ramdenime gavrcelebuli warmoebisas, rodesac fotosinTezi wydeba.
xerxi pirveladi produqciis gasazomad. botkinma da misma TanamSromlebma (1970)
gazomes CO2-is aTviseba (gramebi miwis TiTo
kvadratul metrze dReSi) brukhevenis erovnul
laboratorul tyeSi erTi zrdis sezonis
energia, biomasa da naxSirbadis ganmavlobaSi. dRis sinaTlis saaTebSi mcenareebi
Semcveloba axdendnen 4,336 g m_2 dR_1 asimilirebas. 24 saaTSi
sidide Semcirda Ramis drois respiraciis gamo
sufTa warmoeba SeiZleba gamoxatuli iyos
3,702 g m_2 dR_1-mde, 0,635 g m_2 dR_1-iT. radganac
asimilirebuli naxSirbadis gramebis, mcenaris
mcenaris naxSirwylebis saSualo Semadgenloba
qsovilis mSrali wonisa da maTi energiis
aris C6H12O6, asimilirebuli CO2-is erTi grami
eqvivalentebis saxiT. mSral wonas, romelic
utoldeba warmoebuli naxSirwylis 0,614 grams.
martivad miiReba mcenaris qsovilis gamoSrobiT,
am koeficientis gamoyenebiT, botkinma da misma
upiratesoba eniWeba, radgan mcenareSi wylis
TanamSromlebma daadgines tyis sufTa mSrali
odenoba sakmaod meryeobs. ekologebi amgvar
nivTierebebis produqcia, romelic Seadgenda
indeqsebs urTierTSemcvlelad iyeneben, radgan
3,702 X 0,614 = 2,273 g m_2 dR_1 da romelic
maT aRmoaCines didi doniT korelacia maT Soris.
emTxveoda zogierT tyeSi krefa-aRebiTi xerxis
organuli naerTis energetikuli Semcveloba
gamoyenebiT miRebul Sedegebs (Whittaker and
upirvelesad damokidebulia masSi naxSirbadis
Woodwell 1969).
Semcvelobaze (romelic asimilirdeba TiTo
radiaqtiuri izotopuri naxSirbadi-14-s (14C)
gramze 39 kj energiis safasurad) da sxvadasxva
gamoyeneba warmoadgens produqtiulobis airTa
transformaciebis dros mimatebul an
cvlis meTodiT gazomvis sasargeblo cvlilebas.
gamoklebul energiaze. magaliTad, glukoza
rodesac cnobili 14C-naxSirbadis raodenobas
Seicavs 40% naxSirbads masiT da Sesabamisad,
umateben hermetul konteinerSi moTavsebul
unda Seicavdes energias eqvivalenturs
mcenares, mcenare axdens radioaqtiuri
0,40 X 39 = 15,6kj g_1-isa. eqsperimentiT dadgenili
naxSirbadis atomebis asimilirebas igive
es sidide aris daaxloebiT 17,6 kj g_1, romelic
proporciiT, rogoriTac is iyo haerSi
ganisazRvra nimuSebis dawviT specialur
konteineris SigniT. amrigad, SesaZlebelia
mowyobilebaSi, egreT wodebul kalorimetrul
naxSirbadis fiqsaciis gamoTvla mcenareSi
ka0atmosferoSi naxSiroJangis Semcveloba
napovni 14C-is gayofiT konteinerSi arsebul
0,03%-s Seadgens. Sesabamisad, mcenareebis mier 14
C-is raodenobaze eqsperimentis dasawyisSi.
aTvisebisas, drois Zalian mcire monakveTSi misi
magaliTad, Tu mcenarem moaxdina 10 miligrami
koncentracia daxurul sivrceSi sagrZnoblad 14
C-is asimilireba saaTSi da koncentracia
mcirdeba. ekologebi iyeneben am princips
konteinerSi iyo 0,05, Cven SegviZlia gamovTvaloT,
xmeleTis garemoSi produqciis gasazomad
rom mcenarem moaxdina naxSirbadis dagroveba
(dawyebuli mindvris simindis h.n. transeaus
200mg sT_1 siCqariT (10 gayofili 0,05-ze).
(1926) klasikuri kvlevidan) am meTodis yvelaze
mosaxerxebeli gamoyeneba, aris mcenaris nimuSis
(rogorc wesi, mTliani balaxeuli mcenaris
an xis totebis) moTavseba sufTa, hermetul,
gamWvirvale (fotosinTezisTvis) konteinerSi da
Jagnbadis cvla wylian garemoSi
iq arsebul haerSi CO2-is an O2-is koncentraciis marTalia, wylis didi mcenareebis, rogoricaa
gazomva. Tanamedrove ekologebi zomaven haeris laminaria, produqcia SeiZleba gaizomos
nakadis mier infrawiTeli sinaTlis STanTqmas mokrefa-aRebis saSualebiT (Penfound 1956, Mann
imdenad, ramdenadac CO2 Zlier STanTqavs 1973), planqtonebis mcire zoma da swrafi brunva
242
qlorofilis koncentraciebi
wylis garemoSi mcenareTa produqciis
gazomvis kidev erTi meTodi efuZneba ideas,
rom qlorofilis koncentracia awesebs
zeda zRvars sinaTlis maRali intensivobis
SemTxvevaSi fotosinTezis siCqareze. j.h
riterma da q.s.ientCma (1957), romlebmac
pirvelad gamoiyenes es meTodi, daadgines,
rom zRvis wyalmcenareebi axdenen maqsimum
3,7 grami naxSirbadis asimilirebas erT gram
qlorofilze saaTSi (cvlilebiT 2,1-dan 5,7
gramamde zogierT klevaSi). planqtonis cnobili
koncentraciebis fotosinTezis siCqaresa da
sinaTlis intensivobas Soris eqsperimentulad
gansazRvruli damokidebulebebiT (Ryther
1956, Steele 1962), iseve, rogorc qlorofilis
243
cxrili 10-2 saSualo sufTa warmoeba da masTan dakavSirebuli ganzomilebebi dedamiwis umsxvilesi ekosistemaTa tipebisTvis.
sufTa foTlis
biomasis
pirveladi biomasa qlorofili zedapiris
ekosistemebi dagrovebis
warmoeba (kg m_2) (g m_2) areali (m2
koeficienti (wl)
(g m_2 wl_1) m_2)
saxmeleTo
tropikuli tye 1,800 42 2.8 7 23
zomieri tye 1,250 32 2.6 8 26
borealuri tye 800 20 3.0 12 25
buCqnari 600 6 1.6 4 10
savana 700 4 1.5 4 6
zomieri saTibi miwa 500 1.5 1.3 4 3
sawylo
Ria okeane 125 0.003 0.03 _ 0.02
kontinenturi Selfi 360 0.01 0.2 _ 0.03
wyalmcenareTa zonebi
2.000 2 2.0 _ 1.00
da rifebi
estuariebi 1.8001 1 1.0 _ 0.56
tbebi da dinebebi 500 0.02 0.2 _ 0.04
wliuri naleqianobis Sesabamisad. magaliTad, daaxloebiT 100 sm-s SedarebiT Tbil aRmosavleT
pandim da singma (1992) aRmoaCines, rom sufTa da samxreT-aRmosavleT nawilebSi.
pirveladi produqcia mSral tropikul ekologebma r. uitakerma da g. likensma (1973)
savanaSi meryeobdnen 329-dan 741 g/m2 wl-mde, gansazRvres wylis da xmeleTis ekosistemaTa
sadac produqciis maRali mniSvnelobebi warmomadgenlebis sufTa pirveladi produqcia
Seesabamebodnen maRal naleqianobas. uebma da (cxrili 10-2). maT gamokvlevaTa saimedooba
TanamSromlebma (1978) gviCvenes, rom wylis emyareboda mravali kvlevis Sedegs didi
xelmisawvdomobis garkveul sazRvars zemoT raodenobis teqnologiebis gamoyenebiT, Tumca
produqcia izrdeba 0,4 gramiT wylis TiToeul is, rac maT zogad SedarebiTobaSi akliaT
kilogramze mSral udabnoebSi da 1,1 g-iT kg_1- ar Trgunavs maTi kvlevis ZiriTad sagans _
ze dabal balaxian preriebSi da civ udabnoebSi. ekosistemaTa zogad struqturebs. uitakerisa
amrigad, wylis mocemuli raodenoba xels uwyobs da likensis daskvna gviCvenebs, rom xmeleTis
daaxloebiT samjer met mcenaris warmoebas civ mcenareulobis produqcia yvelaze didia svel
klimatSi, vidre cxel klimatSi. tyis ekosistemebi, tropikebSi da yvelaze naklebia tundrasa da
romelTa transpiraciis efeqturoba (Seadgens udabnoebSi. Waobiani ekosistemebi, romlebic
daaxloebiT 0,91,8 g kg_1,) SedarebiT ugrZnobni ganlagebulni arian sazRvarze xmeleTisa da
arian wylis xelmisawvdomobis cvlilebebisadmi, wylian garemoebs Soris, SeiZleba tropikul
magram ar viTardebian Tu naleqianoba ar aWarbebs tyeebze produqtiulebi iyvnen wylis mudmivi
minimum 50 sm-s weliwadSi aSS-s civ regionebSi da siWarbis da mcenaris fesvebis garSemomrtymel
247
produqcia ekologiuri
(g m_2/wl_1) efeqturoba (%)
meore xorcis mWameli
balaxismWameli mcenare
sufTa produqcia
nax. 10-8 ekologiuri piramida. TiToeuli piramidis fenis sigane warmoadgens TiToeuli trofikuli
donis sufTa produqtiulobas. am konkretli sistemisaTvis ekologiuri efeqturobani aris 20%, 15% da
10% trofikul doneebs Soris, magram es sidideebi Zalian icvlebian erTobebsa da ekosistemebs Soris.
rogorc wesi, winamorbedi donis produq- zrdisa da gamravlebis gziT, romlis moxmarebac
tiulobis mxolod 5-20%-s warmoadgens SeuZliaT cxovelebs momdeno, ufro maRal
(nax. 10-8). ekologebi erTi trofikuli donidan trofikul donze. sakvebis mravali komponenti
Semdegze gadacemuli energiis procentul uZlebs monelebas da asimilacias: qitini
maCvenebels ekologiur efeqturobas an kvebiTi mwerebis gareTa ConCxSi, bususebi, bumbulebi,
jaWvis efeqturobas uwodeben. xrtili, Zvali da kanis zogierTi Semadgeneli
nawili (keratini _ rqovani nivTiereba) zogierT
cxovelur sakvebSi da celuloza da lignini
mcenareul sakvebSi. es nivTierebebi SeiZleba
10.6 individualuri rgoli kvebiT gaiwmindos an daregulirdnen da energias,
jaWvSi aris ZiriTadi erTeuli romelsac isini Seicaven, ewodebaT gamoyofili
kvebiT struqturaSi energia. Tumca, gamoyofili energia ar
moxmarebis Semdeg sakvebis energia organizmSi ikargeba. zogi organizmi specializebulia am
sxvadasxva gziT miedineba (nax. 10-9). sakvebis daumorCilebeli nivTierebebis monelebaSi.
wyaros miuxedavad, is, rasac organizmi gamoyofili nivTierebebis didi nawili xdeba
STanTqavs da inelebs, Seadgens asimilirebul niadagis organuli nivTierebebis nawili mkvdari
energias, romelic ixarjeba funqcionireba- mcenareebisa da cxovelebis narCenebTan erTad.
SenarCunebaze, qsovilebis Senebaze an SeiZleba am nivTierebebs koleqtiurad detritebi
gamoiyos gamouyenebeli gverdiTi produqtebis ewodebaT. niadagSi isini Sedian meore, detritze
saxiT. cxovelebi gamoyofen aseve TavianTi damyarebul kvebiT jaWvSi.
asimilirebuli energiis sxva, rogorc wesi,
mcire nawils azotis Semcveli organuli
narCenebis saxiT. upirveles yovlisa, es aris
10.7 asimilaciisa da produqciis
amiaki, Sardovana an SardmJava. es ukanasknelni
efeqturoba gansazRvravs
iwarmoebian, rodesac kvebis racioni Warb azots
ekologiur efeqturobas
Seicavs, xolo am naerTebs eqskretirebuli
energia ewodebaT. asimilirebuli energiis ekologiuri efeqturoba aris im efeqturobebis
nawili gamoiyeneba metaboluri saWiroebis jami, romliTac organizmebi axdenen TavianTi
dasakmayofileblad, misi ZiriTadi nawili sakvebi resursebis eqspluatacias da
tovebs organizms siTbos saxiT da Seadgens gadaaqceven maT biomasad. es aris eqspluataciis,
respirirebul energias. organizmSi darCenili asimilaciisa da sufTa produqciebis
asimilirebuli energia xelmisawvdomi xdeba efeqturobebis erToblioba (cxrili 10-3).
axali biomasis (produqciis) sinTezisTvis eqspluataciis efeqturoba aris efeqturoba,
Sewoveba
Sewova
gamoyofa
gamoyofa
moneleba
monelebada
da
asimilacia
asimilacia
samuSaos
SesrulebisaTvis
detritis mkvebavebisTvis eqskrecia respiracia
sunTqva saWiro energia an
xelmisawvdomi energia energia, romelic
ikarggeba siTbos saxiT
da ukve xelmiuwvdomia
zrda
zrdada
da TanasazogadoebisTvis.
gamravleba
gamravleba
sikvdili
momxmareblebisTvis
xelmisawvdomi energia
nax. 10-9 energiis gadanawileba sakvebi jaWvis erT rgolSi, energia Seiwoveba, aris monelebuli da gamoyenebuli zrdisa da
gamravlebisTvis. energia ikargeba gamoyofis, eqskreciis da saboloo jamSi sikvdilis gziT.
249
sakvebis miReba
eqspluataciis efeqturoba = msxveprlTa produqcia
produqcia(zrda da kvlavwarmoeba)
sufTa produqciis efeqturoba =
asimilacia
N
P xmeleTis mcenareebi, gansakuTrebiT xe
mcenareebi, gadaanawileben TavianTi produqciis
Ca
did nawils iseTi struturebisTvis, romlebic
K
Zneli SesaWmelia, rom araferi vTqvaT monelebaze.
Mg Sedegad, xmeleTis mcenareuli produqcia
Na sruldeba organuli naerTebisa da detritebis
energia saxiT. tyeebSi, magaliTad, gansazRvrulia, rom
warmoebuli mcenareebis biomasis 90% an meti
0 20 40 60 80 100 xdeba detriti. detriti moixmareba mtarebeli
asimilaciis efeqturoba (%) organizmebis mier, maT Soris, mravali saxis
matlis, lokokinis, mweris, tkipis, baqteriisa
nax. 10-10 dieturi komponentebis proporcia
da sokos mier. ufro didebi am organizmTagan
asimilirebuli damwyvdeuli TeTri kurdRlebis (Lepus timidus)
(matlebi, lokokinebi da a.S.) axdenen mxolod
mier zamTris ganmavlobaSi. (After Pehrson 1983.)
dacvenil foTlebSi xelmisawvdomi energiis
251
wyalmcenareTa zonebi da
2000 2000 1,0
rifebi
* 15 dRe
9 dRe
(Data from Whittaker and Likens 1973.)
daskvna
1. ekosistema aris uzarmazari Termodinamikuri transpiraciis efeqturoba, sufTa produqciis
meqanizmi, romelic mudmivad fantavs da kargavs Sefardeba (mSrali nivTierebaTa gramebi)
energias siTbos saxiT. es energia Tavdapirvelad transpirirebul wyalTan (kilogramebi), rogorc
aRwevs ekosistemaTa biologiur sferoSi wesi, erTi orTanaa (gramebSi) da iSviaTad aris 4
fotosinTezisa da mcenaris produqciis saxiT, grami gvalvagamZle saxeobebSi.
romelic saboloo energiis wyaroa yvela
cxovelisTvis da sxva arafotosinTezuri 6. energiisa da nivTierebebis moZraoba kvebiT
organizmebisTvis. jaWvSi xasiaTdeba asimilaciis efeqturobiT
(asimilacia/moneleba) da sufTa produqciis
2. masobrivi pirveladi produqcia aris efeqturobiT (produqcia/asimilacia). miRebuli
fotosinTezis dros fiqsirebuli mTliani nivTierebebi, romlebic ar eqvemdebareba
energia. sufTa pirveladi produqcia energiis monelebas da asimilacias, Seicavs energias,
akumulaciaa mcenaris biomasaSi. amrigad, romelic gamoiyofa da xdeba detritze
es aris gansxvaveba masiur produqciasa da damokidebuli kvebiTi jaWvebis nawili.
mcenaris respiracias Soris. ekosistemaTa
sufTa produqcia aris gansxvaveba masobriv 7. asimilaciis efeqturoba damokidebulia kvebis
pirvelad produqcias, mcenareTa energetikul racionis xarisxze, kerZod, monelebagamZle
safasurebsa da niadagis organizmebis mier struqturis nivTierebebze, romelsac es
moxmarebul energiebs Soris. sakvebi Seicavs (celuloza, lignini, qitini,
keratini) da varirebs 15%-dan 90%-amde. sufTa
3. pirveladi produqcia SeiZleba gaizomos produqciis efeqturoba yvelaze dabalia 1%-
erTi an ramdenime meTodiT an maTi kombinaciiT: dan 5%-amde cxovelebSi, romlis SenarCunebis
kalorimetria, mokrefa/aReba, airTa cvlis safasuric da aqtiurobac Zalian maRalia,
gazomva (naxSirorJangi xmeleTis garemoSi, gansakuTrebiT endoTermul xerxemlianebSi. es
Jangbadi wylian garemoSi), radiaqtiuri gansxvavdeba im 15-45%-isgan, romelic tipuria
naxSirbadis (14C) asimilacia da qlorofilis uxerxemloebisTvis.
Semadgenlobaze dafuZnebuli produqciis
indeqsebi. 8. masobrivi produqciis efeqturoba (pro-
duqcia/Caylapva) varirebs 5-sa da 20%-s Soris
4. fotosinTezis siswrafe sinaTlis intensi- umetesoba kvlebSi.
vobis pirdapirproporciulad icvleba gaje- 9. kvebiTi jaWvis erTeul rgolSi energiis an
rebis wertilamde (rogorc wesi, 30-40 W/m2), biomasis saSualo dayovnebis dro aris biomasis
romlis zemoTac is neldeba da mcirdeba (kaSkaSa Sefardeba sufTa produqciis siswrafesTan.
sinaTles aqvs daaxloebiT 500 W/m2-is toli dayovnebis dro pirveladi produqciisTvis
intensivoba). kompensaciis wertili, romlis icvleba 20 wlidan zogierT tyeebSi 20 dRemde
iqiTac fotosinTezi aWarbebs respiracias, Tavs an naklebamde wylis plaqntonze dafuZnebul
iCens 12 W/m2-is tol sinaTlis intensivobaze TanasazogadoebebSi.
xmeleTis mcenareulobaSi. fotosinTezis
efeqturoba (masiuri produqcia/dacemuli
sinaTlis mTliani energia) 12%-ia garemoTa 10. mosazrebebi energiis dinebasa da ekolo-
umravlesobaSi. giuri efeqturobis Sesaxeb gulisxmobs,
rom umaRlesi trofikuli done, romelzec
5. radganac mcenareebi kargaven wyals maT mier momxmareblis populacia SeiZleba SenarCundes,
asimilirebuli naxSirorJangis raodenobis iwyeba meoTxe donidan, xmeleTis kvebiT jaWvebSi,
pirdapirproporciulad, mcenareTa pro-duqcia meSvide donemde, planqtonze dafuZnebul
mSral garemoSi SezRudulia wylis xelmisawvdo- TanasazogadoebebSi Ria okeaneebSi.
mobiT da meryeobs mis pirdapirproporciulad.
256
savarjiSoebi
1. respiracia mcenareebs Soris mcire ekosiste- 4. armoidgineT energiis Semdegi ganawileba
mebSi moiTxovs C6H12O6-is 9201 g-s yovel dRe. kvebiTi jaWvis trofikul doneze: zrda da
ramdeni CO2 aris saWiro fotosinTezisTvis gamravleba = 600, asimilacia = 720, STanTqma =
ekosistemaSi am moTxovnis Sesasruleblad? 1000, msxverplTa warmoeba = 10000. gamoTvaleT
(1) eqspluataciis efeturoba, (2) asimilaciis
efeqturoba, (3) sufTa produqciis efeq
2. celulozisa da ligninis garda mcenare Sei- turoba, (4) masiuri produqciis efeqturoba,
cavs 5% naxSirwyals, 8% cilas da 2% cxims. ra (5) ekologiuri efeturoba sistemisa (ix. cxri
raodenobis energias Seicavs mcenaris qsivilis li 10-3). 10-7 cxilSi mocemuli ekologiuri
1g? efeturobis sidideebze dayrdnobT, ekosis
temaTa romel tips warmoadgens es magaliTi
yvelaze ukeT?
3. mcenareebi daCrdilul arealSi iReben 100
W/m2-s daSvebuli mzis sinaTlisa wliurad. Tu 5. trofikuli donis produqtiuloba udris
vivaraudebT, rom fotosinTezuri efeqtu 1000 kj/m2 wl1 da rezidenciis dro aris 2 weli.
roba 1,5%-ia, xolo arekvla 26%, SeadgineT ramdeni weli dasWirdeba 10000 kj/m2-is dagrovebas
svetobrivi diagrama, romelic aCvenebs da biomasaSi Senaxul energiaSi?
Svebuli sinaTlis (W/m2) odenobas, romelic 6. garkveuli ekosistemisTvis ekologiuri efeq-
(1) gamoiyeneba fotosinTezSi, (2) airekleba, turobebis saSualo geometriuli aris 0,264 da NP =
(3) ikargeba transpiraciisas (warmoidgineT, 2000 kkal/m2 wl1. ramdeni trofikuli done eqneba
rom transpiracia wylis kargvis erTaderTi ekosistemas? Tu ekologiuri efeqturobebis
saSualebaa). ra raodenobis energia (kj/g1) iqneba saSualo geometriuli aris 0,40, ramdeni
TiToeuli am kategoriisTvis? trofikuli done iqneba sistemaSi?
382
Tavi 16
populaciis regulacia
gzamkvlevi kiTxvebi
rogor aris populaciis regulacia aR- rogor SeewinaaRmdegnen h.g.andrevarTa da
werili logistikuri gantolebiT? l.q.birqi simWidroveze damokidebuli popula-
ciis regulaciis Teorias?
rogor erTiandebian adgilobriv popula-
ciaTa simWidroveebi adgilobriv wonasworo-
baSi?
rogor gamoiyena frederik e. smitma
ra gansxvavebaa simWidroveze damokide-
h.g.andrevarTas da l.q.birqis monacemebi Tavis
bul da simWidrovisgan damoukidebel popu-
mxriv maTi mosazrebis uarsayofad?
laciebis regulaciebSi?
dan. amgvari faqtorebis intensivoba yvelaze misi mTematikuri gamosaxuleba). es aris zusti
xSirad dakavSirebulia urTierTqmedi popula- da dawvrilebiTi monacemebi mosaxleobis Ses-
ciebis simWidroveze. sxva faqtorebs, romle- axeb, romelic Seicavs koloniuri dros mona-
bic ar arian dakavSirebulni imasTan, Tu rogor cemebsac ki. marTlac, amerikuli koloniebis
urTierTmoqmedeben organizmebi, aseve SeuZli- mosaxleobis fenomenalurma zrdam didi STabe-
aT, daareguliron populaciebi. ai, magaliTad, Wdileba moaxdina Tomas malTusze imis gamo, Tu
rodesac sastiki Stormi an saocrad civi zam- raoden swrafad SeuZlia adamianis populacias
Tari iwvevs maRal sikvdilianobas populaciis gaizardos. es ar iyo esoden TvalsaCino Sedar-
TiToeul asakobriv klasSi. amgvar faqtorebs ebiT ufro mravalricxovan evropul qalaqebSi
aqvT populaciaze iseTi gavlena, rac ar aris mis dros.
dakavSirebuli simWidrovesTan. populaciis perlsa da rids survili hqondaT, moexdinaT
regulirebis kompleqsuroba warmoSobilia aSS-s mosaxleobis momavali zrdis proeqtire-
im faqtidan, rom xSirad Zneli gansasazRvria, ba, romelsac maTi azriT unda mieRwia zRvrisT-
romeli konkretuli faqtoria yvelaze metad vis. 1910 wlis populaciis monacemebi mosaxle-
pasuxismgebeli regulaciaze, rogor urTierT- obis yvelaze ukanaskneli aRwera, romelic
moqmedeben sxvadasxva faqtorebi da moaqvs Tu ki xelmisawvdomi iyo im droisTvis, aCveneb-
ara regulacias raimenairi wonasworoba popu- da klebas eqsponenciuri zrdis siCqareSi
laciaSi. (nax. 16-1). perlma da ridma daaskvnes, rom Tu
am TavSi Cven jer warmogidgenT populaciis am klebas regularuli xasiaTi eqneboda, rom-
zrdis regulirebis klasikuri maTematikuri lis aRwerac maTematikurad iqneboda SesaZle-
modelebis formulirebas. im dros, rodesac es beli, SesaZlebeli gaxdeboda populaciis mo-
modelebi zedmetad martivia imisTvis, rom zed- mavali zrdis mimdinareobis gageba manam, sanam
miwevniT asaxon populaciis realuri dinamika kleba eqsponenciuri zrdis siCqareSi gagrZel-
(marTlac, wignis dasawyisSi Cven aRvniSneT, deboda. maT aseve daaskvnes, rom cvlilebebi
rom martivi analitikuri modelebi asaxaven eqsponenciuri zrdis siCqareSi ufro metad da-
bunebis arss, magram ara mis TiToeul detals), kavSirebuli unda yofiliyo populaciis zomas-
maTi formebi ganmartaven regulaciis biolo- Tan, vidre drosTan, radgan drois masStabi
giuri meqanizmebis umetesobas. amis Semdeg, TviTneburia nebismier kerZo populaciasTan
Cven ganvixilavT meqanizmebs, romlebic re- mimarTebaSi. amrigad, populaciis dauokebeli
alurad zRudaven populaciis gavrcelebas da zrdisTvis diferencialur gantolebaSi mud-
giCvenebT im vnebaTaRelvas, romelic warmoiS- mivi sidide r-is gamoyenebis nacvlad (dN/dt = rN),
va imis garSemo, Tu ramdenad axdens gavlenas perlma da ridma igulisxmes, rom r mcirdeba
populaciis simWidrove populaciis regula- roca N izrdeba Semdegi urTierTobis mixedviT:
ciaze. da bolos, Cven mokled gadavxedavT rig
ideebs, romlebic dakavSirebulia populaciis r = r0 1 N
K
regulirebis `arawonasworebriv modelebTan.
populaciis regulirebis Sesaxeb Cvens mier ga- sadac r0 warmoadgens Tandayolil eqsponenci-
moTqmul mosazrebebs Cven mivubrundebiT wig- uri zrdis siCqares, rodesac populaciis zoma
nis mexuTe nawilSi, sadac Cven ganvixilavT, Tu Zalian pataraa (anu 0-Tan axlos) da K garemos
rogor SeiZleba populaciebi regulirdebod- gadataniTi moculoba warmoadgens im indi-
nen sxva saxeobis populaciebTan interaqciebis
meSveobiT.
0.030
100
zrdis eqsponenciur
80
0.025
siCqare (r)
normis cvalebadoba dN
dt
funqciis swori xazis monakveTs -r0/K funq-
ciis mrudiT. (imis dasanaxad, Tu rogor mivi- dN 1N
ReT funqciis mrudi, gaamravleT gantolebis dt = r N K
marjvena mxare r0-ze, raTa miviRoR r0 - r0N/K.
N aris damoukidebeli cvladi, ase rom, r0/K
0
aris funqciis mrudi.) amrigad, Tu K = 50 da r0
= 2 erT sul mosaxleze populaciis zrda Sem-
cirdeboda _0,04 siCqariT, rodesac N izrdeba.
urTierToba r-sa da populaciis zomas (N) So- K K
2
ris aSS-s mosaxleobisTvis 1790 da 1910 wlebSi
naCvenebia nax. 16-2-Si. populaciis zoma (N)
mokled ganvixilavT.)
logistikuri gantolebis mixedviT popu-
laciis zrdis drois kursi SeiZleba vipovoT
0.02 1900 1910
diferencialis SemotaniT, rac Sedegad gva-
Zlevs:
0.01 K
Nt =
1+ be -rt
sadac b aris mudmiva da tolia [K N(0)]/N(0)-
0.00
eqstrapolaciuri asimptota s. b-s sidide damokidebulia populaciis zomaze
aRniSnul nulovan dros, esaa 1790 weli perlisa
50 100 150
da ridis monacemebis SemTxvevaSi. es gantoleba
populacia (milioni)
aRwers sigmoidur, anu S-is formis mruds droiT
nax. 16-2 populaciis zrdis eqsponenciuri siCqare aSS-Si x RerZze, individebis ricxviT (simWidroviT) y
TiToeuli aTwleulis ganmavlobaSi 1970 da 1910 wlebs Soris, RerZze (nax. 16-4). amgvar mruds dro-simWidro-
gadatanili grafikze rogorc populaciis zomis funqcia aT-
vis mrudi ewodeba. sigmoiduri dro-simWidro-
wleulis ganmavlobaSi (sawyisi da saboloo ricxvebis saSualo
vis mrudi gviCvenebs, rom populacia Tavidan
geometriuli) nax. 16-1-Si naCvenebi monacemebis gamoyenebiT.
wyvetili xazi aris swori xazis r = r0 (1 N/K) eqstrapolacia da
nela izrdeba da Semdeg ufro swrafad, rode-
igi morgebulia monacemebs. sac individebis ricxvi izrdeba da sabolood
385
neebi N-is mudmivi funqciebi rom iyvnen da nax. gionSi) da populacia mcirdeba. ase rom, popu-
16-6a-ze asaxuli formebi hqondeT. am gamosax- lacia daiklebs N = b donidan K1-sa da b-s Soris
ulebaSi Sobadobis done iklebs populaciis arsebul donemde, riTac waswevs populacias
zrdasTan erTad. gaiTvaliswineT, nax. 16-6-Si K1-ken, rogorc gviCvenebs marcxniv mimarTuli
naCvenebi mrudebi ar aris dro-simWidrovis isari horizontaluri RerZis gaswvriv. es mod-
mrudebi. metic, isini gviCveneben urTierTo- eli gviCvenebs xarisxobrivad, rom populaciis
bas populaciis zrdasa (vertikaluri RerZi) qceva K1 wertilis garSemo mimarTulia K1-sken,
da populaciis zomas an simWidroves (horizon- izrdeba ra mis mimarTulebiT K1 wertilis qve-
taluri RerZi) Soris. sikvdilianobis done, moT da mcirdeba ra misi mimarTulebiT am wer-
romelic dabalia, rodesac populacia mcirea, tils zemoT. areals RerZis garSemo da K1 wer-
izrdeba N-is garkveul diapazonze da Semdeg tilis zemoT da qvemoT, romelSic Tanxvdeba
klebas iwyebs. axla modiT vTqvaT, rom dN/dt = K1, ewodeba K1-is mizidulobis sfero da Cven
f(N) = b(N) d(N). sikvdilianobis donis gamokle- SegviZlia, ganvixiloT K1 rogorc adgilobri-
ba Sobadobis donidan gvaZlevs nax. 16-6b-s, vi populaciis wonasworoba. nax. 16-6-Si K1-is
romelsac sami wonasworoba aqvs [sadac b(N) = specifikuri mizidulobis sfero aris regioni
d(N)], erTi K1-ze, erTi K2-ze da erTic wertilze, RerZisa 0-B-mde magram ara misi CaTvliT. Tu
romelsac Cven B-Ti aRvniSnavT. N-is nebismieri Cven K1-s ganvixilavT rogorc populaciis ga-
sididisTvis, sadac dN/dt > 0, populacia gaiz- dataniT moculobas, modeli gulisxmobs, rom
rdeba. amis msgavsad N-is nebismieri sididisTvis, populaciis simWidrove stabilizdeba gadatan-
sadac dN/dt < 0, populacia Semcirdeba. iTi moculobis mixedviT.
amis dasanaxad, modiT, jer ganvixiloT, ra modiT, axla ganvixiloT am modelis qceva
xdeba K1-is garSemo. rodesac N < K1 (vTqvaT nax. nax. 16-6-is B wertilis mimarT. Cven ukve vnaxeT,
16-6a-s a wertilSi) zrdis tempi dN/dt > 0 (mrudi rom Tu populaciis simWidrove aris N = b, is
aris horizontaluri RerZis zemoT regionSi). ganaviTarebs populaciis uaryofiT zrdas da
amrigad, populacia gaizrdeba a-ze maRal populacia Semcirdeba K1 wonasworobis werti-
romelime doneze momdevno drois periodis lis mimarT. Tu populaciis simWidrove aris N
ganmavlobaSi, riTac populacia daiwyebs moZ- = c, mas dadebiTi zrdis siCqare eqneba da gaiz-
raobas K1-ken, rogorc amas aRniSnavs marjvniv rdeba B wertilisgan moSorebiT K2 wonasworo-
mimarTuli isari horizontaluri RerZis gas- bis wertilis mimarTulebiT. anu wertilebi
wvriv. Tu meore mxriv, populaciis zoma aris N = B-sa da N = K2-s Soris arian K2-is mizidulo-
b wertilTan K1-is zemoT, maSin dN/dt < 0 (mrudi bis sferoSi. B wertili ganacalkevebs erTmane-
mdebareobs horizontaluri RerZis qvemoT re- Tisgan K1-sa da K2-is mizidulobis sferoebs da
erT sulze zrdis tempi
mas sakontrolo wertili ewodeba. maSasadame, gavlenas populaciis zrdis tempebze, magram
models, romelic Cven avsaxeT nax. 16-6b-ze aqvs mxolod simWidroveze damokidebul faq-
ori mizidulobis sfero, romelsac sakontro- torebs, romelTa efeqtebi izrdeba dajgufe-
lo wertili B acalkevebT. TevzWeris gavlenas basTan erTad, SeuZliaT, moaqcion populacia
(saubaria Tevzebis populaciaze) N rom Seemci- kontrolqveS. am faqtorebs Soris, umTavresi
rebina sididemde B-sa da K2-s Soris, modelis mniSvnelobisaa sakvebi maragisa da sabinadro
mixedviT, populacia gaizrdeboda K2-is mimarT garemos SezRudva iseve, rogorc mtaceblebi,
da saboloo jamSi gamokeTdebodnen Tevzaobis parazitebi da daavadebebi, romelTa gavlenac
zemoqmedebisgan, magram populaciidan sakmao ufro metad igrZnoba mWidro, dajgufebul,
raodenobis Tevzebi rom yofiliyvnen daWerili vidre iSviaT populaciebSi. sxva faqtorebi,
populaciis sakontrolo wertilis B-s qvemoT rogoricaa temperatura, naleqianoba da bune-
Sesamcireblad, maSin populacia aRmoCndebo- brivi kataklizmebi _ isini mkveTrad cvlian
da ufro mcire wonasworobis wertilis, K1-is Sobadobisa da sikvdilianobis doneebs popula-
mizidulobis sferoSi. am SemTxvevaSi Tavzao- ciaSi individebis ricxvis miuxedavad. amgvar-
bis zemoqmedebis Semcireba populacias veRar ma, simWidroveze damokidebulma faqtorebma,
miscems SeRavaTs, radgan igi ukve imoqmedebs SeiZleba, gavlena moaxdinon populaciis eqspo-
gansxvavebuli mizidulobis sferoSi win- nenciuri zrdis siCqareze, magram isini ver are-
amorbedi populaciis regulaciis des-krifci- gulireben im zomas, romelsac populacia iRebs
ul models da ganxilvebs 16.1 nawilSi aRwer- garemoSi.
ili logistikuri modelis dinamikis Sesaxeb,
SeiZleba daetovebinaT Tqvenze STabeWdileba,
rom populaciis gadataniTi moculoba ucvle- simWidroveze damokidebuleba
li ricxvia, romlis garSemoc populacia mudmi- cxovelebSi
vad meryeobs. mniSvnelovania imis gacnobiere-
eqsperimentuli kvlevebis mTelma rigma ga-
ba, rom populaciis wonasworobis wertili
moavlines sxvadasxva simWidroveze damokide-
ganisazRvreba garemo pirobebiT da amis gamo,
bulebis meqanizmebi cxovelebSi. magaliTad,
igi Seicvleba drosa da sivrceSi. rogorc Cven
rodesac drofozilebis wyvili damwyvdeu-
me-18 TavSi vnaxavT, populaciaSi cvlilebis
lia boTlSi sakvebis myari maragiT, am buzebis
odenoba damokidebulia populaciis garemoSi
STamomavlebi Tavidan swrafad imateben ricx-
fluqtuaciis Zalaze. ukeTesi iqneba, warmov-
vSi, magram male zRvars aRweven. rodesac bu-
idginoT populaciis wonasworoba, rogorc im
zebis wyvilebis sxvadasxva raodenoba SehyavT
momentisTvis garemo pirobebis amsaxveli. mo-
sxva mxriv indenturi pirobebis boTlebSi,
salodneli iqneba, rom populacia stabilizde-
wyvilobiT gazrdili STamomavlobis ricxvi
ba wonasworobis wertilamde, Tu es wertili
varirebs boTlSi buzebis simWidrovis sapir-
SenarCunebul iqneba vrceli drois periodis
ispiro mimarTulebiT (nax. 16-7). es efeqti aris
ganmavlobaSi. zemoT mocemuli xarisxobrivi
gamowveuli saWmlisTvis larvebis konkurenci-
modeli gvawvdis martiv CarCos wonasworobaSi
iT, rac iwvevs maRal sikvdilianobas mWidrod
amgvari cvlilebebis dasanaxad. saWiroa mx-
dasaxlebul kulturebSi. zrdasrulebis si-
olod K1-sa da K2-is wonasworobis wertilebad
cocxlis xangrZlivobac aseve mcirdeba, magram
warmoCena, romlebic sxvadasxva garmeo piro-
mxolod maRali simWidrovis dros, romelic
bebis Sedegs warmoadgenen.
sakmaod scdeba doneebs, romlebic gavlenas
axdenen larvebis gadarCenaze. axalgazrda in-
dividebi ufro xSirad ganicdian simWidroveze
16.3 populaciebi SeiZleba reguli-
damokidebuli faqtorebis saziano efeqtebs vi-
rebul iqnas simWidroveze damokide-
dre zrdasrulebi.
buli faqtorebis efeqturobiT simWidrovis efeqtebi marcvlis xoWoebis
logistikuri gantoleba warmatebiT gamoiy- sasicocxlo cxrilebze gamowveulia larvebs
eneba populaciis zrdis aRsawerad labora- Soris konkurenciiT Sejgufebul pirobebSi.
toriul da bunebriv sabinadro garemoSi. igi Rhizopertha dominica erTi cida xoWoa, ro-
iTvaliswinebs, rom populaciis zrdasTan er- melic larvul ganviTarebas erTi marcvlis
Tad, zrdis Semaferxebeli faqtorebi ufro (magaliTad xorblis marcvlis) farglebSi as-
met gavlenas axdenen sikvdilianobasa da nay- rulebs da am TesliT cocxloben. mdedrebma
ofierebaze. magram ra faqtorebia es da ro- SeiZleba, dadon kvercxi Teslis zedapirze, sa-
gor moqmedeben isini? mravali ram axdens dac is ganviTarebas iwyebs. rogorc ki marcval-
388
perocenti larvida
30
xvdeba erTmaneTs erT marcvalSi, isini Tavs
esxmian erTmaneTs TavianTi ybebiT da xSirad
sikvdilamde ebrZvian erTmaneTs. 20
britanelma mecnierma a.q.qrombim (1944, 1945)
Caatara rigi eqsperimentebisa marcvlis xo- 10
Woebze Semdegi protokolis gamoyenebiT. man
daainficira xorblis marcvlebi erTidan rva
0
larvamde, misca ra maT 6 saaTi, rom gamagrebu- 1 2 3 4 5 8
liyvnen marcvalSi. igi Semdeg debda inficire- larva TiTo marcvalze
bul marcvals TefSze, sadac kidev xuTi sxva
nax. 16-8 simWidrovis efeqtebi (TiTo marcvalze larvebis
xeluxlebeli marcvali iyo da tovebda maT
raodenoba) migraciasa da sikvdilianobaze marcvlis xoWos
48 saaTi. eqsperimentis dasasruls man gadax-
Rhizopertha dominica-s populaciaSi. rogorc migracia, ise
sna yvela marcvali, raTa ganesazRvra, ramdeni
sikvdilianoba imatebs simWidrovis matebasTan erTad.
larva mokvda da ramdeni emigrirda sxva mar- (Data from Crombie 1944.)
cvalSi. Sedegebma gviCvenes simWidrovis Zl-
ieri efeqti larvebis gadarCenasa da gadaadg-
ilebaze pirveli 2 dRis ganmavlobaSic ki (nax.
16-8).
qrombis xoWoebma ibrZoles yoveli marcv- rwyili milionoboT msxverpls moixmars, esaa
lisTvis. bolosdabolos, erTi marcvlis sru- erTujrediani mwvane wyalmcenare da planqto-
li mflobeli erTi larvas iyo. am populaciaSi nis diatomebi. laboratorul pirobebSi msx-
simWidroveze damokidebuleba moulodnelad verplis TandaTan SeWmasTan erTad, sakvebis
Semovida TamaSSi, rodesac larvebis ricxvi mi- xelmisawvdomoba TandaTan klebulobs, rac
uaxlovda xorblis marcvlebis ricxvs. am donis iwvevs Sobadobisa da sikvdilianobis donee-
miRma, miuxedavad larvebis ricxvisa, xorblis bis TandaTanobiT reaqciebs msxverplTa sim-
marcvlebTan SedarebiT, saboloo Sedegi yov- Widroveze. rodesac wylis rwyilebi damwyv-
elTvis erTi da igive iyo: erTi marcvali, erTi deul iqnen mcire zomis kasrebSi, sadac maTi
larva. teritoriisTvis brZola mravali saxis simWidrove aRwevda 1-32 individamde TiTo
cxovelSi aregulirebs populaciis zomas sim- kubur santimetrze da sadac maT aWmevdnen
Widroveze damokidebuli gziT, aiZulebs ra ax- mwvane wyalmcenaris identur kulturebs,
algazrdebs an socialurad damokidebul indi- nayofiereba mniSvnelovnad Semcirda popula-
videbs, datovon adgilobrivi populaciebi da ciis simWidrovis zrdasTan erTad (nax. 16-9a).
sxvagan eZion sabinadro. Tumca moulodnelad im simWidroveze, rode-
wylis rwyilebi (Daphnia pulex) gavlenas ax- sac 1sm3-ze 8 individi imyofeboda, gadarCenam
denen erTmaneTze naklebad pirdapir, erTi da imata, vidre klebas daiwyebda ufro maRal sim-
igive resursis moxmarebiT. wylis TiToeuli Widroveze (nax. 16-9b). mcire zomis sxeulebis
zrda, 8 individi 1sm3 simWidroveze da maRla
gulisxmobs, rom sakvebi resursebis gamol-
STamomavloba erT dgeSi (b)
sicocxlis hangrZlivoba
40 dobis doneebs da gadarCenas. efeqti aSkarad
20 simWidroveze damokidebuli iyo. populaciis
30
dReebSi (e)
1.0
4
1 8 0.8
2 16
3 4 32 0.6
2
0.4
1
0.2
0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50
nax. 16-9 nayofiereba (STamomavloba TiTo mdedrze dReSi) (a) da gadarCenis albaToba (b) Daphnia pulex-is laboratorul popula-
ciebSi, rogorc asakis funqcia sxvadasxva simWidroveebze. nayofiereba Semcirda rodesac simWidrove gaizarda. nayofiereba aseve
Semcirda mdedrebis asakis zrdasTan erTad simWidrovis nebismier doneze. gadarCena yvelaze maRali iyo 1-8-mde simWidroveebs
Soris. (From Frank et al. 1957.)
5
4 simWidroveze damokidebuleba
mcenareebSi
axalSobilebi
centraluri adirondaqi
79 1.06 1.11
(yvelaze cudi diapazoni)
yviTeli
make mdedrebis
embrionebi sxeuli TiTo
procentuli
mdedrze kvercxujredze
maCvenebeli
saSualo sidide
60
40
nax. 16-12 selic (Linum) mcenareebis populaciaSi individebis mSrali wonis ganawileba dabal sim-
Widroveze (a) da or maRal simWidroveze (b da c). (After Harper 1967.)
392
individebi TiTo
zrdam daabalansa aTasmagi kleba populaciis 105
simWidroveSi.
sm2-ze.
mravali amgvari eqsperimentebis Sedegebi 104
gvaZleven gansakuTrebul maxasiaTebels: rode-
sac Cveulebrivi mcenaris wonis logariTmi ga-
103
datanilia grafikze simWidrovis logariTmis
funqciis saxiT, zrdis sezonis ganmavlobaSi
Segrovili monacmebi ecemian xazze daaxloebiT N D J F M A M J
-3/2 kuTxiT (nax. 16-14). mcenareTa ekologebi am Tve
urTierTobas mcenaris saSualo wonasa da sim-
Widroves Soris uwodeben TviT-gaiSviaTebad
1,000
mruds. am urTierTobis regulacia imgvaria,
ivnisi 25
ian. 30
da inarCuneben mis zomas resursebis xelmisawv-
dekem.16
domobisa da garemo pirobebis mier dawesebul 1
gadataniT moculobasTan axlos. cvlilebebi
noe.7
am pirobebSi da resursebSi mudmivad iwveven 0.1
103 104 105
axal wonasworobas, romelTa Sesabamisad popu-
laciebi izrdebian an mcirdebian. metic, mou- gadarCenili mcenareebi
lodneli gamyinvarebiT, sastiki StormiT an (individebi TiTo m2)
okeaneTa dinebaSi gamowveuli katastrofuli
cvlilebebi garemoSi xSirad amcireben popu-
laciebs, zogjer gadataniTi moculobis donis nax. 16-13 (a) progresuli cvlileba mcenaris wonaSi da
qvemoTac ki da dasabams udeben populaciaTa populaciis simWidroveze eqsperimentul TesvaSi Erigeron ca-
nadensis-isa, romelic daTesilia 100000 Tesli 1m2 simWidro-
aRdgenis periodebs. amrigad, imis miuxedavad,
viT. (b) urTierToba mcenaris simWidrovesa da mcenaris wonas
rom simWidroveze damokidebuli faqtorebi
Soris sezonis msvlelobisas. (After Harper 1967.)
aregulireben populaciebs, cvlilebebi gare-
moSi aseve iwveven fluqtuaciebs populaciaSi.
buli iyo, tripsebi saboloo jamSi aRwevdnen zomaSi. mas mohyveba gazafxulis wvimebi (X2)
did ricxvebs, rodesac is mokle iyo, dacema da wina wlis zamTris (X4) siTbo. cvlilebebi
iyo saxeze. gazafxulis temperaturaze rogorc Cans mniS-
vnelovani ar yofila.
tripsebis populaciasa da aminds Soris urT-
andrevarTam da birqma ori daskvna gaa-
ierTobis gansasazRvrad davidsonma da andrev-
keTes tripsebis kvlevasTan dakavSirebiT.
arTam (1948) Seadares yoveli wlis populaciis
pirveli, tripsebi ar yofilad sakmarisad mra-
maqsimaluri siWarbe 1932-1945 wlebis ganmav-
valricxovanni imisTvis, rom moexmaraT xelmi-
lobaSi amindis oTx cvlads, dauqvemdebares
sawvdomi sakvebis mcire nawilic ki. meore,
ra monacemebis didi nawili mravaljerad re-
cvlilebebi populaciaSi miCneul iqna damak-
gresiul statistikur analizs. regresiuli
mayofileblad garemos fizikuri pirobebTan
analizi aris procedura, romliTac viTardeba
Sesabamisad, rac maTi azriT, gavlenas axdenda
xazovani gantoleba, sadac damoukidebeli an
tripsebze maTi populaciis simWidrovisgan da-
regresiuli cvladebis jgufi (amindis oTxi
moukideblad. maT modelSi cvlilebis 78% ax-
cvladi am SemTxvevaSi, aRniSnuli X-ebiT) winas-
snili iqna damoukidebeli cvladebis saSuale-
war gansazRvravs damokidebul, anu sapasuxo
biT, mxolod 22% ixsneboda sxva faqtorebis
cvlads (tripsebis simWidrove, aRniSnuli Y-iT).
meSveobiT. maTi rwmunebiT, es darCenili pro-
davidsonisa da andrevarTas kvlevis damokide-
centuli maCvenebeli imdenad mcire iyo, rom
buli cvladi iyo
saeWvo gaxda garemoSi fluqtuaciebis pasux-
ismgebloba tripsebis populaciis zomaze.
Y TiTo yvavilze tripsebis raodenobis
rogor gaabaTiles andraverTam da birqma
logariTmis saSualo sidide populaciis
simWidroveze damokidebuliebis uTvalavi mo-
pikamde 30 dRis ganmavlobaSi.
nacemebi? pirvel rigSi, isini amtkicebdnen,
rom am monacemebis umetesi nawili miRebu-
damoukidebeli, anu regresiuli cvladebi
li iqna gamartivebuli da laboratorulad
arian
kontrolirebadi populaciebisgan da maT
hqondaT saeWvo gamoyeneba bunebriv popula-
X1 efeqturi temperaturis dReebi zamTris
ciebSi. meore, simWidroveze damokidebulebis
sezonis pirveli wvimiani dReebidan 31
demonstracia aucilebeli araa, rom moicavdes
agvistomde, romlebsac SeuZliaT, gansazRv-
populaciis regulirebas simWidroveze
ron im mcenareebis wliuri zrda, romelTa
damokidebuli faqtorebis mier. saWiroa
mtvrianebzec ikvebebian tripsebi sezonis
naCvenebi iqnas, rom bunebriv garemoSi amgvari
ganmavlobaSi.
faqtorebi amcireben mWidro populaciebs da
saSualebas aZleven iSviaT populaciebs, gaiz-
X2 wvimebi seqtembrisa da oqtombris ganmav-
ardon. risi Tqma SeiZleba im argumentis Sesaxeb,
lobaSi, gazafxulis wvimebi, romlebic inar-
romlis mixedviTac simWidroveze damokidebu-
Cuneben tripsebis sakveb mcenareebs da xels
li faqtorebis ararsebobis pirobebSi popula-
uwyoben maTi Wuprebis gadarCenas miwaSi.
ciebi an gadaSenebamde daikleben an usazRvrod
X3 efeqturi temperaturis dReebi seqtembrisa
gaizrdebian? andrevarTa da birqi Tvlidnen,
da oqtombris ganmavlobaSi, es aris dro,
rodesac temperatura marginalurad adek-
vaturi xdeba tripsebis gamravlebisTvis da
tripsebis ricxvi TiTo vardze
bolos 600
winaswarmetyveloba
dakvirveba
X4 igivea, rac X1, magram wina wlisTvis,
tripsebis an Teslis nebismieri transpor- 400
tis gasaTvaliswineblad erTi wlidan meo-
reSi. oTxi cvladi iqna arCeuli im pirobebis 200
warmosadgenad, romlebsac SeeZloT, gavle-
na moexdinaT an tripsebis keTildReobaze an 0
1932 1934 1936 1938 1940 1942 1944
maTi sakvebis produqciaze.
analizebma gamoavlines, rom wlidan wlamdeli
cvlilebebi oTx klimatur cvladSi winaswar nax. 16-16 tripsebis maqsimaluri ricxvebi TiTo vardze
gansazRvravdnen wlidan walmdeli cvlile- 1932 da 1945 wlebs Soris (mwvane vertikaluri xazebi) oTx
bebis 78%-s populaciaSi (nax. 16-16). individu- klimatur cvladze dafuZnebuli regresiuli gantolebis
winaswar gaTvlebTan SedarebiT (Savi xazi). (After Davidson and
alurad, Semodgomisa da zamTris siTbom (X1)
Andrewartha 1948.)
yvelaze didi Senatani gaakeTa populaciis
395
rom tripsebis populaciebi marTlac kvdebian tripsebis ricxvSi TiToeuli Tvis ganmavloba-
yoveli wlis ganmavlobaSi mraval adgilas, sa- Si. davidsoni da andrevarTa (1948) cxrilebs
dac klimaturi pirobebi gansakuTrebuli sim- adgendnen TiTo vardze tripsebis saSualo
kacriT gamoirCevian, Tumca amgvari adgilebi ricxvisgan 81 mimdevruli Tvis dros 1932 wlis
savaraudod xelaxal kolonizirebas ganicdian aprilsa da 1938 wlis dekembers Soris (nax. 16-
im populaciebis mxridan, romlebic ufro xel- 18). am monacemebidan smitma gamoTvala saSualo
sayrel pirobebSi binadroben. rac Seexeba usaz- raodenoba da cvlileba wlis TiToeuli TvisT-
Rvro zrdas, tripsebis populacias ubralod vis. cvlileba aris jami kvadratuli deviaciisa
ar aqvs yovel wels sakmarisi dro imisTvis, rom TiToeuli Tvis saSualo sidididan (ix. meore
sakvebis an sxva resursebis mier dawesebul zR- Tavi), amrigad, es aris cvladobis sazomi. smit-
vars miaRwios. wlis yovel xelsayrel sezons ma SeniSna, rom cvlileba SedarebiT dabali iyo
gazafxuls ucvlelad sdevs Tan araxelsayre- zamTrisa da Semodgomis ganmavlobaSi, magram
li sezoni zafxuli. maRal doneebs aRwevda oqtombris TveSi, popu-
laciis yvelaze swrafad zrdis periodSi, ris
Semdegac is swrafad iklebda.
16.5 simWidrovis damoukideblobis statistikaSi misi treiningidan smitma ico-
Teoriam udidesi uTanxmoebebi da, rodesac varirebs ori ricxvi erTmaneTis-
gamoiwvia ekologebs Soris gan damoukideblad, maTi jamis varireba to-
lia maTi varirebis jamisa anu var (X + Y) = var
rogorc mosalodneli iyo, andrevarTasa da (X) + var (Y). populaciebi izrdebian Semdegi ga-
birqis gamowvevam gamoiwvia mtkice dacva sim- mosaxulebis mixedviT . amitom, Tu N-isgan da-
Widroveze damokidebulebisa, aqedan aRsaniS- moukidebelia zrda simWidroveze damokide-
navni arian m.e. solomoni (1957), a.j. nikolsoni bulia variacia log N-Si unda gaizardos,
(1958), g.q. verli (1963) (yvela entomologia) saSualod, populaciis cvlilebis TiToeul
da devid leki (1966). magram im dros, rode- inkrementTan erTad, iqneba es dadebiTi Tu
sac es avtorebi akritikebdnen andrevarTasa uaryofiTi (variacia yovelTvis dadebiTia). ma-
da birqis argumentebis logikas, frederik e. gram variacia log N-Si mcirdeba oqtombersa da
smitma miCiganis universitetidan pirdapir noembers Soris (ix. nax. 16-18b), rac aRniSnavs
mimarTa tripsebis monacemebs. smiti (1961) amt- damoukideblobis ararsebobas -sa da log N-s So-
kicebda, rom davidsonma da andrevarTam (1948) ris.
TavianTi monacemebi gaaanalizes ise, rom ar andrevarTa ver daarwmunes smitis argu-
aRmoeCinaT simWidroveze damokidebuleba. mentebma da man kidec gamoaqveyna Tavisi pasuxi
man dasZina, rom argumentebi simWidroveze ,,Ecology-Si momdevni wels (1963). smitis pa-
damokidebulebis Sesaxeb ar exeboda populaciis suxi, romelic mimagrebuli iyo andrevarTas
absolitur zomas wlis konkretul momentSi, amis naweris bolos, iwyeboda maT mosazrebebs Soris
nacvlad, isini ukavSireben cvlilebebs popu- udidesi napralis gamomxatveli gamonaTqvamiT:
laciis zomaSi populaciis sawyis zomas.
smitma daaskvna, rom tripsebs axasiaTebT
eqsponenciuri zrda (ix. me-15 Tavi). eqsponenci-
uri zrdis maxasiaTebeli aris is, rom cvlile-
4
bebi N-is zomaSi SeiZleba warmodgenilni iqnan
N-is logariTmis inkrementebis saxiT: log N (t) =
log N (t + 1) log N anu (mocemulia aq warmoebulis 3
log (Nov.-Oqt.)
varireba
Log (N)
varireba
0.3 andrevarTas mier TiTqmis
7 wlis manZilze. (b) saSua-
1 0.2
lo raodenoba da varireba
0.1 wlis nebismieri TvisTvis.
`mcdelobiT, rom ar gavargZelo dava, magram populacia, romelic ganicdis did demografi-
rac SeiZleba metad gavaTavisuflo is mcdari ul an garemoebiT stoqastikurobas, SeiZleba
informaciisgan... marTlac iqnas daregulirebuli simWidroveze
damokidebuli procesebiT, magram populaciis
fluqtuaciaSi SemTxveviTobis komponentis
didi wilis gamo, wonasworobis simWidrove Zne-
simWidroveze damokidebulebis li gansasazRvria.
Sesaxeb Tanamedrove Sexeduleba ekologebs wonasworobis modelebis gamoy-
gaurkvevloba simWidroveze damokidebuli enebis Sesaxeb dafiqrebis kidev erTi mizezi
populaciis regulirebis Sesaxeb dResac misca erTma saocrad sagangaSo faqtma. im cxadi
grZeldeba. am gaurkvevlobis safuZvelSi samxilebis miuxedavad, rom bunebrivi popu-
devs kiTxvebi zogadad wonasworobis mod- laciebi regulirdebian, dRemde Zalian cota
elis efeqturobis Sesaxeb (Berryman 1987, Wolda SemTxvevaSi iyo regulaciis meqanizmi araoraz-
1989, Botkin 1990) da kiTxvebi bunebriv popula- rovani (Murdoch 1994). kerZod, problemuria is,
ciebSi simWidroveze damokidebulebis aRmom- rom populaciis regulaciis xelmisawvdomi
Ceni siZneleebis Sesaxeb. aqamde Cven mogawodeT statistikuri testebi, romelTagan yvela
populaciis zrdisa da regulaciis modelebi, moicavs populaciaTa simWidrovis drois se-
romlebic damokidebulni iyvnen wonasworo- riaTa analizs, eZebs simWidroveze damokideb-
bis ideaze. anu Cven miviCnevdiT, rom popula- ulebis arsebobas. amrigad, imis miuxedavad, rom
ciebi icvlebian maxasiaTebeli simWidrovis K-s farTodaa aRiarebuli _ frinvelTa popula-
garSemo, romelic ganisazRvreba garemo piro- ciebi simWidroveze damokidebulad regulird-
bebisa da populaciebis SigniT da maT Soris ebian, verc grinvudma da bailim (1991) (romle-
organizmebis interaqciaTa mier. populaciis bic aanalizebdnen populaciis tendenciebs
zrdis tempebis xarisxobrivi maCveneblebis britaneTis beRuraTa ojaxis frinvelebis 39
Cveneuli prezentacia, rogorc Sobadobisa da saxeobze dakvirvebiT) verc murdoqma (1994)
sikvdilianobis doneebis funqcia, warmoadgens (romelic ganixilavda drois seriaTa simWidro-
wonasworobis ideas Tavis yvelaze Semcirebul vis monacemebs frinvelTa 59 saxeobisTvis) ver
formaSi: erTeuli simWidrove K. Tumca koncep- aRmoaCines simWidroveze damokidebuleba ram-
tualizeba xSirad ar emTxveva bunebis Cveneul denimeze met saxeobaSi. axali statistikuri
dakvirvebebs. maSin, rodesac Cven vavlebT gluv midgomebi gvawvdian meTodebs simWidroveze
mrudebs populaciis simWidrovis Sobadobisa damokidebulebis aRmoCenisTvis, rac SeiZle-
da sikvdlianobis doneebTan da zrdis tempebT- ba SeniRbuli iqnas tendenciebiT populaciis
an urTierTobis gamosaxatavad, Cveni dakvirve- dinamikaSi (e.g., Vickery and Nudds 1991). marTlac,
bebi gvamcnoben, rom realuri samyaro ar aris smiti, laki da sxva simWidroveze damokideb-
esoden gansazRvruli. cvlilebebi popula- ulebis damcavebi datkbebodnen voivodisa da
ciis Sobadobisa da sikvdilianobis doneebSi, hanskis (1992) SedegebiT, romlebic eZebdnen
romlebsac ewodebaT demografiuli stoqas- simWidroveze damokidebulebas 5715 drois se-
tikuroba (xolo cvlilebas garemoSi gare- riaSi CrCilebisa da mRilebis 447 saxeobaze da-
moebiTi stoqastikuroba), qmnian SemTxveviT kvirvebisas da aRmoaCines misi arsebobis mona-
fluqtuaciebs an xmaurs sistemaSi. es SeiZleba cemebi.
mniSvnelovani iyos simWidroveze damokide- erT-erTi manifestaciaTagani axali `ara-
bul reaqciebTan Sedarebisas. am situacias wonasworeobrivi azrovnebisa aris is, rom man
simWidrovis gaurkvevloba ewodeba (Strong 1986). kiTxvis niSnis qveS daayena koncefcia TiTqos
populaciebi Tavad regulirdebian. v.v. mar-
397
duqisTvis robert h. makarturis saxelobis xazis gadakveTis adgili, rogorc ukve vnaxeT
jildos gadacemisas man sityviT mimarTa ameri- adre, wonasworobis K1 wertilia. axla modiT,
kis ekologiur sazogadoebas, marduqma Tqva: ganvixiloT msgavsi populacia, romelic gan-
`rogorc Cans fokusi regulaciaze ver eTanx- icdis damatebiT sikvdilianobis faqtors,
meba mimdinare koncefcias arawonasworobrivi romelic simWidrovisgan damoukidebelia (nax.
dinamikisa. . .. murdoqs swamda, rom `popula- 16-19b) da warmodgenilia m-iT aRniSnuli hori-
ciis regulacia safuZvelSi udevs mraval sxva zontaluri xaziT. simWidrovisgan damoukide-
ekologiur problemas, rogoricaa daavade- beli faqtorebi efeqturad amcireben popula-
baTa dinamika, konkurencia da Tanasazogadoe- ciis wonasworobis simWidroves K1-idan K2-amde.
bebis struqtura da dinamika. man ganaviTara Tu simWidrovisgan damoukidebeli efeqtebis
konceptualuri CarCo, romelic aerTianebs intensivoba meryeobs garemoebiTi stoqastiku-
wonasworobiT da arawonasworobiT azrovne-
bas metapopulaciaTa dinamikis koncefciaSi:
`wonasworobis cneba centraluri mniSvnelo- dm
bisaa regulaciisTvis da Cven amitom gvWirdeba R
ideaSi imis CarTva, rom populacias SeuZlia
sikvdilianobi (%)
arseboba e.w. `arawonasworeobrivi dinamikis
saSualebiT, ra SemTxvevaSic gasaRebs meta-
populaciebi warmoadgenen. metapopulaciebis
TeoriaSi warmoiSva Tanamedrove mimdinareo-
bebi (ix. me-17 Tavi), sadac rogorc demografiu-
K1 N
li, ise garemoebiTi stoqastikuroba CarTulia (a)
populaciis dinamikis analitikur modelebSi
(ix. Foley 1997), marTalia, kvlavac wonasworobis dm
koncefcias eyrdnobian, kidev erTxel mxars R
sikvdilianobi (%)
rom simWidroveze damokidebuli faqtorebi faqtorebs Soris. (a) populacia R gamravlebis mudmivi doniT
da simWidroveze damokidebuli sikvdilianobis dm doniT,
urTierTqmedebaSi modian simWidrovisgan da-
gviCvenebs K1 wonasworobis wertils. (b) msgavsi popula-
moukidebel faqtorebTan, rogoricaa amindi,
cia, romelsac aqvs rogorc simWidroveze damokidebuli
raTa gavlena moaxdinon populaciis zomaze
sivdilianobis done, ise simWidrovisgan damoukidebeli
(Sinclair and Pech 1996). sikvdilianobis faqtori m. simWidrovisgan damoukide-
ganvixiloT nax. 16-19a, romelic gviCvenebs beli faqtoris arseboba amcirebs populaciis wonaswrobis
populacias, romelsac aqvs simWidroveze simWidroves K2-mde. (c) populacia, romelSic simWidrovisgan
damokidebuli sikvdilianobis done (muqi mru- damoukidebeli sikvdlianobis faqtori meryeobs (mwvaned
di, aRniSnuli dm-iT) da mudmivi (simWidro- Seferili arealis farglebSi) garemoebiTi stoqastiqurobis
mixedviT, qmnis ra situacias, sadac wonasworobis simWidrove
visgan damoukidebeli) reproduqciuli done
meryeobs K2-sa da K3-s Soris. (After Sinclair and Pech 1996.)
(horizontaluri xazi aRniSnuli R-iT). am ori
398
daskvna
1. populaciis regulaciis analitikuri modeli dakavSirebuli populaciis zomasTan. cxove-
mogvawodes perlma da ridma 1920 wels adamianis lebSi Sejgufebam SeiZleba gavlena moaxdinos
populaciis zrdis gagebisa da prognozirebis gadarCenaze, nayofierebasa da resursebisTvis
mizniT. populaciis zrdis logistikuri gan- konkurenciis saboloo Sedegze. simWidroveze
toleba aris dN/dt = r0N(1 N/K), sadac r0 aris damokidebulebis efeqtebis magaliTebi mcena-
Tandayolili eqsponencialuri zrdis siCqare reebSi aris Senelebuli zrda da nergebis Sem-
populaciisa, rodesac misi zoma mcirea. N aris cirebuli gadarCena.
populaciis simWidrove, xolo K aris gadataniTi
4. 1954 wels avstralieli entomologebi h.g.
moculoba anu individebis ricxvi, romelTa
andrevarTa da l.q.birqi daupirispirdnen mo-
mxardaWerac garemos SeuZlia. gantolebis
sazrebas, rom populaciebs aregulireben sim-
elementi (1 N/K) warmoadgens simWidroveze
Widroveze damokidebuli faqtorebi, riTac
damokidebuli regulaciis faqtors. rode-
dasabami daudes azrTa sxvadasxvaobas sim-
sac N > K, elementi uaryofiTia. rodesac N = K,
Widroveze damokidebuli da simWidrovisgan
populaciis zrdis tempi 0-is tolia. logisti-
damoukidebeli regulaciis SedarebiTi mniS-
kuri gantolebis warmoebuli gvaZlevs dro-
vnelobis Sesaxeb, rac dRemde grZeldeba. sim-
simWidrovis urTierTobas populaciisaTvis,
Widroveze damokidebuleba Znelad demonstri-
romelic grafikulad aris sigmoidul formaSi.
rebadia bunebaSi da SeiZleba gaurkvevlobaSi
2. populaciis zrdis tempi SeiZleba warmodge- moeqces garemo cvlilebebis gamo.
nili iyos raodenobrivad rogorc dN/dt = f(N),
5. cvlilebebma Sobadobisa da sikvdilianobis
sadac f(N) aris gansxvaveba populaciis Sobado-
doneebSi, rasac demografiuli stoqastikuro-
bisa [b(N)] da sikvdlianobis [d(N)] funqciebs So-
ba ewodeba da cvlilebebma garemo pirobebSi,
ris. amgvari raodenobrivi modeli avlens, rom
igive garemoebiTma stoqastikurobam SeiZleba
populaciebi SeiZleba moeqcnen mravaljera-
bundovani gaxadon simWidroveze damokideb-
di wonasworobis wertilebis gavlenis qveS.
ulebis efeqtebi. amgvar SemTxvevas simWidro-
TiToeuli Tavisi garkveuli mizidulobis sfe-
vis gaurkvevloba ewodeba, radgan am dros
roTia es aris populaciaTa zomebis diapazo-
SeuZlebelia wonasworobis donis dadgena. amis
ni, romlis farglebSic populacia miiswrafis
gamo, zogierTebma kiTxvis niSnis qveS daayenes
wonasworobisken. garkveuli wertilebi, sax-
populaciis wonasworobis mTliani koncefcia.
elad sakontrolo wertilebi, warmoadgenen
gamyofebs erTi wonasworobis wertilsa da 6. savaraudod, gamoricxuli ar aris, rom popu-
meores Soris. modeli gulisxmobs axsnas imisa, lacias aregulirebdnen rogorc simWidroveze
Tu ratom SeiZleba ireagiron mudmivi aSlilo- damokidebuli, ise misgan damoukidebeli
bis qveS myofma populaciebma aramudmivi gziT. faqtorebi. fluqtuaciebma simWdrovisgan
damoukidebeli faqtorebis intensivobaSi
3. populaciebs SeiZleba aregulirebdnen
SeiZleba gamoiwvion dabali wonasworoba.
faqtorebi, e.w. simWidroveze damokidebuli
wlidan wlamdel cvlilebebs simWidrovisgan
faqtorebi, romelTa gavlenebic izrdebian
damoukidebel faqtorebSi SeuZliaT bundo-
populaciis simWirdovis zrdasTan erTad. sim-
vani gaxadon simWidroveze damokidebulebis
Widrovisgan damoukidebeli faqtorebi iseTi
efeqtebi.
faqtorebi arian, romelTa gavlenac ar aris
399
savarjiSoebi
1. grafikze gadaitaneT gantoleba r = r0(1 N/K), 3. SeadgineT populaciis raodenobrivi mod-
N = 1 . . .100 diapazonze, sadac r0 = 1,5 gadataniTi elis mcire eskizi, romelic msgavsi iqneba nax.
SesaZleblobis ori gansxvavebuli donisTvis: K 16-6-isa, romelic moicavs gadaSenebas. aR-
= 50 da K = 75. warmoadgineT ekologiuri axsna wereT Sobadobisa da sikvdilianobis doneebis
am ori grafikisa. mrudebis forma, romelic gamoiwvevda popula-
ciis amgvar struqturas.
2. SeadgineT sami logistikuri mrudis ojaxi,
sadac r0 = 1,5; r0 = 2,0 da r0 = 3,0 Sesabamisad, sami 4. vTqvaT, Tqven xarT veluri bunebis biologi
mrudisaTvis da K = 25. populaciis ra zo- da Tqvens pasuxismgeblobaSi Sedis Tqvens qvey-
maze iCenda Tavs zrdis maqsimaluri siCqare anaSi TeTrkudiani irmis jogebis menejmenti.
TiToeul sam gantolebaSi? romel populacias axseniT, ratom iqnebodiT dainteresebuli sim-
eqneboda yvelaze maRali zrdis siCqare pikze Widroveze damokidebulebis da simWirdovisgan
da risi toli iqneboda es siCqare? damoukideblobis Sesaxeb gamarTul debatebSi.
400
Tavi 17
metapopulacia
gzamkvlevi kiTxvebi
ra aris metapopulacia? ra gavlenas axdenen adgilobrivi popu-
laciis zoma da izolacia metapopulaciebis
ra rols TamaSoben gadaSeneba da koloni- mdgradobaze?
zacia metapopulaciebSi?
tomas (40)
palomar (60)
wynari okeani bleq
(10) volkan(32)
san diego laguna(30)
siumaca
(30)
amrigad xSirad Seicaven safrTxis winaSe arse- specifikur ganawilebas. an mosazreba, rom pet-
bul saxeobebs mcire ricxviT. Cebi Tanabrad arian izolirebulni erTmane-
metapopulaciebis Teoria axal siZneleebs Tisgan, SeiZleba Serbilebul iqnas adgilobriv
hmatebs simWidroveze damokidebuli regu- populaciebs Soris migraciis sxvadasxva siCqa-
laciis garSemo gamarTul debatebs da azrTa reebis dazustebiT. amis msgavsad, adgilobriv
sxvadasxvaobas imis Taobaze, arsebobs Tu ara populaciaTa simWidroveebi an populaciaTa
populaciaSi wonasworoba. me-16 TavSi erTi asakobrivi struqtura SeiZleba iqnas daTqmu-
populaciis regulaciis Taobaze Cvens ganx- li. praqtikaSi, zogierTi metapopulaciis
ilvaSi Cven safuZvlianad miviCnieT, rom sim- struqturis daTqma, rogorc wesi, saWiro xde-
Widroveze damokidebuli regulacia yvelaze ba metapopulaciis koncefciisTvis gamoyenebi-
mniSvnelovania. metapopulaciebis kvleva ki, Tobis miniWebisTvis.
Tavis mxriv SeiZleba ganxorcieldes wonas- levinsis metapopulaciis martivi modeli
worobis koncefciebisgan (rogoricaa gadatan- ar azustebs populaciebs Soris sivrcobriv
iTi SesaZlobeloba da simWidroveze damokide- urTierTobas an erTmaneTTan mimarTebaSi an
buleba) SedarebiT daumZimeblad, radgan maT poziciebTan mimarTebaSi araxelsayreli
metapopulaciis mTliani simWidrove xSirad sabinadro garemos matricaSi. am mosazrebis
sakmaod dabalia garkveuli sabinadro gare- Sedegi aris is, rom yvela populacia Tanabrad
mos gadataniT SesaZleblobaze (Hanski 1991). ma- aris dakavSirebuli. am tipis models meta-
Sin, rodesac simWidroveze damokidebulebis populaciis sivrcobrivad implicituri (na-
efeqtebi garkveulwilad ugulvebelyofilia gulisxmebi) modeli ewodeba. magram zogierTi
metapopulaciebis kvlevaSi, demografiuli modeli ukavSirebs populaciebSi dakavSire-
da garemo stoqastikurobis efeqtebi (ix. se- bulobis dones (migraciis dones) populaciebs
qcia 16.5) sagrZnob mniSvnelobas iZenen. Cven Soris manZilebs. amgvari modelebi, romlebsac
cota xanSi giCvenebT, rogor SeuZlia erTi an metapopulaciis sivrcobrivad eqsplicituri
Zalian mcire raodenobis kolonizatoris Sem- (cxadi) modelebi ewodebaT, gulisxmoben sapir-
cvel gangrZnobiT xelaxal kolonizacias sul ispiro urTierTobas migraciis saSualebiT or
cota xanSi Seamciros genetikuri cvlileba populacias Soris gacvlis donesa da am popu-
metapopulaciebSi. cud zamTars an xanZarTa laciebs Soris manZils Soris. zogierTi sivro-
gamanadgurebel serias SeuZlia, gamoiwvios brivad eqsplicituri modeli zRudavs kidec
dacarieleba metapopulaciaSi mravali mcire populaciebis moTavsebas specifikur adgileb-
adgilobrivi populaciis ganadgurebiT an mi- Si sacxovrebeli garemos matricis warmosaxvi-
graciuli gzebis ganadgurebiT, romlebic erT- Ti badis farglebSi (Caswell and Etter 1993).
maneTTan akavSireben petCebs da amrigad, inar-
Cuneben populacias xelaxali kolonizaciis
gziT. petCis zoma da simWidrove
metapopulaciis dinamikaze gavlenas axdens ara
marto gadaSenebisa da kolonizaciis doneebi,
17.3 metapopulaciis struqtura aramed aseve am doneTa urTierToba sacxovre-
moicavs monakveTis zomisa da beli petCebis sivrcobriv ganlagebasa da sim-
simWidrovis maxasiaTeblebs WidrovesTan (simWidrove Cven aq moyvanili
levinsis midgomis argumentebi yuradRebas gvaqvs rogorc petCebis simWidrove da ara ro-
amaxvileben Tavdapirveli modelis SemzRudve- gorc petCebSi populaciis simWidrove). imis-
li mosazrebebis daZlevaze imisTvis, rom war- aTvis, rom metapopulacia SenarCundes, kol-
moadginos bunebriv populaciaTa dinamika da onizaciis mTliani done unda aRematebodes
sivrcobrivi organizacia ufro akuratulad gadaSenebis dones (1 < e/m). magram warmate-
(Hanski and Gilpin 1997). ekologebi xSirad mimar- buli koloniacia moiTxovs, rom inidvidebi
Taven metapopulaciaTa struqturas, romelic gadaadgildebodnen dasaxlebuli adgilidan
moicavs bunebrivi metapopulaciebis garkveul dausaxlebelSi. manZilis barieri SeiZleba
maxasiaTeblebs, rac CarTulia metapopulaciis droulad iqnas daZleuli, Tu potenciuri kol-
modelSi imisTvis, rom modeli ufro realuri onizatorebi mudmivad moedinebian dasaxle-
gaxadon (Gyllenberg et al. 1997). magaliTad imis miC- buli adgilidan, riTac zrdian Sanss, rom in-
nevis magivrad, rom yvela petCi msgavsad mcire dividi miaRwevs Soreul daukavebel adgils.
zomisaa, metapopulaciis struqturirebuli magram imisaTvis rom es moxdes kolonizatori
modeli SeiZleba moicavdes petCebis zomis populacia unda arsebobdes da zogadad popu-
405
23 138 88 6 61 70 58 66
0.6 0.5
dakavebuli petCebis raodenoba.
0.5
0.4
0.4 nax. 17-4 (a) petCis arealis gavlena glen-
0.3 vilis nimfalida peplebis (Melitaea cinxia)
0.3 metapopulaciaSi dakavebuli petCebis
0.2 raodenobaze. dakavebuli petCebis propor-
0.2
cia ufro maRali iyo didi petCebisTvis. (b)
0.1 0.1 petCebis simWidrovis efeqti. dakavebuli
petCebis proporcia yvelaze maRali iyo
0 0 arealebisTvis, sadac petCebis simWidrove
<0.01 0.1 1.0 >1.0 1 23 47 >7
iyo maRali. (From Hanski et al. 1995.)
petCebis saSualo areali (ha) petCebis ricxvi 4km2-ze
406
D = 0.5
A=1 0.96 nax. 17-6 interaqcia petCis zomasa da izola-
cias Soris. wre yoveli magaliTis marcxena mxares
warmoadgen saSualo petCis zomas, xazi ki petCis
A=2
D = 3.0 0.81
didi petCis areali axdens ufro didi izola- bic gamocalkevebulni arian erTmaneTisgan
ciis kompensirebas. saZovrebis Ria arealebiT (Potter 1990). frinvele-
urTierToba petCis zomasa da izolacias bi tyis erTi nawilidan meoreSi ifantebian sia-
Soris naCvenebia bigebis (Sorex araneus) popula- rulis saSualebiT da zogadad Zalian mcired
ciaTa dinamikis meSveobiT, romlebic ikaveben gafantvis SesaZlebloba aqvT. poterma aRmo-
kunZulebs fineTis or tbaSi (nax. 17-7). ufro aCina, rom sxva nakveTebisgan 80 metrze meti
did kunZulebs gacilebiT meti Sansi aqvT da- manZiliT daSorebuli fragmentebi, rogorc
kavebulni iqnan, vidre mcires, xolo is kun- wesi, ar iyvnen dakavebulni, Tu isini uaxloes
Zulebi, romlebic 1,5km-ze meti manZiliT arian fragmentze gacilebiT didi ar iyo moculo-
daSorebulni, dakavebuli kunZulebidan ar biT.
Seicaven bigebis populaciebs (Peltonen and Hanski
1991, Hanski 1991). msgavsi urTierToba arsebobs
axali zelandiis yavisferi kivis (Apteryx austra-
lis mantelli) metapopulaciaTa dinamikaSi. kivebi 17.4 metapopulaciebi SeiZleba
arian ufrTo frinvelebi, romlebic binadro- meryeobdnen nakveTis aTvisebis
ben cvalebadi zomis tyis nakveTebSi, romle- doneSi
metapopulaciebs axasiaTebT populaciebis
xSiri gadaSeneba petCebSi, romlebsac am pet-
Cebis xelaxali kolonizacia (gadatrialeba)
1,000 mosdevs. amrigad, drois nebismier momentSi
zogierTi petCi auTvisebelia. maSasadame, meta-
100 populaciebSi swored petCis aTvisebis done da
gadatrialebis siCqare (gadaSeneba-xelaxali
10
log zona (ha)
aRweri wlebi
nacemebis aRwera yoveli oTxi wlis ganmavloba- rom petCis saSualo zoma SedarebiT stabiluri
Si 1972, 1977, 1989 da 1991 wlebSi. maT aRmoaCines, rCeboda, magram saSualo manZili aTvisebul
rom populaciebis mier dakavebuli petCebis petCebs Soris izrdeboda. aRweris monacemebis
procentuli maCvenebeli kvlevaSi icvleboda vizualurma warmodgenam gviCvena, rom es cv-
aRweris oTx periods Soris da petCis aTvisebis lileba petCis aTvisebis xarisxSi gamowveuli
done sagrZnoblad daeca aRweris ori periodis iyo gadaSenebisgan, romlebsac adgili hqondaT
ganmavlobaSi (cxrili 17-1). aRweram gviCvena, metapopulaciis diapazonis samxreT nawilSi
1972 1977
(nax. 17-8). samxreT regionSi ufro maRali ga- jvrianas metapopulaciis dinamika mTlianad
daSenebis donis mizezebi ar aris naTeli. gansx- ar aris dakavSirebuli mcenaris reproduqci-
vavebebma sabinadro garemos xarisxsa an samxreT ul unarsa da gafantvis SesaZleblobasTan. amis
da CrdiloeT regionebs Soris mtaceblebisa nacvlad, is damokidebulia mcenarisa da ori
da konkurentebis ricxvSi SeiZleba axsnas es sxva organizmis kompleqsur interaqciebze,
gansxvaveba. alternatiulad, ufro mraval- romlebic binadroben mWidrod masTan. erT-
ricxovani SedarebiT didi populaciebi diapa- erTi organizmi aris singuris CrCili (Tyria
zonis CrdiloeT nawilSi (naCvenebia didi Savi jacobaeae), balaxis mWameli, romlis larvac
kvadratebiT nax. 17-8-ze) SeiZleba asrulebdnen jvrianaze specializdeba. singuris CrCils
am arealSi wyaro populaciebis rols, riTac xe- aqvs saintereso Cveva, is periodulad mcenares
laxal kolonizacias ufro mosalodnels xdian sruliad foTlebis gareSe tovebs, rac iwvevs
(Gilpin 1997).cvlilebebi petCebis aTvisebuloba- CrCilis larvebis farTod gavrcelebul Sim-
Si aseve SeiniSneba jvrianas (Senecio jacobaea) Silobas. kidev erTi moTamaSe am sistemaSi aris
metapopulaciaSi. es aris orwliani sarevela mxedari bziki Cotesia popularis, parazitoidi
mcenare (2 weli pirvel reproduqciamde), ro- singuris CrCilisa.
melic xarobs iseT areebSi, rogoricaa qviSis
diunebi da gzis pirebi da msoflios mraval
adgilas xarobs. jvriana flobs saocrad maRal 17.5 metapopulaciaze gavlenas
reproduqciul SesaZleblobas: erT mcenares axdens migracia da adgilobrivi
SeuZlia, warmoqmnas 20000 an meti gaRvivebadi populaciis demografia
Tesli qaris saSualebiT. amrigad, mas ZaluZs,
auTvisebeli arealebis swrafi kolonizireba. Cven zemoT vTqviT, rom ufro izolirebuli
jvrianas 102 populaciis 20 wliani aRwera ni- petCebi metapopulaciebSi naklebad iqneba
derlandebis 6km2-ian sanapiro qviSis diunebSi kolonizebuli. amis mizezi aris is, rom ufro
gviCvenebs mniSvnelovan cvlilebas dRevandel didi manZili warmoadgens ufro did dabrkole-
dRemde moRweuli adgilobrivi populaciis bas individebis gadaadgilebisTvis. imis miuxe-
ricxvSi (van der Meijden and van der Veen-van Wijk 1997). davad, rom es ZiriTadi gonivruli urTierTo-
nax. 17-9 gviCvenebs populaciaTa ricxvs yovel baa, sxva faqtorebi, rogoricaa petCis xarisxi
wels 1974-1994 wlamde. imis miuxedavad, rom da garemos da demografiuli stoqastikuroba,
am mcenaris metapopulacia SenarCunebul iqna gavlenas axdenen petCSi individebis imigracia-
am drois ganmavlobaSi, aTvisebuli adgilebis sa da emigraciaze. metic, mosalodnelia, rom
ricxvi farTod meryeobda. am faqtorebs gansxvavebuli gavlena eqnebaT
sxvadasxva petCebSi da marTlac, peplebis meta-
populaciaTa Tanamedrove kvlevebidan cxadi
gaxda, rom imigraciisa da emigraciis koefici-
entebi petC-specifikuria (Hanski et al. 1994, Sutcliffe
100
et al. 1997a,b). amrigad, siCqare, romliTac xdeba
petCebis kolonizireba, dakavSirebulia ara
90
marto TiToeuli petCis zomasTan da mis siax-
lovesTan sxva petCebTan, rogorc naCvenebia
80
arsebul ricxvSi Senecio populacia
50
petCis populacia-metapopulaciis
kontinuumi
0
1974 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 sivrcobrivad struqturirebul populacieb-
Si cxovelebis gadaadgilebis gansxvavebuli
xasiaTi kontinuumSi mdebareobs. situaciebi,
nax. 17-9 fluqtuaciebi jvrianas (Senecio jacobaea) metapopu- romlebSic individebi Tavisuflad moZraoben
laciaSi dRevandel dRemde moRweuli qvepopulaciis ricxvSi
sabinadro petCebs Soris, warmoadgens kontin-
niderlandebSi 20 wliani periodis ganmavlobaSi. (From van der
uumis erT bolos da situacia, sadac Zalian
Meijden and van der Veen-van Wijk 1997.)
410
xsnis efeqti
rogorc ukve vnaxeT, metapopulaciis mar-
25 20 tivi modelebis erT-erTi mosazreba aris is,
23/100 4/18
18 rom petCebi an Seicaven populacias (aTvise-
16
wylis temperatura
14
zogierTi modeli arbilebs am mosazrebas da
12
15 iTvaliswinebs populaciebis individualur
10
demografias. es ufro progresuli modele-
10 8
bi gvawvdian gzas adgilobrivi populaciebis
47/655 6
fluqtuaciisa da stabilurobis gagebisTvis
5 4
regionaluri procesebTan konteqstSi. kerZod,
4/58 2
isini gvTavazoben konceptualur CarCos, rom-
0/48 0
0 lis farglebSic SesaZlebeli xdeba imis ganx-
314 28 V11929 921 1420
V 8 VII VII VIII IX ilva, Tu rogor SeuZlia populaciis kavSirs
periodi sxva populaciebTan migraciis saSualebiT gav-
lena moaxdinos mis dinamikaze.
nax. 17-10 fineTSi CrCilebis metapopulaciaTa migraciis
koeficientze gavlenis momqmedi faqtorebi. (a) migraciis koe- steisim da taperma (1992) gamoikvlies es
ficientebi ufro didia CrCilebisTvis, romlebsac ufro meti sakiTxi mTeli rigi demografiuli cvladebis
gaSlili frTis zoma aqvT. (b) migraciis koeficientebi gaizar- (rogorciaa wliuri reproduqciuli warmateba
da im periodis ganmavlobaSi (aRniSnulia svetebiT), rodesac da axalgazrdebisa da zrdasrulebis gadarCena)
zRvis wylis temperatura (Savi wertilebi) iyo yvelaze maRali.
ganxilvisas kodala Melanerpes formicivorus-
(From Nieminen 1996.)
411
sinqronizebuli
populacia populacia
populacia populaciebi,
1 22 orive gadaSendeba,
rac gamoiwvevs
metapopulaciis
gadaSenebas.
gadaSeneba gadaSeneba
(a)
populacia
populacia populacia
populacia populacia
populacia populacia
populacia
11 2
2 11 22
damoukidebeli
populacia,
gadaSendeba
mxolod erTi,
metapopulacia
an narCundeba
(b)
urTierTdakavSirebuli gadaSeneba
modiT, davubrundeT gadaadgilebis xasiaTis 14
kontinuumis ideas sivrcobrivad struqturi- 12
rebul populaciebSi. metapopulaciebi gan-
saSualo ricxvi
10
isazRvrebian iseTebad, romlebic aviTareben
sabinadro petCebs Soris gadaadgilebis Su- 8
movlena, Sedegad heterozigotulobis klebiT, ise faqizad gansxvavebuli tipis tyeebi, romle-
naCvenebia nax. 17-14-Si, rodesac populacia bic meryeoben 10 metridan kilometrebamde man-
pirvel petCSi gadaSendeba me-18 Taobis peri- Zilebze. niadagis mravalferovanma kvlevebma,
odSi da petCi xelaxla xdeba kolonizirebuli romlebic koordinirebul iqnen satelitur
individebis mier meore petCidan me-20 Taobis gamosaxulebebTan, gviCvenes, rom tyeebSi xee-
periodSi, rac gamoiwvevs pirvel petCSi dabal bis gavrceleba reagirebda mcire cvlilebebze
H-s. drenaJSi, niadagsa da mraval sxva movlenaze. is,
am ZiriTadi dinamikidan gilpinma (1991) rom amgvar dakvirvebebs didi gavlena hqondaT
gviCvena, rom Tu kolonizacia SezRudulia Za- ekologebis xedvasa da warmodgenebze bune-
lian mcire raodenobis individiT (sityvaze, brivi samyaros Sesaxeb, gamoxatulia ekologiis
erTi ganayofierebuli mdedri) darRvevis qvesferoSi, landSaftis ekologiaSi (Forman and
garkveulma niSnebma SeiZleba gamoiwvios meta- Gordon 1986, Turner 1989, ix. me-9 Tavi). landSaftis
populaciaSi mravali individis arseboba, ekologia Seiswavlis metapopulaciebis din-
magram arsebiTad araviTari genetikuri cv- amikis im ideebis msgavs problemebs, romelic
lileba. imis sanaxavad, Tu rogor SeiZleba es Cven am TavSi ganvixileT da mniSvnelovania, rom
moxdes, yuradReba gavamaxviloT movlenebze, gavacnobieroT ekologiaSi kvlevis am ori are-
romlebic iwyeba 48-e Taobis dasawyisSi nax. alis gansxvavebuli warmomavloba da fokusebi.
17-14-Si. populacia me-2 petCSi gadaSendeba da landSaftis ekologiis sfero jer kidev
petCi xelaxla xdeba kolonizirebuli 51-e Tao- ar aris kargad gansazRvruli, nawilobriv
bis mxolod ori individis mier me-3 petCidan, im faqtis gamo, rom misi cnebebi warmoSobi-
rac Sedegad iwvevs Zalian dabal H-s. populacia lia iseTi gabneuli sferoebisgan, rogoricaa
pirvel petCSi, romelic meorejer gadaSenda landSaftis arqiteqtura, miwaTsargeblobis
me-40 TaobaSi, xelaxla kolonizdeba 55-e Tao- politika, sociologia, adamianis geografia,
bis erTi individis mier axlad kolonizirebu- resursebis menejmenti, sivrcobrivi struqtu-
li me-2 petCidan da iRebs nulis tol genetikur ris analizi da cxadia, ekologia. Tumca oTxi
mravalferovnebas. sabolood, gadaSenebis mov- principi, rogorc Cans, fundamenturia land-
lenebi me-2 da me-3 petCebSi iwveven SemTxvevas, Saftis ekologiisTvis (Wiens 1997). pirveli,
sadac mTliani metapopulacia rCeba geneti- sabinadro garemos an calkeuli ekosistemis
kuri cvlilebis gareSe. petCebi Seadgenen landSafts landSaftis
ufro zustad rom vTqvaT, zemoT moyvanili mozaikis elementebi (SeiZleba asec vuwodoT)
magaliTi ukidureSi SemTxvevaa. mTeli rigi icvlebian Tavisi xarisxiT rogorc sivrco-
faqtorebisa gansazRvraven metapopulaciaSi brivad, ise droSi. maxasiaTeblebi im petCi-
genetikuri cvlilebis dones, maT Soris (1) in- sa, romelSic organizmi binadrobs, SeiZleba
dividTa maqsimaluri ricxvi, romlebic Sei- Seicvalon drosTan erTad an axali petCi, sa-
Zleba damoukideblad iqnan uzrunvelyofilni dac es organizmi an misi naSieri gadava, Sei-
petCSi (gadataniTi SesaZlebloba), (2) metapop- Zleba xelsayreli, Tumca gansxvavebuli iyos
ulaciebSi darRvevis siCqare, (3) populaciaTa imisgan, romelic maT axlaxans datoves. meore,
wyebaSi kolonizaciis wyaroTa ricxvi, (4) meta- arsebobs sazRvrebi petCebs Soris. sazRvrebis
populaciaSi petCebis sruli raodenoba da (5) gavlena organizmebis da nivTierebaTa moZ-
petCebs Soris genTa dinebis tempebi. gilpinma raobaze SeiZleba sakmaod gadamwyveti iyos da
da nedrikma (1997) gamoiyenes kompiuteruli imoqmedos procesebze, romlebsac adgili aqvs
simulaciebi metapopulaciebSi genetikuri cv- rogorc Tavad petCebSi, ise maT Soris. mesame,
lilebebis gansazRvraSi yvela am faqtoris Se- sazRvrebis galenasTan kavSirSi, organizmebi-
darebiTi mniSvnelobis dasadgenad. sa da nivTierebebis gadaadgileba landSaftis
elementebs Soris gansazRvraven am element-
ebis kavSirs. dakavSirebis xarisxi rogorc Cans,
17.7 samyaro arsebobs rogorc Zalian mniSvnelovania landSaftze gamRiz-
saarsebo bunebriv gaemoTa ianeblebis efeqtis gansazRvrisas. magaliTad,
mozaika _ saxelad landSafti gamRizianebels SeiZleba hqondes ufro Zlieri
efeqti maRaldakavSirebuli petCebis land-
erTgvarovani, homogenuri sabinadro garemo, SaftSi. da bolos, garkveuli petCis maxasiaTe-
romelic gadaWimulia did arealze, ubralod blebi da dinamika damokidebulia mis adgilm-
ar arsebobs. aRmosavleT perus vrcel amazo- debareobaze mTlianad mozaikis struqturaSi.
nis wvimian tyeSic ki sateliturma fotoebma imaze, Tu ra Sedis erT petCSi gavlenas axdens
gamoavlines ormocdaaTze meti faqizad da arc mezobel petCebSi momxdari aqtivoba.
416
swored is eqsplicituri gza, sadac sabinad- zRvis balaxis petCur arealebSi, vidre zR-
ro petCurobis masStabi da sabinadro garemos vis balaxis vrcel arealebSi, imis miuxedavad,
sivrcobrivis mowyobiloba aris ganxiluli, ga- rom individualurad moluskis uSualo garemo
nasxvavebs landSaftis ekologias ekologiuri erTnairi iyo yvela SemTxvevaSi (nax. 17-15). sa-
Teoriis sxva tipebisgan. landSaftSi petCuro- binadro arealis sasazRvro raioni petCobriv
bis masStabs SeuZlia Zlieri gavlena moaxdinos areSi rogorc Cans xelmisawvdoms xdis mtace-
populaciaze, is zemoqmedebs xelsayreli sa- blebisTvis zRvis balaxis sabinadro garemos
binadros ganawilebasa da xarisxze. erTi saxis Semadgenlobas, iseve rogorc tyis kide xelmi-
sabinadro garemos xarisxi SeiZleba Seicvalos sawavdoms xdis xarCitasTvis budobas.
axlomaxlo sxva tipis sabinadros arsebobiT. moluskebis magaliTi migvaniSnebs inter-
erTi sabinadro garemos xarisxi SeiZleba gaum- aqciaTa kompleqsurobaze garemos fizikur
jobesdes, Tu sxva petCebis lanSafti iZleva maxasiaTeblebs Soris da biologiuri inter-
iseT resursebs, rogoricaa fesvis sistema, aqciebis komleqsurobaze garemos organizmebs
sabudebeli masalebi, dammtveravebi da wyali. Soris. rodesac sabinadro petCebis xarisxi
sxva saxis mezobeli sabinadro petCebi SeiZleba icvleba, individebi ganlagdebian landSaftze
gaxdes seriozuli dabrkoleba, Tu isini ifara- garemoebaTa xelsayrelobis mixedviT. rodesac
ven mtaceblebsa da daavadebaTa gamomwvev or- organizmebs aqvT sruli codna petCis xarisxis
ganizmebs. magaliTad, aRmosavleT da Suadasav- Sesaxeb da arCevanis sruli Tavisufleba, Cven
leT aSS-s teritoriis umetes nawilze tyis moveliT, rom isini daikaveben an eqspluatacias
fragmentaciam tyis frinvelTa populaciebi gauweven petCebs maTi xarisxis pirdapirpro-
kontaqtSi moiyvana parazitul yavisferTavian porciulad. anu petCebi resursebis yvelaze
xarCitasTan (Molothrus), romelic Tavis kvercs maRali doniT yvelaze met momxmarebels mi-
debs sxva saxeobaTa budeSi da didad amcirebs izidaven. magram sabinadro petCis xelsayrelo-
mtareblebis reproduqciul warmatebas. xar- ba damokidebulia ara marto mis Tandayolil
Citebs urCevniaT, fermebisa da mindvrebis sa- maxasiaTeblebze, aramed aseve petCSi mobinadre
binadro garemo, magram arc tyeebSi Sesvlaze sxva individebis simWidroveze. petCi naklebad
orWofoben, raTa moZebnon budeebi, rom para- mimzidveli xdeba axladdasaxlebulTaTvis,
zitebiT daainficiron. Sedegad, mravali tyis rodesac misi eqspluatatorebis ricxvi matu-
frinvelis populacia Semcirda ladSaftis lobs, iseve rogorc mamri frinvelis terito-
maRali heterogenulobis arealebSi. ria naklebad mimzidveli xdeba mdedrebisTvis,
CrdiloeT kaliforniis ustuariebSi mo- Tu mas ukve hyavs partniori. dakavebul petCeb-
binadre orsagduliani moluskis savarcxelas Si, rogorc wesi, naklebi resursia darCenili,
(Pecten) populaciaTa eqsperimentaluri kvleva vidre daukavebel petCebSi. metic, konkuri-
gviCvenebs petCurobis mniSvnelobas sazRvao rebadi individebis arsebobam SeiZleba gamoi-
garemoSi mimdinare populaciis procesebisT- wvios Zvirad Rirebuli bihevioristuli kon-
vis (Irlandi et al. 1995). Tevzebis, cisferi kiborCx- fliqtebi.
alebis, zRvis varskvlavebis mier axalgazarda
moluskebze nadiroba gacilebiT maRali iyo
urTierToba lanSaftisa da metapop-
ulaciebis koncenfciebs Soris
mtaceblobis dros dakargulTa
90
80 msgavseba metapopulaciebis koncefciasa da
70 landSaftis koncefcias Soris. orive moicavs
60 interaqciebs sabinadro petCebis wyebebs So-
50 ris. imis miuxedavad, rom am ori koncefciis
40 Serwyma mogvawvdida axal da aRmafrTovanebel
30 aRmoCenebs bunebriv samyaroSi, kerZod Senar-
20
Cunebis biologiasTan mimarTebaSi (Hanski and
10
Simberloff 1997, Wiens 1997), es ori koncefcia sam-
0
Zalian petCuri upetCo wuxarod dRes aRiarebulia ufro TavianTi gan-
petCuri
sxvavebebiT, vidre im gzebiT, romliTac isini
avseben erTmaneTs. mniSvnelovani gansxvaveba
nax. 17-15 mtaceblobis done oTx kviriani periodis ganmav- or ideas Soris aris imaSi, Tu rogor aRiqva-
lobaSi axalgazrda moluskebze. (From Irlandi et al. 1995) men isini fonuri sabinadro garemos matricas.
417
(b)
Tqven gaixsenebT levinsis metapopulaciaTa foni, romlis farglebSic Tavs iCens xelsayre-
models Cveni aRweridan, sadac sabinadro pet- li sabinadro. sabinadros ganlagebis es ufro
Cebi ganlagebulia araxelsayreli sabinadro realuri suraTi aris erT-erTi mizezTagani
garemos maxasiaTebel Strixebs moklebul mat- imisa, rom analitikuri Teoriis ganviTareba
ricaze. metapopulaciis dinamika warmoadgens nela mimdinareobs landSaftis ekologiaSi.
balanss gadaSenebasa da kolonizacias Soris gamamartivebeli mosazrebebis gareSe, romle-
petCebis wyebaSi. levinsis modelis gaZliere- bic axasiaTeben metapopulaciaTa koncefcias,
buli variantebi yuradRebas amaxvileben imaze, landSaftis procesebis analitikuri modelis
Tu rogor urTierTqmedeben sabinadro petCebi ganviTareba Znelia.
da ra xdeba petCebis SigniT da ara petCebs So- uinsi (1997) gvawvdis am or koncefcias So-
ris arealis maxasiaTeblebsa da dinamikaSi, rac ris gansxvavebebisa da SesaZlo komplementaro-
homogenurad aris miCneuli. amisgan gansxvave- bis cxad warmodgenas (nax. 17-16). nax. 17-16a war-
biT, landSaftis koncefcia xedavs sabinadro moadgens metapopulaciis klasikur models,
garemos mozaikas, romlis farglebSic piro- gviCvenebs ra oTx dakavebul, migraciiT dakav-
bebi mudmivad icvleba sivrcesa da droSi da Sirebul da erT daukavebel petCs. fonobrivi
romelTa Sorisac arsebobs organizmebisa da sabinadro garemo gavlenas ar axdens petCebs
masalebi gadinebis SemzRudavi sazRvrebi. ar Soris individTa gadaadgilebaze, esaa meta-
arsebobs maxasiaTebel Strixebs moklebuli populaciis modelis erT-erTi implicituri
418
mosazrebaTagani. nax. 17-16b-Si metapopulaciis biT. Seqmnida Tu ara im derefnis moSla, romli-
sqematuri gamosaxuleba zeddebulia land- Tac A petCidan idnividebi D-Si gadaadgildebod-
Saftis hipoTetur mozaikaze, sadac sxvadasxva nen, SemTxvevas, sadac D gaxdeboda mkacrad wyaro
wertiliT aRniSnuli nawilebi warmoadgenen populacia, xolo A Casadeni avzi? metapopu-
petCebs mozaikaSi sxvadasxva maxasiaTeblebiT. laciis dinamikis Sesaxeb kidev sxva mravali
naxati gviCvenebs, rogor SeiZleba metapopu- kiTxva SeiZleba daisvas. magaliTad, aris Tu ara
laciaSi petCebs Soris organizmebis moZrao- petCi carieli imitom, rom Semcveli nawilebi
baze gavlena iqonios landSaftma. magaliTad, mas da centralur sabinadros Soris axdenen
individebis moZraobas A petCidan D petCamde xels individebis gadaadgilebis blokirebas? dRes-
uwyobs derefnis arseboba, romelic gaSlilia dReisobiT, Teoria, romelic metyvelebs am ori
landSaftis centrSi. individebis moZraoba D koncefciis interaqciis Sesaxeb, ar aris kargad
petCidan A-Si xorcieldeba sxva gzebis saSuale- ganviTarebuli.
daskvna
1. ekologebi aRiareben, rom saxeobebisTvis laciis zoma, petCis areali, petCebis sivr-
xelsayreli sabinadro garemo Tavs iCens pet-
cobrivi ganlageba (petCebis simWidrove) da
CebSi, romlebsac gars artyia araxelsayreli
populaciis demografiuli Tvisebebi metapop-
sabinadro areebi. rodesac populacia sabinad-
ulaciis struqturis Semadgeneli nawilebia.
ro petCebSi (xSirad maT adgilobriv popula-
zogadad, mcire, izolirebuli petCebi ufro
ciebs uwodeben) dakavSirebulia erTmaneTTan,
metad ganicdian gadaSenebas an rCebian auT-
maT Soris, individebis gadaadgilebis Su-
visebeli, vidre didi petCebi, romlebic Tavs
aleduri doniT, am adgilobriv populaciaTa
iCenen sxva petCebTan siaxloves. petCis zomam
wyebas metapopulacia an `populaciaTa popu-
SeiZleba moaxdinos petCis izolaciis kompen-
lacia ewodeba.
sacia iseTnairad, rom gazardos metapopula-
2. adgilobrivi populacia SeiZleba gadaS- ciis SenarCunebis albaToba.
endes, riTac TavianT sabinadro petCs dauka-
5. petCebis aTvisebulobis done bunebriv meta-
vebels tovebs. daukavebeli petCi SeiZleba
populaciebSi SeiZleba meryeobdnen farTod
kolonizebul iqnas inidvidebis mier sxva
petCis xarisxis, demografiuli stoqastiquro-
dakavebuli petCebidan. gadaSenebis movlenas,
bis an gamRizianeblebis arsebobis gamo.
romelsac xelaxali kolonizacia mohyveba,
gadatrialeba ewodeba. drois monakveTs, sanam 6. individTa gadaadgilebis xasiaTi gavlenas
metapopulaciis yvela adgilobrivi populacia axdens metapopulaciis SenarCunebaze. zo-
ar gadaSendeba metapopulaciis mdgradobis gierT SemTxvevaSi, mcire populaciebi meta-
dro ewodeba. populaciaSi ganicdian xsnas gadaSenebisgan
imigrantebis xSiri miRebiT ufro msxvili
3. levinsis modeli warmoadgens gadaSenebisa populaciebidan. populaciebi, romlebic Ta-
da kolonizaciis dinamikas idealizebul meta-
vianTi reagirebiT korelaciaSi modian gare-
populaciaSi, sadac yvela petCi mcirea an da-
mos fluqtuaciebTan, SeiZleba ganicdidnen
kavebulia petCis gadataniTi SesaZleblobis (N
erTdroul klebas zomaSi, riTac safrTxis
= K) donemde, an saerTod ar aris dakavebuli.
winaSe ayeneben mTlian metapopulacias. meta-
cvlilebis tempi dakavebuli petCebis propor-
populaciebi, romlebic moicaven erTmaneTis-
ciaSi mocemulia rogorc dp/dt = mp(1 p) ep,
gan met-naklebad damoukidebel populaciebs,
sadac m aris migraciis koeficienti da e aris
SeiZleba ufro didi xniT SenarCundnen, vidre
gadaSenebis koeficienti. metapopulaciebis
populaciebi, romlebsac urTierTdakavSire-
modelebi warmoadgenen petCis aTvisebulobas
buli dinamika aqvT.
maSin, rodesac erTi populaciis logistikuri
modelebi warmoadgenen populaciis simWidro- 7. metapopulaciaSi genetikuri cvalebadoba
vis dinamikas. damokidebulia populaciis zomaze, mograci-
aze, gadaSenebasa da kolonizaciaze. popula-
4. metapopulaciis modelebi gaZlierebulia ciis mcire zoma zrdis genetikur cvlilebas
metapopulaciaTa struqturis CarTviT. popu-
metapopulaciaSi maSin, rodesac cvlileba mc-
419
irdeba ufro maRali migraciis dros. gadaSene- Saftis maxasiaTeblebi ekologiur procesebze
bam SeiZleba gazardos genetikuri diferencia- maSin, rodesac metapopulaciaTa kvlevebi
cia populaciebs Soris. yuradRebas amaxvileben gadaSenebisa da kolo-
nizaciis dinamikaze. kvlevis es ori sfero
8. landSaftis ekologia moicavs eqsplicitur mniSvnelovani gziT erTiandebian.
kvlevas imisa, Tu ra gavlenas axdenen land-
savarjiSoebi
1. SeadgineT levinsis metapopulaciaTa mod- populaciaSi individebis raodenobisa da temp-
elis grafiki p-is mTliani diapazonisTvis (p is, romliTac emigrantebi toveben populacias.
= 0. . . .1), sadac m = 1,0 da e = 0,3. gansazRvreT dauSviT varaudi imis Taobaze, Tu romeli
petCis aTvsebulobis daaxloebiT ra doneze populaciebi gadaSendebian da ratom.
iCens Tavs cvlilebis maqsimaluri tempi dp/dt.
SeadareT mrudis forma regulaciis qveS myofi
populaciis logistikuri modelis mruds. 3. ganixileT, rogor SeiZleba metapopulaciis
koncefcia iqnas gamoyenebuli iSviaTi saxe-
2. warmoidgineT nax. 17-1-Si naCvenebi petCebis obebis dinamikis Sesaswavlad.
jgufi. TiToeuli petCis zoma proporciulia
420
Tavi 18
populaciaTa fluqtuacia
da ciklebi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra urTierTobaa garemos fluqtuaciebze rogor Cndebian populaciaTa oscilaciebi
populaciis reaqciasa da populaciis zrdis da ukiduresi ciklebi?
tempebs Soris?
rogorc iwvevs droebiTi Seferxeba osci-
rogor vlindeba populaciaTa ciklebi lacias mudmiv populaciaTa modelebSi?
diskretuli drois populaciaTa modelebSi?
rogor axdenen laboratoruli eqsperi-
ra aris aRdgenis funqciebi? mentebi cxovelTa populaciebSi droebiT
SeferxebaTa demonstracias?
2
kunZuli (milioni)
3 1945
1
3 1946
1947
3
1 1948
5
3
1949
1
1880 1900 1920 1940
1950
weli
erTnairi saxeobis populaciebi, romle- nax. 18-5 asakobrivi kompozicia nimuSebisa eris tbis `Te-
bic binadroben erT adgilas, xSirad reagire- Tri Tevzis nadavlisa 1945-1951 wlebSi. 1944 wels gamoCekili
ben sxvadasxva garemo faqtorze. magaliTad, Tevzebi aRniSnulni arian mwvane svetebiT. (From Lawler 1965.)
aRmoCnda rom, germaniis fiWvnarSi binadari
CrCilebis oTxi saxeobis simWidrove, romelTa
larvebi ikvebebian fiWvis wiwvebiT, meryeoben ebiTi sixSireebi TiToeul asakSi SeiZleba
met-naklebad damoukideblad (Varley 1949, nax. Seicvalos. rogorc Cven me-15 TavSi vnaxeT,
18-3). populaciebi varirebdnen sididis sam-oTx cvalebadma asakobrivma struqturam SeiZleba
xarisxze (1000magidan 1000000-mag sididemde). imoqmedos populaciis zrdis tempze. asakobri-
metic, oTxi populaciis Rirseba da naklovane- vi klasebis zoma aseve warmoadgens warsulSi
ba mWidrod ar emTxveoda erTmaneTs, rac gu- populaciaTa cvlis istorias. magaliTad, asa-
lisxmobs, rom imis miuxedavad, rom TiToeuli kobrivi Semadgenloba eris tbis sarewi `TeT-
saxeoba erTnair xeebze ikvebeboda, maTi popu- ri Tevzis nimuSebisa, romlebic daWeril iqna
laciebi damoukideblad regulirdebodnen sx- 1945-1951 wlebis ganmavlobaSi, gviCvenebs, rom
vdasxva faqtorebis mier. 1947, 1948 da 1949 wlebSi daWeril individTa
bunebaSi arsebul populaciaTa yvelaze umetesoba ekuTvnoda 1944 wlis klass (nax. 18-5).
ganmacvifrebel fenomenebs Soris aris maRal biologebma gansazRvres Tevzis asaki farflze
ganedebze mobinadre zogierTi ZuZumwovrisa wliuri rkalebis mixedviT. maTma monacemebma
da frinvelis regularuli ciklebi. magali- gviCvenes, rom 1944 weli iyo SesaniSnavi weli
Tad, mcire ZuZumwovrebis regularulma daW- qviriTobisa da matebisTvis, momdevno ramden-
eram maxeSi 26 wliani periodis ganmavlobaSi ime welTan SedarebiT.
CrdiloeT fineTSi, gamoavlina siWarbis eqvsi cvlileba wliur matebaSi aseve cxadia xee-
piki, romlebic daSorebulni iyvnen 4-5 wliani bis asakobrivi struqturis magaliTzec. xee-
intervalebiT (Lahti et al. 1976; nax. 18-4). es regu- bis asaki SeiZleba ganisazRvros xis qsovlSi
laruloba ar aris SemTxveviTi da yvelaze War- rkalebis daTvliT yovelwliurad xes erTi
bi saxeobis, memindvrias Clethrionomys rufo- rkali emateba normalur pirobebSi (nax. 18-6).
canus-is mier gamovlenili pikebi paraleluria pensilvaniaSi tyeebis kvlevam 1928 wels gviCve-
naklebad xSiri saxeobebis pikebisa. na, rom umetes saxeobaTa individebi sporadu-
lad, araTanabrad izrdebodnen daaxloebiT
400 wlis manZilze (nax. 18-7). mravali TeTri fi-
18.2 droebiTi cvlileba gavlenas Wvi 1650-1710 wlebSi aRmocenebuli aRmoCnda,
axdens asakis struqturaze eWvgareSea, am periods didi darRvevebi mohyva,
populaciaSi rac savaraudod dakavSirebuli iyo seriozul
gvalvasa da xanZarTan 1644 wels. xanZars Seu-
populaciebi SeiZleba Seicvalon asakobriv
Zlia sakmarisad gaameCxeros tye TeTri fi-
struqturaSi droSi, anu individebis Sedar-
Wvis axali nergebis gaCenisTvis, romlebic ver
423
1951 '53 '55 '57 '59 '61 '63 '65 '67 '69 '71 '73 '75
matebis weli
nax. 18-7 harTs kontentisi, pensilvania, adgilobrivi tyis xeebis asakobrivi ganawileba 1928 wels. (After Hough
and Forbes 1943.)
120
110
r = 0.5 0.4
populaciis zoma (N)
100
0.3
90
sixSire
r = 0.1
80 0.2
70 0.1
60
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 0
2 3 4 5 6 7
dro (t)
pikTaSorisi wlebi
nax. 18-8 populaciis zrda logistikuri gantolebis
mixedviT SemTxveviTi cvlilebebis gadataniT SesaZleblo-
baSi. populacia zrdis maRali tempiT (r = 0,5) ufro mWidrod nax. 18-9 duglasis soWis rgolTa siganis pikTaSorisi in-
adevnebs Tvalyurs fluqtuaciebs gadataniT SesaZleblobaSi, tervalebis sixSireTa gadanawileba, Sedarebuli SemTxveviTi
vidre populaciebi zrdis dabali tempebiT (r = 0,1). (From Gotelli ricxvebis seriebTan. (After Cole 1951.)
1995.)
425
160
120 9
Hares (aTasi)
Lynx (aTasi)
80 6
40 3
0 0
1850 1875 1900 1925
weli
nax. 18-10 amerikuli kurdRlebis (Lepus americanus) da focxvrebis (Lynx canadensis) populaciaTa ciklebi guZonis yuris regionSi
kanadaSi, rogorc aRniSnulia bewveuliT movaWre guZonis yuris kompaniaSi. (After MacLulich 1937; photograph courtesy of U.S. Fish and Wildlife
Service.)
426
kretuli zrdiT erTi droidan momdevnomde daxan matebis funqcia ewodeba. Tavis yvelaze
da amitom, ar SeuZliaT mudmivad gamoasworon xSir gamoyenebaSi sityva mateba niSnavs popula-
TavianTi zrdis done, rodesac populaciis ciaSi individebis Sematebas an Sobadobis an imi-
zoma wonasworobas uaxlovdeba. rogorc qve- graciis saSualebiT. Tumca populaciis ekolo-
moT vixilavT, aman SeiZleba gamoiwvios is, rom giis konteqstSi es termini xSirad SezRudulia
populacia gascdeba wonasworobas, jer erTi im individebamde, romlebic populacias emate-
mimarTulebiT da Semdeg meore, rodesac popu- bian gamravlebis saSualebiT da romlebic aRw-
laciis zoma (N) uaxlovdeba wonasworobas (K). even reproduqciul asaks. swored es ukanaskne-
mudmivad mzardi populaciebis modelebSi os- li mniSvneloba gamoiyeneba aqac. aRsaniSnavia,
cilaciebi SeiZleba gamowveul iqnas drois Se- rom sityva ,,mateba ar gulisxmobs im axalgaz-
ferxebis SemoRebiT simWidroveze damokideb- rda inidvidebs, romlebsac darwmuneba sWird-
ulebis erTeulebSi. ebaT, rom SeuerTdnen momwifebulTa rigebs!
matebis funqciebi gviCveneben individTa
ricxvs mocemul N(t) droSi horizontalur Re-
18.5 populaciis ciklebi mJRavndeba rZze da individTa ricxvs momdevno drois er-
populaciis diskretuli drois TeulSi N(t + 1) = f[N(t)] vertikalu RerZze (nax.
logistikur modelebSi 18-11). Tqven unda icodeT, rom N(t)-is nebismieri
sididisTvis Tqven miiRebT N(t + 1)/N(t), rasac
meTxuTmete TavSi Cven yuradReba gavamaxvileT SeiZleba uwodoT, rom aris zrdis geometriul
diskretuli droisa da mudmivi drois popula- tempi (ix. Tavi 15). amrigad, matebis funqcia
ciebSi mimdinare procesebs Soris gansxvaveba- gviCvenebs, rogor icvleba zrdis geometriuli
ze. populaciaTa dinamikis diskretuli drois tempebi populaciis simWidrovis cvlilebas-
modelebi, romlebSic axalSobilebi ematebi- Tan erTad.
an populacias specifikuri reproduqciuli
periodebis ganmavlobaSi, aRweren organizmTa
umetesobisTvis damaxasiaTebel procesebs
(gaixseneT, rom adamianebi aRsaniSnav gamonak- gansxvavebis gantolebebis
liss warmoadgenen). aq Cven ganvavrcobT Cvens xarisxobrivi qceva
koncefcias diskretuli drois modelebis Ses-
warmoidgineT nax. 18-11a-Si daxatuli situa-
axeb, imisTvis rom gaCvenoT, Tu rogor SeuZli-
cia, sadac matebis funqcia f[N(t)] monotonurad
aT am modelebs, gamoavlinon populaciis sim-
mzardi funqciaa. gansxvavebis gantolebebi
Widrovis ciklirebis struqtura. es modelebi
gviCveneben urTierTobas sxvadasxva drois
ramdenime mniSvnelovani ganxilvis safuZvels
populaciis simWidroveebs Soris da ara urT-
Seadgenen momaval TavebSi populaciaTa inter-
ierTobas simWidrovesa da simWidrovis zr-
aqciebTan dakavSirebiT.
dis siCqares (dN/dt) Soris, romlis danaxvasac
SeCveulebi varT mudmivi drois populaciaTa
modelebSi (ix. Tavi 15). amrigad f[N(t)] yovelT-
vis dadebiTia da f[N(t)] = 0, rodesac populaciis
matebis funqciebi
simWidrove nulis tolia. Zalian mniSvnelova-
axalSobilebi Cndebian populaciaTa umravle- nia imis gacnobiereba, rom dro ar aris eqsplic-
sobaSi wlis erT an ramdenime specifikur dros. iturad CarTuli gansxvavebis funqcia f[N(t)]-Si.
populaciebi diskretuli TaobebiT SeiZleba f[N(t)] gluvi mrudia, romelic mudmivi cvladis
aRweril iqnan rogorc Semdegi gantolebis N-is Sesabamisia (simWidrove). cneba N(t) aRniS-
mixedviT mzardi: navs mudmivi cvladis specifikur sidides, ro-
melic Sesabamisia raRac t drois.
N ( t + 1 ) = f [N (t)],
nax. 18-11 naCveneb populacias aqvs erTi
sadac dro warmodgenilia, rogorc diskre- wonasworoba, romelic Seesabameba adgils, sa-
tuli cvladi t = 0, 1, 2, 3.... am gantolebas ewo- dac swori xazi gadis saTaveSi da 45-ian kuTx-
deba gansxvavebis gantoleba, radgan is asaxavs eze ganTavsebuli kveTs gansxvavebis funqcias.
populaciis zomebis gansxvavebas or diskre- am wertilSi N(t) = f[N(t)] da rogorc wesi, Cven
tul periods Soris. sxva sityvebiT, momdevno mas aRvniSnavT K-Ti. 45-iani xazi warmoadgens
reproduqtiuli movlenis [N(t +1)] Semdeg popu- matebis funqcias, romlisTvisac mateba ar
laciaSi arsebuli individebis raodenoba aris ganxorcielebula. anu is gviCvenebs, rom t + 1
raRac f funqcia populaciaSi ukve arebuli in- droisTvis populaciis zoma igive iqneba, rac
dividebis ricxvisa [N(t)]. funqcia f[N(t)]-s xan- populaciis zoma t droisTvis.
427
raodenobasTan. magaliTad, mSobeli popula- zrdis tempSi dN/dt. rikeris modeli aris gan-
ciis zrdasTan erTad, konkurencia resursebi- sxvavebis gantoleba, romelic winaswar gan-
sTvis momwifebad individebs da zrdasrulebs Wvrets momdevno populaciis zomas mimdinare
Soris SeiZleba gaizardos. sxva faqtorebma, populaciis zomidan.) pikis adgilsamyofeli
rogoricaa kanibalizmi axalgazrdebs So- SeiZleba gansazRvruli iqnas gantoleba (18-1)-
ris, rac xSiria Tevzebsa da mraval sxva orga- is diferenciaciiT, rac gvaZlevs
nizms Soris, SeiZleba gamoiwvios zemoqmedeba
rN(t) r[1 N (t)/ (K)]
matebis winaaRmdeg mSobeli populaciebis mra- 1 e
K
valricxovnebisas. matebis modeli, egreT wo-
debuli rikeris modeli Seicavs simWidroveze es gamosaxuleba 0-is tolia, rodesac N(t) = Np =
damokidebul Semcirebas matebaSi mraval- K/r da swored am adgilas aris gantoleba (18-1)-
ricxovani mSobeli populaciebisas (nax. 18-12). is maqsimumi.
rikeris modeli logistikuri formisaa da Sei- nax. 18-12 gviCvenebs xuTi mrudis ,,ojaxs,
Zleba daiweros Semdegi saxiT: romelTagan yvelas erTi wonasworobis wer-
tili K aqvs, magram r-is sxvadasxva mniSvneloba.
f [ N (t + 1) ] = N (t)er [1 N (t)/ K]
am naxatidan Cven vxedavT, rom mrudis xasiaTi
gansxvavebis gantolebis zogadi formidan Cven damokidebulia r-ze. rodesac r < 1,0 mrudi kveTs
viRebT K-s dadebiTi daxrilobiT da piks aRwevs Np >
N N ( t + 1 ) = f [N (t + 1) ] = N (t) er [1 N (t)/ K] K-ze. magaliTad, Tu K = 10 da r = 0,5, K/r = Np = 20.
rodesac r = 1,0, mrudis piki emTxveva wonasworo-
N (t + 1) = N (t)er [1 N (t)/ K] (18-1) bis dones, anu Np = K. rodesac r > 1,0, mrudis piki
ganlagebulia K-s marcxniv, Np = K/r da K-s mkveTi
gantoleba (18-1)-is mixedviT N(t + 1)-is gadatana xazis daxriloba aris uaryofiTi. numeraluri
grafikze N(t)-is sapirispirod aRwerilia, ro- Sedegi K = 10-sa da r = 2,0-isaTvis aris K/r = 5.
gorc mrudi, romelic izrdeba N(t)-s diapazonze
0-sa da raRac Np sidides Soris, romelzec
maqsimumi miiRweva. Semdeg mcirdeba sidideebi- ukiduresi ciklebi, oscilacia da
sTvis N(t) > N (nax. 18-12; ix. aseve nax. 18-13 da nax.
qaosi
18-14). (daupirispireT es modeli populaciis
logistikuri zrdis mruds, romelic naCvenebia ra aris rikeris modelis arsi? modiT, gamovi-
nax. 16-3-Si, romelsac aseve msgavsi forma aqvs. yenoT nax. 18-11-Si mocemuli grafikuli midgoma,
logistikuri modeli warmoadgens cvlilebas romelic Cven gagacaniT gansxvavebis gantolebis
r = 2.5
droisTvis populaciis zoma t +1 [ N(t)]
r = 2.0
r = 1.5
r = 1.0
nax. 18-12 Nformis rikeris mrudebis
,,ojaxi, romelTagan TiToeuls erTnairi
wonasworoba K aqvs da r-is sxvadasxva sidide.
r =0.5
vertikaluri xazebi Np = K/2,5 da Np = K/1,5-ze
eTanxmebian mrudis pikebs romelTa r-ebi
udris Sesabamisad r = 2,5 da r = 1,5. mrudis
forma damokidebulia r-is sidideze. r <
1,0-isTvis mrudi kveTs K-s dadebiTi funq-
ciis mrudiT da piks aRwevs Np > K populaciis
K K K
Np = simWidroveze. r = 1,0-isTvis Np = K. r > 1,0-isT-
2.5 1.5
vis Np < K da mrudi kveTs K-s uaryofiTi
droisTvis populaciis zoma t [ N(t)] funqciis mrudiT.
429
N(t) = N(t + 1)
droisTvis populaciis zoma t + 1 [N(t + 1)]
dro matebis
mrudi
nax. 18-13 diskretuli drois logistikuri modeli
N ( t + 1 ) = N ( t ) e r [ 1 N (t)/K ] , sadac r = 1,5. (a) nax. 18-11Si naCvenebi
saSualebebis gamoye-nebiT gavlebulia isrebi, raTa gviCvenos,
Tu rogor miiReba grafikulad simWidroveTa drois seriebi
diskretul droSi. (b) simWidroveTa drois seriebi, romlebic
gviCveneben milevad oscilacias.
[ ]
dN N (t )
0 = rN(t) 1
dt K
3 r = 3.3B
2
hatCisonma (1948) aRniSna, rom es modeli awar-
1
N moebs N-is milevad oscilacias, manam sanam
0
K 3 r = 3.3A produqti aris naklebi ze (daaxloebiT 1,6). ze
2 qvemoT populacia izrdeba an mcirdeba monot-
1
onurad, oscilaciis gareSe wonasworobis
0
r = 2.6 wertilamde. ze meti -isTvis oscilacia iz-
2
rdeba, sanam populaciis maqsimaluri zoma ar
1
miaRwevs amrigad, -sTvis oscilacia izrdeba
0
amplitudaSi, sanam N-is maqsimaluri sidide ar
iqneba gamravlebuli K-ze. rogorc Cven aRvniS-
neT, Cvens ganxilvaSi zemoT mocemuli diskre-
tuli drois modelebis Sesaxeb, populaciis
nax. 18-15 cvlilebaTa xasiaTi populaciis simWidroveSi biologebi stabilurad SenarCunebul oscila-
drois ganmavlobaSi logistikuri modelisTvis, sadac r = 5,0 ciebs ukidures ciklebs uwodeben. maTi perio-
(zeda), r = 3,3 (centri) da r = 2,6 (qveda). (After Yodzis 1989; from May debi dro pikidan pikamde, izrdeba daaxloe-
1981.)
biT 4-jer -dan 5-jer mde, mzardi -iT (May 1976).
431
didi saxeoba, inaxavs energias Tavisi lipidis idan 40 dRemde periodSi (nax. 18-18).
wveTebiT im periodebis ganmavlobaSi, rode- am eqsperimentSi xorcis buzis popula-
sac sakvebi Warbia (anu populaciis dabali sim- ciis regularuli fluqtuacia gamowveuli
Widrovis pirobebSi), romlis gamoyenebac mas iyo laboratorul boqsebSi zrdasrulebis
Semdeg SeuZlia, rodesac sakvebi nivTierebebis simWidroveze nayofierebisa da sikvdiliano-
maragi Semcirdeba zedmeti moxmarebis gamo bis reaqciaSi drois SeferxebiT. rodesac zr-
populaciis maRal simWidroveebze. mdedrebi dasrulebi mravalricxovani iyvnen, mravali
aseve gadascemen lipidebs TiToeul naSiers kvercxi ideboda, rac iwvevda Zlier larvul
kvercxSi zeTovani wveTebis saxiT, riTac zrd- konkurencias SezRuduli sakvebis maragisTvis.
ian wylis axalgazrda rwyilebis reproduq- arc erTi larva, romelic gamoiCeka zrdasruli
ciamdel gadarCenas cudi sakvebi pirobebis populaciis pikebis periodSi, ar gadarCenila,
arsebobisas (Tessier et al. 1983). SedarebiT mcire upirveles yovlisa imitom, rom isini ver gaiz-
zomis wylis rwyili Bosmina longirostris ardnen sakmarisad didebi imisTvis, rom daWu-
mcire raodenobis lipidebs inaxavs da amitom, prebuliyvnen. amrigad, zrdasrulTa didi pop-
SimSiloba izrdeba populaciis simWidrovis ulaciebi saTaves udebdnen zrdasrulTa mcire
zrdis pirdapirproporciulad. populaciis STamomavlobas da radganac zrdasrulebi 4 kvi-
zrdis Sedegebi advilad gansaWvretia: labora- raze nakleb dros cocxlobdnen, populaciam
torul pirobebSi Daphnia ganaviTarebs mkveTrad male kleba daiwyo. sabolood imdenad mcire
gamoxatul ukidures ciklebs 15-20 dRemde kvercxi daido nebismier konkretul dRes, rom
periodSi. Bosmina-s populaciebi izrdebian larvaTa umetesoba gadarCa da zrdasruli pop-
swrafad da swrafadve dadian wonasworobamde, ulaciis zomam kvlav mateba daiwyo.
albaT mxolod erTi Zlier milevadi gadaWarbe- nikolsonis gamokvlevis Sedegi SeiZleba
biT (nax. 18-17). Dafhnia-sTvis gouldenma da sx- interpretirebul iqnas rogorc droSi Sefer-
vebma (1982) gansazRvres, rom r iyo daaxloebiT xebuli logistikuri procesi, romelic gvawv-
0,3 dRe_1. 15-20 dRemde ciklis periodiT unda dis karg morgebas dakvirvebuli oscilaciisT-
yofiliyo daaxloebiT 4-5 dRemde da amirigad, vis, sadac es modeli winaswar gansazRvravs,
iyo daaxloebiT 1,2-1,5. radganac sidide iyo rom maqsimaluri populaciis Sedareba minim-
sadRac -ze naklebi, ciklebi Daphnia-s popula- alurTan iqneba 84 da ciklis periodi iqneba
ciaSi saboloo jamSi unda yofiliyo milevadi. (May 1975b). eqsperimenti cxadad gviCvenebs,
rom simWidroveze damokidebulma faqtorebma
dauyovnebliv ar iqonies zegavlena zrdasrul-
a.j.nikolsonis eqsperimentebi xor- Ta sikvdilianobis doneze, rodesac populacia
cis buzis populaciebze gaizarda, isini SeigrZnoboda daaxloebiT erTi
kviris Semdeg, rodesac gaCnda larvuli STa-
populaciis qceva mis wonasworobasTan mimarTe-
momavloba. larvebis sikvdilianoba ar aisaxa
baSi mgrZnobiarea mravali sasicocxlo cik-
zrdasruli populaciis zomaze manmade, sanam
lis mravali aspeqtisTvis, romlebic marTaven
es larvebi zrdasrulebi ar gaxdnen kvercxis
drois Seferxebas simWidroveze reaqciebSi.
dadebidan daaxloebiT 2 kviraSi. xorcis buze-
mcire gansxvavebebs laboratorul kulturul
bis populacia waagavs pretis Daphnia-s popula-
pirobebSi an saxeobaTa Tandayolil TvisebebSi
cias maRal temperaturaze, sadac Sejgufebam
SeuZliaT, gadamwyveti mniSvnelobisa gaxd-
Seqmna individebis diskretuli, aragadafar-
nen wonasworobasTan monotonur midgomasa da
vadi Taobebi STamomavlobiT miRebuli drois
ukidures cikls Soris. a.j. nikolsonis (1958)
SeferxebiT, romelic utoldeba larvuli gan-
drois Seferxebis eqsperimentuli manipula-
viTarebis periods daaxloebiT 10 dRe [hasel-
ciebi cxvris buzis Lucilia cuprina-s labora-
ma da sxvebma (1976) aRmoaCines xorcis buzebis
torul kulturebze drois Seferxebis popu-
populaciebis diskretuli Taobebis modelebi.
laciis ciklebTan urTierTobis dramatul
maTi naSromi gamoyenebuli unda iqnas momavali
demonstracias warmoadgens. am laboratoruli
ganxilvebisTvis].
kulturis pirobebis erT wyebaSi nikolsonma
hipoTeza, rom xorcis buzebis populacia-
xorcis buzebis larvebi daiyvana dReSi 50g
Ta ciklebi gamowveuli iyo droSi SeferxebiT,
RviZlamde, maSin rodesac zrdasrulebs sakvebs
SeiZleba gamoicados pirdapir, droSi Sefer-
SeuzRudavad aZlevda. zrdasrulebis ricxvi
xebis CamoSorebiT simWidroveze damokidebu-
populaciaSi ciklirebda maqsimumidan, daax-
li reaqciebidan. anu Tu maRal simWidroveze
loebiT 4000 individi, minimumamde 0 (ra done-
resursTa gamolevis mavnebel efeqts sagrZnobs
zec yvela individi an kvercxi iyo, an larva) 30-
gavxdidiT dauyovneblad. nikolsonma es gaa-
433
3 ratorul populaciaSi.
larvebs aZlevdnen dReSi
2 50g RviZls. zrdasrulebs
eZleodaT SeuzRudavi
1
maragi RviZlis da wylis.
0 mwvane xazi warmoadgens
zrdasruli xorcis buze-
eqsperimentis xangrZlivoba (dReebi) bis ricxvs populaciaSi.
Savi vertikaluri xazebi
warmoadgenen zrdas-
rulTa ricxvs, romlebic
saboloo jamSi warmoiS-
vnen xazebiT aRniSnul
4 dReebSi dadebuli
kvercxebidan. (b) saSualo
asakobrivi struqtura
buzebi (aTasobiT)
0
10 20 30
asaki (dReebi)
keTa arsebuli sakvebis morgebiT rogorc zr- drois ganmavlobaSi dagrovili resursebidan.
dasrulebisTvis, ise larvebisTvis. radganac populaciebma, romlebic upirveles yovlisa
zrdasrulebs esaWiroebaT cila kvercxebis kontroldebian amgvari faqtorebiT, ar unda
warmoqmnisTvis, RviZlis xelmisawvdomobis iyos mosalodneli, rom ganaviTaron moniSnuli
SezRudviT, zrdasrulebisTvis 1 gramamde dRe- oscilacia.
Si, nikolsonma Seamcira kvercxebis produqcia
im donemde, romelsac gansazRvravda RviZlis
xelmisawvdomoba da ara populaciaSi zrdas- droebiTi Seferxeba dedobrivi
rulTa odenoba. amgvar pirobebSi populacia- efeqtis saSualebiT
Si axali individebis mateba ganisazRvreboda
erT TaobaSi grZeli droebiTi Seferxebebi
kvercxis debis fazaze sakvebis maragis gavle-
SeiZleba Semotanil iqnas STamomavlobaze
niT erT sul mosaxlis nayofierebaze. larvaTa
dedobrivi efeqtis gadacemiT kvercxis saSu-
umravlesoba gadarCeboda. Sedegad, fluqtua-
alebiT an sxvadasxva genotipebis gadarCeviT
ciebi populaciaSi praqtikulad gaqra (nax. 18-
populaciis sxvadasxva simWidroveze. dasav-
19).
leTis karvis muxluxos kvlevebma vankuveris
Cven vnaxeT, rom populaciaTa reaqciebi
kunZulze, kanadaSi (Wellington 1960) gviCvena cxa-
simWidroveze SeiZleba gadadebul iqnan gan-
dad gamoxatuli droebiTi Seferxeba dedo-
viTarebis drois da sakvebi nivTierebebis
brivi efeqtis saSualebiT. oTxwliani kvleva
Senaxvis saSualebiT, romelTagan orives Seu-
moicavda populaciisTvis pikis wels 1956 wels,
Zlia, gadaavadon sikvdili sicocxlis ciklis
romelsac mohyva swrafi kleba 1959 wlis CaTv-
momdevno momentisTvis an mogvinebiT. sim-
liT. karvis muxluxos larvebi klasificirde-
Widroveze damokidebuli efeqtebi nayofiere-
bodnen rogorc `aqtiurebi da `pasiurebi maTi
baze SeiZleba moqmedebdnen mcire SeferxebiT,
qcevis mixedviT. karvis muxluxoTa naSierebi
rodesac kvercxi swrafad warmoiqmneba mokle
434
upirvelesad Sedgebian aqtiuri larvebis- den sakvebs moixmarda, wina wlis ganmavlobaSi
gan, romlebic pasiuri larvebisgan imiT gan- misi dedis sakvebis maragi gavlenas axdenda
sxvavdebian, rom isini met karavs qmnian ufro misi sakuTari STamomavlobis warmatebaze mom-
metad wagrZelebuli struqturiT. isini ikve- devno wlis ganmavlobaSi. amrigad, populaciam
bebian ufro grZel manZilebze xeebis totebis SeiZleba ganaviTaris 1 welze meti xnis droe-
gaswvriv, Wamdnen met foTols da Sedegad ufro biTi Seferxeba Tavis reaqciaSi simWidroveze
swrafad viTardebodnen. aqtiuri muxluxoebi an cvlilebaze sakvebis xelmisawvdomobaSi.
ukeTesad gadarCebodnen, vidre pasiurebi. simWidroveze damokidebul reaqciebSi
aqtiuri larvebis proporciaze garkveul droebiTi Seferxebis miuxedavad, populacia
STamomavlobaSi gavlenas axdenda invaziis war- Tavis wonasworobis doneze darCeba, sanam ar
suli istoria. STamomavloba im arealSi, sadac iqneba darRveuli raime gare gavlenis Sedegad,
populacia mcire iyo wina wlebSi, Seicavdnen iqneba es cvlileba wonasworobis doneSi (K) Tu
ufro aqtiur muxluxoebs vidre STamomavloba katastrofuli cvlileba populaciis zomaSi
invaziis maRali donidan. larvebis aqtivobis (N). roca ki populacia gascdeba wonasworobas,
done damokidebulia sakvebis raodenobaze im zogi populacia daiwyebs moZraobas stabiluri
kvercxSi, romlebidanac isini ganviTardnen. ukiduresi ciklebis mimarTulebiT, Seferxebis
zrdasruli mdedri CrCilebis umravlesoba bunebasa da reaqciis droze damokidebule-
Tanabari raodenobis kvercxs debda, maTi Sesa- biT. sxvebi daubrundebian wonasworobis dros
Zleblobis miuxedavad, uzrunveleyo TiToeu- pirdapir an milevadi oscilaciebis saSuale-
li individualuri kvercxi sakvebiT. is, Tu ram- biT. ciklebi SeiZleba gaZlierebul iqnan sxva
denad kargad uzrunvelyofda mdedri sakvebiT saxeobebTan interaqciebis saSualebiT (msxver-
Tavis kvercxs damokidebuli iyo imaze, Tu ram- pli, mtacebeli, paraziti, SesaZloa konkuren-
den sakvebs moixmarda igi Tavad muxluxod yof- tebic ki) msgavsi drois mudmivebiT.
nis periodSi. rodesac sakvebi iyo SedarebiT am TavSi mocemuli iyo Teoriuli mod-
naklebi, mcire raodenobis kvercxi iqna Ses- elebi eqsperimentebis safuZvelze, romle-
aferisad uzrunvelyofili da STamomavlobac bic mimarTulni iyvnen populaciis dinamikis
nakleb aqtiur muxluxos Seicavda. amrigad, meqanizmebisa da Sedegebis gagebisTvis. fluq-
garkveul wels gaCenili muxluxoebis xarisxi tuaciebs populaciebis dinamikaSi SeiZleba
STamomavlobaSi damokidebuli iyo sakvebis Rrma gavlena hqondeT bunebrivi populaciebis
xelmisawvdomobaze maTi dedisTvis, rodesac SenarCunebaze. momdevno TavSi Cven ganvixilavT
is Tavad iyo muxluxo wina wlis ganmavlobaSi. situaciebs, sadac bunebrivi populaciebi ris-
metic, radganac TiToeuli muxluxos aqtivo- kis qveSaa da zogierTi strategiebs, romlebic
bis dones nawilobriv gansazRvravda is, Tu ram- SeiZleba gamoyenebul iqnan momwifebamdeli
populaciebis gadasarCenad ganadgurebisgan.
buzebi (aTasobiT)
2
1
0
100 200 300
(a) eqsperimentis xangrZlivoba (dReebi) nax. 18-19 (a) zrdasrul-
TaTvis xelmisawvdomi sakvebis
maragis SezRudvis efeqtebi
(aTasobiT)
0.4
buzebi
daskvna
1. populaciaSi cvlilebebi simWidroveSi damokidebulebiT meryeoben rRvevisas. rode-
damokidebulia garemos fluqtuaciebis Zala- sac r 0-sa da 1-s Sorisaa, populaciis zoma (N)
ze. zogierTi populacia avlens simWidrovis aRwevs wonasworobas (K) monotonurad. rode-
regularul ciklebs. sac r 1-sa da 2-s Sorisaa, N ganicdis milevad
oscilacias da sabolood dadis K-mde. rodesac
2. populaciis asakobrivi struqtura SeiZleba r 2-ze metia, oscilaciebi N-Si izrdebian ampli-
Seicvalos droSi sxvadasxva asakobriv jgufeb- tudaSi, sanam an stabilur ukidures cikls ar
Si sikvdilianobis cvlilebis gamo. amgvarma cv- miaRweven am populacia arawesierad meryeobas
lilebebma SeiZleba gavlena moaxdinon popula- ganagrZobs (qaosi).
ciis zrdis siCqareze.
5. mudmivi drois modelebs, SeuZliaT, warmo-
3. populaciis gadataniTi SesaZlebloba qmnan populaciis cikluri cvlileba, rodesac
meryeobs garemo cvlilebebze reaqciebis simWidroveze damokidebuli reaqciebi droSia
mixedviT. populacia reagirebis xarisxi amgvar Seferxebuli. aRvniSnavT ra droSi Seferxebas
cvlilebebze damokidebulia populaciis zr- -Ti, amgvari modelebi aviTareben monotonur
dis siCqare r-ze. zogadad, zrdis maRali siCqa- milevad oscilacias, rodesac produqti r mde-
reebis mqone populaciebi ufro adekvaturad barebs 0-sa da e_1-s Soris (0,37). isini aviTareben
pasuxoben garemo cvlilebebs, vidre popula- milevad oscilacias, rodesac r mdebarebs e_1-
ciebi zrdis dabali tempiT. populaciis maxa- sa da /2-s Soris da aviTareben ukidures cik-
siaTebeli ukandaxevis dro ganisazRvreba lebs 4-s an kidev meti xnis periodebs, rodesac
rogorc eqsponencialuri zrdis siCqaris sa- r aWarbebs /2-s.
pirispiro sidide Sejgufebis ar arsebobis pi-
robebSi. anu T = 1/r. populaciebs SeuZliaT, ad- 6. cxovelTa mravali laboratoruli popula-
ekvatutad aRiqvan garemo cvlileba, rodesac cia aviTarebs oscilacias, romlebic warmo-
maxasiaTebeli ukandaxevis dro naklebia, vidre Sobilni arian droebiTi SeferxebebiT indi-
garemo cvlileba gayofili 2-ze. videbis reaqciebSi populaciis simWidroveze.
droSi Seferxebebi dakavSirebulni arian ganvi-
4. populaciis ciklebi kargad avlenen gansx- Tarebis periodTan kvercxobidan zrdasrulo-
vavebiTi gantolebis gamoyenebiT, romelsac bamde da SeiZleba gaZlierebul iqnan sakvebis
Semdegi forma aqvs N(t + 1) = f[N(t)], sadac f[N(t)] SenaxviT. cxvris xorcis buzebis laboratorul
aris logistikuri matebis funqcia, romelic populaciebSi a.j. nikolsonma eqsperimenta-
gvaZlevs im sistemas, romliTac axali indi- lurad CamoaSora droSi Seferxeba da SeZlo
videbi Sedian populaciaSi. populaciis es ciklebis moSoreba ricxvebSi.
diskretuli drois modelebi simWidroveze
savarjiSoebi
1. CamoTvaleT aTi gansxvavebuli mcenaris an Tqven airCevT 348-s, maSin Tqven SeamcirebT b2-s
cxovelis saxeoba, romlisTvisac Tqven SegimCn- radgan pirveli ricxvi 3 kentia. meore da mesa-
eviaT cvlileba siWarbeSi erTi wlidan meorem- me niSnebiT aRniSneT b2-is zrdis an Semcirebis
de. proporcia. 348 ricxvisTvis es igulisxmebda,
rom b2 Semcirdeboda 48%-iT. magaliTad, Tu b2 =
2. kiTxva 15-2-Si mocemuli populaciis gamoy- 2, rogorc kiTxva 15-2-Sia mocemuli, maSin mom-
enebiT moaxdineT garemo efeqtebis simulire- devno sezonisTvis gamoiyeneT 2 2(0,48) = 1,04 b2-
ba, asakobrivi jguf x = 2,b2-s nayofierebaSi Sem- sTvis am mizeziT. (miniSneba: ix. nax. 15-5 kalku-
TxveviTi regulaciebis gakeTebiT, SemTxveviTi laciebis reziumesTvis.)
ricxvebis cxrilis gamoyenebiT, Semdegnairad:
airCieT cxrilidan samniSniani Tanmimdevroba 3. SeadgineT dro-simWidrovis grafiki popu-
(magaliTad 348). pirveli niSniT aRniSneT is, laciisTvis, sadac mateba mihyveba rikeris
gazrdiT Tqven b2-s Tu SeamcirebT. Tu ricxvi models, K = 75, r = 1,2 da N(t) moZraobs 0-100-mde
nulia an luwi mTeli ricxvi, maSin gazardeT 10-iani nabijebiT. (miniSneba: ipoveT sxvadasxva
b2. Tu ricxvi kentia SeamcireT b2. ase rom, Tu simWidrove gantoleba 18-1-is gamoyenebiT).
436
4. haCisoni gulisxmobda, rom populaciis lo- 6. vTqvaT, Tqven xarT konservaciuli biologi,
gistikuri modeli droSi SeferxebiT dN / dt = dainteresebuli gareuli indaurebis popu-
rN (t) [1 N ( t ) / K] awarmoebs milevad osci- laciis SenarCunebiT. imaze dayrdnobiT, rac
lacias, rodesac r naklebia 1,6-ze. gamosaxeT es iswavleT populaciaTa dinamikis Sesaxeb, ra
grafikulad. faqtorebis codniT iqnebiT yvelaze metad
dainteresebuli Tqveni populaciis Sesaxeb im-
5. meCvidmete TavSi miRebul codnaze dayrdno- isTvis, rom ganaviTaroT SenarCunebis efeqtu-
biT, imsjeleT imaze, Tu rogor SeiZleba iyos
ri strategia? (miniSneba: indauri sarewi cxove-
danaxuli populaciaTa meryeoba metapopula-
lia da ganicdis nadirobiT ispoba.)
ciebis konteqstSi.
437
Tavi 19
gadaSeneba, SenarCuneba
da aRdgena
gzamkvlevi kiTxvebi
ra sami tipis gadaSeneba arsebobs? rogor zrdian kolonisti saxeobebi ga-
daSenebis risks kunZulovan sistemebSi?
ra faqtorebma SeiZleba gamoiwvion ga-
daSeneba? ra gansxvavebaa SenarCunebasa da aRdgenas
rogorc iwvevs adamianis saqmianoba ga- Soris?
daSenebas? ratom aris metapopulaciaTa koncefcia
ratom aqvT mcire populaciebs gadaSenebis mniSvnelovani konservaciuli biologiisT-
ufro didi riski, vidre did populaciebs? vis?
C
ze. es am wignis dawerisas erT-erTi Cveni mizani
ven sxvadasxva momentSi am wignSi xazi ga-
iyo. ekologebs bevri aqvT saTqmeli imis Ses-
vusviT, rom adamianis saqmianoba xSirad
axeb, Tu rogor SevaCeroT Semdgomi ziani da
cvlis da safrTxeSi agdebs bunebriv samyaros.
rogor SevinarCunoT an aRvadginoT bunebrivi
adamianebis mier gamowveulma amgvarma cvlile-
sistemebi. Tumca, SenarCuneba da garemosTvis
bebma SeiZleba miiRon forma rigi urTierTda-
arasaziano ganviTareba ekologebis eqskluzi-
kavSirebuli efeqtebisa, maT Soris, saxeobebis
uri kompetenciaa. marTlac, sazogado codna
CamoSorebis maTi gavrcelebis arealis naw-
da Sefaseba bunebisa gverdigverd unda mid-
ilidan an mTliani arealidan, mTliani ekosis-
iodes socialur da politikur cvlilebasTan,
temebis degradaciis, klimatSi cvlilebebis
rac moiTxovs sazogadoebis yvela segmentis
da biomravalferovnebis kargvis. Cven imedi
monawileobas. cxadia, bunebis aRdgenisa da
gvaqvs, rom imis ukeTesad gageba, Tu rogor
SenarCunebisTvis gadadgmuli yvela efeqturi
funqcionirebs bunebrivi samyaro, gazrdis
nabiji unda efuZnebodes ekologiis princi-
sazogadoebriv cnobierebas imis Sesaxeb, Tu
pebis guldasmiT gagebas. is, rac ekologebs Se-
rogor moqmedeben adamianis qmedebani buneba-
moaqvT bunebriv samyaroSi adamianebis Sesaxeb
438
ganxilvaSi, aris codna imis Sesaxeb, Tu rogor ganmavlobaSi frinvelebis kolona, daaxloebiT
moqmedebs buneba. es codna, romelic integri- erTi milis siganis, gadaifrenda iseTi mraval-
rebulia Cveni politikuri da socialuri sis- ricxovnebiT, rom ca Savad ifereboda. uilsonma
temebis, ekonomikis da istoriis gacnobiere- gamoiTvala, rom 2 milionze meti frinveli iyo.
basTan, warmoadgens safuZvels adamianis ukanaskneli gadamfreni mtredi mokvda cin-
pirobebis gagebisTvis. cinatis zoologiur parkSi daaxloebiT erTi
wina Tavebidan Tqven ukve ganaviTareT gage- saukunis Semdeg. Tavisi gadaSenebiT 1914 wlis 1
ba zogierTi ekologiuri koncefciisa, rom- seqtembers, mogzauri mtredi SeuerTda im saxe-
lebic arsebiTi mniSvnelobis iyvnen bunebriv obaTa mzard sias, romlebic gauCinardnen. am
samyaroze adamianTa gavlenis gacnobierebi- saxeobaTa didi nawili, maT Soris, gadamfreni
sTvis. fizikuri garemos Tvisebebi da dinamika, mtredebi, SenarCundeboda, rom ara adamianTa
maT Soris energiisa da nivTierebaTa dineba, saqmianoba. magram namarxi masala gvamcnobs,
is, Tu rogor qmnis cocxal sistemebs evolu- rom faqtiurad yvela warmomavlobiTi gan-
cia bunebrivi gadarCevis gziT, individualuri Stoeba gadaSenda STamomavlebis datovebis
organizmebis specifikuri reaqciebi garemoze gareSe. marTlac, ganisazRvra, rom yvela saxe-
da populaciaTa dinamika, warmoadgenen Tqveni obis 99,9%, romelsac ki odesme uarsebia, axla
kvlevis ZiriTad Temebs aqamde. sruli gac- gadaSenebulia (Raup 1991). amrigad, ramdenime
nobiereba imisa, Tu rogor urTierTqmedeben milioni saxeoba mcenareebisa da cxovelebisa,
populaciebi, gacnobiereba Tanasazogadoebis romlebic dRes inadroben, warmoSobilni ari-
dinamikis, gansakuTrebiT biomravalferovne- an maTi mcire nawilidan, romlebic cocxali
basTan mimarTebaSi da procesebisa, romelTa iyvnen nebismier dros warsulSi.
safuZvelzec Tavs iCenen da narCundebian so- sul mcire, samjer mainc, ukanaskneli 570
cialuri interaqciebi bunebriv populaciebSi, milioni wlis ganmavlobaSi dedamiwam ganicada
romelTagan yovelive ganxiluli iqneba moma- gadaSenebaTa seriebi, imdenad gamanadgure-
val TavebSi, srulyofils gaxdis ekologiis beli, rom dedamiwaze arsebul saxeobaTa 50%
ZiriTadi principebis Tqveneul gagebas. maSin, da metic gaqra (Ward 1994). am masobriv gadaSen-
rodesac SenarCunebisa da aRdgenis praqtikis abaTagan ori gamowveuli iyo dedamiwaze momx-
danergva Seicavs koncefciebs yvela am sfer- dari udidesi Zvrebis Sedegad. pirvels adgili
odan (Meffe and Carroll 1997). Cven gadavwyviteT, hqonda 245 milioni wlis win paleozouri eris
mogveyvana ramdenime mosazreba SenarCuneba- (permuli periodi) bolos, dros, romelic em-
sa da aRdgenaze aq, populaciis ekologiis am Txveoda did geologiur Zvrebs, rac dakavSire-
nawilSi, im centraluri rolis gamo, romelsac buli iyo kontinenturi miwis masis gadaadgile-
populaciis Teoria TamaSobs SenarCunebaSi. basTan. ganisazRvra, rom dedamiwaze arsebuli
Cven SenarCunebisa da aRdgenis sxva aspeqte- saxeobebis daaxloebiT 90% gadaSenda am dros.
bze yuradRebas gavamaxvilebT meeqvse nawilSi, meore movlenas adgili hqonda 65 milioni wlis
sadac Cven ganvixilavT biomravalferovnebis win dinozavrebis eris bolos mezozour eraSi
sakiTxs ekologiuri Tanasazogadoebebis Ses- (carculi periodi). arsebobs SeTanxmeba, rom
axeb Cveni ganxilvis konteqstSi. am TavSi, Cven am gadaSenebis upirvelesi mizezi iyo dedami-
ganvixilavT ekologiis Temebisa da sakiTxebis waze didi asteroidis Sejaxeba. dedamiwaze
ricxvs, romlebic adamianis saqmianobisa da arsebuli saxeobebis naxevaze meti, maT Soris
bunebrivi samyaros gamyof zedapirzea. Cveni dinozavrebi, gadaSendnen am dros. ekologebis
ganxilvisTvis centraluri mniSvnelobisaa sul ufro mzard raodenobas sjera, rom mesame
gadaSenebis koncefcia. es aris procesi, ro- masobrivi gadaSneba axla xdeba, romlis upirve-
melic bolos uRebs saxeobaTa sicocxles maTi lesi mizezi adamianis saqmianobaa, rogorc Cven
gavrcelebis arealis mTel diapazonze an misi amas qvemoT vnaxavT (Raven 1990, Soul 1991, Wilson
gavrcelebis garkveul nawilSi. 1992, Myers 1997).
gadaSeneba bunebrivi samyaros nawilia. Cven
rom gadaSenebis mizezebi gavigoT, Cven unda
19.1 gadaSeneba bunebrivi procesia, gaviazroT ekologiisa da evoluciis mravali
romelic saxeobaTa adaptaciis aspeqti. kiTxvebi, romlebsac ekologebi sva-
uunarobas gamoxatavs men gadaSenebis Sesaxeb, uteven populaciisa da
Tanasazogadoebis ekologiis, evoluciis da
1810 wels amerikeli ornitoligi aleqsandr cxovrebiseuli ciklis Teoriis centrs. ratom
uilsoni akvirdeboda gadamfreni mtredebis gadaSendebian saxeobebi? ratom narCundeba zo-
uzarmazar gunds mdinare ohaios velze. dReebis gierTi mcirericxovani saxeoba maSin, rodesac
439
sxva mravalricxovani saxeoba qreba? ratom ar is hgavs masobriv gadaSenebas imiT, rom uamrav
ZaluZT zogierT saxeobebs sakmarisad male individze vrceldeba da hgavs aseve Tavisi
moaxdinon adaptireba garemo cvlilebebze? globaluri masStabebiTa da katastrofuli
rogor moqmedebs populaciisa da Tanasazogao- bunebiT. anTropogenuli gadaSeneba gansx-
doebis interaqciebi gadaSenebis albaTobaze? vavdeba masobrivi gadaSenebisgan imiT, rom is
rogor moqmedebs sabinadro garemos fragmen- Teoriulad Cveni kontrolis qveSaa.
tacia gadaSenebis doneze? pasuxebi am kiTxve- fonobrivi da masobrivi gadaSenebis Sesaxeb
bze upasuxod rCeba Tavad gadaSenebis maxasi- informaciis umetesi nawili modis wiaRiseuli,
aTeblebis gamo. gadaSeneba ubralod saboloo arqeologiuri monacemebidan, romelic avlens
movlenaa faqizi evoluciuri da ekologiuri saxeobaTa gaCenasa da gauCinarebas geologiur
procesebis grZel ciklSi, romelic popula- droSi. gaqrobas SeiZleba adgili hqondes ori
ciis Slas iwvevs. amis miuxedavad, CvenTvis saxiT. pirveli, saxeobebi SeiZleba imdenad gan-
mniSvnelovania vecadoT, gavigoT gadaSeneba, viTardnen, rom individebi ukve aRar miiCnevian
ara marto imisTvis, rom is warmoadgens kulmi- igive modgmis wevrebad, romlis wevrebic iyvnen
nacias populaciis da misi garemos urTierTo- maTi winaprebi da maT eZlevaT gansxvavebuli
bisa, aramed imitom, rom Cven adamianebi amdenad samecniero saxeli. am dros realur gadaSene-
vereviT bunebrivi populaciebSi. bas ar aqvs adgili da mas fsevdogadaSeneba ewo-
deba. meore, saxeobam SeiZleba Sewyvitos arse-
boba, ra SemTxvevaSic maTi gauCinareba namarxi
gadaSenebis tipebi monacemebidan aris namdvili gadaSenebis SemTx-
veva. rac ufro metadaa daSlili namarxi mona-
Cven sityva ,,gadaSeneba am wignis sxvadasxva
cemebi, miT metia SesaZlebloba, am oris erTma-
adgilas gamoviyeneT, aqedan yvelaze aRsaniS-
neTisgan gansxvavebisa.
navia am sityvis gamoyeneba me-17 TavSi. iq Cven
iq, sadac namdvili gadaSenebis demonstri-
warmodgenili gvqonda gadaSeneba, rogorc ad-
rebaa SesaZlebeli, saxeobaTa sicocxlis xan-
gilobrivi movlena, romelic erT populacias
grZlivoba namarx monacemebSi varirebs taqso-
moicavda. marTlac, rodesac populacia mo-
nis mixedviT, magram isini rogorc wesi, xvdebian
Sorebulia arealidan, sityvaze, iseTi bunebri-
1-10 milion wlamde diapazonSi. amrigad, alba-
vi katastrofiT, rogoricaa wyaldidoba, Cven
Toba garkveuli saxeobis gadaSenebisa konkret-
vambobT, rom populacia gadaSenda am arealSi.
ul dros aris Semdeg diapazonSi erTi milion
sityva eqstirpacia (Zirfesviani aRmofxvra)
weliwadSi, an erTidan aT milionamde. es aris
xSirad gamoiyeneba amgvari adgilobrivi ga-
saxeobaTa gadaSenebis fonobrivi siCqare: 10_6-
daSenebebis aRsaniSnavad, Tumca amieridan Cven
10_7-mde weliwadi. saxeobaTa ricxvi, romle-
gamoviyenebT sityvas ,,gadaSeneba, radganac
bic dRes arseboben dedamiwaze, aris tradici-
ganxilvis konteqsti cxads gaxdis gadaSenebis
ulad daaxloebiT 1-10 milionamde da amrigad,
masStabs. iseTi gadaSenebebi, rogoric ganxi-
dedamiwis bioti fonobrivi siCqariT ganicdis
luli iyo pirvel nawilSi, moicaven garkveuli
daaxloebiT erTi saxeobis gadaSenebas weli-
saxeobis yvela individs.
wadSi.
rogorc wesi, ganasxvaveben sami tipis
amgvar, globalur gadaSenebas. fonobrivi ga-
daSeneba asaxavs process, roca ekosistemaTa
gadaSenebis mizezebi
cvlilebasTan erTad, zogierTi saxeoba qreba
da sxvebi ikaveben maT adgils. saxeobaTa es savaraudod, garkveuli viTarebebi, romle-
Senacvleba, romelic xorcieldeba SedarebiT bic iwveven gadaSenebas, unikaluria TiToeu-
dabali tempebiT, rogorc Cans, bunerbivi sa- li saxeobisTvis. adgilobrivma bunebrivma
myaros Cveulebrivi maxasiaTebelia. masobri- gamRizianeblebma, rogoricaa xanZrebi, vul-
vi gadaSeneba niSnavs iseTi bunebrivi katak- kanuri amofrqvevebi, mewyrebi an wyaldidobebi
lizmebis Sedegad saxeobaTa didi raodenobis SeiZleba CamoSoron populacia erT garkveul
daRupvas, rogoricaa vulkanuri amofrqvevebi, sabinadros an ise Secvalon es sabinadro, rom
qariSxlebi, gvalvebi an meteorTa Sejaxebani. populacias ukve aRar SeeZlos iq gadarCena da
zogierTi katastrofa Tavs iCens lokalurad, gamravleba. SeuZlebelia am saxis adgilobrivi
sxvebi mTlian dedamiwaze axdenen gavlenas da gadaSenebis winaswar ganWvreta. Tu saxeoba ukve
saxeobebi, romlebic maT gzad arseboben qre- dgas safrTxis winaSe da moqceulia mcire ar-
bian. anTropogenuli gadaSeneba aris adamian- ealSi rTuli droebis warsuli gamocdilebis
ebis qmedebaTa Sedegad gamowveuli gadaSeneba. gamo, erT moulodnel katastroful movlenas,
440
SeuZlia, sabolood mouRos mas bolo. warmoid- maturi cvlilebis, Tu sxva romelime msxvili
gineT roWos (Tympanuchus cupido) mdgomareoba, gamRizianeblis gamo. dResdReisobiT, xisa da
roWosebrTa erT-erTi saxeoba, romelic daka- wiaRiseuli sawvavis wva zrdis atmosferoSi
vSirebulia mindvris qaTmebTan. evropelebis naxSirorJangis koncentracias da amiT zrdis
CrdiloeT amerikaSi gamoCenis droisTvis, roW- dedamiwaze saSualo temperaturas saTburi
os es saxeoba gavrcelebuli iyo im arealis did airebis efeqtis gaZlierebiT (ix. Tavi 11). amgvar
nawilSi, rasac dRes niu inglandi da samxreT anTropogenul klimatur cvlilebas, SeuZlia,
virjinia hqvia. am diapazonSi is sakmaod Warbad gazardos saSualo temperatura 2C-6 C-mde
moipoveboda. nadirobis zegavlena da sabinad- sadRac ocdameerTe saukunisTvis. es dedamiwis
ros cvlileba saocrad gaizarda evropelebis klimatis daTbobis identuri iqneba ukanaskne-
mosvlasTan erTad da adreuli 1900-iani wlebi- li gamyinvarebis Semdeg, mxolod, es daTboba
sTvis roWo Tympanuchus cupido Semoifargla ormocdaaTjer ufro swrafad mimdinareobs.
mxolod erTi gavrcelebis adgiliT marTas mosalodnelia, rom es gamoiwvevs dedamiwis
venaxi, es aris kunZuli keip kodis sanapiro- masStabiT mravali saxeobis gadaSenebas, ker-
sTan, masaCusetsis Stati (Ehrlich and Ehrlich 1981). Zod ki, mcenareebisa, romlebsac temperaturis
dainteresebam saxeobis gadarCenaSi Sedegad amtanobis Zalian viwro diapazoni aqvT.
gamoiwvia daculi TavSesafris gamocxadeba kolonisti, SemoWrili organizmebi xSirad
1907 wels da populaciamac zrda daiwyo. Sem- aoxreben adgilobriv saxeobebs. amis Sesan-
deg adgili hqonda moulodnel da saubeduro iSnavi magaliTi aris cixlidebis ukiduresi
movlenaTa serias. katastrofulma xanZarma Semcireba viqtorias tbaSi, afrika, nilosis
dabudebis sezonis periodSi gaanadgura mra- qorWilas mier (ix. Tavi 1), ramac gamoiwvia cix-
vali bude, amis Semdeg, bumi qorebis popula- lidebis mravali saxeobis gadaSeneba. mTeli
ciaSi, romlebic roWoebze nadirobdnen, rasac rigi TvalSisacemi magaliTebisa aseve unda iq-
daavadebis gavrceleba mohyva, Seamcires ro- nas naxsenebi. aziidan Semoyvanilma yavisferma
Woebis populacia sul ramdenime individamde xis gvelma (Boiga irregularis) gadaSenebamde SeWama
1920 wlisTvis. ukanaskneli individi mokvda guamis adgilobrivi aborigeni, miwaze mobi-
1932 wels. nadre frinvelebis umravlesoba. am frinvel-
garemos fizikuri pirobebis Seswavlidan Ta umravlesoba endemuri iyo isini sxvagan
Cven viciT, rom yvela saxeoba binadrobs garemo arsad moipovebodnen. havais kunZulebic di-
pirobebis garkveuli diapazonis farglebSi. es dad dazaraldnen ucxo saxeobebis Semoyvanis-
garemo pirobebi SeiZleba iyos temperatura, gan, ramac gamoiwvia adgilobrivi frinvelebis
mzis sinaTle, Jangbadis koncentracia da a.S. da aseve sxva taqsonebis, maT Soris, miwis lo-
(ix. Tavi 3). Tu es pirobebi gascdeba garkveu- kokinebis didi odenobiT gadaSeneba. frin-
li saxeobisTvis saWiro diapazonis farglebs velTa gadaSeneba savaraudod Sedegia mTeli
garkveul adgilas, maSin am saxeobis arseboba am rigi sxvadasxva kolonizaciebisa. frinvelTa
adgilas SeuZlebeli gaxdeba. amgvari cvlile- sikvdilianobis mniSvnelovani faqtorebia
bebi SeiZleba ganxorcieldes sxva organizmebis, Semotanili, maT Soris, malaria da yvavilis vi-
maT Soris, adamianebis saqmianobis Sedegad kli- rusi, rac ar iqneboda problemuri, maTi gama-
6,000
5,000
spilos Zvlis arseboba (tona)
4,000
3,000
2,000
populaciuri indeqsi
1,000
spiloebisgan mopove-
spilos Zvlis mosavali
buli spilos Zvlis
200 odenoba dramatulad
gaizarda 1970-1980-ian
150 wlebSi, xeli Seuwyo ra
spiloTa populaciebis
100 klebas amave drois
periodis ganmavlobaSi
50 (gazomil iqna cocxali
spilos Zvlis odenobi-
0 dan). From Krebs 1994, after
1950 1960 1970 1980 1990 2000 Caughley et al. 1990.)
weli
442
zogierTi saxeoba farTod aris gavrcele- aris erTi 32-dan, kidev ufro mcire SansTan
buli, sxvebi ki SezRudulni arian erT an mcire SedarebiT (daaxloebiT 1 1000-dan), rom orjer
raodenobis adgilebSi. amasTan, ufro farTod meti reversze daecema TanmimdevrobiT. rode-
gavrcelebuli saxeobebi xSirad adgilobrivad sac Cven populaciaSi yvela inidvidi monetad
ufro Warbad arian, vidre erT konkretul ar- gvyavs warmodgenili, xolo reversze dacemas
ealSi SezRudul saxeobebi (Bock and Ricklefs sikvdilis ekvivalents, Cven cxadad vxedavT,
1983). axdens Tu ara es urTierToba gavlenas rom xuTi individisgan Semdgar populacias
gadaSenebis riskze? SesaZlebelia, garkveuli gadaSenebis ufro didi albaToba aqvs, vidre
damamtkicebeli sabuTebi mopovebul iqnas aTindividian populacias Tanabari drois gan-
namarxi monacemebidan. sazRvao mucelfexiani mavlobaSi.
moluskebi da orsagduliani moluskebi kargad rodesac populacias wonasworobisTvis aqvs
arian wamodgenilni namarx monacemebSi, radgan miRweuli, garkveul p0(t) dros gadaSenebis al-
zrdsrulebis myari niJarebi da larvuli indi- baToba SeiZleba mocemuli iyos Semdegi saxiT:
videbis garkveuli nawilebi mza saxiT inaxeba
bt N
(19-1)
uZveles danaleqebSi. Sedegad, SesaZlebeli xde- p0(t) = ,
1 + bt
ba mravali saxeobis geografiuli gavrcelebisa
da xangrZlivobis gansazRvra (Hansen 1978, 1980, sadac b aris Sobadobis done da N aris popula-
Jablonski and Lutz 1980, Jablonski and Valentine 1981). ciis zoma. wonasworobaSi myofi populaciisT-
rodesac gviani carculi periodis (daaxloe- vis Sobadobisa (b) da sikvdlianobis doneebi (d)
biT 66 milioni wlis win) namarxi orsagduliani Tanabaria, b = d da populaciaSi cvlilebis tem-
da mucelfexiani moluskebi antlantikisa da pi dN/dt = 0 (ix. nax. 16-3). Tu Cven davuSvebT, rom
meqsikis yuris sanapiroebidan dayofilni iqnan b = 0,5 (maSasadame d = 0,5) (Sesaferisi sididea
mcire (< 1000km), saSualo (1000 2500 km) da did xmeleTis xerxemlianebisTvis) da gavzomoT ga-
(> 2500 km) geografiul arealebad, aRmoCnda, daSenebis albaTobas garkveuli drois ganmav-
rom mcire geografiuli aris mqone moluskebi lobaSi populaciaTa simWidrovis diapazonze,
ganicdidnen gadaSenebis ufro maRal tempebs, Cven vnaxavT, rom gadaSenebis albaToba mcirde-
vidre didi arealebis mqoneni (nax. 19-4; Jablonski ba, rodesac populacia izrdeba (nax. 19-5). naxa-
1986). ti gviCvenebs, Tu rogor urTierTqmedeben pop-
ulaciis zoma da dro populaciis gamZleobaze
gavlenis mosaxdenad. drois msvlelobasTan er-
gadaSenebisa da gamZleobis drois Tad, mocemuli zomis populacias gadaSenebis
albaToba meti albaToba eqneboda. warmoidgineT popu-
lacia, romlis zomaa N = 10. albaToba, rom pop-
populaciis Sobadobisa da sikvdilianobis do-
neebi damokidebulia sxvadasxva ekologiur
faqtorze, magram mokvdeba erTi garkveuli
inidvidi, Tu warmatebiT aRzrdis erT an met
STamomavals garkveuli periodis ganmavloba- 100
Si, metwilad SemTxveviTobis sakiTxia. rodesac
80
sikvdilis albaToba, sityvaze, naxevari-naxe-
gadaSenebuli saxeobebi (%)
gamowveul cvlilebebs stoqastikuri meryeo- nax. 19-4 im saxeobaTa procentuli maCveneblebi, romlebic
ba (fluqtuaciebi) ewodeba da maTi Zala ufro gadaSendnen drosTan erTad (milionobiT weli) gviani carcu-
Zlier SeigrZnoba mcire populaciebSi (Shaffer li orsagduliani da mucelfexian moluskebs Soris, romelTa
1981, Pimm et al. 1988). es cxadi xdeba, rodesac mi- geografiuli gavrcelebas sami zomis iyo: mcire (< 1000km),
saSualo (1000 2500 km) da didi (> 2500km), gazomili rogorc
viCnevT, rom Tanmimdevruli asrolidan erT-
arealis xazovani manZili. gadaSenebis tempi yvelaze maRali
droulad xuTjer reversis miRebis albaToba
iyo mcire arealis mqone saxeobebSi. (After Jablonski 1986.)
444
0.2
10 weli 2
0
0 10 20 4045 60 80 100 0
populaciis zoma (N)
nax. 19-5 cvlileba gadaSenebis albaTobaSi populaciis 2
mzardi N zoma sami sxvadasxva drois periodisTvis: t = 10 weli 0 1 2 3 4
(nacrisferi xazi), t = 50 weli (mwvane xazi), t = 100 weli (Savi cvlileba (V)
xazi). mrudebi gavlebulia Semdegi formulis mixedviT
p0(t) = [ bt/(t+bt)] N. rodesac populaciis zoma aris 10, 10 weliwad- nax. 19-6 urTierToba populaciis zrdis temp r-sa da am
Si gadaSenebis albaToba aris 0,162, 50 weliwadSi 0,67 da 100 siCqareSi cvlileba V-s Soris, rogorc aRwerili formula c =
welSi 0,82. rodesac populaciis zoma aris 45, 10 weliwadSi 2r/V 1-Si, rac gamoyenebulia landes gadaSenebis drois mod-
misi gadaSenebis albaToba TiTqmis nulis tolia, 50 weliwadSi elSi. parametri c mcirdeba, rodesac meryeoba izrdeba r-Tan
0,14 da 100 weliwadSi 0,37. mimarTebaSi. am naxatSi r = 0,2.
445
aRniSnavs SemTxvevas, romelSic populaciis zr- vos populacia mcire mamri axalSobilebiT, an
dis saSualo tempi metia zrdis tempis meryeo- mcire mdedri axalSobilebiT, xolo ukidures
baze ( r >V ) da qveda xazi gviCvenebs Semdeg urT- SemTxvevaSi, saerTod araviTari axalSobiliT.
ierTobas ( r <V ). orive SemTxvevaSi gadaSenebis amgvar movlenaSi, romelic SeiZleba gamowveu-
dro metia ufro didi gawonasworebuli popu- li iyos garemos intensiuri darRveviT, popu-
laciaTa K zomebisTvis. modelis saintereso wi- lacia SeiZleba ubralod gaqres.
naswarmetyveleba aris is, rom garemoebiT sto- populaciis sivrcobriv struqturasac
qastikurobas, rac asaxulia V-Si, aqvs arsebiTi aseve SeuZlia, gavlena moaxdinos gadaSenebis
gavlena, romelic gadawonis populaciis zomas albaTobaze. rogorc ukve vnaxeT, mravali
zogierT viTarebaSi. magaliTad, warmoidgineT populacia dayofilia petCebad an adgilobriv
ori populacia K1 da K2 gadataniTi SesaZleblo- populaciebad, aqedan TiToeuls, gansxvavebu-
bebiT, rogorc naCvenebia naxatSi. Tu pirveli li zoma, asakobrivi struqtura da moqniloba
K1-s mqone poulaciisTvis r > V, xolo meore K2 aqvs garemos darRvevebis mimarT. amgvarad,
mqone populaciisTvis r < V, maSin pirvel popu- dayofili populaciebi SeiZleba SenarCundnen
lacias gadaSnebisTvis ufro meti dro eqneba regionaluri masStabiT maSinac ki, rodesac
imis miuxedavad, rom is ufro mcirea, radgan adgilobrivi gadaSenebis tempebi SedarebiT
is garemos nakleb meryeobas ganicdis (r-Tan Se- maRalia. dayofili populaciebis gadaSenebam
darebiT V ufro dabalia), vidre meore. SeiZleba Tavi iCinos, rodesac gafantvis Sesa-
Zleblobebi Zalian dabalia an rodesac popu-
lacia imdenad aris dayofili, rom TiTieuli
asakobrivi da sivrcobrivi adgilobrivi populacia Zalian mcirea.
struqtura aRsaniSnavia, rom populaciis rogorc asa-
kobrivi, ise sivrcobrivi struqtura SeiZleba
msgavsi zomis populaciebi erTmaneTisgan gan-
warmoadgendes bufers populaciis gadaSenebi-
sxvavdebian iseTi demografiuli maxasiaTeble-
sTvis. garemos darRvevebi, rogorc Cans, gav-
biT, rogoricaa asakobrivi struqtura da sqe-
lenas erTnairad ver axdenen yvela adgilobriv
sobrivi Tanafardoba. metic, es maxasiaTeblebi
populaciaze. igivenairad, gamRizianebelma
SeiZleba icvlebodnen sezonidan sezonamde.
SeiZleba gavlena iqonios erT asakobriv klasze
amrigad, msgavsi zomis ori populacia Sei-
ufro dramatulad, vidre meoreze. asakisa da
Zleba sxvadasxvagvarad reagirebdes garemos
sivrcobrivi struqturis urTierTmoqmedeba
gamRizianeblebze. amgvari gansxvavebebi gansa-
aseve zemoqmedebs gadaSenebis albaTobaze, ro-
kuTrebiT mwvavea saocrad mcire populacieb-
gorc momdevno magaliTi gviCvenebs.
Si, romlebSic erT SemTxvevas SeuZlia, dato-
Cvamebi koloniurad dabudebadi frinvele-
bi arian, romlebic saxloben msoflios mra-
vali nawilis sanapiro wylebSi. Cvamebi sakvebs
okeanidan moipoveben, sadac isini iWeren Tevzs
da sxva mcire zRvis arsebebs. isini momTxovnebi
garemoebiTi stoqastiku- arian sabinadro adgilebis arCevisas, romle-
roba da katastrofebi r > V
bic ganlagebulni arian TiTqmis miuval sal
gadaSenebis dro
ciklis PEperiodi
I II III IV
dasavleT indi
axlaxans gadaSenebuli an
safrTxeSi myofi populaciebis ricxvi 0 8 12 13
warmoadgens meoradi gavrcelebis cxad mag- (Jordon et al. 1987, Bowles and Whelan 1994, MacMahon
aliTs dasavleT indis kunZulebze. 1997). swored am Sexedulebidan ganviTarda aR-
marTalia, taqsonTa ciklebis scenari dgenis ekologia.
gansaxilvelia da man aRiareba ver hpova aRdgena moiTxovs ara marto cxovrebiseuli
gonivruli hipoTezis saxiTac ki zogierT bio- ciklis da ekologiuri principebis Rrma cod-
logs Soris (Pregill and Olson 1981), cxadia, rom nas, aramed aseve unars, gamoiyeno es codna
kunZulebi gvaZleven gadaSenebis Seswavlis ganzrax da kargad dagegmili nabijebisTvis,
karg saSualebas. is faqti, rom urTierToba- romlebic gamiznulni arian safrTxeSi myofi
ni ekologiuri ganawilebisa da geografiul saxeobebis an Tanasazogadoebebis traeqtoriis
gavrcelebas Soris SeiZleba dadgenil iqnas, Sesacvlelad (Bowles and Whelan 1994). ufro xSir-
niSnavs, rom gadaSenebuli kunZulovani popu- ad Zneli arCevnebi unda iqnas gakeTebuli imis
laciebis ,,duri populaciebi (saxeobani III da Taobaze, Tu romeli saxeobebi da Tanasazoga-
IV fazebSi) Tavad arian ekologiurad ufro ax- doebebi unda iqnan SenarCunebulni da rom-
los TavianT saboloo SlasTan, vidre I da II fa- lebi ara. am arCevnebs pirdapir konfliqtSi
zaSi myofi saxeobebi. amrigad, kursi, romelic mohyavT ekologiuri principebi da idealebi
iwvevs gadaSenebas, sul mcire, garkveulwilad mkaci gamoTvlebiT miRebul ekonomikur imper-
deterministuli da ganWvretadia. ativebTan, romlebic wonian savaWro qmedebaTa
fiskalur mogebas an saxlebis ganviTarebas
erTi saxeobis an ztanasazogadoebis SenarCu-
19.5 rodesac SenarCuneba SeuZlebeli nebis sargeblianobis winaaRmdeg, sargebliano-
xdeba, gamosavali xandaxan aRdgenaa bis, romelic xSirad Zneli gasacnobierebelia
im dros, rodesac ekonomikuri gadawyvetile-
SenarCunebis mizani aris Senaxva, magram xSir-
bebi miiReba (Brown 1994). maSasadame, aRdgena
ad degradacia da kleba imdenad Zlier pro-
moicavs ara marto samecniero samuSaoebs, ar-
gresirebs, rom SenarCuneba veRar funqcioni-
amed aseve organizacias, komunikacias da Ses-
rebs. amgvar SemTxvevebSi gaumjobesebisa da
abamisi politikuri da socialuri moTxovnebis
reabilitaciisken mimarTuli pirdapiri inter-
farglebSi muSaobas.
vencia xdeba saWiro. axlandel wlebSi ekolo-
aRdgenis ekologia, umetes wilad, yuradRe-
gebi emxrobian Sexedulebas, rom zogierT Sem-
bas amaxvilebs mTliani sacxovrebeli adgilis
TxvevaSi, saWiroa gakeTdes degradirebuli
da misi Semadgeneli biologiuri erTobebis da
ekologiuri sistemebis aRdgenis mcdeloba,
ara erTi populaciis aRdgenas. amis miuxedavad,
rac SeiZleba axlos maT bunebriv kondiciasTan
saxeobaTa xelaxali Semoyvana arealSi xSirad
450
safrTxis winaSe arsebul saxeobaTa siaSi. ro- obebis sabinadro garemos guldasmiTi kvlevis
gorc wesi, es gegmebi mzaddeba ekologTa gun- moTxovnebi saWiroa imis gansasazRvrad, Tu
dis da sxvaTa mier, rogoricaa industriis an rogor davicvaT sabinadro garemo da popula-
samTavrobo saagentoebis warmomadgenlebi, ciebi kolonizaciis alternatiuli adgilebis
romlebic SeiZleba dainteresebulni iyvnen povnisas. safrTxis winaSe mdgari saxeobis
saxeobaTa an maTi sabinadro garemos adgilm- populaciis maxasiaTeblebis gageba arsebiTi
debareobiT. aRdgeniTi gegma moicavs saxe- mniSvnelobisaa. iseTi maxasiaTeblebi, rogori-
obaTa garTulebuli mdgomareobis analizs da caa simWidrove, asakobrivi ganawileba, imigra-
gvTavazobs misi gamosworebis strategias. geg- ciis da emigraciis tempebi da Sobadobisa da
ma iseve, rogorc wesi, moicavs saxeobaTa Senar- sikvdilianobis doneebi, warmoadgenen funda-
Cunebis xarjebisa da mogebaTa analizs. gegmis mentur informacias, romelsac efuZneba aRd-
samecniero safuZveli emyareba saxeobaTa bune- geniTi gegma. amasTan, populaciaSi genetikuri
briv istorias. cvlilebis garkveuli Sefaseba, rogorc wesi,
gamoiTvleba imisTvis, rom gansazRvros genebis
fiqsaciis albaToba da naTesauri Sejvarebis
problemebi. da bolos, SemTxvevaTa umetesoba-
populaciaTa sicocxlisunariano- Si arsebiTi mniSvnelobisaa saxeobaTa ZiriTadi
bis analizi bihevioristuli ekologiis gageba. terito-
riulobis xarisxi, arSiyobisa da dawyvilebis
nebismieri aRdgeniTi gegmis mniSvnelovani
moTxovnebi da ZiriTadi furaJuli qceva am ti-
nawili aris imis albaTobis Sefaseba, SesaZle-
pis informaciis magaliTebia.
belia Tu ara safrTxis winaSe arsebuli saxe-
Tumca ekologiuri urTierToba ar aris
obis SenarCuneba, Tu specifikuri aRdgeniTi
sakmarisi. gegma moicavs informacias im eko-
gegma Sesruldeba. amgvar Sefasebas ewodeba
nomikuri Zalebis Sesaxeb, romlebic gavlenas
populaciis sicocxlisunarianobis analizi
axdenen saxeobaTa resursebsa da sabinadro
(PVA) (Gilpin and Soul 1986, Shaffer 1990). minimalu-
garemoze, saxeobebis socialur da kulturul
rad sicocxlisunariani populaciis zomis idea
damokidebulebaze, im sabinadros Sesaxeb, sadac
(ix. seqcia 14.5) mWidrodaa dakavSirebuli popu-
isini binadroben da informaciaze politikuri
laciis sicocxlisunarianobis analizis konce-
klimatis Sesaxeb, romlis farglebSic unda
fciasTan. radganac PVA SedarebiT axali mid-
imoqmedos aRdgeniTma gegmam. mTeli am infor-
gomaa, is SeiZleba daxasiaTebul iqnas rogorc
maciis Sejameba aRdgeniT gegmaSi aris varjiSi
Sefasebis strategia da ara samecniero nabij-
riskis xarisxis SefasebaSi, rac moiTxovs mniS-
Ta wyeba. procesi moicavs sam mizans. pirveli,
vnelovan organizaciul unars (Clark and Cragun
standartulad iTvleba minimalurad sicocx-
1994). modiT, ganvixiloT informacia miRebuli
lisunariani populaciis zoma, romelsac didi
erTi safrTxis winaSe arsebuli saxeobis popu-
xniT arsebobis 90%-iani an ufro meti Sansi
laciis sicocxlisuanrianobis analizidan.
aqvs, rac wesiT asobiT wlebiT izomeba. meore,
PVA iRwvis, gansazRvros, ra minimaluri si-
cocxlisunariani populaciis zoma aris saWiro
tyis karibus PVA
imisTvis, rom saxeobam iarsebos mniSvnelovani
Carevis ararsebobis pirobebSi. da bolos, PVA tyis karibu (Rangifer tarandus caribou) (nax.
miznad isaxavs, daadginos aRdgeniTi proce- 19-10) erT dros ikavebda mTliani borealuri
durebi, romlebic SeinarCuneben genetikur tyis areals CrdiloeT amerikaSi, vrceldeboda
cvalebadobas populaciaSi. ra didi tbebis arealSic, saxeoba arCevda mom-
populaciis sicocxlisunarianobis anal- wifebul borealur tyes, sadac is ZiriTadad
izi moicavs yvela saxis informaciis ganxilvas, ikvebeba srsviliT, Tumca saxeobis furaJuli
romelic relevanturia kiTxvis niSnis qveS md- ekologia kargad ar aris Seswavlili. karibu ew-
gari saxeobis istoriasa da momavalTan. amisT- eva individualur cxovrebas, atarebs ra Tavisi
vis mniSvnelovani ekologiuri informaciaa sicocxlis umetes dros saxeobis sxva wevrebi-
saWiro. informacias filogenezuri istoriisa sgan moSorebiT, rogorc Cans, mtaceblebis
da saxeobebis sistematuri urTierTobis Ses- yuradRebis miqcevis Tavidan asarideblad
axeb SeuZlia dagvexmaros, vipovoT evoluci- (Bergerud 1980). adreuli 1800-iani wlebidan
uri cvlilebis tempi saxeobebSi da misi sabi- saxeoba gaqra misi gavrcelebis arealis TiTq-
nadro upiratesobebisa da sasicocxlo ciklis mis mTliani samxreT nawilidan, rac erT dros
urTierToba dakavSirebul saxeobebTan. saxe- moicavda miCigans da samxreT ontarios. kana-
452
jeims bei
gametebs erTsa da igive yvavilSi an imave mce- bis mier ar iwarmoeboda arc erTi sicocxlisu-
naris sxvadasxva yvavilebze. marTalia, yvavi- nariani Tesli 1970-iani wlebis ganmavlobaSi da
lebSi mTeli rigi adaptaciebia ganviTarebu- zogi mcenare gadayvanil iqna baRebSi Senaxvisa
li, TviT ganayofierebis Tavidan asarideblad da kvlevisTvis. 1985 wels daiwyo kvlevebi ili-
(saxelad TviTdamtverva), mravali saxeoba noisis mcenareebis ohaioSi darCenil sam mcire
mainc ganicdis TviTdamtvervas, romelmac Sie- populaciasTan Sesadareblad. genetikurma kv-
Zleba gamoiwvios metad gamanadgurebuli gene- levebma gamoavlines TxuTmeti dawyvilebadi
tikuri cvlileba mcire populaciebSi. tipis arseboba ilinoisisa da ohaios popula-
TviT ganayofierebis Sesamcirebeli erTi ciebSi. magram ilinoisis yvela mcenare erTi
adaptacia Teslis warmomqmnel mcenareebSi da imave dawyvilebadi tipis aRmoCndnen da Se-
aris TviTsteriluroba, romlis saSualebiTac sabamisad, TviTsterilurni. amasTan, ohaioSi
TviTdamtverva Tavidan aris acilebuli but- gamokvleuli sami populaciidan, gavrcelebis
kosa da mtvrianas Soris biologiuri SeuTavse- erT adgilas aRmoaCnda erTi dawyvilebadi tipi
blobis saSualebiT (de Nettancourt 1977, Mulcahy and (DeMauro 1993). demaurom miiCnia, rom ilinoisis
Mulcahy 1985). TviTsteriluri mcenareebi Sedge- populacia erT dros ekuTvnoda eqstensiur
bian dawyvilebadi tipebis saboloo ricxvebi- metapopulacias, sadac gafantva sakmarisi iyo
sgan, romelTagan TiToeuls, gansxvavebuli erTi dawyvilebadi tipis adgilobrivi popula-
wyeba aqvs TviTsteriluri alelebisa, romelT- ciisTvis sxva dawyvilebadi tipis individTan
ac S-alelebi ewodebaT. ori mcenare erTi da Sesajvareblad. rodesac metapopulacia gauCi-
igive S-aleliT SeuTavsebelia da ar warmoqm- narda, darCenilma adgilobrivma populaciam
nis Tesls. amgvar sistemebSi genetikuri mra- veRar SeZlo Teslis gamoReba radgan aRar arse-
valferovnebis SenarCuneba damokidebulia sx- bobda SeTavsebadi dawyvilebadi tipi. radganac
vadasxva S-alelebis ricxvze. did populaciebSi mcenares SeuZlia vegetaciuri zrda, adgilo-
mosalodnelia, rom iarsebebs mravali konkuri- brivma populaciam SeZlo, SeenarCunebina Tavi
rebadi dawyvilebis tipi, magram genetikurma drois garkveuli periodis ganmavlobaSi. ro-
dreifma SeiZleba gamoiwvios SedarebiT cota gorc demauro aRniSnavs, is ukve gadaSenebuli
dawyvilebis tipis arseboba mcire populacieb- iyo, sanam ukanaskneli individi mokvdeboda.
Si. iSviaTi da safrTxeSi myofi mcenareebisTvis tbispira gvirilis aRdgeniTi gegma
TviTsteriluri sistemebi qmnian SenarCunebis moiTxovda ori populaciis dadgenas, romlidan
siZneleebs, rogorc gviCvenebs tbispira gviri- TiToeuls, eqneboda minimalurad sicocxlisu-
las magaliTi. nariani populaciis zoma, daaxloebiT 1000 mce-
tbispira gvirila (Hymenoxys acaulis; Glabra) naris odenobiT. esaa ricxvi, romelic daadgina
sakmaod farTod gavrcelebuli xmeleTis saxe- populaciis sicocxlis unarianobis analizis
obis Hymenoxys acaulis-s nairsaxeobaa da Astera- da sasicocxlo ciklis kvlevebma. ganisazRvra,
ceae-Ta ojaxis wevria, romelic Seicavs iseT rom populaciis es zoma Seasrulebda buferis
nacnob mcenareebs, rogoricaa mzesumzira, rols mcenareebSi genetikuri cvlilebis karg-
narSavi, babuawvera da qrizanTema. (mcenareTa vis winaaRmdeg. gegmis kidev erTi mizani iyo
taqsonomiuri nomenklaturis konvenciebis Tanabrad warmoeCina rogorc ilinoisis, ise
Tanaxmad nairsaxeobis saxeli unda iyos mice- ohaios populaciebi. populaciis genetikuri
muli aRniSnvna glabra-Ti, rac mihyveba gvarsa struqturis gamo, transplantaciisTvis gan-
da saxeobas.) Hymenoxys acaulis gavrcelebulia kuTvnili individebi warmoSobili unda yo-
dasavleT kanadis did nawilSi aSS-s did vake- filiyvnen F1 hibridis Teslidan ilinoisisa da
mde da aRwevs texasamde. tbispira gvirila ohaios populaciaTa sazRvarze da veluri Tes-
(nairsaxeoba glabra) moipoveba mxolod sami lidan ohaiosa da ontariodan. am transpaln-
mcire populaciis saxiT, aqedan ori, ontari- taciebis efeqturobaze saintereso optimizmi
oSi da erTi CrdiloeT ohaioSi eris tbasTan arsebobs. imis miuxedavad, rom sikvdilianoba
(nax. 19-13), sadac is izrdeba mxolod mSral Zalian maRali iyo, gadarCenilma mcenareebma
adgilebSi, dolomitian da kirqvian niadagebze iyvaviles da agrZeleben zrdas.
an mSral xreSian preriebSi (DeMauro 1994).
demauro (1994) aRwers tbispira gvirilas
populaciebis axlandel istorias ilinoissa cxovelebis gamravleba tyveobaSi
da ohaioSi. ilinoisis populacia TiTqmis saer-
tyis karibus da tbispira gvirilas SemTxveva-
Tod gadaSenda adreuli 1970-iani wlebisTvis,
Si, sicocxlisunariani populaciebi marTalia,
Semcirda ra daaxloebiT 30 mcenaremde, romle-
mcirericxovania da safrTxis winaSe arian, ar-
bic sam mcire petCSi arsebobdnen. am mcenaree-
455
ta
on
miCigan
ohio
illinois indiana
mniSvnelovani daintereseba aris biomraval- ufro detalurad ganxiluli iqneba wignis me-
ferovnebis SenarCuneba, rac yvelaze martivad eqvse nawilSi TanasazogadoebaTa ekologiaze
saxeobaTa ricxviT izomeba (saxeobaTa simdi- saubrisas. Cven xelaxla ganvixilavT SenarCu-
dre). ekologiuri mravalferovnebis principi nebisa da aRdenis ideebs am konteqstSi.
daskvna
5. populaciaTa moqniloba aris dro, rac
1. gadaSeneba bunebrivi procesia. namarxi
sWirdeba populacias wonasworobasTan dab-
monacemebi gviCveneben, rom globaluri ga-
runebisTvis mas Semdeg, rac igi gadaxrilia
daSenebis movlenebs, egreT wodebul masobriv
wonasworobidan garemos darRvevebis gamo.
gadaSenebas, adgili hqonda sul mcire, or-
xangrZliv sicocxlisunarian cxovelebs sxe-
jer ukanaskneli 570 wlis ganmavlobaSi. zogs
ulis didi zomiT, rogorc wesi, dabali moqni-
sjera, rom Cven axla vimyofebiT kidev erTi
loba aqvT, vidre xanmokle sicocxlisunarian,
masobrivi gadaSenebis procesis Sua periodSi,
patara sxeulis cxovelebs.
romelic adamianis saqmianobiTaa gamowveuli.
adamianebis mier gamowveul gadaSenebas anTro- 6. kunZulebze arsebuli populaciebis kvleva
pogenuli gadaSeneba ewodeba. fonobrivi gulisxmobs, rom populaciebi gaxdnen ufro
gadaSeneba aris darRvevebis dabali done, rac mgrZnobiare gadaSenebisadmi, rodesac isini
umetesoba populaciebs axasiaTebT. progresireben taqsonTa ciklSi. miCneulia,
rom saxeobaTa konkurentuli unari mcirdeba
2. gadaSeneba SeiZleba gamowveuli iyos iseTi populaciis asakTan erTad.
Zlieri gamRizianeblebis mier, rogoricaa
vulkanuri amofrqveva, xanZrebi an wyaldido- 7. konservaciuli biologiis mizani aris bune-
brivi samyaros sabinadro garemosa da geneti-
bebi. SeiZleba gamowveuli iyos erTi saxeobis
kuri mravalferovnebis SenarCuneba. aRdgenis
mier meoris zedmeti eqspluataciiT da popu-
ekologia aris damatebiTi qvesfero ekolo-
laciaTa iseTi interaqciebiT, rogoricaa
giisa, romelic iyenebs ekologiur principebs
mtacebloba da konkurencia. adgilobrivi saxe-
safrTxeSi arsebuli saxeobebis strategiebis
obebis gadaSenebas SeiZleba adgili hqondes,
dasanergad da ekosistemebis gaumjobesebis
rodesac ara adgilobrivi mcenare an cxoveli
daxmarebisTvis.
Semoyvanilia maT garemoSi. adamianebi iwveven
gadaSenebas zedmeti eqspluataciiT da sabi- 8. radganac Senaxvis problemebi warmoSobilia
nadro garemos ganadgurebiT. sabinadro garemos fragmentaciisgan, metapop-
ulaciis koncefcia centraluri sakiTxi gaxda
3. mcire populaciebi, rogorc wesi, ga-
konservaciul biologiaSi, Caanacvlebs ra kun-
daSenebis ufro didi riskis winaSe dganan
Zulovani biogeografiis Teorias SenarCunebis
vidre didi populaciebi. saxeobebi, romleb-
Teoriisa da praqtikis safuZvliT.
sac didi geografiuli gavrcelebis areali
aqvT, xSirad gadaSenebis naklebi riskis winaSe 9. populaciis sicocxlisunarianobis analizi
dganan, vidre saxeobebi, romlebic SezRudul- (PVA) aris imis gansazRvris procesi, gamoiwvevs
ni arian erT an or populaciamde. Tu ara garkveuli aRdgena da gaumjobesebis
strategia warmatebas.PVA moicavs informaci-
4. gadaSenebis albaToba SeiZleba winaswar
is ganxilvas populaciis sasicocxlo ciklis
iyos gansazRvruli Semdegi formulis gamo-
yvela aspeqtidan.
yenebiT p0 (t) = [ bt/(1+bt) ]N^N, sadac b aris Sobado-
bis done, N aris populaciis zoma da t aris dro. 10. mcire da safrTxis winaSe arsebuli saxeo-
gadaSenebis dro SeiZleba gamoTvlili iyos bebis genetikur mravalferovnebis menejmenti
Semdegi formulis saSualebiT gansakuTrebiT mniSvnelovania am saxeobaTa
T = 2/Vc [ (Kc 1/c) 1nK], sadac c = 2r/V 1 da V gadarCenisTvis. TviTsteriluroba mcenaree-
aris meryeoba zrdis Tandayolil temp r-Si. bSi xSirad iwvevs izolirebul populaciebs,
es gantoleba gviCvenebs urTierTobas gare- romlebsac aqvT mxolod erTi dawyvilebadi
moebiT cvlilebasa da populaciis zomas tipi. amgvari populaciebis aRdgena moiTxovs
sxva, gansxvavebuli dawyvilebadi tipebis mqone
Soris. did populacias, romelic ganicdis did
saxeobebTan Sejvarebas. araTavisufali gam-
garemoebiT stoqastikurobas, SeiZleba hqodes
ravlebis programebi gamoiyenebian iseT Sem-
gadaSenebis naklebi dro, vidre mcire popula-
TxvevebSi, romlebSic bunebrivi populaciebi
cias ufro stabilur garemoSi.
Zalian iSviaTi da did safrTxeSi myofni arian.
459
savarjiSoebi
1.vTqvaT, Tqven dgaxarT safrTxeSi Cavard- 3. gantoleba (19-1) gviCvenebs, rom Sobadobis
nili saxeobis dasacavi gegmis Sedgenis prob- b done da Sesabamisad, sikvdilianobis d done
lemis winaSe. saxeoba binadrobs safrTxeSi ar aris damokidebuli populaciis N zomaze.
arsebul arealSi Tqvens saxlTan axlos. gamoiyvaneT formula gadaSenebis albaTobisa,
gaakeTeT CamonaTvali yvela sxvadasxva indi- romelSic d mcirdeba maSin, rodesac popula-
vidisa, romelTa CarTvac mogiwevdaT am pro- ciis zoma izrdeba. grafikze gadaitaneT ga-
eqtSi, imisTvis, rom warmatebuli gagexadaT is. daSenebis albaToba N-is garkveul diapazonze.
ra gavlenas moaxdenda Tqven gegmebze momavali (miniSneba: daiwyeT martivi xazovani Semcire-
kongresis arCevnebi im olqSi, romelic Seicavs biT b-Si.)
am safrTxeSi arsebul areals? axseniT, ro-
4. (19-2) gantolebis gamoyenebiT gamoTvaleT
gor gamoiyenebdiT saxeobis Sesaxeb miRebul
im populaciis gadaSenebis dro, romelsac Sem-
ekologiur informacias (informacia, romelic
degi maxasiaTeblebi aqvs r = 1,2 K = 120 V =10.
Tqven miiRebuli geqnebaT savaraudod am wignis
5. biblioTekis an iseTi sxva wyaroebis gamo
dasrulebisas!) im damgegmavebTan Sexvedrebze,
yenebiT, rogoricaa World Wide Web (msoflio
romlebic Seicaven adgilobriv biznesisa da
qseli internetSi telekomunikaciebis saSu-
religiuri liderebs.
aleba) ipoveT informacia saxeobaTa Sesaxeb
2. dawereT gadaSenebis procesis axsna, rogor romlebisTvisac aRdgenis proeqti dagegmilia
zemoqmedeben adamianebi am procesze. dawereT an xorcieldeba. dawereT mokle reziume im
aseve anTropogenuli gadaSenebis SesaZlo gamowvevebisa, romlebic arsebobs garkveuli
efeqtebi, romelsac Tqven warudgenT Zalau- saxeobis SenarCunebisa da mimoxilva mid-
flebiani senatoris kongresul Stabs. gomebisa, romlebic dagegmili an ganxorciele-
bulia.
460
461
nawili 5
populaciebis
interaqciebi
462
m
eoTxe nawilSi Cven vnaxeT, Tu rogor arian struqturirebulni erTeuli popula-
ciebi demografiulad, sivrcobrivad da genetikurad. populaciebi ar arseboben
sxva populaciebisgan izolirebulad. sxvadasxva saxeobis organizmebi urTierTq-
medeben erTmaneTTan resursebisTvis brZolis, mtaceblobis da sxva procesebis saSu-
alebiT da es interaqciebi gavlenas axdenen ara marto urTierTqmedebis individualur
monawileebze, aramed aseve maT populaciebzec. aq mexuTe nawilSi Cven ganvixilavT am
interaqciaTa bunebas.
resursebis moxmareba yvela cocxali organizmis arsebiTi funqciaa. resursi-momx-
mareblis urTierToba energiis pirdapir transfers warmoadgens erTi organizmidan
meoreSi. resursi-momxmareblis interaqciaTa zogadi buneba ayalibebs urTierTqmede-
bas populaciebs Soris. resursi-momxmareblis interaqciaTa zogadi buneba ganxiluli
iqneba meoce TavSi, xolo SezRuduli resursebisTvis ori an meti saxeobis konkurencia
21-e da 22-e Tavebis ganxilvis sagani iqneba. 21-e TavSi Cven vnaxavT, Tu rogor gavlenas
axdens konkurencia zogierTi konkurirebadi saxeobis populaciaTa zrdaze da rogor
gavlenas axdenen gamRizianeblebi da sxva faqtorebi konkurenciis Sedegebze. 22-e TavSi
Cven warmogidgenT konkurenciis ramdenime magaliTs, rac dakvirvebul iqna bunebaSi.
saxeobaTa erT-erTi yvelaze arsebiTi urTierTqmedeba aris mtacebloba, romelic
ganxiluli iqneba 23-e TavSi. mtaceblobis efeqtebi Zlier uaryofiTia erT monawileze
msxverplze da Zlier dadebiTia meoreze mtacebelze. Cven vnaxavT, rom mtacebeli-msx-
verplis dinamikas mniSvnelovani gamoyeneba aqvs parazitTa kontrolisas. 24-e TavSi Cven
ganvixilavT mcenare-balaxismWamelis da mtarebeli-parazitis populaciaTa dinamikas,
romlebic mtaceblobisgan gansxvavebiT, aucileblad ar iwveven mtareblis sikvdils.
balaxis mWamelobisa da parazitizmis populaciaTa Sedegebi warmoadgenen am Tavis mTa-
var sakiTxebs. Cven aseve ganvixilavT adamianis mTeli rigi daavadebebis populaciaTa
dinamikas. 25-e TavSi Cven visaubrebT urTierTqmedebaze, romelSic orive monawile mo-
gebas naxulobs. amgvar interaqciebSi warmoSobili adaptaciebi yvelaze gamorCeulia
bunebaSi.
463
Tavi 20
resursebi da
momxmareblebi
gzamkvlevi kiTxvebi
romelia saxeobaTa urTierTqmedebis dawyvilebul iqnas maTematikuri modelebis
oTxi ZiriTadi tipi? gamoyenebiT?
moixmarebian erTi momxmareblis mier, SeiZleba interaqciiT erTi monawile mogebas naxulobs,
konkurirebdnen erTmaneTTan, Tu momxmarebe- xolo meore _ kvdeba. balaxis mWamelobaSi ma-
li erTi meoreze met upiratesobas aniWebs (nax. Sin, rodesac mcenare, romliTac balaxismWam-
20-1c; ix. nax. 21-16). Cven ganvixilavT am situa- eli ikvebeba, SeiZleba ganicdides uaryofiT
cias da konkurenciis sxva aspeqtebs 21-e da 22-e efeqts interaqciidan, Tumca es efeqti, rogorc
TavebSi. wesi, ar aris sikvdili. individebis konkurenci-
organizmebs, romlebic moixmaren detrits is efeqti uaryofiTia, magram efeqtis Zala Sei-
mkvdari organizmebis gaxrwnad organul niv- Zleba farTod icvlebodes individebs Soris.
Tierebas, aqvT specialuri urTierTqmedeba mutualizmis dadebiTi efeqtiT sargeblobs
TaviaT resursTan. detriti ar aris cocxali interaqciis monawile yvela mxare.
da amrigad momxmarebels ar SeuZlia, hqodes mogeba an ziani, romelsac individualuri
gavlena mis zrdasa da qcevaze. es detrit- monawile iRebs sxva organizmTan Tavisi urT-
ismWameli-detritis urTierToba iwvevs dadeb- ierTqmedebidan, gavlenas axdens maT evolu-
iT efeqts detritis mWamelisTvis da efeqti ar ciur adekvaturobaze. momxmareblebma unda
aqvs detritisTvis. miiRon sakvebi imisTvis, rom warmoqmnan kver-
zogjer interaqcia Sedegad dadebiT efeqts cxi da gamozardon naSierebi. msxverplma Tavi
gamoiwvevs yvela monawilisTvis. yvavilebi ama- unda aaridos imas, rom ar SeiWamos da mcena-
rageben futkrebs neqtriT, xolo futkrebs rem da mtarebelma minimumamde unda daiyvanon
gadaaqvT mtveri mcenareebs Soris da gavlenas mtaceblebisa da parazitebis ziani, imisTvis
axdenen ganayofierebaze. mikorizul sokos rom icocxlon da gamravldnen. konkurenciam
gamoaqvs araorganuli sakvebi nivTierebebi SeiZleba Seamciros konkurentebs Soris re-
niadagidan, romlis gamoyenebac mcenareebs produqciuli namati da zrda. am individu-
SeuZliaT, xolo mcenareebi awvdian TavianT aluri efeqtebis Sesaxeb Cvens ganxilvas
sokovan partniorebs karbohidratebs. am in- SemovinaxavT am wignis dasasruls evoluciuri
teraqciebs mutualizmi ewodebaT. SemTxvevaTa ekologiis nawilisTvis (nawili 6).
umetesobaSi, mutualizmis monawile TiToeuli balaxismWamelobis da parazitizmis popu-
mxare specializebulia meorisTvis damatebiTi laciuri Sedegebi xSirad gacilebiT Zneli
funqciis SesrulebaSi. sirsvlebis (ix. nax. 1-11) dasakvirvebelia, vidre mtaceblobisa. balax-
fotosinTezuri wyalmcenareebi jgufdebian ismWamelobis SemTxvevaSi, balaxismWameliT
sokoebTan, romlebsac SeuZliaT, moipovon dazaralebuli mcenare ar kvdeba da agrZelebs
sakvebi nivTierebebi rTuli substratebidan, Teslis warmoqmnas. amrigad, SeiZleba ar arse-
rogoricaa xis qerqi da qviani zedapiri. amgvar bobdes interaqciis aranairi TvalSisacemi pop-
dajgufebebs, romlebSic wevrebi erTad qmnian ulaciuri Sedegebi. amis miuxedavad, mcenaree-
garkveul Tanasazogadoebas, simbiozi ewode- bi mainc ganicdian cvlilebas fiziologiasa
baT sityvasityviT `erTad cxovreba. da morfologiaSi, rac gamowveulia balaxismW-
yvelaze fundamentur doneze saxeobaTa ameblobiT, xandaxan am cvlilebebs SeuZliaT,
interaqciebi moicaven individualuri orga- Secvalon gamravlebis da sikvdilianobis tempi
nizmebis urTierTqmedebebs. rodesac inter- da Sesabamisad, populaciis zomac. balaxismWam-
aqcias dadebiTi an uaryofiTi efeqti aqvs, elobis Sedegebi balaxismWamelebisTvis balax-
rogorc momxmarebeli-resursis interaqciebi- ismWameli-mcenaris interaqciebSi aseve ar aris
sas, es SeigrZnoba monawile inidvidebis mier. sabolood cxadi. Cven vnaxavT, rom am inter-
efeqtis Zala meryeobs interaqciis tipTan er- aqciebis populaciuri efeqtebi SeiZleba dad-
Tad. mtaceblobis SemTxvevaSi efeqti cxadia: genili da gasinjuli iqnas.
466
soba damokidebulia am tipis resursebze. mta- moixmareba meoris mier. TavianTi resursebis
cebloba Zlier gavlenas axdens msxverpli pop- ganadgurebiT, momxmareblebi zRudaven saku-
ulaciebis zrdis tempebze, kerZod, rodesac Tari populaciis zrdas. populaciis zrdasTan
mtaceblebi amcireben msxverplis populaciebs erTad, misi resursTa mTliani moTxovnilebac
garemos gadataniTi SesaZleblobis qvemoT, izrdeba da sabolood balansdeba saWiroebis
aaqtiveben simWidroveze damokidebuli re- dasakmayofileblad xelmisawvdomi resursebis
agirebis meqanizmebs. Semcirebadi maragis saSualebiT. magram ma-
mesame tipis ganaxlebadi resursebi aseve Sin, rodesac resursebi mcirdeba maTi momx-
grovdebian maTi moxmarebis adgilis maxlo- mareblebis mier, yvela resursi rodi zRudavs
blad, magram resursi da momxmarebeli ara- momxmarebelTa populaciebs. magaliTad, yvela
pirdapiri gziT arian dakavSirebulni, sxva organizms esaWiroeba Jangbadi, magram isini
resursi-momxmareblis an abioturi proces- ar amcireben mis dones atmosferoSi SesamCne-
ebis saSualebiT (nax. 20-2c). magaliTad, tyeSi vadac ki maSin, roca zogierTi sxva resursi,
azotis ciklSi mcenareebi axdenen nitratis rogoricaa sakvebis maragi, SezRudavs popula-
asimilirebas niadagidan. balaxismWamelebi da ciis zrdas.
detritis mWamelebi moixmaren mcenaris bio- resursis potenciali, SezRudos popu-
masas, abruneben ra didi odenobiT organuli laciis zrda, damokidebulia moTxovnis Se-
azotis naerTebs niadagSi detritis saxiT. sabamisad mis xelmisawvdomobaze. erT dros
naerTebs uteven mikroorganizmebi, romlebic ekologebs sjerodaT, rom populaciebi iz-
gamoaTavisufleben azots im formiT, romlis Rudebodnen erTi romelime resursis mier,
gamoyenebac SeuZliaT mcenareebs. amrigad, az- romelsac yvelaze gamoxatuli SedarebiTi
otis moxmareba mihyveba Semdeg cikls: niadagi nakleboba axasiaTebda. am princips liebigis
mcenare detritis mWameli mikroorganizmi minimumis kanoni ewodeba,Uiustus liebigis pa-
minerali niadagi (nax. 20-2d). mcenaris mier tivsacemad, romelmac Camoayaliba es kanoni
nitratis aTvisebas Zalian mcire pirdapiri gav- 1840 wels. am principis mixedviT, TiToeuli
lena aqvs mis dabrunebaze detritis mWamelebis populacia izrdeba manam, sanam resursTa mara-
mier. amis msgavsad, detritis moxmarebas ar gi, e.w. SezRuduli resursi, akmayofilebs pop-
SeuZlia, dauyovnebliv moaxdinos gavlena mce- ulaciis moTxovnilebas. marTalia, Cven viciT,
naris produqciaze. Tumca, cxadia detritis rom ori an meti resursi urTierTqmedebaSi
mWamelebi da mikroorganizmebi mainc axdenen SeiZleba Sevidnen erTmaneTTan populaciis zr-
gavlenas mcenaris produqciaze arapirdapir dis SesazRudad, liebigis perspeqtiva pirvel
im siCqariT, romliTac isini uSveben sakveb niv- adgilze aTavsebda populaciis regulirebas
Tierebebs niadagSi. resursTa maragis saSualebiT.
sanam resursebis Sesaxeb am zogad ganxilvas
movrCebodeT, Cven unda aRvniSnoT, rom orga-
SezRuduli resursebi
nizmebs esaWiroebaT sxva faqtorebic, rom-
moxmareba amcirebs resursebis xelmisawvdomo- lebic resursebs ar warmoadgenen. saxeobaTa
bas. is, rac moixmareba erTi organizmis mier, ver reproduqciuli tempi SeiZleba gaizardos
momxmarebeli momxmarebeli
Sualeduri momxmarebeli
mcenare
an procesi
moixmareba
momxmarebeli
nax. 20-2 sami saxis urTierToba momxmareblebsa da ganaxlebad resursebs Soris. (a) resursi
im adgils gareT, sadac is moixmareba (mag. mzis sinaTle). amgvari resursis mowodeba ar eqvemde-
bareba momxmareblis kontrols. (b) resursi dagrovili im adgilis maxloblad, sadac is moixmareba
(mag. msxverpli, romelic binadrobs igive adgilas, sadac mtacebeli). amgvari resursis miwodebis
tempze SeiZleba gavlena moaxdinos momxmareblis qmedebebma. (c) resursi, romelic warmoiSoba
imasTan axlos, sadac momxmarebeli mas moixmars. (d) azotis ciklireba rogorc magaliTi, arapir-
dapiri kavSirisa momxmarebels da resurss Soris. azoti xelmisawvdomia mcenareebisTvis mxolod
mikroorganizmebis mier misi naxevrad gadamuSavebis Semdeg.
468
nax. 20-3 konkurencia sivrcisTvis kiboebs Soris menis sanapiroze. (a) maT optimalur diapazons miRma moqcevaTaSoris zonaSi
kiboebi iSviaTia da axalgazrdebs SeuZliaT, dasaxldnen cariel petCebSi. (b) moqcevaTa zonaSi kiboebis mWidro dajgufeba aferxebs
populaciis zrdas. axalgazrda kiboebs SeuZliaT, dasaxldnen mxolod zrdasrul individebze. (bunebrivi istoriis amerikuli
muzeumis [Courtesy of the American Museum of Natural History] naboZebi.)
gamravlebis
tempi (R0) 2.25 16.23 99.33 34.80
eqsponenciuri zrdis
siCqare (r) 0.03 0.10 0.28 0.20
(From Porter et al. 1983.)
471
C=0
dt = bR(1 aC/R) SeiZleba iqnas gadakeTebuli
zrdis ganakveTi
C dt
1dC
erT sul mosaxleze zrdis tempi naklebia
1 dC ara sikvdilianoba
C dt
sikvdilianoba
resursebi (R)
nax. 20-8 momxmarebelTa populaciis (C) erT sul mosaxleze
zrdis siCqare rogroc resursebis xelmisawvdomobis (R)
funqcia. garkveuli R resursis maRal doneebze zrdis siCqare
0
0 R* R*
iklebs, rodesac sxva resursebi an faqtorebi zRudaven popu-
laciis zrdas.
nax. 20-9 grafiki, romelic gviCvenebs, Tu rogor amcirebs
(isari) sikvdilianobis faqtoris damateba resursTa dinamikis
monodiseul gantolebas. nacrisferi mrudi gviCvenebs gan-
tolebas sikvdilianobis faqtoris gareSe: dC/Cdt = qR/(k + R).
Cven ar moveliT, rom is gaizrdeba usazRvrod, mwvane mrudi gviCvenebs gantolebas sikvdilianobis faqtori
radgan iarsebebs raRac limiti momxmareblis m-iT: dC/Cdt = (q m)R/(k + R). resursTa kritikuli done
SesaZleblobaSi, moixmaros resursebi. amrigad, R* aris resursebis odenoba, romlis drosac sikvdilianoba
resursTa maRali doneebze Cven moveliT, rom abalansebs populaciis zrdas.
TiTo mosaxleze zrdis siCqare Seneldeba da
sabolood miaRwevs raRac mudmiv sidides, rom-
1dC (q m)R
lis zemoTac resursTa zrdas aRar eqneba gav- =
Cdt k+R
lena momxmarebelTa populaciis zrdaze. es
mosazrebebi grafikulad aris gamosaxuli nax. amas aqvs mTlianad mrudis dadablebis efeqti
20-8-Si, romelic gviCvenebs urTierTobas momx- (nax. 20-9). sikvdilianoba m aris konstanta,
mareblis erT sul mosaxleze zrdasa (aRniSnu- romelic ar icvleba resursis donesTan er-
lia 1/CdC/dt) da resursTa R dones Soris. Tad da amrigad, nax. 20-9-Si warmodgenilia
frangma mikrobiologma Jak monodma (1950) horizontaluri xazis saxiT. resursTa dones,
Seadgina gantoleba raTa gaeangariSebinaT baq- romelzec sikvdilianobis xazi da zrdis mru-
teriuli populaciebis zrda, rogorc funqcia di kveTen erTamenTs, resursTa kritikuli
SezRuduli resursis donisa. mis gamosaxule- done ewodeba da aRniSnulia R*-iT. resursTa
bas: kritikuli done aris resursTa is odenoba,
1dC qR romelzec sikvdilianoba abalansebs zrdas.
=
Cdt k+R amrigad, R > R*-is done aRniSnavs, rom arse-
monodis gantoleba ewodeba. gantoleba iRebs bobs sakmarisi resursi erT sul mosaxleze
nax. 20-8-ze asaxul formas. am gantolebaSi q 1-ze meti zrdis siCqarisTvis. iq, sadac R < R*,
aris momxmarebeli populaciis zrdis tempi erT sul mosaxleze zrdis tempi naklebia 1-ze
dajgufebis ar arsebobis pirobebSi, amrigad, da individebi populaciaSi ar Caanacvleben
is warmoadgens zrdis maqsimalur siCqares. q
parametri ekvivalenturia momxmarebeli popu-
C dt
1 dC
Tavs. R* sikvdilianobis ori donisTvis (m = 1 iCenda Tavs (k) iyo daaxloebiT 9M (nax. 20-11).
da m = 0,5) da q = 3-is zrdis tempi naCvenebia nax. amrigad, mas SeeZlo ganesazRvra urTierToba
20-10-Si. aRsaniSnavia, rom rac ufro maRalia populaciis zrdasa da resursTa dones (R, MM,
sikvdilianoba m, miT ufro izrdeba resursTa SiO2) Soris monodis gantolebis saSualebiT dC/
kritikuli done. naxatSi mocemul magaliTSi, Cdt = 0,6R/(9 + R).
sadac sikvdilianobis done aris 1, R* = 50. anu tilmanma aseve Seqmna Asterionella-s grZel-
R unda iyos 50-ze meti, imisTvis, rom popula- vadiani kulturebi qemostatSi, raTa Seeswavla
ciam daZlios sikvdilianobis efeqti. rodesac diatomisa da siliciumis urTierToba droSi.
m = 0,5, R* = 25, rac imas aRniSnavs, rom ufro na- qemostati aris nakaduri kulturis (Txevad
klebi resursia saWiro imisTvis, rom erT sul garemoSi, garemo pirobebis kontroliT, xan-
mosaxleze siCqarem gadaaWarbos 1-s. grZlivi drois ganmavlobaSi gamozrdili
ujreduli kultura) kultivaciis xelsawyo,
romelsac emateba sakvebi garemo da romlidan-
R*-is povna eqsponencialurad ac kultura mudmivi siCqariT gamoiyofa. kul-
turis moculoba mudmivia, magram misi Semad-
devid tilmanma da misma kolegebma (1981)
genloba icvleba drosTan erTad, romelsac
gansazRvres urTierToba populaciis zrdis
mudmivad gansazRvravs dinebis Sefardeba
siCqaresa da SezRuduli sakvebis koncentra-
moculobasTan. magaliTisTvis ganvixiloT Sem-
cias Soris Asrerionella formosa-s diato-
Txveva, rodesac 100sm3 (0,1 litri) moculobis
misTvis. amis gasazomad maT gazardes es di-
kulturis garemo emateba yovel dRe 1 litris
atoma garemoSi siliciumis (SiO2) cvalebadi
Semcvel rezervuarSi da qemostatis drois
doneebiT, rac diatomebs esaWiroeba TavianTi
konstanta aris 0,1d1. am pirobebSi diatomebis
siliciumis Semcveli niJarebis ,,gasamagre-
kulturis zrda ekvivalenturia populaciaze
blad. diatomTa populaciebi gadanawilebuli
0,1d1 odenobis sikvdilianobis siCqaris Tavs
iyo siliciumis Semcvel garemoebSi, romelTa
moxvevis, raTa yoveldRiurad kulturis erTi
koncentracia icvleboda 0-40 mikromolamde
meaTedi CamoSordes, diatomaTa im erTi meaTe-
(M). populaciaTa zrdis siCqare izomeboda
dis sanacvlod, romlebic izrdeba kulturaSi.
mokle periodis ganmavlobaSi, raTa siliciu-
erT eqsperimentSi tilmanma da sxvebma (1981)
mis doneebi sagrZnoblad ar Semcirebuliyo
gamoiyenes qemostati 0,11d1 odenobis drois
eqsperimentis msvlelobisas. amgvari xanmokle
konstantiT. im urTierTobis mixedviT, rac ar-
gazomvebi momxmarebeli-resursis dinamikis
sebobs diatomis zrdasa da resursTa im dones
mokle daxasiaTebas warmoadgenda: erTeuli
Soris, romelic miiReba mimdinare eqsperimen-
wertilebi mrudze, romlebic akavSireben
tidan (q = 0,6d1, k = 9 MM), rodesac sikvdiliano-
dC/Cdt-s R-sTan. radganac eqsperimentebi xan-
bis tempi aris 0,11d1 toli, monodis gantolebis
mokle iyo, sikvdilianoba faqtors aRar war-
mixedviT resursTa wonasworeobrivi done R*
moadgenda da resursebis erTaderTi dadebiTi
unda iyos 0,11 x 9/(0,6 0,11), anu daaxloebiT 2M,
Senatani populaciis zrdaSi gamovlinda. am
rac axlosaa donesTan, romelic miiReba qemo-
konkretul eqsperimentSi Asterionella-s hqon-
da daaxloebiT 0,6d1 odenobis zrdis maqsimal-
uri siCqare (q) da siliciumis koncentraciebi,
romelzec maqsimaluri zrdis siCqaris naxevari
105 30
ujredebi sm3
104
silikati (M)
0.8 20
0.6 Asterionela
103
formosa
0.4
1 dC
C dt
10
102
m = 0.25d1
0.2
R*
0
0 0 10 20 30 40 50
R* 5 10 15 dro (dRe)
SiO2 (M)
nax. 20-12 diatomaTa populaciebis zrda (ujredebi sm_3;
mwvane xazebi) da misi siliciumis resursis gamoleva (MM; nac-
nax. 20-11 urTierToba erT sul mosaxleze zrdis siCqaresa
risferi xazi) qemostatur eqsperimentebSi.
da Asterionella-s diatomis populaciisTvis xelmisawvdom
siliciumis koncentraciebs Soris. (From Tilman et al. 1981.)
478
12
0.9
kritikuli resursebis doneebi
Asterionella
0.6
6 0.3 m
Synedra
0
R* 0.4
0 PO4 (MM)
1 dC
C dt
4 8 12 16 20 24
temperatura (0C)
0.9
nax. 20-13 Asterionella-s da Synedra-s diatomebis popula-
ciebisTvis siliciumis kritikuli doneebis urTierToba tem- 0.6
peraturasTan. Synedra aris aRmatebuli konkurenti mxolod
im temperaturaze, romlebic 20C temperaturas aRemateba. 0.3 m
(After Tilman et al. 1981.)
0
R* 5 10
SiO2 (MM)
statSi mas Semdeg, rac diatomaTa populaciam nax. 20-14 diatom Cyclotella meneghiniana-s eqsperimenta-
miaRwia wonasworobas (nax. 20-12). zogadad R*-is lurad gansazRvruli moTxovnebi fosforsa da siliciumze
sidide damokidebulia qemostatis drois kon- qemostatSi 0,25d1 drois konstantaTi. resursTa kritikuli
stantaze, eqsperimentis pirobebsa da diato- done iyo 0,2MM PO4 da 0,6MM SiO2. (After Tilman 1982.)
maTa saxeobaze. magaliTad, rodesac tilmanma
da sxvebma (1981) Caatares msgavsi qemostaturi
eqsperimentebi Asterionella-s da meore saxeobis davxatoT populaciis zrdis siCqaris reaqcia
diatomis Synedra ulna-s gamoyenebiT 4C-dan am or resursze samganzomilebian grafikze,
24C-mde temperaturaze, maT aRmoaCines, rom sadac safuZveli gansazRvruli iqneba ro-
Asterionella-s SeeZlo SeenarCunebina populaciis gorc siliciumis done horizontalur RerZze
dadebiTi zrda 21C-ze dabal temperaturaze da rogorc fosfatis done meoreze (nax. 20-
resursTa ufro dabal doneze, vidre Synedra- 15). Sesabamisad, resursis kritikuli doneebi
s, magram ara ufro maRal temperaturebze (nax. fosfatisTvis (R_1^*) da siliciumisTvis
20-13). (R_2^*) gansazRvraven wertils organzo-
milebian resursTa sivrceSi, romelzec orive
resursi Tanabrad SemzRudavia.
20.6 or resurss erTdroulad tilmanma (1982) aRiara, rom arsebiTi infor-
macia nax. 20-15-isa aris ori resursiT aRniSnu-
SeuZlia, SezRudos momxmarebelTa
li sivrce, anu grafikis `iataki (nax. 20-16). or-
populacia
ganzomilebiani regioni moicavs ori resursis
zogadad, organizmebi iyeneben erTze met (R1, R2) yvela SesaZlo kombinacias. Cyclotel-
resurss. garemo pirobebis mocemul wyebaSi la meneghiniana-s SemTxvevaSi, is warmoadgenda
populaciaTa zrda araTanabrad reagirebs siliciumisa da fosfatis yvela SesaZlo dones,
TiToeuli misi resursis doneze. magaliTad, sadac TiToeuli resursi warmodgenili iqneba
Cyclotella meneghiniana-s diatomisTvis, ro- RerZis saSualebiT. Tu organizms orive resur-
melic gazrdilia siliciumisa da fosfatis si sWirdeba, maSin zrdis tempi Semcirdeba maSin,
limitaciis pirobebSi qemostatSi 0,25d1 drois rodesac erT-erTi resursi daecema kritikuli
konstantiT, R* aris 0,2 M-is toli fosfatisT- donis R*-is qvemoT. nax. 20-16-Si TeTri regioni
vis da 0,6M-is toli siliciumisTvis (nax. 20-14). aRniSnavs resursTa doneebis im kombinaciebs,
liebegis minimumis kanonis mixedviT, am ori romlebzec erT sul mosaxleze zrdis tempi da-
resursidan, romelic ar unda iqnas Semcire- Zlevs sikvdilianobis Zalas. xazebs, romlebic
buli R*-is Taviseul donemde pirvelad, SezRu- aRniSnaven am regionebis sazRvrebs, ewodebaT
davs Cyclotella-s populaciis zrdas. nulovani zrdis izoklinebi, radgan Tu resur-
radganac siliciumisa da fosfatis sis done zustad R*-s udris, zrdis tempi nulis
resursebs gansxvavebuli dinamika aqvT, Seu- toli iqneba. populacia SenarCundeboda erTi
Zlebelia maTi Sedareba resursTa erTi Rer- resursis done rom yofiliyo izoklinze manam,
Zis safuZvelze. amis nacvlad, Cven SegviZlia, sanam meore iqneboda TeTr regionSi. cxadia, Tu
479
R1* R1*
m
R2* R1* R2*
R2*
rogorc R1, ise R2 izoklinze arian ganlagebu- iyos meore resursis done (nax. 20-16, wertili
li, populacia wonasworobaSi iqneba. A). Tumca SesaZlebelia, populacia gaizardos
aRsaniSnavia, rom nebismieri resursis Sem- sxvadasxva resursebis pirobebSi. magaliTad,
cireba kritikul doneze qvemoT niSnavs, rom SeadareT B da C wertilebi nax. 20-16-Si. B wertil-
populacia ar gaizrdeba, rac ar unda maRali Si organizmi ganicdis meore resursis Zalian
maRal doneebs da pirveli resursis doneebs
zustad kritikuli donis zemoT, gansxvavebuli
resursTa mdgomareobaa C wertilSi, romelzec
orive resursis SedarebiTi siWarbe aris saxeze.
B amgvari Sedarebebi problemuria resursebisT-
vis, romlebsac Zalian gansxvavebuli Tvisebebi
aqvT, rogoricaa magaliTad, sinaTlis done da
resursebis raodenoba 2 ( R2)
C
R2*
resursebis raodenoba 2 ( R2)
ori resursis doneebis zogi kombinacia arar- is zrdaze, momxmarebeli Seamcirebs orive
ealuria. magaliTad, sinaTlis iseTi done, ro- resurss, sanam erT-erTi maTgani ar dava kri-
melic saxezea konapes zemoT (marTalia, isini tikul donemde, ra SemTxvevaSic populacia
Tavs iCendnen zrdis arealSi Cvens mier war- Sewyvets zrdas. amrigad, qemostaturi eqsperi-
moadgenil martiv modelSi) ar eqnebodaT or- mentis saboloo Sedegi SeiZleba moTavsdes wer-
ganizmebs, romlebic Cveulebriv viTarebaSi tilze im xazis gaswvriv, romelic gansazRvravs
tyis fskerze cxovroben. momxmarebelTa zrdis regionis sazRvrebs.
nax. 20-16 gviCvenebs or SemzRudav resurss. garkveuli saboloo wertili nebismier SemTx-
Cven SegviZlia, grafikulad gamovsaxoT situa- vevaSi damokidebuli iqneba resursTa sawyis
cia, romelSic erTi resursi SemzRudavia da koncentraciaze da resursebis miwodebis Se-
meore _ ara (nax. 20-17). warmovidginoT magali- darebiT siCqareze, sanam erTi an meore resursi
Tad, rom pirveli resursi nax. 20-17-ze ar aris SezRudavs populacias liebegis minimumis kan-
SemzRudavi. am SemTxvevaSi, ar iqneba nulovani onis Tanaxmad. resursebs, romlebic zRudaven
zrdis izoklini am resursisTvis, radgan am populacias erTi meorisgan damoukideblad,
resursis nebismieri done sakmarisi iqneba. arsebiTi resursebi ewodebaT. diatomebisTvis,
am SemTxvevebSi, zrdis tempi moimatebs manam, siliciumi da fosfori arsebiTi resursebia,
sanam meore resursi Tavis kritikul zRvars momxmarebels orive esaWiroeba.
zemoT iqneba pirveli resursis donis miuxeda- mraval SemTxvevaSi, ori an meti resursi
vad. urTierTmoqmedebs, raTa gansazRvros momx-
nax. 20-16-Si da nax. 20-17-Si naCvenebi mar- marebeli populaciis zrdis siCqare. sul mcire,
tivi modelebi gulisxmoben, rom individebi resursTa xuTi tipis interaqciebi aris aRiare-
moixmaren TiToeul resurss damoukideblad buli (nax. 20-18). zog SemTxvevaSi, Semcireba ar-
meorisgan. rodesac ori resursi damoukide- sebiTi resursebis raodenobaSi moiTxovs or-
blad zemoqmedebs momxmarebeli populaci- ganizmisgan arsebiTi resursis met moxmarebas.
R2 R2
R2* b2
a2
nax. 20-18 im gzebis grafikuli ga-
R *
1
R *
1
b1 a1 R1 mosaxuleba, romelTa saSualebiTac
resursebs SeuZliaT, iurTierTqmedon
populaciis zrdaze gavlenis mosaxdenad.
(a) ori damoukidebeli resursi (aravi-
Tari interaqciebi; igive, rac nax. 20-16).
R2 R2 (b) urTierTmoqmedi arsebiTi resursebi.
rodesac erT-erTi arsebiTi resursTagani
uaxlovdeba nulovani zrdis izoklins,
meore resursze ufro meti moTxovnilebaa.
(c) naxevrad arsebiTi resursebi. rodesac 1
R2* b2 arsebiTi resursis done aRwevs nuls, saWiro
xdeba meore araarsebiTi resursis damate-
a2 biTi odenoba. (d) Canacvlebadi resursebi.
R1* R1 b1 a1 R1 ori arsebiT resurss SeuZlia, Caanacvlos
erTi meore erTi-erTze xasiaTiT. amrigad,
a1-dan b1-mde Semcireba 1 resursis odeno-
baSi Canacvlebulia ekvivalenturi zrdiT 2
R2 R2 resursSi (zrda a2-dan b2-amde). (e) damatebiTi
resursebi. erTi arsebiTi resursis mcire
odenobas SeuZlia, Caanacvlos SedarebiT
b2
didi odenobis meore arsebiTi resursi. (f)
antagonisturi resursebi. mcire Semcireba
a2
R2* erT arsebiTi resursSi (a1 b1-mde) moiTxovs
mniSvnelovan zrdas meore arsebiTi resur-
xorcis mWameli
momxmarebeli
balaxismWamelebi
resursi
mcenareebi
dan, sadac mcenareebi Warbad rCebian da didad samsafexuriani kvebiTi jaWvi, danaxuli
urTierTmoqmedeben. metic, mcenareTa maso- heirsonisa da misi kolegebis mier dapirisp-
brivi ganadgurebis SemTxvevebi meteorologi- irebulia martiv or saxeobian momxmarebeli-
uri katastrofebis Sedegad gamonakliss war- resursis sistemasTan nax. 20-21-Si. mtaceblis
moadgenen umetes arealebSi. erTad aRebuli, es mateba amcirebs balaxismWamelTa populacias,
ori dakvirveba niSnavs, rom momxmareblebi arc rac Tavis mxriv, SeiZleba gamoixatos mcena-
balaxismWamelebiT arian SezRudulebi da arc reTa siWarbis zrdaSi. am argumentebis marTe-
katastrofebiT da amitom, SeiZleba SezRudul buleba SeiZleba cxare debatebis sagani gax-
iqnan sakuTari resursebis gamolevis Sede- des (ix. magaliTad Ehrlich and Birch 1967, Murdoch
gad. mraval SemTxvevaSi SemzRudavi resursi 1966, Pimentel 1988) da ganxiluli iqneba momdevno
aris xolme sinaTle, mSral regionebSi wyali TavebSi Teoriisa da samxilebis fonze. axla ki
SeiZleba iyos kritikuli faqtori da arsebo- unda gaviTvaliswinoT, rom balaxismWamelebi
ben SezRudvis aRsaniSnavi mizezebi kritikuli kompleqsuri bunebrivi sistemebia da maT kidev
mineralebis gamolevis saxiT. amrigad, mcenare- SeuZliaT Cveni gakvirveba.
Ta populaciebs zRudaven resursebi da maTze heirstons, smitsa da slobodkins kidev
mcire gavlenas axdenen momxmareblebi. hqondaT raRac saTqmeli erTi resursis ga-
avtorebma Semdeg aRniSnes, rom arsebobs momyenebeli saxeobebis interaqciaTa Sesaxeb
droebiTi gamonaklisi am zogadi wesidan, rom- (nax. 20-22). rodesac ori saxeoba erT SemzRudav
lis Tanaxmadac, mwvane mcenareebi SeiZleba resurss iyenebs, is saxeoba, romelsac SeuZlia,
gamoilion balaxismWamelebis mier. amgvari SenarCundes resursTa dabali xelmisawavdomo-
gamonaklisebi Tavs iCenen, rodesac balax- bis pirobebSi, gamodevnis meores. rodesac mta-
ismWamelebs icaven an adamianebi an sxva bune- ceblebi Casmulia amgvar sistemebSi, heirstoni
brivi movlenebi da balaxis mWamelebs SeuZli- da sxvebi gulisxmobdnen, rom balaxismWamelebi
aT, gamolion mcenareuloba, rodesac isini arian xorcismWamel-SezRudulebi. isini na-
xdebian sakmarisad mravalricxovani. aqedan klebi intensivobiT konkurireben erTmaneT-
gamomdinareobs, rom Cveulebriv pirobebSi Tan saerTo resursebisTvis da amitom, ufro
balaxismWamelTa populaciebs ar zRudavs maTi midrekili arian Tanaarsebobisadmi. arsebobs
sakvebi maragi. am mosazrebebis kontrargumentebic. magram
heirstoni, smiti da slobodkini aqve saxeobaTa mravalferovnebasa da momxmarebe-
dasZendnen, rom balaxis mWamelTa populaciebi li-resursis dinamikas Soris urTierTobis
izRudebian TavianTi momxmareblebis, mtace- sakiTxi agrZelebs ekologiaSi erT-erTi mTa-
blebis mier. metic, radganac mtaceblebs Tavad vari rolis Sesrulebas. rogorc vnaxavT, es
ar hyavT momxmareblebi, isini unda iqnan Sez- Tema mudmivad gvaxsenebs kiTxvebs, romelic
Ruduli Tavisi resursebis, balaxismWamelebis dasva g.e.haTCinsonma 1957 wels: `ratom arsebo-
mier. ben amdeni saxis cxovelebi?
484
daskvna
savarjiSoebi
1. saxeobaTa umetesoba TamaSobs rogorc Tqven iseTi mtaceblis kvebiTi aqtivobis gansa-
momxmareblis, ise resursis rols. populaciis sazRvrad, rogoricaa oboba, romelic klavs
regulacia damokidebulia kompleqsurad am sx- xSirad Tavisze bevrad did msxverpls, asxurebs
vadasxva rolebis SedarebiT mniSvnelobaze. momneleben fermentebs msxverplSi da Seiwovs
naxevrad monelebuli msxverplis SigTavss?
2. mcenareebis, cxovelebisa da mikroorga-
nizmebis zogadi saxelebis gamoyenebiT moi- 3. momxmarebelTa populaciaSi resursebi
yvaneT cxril 20-1-Si aRwerili oTxi tipis saxe- gardaiqmneba reproduqciad b = 0,7 efeqturo-
obaTa interaqciebis magaliTebi Tqvens arealSi biT da TiToeulma individma unda moixmaros
mobinadre organizmebisTvis. Tavis eqsperimen- resursi a = 0,5 g/sT imisTvis, rom Seinaxos saku-
tSi wylis rwyilebze (Daphnia) porterma da misma Tari Tavi. resursebi miewodebian populaciebs
kolegebma gamoTvales maTi kvebiTi saqmianoba mudmivi kR = 5 kg/sT siCqariT. ra zomis unda iyos
jer imis gansazRvriT, Tu wylis ra moculobas momxmarebelTa C populacia, rom misi zrdis
warmoadgenda TiTo wyalmcenareuli ujredi tempi uaryofiTi gaxdes am pirobebSi?
(msxverpli) da Semdeg Daphnia-Si radioaqtiuri
4. Cven vambobT, rom gantoleba (20-2) da (20-3)
izotopebiT moniSnuli am ujredebis daTvliT.
warmoadgens ors im mravalricxovani gzebidan,
es SesaZlebeli iyo Daphnia-ebis kvebis Tavise-
romlebic awyvileben resursi da momxmarebe-
burebis, wylis gamfiltravi Tvisebis gamo,
li populaciebis zrdis tempebs simWidroveze
rodesac mTliani wyalmcenareuli ujredebis
damokidebulad. SegiZliaT moifiqroT sxva
gamorCeva xdeba wylisgan. ra saxis eqsperi-
gzebi, romlebic aseve biologiurad misaRebi
mentebis da dakvirvebebis Catareba mogiwevT
iqneba?
486
Tavi 21
konkurenciis Teroia
gzamkvlevi kiTxvebi
ra tipis konkurencia arsebobs? rogor SeiZleba gamoviyenoT grafikebi im
pirobebis winaswar gansaWvretad, romlebSic
ra Senatani gaakeTa tenslis, gausis da par- Tanaarseboben konkurirebadi saxeobebi da rom-
kis eqsperimentalurma samuSaom konkurenciis lebSi ara?
Teoriis ganviTarebaSi?
ra pirobebSi SeuZlia or saxeobas iarsebos
ra aris konkurentuli gamoklebis prin- erTi SemzRudavi resursis gamo konkurenciaSi
cipi? erTmaneTTan?
k
rodesac sxvadasxva saxeobis inidividebi
onkurencia aris erTi individis mier
konkurireben erTmaneTTan resursebisTvis, am
resursis nebismieri gamoyeneba an misi dac-
interaqcias saxeobaTaSorisi brZola ewodeba.
va, rac amcirebs am resursis xelmisawvdomobas
ori gansxvavebuli mtacebeli saxeoba magaliTad
sxva individebisTvis. konkurencia erT-erTi
SeiZleba konkurirebdes erTmaneTTan erTi saxe-
yvelaze mniSvnelovani gzaa, romlis saSualebiT-
obis mopovebisTvis. konkurencia sxvadasxva saxe-
ac individebis saqmianoba gavlenas axdens sxvebis
obis individebs Soris iwvevs erToblivad depre-
keTildReobaze. resursebisTvis konkurencias,
siul efeqts orive populaciaze. yovel saxeobas
romelic Tavs iCens erTi saxeobis wevrebs Soris,
Seaqvs sakuTari wvlili meore populaciis reg-
ewodeba Sidasaxeobrivi brZola. Sidasaxeobrivi
ulaciaSi, iseve rogorc TavisaSi. intensiuri
brZola Zalian mWidrod aris dakavSirebuli or
saxeobaTaSorisi brZolis pirobebSi populacia
fenomenTan, romelic Cven adre ganvixileT: esaa
SeiZleba iqnas Camocilebuli konkurentis mier.
populaciis regulacia da evoluciuri cvli-
am potencialis gamo, konkurencia aris erT-erTi
leba. populaciis SigniT konkurencia amcirebs
faqtori, romelic gansazRvravs, romeli saxe-
resursTa xelmisawavdomobas simWidroveze
obebi Tanaarseboben erT sabinadro garemoSi da
damokidebuli wesiT, riTac gavlenas axdens nay-
amrigad, gansazRvravs ekologiuri Tanasazoga-
ofierebasa da gadarCenaze. rac ufro mraval-
doebebis struqturas.
ricxovania populacia, miT maRalia konkurencia
or populacias Soris konkurenciis saboloo
am populaciaSi arsebul individebs Soris. am-
Sedegi damokidebulia im SedarebiT efeqturoba-
rigad, Sidasaxeobrivi brZola safuZvlad udevs
ze, romliTac individebi populaciaSi axdenen Ta-
populaciis zomis regulirebas. rogorc vnax-
vianTi saziaro resursebis eqspluatacias. rode-
eT, evolucia moicavs cvlilebebs populaciaSi
sac moTxovnasTan SedarebiT resursebi iSviaTia,
genotipebis wardgenaSi. amgvari cvlilebebi Sei-
individis mier yoveli moxmareba resursebs sx-
Zleba gamowveuli iyos populaciaSi individebs
vebisTvis ufro naklebad xelmisawvdoms xdis,
Soris konkurenciis Sedegad, rac iZens sxvadasx-
iseve rogorc TavisTvis. moxmarebis gagrZele-
va formebs an SesaZleblobebs.
487
basTan erTad, resursebi mcirdeba im donemde, aramed mravali resursisTvis. mcenare SeiZleba
romlebic ukve veRar uwyoben xels momxmarebeli konkurirebdes konspecifikurs (erTi saxeobis
populaciis zrdas da populaciam SeiZleba mi- individebi) da heterospecifikurebs (gansxvave-
aRwios Teoriuli wonasworobis zomas. rodesac buli saxeobis individebi) wylisTvis, sakvebi
populacias SeuZlia, ganagrZos zrda resursTa nivTierebebisa da mzis sinaTlisTvis. konkuri-
iseT doneze, romelic amcirebs meore popula- rebadi interaqciebis Zala mcenaris saxeobaSi
ciis zrdas, saboloo jamSi Caanacvlebs meores. da saxeobebs Soris SeiZleba gansxvavdebodes
amrigad, konkurencia da misi sxvadasxva Sedegebi TiToeul am resursTan mimarTebaSi. amrigad,
damokidebulia momxmareblebis urTierTobaze mravali saxeoba ganicdis difuzur konkuren-
Tavis resursebTan. cias, sadac konkurenciuli interaqciebi Tavs
aRiareben konkurenciis ramdenime zogad iCenen erTdroulad mTeli rigi resursebisTvis.
meqanizms. Carevis konkurencia Tavs iCens, rode- konkurencia, populaciaTa sxva inter-
sac erTi individi aqtiurad ereva meore indivi- aqciebis msgavsad, Tavs ar iCens garemo pirobebSi
dis resursebTan urTierTobaSi. amgvarma Carevam fluqtuaciebis gareSe da sxva iseTi biologiuri
SeiZleba miiRos agresiuli qcevis saxe, magali- interaqciebis zewolis gareSe, rogoricaa mta-
Tad, rodesac ori mamali frinveli ejibreba cebloba. Cven ganvixilavT, Tu rogor zemoqmede-
erTmaneTs dabudebis teritoriisTvis. 32-e Tav- ben es faqtorebi konkurenciuli interaqciebis
Si Cven giCvenebT, Tu rogor zemoqmedebs Carevis saboloo Sedegze.
konkurencia individebis Sesabamisobaze part-
niorisTvis brZolaSi.
Carevis konkurencia SeiZleba iyos Sidasaxe- 21.1 ekologiaSi konkurenciis,
obrivi an saxeobaTaSorisi. mraval SemTxvevaSi rogorc centraluri Teoriis
amgvari konkurenciuli interaqciebi ufro warmoSoba Zalian neli da frTxili
rbilia. sxvadasxva saxeoba SeiZleba iyenebdes procesi iyo
igive resursebs, magram maT mier misi gamoyeneba
SeiZleba ganxorcieldes dRis sxvadasxva dros mtaceblobas aSkara gavlena aqvs msxverpl indi-
an sxvadasxva sezonze. amrigad, im dros, rodesac vidsa da msxverpl populaciaze. rodesac mta-
erTi saxeobis individebis mier resursebis mox- ceblebi sistemas an ematebian an CamoSordebian
mareba amcirebs meorisTvis am resursis xelmis- eqsperimentulad, msxverplis populaciebi, ro-
awvdomobas, SeiZleba erTi saxeobis individebs gorc wesi, ise dramatulad reagireben, rom mci-
Soris ar arsebobdes pirdapiri interaqcia. am re eWvi rCeba maT Soris dinamikuri kavSiris ar-
saxis konkurencias ewodeba eqspluataciuri sebobis Taobaze (ix. Tavi 23). magram konkurencia
konkurencia. erTi saxeobis individebs mosalod- ufro faqizia. rodesac ori konkurirebadi pop-
nelia, rom eqnebaT resursTa moxmarebis erT- ulaciidan erT-erTis warmoamadgeneli individi
nairi zogadi wesi da amrigad, eqspluataciuri Wams msxverplis tips an aqrobs mas safuraJo ar-
Sejibri, rogorc wesi, saxeobaTaSorisi interaq- ealidan, es qceva ar iwvevs pirdapir im saxeobis
ciaa. individis sikvdils, romelTanac is konkurirebs
populaciaTa interaqciebis maTematikuri msxverplisTvis. radganac amgvar konkurencias
modelebis ganviTarebaze saubrisas, Cven xazs aqvs naklebad aSkara efeqti, vidre mtaceblobas,
gavusvamT iseT populaciaTa wyvilebis inter- konkurenciis Sesaxeb azrovnebis Camoyalibeba da
aqciebs, rogoricaa mtaceblisa da msxverplis, misi integracia ekologiuri sistemebis Cveneul
balaxismWamelisa da sakvebi mcenareebis, para- aRqmaSi neli da frTxili procesia.
zitebisa da maTi maspinZlis ori konkurirebadi Tumca yvelafris miuxedavad, konkurenciis
saxeoba. es midgoma sasargeblo gzaa Teoriis koncefcia ekologiis nawilia TiTqmis dasawyisi-
SemosaRebad, radgan is gvaZlevs specifikuri danve. Carlz darvins, romelmac bevri ram aiRo
hipoTezis ganviTarebis saSualebas imis Sesaxeb, ekonomikidan analogiisa da analizisTvis, sru-
Tu ra gavlenas axdens erTi populaciis saqmi- lad esmoda es faruli azri. evolucia, rogorc
anoba meoreze. cxadia, es midgoma realobis ga- ukve vaxseneT, konkurenciis gamosaxulebaa popu-
martivebaa. bunebaSi populaciebi ueWvelad laciaSi, romelSic individebs sxvadasxva geno-
urTierTqmedeben erTze met sxva populacias- tipi aqvT (Sidasaxeobrivi konkurencia). magram
Tan. amgvari gamartiveba gansakuTrebiT prob- darvini aseve acnobierebda saxeobaTaSorisi
lematuria konkurenciis TeoriaSi, radgan Sem- konkurenciis mniSvnelobasac populaciebisT-
TxvevaTa umetesobaSi, saxeobebi konkurireben vis. magaliTad, populaciis bunebrivi kontro-
saxeobis SigniT da saxeobebs Soris mTel rig lis ganxilvisas On the Origin os Species-Si, is ax-
sxva saxeobebs ara mxolod erTi resursis gamo, senebs `mcenareTa mraval saxeobas, romlebsac
488
Cvens baRSi mSvenivrad SeuZliaT klimatis atana, 1947). leki iRwvoda, SeeTanxmebina gausis eqs-
magram romlebic verasdros gaxdebian natural- perimentebis Sedegi, rom or msgavs saxeobas ar
izebuli, radgan maT ar SeuZliaT, konkurencia SeeZlo Tanaarseboba martiv laboratorul
gauwion Cven adgilobriv mcenareebs. . . . asec garemoSi, im dakvirvebasTan, rom bunebrivi sabi-
rom iyos, im dros, rodesac Sidasaxeobrivi brZo- nadro garemo xSirad ifarebs erTnairi ekologi-
la implicituri iyo bunebriv gadarCevaSi, saxe- uri moTxovnilebebis mqone ramdenime saxeobas.
obaTaSorisi konkurencia nakleb STabeWdilebas man daaskvna, rom saxeobaTa formaciis process
tovebda darvinze, radgan is ufro daintere- SeiZleba Tan axldes ekologiur moTxovnilebeb-
sebuli iyo klimatis, mtaceblebisa da sakvebi Si mniSvnelovani divergencia (daSoriSoreba da
maragebis pirdapiri efeqtebiT populaciebze. amrigad, Semcirebuli konkurencia) or saxeobas
Carlz eltonis wigni ,,Animal Ecology, pirveli, Soris, raTa dauSvas maTi Tanaarseboba: `rode-
Tanamedrove, zogadi moxseneba ekologiis Ses- sac ori dakavSirebuli frinvelis saxeoba xvdeba
axeb, gamoqveynebuli 1972 wels, aseve win, mowinave erTmaneTs erT regionSi, isini konkurireben da
poziciebze swevs am faqtorebs, gansakuTrebiT orives SeuZlia, Seinaxos Tavi am adgilas mxolod
kvebiT (trofikul) urTierTobebs cxovelebs So- im SemTxvevaSi, Tu isini ekologiurad izolire-
ris, saxeobaTaSoris brZolasTan SedarebiT. el- buli arian sabinadroTi an sakvebiT (1947, 162).
tonma ganixila saxeobaTaSorisi brZola mxolod marTalia, gvian eltonma da sxvebma aRiares le-
ekologiur warmatebasTan mimarTebaSi (ix. Tavi kis pozicia da 1940-iani wlebis Sua xanebisTvis
28), romelSic erTi saxeobis meoreTi Canacvleba, mosazrebis talRa konkurenciis sakeTildReod
romelsac msgavsi ekologiuri moTxovnilebebi motrialda. lekis mosazreba bunebriv Tana-
aqvs, gulisxmobs am ors Soris interaqciaTa Ses- sazogadoebebSi konkurenciis Sesaxeb myarad iqna
aZleblobas. dasabuTebuli Tanamedrove ekologiis doqtri-
populaciis procesebis pirveli maTemati- naSi 1957 wlis haTCinsonis cnobili `daskvniTi
kuri kvleva, romelic moicavs konkurencias, SeniSnvnebis saSualebiT, sadac man ganixila
a.j.lotkas, v.vilteras da sxvebis mier 1925-sa ekologiurad msgavsi saxeobebis Tanaarsebobis
da 1935 wlebSi daiwyo, Seiqmna laboratoruli Sesaxeb Seqmnili literaturis didi nawili. haT-
eqsperimentuli samuSaoTa mTeli wyeba (Crombie Cinsonma daaskvna, yovel SemTxvevaSi, pirobiTad,
1947). adreul ZalisxmevebSi mtacebeli-msxver- rom `cxovelTa Tanasazogadoebebi xarisxo-
plis da parazitoidi-mtareblis interaqciebi brivad ise arian konstruirebuli, TiTqos
dominireben. Tumca rusma biologma g.f.gausma konkurencia aregulirebdes maT struqturas.
(1932, 1934), romelic raimond perlisa da lot- . . . Tumca Cven vnaxavT, rom haTCinsonma (1961)
kas didi gavlenis qveS iyo, mosinja saxeobebs mogvianebiT daaskvna, rom konkurencia SeiZleba
Soris konkurenciis kvleva safuaris sokoebsa arc iyos iseTive mniSvnelovani, rogoric sxva
da umartivesebis laboratorul populaciebSi. faqtorebi zogierT TanasazogadoebaSi, am ideam
Semdgom man Tavisi Zalisxmeva gaavrcela fqvilis Zlieri mxardaWera hpova ukanaskneli wlebis gan-
matlebze, buz drofozilebsa da sxva organizme- mavlobaSi (Hutson 1994).
bze, romlebic Sesaferisi gamodgnen amgvari
eqsperimentirebisTvis, magram saxeobaTaSorisi
interaqciebis damajerebeli laboratoruli 21.2 tenslis, gausisa da parkis
magaliTebis miuxedavad, am procesma mainc Se- eqsperimentebma warmogvidgines
darebiT mcire roli iTamaSa ekologiur az- konkurenciis adreuli eqsperimen-
rovnebaSi aTwleulebis Semdeg. v.q.alees da misi tuli demonstraciebi
kolegebis mier Seqmnili, 1949 wlis sakontrolo
mniSvnelobis naSromi ,,Principles of Animal Ecol- britaneli botanikosi a.g. tensli (1917) pirve-
ogy konkurenciis Sesaxeb laboratoruli sa- li iyo, vinc Caatara eqsperimenti erTmaneT-
muSaos detaluri aRweras warmoadgens, magram Tan mWidro naTesauri kavSiris mqone saxeobebSi
konkurencias mcire rols aniWebs bunebrivi Ta- konkurenciis arsebobis gansasazRvrad. tenslim
nasazogadoebebis ganxilvasa da damuSavebaSi. Tavis moxsenebas waumZRvara dakvirveba, rom
saerTo resursebis momxmarebel saxeoba- mWidro naTesauri kavSiris mqone mcenareTa
Ta populaciis zomis gansazRvraSi da saxe- saxeobebi, romlebic Tavs iCenen erT regionSi,
obebs Soris resursebis ganawilebis marTvaSi xSirad izrdebian sxvadasxva sabinadro garemoe-
konkurenciis roli mTlianad gacnobierebul bSi an sxvadasxva niadagze. arc es dakvirveba, arc
iqna mxolod Sua 1940-ian wlebSi, rodesac misi is mosazreba ar iyo axali, rom amgvar saxeobaTa
mniSvneloba damajereblad iqna aRwerili ing- ekologiuri segregacia SeiZleboda yofiliyo
liseli ornitologis devid lekis mier (1944, konkurenciis Sedegi, rac gamoiwvevda garkveu-
489
li sabinadro garemodan erTi an meore saxeobis mokle naSromSi, sadac naxsenebi iyo am eqsper-
gamodevnas. magram aravis gamoecada esqperimen- imentebis Sesaxeb, tenslim dawera, (1) rom saxeo-
tulad is hipoTeza an misi alternativa, rom or, bis arseboba-ararseboba SeiZleba gansazRvruli
mWidrod monaTesave saxeobas SeiZleba hqodes yofiliyo saxeobaTaSorisi konkurenciiT; (2) rom
imdenad gansxvavebuli ekologiuri moTxovnile- garemo pirobebi gavlenas axdendnen konkurenci-
bebi, rom erTs ar SeuZlia, gaizardos iq, sadac is saboloo Sedegze; (3) rom konkurencia SeiZle-
meore yvavis. ba igrZnobodes Zalian farTod (anu, `sxva mcena-
tenslim aiRo ori saxeobis endronika (Galium- reulobis mier) Tanasazogadoebis farglebSi
Ta gvari, endros ojaxidan), romlebic mcire, da (4) rom saxeobebis arsebuli ekologiuri seg-
mravalwliani, balaxeuli mcenareebia. erTi saxe- regacia SeiZleba gamowveuli yofiliyo warsuli
oba G.saxatile Cveulebriv arsebobs mJave, tor- konkurenciidan. marTalia, lakisa da haTCinso-
fian niadagze maSin, rodesac meore G.sylvestre nis koncefciebi Seicaven Zalian mcire iseT ra-
saxlobs kirqvis mTebsa da saZovrebze. man dargo mes, rac ar iyo naTqvami tenslis mier, momdevno
ori saxeoba Teslis saxiT rogorc erTad, ise eqsperimentebi konkurenciis Taobaze ar ganxor-
cal-calke niadagSi, romelic aRebuli iyo im ar- cielda, sanam ar gamoqveynda lotkas, volterra-
ealebidan, sadac TiToeuli saxeoba izrdeboda. sa da sxvebis populaciaTa interaqciebis maTema-
radganac mcenareebi erTad iqnen darguli `saer- tikuri kvlevebi.
To baRSi, mxolod niadagis tipi da sxva saxeobis 1930 da momdevno wlebi gamyof wertilad
arseboba-ararseboba warmoadgenda eqsperimen- SeiZleba CaiTvalos adreul bunebriv istoriasa
tul Carevas. da mogvianebiT ekologiaSi populaciis tradi-
tenslis eqsperimenti waawyda iseT teqni- cias Soris, gaTvaliswinebuli unda iqnas gausis
kur problemebs, rogoricaa cudi fesvgadgma da eqsperimentebi (1932, 1934) safuarsa da umarti-
lafsusebi morwyvaSi. misi Sedegebi amis muxeda- vesebze, rogorc pirveli kvleva konkurenciis
vad mainc sakmaod cxadi iyo. rodesac cal-calke Sesaxeb. gausis kvlevis Sedegebi, romelic arse-
iyvnen darguli, TiToeuli saxeoba izrdeboda biTad hgavda tenslisas, iyo ori saxeobis gazrda,
da inarCunebda Tavs orive saxis niadagSi, Tumca rogorc erTad ise cal-calke, kontrolirebad
fesvgadgma da zrda im niadagSi ufro Zlieri iyo, pirobebSi. gansxvaveba erTi saxeobis popula-
romelSic saxeobebi Cveulebriv izrdeboda bune- ciebis zrdaSi meoris arsebobisas da ararsebobi-
baSi. rodesac erTad izrdeboda kirqvian niadag- sas iyo maT Soris konkurenciis sazomi. rodesac
ze, G.sylvestre-is mcenareebi metad gaizrda da umartivesTa populaciebi Paramecium aurelia
daCrdiles G.saxatile. sapirispiro process hqon- da P.caudatum moTavsebul iqnen cal-cakle erT-
da adgili ufro mJave, torful niadagze, rac nairi tipis mkvebav garemoSi, orive populacia
tipiuri iyo G.saxatile-is saarsebo garemosTvis. swrafad gaizarda resursebis mier dawesebul
tenslim daaskvna, rom G.saxatile yvelaze efeq- zRvramde. rodesac erTad izrdebodnen mxolod
turi iyo kirqvian niadagebze da aseve, mJavian P.aurelia SenarCunda (nax. 21-1). msgavsi eqsperi-
niadagSi, G.sylvestre-s ar SeeZlo konkurenciis gaw- mentebi drozofilebze, fqvilis matlebsa da
eva G.saxatile-sTvis. erTwlian mcenareebze yovelTvis iRebdnen igive
cal-calkea zrdili
populaciuri simWidrove
gazrdili Sereul
populaciuri simWidrove
kolturebSi
P.aurelia
P.caudatum
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
dReebi dReebi
(a) (b)
nax. 21-1 Paramecium-is ori saxeobis populaciis zrda, rodesac isini gazrdili iyvnen gancalkevebul kulturebSi (a) da rodesac
gazrdilni iyvnen erTad (b). marTalia, orive saxeoba xarobs, rodesac cal-calkea zrdili, P.caudatum-s ar SeuZlia gadarCena P.aurelia-
Tan erTad. (After Gause 1934.)
490
* mzrdasrulebis, larvebis da maT Soris, gardamaval fazaSi myofi inidividebis ricxvi fqvilis TiTo gramze.
emyareba 20-30 konkurenciis temperaturisa da tenianobis TiToeul kombinaciaSi.
(Data from Park 1954, 1962)
Sedegs: erTi saxeoba narCundeba da meore gadaS- pativsacemad gausis principi (Lack 1944) da volt-
endeba, rogorc wesi 30-70-mde Taobis Semdeg. erra-gausis principi (Hutchinson 1957), magram har-
Tomas parkis namuSevarma (1954, 1962) fqvi- dinis (1960) konkurenciuli gamoricxvis princi-
lis RraWikis or saxeobas Soris konkurenciis pi yvelaze efeqturi aRmoCnda.
Sesaxeb moaxdina tenslis kidev erTi mosazrebis hardinma gamoTvala, rom principis dabadeba
demonstrireba, romlis Tanaxmadac konkuren- emTxveoda britaneTis ekologiuri sazogadoe-
ciis saboloo Sedegi damokidebulia garemo bis krebas 1944 wlis 21 marts, romlis gansaxilve-
pirobebze. rodesac parkma Tribolium casta- li Tema iyo mWidro naTesauri kavSiris mqone
neum-isa da T.confusum-is populaciebi erTad saxeobebis ekologia. krebis moxseneba, romelic
moaTavsa xorblis fqvilSi gril da mSral piro- gamoqveynda ,,Journal of Animal Ecology-Si (13,
bebSi, T.castaneum-ma, rogorc wesi, gamodevna 176, 1944), xazs usvamda, rom `gacxovelebuli
T.confusum. Tumca, Tbil da notio pirobebSi diskusia . . . koncentrirebuli iyo gausis mosaz-
T.confusum narCundeboda (cxrili 21-1). eqs- rebis (1934) garSemo, romlis Tanaxmadac, msgavsi
perimentebma gviCvena ara marto is, rom fizi- ekologiis mqone or saxeobas ar SeuZlia erTad
kuri pirobebi konkurenciis SedegisTvis kri- arseboba erTsa da imave adgilas . . . mister leki,
tikuli mniSvnelobis iyo, aramed aseve mxolod mister eltoni da doqtor varlei eTanxmebod-
saxeobaTa SedarebiT efeqturobas hqonda azri. nen da mxars uWerdnen am postulats . . . kapitanma
T.castaneum-ma miaRwia ufro maRal popula- daiverma mrisxane Seteva ganaxorciela gausis
ciaTa simWidroves tenian da ara mSral piro- koncenfciis winaaRmdeg imis safuZvelze, rom
bebSi, rodesac marto izrdeboda, magram aseve maTematikuri da eqsperimentuli midgomebi saxi-
erpirovnulad idevneboda tenian pirobebSic faTod iqna gamartivebuli.
T.confusum-is mier, romlis populaciebi zrdis eqsperimentuli Sedegebi, romlebmac gamoi-
SemTxvevaSi mainc aRemateboda T.castaneum-isas. wvies konkurenciuli gamoricxvis principis Cam-
oyalibeba SeiZleba Sejamebuli iqnas martivad
Semdegnairad: or saxeobas ar SeuZlia Tanaarse-
boba erTsa da imave SemzRudav resursze. `Sez-
21.3 konkurentuli gamonaklisis Rudva saWiroa principis gansazRvrebaSi, radgan
principi _ or saxeobas ar SeuZlia konkurencia gamoxatavs sakuTar Tavs mxolod
Tanaarseboba erTi SemzRuduli maSin, rodesac moxmareba amcirebs resursebs
resursis xarjze da amiT zRudavs populaciis zrdas. hardinma
ganavrco koncefcia, magram Seamokla slogani:
saxeobaTa konkurenciaze laboratoruli eqs- srul konkurentebs ar SeuZliaT Tanacxovreba.
perimentebis Sedegebis dagroveba saboloo Tumca msgavsi saxeobebi mainc Tanaarsebo-
jamSi imdenad zogadi aRmoCnda, rom uzrunve- ben bunebaSi. detaluri dakvirvebebi TiTqmis
lyo misi dawinaureba principis statusamde. mas yovelTvis avlenen ekologiur gansxvavebebs am
sxvadasxvanairi saxeli uwodes misi avtorebis saxeobebs Soris, rac xSirad emyareba sabinadro
491
garemosa da kvebis midrekilebebSi mniSvnelovan uleba aseve SeiZleba danaxul iqnas populaciaSi,
gansxvavebebs. Tumca arsebobs SemTxvevebi, sadac romelic diskretuli xasiaTiT izrdeba da mod-
mobinadre saxeobebi TiTqmis identurni arian elirebulia gansxvavebuli gantolebiT, rogorc
ekologiuri funqciis mixedviT, riTac kiTxvis vnaxeT me-18 TavSi). Tu Cven davfiqrdebiT imaze,
niSnis qveS dgeba konkurenciuli gamoricxvis Tu ra xdeba populaciaSi, rodesac populaciis
principi. Cven am mniSvnelovan sakiTxebs qvemoT zoma N aWarbebs gadataniT SesaZleblobas K-s,
ganvixilavT. Cven vnaxavT, Tu rogor iwyebs moqmedebas Si-
konkurenciuli gamoricxvis principi, ro- dasaxeobrivi brZola populaciis regulirebi-
melic acxadebs, rom identur saxeobebs ar sas. gadataniTi SesaZlebloba aris im individTa
SeuZliaT Tanaarseboba da dakvirveba, rom mo- raodenoba populaciaSi, romelTa Senaxvac Seu-
binadre saxeobebi iSviaTad arian identurni, ZliaT resursebs sabinadro garemoSi. amrigad,
gvibiZgeben Semdegi kiTxvis dasmisken: rogori rodesac N > K resursebi moTxovnasTan Sedar-
donis ekologiuri segregaciaa saWiro imisTvis, ebiT naklebia da adgili eqneba konkurencias am
rom Tanaarseboba SesaZlebeli gaxdes? konkuren- resursebisTvis. am Sidasaxeobrivi konkuren-
ciis maTematikur modelebs SeuZliaT, dagvexma- ciuli interaqciebis saboloo Sedegi bolos
ron am kiTxvebze pasuxis gacemaSi, gvawvdian ra mouRebs individebs STamomavlobiT miRebuli is-
konkurirebadi populaciebis reaqciebis Sez- eTi TvisebebiT, romlebic maT nakleb efeqturs
Rudvebis Teoriuli gagebas. Cven ganvaviTarebT xdis resursebis mopovebaSi. gadarCebian mxolod
populaciaTa ramdenime martiv models momdevno isini, romlebsac SeuZlia sakmarisi resursebis
nawilebSi. es modelebi, populaciis regulaciisa mopoveba TavianTi organizmis SesanarCuneblad
da momxmarebeli-resursis modelebis msgavsad, da naSierebis warmosaqmnelad. amrigad, rogorc
efuZnebian populaciis wonasworobis ideas. anu, Cven am Tavis SesavalSi aRvniSneT, Sidasaxeobrivi
am modelebSi populaciebs Soris konkurenciuli brZola da populaciaTa regulacia mWidrodaa
interaqciebi iwveven populaciis zrdis stabi- dakavSirebuli erTmaneTTan.
lizacias orive populaciisTvis an erT-erTi rogorc konkurenciuli gamoricxvis princi-
populaciis gandevnas sistemidan. Cven adre xazi pi da mtaceblobis, balaxis mWamelobisa da paraz-
gavusviT azrs, rom bunebrivi procesebs popula- itizmis Teoriebi gviCveneben, populaciebi aseve
ciebi mihyavT raRac myar wonasworobis werti- SeiZleba regulirdebodnen garedan. populaciam
lamde, rac realobis gamartivebaa. SeiZleba verasdros miaRwios populaciisN zomas,
romelic axlos iqneba gadataniT SesaZleblo-
basTan, Tu is ganicdis Zlier konkurencias sxva
saxeobisgan an Tu is maRali donis mtaceblobis,
21.4 populaciebi regulireba balaxismWamelobis an parazitimzmis didi ris-
SesaZlebelia Sidasaxeobrivi da kis winaSe dgas. amrigad, populaciis regulaci-
saxeobaTaSorisi konkurenciiT is Sesaxeb fiqrisas, Cven unda gaviTvaliswinoT
rogorc individebis interaqciebi populaciis
konkurenciuli gamoricxvis principis da popu- SigniT, ise populaciis interaqciebi sxva popu-
laciis zrdisa da momxmarebeli-resursis din- laciebTan.
amikis zemoT moyvanil ganxilvebs SesaZloa moex-
dina Tqveni azrovnebis stimulireba populaciis
regulaciis cnebis mniSvnelobaze. rogorc Cans,
arsebobs am mniSvnelovani procesis ori aspeqti.
21.5 logistikuri gantoleba
pirveli, rogorc Cven aRvniSneT, populaciis lo-
SeiZleba modificirdes, raTa
gistikuri zrdis ganxilvisas (ix. Tavi 16) popula-
Tavis TavSi moicvas
ciebi SeiZleba regulirebul iqnan simWidroveze
damokidebuli saSualebebiT. populaciis logis-
saxeobaTaSorisi konkurencia
tikur zrdis tempis gantoleba dN/dt = rN(1 N/K) konkurenciis Teoriis umetesi nawili efuZneba
gviCvenebs imas, Tu rogor SeiZleba es moxdes (ix. lotkas (1925, 1932), volteras (1926) da gausis
nax. 16-3). rac ufro axlosaa populaciis zoma ga- formulirebebs, romlebic iyenebdnen logisti-
dataniT SesaZlebloba K-sTan, miT ufro mcird- kur gantolebas, rogorc sawyis wertils popu-
eba elementi (1 N/K) da Sesabamisad, miT ufro laciis zrdisTvis. Cven SegviZlia erTeuli popu-
mcirdeba gantolebis marjvena mxare. amrigad, lacia i-sTvis davweroT Semdegi logistikuri
zrdis tempi dN/dt damokidebulia populaciis gantoleba:
simWidrove N-ze, im varaudiT, rom r da K ar icvle- dNi N
bian (aRsaniSnavia, rom simWidroveze damokideb- = riNi 1 i
dt K (21-1)
492
rac igive gantolebaa, romelsac Cven winaT vi- amgvari formulis miRebis erTi saSualeba aris
yenebdiT imis gamoklebiT, rom yvela parametrs imis mofiqreba, Tu zustad ras akeTeben j saxe-
qvemoT i aqvs miwerili, raTa xazgasmuli iyos, rom obis individebi, rogorc konkurentebi. Tu i-sa
saubaria romeliRac i populaciaze. Sidasaxeo- da j saxeobis individebi konkurireben sakvebisT-
brivi brZola gamoxatulia elementi Ni/Ki-s saxiT, vis maSin, rodesac j saxeobis individi ikvebeba, is
rodesac Ni uaxlovdeba Ki-s, Ni/Ki uaxlovdeba 1-s sakvebis garkveul nawils xelmiuwvdomels xdis
da odenoba (1 Ni/Ki) uaxlovdeba 0-s. stabiluri i saxeobis individebisTvis. Cven rom vicodeT,
wonasworoba miiRweva, rodesac Ni = Ki. ra raodenobis sakvebi qreba j individebis mier,
axla, modiT vTqvaT, rom arsebobs j-Ti Cven gveqneboda raRac sazomi konkurentuli
aRniSnuli populacia, romelic konkurirebs i efeqtisa. magram Cven ar SegviZlia miviCnioT, rom
populaciasTan resursebisTvis. j populaciis i saxeobis da j saxeobis individebi zustad erT-
simWidrove Nj-s tolia, xolo gadataniTi Sesa- nairad moixmaren sakvebs. amrigad, Cven ar viciT,
Zlebloba udris Kj-s. j populaciis konkurenci- rom rodesac j saxeobis individi Wams sakvebs, igi
ul moqmedebas uaryofiTi efeqti eqneba i popu- iTvisebs i populaciis erTi individis kuTvnil
laciaze da amrigad, Seamcirebs i populaciis sakvebs, ori inidvidis kuTvnils, Tu erT naxevri-
zrdis temps. Cven SegviZlia, CavurToT es idea sas. saWiro aris gadayvanis an proporciulobis
logistikur gantolebas im sididis gamoklebiT, koeficienti, rac saSualebas mogvcems, ganvsaz-
rac aRniSnavs saxeobaTaSorisi brZolis efeqts RvroT j saxeobis saqmianoba i saxeobis safuZvel-
j-s saxeobisa i-s saxeobaze: ze. volteram mogvawoda amgvari faqtori.
dNi N volteram CarTo saxeobaTaSorisi brZola
= riNi 1 i [(konkurenciuli efeqti j
dt K logistikur gantilebaSi frCxilebSi aijNj/Ki-is
populaciisa i populaciaze]) CamatebiT. amrigad, gantoleba (21-2) xdeba
(21-2)
martivisTvis Cven gvsurs gantolebam axsnas, Tu ekvivalenturia erTnaxevarjer meti sivrcis, romelsac i saxe-
ra emarTeba i populacias, rodesac is imyofe- obis individi ikavebs. j saxeobis individis mier dakavebuli
ba j populaciis Nj individebis TandaswrebaSi. sivrce aris j saxeobis konkurentuli efeqti i saxeobaze, aij =
0,5. (From Krebs 1994.)
493
Cven SegviZlia, gamoviyenoT gantolebebi (21-3) Cven dainteresebulni varT pirobebiT, romleb-
da (21-4), romlebic wina nawilSi iqna gamoyeneb- Sic rogorc i saxeobis, ise j saxeobis populaciis
uli, raTa aRmovaCinoT, Tu rogor SeuZlia or zomebi nuls aRematebian. (21-5) da (21-6) gantole-
konkurirebad populacias Tanaaseboba. imisTvis, bebis gamoyenebiT modiT, davadginoT am ori
rom orma populaciam SeZlos Tanaarseboba, maT populaciis TanaarsebobisTvis saWiro pirobebi
orivem unda miaRwion stabilur zomas, rac 0-ze maTi wonasworobis dros. modiT, davsvaT kiTxva,
metia. anu, rogorc dNi/dt, ise dNj/dt unda iyon nu- ra aris i populaciis wonasworobiTi zoma (Ni,
lis toli Ni-sa da Nj-s dadebiTi sidideebis ra- rodesac konkurentic aseve Tavisi populaciis
Rac kombinaciebisas. ra aris Ni populaciis zoma, wonasworobiT (Nj zomaSia? Cven SeiZleba am kiTx-
romlisTvisac dNi/dt = 0? sxvagvarad rom vTqvaT, vas algebrulad vupasuxoT j -is (21-5) gantole-
rogori aris i saxeobis stabiluri zoma, rodesac baSi Kj aijNi -iT CanacvlebiT, raTa miviRoT:
is konkurirebs j saxeobasTan, Tu orive saxeoba
i
= Ki aij [Kj aji Ni ]
iqceva zemoT ganviTarebuli logistikuri mod-
elebis mixedviT? Cveni mizania, amovxsnaT es gantoleba Ni-sTvis,
Cven am kiTxvaze pasuxis gacema algebrulad ase rom, Cven vajgufebT elementebs, romle-
SegvZlia gantoleba (21-3)-is [dNi/dt = 0 = riNi(1 Ni/ bic Seicaven Ni-s. (aRsaniSnavia, rom Ni da i ar
Ki aijNj/Ki)] amoxsnis saSualebiT Ni-sTvis, Sem- arian gansxvavebuli cvladebi am gantolebaSi.
degi etapebis gamoyenebiT. pirveli, gamodevneT Ni ubralod aRniSnavs N cvladis specifikur si-
elementi riNi gantolebis orive mxaris gayofiT dides.) amrigad, Cven miviRebT:
am elementze, raTa miiRoT 0 = 1 Ni/Ki aijNj/Ki.
i
aij ajiNi = Ki aijKj.
gadaawyeT es gantoleba, raTa miiRoT 1 = Ni/Ki +
aijNj/Ki. (aRsaniSnavia, rom elementebis aijNj/Ki da Ni-is faqtorizeba (an frCxilebs gareT gamotana)
Ni/Ki poziciisa da niSnis cvlileba daemTxva am gvaZlevs Ni(1 aijaji) gantolebis marcxena mxares.
gadalagebas.) gamoitaneT 1/Ki frCxilebs gareT gantolebis orive mxaris gayofa (1 aijaji)-ze gv-
gantolebis marjvena nawilidan da gaamravleT Zlevs gantolebas i populaciis wonasworobi-
orive mxare Ki raTa miiRoT Ki = aijNj + Ni. sabolood Ti zomisTvis, rodesac misi konkurentic aseve
moaxdineT Ni-is izolacia raTa miviRoT: wonasworobaSia:
Ki aijKj
i
= Ki aijNj . (21-5) =
i 1 aijaij (21-7)
radganac es konkretuli Ni warmoadgens popula-
ciis zomas, romelzec populacia gawonaswore- msgavsi azrovneba iwvevs gantolebas j popula-
bulia, Cven mas N i-Ti aRvniSnavT, saxelad `N qudi. ciisTvis konkurirebad i populaciis arsebobis
gantoleba (21-5) gviCvenebs, rom i saxeobis pirobebSi:
populaciis wonasworobis zoma udris i saxeobis Ki aijKj
= (21-8)
gadataniT SesaZleblobas minus konkurirebadi j i 1 aijaij
saxeobis individTa ricxvi i saxeobis ekvivalen- gvsurs, xazi gavusvaT am gantolebebis sam aspeqts.
tebSi. anu, i saxeobis efeqtur gadataniT Sesa- pirveli, imisTvis, rom rogorc N i, ise N j iyvnen
Zleblobas amcirebs konkurirebadi j saxeobis dadebiTi, am ori gantolebis mniSvneli unda iyos
arseboba. ricxobrivi parametruli sidideebis dadebiTi. amrigad, urTierToba aijaji < 1 unda iyos
gamoyenebiT wina nawilidan (Ni = 100, Ki = 150, ri = simarTle. es niSnavs, rom konkurenciis koefici-
0,2, aij = 0,5, Nj = 50), Cven SegviZlia, gamoviTvaloT entebi unda iyos 1-ze naklebi da zogadad es asec
i saxeobis wonasworobiTi zoma, rac udris i =150 aris. meore, i-s da N j-s sidideebi damokidebuli
0.5(50) = 125. arsebobs konkurirebadi j saxeobis aris ori populaciis gadataniT SesaZleblo-
50 individi, romelTagan TiToeuli iyenebs i saxe- bebze da konkurenciis koeficientebze da ara
obis erTeuli individis kuTvnil, 0,5-is eqviva- TiToeulis populaciis zomaze. amrigad, swored
lentur sadao resursis odenobas. amrigad, j populaciaTa SedarebiTi zoma da ara popula-
saxeobis konkurirebadi gavlena i saxeobidan ga- ciis realuri zoma, rogorc aseTi, gansazRvravs,
momdinare aris 0,5(50) = 25. imis miuxedavad, rom eqneba Tu ara adgili Tanaarsebobas. mesame, Tu
saxezea j saxeobis 50 individi, maTi efeqtebi i erT-erTi populaciis gadataniTi SesaZlebloba
saxeobaze eqvivalenturia i saxeobis mxolod 25 didad aWarbebs meores, Tanaarseboba ar SeiZleba
individis efeqtisa. iyos SesaZlebeli. magaliTad, warmoidgineT Sem-
msgavsi gantoleba SeiZleba iqnas ganviTa- degi parametrobrivi sidideebi: Ki = 100, aij = 0,5,
495
Kj = 500 da aji = 0,5. am sidideebis (21-7) gantole- ebisTvis: ri = 2,0, Ki = 150, aij = 0,2. Tu arsebobs
baSi Casma i-sTvis Sedegad gvaZlevs uaryofiT konkurirebadi saxeobis Nj = 100 individi axali
mricxvels da dadebiT mniSvnels. marTlac, i-is wonasworoba i saxeobisaTvis icvleba Ki = 150-dan
gantolebis mricxveli iqneba uaryofiTi Ki < aijKj (Ni ) = 150 (0.2)(100) = 130. ufro mcire grafiki
an rodesac Ki/aij < Kj. j-s gantolebis mricxveli SeiZleba iqnas konstruirebuli j saxeobis popu-
uaryofiTi iqneba, rodesac Kj < ajiKi an rodesac Kj/ laciis zrdis tempisTvis dNj/dt, konkurirebadi i
aji < Ki. orive es piroba unda iqnas miRweuli imisT- saxeobis arsebobisas. aRsaniSnavia, rom i popula-
vis, rom adgili hqondes Tanaarsebobas. ciis zrdis tempis gantolebas ar aqvs mniSvnelo-
ba, rodesac Ni = 0.
algebruli gamosaxulebis gadasinjvisas,
21.7 grafikuli gamosaxuleba aRwers xSirad ufro advilia, Tu gamrudebul xazebs ga-
logistikuri konkurenciis ZiriTad vasworebT. amgvari cvlileba SeiZleba gakeTdes
Tvisebebs zemoT mocemul logistikur mrudSi erT sul mo-
saxleze zrdis tempis 1/NidNi/dt, SecvliT mTliani
Cven SegviZlia, gamoviyenoT algebruli gamo- populaciis zrdis tempiT dNj/dt. rodesac amgvar
saxulebebi, romlebic Cven zemoT gamovsaxeT cvlilebas ganicdis i saxeobis zrdis gantoleba,
iseTi grafikebis Sesadgenad, romlebic aCveneben mrudebi nax. 21-3-Si iqcevian swor xazebad, rac
konkurentuli interaqciebis dinamikas or saxe- naCvenebia nax. 21-4-Si. axla vertikaluri RerZi
obas Soris. modiT, daviwyoT konkurirebadi j gviCvenebs zrdis temps populaciis TiToeuli
saxeobis Nj individebis arsebobis pirobebSi i sax- individisTvis. horizontaluri RerZi ucvleli
eobis zrdis tempis volteraseuli gantolebis rCeba, kvalavac aCvenebs i saxeobis populaciis
ganxilviT (gantoleba [21-3]): dNi/dt = 0 = riNi(1 Ni/ zomas. vTqvaT, arsebobs i saxeobis erTi individi
Ki aijNj/Ki). zrdis tempi dNi/dt damokidebulia ro- da gantolebis elementebsac igive mniSvneloba
gorc i (Ni) populaciis zomaze, ise konkurenti aqvT, rac zemoT paragrafSi CamovTvaleT. rode-
j (Nj) populaciis zomaze (iseve rogorc ri da Ki, sac arsebobs Nj = 0 konkurenti, i saxeobis erT
romlebsac Cven am ganxilvisas konstantebad mi- sul mosaxleze zrdis tempi aris 1/NidNi/dt = (2.0)
viCnevT). radganac arsebobs ori cvladi Ni da Nj, (1)[1 1/150 0] = 1.98. rodesac Nj = 100 konkurenti
Cven ar SegvZlia grafikze davitanoT cvlileba arsebobs, erT sul mosaxleze zrdis tempi aris
zrdis tempSi ori ganzomilebisTvis. Tumca, Cven 1/NidNi/dt = (2.0)(1) [1 1/150 (0.2)(100)/150)] = 1.72.
SeiZleba Segveqmnas warmodgena am sistemis qce- konkurentebis arseboba amcirebs individual-
vis Sesaxeb misi or ganzomilebaSi ganxilviT Nj-s uri zrdis temps. gantolebis erT sul mosaxlis
specifikuri sidideebisTvis. modiT, jer vnaxoT, safuZvelze ganxilva ar cvlis horizontaluri
ra moxdeba, rodesac Nj = 0, anu, rodesac ar arse- gantolebis dinamikas, sadac Ni = Ki aijNj gvaZlevs
bobs konkurenti. gantoleba grafikze gadaitane- gadataniT SesaZleblobas konkurentis arse-
ba martivi logistikuri mrudis saxiT, romelic bobis pirobebSi. msgavsi xazovani urTierToba
Cven wina TavSi warmogidgineT (ix. Tavi 16), sadac SeiZleba iqnas konstruirebuli j saxeobisTvis i
wonasworoba aris Ki-ze (nax. 21-3, nacrisferi konkurentis arsebobisas.
xazi). Ni < Ki-is sidideebisTvis, zrdis tempi iqne-
ba dadebiTi, xolo Ni > Ki-is sidideebisTvis zr-
dis tempi uaryofiTi iqneba. zrdis tempi iqneba zrda
nulis toli, rodesac Ni = Ki. izoliaciaSi zrda
axla ra moxdeba, Tu iarsebebs mcire raode- konkurentis
nobis konkurenti? Cven SevadgineT gantoleba (+)
dros
(21-5) zustad am situaciisTvis. gaixseneT, rom
i populaciis wonasworobiTi zoma Nj konkuren- dNi Ki
tebis arsebobisas, hqonda ra aij konkurenciis 0
dt = Ki aijNj Ni
koeficienti, naCvenebi iyo, rom udrida i = Ki
aijNj. es ricxvi aris j saxeobis mier Semcirebuli
()
gadataniTi SesaZlebloba. dNi/dt-is gantolebaSi
am elementis CarTva ar cvlis gantolebis for-
mas. is kvlavac logistikuri mrudia, is ubralod
gadaaadgilebs wonasworobis wertils Ki-is mar- nax. 21-3 izolaciaSi (nacrisferi xazi) da konkurirebadi j
cxena mxares aijNj odenobiT. nax. 21-3-Si mwavne xazi saxeobis arsebobis pirobebSi (mwavne xazi) mcxovrebi i saxeobis
logistikuri mrudi. rodesac ar arsebobs konkurenti, wonas-
gviCvenebs axal mruds. warmoidgineT Semdegi si-
woroba miiRweva Ki gadataniT SesaZleblobaze. j saxeobasTan
dideebis wyeba gantolebis sxvadasxva element-
konkurencia amcirebs wonasworobiT wertils aijNj-iT.
496
Nj
Ki
aij
B
1 dNi
A
ri Ni dt
(b) Ki Ni
A Ki
0 Ni
B Nj
Ki/aij
dNi
Nj =0 Ki
dt
B
(a)
Ki Ni
aij
(c)
nax. 21-4 (a) i saxeobis erT sul mosaxleze zrdis tempi (1/NidNi/dt) rogorc misi populaciis funqcia Ni da konkurirebadi popu-
laciis (Nj) zomis funqcia. sibrtyis daCrdiluli areali, romelic Seicavs populaciisa da misi konkurentis (Ni, Nj) yvela SesaZlo
kombinacias. xazs, sadac daCrdiluli areali kveTs sibrtyes, ewodeba wonasworobis izoklini, romelic Seicavs yvela kombinacias
(Ni, Nj) romlisTvisac zrdis tempi nulis tolia. wertilebi sibrtyeze izoklinis zemoT (mag. wertili A) warmoadgenen dadebiT zr-
das, xolo wertilebi izoklins qvemoT (mag. wertili B) warmoadgenen uaryofiT zrdas. (b) aris (a)-Si naCvenebi grafikis gamartiveba,
sadac naCvenebia mxolod sibrtye gansazRvruli Ni Nj RerZis mier [(a) grafikis `fuZe]. aseTi xedi miiRweva Nj RerZis SebrunebiT
vertikalur poziciaze maSin, rodesac Ni RerZi kvlav horizontalur poziciaze rCeba (zrdis tempis zrda mimarTulia pirdapir
mkiTxvelisken). wertili sibrtyis dadebiTi zrdis regioni, rac niSnavs, rom populacia izrdeba, rogorc aRniSnulia marjvniv
mimarTuli isriT. B wertili sibrtyis uaryofiTi regionia, rac niSnavs populaciis Semcirebas, rogorc aRniSnulia marcxniv mimar-
Tuli isriT. aRsaniSnavia, rom (b) grafiki aCvenebs mxolod i saxeobis zrdas j konkurentuli saxeobis arsebobis pirobebSi. (c) calke
grafikia saWiro j saxeobis zrdis saCveneblad, rac aRniSnulia vertikaluri RerZis gaswvriv, i saxeobis arsebobis pirobebSi. wer-
tili aris j saxeobis dadebiTi zrdis regionSi, rac aRniSnulia zemoT mimarTuli isriT. B wertili aris uaryofiTi zrdis regionSi.
i populaciis zrdis tempis gantolebisTvis, NidNi/dt sidide Zevs sibrtyeze, aRwers ra 1/NidNi/
j saxeobis arsebobis pirobebSi, iqneba mravali dt-is erTeul sidides Ni da Nj sidideebis yoveli
wertili (Ni, Nj), romlisTvisac zrda dadebiTi kombinaciebisTvis. j saxeobis ararsebobis piro-
iqneba. Cven SeiZleba movelodeT, rom i saxeoba bebSi (Nj = 0), logistikuri zrdis mixedviT i saxe-
gadarCeba j saxeobis konkurentuli zewolis ra- obis populacia gaizrdeboda Ni RerZis gaswvriv
Rac zomieri, magram ara ufro maRali doziT ar- Ki-sken (ix. nax. 21-3). rodesac i saxeobis popula-
sebobis pirobebSi. Cven SegviZlia, gamoviyenoT cia Zalian mcirea (Ni axlosaa 0-Tan da amrigad ad-
grafikebi im zogadi pirobebis aRsawerad, rom- gili aqvs Zalian mcire Sidasaxeobriv brZolas),
lebSic i saxeoba gaizrdeba j saxeobis arsebisas 1/NidNi/dt dadebiTia manamde, sanam konkurenti j-s
da amgvaradve is pirobebic, romlebSic j saxeoba populacia naklebia Ki/aij-ze. es kveTa warmoad-
gaizrdeba konkurirebadi i saxeobis arsebobis gens j populaciis zonas, romelzec i populaciis
pirobebSi. resursebis miseuli gamoyeneba utoldeba Ki in-
warmoidineT samganzomilebiani sivrce, ro- dividebis gamoyenebas.
goric nax.21-4a-Sia mocemuli. Ni da Nj populaciis imis gasagebad, Tu rogor Tanaarsebobs ori
zomebi gansazRvraven organzomilebian grafikis saxeoba, Cven unda gavigoT pirobebi, sadac pop-
`fuZes, sadac i populaciis erT sul mosaxleze ulaciebi an izrdebian an mcirdebian. rogorc
zrda naCvenebia rogorc vertikaluri RerZi. 1/ Tqven xedavT, nax. 21-4a-Si i populaciis erT sul
497
30
Ki
30 20
dNj Ni
=0 10
dt
20 Kj dN 0
j
Nj =0
dt 30
4
6
Kj nax. 21-6 konkurenciis kursi or popula-
10 20 cias Soris asaxuli (a) konkurentul grafikze
8 Ni
2 10 da (b) rogorc cvlileba populaciis zomaSi
10 Ki drois ganmavlobaSi. drois intervalebi
0 0 aRniSnulia konkurentul grafikze cifrebiT
10 20 30
sanimuSo wertilebis gverdiT. wyvetili xazebi
Ni dro
aRniSnaven, rom populacia izrdeba, rodesac
(a) (b) saxeobebi cal-calke izrdeba.
498
iqnas mxolod maSin, rodesac i da j saxeobebis lis (21-3) gantolebis mixedviT, dNi/dt = riNi(1 Ni/
wonasworobis izoklinebi kveTen erTmaneTs (nax. Ki aijNj/Ki), elementi aij SeiZleba ganisazRvros,
21-7a). maTi gadakveTis wertilSi, rac Seesabam- rodesac ri da Ki cnobilni arian i populaciaSi
eba N i-sa da j-s, orive populaciis zrdis tempi momxdari cvlilebis siCqaridan. aij-s saZieblad
iqneba 0. populaciebis izoklinebiT gansazRvru- zemoT mocemuli gantolebis amoxsna gvaZlevs:
li saerTo traeqtoriebi grafikis TiToeul
(Ki Ni) dNi Ki
oTx nawilSi, nax. 21-4-Si, gviCveneben, rom saerTo aij =
Ni dt riNiNj
wonasworobis wertili stabiluria. Sesabamisad,
pirobebi TanaarsebobisTvis aris uTansworo Ki es gantoleba gviCvenebs, rom konkureci-
< Kj/aji da Kj < Ki/aij. am utolobaTa gadaadgilebiT is koeficientis gamoTvlis eqsperimentuli
Cven miviRebT aij < Ki/Kj da aji < Kj/Ki, rogorc adre
vnaxeT. biologiurad, es utolobani eTanxme-
bian SemTxvevas, romelSic TiToeuli saxeoba sa-
kuTar Tavs (Ki) ufro zRudavs, vidre is zRudavs Nj
300
B
KS dNR
200 =0
NS C dt
dNS
=0
A dt
100
KR
0 100 200 300
NR
(a) (b)
siZnele mdgomareobs koknkurirebadi saxeobebis erTmaneTs ekologiurad imiT, rom orive saxe-
populaciis zomisa da gadataniTi SesaZleblobis obis didi larvebi ibudeben xorblis marcvlebSi
akuratul gazomvebSi da populaciis zrdis tem- da ikvebebian misi SigTavsiT (nax. 21-8b). radganac
pebis gansazRvraSi. larvebi agresiulebi arian erTi erTmaneTis, Cven
krombim miiRo ri-sa da Ki-s sidideebi j saxe- ar unda gagvikvirdes, rom maTi saxeobaTaSorisi
obis gareSe gazrdili i saxeobis populaciidan. brZolis koeficienti maRalia.
xoWo Rhizopertha dominica-sa (romelsac man R saxe- krombim aseve gamoikvlia konkurencia Rhizop-
oba uwoda) da CrCil Sitotraga cerealella-s (S saxeoba) ertha-s da meore saxis xoWos Oryzaephilus surinamen-
Soris konkurenciaze muSaobisas, krombim gansaz- sis-s Soris. Sitotraga-sgan gansxvavebiT Oryzaephilus-
Rvra, rom rR = 0,05 da rS = 0,10 d1, KR = 338 da KS = is larvebi ikvebebian xorblis marcvlis gareT.
200, aRS = 1.0 da aSR = 1.3. radganac produqtma aR- Sesabamisad Rhizopertha-sa da Oryzaephilus-s Soris
SaSR gadaaWarba 1-s, Cven ar unda movelodeT am konkurenciis koeficineti dabalia (daaxloebiT
ori saxeobis Tanaarsebobas. metic, radganac KR 0.2 da 0.1) da ori saxeoba axerxebs Tanaarsebobas
aWarbebs KS/aSR, Srizopertha-s savaraudod upirate- mcire urTierTdabrkolebiT (nax. 21-9).
soba unda moepovebina Sitotraga-ze, rac marTlac konkurenciis koeficientebis eqsperimen-
ase moxda (nax. 21-8a). Rhizopertha da Sitotraga hgvanan talurma gamoTvlebma migvaniSnes garkveuli
dNR
=0
500 dt
B
K0 C
400 dN0
=0
dt
A
300
N0 D
KR/0R
200
D.pseudoobscura N p = Kp 664
D.serrata N s = Ks 1,251
jam = 530
gamartivebebisken, rac aRelvebda kapitan daiv- Cundeba D.serrata-s xarjze. cal-calke da erTad
ers. magaliTad, rodesac francisko aialam (1970) SenarCunebuli TiToeuli saxeobis populaciaTa
konkurenciaSi moiyvana drozofilas ori saxe- zomebi Tavmoyrili da Sejamebulia cxril 21-2-
oba erTad, konkurenciis koeficientis miseuli Si. am interaqciebis konkurenciis koeficienti
gamoTvlebi konfliqtSi modioda volteras mar- ganisazRvra, rom iyo aps = 1.49 da msgavsad aps =
tiv modelTan. D.pseudoobscura, dasavleT aSS- 3.86. produqti apsasp = 5.75 arRvevs zogad pirobas
dan da D.serrata, axali gvineadan Tanaarseboben TanaarsebobisTvis, TumcaRa arc erTi saxeoba ar
laboratorul kulturebSi 23C-ze. maRal tem- gandevnis meores!
peraturebze D.serrata Caanacvlebs D.pseudoobscura- cxrili 21-2 wonasworobiTi populaciis
s. dabal temperaturebze D.pseudoobscura nar- zomebiaialas Sedegebi ar uaryofen aq ganviTa-
rebuli konkurenciis Teoriis zogad princips,
magram isini gulisxmoben, rom martiv xazobriv
modelebs, rogoricaa logistikuri gantoleba,
ar SeuZliaT, adekvaturad aRweron populaciaTa
700 Kp dinamika zogierT SemTxvevaSi (Law and Watkinson
Kp
600 1987). aialas Sedegebi SeiZleba morgebul iqnas
Tanaarsebobis pirobebTan (Ki < Kj/aji) wonasworobis
500 izoklinis gadaxriT nax. 12-10-Si naCveneb mrudeb-
400 Si (Gilpin and Justice 1972, 1973). amgvari gadaxra Sei-
A Zleba ganxorcieldes, rodesac TiToeuli saxeo-
300 Ks
B ba intensiurad konkurirebs meoresTan simciris
200 pirobebSi, magram naklebad, rodesac TiToeuli
saxeoba axlosaa gadataniT SesaZleblobasTan.
100
Ks warmoidgineT SemTxveva, sadac ori resursia A da
0 B. TiToeuli saxeoba oriveTi ikvebeba, magram i
0 400 800 1,200 1,400
saxeoba A resursebs gacilebiT ufro efeqturad
iyenebs, vidre j saxeoba da specializdeba masze
nax. 21-10 SedarebiT Tanaarsebuli saxeobebis logis- resursebis simcirisas. sapirispiro xdeba j saxe-
tikuri konkurenciis modelisa da Tanaarsebul saxeobaze obasa da B resursTan mimarTebaSi. rodesac i aris
Catarebuli eqsperimentebis Sedegebis Sesaxeb Drosophila-s iSviaTia da j Warbi, maT Soris ZiriTadi konkuren-
magaliTze. rodesac adgili aqvs Tanaarsebobas, modeli winas- cia gamowveulia maT mier A resursis gamoyenebi-
warmetyvelebs, rom gawonasworebuli populacia (A wertili) dan da i ukeTesi konkurentia. rodesac j aris iS-
mdebareobs ori gadataniTi SesaZleblobis SemaerTebel
viaTi da i Warbi, konkurencia koncentrirebuli B
xazs (Ks da Kp) gareT. aialas Sedegi aRniSnulia B wertiliT.
resursze da j aris ukeTesi konkurenti (Ayala 1970,
grafikuli modelis modifikacia B wertilis morgebisTvis
1971; Gilpin and Ayala 1973).
naCvenebia mcire grafikze.
501
0.5 A da C Tanaarsebobs
PO4(M)
R2
dNj
=0 A mogeba dNC
dt dt
=0
CA
dNj
=0 dNA
dt
0 CC dt
=0
R1
0 5 10
SiO2(M)
nax. 21-11 ori saxeobis konkurenciis gamosaxuleba,
romelSic erTs (i) SeuZlia, SeinarCunos populaciis zrda nax. 21-13 dakvirvebuli nulovani sufTa zrdis izo-
orive SemzRudavi resursis dabal donisas meoreze (j) ukeTes- klinebi da moxmarebis veqtorebi Asterionella formosa-s da Cyclotella
ad. am SemTxvevaSi, i saxeoba mogebuli rCeba konkurenciaSi da j meneghiniana-s diatomebisTvis winaswarmetyveleben stabilur
gamoidevneba sistemidan. (From Tilman 1982.) Tanaarsebobas am or saxeobas Soris. (After Tilman 1982.)
502
(b)
(a)
() (+)
() (+)
(d)
(c)
nax. 21-15 SesaZlo gzebi, romliTac arapidapir efeqtebs SeuZliaT, gamoiwvion moCvenebiTi
konkurencia. (a) mtacebeli Wams rogorc A, ise B saxeobis msxverpls, magram mas mainc A urCevnia. Tu
A-s moxmarebiT mtacebeli ganicdis ricxobriv reaqcias (mtaceblis simWidrovis zrda, naCvenebi
msxvili xaziT), maSin mtaceblobis zewola B-zec SeiZleba gaizardos. amrigad A saxeobas uryofiTi
B saxeobaze. (b) Tu mtacebels urCevnia fokaluri saxeoba A, magram SeuZlia, moix-
iribi efeti aqvs
maros mTeli rigi alternatiuli saxeobebisa, A saxeobas eqneba moCvenebiTi konkurentuli efeqti
mTel rig alternatiul saxeobebze. (c) komleqsuri arapidapiri interaqciebi SeiZleba warmoiSvas,
rodesac procesSi CarTulia erTze meti mtacebeli. (d) moCvenebiTma konkurenciam SeiZleba Tavi
iCinos sam saxeobas Soris erTsa da imave trofikul doneze. Tu A da B saxeoba konkurirebs, maT aqvT
uaryofoTi efeqti () erTi meoreze. B da C saxeobebs ormxrivad momgebiani (+) gavlena aqvT erTi
meoreze. radganac A-s uaryofiTi gavlena aqvs B-ze, B-s dadebiTi efeqti C-ze qreba da amrigad C-ze
arapirdapir gavlenas axdens A-sa da B-s interaqcia. (adaptirebulia Holt and Lawton 1994.)
505
magram radganac es efeqti vrceldeba mTel rig parazitebis biologiuri kontrolisa da Senar-
alternatiur msxverplze, is ufro metad ifan- CunebisTvis. holtma da lautonma (1994) war-
teba. fokaluri saxeoba SeiZleba aseve gaxdes moadgines rigi magaliTebisa, romlebic axdenen
erTze meti mtaceblis msxverpli (nax. 21-15c) am mniSvnelobis demonstrirebas. sxvadasxva
da TiToeuls am mtaceblebisgan SeiZleba hy- veluri saxeobebi xSirad xdeba saziaro daa-
avdes mTeli rigi alternatiuli msxverplebisa. vadebis an parazitebis msxverpli. Tu erTi saxe-
aseve SesaZlebelia mtacebelTa nakrebisTvis, oba SeZlebs, gauZlos daavadebis an parazitis
rom ikvebos rogorc fokaluri msxverplis kom- infeqciis maRal temps, man SeiZleba imsaxuros
pleqtiT, ise alternatiul msxverplTa jgu- rogorc infeqciis rezervuarma sxva saxeobisT-
fiT. Cven SegviZlia, vnaxoT am SesaZleblobidan, vis, romelsac dabali gamZleoba aqvs daavadebis
rom umartivesi SemTxvevebis garda, moCvenebiTi mimarT. magaliTad, TeTrkudiani iremi SeiZleba
konkurencia SeiZleba Zneli dasakvirvebeli iyos gadaurCes meningealuri matliT invazias, ro-
bunebaSi, radgan misi efeqti esoden gafantulia melic klavs karibus, riTac xels uSlis veluri
(Holt and Lawton 1994). bunebis menejerebs karibus iseT regionebSi
arsebobs ori msxverpli saxeobis erT mta- SeyvanaSi, sadac saxloben dainficirebuli
cebelTan arapirdapiri interaqciis meore mx- TeTrkudiani irmebi (Bergerud and Mercer 1989, ix.
arec. Tu mtaceblis moxmarebis tempi gaizrdeba Tavi 19). mtaceblebma da parazitoidebma, romle-
msxverplis simWidrovis zrdasTan erTad, rasac bic Semoyvanilni arian rogorc parazitTa ma-
msxverpli saxeobebis funqcionaluri reaqcia kontrolebeli bunebrivi aqtorebi (ix. Tavi 23),
ewodeba (ix. Tavi 23) interaqciam SeiZleba SeiZleba Seqmnan seriozuli problemebi, Tu maT
gamoiwvios dadebiTi arapirdapiri efeqti. Tavi SeuZliaT, SeWamon erTi an meti alternatiuli
davaneboT cota xniT mtaceblis ricxobriv reaq- msxverpli. parazitebis donis Sesamcireblad
cias da warmovidginoT SemTxveva, sadac mtacebe- Semoyvanili mtacebeli an parazitoidi SeiZleba
li avlens Zlier funqcionalur reaqcias orive ubralod gadaerTos adgilobriv organizmebze,
msxverpli saxeobis mimarT. Tu mtacebeli saxe- rodesac parazitTa populaciebi Semcirdebian.
obis simWidrove izrdeba da B msxverpli saxeobis ironiulad, xSirad momgebiania biologiuri sa-
simWidrove rCeba igive dabal doneze, B saxeoba kontrolo saxeobebis Semoyvana, romlebsac Seu-
gaTavisuflebulia mtaceblobis moqmedebisgan, ZliaT, alternatiuli msxverplis gamoyeneba. am
radgan mtacebeli gadaerTveba am B saxeobidan SemTxvevaSi, misi msxvili populaciebi SeiZleba
ufro Warb A saxeobaze. B saxeobam aseve SeiZleba SenarCundes arealSi. problema Tavs iCens, rode-
naxos mogeba imaSi, rom mtaceblebi kmayofil- sac erT-erT alternatiul msxverli safrTxeSia
debian mravalricxovani saxeobebis WamiT. mtace- an ar SeuZlia, moiZios TavSesafari Semoyvanili
blobis moqmedebisgan gaTavisufleba, saSuale- mtaceblisgan.
bas aZlevs msxverpl saxeobas, gaizardos maSin,
rodesac gazrdili mtacebloba amcirebs am saxe-
obis simWidroves. garkveul momentSi A saxeobis 21.13 metapopulaciebSi sust konkur-
populacia B saxeobaze mcire gaxdeba da mtace- entebs SeuZliaT, Tanaiarsebon Se-
bloba koncentrirdeba B saxeobaze, riTac Seam- darebiT Zlier konkurentebTan
subuqebs A saxeobaze mtaceblobis zewolas.
kidev erTi gza, romliTac moCvenebiTma konkurirebadi saxeobebis sivrcobriv dinamikas
konkurenciam SeiZleba iCinos Tavi aris erTsa da SeuZlia, gavlena moaxdinos konkurenciis sab-
imave trofikul doneze myofi populaciebis ara- oloo Sedegze. Cven SegviZlia, gavaanalizoT es
pirdapiri interaqciebi (nax. 21-15d). warmoidgi- Sedegi saxeobebs Soris iseTi konkurenciis war-
neT sami saxeoba A, B da C. A da B saxeoba konkurirebs, modgeniT, romelic Tavs iCens metapopulaciaSi,
ase rom, maT uaryofiTi efeqti aqvT erTmaneTze. anu saxeobebi, romlebic binadroben xelsayreli
saxeobebi B da C dadebiTad urTierTmoqmedeben sabinadro petCebis aralSi, romlebsac gars arax-
erTmaneTze. anu maTi asociacia mogebaSi ayenebs elsayreli areali akravs. Tqven gaixseneT me-17
orive maTgans, warmoadgens ra mutualistur TavSi Cveni saubridan, rom metapopulaciis kon-
urTierTobas (ix. Tavi 25). A saxeobis uaryofiTi cefciis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani Tvise-
gavlena B saxeobaze arapirdapirad uaryofiTad ba aris is, rom is warmoadgens sxvadasxva sivr-
imoqmedebs C saxeobaze, radgan is anadgurebs B sax- cobriv masStabebze ekologiuri fenomenebis
eobas, romlisganac C saxeoba mogebas da sargeb- ganxilvis CarCos. process SeiZleba sxvadasxva
els naxulobs. dinamika hqondes TiToeuli petCis farglebSi
saziaro mtaceblobis fenomeni SeiZleba didi da petCebs Soris. metapopulaciis Teoriis es
mniSvnelobis iyos daavadabaTa ekologiisTvis, Tviseba gvawvdis kidev erT saSualebas, vifiqroT
506
+
dz
dt
individebs. anu Cven gvsurs vicodeT, SeuZlia bas, am or konkurents SeuZliaT Tanaarseboba.
Tu ara or saxeobas Tanaarseboba landSaftis kidev erTxel, Tanaarseboba aq ganixileba land-
doneze. Tqven SeamCnevdiT, rom am sakiTxs nakle- Saftis doneze. ori saxeoba ar moipoveba erTad
bi saerTo aqvs daukavebeli petCebis ricxvTan. erT petCSi, radgan A saxeoba yovelTvis gamodev-
Cven gvainteresebs mxolod is, arsebobs Tu ara A nis B saxeobas adgilobrivad. aRsaniSnavia, rom
saxeobis mier dakavebuli petCebi da sxva petCebi, daqvemdebarebul konkurents ar aqvs aRmatebul
romlebsac B saxeoba ikavebs. marTlac, radgan x konkurentze maRali kolonizaciis tempi, rac
+ y + z = 1, Cven gvWirdeba mxolod zemoT mocemu- SesaZlebels gaxdida maT Tanaarsebobas.
li sistemis nebismieri ori gantolebis gaTval- am TavSi mocemuli modelebi gvawvdian Teo-
iswineba. Tqven ukve iciT, rom amgvar kiTxvasTan riul CarCos, romlis farglebSic SesaZlebe-
midgomis erTi gza aris imis gaTvaliswineba, Tu lia bunebrivi sistemebis Seswavla. Tumca, arc
ra xdeba wonasworobis dros. anu rodesac dx/ erTi bunebrivi sistema ar aris iseTi martivi,
dt = 0, dy/dt = 0 da dz/dt = 0. amgvarma analizma, ro- rogoric es modelebi an laboratoriaSi Sed-
melic Cven gamovricxeT aq gviCvena, rom daqvem- genili orsaxeobiani mikrokosmebia. bunebrivi
debarebul konkurents SeuZlia, Tanaarseboba garemo heterogenulia sivrceSi da cvladebi
metapopulaciaSi aRmatebul konkurentTan Tu droTa ganmavlobaSi. konkurencia scildeba sax-
mB/eB > mA/eA (Nee and May 1992, Nee et al. 1997). anu eobaTa wyvilebs da momxmareblebic aseve moix-
Tu daqvemdebarebuli konkurentis mier petCis marebian. momdevno TavSi Cven mogawvdiT bunebaSi
kolonizaciis gadaSenebasTan Sedareba aRemate- konkurenciisa magaliTebs.
ba aRmatebuli konkurentis analogiur Sefarde-
daskvna
1. konkurencia aris resursis gamoyeneba an mox- 2. konkurencia aRiarebul iqna fundamentur
mareba erTze meti individualuri momxmareblis ekologiur procesad darvinis mier, romelmac
mier. rodesac individebi erT saxeobas ekuTvnian daafuZna Tavisi evoluciis Teoria bunebri-
maT interaqcias ewodeba Sidasaxeobrivi brZola. vis gadarCevis gziT Sidasaxeobriv brZolaze
rodesac isini sxvadasxva saxeobas ekuTvnian, sxvadasxva gentopebis mqone indvidebs Soris.
amas saxeobaTaSorisi brZola ewodeba. CareviTi konkurenciis Tanamedrove kvlevebi momdin-
konkurencia Tavs iCens, rodesac individi aq- areobs v.volterasa da j.lotkas Teoriuli
tiurad ereva sxva individis resursebis mox- kvlevidan 1920-iani da adreuli 30-iani wlebis
marebaSi. rodesac individebi iyeneben saerTo ganmavlobaSi. momdevno dekadebis ganmavloba-
resursebs, magram dRisa da sezonis sxvadasxva Si, saxeobaTaSorisi brZola laboratoruli
dros, adgili aqvs eqspluataciur konkurencias. gamokvlevebis feSenebelur sagnad iqca, Tumca
508
1940-1950-ian wlebamde devid lekma, g.e. haTCin- lia an uaryofiTia. wonasworobis izoklinebis
sonma da sxvebma ar aRiares saxeobaTaSorisi SedarebiTi pozicia (xazebi, romlebic aRweren
brZolis potenciuri roli biologiuri Tana- Ni-sa da Nj-s kombinaciebs romelTaTvisac dNi/dt an
sazogadoebebis struqturis regulirebaSi. dNj/dt = 0) gansazRvravs SeZlebs ori konkurenti
Tanaarsebobas Tu ara.
3. a.g.tensli pirveli iyo, vinc eqsperimenti
Caatara saxeobebs Soris konkurenciis arsebobis 9. konkurenciis koeficienti aij SeiZleba gan-
gansasazRvrad. g.f.gausma moaxdina konkurenci- isazRvros konkurirebadi populaciebis din-
is demonstrireba laboratorul eqsperimenteb- amikidan an Tu ori saxeoba Tanaarsebobs, maTi
Si umartivesebze. Tomas parkis eqsperimentebma populaciebis wonasworebrivi zomebidan erTi
fqvilis xoWoebze (Tribolium) gviCvenes, rom meoris arsebobis an ar arsebobis pirobebSi.
konkurenciis saboloo Sedegi damokidebuli iyo es gamoTvlebi damokidebulia logistikuri
garemo pirobebze mocemuli saxeobis nebismieri konkurenciis sworxazovnebis mosazrebaze.
wyvilisTvis.
10. konkurencia saxeobebs Soris SeiZleba gage-
4. konkurenciuli gamoricxvis principi gulisx- bul iqnas resursTa dinamikis analizis safuZ-
mobs, rom or saxeobas ar SeuZlia Tanaarseboba velze. konkurenciis saboloo Sedegi damokideb-
usasrulod erT SemzRudvel resursze. ulia TiToeuli saxeobis nulovani, sufTa zrdis
izoklinebis SedarebiT poziciaze, resursTa
5. Sidasaxeobrivi brZola mWidrodaa dakav- moxmarebis veqtorebsa da TiToeuli resursis
Sirebuli populaciis regulaciasTan. rodesac
SedarebiT miwodebaze moxmarebis ararsebobis
populacia uaxlovdeba gadataniT SesaZleblo-
pirobebSi (resursTa miwodebis wertili).
bas, konkurentuli interaqciebi populaciis
wevrebs Soris ufro intensiuri xdeba, rac 11. konkurenciis logistikuri modelebi ar
iwvevs ufro met sikvdilianobas da populaciis gvawvdis adekvatur axsnas zogierTi Tanasazoga-
zrdis tempebis Senelebas. doebisa, sadac mravali saxeoba Tanaarsebobs.
konkurenciuli gamoricxva SeiZleba ar moxdes
6. volterasa da lotkas maTematikuri modelebi amgvar TanasazogadoebaSi, radgan bunebrivi
konkurenciis Sesaxeb dafuZnebulia populaciis
gamRizianeblebi inarCuneben yvela popula-
zrdis logistikur gantolebaze, romelSic
cias gadataniTi SesaZleblobis qvemoT, sadac
elementi N/K warmoadgens Sedasaxeobrivi brZolis
konkurenciuli efeqtebi ar moqmedebs.
intensivobas. konkurencia i da j saxoebebs Soris
CarTulia gantolebaSi i saxeobis populaciis 12. mtaceblobam SeiZleba gavlena moaxdinos msx-
zrdis tempisaTvis (dNi/dt) analogiuri elementiT verpli saxeobebis konkurentuli interaqciebis
aijNj/Ki. elementi aij-s ewodeba konkurenciis koe- saboloo Sedegze. lotka-volteras modelebi
ficienti da is gamoxatavs j saxeobis individis SeiZleba modificirebul iqnan amis saCvenel-
efeqtebs i populaciis zrdis tempebze. i popula- blad: dNi/dt = riNi(1 Ni/Ki aijNj/Ki) miNi.
ciis dinamika amrigad aRiwereba Semdegi saxiT:
dNi/dt = riNi(1 Ni/Ki aijNj/Ki).
13. or saxeobas SeiZleba uaryofiTi gavlena
hqondes erTmaneTze maSinac ki, Tu isini ar
7. i da j saxeobebis saerTo wonasworoba (dNi/dt = konkurireben mtacebelTan maTi interaqciis
0, dNj/dt = 0) aRwerilia gantolebiT Ni = (Ki aijKj)/(1 gamo, am fenomens moCvenebiTi konkurencia ewo-
aijaji) da analogiuri gantolebiT j saxeobisTvis. deba. moCvenebiTi konkurencia SeiZleba aseve
yvelaze zogadi terminebiT, Tanaarseboba (Ni > 0, gamowveul iqnas erT trofikul doneze myofi
Nj > 0) moiTxovs, rom aijaji < 1. populaciebis interaqciiTac.
savarjiSoebi
1. dawereT mokle istoriuli Sedareba eko- obaTaSorisi brZola miCneul iqna erTmaneTisgan
sistemaTa ekologiis umsxvilesi ideebis Ses- damoukideblad. aris Tu ara es biologiurad
axeb, rogoric mocemuli iyo mecxre TavSi da safuZvliani mosazreba?
ganaviTareT ideebi iseTi konkurenciis Taobaze,
rogoric mocemulia am Tavis 21.1 nawilSi. 6. konkretuli saxeobis populacia Seicavs Ni =
1000 individs. populacias Semdegi maxasiaTble-
2. SemogvTavazeT Sesaferisi nulovani an alter-
bi aqvs: Ki = 1800, ri = 1.2. arealSi konkurirebadi
natiuli hipoTezebi tenslis eqsperimentisT-
j saxeobis 3000 individia da meore saxeobis
vis endronikaze da gausis eqsperimentisTvis
konkurenciis koeficienti pirvelis winaaRmdeg
Paramecium-ze (miniSneba: ix. Tavi 2 am hipoTezebis
aris aij = 0.2. ra aris i populaciis zrdis tempi
ganxilvisTvis).
konkurenciis logistikuri modelis mosazre-
3. rodesac saxeobebi Tanaarseboben bunebaSi, bebis gaTvaliswinebiT?
xSirad aRmoCndeba, rom isini garkveulwilad
gansxvavdebian erTmaneTisgan resursebis mox- 7. warmoidgineT ori populacia i da j, romelTa-
marebiT, riTic Tavidan icileben konkurentul gan orives gadataniTi SesaZlebloba utoldeba
gamoricxvas. vTqvaT arsebobs monadire obobebis 150-s, romlebic erTmaneTTan konkurenciaSi
ori saxeoba, romlebic binadroben tyis nayarSi arian. i populacias zrdis ufro maRali tempi
Tqveni saxlis maxloblad. saxeobebi ar gansx- aqvs ri = 2.0 da j populacias ufro dabali rj = 0.5. i
vavdebian zomiT da aqtiurdebian dRis erTsa populaciis konkurenciuli efeqti j saxeobaze
da imave dros da igive tipis msxverpls iWeren. aris aji = 0.8, maSin rodesac j saxeobisa i saxeobaze
axseniT, ra saxis dakvirvebebsa da eqsperiment- aris aij = 0.2. gamosaxeT algebrulad Tu rogor
ebs CaatarebdiT imis gansasazRvrad, Tu ro- SeuZlia aSlilobis xasiaTs, romelic inarCu-
gor SeiZleba gansxvavdebodnen es ori, msgavsi nebs i populacias dabal doneze, SeuSalos mas
ekologiis mqone saxeobebi. xeli j saxeobis konkurenciuli gamoricxvisgan.
(miniSneba: gviCveneT Tu rogor icvleba dNj/dt i
4. mesame savarjiSoSi naxsenebi obobebis Tqveni
populaciis Zalian maRali doneebidan Zalian
frTxili kvlevisas Tqveni kuratori gekiTxebaT,
dabal doneebamde.)
rogor axsniT ori saxeobis Tanaarsebobas, Tu
Tqven ar SegiZliaT, gansazRvroT mniSvnelovani
8. nax. 21-14-isa da (21-9) gantolebis gamoyenebiT
gansxvaveba maT mier resursebis moxmarebaSi. ras
SeadgineT algebruli gamosaxuleba, romelic
upasuxebdiT?
gviCvenebs mi sidides (mtaceblobis zewola),
5. konkurenciis logistikuri modelebis ganvi- romelzec i populacia qreba. (miniSneba: daiwyeT
Tarebisas 21.5 nawilSi Sidasaxeobrivi da saxe- mi/r sididis gansazRvriT, rodesac Ni = 0.)
510
Tavi 22
konkurencia bunebaSi
gzamkvlevi kiTxvebi
ratom aris konkurencia Zneli dasakvirve- ra aris asimetriuli konkurencia?
beli bunebaSi?
m
martive amaxinjebs bunebaSi konkurenciis kom-
odelebma, romlebic Cven warmogidgineT
pleqsurobas, utovebs ra ekologebs amocanas,
wina TavSi, gviCvenes populaciis simWidro-
Seamowmon modelebis saSualebiT gakeTebuli
vis (N) da konkurenciis intesivobis (aij) is piro-
daskvnebi kompleqsuri eqsperimentebiT. bune-
bebi, sadac konkurirebad populaciebs SeuZliaT
baSi konkurenciis mniSvnelobisa da meqnizmebis
Tanaarseboba da sadac erTi populacia gamodev-
Sesaxeb arsebuli kiTxvebi intensiurad ganix-
nis meores konkurenciiT. Cven vnaxeT aseve, Tu
ilebian ekologebis mier. kerZod, konkurenciis,
rogor moqmedebs mtacebloba konkurenciis sab-
rogorc Tanasazogadoebis struqturaze moqme-
oloo Sedegze da rogor Tanaarseboben konkuri-
di faqtoris roli Sua 1980-iani wlebidan inten-
rebadi saxeobebi metapopulaciaSi. radganac
siuri debatebis mTavar sakiTxs warmoadgens (ix.
konkurenciis modelebi winaswarmetyveleben,
nawili 6).
Tu konkuriebadi populaciebis romeli jgufi
konkurenciis maxasiaTeblebi da Sedegi bun-
gadarCeba da romeli gaqreba. amiT didad arian
dovania garkveuli mizezebis gamo. pirveli, Cven
dainteresebuli ekologebi, romlebsac surT
ukve vnaxeT, rogor xdian mtaceblisa da misi msx-
gaigon is meqanizmebi, romlebiTac yalibdeba da
verplis interaqciebi moCvenebiTs im faqts, rom
narCundeba ekologiuri Tanaazogadoeba da is
msxverplic konkurirebs, rodesac pirdapiri
procesebi, romelic dasabams aZlevs biologiur
gagebiT es ase ar aris (moCvenebiTi konkurencia,
mravalferovnebas zogadad. Cveni dainterese-
ix. nawili 21.12). meore, xSirad Zneli gasazomia Si-
ba amgvari modelebiT Zlierdeba im SedegebiT,
dasaxeobrivi brZolisa da saxeobaTaSorisi brZo-
romlebic Cven gausis (ix. nawili 21.2) martivi
lis SedarebiTi Zalebi bunebaSi. am ori procesis
laboratoruli eqsperimentebiT miviReT. maTSi
ZalaTa codna mniSvnelovania swored imitom,
konkurentuli interaqciebis saboloo Sedegi
rom isini warmoadgenen or sxvadasxva process.
cxadad aris naCvenebi da araorazrovania. saube-
Sidasaxeobrivi brZola fenomenia populaciis
durod, maTematikuri modelebis SedarebiTi si-
doneze, romelic asaxavs populaciis zrdis sim-
511
Widroveze damokidebul Tvisebebs. saxeobaTa- an maT gamoyenebas sxva individebis mier, xSirad
Sorisi brZola aris procesi, romelic moicavs fizikuri (brZola magaliTad) an qimiuri saSu-
sxvadasxva saxeobis interaqciebs da bolos xan- alebebiT (toqsinebi). Soenerma (1983) moaxdina
daxan konkurenciis specifikuri meqanizmebi Za- konkurenciis kidev ufro meti dayofa eqvs kat-
lian Zneli dasadgenia. Cven ukve aRvniSneT, rom egoriad, misi meqanizmebis mixedviT:
konkurentuli interaqciebi SeiZleba moicavd-
nen individebs Soris resursebisTvis pirdapir
1. moxmarebiTi konkurencia, damyarebuli rome-
liRac ganaxlebadi resursis moxmarebaze.
konkurencias (CareviTi konkurencia) an ara-
pirdapir interaqciebs, romlebSic konkuri- 2. daswrebiTi konkurencia emyareba Tavisufa-
rebadi saxeobis individebi kritikul resursebs li sivrcis dakavebas.
sxvadasxva dros iyeneben, riTac amcireben
resursebis xelmisawvdomobas konkurirebadi 3. hipertrofuli konkurencia, romelic Tavs
saxeobebis wevrebisTvis erTmaneTTan pirispir iCens rodesac erTi individi swrafad izrdeba da
Sexvedris gareSe (eqspluataciuri konkurencia). gadafaravs meores, riTac arTmevs mas sinaTles,
konkurenciis meqanizmebi SeiZleba Camoyalibe- sakvebi nivTierebebiT savse wyals an sxva rome-
bul iqnan konkurirebadi saxeobebis special- lime resurss.
uri qcevis an morfologiuri da fiziologiuri
4. qimiuri konkurencia, iseTi toqsinis warmoe-
Tvisebebis saSualebiT imgvarad, rom Carevis an
biT, romelic moqmedebs garkveul manZilze gare-
eqspluataciis buneba Zneli gansasazRvria.
moSi gafantvis Semdeg.
am TavSi Cven ganvixilavT konkurenciis
magaliTebs bunebaSi. Cveni saubari giCvenebT, 5. teritoriuli konkurencia, sivrcis dacva.
Tu rogor iyeneben ekologebi eqsperimentebs
6. Sexvedris konkurencia, romelic moicavs xan-
bunebisa da bunebaSi konkurenciis mniSvnelobis
mokle interaqciebs resursisTvis, ramac SeiZle-
Sesaswavlad. Cven vnaxavT, rom konkurentuli in-
ba gamoiwvios fizikuri ziani, droisa da energiis
teraqciebis Sedegebi kompleqsuria.
kargva an sakvebis moparva.
mtknari wylis
mcenare 0 0 1 1 0 0 0
cxoveli 13 1 0 1 1 5 2
sazRvao
mcenare 0 6 4 1 0 0 0
cxoveli 9 10 6 0 7 6 0
xmeleTis
mcenare 28 3 11 7 0 1 9
cxoveli 21 1 0 1 11 15 6
jamSi 71 21 22 11 19 27 17
(Data from Schoener 1983.)
512
ris, upirvelsad, es xmeleTis mcenareebia, saz- mcenareebi gamoyofen Sxams sxva mcenareebis zr-
Rvao makrofitebi da cxovelebi, romlebic myar dis Sesaferxeblad. Tumca alelopaTia SeiZleba
substratze saxloben. teritoriuli da Sexve- gacilebiT ufro kompleqsuri iyos. magaliTad,
dris konkurencia Tavs iCens aqtiurad gadaadg- zogierTi paraziti gamodevnis sxva, potenciu-
ilebad cxovelebs Soris; qimiuri konkurencia rad konkurirebad parazitebs mtareblidan maT
xmeleTis mcenareebs Soris (toqsinTa umrav- winaaRmdeg mtareblis imunuri sistemis stimuli-
lesoba wyalSi zedmetad advilad ixsneba, mag- rebis saSualebiT (Schad 1966, Cohen 1973). miCneul
aliTad ix. Jackson and Buss 1975). Soeneris gamoT- iqna, rom avstraliuri evkaliptis xis foTlebSi
vliT, moxmarebiTi konkurencia yvelaze xSiri da arsebuli Warbi eTerzeTebi xels uwyoben xSir
farTod gavrcelebulia, gansakuTrebiT xmele- xanZrebs foTlovan nayarSi, klaven ra konkur-
Tze. daswrebiTi da hipertrofuli konkurencia entebis Tesls (Mutch 1970), Tumca ufro xSirad,
dominirebs zRvis sabinadro garemoSi, magram toqsikuri nivTierebis pirdapiri efeqti iwvevs
es nawilobriv SeiZleba iyos imis gamo, rom kvl- zians. adreul kvlevaSi a.b. mesim (1925) gviCvena,
evaTa umetesoba moicavs mimagrebul, e.w. ,,mjdo- rom niadagSi kaklis xis mier gamoyofili to-
mare organizmebs, romlebic myar substratze qsikuri nivTierebebi zRudaven sxva saxeobebis
saxloben. mcenareebis nergebis zrdas.
samxreT kaliforniis buCqovan sabinadro
Soeneris kategoriebidan erT-erTma qimiurma garemoSi Salvia-s gvaris salbis ramdenime saxe-
konkurenciam, sxvagvarad alelopaTiam, mniS- oba, rogorc Cans, iyenebs qimikatebs sxva mcena-
vnelovani yuradReba miipyro (Whittaker and Feeny reulobis zrdis Sesaferxeblad (Muller 1966, 1970,
1971, Harborne 1982, Rice 1984, Putnam and Tang 1986, Muller et al. 1968). Salvia-s dajgufebebs, rogorc
Gopal and Goel 1993, Seigler 1996). zianis miyeneba wesi, gars akravs SiSveli niadagis areali, rac
(-paTia) sxva individisTvis (alelo-) qimikatebis acalkevebs salbs garSemo balaxiani adgilebis-
saSualebiT yvelaze xSirad SeiniSneba xmeleTis gan (nax. 21-1). xangrZlivi periodebis ganmavloba-
mcenareebSi. amgvar interaqciebs SeiZleba aseve Si dakvirvebisas, Salvia SeiZleba gavrceldes
adgili hqodes wylis sistemebSi (Gopal and Goel balaxiani arealebSi. magram radgan salbis fes-
1993). rogorc wesi, Cven warmodgenili gvaqvs, rom vebi vrceldeba mxolod SiSveli ubnis kidemde,
(a) (b)
nax. 21-1 (a) SiSveli petCi salbis buCqebis kidesTan moicavs 2 metris siganis zols mcenareebis gareSe (A-B) da kidev ufro farTo
areals meCxeri balaxeulobiT (B-C), romelsac aklia veluri Svria da (Bromus). es mcenareebi moipovebian sxva saxeobebTan erTad (C)-s
marjvniv xeuluxlebel balaxeulSi. (b) sahaero xedi gviCvenebs salbs da kaliforniur abzindas, romlebic SeiWra erTwlian mcena-
reebian miwebSi santa inesis velSi, kalifornia. (q.h.miuleris naboZebi, from Muller 1966.)
513
romelic mcenaris garSemoa da ar scildeba mas, meore mosavali, rogorc wesi, ufro Raribia,
nakleb savaraudoa, rom toqsini gamoyofil iq- vidre pirveli autotqsikurobis gamo (Miller
nas niadagSi pirdapir fesvebidan. Salvia-s foT- 1996). mravali sxva furaJuli kultura avlens
lebi warmoqmnian aqrolad terpenebs (organuli igive bunebas. kidev erTi xSiri problema ale-
naerTebis klasi, romelic Seicavs qafurs da lopaTiisa soflis meurnebaSi Tavs iCens, rode-
aZlevs salbiT Sekmazul sakvebs Tavisi gamor- sac sxvadasxva marcvleuli areulia erTsa da
Ceuli gemos nawils), rac rogorc Cans, gavlenas imave velze, es teqnologia xandaxan gamoiyeneba
axdens axlomdebare mcenareebze pirdapir at- balaxismWameli mwerebis Sesamcireblad. ale-
mosferos saSualebiT (Muller 1966, Muller et al. 1964). lopaTurma gavlenam amgvari arevisas SeiZleba
barTolomeom (1970) SemogvTavaza, rom SiSve- gamoiwvios mosavlis Semcireba zogierT kul-
li zona Salvia-s garSemo SeiZleba gamowveuli turaSi. am problemebis gamo, soflis meurneobis
yofiliyo balaxismZovelobiT, TeslismWameli genetikosebi aqtiurad muSaoben marcvlovani
frinvelebis an ZuZumwovrebis gavleniT da rom mcenareebis kulturebis Sesaqmnelad, romlebic
mcenareTa toqsinebi, maTi efeqturobis miuxe- uZleben TavianTi sakuTari meoradi naerTebis
davad, ar iyo sakmarisi am fenomenis axsnisT- toqsinebs an sxva mcenaris toqsinebs, romlebTan
vis. am hipoTezis gamosacdelad, man moaTavsa erTadac isini izrdeba.
galiebi SiSvel zonaSi, raTa Seekavebina mcire konkurenciis kvlevebis analizma gamoavlina
zomis frinvelebi da ZuZumwovrebi, msgavsi saxiT konkurenciis mTeli rigi meqanizmi. magram aseve
konstruirebuli iqna sakontrolo punqtebic, sruliad SesaZlebelia, rom zogierT konkuren-
magram aq galiebis erTi mxare Riad iyo datove- tul kvlevebSi aRmoCenili maxasiaTeblebi ara-
buli. erTi wlis Semdeg, daxuruli galiebi Sei- pirdapiri interaqciebis Sedegi iyos saxeobebs
cavdnen 20-jer met mcenareul biomasas, vidre Soris garkveul trofikul doneze an im saxeobebs
sakontrolo da rac daaxloebiTi igive raode- Soris, romlebsac saerTo mtacebeli hyavT (ix.
nobas Seadgens, rac moipoveba SiSveli arealis seqcia 21-12). kolonelma (1990) amgvari moCvenebi-
miRma balaxian arealSi. am Sedegebis jon har- Ti konkurenciis ZiebaSi gadaxeda literaturas
periseuli (1977, 378) interpretacia Semdegnairi da aRmoaCina, rom saxeobaTaSorisi brZolis dam-
iyo `toqsikuri hipoTeza usargebloa vegetaciis amtkicebeli ormocdaaTi kvlevidan, umetesoba
amgvari bunebis axsnisTvis. j.b. harbornma (1982, ar iZleoda sakmaris samxils imisa, rom arapir-
215) gansxvavebuli daskvna gamoitana igive mona- dapiri Sedegi marTlac moqmedebda. siZneleebi
cemebis mixedviT: `cxovelebis SesaZlo roli, Tavs iCenen e.w. damatebis an CamoSorebis eqs-
gansakuTrebiT frinvelebisa da mRrRnelebis, perimentebis Sedegebis interpretirebisas. war-
SiSveli zonebis warmoebaSi eqsperimentulad moidgineT konkurenciis eqsperimenti, romelic
iqna gamokvleuli miulerisa (1970) da barTole- moicavs mcenaris or saxeobas, romelSic erTi
meos (1970) mier, magram ar iqna miRebuli aranairi saxeoba CamoSorebulia eqsperimentuli zonidan.
sarwmuno Sedegi, romelic kauzalur rols Sea- izomeba darCenili saxeobis zrda da Tu darCe-
srulebdnen, mTel rig eqsperimentebSi. orive nili saxeoba reagirebs momZlavrebuli zrdiT,
mosazreba sworia imaSi, rom imis miuxedavad, rom Cven SegviZlia, safuZvlianad vivaraudoT, rom
rogorc toqsinebi, ise balaxismWamelebi Sesa- ori saxeoba konkurirebs. Tumca dasaSvebia, rom
mCnev gavlenas axdenen balaxze, SiSveli zonebis CamoSorebuli saxeoba warmoadgenda TavSesa-
formaciaSi erTis an meoris (an orives!) rolis fars balaxismWameli mwerebisTvis, romlebic
saCvenebeli gamdamwyveti eqsperimentebi jer ar orive saxeobis mcenariT ikvebebodnen. aseT Sem-
Catarebula. TxvevaSi, am mcenaris CamoSoreba aseve Seamcirebs
alelopaTia gansakuTrebiT ainteresebT sof- mtaceblobis dones darCenil mcenareze da es
lis meurneobis Semswavlel ekologebs. marcv- SeiZleba iyos mizezi misi gaZlierebuli zrdisa.
leuli mcenareebis alelopaTuri efeqti sarev- cxadia, saWiroa konkurenciuli eqsperimentebis
elebis winaaRmdeg (e.w. heterotoqsikuroba) frTxili Sedgena da dizaini.
SeiZleba didi sargeblis momtani iyos. Tumca
alelopaTia SeiZleba moqmedebdes marcveulis
winaaRmdegac sul mcire ori saxiT. pirveli, 22.2 romeli saxeobebi aris ufro
rodesac marcvleuli erTsa da imave velze iTe- midrekili konkurenciisken?
seba wlidan wlamde, niadagSi meoradi naerTebis
darvinma xazi gausva, rom konkurencia yvelaze
dagrovebam SeiZleba gamoiwvios uaryofoTi
intensiuri iyo erTmaneTTan mWidro kavSiris
alelopaTuri efeqti (autotoqsikuroba). rode-
mqone saxeobebsa da organizmebs Soris. Tavis ,,On
sac Cveulebrivi ionja (Medicago sativa) momdev-
the Origin of Species-Si man SeniSna: `radganac
no wels Canacvlebulia ionjas meore naTesiT,
514
erTi gvaris saxeobebs, rogorc wesi, Tumca ara raodenoba miiCnevs, rom konkurencia bunebaSi
garduvalad, aqvT msgavsebebi Cvevebsa da ageb- marTlac SeiZleba SedarebiT iSviaTi iyos (e.g.,
ulebaSi da yovelTvis struqturaSi, konkuren- Hutson 1994), amtkiceben ra, rom garemos fluqtu-
cia zogadad ufro sastiki iqneba erTi gvaris sax- aciebi da gamRizianeblebi ufro mniSvnelovani
eobebs Soris, rodesac isini erTmaneTTan Sedian faqtorebia, vidre konkurencia imis gansazRvra-
konkurenciaSi, vidre sxva gvaris saxeobebTan. Si, Tu garkveul dros ra saxeobebi iCenen Tavs.
darvinma daaskvna, rom msgavsi struqtura aRniS-
navda msgavs ekologias, gansakuTrebiT resursTa
msgavsi moTxovnilebebiT. konkurenciis eqsperi- 22.3 saxeobaTa CamoSoreba, romelic
mentul kvlevaTa umetesobam daadastura es mo- Tan sdevs konkurentTa gacnobas,
sazreba im gagebiT, rom gamokvleul saxeobaTa gviCvenebs populaciaSi konkuren-
wyvilebi xSirad axlo naTesavebi arian da mcired ciis efeqtebs
gansxvavdebian. magram mraval resurss Soreuli
naTesauri kavSiris mqone organizmebic iyeneben bunebaSi konkurenciaze dakvirveba advilad
saziarod. kiboebi da midiebi, iseve rogorc wyal- SeiZleba iqnas demonstrirebuli konkurentuli
cenareebi, ikaveben sivrces moqcevaTaSoris zo- gamoricxvis principis gamoyenebiT, romelic
naSi. rogorc Tevzebi, ise wylis frinvelebi nad- acxadebs, rom or saxeobas ar SeuZlia Tanaarse-
iroben wylis uxerxemloebze. kriliT (Euphausia boba erT resursze, romelic mcire raodenobiT
superba), krevetisebri kibosebrebiT, romlebic moipoveba maTze moTxovnasTan SedarebiT. Tu
Warboben subantarqtikul wylebSi, ikvebebian saxeoba gamodevnis meore saxeobas arealidan, mx-
TiTqmis yvela tipis maTze didi cxovelebi, maT olod erTi, gamarjvebuli saxeoba rCeba arealSi
Soris Tevzebi, kalmarebi, myvinTavi frinvelebi ekologTa dakvirvebebisTvis. SeiZleba iTqvas,
da veSapebi. rom konkurentuli gamoricxva xanmokle proce-
xmeleTis sabinadro garemoSi, tyis nayarSi sia. samxilebi, gamoricxvas adgili rom hqonda,
mobinadre uxerxemloebiT ikvebebian obobebi, ikargeba susti saxeobis gaqrobasTan erTad. Cven
bzuilebi, salamandrebi da frinvelebi. fr- SegviZlia, davakvirdeT konkurentul gamoricx-
invelebi aseve konkurireben xvlikebTan msgavsi vas laboratoriaSi, radgan Cven SegviZlia, Cveni
saxis msxveplisTvis sxva sabinadro garemoSi. Wi- survilisamebr avrioT populaciebi, rogorc es
anWvelebsa da mRrRnelebs Soris TeslebisTvis gausma gaakeTa da Tvalyuri mivadevnoT maTi in-
konkurenciis erTma eqsperimentulma kvlevam teraqciis msvlelobas. amgvari laboratoruli
miipyro mniSvnelovani yuradReba (Brown and Da- eqsperimentebis bunebrivTan yvelaze miaxloe-
vidson 1977, Brown et al. 1979). Tesli udides resurss buli analogia aris adamianebis mier saxeobis
warmoadgenen WianWvelebis, mRrRnelebisa da SemTxveviTi an ganzrax Semoyvana. magaliTad,
frinvelebisTvis udabnoTa ekosistemebSi (Brown soflis meurneobaSi parazitebi an mtaceblebi
et al. 1979). metic, es cxovelebi moixmaren mraval xSirad Semoyvanilia sistemaSi sarevelebisa
erTnair Tesls, Tumca mRrRnelebi, rogorc da mweri parazitebis kontrolisTvis. Tu mTe-
wesi, did Tesls aniWneben upiratesobas, xolo li rigi amgvari makontrolebeli saxeobebisa
WianWvelebi ufro metad milimetrze naklebi erTdroulad arian Semoyvanili, maT SeiZleba
sigrZis Tesls moixmaren. radganac udabnoe- daiwyon konkurencia parazitisTvis, romlis
bSi mRrRnelebisa da WianWvelebis umravlesoba sakontrolodac Semoiyvanes isini. konkuren-
ZiriTadad sxvas arafers Wamen, saxeobaTaSorisi tul gamoricxvas am pirobebSi SeiZleba adgili
brZolis SesaZlebloba Teslze cxadia, saxezea. hqondes da SeiZleba dakvirvebul iqnas.
Cven wina TavSi SemogTavazeT, rom zogi- parazitebis makontrolebeli saxeobebis
erTi Zalian mravalferovani bunebrivi Tana- amgvari erTdrouli Semoyvanis magaliTs adgili
sazogadoeba moicavs mraval saxeobas, romlebic hqonda 1947 da 1952 wlebs Soris, rodesac havais
praqtikulad ar gansxvavdeba erTi meorisgan soflis meurneobis departamentma gauSva poten-
resursebis mopovebiT. zogierTi planqtonisa ciuri parazitoidis ocdaTormeti saxeoba xilis
da xmeleTis mcenareebis Tanasazogadoebebi war- parazitebis ramdenime saxeobasTan sabrZolve-
modgenilia magaliTebis saxiT. amgvari sisteme- lad, maT Soris, dasavlur drozofilebTan (Bess
bi, rogorc Cans, arRveven konkurentuli gamor- et al. 1961). parazitoidTa saxeobaTagan cameti
icxvis princips da ar arian kargad warmodgenili dadgenilia, magram mxolod sami saxis, yvelani
konkurenciis wonasworobrivi modelebis mierac bzikebi Braconidae-s ojaxidan (nax. 22-2), aRmoCnda
(ix. seqcia 21.6). niSnavs Tu ara es, rom konkuren- drozofilebis mniSvnelovani makontrolebeli
cia ubralod ar aris mniSvnelovani amgvar Ta- saxeoba. sami parazitoidi saxeobis populacia,
nasazogadoebebSi? ekologTa sul ufro mzardi yvelani Opius-is gvaris warmomadgenlebi, Tan-
515
santa barbara
san fernando
san bernardino
sanapiro zoli
long biCi
esqondido
A.chrysophali
sandiego
A.lingnanensis
nax. 22-4 Tanmimdevruli cvlileba Aphytis chrysomphali-sa da A.lingnanensis ganawilebaSi samxreT kaliforniaSi.
A.lingnanensis pirvelad iqna gaSvebuli 1948 wels da man swrafad Caanacvla A.chrysophali mTel regionSi.
(After DeBach and Sundby 1963.)
1957 wels bzikis mesame saxeoba A.melinus iqna 22.4 mocilebis, damatebisa da
Semoyvanili CrdiloeT indoeTidan da pakistani- Canacvlebis eqsperimentebi
dan, sadac temperatura icvleboda gayinvis tem-
mniSvnelovani meqanizmebia
peraturaze dabali temperaturidan zamTarSi
mcenareTa konkurenciis Seswavlisas
40C-ze maRal temperaturamde zafxulSi. ro-
gorc imedovnebdnen, A.melinus swrafad gavrcel- mcenareebi konkurireben resursebisTvis igive
da samxreT kaliforniis Sida velebSi, sadac tem- saxeobis mezobel mcenareebTan (Sidasaxeobrivi
peratura iseTivea, rogorc bzikebis samSobloSi, brZola) an sxva saxeobis mezobel mcenareebTan
magram saxeoba ver damkvidrda ufro rbil sana- (saxeobaTaSorisi brZola). mcenareTa konkuren-
piro arealebSi (nax. 22-5). p.debuqma da r.a.sandbim ciis Sedegi Seicnoba cvlilebebiT mcenareTa zr-
(1963) moaxdines laboratorul eqsperimentebSi dis, reproduqciis tempis, mcenaris zomis, for-
imis demonstrireba, rom 27C temperaturasa mis an fiziologiuri funqciis raRac aspeqtSi,
da 50% tenianobaze, pirobebSi, romlebic ufro romelsac yvelas erTad produqtiuloba ewode-
damaxasiaTebelia sanapiro arealebis tropi- ba. mcenareebis es Tvisebebi icvlebian resursTa
kuli klimatisTvis, vidre Sida velebisTvis, doneebis cvlilebasTan erTad da amiT SeiZleba
A.lingnanesis aris aRmatebuli konkurenti. konkurenciis intensivobis mgrZnobiare indeqsi
Seadginon. mcenareebis resursebze moTxovnis in-
tensivoba igive an sxva saxeobis mcenaris samezob-
loSi SeiZleba gasinjul iqnas SesaZlo konkuri-
1961 rebadi mcenareebis mimatebiT an CamoSorebiT.
xeebis zrdaze Sidasaxeobrivi brZolis dam-
santa barbara
Trgunavi efeqti demonstrirebul iqna eqsperi-
mentebis saSualebiT, sadac xeebi CamoSorebul
iqna tyidan misi simWidrovis Sesamcireblad
san bernardino
losanjelosi (tyis SeTxelebis eqsperimentebi). axalgazrda
sanapiro zoli grZelwiwviani fiWvis xeebis zrdis daCqareba di-
long biCi ametrSi 15 duimze meti siganis xeebis CamoSorebis
sapasuxod naCvenebia nax.22-6-Si. TiToeuli xis
SigTavsi miiReboda xis meqnis gaburRviT, qerqi-
dan centramde grZeli milisebri mowyobilobiT,
A.chrysophali
A.lingnanensis romelsac inkrementuli burRi ewodeba. burRiT
A.melinus amoRebuli xis SigTavsi warmoadgens wliuri zr-
dis amsaxvel sabuTs da saWiro aRaraa, mTliani
nax. 22-5 sami saxeobis Aphytis ganawileba samxreT kalifor-
xis moWra amis gasagebad. am amonaburRebma aCvenes
niaSi 1961 wels. A.melinus dominirebs Sida mindvrebSi maSin,
zrdis momatebuli tempi, kerZod zafxulSi (na-
rodesac A.lingnanensis ufro Warbia sanapiros axlos.
Teli xe), 18 wliani periodis ganmavlobaSi tyis
(After DeBach and Sundby 1963.)
517
25
20
15
10 win
5
Tetragastris
0
0 50 100 0 50 100 0 8 10 12 14 16
nax. 22-7 efeqti tropikuli tyis xeebis ori saxeobis, Ocotea-sa da Tetragastris-is garSemowerilobaze konkurirebadi xeebis Camo-
SorebiT, romlebsac 15 santimentriani an 30 santimentriani garSemoweriloba aqvT. zrda sinaTlis intensivobaSi, romelic gamoxSir-
vis Sedegi iyo, naCvenebia naxatis marjvena mxares. (After Schulz 1960.)
518
sac totebis konkurencia ewodeba. fesvebisa da icxad, TiToeuli saxeobis mcenareebi ubralod
totebis konkurenciis SedarebiTi intensivoba moTavsebulia gancalkevebul qoTnebSi. Sidasax-
gavlenas axdens mcenaris mTlian produqti- eobrivi brZolis kontrolisTvis, eqsperimenta-
ulobaze, Tumca fesvebis konkurencia am oridan tors ubralod sWirdeba moaTavsos erTnairi ra-
ufro mniSvnelovani Cans (Wilson 1988, Wilson and Til- odenobis mcenareebi TiToeul qoTanSi (ix. seqcia
man 1991). 22.7). fesvebis konkurencia, totebis konkuren-
imisTvis, rom ganisazRvros fesvebisa da ciis ararsebobisas SeiZleba Seswavlil iqnas
totebis konkurenciis SedarebiTi intensivoba, ori saxeobis inidvidis erT qoTanSi moTavsebiT,
saWiroa eqsperimentebis Sedgena, romlebic am or romlebic qoTanSi imgvarad iqnebian ganTavsebu-
process acalkaveben. nax. 22-8 gviCvenebs, Tu ro- li, rom mcenareTa miwiszeda nawilebi ar modian
gor SeiZleba es ganxorcieldes ori potenciuri pirdapir SexebaSi erTmaneTTan. amgvar mowyo-
konkurentis Semcvel saTburis eqsperimentSi, baSi ori mcenaris fesvebi konkurireben niadag-
romelTagan erTs farTo foTlebi aqvs, meores Si wylisa da sakvebi nivTierebebisTvis, magram
ki viwro. saxeobaTaSorisi brZolis gamosar- konkurencia sinaTlisTvis totebs Soris mniS-
vnelovan faqtors aRar warmoadgens. totebis
konkurencia fesvebis konkurenciis ararsebobis
pirobebSi SeiZleba Seswavlil iqnas an maTi mo-
TavsebiT calkeul qoTnebSi, magram erTmaneT-
Tan sakmarisad axlos moTavsebiT ise, rom maTi
foTlebi erTmaneTs exebodnen, an maTi moTavse-
biT erT qoTanSi, mxolod niadagSi fesvebis gan-
calkevebiT. erTdrouli efeqtebi fesvebisa da
totebis konkurenciisa SeiZleba Seswavlil iq-
nas konkurirebadi saxeobis individebis dargviT
imgvarad, rom axlomdebare mcenareebis fesvebi
da Rero erTmaneTTan mWidro siaxloves iyvnen.
am teqnologiis gamoyenebiT, TeTri samyuras
(Trifolium repens) da inglisur reigrasis (Lo-
lium perenne) fesvebisa da totebis konkuren-
ciis Zalebis SedarebiTi kvlevis Sedegebi mo-
cemulia nax. 22-9-Si. am kvlevaSi konkurenciis
efeqti izomeboda produqtiulobis safuZvelze,
rogorc procentuli wili mosavlisa sakontro-
lo jgufis mcenareebSi (fesvebisa da totebis
250
(Trifolium repens)
200
(Lolium perenne)
150
100
konkurenciis gareSe). Sedegebi gviCvenebs, rom um-is mcenareebis ararsebobisas. Tumca saxe-
rogorc fesvebis, ise totebis konkrurencia obaTaSorisi brZolis efeqtebi ar iyo erTnairi
indobs reigrass da iwvevs mosavlis Semcirebas orive saxeobis SemTxvevaSi. D.nudiflorum-is
TeTr samyuraSi (Martin and Field 1984). zrda ufro metad izRudeboda saxeobaTaSorisi
brZoliT, vidre Sidasaxeobrivi brZoliT.
rogorc zemoT aRvniSneT, mcenareebi sta-
22.6 konkurenciis efeqti SeiZle- cionaruli organizmebia, rogorc miwiszeda, ise
ba gansxvavebuli iyos TiToeuli miwisqveSa nawilebiT, romlebzec SeiZleba gav-
konkurenti populaciisTvis lena moaxdinon sxvadasxva konkurenciulma re-
Jimma. fesvebis konkurencia wylisa da sakvebi niv-
rodesac ori populacia konkurirebs, SesaZle- TierebebisTvis mcenareebs Soris, rogorc wesi,
belia da albaT mosalodnelic, rom erT popula- simetriulia. individualuri mcenareebi iReben
ciaze ufro Zlier gavlenas moaxdens konkuren- resursebs garemocvidan, qmnian ra e.w. gamofit-
ciuli interaqcia, vidre meoreze. am fenomens vis zonebs, rogorc meTormete TavSi aRvwereT.
asimetriuli konkurencia ewodeba. smitma (1975) rodesac individualuri mcenaris gamofitvis
moaxdina asimetriuli konkurenciis demon- zona SexebaSi modis meore mcenaresTan, orivem
strireba Desmodium-is ori saxeobis magaliTze, SeiZleba ganicados Semcireba zrdis tempSi.
romlebic arian mcire zomis balaxismagvari amrigad, TiToeuli mcenaris ganlageba sxva
parkosani mcenareebi da romlebic farTod mcenareebis mimarT gansazRvravs, Tu ramdenad
aris gavrcelebuli Sua dasavleT aSS-s tyeebSi. Zlier moqmedebs masze asimetriuli konkuren-
smitma gamoiyena damatebiTi eqsperimenti, sadac cia. totebis konkurencia sinaTlisTvis xSirad
orive saxeobis mcire individebi D.glutinsum da aseve asimetriulia mcenareebisTvis. radganac
D.nudiflorum daTesili iyo an 10sm-is daSorebiT sinaTle zemodan modis, ufro maRal xeebs aqvT
igive saxeobis mozrdili individisgan (Sidasaxe- upiratesoba mcire xeebze, romlebic qvemoT maT
obrivi brZolis gamosacdelad), an 10 sm-is da- CrdilSia.
SorebiT sxva saxeobis mozrdili individisgan mcenareebis sivrcobrivi gavrceleba gavle-
(saxeobaTaSorisi brZolis Sesamowmeblad). mom- nas axdens simetriuli miwiszeda da asimetriuli
devno zrdis indeqsis dasadgenad smitma gazoma, miwisqveSa konkurenciis saboloo Sedegze. nax.
rogorc Zvelebis ise axalgazrdebis foTlebis 22-11a gviCvenebs Teslis SemTxveviT gavrcelebas
sigrZis mTliani zrda. eqsperimentis Sedegebma niadagSi. zogierTi Tesli mezoblebTan axlos
(nax. 22-10) gviCvenes, rom aranaTesauri kavSiris daeca, zogic ara. is CiTilebi, romlebic gaiz-
mqone mcenareebiT garSemortymis SemTxvevaSic arda jgufurad gadanawilebuli Teslidan, ar
ki, orive saxeoba ukeTesad izrdeboda Desmodi- gaizrdeba iseve swrafad, rogorc Ria arealebSi
gafantuli Tesli, sakvebi nivTierebebisTvis mi-
wisqveS mimdinare konkurenciis gamo. nax. 22-11b
130
gviCvenebs diferencirebuli zrdis Sedegebs. (a)-
Si mocemuli yvela mcenare rodia warmodgenili
40 (b)-Si sikvdilianobis gamo. miwiszeda asimetri-
uli konkurencia sinaTlisTvis TamaSSi Semova
swored im momentSi, rodesac didi mcenareebi
dajabnian axlomdebare mcire mcenareebs da ma-
Tze swrafad gaizrdeba. saboloo jamSi, niadagze
20 Zalian cota mcenare iqneba dominanti, rogorc
naCvenebia nax.22-11c-Si (Huston 1986, Huston et al.,
1988, Huston 1994).
cxovelebSi asimetriuli konkurenciis ax-
landel kvlevaSi v.j.resetaritsma (1997) ganixi-
0 la ori mdinaris fskeris Tevzis dawinwkluli
qvaqveSias (Cottus bairdi) da Txelkudiani dart-
eris (Etheostoma flabellare) konkurenciuli inter-
aqciebi. es Tevzebi erTad binadroben mcire na-
nax. 22-10 ori saxeobis Demodium-is zrdiT gamoxatuli kadulebSi dasavleT virjiniaSi. resetaritsma
reaqciebi, rodesac isini dargulia igive saxeobis individebis
gazoma orive saxeobis axalgazrda individebis
maxloblad, sxva saxeobis individebis maxloblad da sxva saxe-
obis individebisgan garkveuli manZilis daSorebiT. saSualo mTliani sigrZe da masa da moaTavsa isi-
(After Smith 1975.) ni xelovnur nakadebSi TiToeuli saxeobaTa sam
520
A
B
nax. 22-11 asimetriuli konkurenciis efeqtebi mcenareTa hipoTetur TanasazogadoebaSi. (a) TiToeuli
wertili warmoadgens Tesls. wreebi warmoadgenen gacveTis zonas, romelic ganviTarda sami individualuri
Teslidan. mcenareebs, romelbsac ar hyavT konkurirebadi individebi TavianT gacveTis zonaSi (A wre), an
hyavT ori (B wre) an ramdenime individi (C wre) naCvenebia am naxatSi. zogadad, rac metia konkurencia mcenaris
gacveTis zonaSi, miT nelia zrdis tempi. (b) fesvebis konkurencia simetriulia, amrigad, zrdis adreul
etapebze mcenareebi naklebi mezoblebiT TavianTi gacveTis zonebSi ufro didi gaizrdeba, rac warmodge-
nilia didi wreebiT. (c) mcenareebis kanopeTa gavrcelebasTan erTad, asimetriuli konkurencia sinaTlisTvis
upiratesobas did mcenareebs mianiWebs. (After Huston 1986, 1994; from Huston et al. 1988.)
sxvadasxva kombinaciaSi: individualurad, sxva rogroc wesi, ufro Znelia, radgan warmateba
saxeobis axalagazrda individebTan da sxva saxe- damokidebulia Teslis gaRvivebaze, gadarguli
obis zrdasrulTan. mas Semdeg, rac man neba misca CiTilebis gadarCenasa an cxovelebis survilze,
saxeobebs mosuliyvnen erTmaneTTan urTierTq- darCnen iq, sadac maT gaanawileben (problema,
medebaSi ramdenime Tvis ganmavlobaSi, man Camoa- romelic xSirad gadaWrilia Robis an kedlebis
Sora konkurenti da daiTvala yvela individi gamoyenebiT). magram rogorc Camocilebis, ise
TiToeuli saxeobidan, raTa ganesazRvra eqsperi- damatebis eqsperimentebi SezRudulia im gage-
mentis mimdinareobis periodSi gadarCenis koe- biT, rom im dros, rodesac isini avlenen Sidasaxe-
ficienti. man aseve gansazRvra saSualo masa da obriv brZolas, isini ar iZlevian Sedasaxeobrivi
sigrZe. eqsperimentis Sedegebi naCvenebia nax. 22- da saxeobaTaSorisi brZolis raodenobrivi Se-
12-Si. axalgazrda qvaqveSiebi avlenen gadarCenis darebis saSualebas. problema ubralod Semdeg-
ufro maRal unars axalgazrda an zrdasruli Sia: individebis reaqciebi konkurirebadi saxe-
darteriebis arsebobisas, vidre maSin, rodesac obebis arsebobaze izomeba ufro maRalmTlian
nakadebSi marto arian, amis mizezi jer bolomde simWidroveze. rodesac konkurirebadi saxeobis
garkveuli ar aris. qvaqveSiebis saboloo masa da individebi CamoSorebulia Sidasaxeobrivi brZo-
sigrZe Semcirda rogorc axalgazrda, ise zrdas- lis gasazomad, darCenili individebis produq-
ruli darteriebis arsebobis pirobebSi. dart- tiuloba sufTa Sidasaxebriv pirobebSi ar
eriebi avlendnen naklebi gadraCenis unars sa- iZleva pirdapiri Sedarebis saSualebas produq-
mive kombinaciaSi (marto, zrasrul qvaqveSiebTan tiulobasTan saxeobaTaSoris pirobebSi, radgan
da axalazrda qvaqveSiebTan), vidre qvaqveSiebi. individebis mTliani simWidrove mcirdeba.
konkurenciuli efeqtebi SeiniSneboda mxolod Sidasaxeobrivi da saxeobaTaSorisi brZolis
maSin, rodesac darteriebi imyofebodnen axal- SedarebiTi Zalebis gansazRvris siZnele avlens
gazrda qvaqveSiebis da ara zrdasruli qvaqve- konkurenciis logistikuri modelebis sisus-
Siebis garemocvaSi. amrigad, ori saxeobis erTma- tes da gviCvenebs, Tu ratom aris xandaxan Zneli
neTze konkurenciuli efeqti asimetriulia. konkurenciaze dakvirveba. logistikuri mod-
elebi varaudoben, rom i saxeobis zrdis tempi
damokidebuli iqneba misi sakuTari populaciis
22.7 saxeobaTaSorisi da Sidasaxe- simWidroveze da aseve konkurirebadi saxeobis
obrivi konkurenciis SedarebiTi populaciis simWidroveze, romelic dazuste-
intensivoba SeiZleba ganisazRvros bulia konkurenciis koeficientiT: dNi/dt = riNi(1 Ni/
Ki aijNj/Ki). am modelis Cveneul ganviTarebaSi (ix.
CanacvlebiTi eqsperimentebiT
seqcia 21.5), Cven aRvniSneT, rom i saxeobis eqspo-
bunebaSi konkurenciis kvlevaTa umravlesobaSi nencialuri zrdis tempi (dNi/dt) konkuriebadi j
mkvlevarebi afaseben individebis reaqciebs, saxeobis arsebobisas aris am saxeobis Sidasaxe-
romlebic mosdeven igive an sxva saxeobis inid- obrivi da saxeobaTaSorisi brZoliT regulire-
videbis CamoSorebas. damatebis eqsperimentebi,
521
1.0 62
60
0.8
58
0.6 56
1.0 55
0.8
50
0.6
0.4 45
0.0 0.0
buli eqsponencialuri zrda (riNi). elementi aijNj/Ki viCnioT, rom konkurenciuli efeqtebi xazovania
gviCvenebs saxeobaTaSorisi konkurenciis Zalas. simWidrovesTan damokidebulebaSi da rogorc
am urTierTobis mniSvnelovani maxasiaTebeli Cven vnaxeT zemoT mocemul magaliTSi konkuren-
aris is, rom saxeobaTaSorisi brZolis Sedegs ciis efeqtebi SeiZleba gamovlenil iqnan indi-
aqvs xazovani damokidebuleba simWidrovesTan. vidualuri zrdis tempebiT Teslis produqciasa
magaliTad, warmoidgineT konkurentuli efeqti an gadarCenaSi sasicocxlo ciklis ganmavlobaSi
i saxeobisa am saxeobaze j saxeobis zemoqmedebis da ara simWidrovis, rogorc aseTis, cvlilebiT.
sam sxvadasxva doneze: Nj = 10, Nj = 20 da Nj = 30 Tu erTi gza, romliTac ekologebi Zleven am
aij = 0,5. TiToeuli Nj-sTvis konkurenciis efeqti problemas, aris saxeobaTaSorisi brZolis Sede-
aris aijNj/Ki da elementis Sesabamisi sidideebi pop- gad warmoSobili cvlilebis Sidasaxeobrivi
ulaciis sami zomis Sesabamisad arian: 5/Ki, 10/Ki brZoliT gamowveul cvlilebasTan eqsperimen-
da 15/Ki. Tu Tqven airCevT sxva sidides, sityvaze tuli Sedareba simWidrovis erTsa da imave dia-
100, Ki-sTvis da SeqmniT grafikis monaxazs, sa- pazonze, rasac Canacvlebis seriaTa eqsperimenti
dac erTi RerZi aRniSnuli iqneba simWidrove Nj- ewodeba (De Wit et al. 1960). amgvar eqsperimentebSi
iT, xolo meore konkurenciis element aijNj/Ki-Ti, organizmTa mTliani simWidrove mudmivia, icv-
Tqven miiRebT swor xazs. amrigad, am modelSi in- leba mxolod ori saxeobis individebis Sefarde-
dividebis damateba da CamoSoreba iwvevs xazovan ba. magaliTad, konkurenciul eqsperimentSi
cvlilebas konkurentul efeqtebSi (aijNj/Ki). mod- saTburis qoTnebSi daTesili ori saxeobis mcena-
eli aseve gulisxmobs, rom konkurentuli efeqti reebiT, eqsperimentators SeuZlia, SeinarCunos
SeiZleba gazomil iqnas populaciis cvlilebiT 100 individis mTliani simWidrove TiTo qoTanSi,
(anu cvlilebebiT Ni-Si). magram Seinaxos erTi A saxeobis 30 individi da 70
es mosazrebebi SeiZleba akuratulad ar asax- individi meore B saxeobisa. es Seqmnida pirobebs
avdes konkurencias bunebaSi. Cven ar SegviZlia mi- Zlieri saxeobaTaSorisi brZolisa A-sTvis da Zl-
522
ieri Sidasaxeobrivi brZolisa B saxeobisTvis. sax- SefardebebiT 0:8, 1:7, 4:4, 7:1 da 8:0 TiToeulze
eobaTa Sefardebis cvlilebiT Sidasaxeobrivi eqvsi simWidroviT. Sereulsaxeobiani nargavebis
da saxeoebaTaSorisi brZolis xarisxi SeiZleba Sedegebi, rogorc wesi, gamosaxulia Canacv-
Seicvalos TiTo saxeobisTvis maSin, rodesac lebis seriaTa diagramaSi, sadac TiToeuli saxe-
konkurenciis mTliani intensivoba narCundeba. obis reaqcia gancalkevebulad aris datanili
marSalma da jainma (1969) gamoiyenes es eqs- grafikze, rogorc funqcia naTesebis Sefardebi-
perimentaluri dizaini, raTa SeeswavlaT veluri sa an konkurirebadi individebis raodenobisa
Svriis (Avena) ori saxeobis A.fatua da A.barbata-s garkveul simWidroveze. marSalisa da jainis eqs-
konkurencia, romlebic erTad iCenen Tavs kali- perimentis SemTxvevaSi, reaqcia aris erT Teslze
forniis saTib miwebSi. isini dargul iqna qoTneb- TavTavebis raodenoba. SesaZlo Sedegi Sidasaxe-
Si kombinirebuli simWidroveebiT 8, 16, 32, 64, 128 obrivi da saxeobaTaSorisi brZolis sxvadasxva
da 265 individi TiTo qoTanSi. marSalma da jainma doneebisTvis ilustrirebulia erTi saxeobisa
CainiSnes zrdis, gadarCenisa da gamravlebis sx- da erTi mTliani simWidrovisTvis nax. 22-14-Si.
vadasxva indeqsi, raTa SeefasebinaT reaqciebi rodesac erTi saxeobis mier Teslis warmoebaze
simWidroveze da ara imisTvis, rom ganesazRvraT Tanabar gavlenas axdens nebismieri saxeobis in-
cvlilebebi populaciis simWidroveze. eqsperi- dividebis simWidrove (aij = aji = 1), efeqturi sim-
mentis pirobebSi gadarCena reproduqciamde Widrove i da j saxeobis TiToeuli individisTvis
maRali iyo da damoukidebeli simWidrovisgan. damoukidebelia maTi naTesebis Sefardebisgan
rogorc Sidasaxeobrivi, aseve saxeobaTaSorisi da i da j individebis Teslis mTliani produqcia
brZolis efeqtebi gamovlindnen upirvelesad izrdeba daTesil mcenareTa proporciulad.
zrdasa da Teslis warmoebaSi. erTwliani mcena- amgvari Sedegi Cndeba swori diagonaluri xazis
reebis (rogoricaa Avena), romlebic mwifdeba, saxiT Canacvlebis seriaTa diagramaSi.
gamoiRebs Tesls da kvdeba erT sezonSi, warmoqm- rodesac Sidasaxeobrivi brZola aWarbebs sax-
nili Teslis odenoba yvelaze relevanturia mra- eobaTaSoris brZolas (aii > aij), i saxeobis individe-
valwliani populaciis cvlilebebTan. bi ufro produqtiulni arian naTesebis dabali
rodesac marSalma da jainma daTeses veluri simWidrovisas da Teslis aRricxuli produqci-
Svria erTsaxeobian populaciaSi, TavTavebis ac TiTo qoTnidan diagramaze diagonals zemoT
ricxvi (erTi Teslidan amozrdili Tavebi) TiTo aris. rodesac saxeobaTaSorisi brZola aWarbebs
qoTanSi (anu mTliani mcenarisTvis) gaizarda Sidasaxeobrivs (aij > aii), produqcia naTesebis Se-
Teslis ricxvTan SedarebiT Tavdapirvelad da fardebasTan erTad (anu saxeobaTaSorisi brZo-
Semdeg kleba daiwyo (nax. 22-13a). imis miuxedavad, lis klebasTan erTad) araproporciulad kle-
Tu ramdeni Tesli iqna daTesili TiTo qoTanSi, bulobs. Sedegad, Teslis gamonatani xazs qvemoT
TavTavebis ricxvi, romelmac mosavali gamoiRo mdebareobs.
eqsperimentis bolos, arasdros aWarbebda 500- mcire da maRal siWidroveebze (32 da 256 indi-
600 TiTo qoTanze. TiToeuli mcenare warmoqmni- vidi TiTo qoTanSi) marSalisa da jainis Sereul-
da mraval TavTavs erT Teslze dabali simWidro- saxeobiani naTesebis Sedegebi Sedarebulia
vis mcenareebSi, magram naklebs simWidrovisa da sufTa populaciebis saboloo SedegebTan nax. 22-
Sidasaxeobrivi brZolis zrdasTan erTad (nax. 15-Si. horizontalur RerZze am naxatSi aRniSnu-
22-13b). lia qoTanSi Tanasaxeobebis TavTavebis raodeno-
marSalma da jainma Seiswavles saxeobaTaSori- ba. grafikis marcxena mxares arsebuli ori paneli
si brZolis Sedegi ori saxeobis daTesviT Semdegi warmoadgens TiTo qoTanSi 32 individis mTlian
600 60
400 40
600
400
200
600
400
100
50
teniani sabinadro garemo arealidan, mTis me-
mindvriebma daiwyes aq Camosaxleba garSemo mSra- 0
li arealebidan (Koplin and Hoffman 1968). stoekerma
50
(1972) Caatara damatebiTi eqsperimenti montanas
kidev erTi arealSi. mSral sabinadro garemoSi 9
dRiani iZulebiTi damwyvdevis Semdeg, romelic
Tavdapirvelad mxolod mTiani memindvriebis
mier iyo aTvisebuli, nacrisferma memindvriebma 150
daiwyes am arealis aTvisebac. isini garSemo no-
125
tio arealebidan Semovidnen. TiToeuli saxeoba
gamodevnis meores agresiulad sabinadro gare- 100
modan an Tavs aridebs im adgils, sadac meore 75
saxeoba aris gavrcelebuli. qcevis orive tipi,
romlebic farTod iCenen Tavs mRrRnelebs So- 50
ris, amkveTreben sazRvrebs mWidro naTesauri ka- 25
vSiris mqone saxeobebis ekologiur gavrcelebas
0
Soris (Grant 1972b, Heller 1971, Meredith 1977, Sheppard
1971). 25
tropikuli kolibrebi gvTavazoben agresi-
uli qcevis, teritoriulobis da Setakebis Se-
darebiTi mniSvnelobis kidev erT magaliTs saxe-
obaTaSoris brZolaSi. upirvelesi gamowveva nax. 22-17 energiis Senaxvis (Jg1 h1) odenoba dRis ganmav-
kolibrebisTvis aris TavianTi didi energeti- lobaSi kolibri Amazilia sauerrottei-sa da Canglisebrku-
kuli moTxovnilebebis dakmayofileba Sedar- diani kolibris Chlorostilbon canivetii-s magaliTze, romlebic
ebiT dabali energetikuli resursebis wyalo- ikvebebian individualurad an wyvilSi konspecifikur an
biT: yvavilovani neqtriT. kolibris saxeobebiT heterospecifikur frinvelTan. (a) energiis Senaxvis tempi
dabalia orive saxeobisTvis, rodesac isini TavianTi saxeobis
mdidar adgilebSi, rogoricaa kosta-rika da
meore frinvelTan arian dawyvilebulni. (b) agresiuli Amazilia
neotropikebis sxva adgilebi, ganviTarda mniS-
sauerrottei-ebi gamodevnian Canglisebrkudian kolibrebs sakvebi
vnelovani saxeobaTaSorisi cvlileba safu-
adgilebidan, riTac inarCuneben TavianT sakuTar energiis
raJo strategiaSi, kerZod reaqciebSi sakvebi-
marags Canglisebrkudiani kolibrebis xarjze.
sTvis intensiur konkurenciaze (Tiebout 1993). (From Tiebout 1993.)
526
ciis zomaze, misi gamodevniT sakvebis wyaroebi- xvliki Sceloporus merriami da xis xvliki Uro-
dan. Amazilia saucerrottei aseve konkurirebs saurus ornatus, orive eZeben mwerebs sakvebad
Sidasaxeobrivadac maRali simWidroveebis dro didi qvebis gaSlil zedapirze. danhemma Seadgina
(Feinsinger 1976). eqsperimentuli magaliT, romlis drosac erTi an
Taibotma (1993) Seiswavla konkurenciis meqa- meore saxeoba CamoSorebuli iqna da Seadara pop-
nizmebi am or saxeobas Soris laboratorul eqs- ulaciaTa simWidroveebi, gadarCena, kvebis tem-
perimentebSi 24 saaTiani periodis ganmavlobaSi. pebi da sxeulis zrda im adgilebis individebis
gakeTda orive saxeobis martomyofi frinvelebis Sesabamis parametrebs, sadac aranairi cvlileba
qceviTi da energetikuli reaqciebis Sedareba ar iyo ganxorcielebuli (sakontrolo) oTx-
ori saxeobis konspecifikuri da heterospecifi- wliani periodis ganmavlobaSi 1974-1977 wlamde.
kuri wyvilebis igive reaqciebTan. Taibotma aR- populaciaTa simWidroveebi sakontrolo
moaCina, rom energiis xarjva (J g1 h1) izrdeboda, da eqsperimentalur garemoebSi naCvenebia nax.
rodesac nebismieri saxeobis frinvelebi wyvil- 22-18-Si. iq, sadac Sceloporus iqna CamoSore-
debodnen an konspecifikur an heterospecifikur buli, Urosaurus ricxvi gaizarda sakontrolo
individTan im drois gamo, romelic maT daxarjes garemosTan SedarebiT 1975-1976 wlebis ganmav-
sakvebis wyaros ZiebisTvis frenaSi an resursebis lobaSi. 1977 wels araviTari gansxvaveba ar arse-
dasacavad agresiuli qcevis dros (nax. 22-16). bobda. amisgan gansxvavebiT, iq, sadac Urosaurus
heterospecifikur wyvilebSi ufro agresiuli iqna CamoSorebuli, Sceloporus-is populaciam
Amazilia saucerrottei-ebi gamodevnian Cang- ar misca araviTari reaqcia. aqac Cven vxedavT
lisebrkudian kolibrebs sakvebis wyarodan da SesamCnev asimetrias erTi saxeobis gavlenaSi
amrigad, maT SeuZliaT, ainazRauron energiis meoreze, sadac Sceloporus aSkarad ukeTesi
maRali danaxarji da SeinarCunon sxveulis mud- konkurenti aRmoCnda. fluqtuaciebi Scelopo-
mivi masa eqsperimentis msvlelobis ganmavlobaSi rus-is rogorc sakontrolo, ise eqsperimenta-
(nax. 22-17). lur populaciebSi axlos iyo dakavSirebuli na-
marTalia, teritoriebis dacva da socialuri leqianobasTan (1975 da 1977 wlebi mSrali wlebi
agresia Tavs xSirad iCens saxeobebis SigniT, isini iyo), rac imas niSnavda, rom fizikur faqtorebs
naklebad gavrcelebulia saxeobebs Soris, sadac ufro sastikad SeuZliaT, SezRudon Scelopo-
konkurencia ufro tipiurad Tavs iCens resursTa rus maSin, rodesac konkurencia ufro mkacrad
eqspluataciis saxiT. radganac eqspluataciuri zRudavs Urosaurus-s. es situacia gvaxsenebs Bal-
konkurencia Tavis efeqtebs arapirdapir gamox- anus-isa da Chthamalus-is SedarebiT ekologiur
atavs sxvadasxva saxeobebis diferencirebuli poziciebs moqcevaTaSoris zonaSi.
gadarCeniTa da reproduqciiT, misi dadgena Sei- gansxvaveba Urosaurus-is eqsperimentul da
Zleba Zneli iyos (Belovsky 1984, Kleeberger 1984, Len- sakontrolo populaciebs Soris damatebiT gu-
ski 1984). xSirad amgvari konkurenciis aRmoCenis lisxmobs, rom konkurenciis intensivoba vari-
saukeTeso gza aris erT-erTi komponenti saxeo- rebs sakvebis resursebTan erTad. magaliTad,
bis CamoSoreba da darCenili saxeobis reaqciaze zrdasruli mamri Urosaurus-ebis kvebis tempebi
dakvirveba. mniSvnelovnad maRali iyo eqsperimentul mag-
danhemma (1980) gamoiyena es strategia ori sax- aliTebSi, sakontrolosTan SedarebiT sakvebis
eobis xvlikis interaqciaTa gamosakvlevad texa- dabali xelmisawvdomobis periodSi, magram ara
sis Statis big bendis erovnul parkSi. kanionis sakvebis siWarbis dros (nax. 22-19). amrigad meore
150
0
0 10 20 0 10 20
saxeobis konkurentuli efeqti SeiZleba gamo- martivesTan erTad, qvabulis Sinagani garemo im-
saxul iqnas mxolod resursTa dabali xelmisawv- denad axlosaa mudmovobasTan, rom garemos moq-
domobis periodSi (Wiens 1977). medeba sistemaze arsebiTad umniSvneloa.
saxeobebs Soris konkurenciis saboloo 20 welze meti xnis dakvirvebebze dayrdnobiT
sazomi aris misi gavlena nayofierebasa da gadar- grifiti da paulsoni miiCnevdnen, rom bzualebi
Cenaze. moniSnuli individebis xelaxla daWerebma konkurirebdnen erTmaneTTan rogorc kvercxis
gviCvenes, rom zrdasruli Sceloporus-ebi ufro maragis gamoleviT (eqspluataciis konkurencia),
xangrZlivad binadrobdnen magaliTSio, savarau- ise aqtiuri da agresiuli CareviT erTmaneTis
dod Semcirebuli konkurenciis Sedegad, magram mier qviSidan kvercxis amoRebis procesSi (Care-
aseve gviCvenes, rom zrdasruli Urosaurus-ebis vis konkurencia). maTi dakvirvebebisa da eqsper-
sicocxlis xangrZlivoba Semcirda, savaraudod imentebis Sedegebi maT hipoTezas amarTleben.
gazrdili Sidasaxeobrivi brZolis gamo, rac da- rodesac bzualebi amoRebul iqna galiebis saSu-
kavSirebuli iyo maRal simWidrovesTan.
20
Sidasaxeobrivi brZola cxovelebSi
Sidasaxeobrivi brZola, eWvgareSea, mniS-
vnelovani faqtoria cxovelTa populaciebis 15
regulaciaSi. Tumca cxovelTa gadaadgilebisa
da mtaceblobis gamarTulebeli efeqtebi kidev
ufro Znels xdis eqsperimentulad cxovelebis
Seswavlas, mcenareebisgan gansxvavebiT. martivi 10
sistemebi, romlebSic ar arseboben mtaceblebi
da sadac resursebi Semcirebulia mcire ricx-
vamde, saukeTeso SesaZleblobas gvTavazoben
5
cxovelebSi Sidasaxeobrivi brZolis bunebis
gasagebad. gamoqvabulis bzualebi (Neaphaenops
tellkampf) mamontis qvabulSi, kentukis Stati,
warmoadgenen erT amgvar sistemas. 0
grifitma da paulsonma (1993) ganaxorcieles
A S O N D J F M A M J J
Sidasaxeobrivi brZolis kvleva am mwerebSi. qvab-
1986 1987
ulis bzualebs ar hyavT mniSvnelovani mtacebeli
an konkurenti da isini warmoadgenen erTi resur- nax. 22-20 urTierToba qvabulis bzualas Neaphaenops
sis WriWinasebri qvabulis mwerebis Hadenoecus tellkampf-isa da WriWina Hademoecus subterraneus-is nayofi-
subterraneus-is kvercxis erTaderT momxmare- erebas (kvercxi TiTo mdedreze) Soris. bzualebi mxolod
blebs. am kvercxebs isini Txrian notio qviSidan WriWinas kvercxebiT ikvebebian. bzualebis nayofiereba kore-
laciaSi modis WriWinebis nayofirebasTan. rac imas niSnavs,
qvabulis Zirze, sadac maT zrdasruli WriWinebi
rom bzualebis populaciis zrda pirdapir aris dakavSire-
deben. kvercxi warmoadgens SemzRudav resurss
buli arsebiTi SemzRudavi resursis xelmisawvdomobasTan.
wlis umetes dros. sakvebi urTierTobebis si-
(From Griffith and Poulson 1993.)
528
cxrili 22-2
bzualebis ricxvi TiTo TasSi
1 2 3
reaqciebi saSuali SD saSuali SD saSuali SD
TiTo bzualas mier SeWmuli kvercxebi 1.00 0.0 0.69 0.53 0.09 0.13
TiTo dRes TiTo bzualas gaTxrili Rrmuli 0.50 0.20 0.38 0.18 0.10 0.03
dReebi kvercxebis sapovnelad 5.6 3.9 7.9 4.0 10.3 4.5
drois % ara furaJirebisas 25 50 62
alebiT qvabulis Ziris garkveuli arealebidan, iq deT, rom bunebaSi konkurenciuli interaqciebi
WriWinebis kvercxebis simWidrove gaizarda imave moicavdnen orze met saxeobas. ra aris cnobili
zomis sxva adgilebTan SedarebiT, sadac bzualebi amgvari maRali rigis interaqciebis Sesaxeb?
ganagrZnobdnen furaJirebas. amrigad, bzualebis uilburi (1972) ikvlevda multisaxeobriv in-
furaJirebas pirdapiri gavlena aqvs WriWinebis teraqciebs eqsperimentalurad sami saxeobis
kvercxis siWarbeze. amasTan, bzualebis nayofi- salamandras (Ambystoma) moumwifebeli fazebis
ereba (kvercxebi/mdedrebi) Tan sdevs WriWinebis gazrdT sxvadasxva simWidroveze (0, 32 da 64 indi-
nayofierebas (nax. 22-20), rac gviCvenebs, rom vidi TiTo galiaSi) galiebSi, romlebic moicavd-
bzualebis populaciis zrda pirdapir aris da- nen bunebrivi sabinadro garemos fragmentebs
kavSirebuli SemzRudavi resursebis xelmisawv- guburas kideze. samive saxeoba iqna gazrdili
domobasTan. laboratorul kvlevebSi grifiti cal-calke da komninaciebSi erT an orive saxe-
da paulsoni manipulirebdnen bzualebis sim- obasTan. uilburi iniSnavda gadarCenas, karvu-
WidroveebiT qviSiT savse TasSi, romlebic Wri- li periodis sigrZes da metamorfozaSi myofTa
Winas kvercxis mudmiv raodenobas Seicavda. maT masas. man gaaanaliza am reaqciaTa cvladebi
aRmoaCines, rom bzualebis simWidrovis zrdas- imgvarad, rom gamoevlina statistikuri efeqte-
Tan erTad, individualuri bzualas furaJirebis bi populaciis simWidrovis or sxva saxeobasTan
efeqturoba mcirdeba. Sejgufebuli bzualebi konkurenciis da am sami saxeobis momcveli nebi-
TasebSi nakleb kvercxs Wamdnen da nakleb da smieri sxva interaqciis Sedegad.
ufro mcire siRrmis Rrmulebs Txridnen. maT uilburma aRmoaCina, rom multisaxeobrivi
aseve ufro meti dRe sWirdebodaT kvercxis mo- interaqciebi sakmaod mniSvnelovani iyo. nax. 22-
ZebnisTvis (cxrili 22-2). es Sedegi gulisxmobs, 21a-Si mrudebi warmoadgenen saSualo cvlilebas
rom Sidasaxeobrivi brZola qvabulis bzualebSi sxeulis masaSi 64 A.tremblayi-sTvis A.laterale-s
saocrad mniSvnelovania. sam sxvadasxva da A.maculatum-is or sxvadasxva sim-
Widroveze. grafiki gviCvenebs, rom sxeulis masa
A.tremblayi-is metamorfozaSi dabalia yovelTvis,
rodesac garSemo arsebobs A.maculatum. is aseve
22.9 interaqciebs, umaRlesi do- gviCvenebs, rom A.laterale-s mzardi simWidroves
nis konkurentebs Soris, SeuZliaT, mcire efeqti aqvs A.tremblayi-s metamorfozis
Secvalon Tanaarsebobis pirobebi sxeulis masaze. A.laterale-s reaqcia konkur-
aqamde Cveni msjeloba populaciaTa inter- entebis sxvadasxva simWidroveebze gviCvenebs
aqciebis Sesaxeb koncentrirebuli iyo upirve- ufro kompleqsur xasiaTs (nax. 22-21b). metamor-
lesad konkurirebadi saxeobebis wyvilebs So- fozisas sxeulis zoma am saxeobisTvis damokide-
ris interaqciebze. marTlac, lotka-volteras bulia orive misi konkurentis simWidroveze.
konkurenciis modelebis mixedviT, romlebic rodesac sistemaSi ar arsebobs A.maculatum, sxe-
Cven aq warmogidgineT, yvela interaqcia saxeo- ulis masa mcirdeba A.tremblayi-s simWidrovis zr-
bebs Soris mkacrad aditiuri da damoukidebelia dasTan erTad, rac imas aRniSnavs, rom A.tremlayi-
sxva saxeobebis arseboba-ararsebobisgan. anu, s aqvs konkurentuli efeqti. Tumca, rodesac
mxolod ori saxeobis interaqciebi (ij, ik, jk) aris A.macelatum arsebobs, A.laterale-s sxveulis masis
gaTvaliswinebuli. magram Cven SeiZleba movelo- kleba Tavs iCens A.tremblayi-s mxolod umaRles
simWidroveze (64 individi), rac imas niSnavs, rom
529
1.0 1.0
64 A.maculatum
0.8 0.8
sxveulis saSualo
sxveulis saSualo
0 A.maculatum
masa (g) 0.6 0.6
masa (g)
0 A.maculatum
0.2 0.2
64 A.tremblayi 32 A.laterale
0 32 64 0 32 64
raodenoba A.laterale raodenoba A.laterale
(a) (b)
nax. 22-21 konkurenciis eqsperimentis Sedegebi salamandrebs Ambystoma tremblayi-sa da A.laterale-s
Soris, rodesac isini imyofebian kidev erTi salamandris A.maculatum-is Tandaswrebisas. (a) sxveulis
saSualo masa metamorfozisas A.tremblayi-s 64 individisTvis A.laterale-s mezoblobis sam sxvadasxva sim-
Widroveze (0, 32 da 64) da A.maculatumis or simWidroveze (mwavne xazi 0; nacrisferi xazi 64). rodesac
A.maculatum aris maxloblad, A.tremblayi-s sxeulis masa dabalia A.laterale-s yvela simWidroveze. (b) saSua-
lo sxeulis masa metamorfozisas A.laterale-s 32 individisTvis A.tremblayi-s sam sxvadasxva simWidroveze (0,
32, 64) da A.maculatum-is or sxvadasxva simWidroveze (mwvane xazi 0; nacrisferi xazi 64). (From Wilbur 1972.)
Sedegebi iqna miRebuli eqsperimentebidan zRvis sxva saxeoba. painma daaskvna, rom zRvis varksv-
wyalmcenareTa Tanasazogadoebis, moluskebis, lavis mtacebluri gavlena kiboebsa da midiebze
lokokinebisa da zRvis zRarbebis kvebis Sedegad inarCunebda am populaciebs sakmarisad dabal
(Lubchenco 1978, Paine and Vadas 1969, Witman 1987). es doneze imisTvis, rom xeli SeeSala maTTvis sxva
kvlevebi aRniSnavs, rom momxmareblebs Zlieri saxeobebis gamodevnaSi, riTac inarCunebdnen ar-
gavlena aqvT konkurenciis saboloo Sedegis ealSi saxeobaTa maRal mravalferovnebas. zRvis
formirebaze. varskvlavi Acanthaster-is msgavsad, aZlierebs
painis naSromi (1966, 1974) gaSlilqvian sana- centraluri amerikis wynari okeanis sanapiro-
piroze vaSingtonis StatSi klasikur kvlevas sTan mdebare koraluri rifebis mravalferovne-
warmoadgens. moqcevaTaSoris zonaSi, am sabinad- bas marjnis saxeobis Pocillopora-s moxmarebiT,
ro garemoSi kiboebis ramdenime saxeoba, midiebi, romelic winaaRmdeg SemTxvevaSi gamodevnida
moluskebi da qitonebi dominireben. isini war- sxva saxeobebs (nax. 22-23) (Porter 1972b, 1974).
moadgenen zRvis varskvlavis Pisaster is sakvebs dakvirvebisTvis xelovnurad Seqmnil adg-
(nax. 22-22). 8 metris sigrZisa da vertikalurad ilze arsebul Tanasazogadoebaze Catarebul
ori metris simaRlis sakvlevi adgili gaTavisu- eqsperimentebSi p.morinma (1981) gviCvena, rom
flebul iqna zRvis varskvlavebisgan maTi fizi- mtacebel salamandrebs SeuZliaT, Secvalon
kurad CamoSorebiT. gverdiT mdebare areali xe- konkurenciis saboloo Sedegi bayayisa da gombe-
luxleblad iqna datovebuli. zRvis varskvlavis Sos Tavkombalebs Soris. morinma TiToeul eqs-
CamoSorebis Semdeg, msxverpli saxeobebis raode- perimentul adgilze Cafla gombeSo Scaphio-
noba eqsperimentalur scenaze swrafad Semcirda pus holbrooki-is 200 qviriTi, bayayi (Hyla
15-dan kvlevis dasawyisSi, 8-mde misi dasrulebi- crucifer)-is 300 qviriTi da kidev 300 samxreTis
sTvis. saxeobis raodenobaSi momxdari es kleba gombeSo BUfo terrestris-isa. guburebisTvis meti
moxda im dros, rodesac kiboebisa da midiebis realobis misaniWeblad, man daumata 0, 2, 4 an 8
populaciebi gaizarda da gamodevnes mravali mtacebeli tritoni Notophthalmus viridescens.
nax. 22-23 zRvis varskvlavi canthaster moixmars koralis Tavs panamaSi. (j.v.porteris naboZebi, from Porter 1972b.)
532
0 2 4 8 0 2 4 8
nax. 22-24 mtaceblobis efeqtebi sami saxeobis bayayisa da Tavkombalebis Tavkombalebis (a) metamorfozis dros arsebul wonasa
da (b) gadarCenaze xelovnur guburebSi. (From Morin 1981.)
mtacebeli tritonebis ararsebobisas, Scaphio- vebis adaptaciebi. Cven unda veZioT amgvari sab-
pus-is gombeSoebi swrafad izrdebodnen, hqon- uTebi im gzebSi, romliTac saxeobebi iyeneben
daT gadarCenis kargi unari da dominirebdnen resursebs TavianT garemoSi.
guburebSi Bufo-s mcire raodenobasTan erTad, monaTesave saxeobebi, romlebic erTad binad-
Hyla-s Tavkombalebi mTlianad iqna gamodevnili roben erT adgilas, SeiZleba gansxvavdebodnen
(nax. 22-24). Notophthalmus-ebs, rogorc Cans, imiT, Tu rogor iyeneben isini garemos (magali-
urCevniaT gombeSoTa Tavkombalebi da rodesac Tad sxvadasxva sakvebi resursebis gamoyenebiT).
morinma gazarda guburebSi mtaceblebis ricxvi, es gansxvavebebi, romlebic gamovlenilia maT
rogorc Scaphiopus-ebis, ise Bufo-s raodenoba morfologiasa da qcevaSi, SeiZleba warmoSobili
SesamCnevad Semcirda. guburaSi gombeSoebis ra- iyos ori gziT. pirveli, qcevebi da morfolo-
odenobis SemcirebiT gaizarda sakvebis raode- giuri maxasiaTeblebi, romlebic ganasxvaveben
noba, Hyla-s Tavkombalebis gadarCena da zrda erT saxeobas meorisgan, SeiZleba Camoyalibebul
saocrad gamosworda, iseve, rogorc gadarCenili iqnan seleqciuri moqmedebiT, rac Tavis mxriv
Scaphiopus-ebisa da Bufo-s Tavkombalebis. gamowveulia saxeobebs Soris interaqciebiT,
mtaceblobis garda, sikvdilis gamomwvev sxva rogoricaa magaliTad, konkurencia. amgvari
wyaroebsac aseve SeuZliaT, gaaZlieron Tanaarse- gansxvavebebis alternatiuli axsna aris is, rom
boba (Witman 1987, Huston 1994). kerZod, uswormas- TiToeuli saxeoba adaptirebuli xdeba sxvadasx-
woro sanapiroebze talRebis mier gamowveuli va resursebisadmi sxvadasxva adgilas da rode-
fizikuri gaRizianeba da motivtive yinulisa da sac maTi populaciebi TandaTan SexebaSi modian
morebis dartymebi agdeben individebs an mTli- erTmaneTTan gavrcelebis arealebis gafarToe-
anad populaciebs qvebidan. axlad gaTavisufle- bis Sedegad, es ekologiuri gansxvavebebi rCeba
buli sivrce xelmisawvdomi xdeba koloniza- (ix. nawili 26.6).
ciisTvis im saxeobebisTvis, romlebic Tanabar am alternativebs Soris gansxvavebis povna
pirobebSi cudi konkurentebi arian. miuxedavad SesaZlebelia saxeobaTa ekologiis ganxilviT im
imisa, rom isini saboloo jamSi gamoidevneba
garkveuli petCidan, rodesac maT aRmatebuli
konkurentis saxeoba zrdaSi gadaaswrebs, daqvem- geografiuli gavrceleba
debarebuli konkurentebi mainc SeiZleba Senar- saxeoba 1 saxeoba 2
Cundnen farTo arealis farglebSi, rodesac pet- A B C
X X'
Cebi mudmivad xelmisawvdomi xdeba xolme axali
kolonizaciisTvis.
A B C
22.11 konkurencias SeuZlia,
maxasiaTebel
StrixebSi
gazomva
40 pinta da
moqalaqeTa TiToeul klasis zoma (%)
20 marCena
0
40 florena da san
20 qristobali
0
40
deifn
20
0
40
los hermanosi
20
0
8 10 12 14 16 18 20 22
arealSi, sadac konkurenti ar arsebobs. rode- merCenasa da pintas kunZulebze niskartis sami
sac ori saxeoba Tanaarsebobs erTsa da imave gansxvavebuli zomis rezidentuli saxeobis miwis
geografiul arealSi, isini miCneulia simpatri- skvinCebis gavrcelebis arealebi ar modian gada-
ulebad. rodesac maTi gavrceleba ar modis Sexe- farvaSi erTmaneTTan (nax. 22-26). floreanasa da
baSi erTmaneTTan, maT alopatriulebi ewodebaT. san kristobalze ori rezidentul saxeobasac
termini ,,simpatria da ,,alopatria aseve Sei- G.fuliginosa da G.fortis aqvT sxvadasxva zomis
Zleba gamoyenebul iqnan saxeobaTa gavrcelebis niskartebi, Tumca iq, sadac G.fortis marto iCens
arealis sxvadasxva nawilisTvis da nawilobriv Tavs, misi niskarti saSualo zomisaa floreanasa
gadafarvadi gavrcelebisTvis. vTqvaT, pirveli da san kristobalis kunZulze aresebuli saxe-
saxeoba Tavs iCens A-sa da B-Si, xolo meore saxe- obebis niskartebis zomebTan SedarebiT. los er-
oba B-sa da C arealebSi. ori saxeobis popula- manosis kunZulze G.fuliginosa Tavs marto iCens
cia B arealSi iqneba simpatriuli, xolo pirveli da misi niskarti saSualo zomisaa.
saxeobis populacia A arealSi da meore saxeobis galapagosis kunZulebis miwis skvinCebi asax-
populacia C-Si alopatriulebi. Tu arealebs A, aven konkurenciis ganmasxvavebel gavlenas ar-
B da C yvelas msgavsi garemo pirobebi da sabinad- qipelagSi mcire kunZulebze am saxeobebis SemTx-
ro garemo aqvT da Tu konkrencia divergencias veviTi gavrcelebis gamo: zogierT kunZulze ori
iwvevs, Cven unda movelodeT, rom simpatriuli an sami saxeoba binadrobs da zogze mxolod erTi.
pirveli da meore saxeoba B arealSi erTmaneTisgan mraval sxva SemTxvevaSi Znelia, icode gansxvaveba
ufro gansxvavebuli iqneba, vidre alopatriuli saxeobebs Soris warmoiSva maT Soris konkurenci-
saxeobebi A-sa da C arealebSi (nax. 22-25). am feno- is gamo Tu imitom, rom saxeobebma evolucia gani-
mens ewodeba xasiaTobrivi Zvra. ekologebi ver cades sxvadasxva adgilebSi sxvadasxva garemo
Tanxmdebian Tvisobrivi Zvris dominirebis Ses- faqtorebis mier ganxorcielebuli gadarCevis
axeb bunebaSi (Arthur 1982, Taper and Case 1985). sapasuxod da Semdeg SeinarCunes TavianTi gansx-
mTeli rigi magaliTebisa eTanxmeba Tvisobri- vavebebi, rodesac maTma populaciebma ganaaxles
vi Zvris bunebas, romelTagan erT-erTi moicavs kontaqti. SemTxvevaTa umravlesobaSi, cxadia, is
miwis skvinCebs (Geospiza) galapagosis kunZulebze genetikuri gansxvavebebi, romlebic iwveven saxe-
(ix. Tavi 14). kunZulebze skvinCas ramdenime saxe- obaTa warmoSobas, Tavs iCenen alopatriaSi. ma-
obaa, romlebsac, rogorc wesi, sxvadasxva zomis Sin, ratom ar arsebobs gansxvavebebi, romlebic
niskarti aqvT. es gamowveulia maTi upiratesi saSualebas aZleven saxeobebs, Tavidan aicilon
sakvebis gansxvavebuli diapazoniT. magaliTad, Zlieri konkurencia? nebismier SemTxvevaSi,
534
Tanaarseboba damokidebulia saxeobebs Soris laciebze. Cven aseve vnaxeT, rom es ufro kom-
ekologiuri gansxvavebis garkveul xarisxze, mi- pleqsuri procesia, romelic sxvadasxvanairad
iRweva is alopatriulad, Tu rogorc konkuren- zemoqmedebs populaciebze da xandaxan Zneli
ciis evoluciuri Sedegi simpatriaSi. 25-e TavSi aRmosaCenia. Cven xelaxla mivubrundebiT am mo-
Cven ufro detalurad ganvixilavT urTierTmoq- sazrebebs konkurenciis Sesaxeb, rodesac Cven
medi populaciebis evoluciur reaqciebs. ganvixilavT faqtorebs, romlebic aregulireben
am TavSi Cven vnaxeT, rom konkurencia Tavs biologiur mravalferovnebas Tanasazogadoe-
iCens bunebaSi da SeiZleba mas hqodes dramat- bebSi 29-e TavSi.
uli gavlena konkurirebadi saxeobebis popu-
daskvna
1. xandaxan Znelia konkurenciis dakvirveba bune- konkurencias mcenaris miwisqveda nawilebs So-
baSi da saWiria frTxili eqsperimentebi imis ris, e.w. fesvis konkurencias da mis miwis zeda
gansasazRvrad, iCens Tu ara is Tavs. adreuli nawilebs Soris, rasac totebis konkurencia ewo-
1960-iani wlebidan ekologebma Caatares mTeli deba.
rigi savele kvlevebi, romlebic Sedgenili iyo 6. konkurenciis efeqtebi SeiZleba gansxvavde-
bunebrivi populaciebis zomebze konkurenciis bodes TiToeuli konkurirebadi populaci-
gavlenis dasadgenad. isTvis. am fenomens asimetriuli konkurencia
2. im meqanizmebis mixedviT, romelTa saSuale- ewodeba. mcenareebSi fesvebis konkurencia, ro-
biTac konkurencia Tavs iCens, ansxvaveben mox- gorc wesi, simetriulia maSin, rodesac totebis
marebiT, daswrebiT, hipertroful, qimiur, ter- konkurencia asimetriulia.
itoriul da Sexvedris konkurenciebs. pirveli, 7. mcenareTa konkurenciis Sewavlis saerTo
rogorc wesi, klasificirdeba rogorc eqsplua- meTodi aris Canacvlebis eqsperimenti, rac ga-
taciuri konkurencia, xolo bolo sami rogorc naviTara q.T. de uitma, romelSic mcenareTa ori
Setakebis konkurencia. daswrebiTi da hiper- saxeobis Sefardeba cvalebadia, magram mTliani
trofuli konkurenciebi dafuZnebulia sivrcisa simWidrove mudmivad narCundeba. Sedegebi asaxu-
da ganaxlebadi resursebis moxmarebze, magram lia Canacvlebis seriaTa diagramaze, romelSic
moicaven mWidro kontaqts konkurirebad indi- SesaZlebelia Sidasaxeobrivi da saxeobaTaSori-
videbs Soris. qimiurma konkurenciam, anu ale- si brZolis SedarebiTi Zalebis danaxva. eqs-
lopaTiam mniSvnelovani yuradReba daimsaxura. perimentebma Svriebze (Avena) da sxva mcenareebze
alelopaTia Tavs iCens, rodesac erTi individi gviCvena Zlieri asimetria saxeobaTaSoris brZo-
iyenebs qimikatebs sxvisTvis zianis misayene- laSi.
blad. esaa fenomeni, romelic yvelaze farTod
8. CamoSorebis eqsperimentebma, romlebic
xmeleTis mcenareebSi gvxvdeba.
moicaven moqcevaTaSorisi zonis uxerxemloebs,
3. parazitebis kontrolis programebSi erTi gviCvenes Zlieri konkurencia sivrcis damkaveb-
Semoyvanili parazitis gaqroba, rac moyveba meo- el iseT cxovelebs Soris, rogoricaa kiboebi, mi-
ris Semoyvanas, konkurenciis arapirdapir samxi- diebi da a.S. konkurenciuli gamoricxva miiRweva
lebs warmoadgens. pirdapiri fizikuri interaqciebiT.
4. xeebis zogi saxeobis gaZlierebuli zrdis 9. eqspluataciuri konkurencia yvelaze kar-
tempebi, romlebic mohyvebian sxva saxeobebis gad demonstrirebulia kvlevebSi, romlebic
CamoSorebas, warmoadgens mcenareebs Soris gviCveneben Sesabamis cvlilebebs resursTa do-
sinaTlis, wylisa da sakvebi nivTierebebisTvis neebSi, romlebic Tan sdeven erTi saxeobis de-
konkurenciis pirdapir damamtkicebel sabuTs. mografiul reaqciebs konkurentis CamoSorebis
transplantaciis eqsperimentebi mcire zomis Semdeg.
mcenareTa saxeobebze, romlebic qmnian cvalebad
10. kompleqsuri konkurentuli interaqciebi
pirobebs Sidasaxeobrivi da saxeobaTaSorisi
Tavs iCenen SemTxvevebSi, sadac orze meti saxe-
brZolisTvis, xSirad gviCveneben Sidasaxeobrivi
oba konkurirebs resursebisTvis. amgvar SemTx-
brZolis gasaocar efeqtebs.
vevebSi, konkurentebis garkveul wyvils Soris
5. konkurencia mcenareebs Soris moicavs arsebuli konkurenciis saboloo Sedegi SeiZle-
535
ba gansxvavebuli iyos mesame konkurentis arsebo- 12. saxeobebs, romlebic binadroben erTsa da
bisas, vidre maSin, rodesac mesame konkurenti ar imave adgilas, simpatriuli diapazonebi aqvT.
arsebobs. saxeobebs, romlebic geografiulad izolire-
11. rodesac konkurirebadi saxeobebis jgufe- bulia, alopatriuli diapazonebi aqvT. mWidrod
bze nadirobs saerTo mtacebeli, isini Tanaarse- dakavSirebuli simpatriuli saxeobebi SeiZleba
boben radgan mtaceblis saqmianoba inarCunebs gansxvavdebodnen morfologiasa da qcevaSi, am
uZlieresi konkurentebis populaciaTa doneebs fenomens xasiaTobrivi Zvra ewodeba. zogierTma
im donis qvemoT, romelzec konkurentul gamor- miiCnia, rom konkurenciuli interaqciebi iwveven
icxvas eqneboda adgili. amgvarad mtacebloba Tvisobriv Zvras.
moqmedebs rogorc gamRizianebeli.
savarjiSoebi
1. SeadgineT sia Tqveni sacxovrebeli adgilis 4. warmoidgineT nax. 22-11 da 14.2-Si mocemuli
maxlobeli bunebrivi garemos oTxi SemTxvevisa, masalebi. axseniT, rogor SeiZleba iqnas gamoy-
sadac saxeobaTaSoris brZolaze SeiZleba raRac enebuli puasonis ganawileba sxvadasxva zr-
gavlena xorcieldebodes. SeqmeniT eqsperimenti, dis siCqareebis sixSireTa modelirebisTvis
raTa gamoscadoT erT-erT SemTxvevaSi konkuren- konkurirebadi mcenareebis populaciaSi. igu-
ciis arseboba. lisxmeT, rom yoveli mcenaris garSemo arsebobs
gamofitvis zona (wreebi nax. 22-13-Si), saidanac
2. Tu konkurenciulma gamoricxvam Tavi iCina
is iRebs resursebs. mcenaris gamofitvis zo-
garkveul TanasazogadoebaSi, maSin saxeoba, ro-
naSi arsebuli sxva mcenareebis ricxvi aris im
melic erT dros arsebobda TanasazogadoebaSi,
konkurirebadi mezoblebis odenoba, romelic
iq ukve aRar moipoveba. rogor SeuZlia, ekologs,
mcenares gaaCnia. individualuri mcenaris zrdis
gaigos, rom konkurentul gamoricxvas adgili
tempi mcirdeba TiToeuli konkurirebadi mezob-
hqonda?
lis garkveuli odenobiT.
3. gadaxedeT rezetaristsis eqsperiments 22.6
nawilSi. daadgineT Sesabamisi nulovani da al- 5. axseniT, rogor SeuZlia mtaceblobasa da
ternatiuli hipoTeza eqsperimentisTvis da aR- gamRizianeblebs, gavlena moaxdinon konkuren-
wereT damokidebuli cvladi. tul interaqciebze.
536
Tavi 23
mtacebloba
gzamkvlevi kiTxvebi
rogor SeuZliaT mtaceblebs, SezRudon ra biologiurma pirobebma SeiZleba gamoi-
msxverplis populaciebi? wvion stabiluroba mtacebeli-msxverplis
interaqciebSi?
rogor SeiZleba gamoiwvios mtaceblisa da
msxverlis interaqciebma oscilaciebi orive
populaciis zomaSi? rogor iyeneben ori wonasworobis mqone
mtacebeli-msxverplis sistemebs soflis meur-
riT gansxvavdeba nikolson-beilis paraz-
neobaSi mavneblebis kontrolisTvis?
itoidi-mtareblis modelebi lotka-volteras
mtacebeli-msxverplis modelisgan?
m
arian da resursebic sxva momxmareblebisTvis,
eSvide TavSi Cven ganvixileT mtaceblebisa
organizmTa populaciebi SeiZleba izRudebodes
da msxverplis adaptaciebi, raTa gveCvene-
rogorc imiT, Tu ras Wamen isini, ise imiT, Tu ra
bina, Tu rogor moqmedebs evolucia organizmTa
Wams maT.
sxeulis formebisa da qcevis Camosayalibeblad.
mtacebeli-msxverplis interaqciaTa kvleva
am ganxilvis didi nawili yuradRebas amax-
cdilobs, pasuxi gasces sul mcire or mniSvnelo-
vilebda individualur mtacebelsa da msxver-
van kiTxvas mainc. pirveli, amcireben Tu ara mta-
pls Soris interaqciebze da am interaqciebis
ceblebi msxverplis populacias maTi gadataniT
uSualo Sedegze: sikvdili an gadarCena msxver-
SesaZleblobis qvemoT? meore, iwvevs Tu ara
plis SemTxvevaSi da warmatebuli an warumate-
mtacebeli-msxverplis interaqciaTa dinamika
beli nadiroba mtaceblis SemTxvevaSi. am TavSi
populaciaTa oscilaciebs? pirveli kiTxva didi
Cven ganvavrcobT Cvens Sexedulebas mtacebeli-
praqtikuli mniSvnelobisaa maTTvis, vinc dain-
msxverplis interaqciebze, imis ganxilviT, Tu
teresebulia mosavlis mavneblebis kontroliT
rogor axdens gavlenas garkveul arealSi in-
da maTTvisac, vinc cdilobs, ganaxorcielos
dividualuri mtaceblebisa da individualuri
safrTxis winaSe arsebuli populaciebis menej-
msxverplis SexvedraTa mravali saboloo Sedegi
menti, romlebzec mtacebles SeiZleba Zlieri
orive monawilis populaciaTa dinamikaze. ra
uaryofiTi gavlena hqodeT. mas aseve didi mniS-
faqtorebi zemoqmedeben populaciis zomasa da
vneloba aqvs im saxeobaTa interaqciebis gagebi-
stabilurobaze? es ekologiis erT-erTi yvelaze
sTvis, romlebsac saerTo resursebi aqvs da
fundamenturi kiTxvaa. Cven vnaxeT, me-16 da me-
maSasadame, amas didi mniSvneloba aqvs biologi-
18 TavebSi, rom simWidroveze damokidebuli
uri struqturebis gagebisaTvisac. meore kiTx-
faqtorebi da droebiTi Seferxeba anaxleben
va aintresebT bunebaSi mtacebeli-msxverplis
Sobadobisa da sikvdilianobis reaqciebs popu-
ciklebis damkvirveblebs (ix. Tavi 18) da pirdapir
laciis simWidroveze da iwveven populaciis
exeba bunebriv sistemebSi stabilurobis sakiTxs.
regulacias. saxeobebi xSirad momxmareblebic
537
ekologebi ecadnen, pasuxi gaecaT am kiTxvebze aqciis erT-erTi monawilea. amis gamo, mtacebeli-
dakvirvebis, Teoriisa da eqsperimentirebis kom- msxverplis interaqciaTa populaciuri efeqtebi
binaciaTa saSualebiT. SeiZleba warmodgenili iyos SedarebiT sworxa-
am TavSi Cven ganvixilavT, rogorc mtacebeli- zovnad maTematikuri modelebiT, romlebic ro-
msxverplis, ise parazitodi-maspinZlis siste- gorc Cven vnaxavT, moicaven interaqciaSi indi-
mebs. marTalia, mtacebloba da parazitoidizmi videbis kargvasa da matebas.
gansxvavebuli procesebia, maTi mravali maxasi-
aTeblis modelireba SesaZlebelia erTi da igive
mosazrebebis gamoyenebiT. am Tavis pirvel nawil- 23.1 mtaceblebsa da parazitebs
Si Cven aRvwerT ramdenime empiriul kvlevas, efeqturad SeuZliaT, SezRudon
romelic gviCvenebs, rom mtaceblebs SeuZliaT, msxverplis populacia
SezRudon msxverplis populaciebi da rom mta-
ceblisa da msxverplis zogierTi populacia mtaceblur interaqciebze Cveni msjelobis daw-
varirebs mWidrod dakavSirebuli ciklebis an yebisaTvis ukeTesi iqneboda gvekiTxa, ra samx-
oscilaciebis mixedviT. am empiriuli kvlevebis ilebi arsebobs imisa, rom mtaceblebi gavlenas
sabaziso codnis saxiT gamoyenebiT Cven ganvavi- axdenen TavianTi msxverplis populaciebze.
TarebT martiv Teorias, romelic winaswarm- es gansakuTrebiT mniSvnelovani kiTxvaa sof-
etyvelebs mtaceblisa da msxverplis popula- lis meurneobaSi, sadac araerTi Zalisxmeva
ciebis oscilacias da am procesSi Cven gagacnobT iqna ganxorcielebuli 1900-iani wlebidan, raTa
ramdenime maTematikur da grafikul teqnolo- gamoeyenebinaT mtaceblebi, parazitebi da para-
gias, romlebic Semdeg TavebSic iqneba gamoy- zitoidebi im paraziti mwerebis populaciaTa
enebuli. Cven ganvavrcobT da gadavamuSavebT kontrolisaTvis, romlebic mosavals anadgure-
am modelebs am Tavis momdevno nawilebSi, raTa ben. mTeli rigi magaliTebisa gviCvenebs, rom zog
ganvixiloT, Tu ra gavlenas axdens populacia- SemTxvevaSi mtaceblebi efeqturad zRudaven
Ta interaqciebze mtaceblebis qceva, sabinadro msxverplis populaciebs.
garemos heterogenuloba da mtaceblis da msx-
verplis populaciebis sivrcobrivi ganlageba.
mtacebloba gansxvavdeba konkurenciisgan tkipa-tkipas interaqciebi marwyvis
imiT, rom is yovelTvis antagonisturia indi- nargavebze
vidualuri monawileebis doneze. mtaceblobis marwyvis tkipa (Tarsonemus pallidus) kaliforniis
aqti yovelTvis iwvevs sikvdils msxverplisT- marwyvis mosavlis mavnebelia. am tkipebis popu-
vis. konkurencia da mtacebloba, iseve rogorc laciebi, rogorc wesi, kontrolis qveS narCunde-
balaxismWameloba da parazitizmi, romlebic ba mtacebeli tkipebis saxeobebis mier Typhlo-
momdevni TavSi iqneba ganxiluli, warmoadgenen dromus-is gvaridan. marwvis tkipebi iWrebian
momxmarebeli-resursis interaqciebs. Tumca marwyvis nergSi misi dargvidan mokle droSi, ma-
mtacebloba gansxvavdeba konkurenciisgan imiT, gram maTi populaciebi ar aRweven damazianebel
rom am interaqciaSi CarTuli resursi am inter-
40
nax. 23-1 marwyvis mindvrebis inva-
zia marwyvismWameli tkipis (Tarsonemus
20
pallidus) mier mtacebeli tkipis Tyhlodro-
mus-is arsebobisas (a) da misi ararse-
0 bobisas (b). msxverplis populaciebi
60 p p p gamosaxulia tkipebis raodenobiT TiTo
foTolze; mtacebelTa done aRiricxeba
axalgazrda foTlebis im raodenobiT,
40 romlebzec 36 an meti Typhlodromus iqna
napovni. paraTionis Sewamvlebi aRniSnu-
lia isrebiT. naxatebi gviCveneben, rom
20
mtacebeli tkipebi ukeTes kontrols
axorcieleben mavnebeli tkipebis popu-
0 laciebze, vidre pesticidebis gamoy-
apr. mai. ivn. ivl. avg. seq. oqt. noe. dek. ian. Teb. mar. apr. eneba. (After Huffaker and Kennett 1956.)
538
doneebs meore wlamde. mtacebeli tkipebi, ro- msxverplis populaciebs, rogorc wesi, aR-
gorc wesi, meore wels esevian marwyvis mosavals, moCndeba xolme, rom mtaceblebs ufro maRali
swrafadve imorCileben marwvis tkipebis popu- gamarvlebis unari aqvT msxverplis unarTan Se-
laciebs da akaveben maT damazianebeli doneebis darebiT. efeqtur mtaceblebs aseve aqvT Zlieri
miRwevamde. gafantvis Zalebi da unary, gadaerTon alterna-
saTburSi Catarebulma eqsperimentebma tiul sakveb resursebze, rodesac upirvelesi
gviCvenes mtaceblobis roli marwyvis tkipebis msxverpli xelmiuwvdomelia.
kontrolis saqmeSi (Huffaker and Kennett 1956). mar- naZvis kvirtiWamia CrCilis kontroli fr-
wyvis nargavebis erT jgufSi Setanili iyo ro- invelebis mier
gorc mtacebeli, ise msxverpli tkipebi. meore torgersonma da kempbelma (1982) Seiswavles
jgufSi mtaceblebi CamoSorebuli iyo paraTio- frinvelebis mtaceblobis gavlena dasavleTis
nis gamoyenebis saSualebiT. es aris inseqticidi, naZvis kvirtiWamiaze (Choristoneura occidentalis), es
romelic klavs mtacebel saxeobebs, magram aravi- aris CrCili, romlis muxluxoebi didad aziane-
Tar gavlenas ar axdens marwvismWamel tkipebze. ben naZvis xeebs maTi momravlebis wlebSi. fr-
kvlevis ganmavlobaSi marwyvismWameli tkipebis invelebi Wamen naZvis kvirtiWamias muxluxoebs.
populacia mcirericxovani iyo im saeqsperimento mkvlevarebma aages mavTulis galiebi muxluxoe-
adgilze, saadc mtacebeli Typhlodromus-ebi biT invazirebuli totebis garSemo imisaTvis,
iyo, magram maTma invaziam miaRwia damazianebel rom ar mieSvaT frinveli mtaceblebi. galiebis
proporciebs mtaceblebisgan Tavisufal mcena- SigniT muxluxoebi izrdebodnen da sabolood,
reebSi (nax. 23-1). mindvris marwyvis tkipebma aseve daWuprebis Semdeg iqidan ukve zrdasruli
miaRwies damazianebel doneebs im adgilebSi, sa- CrCilebis saxiT gamodiodnen. torgersonma da
dac mtaceblebi gamodevnil iqna paraTionis sa- kempbelma Seadares galiebian totebze daWupre-
SualebiT, magram efeqturad kontroldebodnen buli CrCilebis raodenoba xeluxlebel tote-
Seuwamlav adgilze (inseqticidis cudi efeqtis bze arsebuli CrCilebis ricxvs erTi Tvis Sem-
kargi magaliTi). rodesac marwyvismWameli tki- deg. samidan or eqsperimentul adgilze Wuprebis
pebis ricxvma zrda daiwyo Seuwamlav nargaveb- simWidrove galiian totebze daaxloebiT samjer
Si, mtacebelTa populaciam myisieri reagireba aRemateboda sakontrolo totebze arsebul sim-
moaxdina maTi zrdis Sesamcireblad. saSualod, Widroves. es Sedegebi gviCvenebs, rom frinvel
marwyvismWameli tkipebi iyo daaxloebiT ocdax- mtaceblebs SeiZleba dramatuli gavlena hqodeT
uTjer ufro meti mtaceblebis ararsebobisas, msxverpli CrCilebis populaciaze, amcireben ra
vidre maTi arsebobis pirobebSi. im muxluxoebis odenobas, romlebic gadarCebian
Typhlodromus unda umadlodes Tavis, ro- da aRweven CrCilobis asaks.
gorc mtaceblis efeqturobas ramdenime faq-
tors, Tavis gaumaZRar madasTan erTad (Huffaker
and Kennett 1969). misi populacia SeiZleba gaizar- 23.2 mtaceblobas SeuZlia, moaxdinos
dos iseve swrafad, rogorc misi msxverplis pop- dawyvilebuli mtacebeli da
ulacia. orive saxeoba mravldeba parTenogen- msxverpli populaciebis oscilacia/
ezurad. mdedri marwyvismWameli tkipebi deben meryeoba
sam kvercxs dReSi TavianTi 4-5 dRis xangrZli-
vobis reproduqciuli cxovrebis ganmavlobaSi. zogierTi mtaceblis da msxverplis populacie-
mdedri Typhlodromus-ebi deben or an sam kvercxs bi varireben mWidrod dakavSirebul ciklebad,
dReSi 8-10 dRis ganmavlobaSi. Typhlodromus-ebis rogorc es xdeboda TeTri kurdRlebisa da misi
gamravlebis sezonur sinqronulobas msxverpli mtaceblis, focxveris SemTxvevaSi (ix. Tavi 18).
populaciebis zrdasTan, gadarCenis unars msx- radganac amgvari ciklebi xangrZlivad narCunde-
verplis dabali simWidroveebisas da gafantvis bian, isini warmoadgenen stabilur interaqcias
Zlier SesaZleblobas aseve Seaqvs Tavisi wvlili mtacebelsa da msxverpls Soris. populaciis bi-
Typhlodromus-is mtaceblur efeqturobaSi. zam- ologTa erT-erTi yvelaze adreuli mizani iyo,
Tris ganmavlobaSi, rodesac marwyvismWameli amgvari ciklebis dadgena eqsperimentul popu-
tkipebis populaciebi dadian ramdenime indivi- laciebSi ise, rom SesaZlebeli yofiliyo urT-
damde, romlebic imalebian foTlebis napraleb- ierTobis dinamikis Semowmeba. Cven SegviZlia,
sa da nakecebSi, mtacebeli tkipebi arseboben e.w. SevamowmoT amgvari ciklebis dinamika paraz-
Taflis cvriT, romelsac awarmoeben bugrebi da itoidi-mtareblis sistemis ganxilviT. rogorc
TeTrfrTianebi (Aleyororidae). isini ar mravldebi- Cven meSvide TavSi vnaxeT, parazitoidebi gana-
an im periodis garda, rodesac isini sxva tkipebiT Tavseben TavianT kvercxs cocxal mtarebelze.
ikvebebian. rodesac mtaceblebi akontroleben rodesac larvebi viTardeba, isini moixmaren
539
maspinZels Signidan, riTac klaven mas. amrigad, li-msxverplis sistemebis adreuli eqsperimen-
msxverpl populaciebTan mimarTebaSi, paraz- tuli kvlevebis saSualebiT. man gamoiyena Parame-
itoidi-mtareblis interaqciebs igive efeqti cium msxverplis saxiT da kidev erTi wamwamiani
aqvT, rac mtacebeli-msxverplis interaqciebs: umartivesi Didinium mtaceblis saxiT. erT eqs-
individualuri msxverpli CamoSorebulia popu- perimentSi mtacebeli da msxverpli individebi
laciidan. Seyvanil iqna sakveb niadagSi brtyel sinjaraSi.
rodesac azuki parkosanTa mavnebeli xoWoebi amgvari martivi garemos SeqmniT gausma saqme msx-
(Callosobruchus chinensis) binadroben laboratorul verplis winaaRmdeg moawyo, mtaceblebma male ip-
kulturebSi Heterospilus-Tan erTad, romle- oves yoveli maTgani. imis Semdeg, rac ukanaskne-
bic maTi parazitoidi brakoniduli bzikebia, li Paramecium iqna moxmarebuli, mtaceblebi
parazitoidebisa da mtareblebis populaciebi SimSiliT mokvdnen. meore eqsperimentSi gausma
meryeoben fazis gareT erTmaneTTan regularul garemos garkveuli struqtura Semata, moaTavsa
ciklebSi (nax. 23-2). Teslis mudmivi racioniT ra teqnikuri bambis boWko, romelSic Paramecium-
SezRuduli xoWoebis populaciaSi Semoyvanili ebs SeeZloT, gaqceodnen mtaceblobas sinjaris
bzikebi swrafad izrdeba raodenobrivad. rode- ZirSi. am SemTxvevaSi sxva SemTxveva Seiqmna, Didi-
sac populacia izrdeba, parazitoidizmi marcv- mium-ebi SimSiliT daixocnen mas Semdeg, rac yve-
lis xoWoebis sikvdilis umTavresi mizezi xde- la advilad xelmisawvdomi msxverpli iqna mox-
ba. rodesac parazitoidis saqmianobis Sedegad marebuli, magram Paramecium-is populacia aRdga
gamowveuli sikvdilianoba aWarbebs mavneblis damaluli individebis safuZvelze. orive am eqs-
populaciis reproduqtiuli SesaZleblobas, perimentSi miiRweuli ver iqna msxverpli da mta-
xoWoebis ricxvi klebas iwyebs, magram radgan cebeli populaciebis veranairi cikli. pirvel
Heterospilus efeqturi parazitoidia, is agrZe- SemTxvevaSi rogorc mtacebeli, ise msxverpli
lebs intensiur nadirobas xoWoebze maSinac ki, populacia gaqra. meoreSi, radganac TavSesafris
rodesac maTi populacia Semcirebulia. saboloo arsebobam saSualeba misca, garkveuli raodeno-
jamSi, xoWoebi TiTqmis mTlianad gadaSendeba da bis Paramecium-s Tavidan aecilebina mtacebloba,
Sedegad parazitoidis populacia, akldeba ra ad- msxverpli populacia SenarCunda mas Semdeg, rac
ekvaturi sakvebi, swrafad mcirdeba. Tumca, bziki mtaceblebi SimSiliT daixocnen. am martiv siste-
arc iseTi efeqturia, rom yvela marcvlis xoWos maSi mtacebeli-msxverplis ciklis misaRwevad,
larvas daesxas Tavs. xoWoebis mcire, magram myari gauss mouxda periodulad kulturebSi mcire ra-
rezervi yovelTvis rCeba imisTvis, rom wamoiwy- odenobiT mtaceblebis Semoyvana.
os mtarebeli populaciis zrdis axali cikli mas gausis eqsperimentebi gvawvdian miniSnebebs
Semdeg, rac parazitoidi bzikebis populacia iS- mtacebeli-msxverplis ciklebis dinamikis Ses-
viaTi gaxdeba. axeb bunebaSi. pirveli, eqsperimentebi gviCveneben
saocrad efeqturi mtaceblebi xSirad ga- mtaceblebis potencials, Seamciron msxverplis
daSenebamde anadgureben TavianT msxverpl popu- populaciebi gadaSenebamde (aq termini gadaSene-
laciebs da Semdeg iziareben maT xvedrs. amgvari ba niSnavs adgilobrivi populaciis ganadgure-
uimedo SemTxveva SeiZleba stabilizebuli iq- bas. mecxramete TavSi Cven am terminis gansxvave-
nas, Tu zogierTi msxverpli an zemoT moyvanil buli mniSvneloba aRvwereT). meore, sabinadros
SemTxvevaSi mtarebeli ipovis TavSesafars mta- struqturam SeiZleba Secvalos mtacebeli-msx-
ceblebisa da parazitoidebisgan. gausma (1934) verplis interaqciebis saboloo Sedegi. Parame-
moaxdina am principis demonstrireba mtacebe- cium-Didinium-is sistemis SemTxvevaSi, TavSesaf-
ris arsebobam xeli SeuSala mtacebel (Didinium)
msxverplis (Paramecium) mTlianad gamodevnisgan.
mtarebeli parazitoidi
am SemTxvevaSi, piriqiT mtaceblis populacia
800 iqna gamodevnili sistemidan. Cven qvemoT vnax-
populaciuri
400
mowyobilobas aseve SeuZlia, gavlena moaxdinos
mtacebeli-msxverplis interaqciebis saboloo
0
5 10 15 20 25 30 Sedegze. Tqven albaT ukve gaiTvaliswineT is
SesaZlebloba, rom ufro kompleqsur sistemeb-
Taoba
Si vTqvaT erTi mtaceblisa da ori msxverplis
nax. 23-2 azuki parkosanTa marcvlis xoWos (Callosobruchus
arsebobisas mtacebelma SeiZleba gadaitanos
chinensis) (mtarebeli, nacrisferi xazi) da misi brakoniduli
erTi msxverpli populaciis Semcireba meore msx-
parazitoidi bzikis (mwvane xazi) Heterospilus-is populaciaTa
fluqtuaciebi laboratorul kulturebSi. ori populacia
verplze gadarTviT. Cven es SemTxveva SeiZleba
mcired meryeobs fazidan gareT. (After Utida 1957.) mokled ganvixiloT. mesame, mtacebeli-msxverp-
540
lis ciklebis SenarCuneba SeiZleba moiTxovdes warmoadgenen, rasac Cven davurTavT f(H,P) da
interaqciebs ladnSaftis doneze. gausma miaRwia g(H,P). funqciebSi gvxvdeba terminebi, romlebic
mtacebeli-msxverplis ciklebs gareSe sistemi- aRniSnaven, Tu rogor amatebs da aklebs indi-
dan periodulad mtacebelebis SemoyvaniT. axla videbs mtacebeli-msxverplis populaciebs mox-
Cven giCvenebT, Tu rogor SegviZlia, gamoviyenoT mareba da moxmarebulad yofna.
metapopulaciebis paradigma amgvari bunebrivi Cven gvsurs, xazi gavusvaT kidev erTxel imas,
sistemis konceptualizebisTvis. rom radganac es modelebi warmoadgenen indi-
vidualuri organizmebis erTeulebiT gamosaxul
cvlilebebs populaciaSi, isini SeiZleba popu-
23.3 martivi, mtaceblisa da laciis interaqciebisTvis Sesaferisebi ar iyon,
msxverplis modelebi winaswar mtacebeli-msxverplis interaqciebis garda.
gansazRvraven oscilacias balaxis mWamelebisa da parazitebis interaqciebi
populaciis raodenobasa da zomaSi TavianT mtareblebTan, romlebSic individual-
uri mtareblebi SeiZleba ar daiRupon am inter-
zemoT mocemuli magaliTebi gviCveneben, rom aqciis Sedegad, moiTxoven sxvanairad modelire-
garkveul pirobebSi, mtaceblebs SeuZliaT, Sez- bul midgomebs, romlebsac Semdgom vnaxavT.
Rudon TavianTi msxverplis populaciis zoma
da rom mtaceblisa da msxverplis interaqciebi
iwveven meryeobas orive populaciis zomaSi.
amis msgavsi empiriuli kvlevebi gvawvdian ar- msxverpli populaciis zrdis tempi
sebiT informacias mtaceblisa da msxverplis modiT, daviwyoT imis algebruli da geometriu-
interaqciebTan dakavSirebiT. Tumca, radganac li aRweriT, Tu rogor SeiZleba gaizardos msx-
TiToeuli mtacebeli-msxverplis sistema uni- verpli populacia mtaceblis arsebobisas. Cven
kaluria, eqsperimentebis Sedegebi xSirad ar aris viciT meTxuTmete Tavidan, rom Tu msxverplis
ganzogadebuli. amisTvis, ekologebi maTeati- populacia ar ganicdis araviTar sikvdilianobas
kur modelebs iyeneben. ganaviTares mtacebeli- (an mtaceblobis gamo an sxva romelime mizeziT,
msxverplis sistemebis maTematikuri modelebi. rogoricaa avadmyofoba an asaki), is gaizrdeboda
Cven viwyebT Cvens msjelobas martivi modelebiT, eqsponenciuri tempiT, rac SeiZleba gamosaxuli
romlebic pirvelad warmoadgines lotkam (1925) iyos rogorc rH, sadac r aris msxverpli popula-
da volteram (1926). es modelebi warmoadgenen ciis Tandayolili zrdis tempi. sikvdilianoba
safuZvels imis gagebisTvis, Tu rogor modian cvlis am eqsponenciur zrdas, rogorc Cven me-
xandaxan mtaceblisa da msxverplis populaciebi Teqvsmete TavSi giCveneT. axla modiT, wamov-
oscilaciaSi erTmaneTis mimarT. idginoT, rom msxverpli populaciebi ganic-
mtacebeli-msxverplis modelebSi xSirad dian mxolod erTi saxis sikvdilianobas, rac
aRniSnaven xolme mtaceblis populaciis zomebs gamowveulia mtaceblisgan (anu Tu davaskvniT,
didi aso P-Ti xolo msxverplis populaciebs didi rom msxverpli organizmi usasrulod icocxleb-
aso H-Ti (Tu Tqven warmoidgenT, rom mtacebeli- da, rom ar yofiliyo sxvis mier moxmarebuli).
msxverplis interaqciebs adgili aqvT sakvebi am martivi mosazrebebis gamoyenebiT, Cven Segvi-
jaWvis qveda nawilSi, maSin Tqven SeiZleba H war- Zlia, davweroT gantoleba msxverplis myisieri
moidginoT rogorc balaxismWameli). lotkam da zrdis tempisTvis:
volteram gamosaxes rogorc mtacebeli, ise
dH
msxverpli populaciebis zrdis tempi diferen- = rH
dt
cialuri gantolebebiT, romlebsac hqondeT Sem-
degi forma dH/dt = f(H,P) msxverplisTvis da dP/dt ra iqneba am sikvdlianobis gonivruli algebru-
= g(H,P) mtaceblebisTvis, sadac f da g aRniSnaven li gamosaxuleba?
H da P cvladebis funqcias. amrigad, msxverpli lotkam da volteram, orivem daaskvnes, rom
populaciebis zrdis tempi dH/dt aris msxverplis momxmarebeli (mtacebeli) da resursi (msxverp-
populaciis (H) da mtaceblis populaciis (P) ra- li) populaciebi urTierTqmedeben erTmaneTTan
Rac saerTo funqcia f. Tqven mixvdebodiT, rom am moqmedi masebis kanonis Tanaxmad anu, mtacebeli
modelebis zogadi forma, romlebic Cven me-15 da varirebs msxverplis da mtacebeli populaciebis
me-16 TavebSi ganvixileT, sadac Cven warmovadgi- produqtis HP-is pirdapirproporciulad. am
neT cvlileba populaciis zomaSi dN/dt rogorc ideis mixedviT, rodesac mtaceblebisa da maTi
N-is raRac garkveuli f funqcia f(N). aq warmod- msxverplis ricxvi imatebs, aseve izrdeba imis al-
genili lotka-volteras mtacebeli-msxverplis baTobac, rom mtacebeli ipovis msxverpls. Sede-
modelebi am ideis swrorxazovan gamosaxulebas gad am SexvedraTa garkveuli nawili mtaceblis
mier individualuri msxverplis mokvlas da pop-
541
ra emarTeba nax. 23-3a-Si grafikuli xazebiT ga- Tu p = 0,03 da arsebobs H = 1000 msxverpli da P =
mosaxul sam populacias, rodesac P = 50. mtace- 10 mtacebeli, mtacebeli miiRebs (0,03)(1000)(10) =
blobis am doneze msxverplTa umcires popula- 300 msxverpls modelis mixedviT. magram mtace-
cias aqvs umciresi zrdis tempi, xolo yvelaze blebs ar SeeZlebaT, gadaaqcion es 300 msxver-
msxvil populacias zrdis yvelaze maRali tempi. pli 300 axalSobil mtaceblad. Cven moveliT,
amrigad, am modelSi msxverplis sxvadasxva zomis rom am msxverplSi arsebuli energiis garkveuli
or populacias, romlebic mtaceblobis erTnair a nawili marTlac gardaiqmneba axalSobilebad
moqmedebas ganicdis (izomeba mtacebeli popu- (0 < a < 1) da rom mtacebeli populacia gaizrdeba
laciis zomiT) orives Seumcirda zrdis tempebi, apHP-iT. Cven axla SegviZlia, davweroT momdevno
magram ufro didi populacia inarCunebs zrdis gantoleba, rogorc mtacebeli populaciis myis-
ufro maRal temps. cxadia, es ase ar xdeba, rode- ieri cvlilebis siCqare:
sac mtacebeli populaciis zoma wonasworeobriv
zomaze maRalia (P > ). dP
meore sakiTxi dakavSirebulia ufro didi dt = apHP (mtaceblebis sikvdilianoba)
zomis mtacebeli populaciis biologiur monaw-
meti simartivisTvis, modiT davaskvnaT, rom mta-
ileobasTan. modeli gviCvenebs, rom mtaceblebis
ceblebi kvdebian mudmivi dP siCqariT, romelic
mzard raodenobas msxverplebis zrdis tempze
damoukidebelia msxverpli populaciis raodeno-
proporciuli Semcirebis efeqti aqvs, anu rode-
bisgan. amgvari sikvdilianoba SeiZleba gamowveu-
sac sistemas meti mtacebeli emateba araferi
li iyos magaliTad, amindisgan. es gvaZlevs srul
xdeba, ufro meti msxverplis moxmarebis garda.
gantolebas msxverpli populaciis safuZvelze
Tqven SegiZliaT, SeafasoT am mosazrebis sisuste
mtacebeli populaciis zrdis tempis Sesaxeb.
imis gaazrebiT, Tu ra xdeba, rodesac Tqven Sehm-
atebT meore katas baRs, sadac Tqveni kata ukve dP
= apHP dP.
nadirobs. modelis Tanaxmad, orma katam bedni- dt
erad unda gaagrZelon Tagvebis Wera da radganac am gantolebis grafikebi saocrad hgavs msxver-
axla ukve ori monadire kataa saxeze, Tagvebis pli populaciis dinamikis amsaxvel grafikebs
(23-2)
populaciis zrdis tempi daiklebs. magram Tqve- (gantoleba [23-1]), garda imisa, rom xazebi ara qve-
neuli gageba imisa, Tu rogor moiqcevian katebi, moT, aramed zemoTaa mimarTuli (nax. 23-4). mimar-
ueWvelad gulisxmobs, rom zemoT gamoTqmuli TulebaSi momxdari cvlilebis mizezi aris is,
mosazreba zedmetad gamartivebulia. rodesac rom mtacebeli populaciis zrdis temps abrko-
ezos meore kata emateba, mosalodnelia didi lebs msxverplis ararseboba, maSin rodesac msx-
albaTobiT, rom arc erTi kata aRar daiWers verplze uaryofiT gavlenas axdens mtaceblebis
Tagvebs, radgan isini erTmaneTiT ufro iqnebian
dakavebuli. nawili 23.4-Si Cven vnaxavT, rogor ga-
naviTares orma ekologma mtacebeli-msxverplis
modeli, romelic nawilobriv exeba am sakiTxs. 40
a = 0.09 p = 0.03
arseboba. amrigad, msxverplis grafikebSi (ix. nax. kalur RerZze da populaciis simWidroves H-s an
23-3) uaryofiTi zrdis tempebi Tavs iCenen, rode- P-s horizontalur RerZze. es midgoma gvaZlevs
sac (P> ), anu mtacebelis maRal populaciebze, imis Semowmebis organzomilebian gzas, Tu rogor
magram mtacebelTa grafikebSi uaryofiTi zr- iqceva cvlilebis tempi msxverpli an mtacebeli
dis tempebi Tavs iCenen, rodesac H<H anu msxver- populaciebis garkveuli zomis pirobebSi. magram
plTa dabali simWidrovis SemTxvevebSi. rogorc dH/dt-s da dP/dt-s gantolebebi oriveni Seicaven
msxverplis grafikebis SemTxvevaSi, mtacebelTa H-sa da P-s. amrigad, is, risi vizualurad warmod-
gantolebaSic wonasworobis wertili mudmivia, genac gvinda, aris is, Tu rogor iqceva mtaceblis
romelsac Cven viRebT gantoleba (23-2)-is nul- zrdis tempi dP/dt H-sa da P-s yvela kombinaciaSi
Tan gatolebiT da H-is ZiebiT. Sedegad Cven viRebT: da amis msgavasad, rogorc icvleba dH/dt msxverp-
d li da mtacebeli populaciebis yvela zomisTvis.
= ap CvenTvis sasurveli ganzogadebuli suraTi mo-
nax. 23-4-Si, sadac a = 0,09, p = 0,03 da d = 03, msx- cemulia nax. 23-5a-Si. naxati Sedgeba `fuZisgan,
verplis raodenobis done, romelzec mtacebeli romelic ganisazRvreba mtacebeli da msxverpli
populaciis zrdis tempi nuls utoldeba daax- populaciebis zomebis RerZebiT. iatakis gaswvr-
loebiT aris =111. manam, sanam msxverpli popu- iv gavlebulia RerZi, romelic warmoadgens an
lacia -ze metia, mtacebel populacias eqneba msxverpli an mtacebeli populaciis zrdis temps.
zrdis dadebiTi tempi. jer-jerobiT Cven ar gvesaWiroeba imaze fiqri,
Tu ra aris zrdis tempis realuri sidide. amis
nacvlad, Cven yuradRebas gavamaxvilebT, es tempi
mtacebeli-msxverpli populaciebis
dadebiTia, anu mdebareobs grafikis fuZis zemoT
saerTo zrda
sivrceSi, Tu uaryofiTia, ese igi, fuzis qvemoTa
aqamde moyvanil grafikebSi Cven vaTavsebdiT pop- sivrceSia ganlagebuli. Cven SegviZlia, mivmar-
ulaciis cvlilebis temps dH/dt-s an dP/dt-s verti- ToT naxatebs 23-3-sa da 23-4-s, raTa ganvsazRv-
H H H
A A
A B
P P P
C C
D C
P P P
nax. 23-5 mtacebelisa da msxverplis zrdis tempebis samganzomilebiani gamosaxuleba (vertikaluri RerZi) mtaceblis popu-
laziis zomis (P) da msxverplis populaciis zomis (H) kombinaciebisTvis. P da H RerZebiT gansazRvruli sibrtyis zemoT mimarTuli
isrebi aRniSnaven mtaceblisa da msxverpli populaciebis iseT pirobebs, romelTaTvisac zrdis tempi dadebiTia. sibrtyis qvemoT
mimarTuli isrebi aRniSanven zrdis uaryofiT tempebs. (a) A wertilSi <
H , ase rom, mtacebel populacias zrdis uaryofiTi tempi
aqvs (qvemoT mimarTuli isari) da P< , ase rom, msxverplis populacias zrdis dadebiTi tempi aqvs (zemoT mimarTuli isari). B, C
da D wertilebSi isrebis mimarTuleba asaxavs populaciis zomis mimarTebas wonasworeobriv sidideebTan. (b) msgavsi grafiki, sadac
naCvenebia mtacebeli populaciis cvlilebis tendencia, rodesac zrdis tempi uaryofiTia (A wertili) da dadebiTia (C wertili).
zrdis dadebiTi tempi gulisxmobs, rom individebi ematebian populacias (P-RerZis paraleluri muqi mwavne isari). zrdis uaryofiTi
tempi gulisxmobs, rom individebi akldeba populacias (P-RerZis paraleluri Ria mwvane isari). (c) igive rac (b), oRond aq naCvenebia
msxverplis populaciaTa tendenciebi.
544
orive, msxverplisa da mtaceblis populaciebis veqtori A wertilSi qvemoT aris mimarTuli. A wertilSi P<
zrdis dadebiTi tempebi B wertilSi da orives zr- , ase rom, msxverplis veqtori mimarTulia marjvniv, rac mzard
populacias aRniSnavs. Semajamebeli veqtori aRniSnavs zogad
dis uaryofiTi tempebi D wertilSi.
klebas mtacebeli populaciisa da msxverpli populaciis zr-
rodesac populaciis zrdis tempi dadebiTia das. grafikSi Semajamebeli, msxverplisa da mtaceblis saerTo
(zemoT mimarTuli isari), individebi emateba dinamikis veqtorebis mimarT uleba aRniSnavs saaTis isris
populacias. amrigad, Tu msxverplis populacia sapirpispiro traeqtorias.
-ze didia, mtaceblis populacia gaizrdeba.
amgvaradve, Tu mtaceblis populacia -ze nakle-
bia, msxverpl populacias eqneba zrdis dadebiTi
tempi da populacia gaizrdeba. nax. 23-5b-Si es
izrdeba, radgan arsebuli mtaceblebis raode-
niSnavs, rom rodesac mtaceblis isrebi zemoT
noba mcirea maTi namatis mTlianad SesaWmelad.
aris mimarTuli (C wertili), mtacebeli popu-
mtaceblis wonasworebrivi izoklini (dP/dt = 0)
lacia mimarTulia P-RerZis gaswvriv garfikis
gansazRvravs msxverplis minimalur dones ( =d/
sawyisidan matebis usasrulobisken, rogorc
ap), romelsac SeuZlia, xeli Seuwyos mtacebeli
naCvenebia P RerZis paraleluri muqi mwvane is-
populaciis zrdas. rodesac H marcxena xazzea,
rebis saSualebiT. msgavsi grafiki aris naCvene-
mtacebeli populacia Semcirdeba.
bi nax. 23-5c-Si msxverpli populaciisTvis. am-
nax. 23-6-Si A wertilSi msxverplis zrdis tempi
rigad, Cven ar gvWirdeba zustad vicodeT, ra
dadebiTia (radgan -ze naklebi mtacebelia sax-
aris zrdis tempis sidide imisTvis, rom gavigoT
eze). anu mas nax. 23-5-Si zemoT mimarTuli isari
am martivi mtacebeli-msxverplis modelis din-
aqvs. amis gamo, msxverpli populacia moZraobs
amika. Cven gvWirdeba ubralod imis codna, Tu ras
horizontaluri RerZis gaswvriv marcxnidan
udris msxverplisa da mtaceblis populaciebi
marjvniv, rasac Cven warmovadgenT veqtoriT,
-sa da -Tan mimarTebaSi. grafikulad es niS-
romelic H RerZis paraleluri A wertilidan mar-
navs, rom Cven gvesaWiroeba mxolod SevxedoT
jvniv aris mimarTuli. mtaceblis zrdis tempi
nax. 23-5-is fuZes H da P RerZebis saSuale-
uaryofiTia A wertilSi (Zalian mcire raodenobis
biT formirebul or ganzomilebian sivrces,
msxverpli) da amrigad, warmodgenilia A werti-
romelsac Cven giCvenebT nax. 23-6-Si. mtaceblis
lidan qvemoT mimarTuli isriT nax. 23-5-Si. amis
( ) da msxverplis ( ) populaciis wonasworeo-
gamo, nax. 23-6-Si Cven gavavleT veqtori, romelic
brivi sidideebi yofen grafiks oTx regionad.
mimarTuli iyo A-dan qvemoT da P RerZis paralelu-
xazs =r/p, romelic warmoadgens pirobas dH/dt
rad. mtaceblis uaryofiTi zrdis da msverplis
= 0-s, ewodeba msxverplis wonasworeobrivi izo-
dadebiTi zrdis tempis Sedegi aris zogadi moZ-
klini. msxverplisa da mtaceblis raodenobis
raoba qvemoT da marjvniv, romelic naCvenebia
nebismieri kombinaciisTvis, romelic mdebareobs
Savi Semajamebeli veqtoris saSualebiT. msgavsi
xazis qvemoT regionSi, msxverplis populacia
545
1 2 3 4 5 6 7 8
nax. 23-7 (a) msxverplisa da mtaceblis populaciaTa simulirebuli traeqtoriebi lotka-volteras modelis mixedviT. wonas-
worobis wertilidan oscilaciis xarisxi asaxavs populciaTa sawyis zomebs simulaciaSi. (b) erTi elifsuri traeqtoria, romelic
gviCvenebs Semajamebel veqtorebs sxvadasxva wertilebSi. traeqtoriebi elipsis mxebia. Semajamebeli veqtorebi mimarTulia mzar-
dad zemoT a wertilidan e-sken moZraobisas, radgan mrudi zemoTaa mimarTuli. yovelTvis, rodesac mrudi kveTs wonasworobis erT
izoklins, Semajamebeli veqtori erT-erTi RerZis paraleluri iqneba. magaliTad, (H2, ) wertilze Semajamebeli veqtorebi zemoTaa
mimarTuli P RerZis paralelurad, radgan am wertilze msxverlis zrdis tempi aris dH/dt = 0. (g) Tu mtacebelis da msxverlis popula-
ciebi dayvanilia (b)-Si naCveneb 1-8-mde droze, vlindeba mtacebeli-msxverplis oscilacia. (a from Elseth and Baumgardner 1981.)
546
amboben, rom sistemebs, romlebic amgvarad iqce- katastrofis gamo. radganac models ar aqvs Sinagani maxasi-
aTeblebi, romlebic mas wonasworobaSi daabrunebdnen, sistema
vian aqvT neitraluri wonasworoba, rac niSnavs,
gagrZeldeba axal ufro did traeqtoriaze, sanam msxverplis
rom aranairi Sinagani Zalebi ar moqmedebs im- populacia ar gautoldeba nuls da sistema ar dakargvas
isTvis, rom aRadginon populaciebi mtacebe- intergralurobas.
lis da msxverplis izoklinebis gadakveTamde.
lotkam (1925) aRniSna, rom maRali rigis el-
ementebis damateba diferencialur gantole-
baSi mtaceblebisa da msxverplisTvis Seqmnida
msxverpl resurss da A wertilSi msxverpli popu-
populaciis traeqtoriis Sinagan brunvas saer-
lacia adgilobrivad gadaSenebuli iqneba.
To wonasworobisken. magaliTad, gamosaxuleba
dH/dt = rH pHP cH2 iwvevs milevad rxevebs, osci-
lacias da stabilur wonasworobas. simWidroveze
damokidebulebas mtacebelTa populaciaSi igive
23.4 nikolsonma da baileim
efeqti aqvs. sxva biologiuri realuri modifika- SemogvTavazes lotka-volteras
ciebi moicaven droebiT Seferxebebs, romlebic modelis alternativa
mtacebeli-msxverplis sistemebs arastabilurs lotka-volteras modelis pHP elements xan-
xdis, iwvevs kidev ufro Zlier oscilacias da daxan mtaceblobis elements uwodeben. am ter-
moicaven aseve TavSesafars msxverplisTvis, rom- minSi igulisxmeba mosazreba, rom erTaderTi,
lebic zrdian gadarCenis albaTobas. rasac mniSvneloba aqvs mtacebeli-msxverplis
modelis kidev erTi SezRudva aris is, rom is sistemaSi, aris mtaceblebisa da msxverplebis ra-
moqmedebs mxolod H-sa da P-s iseTi sidideebisT- odenoba. anu, msxverpli populaciis garkveuli H
vis, romlebic SedarebiT axlos aris ( , )-Tan. zomisas da mtaceblobis garkveuli p efeqturo-
amis Sedegi SeiZleba grafikulad iyos gamo- bisas ufro metma mtacebelma unda miiRos ufro
saxuli imis gadasinjviT, Tu ra xdeba SemTxveva- meti msxverpli. Cven ukve vaxseneT am mosazrebis
Si, sadac SemTxveviTi gaRizianeba, rogoricaa mniSvnelovani sisuste: is ignorirebas uwevs
bunebrivi katastrofiT gamowveuli moulod- SesaZlo interaqciebs mtaceblebs Soris, ramac
neli zrda sikvdilianobaSi, cvlis mtacebeli- SeiZleba Seamciros daWerili msxverplis ricxvi.
msxverplis sistemis traeqtorias. magaliTad am SemTxvevis gamosasworeblad a.j. nikolsonma
vTqvaT, rom mtacebeli populacia ganicdis sao- da v.a.beilim (1935) ganaviTares lotka-volteras
car klebas populaciis zomaSi, nax. 23-8-Si A wer- modelis alternativa parazitoidebisa da maTi
tilidan B wertilamde gadaadgilebisas. Semci- mtareblebisTvis.
reba mtacebelTa populaciaSi aTavsebs sistemas
axal, ufro did traeqtoriaze. radganac siste-
mas aqvs neitraluri wonasworoba da amrigad ar parazitoidebis Tvisebani
imoZravebs ( , )-sken, ufro did traeqtoriaze
mtacebeli populacia saboloo jamSi gaxdeba im- nikolsonisa da beilis namuSevari kargi magali-
denad didi, rom igi ubralod gadaaswrebs Tavis Tia imisa, Tu rogor marTaven bunebaTmcodneo-
547
H ( t + 1 ) = bH (t) [ e aP(t)]
1
da
P ( t + 1 ) = cH (t) [ 1 e aP(t)].
nax. 23-10a gviCvenebs am gantolebebis simulacias 0.5
b = 2, a = 1 da c = 1 parametruli sidideebiT. naxati
avlens nikolsoni-beilis modelis saintereso da
sakmaod samwuxaro Tvisebas: gantolebebi dasa-
0
mabs aZlevs sul ufro mzard oscilaciebs. nax. 0 1015 50 55 100
23-10a gviCvenebs or amgvar oscilacias rogorc
parazitoidis, ise maspinZlisTvis. saboloo
jamSi modeli varaudobs, rom isini ver SeZleben nax. 23-9 urTierToba parazitoidebis simWidrove P-sa da
Tavdasxmagancdil maspinZlis proporcias (1 eaPt) Soris, sa-
Tanaarsebobas, radgan SesaZlebelia, rom mtare-
dac a = 0.068. Tavdasxmagancdil maspinZlis proporcia izrdeba
belma an parazitoidma miaRwios Zalian dabal
klebadi tempiT P-s zrdasTan erTad. parazitoidTa dabali
ricxvebs (gaixseneT ori adgili, sadac simWidro-
simWidrovisas parazitoidTa ricxvis cvlileba 10-15-mde
vis mrudebi mtareblisa da parazitoidisa exe- iwvevs Tavdasxmagancdil maspinZlis proporciaSi 0,146-iT
bian horizontalur RerZs). Tu Cven avagebT para- zrdas maSin, rodesac parazitoidTa maRali simWidrovisas ise-
zitoidis (vertikaluri RerZi) da mtareblis Tive zrda (P = 50-dan P = 55-mde) iwvevs mxolod 0.01-ian zrdas
(horizontaluri RerZi) raodenobis damokide- Tavdasxmagancdil maspinZlis proporciaSi. amis mizezi aris
bulebis sivrceSi gansazRvrul models, popu- is, rom parazitoidTa maRal simWidroveebze, TiTqmis yvela
mtarebeli ukve invazirebulia.
549
60
2-3 mm
50
40
20
30
N 10
10 20 30 40 50 5
(a)
2-3 mm
P 2
1
7 6 10 20
3 6
1 2
5 nax. 23-11 populaciis fluqtuaciebi TeTrfrTiani Tri-
8 4
aleurodes vaporariorum-is (soliduri simboloebi) da misi
cixliduri parazitoidis Encarsia formosa-si (Ria simboloebi).
Savi da naTeli mwvane xazebi aris traeqtoriebi nawinaswarm-
H etyvelebi nikolsonisa da beilis modelebis mier.
(From Begon and Mortimer 1986; after Hassell 1978.)
(b)
H
23.5 mtacebelTa reaqcia msxverplTa
simWidroveze ar aris wrfivi
kd nikolsoni da beili akritikebdnen lotka-volt-
eras models, radgan misi xazovani urTierToba
Tavdasxmis tempsa da mtaceblis (an parazitoi-
dis) simWidroves Soris ararealurad gamoiy-
ureboda. kanadelma entomologma q.s. holingmac
1 2 3 4 5 6 7 8
(1959) gaaxmovana msgavsi SeniSvna TiToeul mta-
dro ceblis mier moxmarebuli msxverplis raodeno-
(c) basa da msxverplis simWidroves Soris xazovan
urTierTobasTan dakavSirebiT. lotka-volt-
nax. 23-10 simulacia nikolson-beilis parazitoidi- eras modelSi tempi, romliTac individebi Camo-
mtareblis modelis gamoyenebiT. (a) martivi nikolson-
Sordebodnen msxverpl populaciebs, aRwerili
beilis modeli, sadac b = 2, a = 1 da c = 1. grafiki gviCvenebs
iyo pHP elementiT. amrigad, mtacebelTa moce-
or oscilacias, meore pirvelze didia. nikolson-beilis
ZiriTadi modeli iwvevs sul ufro mzard oscilaciebs da
muli simWidrovisTvis (P) eqspluataciis tempi
arastabiluria. (b) nikolson-beilis traeqtoria H-P sivrceSi. izrdeba msxverplis simWidrovis (H) pirdapir-
(c) traeqtoriis drois mimdinareoba. (b)-Si mocemuli ricxvebi proporciulad. mravali biologiuri faqtori
Seesatyviseba ricxvebs drois RerZze (c)-Si. (a from Bulmer 1994.) unda cvlides am urTierTobis formas da albaT
amiT unda icvlebodes mtacebeli da msxverpli
populaciebis dinamikac.
msxverplis simWidrovis urTierTobas in-
buris TeTrfrTianas Trialeurodes vaporario- dividualuri mtaceblis sakvebis moxmarebis
rum-sa da misi cixliduri CrCili parazitoidis tempTan holingma (1959 ) funqcionaluri reaq-
Encarsia formosa-s interaqciebis modelireba cia uwoda. arsebobs funqcionaluri reaqciis
(nax. 23-11). sidideebi a = 0.068, b = 2 (eqsperimentu- sami ZiriTadi tipi (nax. 23-12). I tipi aris lot-
lad miRebuli) da c = 1 gvaZlevs ramdenime popu- ka-volteras modelis xazovani urTierToba,
laciuri ciklis monacemebis gonivrul morgebas. romelSic aRebuli msxverplis ricxvi pPH izrde-
550
I I
II II
III III
(a) (b)
ba xazovnad H-is zrdasTan erTad. I tipis xazovani izrdeba msxverplis simWidrovis zrdasTan er-
funqcionaluri reaqciis mrudi winaswarmetyve- Tad, magram Semdeg klebas iwyebs msxverplis
lebs, rom ar iarsebebda mtaceblis mier msxverp- simWidrovis kidev ufro met zrdasTan erTad.
lis moxmarebis tempis araviTari zeda zRvari. es II tipis funqcionaluri reaqciis dinamika axsna
winaswarmertyevelba zedmetad martivia imisT- holongma (1959), romelmac ganixila, Tu rogor
vis, rom asaxos bunebis realuri suraTi. Tumca gavlenas axdens dro, romelsac mtacebeli xar-
msxverplis simWidrovis garkveul diapazonebSi javs msxveplis ZiebaSi da masTan gamklavebaSi,
mtaceblebs SeiZleba hqondeT sworxazovani fun- moxmarebis tempze. holingma gamklavebis dro aR-
qcionaluri reaqciebi (e.g., Korpimki and Norrdahl wera martivi gamosaxulebiT, romelic cnobilia
1991). zogierTi biofiltratori organizmisTvis diskis gantolebis saxeliT. es saxeli mas daerqva
mrudi SeiZleba yofiliyo moxmarebis tempsa da mis erT-erT eqsperimentSi gamoyenebis Semdeg,
msxverplis simWidroves Soris arsebuli urT- sadac Tvalebaxveul adamianebs unda aRmoeCinaT
ierTobis gamomsaxveli. da aeRoT mcire qaRaldis disketi brtyeli zeda-
rogorc wesi, TiTo mtaceblis mier moxmare- piridan. nebismieri amgvari davaleba, maT Soris,
buli msxverplis ricxvi mcirdeba msxverplis msxverplis daWera da SeWma, moiTxovs garkveul
garkveuli simWidrovisas da II da III tipis funqci- gamklavebis dros Th. mTliani gamklavebis dro
uri reaqciebic swored amas asaxaven (ix. nax. 23- aris Sedegi TiTo calkeul msxverplze daxar-
12). ori faqtori gansazRvravs, rom funqciurma juli gamklavebis dro (Th) gamravlebuli Sexve-
reaqciam unda miaRwios stadias, rodesac aRar draTa ricxvze (E) anu ThE. ZiebisTvis darCenili
SeimCneva progresi. pirveli, mtaceblebi SeiZle- dro Ziebis dro Ts aris mTlian dros Ttotal-s
ba danayrdnen, ra momentSic maTi kvebis tempi gamoklebuli gamklavebis dro, anu Ts = Ttotal ThE.
izRudeba im tempiT, romliTac maT SeuZliaT SexvedraTa ricxvi SeiZleba Tavad iyos gansaz-
sakvebis moneleba da asimilacia da ara im tempiT, Rvruli rogorc Ziebis drois, msxverplis sim-
romliTac maT sakvebis daWera SeuZliaT. meore, Widrovis (H) da Ziebis efeqturobis a konstan-
rodesac mtacebeli met msxverpls iWers, msxver- tas (drois TiTo erTeulSi napovni msxverplis
plTan gamklavebasa da mis SeWmaze daxarjuli ricxvi) produqti, anu E = aTsH = a (T ThE) H. Tu E =
dro iWreba Ziebis droSi. saboloo jamSi, es ori a (T ThE)H Canacvlebul iqnaba Ts-is gantolebaSi,
sidide balanss aRwevs da msxverplis daWeris Cven SegviZlia veZioT E, raTa miviRoT Semdegi gan-
tempic matebas wyvets. toleba:
aHT (23-7)
E=
1 + aHTh
II tipis funqcionaluri reaqcia am gantolebaSi raodenoba aH-s xSirad uwodeben
SexvedraTa temps.
II tipis funqcionaluri reaqcia aRwers SemTx-
gantoleba (23-7) gadatanili grafikze nax. 23-
vevas, sadac TiTo mtaceblis mier moxmarebuli
13a-Si sami sxvadasxva gamklavebis droisTvis, sa-
msxverplis raodenoba Tavdapirvelad swrafad
dac a = 1 da aseve nax. 23-13b-Si a-s sami sididisT-
551
10
a=a a=3 nax. 23-13 urTierTo-
T=1 ba Sexvedris tempsa (E) da
8 msxverplis simWidroves
Th = 0.1
(P) Soris holingis dis-
6 0.33 kis gantolebis mixedviT
(a) TiTo msxverplze
0.2 sxvadasxva gamklavebis
droisas (Th) da (b) nadi-
0.4 robebis efeqturobis (a)
2 sxvadasxva doneebze.
T= 3
Th = 0.1
0
10 20 30 40 50 10 20 30 40 50
(a) (b)
vis, rodesac Th = 0.1. rodesac msxverpli iSviaTia, dro ecema nulTan axlos da daWerili msxverp-
mniSvnelis elementi aHth 1-ze naklebia da msxver- lis ricxvi SezRudulia mxolod imiT, Tu ram-
plTan Sexvedris ricxvi uaxlovdeba aHT-s. rode- deni dro sWirdeba mtacebels, rom gaumklavdes
sac msxverpli mravalricxovania aHTh 1-ze metia TiToeuls. rac ufro moklea gamklavebis dro,
da E aRwevs Sefardebas T/Th, romelic mudmivi si- miT meti msxverplis daWeraa SesaZlebeli.
didea da gansazRvravs msxverplis maqsimalur haselma moargo (23-7) gantoleba Tavdasxmis
raodenobas, romelTa daWerac SesaZlebelia T tempsa da msxverplis simWidroves Soris arsebul
droSi. magaliTad, nax. 23-13a-Si, Tu H = 30 da Th = urTierTobas, rasac ramdenime laboratorul
0.1, aHTh = 1(30)(0.1) = 3 da Sexvedris ricxvi E udris sistemaSi akvirdebodnen (cxrili 23-1). rogorc
30/[1 + 3] = 7.5, rac uaxlovdeba T/Th = 1/0.1 = 10. am- mosalodneli iyo, rogorc gamklavebis dro, ise
rigad, msxverplis maRali simWidrovisas Zebnis Ziebis efeqturoba didad varirebda mtaceblisa
parazitoidebi
*es naxati aris gamklavebis dro TiToeuli maspinZlisTvis. TiTo kvercxTan gamklavebis dro iyo daax-
loebiT 0,4 sT. (From Hassell 1978.)]
552
8-17 mm
`saZebari obieqtis gamosaxuleba (Tinbergen 1969)
modis gamocdilebasTan erTad, anu daswavliT.
rodesac msxverplis populacia mWidroa, mta- 50
cebeli msxverpls xSirad xvdeba, amrigad, Ziebis
efeqturoba izrdeba da gamklavebis dro mcird-
25
eba gamocdilebis Sedegad. msxverplis dabali
simWidrovisas, arc erTi es unari esoden kargad
ganviTarebuli araa da daWeris tempi Sesabamis- 0
ad dabali donisaa. saZebni obieqtis koncefcia 20 40 60 80 100
SeiZleba iyos kavSirSi individualur qcevasa da
mtacebeli-msxverplis dinamikasTan, radgan is
moicavs meqanizmebs, romlebic xsnian, Tu rogor nax. 23-15 medReuras larvis proporcia wylis baRlijos
iWeren individualuri mtaceblebi msxverpls da Notonecta-s racionSi, rogorc funqcia maTi SedarebiTi sim-
Widrovisa xelmisawvdom msxverplTa Soris. swori xazi aRniS-
amrigad, Tu rogor axdens individuluri qceva
navs im SemTxvevas, roca mtacebeli iRebs msxverpls garemoSi
gavlenas msxverplis populaciaze. Tumca arse- misi xelmisawvdomobis proporciulad (araviTari upirate-
bobs Zalian mcire srulyofili modeli saZebni soba). mrudi gviCvenebs medReuraTa proporcias dietaSi msx-
obieqtis efeqtebisa mtacebeli-msxverplis din- verplTa sxvadasxva SedarebiTi simWidroveebisas (muqi wreebi
amikaze (Morgan and Brown 1996). gviCveneben saSualo mniSvnelobebs da vertikaluri svetebi
diapazonebs ramdenime mcdelobaze TiToeuli simWidrovisas).
III tipis reaqciebis safuZvelSi arsebuli
wylis baRlinjoebis dieta Seicavda nakleb medReurebs, vidre
meqanizmebis miuxedavad, mtaceblebi xSirad ga-
bunebaSia mocemuli, rodesac medReurebi garemoSi xelmisawv-
daerTvebian xolme msxverplis meore saxeobaze, domi msxverplis naxevarze naklebs Seadgendnen. baRlinjoTa
rodesac pirvelis simWidrove mcirdeba (Murdoch racioni medReuraTa ufro met proporcias Seicavda, rodesac
1969). rodesac lotonma da misma kolegebma (1974) isini bunebaSi xelmisawvdomi msxverplis naxevarze mets Sead-
miawodes mtacebel wylis baRlinjos Notonecta gendnen. (From Begon and Mortimer 1986; after Lawton et al. 1974.)
yavisferi lemingi
15 15 20 70 80
(individebi TiTo akrze)
ar aris xSiri, gamravlebadi wyvilebi gamravlebadi wyvilebi
saSualo pomarini
araviTari gamravleba 4 mili_2 18 mili_2
gamravlebadi wyvilebi
iSviaTi, araviTari gamravlebadi wyvilebi 0,2 0,5 mili_2,
TeTri bu
gamravleba 0,2 0,5 mili_2 mcire aragamravlebadi
individebi
erTi Canaweri
Waobis bu ar aris saxeze gamravlebadi wyvilebi
3 4 mili_2
(From Pitelka et al. 1955.)
555
P P P
D H
D A D
C
C
D A H P
B C
A A H
P
H D B C
P P B
H H H
H
(a) (b) (c) (d)
nax. 23-17 lotka-volteras modelSi P da H RerZebTan mimarTebaSi mtacebeli da msxverpli izoklinebis orientaciis cvlilebis
efeqti. (a) izoklinebi trialdebian erTi meoTxediT saaTis isris sapirispiro mimarTulebiT, rac iwvevs sistemis destabilizacias.
(b) modelis ZiriTadi pirobebi, romelic neitralur wonasworobas iwvevs. (c) erT-meoTxediT saaTis isris mimarTulebiT Setriale-
ba. (d) naxevarze saaTis mimarTulebiT Sebruneba. orive saaTis isris mimarTulebiT Setrialeba iwvevs sistemis stabilizacias. A, B
, C da D wertilebi igive poziciaSi narCundebian izoklinebTan mimarTebaSi rotaciis ganmavlobaSi. Semajamebeli veqtori SeiZleba
Seicvalos brunvasTan erTad. (ix. nax. 23-6.)
lebs. SeadareT, Tu ra xdeba A wertilSi brunvamde ris mimarTulebiT. Semajamebeli veqtorebi axla
da mis Semdeg. gadatrialebamde (b) panelSi A wer- pirdapir izoklinebisken miuTiTeben, rac aRniS-
tili mdebareobs poziciaSi, sadac mtaceblis navs imas, rom traeqtoria stabiluri iqneba. naxe-
zrdis tempi uaryofiTia (H< ), xolo msxver- vari bruni saaTis isris mimarTulebiT (d) panelSi
plis zrdis tempi dadebiTi (P< ). mtaceblisa gvaZlevs SemTxvevas, sadac iwvevs yvelaze stabi-
da msxverplis populaciaSi cvlilebis mimar- lur mdgomareobas, sadac traeqtoriebi pirda-
Tuleba mocemulia P-s da H RerZebis paraleluri pir miuTiTebs ( , ) wertilisken. am savarjiSos
mwvane veqtorebiT. Semajamebeli veqtori (Savi) mizani aris imis xazgasma, rom iseT modelebSi,
mimarTulia qvemoT da marjvniv, rac aRniSnavs rogoricaa lotka-voletras gantolebebi, izo-
mtaceblis populaciis zogad klebas da zrdas klinebis orientacia msxverplis da mtacebelis
msxverplis populaciaSi. (a) panelSi A wertilis siWarbesTan mimarTebaSi gansazRvravs sistemis
SedarebiTi pozicia mtaceblisa da msxverplis stabilurobis xarisxs. axla modiT, ganvixiloT
izoklinebTan mimarTebaSi igive rCeba da am- garkveuli biologiuri pirobebi, romlebmac
rigad, rCeba mwvane veqtorebi, romlebic aRniS- SeiZleba gamoiwvios izoklinebi, romlebic gan-
naven zrdis tendenciebs. magram axal konfigu- sxvavdebian lotka-volteras modelis martivi
raciaSi Semajamebeli veqtorebi aRniSnaven, rom vertikaluri da horizontaluri xazebisgan.
traeqtoriebi Seejaxebian erT-erT RerZs da am-
rigad, moaxdenen sistemis destabilizacias. xri-
ki RerZebis gadatrialebis efeqtis gagebisTvis logistikuri TviTSezRudvis
aris imis gacnobiereba, rom manam sanam A wertili efeqti
rCeba igive SedarebiT poziciaSi izoklinebTan
mTeli rigi ekologebisa miiCneven, rom lotka-
mimarTebaSi, mwvane veqtorebi darCebian H da P Re-
volteras modelisTvis biologiuri realizmis
rZebis paraleluri. amrigad, RerZebis saaTis
Sematebis erTi saSualeba aris simWidroveze
isris sapirispiro mimarTulebiT gadatrialeba
damokidebuli elementis Semoyvana, romelic
sistemis destabilizacias axdens.
zRudavs mtaceblis an msxverplis populaciis
rodesac RerZebs atrialeben saaTis isris
zrdas (Berryman 1992). magaliTad, msxverplTa
mimarTulebiT, miiRweva stabiluroba. (c) paneli
gantoleba (23-1)-Si, Cven SegviZlia, gavamravloT
gviCvenebs erT meoTxedze Setrialebas saaTis is-
termini (1 H/K), sadac K aris msxverplis gadatan-
557
iTi SesaZlebloba, msxverplis zrdis tempze (rH) fardebaze damokidebuli modelebi (Berryman
raTa miviRoT Semdegi gantoleba: 1992, Ginzburg and Akakaya 1992, Arditi and Saiah 1992,
Gutierrez 1992, Slobodkin 1992). am gantolebaSi H-is
dH H
= rH 1 pHP . ZiebiT, Cven viRebT = cp, rac imas aRniSnavs, rom
dt K
msxverplis wonasworoba xazovnad izrdeba mta-
am gantolebis nulTan gatolebiT da wonas- ceblis simWidrovis zrdasTan erTad. rodesac
woreobrivi sididis P-s ZiebiT (is. nawili 23.2), mtaceblis es gantoleba gamoiyeneba msxverplis
Cven viRebT, rom = r/p(1 H/K).am formulirebaSi, horizontalur izoklinebTan, sistema arasta-
wonasworobis sidide msxverpli populaciis H biluria. Tumca rodesac orive zemoTxsenebuli
simWidrovis Semcirebadi funqciaa. es SemTxveva gantolebaa CarTuli, Sedegad viRebT stabilur
asaxulia nax. 23-18a-Si. TviTSezRudva msxverp- pirobebs (nax. 23-18b).
lis populaciaSi iwvevs sistemis stabilurobas. logistikuri TviTSezRudvis elementi msx-
logistikuri TviTSezRudva SeiZleba aseve verplis gantolebaSi (23-8) saSualebas aZlevs
iqnas CarTuli mtaceblis gantolebaSi. lislim msxverplis izoklins, Semcirdes msxverplis
(1948) SemogvTavaza Semdegi gantoleba mtace- populaciis zomasTan erTad. anu, msxverplis
belTa gantolebidan: raodenobis klebasTan erTad msxverplis wonas-
woreobrivi ricxvi mcirdeba. logistikuri
dH cP
= pHP 1 elementis CarTva mtaceblis gantoleba (23-9)-Si
dt H
aseve iwvevs mtacebelTa gadaxril izoklinebs,
warmoadgens ra dadebiT reaqcias mtaceblis
sadac c aris msxverplis is raodenoba, romelic
populaciaSi msxverplis zrdaze. mtaceblisa da
sWirdeba erT mtacebels imisTvis, rom Seinaxos
msxverplis gadaxrili izoklinebi biologiurad
Tavisi Tavi da warmoSvas naSierebi. am gantole-
ufro logikuria. metic, modeli iwvevs stabilur
bas aqvs msxverplis da mtaceblis Sefardebis
wonasworobas, rogorc es zemoT iqna naCvenebi.
(P/H) produqtis (PH) magivrad gamoyenebis uni-
kaluri Tviseba. amgvar modelebs ewodebaT Se-
P P
D
P P
B
A
C
H K H
msxverplis populacia msxverplis populacia
(a)
(b)
P P
K H K H
msxverplis populacia msxverplis populacia
(c) (d)
nax. 23-19 msxverplis izoklinis SesaZlo konfiguraciebi, imisTvis, rom SeiZinos meti biologiuri
realizmi. (a) lotka-volteras ZiriTadi modeli vertikaluri mtaceblis da horizontaluri msxverplis
izoklinebiT. (b) mtaceblis dabali simWidrovisas msxverpli populacia SeiZleba SezRuduli iyos Tavisi
sakuTari simWidroviT, rac iwvevs izoklinebis daxras H-RerZis mimarT, modis ra masTan SexebaSi gadataniTi
SesaZleblobis K wertilSi. es izoklinis saaTis isris mimarTulebiT gadatrialebis ekvivalenturia da amrigad,
mas mastabilizirebeli efeqti aqvs. (c) msxverpli populacia SeiZleba SezRudul iqnas msxverpli populaciis
dabali simWidroviT populaciaSi axali individebis SezRuduli matebis gamo, rac warmodgenilia msxverplis
izoklinis daxriT H-RerZis mimarT msxverplis dabali simWidroveebisas. es saaTis isris sapirispiro mimar-
TulebiT gadatrialebis ekvivalenturia. (d) mtaceblebs uWirT msxverplis moZebna, rodesac msxverpli dabali
simWidroviT moipoveba da amrigad isini aRweven maRal doneebs msxverplis populaciis zomaze gavlenis moxde-
nis gareSe. es xdeba mocemuli dabali simWidrovisas msxverplis izoklinebis zemoT atrialebiT. rac ekvivalen-
turia izoklinis saaTis isris mimarTulebiT motrialebis (stabilizacia).
559
klinebs qmnis dabali simWidrovisas. erTis saaTis isris mimarTulebiT (nax. 23-10b). metic,
mxriv, msxverplis mcire populaciebs SeuZlia, ufro maRali socialuri monawileoba mtaceb-
asazrdoos ufro naklebi mtaceblebi, vidre lebs Soris (teritoriuloba, magaliTad) Seam-
didi populaciebi, radgan mcire populaciebSi cirebda efeqturobas, romliTac isini moixmaren
matebis tempi dabalia. rogorc rozencvaigma msxverpl resursebs da gadaxrida mtacebelTa
(1969) aRniSna, es aZlevs msxverplTa izoklinebs izoklinebs kidev ufro marjvniv. xelsayreli
damaxasiaTebel kuzian formas, sadac xazi mimar- gasamravlebeli adgilebis an alternatiuli
Tulia qvemoT msxverplis RerZisken rogorc da- sakvebi resursebis xelmisawvdomobas aseve Seu-
bali, ise maRali simWidroveebisas. msxverplis Zlia, SezRudos mtacebeli populaciis zoma msx-
dabali simWidrovisas msxverplis izoklinis qve- verplis siWarbisgan damoukideblad, iwvevs ra
moT H-RerZisken daxra saaTis isris sapirispiro mtaceblis izoklinis horizontalurobas msx-
mimarTulebiT Setrialebis ekvivalenturia da verpli populaciis maRali simWidrovisas.
amrigad, mas aqvs destabilizaciis efeqti (aRsan- grafikuli midgoma gviCvenebs, rom gare Sez-
iSnavia B wertilis poziciis cvlileba nax. 23-19c- Rudvis zemoqmedeba mtaceblis populaciis
Si). meores mxriv, rodesac msxverpli iSviaTia, zrdaze, msxverplisTvis samalavi adgilebis da
is Zneli aRmosaCenia, radgan sul ufro met msx- TaSesafris xelmisawvdomoba da garkveul viTa-
verpls SeuZlia, ipovos kargi samalavi. Sedegad rebaSi alternatiuli msxverplis xelmisawvdo-
mtacebloba mcirdeba da msxveplis populacias moba, yovelive es moqmedebs mtacebeli-msxverp-
ufro mWidro mtacebeli populaciis Tandas- lis interaqciis stabilizaciaze. alternatiuli
wrebiT SeuZlia SenarCundes. grafikulad es See- msxverplis gamoyeneba saSualebas aZlevs mta-
sabameb marcxniv mdebare msxverplis izoklinis ceblis populacias, gaizardos misTvis mTavari
zemoT Setrialebas (saaTis isris mimarTulebiT msxverplis saxeobis ararsebobis pirobebSi. am-
Setrialeba) (23-19d). msxverplis dabali sim- rigad, mtaceblis izoklini trialebs saaTis is-
Widrovisas izoklini zemoT Setrialdeba, Tu ris mimarTulebiT horizontaluri poziciisken,
qvemoT damokidebulia alternatiuli msxver- romel ukiduresobazec misi zrda sruliad da-
plis xelmisawvdomobaze da sabinadro garemos moukidebeli iqneba erTi tipis msxverplis sim-
heterogenulobaze, am ukanasknels Cven ufro Widrovisgan (nax. 23-20c).
detalurad qvemoT ganvixilavT. biologiuri mosazrebebi mravalmxrivad cv-
mtaceblis izoklini aseve ixreba biologi- lian mtacebeli-msxverplis sistemebis stabilu-
uri realobis wonis qveS (nax. 23-20). rodesac robas. msxverplis kuziani izoklinisTvis siste-
mtacebelTa populacia izrdeba, misi sakvebze ma stabiluria, rodesac mtaceblis izoklini
moTxovnilebac izrdeba da mtaceblebma unda mdebareobs kuzis marjvniv da arastabiluria.
daiWiron meti msxverpli imisTvis, rom mudmiv rodesac is marcxniv mdebareobs (nax. 23-21). anu,
doneze SeinarCunon TavianTi populacia. mtaceb- mtaceblis mzardi efeqturoba amcirebs sistemis
lis izoklini amitomac unda iqnas Setrialebuli efeqturobas yvela danarCenis Tanabrobis piro-
B B
H
(a) (b) (c)
nax. 23-20 mtaceblis izoklinis SesaZlo konfiguraciebi, raTa maT moicvan ufro meti biologiuri realizmi. (a) ZiriTadi
lotka-volteras modeli mtaceblis vertikaluri da msxverplis horizontaluri izoklinebiT. (b) mtaceblis izoklini SeiZleba
gadaixaros marjvniv mtacebelTa maRali simWidroveebisas mtaceblebs Soris socialuri Sejaxebebis, SezRuduli gamravlebis
adgilebis an sakvebze gazrdili moTxovnis gamo. (c) Tu mtacebeli cvlis msxverpls msxverplis dabali simWidrovisas, mtaceblis
izoklini SeiZleba TiTqmis horizontaluri gaxdes.
560
arastabiluri
nax. 23-21 (a) rodesac mtaceblis izo-
stabiluri klini ganlagebulia mrudis formis msxverp-
lis izoklinis pikis marcxena mxares sistema
arastabiluria. (b) rodesac mtaceblis izo-
klini marjvena mxaresaa da pikTan axlosaa,
sistema stabiluria.
K K
bebSi. rodesac mtaceblobis vertikaluri izo- malavebi, romlebic icaven mas populaciis Zalian
klini mrudTan axlos mdebareobs, sistemam Sei- dabali simWidrovisas, mtaceblisa da msxverplis
Zleba gamoavlinos Sinagani mastabilizirebeli izoklinebis geometrias SeuZlia, Seqmnas sta-
Tvisebebi, romlebic iwveven stabilur ukidures biluri cikli (nax. 23-22). maSin, rodesac mtace-
ciklebs (May 1972a, 1975b, Gilpin 1974). blisa da msxverplis izoklinebis interaqciam
grafikuli analizi gulisxmobs, rom biologi- SeiZleba gamoiwvios gareTspiralirebadi popu-
urad realur pirobaTa umravlesobaSi, Cven unda laciis traeqtoria, es spirali saboloo jamSi
movelodeT, rom mtaceblisa da msxverplis in- SeCerebulia TavSesafris arsebobiT an ekvival-
teraqciebi didad stabiluri iqneba. populacia- enturad msxverplis imigraciis garkveuli mud-
Ta ciklebi SeiZleba gamonakliss warmoadgendes. mivi tempis arsebobiT. msxverplis Sebrunebul
maSin, rogor SegviZlia, gamovavlinoT bunebaSi izoklinTan dapirispirebisas mtacebeli popu-
populaciaTa ciklebis farTod gavrcelebuli laciis traeqtoria eSveba mis gawvriv TiTqos is
arseboba? erTi SesaZlebloba aris, rom isini war- `usafrTxo derefani iyos, sanam mtacebli sak-
moadgenen stabilur ukidures ciklebs (stabi- marisad iSviaTi gaxdeba imisTvis, rom msxverplma
luri oscilaciebi; ix. Tavi 18). magram pirobebi, SeZlos xelaxla zrda. es gamoiwvevda stabilur
romlebic saWiroa amgvari stabiluri oscila- oscilacias, radganac miuxedavad imisa, Tu sad
ciebis SesanarCuneblad, viwrod aris SezRuduli Sexvda pirvelad usafrTxo zonas, is yovelTvis
da Zalian aris damokidebuli mtaceblisa da msx- gagrZeldeboda garkveul (A) wertilamde, sanam
verplis izoklinebis gansakuTrebul geometri- gadaeSveba axal ciklSi.
aze. magaliTad, rodesac mtacebeli efeqturia,
magram msxverpls aqvs saimedo TavSesafari da sa-
mtacebeli
A msxverpli
irdeba msxverplis maRali simWidroveebisas mta- vTqvaT, msxverpli nax. 23-24-Si naCveneb SemTx-
ceblis danayrebis da mtacebeli populaciebis vevaSi aris mniSvnelovani sasoflo sameurneo mo-
gareSe SezRudvis gamo. mtaceblobis mrudi nax. savlis paraziti da mtacebeli aris biologiuri
23-24-Si warmoadgens III tipis funqcionalur makontrolebeli piri. fermeris Tvalsazrisi-
reaqcias. matebis mrudi (nacrisferi xazi) aris dan, rac naklebi msxverplia midnorSi miT ukeTe-
msxverplis Sobadobisa da sikvdilianobis sufTa sia, maSinac ki, Tu SesaZlebelia kargi mosavlis
wvlili mtaceblebis ararsebobis pirobebSi. am- aReba parazitTa mier mcire dazianebisas, sanam
rigad, erT sul mosaxleze matebis tempi aris ziani ar aris didi. amrigad, H1-is qvemoT msxverp-
maRali, rodesac msxverpli populacia mcirea da lis done SeiZleba misaRebi iyos, ra SemTxvevaSic
nuldeba, roca populacia uaxlovdeba gadata- gadarTviTi qceva mtacebels ar Seqmnis prob-
niT SesaZleblobas. lemas. Tumca, Tu mcire raodenobis msxverplic
matebisa da mtaceblobis mrudebi nax. 23-24- ki iwvevs mniSvnelovan zians, mtacebeli albaT
Si daxazuli iqna wonasworobis sami wertilis ar aris efeqturi makontrolebeli piri, radgan
sawarmoeblad, romlebic homologiuria wonas- msxverplis dabali simWidrovisas msxverpli iz-
worobasTan nax. 23-23b-Si. yvelaze maRali da rdeba. msxverplis maRali done, rogoricaa H2-sa
yvelaze dabali wertilebi warmoadgenen stabi- da H3-s Soris arsebuli done, miuRebeli iqneba
lur wonasworobas, romlis garSemoc popula- fermerisTvis da swored amaSi aris problema am
ciebi regulirdebian. Sualeduri wonasworoba konkretul sistemasTan dakavSirebiT. mtaceble-
arastabiluria. ufro dabali wonasworobis wer- bi inarCuneben meryev kontrols msxverplis pop-
tili (A) Seesabameba SemTxvevas, sadac mtaceblebi ulaciaze A wertilSi. Tu Zlieri yinva an Semotani-
aregulireben msxverplis populacias gadatan- li daavadeba Seamcirebs mtaceblis populacias
iTi SesaZleblobidan (K) arasebiTad qvemoT. sakmarisad xangrZlivad imisTvis, rom saSuale-
wonasworobis zeda wertili (C) Seesabameba Sem- bas miscems msxverplis populacias, gaizardos
Txvevas, sadac msxverpli populacia regulird- da gascdes B wertils, msxverpli gaagrZelebs zr-
eba upirvelesad sakvebisa da sxva resursebis das zeda stabiluri wonasworobis wertilamde
xelmisawvdomobis saSualebiT. mtacebloba ax- (C), imis miuxedavad gamomjobinda mtacebeli
orcielebs mcire damTrgunvel gavlenas popu- populacia Tu ara. fermerisTvis es niSnavs, rom
laciis zomaze. mosavlis mavnebeli, romelic rogorc wesi, kon-
troldeba da narCundeba dabal doneze mtace- mrudebSi. amgvari mosazrebebi wonasworobas Za-
blebisa da parazitebis mier, moulodnelad gax- lian naklebsavaraudos gaxdida msxverplis Su-
da saxifaTod epidemiuri. amgvari matebis Semdeg aledur simWidroveebze anu msxverplis wonas-
mtaceblebs SeuZliaT, ganaxorcielon mcire kon- worobis izoklinis mrudTan axlos.
troli mavnebelTa populaciaze, sanam garemos mZoveloba, rogorc mtacebeli-msxverplis
romeliRac kritikuli SemTxveva daiyvanda mis sistema uZlebs analizs, radgan populaciis
ricxvebs B-s qvemoT, ukan mtaceblis kontrolis efeqti gamowveuli mcenareulobis moxmarebis-
farglebSi. gan Zneli dasadgenia. noi-mairma (1975) gviCvena,
amgvari scenaris magaliTis saxiT, karvis mux- rom SesaZlebelia mcenareTa biomasis zrdas
luxoebis matebas kanadis preriul provinciebSi, SevxedoT iseve, rogorc populaciis zrdas da
rogorc wesi, 2-4 wliT win uswrebs weli, romlis amrigad, ganvsazRvroT balaxismWameli-mcenaris
zamTaric aranormalurad civia da gazafxuli stabiluri wertilebi mtacebeli-msxverplis
aranormalurad cxeli (Ives 1973). es pirobebi ar- sistemebis garfikuli analogebis gaanalize-
Rveven normalur balanss karvis muxluxosa da biT, rogorc es winaT gavakeTeT. amrigad, ze-
mis mtacebelsa da parazits Soris. invazia kon- moT gamoTqmuli mosazreba mravali stabiluri
trols eqvemdebareba ramdenime civi zamTris wertilis Sesaxeb mtacebeli-msxverplis inter-
saSualebiT, romlebic klaven karvis muxluxos aqciebSi, Tanabrad gamoiyeneba balaxismWameli-
kvercxis did umravlesobas (Witter et al. 1975). mcenaris sistemebSic.
mtacebloba-matebis diagramis gamoyenebiT
nax. 23-24-Si Cven SegviZlia ganvixiloT mtace- 23.9 mtacebeli-msxverplis sistemebi
belTa sxvadasxva donis Sedegebi mtacebeli pop- aRweven maxasiaTebel populaciaTa
ulaciis kontrolisTvis (nax. 23-25). araefeqtur Tafardobas
mtaceblebs ar SeuZliaT, areguliron msxverp-
lis populaciebi dabal simWidroveebze. isini msxverplis populaciis SesaZlebloba, asazr-
mcired Trgunaven msxverplis ricxvs, magram msx- doos mtaceblebi, varirebs simWidrovesTan er-
verpli populacia rCeba resursebis mier dadge- Tad. mcire raodenobis msxverplis populacias,
nil wonasworobis donesTan axlos (nax. 23-25a, C SeuZlia, asazrdoos mcire odenobis mtacebeli,
wertili). mtaceblis gazrdil efeqturobas msx- radgan maSin, rodesac TiToeuli msxverpli in-
verplis dabali simWidrovisas SeuZlia gamoiwvi- dividis reproduqciuli potenciali SeiZleba
os mtaceblis kontroli A wertilSi (nax. 23-25b). iyos maRali, mcire populaciis mTliani matebis
rodesac funqcionaluri da ricxobrivi tempi dabalia. msxverpli populaciebi gadata-
reaqciebi sakmarisia mtaceblebis maRali sim- niT SesaZleblobasTan axlos aseve araproduq-
Widroveebis SesanarCuneblad, mtaceblobam tiulni arian radgan, imis miuxedavad, rom msx-
SeiZleba efeqturad SezRudos msxverplis zrda verpli mravalricxovania, TiToeuli inidividis
yvela pirobebSi da wonasworeobrivi wertili reproduqciuli potenciali sastikad aris Sez-
C qreba (nax. 23-25c). sabalood, mtacebloba Ruduli Sejgufebis efeqtebiT.
SeiZleba iseTi intensiuri gaxdes msxverplis garkveul Sualedur simWidroveze msxver-
yvela simWidrovisas, rom msxverpli gadaSene- plis populaciis mTliani matebis tempi aRwevs
bamde iWmeva (nax. 23-25d; araviTari wonasworobis maqsimums (Ricker 1954, Beverton and Holt 1957, Watt
wertili). Cven SeiZleba movelodeT am SemTxve- 1968). radganac mtaceblebs SeuZlia, mTeli rigi
vas mxolod martiv laboratorul sistemebSi an msxverpli individebisa CamoaSoron populacias,
rodesac mtacebeli populacia narCundeba maRal rac wliuri matebis tempis ekvivalenturia msx-
simWidroveebze raRac alternatiuli, magram verplis populaciis zomis Semcirebis gareSe,
naklebad sasurveli msxverplis xelmisawvdo- msxverplis populaciis simWidrove, romelic
mobiT (amrigad, araviTari gadarTva). marTlac, iwvevs maqsimalur matebas, zogadad asazrdoebs
mravali ekologi momxre iyo mavneblebis para- yvelaze didi raodenobis mtaceblebs. es mosaz-
zitebisa da mtaceblebisTvis alternatiuli reba eTanxmeba msxverplis izoklinis piks mtace-
msxverplis miwodebiT biologiuri kontrolis beli-msxverplis grafikSi. matebis tempi am wer-
gaZlierebis mizniT. grafikuli mrudebi yvelaze tilSi cnobilia maqsimalurad mudmivi mogebis
nakleb savaraudod miiCneven, rom mtacebeli- saxeliT (see May et al. 1979).
msxverplis wonasworobis pozicias, aris is msx- ranCos, sanadiro frinvelebisa da cxovelebis
verplis Zalian dabal doneebze, Tu axlos maT mepatroneebi dainteresebulni arian saqonlis,
gadataniT SesaZleblobebTan, SeuZlia imoZraos irmebisa da batebis SenarCunebiT TavianT re-
ukiduresobebs SorisYmcire cvlilebebiT axlo produqciul doneebze imisTvis, rom moaxdinon
SesabamisobaSi myof mtaceblobisa da matebis adamianis survilis maqsimalizacia, moinadiros
564
es saxeobebi maTi populaciebis Semcirebis gar- ben, Tu ara, msxverplis populaciis gamoyenebi-
eSe. Cven SeiZleba vikiTxoT, mtaceblebi gonivru- sas maqsimalurad mudmivi mogebis misaRebad,
lad axdenen TavianTi msxverplis menejments isini xSirad aRweven maxasiaTebel wonasworobas
TavianTi sakuTari populaciis gamravlebis TavianT msxverpl populaciebTan. urTierToba
maqsimalizaciisTvis Tu ara. Tu es asea, rogor mglebsa da sxvadasxva msxverpl populacias So-
warmoiSva amgvari qceva? ris ramdenime adgilas axdens am wonasworobis
teritoriul cxovelebs, romlebic gamodev- demonstrirebas sakmaod kargad (cxrili 23-3).
nian konkurentebs TavianTi sakvebi arealebidan, populaciaTa Sefardebebi da kerZod biomasaTa
SeuZliaT marTlac ganalagon TavianTi Tavi msx- Sefardebebi (mglis 1 funti msxverplis yovel
verplTan mimarTebaSi ise, rom miaRwion maqsi- 150-300 funtTan) SedarebiT mudmivia im faqtis
malur mogebas. adamianebic ar iqcevian amisgan miuxedavad, rom mglis sayvareli msxverplis
gansxvavebulad. ranCoebs swori menejmentiT _ rogorc saxeoba, ise simWidrove mniSvnelovnad
konkurentuli jgufebis gamosayofi RobeebiT, varirebs adgilmdebareobasTan erTad.
SeuZliaT miaRwion maqsimalurad mudmiv mogebas. mtacebeli-msxverplis sxvadasxva sistemas
Tumca, Zlier konkurirebad SemTxvevaSi Tevza- SeuZlia, miaRwios sxvadasxva wonasworobas. mTis
oba saerTaSoriso wylebSi amis erT-erTi maga- lomebis (kuguari) populaciis Sefardeba irmebT-
liTia, adamianTa modgmam daamtkica, rom aris an kalifroniaSi aris 1:500-600, rac ekvivalentu-
paTetikurad araSorsmWvreteli da windauxe- ria biomasis Sefardebisa 1:900, xolo eqsplua-
davi. amaze metyvelebs mravali saxeobis Tevzis taciis tempi aris mxolod 6% or sxva adgilas
da sxva saxis zRvis sakvebi produqtis dramatu- mglebis 18% da 37%-Tan SedarebiT. lomi-cxen-
lad Semcireba (Beverton and Holt 1957, Cushing 1975). iremi-Savkudiani irmis sistemas aidahoSi aqvs
veSapis populaciebis zedmetma eqspluataciam biomasis Sefardeba 1:524 da eqspluataciis tempi
aseve gamoiwvia maTi zogierTi saxeobis TiTqmis 5% cxen-iremis populaciisaTvis da 3% Savkudi-
gadaSeneba da amiT gawira veSapebze nadirobis in- ani irmis populaciisTvis. rogorc Cans, mglebi
dustria (Laws 1962, 1977, McVay 1966). TavianTi msxverplis eqspluatacias ufro efeq-
SemTxvevaTa umetesobaSi msxverpli popula- turad axorcieleben, vidre mTis lomebi. albaT
ciis eqspluataciis done ganisazRvreba mtace- maTi socialuri nadirobis Cvevis gamo.
blis monadirebis unaris SedarebiT msxverplis iq, sadac mtaceblebi ikvebebian ufro Warbi
unarTan, Tavi aaridos daWeras. orive maxasiaTe- msxverplis populaciebiT, rogoric magaliTad
beli ganviTarebulia evoluciis Sedegad. imis savanaSi, saTib miwebsa da tundraSi, mtaceblebi
miuxedavad, mtaceblebi windaxedulad moqmede- ara marto ufro mravalricxovania, aramed aseve
565
aRweven ufro maRali biomasis Sefardebebs (1:50 da msxverplis populacia narCundeba garkveul
1:150, ix. cxrili 23-3). amgvari pirobebi aZliere- doneze, msxverplis populaciis gadataniTi Ses-
ben rogorc msxverplis reproduqtiulobas, ise aZleblobis qvemoT. am SemTxvevaSi msxverplis
mtaceblis efeqturobas. didi katebi lomebi populacia verasdros aRwevs dones, romelzec
da avazebi CamoaSoreben msxverplis biomasis sakvebis SezRudva kritikulia. amitom, sakvebis
16% nairobis parkSi, kenia, sadac maTi biomasis sapovnelad sarisko qceva, romelic msxverpls
Sefardeba aris 1:140. marTlac, rogorc Cven mom- mtaceblobis didi riskis winaSe daayenebda ar
devno TavSi vnaxavT, aRmosavleT afrikuli saT- aris saxeze da yvela msxverpls Tanabari Sansi
ibi miwebis maRali produqtiuloba ekologTa aqvs iqnas daWerili mtaceblis mier. rodesac
intensiur interess iwvevs. mtaceblis mTliani reaqcia iRebs nax. 23-26b-Si
Cven kidev erTxel mivubrundebiT mtacebeli- naCveneb formas, msxverplis populacia nar-
msxverplis SifardebaTa Temas, rodesac saubari Cundeba gadataniT SesaZlebloba K-sTan axlos
gveqneba Tanasazogadoebis ekologiis Sesaxeb arsebul doneze, romelzec Sidasaxeobrivi brZo-
(ix. Tavi 22). arsebobs garkveuli azrTa dapiri- la sakvebiaTvis msxverpls Soris mniSvnelovania.
spireba Tanasazogadoebis ekologebs Soris imis am SemTxvevaSi mtaceblobis movlenebze gavlenas
Taobaze, warmoadgenen amgvari Sefardebebi Ta- axdens msxverplis mxridan gamovlenili sarisko
nasazogadoebebis struqturis mniSvnelovan qceva. mtacebeli-msxverplis interaqciis am mod-
sazoms, rogorc amas zogierTi amtkicebda, Tu els mtaceblobisadmi mgrZnobiare sakvebis hipo-
ara (Wilson 1966). Teza ewodeba (Sih 1982, Sinclair et al. 1985, McNamara
and Houston 1987, Sih and Moore 1990, Abrams 1991).
mtaceblobisadmi mgrZnobiare sakvebis hipo-
23.10 msxverplTa sarisko qcevis Teza aRiarebs kompromisul damokidebulebas
saboloo Sedegebi aisaxeba
populaciaze
aqamde Cven yuradRebas vamaxvilebdiT upirve-
lesad imaze, Tu rogor axdenen mtaceblebi gav-
lenas TavianT msxverpl populaciebze. es xa-
zgasma asaxavs mtacebeli-msxverplis, rogorc
Teoriis istoriul ganviTarebas da sul ufro
mzard dainteresebas mavneblebis biologiuri
kontroliT. magram risi swavla SegviZlia msx-
verplis perspeqtivis gaTvaliswinebiT, romelic
savaraudod damarcxebulia mtacebeli-msxverp-
lis sistemaSi? A K
(a)
warmoidgineT msxverplis populaciis gar-
Tulebuli mdgomareoba garemoSi ganadgure-
buli resursebiT. rodesac sakvebi sul ufro da
ufro iSviaTi xdeba, TiToeulma msxverplma in-
dividma meti dro unda daxarjos sakvebis ZiebaSi
da es SeiZleba niSnavdes mtaceblisTvis ufro
xangrZlivad TvalSisacemad yofnas da amrigad,
daWeris met risks. amgvar SemTxvevvaSi mtaceb-
lis maregulirebeli efeqti msxverplis popu-
laciaze SeiZleba gaZlierebul iqnas msxverplis C K
sarisko qcevis gazrdis Sedegad. es SemTxveva
aRbeWdilia nax. 23-26-Si, romelSic msxverplis (b)
matebis tempi da msxverpli populaciis sim- nax. 23-26 mtaceblis mTliani reaqciis (nacrisferi) efeqti
Widrove naCvenebia mtaceblis mTliani reaqciis msxverplis wonasworeobriv simWidroveze Teoriul mtacebe-
mrudTan erTad. (mtaceblis mTliani reaqcia li-msxverplis sistemaSi. rogorc mtaceblis mTliani reaqcia,
aris funqcionaluri da ricxobrivi reaqciebis ise msxverplis mateba simWidrovezea damokidebuli (mwvane). (a)
mtaceblis populacia Zlier aris damokidebuli msxverplis
produqti da dayvanilia grafikze rogorc msx-
doneebze da amrigad msxverpli narCundeba K-s sakmaod qvemoT
verplis erT sul mosaxleze sikvdilianoba.)
(A wertili). (b) mtacebeli populacia naklebad aris damokide-
nax. 23-26a-Si mtaceblis mTliani reaqcia Zlier
buli msxverplis doneebze da msxverplis populacia stabi-
aris damokidebuli msxverplis simWidroveze
lizdeba K wertilTan axlos (C wertili).
566
mtaceblis kbilisa da klanWisTvis Tavis aridebis li cxovelebi saukeTeso formaSi arian, bune-
saWiroebasa da sakvebiT SezRudul garemoSi sak- brivi mizezebiT an SimSiliT mkvdari msxverpli
marisi sakvebis mopovebis saWiroebas Soris. hipo- uares formaSia da mtaceblebis mier daWerili
Teza xazs usvams im ideas, romlis Tanaxmadac cxovelebi ki sadRac SuaSi (Clark 1994, Sinclair and
mtacebloba SeiZleba ar iyos erTaderTi faqto- Arcese 1995).
ri, romelic moqmedebs msxverplis populaciis a.r.e.sinklerma britaneTis kolumbiis univer-
zomis SezRudvisTvis. Sidasaxeobrivma brzolam sitetidan da p.arqesem viskonsinis unversiteti-
sakvebis SezRudvis dros aseve SeiZleba iTamaSos dan ganaxorcieles amgvari Sedareba serengetis
mniSvnelovani roli (Sinclain and Arcese 1995). gnuebze cocxali cxovelebis sxeulis cximis
mtaceblobisadmi mgrZobiare sakvebis hipo- gazomviT, maTic, romlebic mtaceblebma mokles
Tezas, SeuZlia, daupirispirdes or sxva cnebas da maTic, romlebic sxva mizezebiT daiRupnen
msxverplis populaciis regulirebis Sesaxeb. 1968-1973 periodis ganmavlobaSi, rodesac gnuebi
pirveli, rogorc Cven ukve vaxseneT, Sidasaxe- Warbad moipovebodnen da 1977-1991 wlebis ganmav-
obrivi brZola sakvebisTvis ar iqneba umniS- lobaSi, rodesac sakvebi SemzRudavi faqtori iyo
vnelovanesi faqtori msxverplis populaciaSi, (Sinclair and Arcese 1995). sxeulis mdgomareoba
Tu mtaceblobis zewola sakmarisad Zlieria im- ganisazRvreboda vizualurad barZayis Zvlis
isTvis, rom SeinarCunos msxverplis doneebi im tvinis cximis mdgomareobis gansazRvriT. Zvlis
dones qvemoT, sanam sakvebi SemzRudavi faqtori tvini klasificirdeboda kategoriebad, ro-
gaxdeba (nax. 23-26a). amgvar SemTxvevebSi amboben, gorc myari TeTri cximi, gaumWvirvali Jelati-
rom msxverpli aris mtaceblis martivi regula- nisebri an naxevrad gamWvirvale Jelatinisebri.
ciis qveS. am tipis interaqcia aris aqamde am TavSi cxovelebi pirvel an meore kategoriaSi miCneul-
ganxiluli modelebis umravlesobis Tviseba. ni iyvnen karg pirobebSi myofebad maSin, rodesac
konkurencia msxverpls Soris aseve SeiZleba iq- cxovelebi naxevrad gamWvirvale Jelatinisebri
nas SezRuduli Tu mtacebeli dominanturad cximiT cud mgomareobaSi myofebad miiCnevian. am
im msxverpls iWers, romelic yvelaze sustia an kvlevis Sedegebi mxars uWeren mtaceblobisadmi
romelic mizezTa miuxedavad, iWrebian moSiSv- mgrZnobiare hipoTezas, Tumca ara cxadad (nax.
lebul an marginalur sabinadro garemoebSi. am 23-27). cxovelebi, romlebic kvdebodnen mtace-
ideas xandaxan namatis hipoTeza ewodeba. aRsan- blobis an sxva romelime aramtacebluri mizez-
iSnavia urTierToba am ideebsa da konkurenciis iT iyvnen ufro cud formaSi, vicre cocxali
arawonasworeobriv modelebs Soris, romlebic cxovelebi rogorc SemzRudavi, ise araSemzRu-
Cven 21-e TavSi ganvixileT. davi sakvebis wlebSi. rodesac sakvebi SemzRu-
SesaZlebelia ganisazRvros, romel garkveul davi iyo, mtaceblebis mier mokluli cxovelebi,
sistemas ergeba mtaceblobisadmi mgrZnobiare rogorc wesi, ukeTes mdgomareobaSi iyvnen, vidre
sakvebis hipoTeza, mtaceblis martivi regulacia sxva mizezebiT daRupuli cxovelebi.
Tu namatis hipoTeza mtaceblebis mier mokluli
msxverplis mgomareobis SedarebiT cocxlad
darCenilebis da imaT mdgomareobasTan, vinc mta- 23.11 mtaceblisa da msxverplis an
ceblobis garda sxva raime mizeziT daiRupnen, parazitisa da mtareblis sivrciT
rogoric magaliTad SimSilia (Clark 1994, Sinclair ganlagebas SeuZlia, gavlena moaxdi-
and Arcese 1995). Tu msxverplis populacia mta- nos interaqciis stabilurobaze
ceblis martiv regulacias eqvemdebareba, maSin
mcire gansxvaveba iarsebebs cocxal da daRupul mtacebeli-msxverplis sistemebis Cveni ganxilva
msxverplebis mdgomareobas Soris, radganac msx- aqamde emyareboda mtaceblisa da msxverplis pop-
verplis populacia im doneze imyofeba, romlis ulaciebis dinamikas. mtaceblisa da msxverplis
qvemoTac SimSiloba mniSvnelovania. Tu mta- zrdis tempebi naCvenebi iyo maTi populaciebis
ceblebi ikvebebian `namati msxverpliT (isini, zomebTan SedarebiT damoukideblad, wonas-
romlebic SimSiloben, am marginalur garemoe- woreobrivi zomebis -sa da -sTan mimarTebaSi.
bSi binadroben), maSin yvela mkvdari msxverplis magram populaciis dinamikis interaqciam gare-
mdgomareoba uaresi iqneba, vidre cocxlebisa, moebiT faqtorebTan SeiZleba gavlena moaxdinos
radgan savaraudod im msxverpl cxovelebs, mtacebeli-msxverplis urTierTqmedebis sab-
romlebic iZulebiT idevnebian Ria arealebSi, oloo Sedegze. kerZod, mtaceblisa da msxver-
yvelaze metad esaWiroebaTa sakvebi. Tu mta- plis sivrcobriv gadanawilebas SeiZleba dra-
ceblobisadmi mgrZnobiare sakvebis hipoTezaa matuli efeqti hqondes imaze, SeuZlia Tu ara or
relevanturi, maSin Cven unda movelodeT md- populacias Tanaarseboboba. Cveni daintereseba
gomareobaTa ierarqiis danaxvas, sadac cocxa- mtaceblebis da maTi msxverplis, parazitoidebis
567
(a)
danomril nawilebad, raTa xeli Seewyo tkipebis garemos kompleqsuroba da Semoitana dispersiis
daTvlisTvis. eqsperimentTa umravlesobaSi, hu- barierebi. SesaZlo sakvebis poziciebis ricxvi
fakerma daadgina populaciebi TiTo langarze 20 gaizrda 120-mde da eqvsi forToxlis ekvival-
mdedriT, Semdeg Semoyavda ori mdedri mtacebe- enturi areali gafantul iqna yvela 120 pozi-
li 11 dRis Semdeg. orive saxeoba parTenogenezu- ciaze. labirinTisebri struqtura vazelinis
rad mravldeba, mamrebi saWiro ar iyo. barierebisa moTavsebul iqna sakvebis poziciebs
rodesac marto laqebiani tkipebi iyvnen Soris, raTa Seenelebina mtaceblebis dispersia.
Semoyvanili langrebze, maTi populacia Semcir- Typhlodromus-ma unda iaros imisTvis, rom miaR-
da 5500-8000 tkipiT TiTo forToxlis arealze. wios iq, sadac midis, xolo laqebiani tkipi wnavs
rodesac mtaceblebi iqnen Semoyvanili, isini abreSumis Zafs, romelsac is paraSutiviT iyenebs,
swrafad momravldnen da male gaavles musri msx- raTa mihyves qaris qrolas. am qcevaze upirateso-
verplis mTlian populacias. rasac sul male Ta- bis mosapoveblad, hufakerma moaTavsa vertikal-
vad maTi gadaSeneba mohyva. imis miuxedavad, rom uri xis paloebi larnakebSi, romlebsac tkipebi
mtaceblebi yovelTvis gandevnidnen laqebian iyenebdnen gadasaxtomi tramplinebis saxiT Tavi-
tkipebs, forToxlis SiSveli arealebis pozi- anTi mogzaurobebisas. am mowyobilobam saboloo
cia gavlens axdenda gadaSenebis mimdinareobaze. jamSi gamoiwvia populaciis sami ciklis seriebi
rodesac forToxlis arealebi erTmaneTis axlo- 8 Tvis ganmavlobaSi (nax. 23-29). mtaceblebisa da
maxlo iqna ganlagebuli, minimumamde dadioda msxverplebis gadanawileba mudmivad varirebda,
ra daqsaqsviTi manZili sakvebis wyaroebs Soris, rodesac msxverpli, ganadgurebuli erT sakveb
msxverpli populacia maqsimums aRwevda mxolod arealSi, xelaxla kolonizdeboda TavianTi mta-
113-650 individamde da dadioda gadaSenebamde ceblebisgan erTi naxtomis moSorebiT.
23-32 dReSi eqsperimentis dawyebidan. SiSveli Tumca hufakeris mier miRweuli mtacebeli-
forToxlis igive arealebi SemTxveviT gadan- msxverplis cikli susti iyo, Cven vxedavT, rom
awilebuli ormocadgilian langarze xels uwy- xelsayreli sabinadros sivrcobrivi mozaika
obda msxverplis populaciis zrdas 2000-4000 saSualebas iZleoda mtaceblisa da msxverplis
individamde, romelic 36 dRis ganmavlobaSi nar- populaciebis stabiluri Tanaarsebobisa. ma-
Cundeboda. amrigad, msxverplis populaciebis gram rogorc Cven vnaxeT gausis eqsperimentSi
gadarCena SeiZleba gagrZelebul iqnas xelsayre- umartivesebze (ix. Tavi 21) mtacebelsa da msx-
li sabinadro garemos daSorebuli arealebis verpls aseve SeuZliaT Tanaarseboba lokalu-
SeqmniT, romlebamdec mtaceblebi nela ifanre- rad, Tu zogierTi msxverpli TavSesafars povebs
bodnen. samalav adgilebSi. da rodesac garemo iseTi
hufakerma daaskvna, rom Tu SesaZlebelia mta- kompleqsuria, rom mtaceblebs ar SeuZliaT, ad-
ceblebis dispersiis Seneleba, or saxeobas Seu- vilad ipovon iSviaTi msxverpli, SesaZlebelia
Zlia Tanaarseboba. amis misaRwevad, man gazarda stabilurobis miReva.
lisa. am ori, petCebSi mobinadre populaciis cv- mentebSi. TumcaRa regionalurad mtacebeli-
lilebis tempi SeiZleba warmodgenili iyos: msxverplis sistemebi narCundeba savaraudod,
dN radgan mtacebeli da msxverplis dispersiis
= aN bNM cN (23-10) xasiaTi sabinadros heterogenulobis fonis wi-
dt
da naaRmdeg qmnis mozaikas gadaSenebisa da xelaxali
kolonizaciisTvis petCebs Soris (Mclaughlin and
dN Roughgarden 1993), rogorc SemdgomSi vnaxavT.
= bNM dM,
dt am TavSi Cven ganvixileT mtaceblis da
sadac a aris koeficienti, romelic warmoad-
parazitoidebis, aseve maTi msxverplebisa da
gens temps, romliTac dispersirebadi msxverpli
mtareblebis populaciaTa dinamika. konkuren-
poulobs axal koloniebs, b aris tempi, romliT-
ciisgan gansxvavebiT, mtacebloba yovelTvis
ac mtaceblebi Sedian petCebSi da c da d aris tem-
antagonisturia da resursi CarTulia am inter-
pebi, romliTac mtaceblisa da msxverplis TviT-
aqciaSi, rogorc erT-erTi monawile msxverpli
neburi petCebi gadaSendeba (Sabelis et al. 1991). igive
an mtarebeli. momdevno TavSi, Cven ganvixilavT
midgomis gamoyenebiT, romelic Cven gamoviyeneT
interaqciaTa kidev erT wyebas momxmarebelsa da
nawil 23.3-Si, Cven SegviZlia, davadginoT dN/dt =
mtarebels Soris, balaxismWameblobasa da para-
0 da dM/dt = 0 da veZioT populaciis wonasworeo-
zitizms Soris. es interaqciebi mtaceblobis
brivi zomebi da M , romlebic Sesabamisad aris
msgavsia imiT, rom erT-erTi monawile resurss
= d/b da M = (c a)/b. Cven rom es sistema kidev
warmoadgens da urTierToba individual
ufro metad gangvexila, aRmovaCendiT, rom mta-
monawileebs Soris antagonisturia. Tumca Cven
cebeli da msxverpli populaciebis izoklinebi
vnaxavT, rom isini gansxvavdebian mniSvnelovan-
irxevian mudmiv ciklebSi neitaluri wonasworo-
wilad, romelTagan erT-erTi gansxvaveba aris
bis garSemo.
is, rom mtacebelma (balaxis mWameli an paraziti)
ufro zustad rom vTqvaT, zemoT warmodge-
SeiZleba mogeba naxos interaqciaSi resursis
nili modeli amartivebs mtacebeli-msxverpli
(mtarebeli mcenare an sxva mtarebeli) mokvlis
populaciebis kompleqsur dinamikas. individu-
gareSe.
aluri petCebis masStabiT (adgilobrivi masSta-
bi) mtaceblisa da parazitoidebis Sexvedra msx- 1. tipebis interaqciebis kvlevam marwyvis
verplebsa da mtareblebTan ufro xSirad iwveven nargavebSi da mtacebeli frinvelebis kvirti-
katastrofas msxverplisTvis (adgilobrivi ga- Wamias muxluxoebze nadirobis kvlevam gviCvena,
daSeneba), rogorc Cven vnaxeT hufakeris eqsperi- rom mtaceblebs SeuZliaT, SezRudon TavianTi
msxverpli populaciebis zoma. azuki parkosanTa
daskvna
1. marcvlis xoWos da umartivesebis kvlevebma 3. 1933 da 1935 wlebSi nikolsonma da beilim
gviCvena, rom mtaceblisa da msxverplis in- SemogvTavazes alternatiuli modelebi, rom-
teraqciebma SeiZleba gamoiwvios populaciaTa lebSic msxverplis CamoSorebis tempi mtaceblis
oscilaciebi. simWidrovis asimptotikuri funqciaa. es mod-
elebi eyrdnobian urTierTobas parazitoidebsa
2. a.j.lotkam da v.volteram 1920-ian wlebSi da mtareblebs Soris. modelis umartivesi
Seadgines mtaceblis da msxverplis dinamikis
forma winaswarmetyvelebs, rom parazitoidi-
martivi modeli, romelic winaswarmetyvelebda
mtareblis urTierToba iqneba arastabiluri
populaciaTa ciklebs. es modeli iyenebda
radgan isini ganicdian sul ufro mzard oscila-
diferencialur gantolebebs, sadac msxverp-
cias.
lis CamoSorebis tempi pirdapirproporciu-
lia mtaceblisa da msxverpli populaciebis 4. 1959 wels q.s.holingma SemoiRo funqciona-
produqtisa. modeli winaswarmetyvelebs, rom luri reaqciis koncefcia, romelic aRwerda
mtacebeli da msxverpli populaciebi imeryeve- asimptotikur urTierTobas TiTo mtaceblis
ben. radganac modeli or faqtors moicavs, rom- mier msxverplis CamoSorebis temps da msxver-
lebic gadaaadgileben mtaceblisa da msxverplis plis simWidroves Soris. aRiarebulia funq-
populaciebs saerTo wonasworobisken ( , ), cionaluri reaqciis sami ZiriTadi tipi: I tipi,
amboben, rom mas neitraluri wonasworoba aqvs. romelSic erTi mtaceblis moxmarebuli msxver-
plis raodenoba xazovnad izrdeba msxverplis
571
savarjiSoebi
1. gansazRvreT, gamoiyeneba Tu ara mtaceblebi rom rac metia mtacebeli (P) da msxverpli (H)
an parazitebi soflis meurneobaSi mavnebelTa populaciebi, miT met moxmarebas eqneba adgili
gasakontroleblad im adgilebSi, sadac Tqven (moqmed masaTa kanoni). SegiZliaT warmoidginoT
cxovrobT. SemTxveva, sadac es ase ar iqneba? (miniSneba: war-
moidgineT specifikuri qcevebi da sivrcobrivi
2. lotka-volteras msxverpli populaciis ganlageba mtaceblebisa da msxverplisa, rogor-
zrdis gantolebaSi sikvdilianobis elementi
ic magaliTad nawil 23.4-Si ganvixileT.)
(elementi pHP [23-1] gantolebaSi) gulisxmobs,
572
Tavi 24
balaxismWamelebi da
parazitizmi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra TvisebebiT gansxvavdeba balaxismWam- rogor zegavlenas axdens mcenareTa
eloba da parazitizmi parazitoidizmisa da gavrceleba mwerebis mier balaxis Wamaze?
mtaceblobisgan?
rogor zegavlenas axdens vegetaciis struq-
rogor axdens mcenare balaxis mWamelobis tura mcenaris mier balaxismWamelobisadmi
Sedegebis kompensirebas? mdgradobaze?
w
yuradReba, populaciaTa simWidrovis nacvlad,
ina TavSi mtaceblebsa da msxverpls, aseve
individebis fiziologiur da morfologiur re-
parazitoidebsa da maT maspinZlebs Soris
agirebas daeTmoba. balaxis mWamelebisTvis Se-
urTierTqmedebis modelebi SeviswavleT, rom-
viswavliT, Tu rogor axdens mcenare nawilobri-
lebSic urTierTqmedi saxeobebis simWidrovis
vi moxmarebis kompensirebas da rogor reagireben
cvlileba gaTvaliswinebuli ar aris. amjerad
balaxismWamelebi mcenareebis xelmisawvdomobis
Cvens yuradRebas momxmareblebis sxva jgufebs,
cvlilebaze. garda amisa, parazitebisTvis avad-
kerZod balaxismWamelebsa da parazitebs mivapy-
myofobis gadacemis dinamikas SeviswavliT da gan-
robT. balaxismWameloba da parazitizmi mtace-
sakuTrebul yuradRebas imunizaciis problemas
blobisa da parazitoidizmisgan xarisxobrivad
davuTmobT. balaxismWamelebisa da parazitebis
gansxvavdeba, vinaidan individebs Soris urT-
maT maspinZlebTan urTierTqmedebas yvela indi-
ierTqmedebebi erT-erTi individis sikvdils
vidisTvis aqvs Sedegi da am Sedegebs momavalSi
yovelTvis ar iwvevs. aqedan gamomdinare, mTavari
ganvixilavT.
574
amikis Sedegad Seqmnil evoluciur xazs kargad 24.1) (krouli 1983). nematodebis uamravi saxe-
asaxavs. miuxedavad imisa, rom monarqi peplebis oba mcenaris miwisqveSa nawilebs Wams. eqinoder-
gundebi migrireben, peplebis umetesoba vegeta- mebis da moluskebis saxeobebi, magaliTad zRvis
ciis patara teritorias ar Sordeba (zingeri da zRarbebi da lokokinebi, zRvis wyalmcenareebs
erlixi 1979, erlixi 1984). patara adgilobrivi Wamen. xavsSi mobinadre pawawina organizmebi anu
populaciebi arasakmarisi imigraciis Sedegad nelmavalebi balaxis mWamelebi arian da saWmels
xSirad qreba, Tumca zogierTi pepela auRelveb- xavsis ujredebis gamowoviT moipoveben. fexsax-
el teritoriaze gadadis da gadaSenebasa da kol- srianebis didi raodenoba aseve balaxismWamelia.
onizacias Soris balansi miiRweva. populacia kaliebi da muxluxebi foTlebs woven da albaT
metapopulaciis Skalaze arsebobas ganagrZobs. yvelas mogvismenia mebaReebis Civili sxvadasxva
adamianis mier gavrcelebis arealis dayofa an tripsebis, mcenareebis tilebis da xoWoebis Ses-
bunebrivi aRelveba gavrcelebis arealis patara axeb (sur. 24.2). kibosnairebi, magaliTad kiborCx-
teritoriebis sivrceSi ganlagebas cvlis da pep- alebi, omarebi da dafniebis magvari mcire plan-
lis populacias SesaZloa safrTxe daemuqros qtonuri formebi, aseve balaxis mWamelebi arian
(tomasi da hanski 1997). da wyalmcenareebs, fitoplanqtons da mcenareTa
parazitebis da avadmyofobis gadamtani or- nayofs Wamen. mravalfexebis ramdenime saxeoba
ganizmebis rTuli sasicocxlo ciklebi maTi mcenaris wveniT ikvebeba. mwerebSi fexsaxsriani
maspinZlebis rTuli sivrciTi dinamikiT Sei- balaxis mWamelebis didi mravalferovneba gvx-
Zleba iyos gamowveuli. parazitis garemo patara vdeba. mwerebis 26 jgufidan 8-Si anu daaxloe-
teritoriebisgan Sedgeba da TiToeuli maspinZe- biT 25%-Si balaxis mWameli saxeobebi Sedis (sur.
li individi sasurveli teritoriaa. bevri paraz- 24.3. vaisi da berenbaumi 1989). obobismagvarebis
iti sasicocxlo ciklis ganmavlobaSi ramdenime umetesoba xorcismWameli an yvelafris mWame-
maspinZels aavadebs. TiToeul maspinZels gan- lia, Tumca tkipis ramdenime saxeoba mcenareebis
sxvavebuli genetikuri Tvisebebi, fiziologia, wveniT ikvebeba. tkipebs sasoflo-sameurneo eko-
moqmedeba da morfologiuri struqtura aqvs. sistemaSi didi yuradReba eTmobaT.
ufro metic, maspinZlebi zogjer Zalian mobi- balaxismWameli saxeobebi xerxemliani cxo-
lurebi arian. paraziti maspinZelSi unda ga- velebis yvela ZiriTad klasSi gvxvdeba. TevzebSi
darCes anu adaptirdes, xolo adaptireba erTi xorcis mWamelobis Tvisebebi balaxismWamelobis
maspinZlidan meoreSi gadaadgilebisas sakmaod Tvisebebze ufro metad aris gavrcelebuli, Tum-
rTulia. soliters xerxemliani cxovelebis ca zRvis da mtknari wylis bevri saxeoba fitop-
saWmlis momnelebel sistemaSi arsebobisTvis
garkveuli morfologiuri Tvisebebi aqvs, rac
mas axali maspinZlis moZebnasa da gadaadgilebaSi
ar exmareba. parazitebs am problemis daZlevaSi
gamravlebasa da ganviTarebasTan dakavSirebuli
adaptacia exmareba. parazitis populaciis ar-
sebobisTvis am problemebis daZlevaa saWiro.
maspinZlebis mdebareobis dadgena parazitis pop-
ulaciebis amsaxvel modelebSi parazitebis mier
gamowveuli avadmyofobis dinamikasTan erTad
mniSvnelovania. endoparazitebis populacia mx-
olod erT an ramdenime maspinZelSi izrdeba, rac
parazitis populaciis dayofas da daavadebis
gamomwvevi individebis STamomavlobis popula-
ciebs Soris urTierTqmedebas iwvevs.
kuebi cnobili balaxis mWamelebi arian. galapa- ben da aseve `xorcis mWamel~ taqsonebSi Semavali
gosis kunZulebze gavrcelebuli zRvis iguana ZuZumwovari cxovelebi, magaliTad giganturi
wyalmcenareebs Wams (sur. 24.4). sxva iguanebi panda (romelic mxolod bambuks Wams). primatebis
xmeleTis mcenareebis foTlebs da fesvebs Wa- umetesoba agreTve mcenareebiT ikvebeba.
men. mcenareebis mWameli frinvelebidan cnobi- mcenaris nivTierebis moxmareba ekosiste-
lia ixvi da bati, aseve TuTiyuSi da skvinCa. ko- maSi energiis dinebis mniSvnelovani procesia
librebi aseve mcenareebs, ufro konkretulad da balaxismWameloba yvelgan arsebobs. mcena-
yvavilebis neqtars Wamen. frinvelTa sxvadasxva reebsa da balaxismWamel cxovelebs Soris urT-
saxeoba kvirtebs, nayofs, Tesls da a.S. Wamen, rac ierTqmedebis buneba, aseve balaxismWamelobis
mcenaris damtvervisa da Teslis gavrcelebisT- mniSvneloba ekosistemis procesebis marTvaSi,
vis aris aucilebeli. sxvadasxva ekosistemaSi gansxvavebulia. zRvis
ZuZumwovari cxovelebis daaxloebiT nax- ekosistemebSi balaxismWameloba limpet-ebis,
evari mcenareebs Wams, xolo zogierTi saxeoba zRarbebis, kiborCxalebis an Tevzebis magvari
aqcents nayofsa da Teslze akeTebs (sauTvudi organizmebis mier makroskopuli wyalmcenaree-
1985, lindroti 1989). ZuZumwovari, balaxismWam- bis SeWmas gulisxmobs. miqceva-moqcevas zonaSi
eli cxovelebidan yvelaze ufro cnobili afri- moxvedril teritoriebze, balaxismWamelobis
kis velebSi Zoven da satelevizio arxebze albaT procesebi, balaxismWamelebze arsebuli mta-
xSirad ginaxavT mTvlemare lomis fonze balax- cebloba da garemos cvlileba, kerZod talRis
ismZoveli antilopa gnuebi da gazelebi. ZuZumw- fizikuri zemoqmedeba, wyalmcenaris gavrcele-
ovar, balaxis mWamel cxovelebSi Sedian nayofis baze zegavlenas axdens.
mWameli Ramurebi, romlebic mTvariani Rameebis mcenareebsa da balaxismWamel cxovelebs So-
ganmavlobaSi ikvebebian, aseve samxreT amerikuli ris urTierTqmedebis ramdenime saxeoba mtknari
zarmacebi, romlebic mTels dros xeebze atare- wylis tbebSi da mdinareebSi arsebobs. tbebSi
578
xSirad gvxvdeba rogorc makromZovelebi, mag- amgvar balaxismWamelebs Soris yvelaze ufro
aliTad wylis vegetaciis mWameli didi kibos- sainteresoa perioduli cikada (Magicicada), rom-
magvarebi, aseve mikromZovelebi, magaliTad pa- lis ramdenime saxeoba miwis qveS Wiotis formiT
tara kibosmagvarebi, rotifer-ebi da umartivesi 13-17 wlis ganmavlobaSi binadrobs da xis fesve-
cxovelebi, romlebic makromZovelebTan erTad bidan wvens wovs. 13-17 wlis ganmavlobaSi erTx-
sxvadasxva zomis fitoplanqtoniT ikvebebian. wy- el mainc, yvela cikada sinqronulad amodis mi-
alSi CaZiruli da wyalszemoT mzardi makrofite- wis zemoT. ramdenime aTasi Wiota niadags Txris
bi tbis napirebze binadroben da maT sxvadasxva da uaxloes xeze adis, ris Semdegac mwifdeba da
organizmebi, magaliTad lokokinebi, frinvelebi, daaxloebiT 5-6 kviris ganmavlobaSi cxovrobs da
Tevzebi da zooplanqtoni Wamen (Suteni da sxvebi mravldeba. cikada kvercxs patara totebze debs,
1994). organizmebi, romlebic kldeebidan da sxva Semdeg kvercxi miwaze cviva, Wiotebi gamodian da
myari substratebidan perifitons fxeken, tyis kvlav miwaSi Cadian.
mdinareebSi Zalian gavrcelebulia (aleni 1995).
hidroptilidebis ojaxis warmomadgeneli mdina-
ris mwerebi wyalmcenareebis ujredebSi aRweven 24.3 balaxismWamelobas SeuZlia
da siTxes woven (kaminsi da klugi 1979). gamoiwvios makompensirebeli
tyis da mindvrebis msgavs ekosistemebSi, reaqciebi mcenareTagan
balaxismWameli mwerebi wlis ganmavlobaSi fo-
Tlebis daaxloebiT 10%-s moixmaren (krouli mtacebloba calmxrivi moqmedebaa: msxverpli
1989). muxluxebi yvavilebs woven da maT did zians iWmeva da mtacebeli kmayofildeba. balaxismWame-
ayeneben, xoWos zogierTi saxeoba ki Tesls Wams. loba naklebad sworxazovani movlenaa. foTlebis
soflis meurneobis ekologebisTvis mwerebis mReWavi muxluxi da fesvebidan wvenis gamomwovi
balaxismWamelobis dinamika Zalian mniSvnelova- nematoda mcenares ki ar klavs, aramed ubralod
nia. parazit mwerebs yovelwliurad uzarmazari reagirebas iwvevs, rac balaxis mWamelis mier miy-
ekonomikuri ziani moaqvT, xolo wyalmcenaree- enebul zarals akompensirebs. mcenareebs dakar-
bis saxeobebis balaxis mWamelebi am wyalmcena- guli qsovilebis aRdgena ZaluZT da swored es
reebs biologiurad akontroleben. ganasxvavebs balaxismWamelobas mtaceblobisa da
mTxreli organizmebis didi raodenoba mcena- parazitoidizmisgan. mcenaris da balaxismWame-
ris miwisqveSa nawilebis moxmarebazea adaptire- lis urTierTqmedebisas ukukavSiri gvaqvs, mcena-
buli. nematodebs xSirad mcenaris parazitebs re sxeulSi resursebs gadaanawilebs an zrdis
uwodeben. isini farTodaa gavrcelebuli da sof- struqturas Seicvlis, xolo balaxismWameli am
lis meurneobis ekosistemebSi didi ekonomikuri cvlilebas egueba da a.S. aseTi ukukavSiri mce-
mniSvneloba aqvT. mwerebis oTxi jgufis (xeSeS- naris fiziologiur da morfologiur cvlile-
frTianebis, qerclfrTianebis, orfrTianebis bebs, aseve balaxismWamelobis moqmedebis Secv-
da TanabarfrTianebis) saxeobis moumwifebeli las iwvevs da zogjer orive maTganis populaciis
organizmebi mcenaris miwisqveSa nivTierebebs dinamikac icvleba. urTierTqmedebebi mcenaris
moixmaren. mRrRnelebis ramdenime saxeoba fes- Tavdacvisunarianobis gaumjobesebas da balax-
vebs da miwiqveSa ylortebs Wams (anderseni 1987). ismWamelis gemovnebis daxvewasac iwvevs.
579
balaxismWamelobis uaryofiTi
Sedegebi
balaxismWameloba zogjer mcenaris zrdaze,
sicocxlisunarianobaze da nayofierebaze
uaryofiTad aisaxeba. parazitebis gavrceleba
mcenareebze Zalian uaryofiTad aisaxeba. Gypsy
moth-is mier muxis foTlebis ganadgureba gay-
avisfrebuli da momakvdavi xeebis gaCenas iwvevs. (b)
aSS-s aRmosavleTSi mobinadre iaponuri xoWoebi sur. 24.6. balaxismWameli mwerebi dekoratiul an sasof-
mcenareebs anadgureben (sur. 24.6a). pomidvris lo-sameurneo mcenareebs zians ayeneben. a) iaponuri xoWo. b)
rqian muxluxs erT-or dReSi SeuZlia pomidvris pomidvris rqiani muxluxi
580
leba arsebuli gamonazardebis zrdis temps aC- lia phryganodes sxvadasxva intensivobis Zovis
qarebs da jamuri pirveladi warmoebis gazrdas pirobebSi izrdeba. ZiriTad da ubis gamonazard-
iwvevs. ebze foTlebis sikvdilianoba intensiuri Zovis
zemoT asaxuli Sedegebi saeWvoa, vinaidan teritoriebze ufro maRalia. balaxismWamelo-
gaurkvevelia, Tu rogor icvleba pirveladi war- bis Sedegad yvavilis an Teslis raodenobis Secv-
moebis tempi mcenareTa konkurenciis, garemos la populaciis zrdasa da zomaze uaryofiTad
cvlilebebis da mcenaris formisa da funqciis SeiZleba aisaxos.
Sedegad (jeferisi 1988). serengetiSi arsebuli mcenareebis populaciis gamoZaxili balaxis
pirveladi warmoeba Zalian cvalebadia Sedar- Zovaze erTi da igive saxeobis mcenareebs Soris
ebiT patara sivrciT Skalebzec ki da wvimasTan konkurencias da sxvadasxva saxeobis mcenareebs
mWidrod aris dakavSirebuli (maknatoni 1985). Soris konkurencias moicavs. balaxis SerCeviTi
ufro metic, mZovelebi gazonebis mWrelebis Zova mcenaris sazogadoebis Semadgenlobas cv-
msgavsad ar moqmedeben da balaxs ganurCevlad lis da Sedegad sazogadoebaSi Semaval mcenaree-
ar erCian. isini mcenaris saxeobas da nawilebs bs Soris konkurenciis bunebac icvleba (alvardi
yuradRebiT arCeven. garda amisa, Zovis proce- da jorni 1993). avstraliis mindvrebSi mZoveli
si ar aris erTi mimarTulebis, rodesac balax- kurdReli garkveuli balaxis raodenobis am-
ismWamelebi mxolod iReben da balaxebi mxolod cirebs, xolo sarevelas aZlierebs da is Sem-
gascemen. mZovelebi sakveb nivTierebebs balaxis deg balaxis saxeobebs konkurenciaSi amarcxebs
ekosistemaSi abruneben da niadagSi mimdinare (krouli 1983, maiersi da puli 1963). bunebriv
fizikuri procesebi balaxze mosiarule mZime sazogadoebebSi momxdari konkurenciis Sedegebs
cxovelebis gamo icvleba. saxelmZRvanelos momdevno nawilSi Seviswav-
jeferisma (1988) Zovis da mcenaris produq- liT, amjerad ki mxolod is SegviZlia vTqvaT,
tiulobis modeli Semoitana, romelic balaxis rom mcenare mis mezoblad mdebare mcenareebTan
Zovis ekosistemis sxvadasxva nawilebs Soris urTierTqmedebs da reaqcia balaxis mWamelobaze
urTierTqmedebasac moicavs (sur. 24.10). jeferi- sakmaod rTuli procesia.
sis modeli mlaSobian WaobSi mZoveli TeTri
batebis kvlevas emyareba, rodesac ekosistemaSi
Zovis Sedegad ramdenime dadebiTi movlena xdeba. 24.5 balaxismWamelobis gavlenas
balaxismWamelebi fekaliebTan erTad sakveb niv- mcenareTa populaciaze arTulebs
Tierebebsac gamoyofen, romelsac Waobis balaxi balaxismWamelebis mravalrivxovne-
iRebs da igive moqmedebiT Waobis wyalmcenaree- ba, mcenareTa ganviTareba da popu-
bis mier sakvebi nivTierebebis warmoebasac ewyo-
laciis asakobrivi struqtura
ba xeli.
balaxis mZovelebTan urTierTqmedebis Sede- balaxismWamelebi mcenaris arqiteqturaze da
gad mindvris sazogadoebaSi gazrdili produq- monacemebze sxvadasxva gziT axdenen zegavle-
tiuloba balaxis mravalricxovnobis an biomasis nas, Tumca gamoZaxilis doneze momxdari zegav-
Secvlas aucileblad ar iwvevs. balaxis sxvadasx- lenis xarisxi gaurkvevelia. gaurkvevlobis
va xarisxiT Zovis pirobebSi mcenareebis raode- mizezi mcenareebis mxridan balaxismWamelobaze
noba SesaZloa ar Seicvalos, Tumca balaxis Zova gamoZaxilebis Zalian didi mravalferovnebaa.
mcenaris nawilebis formas da Semdeg demogra- magaliTad, mwerebis mier yvavilebis moxmarebis
fias cvlis. magaliTad, jeferisma (1988) daamt- da mcenaris reproduqciuli Sedegis urTierT-
kica, rom foTlis gaCenis da sikvdilis saSualo damokidebulebis Zalis ganzogadeba sakmaod
tempebi gansxvavdeba, rodesac mcenare Puccinel- rTulia. sxvadasxva tipis balaxismWamelebi
(a) (b)
300 1500 A
A
A 1250 A, B
200 1000
750
100 500 B
B
250
0 0
(a) (b)
1000 3000
A A A
800 A A
A
2000
600
400
1000
200
0 0
(c) (d)
mTlian mcenareze warmoebuli Teslis raodenoba ganabnevs. momdevno gazafxulze erTi ylortis
daTvala (sur. 24.13). misi aRmoCeniT, asayvavebeli mqone amonazardebi amodis. kalia kvercxs Semod-
mcenareebis dazianebuli totebi nakleb Tesls gomaze debs, xolo matlebi gazafxulis dasawy-
warmoqmnis, vidre dauzianebeli totebi an iseTi isSi iCekebian da mcenaris ylortebiT da foT-
buCqis totebi, romelzec foTlebis daziane- lebiT ikvebebian. kaliis zrdis procesi mcenaris
ba mTels safarSia gavrcelebuli (sur. 24.13a). ylortebisa da foTlebis ganviTarebas emTx-
ufro metic, dazianebuli totebis mqone buCqis veva, xolo ganviTarebis piki ivlisis SuagulSia.
yvela totze ufro naklebi raodenobis Teslia, mozrdili xoWoebi zafxulis miwuruls miwidan
vidre sakontrolo mcenareebze an dazianebuli amodian da wyvildebian, ra drosac isini buCqis
safaris mqone mcenareebze (sur. 24.13b). rodesac sxvadasxva nawiliT ikvebebian. xoWoebi kvercxs
foTlis dazianeba ayvavebul mcenareebze moxda, aseT dros deben, xolo ganviTarebadi matli buC-
ZiriTad totebze da mTlian mcenareze warmoebu- qis fesvebs xvrets.
li Teslis raodenoba ar Secvlila (sur. 24.13g,d). am ori balaxismWamelis zegavlena mcenaris
markisis kvlevam daadastura, rom mcenaris re- asakze da mcenaris populaciis simWidrovezea
produqciuli ciklis adreul etapze momxdari damokidebuli. xoWos matli didi zomis mcena-
foTlis mWameloba Teslis warmoebaze ufro did reebs arCevs (sur. 24.14), xolo kaliisTvis mce-
zegavlenas axdens. naris zoma sul erTia. parkerma sxvadasxva asakis
mcenareebis sacdeli nimuSebis garSemo galiebi
aago da kaliebis zemoqmedeba gamoricxa, xolo
Semdeg daculi mcenareebi bunebriv balaxis mWam-
mcenaris asakobrivi struqturis da elobas daqvemdebarebul mcenareebs Seadara.
ramdenime balaxismWamelobis zegav- kaliis balaxismWamelobis zegavlena daRupuli
lena mcenareebis da mcenareze mosuli yvavilebis
individualur mcenares zogjer ramdenime bal- raodenobaze sxvadasxva asakis mcenarisTvis
axismWameli moixmars. mozrdili mcenaris foT- gansxvavebuli aRmoCnda (cxrili 24.2). kaliebis
lebs, ylortebs, kvirtebs, yvavilebs da fesvebs gamoricxvis Semdeg momwifebuli mcenareebis
ramdenime saxeoba Wams da TiToeuli maTgani da erTwliani amonazardebis sikvdilianoba Sem-
mcenaris sxvadasxva nawilebiT ikvebeba. mcena- cirda, xolo yvavilebis raodenoba gaizarda.
reebi zrdis ganmavlobaSi seriul Semotevas balaxismWamelobas daqvemdebarebuli, axalgaz-
uZleben, vinaidan sxvadasxva gemovnebis mqone rda mcenareebis sikvdilianobam momwifebuli
balaxismWamelebi mcenaris sxvadasxva nawi- mcenareebis sikvdilianobas bevrad gadaaWarba.
lebs ganviTarebis periodSi Wamen. yvavilis an
kvirtismWamelebi mcenaris axalgazrda gamonaz-
ardebs ar exebian, xolo Teslis mtaceblebi mce-
naris sxeulze araviTar zegavlenas ar axdenen. 80
asakobrivi struqturis mqone mcenaris popula-
ciis dinamikaze seriuli balaxismWameloba Sesa-
mCnev zegavlenas axdens. 60
niu meqsikos centralur nawilSi gavrcele-
bul buCq Gutierrezia microcephala-s kaliebi (Hespe-
rotettix viridis) da fesvis mburRavi xoWoebi
40
(Crossidius pulchellus) erCian. kaliebi mcenaris fo-
Tlebs Wamen, xolo xoWoebi mcenaris fesvs cen-
tris gavliT burRaven da sasicocxlo qsovilebs
miirTmeven. parkerma (1985) gamoikvlia, Tu rogor 20
zegavlenas axdens es ori balaxismWameli asako-
brivi struqturis mqone mcenaris populaciis
sikvdilianobasa da daberebaze. G. microcephala-s
populacia amonazardebis, axalgazrda mcenaree- 0 10 10 20 20 30 30 40 40 50 >50
bisa da sxvadasxva asakis momwifebuli mcenaree-
bisgan Sedgeba. buCqebze gazafxulis ganmavloba-
sur. 24.14. sxvadasxva zomis buCq Gutierrezia microceph-
ala-s dazianebuli individis raodenoba. dazianeba fesvebis
Si fotosinTezuri ylortebi da patara foTlebi
mburRav xoWo Crossidius pulchellus-s namoqmedaria. grafikze
amodis, rac patara safars qmnis da es safari gvian naCvenebia niu meqsikos centralur nawilSi maRali da dabali
zafxulamde an adreul Semodgomamde Zlebs. Sem- simWidrovis SemTxvevebi. xoWos matlebi simWidrovis miuxeda-
deg buCqs yvavilebi gamoaqvs, xolo Tesls qari vad didi zomis mcenareebs arCeven.
587
mozrdili 0 29 4.9 81
mcenareebi
erTwliani 6.9 29 33.3 210
mcenareebi
yvavilebis raodenoba 1980 wlis seqtemberSi**
(raodenoba mcenareze) (raodenoba mcenareze)
mozrdili
mcenareebi
saSualo1SD 1,310159 31
Sualedi 352-2,713 0-80
* daucveli erTwliani mcenareebis sikvdilianoba
yvelaze sxva jgufs aRemateba
** 1980 wels erTwliani mcenareebi ar ayvavebula
1 gabneuli damaluli
2 gabneuli xiluli
3 koncentrirebuli xiluli
sirTulea. sivrceSi gabneuli (dabali simWidro- mesame procesis saSualebiT ikvebeba, miRebuli
vis) da Znelad mosaZebni (naklebi xilulobis) sakvebis raodenobas nakbenis zoma aregulirebs
mcenareebismWamelebi procesis saSualebiT ikve- da ara kbenis simWidrove, rac 24.18 suraTzec
bebian. meore procesis saSualebiT kveba maSin Cans. funqcionalur gamoZaxils orive procesSi
xdeba, rodesac iolad mosaZebni mcenareebi da- erTi da igive forma aqvs.
bali simWidroviT aris ganlagebuli. cxovelebi Tu balaxismWameli mcenaris erTze meti saxe-
erTi mcenaridan meoreze gadaadgildebian, vi- obiT ikvebeba, maSin sakvebis miRebis tempze mce-
naidan Semdegi mcenaris povna iolia. mesame pro- naris sazogadoebis mravalferovneba axdens
cesiT kveba maSin xdeba, rodesac mcenareebi xi- zegavlenas, vinaidan zogierTi saxeobis SeWma
luli da koncentrirebulia. ufro advilia. Taxvi (Castoc canadensis) sakvebs
kbenis raodenoba da nakbenis zoma mcenaree- ufro swrafad iRebs, rodesac mxolod alvis xis
bis simWidrovesTan da xilulobasTan erTad (Populus tremuloides) gavrcelebis adgilze
moxmarebis temps da balaxis mWamelis funqciona- ikvebeba da am teritoriaze muryani (Alnus rugo-
lur gamoZaxils gansazRvravs. pirveli procesis sa) da wiTeli nekerCxali (Acer rubrum) ar gvxvde-
saSualebiT mWameli cxoveli damalul mcenares ba. funqcionalur gamoZaxilze mcenaris zomac
xvdeba da mas erTxel an metjer kbens. nakbenis axdens zegavlenas. Taxvebi Sereuli zomis alvis
zoma mcenaris morfologiasa da balaxismWamelis xeebis gavrcelebis adgilze ufro nela ikvebe-
piris zomazea damokidebuli. kbenis raodenoba bian (sur. 24.19).
raime teritoriaze mcenareebis simWidrovezea
damokidebuli. magaliTad, 10 damaluli mcena-
ris Semcvel kvadratul metze ufro didi ra- 24.8 mcenareebi da cxovelebi ifare-
odenobiT kbenis gakeTeba SeiZleba, vidre xuTi ben parazitTa did nairsaxeobas
mcenaris Semcvel kvadratul metrze. pirveli da
parazitebi maspinZlis sxeulSi binadroben an
meore procesiT kvebisas, miRebuli sakvebi kbe-
maspinZels garedan ekrobian. pirvel SemTxveva-
nis simWidrobis saSualebiT regulirdeba (sur.
Si, parazitebs endoparazitebi ewodebaT, xolo
24.18). orive SemTxvevaSi kbenis simWidrove iz-
meore SemTxvevaSi _ eqtoparazitebi (ix. Tavi
rdeba da sakvebis miRebis tempi II tipis funqcio-
7). parazitebis klasifikacia zomis mixedviTac
naluri gamoZaxilisas aseve izrdeba. meore pro-
SeiZleba. mikroparazitebi Zalian patara zomis
cesis da dabali simWidrobis pirobebSi, sakvebis
parazitebia, magaliTad virusebi, baqteriebi
miRebis tempi ufro maRalia, vinaidan mcenareebi
da protozoan-ebi. mikroparazitebi amave dros
ukeTesad Cans da balaxismWamelisTvis Semdegi
endoparazitebi arian. mikroparazitebi maspinZ-
mcenaris povna advilia. rodesac balaxismWameli
procesi 1 procesi 3
procesi 2
sur. 24.18. ZuZumwovari mZovelis sakvebis
miRebis tempi (g. mSrali wona/wT) mtaceblebis
funqcionaluri gamoZaxilis holingis II
tipze izrdeba (ix. sur. 23.12), rodesac kbenis
simWidrove (nakbenebis raodenoba farTobis
(a) (b) erTeulze) an nakbenis zoma izrdeba.
591
5 gadacema
parazitebis rTuli sasicocxlo ciklebi
4 maspinZelTan urTierTqmedebebs moicavs da faq-
torebis sxvadasxva simravle sasicocxlo cik-
3 lis yovel etapze zegavlenas axdens. maspinZlis
mdebareobis dadgena (infeqcia anu gavrceleba)
2 parazitisTvis da zogadad paTogenuri popula-
ciebisTvis umniSvnelovanesia. endoparazitis
1 populacia erT maspinZelSi SeiZleba gaizar-
dos, rac parazitis populaciis dayofas da daa-
5 vadebis gamomwvevi individebis STamomavlobas
0 10 20 30 40 50 60 70 Soris urTierTqmedebis stimulirebas iwvevs.
gadacemis procesi parazitis gadasvlaa erTi
sur. 24.19. Taxvis (Castor canadensis) funqcionaluri maspinZlidan meoreze. mikroparazitebis umete-
gamoZaxili sxvadasxva zomis gavrcelebis mqone mcenaris
sobas moZraobis struqturebi ar gaaCnia da
sazogadoebebSi kvebisas. alvis xis (Populus trmuloides)
maspinZlebs Soris pirdapiri gadacemis imedzea.
amonazardebis moxmarebis tempi erTi da igive zomis alvis
xeebis amonazardebis raodenobis gazrdasTan erTad imatebs. magaliTad, gaciebis da gripis virusebi maSin ga-
Sereuli zomis alvis xeebSi moxmarebis tempis zrda naklebia dadis, rodesac daavadebuli individi janmrTel
da kidev ufro mcirea, rodesac alvis xe wiTel nekerCxalTan individs uaxlovdeba. aseT dros virusi pirda-
(Acer rubrum) da muryanTan (Alnus rugosa) aris Sereuli. piri kontaqtis an haeris saSualebiT gadadis.
virusi xelis CamorTmevis Sedegadac gadadis
da jer kidev janmrTeli adamianis pirSi an cx-
lis fiziologiis da moqmedebis Secvlas iwveven viris nestoebSi xvdeba. zogierTi mikroparaziti
da amitom maT avadmyofobas uwodeben. avadmyo- maspinZels tovebs da wyalSi an sakvebSi araaq-
fobis gamomwvev parazitebs avadmyofobis or- tiur mdgomareobaSi binadrobs. Tu adamiani aseT
ganizmebi an paTogenebi ewodebaT. paTogenebis wyals an saWmels miiRebs, mikroparaziti aqtiur-
yvelaze ufro mniSvnelovani warmomadgenlebi deba. swored ase moqmedebs protozoan Entamoeba
arian baqteriebi da virusebi, romlebic infeq- histolytica, romelic amoebur dizenterias
cias, gaciebas da grips iwveven. cxovelebSi sx- iwvevs. paTogenebis gadacemas xSirad Tan axlavs
vadasxva saxis protozoan parazitebic binadro- infeqciis gadamtani organizmebi. am organizmebs
ben, romlebic Zilis daavadebas iwveven da aseT paTogenebi erTi maspinZlidan meoreze gadaaqvT.
cxovelebSi malariis gamomwvevi Plasmodium saxe- magaliTad, Zilis daavadebis gamomwvevi infeq-
obebic gvxvdeba. parazitebs didi ekonomikuri cia buz ceces gadaaqvs (Glossina), xolo malariis
mniSvneloba aqvT, vinaidan isini adamianebSi avad- gamomwvev Plasmodium-s koRoebi atareben (sur.
myofobas iwveven da adamianis moqmedebas zRu- 24.20).
daven. parazitizmiT mcenareebic zaraldeba. mikroparazitebis gadacema zogjer pirdapiri
mozrdili parazitebi, magaliTad endopara- moZraobiT xdeba da es procesi gansakuTrebiT
ziti mrgvali Wiebi da soliterebi, aseve eqto- maSin aris gavrcelebuli, rodesac maspinZlebi
paraziti tkipebi, rwyilebi da koRoebi makro- erTmaneTTan axlos arian. am movlenis magaliTi
parazitebia. makroparazitebi kvercxs deben
da sasicocxlo ciklis sxvadasxva etapze erTi
maspinZlidan meoreze gadadian. endoparaz-
iti soliterebi da mrgvali Wiebi (nematodebi)
cxovelebis sxeulSi an nawalavebSi binadroben
da sxeuls siTxes woven. zogierTi eqtoparaziti
Wia cxovels garedan emagreba. brtyeli Wiebi Te-
vzebis, reptiliebis, amfibiebis da sxva zRvisa Tu
mtknari wylis cxovelebis kaniT ikvebeba. cxove-
lebs sokoebic emagreba da amis kargi magaliTia
adamianis fexi. sokoebi mcenaris makroparazite-
bidan yvelaze ufro cnobilia da mas mecnierebi
Jangs anu laqas uwodeben. mcenaris yvavilebze an
ylortebze monadire mwerebi aseve SegviZlia mak-
sur. 24.20 koRo infeqciis gadamtani organizmia da ma-
roparazitebad miviCnioT. lariis gamomwvevi mikroparazitebi gadaaqvs.
592
albaT Tqveni TvaliTac ginaxavT, Tu katis an da igive saxeobis or individs Soris gadadis.
ZaRlis tyavidan Tqvens sxeulze gadmomxtari zogjer avadmyofobis gadacema sxvadasxva saxe-
rwyili SeginiSnavT. bevri mrgvali Wia (nematoda) obis maspinZlebs Sorisac xdeba. magaliTad, baq-
erTi maspinZlidan meoreze pirdapir gadadis. teria Rickettsia rickettsia-iT gamowveuli
aseve iqceva soko. arapirdapiri gadacema maSin cieb-cxeleba adamianebs tkipebidan (Sualeduri
gvaqvs, rodesac pirvelad maspinZelSi mobinadre maspinZlidan) gadaecemaT.
paraziti raime moumwifebel etapze erT an met paTogenebis sicocxlisunarianoba maT
Sualedur maspinZels aavadebs da mxolod amis maspinZlebzea damokidebuli, amitom paTogenis
Semdeg gadadis sxva pirvelad maspinZelze. ada- populaciis dinamika maspinZlebis populaciis
mianis parazitebi Schistosoma da Plasmodium dinamikas aireklavs. maspinZlis populaciaSi
swored ase moqmedeben (ix. Tavi 7). nebismier dros saxeobis individi Sedis: 1) in-
feqciaze daqvemdebarebuli; 2) daavadebuli da
3) daavadebuli da gamojanmrTelebuli. gamo-
veluri bunebis parazitebi janmrTelebul individebs zogjer daavadebi-
sadmi imuniteti uCndeba. maspinZlis zemoT
sanadiro da saTevzao gareuli cxovelebis pop-
CamoTvlili sami saxeobis dinamikis modeli
ulaciebs veluri buneba ewodeba. magaliTad,
maspinZlebis populaciaSi paTogenis dinamikasac
velur bunebaSi Sedis TeTrkudiani iremi, Savku-
asaxavs. aseT models infeqciis modeli ewodeba
diani iremi, veluri indaurebi da sxva gareuli
da masSi individebis samive saxeobis dinamikis am-
frinveli, aseve oragulisebrTa ojaxis warmo-
saxveli gantolebebi Sedis.
madgeneli mravali Tevzi da a.S. veluri bunebis
moyvarulebs gansakuTrebiT cxovelebis para-
zitebi da avadmyofobebi ainteresebT, vinaidan
paTogenis populaciis dinamikis in-
avamdyofoba sikvdilianobaze da maSasadame nadi-
roba-Tevzaobis Sedegze zegavlenas axdens. para-
feqciis modeli
zitebis raodenoba velur bunebaze moqmedebs paTogenis populaciis dinamikis infeqciis mod-
da bevri paraziti veluri bunebis populaciebs eli balmerma (1994) SeimuSava da Cven mis kvals
mniSvnelovnad azianebs (skaleti da sxvebi 1996). gavyvebiT. davuSvaT, x aris daavadebas daqvemde-
baqteriuli daavadeba brucelozi ieloustonus buli individebis raodenoba, y - daavadebuli in-
nacionalur parkSi mobinadre bizonebs da cxen- dividebis raodenoba da z - gamojanmrTelebuli
irems emarTeba. zogierTi ekologis azriT, es individebis raodenoba. simartivisTvis vuSvebT,
daavadeba veluri cxovelebidan iqve mobalaxe rom gamojanmrTelebis Semdeg individi am daa-
Sinaur msxvilfexa saqonelsac gadaecema. vi- vadebisadmi imunitets iZens, Tumca imuniteti
rusebi TeTrkudian iremsac erCis da epizootur mis STamomavlobas ar gadaecema. maSasadame, gamo-
sisxldenas iwvevs, romlis warmatebiT kontroli janrTelebuli individi daavadebas ar eqvemdeba,
SeuZlebelia. veluri bunebis populaciebSi tu- xolo misi STamomavloba kvlav SeiZleba daavad-
berkulozic problemaa. sxvadasxva tipis baqte- des. aseTi daSvebis Semdeg gamodis, rom daavade-
riuli daavadebebi veluri bunebis frinvelsac bas daqvemdebarebuli individebi populaciaSi
emarTeba. magaliTad, baqteria Clostridium mxolod dabadebis Sedegad Sedian. daavadebas
boulinum-iT gamowveuli botulizmi frinvelTa daqvemdebarebuli individebi populaciaSi imi-
populaciaSi swrafad vrceldeba. inkubatorSi graciis Sedegadac SeiZleba moxvdnen, Tumca am
mobinadre Tevzebs baqteriuli da sokovani daa- SesaZleblobas Cvens modelSi ar viTvaliswinebT.
vadebebi musrs avlebs. Tu dabadebis myisi b tempi individebis samive
saxeobisTvis Tanabaria, maSin nebismier momen-
tSi populacias b(x + y + z) raodenobis daavadebas
daqvemdebarebuli individi emateba.
24.9 mikroparazituli populaciis
daavadebas daqvemdebarebuli individebi in-
dinamika SeiZleba modelirebul
feqciis an sikvdilis Sedegad mcirdebian. daa-
iqnas infeqciis saxiT vadebuli individidan janmrTel individze mik-
zogierTi mikroparaziti daavadebas adamianSi roparazitis gadasvlisTvis mWidro kontaqtia
iwvevs, xolo sxvebi cxovelebs da mcenareebs saWiro. ra Tqma unda, daavadebul da janmrTel
erCis. daavadebuli individidan janmrTel indi- individs Soris nebismieri kontaqti daavadebis
vidze avadmyofobis gadatana umetesad pirda- gadatanas ar iwvevs. individebis daavadebis tempi
piri kontaqtis saSualebiT xdeba. magaliTad, (da daavadebas daqvemdebis tempi xy Termis saSu-
adamianis gaciebis da gripis virusebi erTi alebiT SegviZlia gamovsaxoT, xolo aris gada-
593
cemis koeficienti da 0 < < 1. amjerad, SeecadeT amitom, maT (D + )y TermSi vaerTianebT. aqedan
es Termi mtacebeli-msxverplis modelSi Semaval gamomdinare, populaciis daavadebuli nawilis
aPH Terms SeadaroT, vinaidan orive Termi erTi formula iqneba:
da igive saxis movlenas asaxavs. mtacebelma rom dx
msxverpli SeWamos, mWidro kontaqtia saWiro da = xy ( D + )y.
dt
yvela kontaqti msxverplis sikvdils sulac ar
am formulis Tanaxmad, populaciis daavade-
iwvevs.
buli individebis raodenobis cvlilebis myisi
daavadebas daqvemdebarebuli individebis
tempi (dy/dt) infeqciis tempiT (xy) izrdeba da
Semcirebis kidev erTi saSualeba sikvdilianobaa,
sikvdilisa da gamojanmrTelebis ((D + )y) Sede-
romelsac simartivisTvis d mudmiviT gamovsax-
gad klebulobs.
avT. populaciis daavadebas daqvemdebarebuli
gamojanmrTelebuli individebis raodenobis
nawilis cvlilebis myisieri tempi Semdegi for-
cvlilebis tempi ubralod gamojanmrTelebis
muliT gamoiTvleba:
y tempia da Sedegad, gamojanmrTelebul jgufs
dx individebi emateba da gamojanmrTelebuli indi-
= b(x + y + z) xy dx.
dt videbis sikvdilianobis dz tempi akldeba anu:
am formulis Tanaxmad, daavadebas daqvemde- dz
= y dz.
barebuli individebis raodenobis cvlilebis dt
tempi (dx/dt) dabadebis Sedegad populaciisTvis miRebul formulebs Soris damokidebulebebis
damatebuli individebis raodenobas (b(x+y+z)) sqema 24.21 suraTzea gamosaxuli.
gamoklebuli daavadebuli individebis raode- davuSvaT, avadmyofobis Semcvel populaci-
nobis (xy) da momakvdavi indivdebis raodenobis aSi N= x + y + z individia. Tu daavadebas daqvem-
tolia (dx). debarebuli da daavadebuli individebis ra-
populaciaSi daavadebuli individebis raode- odenoba, aseve populaciis zoma viciT, maSin
noba xy-iT izrdeba. rodesac daavadebuli indi- gamojanmrTelebeli individebis raodenobas
vidi gamojanmrTeldeba an gardaicvleba, daa- gavigebT. magaliTad, z = N x y. samwuxarod,
vadebuli individebis raodenoba iklebs. cxadia, bunebrivi populaciis zusti zoma da daavadebu-
populaciis daavadebul nawilSi sikvdilianobis li Tu daavadebas daqvemdebarebuli individebis
tempi ufro maRalia iqneba, vidre daavadebas raodenoba iSviaTad viciT. davuSvaT, dabadebis
daqvemdebarebul an gamojanmrTelebul nawilSi. da gardacvalebis tempi N zomis populaciisTvis
daavadebuli jgufis sikvdilianobis tempi D sim- Tanabaria anu b(x + y + z) = d(x + z) + Dy. es formula
boloTi aRvniSnoT da ra Tqma unda, D > d. daa- 24.1 formulaSi CavsvaT da miviRebT:
vadebuli individebis gamojanmrTelebis tempi
iyos . sikvdilis da gamojanmrTelebis Sedegad dx
= d ( x + z) + Dy xy dx.
individebi daavadebuli jgufidan gamodian da dt
miRebul Sualedur SedegSi z = N x y formula buli individebi sakmaris raodenobas ver aa-
CavsvaT da gveqneba: vadeben da avadmyofoba iRupeba. Tu R(x) > 1, maSin
dx daavadebuli individebi ufro didi raodenobiT
= d (x + N x y) + Dy xy dx.
dt individebs aavadeben da avamdyofoba vrceldeba.
am formulis pirveli wevrSi frCxilebi gaxsniT vidre infeqciis tempi daavadebuli individebis
da Semdeg wevrebis dajgufebiT populaciis daa- sicocxlis saSualo xangrZlivobas aRemateba,
vadebas daqvemdebarebuli nawilis raodenobis avadmyofoba arsebobas ganagrZobs. sicocx-
cvlilebis tempis formulas miviRebT: lis saSualo xangrZlivoba sikvdilis an gamo-
dx janmrTelebis Sedegad individebis klebis tempis
= d( N x) + (D d)y xy. Sebrunebulia. daavadebuli individebis sicocx-
dt
lis xangrZlivoba miuTiTebs, rom avadmyofobis
formula gamojanmrTelebuli individebis ra-
Sedegad sikvdilis da gamojanmrTelebis tempi
odenobis cvlilebis tempis 24.3 formulis
dabalia. x anu daavadebas daqvemdebarebuli in-
saWiroebas gamoricxavs da mxolod 24.4-24.2 for-
dividebis raodenoba, rodesac R(x) = 1, aris (D +
mulebi gvWirdeba: dy/dt = xy (D + )y.
)/ anu wonasworuli (zRvruli) mniSvneloba. es
24.4 da 24.2 formulebi populaciaSi infeq-
niSnavs, rom avadmyofoba ver gavrceldeba, Tu
ciis gadarCenis pirobebia. amis dasamtkiceblad
daavadebas daqvemdebarebuli individebis ra-
ganvixiloT dx/dt = 0 da dy/dt = 0 SemTxveva. cxadia,
odenoba (D + )/ -ze naklebia.
Tu y > 0, infeqcia ar arsebobs, radgan populaci-
aSi daavadebuli individebi ar Sedian anu paraz-
iti populaciaSi ar gvxvdeba. Tu y > 0, daavadebas
daqvemdebarebuli individis daavadebis Sanri ar-
imuniteti avadmyofobaze
sebobs da sikvdilianobis faqtorebic moqmedebs. infeqciis modelis daxmarebiT miRebuli Sede-
Cven SegviZlia davamtkicoT, rom rodesac y > 0, gebi sazogadoebrivi janmrTelobis SenarCunebi-
dy/dt = 0, x = (D + )/b. am mniSvnelobas infeqciis sTvis mniSvnelovania. populaciis dacvisTvis in-
zRvruli mniSvneloba ewodeba. dividebis sakmarisi raodenobis imunizacia unda
moxdes, raTa daavadebas daqvemdebarebuli indi-
videbis raodenoba zRvrul mniSvnelobaze dab-
infeqciis gamravlebis tempi la Camovides da avadmyofobam gavrceleba ver
SeZlos. rodesac mizani miRweulia, imunizaciis
zRvruli mniSvnelobis da infeqciis modelis
programas populaciuri imunitetis gamowvevi
gaazrebisTvis infeqciis gamravlebis tempi unda
ewodeba.
SeviswavloT, romelic R(x) simboloTi aRiniS-
amjerad populaciuri imunitetis miRebis
neba. daavadebuli individi daavadebas daqvemde-
meTods davakvirdebiT. imunizaciis programis
barebul erT an met individis aavadebs. individis
dawyebisas avadmyofobis gamravlebis tempia
infeqciis gamravlebis tempi mis mier daavadebu-
R(x) > 1. R(x) = x/(D + ) formulis gardaqmnis da
li individebis mTliani raodenobaa. populaciis
x-sTvis amoxsnis Sedegad miviRebT x = R(x)(D +
infeqciis gamravlebis R(x) tempi individebis gam-
)/. miRebuli x SevcvaloT x0-iT. Tu imunizaciis
ravlebis tempebis saSualoa. gamravlebis tempi
daavadebuli maspinZlis sicocxlis xangrZlivo-
bazea damokidebuli. rac ufro didxans binad-
robs daavadebuli individi, miT ufro met indi- 1.0
vids gadasdebs is daavadebas. zemoT miRebuli 0.8
formulebidan gamomdinare, daavadebuli indi-
videbi populacias gamojanmrTelebis an sikvdi- 0.6
pv
x1
pv = 1
x0
24.10 parazitTa toqsikuroba
0.7 + 0.1 2(0.7 + 0.1)
=1 damokidebulia gadadebis Tvisebe-
0.9 0.9
bze da mtareblis imunur reaqciebze
= 0.50
parazitis an paTogenis virulenturoba
maSasadame, avadmyofobis SesaCereblad popu- maspinZlisTvis zianis an sikvdilis motanis
laciis naxevris (500000 individis) vaqcinacia xarisxia. rodesac zogierTi paraziti Zalian
unda moxdes. Tu avadmyofobis gamravlebis tem- virulenturia, sxva, masTan mWidrod dakavSire-
pia R(x) = 10 anu TiToeul daavadebul individs buli parazitebi naklebad virulenturia (eval-
saSualod 10 individis daavadeba SeuZlia, maSin di 1995, lenski da mei 1994, antia da sxvebi 1994).
pv = 0,9 anu populaciuri imunitetisTvis 900000 baqteriis an virusis SedarebiT usafrTxo for-
individis vaqcinaciaa saWiro. maSi momxdari erTi an ori mutacia mas Zalian sax-
ifaTo formad gadaaqcevs (roskvisti da sxvebi
1988). swored ase xdeba bubonis Wiris gamomwvevi
imuniteti da avadmyofobis ciklebi baqteriis SemTxvevaSi. zogierTi paraziti ufro
Zlieria. ratom? am SekiTxvaze pasuxis gacemas
organizmebi avadmyofobis Semdeg janmrTel-
ukanasknel wlebSi aqtiurad cdiloben.
debian da am avamdyofobisadmi grZelvadian an
parazitologebis umetesoba ukanasknel
moklevadian imunitets iZenen. magaliTad, adami-
wlebamde fiqrobda, rom parazitebi da maTi
ani wiTelas erTxel gadatanis Semdeg imunitets
maspinZlebi met-naklebad stabiluri Tanaarse-
mTeli sicocxlis ganmavlobaSi iZens. Tu popu-
bobisken midian, rasac zomieri virulenturoba
lacias daavadebas daqvemdebarebuli individebi
axasiaTebs anu parazitebi maspinZelTan xan-
dabadebis an imigraciis Sedegad ematebian, paTo-
grZlivi evoluciuri kavSiris Sedegad virulen-
genuri saboloo jamSi yvela individs daaavdebs,
turobas kargaven. es mosazreba efuZneba daSve-
yvela individi imunitets SeiZens da paTogeni
bas, romlis Tanaxmad, parazitis gadarCenisTvis
daavadebas daqvemdebarebuli individebis sim-
maspinZlis metismeti eqspluatacia da gadaSene-
ciris gamo daiRupeba. Tu avadmyofoba axali,
ba unda gamoircxos. am mosazrebis Teoriulma kv-
avadmyofobas daqvemdebarebuli individebis
levam daadastura, rom zogjer parazitebi da pa-
Semosvlaze ufro swrafad vrceldeba, rogorc
Togenebi droTa ganmavlobaSi marTlac naklebad
es xdeba wiTelas magvari saSiSi daavadebebis
virulenturebi xdebian (lenski da mei 1994).
SemTxvevaSi, maSin avadmyofobas perioduli
miuxedavad amisa, bunebrivi gadarCeva da virul-
ciklebi anu afeTqeba axasiaTebs. wiTela popu-
enturobis ganviTarebis meqanizmebi kiTxvis niS-
laciaSi swrafad vrceldeba, Tumca imuniteti
nis qveS aris da amitom, am mosazrebis sisworec
ufro swrafad viTardeba, vidre axali, daavade-
damtkicebuli ar aris.
bas daqvemdebarebuli individebi Semodian (sur.
zemoT moyvanili mosazrebis mixedviT, adap-
596
tirebuli paraziti msubuqi formisaa da daS- simptomia. rac ufro metad aris damokidebuli
vebulia, rom gadarCeva im parazitebs aniWebs paraziti maspinZlis mobilurobaze, miT ufro
upiratesobas, romlebic maspinZlis metismet amcirebs maspinZlis mobulurobas gaZliere-
eqspluatacias ar ewevian. aris ki es simarTle? buli eqspluatacia da es movlena parazitisTvis
modiT, ganvixiloT paraziti, romelic maspinZ- didi safasuris gadaxdas niSnavs. Tu gadacema
lis eqspluatacias sxvadasxva gziT axdens. Tu maspinZlis mobilurobaze damokidebuli ar aris,
paraziti maspinZlis eqspluataciis zrdasTan maSin eqspluatacias gadacemaze mcire zegavlena
erTad sakuTar vargisianobas zrdis, maSin bune- eqneba. magaliTad, fexsaxsrian gadamtanebze (ko-
brivi gadarCeva amgvar parazits upiratesobas an- Roze) damokidebuli da wyliT gadamdebi para-
iWebs. vidre gazrdili eqspluatacia maspinZels zitebi maspinZlis mobilurobaze maincdamainc
mniSvnelovan zians ar ayenebs da vidre gazrdili damokidebuli ar aris. amgvari parazitebi Zalian
eqspluatacia parazitis vargisianobis zrdas virulenturia da kargi magaliTia diareuli
niSnavs, manamde gadarCeva upiratesobas gazrdil parazitebi (evaldi 1991).
eqspluatacias aniWebs. ra xdeba im SemTxvevaSi, Tu am TavSi balaxismWamelebsa da maT maspinZel
paraziti maspinZlis eqspluatacias aZlierebs da mcenareebs, aseve parazitebsa da maT maspinZ-
maspinZels ziani adgeba? gadarCeva upiratesobas lebs Soris urTierTqmedebebi ganvixileT. aseTi
kvlav eqspluatacias aniWebs, vidre parazitis urTierTqmedebebi monawile individebze zegav-
mier miRebuli sargebeli maspinZlis dazianebis lenas axdens, Tumca maspinZlis sikvdilianobas
Sedegad arsebul safasurs aRemateba. paraz- ar exeba. individualuri mcenaris monacemebze
its ziani maSin adgeba, rodesac eqspluatacia balaxismWamelebis moqmedeba axdens zegavlenas
mis gadacemaze uaryofiTad aisaxeba. maSasadame, da reproduqtiulobis Semcirebas iwvevs. re-
bunebrivi gadarCeva maspinZlis eqspluatacias produqtiulobis Semcireba populaciis zomas da
gaZlierebas manamde aniWebs upiratesobas, vidre mcenareebis simWidroves cvlis. mcenareebis arq-
gadacemis unari ar mcirdeba (evaldi 1995). iteqtura, sivrceSi gavrceleba da TavdacviTi
maSasadame, gadacemis reJimi parazitis viru- meqanizmebi maT momxmarebel balaxis mWamelebze
lenturobis evoluciaSi mniSvnelovan funq- da maT populaciaze axdens zegavlenas. parazite-
cias asrulebs. rodesac parazitebis gadacemaze bi maspinZlis sikvdils iSviaTad iwveven, Tumca
vfiqrobT, xSirad maspinZlis mobilurobaze zogierTi paraziti maspinZlis populaciis zomis
vamaxvilebT yuradRebas, radgan parazitis moq- Semcvlel avadmyofobas iwvevs. avadmyofobebis
medeba maspinZlis mobilurobaze zegavlenas ax- dinamikis gaazreba maTi zegavlenis SemcirebaSi
dens da Semcirebuli mobiluroba avadmyofobis gvexmareba.
daskvna
1. balaxismWameloba momxmareblisa da resursis 3. balaxismWameloba mcenaris zrdas, sicocx-
urTierTqmedebaa, romlis Sedegad mcenare an lisunarianobas da nayofierebas amcirebs, rac
mcenaris nawili iWmeba. balaxismWamelebi Zoven, yvelaze ufro aSkara balaxis mWameli mwerebis,
kortnian, Tesls itaceben da mcenaris SeWmis magaliTad iaponuro xoWos an gypsy moth-is
sxva strategiebsac iyeneben. mtaceblisa da gavrcelebisas xdeba. balaxismWameloba mcena-
msxverplis urTierTqmedebisgan gansxvavebiT, reebSi xSirad kompensatorul reaqcias iwvevs,
balaxismWamelisa da mcenaris urTierTqmedebas rac mcenaris sxeulSi resursebis gadanawile-
sikvdilis da dabadebis daTvliT ver aRvwerT, bas an mcenaris arqiteqturis cvlilebas gu-
vinaidan balaxismWameloba xSirad sikvdils ar lisxmobs. zogierTi ekologis azriT, mcenare
iwvevs. zogjer balaxis mWamelobis Sedegad miRebul
zians gadaWarbebulad akompnesirebs da misi
2. mcenaris an mcenaris nawils cxovelTa yvela vargisianoba izrdeba. es mosazreba sakamaToa.
ZiriTadi jgufis warmomadgeneli sxvadasxva
saxeoba Wams. balaxismWamelebis yvelaze ufro 4. xerxemliani cxovelis mier balaxis Zova
mravalferovani da mravalricxovani warmomad- mcenaris sazogadoebis struqturasa da produq-
genlebi fexsaxsrianebSi da mwerebSi gvxvdebian. tiulobaze zegavlenas ukukavSiris mqone proce-
balaxismWameloba yvela ekosistemis mniS- sebis saSualebiT axdens. amgvar procesebs Sori-
vnelovani nawilia. saa sakvebi nivTierebis xelmeored gamoyeneba.
597
savarjiSoebi
1. udabnoebSi foTlovani, mwvane mcenareebis raodenobas sikvdilianoba an sxva mtaceblis
naklebobaa. mocemuli saxelmZRvanelos da sxva moqmedeba amcirebs. mtaceblis da msxverplis
wyaroebis daxmarebiT udabnos balaxis mWamelis populacia gamravlebis Sedegad izrdeba. balax-
bunebrivi istoria aRwereT. ismWamelebisa da maspinZeli mcenareebis urT-
ierTqmedebis Sedegebi ase aSkara ar aris. ratom
2. balaxismWameloba mcenareebis gavrcelebaze xdeba ase?
adgilobriv Skalaze axdens zegavlenas, rac
loudam da rodmanma Salgze Catarebuli eqsper- 4. N=1000 individisgan Semdgar populaciaSi
imentebiT daamtkices. rogor SeiZleba balax- mikroparazitis Sedegad daavadebuli 10 indi-
ismWamelobis Sedegebi regionalur an landSaf- vidia. ra iqneba infeqciis zRvruli mniSvneloba
tur Skalaze avsaxoT? am populaciaSi?
Tavi 25
Tanaevolucia da
mutualizmi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra aris Tanaevoluciis, specializaciis da mutualizmis ra sami saxeoba arsebobs?
mutualizmis procesebi?
rogor Camoyalibda mutualisturi kavSirebi
ra gansxvavebaa populaciebis da saxeobebis WianWvelebSi?
Tanaevolucias Soris?
ra Tanaevoluciuri kavSiri arsebobs pepleb-
ra dakvirvebebi adasturebs Tanaevolu- sa da qolgosan, maspinZel mcenareebSi?
ciis geografiuli mozaikis Teorias?
rogor gamokveTs Tanaevolucia iukas mcena-
rogor ganmartavs Tanaevoluciis meqa- reebsa da maT dammtverav CrCilebs Soris kav-
nizms gamomwvev-receptoris modeli? Sirs?
o
da maRali donis specializacias iwvevs. Tanaevo-
ri populaciis urTierTqmedebebisas,
luciis, specializaciis da mutualizmis Seswav-
TiToeuli maTgani meoris Tvisebebze,
la populaciaTa urTierTqmedebebis evoluciur
romlebsac mis kargad yofnaze anu evoluciur
WrilSi gaazrebaSi dagvexmareba.
vargisianobaze zegavlena aqvT, reagirebas ax-
dens. urTierTqmed populaciebs an saxeobebs So-
ris amgvar evoluciur gamoZaxils Tanaevolucia
ewodeba (tompsoni 1982, 1994, gilberti da reive-
ni 1975, berenbaumi 1983, nitecki 1983, futuiama
25.1 evoluciuri urTierTobebi
da slatkini 1983, buSe 1985, armbrasteri 1992, antagonistebs Soris xSirad axdens
tompsoni 1994). evoluciuri gamoZaxilebs pirda- Tanaevoluciis demonstrirebas
piri mtkicebuleba zogjer ar Cans da zogierTi parazitebis, parazitoidebis da maT maspinZlebs
ekologis azriT, Tanaevolucia iSviaTi movle- Soris urTierTqmedebebi populaciaTa urT-
naa. Tanaevoluciis gavrcelebulobis Sesaxeb ierTqmedebis yvelaze ufro specializirebuli
kamaTisas, ZiriTadi yuradReba specializaciis magaliTia (praisi 1980, tompsoni 1994) da ami-
movlenas eTmoba, rodesac organizmi sxva saxe- tom Tanaevoluciis pirvel magaliTs swored am
obebis SezRudul raodenobas urTierTqmedebs jgufebidan moviyvanT. Tanaevoluciis konteqst-
(tompsoni 1994). specializacia populaciebs So- Si gaazrebuli populaciaTa urTierTqmedebis
ris urTierTqmedebis Sedegi SeiZleba iyos, Tum- analizi, avstraliaSi, viqtoriaSi mcxovreb ev-
ca rogorc mogvianebiT gamoCndeba, es yovelTvis ropul kurdRelsa da miqsomas virus Soris kav-
ar miuTiTebs Tanaevoluciaze. Tanaevoluciis Siris daxmarebiT Catarda.
momcveli urTierTqmedebis erTi magaliTia mu- ramdenime wyvilis gamoSvebis Semdeg, kurd-
tualizmi, rodesac urTierTqmedebis orive Reli avstraliaSi Zalian swrafad gavrceldeba
monawile sargebels iRebs. mutualisturi urT- da male adgilobrivi fermerebi imdenad Seawuxa,
ierTqmedebebi Zlier Tanaevoluciaze miuTiTebs
599
mosuli buzebi populaciaSi rCebian da amitom, ileva. orive SemTxvevaSi, urTierTqmedebis Sede-
populacia krazanebisadmi rezistuli SeiZleba gi ucvleli mdgomareobaa. Tu erT-erTi antago-
gaxdes. populaciis nawilebi daaxloebiT 3 wlis nisti swrafad ver viTardeba, maSin is gadaSenebis
ganmavlobaSi SeinarCunes, rac evoluciuri cv- safrTxis qveS eqceva. mutualurad damokidebu-
lilebisTvis sakmarisia. eqsperimentis ganmav- li organizmebis Tanaevolucia damatebiT, sta-
lobaSi, populaciis im nawilSi, sadac evolucia bilur adaptaciebs iwvevs.
nebadarTuli iyo, krazanebis gamravlebis tempi Tanaevoluciis zemoT moyvanil or mag-
mdedrze mosuli 134 individidan 39-mde davarda, aliTSi anu evropul kurdRelsa da miqsomas
xolo maTi sicocxlis xangrZlivoba 7-4 dRemde viruss, aseve oTaxis buzsa da mis parazitoid Na-
Semcirda. parazitoidis populaciis saSualo sonia vitripennis-s urTierTqmedebisas, orive
zoma aseve Semcirda (1900 krazana araganviTa- populacia meore populaciis im Tvisebis sapa-
rebad sistemaSi 3700 krazanasTan SedarebiT) da suxod viTardeba, romelic sakuTar vargisiano-
SedarebiT mudmivi gaxda. miRebuli Sedegebi baze zegavlenas axdens. evoluciuri gamoZaxili
cxadyofs, rom buzebma intensiuri parazitiz- Tanaevoluciaa. ekologebi termin ,,Tanaevolu-
mis pirobebSi Tavdacvis damatebiTi unarebi Sei- cias ufro viwro gagebiTac iyeneben, rodesac
muSaves. erTi saxeoba meoris adaptaciis sapasuxod sa-
pimentelma da misma kolegebma populaciis 13 kuTar adaptacias SeimuSavebs. Semdegi magali-
ganyofilebiani nawilebi Seqmnes, sadac buzebis Ti odnav gawelilia, magram sakiTxSi ukeTesad
raodenoba Tavisuflad icvleboda. erT-erTi gagvarkvevs. hienebis ybebi da maTi kunTebi msx-
amgvari eqsperimenti erTmaneTTan kontaqtis ar- verplis Zvlebis damtvrevisTvis sakmarisad
mqone buzebsa da krazanebze Catarda, xolo meore Zlieria. es faqti namdvilad adaptaciis anu msx-
eqsperimenti zemoT aRwerili ganviTarebadi pop- verplis SerCeuli nawilis WamisTvis momxdari
ulaciidan gamosul individebs Seexeboda. popu- cvlilebis Sedegia. miuxedavad amisa, mtacebeli
laciis pirvel nawilSi krazanebi warmatebuli da msxverpli Tanaevolucias namdvilad ar gan-
parazitoidebi iyvnen da sistemam ramdenime Zl- icdian, vinaidan gazelis Zvlebi sakmarisad ar
ieri rxeva ganicada. populaciis meore nawilSi ganviTarebula, raTa hienis an nebismieri sxva
krazanebis populacia mcire darCa, xolo buzebis mtaceblis ybebs gauZlos. hiena msxverplis am
populacia didi da SedarebiT mudmivi gaxda (sur. nawils Wams da es faqtia, xolo msxverplis Zvlis
25.3.) miRebuli Sedegebi amtkicebs varauds, rom struqtura msxverplis gadarCenas ver uzrunve-
buzebi krazana parazitoidebisadmi rezistule- lyofs anu sapasuxo evoluciuri gamoZaxili ar
bi xdebian. arsebobs. sapirispiro mdgomareoba gvaqvs, rode-
rodesac or saxeobas Soris evoluciuri sac balaxismWameli mcenaris Tavdacvis saSuale-
kavSiria antagonisturia, rogorc es zemoT bas anu gamoyofil Sxams aneitralebs. am SemTx-
moyvanil magaliTebSi xdeba, maSin saxeobebi vevaSi, Tanaevoluciis ufro viwro gansazRvreba
vargisianobas erTi-meoris xarjze imaRleben da marTebulia. amgvari SezRuduli gansazRvrisas,
evoluciur brZolaSi xvdebian. brZolis Sedegi ekologebs Tanaevoluciis erTmniSvnelovani
evoluciuri Cixia, romelSic orive antagonisti SemTxvevebis identifikacia uWirT. SezRudul
erTmaneTis sapasuxod viTardeba an evoluciuri gansazRvrebas mutualizmis Sesaxeb msjelobisas
cvlilebisTvis saWiro genetikuri cvalebadoba ukanasknel TavSi gamoviyeneT.
600
400
sur. 25.3. oTaxis buzebis da
parazitoidi krazana Nasonia vit-
ripennis-is populaciebSi 13 ujre-
200
dad dayofil laboratorul
eqsperimentSi. a) sakontrolo:
buzebs krazanebTan Sexeba ar
qoniaT. b) eqsperimentuli: buzebi
0 20 40 60 80 0 20 40
krazanis parazitizms 1000 dReze
metia ganicdian.
601
25.2 droiTi da sivrciTi masStabis mxvreti da mcenaris mWameli mweri Semova, is mce-
Sefaseba mniSvnelovania Tanaevolu- naris ylortebis xvretas maSinve daiwyebs. amgvar
ciis gagebisTvis saxeobebze dakvirvebisas Cans, rom is Zalian spe-
cializirebulia da mas mcenaris mxolod ramden-
saxelmZRvaneloSi ukve ramdenjerme aRvniSneT, ime gansxvavebuli saxeobis moxmareba SeuZlia.
rom raime bunebrivi procesis aRqma didwilad amave dros, ylortis mxvreti mweris arseboba
procesis dakvirvebis drois da sivrcis Skala- massa da maspinZel mcenares Soris Tanaevolu-
zea damokidebuli. igive xdeba Tanaevoluciis cias ar niSnavs, vinaidan mcenaresa da mwers Soris
procesis SemTxvevaSi da es faqti ekologebs So- revoluciuri gamoZaxili ar SeiniSneba. ylortis
ris gacxovelebul diskusias iwvevs imis Sesaxeb, mxvreti mweri ubralod garemoSi Sedis, sadac
Tu ra pirobebSi xdeba Tanaevolucia (tompsoni Sesaferisi maspinZeli mcenarea. ylortis mxvre-
1994). ti mwerebis winaSe mdgari ekologiuri SesaZle-
ekologebis umetesobis azriT, Tanaevolucia blobebi bunebaSi savaraudod gavrcelebulia.
urTierTmoqmed populaciebs Soris xangrZliv amgvari SesaZleblobebis ganxorcielebaSi saxe-
kavSirze miuTiTebs. es mosazreba efuZneba aRqmas, obebs adamianis moqmedeba exmareba, romlis sa-
romlis Tanaxmad, specializaciis maRali xarisxi SualebiT ekosistemebi wydeba da saxeobebi erTi
drois xangrZliv periodSi momxdar regulacias adgilidan meoreze gadadis.
saWiroebs. am sakiTxs Tavis ukanasknel nawilSi
SeviswavliT, rodesac mutualizms SevexebiT.
mutualizmis monawileoba populaciebSi xSirad Tanaevolucia da sivrcis Skala
sakmaod ucnauri morfologiuri, moqmedebiTi
da fiziologiuri cvlilebebi SeiniSneba. miuxe- urTierTqmedebis monawileebze dakvirveba sakma-
davad amisa, specializaciis evolucia did dros od Sromatevadi procesia, amitom ekologebi yu-
ar saWiroebs. ufro metic, specializaciis arse- radRebas adgilobriv populaciebze amaxvileben.
boba TavisTavad Tanaevolucias ar niSnavs. mutualistebs Soris adgilobrivi specializa-
ciis, e.w. populaciuri Tanaevoluciis aRmoCenis
Semdeg gaCnda kiTxva: aris Tu ara urTierTqmedi
saxeobebis specializaciis forma da intensivoba
specializacia da Tanaevolucia yvela geografiul arealSi erTi da igive? Tu es
asea, maSin adgili saxeobebis TanaevoluciasTan
saxeobebis umetesobas arsebiTi specializacia gvaqvs. SekiTxvis namdvili pasuxia ara. ori saxe-
axasiaTebs da isini sxva saxeobebis mxolod oba sxvadasxva populaciebSi sxvadasxvagvarad
SezRudul raodenobasTan urTierTqmedeben urTierTqmedebebs, vinaidan bioturi da abio-
(tompsoni 1994). samyaros biomravalferovnebis turi garemo icvleba. aqedan gamomdinare, or
ZiriTadi mizezi swored farTod gavrcelebuli saxeobas Soris urTierTqmedeba SeiZleba erT
specializaciaa. fitofaguri (mcenarismWameli populaciaSi ganviTardes, xolo meoreSi ara.
an mwoveli) mwerebi, sokoebi, nematodebi da tki- aseve SesaZlebelia, urTierTqmedebaSi special-
pebi specializaciis maRal dones avlenen da es izaciis xarisxi gansxvavebuli iyos. evoluci-
jgufebi mravali ekosistemis faunaSi didi ra- uri gamoZaxili organizmis raime ganzogadebul
odenobiT gvxvdeba (hoksourTi 1991, tompsoni tipze SeiZleba moxdes da ara raime saxeobaze,
1984, 1994). rasac Sereuli Tanaevolucia ewodeba. amgvari
specializaciis sayovelTaooba bunebaSi, ker- gamoZaxili naklebad Zlier specializacias da
Zod, parazitebSi, sokoebsa da balaxismWamelebSi, Tanaevoluciur partniorebis cvlilebas iwvevs.
Tanaevoluciis gavrcelebulobaze miuTiTebs. tompsonma Tanaevoluciis da sivrcis Skalaze
miuxedavad amisa, ufro yuradRebiT dakvirveba arsebul mosazrebebs Tanaevoluciaze da spe-
cxadyofs, rom aseTi daskvna naadrevia. special- cializaciaze dakvirvebis Sedegad Tavi mouyara.
izacia Tanaevoluciuri procesebis Sedegia, Tu pirvel rigSi, saxeobaTa urTierTqmedebis Sedegi
bunebriv sazogadoebebSi saxeobebis ganaxlebis yvela urTierTqmedi saxeobisTvis erTi da igive
nawili anu SemTxveviTi dawyvilebis Sedegi? mag- ar aris. bioturi urTierTqmedebis Sedegad asi-
aliTad, sazogadoeba mcenaris saxeobebis Sedge- metriuli konkurencia SeiZleba gaCndes (ix. Tavi
ba, romliTac ori balaxis mWameli specializire- 22), aseve SesaZlebelia populaciis gamoZaxili
bulad ikvebeba. erTi maTgani mcenaris fesvebis Seicvalos.
mWameli nematodaa, xolo meore pawawina, foT- gansxvavebebis arsebobis gamo, saxeobaTa
lebis mxvreti mweria. Tu sazogadoebaSi ylortis urTierTqmedeba erT, adgilobriv populaciaSi
602
gabnevis mutualizmi ris sul ufro meti ekali ivseba. kolonias weli-
wadSi aTasobiT muSa emateba da maTi raodenoba
gabnevis mutualizmi moicavs cxovelebs, rom-
aTiaTasobiT ganisazRvreba. WianWvelebis daax-
lebsac yvavilebidan mtveri gadaaqvT da sanacv-
loebiT 1/4 nebismier dros koloniis gareT imy-
lod neqtars iReben an Tesli gavrcelebis Ses-
ofeba, saWmels agrovebs da akacias balaxismWam-
aferis arealSi gadaaqvT da sanacvlod Teslis
eli mwerebisgan icavs. Pseudomyrmex-sa da akacias
Semcvel nayofs Wamen. gabnevis mutualizmi ax-
Soris kavSiri iZulebiTia, vinaidan WianWvelas da
los mobinadre partniorebs iSviaTad moicavs.
akacias erTmaneTis gareSe arseboba ar SeuZliaT.
Teslis gabnevis mutualizmi specializebuli ar
WianWvelebis da akaciis sxva gaerTianebebi ne-
aris da magaliTad, frinvelis erTi saxeoba mra-
bayoflobiTia, vinaidan orive maTgani erTmane-
vali saxeobis nayofs Wams, xolo erTi saxeobis
Tisgan sargebels iRebs, Tumca damoukideblad
nayofs mravali saxeobis frinveli etaneba. mce-
arsebobac SeuZlia. WianWvelebis dacvas mokle-
narisa da dammtveravebis kavSiri ufro SezRudu-
buli akaciebi momwamvlel nivTierebas gamoyofs
lia, vinaidan mcenares sWirdeba, rom yvavilis
da foTlebs balaxismWamelebisgan icavs (reri da
dammtveravma mtveri igive saxeobis sxva mcena-
sxvebi 1973).
reze gadaitanos. mcenaris damtvervasTan dakav-
iancenma akaciis zrdasa da sicocxlisunari-
Sirebuli specializaciebi didi xnis ganmavloba-
anobaze WianWvelebis zegavlenis gageba moindo-
Si Seiswavleba da am sakiTxs ufro detalurad
ma, risTvisac akaciis axlad gamotanil totebze
25.7 paragrafSi CavuRrmavdebiT.
WianWvelebi ar miuSva da maTi zrdis tempi Wian-
Wvelebiani totebisas Seadara. erT-erTi amgvari
eqsperimenti samxreT meqsikaSi Catarda da 10
Tvis Semdeg aRmoCnda, rom WianWvelebis gareSe
25.5 mravali mutualisturi urTier- darCenili totis wona WianWvelebiani totis
Toba ganviTarda WianWvelebsa da 1/10-ze naklebia, foTlebis raodenoba orjer da
sxva organizmebs Soris metjer naklebia, xolo eklebis raodenoba sam-
WianWvelebsa da sxva organizmebi mravali sain- jer da metjer mcirea.
tereso mutualisturi kavSirebi arsebobs. Cven WianWvelebsa da akaciebs Soris arsebul mu-
ukve vaxseneT foTlismWrel WianWvelebsa da tualizms orive saxeobis adaptacia axlavs Tan,
sokoebs Soris arsebuli trofuli mutualizmi. rac maTi gaerTianebis warmatebulobas amaRlebs.
amjerad mutualizms ufro detalurad Seviswav- magaliTad, Pseudomyrmer dRe da Rame aqtiuria da
liT da ramdenime kargad cnobil magaliTsac maSasadame, akacia mudmivad daculia. garda amisa,
moviyvanT.
WianWvelebi da TavdacviTi
mutualizmi
daniel iancenma (1966, 1967) WianWvelebis ram-
denime saxeobasa da centralur amerikaSi
gavrcelebul, eklian akaciebs Soris damokide-
buleba aRmoaCina, rac Tanaevoluciis Sedegis
SesaniSnavi magaliTia. akacia WianWvelebs sakvebs
da dabudebis adgilebs aZlevs, xolo WianWvele-
bi mcenares balaxis mWameli mwerebisgan icaven.
xarisrqian akacias (Acacia cornigera) rqebis
magvari eklebi aqvs. eklebi xiT aris dafaruli,
xolo SigTavsi msubuqi gulguliT aris amovsebu-
li (sur. 25.4). PSeudomyrmex ferruginea-s saxeobis
deda WianWvela akaciaSi koloniis daarsebisT-
vis erT-erT mozrdil ekals xvrets da SigTavss
asufTavebs, sadac is kvercxs debs. akacia Wian-
Wvelebs ifarebs da amave dros naxSirwylebidan sur. 25.4. Acacia hindsii-s eklebi A. cornigera-s msgavsad
mdidar sakvebs awvdis. sakveb foTlebSi Semavali wagrZelebulia da gulguliT aris savse, romelsac WianWvele-
bi budis gasakeTblad Txrian. WianWvelebisgan Tavisufali
neqtari, aseve foTlis wverebze arsebuli cile-
akaciis eklebi suraTze marcxniv aris gamosaxuli.
bia (sur. 25.5). koloniis zrdasTan erTad, mcena-
605
sur. 25.5. Acacia collinsii-s foTlebi A. cornigera-s msgavsad WianWvelebs sakvebs aZlevs. a) foTlis wverebze cilebi gvaqvs,
xolo b) foTolSi - neqtari.
WianWvelebs krazanebis msgavsi nestari aqvT da qmnian (ix. sur. 24.2). vernoniaze ufro didi zo-
xerxemlian balaxismWamelebs saWiroebs SemTx- mis leafhopper Publilia-c binadrobs, romelic
vevaSi kbenen. amave dros, WianWvelebi mcenares foTlebidan wvens wovs. am mwerebze WianWvelis
konkurentebsac acileben, vinaidan maspinZel sami saxeoba zrunavs. erTi maTgani Tapinoma-s
mcenaresTan axlos amosul amonazardebs, aseve gvaris warmomadgeneli, patara zomis (2-3mm) da
sxva mcenareebis dakidul totebs da lerwebs mravalricxovania. danarCeni ori (Myrmica) ufro
uteven. akacia sapasuxod foTlebs mTeli wlis didi zomis (4-6mm) da agresiuli, magram naklebad
ganmavlobaSi inarCunebs da WianWvelebs sakvebi gavrcelebulia. WianWvelis ori gvari erTi da
mudmivad aqvT. WianWvelis da akaciis kavSiri igive mcenareze iSviaTad gvxvdeba.
orive saxeobas sargebels aZlevs da orive maTga- Tapinoma-s arseboba mcenaris tilis kolo-
nis specializirebuli adaptacia Tanaevoluciis niebis sicocxlisunarianobas amaRlebs, magram
kargi magaliTia, romelic or saxeobas Soris xan- leafhopper-ebis sicocxlisunarianobaze nak-
grZlivi evoluciur kavSiris Sedegad Camoyal- leb zegavlenas axdens. mozrdili Myrmica leaf-
ibda. hopper-ebs icavs, Tumca mcenaris tilebis mta-
igive mdgomareoba gvaqvs, rodesac WianWvele- ceblebisgan dacvis saqmeSi naklebad efeqturia.
bi mcenaris tilebs da leafhopper-ebs mtace- sadac bristoum WianWvelis orive saxeoba gamor-
blebisgan icaven da Sedegad `Taflian cvars~ iRe- icxa, mtaceblebis raodenobam Zalian moimata,
ben (vei 1963, bakli 1987). s.m. bristoum (1984) niu xolo lady-bird xoWos mtacebloba leafhopper-
iorkis StatSi gavrcelebul vernoniaze (veronia ze Myrmica-m da SedarebiT naklebad Tapinoma-m
noveboracensis) mobinadre mcenaris tilebze da warmatebiT gaauvnebelyves.
leafhopper-ebze eqsperimenti Caatara. mcena- aRweril sistemas Tanaevoluciis yvela el-
ris tilebi (Aphis) patara zomis, uZravi arsebe- ementi aqvs, Tumca naTeli ar aris, Camoyalibda
bia da mcenaris yvaviledebze mWidro koloniebs Tu ara WianWvelis da TanabarfrTianebis adap-
606
gentinuli WianWvela arsebobas ganagrZobs, ma- berenbaumma (1981) qolgisebri balaxebi niu
Sin keipis bunebrivi floris umetesoba gaqreba, iorkis StatSi Seiswavla. zogierT amgvar mcena-
vinaidan Teslis miwisqveSa maragi amoiwureba. s. reSi (gansakuTrebiT dabali donis ultraiis-
templis (1977) varaudiT, mavritiusis kunZulze feri gamosxivebis da tyian adgilebSi mzard
xe Calvaria major-is gadaSeneba daaxloebiT 300 mcenareebSi) furanokumarinebi ar arsebobs, sx-
wlis win drontis gadaSenebas moyva, vinaidan vebi mxolod wrfiv furanokumarinebs Seicavs,
dronti erTaderTi saxeoba iyo, romelsac Cal- xolo zogierTSi rogorc wrfivi, aseve kuTx-
varia-s Teslis gabneva SeeZlo. uri furanokumarini Sedis. berenbaumma amgvari
WianWvelebis adaptaciebi Teslis gabnevis un- mcenareebidan balaxismWameli mwerebi Seagro-
arze zegavlenas axdens, Tumca adaptaciebi Ta- va da daaskvna, kuTxuri da wrfivi furanoku-
vad mcenareze evoluciurad damokidebuli Sei- marinebis Semcvel mcenareebs mwerebis ufro
Zleba ar iyos. Teslis gabnevaze orientirebuli didi raodenobiT saxeoba erCis, vidre mxolod
WianWvelebi yvelafers Wamen da maTi moqmedeba wrfivi furanokumarinis Semcvel an saerTod
Mimetes-ebis da misi monaTesave mcenareebisgan da- misgan Tavisufal mcenareebs. AFC/LFC mcenaree-
moukideblad Camoyalibda. mcenareebi ubralod bis balaxismWamelebi kvebis ukeTesi speciali-
iyeneben WianWvelebis Tvisebas. stebi arian da mcenareebis mxolod sam gvarSi
gvxvdebian da isini AFC/LFC mcenareebze aRmoCe-
nil ramdenime generalistis raodenobaze da LFC
25.6 cvlilebebs mcenareTa damcav an furanukumarinebisgan Tavisufali mcenaree-
qimiaSi genetikuri safuZveli aqvs bis balaxismWamelebis raodenobaze metia.
wrfivi da gansakuTrebiT kuTxuri fura-
mcenareebis TavdacvisTvis gankuTvnili qimiuri
nokumarinebi balaxismWameli mwerebis umetes
nivTierebebis gansxvavebuloba genetikuri cv-
saxeobas afrTxobs, magram zogierTi gvari am
lilebebis Sedegia, gansakuTrebiT maSin, rode-
qimiur nivTierebebs egueba. berenbaumma (1983)
sac bioqimiuri sinTezis mimarTuleba da masze
amasTan dakavSirebiT Tanaevoluciis Zlieri Sem-
pasuxismgebeli fermentebi cnobilia. m. beren-
Txveva moiyvana. hidromJavakumarinebis, wrfivi
baumma (1978, 1981, 1983) peplebisa da qolgise-
da kuTxuri furanukumarinebis taqsonomiuri
bri maspinZeli mcenareebis kavSiris elementebi
gavrceleba cxadyofs, rom LFC-s Semcveli mcena-
Tanaevoluciis konteqstSi ganixila. qolgisebri
reebi hidromJavakumarinebis Semcveli mcenaree-
mcenareebi bevr momwamvlel qimiur nivTiere-
bis qvesimravlea, xolo AFC-ebis Semcveli mcena-
bas gamoyofen da maT Soris yvelaze ufro fu-
reebi LFC-s Semcveli mcenareebis kidev ufro
ranokumarini. amgvari qimiuri nivTierebebis
patara qvesimravlea. amgvari daskvna hidromJa-
biosinTezi (sur. 25.8) parakumarinuli mJavidan
vakumarinebidan LFC da AFC-ebamde misvlis Tav-
(ligninis winamorbedi, yvela mcenareSi gvxvdeba)
dacviTi progresis evoluciur SedegTan Sesabam-
hidromJavakumarinebamde grZeldeba. furano-
isobaSia. garda amisa, LFC-s Semcvel mcenareebze
kumarins wrfivi da kuTxuri forma aqvs da hi-
specializebuli mwerebi miekuTvneba jgufebs,
dromJavakumarinebidan fermentuli reaqciis
romlebic hidromJavakumarinebis Semcveli
saSualebiT miiReba. parakumarinuli mJavidan
mcenareebiT ikvebebian, xolo AFC-s Semcvel
hidromJavakumarinebamde misvlis biosinTezi-
mcenareebze specializebuli mwerebis jgufebi
sas momwamvleloba matulobs. hidromJavaku-
LFC-s Semcveli mcenareebiT ikvebebian. mwerebis
marins garkveuli biologiuri Tvisebebi aqvs.
filogenuri kavSirebi maspinZlis mcenaris mox-
wrfivi furanokumarini pirimidins safuZvels
marebis istoria SesabamisobaSi ar aris, magram
ebmeba da ultraiisferi sinaTliT dasxivebisas
mwerebis taqsonomiuri gavrceleba erToblivad
dnm-s kveTs. kuTxuri furanokumarinebi zrdasa
Camoyalibebuli sistemis arsebobaze miuTiTebs.
da gamravlebasTan aris dakavSirebuli, Tumca
misi moqmedebis meqanizmebi jer garkveuli ar
aris. parakumarinis mJava mcenareebis sul mcire,
25.7 mcenareTa da cxovelTa mutual-
1000 ojaxSia gavrcelebuli. berenbaumma (1983)
izmis yvelaze gavrcelebuli forma
mxolod 31 ojaxi moiyvana, sadac hidromJavaku-
marinebi gvxvdeba. wrfivi furanokumarinebi (LFC)
aris damtverva
mcenaris mxolod 8 ojaxSi gvxvdeba da farTod zogierTi mcenare qariT imtvereba da maTi
mxolod orSi, kerZod Umbelliferae da Rutaceae mtvris marcvlebi igive saxeobis individebis
ojaxebSi gvxvdeba. kuTxuri furanokumarinebi yvavilebze SemTxveviT xdeba. Tu teritoriaze
(AFC) Leguminosae-s or gvarSi da Umbelliferae-s bevri saxeoba erTad binadrobs an individebs
aT gvarSi gvxvdeba. Soris mcire manZilia, maSin qariT damtverva
608
O O O O
HO O
futkris yvela saxeoba odnav gansxvavebul sur- vres ekroba da yvavils anayofierebs. maSasadame,
nelebas iyenebs. mamali futkari yvavilis nawi- yvavilis struqtura da futkris moqmedeba adap-
lebs wina kidurebiT fxeks da Segrovebuli niv- taciuria da mtvris gadatanis SesaZlebloba gaz-
Tiereba ukana kidurze gadaaqvs, romelic didi rdilia.
zomisaa da Sesanaxi Rru aqvs. futkari Stanhopea
yvavilSi gverdidan Sedis da yvavilis bagis tom-
sikismagvar struqturas fxeks (sur. 25.10). bagis
zedapiri Zalian gluvia da futkrebi yvavili-
Lobelia-s damtverva frinvelis mier
dan xSirad vardebian (zogierTi orqideis sur- Lobelia-s gvaris zogierTi warmomadgeneli, ker-
neli futkrebs abruebs). Camovardnili futkari Zod Centropogon qvegenis wevrebi, kolibrebis
orqideis yvavilis xerxemals eWideba, sadac mier imtvereba. Centropogon-is specializire-
polinariumebia (mtvriT savse tomsikebia) gan- bul saxeobebs da arwivisniskartian kolibrebs
lagebuli da isini futkars zurgze ejrobian. (Eutoxeres) Soris eqskluziuri kavSiri arsebobs.
Tu futkari miwebebul polinariumTan erTad kolibri mcenaris grZeli yvavilidan neqtars
sxva yvavilidanac vardeba, polinariumi samt- niskartis saSualebiT iRebs da mcenaris erTad-
erTi dammtveravia. sxva kolibrebisgan gansxvave-
biT, Eutoxeres Wamisas unda dajdes. maSasadame,
Centropogen-is yvavilebi ufro kompaqturi da
myaria, raTa frinvelebma dajdoma SeZlon (steini
1992).
25.9 mutualizmi moicavs Tandayo- warmoqmna met resurss saWiroebs da amitom, mce-
lil konfliqts monawileebs Soris, naris damtverili yvavilebis nawili ganviTare-
romelsac SeuZlia gamoiwvios TaR- bas wyvets da es Teslis warmoqmnamde xdeba. mwer-
liToba is mier dazianebuli xilis ganviTarebis Sewyveta
erTi SexedviT, mutualisturi kavSirebis mcenareebSi aseve gavrcelebulia (ianceni 1971,
monawileebi karg saqmes akeTeben. TiToeuli co- stivensoni 1981) da iukebi am meqanizmis daxmare-
taodens gascems da sanacvlod sargebels iRebs. biT CrCil damamtverebs akontrolebs (udoviCi
Tu mutualizms ufro kargad davakvirdebiT, ga- da eikeri 1981, eikeri 1982).
moCndeba, rom yvelaferi ase martivad ar aris. mutualizmSi monawile partniorebs Soris
mutualisturi kavSirebis monawileebs Soris bunebrivi daZabuloba tyuils iwvevs. magaliTad,
Tandayolili konfliqti arsebobs, rac kavSirze mutualisturi iukas CrCilebSi Zalian msgavs sax-
damokidebulebiT aris gamowveuli. mutual- eobebs miekuTvneba, romlebic kvercxebs iukebis
izmis monawilem sakuTari vargisianoba meore yvavilis naskvebSi deben. miuxedavad amisa, saxeo-
monawilis xarjze unda gazardos. magaliTad, baT am jgufis zogierTi wevri iukas ar amtverebs
iuka-CrCilis mutualizmSi, CrCili sakuTari anu iRebs, magram ar gascems. pelmirma da sxvebma
vargisianobis gazrdisTvis yvavilSi ufro didi (1996) CrCilebs Soris filogenuri kavSirebis
raodenobiT kvercxs debs. rogorc ukve vTqviT, analizis Sedegad aRmoaCines, rom iZulebiTi dam-
CrCilebi kvercxs iukas Teslis mxolod 30%-Si mtveravebi zogjer matyuarebi arian. matyuarebi
deben. es niSnavs, rom kvercxisdebaze garkveuli iukebSi kvercxisdebaze specializirebulni ari-
SezRudva arsebobs anu mutualisturi kavSirSi an, magram sistemis stabilurobisTvis namdvili
Semaval partniorebs sakuTari vargisianobis individebis arsebobaa saWiro.
gazrda mxolod garkveul donemde SeuZliaT. saxelmZRvanelos am nawilis eqvs TavSi or-
iuka-CrCilis sistemaSi amgvari meqanizmebi marT- ganizmebis populaciebis urTierTqmedebebis
lac arsebobs da yvavilSi dadebuli kvercxebis detalebi SeviswavleT. populaciebis urT-
raodenobas iuka aregulirebs (pelmiri da huti ierTqmedeba xSirad resursisTvis pirdapiri an
1994). arapirdapiri konkurenciaa. konkurencia popu-
Tu CrCili yvavilis kvanZSi Zalian didi ra- laciebis zomas zRudavs. zogierTi urTierTq-
odenobiT kvercxs debs da kvercxis raodenoba medeba, magaliTad mtacebloba, parazitoidizmi,
ganviTarebadi Teslis umetesobis SeWmisTvis parazitizmi da balaxismWameloba (yvela antago-
sakmarisia, maSin yvavili ganuviTarebeli rCeba nisturi qmedebaa), erTi populaciis individis
da CrCilis matli kvdeba. amgvari strategia iu- mier meore populaciis individis an misi nawilis
kas Teslis warmoqmnas amcirebs, Tumca aw ukve moxmarebas gulisxmobs. arsebobs sxva tipis urT-
ganuviTarebul yvavilSi Teslis warmoqmnaze ierTqmedebac, romelsac mutualizmi ewodeba da
ganawilebuli resursi sxva yvavilebs gadaecema. romlis drosac urTierTqmedebis yvela wevri
iukebi, bevri sxva mcenaris msgavsad, saWiroze sargebels iRebs. saxelmZRvanelos momdevno
meti raodenobis yvavils qmnis. yvavilebis warmo- nawilSi vnaxavT, Tu rogor ayalibebs urTierTq-
qmnis safasuri SedarebiT naklebia, xolo Teslis medeba organizmebis sazogadoebis formas.
daskvna
1. Tanaevolucia urTierTqmedi saxeobebis an oTaxis buzebsa da krazana parazitoid Nasonia
populaciebis evoluciur gamoZaxilebs moicavs. vitripennis-is urTierTqmedeba antagonistebs
specializacia aris mdgomareoba, rodesac Soris kavSirebis magaliTia, rac Tanaevolucias
saxeoba sxva saxeobis mxolod SezRudul ra- iwvevs.
odenobasTan urTierTqmedebs. mutualizmi
3. specializacia SesaZloa swrafad moxdes da
populaciis urTierTqmedebis saxeobaa, rodesac
misi arseboba TavisTavad Tanaevoluciaze ar
urTierTqmedebis orive monawileba sargebels
miuTiTebs. mutualistebs Soris adgilobriv
iRebs.
specializacias populaciis Tanaevolucia
2. avstraliaSi Seyvanil evropul kurdRelsa ewodeba. Tanaevoluciis geografiuli mozaikis
da miqsomas viruss Soris urTierTqmedeba, aseve modelis Tanaxmad, populaciebis urTierTq-
612
medebis Sedegi drosa da sivrceSi icvleba, xolo rebis cvlileba (da mwerebis detoqsifikaciis
saxeobebi Tanaevoluciis da specializacias unari) TiToeul jgufSi arsebul taqsonomiur
sxvadasxva intensivobiT ganicdian. kavSirebs axlavs Tan da mcenarisa da mweris
urTierTqmedebis evoluciuri istoriis gageba
4. genuri Tanaevoluciis gamomwvevi-recepto- SesaZlebelia.
ris modelis Tanaxmad, Tanaevoluciis misaR-
wevad urTierTqmed populaciebSi damatebiTi 8. mcenareebsa da maT dammtveravebs Soris
genotipebi unda arsebobs. genuri Tanaevolu- kavSirebi kargad Seswavlili mutualizmebia.
ciis saukeTeso nimuSia marcvleuli mcenaris da mutualisturi kavSiri futkrebsa da orqideebs
parazitis sistemebi. Soris arsebobs. zogierT yvavilsa da dammtverav
kolibrebs Soris maRali xarisxis specializacia
5. organizmebs sxvadasxva tipis mutualisturi arsebobs.
kavSirebi axasiaTebT da maT Sorisaa trofiuli
mutualizmi, TavdacviTi mutualizmi da gabnev- 9. iukas CrCilebsa da iukas Soris urTierTq-
is mutualizmi. zogierTi mutualisturi kavSiri medeba iZulebiTi mutualizmia, romelSic
iZulebiTia anu erTi partnioris sicocxle meo- CrCili mcenares mtveravs, xolo misi matli mce-
rezea damokidebuli, xolo zogierTi mutualis- naris ganviTarebad Tesls moixmars. CrCilebs
turi kavSiri nebayoflobiTia anu partniorebs da iukebs specializacia gaaCniaT, romelic maT
erTmaneTis gareSe arsebobac SeuZliaT. kavSirs xels uwyobs, Tumca filogenuri analizi
adasturebs, rom CrCilSi arsebuli zogierTi
6. Tanaevoluciis yvelaze ufro damajerebeli adaptacia mis aramutualistur, axlo naTe-
magaliTi Pseudomyrmex WianWvelebs da akacias
savebsac aqvT. amgvar Tvisebebs adaptaciamdeli
Soris iZulebiTi mutualizmia. WianWvela mcena-
ewodeba.
res balaxis mWamelebisgan icavs, xolo mcenare
WianWvelebs sakvebs da TavSesafars aZlevs.
11. filogenuri analizi adasturebs, rom
orive maTganis struqtura da moqmedeba an feno-
iukas CrCilis zogierTi saxeoba iukas mcenares
logia adaptirebuli da kavSirzea morgebuli.
atyuebs da kvercxs mis yvavilebSi debs, Tumca
7. nivTierebaTa cvlis analizi adasturebs, rom mcenaris damtverva ar SeuZlia. amgvari tyuili
mcenareebSi momwamvleli nivTierebebis ganvi- mutualistebs Soris arsebuli bunebrivi kon-
Tareba genetikur safexurebad xdeba. ganviTa- fliqtis mosalodneli Sedegia.
savarjiSoebi
1. diagramebis daxmarebiT ganmarteT Tanaevo- 3. albaT SegimCneviaT, rom Tqvens baRSi
luciis geografiuli mozaikis modeli. mzard yvela mcenares masTan dakavSirebuli
WianWvelebi hyavs da mcenare balaxismWameli
mwerebis ramdenime tipis dainteresebis saga-
2. davuSvaT, mcenaris garkveul saxeobebs ori nia. arsebobs Tu ara mutualisturi kavSiri
gansxvavebuli genotipi aqvs. erTi fenotipi WianWvelebsa da mwerebs Soris? mutualizmis
raime sokosadmi rezistentulia, xolo meore arsebobis an ararsebobis dadasturebisTvis ra
sokosadmi rezistentuli ar aris. orive formis tipis kvlevebs da eqsperimentebs CaatarebdiT?
genotipi erTi da igive populaciaSi gvxvdeba. Tqvens aRweraSi dRis (an Ramis) xangrZlivoba,
ganmarteT mcenaris rezistentulobis geneti- dakvirvebis sezoni, kiTxvebi da Sesamowmebeli
kuri safuZveli. hipoTeza SeiyvaneT. aseve moifiqreT eqsperimen-
tis CatarebisTvis saWiro nivTierebebis sia.
613
nawili 6
Tanasazogadoebis
ekologia
614
Tavi 26
Tanasazogadoebis
koncefcia
gzamkvlevi kiTxvebi
ra gansxvavebaa ekosistemas, sazogadoebas, ratom fiqroben ekologebi, rom sazogadoe-
kavSirsa da ojaxs Soris? bebi drosa da sivrceSi gaxsnilia?
g
Si jer-jerobiT ar Segviswavlia. aseT sakiTxebs
arkveul adgilze arsebul saxeobebs popu-
Sorisaa garkveul adgilze mcenareTa da cxov-
lacia ewodeba. dedamiwis yvela adgilze,
elTa saxeobebis raodenobis ganmsazRvreli meqa-
TiToeul dablobze, TiToeul tbaSi, zRvis ki-
nizmebi, sazogadoebebis trofuli urTierTq-
deze mdebare kldeze da a.S. mravali populacia
medebebi da a.S.
erTad binadrobs. populaciaTa gaerTianebas Ta-
nasazogadoeba ewodeba. Tanasazogadoebebis dax-
asiaTeba populaciaTa Soris urTierTqmedebis
saxeobis an adgilis mixedviT xdeba.
Cven ukve SeviswavleT ekosistemis proces-
26.1. Tanasazogadoeba populaciaTa
ebi, populaciaTa dinamika da urTierTqmedebis gaerTianebaa
meqanizmebi, rogorebicaa mtacebelsa da msxver- ekologebi termin ,,Tanasazogadoeba-Si sx-
pls an balaxismWamel cxovelsa da parazitebis vadasxva mniSvnelobas gulisxmoben (Soneri, 1986).
mkvebav organizms Soris kavSirebi. dakvirve- istoriulad, sazogadoeba garkveul adgilze ar-
bebisa da eqsperimentebis Sedegad am procesebi- sebul mcenareTa da cxovelTa gaerTianebas niS-
sTvis safuZvlad dadebuli meqanizmebi naTlad navs, sadac erTi an meti saxeoba an raime fizikuri
gamoikveTa. miuxedavad amisa, ekologiur sazoga- Tvisebaa dominanturi (slobodkini 1961, Simveli
doebasTan dakavSirebuli ramdenime sakiTxi, 1971, dobenmiri 1968). Cven vambobT: `muxis Tana-
romelic ekologebisTvis ukve aTwleulebis man- sazogadoeba~, `abzindis Tanasazogadoeba~, `tbis
Zilze gamowvevad aris qceuli, saxelmZRvanelo- Tanasazogadoeba~ da vgulisxmobT, rom garkveul
616
adgilze arsebul mcenareTa da cxovelTa Soris mobs. taqsonebs Soris filogenetikuri kavSi-
sityva `Tanasazogadoebis~ win moyvanili saxe- ria (sur. 26.1, A simravle). magaliTad, mkvlevarma
oba dominirebs. aseTi gansazRvreba sruliad na- SesaZloa gadawyvitos, daakvirdes, Tu rogor
Telia da sazogadoeba mis sazRvrebSi mobinadre xdeba sxvadasxva saxeobis mcenareTa gvarebis an
yvela populacias aerTianebs. ojaxebis damtverva. ojaxi aris taqsonomiurad
Tanasazogadoebebis SemosazRvra SeuZlebe- dakavSirebuli jgufi, romelic erT geografiul
lia, rodesac populacia pirobiT sivrciT saz- arealSi arsebobs. zogjer aqcenti resursebis
Rvrebs miRma vrceldeba. magaliTad, zomieri erTgvarad momxmarebel populaciaTa jgufebze
da tropikuli klimatis regionebs Soris fr- keTdeba. amgvar jgufebs kavSirebi ewodeba (sur.
invelebis migracia orive regionSi mobinadre 26.1. C simravle). Tu kavSiris yvela wevri erTi da
sazogadoebebs erTmaneTTan akavSirebs. tropi- igive arealSi binadrobs, maSin jgufs adgilo-
kuli klimatis regionSi mobinadre frinvelebis brivi kavSiri ewodeba. populaciaTa geografi-
TiTqmis naxevars CrdiloeTis zamTris ganma- ulad SemosazRvruli jgufebi sazogadoebebSi
vlobaSi migrirebuli frinvelebi Seadgenen. Sedis (sur. 26.1. B simravle). aseT dros sazoga-
salamandrebis matlebi mdinaareebsa da tbebSi doebebi urTierTqmedebis saxeobis an mis wevrebs
binadroben, xolo Semdeg tyeebSi ganagrZoben Soris evoluciuri kavSirebis saSualebiT ar xa-
arsebobas. aqedan gamomdinare, isini wylis da siaTdeba, miuxedavad imisa, rom aseTi kavSirebi
dedamiwis Tanasazogadoebebs erTmaneTTan aka- sazogadoebaSi aisaxeba. mniSvnelovani mxolod
vSireben. aseve iqcevian xeebi, rodesac maTi fo- is aris, rom sazogadoebis wevrebi erTi da igive
Tlebi mdinareebSi cviva da wylis detritze da- adgilze binadroben.
fuZnebuli sakvebis gaCenas iwvevs. ekosistemasa da sazogadoebas Soris mniS-
Tanasazogadoebis gansazRvreba ufro zusti vnelovani gansxvavebaa. ekosistemebi mocemuli
gaxdeba, Tu ekologebis mier Sesaswavli popu- arealis yvela urTierTqmed fizikur da biolo-
laciebis SerCevis principis gaviTvaliswinebT. giur komponents moicavs, sazogadoebebSi ki mx-
kvlevis zogierTi saxeoba taqsonebad wodebuli olod organizmebi Sedian. samwuxarod, zogjer
populaciebis simravleebis Seswavlas gulisx- am terminebs sinonimebad iyneben.
populaciaTa msgavsad, sazogadoebebsac ram-
denime unikaluri Tviseba aqvT, romelic sazoga-
doebis struqturas an sazogadoebis funqcias
ukavSirdeba. es terminebi sazogadoebebSi momx-
dari urTierTqmedebis procesebis gamoyofisT-
vis ufro gamoiyeneba, vidre erT sazogadoebaSi
momxdari procesebis an sazogadoebis Tvisebebis
xazgasmisTvis. sazogadoebis struqturis atrib-
utebia saxeobaTa raodenoba (saxeobaTa simdi-
dre), saxeobaTa tipebi da maTi gavrcelebuloba,
vegetaciis fizikuri Tvisebebi da urTierTqmed
populaciebs Soris trofiuli kavSirebi. sazoga-
doebis funqciis magaliTebia energiis dinebis
tempebi, sazogadoebis mdgradoba gare faq-
torebisadmi da produqtiuloba. sazogadoebis
struqturasa da funqcias Soris kavSiri arse-
bobs da mas 27-e TavSi SeviswavliT.
sazogadoebis struqtura da funqcia urT-
ierTqmedebebis rTul mimdevrobaze miuTiTebs,
rac sazogadoebis yvela wevrs pirdapir an ara-
pirdapir erTmaneTTan akavSirebs (vutoni 1994,
mileri da trevisi 1996). populaciis zegavlena
sazogadoebis ekologiurad moSorebul adgile-
bze, mtacebelsa Tu msxverplze vrceldeba. mwer-
sur. 26.1. organizmTa jgufebis amsaxvel terminebs Soris iWamia frinvelebi xeebs ar Wamen, magram isini fo-
arsebuli kavSiri. taqsonebi filogenetikurad dakavSire-
bul organizmTa simravleebia. erTi da igive geografiul
TlebismWamel an yvavilebis damamtver mwerebze
regionSi mdebare taqsonebs ojaxebi ewodebaT. sazogadoebebi nadiroben, rac arapirdapir zegavlenas nayofis
geografiulad xasiaTdebian, xolo kavSirebis daxasiaTeba raodenobaze, nayofisa da marcvleulis mWameli
resursebis gamoyenebis mixedviT xdeba. cxovelebisTvis saWiro sakvebis raodenobaze da
617
100
50
0 50 10 15 20 25 30
(a)
saxeobebi
xaverdovani muxa
TuTubo
zambaxi
duglasis soWi
hawkweed
Svria
snakeroot
oqrosqercliani muxa
collomia
abzindisfoTliani ambrozia
yarrow
buck brush
Svria
fireweed
knotweed
(b)
mkveTri fizikuri sazRvrebi naTlad gansaz- wro arealSi arsebobs, xolo sxvebi niadagis min-
Rvrul ekotonebs qmnis. amgvari sazRvrebi wy- eralur Semcvelobaze damokidebulni ar arian
lis (gansakuTrebiT zRvis) da xmeleTis sazoga- da mTliani ekotonis gaswvriv vrceldebian.
doebebis Sexebis adgilze (iohanesoni 1989; niadagis mJavianobis cvlileba farTofoT-
sur. 26.4) da maSin Cndeba, rodesac geologiuri lovan da wiwvovan tyeebs Soris gadasvlisas xSir-
struqturebi niadagis mineraluri Semcvelobis ad xdeba da es aris ekotonis meore saxeobis mag-
swraf cvlilebas iwvevs. samxreT-dasavleT ore- aliTi. wiwvebis daSlis Sedegad organuli mJavebi
gonSi, serpentinul da araserpentinul niadagze ufro swrafad warmoiqmneba, vidre yvavilovani
gavrcelebul mcenareTa gaerTianebebs Soris ar- mcenareebis foTlebiT. garda amisa, wiwvebi nela
sebuli ekotoni 26.5 suraTzea gamosaxuli. ser- iSleba da nawilobriv daSlili organuli niv-
pentinul niadagebze nikelis, qromis, rkinis da Tierebis sqeli fena niadagis zedapirs edeba.
magniumis Semcveloba izrdeba, xolo spilenZis es pirobebi wiwvovan tyeebSi farTofoTlovani
da kalciumis Semcveloba iklebs. serpentinuli saxeobebis zrdas xels uSlis. farTofoTlovan
niadagi kidev mravali saxeobis gavrcelebis saz- da wiwvovan tyeebs Soris gadasvlis adgilebi
Rvaria. zogierTi saxeoba mxolod gadasvlis vi- bevri saxeobis gavrcelebis arealis sazRvaria.
620
(a)
tyis mTliani farTobi nawilebis farTobTa jami magaliTSi, nawilebad dayofis Sedegad Tanabari
anu 160km2-ia, rac tyis sawyis farTobze 40km2-iT zomis da formis gavrcelebis arealebi Seiqmna.
naklebia. dayofili tyis gverdis mTliani sig- Tu nawilebad dayofis Sedegad sxvadasxva far-
rZea 2(16+20)=72km, rac sawyisi tyis gverdis sig- Tobis da gverdis sigrZis farTobTan Sefardebis
rZeze 12km-iT metia. gverdis sigrZis farTobTan mqone gavrcelebis arealebs SevqmniT, maSin maTSi
Sefardeba 0,45 anu sawyis tyesTan SedarebiT me- arsebuli adgilobrivi sazogadoebebic gansx-
tia (sur. 26.6b). miRebuli ori patara tyis kidev vavebuli gaxdeba. amgvar cvlilebas 27-e TavSi
dayofa oTx ufro patara tyes da 32km2 farTo- SeviswavliT, rodesac sazogadoebis struqtu-
bis dakargvas mogvcems, xolo gverdis sigrZis ras SevexebiT.
farTobTan Sefardeba 0,75 iqneba (sur. 26.6g).
suraTze dakvirveba cxadyofs, rom gavrcelebis
arealis dayofis Sedegad ZiriTadi tyis farTo- 26.4. bunebrivi Tanasazogadoebebis
bi tyis gverdis sigrZesTan SedarebiT naklebi struqtura SeiZleba aRweril iqnas
xdeba. oTxi patara tye 128km2 farTobs ikavebs ekologiur continua-Tan
da sawyisi farTobis daaxloebiT 1/3 ikargeba.
samagierod, tyis gverdis sigrZe TiTqmis 2/3-iT CrdiloeT amerikis aRmosavleTSi gavrcele-
izrdeba. bul foTlovan tyeebs CrdiloeTidan siciveam-
tyis gverdis sigrZis farTobTan Sefarde- tani, wiwvovani tyeebi, dasavleTidan gvalvis
baze gavlenas tyis formac axdens. 26.6a da 26.6d da sicxis amtani mindvrebi, xolo samxreT-aR-
suraTebze naCvenebia erTi da igive farTobis, mosavleTidan cecxlgamZle fiWvis tyeebi esaz-
magram sxvadasxva formis ori tye. grZeli, vi- Rvreba. foTlovani tyeebi gavrcelebis arealSi
wro tyis gverdis sigrZea 2(40+5)=90km (gverdis fiziognomurad erTgvaria. dakvirvebebis Sede-
sigrZe/farTobi=0,45) da es ricxvi 26.6a suraTze gad ekologebma aRmoaCines, rom xeebis da sxva
gamosaxul tyesTan SedarebiT metia. viwro tyis mcenareebis sxvadasxva saxeobebi tyis biomis sx-
nawilebad dayofa ZiriTadi tyis farTobs Seam- vadasxva farTobebSi binadrobs. magaliTad, niu
cirebs. iorkis CrdiloeTiT ZiriTadad wifeli, ameri-
26.6g suraTze gamosaxuli, nawilebad dayo- kuli nekerCxali da aryis xea gavrcelebuli,
fili gavrcelebis areali me-17 TavSi Seswav- xolo dasavleT virjiniis tyeebSi wiTeli muxa,
lil metapopulaciis struqturas waagavs (ix. TeTri muxa da hikori dominirebs. daxuruli
sur. 17.1). sawyisi tyis nawilebad dayofis piro- sazogadoebis Sesaxeb klementsis TvalTaxedviT,
bebSi saxeobebis sicocxlisunarianoba adgilo- TiToeuli arealisTvis damaxasiaTebeli mcena-
briv gadaSenebaze da tyis nawilebSi xelmeored reuloba sxva sazogadoebebisgan mkveTrad gansx-
dasaxlebazea damokidebuli. gaaCnia Tu ara igive vavebuli sazogadoebaa. mcenareTa gavrcelebaze
dinamika tyis mcire nawilebSi mobinadre sazoga- kargad dakvirvebis Sedegad ki Cans, rom mcenare-
doebebs? metasazogadoeba sxvadasxva terito- Ta gaerTianebebi daxuruli sazogadoebebi sul
riebze mobinadre adgilobrivi sazogadoebebis ufro naklebad aris. mcenareTa sazogadoebebis
simravlea, romlebic erTmaneTTan sazogadoe- klasifikacia TandaTanobiT ufro dawvrilebiT
bis erTi an meti wevris gavrcelebiT aris daka- xdeba da sabolood dayofis absurdul dones
vSirebuli (gilpini da hanski 1991, holti 1997). uaxlovdeba.
adgilobrivi sazogadoebebis farTobi da struq- dagrovili qaosuri mosazrebebisgan sazoga-
turis msgavseba damokidebulia imaze, Tu ramde- doebis organizaciis kontinuumis cneba war-
nad Seefereba gavrcelebis areali adgilobriv moiSva. tyeebis, mindvrebis an deltis magvar
sazogadoebebSi mobinadre saxeobebs. dayofis gavrcelebis arealebSi cxovelTa da mcenareTa
Sedegad gverdis sigrZis gazrda adgilobri- populaciebi fizikuri pirobebis gradientebis
vi sazogadoebebis saxeobebis Secvlas iwvevs. gaswvriv erTmaneTs cvlian. aSS-s aRmosavleTSi
robinsma aRmoaCina, rom frinvelTa zogierTi mdebare tyeebi Crdilo-samxreTis temperatu-
saxeoba, magaliTad SaSvi da nacrisferi SaSvi, ris gradientTan da aRmosavleT-dasavleTis
gavrcelebis arealis kideze arCevs binadrobas, wvimianobis gradientTan erTad kontinuums
xolo sxvebi, magaliTad, WiaWamia mgalobeli fr- qmnis. nebismier regionSi gavrcelebul xeebis
invelebi tyis siRrmeSi bindroben. sazogadoebis saxeobebs, magaliTad aRmosavleT kentukisTvis
Semadgenlobaze arealis formac axdens zegav- damaxasiaTebel xeebs, sxvadasxva geografiuli
lenas. sazogadoebaTa umetesoba ZiriTadad Se- areali gaaCnia da es yvelaferi evoluciur mra-
darebiT iSviaTi saxeobebisgan Sedgeba (gastoni valferovnebaze mianiSnebs (sur. 26.7.). zogierT
1994) da es saxeobebi gavrcelebis arealis Semci- saxeobas kentukis CrdiloeTiT aqvs sazRvrebi,
rebasTan erTad qreba. 26.6 suraTze gamosaxul xolo zogierTs ki samxreTiT. vinaidan mxolod
622
mcire raodenobis saxoebebs aqvT Zalian farTo aRmosavleT kentukis tyeebze ufro Rr-
geografiuli areali, aRmosavleT kentukiSi mad dakvirvebis Sedegad Cans, rom xeTa mravali
gavrcelebuli mcenareTa saxeobebis gaerTiane- saxeoba pirobebis adgilobrivi gradientebis
bebi daxuruli sazogadoebebi ar aris. TiToeul gaswvriv aris gavrcelebuli. zogierTi saxe-
saxeobas unikaluri evoluciuri istoria da Ta- oba mTebis mwvervalebTan binadrobs, zogierTi
namedrove ekologiuri mdgomareoba gaaCnia da mdinareTa napirebs arCevs, sxvebi ki qvian da or-
adgilobriv sazogadoebebSi arsebul sxva saxe- ganulad mdidar niadagebze ukeTesad mravldeba.
obebTan sxvadasxva xarisxiT aris gaerTianebuli. TiToeul gaerTianebaSi warmodgenili saxeobebi
SesaZloa ekologiurad erTmaneTTan axlos iyos
gavrcelebuli, magram Ria sazogadoebis cneba
mainc upiratesia.
ekologebi sazogadoebis struqturasa da
funqcias sazogadoebis kontinuumis cnebis saSu-
alebiT aRweren. amisTvis ramdenime meTodi arse-
bobs da qvemoT or maTgans ganvixilavT.
100
80
3
5 1
60 2
4
40 4
3 7
20 5 6
2
100
3.5 4.1 4.5 5.1 5.5 6.1 6.5 7.1 7.5
saxeoba A B C D E F G H I J
Acer rubrum 8 19 9
Acer saccharum 17 13 14 7 28 4 6 49
Carya ovata 6 6 7 5 3 6
Fagus grandifolia 33 21 5 17 72 40 7
Fraxinus americanus 3 2 7 5 1 8 7 5 4
Juglans nigra 1 10 4
Liriodendron tulipifera 21 15 2 5 10 1 1
Nyssa sylvatica 4 2 6 1
Quercus alba 8 1 63 7 15 46 3 13 8
Quercus borealis 5 2 18 2 8 7 21 19
Quercus macrocarpa 4 1
Tilia americana 13 2 31 19 16
Ulmus americana 1 9 3 36 25 1
SeniSvna: yvela sveti cxrilSi arSesul mcire saxeobebs 100%-iT ar moicavs. mdebareobebia: A-D, indiana, Turkey Run
State Park; E, ohaio, oqsfordi, hestonis tyeebi; F, ohaio, kanfildi; G, ohaio, uein qanTri graberis tyeebi; H-J,
ilinoisi, evanstoni, harmsis tyeebi.
625
varebis lRobis Sedegad gaCenil tbebsa da Wao- da hikoris SemTxvevaSi gamyinvarebis Semdgomi
bebSi Semonaxul yvavilis mtvers davakvirdebiT. migracia samxreTis regionebidan CrdiloeTisken
dakvirvebis Sedegad gamoCndeba, rom mcenareTa xdeba da gavrcelebis areali aSS-s aRmosavle-
gaerTianebebis Semadgenloba droTa ganmavloba- Tia. TeTri fiWvi da wabli karolinaSi arse-
Si icvleba, xolo axali saxeobebis integrebis buli TavSesafrebidan gadaadgildebian da maTi
Sedegad gavrcelebis areali farTovdeba da gavrcelebis areali rogorc dasavleTisken,
ikumSeba. magaliTad, raitma (1964, 1968) daamt- aseve CrdiloeTisken farTovdeba.
kica, rom CrdiloeT amerikaSi momxdar gamyinva- gamyinvareba dedamiwis istoriis cvlilebis
rebas Tan gatyianeba axlda da tyeTa Sualeduri erTaderTi mizezi ar yofila. kaufmanma da fag-
gaerTianebebi iqmneboda, romelic dResdReobiT erstromma (1993) rifebis Semadgenel sazogadoe-
ar arsebobs. gatyianebis dasawyisSi naZvi domini- bebSi moxvedril namarxebze analizi Caatares da
rebda da es mdgomareoba daaxloebiT 10000 wlis aRmoaCines, rom saxeobaTa mravalferovneba ge-
winandel periodamde gagrZelda, Semdeg fiWvis ologiur droSi yovelmxriv icvleba. masiuri ga-
da aryis gaerTianebebi gaCnda, xolo sabolood daSenebis Sedegad ramdenime saxeobis garda yvela
Telis da muxis tyeebi ganviTarda. gadaSendeba da es movlena Zalian gavrcelebu-
gamyinvarebis periodSi myinvarebis samxreTiT lia. kaufmanis da fagerstromis Tanaxmad, garemo
mdebare mcenareebi da cxovelebi gadarCnen da pirobebis cvlileba sazogadoebis organizaciis
am teritoriebs TavSesafrebi ewodebaT. ufro Zlier cvalebadobazea pasuxismgebeli. rifebis
Tbil periodebSi myinvarebi ukan ixevda da mrava- Semadgenel sazogadoebebSi Semaval namarxebze
li saxeobis gavrcelebis areali CrdiloeTisken Catarebuli dakvirvebebi ufro did cvlilebe-
farTovdeboda. gamyinvarebis ukanaskneli pe- bze miuTiTeben, vidre devisis mier CrdiloeT
riodis (10000-15000 wlis winaT) Semdeg samxreT amerikis tyeebze Catarebuli igive saxis kvleve-
TavSesafridan xeTa saxeobebis migracias devisi bi. Zalian mniSvnelovania, rom dResdReobiT ar-
(1965,1976) daakvirda da zogierTi saxeobebisT- sebuli sazogadoebebi warsulSi igive adgilze
vis es periodi 26.13 suraTzea gamosaxuli. cugas arsebuli sazogadoebebisgan gansxvavdeba.
zomieri klimatis zonebSi gavrcelebul
farTofoTlovan tyeebSi Semavali xeebis saxe-
obebis Semadgenlobisa da rifebze mobinadre
sazogadoebebisgan gansxvavebiT, mcenareebisa
da cxovelebis bevr gaerTianebas stabiluroba
6 axasiaTebs. am gaerTianebebis Sesaxeb arsebuli
8 istoriuli informacia xSirad arazustia. para-
zitebis mkvebav organizmebs da balaxismWamel
10 cxovelebs an avadmyofobis gamomwvev organizebs
12 Soris arsebuli taqsonomiuri kavSirebi gaer-
Tianebis evoluciuri istoriis xangrZlivobaze
miuTiTebs (linsli 1961, bruksi 1985). namarxebze
momxmarebluri moqmedebebic kargad Cans da is
5 Tanamedrove momxmareblebis mier datovebuli
1 3 1 kvalebisgan didad ar gansxvavdeba. magaliTad,
7 5
oplerma (1973) Tanamedrove Ramis peplisTvis
9
9 damaxasiaTebeli nakvalevi jer kidev 20 milionis
11
13 wlis win gaqvavebul muxis foTolSi aRmoaCina.
smitma (1985) zRvis braqiopodebis devonuri pe-
riodis namarxebSi mucelfexa mtaceblebis mier
11
gakeTebuli naxvretebi aRmoaCina da es namarxebi
arafriT gansxvavdeba 100 milionis wlis Semd-
gomi namarxebisgan. mikorizuli gaerTianebebis
namarxebi 100 milion welze ufro xandazmulebi
sur. 26.13. CrdiloeT amerikis aRmosavleTiT xeTa arian (stablfildi, 1987). urTierTqmedebebSi
oTxi saxeobis gamyinvarebis Semdgomi migracia pleistoce- monawileebi drois im periodSi ra Tqma unda igive
nis TavSesafrebidan gavrcelebis dRevandel arealebamde. ar iyvnen, Tumca urTierTqmedi organizmebis
gavrcelebis xazebze aRniSnuli ricxvebi aTaswleulebs
jgufebis gaerTianebebs xangrZlivi evoluciuri
aRniSnavs.
istoria da bevri saerTo aqvs.
627
(d)
wvimebisa da zafxulis gvalvisadmi morfolo- Rvraze miuTiTebs anu Tvisebebi mxolod klimat-
giurad da fiziologiurad adaptirebulia da am sa da sxva fizikur faqtorebzea damokidebuli.
TvalsazrisiT erTmaneTs gavs (muni da dani 1970, sxvadasxva filogenuri fonis gamo, mcenareebi
muni 1977). da cxovelebi erTmaneTze nakleb zegavlenas ax-
kargad dakvirvebiT msavseba aSkarad Cans da denen. Seqmnili mdgomareoba Zalian waagavs ka-
es faqti amyarebs mosazrebas, rom sazogadoebis laTburTis gunds, romelSic centris, Tavdam-
organizacia ufro adgilobriv garemo pirobe- sxmelis an mcvelis roli sxvadasxva moTamaSem
bzea damokidebuli, vidre sazogadoebis Semad- SeiZleba SeiTavsos, Tumca gundis struqtura
geneli saxeobebis evoluciur sawyisebze. xSirad ucvlelia (moedanze xuTi moTamaSea) da TamaSis
saxeobaTaSoris Tavsebadobac saxezea, rac gare- wesebiT ganisazRvreba.
mo pirobebis mier saxeobaTa Tvisebebis gansaz- miuxedavad zemoTqmulisa, saxeobebs Soris
630
juja kapibara
hipopotami
iremi
paka
aguti
juja
antilopa
maza
yviTel-
zurgiani
antilopa
giganturi
xvliki javSnosani
sur. 26.16. morfologiuri
msgavseba kavSiris armqone afri-
kul (marcxniv) da neotropikul
(marjvniv) ZuZumwovrebs Soris.
afrika samxreT amerika
631
40
sur. 26.18. mangrovis
xeebis gavrcelebis sazRvrebi
(Savi xazebi) samyaros kon-
tinentebisa da kunZulebis
30 50
sanapiroebis gaswvriv. blokebi
eqvsive regionSi mangrovis
40 gavrcelebis arealis (nac-
risferi feriT) sidides da
20 mangrovis xeebisa da buCqebis
30 (mwvane feriT) saxeobaTa
raodenobas gviCvenebs. re-
20 gionebia: A - wynari okeanis
10 aRmosavleTi; B - karibis zRva da
atlantikis okeanis dasav-
10
leTi; C - atlantikis okeanis
aRmosavleTi; D - indoeTis
0
okeanis dasavleTi; E - indoe-
A B D E F
Tis okeanis aRmosavleTi; F -
wynari okeanis dasavleTi.
632
daskvna
1. sazogadoeba aris garkveul adgilze mcxovreb ekotonis pirveli saxeobis magaliTia, xolo
organizmTa jgufi. sazogadoeba xasiaTdeba preriasa da tyes Soris gadasvla ekotonis meore
struqturiT, rac saxeobaTa raodenobas, tipebs saxeobas asaxavs. gavrcelebis arealebis dayofa
da fardobiT gavrcelebadobas moicavs, aseve ekotonebis moculobaze zegavlenas axdens.
vegetaciis fizikuri TvisebebiT da saxeobaTa- rac ufro dayofilia gavrcelebis areali, miT
Soris trofuli kavSirebiT. sazogadoebas gaaC- ufro meti farTobia gavrcelebis arealis
nia funqcia, romelic energiis dinebis temps, kidesTan. metasazogadoeba adgilobriv sazoga-
produqtiulobas da garemo pirobebisadmi doebaTa simravlea. adgilobrivi sazogadoebebi
mdgradobas moicavs. gavrcelebis gancalkevebul arealebze arsebo-
ben, romelTac sazogadoebaSi arsebuli orga-
2. organizmTa jgufebs, romlebic resursTa sim- nizmebis gabneva akavSirebT.
ravles erTnairad iyeneben, kavSirebi ewodeba.
filogenurad dakavSirebul organizmebs ojaxi 6. garemo pirobebisadmi da sxva saxeobebis
ewodebaT. ekosistema fizikuri da biologiuri gavrcelebisadmi saxeobaTa gavrcelebis ana-
samyaros yvela urTierTqmed nawils moicavs, lizisTvis ekologebma gradientis analizis
xolo sazogadoebaSi mxolod garkveul adgilze sxvadasxva meTodi SeimuSaves. gradientis anal-
mobinadre organizmebi Sedian. izisas ekologebi fizikuri pirobebis Skalaze
sacdel teritoriebs ganalageben. garemo piro-
3. me-20 saukunis dasawyisSi, sazogadoebis bebis gradientebis gaswriv saxeobaTa gavrcele-
bunebis Sesaxeb ori sapirispiro mosazreba ba sazogadobis Ria struqturaze miuTiTebs.
gamoiTqva. botanikos f.e. klementsis azriT,
sazogadoebebi superorganizmebia, romelTa 7. namarxebi da biogegrafiuli faqtebi
komponentebi sxeulis organoebis msgavsad urT- cxadyofen, rom sazogadoeba droSi SeiZleba
ierTqmedebs. maSasadame, sazogadoebaSi Semavali Seicvalos, rac migraciiT da Semadgeneli popu-
saxeobebi mTlian sazogadoebasTan rTulad laciebis gadaSenebiT aixsneba.
aris dakavSirebuli da aqedan gamomdinare,
8. filogenuri analizis gamoyenebiT saxeobaTa
daxurulia. h.a. glisonis azriT, sazogadoebebi
Soris evoluciuri kavSirebis Seswavla xdeba,
organizmTa SemTxveviTi gaerTianebebia da maTi
xolo analizis Sedegi kladogramaze moicema.
gavrceleba adaptirebis unarzea damokidebuli
kladogramebis Sefaseba sazogadoebis struqtu-
anu sazogadoebebi gaxsnilia.
ris ganviTarebis Sesaxeb informacias gvaZlevs.
4. sazogadoebebi saxeobaTa Semadgenlobebs
9. daSorebul adgilebSi, magram msgavs ekolo-
Soris mkveTri gadasvlebiT gancalkevebuli
giur pirobebSi Camoyalibebuli sazogadoe-
erTeulebi ar arian, rogorc amas klementsi
bebis Seswavlis Sedegad cxadia, rom msgavsebis
varaudobda. saxeobebi pirobebis ekologiuri
miuxedavad, istoria adgilobrivi sazogadoe-
gradientebis garSemo vrceldeba da sxva saxe-
bebis atributebis formirebaze did zegavlenas
obebis gavrcelebaze damokidebuli ar aris
axdens.
(glisonis Tvalsazrisi).
10. sazogadoebebis Tvisebebi droisa da sivrcis
5. mcenareTa da cxovelTa gaerTianebebs Soris
sxvadasxva Skalebze momxdari procesebis ierar-
arsebul wyvetebs ekotonebi ewodeba. ekotonebi
qiiT aris gamowveuli. sazogadoebebis ekologi-
mkveTr fizikur sazRvrebze Cndeba an raime
uri Seswavlisas aqcenti regionalur da istori-
arealSi dominanturi formebis cvlilebas
ul procesebze, aseve adgilobriv, Tanamedrove
mosdevs Tan. wyalsa da xmeleTs Soris gadasvla
procesebze unda gakeTdes.
savarjiSoebi
1. auxseniT ekologiaSi gauTviTcnobierel ada-
3. rogor SeiZleba Tanaevoluciis geografiuli
mians, Tu ra gansxvavebaa ekologiur sazogadoe-
mozaikis misadageba sazogadoebis struqtur-
bas da ekosistemas Soris.
isTvis?
2. SeadareT ekologiuri sazogadoebisa da eko-
sistemis Sesaxeb gamoTqmuli mosazrebebi.
634
Tavi 27
winasazogadoebis
struqtura
gzamkvlevi kiTxvebi
rogor moqmedebs adgilobrivi da re- ra hipoTezebi arsebobs saxeobebsa da terito-
gionaluri faqtorebi sazogadoebaTa struq- riebs Soris kavSirebis Sesaxeb?
turaze?
T
sazogadoebis met-naklebad statikuri Tvise-
anasazogadoebebi populaciaTa gaer-
bebis aRweras da populaciaTa urTierTqmedebis
Tianebebia, romelTa Tvisebebze fizi-
eqsperimentul analizs moicavs. populaciaTa
kuri garemo da saxeobaTa SigniT populaciaTa
urTierTqmedebis sirTulis gaazreba sazoga-
urTierTqmedeba did zegavlenas axdens da isini
doebis stabilurobisa da moqnilobis aRqmaSi
saboloo formebs saxeobaTa evoluciuri is-
dagvexmareba, xolo es Tvisebebi adamianis zemo-
toriis Sedegad iReben. sazogadoebaSi Semaval
qmedebisadmi sazogadoebis mdgradobas gansaz-
saxeobaTa mralavricxovnobasa da populaciaTa
Rvravs. ekologebi sazogadoebis struqturis
urTierTqmedebas sazogadoebis struqturasTan
dinamikas aqtiurad Seiswavlian.
aqvT kavSiri. sazogadoebis struqturis Seswavla
635
5
pirveli 10 (0.5)(10) = 5
2.5
meore 5 (0.5)(5) = 2.5
10 12 2 13 5 35 12 7 31
10 22 24 37 42 77 89 96 99
4 17 2 18 13 9 12 4 16 5
4 21 23 41 54 63 75 79 95
sur. 27.3. pirobiTi niSis procesis (dayofili wrfis)
saSualebiT sazogadoebaSi Semaval saxeobaTa fardobiTi
30 mravalricxovnobis ori tipis modelireba. N saxeobaTa
mravalricxovnoba N-1 raodenobis pirobiTi wertiliT gan-
isazRvreba. wertilebi wrfes N raodenobis segmentad yofen
20 da segmentebis sigrZeebs ricxvebi asaxaven. segmentebi mrav-
alricxovnobis mixedviT aris dalagebuli da isini klebadi
rangis logariTmul Skalaze mdebareoben. dayofili wrfis
10 modelis Tanaxmad, mravalricxovnobaTa mosalodneli (sa-
Sualo) gavrceleba 10 saxeobisa da 100 individumisTvis
daStrixuli xaziTaa gamosaxuli. segmentebis warmoqmna pi-
0 robiTi procesis Sedegad xdeba, amitom segmentis sigrZis
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 nebismieri ganawileba aris SesaZlebeli.
638
gumbaTis formis grafiks gvaZlevs (ix. me-2 Tavi). 27.6 suraTze naCvenebia maines, oronos max-
Tu TiToeuli saxeobis mravalricxovnoba mra- loblad sinaTlis xafangSi moqceuli Ramis pep-
vali faqtoris jamTan aris dakavSirebuli, maSin lebis saxeobis fardobiTi mravalricxovnoba
saxeobaTa mravalricxovnobac gumbaTis formiT (Tu aivnebis an quCis naTurebs daakvirdebiT,
iqneba gavrcelebuli. dainaxavT, rom Ramis peplebs da sxva mwerebs sina-
1948 wels, frenk prestonma gamoaqveyna sta- Tle izidavT. sinaTlis xafangi ubralod mowy-
tia `saxeobaTa gavrcelebuloba da iSviaToba~, obilobaa, romelic sinaTlis saSualebiT Ramis
romelSic man saxeobaTa mravalricxovnobis peplebs izidavs). horizontalur RerZze oTxi
gavrceleba lognormaluri grafikiT aRwera. gansxvavebuli Skalaa gamosaxuli (A-D). A aris
prestonma saxeobebi mravalricxovnobis klaseb- TiToeuli saxeobis individebis raodenoba, B - am
Si gaaerTiana da klasebi saxeobebSi Semavali ricxvis log2, C - oqtavis nomeri, romelic oqtavis
individebis raodenobiT mixedviT gamoyo. in- zeda da qveda sazRvrebs Soris aris gamosaxuli
dividebis raodenoba iyo 1-2, 2-4, 4-8, 8-16 da a.S. da D - oqtavis xelaxla Skalirebuli nomeri. maSa-
TiToeuli klasi winaze orjer didia da amitom sadame, mesame oqtava 4-8-mde individs Seesabameba
prestoni klasebs `oqtavebs~ uwodebda. proce- anu logariTmul Skalaze log24 = 2 da log28 = 3 ricx-
duris Sedegad logariTmuli Skala miiReba da vebs Sorisaa, xolo merve oqtava 128-256-mde in-
amis dasamtkiceblad prestonis klasebis didi divids moicavs anu logariTmul Skalarze log2128
ricxvebi (2,4,8,16) ganvixiloT. es ricxvebi mim- = 7 da log2256 = 8 ricxvebs Sorisaa. vertikaluri
devrobebia da mimdevrobis TiToeuli wevri aris RerZi Sesabamisi mravalricxovnobis saxeobaTa
2y, sadac y mimdevrobis wevris mdebareobaa. maSa- nomers asaxavs. monacemebis Tanaxmad, 4-8-mde in-
sadame, 2 = 21, 4 = 22, 8 = 23, 16 = 24 da a.S. algebridan dividis Semcveli daaxloebiT 50 saxeoba gvaqvs,
gaixseneT, rom Tu x = ay, maSin y = log28. aqedan ga- 64-128-mde individumis Semcveli 25-mde saxeoba
momdinare, miviRebT 1 = log22, 2 = log24, 3 = log28 da gvxvdeba, xolo 1000-ze meti individis Semcveli
4 = log216. logariTmebSi gadayvanili mimdevrobis saxeobebis raodenoba Zalian mcirea (oqtava>11).
TiToeul safexurs Soris sxvaoba 1-is tolia da aRwerili modelis ganzogadeba mraval-
amitom, log2-is Skalaze klasebi wrfeze Tanabrad ricxovnobis mniSvnelobis standartizebiT
iqneba daSorebuli. sazogadoebaSi Semavali in- SeiZleba. davuSvaT, R aris axal oqtavur Ska-
dividebis didi raodenoba sxvadasxva saxeobebis laze naCvenebi mniSvneloba, rodesac am Skalaze
individebs moicavs. Tu saxeobaSi Semaval indi- yvelaze ufro gavrcelebuli anu modaluri mra-
videbis raodenobis da sixSiris logariTmuli valricxovnobis klasi Ramis peplis SemTxvevaSi
mravalricxovnobis klasebze damokidebulebis mesame oqtavaa da misTvis miniWebuli mniSvnelo-
grafiks avagebT, gavrceleba normaluri saxis baa R = 0. oqtavis nomrebi modaluri oqtavisTvis
iqneba. aseT gavrcelebas lognormaluri ewode- xelaxla CavweroT da 27.6 suraTze gamosaxul D
ba. Skalas miviRebT. axal Skalaze meore oqtava aris
50
40
30
20
10
1
2
4
8
1/8
1,024
16
32
64
128
256
512
1/4
1/2
1/32
1/16
saxeobebi s saxeobebi
(s,n) gameCxreba n individumebi nimuSis aReba
A
individumebi
cxrili 27-2
1987, Sluteri da riklefsi 1993). sazogadoebaSi bia (prestoni 1960, 1962, makarturi da uilsoni
Semavali saxeobebi sxvadasxva funqciebs asrule- 1967; sur. 27.11). saxeobasa da farTobs Soris ka-
ben da es yvelaferi kvebis, gavrcelebis arealis, vSiris asaxvisTvis saxeobaTa raodenobis loga-
aqtiurobis periodis da mravali sxva aspeqtis riTmis farTobis logariTmze damokidebuleba
gansxvavebulobaSi gamoixateba. sazogadoebaSi gamoiyeneba (sur. 27.12). logariTmuli gardaqm-
ara marto taqsonomiuri mravalferovneba, ar- nis Semdeg saxeobasa da farTobs Soris Semdegi
amed ekologiuri mravalferovnebac arsebobs. damokidebulebaa:
frinvelebze da ZuZumwovrebze Catarebulma log S = log c + z log A,
kvlevebma mravalferovnebis am or saxeobas So-
miviReT wrfis gantoleba z gadaxriT (zogierT
ris maRali donis SeTanxmebuloba gamoavlines
SemTxvevaSi, gansakuTrebiT mcenareebze Catare-
(riklefsi da mailzi 1993), Tumca es yovelTvis
bul kvlevebSi, saxeobaTa raodenobasa da far-
ase ar xdeba (kazinsi 1993). magaliTad, liutonma
Tobis logariTms Soris kavSiri dgindeba anu S =
(1993) da sxvebma gvimris mwerebze Catarebuli
logA (glisoni 1922, hopkinsi 1955)
dakvirvebebis Sedegad daadgines, rom saxeobaTa
60-ian da 70-ian wlebSi saxeobebsa da farTo-
mravalferovneba evoluciur periodSi mou-
bs Soris damokidebulebis analizi organizmTa
wesrigebeli kolonizaciis Sedegi ufroa, vi-
mravali jgufisTvis Catarda da aRmoCnda, rom
dre sazogadoebaSi momxdari ekologiuri urT-
z-is mniSvnelobaTa arealia 0,2-0,35 (mei 1975, ko-
ierTqmedebebisa. gvimrebis mwerebis SemTxvevaSi
nori da makkoi 1979). z-is ucvleloba ramdenime
ekologiur da taqsonomiur mravalferovnebas
SesaZleblobas gulisxmobs. z-is mniSvnelobebi
erTmaneTTan naklebi kavSiri aqvs.
saxeobaTa mravalricxovnobis lognormaluri
YTu sacdeli nimuSis teritorias ufro in-
gavrcelebis Sedegi SeiZleba iyos. sacdeli ni-
tensiurad davakvirdebiT, maSin saxeobebis met
muSis farTobis zrdasTan erTad masSi mobinadre
raodenobas movicavT da iSviaTi saxeobebis indi-
individTa raodenobac izrdeba, dafarvis wrfe
videbis aRmoCenis Sansic gaizrdeba. sacdel ni-
marcxniv gadaadgildeba da sul ufro meti saxe-
muSSi mobinadre saxeobaTa raodenoba farTobis
oba vlindeba (mei 1975). z parametrs sxvadasxva
gazrdis SemTxvevaSic gaizrdeba da sazogadoe-
interpretacia SegviZlia mivceT, rac monace-
bebis am Tvisebas Semdeg paragrafSi SeviswavliT.
mebze morgebuli funqciis xarisxovnobaze an
wrfivobazea damokidebuli (loeli 1990). sugi-
haram (1980) xazi gausva, rom nimuSis lognomal-
27.5. saxeobaTa ricxvma zrda ganica- uri sqemis konteqstSi z-is mniSvnelobaTa areali
da mocemuli arealis pirdapirpro- didia da es mniSvnelobebi sazogadoebis struq-
porciulad turis Camoyalibebaze pasuxismgebel procesebze
did farTobze ufro meti saxeoba binadrobs, informacias gvawvdis (ix. raiti 1988). empiriuli
vidre mcire farTobze. botanikosma olaf ar- kvlevebis Tanaxmad, sacdeli nimuSis biologi-
eniusma (1921) saxeobasa da farTobs Soris uri atributebis sxvaobasTan dakavSirebiT z-is
damokidebuleba pirvelad Camoayaliba. saxeoba- mniSvnelobebi 0,25-gan mkveTrad gansxvavdeba
Ta simdidresa (S) da farTobs (A) Soris Semdegi (riklefsi da koqsi 1972). marTlac, sxvadasxva
funqcionaluri damokidebulebaa: zomis kontinenturi teritoriebidan miRebuli
S = cAz z-is mniSvnelobebi Sedarebadi zomis kunZulebi-
dan miRebul mniSvnelobebze naklebia.
sadac c da z monacemebTan SeTanxmebuli mudmive-
1500 1104
1000
1000
100
log S
10
500 sur. 27.11. xarisxo-
1 brivi grafiki S = cAz,
0 0.1 sadac c = 1 da z = 1,2, xolo
0.1 0.1 10 0.1 0.1 wrfivi gardaqmnaa log S =
A log A log c + z log A.
645
.8
100
10
1 .6
.4
1000
100
.2
10
1
1 10 102 103 104 105 0
0 100 200 300 400
sur. 27.12. saxeobis farTobze damokidebulebis sur. 27.13. z-is maRali mniSvneloba gavrcelebis ar-
grafikebi a) dasavleT indoeTSi mobinadre amfibiebisa da ealSi mobinadre ZuZumwovarTa ufro met izolacias (kolo-
reptiliebisTvis, b) maliaziaSi, sundas kunZulebze mobi- nistTa wyarodan daSorebas) niSnavs
nadre frinvelebisTvis.
gamovricxoT, vinaidan saxeobasa da farTobs So- igive termini xmeleTis da wylis ekosistemebSi
ris damokidebuleba arsebobs. meore da mesame nivTierebaTa moZraobis Seswavlisas gamoviy-
varaudebis Semowmeba xeTa farTod gavrcele- eneT. me-13 TavSi trofuli kaskadi SemovitaneT,
bul da naklebad gavrcelebuli saxeobebidan ni- romelic kvebiTi jaWvis martiv diagramas iyenebs
muSebis sistematur aRebas saWiroebs. stevensma (ix sur. 13.15). kvebiTi jaWvis martivi diagramebi
(1983) aSS-s aRmosavleTiT mdebare foTlovan me-20 TavSic moviyvaneT, raTa momxmarebeli-
tyeebSi xis mxvret xoWoebze Caatara kvleva, xuT resursis dinamikis zogierTi Tviseba gveCvenebi-
teritoriaze gavrcelebuli saintereso saxe- na. kvebiTi jaWvebis analizi Tanasazogadoebebis
obebis xeTa moWrili nawilebis sigrZeebi gazoma modelebisa da dinamikis gaazrebis Zlieri meTo-
da xis TiToeuli saxeobis nimuSi yvela tyian dia da ekologebisTvis kvlevis Tanamedrove sa-
teritoriaze Tanabrad aiRo. xuTive terito- gania (briani 1983, briani da koeni 1984, 1987, koeni
riis xeebis saxeobebze mobinadre xoWoebis saxe- 1989, koeni da sxvebi 1990, pimi 1991, polisi 1991,
obaTa raodenoba maspinZeli teritoriis saxeo- polisi da vainmileri 1996, Sonli da sxvebi 1991,
baTa geografiuli gavrcelebis zrdasTan erTad Smici 1997).
gaizarda, Tumca adgilobrivi mravalferovneba kvebis badis pirveli analizi sakmaod gamom-
maspinZeli teritoriis arealze damokidebuli saxvelobiTad Catarda. me-20 saukunis dasawy-
ar yofila. es niSnavs, rom erT teritoriaze isSi, ekologebma kvebiTi jaWvebis gamosaxva
gavrcelebuli xeebis saxeobebidan Segrovebuli diagramebiT daiwyes, romlebzec sazogadoebis
xoWoebis saxeobaTa raodenoba maspinZeli teri- Semadgenel saxeobebs kvebiTi kavSirebis mixed-
toriis geografiul arealTan dakavSirebuli viT isrebiT aerTianebdnen. es diagramebi xSirad
ar aris. amgvari Sedegi mesame varaudis marTe- sakmaod rTuli iyo da Tanasazogadoebebis Se-
bulobas amtkicebs da miuTiTebs, rom maspinZeli darebac Zneldboda. zogierTi ekologisTvis
teritoriis arealSi balaxismWameli saxeobebi amgvari diagramebi bunebrivi sistemebis uki-
geografiulad icvlebian, rac savaraudod, kli- dures sirTuleze da troful jgufebad dayo-
matis, parazitebis an resursebis xarisxis cvli- fis saSualebiT maTi struqturis gamartivebis
lebis Sedegia. aucileblobaze miuTiTebda. gamomsaxvelobiTma
fardobiTi mravalricxovnobis, saxeoba- midgomam safuZveli analitikur midgomas dau-
Ta mravalferovnebis da saxeoba-farTobis do da 50-ian wlebSi ivaraudes, rom sazogadoe-
damokidebulebebis modelebi sazogadoebis bis organizaciis zrdadi sirTule dinamikuri
struqturis Sesaxeb sasargeblo informacias stabilurobis zrdas iwvevs (makarturi 1955).
gvawvdis. maTi saSualebiT sazogadoebis Semad- am movlenis mizezi martivia: rodesac mtaceb-
genlobis adgilobriv da regionaluri mod- lebs sxvadasxva msxverpli yavT, maTi raodenoba
elebis gansxvavebac xdeba SesaZlebeli da sazoga- garkveuli saxeobebis raodenobis cvlilebaze
doebis cvlilebis magaliTebisac. miuxedavad naklebad aris damokidebuli. Tu energia siste-
amisa, igive modelebi adgilobrivi sazogadoebis maSi sxvadasxva gziT miedineba, erTi gzis wyveta
struqturis warmoqmnis an am struqturis dinami- meore gzisTvis meti energiis miwodebas iwvevs,
kis Sesaxeb bevr informacias ar Seicavs, vinaidan xolo mTliani suraTi ar icvleba.
sazogadoebis dinamika populaciTa urTierTq- analitikurma midgomam sazogadoebis stabi-
medebebisa da filogenuri kavSirebis erTobaa. luroba saxeobaTa mravalferovnebasa da kvebis
aseTi informaciis misaRebad ekologebi kvebiT badis sirTulesTan daakavSira, Tanac Teori-
jaWvebs iyeneben. uli, SedarebiTi da eqsperimentuli kvlevebis
aRorZinebas daudo saTave. sazogadoebis struq-
turis Seswavlisas kvebis badeebs ori meTodiT
27.6. kvebiTi jaWvis analizi gamoiy- iyeneben. pirveli meTodi kvebis badis diagra-
eneba Tasazogadoebis struqturis mis Tvisebebis gamokvlevas gulisxmobs, raTa
gamosavlenad sazogadoebis stabilurobis meqanizmebis zog-
adi modelebi miviRoT. am miznis miRweva bune-
kvebiTi jaWvi sazogadoebaSi Semaval popula- brivi sazogadoebebis kvebiTi jaWvebis Sedarebis
ciebSi energiis gavlis sxvadasxva meTodebis er- da hipoTeturi kvebiTi jaWvebis maTematikuri
Tobliobaa. martivad rom vTqvaT, masSi kargad modelirebis gziT SeiZleba. amgvari kvlevebis
Cans, romeli romels Wams. kvebiTi jaWvi energiis Sedegad, kvebiT jaWvebTan asocirebeli termi-
dinebas warmomqnelisgan troful doneebze myo- nologiis umetesi nawili Camoyalibda da amave
fi momxmareblebis gavliT asaxavs. kvebiTi jaW- dros kvebis Teoria Seiqmna, romelic sazogadoe-
vis cneba pirvelad me-10 TavSi SemovitaneT. es bis struqturis Sesaxeb ramdenime hipoTezas Sei-
termini eltonis `kvebis ciklebisgan~ warmoiSva. cavs.
648
1990, holi da rafaeli 1993). kvebis topologi- ewodeba da C simboloTi aRiniSneba. zeda doneze
uri badeebis Tvisebebis kvlevam sazogadoebis myof mtacebelsa da ZiriTad saxeobebs Soris da-
struqturisa da sazogadoebis stabilurobis makavSirebeli rgolebis raodenobas jaWvis sig-
Sesaxeb ramdenime hipoTeza gaaCina. vidre ganzo- rZe ewodeba. jaWvis maqsimaluri sigrZe kvebiT
gadebebs SevexebiT, kvebiTi jaWvis terminolo- jaWvSi arsebuli trofuli doneebis raodenobas
giis codnaa saWiro. asaxavs.
kvebiT jaWvebSi saxeobaTaSorisi da Sidasaxe-
obrivi urTierTqmedebebic aris asaxuli (sur.
kvebiTi jaWvis terminologia 27.16). cikli aris mdgomareoba, rodesac or saxe-
obas Soris mtacebluri kavSiri arsebobs. magal-
kvebiTi jaWvi ramdenime kvanZisgan Sedgeba.
iTad, A saxeoba B saxeobas Wams an piriqiT. kanibal-
TiToeuli kvanZi trofulad msgavs anu msgavsi
izmi aris cikli, romelSic saxeoba sakuTar Tavze
mtaceblisa da msxverplis Semcvel saxeobas an
nadirobs. ciklebi da kanibalizmi zogierT, mag-
saxeobaTa jgufs asaxavs. trofulad msgavs saxe-
aliTad tyis obobebis TanasazogadoebaSi sakma-
obebs zogjer trofosaxeoba ewodeba. ekolo-
od gavrcelebulia. zogierTi saxeoba erTze met
gebi sityva ,,saxeobis raodenobis miuxedavad,
troful doneze myofi saxeobebiT ikvebeba da
sityva ,,kvanZis sinonimad iyeneben. Cven miRebul
aseT mdgomareobas yvelafrismWameloba ewodeba.
praqtikas ar vewinaaRmdegebiT. saxeobaTa (kvan-
27.16 suraTze yvelafrismWameloba daStrixuli
ZTa) raodenoba S simboloTi aRiniSneba. kvebiTi
xaziT aris gamosaxuli.
jaWvis umcires troful doneze myof saxeobebs
kvebiTi jaWveebis ZiriTadi Tvisebebia mtace-
ZiriTadi saxeobebi (ZiriTadi kvanZebi) ewodeba.
beli saxeobebis raodenobis Sefardeba msxver-
zeda doneze myofi mtaceblebi da Sualeduri
pli saxeobebis raodenobasTan da qveda troful
saxeobebi erTmaneTisgan gansxvavdebian. saxe-
doneze myofi saxeobebis proporcia maRal
obaTa Soris urTierTqmedebebs damakavSirebeli
doneze myofi saxeobebis proporciisadmi. garda
rgolebi asaxavs. damakavSirebeli rgolebi kvebi-
amisa, ganyofilebebad dayofil kvebiT jaWvSi
Ti jaWvis diagramebze erTi kvanZis meoresTan da-
saxeobaTa ramdenime jgufi arsebobs, romelSic
makavSirebeli xazebia (sur. 27.15). rogorc me-20
urTierTqmedebebi ufro Zlieria, vidre Tavad am
TavSi ukve vTqviT, urTierTqmedebebma SeiZleba
jgufebs Soris.
orive urTierTqmed saxeobaze uaryofiTi zegav-
lena moaxdinos (konkurencia), erT saxeobaze
dadebiTi zegavlena, xolo meoreze uaryofiTi
zegavlena moaxdinos (mtacebloba, parazitizmi) kvebis topologiuri badeebis
da orive saxeobaze dadebiTi zegavlena moaxdi- kvlevis Sedegad miRebuli
nos (mutualizmi). kvebiTi jaWvis diagramebze ganzogadebebi
gamosaxuli damakavSirebeli rgolebi xSirad
kvebis topologiuri jaWvebis kvlevis Sedegad
plius an minus niSniT aris aRniSnuli da es niSani
sul mcire, eqvsi ganzogadeba arsebobs (pimi da
zegavlenis bunebas asaxavs. saxeobebze mosuli
sxvebi 1991). ganzogadebebis umetesoba kvebiTi
damakavSirebeli rgolebis saSualo raodenobas
jaWvis struqturis cvlilebas exeba, rodesac
kvebiTi jaWvis kavSirebis simWidrove ewodeba.
saxeobaTa raodenoba izrdeba.
damakavSirebeli rgolebis mTliani raodenobis
kvebiT jaWvSi arsebul troful doneTa ra-
damakavSirebeli rgolebis SesaZlo raodeno-
odenoba sakmaod mcirea. koeni da sxvebi (1990)
basTan Sefardebas kvebiTi jaWvis dakavSireba
sur. 27.16. kvebiTi jaWvebis Tvisebebi. a) cikli maSin gvxvdeba, rodesac or saxeobas Soris mta-
cebluri kavSiri arsebobs. b) kanibalizmi aris cikli, romelSic saxeobaTa individebi igive saxeobis
sxva individebze nadiroben. g) yvelafrismWameloba erTze met troful doneze kvebas niSnavs.
650
zRvis, xmeleTis da mtknari wylis kvebis 113 mudmivoba eWvqveS daayena da aRniSna, rom am mo-
jaWvs daakvirdnen da aRmoCnda, rom TiTqmis sazrebis marTebulobisTvis kvebis moculobis
yvela maTganSi jaWvis maqsimaluri sigrZe xuTi (kvebis erTeuli raodenobis) Sesaxeb realobas
an naklebi damakavSirebeli rgolis iyo, xolo moklebuli daSvebebia saWiro. man Semdegi mag-
jaWvis yvelaze ufro gavrcelebuli maqsimal- aliTi moiyvana. davuSvaT, mweriWamia frinvelis
uri sigrZe 4-s Seadgenda. trofuli doneebis saxeobebi or sxvadasxva TanasazogadoebaSi bi-
SezRuduli raodenoba energiis gardaqmnis arae- nadroben. A TanasazogadoebaSi mweris orjer meti
feqturobiT unda iyos gamowveuli. biosinTezisa saxeobaa, vidre B sazogadoebaSi. Tu kavSirebis
da qsovilebis SenarCunebisas energia ikargeba simWidrove mudmivia, maSin frinvelma orive Tana-
da maRal troful doneebs ar miewodeba (ix. sazogadoebaSi mwerebis saxeobaTa erTi da igive
sur. 10.1). energia yvela troful dones Sori- raodenoba unda SeWamos, magram mweriWamia fr-
sac ikargeba, vinaidan ekologiuri efeqturoba invelebis umetesoba mwerebis bevr gansxvavebul
100%-ze naklebia (ix. sur. 10.8). energetikuli saxeobas Wams. martinesis azriT, ufro gonieri
SezRudvebi kvebis jaWvSi arsebul troful do- iqneba davuSvaT, rom Citi A sazogadoebaSi mwerTa
neTa raodenobas amcirebs da am mosazrebas en- ufro bevr saxeobas SeWams, vidre B sazogadoe-
ergiis dinebis hipoTeza ewodeba (haCisoni 1959). baSi. martinesma kvleva 175 gansxvavebul kvebiT
energiis dinebis hipoTezis Tanaxmad, pirveladi jaWvze Caatara da aRmoaCina, rom sazogadoebaSi
warmoqmnis tempi kvebiT jaWvSi arsebul troful Semavali saxeobebis raodenobis zrdasTan er-
doneTa raodenobaze zegavlenas axdens. miuxeda- Tad, kavSiri Semcirebis nacvlad, mudmivi rCeba.
vad zemoTqmulisa, kvebiT jaWvebze Catarebulma am mosazrebas mudmivi kavSiris hipoTeza ewodeba.
kvlevebma es varaudi ar daadastura (briani da hipoTezis Tanaxmad, damakavSirebeli rgolebis
koeni 1987, Sonli da sxvebi 1990, pimi 1991). aqedan raodenoba jaWvSi Semavali saxeobis raodenobis
gamomdinare, ekologebis umetesoba energetiku- kvadratis msgavsad izrdeba. mweriWamia frinve-
li SezRudvebis mier trofuli doneebis raode- lis magaliTi organizmebSi kvebiTi adaptaciis
nobis kontrols uaryofs. sirTulis Sesaxeb araswor warmodgenas gviqm-
moyvanilisgan gansxvavebul mosazrebas din- nis. Zalian kargad adaptirebuli mWamelebic
amiuri stabilurobis hipoTeza ewodeba da is ki saxeobaTa sxvadasxva raodenobis Semcvel
ufro rTul kvebiT jaWvebs anu trofuli do- sazogadoebebSi erTnairad ar moqmedeben. kve-
neebis didi raodenobis da saxeobaTa meti mra- biT jaWvebSi Sesaxeb arsebuli ganzogadebebis
valferovnebis Semcveli jaWvisTvis aris gamo- kvlevisas ZiriTadi aqcenti kvebis fiziologiur
sadegi. aseTi kvebiTi jaWvebi garemo pirobebis da evoluciur SezRudvebze keTdeba (Soneri
Carevisadmi ufro mgrZnobiare da maSasadame. 1989, martinesi 1991).
martiv jaWvebTan SedarebiT naklebad stabi- kvebiTi jaWvebis zeda, Sualedur da qveda
luria (mei 1972b, pimi da loutoni 1977, pimi 1991). troful doneze organizmTa proporcia mud-
Tanasazogadoebebis pasuxi garemo pirobebis ze- mivia (briani da koeni 1984, jefrisi da lout-
moqmedebaze mravalferovnebisgan gansxvavebul oni 1985, koeni da sxvebi 1996, holi da rafaeli
faqtorebzea damokidebuli, rogoricaa Carevis 1993). es ganzogadeba mtknari wylis uxerxemlo
intensivobis done da sazogaodebis populaciaTa cxovelebis kvebis 92 jaWvisTvis 27.17 suraTzea
zrdis tempebi (deanjelisi 1975, hastoni 1994). gamosaxuli. kvebiT jaWvSi Semavali saxeobebis
kvebis topologiuri badeebis analizis Sede- raodenobis miuxedavad, mtacebel saxeobaze mo-
gad miRebuli meore ganzogadebis Tanaxmad, suli msxverplis saxeoba 2-sa da 3-s Sorisaa.
rodesac kvebiT jaWvSi Semavali saxeobebis ra- 27.18 suraTze naCvenebia yvelafrismWamelo-
odenoba izrdeba, jaWvis kavSirebis simWidrove bis sxvadasxva donis kvebiTi jaWvebi. kvebiTi
mudmivia. marTlac, zogierTi kvebiTi jaWvis jaWvebis adreuli analizis Tanaxmad, yvelaf-
analizi amtkicebs, rom saxeobaze mosuli urT- rismWameloba (erTze met troful doneze kveba)
ierTqmedebebis raodenoba daaxloebiT oris to- bunebriv TanasazogadoebebSi gavrcelebuli ar
lia da es ricxvi TanasazogadoebaSi Semaval saxe- aris (pimi 1982). wylis da xmeleTis Tnasazoga-
obaTa raodenobaze damokidebuli ar aris (koeni doebebis Semdgomma kvlevam daadastura, rom
da briani 1984, koeni da sxvebi 1990, pimi 1991). am aseTi ganzogadeba swori ar aris. polisis (1991)
mosazrebas damakavSirebeli rgolebis-saxeo- aRmoCeniT, udabnos rTul kvebiT jaWvSi Semavali
bebis ierarqiis hipoTeza ewodeba. rodesac saxe- saxeobebis daaxloebiT 78% yvelafrismWamelia.
obaTa raodenoba izrdeba, kvebiT jaWvSi kavSiri martinesma (1991) igive tipis aRmoCenebi wylis
klebulobs da es niSnavs, rom did kvebiT jaWvSi kvebiT jaWvisTvisac gaakeTa. yvelafrismWamelo-
uerTierTqmedebis raodenoba naklebia. ba SesaZloa mxedvelobidan gamogrCeT, Tu kve-
martinesma (1991a,b) kavSirebis simWidrovis biTi jaWvebi sazogadoebaSi Semavali saxeobebis
651
100
10
1
1 10 100
narCundeba. zewolis eqsperiments sistema sawy- lenac SeiZleba iqonios, vinaidan mtaceblis
isi Ne wonasworobidan axal wonasworobaSi ga- populaciis meti simWidrove msxverpli popu-
dayavs. zewolis eqsperimentis Catareba sakmaod laciebis SezRudvas iwvevs (cxadi konkurencia).
rTulia, vinaidan sistemis damuSaveba didi xnis sazogadoebis matricis Sebrunebuli [A1]21 < 0
ganmavlobaSi unda gagrZeldes, Tumca aseTi eqs- mniSvnelobas gvaZlevs, rac arapirdapir urT-
perimentis Sedegebi ufro naTlad Cans, radgan ierTqmedebaze miuTiTebs.
sazogadoebis gardamaval mdgomareobaze dak- matricis uaryofiTi Sebrunebulebis mniSvn-
virveba aucilebeli aRar aris. zewolis eqsperi- elobebi zewolis eqsperimentebis SesaZlo Sede-
mentis Catarebisas sazogadoebis sawyisi mdgo- gebis simravles gvaZlevs. aseT midgomas ramden-
mareoba axal mdgomareobas unda SevadaroT. ime problema axlavs Tan. pirvel rigSi, kvebis
amjerad kvlav sami saxeobisgan Semdgar hipo- topologiuri badeebis amoxsna, rasac analizi
Tetur sazogadoebas davubrundeT da zewolis efuZneba, Sedegebze zegavlenas axdens. didi ra-
eqsperimentis mniSvnelovani Tviseba ganvixi- odenobiT trofosaxeobis Semcvel jaWvSi momx-
loT. pirvel saxeobaze zewolis gaZlierebis dar urTierTqmedebebs SecdomaSi SevyavarT.
aRniSvnisTvis dinamiuri gantolebebi Semdegi garda amisa, sazogadoebis matrica da misi Se-
saxiT CavweroT: brunebuli gantolebaTa dinamiuri sistemis sta-
dN1 bilurobis maTematikur gamoTvlazea dafuZneb-
= f1(N1, N2, N3) + I1
dt uli da aseT analizs sirTulis gamo dawvrilebiT
dN2 ar SevxebivarT. analizis SesrulebisTvis f1, f2
= f2(N1, N2, N3) da f3 funqciebis formebi unda vicodeT an hipo-
dt
dN1 Teturi warmodgena mainc gvqondes. kidev erTi
= f3(N1, N2, N3) problema is aris, rom kvebis badis urTierTq-
dt
medebebis gantolebebis miRebis Semdeg maTi
sadac I1 aris pirveli saxeobisTvis individebis
parametrebis mniSvnelobebi eqsperimentebis
damateba. pirveli saxeobis individebis damate-
Sedegad unda dadgindes. zewolis eqsperimentis
ba sxva saxeobebis wonasworul simWidroveebs
gamoyenebiT Catarebulma ramdenime Tanamedrove
Secvlis. Tu aseTi sistemis stabiluroba maTema-
kvlevam CamoTvlili problemebi gadaWra. modiT
tikurad gamoiTvleba, maSin sazogadoebis ma-
erT-erTi maTgani ganvixiloT.
tricis uaryofiTi Sebrunebuli zewolis eqs-
perimentebis yvela SesaZlo Sedegs Tavs uyris
(ioZisi 1988). sazogadoebis matricis uaryofiTi
Sebrunebulebis elementebi yvela i-sa da j-sT- Zveli velis sazogadoebis eqsper-
vis [A1]ij formiT SeiZleba Caiweros. TiToeu- imentuli analizi
li elementis niSani zrdis tempze sxvadasxva o.j. Smicma Teoriuli da eqsperimentuli mid-
doziT moxdenili zegavlenis dadebiTobas an gomebis daxmarebiT ontarioSi mdebare Zveli
uaryofiTobas aRniSnavs. Tu [A1]ij < 0, maSin j velis kvebiTi urTierTqmedebis bade gamoikvlia
saxeobis individebis damateba i saxeobis wonas- (Smici 1993, 1994, 1997). kvlevis adgili 1954 wels
woruli simWidrovis Semcirebas iwvevs. am mniS- mitovebuli fermis veli iyo. mitovebis Semdeg
vnelobebis didi upiratesoba is aris, rom isini velis mcenareebis da cxovelebis sazogadoeba
sazogadoebaSi Semavali erTi saxeobidan meoreze Seicvala. Cven am cvlilebebs momdevno paragraf-
moxdenil jamur zegavlenas asaxaven, iqneba es Si dawvrilebiT SeviswavliT da maT suqcesia ewo-
pirdapiri Tu arapirdapiri. deba. Smicis kvlevebisas velis vegetaciaSi Se-
sazogadoebis matricis Sebrunebulis zemoT diodnen mravalwlovani orlebniani mcenareebi
moyvanili Tvisebis mniSvnelobis ukeT gasagebad da balaxebi. velze oTxi saxeobis mcenare domini-
arsebul konkurenciasTan dakavSirebuli mag- rebda: Hieracium aurantiacum, Solidago al-
aliTi ganvixiloT. davuSvaT, sami saxeobisgan tissima, Phleum pratense da Fragaria canadensis.
Semdgar sazogadoebaSi pirveli da meore saxe- garda mcenareebisa, sazogadoeba fitofagur
obebi konkurenciaSi ar arian. es niSnavs, rom am mwerebs, maT Soris kalia Melanophus borealis-
saxeobebs Soris urTierTqmedeba ar xdeba. ze- s Seicavda, romelic sazogadoebis cxovelur
wolis eqsperimenti, romelic meore saxeobis nawilSi dominirebda.
individebis raodenobas zrdis, mesame saxeobis velis sazogadoebis cxovelebisa da mcenaree-
individebis raodenobis zrdasac iwvevs. igive bis sasicocxlo ciklSi mniSvnelovani SeTavseba-
eqsperimentma pirvel saxeobaze uaryofiTi gav- doba arsebobs. mravalwlovani mcenareebis saxe-
657
obebi maisis bolos da ivlisis bolos dominirebs, saSualebiT daxvewa. es mniSvnelobebi SesaZlo
xolo kaliis matlebi ivnisis dasawyisSi Cndebian, Sedegebs asaxaven da Smicma isini velze Catare-
ivlisis dasawyisSi kaliebi xdebian da ivlisis bo- buli zewolis eqsperimentebis Sedegebs Seadara.
los mcenareebis daberebasTan erTad kvdebian. 27.23 suraTze naCvenebia Smicis sazogadoe-
Smicma Zveli Tanasazogadoebis kvlevisas sami bis ZiriTadi moTamaSeebi da savele eqsperiment-
meTodi gamoiyena. man sazogadoebaSi momxdari ebze dafuZnebuli pirdapiri urTierTqmedebebis
urTierTqmedebebis Sesaxeb hipoTezebis simrav- hipoTezebi. sazogadoeba sami komponentisgan
lis CamoyalibebisTvis savele da laborator- Sedgeba da esenia: azoti, pirveladi mwarmoeble-
uli eqsperimentebi Caatara. kvlevis es nawili bi da balaxismWameli kaliebi. Smicma sazogadoe-
sazogadoebis kvebis topologiuri jaWvis Camo- bis dinamikis aRwerisTvis gantolebaTa Semdegi
yalibebas exeboda. Smicma kvebis topologiuri simravle miiRo:
jaWvis da sistemis bunebrivi istoriis Sesaxeb dN
= SN N iVi
codnis da sxva kvlevebis Teoriuli da empiriu- dt
li Sedegebis daxmarebiT sazogadoebis ZiriTadi
komponentebisTvis dinamiur gantolebaTa sim- dt
[
dVi = V a N V V f H
i i i i ij j i ]
ravle miiRo. Semdeg am gantolebebis daxmarebiT
dH
dt
[ ]
= H e i f i Vi HH
sazogadoebis matricis uaryofiTi Sebrunebuli
gamoTvala, xolo mniSvnelobebi modelirebis sadac N aris azotis raodenoba, Vi i saxeobis
mcenareebis biomasa, xolo H balaxismWamelis
biomasa. simWidrovis nacvlad biomasis gamoyene-
bas praqtikuli daniSnuleba aqvs. gantolebaTa
parametrebi 27.3 cxrilSi aris CamoTvlili da
ganmartebuli.
miRebuli gantolebebi sazogadoebaSi momx-
dar urTierTqmedebaTa models asaxavs. azo-
tis raodenoba sazogadoebis (SN) da mcenareebis
(NiVi ) mier misi moxmarebis tempzea damokide-
buli. mcenareTa saxeobis biomasis cvlilebis
tempi am saxeobis simWidroveze (Vi), azotis bio-
masad gardaqmnis tempze (aiiN), Sidasaxeobrivi
interferenciuli brZolis Sedegad biomasis
dakargvaze (iVi), saxeobaTaSorisi brZolis Sede-
gad biomasis dakargvaze (ijVj) da balaxismWameli
cxovelebis kvebiTi aqtivobis Sedegad biomasis
dakargvazea (fiH) damokidebuli. azotis biomasad
gardaqmnis tempi azotis raodenobasa da mcena-
reebis mier misi moxmarebis tempzea damokide-
buli. balaxismWameli cxovelis biomasis cvli-
lebis tempi balaxismWameli cxovelis biomasas
(H), mcenaris nivTierebis balaxismWameli cxove-
lis biomasad gardaqmnis temps (ijfiVi) da balax-
ismWameli cxovelis simWidrovesTan dakavSireb-
uli biomasis dakargvas (HH) ukavSirdeba. savele
eqsperimentebis daxmarebiT Smicma gantolebebis
parametrebis mniSvnelobebi miiRo da Semdeg
sazogadoebis matricis uaryofiTi Sebrunebuli
sur. 27.23. Zveli velis sazogadoebaSi momxdari hipoTe- gamoTvala.
turi urTierTqmedebebi. urTierTqmedebaTa prognozireba Smicma gantolebaTa sistemis daxmarebiT
jaWvis sami ZiriTadi komponentis anu azotis, mcenareebis da
azotis da balaxismWameli cxovelebis zewolis
kaliis cvlilebis tempebis hipoTezirebisTvis gamoyenebuli
gantolebebis simravlis safuZvelze miRebuli sazogadoebis eqsperimentebis Sedegebis prognozi gaakeTa.
matricis Sebrunebulis gamoTvlis Sedegad moxda. sazogadoe- prognozebi 27.4 cxrilSia mocemuli da maT
bis matricis uaryofiTi Sebrunebuli zewolis eqsperiment- Tanaxmad, azotis zrda mcenareTa oTxive saxe-
ebisTvis da realuri eqsperimentebiT Semowmebuli matricis
obis gazrdas iwvevs. sazogadoebaSi balaxismWam-
prognozebisTvis gamovTvaleT (ix. cxrili 27.4).
658
sixSire
eqsperimenti eqsperimenti prognozirebuli* arsebuli
daskvna
1. ekologebi Tanasazogadoebebs saxeobaTa li sazogadoebaSi Semavali saxeobebis ekologi-
raodenobis, maTi fardobiTi mravalricxovno- uri funqciebis cvlilebas asaxavs.
bis, kvebiTi da sxva ekologiuri kavSirebis 7. saxeobaTa mravalricxovnobis gavrcele-
mixedviT axasiaTeben. CamoTvlili Tvisebebi bebi sazogadoebebSi formebiT gansxvavdeba da
sazogadoebis struqturis Semadgeneli nawilia. SesaZloa maTi pirdapiri Sedareba SeuZlebeli
sazogadoebis struqtura sazogadoebis cvli- iyos. gameCxreba procesia, romelSic sazogadoe-
lebis istoriul models da saxeobaTa ganviTa- baTa mravalferovnebebis Sedareba saxeobaTa
rebis processac moicavs. mosalodneli simdidris grafikebis miRebis
2. sazogadoebis ekologiis Camoyalibeba Sedegad xdeba. grafikebi qveda donis sacdeli
saxeobaTa Semadgenlobis safuZvelze mcenareTa nimuSis zomebis arealisTvis miiRebian.
gaerTianebebis klasificirebis mcdelobasTan 8. saxeobaTa raodenoba sacdeli nimuSis far-
aris dakavSirebuli. floristikuli analizis TobTan erTad izrdeba. mozrdil farTobebze
Sedegad miRebulma monacemebma ekologebi ai- ufro didi sacdeli nimuSebi SegviZlia aviRoT.
Zula, sazogadoebebi gancalkevebul erTeulad miuxedavad amisa, faunasa da floraze Catare-
ar ganexilaT. buli kvlevebis Sedegad gamoCnda, rom mozrdili
3. Tanasazogadoebis struqturis mniS- farTobebi ekologiurad ufro araerTgvarova-
vnelovani Tviseba sazogadoebaSi Semaval nia da Sedegad gavrcelebis arealebis ufro
saxeobaTa fardobiTi mravalricxovnobaa. meti saxeobis nimuSis aRebaa SesaZlebeli. garda
mravalricxovnobis gavrcelebis sami modeli amisa, mozrdil kunZulebze ufro meti saxeoba
ekologiuri procesebis hipoTezebad SegviZlia binadrobs, radgan didi kunZuli kolonizaciis
miviCnioT. geometriuli mimdevrobis modeli ukeTesi samiznea da didi populaciebi gadaSene-
winaswar dauflebis niSis procesis hipoTezaa, bas naklebad eqvemdebarebian. sxvadasxva zomis
romelSic sazogadoebaSi Sesuli axali saxe- kunZulebi Carevaze sxvadasxvanairad reagirebs
obebi darCenili resursebis garkveul nawils da saxeoba-farTobis damokidebulebaze Sesa-
moixmaren. pirobiTi niSis modelSi daSvebu- Zloa es faqtoric axdens zegavlenas.
lia, rom saxeobebi resursebs kanonzomierebis 9. kvebiTi jaWvis sxvadasxva cnebebi popu-
gareSe moixmaren. lognormalur gavrcelebaSi laciaTa urTierTqmedebis sxvadasxva meTode-
miviCnevT, rom saxeobaTa mravalricxovnobaze bze miuTiTebs. kvebiTi kavSirebi SeerTebad an
mravali faqtoris jami axdens zegavlenas. topologiur jaWvebSi aisaxeba, xolo popula-
4. saxeobaTa mravalricxovnobis lognormal- ciaTa Soris urTierTqmedeba funqcionalur an
uri gavrceleba sasargeblo empiriuli meTo- urTierTqmedebis jaWvebSi Cans.
dia, romelic modaluri mravalricxovnobis 10. kvebis topologiuri jaWvebis analizis
klasis (n0) gavrcelebis sixSires da reJimis (s) Sedegad ramdenime ganzogadeba miiRes. kvebiTi
garSemo mravalricxovnobis gabnevas axasiaTebs. jaWvis Tvisebebi, rogorebicaa kvebiTi jaWvis
n0 damokidebulia sacdeli nimuSis zomaze, sigrZe, yvelafrismWamelobis odenoba, gan-
xolo s-is mniSvneloba sazogadoebis Sinagani yofilebebad dayofis areali da mtaceblebis
maxasiaTebelia. erTze naklebi individis Sem- msxverplTan Sefardeba, sazogadoebis mdgrado-
cveli saxeobebi dafarvis wrfis miRma xvdebian bas da Carevisadmi winaaRmdegobis gawevis unars
da sacdeli nimuSis zomis gazrdis gareSe ar gansazRvravs.
Canan. lognormalur modelSi mravalferovnebis
sacdeli nimuSis zomaze damokidebulebazea 11. kvebiTi urTierTqmedebis badeebis
aqcenti gakeTebuli. analizisTvis Teoria da eqsperimentebi unda
gamoviyenoT. meim Teoriuli kvlevis Sedegad
5. mravalferovnebis sxvadasxva indeqsebi, kvebiTi jaWvis metrikulebi populaciaTa Soris
gansakuTrebiT simpsonis da Senon-viveris ind- urTierTqmedebebTan daakavSira. painma kvebiTi
eqsebi mravalricxovnobis gavrcelebis cvli- jaWvis eqsperimentuli kvlevis Sedegad sazoga-
lebis gaTvaliswinebisTvis aris SemuSavebuli, dobis struqturis SenarCunebaSi saxeobaTa
rodesac sacdeli nimuSebis Sedareba xdeba. ind- roli gamoavlina.
eqsebi saxeobaTa simdidresa da saxeobaTa mrav-
alricxovnobas erTdroulad iTvaliswinebs. 12. kvebiTi urTierTqmedebis jaWvis eqsperi-
mentuli analizisTvis impulsuri an zewolis
6. sazogadoebebs taqsonomiuri da ekologi- eqsperimentebi gamoiyeneba. zewolis eqsperi-
uri mravalferovneba axasiaTebeT. es ukanaskne- mentebis Sedegebis prognozi sazogadoebis ma-
660
tricis SebrunebuliT xdeba, romlis elementebi erTmaneTze arsebul sxvadasxva donis zegavle-
kvebiT badjaWvSieSi pirdapiri da arapirdapiri nas asaxavs.
urTierTqmedebebis Sedegad saxeobebis mier
savarjiSoebi
1. 27.1 aageT cxrili, rodesac Semosuli saxe- 4. davuSvaT, kvebis jaWvSi urTierTqmedebaTa
obebis mier sazogadoebis resursebis gamoy- intensivobaa b=0,3. aageT grafiki, S horizon-
enebis k proporcia 0,75-is tolia. talur RerZze aTvaleT, xolo sazogadoebis
2. ekologma foTlovan tyeSi aRebuli stabilurobis maCvenebeli C vertikalur RerZze
nimuSidan daaxloebiT 100000 oboba Seagrova. aiReT.
obobaTa mravalricxovnobis lognormaluri 5. Smicis Zveli velis sazogadoebis gan-
gavrcelebis sigane s=4,5 oqtavaa. modaluri mra- tolebebi gamoikvlieT da miuTiTeT, Tu rogor
valricxovnobis klasia 35. daaxloebiT ramdeni gansazRvravdiT eqsperimentis daxmarebiT gan-
saxeoba Sedis 100000 obobaSi? tolebebis sxvadasxva parametrebs.
3. Senon-viveris mravalferovnebis indeqsi
Semdegi monacemebisTvis gamoTvaleT:
Tavi 28
Tanasazogadoebis
ganviTareba
gzamkvlevi kiTxvebi
ra gansxvavebaa pirvelad da meorad suqce- ra sami meTodiT axdens erTi saxeoba meoris
sias Soris? gaCenis albaTobaze zegavlenas?
sasicocxlo ciklis romeli Tvisebebi qmnis ra saxis Teoriebi arsebobs klimaqsuri Tana-
organizmebisgan karg kolonizatorebs? sazogadoebis bunebis Sesaxeb?
sur. 28.1. samxreT poloneTSi suqcesiis etapebis gavlis Semdeg muxa-rcxilas tye viTardeba. a)-v) etapebis gavlis droebia 0, 7,
15, 30, 95 da 150 weli.
663
(a) (b)
sur. 28.3. merilendis sanapiros gaswvriv arsebul qviSis diunebze mcenareTa suqcesiis sawyisi etapebi. a) sanapiros balaxi
diunis wina mxareze. es balaxi diunis zedapiris stabilurobas iwvevs. b) sanapiros kenkra da zRvis qliavi diunis ukana teritoriebs
ipyrobs.
664
40
da zRvis wylis sazogadoebebSic arsebobs. Cven ris etaps 10-20 wlamde sWirdeba, xolo naZvnari
ukve vaxseneT, rom alogenurma faqtorebma mt- 100 wlis ganmavlobaSi viTardeba (krokeri da
knari wylis planqtonis sazogadoebebSi sezon- meijori 1955, lourensi da sxvebi 1967, reiner-
uri, suqcesiuri cvlilebi SeiZleba gamoiwvios si da sxvebi 1971, nobli da sxvebi 1984, Cepini da
(vetceli 1983). miCiganis tbis qviSis diunebTan sxvebi 1994).
dakavSirebuli suqcesia ZiriTadad alogenuri xmeleTis pirveladi suqcesiis Seswavlis
ZalebiT aris gamowveuli (jeksoni da sxvebi kargi SesaZlebloba 1980 wlis 18 maiss gaCnda,
1988). suqcesia niadagis TanasazogadoebebSic rodesac vaSingtonis Statis wm. elenes mTaze
xdeba da rogorc qvemoT gamoCndeba, igive pro- vulkanis amofrqveva moxda. amofrqvevam mTis
cesi cxovelTa sxeulis daSlasTan dakavSireb- wveri gaanadgura, xolo talaxis da lavis na-
uli organizmebis sazogadoebaSic ki arsebobs. kadebma garSemo teritoriaze sicocxle mo-
spes. pirvelad suqcesiaze dakvirveba swored
am teritoriaze ganxorcielda (del morali
da vudi 1988a,b, 1993, vudi da del morali 1987,
28.2. sawyisi suqcesia viTardeba 1988, del morali 1993). wm. elenes mTis garSemo
gavrcelebis arealebSi, romlebSic vegetaciis warmoqmna garSemo teritoriebidan
axlad iqna gaxsnili mcenareTa da Teslis gabnevazea damokidebuli. pirvelad
cxovelTa kolonizaciisTvis mcenare lupini vrceldeba, romelsac azo-
Zlieri rRvevis arealebSi, rogorebicaa yinu- tis warmoqmna da maSasadame, niadagis sakvebi
lis dnobis narCenebi an vulkanidan amofrqveu- nivTierebebiT gamdidreba SeuZlia. lupinis
li laviT dafaruli teritoriebi, aseve mcire mcenareebTan axlos Aster ledophyllus saxe-
raodenobiT sakvebi nivTierebebis Semcvel ar- oba vrceldeba (del morali 1993). adreul
ealebSi, magaliTad qviSis diunebSi da SiSvel saxeobebs pirveladebs uwodeben. lupinebis da
kldeebze, sicocxle ar arsebobs. miuxedavad sxva mcenareebis sicocxlis xangrZlivoba didi
amisa, am teritoriebze organizmebi nel-nela ar aRmoCnda, vinaidan pirvelad saxeobebs wm.
Cndebian, garemo pirobebs cvlian da amave dros elenes mTis Semogarenis msgavs adgilebSi ad-
sxva saxeobebis kolonizaciisTvis xelsayrel gilobrivi pirobebisadmi didi gamZleoba da
garemos qmnian. gavrcelebis unari unda gaaCndeT. wm. elenes
samxreT aliaskaSi, glasier beis regionSi mTaze gavrcelebul pirvelad suqcesiur saxe-
yinulis dnobis Semdeg darCenil Tixis Txel obebs es Tvisebebi ar gaaCniaT. lupinebma lavis
fenaze gavrcelebulma saxeobebma sakvebi niv- nakadebSi mxolod ramdenime wlis ganmavlobaSi
Tierebebis, kerZod, azotis naklebobas, aseve icocxles, xolo lupinebis garSemo gavrcele-
Zlier qarsa da sicives unda gauZlon (ix. sur. bul Aster ledophyllus saxeobas gavrcelebis
28.10). am SemTxvevaSi, mimdevroba xavsiTa da is- kargi unari aqvs, magram mkacr garemo piro-
liT iwyeba, xolo Semdeg miwasTan axlos mde- bebs ver egueba. aqedan gamomdinare, pirveladi
bare tirifebiT, buCqovani tirifebiT, Txmelis suqcesia sakmaod neli tempiT mimdinareobda.
buCqnariTa da sitkinis naZviT grZeldeba, sab- vulkanis amofrqvevis Semdgomi 10 wlis ganma-
olood ki, naZvi-cugas tye yalibdeba. suqcesia vlobaSi mcenareTa mxolod 11 saxeoba gadarCa.
Zalian swrafad mimdinareobs, Txmelis buCqna- gasufTavebuli gavrcelebis arealidan
666
ekologebi rRvevis zegavlenas uZravi or- da polychaetes saxeobebma ufro mcire zomis
ganizmebis Tanasazogadoebebze, rogorebicaa teritoriebi daikaves. amgvar sistemaSi bryo-
mcenareebi da zRvis uxerxemlo cxovelebi, zoan da polychaetes saxeobebi rRvevisadmi
swavloben (souza 1979, 1984). Zlierma fizi- adaptirebuli saxeobebi arian da maT botan-
kurma rRvevam moZravi cxovelebis Tanasazoga- ikosebi wyalmcenareebs uwodeben. wyalmcena-
doebebis da populaciebis struqtura aseve reebi Ria teritoriebze swrafad xvdebian da
SeiZleba mTlianad daangrios an mniSvnelovnad STamomavlobas adreul asakSi warmoqmnian,
Secvalos (souza 1984). Tumca SemdgomSi maTi Canacvleba SedarebiT
neli kolonizatorebiT, magram ufro Zlieri
konkurentebiT xdeba. wyalmcenareTa amgvari
saxeobebi xSir rRvevas saWiroebs, raTa siste-
suqcesia zRvis epifaunur maSi darCena SeZlos.
gavrcelebis arealebSi teritoriis zoma mtaceblebis da balax-
zRvis gavrcelebis arealebSi, sadac rRveva da ismWameli cxovelebis aqtivobas nawilobriv
aRdgena erTmaneTs enacvleba, carieli adgilis gansazRvravs. momxmarebeli cxovelebi suqce-
zoma suqcesiaze zegavlenas axdens. keu (1984) siis mimarTulebaze zegavlenas axdenen. zogi-
samxreT avstraliaSi xelovnurad Seqmnili erTi momxmarebeli kvebisTvis mozrdil teri-
teritoriebis kolonizacias daakvirda, rode- torias irCevs, vinaidan aseTi teritoriis
sac teritoriebis zoma 25-2500sm2-mde meryeob- moZebna ufro advilia da teritoriebs Soris
da. kolonizacia myar zedapirebze mzardi, gadaadgilebasac naklebi dro sWirdeba. sxva
dinebis qveda, qerqiT dafaruli uxerxemlo momxmareblebi, romlebsac zians mtaceblebi-
cxovelebis mier xdeba. ZiriTadi epifaunuri sgan ayeneben, mTlian gavrcelebis areals ar-
taqsoni kolonizaciis da konkurentunariano- Ceven, romlis napirebidan isini axal teri-
bis mixedviT mniSvnelovnad icvleba da es ori toriebze gadasvlas da kvebas bedaven. aseT
faqtori ukuproporciulad aris erTmaneTTan SemTxvevaSi, kvebisTvis mcire teritoriebis
dakavSirebuli (cxrili 28.1). keum qerqiT dafa- gamoyeneba mozrdili teritoriebis centrebT-
ruli uxerxemlo cxovelebis mier dasaxlebul an SedarebiT ufro intensiurad xdeba.
kldeebze sxvadasxva zomis Ria teritoriebi
gamoyo da am adgilebze garSemo teritoriebi-
dan tunicates da Rrubelebidan Semovidnen.
suqcesia miqceva-moqcevis kldian
aseT dros Tanasazogadoebis ganviTarebaze
gamoyofili teritoriis zoma did zegavlenas
zonaSi myofi wyalmcenareebis
ar axdens, vinaidan teritoriis gverdidan cen-
TanasazogadoebaSi
tramde daSorebas (25 sm-s) sicocxle swrafad kurdRlebi buCqebisa da xeebisgan moSorebiT
ikavebs. Bryozoan da polychaete saxeobebis iSviaTad ikvebebian, raTa mtaceblebma ar SeniS-
matlebi kargi kolonizatorebia da maT gamo- non. moluskebi aseve iSviaTad bedaven midiebis
yofili teritoriebis dakaveba scades, Tumca marCxobidan gamosvlas, raTa wyalmcenareebiT
tunicates da Rrubela saxeobebma isini male ikvebon. souzam (1984) am mosazrebebis siswore
daZlies. centralur kaliforniaSi, miqceva-moqcevis
keum qviSaSi mZime substratebis Setanis zonaSi mdebare kldiani napiris gavrcelebis
Sedegad izolirebuli teritoriebi Seqmna da arealze dakvirvebis Sedegad daamtkica. man mi-
Pinna moluskebis imitacia moaxdina. am terito- diebis marCxobi 625 an 2500sm2 farTobis teri-
riebis zomebi Zalian mniSvnelovani aRmoCnda. toriebad dayo da spilenZis barierebis dax-
ramdenime patara teritoriis kolonizacia marebiT teritoriebis naxevridan moluskebi
tunicates da Rrubelebma saxeobebma moax- gaaZeva. Semdeg souza gawmendili teritoriebis
dines, romelTa STamomavloba SedarebiT mci- kolonizacias 3 wlis ganmavlobaSi daakvirda.
rericxovania. am saxeobebis simciris Sedegad, moluskebi mtaceblebisa da desikaciisgan Tav-
bryozoan da polychaetes saxeobebma fexi male dacvisTvis midiebs Soris mdebare napralebSi
moikides. didi zomis teritoriebi ukeTesi binadroben, rodesac ar ikvebebian. amgvari
samiznea, amitom maTze tunicates da Rrubela moqmedebis Sedegad moluskebis kvebiTi moq-
saxeobebis mcire raodenobiT matlebi dasax- medeba izRudeba da mcire teritoriebze mobi-
ldnen, romlebic male gavrceldnen da sxva nadre moluskebis simWidrove mozrdil teri-
saxeobebi gandevnes. saboloo jamSi, mozrdil toriebze mobinadresTan SedarebiT metia.
izolirebul teritoriebze tunicates da Rru- aqedan gamomdinare, gasakviri ar aris, rom eqs-
bela saxeobebi dominirebdnen, xolo bryozoan perimentis ganmavlobaSi wyalmcenareebi moz-
668
sis fiWvis Tesli girCebSi mravali wlis ganmav- ldebian, magram Semdeg tunicates da Rrubele-
lobaSi inaxeba, cecxli girCebs xsnis da Tesli bi saxeobebTan konkurenciaSi marcxdebian.
gareT ifanteba. am movlenas serotinia ewo- adreuli da gviani suqesiuri mcenareebis
deba. zogjer xanZari mcenareTa sazogadoebis sasicocxlo cikli da fiziologiuri Tvisebe-
miwisqveSa komponentze an Teslze zegavlenas bi erTmaneTisgan gansxvavdeba (budovski 1965,
ar axdens, amitom, `kolonizatori~ mcenareebi 1970, grabi 1977, bazazi 1979, hastoni 1994). zo-
Teslis maragidan da miwisqveSa ylortebidan gierTi mcenaris Tvisebebi 28.2 cxrilSia CamoT-
an fesvebidan Cndeba, ris Sedegadac aRelvebis vlili. adreuli suqcesiuri saxeobebi bevr
Semdgomi sazogadoebis saxeobaTa Semadgenlo- patara Tesls warmoqmnian, romelsac qari, fr-
ba aRelvebis wina sazogadoebis msgavsia. ufro invelebi an Ramurebi did manZilze avrceleben
metic, xanZris intensivoba sazogadoebis bune- da saxeobebs karg kolonizatorebad aqceven.
bazea damokidebuli. magaliTad, Tanasazoga- adreuli suqcesiuri saxeobis Tesli didxans
doebaSi arsebuli sawvavis raodenoba cocxali cocxlobs da tyesa Tu buCqnariT dafaruli
biomasis mkvdarTan SefardebasTan da popu- adgilebis niadagSia gabneuli, vidre xanZari an
laciaTa simWidrovesTan aris dakavSirebuli. xis cvena zrdis xelsayrel pirobas ar Seqmnis
Tnasazogadoebis komponentebis gansxvavebuli (harperi 1977). gviani suqcesiuri saxeobebis
aalebadoba xanZris intensivobaze agreTve ax- Tesli SedarebiT didi zomisaa da aRmocenebas
dens zegavlenas. velanma xanZriT gamowveuli sakmarisi sakvebi nivTierebis pirobebSi iwyebs,
fizikuri aRelvebis Tvisebebi bunebriv da mar- raTa tyis mkacr konkurentul garemoSi ga-
Tul ekosistemebSi Seiswavla (1995). xanZris darCes (solsberi 1942).
rols suqcesiis gvian etapebze 28.7 paragrafSi aRmocenebuli mcenareebis Crdilamtanoba
SeviswavliT. Teslis wonaze pirdapir aris damokidebuli
(sur. 28.6). klimaqsur gavrcelebis arealebsa
da Crdilian pirobebSi aRmocenebuli mcenaree-
28.4. suqcesia viTardeba orga- bis sicocxlisunarianoba adreuli suqcesiuri
nizmebis SesaZleblobebSi cv- gavrcelebis arealebis mzis sinaTleSi zrdis
lilebebis Sedegad, raTa garemoSi tempisadmi ukuproporciulia (graimi da jefri
moaxdinon darRveuli arealebis 1965). mzis sinaTleze aRmocenebuli adreuli
suqcesiuri saxeobebi Crdilamtan xeebze 10-
kolonizeba, suqcesia Tan sdevs
jer ufro swrafad izrdeba. sinaTlis moyvaru-
axali saxeobebis gamoCenas
li xeebi, magaliTad aryi da wiTeli nekerCxali,
saxeobaTa mdebareobas mimdevrobaSi ori faq- saSualo tempiT izrdeba.
tori gansazRvravs: saxeobaTa sasicicxlo Crdilamtanoba da zrdis tempi garemo pi-
ciklisTvis damaxasiaTebeli Tvisebebi da robebTan miCveviT aris gamowveuli. adreuli
suqcesiis ganmavlobaSi momxdari cvlilebebis suqcesiuri mcenareebis swrafi zrda foTle-
buneba. bze ganlagebuli biomasis didi proporciuli
raodenobis Sedegia (abrahamsoni da gadgili
1973). foTlebis saSualebiT fotosinTezi
sasicocxlo ciklisTvis damaxa- xdeba da maTi produqtiuloba mcenaris qso-
siaTebeli Tvisebebi da suqcesia vilebis dagrovebaze axdens zegavlenas. aqedan
gamomdinare, mcenaris zrdis tempi fesvebi-
organizmTa Tvisebebi, romelTa saSualebiT
sadmi da miwiszeda nawilebisadmi (amonazard-
isini darRveul teritoriebs kargad iTviseben,
isadmi) qsovilis mdebareobazea damokidebuli.
ganviTarebul sazogadoebebSi upiratesobas ar
erTwliani balaxis amonazardi mcenaris daax-
iZleva. magaliTad, sicocxlis adreul period-
loebiT 80-90%-ia, igive niSnuli mravalwlian
Si gamravlebuli organizmebis STamomavloba
balaxebSi 60-70%-s Seadgens, xolo mravalwlo-
advilad vrceldeba da maTi konkurentunari-
van xeebSi 20-60%-ia (monki 1966). adreul suqce-
anoba TiTqmis klimaqsur sazogadoebebSi, sa-
siur mcenareebSi amonazardis biomasis didi
dac aRelveba saSualo an mcirea, dabalia. kargi
proporciuli raodenoba swraf zrdas da didi
kolonizatoruli Tvisebebis mqone saxeobebi,
zomis Teslis warmoqmnas iwvevs. erTwlianma
Cveulebriv, Zlieri konkurentebi ar aris. 28.3
mcenareebma Tesli swrafad da didi raodeno-
paragrafSi, keus mier avstraliis epifaunuri
biT unda warmoqmnas, amitom maTi zoma pataraa.
sazogadoebebis suqcesiis kvlevis Sedegebi
klimaqsuri mcenareebis nayofis didi nawili
ganvixileT da gamoCnda, rom bryozoan-ebi da
fesvebsa da ylortebSia Tavmoyrili, xolo
polychaetes-ebi darRveul teritoriebze sax-
gadawolisa da balaxismWameli cxovelebisadmi
670
fotosinTezi
sinaTliT gajerebulobis intensivoba maRali dabali
sinaTlis kompensaciuri wertili maRali dabali
produqtiuloba cud ganaTebaze dabali maRali
fotosinTezis tempebi maRali dabali
sibneleSi sunTqvis tempebi maRali dabali
wylis moxmareba
transpiraciis intensivoba maRali dabali
50
40
saxeobaTa urTierTgavlena
jozef konelis da r.o. slatieris (1977) varau-
30
diT, erTi saxeobis arseboba meoris gaCenis
albaTobaze sami meqanizmiT axdens zegavle-
20
nas da esenia: xelSewyoba, daTrgunva da Semw-
10 ynarebloba. xelSewyoba suqcesiis Sesaxeb kl-
ementsis mosazrebas asaxavs, romlis Tanaxmad,
0 suqcesia ganviTarebadi mimdevrobaa da misi
0.1 1 10 100 1,000
TiToeuli etapi momdevnos gzas ukvalavs iseve,
rogorc organizmis ganviTarebisas an Tundac
sur. 28.6. Teslis wonasa da amonazardis sikvdilianobas saxlis Senebisas erT struqturas meore moyve-
Soris damokidebuleba 3 Tvis Semdeg, Crdilian pirobebSi
671
ba. kolonizatori mcenareebi klimaqsuri saxe- ubralod SeWmaSi, meore saxeobisTvis saWiro
obebis Semosvlas SesaZlebels xdis da isini xis resursis donis SemcirebaSi da aseve SesaZlebe-
formebs SegviZlia SevadaroT, romelic beto- lia pirdapiri konfliqti moxdes. rac Seexeba
nis kedlis Camosxmisas mniSvnelovan funqcias suqcesias, klimaqsuri saxeobebi adreuli eta-
asrulebs, magram dasrulebul SenobaSi aravi- pebisTvis damaxasiaTebel saxeobebs Trgunavs
Tari adgili ar ekuTvnis. adreuli etapebi Sem- da am ukanasknels klimaqsur sazogadoebaSi
dgom etapebs xels uwyobs, amaRlebs ra niadagSi Sesvla ar SeuZlia, garda aRelvebis Semdgomi
arsebuli sakvebi nivTierebebis an wylis dones uaxloesi periodisa.
da cvlis niadagis zedapiris mikrogaremos. souzam (1979) samxreT kaliforniis kldiani
xelSewyoba Zalian mniSvnelovani movlenaa, sanapiros miqceva-moqcevis zonaSi mdebare
rodesac pirveladi suqcesia mkacr garemoSi wyalmcenareebis sazogadoebaSi momxdari
xdeba da aRelvebis Sedegad teritoria sakvebi suqcesia Seiswavla da daTrgunvis SesaniSnavi
nivTierebebis deficits ganicdis. aseT Sem- magaliTic mogvca. samxreT kaliforniis sana-
TxvevaSi pirveli saxeobebi Rarib niadags am- piro qviSaqvis velebiT aris dafaruli da ax-
didrebs da sxva saxeobebis ganviTarebas xels lomdebare mdinareebs qviSaqva okeaneSi Caaqvs.
uwyobs. Cven ukve vTqviT, rom moluskebi azot- qviSaqvaze sxvadasxva wyalmcenareebi da uZravi
fiqsaciis Sedegad wm. elenes mTis garSemo ar- uxerxemlo cxovelebi binadroben, romlebic
sebul unayofo niadagze (vulkanur velze) sxva Tanasazogadoebebs qmnian. souzas kvlevis are-
mcenareebis kolonizacias uwyobs xels. TeTri alSi anu kaliforniaSi, elvudis biCTan axlos,
akacia azotfiqsaciisTvis saWiro baqterias zamTris qarebi qviSaqvis lodebs abrunebs da
fesvebSi inaxavs da adreuli suqcesiis ganmav- wyalmcenareebi Tu uxerxemlo cxovelebi iRu-
lobaSi niadags azotiT amdidrebs. es movlena pebian. amotrialebuli lodebi dausaxlebel,
aSS-s samxreTiT, apalaCis regionSi xdeba (bor- kolonizaciisgan Tavisufal adgilebs aCens. am
ingi da svanki 1984). adgilebis xelaxla kolonizaciis suqcesiuri
niadagi zRvis sistemebSi ar muSavdeba, ma- meqanizmebi souzas kvlevis ZiriTadi obieqti
gram xelSewyoba xSirad gvxvdeba, rodesac erTi iyo.
saxeoba dasaxlebis adgilebis xarisxs meore souzas dakvirvebiT, axlad gamoCenili
saxeobisTvis amaRlebs. dinma da hardma (1980) teritoriebi mwvane wyalmcenare Ulva-m daikava.
delavaris yureSi eqsperimentul panelze dak- Ulva teritoriebs swrafad ikavebs da swrafa-
virvebis Sedegad aRmoaCines, rom hidroidebis dac izrdeba. es wyalmcenare mTeli wlis gan-
arseboba tunicates-ebis dasaxlebas uwyobs mavlobaSi mravldeba da Ria teritoriebis xe-
xels, xolo orive maTgani midiebis gavrcele- laxla kolonizacia swrafad SeuZlia. axlad
bas aCqarebs. samxreT kaliforniaSi, swrafad gamoCenili zedapirebis kolonizacias wiTeli
mzardi, adreuli wyalmcenareebi mkvriv dam- wyalmcenaris ramdenime saxeobac axdens, Tumca
cav fenas qmnis da zamTris qarebis Sedegad ga-
nadgurebuli kelp plant-ebis xelaxla gaCenas
uwyobs xels. rodesac harisma da sxvebma (1984)
teritoria wyalmcenareebis adreuli suqce-
siuri saxeobebisgan gawmindes, gavrcelebuli
sporofitebi Tevzebma maleve mospes. tarnerma
(1983) aRmoaCina, rom kldian, miqceva-moqcevis
zonaSi mdebare sazogadoebebSi filospadiq-
sis gaCena adreul suqcesiur wyalmcenarezea
damokidebuli, romelsac filospadiqsis Tes-
li ekroba da Semdeg nayofierdeba (sur. 28.7.).
amgvari wyalmcenareebis ararsebobis SemTx-
vevaSi filospadiqsi sazogadoebaSi Sesvlas
ver axerxebs.
daTrgunva maSin gvxvdeba, rodesac erTi
saxeobis gaCenas meoris arseboba xels uSlis.
es procesi saxeobaTa CanacvlebasTan mWidrod
aris dakavSirebuli. axlad darRveul teri-
toriaze sxvadasxva saxeoba SeiZleba dasaxl-
sur. 28.7. filospadiqsis Tesli eklebis saSualebiT
des, Semdeg ki, erT-erTi aseTi saxeoba meores wyalmcenareebis zogierT saxeobas ekroba da Semdeg nayofi-
daTrgunavs. daTrgunva SeiZleba gamoixatos erdeba
672
es saxeobebi SedarebiT nela izrdeba da amave zegavlenas axdens. rac Seexeba Semwynareblo-
dros mxolod sezonurad mravldeba. aqedan bas, adreuli saxeobebi momdevno saxeobebis zr-
gamomdinare, isini Ulva-sTan konkurenciaSi dasa da gamravlebaze nakleb zegavlenas axdens.
marcxdebian. souzas aRmoCeniT, vidre Ulva ar suqcesiis ganmavlobaSi erTi saxeobis meo-
daziandeba, is wyalmcenareebis sxva saxeobebs reTi Canacvleba konkurenciis magaliTia (ix.
Trgunavs. saboloo jamSi, ramdenime faqtori Tavi 21). tilmanis resursis Sefardebis hipo-
daTrgunvis efeqts amcirebs, wiTeli wyalm- Teza (1984, 1985, 1986, 1990; ix. paragrafi 21.9)
cenareebis saxeobebi mainc Cndeba da umetes xsnis, Tu rogor iwvevs suqcesiur cvlile-
SemTxvevaSi erT-erTi amgvari saxeoba (Gigartina bas konkurencia. tilmanis modelis mixedviT,
canaliculata) dominanturic xdeba. daTrgun- mcenareebi sinaTlisa da azotismagvari sakvebi
vis efeqtis Semamcirebeli erT-erTi yvelaze nivTierebisTvis konkurenciaSi Sedis. am ori
mniSvnelovani faqtori is aris, rom wyalmcena- resursisTvis arsebuli konkurenciis Sedegi
re Ulva-s kiborCxala Pachygrapsus crassipes garkveul dros mcenareTa raime saxeobebis
Wams da mas es wyalmcenares sxvebs urCevnia. dominanturobas iwvevs. reusrsebis mTliani
Ulva suqcesiur cvlilebas garkveuli drois raodenoba am ori resursis Sefardebis saxiT
ganmavlobaSi Trgunavs, vinaidan sxva wyalm- SegviZlia warmovadginoT da is droTa ganmav-
cenareebis dasaxlebas xels uSlis, Tumca Sem- lobaSi icvleba, vinaidan TanasazogadoebaSi
dgomi aRelveba daTrgunvis efeqts amcirebs da arsebuli mcenareebi moqmedebs. resursis do-
suqcesia Cveuli mimarTulebiT xdeba. nis cvlileba konkurentuli urTierTqmede-
daTrgunvis Sedegad sakmaod saintereso md- bebis Sedegs cvlis da sazogadoebis cvlilebas
gomareoba SeiZleba Seiqmnas, rodesac or saxe- iwvevs. magaliTad, adreuli suqcesiis ganmav-
obas Soris urTierTqmedeba imazea damokideb- lobaSi, rodesac TanasazogadoebaSi mxolod
uli, Tu romeli saxeoba ikidebs fexs pirvelad. mcire raodenobis mcenare Sedis, Crdili nak-
gamravlebis stadiebi sasicocxlo ciklis lebia da niadagic sakveb nivTierebebs mcire
yvelaze ufro mgrZnobiare etapebia da zogjer raodenobiT Seicavs. aqedan gamomdinare, mim-
arc erTi saxeobas ar SeuZlia dasaxleba, Tu devrobis adreul etapze is saxeobebi moikidebs
meore saxeobis ufro Zlieri mozrdili war- fexs, romelsac sakvebi nivTierebebis naklebi
momadgenlebi arsebobs. aseT dros suqcesiis raodenoba sWirdeba da sinaTlesac ukeTesad
mimarTuleba upiratesobazea damokidebuli. egueba. adreuli suqcesiuri saxeobebis zrda
upiratesoba Tavis mxriv sakmaod pirobiTia da garemoze ori saxis zegavlenas axdens: niadagSi
damokidebulia imaze, Tu romeli saxeoba miaR- Semavali sakvebi nivTierebebis raodenoba iz-
wevs pirvelad darRveul teritorias. upirate- rdeba da niadagis zedapirs meti Crdili ecema.
soba aRelvebuli teritoriis garkveuli Tvise- aseTi cvlilebebis Semdeg, sinaTlis naklebad
bebidan, magaliTad zomidan, mdebareobidan, moyvaruli da ufro didi raodenobiT sakvebi
sezonidan da a.S. SeiZleba gamomdinareobdes. nivTierebis momxmarebeli saxeobebi adreul
aseTi SemTxveva samxreT avstraliis dinebis suqcesiur mcenareebs daZlevs da saboloo
qveda zonaSi gvxvdeba, sadac bryozoan-ebi tu- jamSi dominanturi gaxdeba. axali mcenareebi
nicate-ebis da Rrubelebis gavrcelebas xels Tavis mxriv garemos kvlav Secvlis da TviTonac
uSlian. bryozoan-ebi Zalian kargad vrcel- naklebad konkurentuli gaxdeba. konkurenciis
debian, amitom zemoT aRwerili SemTxveva ufro zemoT aRwerili modelebi hastonma da smitma
patara, izolirebul substratebze gvxvdeba. (1987) SeimuSaves.
Semwynarebloba aris mdgomareoba, rode-
sac saxeobebs axlad gamoCenil gavrcelebis
arealSi Sesvlis da masze fexis mokidebis
Tanabari SesaZlebloba aqvT. Semdgomi mimdev-
28.5. suqcesia Zvel velebze da yinu-
roba kolonistebis konkurentunarianobazea lovan areebSi gamoxatavs seriebis
damokidebuli. adreul etapebze susti konkur- ganviTarebas
entebi dominireben, romelTa sicocxlis xan- konelis da sleiteris samive meqanizmi, kerZod
grZlivoba naklebia. klimaqsuri saxeobebi Zl- xelSewyoba, daTrgunva da konkurencia (saxe-
ieri konkurentia, Tumca ufro nela izrdeba da obaTa Canacvleba), suqcesiuri saxeobebis sa-
mimdevrobaSi maTi upiratesoba mxolod maSin sicocxlo ciklis TvisebebTan erTad yvela mim-
gamoikveTeba, rodesac sxva saxeobebi gaizrde- devrobaSi mniSvnelovan funqcias asrulebs. am
ba da gamravldeba. adreuli suqcesiuri saxeo- meqanizmebis mniSvneloba CrdiloeT karolinis
bebis xelSewyoba Semdgom kolonistebze dadeb- Zvel velebsa da aliaskas myinvarebSi momxdar
iT zegavlenas, xolo daTrgunva uaryofiT suqcesiaze dakvirvebisas naTlad ikveTeba.
673
13, 38 da 63 sm manZilze daTesili astrebis mS- nela mzardi naZvi suqcesiis yvela etapze
rali wona saSualod 0,06, 0,2 da 0,46 grami gaxda. gvxvdeba, Tumca murynis etapamde is zrdas ga-
niadagis tenianoba igive manZilze niadagis 100 nagrZobs.
gramze 1,7, 3,5 da 6,4 grami iyo (sur. 28.9). glasier beis pirveli etapidan naZvis sazoga-
pidmontSi momxdari adreuli suqcesia doebis Camoyalibeba Dryas-ebis gavrcelebis
cxadyofs, rom konkurenciis Sedegad Canacv- Sedegad niadagis azotiT gamdidrebis Sede-
leba da daTrgunva mniSvnelovani movlenaa. gia. Dryas-ebs azotfiqsaciis unari gaaCnia da
gviani suqcesiuri mcenareebi fexis mokidebas momdevno etapebis Semosvlas xels uwyobs.
ver moaxerxebs, Tu adreuli kolonistebi maT erTi dominanturi saxeobis meoreTi Secvla
win ar uswrebs da es movlena xelSewyobis kargi konkurentuli Canacvlebis Sedegia, rac Tavis
magaliTia. j. makkormikma samxreT-aRmosavleT mxriv momdevno saxeobebis ufro didi zomiTa
pensilvaniis Zvel velze Catarebuli eqsperi- da sicocxlis xangrZlivobiT aris gamowveuli.
mentis Sedegad daadgina, rom adreuli suqcesi- muryani Dryas-ebze da am etapze gavrcelebul
uri mcenareebis mowyvetis Semdeg gviani suqce- yvela sxva saxeobaze maRali izrdeba da ufro
siuri mcenareebi kvlav ganagrZobs sacdel didxans cocxlobs. aqedan gamomdinare, mury-
teritoriaze arsebobas. savaraudod, miwis da- ani Dryas-ebis sazogadoebas daZlevs, qmnis ra
muSaveba niadagSi sakvebi nivTierebebis raode- Crdils da am saxeobisTvis saWiro garemo pi-
nobas da tenis SenarCunebis unars sakmarisad robebs auaresebs. naZvi muryanze ufro maRali
ar cvlis, raTa mimdevrobis umetesma saxeobam izrdeba da didxans cocxlobs, Sesabamisad is
fexi moikidos. xelSewyoba pirveladi suqcesi- muryans nel-nela aviwroebs da sazogadoe-
is ganmavlobaSi bevrad ufro SesamCnevia. baSi dominanturi xdeba. f.s. Capinma da sxvebma
(1994) zemoT moyvanili mosazrebebis sisworis
SemowmebisTvis 1987-dan 1989 wlamde savele
suqcesia yinulis dnobis arealSi da laboratoruli eqsperimentebi Caatares.
maT Seamowmes iyo Tu ara naZvis gavrceleba
aliaskaSi, glasier beiSi, yinulis swrafad dno-
adreul suqcesiur etapebze azotfiqsaciis
bis Sedegad (sur. 28.10) vrceli teritoriebi
unaris mqone Dryas-ebis arsebobiT gamowveuli
gamoCnda da pirveladi suqcesia daiwyo. am ter-
itoriaze momxdari suqcesiis kvlevam xelSew-
yobasa da daTrgunvasTan erTad sasicocxlo
ciklis Tvisebebis pirdapiri eqsperimentuli
analizis saSualeba mogvca.
glasier beiSi momxdari suqcesia oTxi
etapisgan Sedgeba:
mikoriza
damTrgunveli
zemoqmedeba: aRmoceneba
Teslze nadiroba da
sikvdilianoba
fesvis konkurencia
sinaTlisTvis konkurencia
sur. 28.11. diagramaze gamosaxulia aliaskaSi, glasier beiSi momxdari adreuli suqcesiuri etapebis
zegavlena naZvis gavrcelebaze. naZvis Teslis zrda samive adreul suqcesiur etapze iTrguneba, Tumca
ukve Camoyalibebuli amonazardis zrdas da gadarCenas xeli ewyoba. adreul etapze naZvis mxolod mcire
raodenobiT amonazardi gvaqvs, Tumca maTi gadarCenis albaToba maRalia. Dryas-ebis da murynis aqtiurobis
Sedegad niadaSi azotis raodenoba izrdeba
da hqondaT Tu ara didi mniSvneloba glasier vis Tesli mainc ganibneva da misi gadarCenis al-
beiSi momxdari pirveladi suqcesiisTvis sxva baToba sakmaod maRalia.
faqtorebs, magaliTad sasicocxlo ciklis glasier beiSi momxdari suqcesiuri gadasv-
Tvisebebs. lis winaaRmdeg meore faqtoric moqmedebs da es
Capinis da misi kolegebis aRmoCeniT, xel- aris murynisa da naZvis gamravlebis daTrgunva
Semwyobi da damTrgunveli zegavlenebis, aseve pirveli saxeobebis da Dryas-ebis teritoriebze.
suqcesiuri saxeobebis sasicocxlo ciklis niadagis analizis Sedegad gamoCnda, rom suqce-
Tvisebebis rTuli nakrebi glasier beiSi momx- siis oTxi etapis ganmavlobaSi azotis, organu-
dar sukcesias ganapirobebs (sur. 28.11). pirve- li nivTierebebis da wylis raodenoba niadagSi
li saxeobebidan Dryas-ebze da Semdeg muryanze gaizarda. adreul suqcesiur etapebze naZvisa
da naZvze gadasvlas ori mizezi uSlis xels. da murynis zrdas xeli ewyoba, Tumca pirveli
pirveli mizezi is aris, rom muryani da naZvi saxeobebis da Dryas-ebis teritoriebi naZvis
Znelad vrceldeba, rac Tavis mxriv Teslis zrdasa da gadarCenaze uaryofiT zegavlenas
simZimiT da pirveli saxeobebis Tu Dryas-ebis axdenen, xdeba Teslze nadiroba da saboloo
arealebis myinvaris dnobis arealTan siax- jamSi orive saxeoba (naZvi da muryani) iTrgune-
loviT aris gamowveuli, saidanac muryanis da ba. garda amisa, murynis etapze muryani da naZvi
naZvis gavrcelebis teritoriebi moSorebu- sinaTlisa da niadagis sakvebi nivTierebisTvis
lia. mkvlevrebma pirveli saxeobebis da Dryas- ibrZvis, Tumca am etapze niadagis ukeTesi pi-
ebis gavrcelebis arealebi 1,5m2 farTobis robebis gamo naZvi muryans daZlevs. maSasadame,
kvadratul nawilebad dayves, raTa qaris saSu- adreul suqcesiur etapebze naZvi vrceldeba
alebiT Semotanili Teslebi aRenusxaT. garda da misi am Tvisebis gareSe naZvnarze gadasvla
amisa, maT murynisa da naZvis teritoriaze ar- ver moxerxdeba.
sebuli vegetaciis qvemoT 0,134m2 farTobis
plastmasis qvesadgamebic daamontaJes, raTa am
mcenareebidan Camocvenili Tesli Seegrovebi- 28.6. suqcesiis analitikuri modele-
naT. eqsperimenti 1987-1988 wlebSi Catarda da bi damyarebulia tranziciaze erTi
aRmoCnda, rom pirveli saxeobebis da Dryas-is suqcesiuli fazidan momdevnoze
teritoriebze naZvis Tesli saerTod ar moxve-
drila, xolo murynis Teslis raodenoba Zalian ekosistemis nawilebs Soris elementis gadasv-
mcire iyo. miuxedavad amisa, pirvel etapze naZ- lis modelebi ekosistemis regulaciis Teor-
iis safuZvelia (ix. paragrafi 13). populaciis
676
wlebis dasawyisSi Seqmna). markovis procesSi is B saxeobas xels uwyobs, Tumca B saxeoba sakuTar Tavs Trgu-
navs. Tu B saxeoba cariel teritoriaze pirvelad xvdeba, maSin
garkveuli mdgomareobis Seqmnis albaToba
is A saxeobas xels uwyobs da sakuTar Tavs Trgunavs.
677
arsebuli mdgomareoba
deitlendi san luisi
Canacvlebas mis safarsqveS mzardi Larrea-Ti aSkarad xels uwyobs Larrea-s. Ambrosia-dan Larrea-
SesaZloa aTwleulebi dasWirdes da aqedan ga- ze gadasvlis albaToba umniSvneloa.
momdinare, wlidan wlamde arsebuli gadasvlis makalifma sistemisTvis mdgradi mdgomare-
albaTobebi sistemas ver daaxasiaTebs. 1 an 2 obis veqtori gamoTvala, romlis saSualebiT
wlis asakis mcenareebis sikvdilianobis tempi sistemis wonasworuli mdgomareobebis far-
Larrea-s SemTxvevaSi sakmaod mcirea, amitom maka- dobiTi sixSireebis progonozi SesaZlebelia.
lifma dauSva, rom Ambrosia-s qvemoT Larrea-s ga- mdgomareobaTa prognozirebuli da realuri
Cena aucileblad gamoiwvevs Ambrosia-s Canacv- sixSireebi 28.4 cxrilSia CamoTvlili. analizis
lebas. makalifma sistemis bunebis istoriis Sedegad Cans, rom markovis modeliT gakeTebul
Sesaxeb SeZenili codnis daxmarebiT sxva daSve- prognozebsa da realur sazogadoebebs Soris
bebic gaakeTa da kvlevis TiToeuli adgilisT- winaaRmdegoba ar arsebobs. markovis prognozis
vis gadasvlis matrica aago. mixedviT, adgilebis umetesoba dausaxlebelia
gadasvlis albaToba sazogadoebis dinamikis da sistemaSi Larrea-Ambrosia saxeobebi Tanacxov-
Sesaxeb bevr informacias gvaZlevs. deitlen- robs.
disa da san luisis sakvlevi teritoriebis ga-
dasvlis matricis diagonalebze sakmaod maRa-
li albaTobebia (0,9-ze meti). es niSnavs, rom markovis dinamika tyis sazoga-
am sazogadoebebis cvlilebis tempi Zalian da- doebaSi
balia. drois erTi periodidan meoreze gadas-
mecnierebi markovis modelebs tyis Tana-
vlisas bevri araferi xdeba anu Ria adgilebis
sazogadoebebisTvisac iyeneben. udabnos
kolonizacias an erTi saxeobis meoreTi Canacv-
sistemis msgavsad, tyis sazogadoebebSi gadas-
lebas adgili ar aqvs. Ria adgilidan Ambrosia-
vlis albaTobis gamoTvlisTvis gamravlebis,
ze gadasvlis albaToba Ria adgilidan Larrea-ze
sikvdilianobis, sicocxlis xangrZlivobis da
gadasvlis albaTobaze metia, vinaidan Ambrosia
cxrili 28-5 niu jersiSi, prinstonTan axlos mdebare tyis xeTa saxeobebis
mozrdili warmomadgenlebis qvemoT aRmocenebuli xuTi saxeobis
xis axalgazrda warmomadgenlis proporciuli raodenoba
safari
axalgazrda xe ambris xe wiTeli muxa hikori wiTeli nekerCxali wifeli
ambris xe 39 10 1 13 1
wiTeli muxa 9 11 16 11 1
hikori 9 11 5 26 1
wiTeli nekerCxali 34 45 58 18 7
wiTeli nekerCxali 9 23 20 32 90
(a) (b)
sur. 28.15. niu jersiSi, prinstonTan axlos mdebare foTlovani tyis sazogadoebaSi momxdari gadasvlebis prognozi
28.5 cxrilSi CamoTvlili albaTobis safuZvelze xdeba. a) isrebis sisqe gadasvlis albaTobisadmi proporciulia. b) wree-
bis zomebi TiToeuli saxeobis fardobiT mravalricxovnobaze sistemis wonasworobaSi gadasvlis Semdeg miuTiTeben.
uamravi sxva faqtoris Sesaxeb garkveuli daS- carieli adgilebis gaCenis tempic. Tu davuS-
vebebi unda gavakeToT. markovis modeli tyis vebT, rom tyis zedapirze axalgazrda xeebis
sazogadoebis dinamikis Sesaxeb bevr informa- gavrcelebiT gadasvlis albaTobis adekvaturi
cias gvaZlevs. amgvari midgomis kargi magali- Sefaseba SesaZlebelia, maSin markovis proeqtis
Tia henri hornis (1975) kvleva, romelic niu daxmarebiT tyis gadasvlebis Sesaxeb hipoTeze-
jersiSi, prinstonTan axlos mdebare tyeze bi SegviZlia miviRoT.
Catarda. 28.15 suraTze naCvenebia tyeSi momxdari
hornma prinstonis tyeSi gavrcelebul xuT gadasvla. wifela tyis safarSi dominanturi
ZiriTad saxeobaSi Semavali axalgazrda xee- unda gaxdes, vinaidan wifelis xeebis qveS ax-
bis raodenoba daTvala da Semdeg am saxeobebis algazrda wifelis proporciuli raodenoba
mozrdili warmomadgenlebis safarqveS axal- maRalia (Pwifeli,wifeli = 0,39), xolo muxidan wife-
gazrda xeebis gavrcelebas daakvirda (cxrili lze, hikoridan wifelze da nekerCxlidan wife-
28.5). mecnierma gamoTvlili proporciebi ga- lze gadasvlis albaToba aseve maRalia. muxi-
dasvlis albaTobad miiCnia anu man dauSva, rom dan nekerCxalze da hikoridan nekerCxalze
erTi saxeobis safarqveS gavrcelebuli meore gadasvlis maRali albaTobidan gamomdinare,
saxeobis axalgazrda xeebis proporciuli ra- tyis safarSi nekerCxlis raodenoba gaizrde-
odenoba axalgazrda xeebis saxeobebis mier ba. tyeebSi mimdinare suqcesiis mimarTulebis
mfarveli saxeobebis Canacvlebis tempia. mag- prognozisTvis ufro rTul modelebsac ageben
aliTad, wiTeli muxis qveS amozrdili axalgaz- (botkini da sxvebi 1972, Sugarti 1984).
rda xeebis 10% ambris xea. aqedan gamomdinare,
wiTeli muxidan ambris xeze gadasvlis albaTo-
baa PPwiTeli muxa,ambris = 0,10. amgvari albaToba gadas-
vlis zusti albaToba ar aris, vinaidan safarSi 28.7. klimaqsis (stabiluri stadia
SeiZleba carieli adgili gaCndes da is sxva in- TanasazogadoebaTa suqcesiaSi)
dividma daikavos. garda amisa, sikvdilianobis xasiaTi ganisazRvreba adgilobrivi
tempebis cvalebadoba da safarsqveS sxvadasxva pirobebiT
saxeobebis gavrceleba Cveni yuradRebis miRma
darCa, es faqtorebi ki safarqveS gavrcele- suqcesia Zlieri rRvevis ararsebobisas gva-
buli axalgazrda xeebis raodenobaze zegavle- Zlevs mdgomareobas, rodesac garemo pirobebi
nas axdens. aseve gasaTvaliswinebuli safarSi nela icvleba da axlad Semosuli saxeobebi ukve
680
(a)
sur. 28.18. aRmosavleT afrikis serengetis ekosistemaSi sur. 28.19. keniaSi, masai maras parkSi antilopa gnus narCe-
zebrebi da tompsonis gazelebi gverdigverd ikvebebian, ma- nebs svavebi Wamen
gram mcenareTa sxvadasxva saxeobas Wamen.
vidre xanZris simxurvale amas ar aiZulebs. xan- wlian balaxebs klaven an nawilobriv azianeben,
Zris Semdeg fiWvis amonazardebi swrafad iz- rac buCqebisa da kaqtusebis gaxarebas iwvevs.
rdeba, vinaidan sxva saxeobebTan konkurencia balaxismWameli cxovelebis umetesoba sakvebs
ar uxdeba. arCevs, SerCeul saxeobebs Trgunavs, xolo maT
nebismieri gavrcelebis areali, romelic konkurentebs xels uwyobs. Cliqosnebi afri-
xanZris gaCenisTvis sakmarisad mSrali da kis stepebze saxeobaTa regularuli suqcesiis
mcenareTa detritusis sqeli fenis warmoqm- adgilze moZraoben da sakvebis sxvadasxva saxe-
nisTvis sakmarisad teniania, xanZris zemoqmede- obas moixmaren (vesi-ficjeraldi 1970, gvini da
bas ganicdis. kaliforniis sezonurad mSral beli 1968, jermani da sinkleri 1979, maknatoni
gavrcelebis arealebSi arsebuli Caparelis 1979, uolkeri 1981). maknatonma pirveli sukce-
vegetacia cecxlis Sedegad gaCenili klimaqsia. siuri saxeobis anu antilopa gnus gamoricxvis
am klimaqss xanZris Caqrobis Semdeg muxa cvlis. Semdeg daamtkica, rom tompsonis gazelebi ma-
aSS-s Sua dasavleTSi, tyisa da preriis gamyofi namde gnuebis an sxva didi zomis balaxismWam-
xazi klimatis da xanZris klimaqsur sazogadoe- eli cxovelebis mier dakavebul teritoriebze
bebs ganacalkevebs (borCerti 1950). gamyofi arCeven kvebas (sur. 28.18). cxadia, gnuebi balaxs
xazi gvalvisa da xanZris xangrZlivobis mixed- Wamen da gazelebisTvis sasurveli mcenareebis
viT win da ukan gadaadgildeba. tenianobis zrdas uwyoben xels, amave dros amcireben safa-
Sedegad tyis napiri preriaze SeiZleba gadaadg- rs, sadac patara gazelebze monadire cxovele-
ildes, vinaidan xis amonazardebi izrdeba da bi SeiZleba daimalon. CrdiloeT amerikis
balaxebs Crdilavs. xangrZlivi gvalvis Semdeg dasavleTSi, balaxis Zovis Sedegad Bromus tec-
gaCenili Zlieri xanZari maRal xeebs anadgurebs torum saxeoba Semodis, romelic xanZris gaCe-
da preriis balaxebs swrafad gavrcelebis sa- nas xels uwyobs da alternatiul stabilur md-
Sualebas aZlevs. preriis vegetaciis Camoya- gomareobamde mimyvan sukcesias iwvevs.
libebis Semdeg aalebadi nivTierebis raode-
noba izrdeba da xanZari ufro xSiri xdeba. amis
Semdeg tyis saxeobebs fexis xelaxla mokideba gardamavali da cikluri kli-
sakmaod uZneldeba. xSiri xanZari foTlovani maqsebi
xeebis amonazardebs anadgurebs, Tumca mraval-
Cveni mosazrebiT, suqcesia cvlilebaTa mimdev-
wliani balaxebi fesvebidan izrdeba (dobenmiri
robaa, romlis saboloo Sedegi adgilobrivi
1968a). mowifuli tyeebi cecxls winaaRmdego-
garemo pirobebiT gansazRvruli klimaqsia.
bas uwevs da iSviaTad ziandeba, rac preriis
wifeli-nekerCxlis tye Camoyalibebis Semdeg
balaxebis gavrcelebas xels uSlis. yovelive
sakuTar Tavs imeorebs, xolo misi Sexeduleba,
zemoTqmulidan gamomdinare, tyisa da preriis
sazogadoebaSi Semavali individebis mudmivi
sazRvari zogadad stabiluria.
Canacvlebis miuxedavad, ar icvleba. miuxeda-
balaxis Zova klimaqsuri sazogadoebis bune-
vad amisa, yvela klimaqsi stabiluri ar aris.
bas agreTve cvlis (harperi 1969). intensiuri
gardamavali klimaqsis kargi magaliTia patara
Zovis Sedegad mindori buCqnarad SeiZleba ga-
sezonur tbaSi mcenareTa da cxovelTa sazoga-
daiqces. balaxismWameli cxovelebi mraval-
683
suqcesiur etapebs qmnis. zogierTi saxeoba tyis da rTuli xdeba (margalefi 1968, odumi 1969).
safarSi gaCenil sxvadasxva zomis Ria adgilebs uitekeris (1975) varaudiT, zogierT mimdev-
kargad egueba da klimaqsuri sazogadoebis mra- robaSi suqcesiis Sualeduri etapebi ufro
valferovnebas kidev ufro TvalSisacems xdis mravalferovania, vinaidan isini adreuli
(denslou 1980, 1985, oriansi 1982, piketi 1983). suqcesiuri etapebis da klimaqsuri sazoga-
igive struqtura zRvis kldian sanapiroebze, doebis elementebs erTdroulad Seicavs.
miqceva-moqceva zonebSi gvxvdeba, sadac tal- swored aseTi mdgomareoba gvxvdeba souzas kv-
RebiT gamowveuli dazianeba da mtacebloba levaSi (1979), romelic miqceva-moqcevis zonaSi
gavrcelebis axal arealebs qmnis (deitoni 1971, mcxovrebi wyalmcenareebis sazogadoebebze
levini da peini 1974, koneli 1978, souza 1985, Catarda. amgvar sazogadoebebSi saxeobaTa mra-
koneli da keu 1985). valferovneba Tavdapirvelad izrdeba, xolo
cvlilebis cikluri struqtura da gvian suqcesiur etapebze mcirdeba, vinaidan
gavrcelebis mozaikuri struqtura klimaqsuri wyalmcenaris erT-erTi saxeoba dominanturi
sazogadoebis cnebasTan unda gavaerTianoT. xdeba. suqcesiis Sualedur etapebze saxeobaTa
klimaqsi dinamiuri, ganmeorebadi mdgomareo- mravalferovnebis maRali done bevr sazoga-
baa im SemTxvevaSic ki, rodesac is sakuTar Tavs doebaSi SeiniSneba (Sugarti da heti 1973, souza
cvlilebis regularuli ciklebis ganmavloba- 1980, hastoni 1994).
Si imeorebs. klimaqsis gaazrebisTvis mdgra- suqcesiis adreul etapze mravalferovnebis
doba Zalian mniSvnelovania, vinaidan Tu cikli swrafi zrda axali saxeobebis SemosvliT da
mdgradia, is Tavisi arsiT iseTive klimaqsia, maTi xelSemwyobi adreuli kolonistebis mier
rogoric ucvleli, mdgradi mdgomareoba. niadagis gamdidrebiT aris gamowveuli (hasto-
ni 1994). adreuli kolonistebis mier niadagis
xarisxis gaumjobeseba yinulis dnobis arealSi
suqcesia da saxeobaTa mraval- momxdari pirveladi suqcesiis ZiriTadi gamom-
ferovneba wvevi mizezia (krokeri da meijori 1955), Tumca
Capinis da sxvebis mier Catarebuli ufro Ta-
bevri ekologis azris, Tanasazogadoeba suqce-
namedrove kvlevebis mixedviT, pirvelad suqce-
siis progresTan erTad ufro mravalferovani
siaze sxva faqtorebic axdens zegavlenas.
qaris mimarTuleba
mkvdari da gadatexili
Reroebi
calluna fesvebis
mdebareoba
drois
mimdinareoba
carieli
teritoria qaris Semotevis
regioni
qaris eroziis regioni
sur. 28.21. qariT gamowveuli dazianebis da
moZraobis mimarTuleba regeneraciis mimdevroba CrdiloeT Sotlan-
diis juja mananebSi.
685
daskvna
1. suqcesia aRelrRvevisvebis an axlad ga- potenciuri saxeobis koloniziis albaTobaze
moCenili substratis kolonizaciis Sedegad zegavlenas axdens. es procesebia: xelSewyoba,
Tanasazogadoebis cvlilebaa. garkveul teri- daTrgunva da Semwynarebloba. pirveladi suk-
toriaze sazogadoebis cvlilebis procesi cesiis adreul etapebze xelSewyoba yvelaze
mimdevrobaa, xolo mcenareTa da cxovelTa xSiria, xolo daTrgunva ufro meorad suqce-
saboloo, stabilur gaerTianebas klimaqsi ewo- sias axasiaTebs.
deba.
6. CrdiloeT karolinis Zvel velebSi da
2. axlad warmoqmnil substratebze, rogore- aliaskaSi, yinulis dnobis teritoriaze momx-
bicaa qviSis diunebi, mewyerebi, lavis nakadebi dari suqcesia sakmaod rTuli movlenaa.
da a.S. momxdar suqcesias pirveladi ewodeba da
7. suqcesiis warmmarTveli urTierTqmede-
am dros adreuli kolonistebi garemo pirobebs
bebi A saxeobis B saxeobiT Canacvlebis albaTobis
mniSvnelovnad cvlian. zomieri aRelvebebis
gadasvlis matriciT SeiZleba avsaxoT. suqce-
Sedegad ekosistemis fizikuri struqturis
siis dinamika da adgilobrivi klimaqsis Semad-
didi nawili ar icvleba da mas meoradi suqce-
genloba matricis Tvisebebidan ganisazRvreba.
sia moyveba. avtogenuri suqcesia sazogadoebis
SigniT moqmedi ZalebiTaa gamowveuli, xolo 8. suqcesia manamde grZeldeba, vidre
alogenurs gare faqtorebiT gamowveul suqce- sazogadoebaSi is saxeobebi gaxdeba dominan-
sias uwodeben. turi, romelsac TavisTvis da sxvebTan erTad
arseboba SeuZliaT. amis Semdeg sazogadoeba
3. suqcesia fizikurma an biologiur-
sakuTar Tavs imeorebs, Tumca struqturis cv-
ma aRelvebam SeiZleba gamoiwvios. zRvis
lileba da sazogadoebis ganviTareba ar wydeba.
gavrcelebis arealebSi momxdari suqcesia
cxadyofs, rom mimdevrobis sawyisi etapebi 9. klimaqsuri sazogadoebebi klimatiTa
rRvevis intensivobasa da xangrZlivobazea da topografiiT ganisazRvreba. mimdevroba
damokidebuli, xolo mtaceblebisa da balax- raime regionSi erT saxeobad gaerTianebisken
ismWameli cxovelebis suqcesiur cvlilebebze miiswrafvis. klimaqsis Tvisebaze adgilobrivi
gamoZaxilebi Tanasazogadoebis ganviTarebaze pirobebi, magaliTad xanZari an balaxis Zova
zegavlenas axdens. xanZris Semdgomi suqcesiis axdens zegavlenas. igive pirobebi suqcesiur
kvlevam aCvena, rom Tanasazogadoebis struq- saxeobebs Soris urTierTqmedebasac cvlian.
tura rRvevis intensivobaze zegavlenas axdens.
10. gardamavali klimaqsebi efemerul
4. mimdevrobaSi Semavali saxeobebis arse- resursebze da droebiTi patara tbebis an
boba da mdgradoba, gansakuTrebiT meoradi cxovelebis naSTebis magvar gavrcelebis are-
suqcesiisas, maT kolonizatorul SesaZleblo- alebze iqmneba. regionuli klimaqsebi gardama-
bebze da konkurentunarianobazea damokide- val mimdevrobebs moicavs.
buli. adreuli suqcesiuri etapebis wevrebi
kargad vrceldeba da swrafad izrdeba. ufro 11. cikluri adgilobrivi klimaqsebi iseT
gvian etapebze mobinadre saxeobebi resursebis adgilebze SeiZleba Seiqmnas, sadac TiToeul
mcire raodenobas kargad egueba an sxva saxe- saxeobas sxvasTan erTad SeuZlia arseboba.
obebTan urTierTqmedebisas upiratesoba aqvs. ciklur klimaqsebs xSirad mkveTri fizi-
kuri pirobebi, magaliTad yinva an Zlieri qa-
5. konelma da sleiterma gamoyves proces- rebi iwvevs. regionuli klimaqsi adgilobriv
ebi, romelTa saSualebiT erTi saxeoba meore ciklur mimdevrobas moicavs.
686
savarjiSoebi
1. SearCieT raime teritoria, sadac arc Tu individebis raodenobaa 10, B saxeobaSi - 20,
ise didi xnis win aRelveba moxda da masze aR- xolo C saxeobaSi - 30. A saxeoba B saxeobas Trgu-
mocenebuli vegetaciis Tvisebebi aRwereT. navs da C saxeobas xels uwyobs. B da C saxeobebi
urTierTSemwynarebelia da orive maTgani A saxe-
2. aRwereT mdgomareoba, rodesac cxovelTa
obas Trgunavs. pirobiTi mniSvnelobebis gam-
sazogadoebaSi momxdar suqcesiaze dakvirveba
oyenebiT sazogadoebaSi momxdari suqcesiuri
SesaZlebelia.
cvlilebis gadasvlis matrica aageT. matricis
3. axseniT, rogor SeuZlia suqcesias ekosis- diagonalebSi anu arsebuli mdgomareobis cvl-
temebSi nivTierebebis da energiis moZraobaze ilebis SeuZleblobis albaTobaSi 0,5 SeitaneT
zegavlenis moxdena. (miniSnebebi: 1. matriculi operaciebis Sesaxeb
4. martivi sazogadoeba A, B da C saxeobas me-15 Tavi xelaxla gadaikiTxeT. 2. mdgomareo-
moicavs. garkveul dros A saxeobaSi Semavali bis N veqtori sazogadoebaSi Semavali TiToeu-
li saxeobis individebis raodenobaa mocemul
dros)
687
Tavi 29
biomravalferovneba
gzamkvlevi kiTxvebi
ra saxeobis mravalferovneba arsebobs? ra kavSiria saxeobaTa simdidresa da niSis
dinamikas Soris?
saxeobaTa mravalferovnebis ra zogad
struqturebs akvirdebian ekologebi? ra aris gamdidrebis paradoqsi?
sur. 29.2. frinvelebis, xeebis da ZuZumwovari cxovelebis saxeobebis raodenoba ganedis mixedviT. Zelakebi marcxniv gamosaxul
rukas Seesabameba.
690
yvela gavrcelebis arealSi gvxvdeba, adgilo- SedarebiT naklebi saxeoba binadrobs, Tumca
brivi da regionaluri mravalferovneba erTi kunZulis saxeobebi ufro mWidrod aris ganla-
da igivea (sur. 29.6a da d). Tu yvela gavrcelebis gebuli da am movlenas simWidrovis kompensacia
areals gamorCeuli flora da fauna aqvs, maSin ewodeba (kraueli 1962). garda amisa, kunZulis
regionaluri mravalferovneba adgilobrivi
mravalferovnebis saSualos regionSi mdebare
gavrcelebis arealebis raodenobaze namravlia
(sur. 29.6b). ekologebi gavrcelebis arealeb-
Si saxeobaTa sxvaobas beta mravalferovnebas ab ab ab c
uwodeben. rac ufro metia gavrcelebis are-
alebs Soris saxeobaTa sxvaoba, miT ufro metia ab ab d e
beta mravalferovneba. beta mravalferovnebis
gamoTvlis ramdenime meTodi arsebobs, Tumca = 2, = 2, = 1 = 1,25, = 5, = 4
yvelaze ufro sasargeblo regionSi mdebare (a) (b)
gansxvavebuli gavrcelebis arealebis raode-
nobaa. rodesac yvela saxeoba gavrcelebis
arealebSi universalurad gvxvdeba, regionSi a a abc abc
mxolod erTi gavrcelebis arealia da beta mra-
valferovneba 1-is tolia (sur. 29.6a da d). Tu b b abc abc
gavrcelebis arealis specializacia izrdeba,
regionSi ufro didi raodenobis gavrcelebis = 0.5, = 2, = 2 = 3, = 3, = 1
areali gxvdeba. gama mravalferovneba alfa (g) (d)
mravalferovnebis beta mravalferovnebaze
namravlia. beta mravalferovnebis pirdapir ga- sur. 29.6. kavSiri alfa (adgilobriv), gama (regionalur)
moTvla sasurveli ar aris, vinaidan saxeobebi da beta (gardamaval) mravalferovnebebs Soris. TiToeul
panelze gamosaxulia gavrcelebis oTxi arealis (patara
gavrcelebis arealebSi erTmaneTs gadafaravs.
mwvane yuTebis) Semcveli regioni (didi nacrisferi yuTi).
gansxvavebuli gavrcelebis arealebis raode- a) mravalferovneba gavrcelebis oTxive arealSi (alfa mra-
nobis gamoTvla Semdegi formuliT SeiZleba: valferovneba) Tanabaria (gavrcelebis yvela arealSi a da b
beta mravalferovneba = gama mravalferovneba/ saxeoba cxovrobs da saxeobaTa simdidea 2). regionaluri (gama)
alfa mravalferovneba. mravalferovnebaa 2. beta (gardamavali) mravalferovneba
aris gama/alfa=2/2=1. b) gavrcelebis erT arealSi alfa
rodesac regionSi bevri saxeoba Tanacxov-
mravalferovnebaa 2 (a da b saxeobebi), xolo danarCen samSi - 1
robs, TiToeuli maTgani SedarebiT mcire ra-
(gavrcelebis arealebSi mxolod c, d da e saxeobebi Sedian).
odenobis gavrcelebis arealSi gvxvdeba (ma- saSualo alfa mravalferovnebaa 1,25. gama mravalferovnebaa
karturi da sxvebi 1966). gama mravalferovnebis 5 (gavrcelebis arealebis saSualo alfa mravalferovnebaze
cvlileba alfa da beta mravalferovnebis erT- namravli), xolo beta mravalferovnebaa gama/alfa=5/1,25=4. g)
drouli cvlilebis Sedegia. amgvari damokide- saSualo alfa mravalferovnebaa 0,5, gama mravalferovnebaa 2,
xolo beta mravalferovnebaa 2/1=2. d) alfa mravalferovnebaa
buleba kunZulebsa da kontinentebze kargad
3, gama mravalferovnebaa 3, xolo beta mravalferovnebaa 1. a)
Cans, sadac saxeobaTa mravalferovnebaze dak-
da d) regionebSi gama mravalferovneba gansxavebulia, xolo
virveba fizikuri pirobebis msgavs arealSi Sei- beta mravalferovneba identuria, rac am regionSi patara saxe-
Zleba. rogorc wesi, kunZulebze kontinentTan obebis gardamavlobaze miuTiTebs.
693
cxrili 29-1 karibis auzSi mdebare Svid tropikul teritoriaze mudmivad mobinadre
frinvelebis fardobiTi mravalricxovnoba da gavrcelebis arealSi ga-
nawileba
saxeobebis saSu- fardobiTi
saxeobaTa alo raodenoba mravalric- yvela
raodenoba gavrcelebis xovnoba fardobiTi saxeobis
(regionaluri arealSi (adgi gavrcelebis saxeobaze da mravalric- fardobiTi
mravalferov- lobrivi mra- areali gavrcelebis xovnoba mraval-
teritoria neba) valferovneba) saxeobaze arealze saxeobaze ricxovnoba
panama 135 30.2 2.01 2.95 5.93 800
SeniSvna: cxrili yvela teritoriaze mdebare gavrcelebis cxrave arealis aT saangariSo intervals efuZneba.
gavrcelebis yvela arealSi mobinadre TiToeuli saxeobis fardobiTi mravalricxovnoba saxeobebze dakvirvebis
saangariSo intervalebis raodenobaa (maqsimum 10). am ricxvis gavrcelebis arealebis raodenobaze gamravleba
saxeobaze mosul fardobiT mravalricxovnobas gvaZlevs. am ricxvis saxeobaTa raodenobaze gamravlebiT yvela
saxeobis fardobiT mravalricxovnobas miviRebT.
saxeobebi gavrcelebis iseT arealebSic binad- kitsTan SedarebiT samjer meti saxeoba (alfa
robs, romlebsac kontinentze sxva saxeobebi mravalferovneba) gvxvdeba, xolo TiToeuli
daikaveben da am movlenas gavrcelebis arealis saxeobis simWidrove orjer naklebia. beta
gafarToeba ewodeba (makarturi da sxvebi 1972, mravalferovneba (saxeobebis mier aRiarebuli
raiti 1980). zemoT CamoTvlili movlenebis er- gavrcelebis arealebis raodenoba) sent kitssa
Tobas ekologiuri gaTavisufleba ewodeba. ma- da panamas Soris TiTqmis 3-is koeficientiT iz-
karturma da sxvebma puerto rikos kunZulze rdeba.
dakvirvebisas aRmoaCines, rom frinvelis mra-
vali saxeoba gavrcelebis arealebis umeteso-
bas ikavebs, xolo panamaSi, sadac tropikuli 29.3. kunZulebze saxeobaTa ricxvi
gavrcelebis arealebis igive simravle arse- saxeobebis damokidebulia imigra-
bobs, TiToeuli saxeoba ufro mcire raodeno- ciisa da gadaSenebis maCveneblebze
biT gavrcelebis areals ikavebs.
saxeobaTa mravalferovnebis Sesaxeb arsebuli
ekologiuri gaTavisufleba Svidi tropi-
mosazrebebidan yvelaze ufro gavleniani kun-
kuli regionis da karibis auzSi mdebare kun-
Zulis biogeografiis Teoriaa, romelic ma-
Zulebis frinvelTa sazogadoebebze dak-
karturma da uilsonma SeimuSaves (1963, 1967).
virvebis Sedegad Cans. es teritoriebi panamis
es Teoria regionalur-istoriul perspeqti-
kontinentidan patara antilebSi mdebare sent
vas emxroba da mis Tanaxmad, kunZulze mobi-
kitsis kunZulamdea gadaWimuli. dakvirvebebis
nadre saxeobebis raodenobas imigraciis da
Sedegad Cans, rom mcire raodenobis saxeobebi
gadaSenebis warmmarTveli adgilobrivi pro-
ufro mravalricxovania da gavrcelebis bevr
cesebi abalansebs. patara kunZulebze popula-
arealSi gvxvdeba (cxrili 29.1). Svidive teri-
ciaTa geografiuli izolireba xdeba da axali
toriaze saxeobaTa individebis mTliani raode-
saxeobebis warmoqmna SeuZlebelia, amitom saxe-
noba tolia, Tumca saxeobaTa mTliani raode-
obaTa raodenoba mxolod sxva kunZulebidan an
noba (regionaluri mravalferovneba) panamasa
kontinentidan migrirebuli individebis xar-
da sent kitss Soris TiTqmis 7-is koeficientiT
jze izrdeba. Cven kontinentebze saxeobebis
gansxvavdeba. panamis gavrcelebis arealSi sent
694
40
saxeobebis arsebuli raodenoba
taqsonis raodenoba
CrdieloT amerikis
taqsoni evropa aRmosavleTi aRmosavleT azia
fenebi 16 26 37
ojaxebi 21 46 67
gvarebi 43 90 177
saxeobebi 124 253 729
ZiriTadad tropikuli
gvarebis procentuli Semadgenloba 5 14 32
gvarebis raodenoba
namarxebSi 130 60 122
dayofa tropikebSi saxeobebis alotrapiuli ga- klimatis zonebis gvarebSi. tropikul tyeebSi
Cenis SesaZleblobas qmnis, xolo zomieri kli- mravalferovneba ojaxis, gvaris da saxeobis
matis da arqtikul zonaSi mdebare gavrcelebis donezec aSkarad gamoxatulia. panamis respub-
arealebis mkveTri pirobebi da SezRudvebi ga- likaSi (46 saxeoba) da kanadaSi, ontarioSi (33)
daSenebis tempis zrdas iwvevs. Tu zomier da gavrcelebuli xeebis saxeobebidan nimuSis
tropikul tyeebs Soris mravalferovnebis sx- aRebis Sedegad gamoCnda, rom zomieri klimatis
vaoba tropikebSi saxeobaTa warmoqmnis maRal tyeSi gavrcelebul gvarze meti saxeoba modis,
tempze miuTiTebs, maSin tropikuli tyeebis Tumca orive teritoriaze ojaxze mosuli gva-
gvarebSi ufro meti saxeoba Seva, vidre zomieri rebis raodenoba Tanabaria (cxrili 29.2). saxe-
obebiT mdidar tropikul teritorias (sadac
xeebis 300-ze meti saxeoba binadrobs. naiti
}
1975, krouti 1978, gentri 1988) da zomieri kli-
matis teritorias (sadac 50-ze naklebi saxeoba
zomieri
klimatis binadrobs. brauni 19650, beSeli da sxvebi 1962)
saxeobebi Soris mravalferovnebis sxvaoba ZiriTadad
ojaxis doneze gamoixateba. garda amisa, tropi-
kul tyeebSi mWidrod dakavSirebuli saxeo-
bebis raodenoba naklebia, xolo maRali donis
zrdadi ganedi
ufro didi xnis ganmavlobaSi moicavs. suraTze arqtikuli zonebi dapataravda da polusebs
agreTve Cans, rom tropikuli faunis meti mra- miuaxlovda. ukanaskneli 25 milioni wlis gan-
valferovneba saxeobebze ufro maRali donis mavlobaSi, dedamiwis klimati ufro civi da mS-
taqsonebze SeiniSneba. rali gaxda, ris gamoc tropikebis areali Sem-
Widrovda.
gamyinvarebis epoqis 2 milioni wlis ganmav-
29.5. drois hipoTezis mixedviT, lobaSi, maRalma da dabalma ganedebma mkveTri
Zveli sabinadro areebi ufro cvlileba ganicada. zomieri klimatisa da ar-
mravalferovania qtikul teritoriebze yinuli dneboda da kv-
lav Cndeboda, rac gavrcelebis ZiriTadi are-
1878 wels, ingliselma naturalistma alfred
alebis geografiul gadaadgilebas da SesaZloa
rasel uolesma ganacxada, rom mravalferovne-
gaqrobasac iwvevda. gamyinvarebis periodebSi
ba tropikebSi ufro metia, vidre zomieri kli-
tropikebSi naleqebis raodenoba imatebda. ama-
matis regionebSi, vinaidan tropikuli piro-
zonis junglebi, romelic dResdReobiT mdin-
bebi dedamiwis zedapirze polarul garemo
are amazonis baseins faravs, gvalvis periodSi
pirobebTan SedarebiT adre gaCnda. garda amisa,
mxolod patara, izolirebul TavSesafrebSi
dedamiwis istoriis ganmavlobaSi zomieri kli-
rCeboda (haferi 1969, pransi 1982). tropikuli
matis regionebi aRelvebas, magaliTad gamyin-
tyis gavrcelebis arealis SezRudvam da dayo-
varebas, ufro xSirad eqvemdebareboda. maSasa-
fam mravali saxeobis gadaSeneba gamoiwvia,
dame, tropikuli regionebi ufro didxans iyo
xolo patara teritoriebze izolirebulma
stabiluri da saxeobaTa diferencirebisTvis
populaciebma axali saxeobebis Camoyalibebas
meti dro arsebobda. amgvar mosazrebas xSirad
Seuwyo xeli.
saxeobaTa mravalferovnebis drois hipoTezas
drois hipoTezis SeswavlisTvis ramdenime
uwodeben.
faqti SegviZlia gamoviyenoT. Tu tropikuli
dedamiwis klimatma gaTbobis da gaciebis
klimati sxvebs win uswrebs, maSin SedarebiT
ramdenime cikli gaiara. naleq qanebSi Semonaxu-
civi teritoriebis fauna da flora tropike-
li narCenebi da namarxebi vegetaciasa da okean-
bidan iRebs saTaves. filogenuri kavSirebis
is temperaturaze am ciklebis zegavlenas asax-
dawvrilebiT Seswavlam am mosazrebis siswore
avs. dedamiwis klimatis daTboba daaxloebiT 30
mcenareebismWameli mwerebisTvis daamtkica
milioni wlis win, oligocenis xanaSi moxda. am
(fareli da miteri 1993). igive mdgomareoba or-
periodSi tropikuli da subtropikuli klima-
ganizmTa yvela jgufisTvis ar meordeba. magal-
tis regionebi gafarTovda da aSS-sa da samxreT
iTad, civ regionSi gavrcelebul tyeebSi domi-
kanadas miaRwia. Sedegad zomieri klimatisa da
nanturi wiwvovani xeebi yvavilis mqone xeebs
900 100
80
ojaxTa raodenoba
600
60
win iswrebs. wiwvovani xeebi zomieri klimatis ufro aris gamowveuli, vidre saxeobaTa di-
zonebSi yovelTvis ar gvxvdeba, Tumca naZvi versifikaciisTvis arsebuli droiT. magali-
da soWi gavrcelebis msgavs arealebSi mravali Tad, farelma da miterma (1993) tropikebSi da
aTeuli wlis ganmavlobaSi cocxlobs. zomieri zomieri klimatis regionebSi mobinadre foT-
klimatis zonis mcenareebis sxva jgufebi, mag- lismWameli xoWoebi filogenurad gamoikvlies
aliTad muxebi da nekerCxlebi, saTaves 60 mil- da saxeobaTa mravalferovnebis ufro maRali
ioni wlis win, mezozour xanaSi iRebs. aqedan done tropikebSi aRmoaCines. zomieri klimatis
gamomdinare, zomieri klimatisa da arqtikis Se- moyvaruli xoWoebis fauna tropikuli xoWoe-
darebiT Rarib Tanasazogadoebebs, romelTac bis gvaridan filogenurad iRebs saTaves. igive
es saxeobebi miekuTvneba, ufro mravalferovan kvlevebis Tanaxmad, saxeobaTa warmoSobis tem-
tropikul sazogadoebebTan SedarebiT ganvi- pi ganedur gradients ar avlens. mecnierebis
Tarebis naklebi dro hqonda. zomieri klimati- mosazrebiT, zomieri klimatis moyvaruli xo-
sa da arqtikis gavrcelebis arealebi SesaZloa Woebis saxeobebis diversifikacia mcenareebis
warsulSi SemozRuduli iyo da maTi warmomad- mWamel xoWoebsa da maT maspinZel mcenareebs
genlebis didi raodenoba daiRupa, Tumca Tavad Soris Tanaevoluciuri kavSirebiT izRudeba.
gavrcelebis arealebi da mcenareTa Tu cxov- zomieri klimatis moyvaruli, maspinZeli mcena-
elTa gvarebs uZvelesi istoria aqvs. reebi saTaves tropikebSi iRebs. zomieri kli-
namarxebze dakvirveba droTa ganmavloba- matisa da tropikul regionebs Soris xoWoebis
Si mravalferovnebis zrdaze miuTiTebs da mravalferovnebis sxvaoba swored am mcenaree-
drois hipoTezas asabuTebs. miuxedavad amisa, bis diversifikaciis SezRudviT aixsneba.
namarxebis istoria fragmentulia, misi gamoy- drois hipoTezis erT-erTi saxesxvaobis
eneba mxolod mcire raodenobis taqsonebisT- Tanaxmad, zomieri klimatis regionSi rRvevebi
vis da gavrcelebis mxolod garkveuli tipis ufro xSiri da Zlieria, amitom sazogadoebis
arealebisTvis, kerZod zRvis gavrcelebis ar- mravalferovneba wonasworobas ver aRwevs. es
ealebisTvis SeiZleba (steli da sxvebi 1969, niSnavs, rom sazogadoebebi saxeobebiT gajere-
halami 1977). 29.15 suraTze Cans, rom samyaros buli ar aris, vinaidan maT ubralod dro ar
mravalferovneba paleozouri xanis dawyebis aqvT, raTa saxeobaTa simdidris wonasworul
Semdeg gaizarda. mcenarebma da cxovelebma dones miaRwion. ekologebis umetesoba am mo-
axali teritoriebi daikaves da organizmTa sazrebas ar eTanxmeba (rozencvaigi da abramski
namarxebic swored am periodidan gvxvdeba 1993).
(simpsoni 1969, sepkoski 1978, sepkoski da sxve- amjerad Cvens yuradRebas adgilobriv-
bi 1981). gavrcelebis konkretuli arealebis, deterministul faqtorebs mivapyrobT,
sazogadoebebis an organizmTa Camoyalibebuli romelmac SesaZloa saxeobaTa mravalferovne-
jgufebis Sesaxeb informacia naklebia. buzasma baze moaxdinos zegavlenas. am faqtorebs Sori-
da gibsonma (1973) aCvenes, rom zomieri kli- saa pirveladi warmoqmna, gavrcelebis arealis
matis zonaSi foraminiferebis sazogadoebis struqturuli Tvisebebi, mtaceblebisa da bal-
mravalferovneba ukanaskneli 15 milioni wlis axismWameli cxovelebis moqmedeba, rRveva da
ganmavlobaSi ar Secvlila, Tumca Tavad saxe- konkurencia. sazogadoebis struqturasa da
obebi odnav Seicvala da foraminifera ar aris saxeobaTa mravalferovnebas Soris kavSiris
organizmTa iseTi jgufis warmomadgeneli, Sesaxeb damatebiTi Teoria arsebobs.
romelSic evolucia swrafad xdeba.
mosazreba, romlis Tanaxmad, ganedebze saxe-
obaTa mravalferovnebis sxvaobaze mxolod 29.6. niSis Teoria warmoadgens
droa pasuxismgebeli, ekologebisTvis metisme- CarCos saxeobaTa mravalferovnebis
tad martivia da tropikuli mravalferovnebis regulirebis TeoriisTvis
axsnisTvis ar gamodgeba. ra Tqma unda, sxva faq-
ekologebi termin `niSas~ populaciebis an in-
torebic arsebobs da maT Sorisaa tropikuli
dividebis garemo pirobebTan kavSirebis anu
regionebis mier dakavebuli didi farTobi, mzis
sazogadoebaSi maTi ekologiuri funqciebis
gamosxivebis gansxvavebuloba, gavrcelebis
asaxvisTvis iyeneben. niSa garemo pirobebis da
arealis araerTgvarovneba da adgilobrivi Tu
resursis xarisxebis erTobliobaa, romelSic
regionaluri aRelvebebis sixSire da inten-
individebs an saxeobebs gadarCena da gamrav-
sivoba (uilsoni 1992). ufro metic, rodesac
leba SeuZliaT. magaliTad, garkveuli saxe-
zomieri klimatis moyvaruli saxeobebi tropi-
obis niSis sazRvrebi 100C-300C-mde tempera-
kuli gvaridan iRebs saTaves, maTi diversifi-
tura, nadirobis teritoriis 4-12mm-mde zoma
kaciis SezRudva Tanaevoluciuri kavSirebiT
700
RerZi 1
Zi3
er
R
RerZi 1 RerZi 1
sur. 29.16. ekologiuri niSa a) erTi RerZiT, b) ori RerZiT da g) sami RerZiT. gamuqebuli farTobi resursTa
moxmarebas da garemo pirobebisadmi Semgueblobas asaxavs. samze meti ganzomilebis mqone niSis grafikulad
gamosaxva SeuZlebelia.
701
1 2 3 4 5
(b) (a)
1 2 3 4 5 6 7 8
(b)
1 2 3 4 5 6 7 8
(g)
1 2 3 4 5 6 7 8
(g)
fexebis Sexeduleba
damaluli
xiluli, ucvleli
xiluli, Secvlili
Seferiloba
TeTri
ruxi
yavisferi
mwvane
yviTeli
Savi
moqmedeba rRvevisas
darCena
siaruli
frena
gadaxtoma
sur. 29.22. rikfelsi da o'rurki sam teritoriaze gavrcelebuli Ramis peplebis Sexedulebisa da moqmedebis mravalferovnebas
daakvirdnen da xsenebuli saxeobebi 12 TvisebiT daaxasiaTes. sami Tviseba suraTzea gamosaxuli. mravalferovneba yvelaze ufro
meti panamaSia.
705
Ramis peplebze dakvirveba sam teritoriaze, (1991) aRmoaCina, rom frinvelis, ZuZumwovari
kerZod kolorados naZvi-alvis xis tyeSi (43 cxovelis, amfibiis da reptiliis saxeobis sim-
saxeoba), arizonaSi, sonoranis udabnoSi (51 sax- didre potenciur evapotranspiraciasTan (PET)
eoba) da panamis tropikul tyeebSi (203 saxeoba) erTad izrdeba (sur. 29.23). amfibiebisa da rep-
Catarda. Ramis peplebis saxeobaTa raodenoba tiliebisTvis zrda monotonuria, xolo fr-
teritoriebze arsebuli mravalferovnebis invelebisa da ZuZumwovari cxovelebisTvis
sxvaobaze miuTiTebs. morfologiuri Tvise- PET-is maRal doneebze simdidre umniSvnelod
bebis didi mravalferovneba panamaSi SeiniSne- Semcirda.
ba. monacemebis srulad gaanalizebis Sedegad rozencvaigma da abramskim (1993) produq-
riklefsma da o'rurkma daaskvnes, rom saxeo- tiulobasa da saxeobaTa simdidres Soris
bebis sazogadoebebSi Sesvla niSis sivrcis ga- damokidebulebaze gansxvavebuli mosazrebebi
farToebis Sedegad moxda (ix. sur. 29.19b) da ara gamoTqves. maTi azriT, SesaZlebelia produq-
imave sivrceSi saxeobebis ufro mWidrod gan- tiulobas ubralod saxeobaTa simdidresTan
lagebiT. gaqcevis sivrcis cvlileba sxvadasxva gaaCnia garkveuli Tanafardoba da ara mis de-
faqtorebiT SeiZleba iyos gamowveuli da maT terminantTan. es niSnavs, rom produqtiulo-
Sorisaa gaqcevis albaTobebis cvlileba garemo basTan garkveul TanafardobaSi raime sxva
pirobebis Sedegad, ufro mkacri mtacebloba, faqtori, magaliTad rRveva, gavrcelebis ar-
gaqcevis sivrceSi arsebuli konkurenciis gam- ealebis sivrceSi ganawileba an jer kidev ga-
kacreba da damoukideblad ganviTarebadi pop- nusazRvreli cvladia. zogierTi mecnieris
ulaciebis diversifikaciis meti SesaZleloba. varaudiT, produqtiulobis zrdasTan erTad,
mtaceblis msxverplTan Sefardeba izrdeba anu
produqtiulobis maRal doneze mtaceblebi
29.7. saxeobaTa mravalferovneba iz- xelmisawvdomi produqciis araproporciulad
rdeba pirveladi produqciisas zog did nawils moixmaren da sazogadoebis mraval-
SemTxvevaSi ferovnebis Semcirebas iwveven. kvebis topolo-
giuri jaWvis analizis Sedegad dadginda, rom
pirveladi warmoqmna mwvane mcenareebisa da
mtaceblis msxverplTan Sefardeba gansxvave-
sxva autotrofuli organizmebis mier energiis
buli raodenobis saxeobebis (S) Semcvel jaWvSi
dagrovebaa. pirveladi warmoqmna sazogadoeba-
erTi da igivea da es faqti zemoT moyvanil ar-
Si Semavali saxeobebisTvis xelmisawvdomi ener-
guments abaTilebs (pimi 1991).
giis raodenobas zRudavs. maSasadame, saxeobaTa
rozencvaigis da abramskis (1993) mosazre-
simdidre garemos produqtiulobiT izRudeba.
biT, yvelaze ufro Rirebuli ori hipoTezaa.
konelis da oriasis (1964) mosazrebiT, saxe-
pirvel maTgans taqsonTaSorisi konkuren-
obaTa simdidre stabilur da produqtiulo-
ciis hipoTeza ewodeba. am hipoTezis Tanax-
bis maRali tempebis mqone garemo pirobebSi
mad, sxvadasxva mravalsaxeobiani taqsonebis
ufro metia. es mosazreba pirvelad uitekerma
saxeobaTa mravalferovnebis pikebi produqti-
da nieringma (1965) wamoayenes, xolo Teoriuli
ulobis sxvadasxva donis mqone teritoriebze
safuZveli tilmanma (1982) Cauyara. mosazrebas
mdebareobs. magaliTad, aSS-s samxreT-dasavle-
saxeobaTa mravalferovnebis produqtiuloba-
TiT mdebare udabnoebSi gavrcelebuli patara,
stabilurobis hipoTeza ewodeba. regionalur
ZuZumwovari mRrRenelebis mravalferovnebis
Skalaze anu daaxloebiT 106km2 farTobis teri-
pikebi mdinare el pasos dasavleTSi anu dabali
toriebze (rozencvaigi da abramski 1993) saxe-
produqtiulobis mqone teritoriaze xvde-
obaTa mravalferovnebasa da produqtiulobas
ba, xolo xorcismWameli saxeobebis simdidre
Soris dadebiTi kavSiria (kurie da pakini 1987,
ufro maRali produqtiulobis mqone aRmosav-
aronsoni da Smida 1990, kurie 1991, rozencvaigi
leT texasSi metia. rozencvaigis da abramskis
da abramkis 1993, tilmani da pakala 1993, raiti
mosazrebiT, taqsoni produqtiulobis raime
da sxvebi 1993). produqtiulobasa da saxeobaTa
doneze ukeTesi konkurentia. Sesabamisad,
simdidres Soris kavSiris Zala an aseTi kav-
produqtiulobis am doneze taqsons raime sxva
Siris SesaZlo meqanizmebi kargad cnobili ar
taqsonze upiratesoba eqneba da taqsonTaSori-
aris. tilmanios da pakalas (1993) varaudiT,
si konkurenciis Sedegad saxeobaTa simdidre
mravalferovneba produqtiulobasTan erTad
Semcirdeba. mecnierebs am mosazrebis siswore
saxeobaTa arc erTi jgufisTvis monotonurad
ar SeumowmebiaT. kidev erTi saintereso hipo-
ar izrdeba, Tumca saxeobaTa simdidris cvli-
Teza tilmans (1982) da sxva mecnierebs ekuT-
leba produqtiulobis sazom garemo faqtorze
vniT, romelTa azriT, gavrcelebis arealis
da SerCeul saxeobazea damokidebuli. kuriem
araerTgvarovneba produqtiulobasTan erTad
706
garkveul niSnulamde izrdeba, xolo Semdeg mc- ar gansazRvravs. marTlac, bevr SemTxvevaSi
irdeba. saxeobaTa simdidresa da gavrcelebis maRali produqtiulobis garemo pirobebSi
arealis araerTgvarovnebas Soris amgvari saxeobaTa mravalferovneba naklebia. produq-
damokidebuleba 29.8 paragrafSi dawvrilebiT tiulobis gazrdisTvis sakvebi nivTierebebis
aris aRwerili. da sxva resursebis eqsperimentuli damateba
saxeobaTa simdidresa da produqtiulo- xSirad mravalferovnebis Semcirebs iwvevs, ami-
bas Soris dadebiTi damokidebuleba univer- tom SemoiRes termini gamdidrebis paradoqsi
saluri movlena araviTar SemTxvevaSi ar aris. (rozencvaigi 1975, ribeseli 1974), romelic sax-
magaliTad, SedarebiT erTgvarovani da patara eobaTa mravalferovnebasa da produqtiulo-
teritoriis (5-20ha) gavrcelebis arealebSi bas Soris uaryofiT damokidebulebas asaxavs.
frinvelTa saxeobebis yvelaze meti (24 saxe- ekologebis umetesobis azriT, gavrcelebis ar-
oba) da naklebi (6 saxeoba) simdidre maRali ealis struqtura saxeobaTa mravalferovnebis
produqtiulobis mqone teritoriebze anu gansazRvraSi produqtiulobaze didi mniSvn-
Waobebsa da Walis foTlovan tyeebSi gvxvdeba elobisaa. Waobebi produqtiuli da struqtu-
(sur. 29.3). monacemebi adasturebs, rom saxe- rulad erTgvarovania, amitom aseT adgilebze
obaTa simdidres mxolod produqtiuloba naklebi raodenobis saxeoba binadrobs. udab-
(a) (b)
nos vegetacia naklebad produqtiulia, magram regioni, sadac saxeobas arseboba SeuZlia, vi-
struqturis mravalferovneba gavrcelebis ar- wrovdeba (sur. 29.26). TiToeul geografiul
ealebis gamravalferovnebas iwvevs (sur. 29.24). regionSi garemo pirobebis (resursTa donee-
hastonis (1994) azriT, produqtiulobasa da bis) bunebrivi araerTgvarovneba arsebobs. am
mravalferovnebas Soris damokidebulebis sazRvrebSi moxvedril saxeobebs Tanaarseboba
xarisxi movlenis ganxilvis Skalaze nawilo- SeuZliaT (sur. 29.27). resursebis dabali do-
briv aris damokidebuli. magaliTad, zrdadma nisas, garemo pirobebis araerTgvarovnebis
produqtiulobam konkurenti pirveladi war- mocemuli areali ufro meti saxeobis arsebo-
momqnelebis jgufebSi mravalferovneba Sei- bis teritorias kveTs, vidre es maRali donis
Zleba Seamciros, xolo mTliani sazogadoebis resursebis pirobebSi xdeba. resursis donesa
mravalferovneba gazardos. da mravalferovnebas Soris ukuproporciuli
damokidebuleba empiriulad da eqsperimentu-
lad aris damtkicebuli (tilmani 1982). tropi-
29.8. garemosa da sasicocxlo ciklis kuli tyis niadagebSi resursebis done dabalia,
cvlilebebma SeiZleba gavlena moax- rac mravalferovnebis matebas uwyobs xels.
dinos saxeobaTa mravalferovnebaze tilmanis modelSi sivrciTi Skala yuradRebiT
unda ganisazRvros, vinaidan garemo pirobebis
niadagis saxeobis, tenianobis, temperaturis
cvalebadoba ganxilul teritoriasTan erTad
da sxva garemo pirobebis cvlileba mcenareTa
gaizrdeba da rogorc bolo paragrafSi vTqviT,
saxeobebis mravalferovnebaze zegavlenas ax-
saxeobebis raodenobasac igive bedi eweva.
dens. tropikuli tyis xeebi garkveuli tipis
araprognozirebadi, droebiTi araerTgva-
niadagsa da klimatSi ukeTesad xaroben. axdens
rovneba mravalferovnebas savaraudod xels
Tu ara tropikebis fizikur garemoSi momxdari
ar uwyobs (mei 1974). Cesonis da varneris (1981)
cvlileba zomieri klimatis tyeebSi momxdar
mosazrebiT, gamravlebis tempis wlidan wlamde
cvlilebaze aTjer an ufro Zlier zegavlenas
mcenareTa mravalferovnebaze? tilmanma (1982)
momxmareblebs Soris konkurenciis modelis
daxmarebiT am SekiTxvas savaraudo pasuxi gasca
(ix. 21-e Tavi).
ganvixiloT grafiki, romlis RerZebi ori
aucilebeli resursis donea (sur. 29.25). saxe-
obaTa populacia SeiZleba gaizardos, rodesac
resursebi raime gansazRvrul dones gadaaWar-
bebs da maSasadame, populacia teritoriaze
(grafikis gamuqebuli regioni) konkurenci-
is ararsebobis pirobebSi kargad viTardeba. sur. 29.25. saxeobis arsebobisTvis ori resursis min-
konkurenciis arsebobis pirobebSi grafikis imaluri, kritikuli donea saWiro, rac populacias zRvars
uwesebs.
708
A
A+B
B+C 29.9. mtaceblebelTa da balax-
ismWamelTa qmedebebs SeuZliaT
C+D
gavlena moaxdinos saxeobaTa saqmi-
anobaze
D+E
mtaceblebi da balaxismWameli cxovele-
bi msxverpli da maspinZeli sazogadoebebis
mravalferovnebaze zegavlenas axdenen.
rodesac mtaceblebi msxverpli saxeobebis
E+F
populaciebs potenciur raodenobaze naklebs
xdian, konkurencia mcirdeba da Tanacxovrebas
xeli ewyoba (periSi da saila 1970). ufro metic,
F+G
Zlier konkurentebze seleqciuri nadirobis
an balaxisWamis Sedegad susti saxeobebi siste-
G
maSi binadrobas axerxeben (peini 1966, harperi
1967). mtaceblobis zegavlena mravalferovne-
baze wylis sistemebSi kargad Cans, sadac mtace-
beli zRvis varskvlavis, salamandris an Tevzis
sur. 29.27. Svidi saxeobis konkurencia ori aucilebe- Semosvla pirveladi momxmareblebis da war-
li resursis pirobebSi. Tanarsebobis regionebi naCvenebia. momqmnelebis sazogadoebas Zalian cvlis (peini
gamuqebuli teritoriebi sxvadasxva gavrcelebis arealebSi 1966, 1974, zareti da peini 1973, porteri 1972b,
xelmisawvdomi resursebis arealebia. naklebi resursis Sem-
zareti 1980, vilburi da sxvebi 1983, karpenteri
cveli gavrcelebis arealebi ufro meti saxeobis arsebobis
zonebs kveTen. da sxvebi 1987, 1988).
709
ramdenime avtoris, maT Soris dautis (1960), tropikebis msgavsad balaxismWameli cxovelebi
jiletis (1962) da iancenis (1970) azriT, bal- da paTogenuri mikroorganizmebi emterebian.
axismWameloba tropikuli tyeebis did mra- mavneblebi tropikebSi mravalferovnebis zr-
valferovnebaze aris pasuxismgebeli. iancenis das iwveven, xolo sxva ganedebze gansxvavebu-
mixedviT, balaxismWameli cxovelebi kvirtiT, lad moqmedeben. magaliTad, tropikuli balax-
TesliT da amonazardebiT ikvebebian da saxeo- ismWameli cxovelebi da mcenaris paTogenuri
baTa simWidroves amcireben. amis Sedegad sxva, mikroorganizmebi maspinZeli mcenaris saxeobe-
naklebad gavrcelebuli saxeobebi zrdas iwye- bze arian specializirebulni an maTi popula-
ben. saxeobebis vargisianobas momxmareblebisT- ciebi maspinZeli populaciebis simWidrovesa
vis maTi mravalricxovnoba ufro gansazRvravs, da gavrcelebulobaze aris damokidebuli.
vidre calkeuli individebis Sinagani Tvise- mavneblebis zewolis hipoTezis Tanaxmad,
bebi. momxmareblebi mravalricxovan saxeobebs amonazardebi igive saxeobis mozrdil mcenaree-
ufro iolad pouloben da maTi populaciebic bTan axlos ufro xarobs, vidre moSorebiT (ian-
swrafad izrdebian. am mosazrebas mavneblebis ceni 1970). saxeobis mozrdili warmomadgeneli
zewolis hipoTeza ewodeba. balaxismWamel cxovelebsa da paTogenur mikro-
mavneblebis zewolis hipoTezas ramdenime organizmebs ifaravs. garda amisa, vinaidan Tes-
faqti amyarebs. magaliTad, marcvleuli mcena- lis umetesoba mSobelTan axlos aRmocendeba,
reebis monokulturaSi damkvidrebas balax- balaxismWamel cxovelebs amonazardebis mra-
ismWameli cxovelebis Semosvla uSlis xels. am- valricxovnoba izidavT, xolo moSorebiT aR-
azonis auzSi kauCukis xeebma fexi ver moikides, mocenebul mcenareebs yuradRebas ar aqceven
vinaidan maT mravali saxeobis balaxismWameli (sur. 29.29). kvlevebma manZilze damokidebuli
cxoveli iyenebs da ganviTareba ferxdeba. sam- aRmocenebis da ganviTarebis faqti daadastura
agierod, kauCukis xeebis plantaciebi malaiz- (augSpurgeri 1983, klarki da klarki 1984, hou
iaSi yvavis, sadac maTze specializebuli balax- da sxvebi 1985).
ismWameli cxovelebi ar binadroben. tropikebSi Tu amonazardebi mSobelTan an igive saxeobis
marcvleuli mcenareebis saxeobebis gaxareba raime sxva xesTan ufro kargad viTardeba, maSin
kauCukis xeebis msgavsad ver moxerxda. samxreT igive saxeobis xeebi tyeSi farTod vrceldeba.
amerikuli kakao erT-erTi gamonaklisia. kakaos amgvari prognozis SemowmebisTvis TiToeuli
plantaciebSi gavrcelebuli mavnebeli mwere- saxeobis individebis ruka unda SevadginoT
bi ar arian ufro mravalricxovani an mraval- da Semdeg statistikis gamoyenebiT saxeobis
ferovani, vidre afrikisa da aziis plantacieb- gavrcelebis xarisxi davadginoT. kvlevebis
Si (strongi 1974). Sedegad dadginda, rom xeTa umetesi, gansa-
monokulturis problemebi tropikebis miR- kuTrebiT gavrcelebuli saxeobebi, mWidrod
mac vrceldeba. zomieri klimatis moyvarul vrceldeba (habeli 1979, habeli da fosteri
xeebs sakuTari balaxismWameli cxovelebi gaaC- 1983). miRebuli Sedegi tyis sazogadoebis
nia. cxvirgrZelebs da ciyvebs rkoebis umete- struqturaSi mavneblebis zewolis mniSvnelo-
soba ver gadaurCeba, xolo xis amonazardebs bas asaxavs, Tumca mWidrod ganlagebis xarisxi
711
zomieri klimati
greiT smoukis mTebi 49-211 0,5-2
tionesta, pensilvania 107 0,9
hiuston vudsi, ohaio 78 1,3
* ganaxlebis dro safaris zrdis dros ar Seicavs, rac zomieri klimatis zonebSi gavrcelebuli
saxeobebisTvis 54-185 wels Seadgens
is qvebis gavrcelebis arealebi naklebad aris gili mravalferovnebis gazrdas iwvevs da misi
xelmisawvdomi (korni da bari 1989). es mosazreba efuZneba varauds, romlis Tanax-
rRveva saxeobaTa mravalferovnebaze ram- mad, rRveva Teslis ganayofierebis da amonaz-
denime meqanizmiT axdens zegavlenas. kornel- ardis ganviTarebisTvis saWiro pirobebs qmnis
ma (1978) tropikuli tyeebi da marjnis rifebi (denslou 1980, 1987, oriansi 1982, piketi 1983).
Seiswavla da didi mravalferovneba aRelvebis rRveva mcenareebis da organizmebis sicocxlis
Sualedur doneebs daukavSira. am mosazre- kritikul etapze gardamaval, araerTgvarovan
bas Sualeduri rRvevis hipoTeza ewodeba. garemo pirobebs qmnis. garda amisa, tyis safar-
fizikuri pirobebiT, mtaceblebiT an raime Si gaCenil cariel adgilebsa da fizikur gare-
sxva faqtoriT gamowveuli rRveva koloniza- mo pirobebs Soris urTierTqmedeba tropikebSi
ciis saSualebas qmnis da aRelvebul adgile- ufro met araerTgvarovnebas iwvevs, vidre zo-
bze dasaxlebuli saxeobebis suqcesiis cik- mieri klimatis regionebSi. xis dacemis Sede-
lis dawyebas iwvevs. saSualo donis rRvevisas, gad tyis safarSi gaCenil cariel adgilebSi
sazogadoeba gavrcelebis arealebis patara niadagi ukeTesad naTdeba da Sesabamisad amon-
teritoriebis mozaika xdeba. am teritoriebze azardis ganviTarebisa da organuli detri-
suqcesiuri mimdevrobis saxeobebi binadrobs. tebis daSlisTvis fizikuri pirobebi icvleba.
Sualeduri rRvevis hipoTezam regionebs Soris garda amisa, tyis cariel adgilas cocxali xis
mravalferovnebis gansxvavebuloba, gansakure- naklebi raodenobis fesvi gvxvdeba da niadagi-
biT ki xeTa saxeobebs Soris ganedis mixedviT dan gamzadebuli sakvebi nivTierebebis gawova
arsebuli gansxvavebuloba unda gaiTvaliswin- mimdinareobs. es procesebi ufro intensiu-
os, risTvisac aRelvebis doneebs Soris Sedar- rad tropikebSi xdeba, vinaidan mzis sinaTle
ebadi sxvaoba unda iyos. tyis xeebis individebis niadags pirdapir ecema (sur. 29.31). tropikebSi
ganaxlebis tempi (anu sicocxlis saSualo xan- wvimac ufro xSiria, amitom daSla da gawova
grZlivobis Sebrunebuli) zomieri klimatis da ufro swrafad xdeba. garda amisa, tropikul
tropikul teritoriebze erTmaneTisgan siste- tyeebSi dauzianebeli safari ukeTesad aris
maturad ar gansxvavdeba (cxrili 29.4). qariSx- daculi, vidre zomieri klimatis zonebSi, rac
lis da xanZris magvari rRvevebi tropikebSi safaris meti simWidroviTa da foTlebis gam-
ufro xSirad ar xdeba. aqedan gamomdinare, ZleobiT aris gamowveuli. tyesa da garemos
rRveva SesaZloa mravalferovnebas xels uwy- Soris urTierTqmedebis Sedegad fizikuri pi-
obs, magram tyeebs da sxva tipis sazogadoebebs robebis didi simravle iqmneba, rac tropikebSi
Soris mravalferovnebis gansxvavebulobaze amonazardis ganviTarebisTvis ukeTes pirobas
pasuxismgebeli ar aris. qmnis. Tu xeebi pirobebis am gradientis gaswvr-
riklefsma (1977a) gansxvavebuli meqanizmi iv izrdeba, maSin maTi Tanaarseboba tropikebSi
aRwera, romliTac tyeSi gaCenili carieli ad- ufro advilia. xeebisTvis damaxasiaTebeli gan-
713
eduri gradienti buCqebisa da balaxebisTvis 29.32 suraTi 21.4 suraTis msgavsia da masze
ar arsebobs, vinaidan maT tyisgan gansxvavebiT sami ganzomilebaa warmodgenili. vertikaluri
gamorCeuli fizikuri struqtura ar gaaCniaT. ganzomileba saxelmZRvanelos gverdidan mo-
hastonis (1979, 1994) azriT, identuri SorebiT aris mimarTuli, ar Cans da sazogadoe-
ekologiuri funqciebis da didi mraval- bis saxeobaTa mravalferovnebas asaxavs. hori-
ferovnebis mqone sazogadoebebis arseboba zontaluri RerZi saxelmZRvanelos gverdzea
TanasazogadoebaSi momxdari rRvevis sididesa gavlebuli da populaciis zrdis temps asaxavs,
da saxeobaTa populaciis zrdis temps Soris xolo vertikaluri RerZi teritoriaze momx-
damokidebulebis daxmarebiT unda gaviazroT. dari rRvevis intensivobis dones gviCvenebs.
hastonis models dinamiuri wonasworobis mod- konkurenciis Sedegad gamoricxva mraval-
eli ewodeba da is konelis Sualeduri rRve- ferovnebas amcirebs da maSin xdeba, rodesac
vis hipoTezis srulyofili variantia (koneli populaciis zrdis tempi maRalia. rRvevam mra-
1978). dinamiuri wonasworobis modeli 29.32 su- valferovneba aseve SeiZleba Seamciros, magram
raTzea gamosaxuli. es mxolod maSin xdeba, rodesac populaciis
zrdi tempi dabalia da rRvevas ver uZlebs.
populaciaTa suraTze naCvenebia rRvevisa da konkurencias
sikvdilianobis Soris damokidebuleba, ris Sedegadac biomra-
Sedegad Semcirebuli
rRvevis sixSire an intensivoba
0
sazogadoebis Tvisebis cvlileba 0 0,5 1
a
or msgavs saxeobas Soris gansxvaveba, sadac
maTi gavrcelebis arealebi erTmaneTs faravs,
sur. 29.34. albaToba, rom pirobiTad gansazRvrul or
Tvisebis cvlilebaa (ix. paragrafi 22). sazoga-
Sualeds Soris Sefardeba a-s mniSvnelobaze naklebi iqneba
doebaSi Semavali saxeobebis morfologiuri
716
20
29.13 adgilobrivi saxeobebis
gajerebulobisa da Tasazogadoebis
konvergenciis cxadi damamtkicebe- 10
li sabuTebis nakleboba gulisxmobs,
rom regionaluri/istoriuli faq- SK SL J T P
torebi udides rols TamaSobs Tana- 0 20 40 60 80 100
sazogadoebis mravalferovnebaSi
adgilobrivi da regionaluri procesebis Sede-
gad saxeobaTa mravalferovnebis cvlilebis sur. 29.37. karibis regionSi mobinadre frinvelTa saxe-
gamoTvlisTvis unda gavigoT, aris Tu ara Tana- obebis adgilobrivi simdidre regionalur mravalferovne-
sazogadoeba saxeobebiT gajerebuli anu avsebs bazea damokidebuli, rac Tavis mxriv biogeografiiT aris
ganpirobebuli. gavrcelebis arealis patara, homogenur
Tu ara saxeobebi sazogadoebis ekologiur
teritoriebze mobinadre mgalobeli frinvelebis saxeobebi
sivrces maTi adgilobrivi urTierTqmedebebiT
standartulad gamoiTvala da suraTze TiToeuli terito-
gansazRvrul raime mniSvnelobamde. Tu saxeobe- ria gansxvavebuli simboloTi aris aRniSnuli
bi marTlac ase moqmedebs, maSin gavrcelebis ms-
718
20
15
10
0 10 20 30 40
daskvna
savarjiSoebi
1. mocemuli paragrafis didi nawili saxeobaTa cneba auxseniT adamianebs, romelTac ekolo-
mravalferovnebas Seexeba. me-8 TavSi moyvanil giis kursi ar gauvliaT.
informaciasa da sxva wyaroebze dayrdnobiT 4. izrdeba Tu ara cxovelTa jgufebis mra-
ekosistemis mravalferovnebaze imsjeleT. valferovneba maRali produqtiulobis mqone
2. rogor unda moxdes safrTxis qveS myofi garemoSi?
saxeobebis dacva mravalferovnebis regu- 5. e.o. uilsonis (1984) mosazrebiT, STamomav-
lirebis Sesaxeb regionalur-istoriuli da loba ekonomiur katastrofas da birTvul oms
adgilobriv-deterministuli Sexedulebebis ufro gvapatiebs, vidre globaluri biomra-
Tanaxmad? valferovnebis dakargvas. es mosazreba ekolo-
3. niSis Teoria da saxeobaTa mravalferovnebis giuri Teoriis daxmarebiT ganmarteT.
721
nawili 7
Tanasazogadoebis
ekologia
722
o
rganizmebs da garemo pirobebs Soris urTierTqmedebisa da bunebrivi gadarCevis
Sedegad gamravlebis, sakvebis mopovebis, socialuri urTierTqmedebis, zrdis da
daberebis Tvisebebi yalibdeba. organizmi garemo pirobebs egueba an aklimatizacias gadis
moqmedebiTi, fiziologiuri an ganviTarebadi reaqciiT da reaqciaTa erTobliobas evolu-
ciuri adaptacia ewodeba.
30-e TavSi adaptaciis Tvisebebs SeviswavliT, aseve bunebriv gadarCevas, fenotipsa
da garemos Soris urTierTqmedebebis genetikur safuZvlebze gavamaxvilebT yuradRe-
bas. organizmebi garemo pirobebis cvlilebas unda Seeguon. 31-e TavSi vnaxavT, Tu ro-
gor reagirebs mtacebeli msxverplis Secvlaze. bunebrivi gadarCeva drosa da resursebs
konkurentul moTxovnebze, rogoricaa gamravleba da zrda, anawilebs. am movlenis Sede-
gebs 32-e TavSi ganvixilavT. sqesobriv gamravlebasTan dakavSirebul adaptirebis unarebs
33-e TavSi SeviswavliT. imave TavSi mewyvilis SerCevis da mSobliuri mzrunvelobis dinami-
kas davakvirdebiT da vnaxavT, Tu rogor axdens gadarCeva sqesobrivi gziT gamravlebul
organizmTa ekologiis am aspeqtebze zegavlenas. zogierTi organizmi socialur sistemebs
egueba, xolo sxvebi gamravlebas wyvets an momavlisTvis gadadebs, raTa axalgazrdobis
gazrdaze gadaitanos yuradReba. amgvari sistemebis evolucias 34-e TavSi SeviswavliT.
723
Tavi 30
evolucia da
adaptacia
gzamkvlevi kiTxvebi
kvlevis ra xuTi programa arsebobs evolu- ra sargebeli da safasuri aqvs sqesobriv
ciur ekologiaSi? gamravlebas?
rogor cvlis bunebrivi gadarCeva popula- ra zegavlenas axdens genetikur cvalebado-
ciebSi genotipis sixSires? baze mcenareTa naTesauri dawyvileba, auT-
ra faqtorebi axdens zegavlenas evoluciis krosingi (sxvadasxva Stoebis naTesavebis
tempze? dawyvileba) da seleqciuri Camouyalibe-
bloba?
ra komponentebisgan Sedgeba fenotipuri
gadaxra? ra gansxvavebaa adaptaciis Sesaxeb fenoti-
puri gaumjobesebis da evoluciurad stabi-
ra kavSiria memkvidreobiTobas, seleqciaze
luri strategiis Sexedulebebs Soris?
gamoZaxils da seleqciis diferencials So-
ris? rogor akritikeben gouldi da levontini
adaptaciur programas?
rogor zRudavs seleqciaze gamoZaxilis er-
Toblioba evoluciur gamoZaxils?
ewodeba (ix. paragrafi 14). cvlilebaze mesame faq- gamoyeneba bunebrivi gadarCevis kvlevisas Se-
toric axdens zegavlenas da es aris emigracia an darebisTvisac SeiZleba. Tu gadarCeva mimdin-
imigracia. alelebis sixSire populaciebSi asor- areobs populaciaSi, romelic didia, daxurulia
taciulma dawyvilebamac SeiZleba Secvalos. da sadac dawyvileba kanonzomierebis gareSe xde-
asortaciuli dawyvileba niSnavs, rom mewyvilee- ba, maSin alelebis sixSiris cvlileba ramdenime
bis SerCeva kanonzomierad da genotipebis mixed- Taobis ganmavlobaSi gadaraCeviT aris ganpiro-
viT xdeba. msgavsi arsebebis dawyvileba saxe- bebuli. Cven hardi-vainbergis models detalu-
obaTaSoris dawyvilebasac SeiZleba Seicavdes rad SeviswavliT da seleqciis zegavlenis asax-
da am movlenas pozitiuri, asortaciuli daw- visTvis misi gamoyenebis magaliTebsac moviyvanT.
yvileba ewodeba. mewyvileebs Soris gansxvave- rodesac populacia hardi-vainbergis wonas-
bulobis tendencias uaryofiTi, asortaciuli worobaSia, homozigotebis da heterozigotebis
dawyvileba ewodeba. dadebiTi, asortaciuli proporciuli raodenoba wonasworuli mniSvn-
dawyvileba (magaliTad, A1A1 A1A1) populaciaSi elobisaa da am mniSvnelobis gamoTvla popula-
heterozigotebis proporciul Semcvelobas ciaSi Semavali TiToeuli alelis proporciuli
amcirebs, xolo uaryofiTi, asortaciuli daw- raodenobidan SeiZleba. maSasadame, A qromoso-
yvilebis (A1A1 A2A2) Sedegad sapirispiro xde- mis A1 da A2 alelebi populaciaSi p da q sixSiriT
ba. aqedan gamomdinare, dadebiTi, asortaciuli gvxvdeba (p+q=1 da q=1p). populaciaSi Sema-
dawyvilebisas recesiuli alelebis, maT Soris vali sami SesaZlo genotipidan ori A1A1 da A2A2
iSviaTi da saziano genebis raodenoba izrdeba. homozigotia, xolo erTi A1A2 heterozigotia.
dabolos, rac yvelaze mniSvnelovania, bunebrivi homozigoti hardi-veinbergis wonasworobaSi
gadarCeva cvlilebaze zegavlenas axdens. myof populaciaSi p2,q2 sixSiriT gvxvdeba, xolo
saxelmZRvanelos am nawilSi ZiriTadi yuradReba heterozigoti 2pq sixSiriT. kanonzomierebis
bunebriv gadarCevas daeTmoba. rodesac gadar- gareSe dawyvilebis Sedegad p2+2pq+q2=1. Tu A1
Ceba raime Tvisebebze, magaliTad Ramis peplebis da A2 alelebis Sexvedris sixSirea 0,7 da 0,3, maSin
frTebze arsebuli Savi pigmentis raodenobaze populaciaSi Semavali A1A1 genotipebis propor-
xdeba, erTi genis qromosomis mdebareoba an ram- ciuli raodenobaa 0,72=0,49 (49%). es im SemTxveva-
denime genis qromosomis mdebareoba icvleba. Si xdeba, rodesac hardi-vainbergis kanonis yvela
sxva Tvisebebis, magaliTad sxeulis formis an so- daSveba marTebulia. igive tipis gamoTvlebis
cialuri moqmedebis gadarCeva, am Tvisebaze pa- Sedegad miviRebT, rom genotipebis 42% A2A2-ia,
suxismgebel, uricxv genze axdens zegavlenas da xolo 9% A1A2 heterozigotia.
Semdeg es genebi fenotipis sxva Tvisebebs cvlis. hardi-vainbergis kanonis gamoyenebiT fardobi-
Ti vargisianobis gamoTvlac SeiZleba. davuSvaT,
A1A1 genotipis vargisianobaa 1. Tu A1 dominirebs
hardi-vainbergis modeli A2-ze, maSin A1A2 genotipis vargisianoba aseve 1-is
populaciis genetika seleqciisa da geneti- tolia. davuSvaT, A2A2 genotipis vargisianoba
kuri gamoZaxilis evolucias Seiswavlis (krou raime s nawiliT naklebia da 1-s mniSvnelobis to-
da kimura 1970, hartlida klarki 1989, tama- lia. seleqciamde A1A1, A1A2 da A2A2 genotipebis
rini 1993). 20-iani wlebidan moyolebuli, popu- sixSireebia Sesabamisad p2, 2pq da q2 (cxrili 30.1).
laciis genetikis ZiriTadi mizani seleqciaze ramdeniT Seicvleba TiToeuli alelis sixSire
gamoZaxilisas genebis sixSireebis cvlilebis seleqciis erTi Taobis ganmavlobaSi? genoti-
raodenobrivi prognozirebaa. populaciis ge- pebis sixSireebi TiToeuli TaobisTvis maTi Ses-
netikuri modeli xSirad Zalian rTulia, magram abamisi vargisianobis mniSvnelobebze mravldeba
bunebrivi gadarCevis arsis gageba Zalian martivi da momdevno Taobis STamomavlebis raodenoba
genetikuri modeliTac SeiZleba, romelic 1908 gamoiTvleba. Tu A1A1 da A2A2 fenotipebis vargi-
wels, g.h. hardim da v. vainbergma erTmaneTisgan sianobaa 1 da 1-s, maSin TiToeuli genotipis STa-
damoukideblad aRmoaCines. modelis ZiriTadi momavlobis raodenobaa p2, 2pq da (1s)q2. STamo-
amocana mendelis memkvidreobiTobaSi geneti- mavlobaSi Semavali A1 da A2 alelebis raodenobis
kuri cvlilebis Senaxvis principis garkvevaa. am gamoTvlis Semdeg homozigotur genotipze momx-
models hardi-vainbergis kanoni ewodeba da mis dari gadarCevis Sedegad A2 alelis sixSiris cv-
Tanaxmad, did populaciebSi, sadac dawyvileba lileba SegviZlia gamovTvaloT (cxrili 30.1).
kanonzomierebis gareSe mimdinareobs (TiToeuli 30.1 cxrilSi Cans, rom memkvidre populaciaSi
zigota nebismieri ori gametis pirobiTi kombi- A2 alelis proporciuli raodenoba (q) aris A2
naciis Sedegad iqmneba) da seleqcia, mutacia da alelebis Sefardeba mTlian raodenobasTan:
migracia ar xdeba, alelebis da genotipebis six- pq + (1s)q2
q' = , (30.1)
Sire Taobidan Taobaze ar icvleba. am modelis q2 + pq + (1s)q2
726
memkvidreobiToba
30
Number of eggs
damatebiTi genetikuri faqtorebiT gamowveuli
20 fenotipuri gadaxris proporciuli Semadgen-
loba Sefardebis saxiT gamoisaxeba, romelsac
10 Tvisebis memkvidreobiToba ewodeba h2=VA/V .
P
cxvrebis, Sinauri frinvelebis da marcvleuli
0
6 7 8 kulturebis Tvisebebis h2 mniSvnelobebi 30.2
Weight (g) cxrilSia CamoTvlili. monacemebis Tanaxmad,
zomis memkvidreobiToba ufro metia (0,5-0,7),
sur. 30.3. evropuli SoSiis (Sturnus vulgaris) kvercxebis vinaidan garemo am Tvisebaze naklebad axdens
wonaTa sixSiruli ganawileba pensilvaniaSi, filadelfiaSi. zegavlenas, xolo wonis memkvidreobiToba Se-
bunebriv populaciebSi aRmoCenili cvalebadi Tvisebebis darebiT mcirea (0,2-0,35). warmoqmnasa da nayo-
msgavsad, am Tvisebis grafikic zaris formisaa.
fierebasTan dakavSirebuli Tvisebebi, romelic
energiasa da sakvebi nivTierebebis ufro did
raodenobas moiTxovs, naklebad memkvidreobi-
Tia. maSasadame, rZeSi cximis procentuli Semcv-
ciis saSualodan gadaxris orive wyaro gadaxris elobaze Zlieri genetikuri kontrolia (h2=0,6),
gamoTvlisas gamoiyeneba, amitom fenotipur xolo rZis mTliani raodenoba naklebad memkvi-
gadaxras (Vp) ori komponenti gaaCnia. erTi maT- dreobiTia (0,3). qaTmis kvercxis zomis cvlile-
gani genetikiT aris gamowveuli da mas genotipu- bas mozrdili damatebiTi genetikuri komponenti
ri gadaxra (VG) ewodeba, xolo meore komponenti aqvs (0,6), xolo kvercxisdebis tempi naklebad mem-
garemo faqtorebis Sedegad miiReba da mas garemo kvidreobiTia (0,3). didi raodenobiT resursebis
pirobebis Sedegad gadaxras (VE) uwodeben. kom- momTxovni nebismieri Tviseba am resursebis
ponentebis Sekreba mTlian fenotipur gadaxras cvlilebisadmi mgrZnobiarea. nayofiereba da
gvaZlevs anu Vp=VG+VE. sasicocxlo ciklis Tvisebebi naklebad memkvi-
genotipuri gadaxra Tavadac ramdenime dreobiTia (0,05-0,5). velur populaciebSi Sema-
nawilad iyofa. VA aris damatebiTi gadaxra, vali individebis Tvisebebis memkvidreobiToba
romelic himozigoturi formiT gamosaxuli Sinauri cxovelebis msgavsia (boagi 1983, praisi
alelebis saSualebiT ganisazRvreba. VD domi- da sxvebi 1984, noordviki 1984, Ceverudi da di-
nanturi gadaxraa da is homozigoturi formis tusi 1992, gu da dantanaraian 1992, hakaraineni da
alelebis urTierTqmedebis Sedegad miiReba. sxvebi 1996).
VI urTierTqmedebis gadaxraa da qromosomis
garkveul mdebareobaze alelebis gamoxatule-
baze sxvadasxva genebiT gamowveul zegavle- 11.0
nebs aerTianebs. zogadad, VG=VA+VD+VI, Tumca
gadaxris Semdgomi zrda genotipebisa da garemo
pirobebis, aseve sxva naklebad mniSvnelovani faq-
torebis urTierTkavSiris Sedegad SeiZleba iyos 10.0
Offspring bill depth (mm)
gamowveuli.
raodenobrivi genetikis ZiriTadi mizani
fenotipuri gadaxris ramdenime komponentis
mniSvnelobis gamoTvlaa. seleqciaze gamoZaxili 9.0
gadaxris mxolod damatebiTi genetikuri kompo-
nentiT aris gamowveuli, vinaidan VA populaciis
genetikur mravalferovnebas anu evoluciuri
cvlilebis ganmavlobaSi Canacvlebul sxvadasxva 8.0
alelebs asaxavs. fenotipuri gadaxra, gamrav-
lebis programebSi Catarebuli statikuri ana- 8.0 9.0 10.0 11.0
lizis Sedegad, ramdenime komponentad SeiZleba Parent bill depth (mm)
daiyos (falkoneri 1981). aseTi analizisas naTe-
savebis, Cveulebriv mSoblebisa da Svilebis an sur. 30.4. galapagosis kunZulebze mobinadre darvinis
skvinCis erT-erTi warmomadgenlis Geospiza fortis-is niskartis
debis da Zmebis fenotipur mniSvnelobebs Soris
zomis memkvidreobiToba. horizontalur RerZze mSobelTaS-
damokidebuleba gamoiyeneba. orisi mniSvnelobaa gamosaxuli, xolo vertikalur RerZze Svi-
lis niskartis sigrZea. wrfis gadaxra daaxloebiT 0,82-ia, rac
niskartis sigrZis Zlier memkvidreobiTobaze miuTiTebs.
729
wona
sxeulis wona cxvari 0,35
sxeulis wona Rori 0,30
sxeulis wona qaTami 0,20
produqcia
cximis Semcveloba rZeSi msxvilfexa saqoneli 0,60
kvercxis wona qaTami 0,60
qonis sisqe Rori 0,55
matylis wona cxvari 0,40
wveladoba msxvilfexa saqoneli 0,30
nayofiereba
kvercxis deba qaTami 0,30
nayofi marcvleuli mcenare 0,25
namatis raodenoba Rori 0,15
namatis raodenoba Tagvi 0,15
nayofis Casaxvis tempi msxvilfexa saqoneli 0,05
sasicocxlo cikli
kvercxis dadebis asaki qaTami 0,50
sqesobrivi momwifebis asaki virTxa 0,15
sicocxlisunarianoba qaTami 0,10
vad garkveuli sxvaobebisa, seleqciuri gamrav- garkveul rangs Seesabameba. nulovani s popula-
lebis programebi bunebriv pirobebSi momxdar ciis saSualo mniSvnelobaa, xolo rodesac mniS-
evoluciur gamoZaxilebs mainc asaxavs. vnelobebi saSualo mniSvnelobis garSemo si-
metriulad aris ganawilebuli, individebis
naxevari am mniSvnelobidan maRla xvdeba, xolo
gamoZaxili seleqciaze meore naxevari igive mniSvnelobidan dabla mde-
bareobs. mniSvnelobebis normaluri ganawilebis
seleqciis erTi Taobis (R) Sedegad raodenobrivi pirobebSi, rogorc es aris 30.5 suraTze, indi-
Tvisebis (poligenuri kontrolis qveS moqceuli videbis 31% saSualo mniSvnelobidan +0,5s-ze
Tvisebis) cvlileba populaciis saSualo mniSvn-
maRlaa, xolo 31% saSualo mniSvnelobidan
elobidan SerCeul individebs Soris sxvaobaze
-0,5s-ze qvemoTaa. individebis 16%-is mniSvnelo-
da Tvisebis memkvidreobiTobazea damokidebuli.
bebi +1,0s-ze meti an -1s-ze naklebia, 7% 1,5s-s aRe-
am sxvaobas seleqciis diferenciali ewodeba,
mateba, xolo 2,3% 2s-s aRemateba. Sedegad, rac
xolo raodenobrivi Tvisebis cvlileba Semdegi
ufro intensiuria seleqcia (rac ufro metia S-is
formuliT gamoiTvleba:
mniSvneloba), miT ufro mcire raodenobiT indi-
R= h2S (30.4) vidis seleqcia xdeba da seleqciis Semdegi Tao-
bisTvis ufro mcire raodenobis STamomavloba
magaliTad, Tu h2=0,5 da populaciis saSualo rCeba. rodesac seleqcia metismetad Zlieria,
mniSvnelobaze 10 erTeuliT didi zomis dedali populacia klebulobs da sabolood gadaSenebis
da mamali cxovelebis (S=10) dawyvileba xdeba, ma- piras midis. xelovnuri gadarCevis programebSic
Sin am cxovelebis STamomavloba araseleqciuri ki seleqciis Zala populaciis zomiTa da Ser-
populaciis saSualo mniSvnelobasTan SedarebiT Ceuli individebis gamravlebis tempiT izRudeba,
5 erTeuliT didi zomis iqneba. rac ufro metia raTa seleqciis Sedegad gamoricxuli individebi
Tvisebis memkvidreobiToba, miT ufro swrafad sxvebma Secvalon.
xdeba seleqciaze gamoZaxili. seleqciis intensivobas (SerCeuli indi-
R-is da S-is mniSvnelobebi populaciaSi Cat- videbis procentul raodenobas), seleqciis
arebuli gazomvebidan standartuli gadaxris diferencials (S) da seleqciaze gamoZaxils (R)
jeradebia, xolo standartuli gadaxra (s) Soris damokidebulebis kargi magaliTi xoWo Tri-
sacdeli gadaxris kvadratuli fesvia. TiToeu- bolium castaneum-is kvercxisdebis tempis seleq-
li mniSvneloba standartuli gadaxris erTeu- ciis programaa (ruano da sxvebi 1975). kvlevis
lebSi gamoisaxeba da populaciaSi procentilis mizani seleqciis Catarebaa, romlis Sedegad
kvercxis warmoebis tempi unda gaizardos. popu-
laciis mozrdili warmomadgenlis gaCenis Sem-
deg 7-11 dRis ganmavlobaSi dadebuli kvercxis
raodenobis saSualo mniSvneloba 19-is tolia,
mean = 53 standartuli gadaxraa 11,8, xolo memkvidreobi-
standard Tobaa (h2) 0,30. seleqciis sxvadasxva intensivo-
deviation = 8
bebisTvis (50%-dan 5%-mde) erTi sakontrolo
da xuTi Cveulebrivi Sto SemoiRes (cxrili 30.3).
cvalebadobis, memkvidreobiTobis da seleqciis
diferencialis codnis SemTxvevaSi populaciis
mier seleqciaze sawyisi gamoZaxilis gamoTvla
SesaZlebelia. magaliTad, C StoSi seleqciis in-
tensivobaa 80%, xolo seleqciis diferencialia
mm 40 50 60 70
1,4s (falkoneri 1981) anu 16,5 kvercxi (1,411,8).
s 2 1 0 1 2
memkvidreobiTobaa 0,3, xolo erT Taobaze seleq-
% 1 2 5 10 30 50 30 10 5 2 1 ciisadmi gamoZaxilia daaxloebiT 5 kvercxi
(R=h2S=0,3016,5). realuri anu kvlevis Sede-
gad gamovlenili gamoZaxili prognozirebulze
sur. 30.5. hipoTeturi Tvisebis cvlilebis diagrama. su-
raTze naCvenebia gazomvis Skalas, standartul gadaxrasa da mcire aRmoCnda (3 kvercxi erT Taobaze) da amis
garkveul mniSvnelobaze meti fenotipuri mniSvnelobebis savaraudo mizezi is aris, rom memkvidreobi-
mqone populaciis procentul raodenobas Soris damokideb- Tobis gamoTvlisas dedobrivi da dominanturi
uleba. magaliTad, populaciaTa 16%-is fenotipuri mniSvnelo- moqmedeba damatebiT genetikur cvlilebasTan
bebi saSualo mniSvnelobidan zemoT an qvemoT standartuli
erTad gaviTvaliswineT. samagierod, xoWoebis
gadaxraze metia (mwvaned SeRebili farTobi).
populacia zustad prognozis mixedviT moq-
731
gamoricxuli gamoricxuli
ojaxebis dedlebis gamoricxulTa SerCeulTa seleqciis
raodenoba raodenoba mTliani mTliani seleqciis diferenciali
Sto Taobaze ojaxze raodenoba raodenoba intensivoba (S)*
A 10 20 200 10 95 2,0
B 20 10 200 20 90 1,8
C 40 5 200 40 80 1,4
D 66 3 198 66 67 1,1
E 100 2 200 100 50 0,8
F 200 1 200 200 0 0,0
* standartuli gadaxris erTeulebi
100
80
B
A C 200
60
D
40 150
E
100
20 F
0 0 10 20 30 40
5 10 15 20 25 30
sur. 30.6. Tribolium castaneum-is mier kvercxisdebis tempis sur. 30.7. oTxi kviris iaponuri mwyris sxeulis wona sakon-
cvlileba sxvadasxva intensivobis seleqciisas F-dan A-mde trolo Stoebsa da didi wonis sxeulisTvis SerCeuli Stoebze
(cxrili 30.3).
732
araseleqciur jiSebTan konkurenciaSi moaqcia Tu sakmarisi dro aqvT, populaciebi raime tipis
(ix. paragrafi 21). seleqciis orive anu `swrafi~ evoluciur optimums aRweven da Semdeg stabi-
da `neli~ xazis Sedegad, seleqciis adreul eta- lurebi xdebian, Tumca am procesisTvis saWiro
pebze vargisianoba Semcirda anu xoWos ganviTa- zusti dro namdvilad ar viciT.
rebis tempi vargisianobaze misi zegavlenisadmi intensiuri seleqcia, rac garemoSi adamianis
optimaluri gaxda (dousonma seleqciuri eqs- CareviT, mtaceblis an daavadebuli organizmebis
perimentebi ganagrZo, ris Semdegac erT-erTi SemosvliT, mtrebSi genetikuri siaxleebis gaCe-
seleqciuri Stos vargisianoba gaumjobesda da niT da a.S. aris gamowveuli, xSirad populaciis
es movlena SerCeul matlebSi kanibalizmis gazr- mxridan gamoZaxilis SesaZleblobas aWarbebs da
diT iyo gamowveuli. evolucias aseTi gasaocari aseT SemTxvevaSi gadaSeneba gardauvalia.
movlenebi xSirad Tan axlavs). amjerad, organizmebis mier genetikur cvli-
Tanafardobis mqone gamoZaxili seleqciaze lebaze moxdenil zegavlenas SevexebiT da Tavda-
xelovnuri gadarCevis programis winaaRmdeg mo- pirvelad seqss ganvixilavT, rac genetikur cv-
qmedebs, vinaidan is urTierTmoqmed seleqciur lilebas zrdis.
moqmedebas iwvevs. magaliTad, Tanafardobis
mqone gamoZaxili qaTmebis reproduqciul Tvise- 30.8. iTvleba, rom saxeobebi mogebas
bebSi Cndeba. sxeulis wonis da kvercxis wonis naxuloben seqsisgan, radgan is zrdis
zrdisa Tu SemcirebisTvis Catarebuli gadar- genetikur cvlilebebs maT STamomav-
Ceva reproduqciul vargisianobas amcirebs, lobaSi
rac kvercxisdebis tempze, wiwilebis gamoyvanis
bunebrivi gadarCeva populaciebSi genetikur cv-
tempze da maT sicocxlisunarianobaze aisaxeba.
lilebas amcirebs. genetikur cvlilebas ramden-
seleqciis mimarTulebis miuxedavad, seleqciur
ime sxva procesi zrdis. adgilobriv populaciaSi
StoebSi vargisianoba araseleqciuri Stos 54%-
genetikuri cvlilebis umetesoba mutaciiT, sxva
85%-mde meryeobs. xelovnuri gadarCevis pro- seleqciuri garemodan individebis imigraciiT,
gramis Sedegebi cxadyofs, rom populaciebi ge- seleqciuri faqtorebis droebiTi cvalebado-
netikurad balansdeba da adaptireba rogorc biT da Taobidan Taobaze genis sixSiris cvli-
garemosTan, aseve erTmaneTTan xdeba. lebiT (genetikuri dreifiT) aris gamowveuli.
genetikur cvlilebas kidev erTi procesi zrdis
da es aris seqsi. ekologebi dRemde daoben sqeso-
30.7. populaciis genetika brivi gamravlebis warmoSobisa da ganviTarebis
gvTavazobs rig mniSvnelovan gza- Sesaxeb da am sakiTxze uamravi saintereso naSro-
vnils ekologe-bisTvis mi Tu ubralod mimoxilva arsebobs (magaliTad,
populaciis genetikis ZiriTadi cnebebi wina para- beli 1982, sternsi 1987, stivensi da beligi 1988,
grafebSi SeviswavleT da maT ekologebisTvis sleiteri da holidei 1994, bareti da harderi
didi mniSvneloba aqvT. pirvel rigSi, TiToeuli 1996). ZiriTadi sadavo sakiTxi sxvadasxva garemo
populacia raime genetikur cvlilebas moicavs, pirobebSi sqesobrivi da usqeso gamravlebis upi-
romelic vargisianobaze zegavlenas axdens. es ratesobebia. am sakiTxs ukavSirdeba dawyvilebis,
niSnavs, rom evolucia yvela populaciaSi uw- populaciaSi sqesebis procentuli Tanafardo-
yveti procesia. garda amisa, individualuri bis problemebi. sqesobrivi gamravlebis prob-
organizmebi adaptacias ganicdian, ris Sedegad lemebs 33-e TavSi SeviswavliT, amjerad ki cv-
maTsa da maT STamomavlobaze saziano mutaciebis lilebis bunebis ukeT gasagebad mis ramdenime
zegavlena mcirdeba. naTesauri dawyvilebis Ta- aspeqts ganvixilavT.
vidan acileba erT-erTi aseTi unaria, romliTac sqesobrivi gamravlebis Sedegad ori indivi-
organizmebi yovelxmriv genetikur cvalebado- dis genetikuri nivTiereba erwymeba da STamoma-
bas inarCuneben. vlobaSi genebis axali kombinacia Semodis. aseTi
populaciis garemoSi seleqciuri faqtorebis rekombinaciis Semdeg debi da Zmebi genetikurad
cvlileba TiTqmis yovelTvis evoluciur gamo- erTmaneTisgan gansxvavdebian. maSasadame, cv-
Zaxilebs iwvevs, rac populaciaSi fenotipebs lad garemo pirobebSi STamomavlobis ramdenime
cvlis. gamoZaxili yovelTvis prognozirebadi warmomadgenels mainc eqneba iseTi genetikuri
ar aris da mocemul dros populaciaSi arsebul Semadgenloba, rac mas gadarCenis da gamravlebis
genetikur cvlilebazea damokidebuli. raode- saSualebas miscems. sqesobrivi gamravlebis
nobrivi Tvisebebis umetesobas sakmarisi geneti- Sedegad populaciaSi manamde ararsebuli, axali
kuri cvlileba aqvs, raTa seleqciaze gamoZaxili genotipebi SeiZleba warmoiSvas da saziano muta-
moxdes, maTze gamoZaxilis areali da sidide sxva ciebi Semcirdes. individebi usqeso gamravlebis
Tvisebebis gamoZaxilebiT SeiZleba SeizRudos. Semdeg sakuTari Tavis zust analogebs qmnian.
734
30
nayofi ganuviTa-
rebeli TesliT
20
10
0
A B C D
TviTdamtverili da auTkrosingiT
damtverili Teslkvirtebis konkurenciis
Sedegi
naTesauri dawyvilebis depresiis Sedegi
W(C)
W(A)
Wmax
W(B)
opt X A C B
sur. 30.10. C fenotipi evoluciurad stabiluri strate-
sur. 30.9. erTi optimaluri fenotipis arsebobisas vargi- giaa, vinaidan C individebisgan Semdgar populaciaSi sxva feno-
sianobasa da fenotipis mniSvnelobas Soris damokidebuleba. tips Semosvla ar SeuZlia.
738
ciurad stabiluri strategiis cneba adgilo- seleqcias iwvevs da maT mSoblebs ufro didi ra-
brivi qcevebis da dawyvilebis sistemis Seswavli- odenobiT STamomavlobis datovebis saSualebas
sas farTod gamoiyeneba da magaliTebs momdevno aZlevs. lekma monacemebze dayrdnobiT ivarauda,
paragrafebSi vnaxavT. rom zrdis tempi frinvelebis sicocxlisunari-
anobisadmi pirdapirpropociulia. frinvelebze
30.12. fenotipis gavlena gasagebia dakvirvebam sruliad sapirispiro Sedegebi mogv-
adaptaciis gagebisTvis ca da aRmoCnda, rom zrdis tempi sikvdilianobis
tempis cvlilebaze damokidebuli ar aris da ma-
vargisianobis kriteriumis da genotipuri Tu
Sasadame, lekis hipoTeza arazustia (riklefsi
fenotipuri modelebis gamoyenebis miuxedavad,
1969).
evoluciuri ekologis mTavari mizani fenotipis
riklefsma wamoWrili sirTulis daZlevisT-
mcire cvlilebis vargisianobaze zegavlenis Ses-
vis axali modeli SeimuSava. es modeli zrdis
wavlaa. ekologma am miznis misaRwevad organiz-
tempis vargisianobaze zegavlenas kvercxis debis
mis mravali Tvisebis urTierTdamokidebuleba
ganmavlobaSi gamoCekili wiwilebis raodenobis
da garemo pirobebis yvela aspeqtTan damokide-
da sezonis ganmavlobaSi gadarCenili wiwilebis
buleba unda gaiazros. organizmsa da garemos
raodenobis saSualebiT asaxavs (riklefsi 1984).
Soris damokidebulebis modeli nebismier dros
aseTi modelis detalebis damuSaveba mzardi wi-
SegviZlia avagoT, xolo misi logikurobis Semow-
wilebis kvebis racionis da xelaxla gamravlebis
mebisTvis bunebriv sistemebs davakvirdebiT da
mcdelobis sixSiris codnas moiTxovs. sabolood
araTanmimdevrulobis SemTxvevaSi mosazrebebs
miviReT gantolebebi, romlebic vargisianobis
xelaxla CamovayalibebT.
indeqss (Svilebis raodenoba sezonze) zrdis
modelis Seqmnis magaliTs riklefsis naSromi-
tempTan akavSirebs. am gantolebebis grafikebs
dan viRebT, romelic frinvelebis sasicocxlo
zrdis Sualeduri tempisas maqsimumebi gaaCni-
cikls Seexeba. 1968 wels, ingliselma ekologma
aT (sur. 30.11). garda amisa, rodesac wiwilebis
devid lakma gamoTqva mosazreba, rom frinvelTa
sikvdilianobis tempi Zalian icvleba, zrdis op-
zrdis temps ori gare faqtori abalansebs. erTi
timaluri tempis mdebareoba odnav gadaadgil-
faqtori mtacebloba da sikvdilianobis sxva wy-
deba. es movlena lekis varaudis sawinaaRmdego,
aroebia, ris Sedegadac swrafad mzardi da ganvi-
magram kvlevis mixedviT damtkicebulia. fr-
Tarebis sxvadasxva etapebze myofi individebis
inveli ganadgurebul kvercxebs swrafad cvlian
gadarCeva xdeba, xolo meore faqtori sakvebis
da amitom axalgazrda wiwilebis sikvdilianoba
miwodebaa, rac Tavis mxriv nela mzardi da mcire
sezonze sakmaod mcirdeba. modeliT gakeTebu-
raodenobiT sakvebis momxmarebeli individebis
li prognozebis da realuri faqtebis Sedareba
0.01
5 1.0
0.02
4 0.03 0.8
0.04
3 0.6
0.05
2 0.4
1 0.2
aCvenebs, rom zrdis tempis vargisianobaze zegav- gi iyos. gouldi da levontini amboben: `struq-
lenis lekiseuli koncefcia sworia, xolo mod- turis gamoyenebis faqti misi arsebobis pirvelad
elSi arSesuli faqtorebi zrdis tempis evolu- evoluciur mizezSi ar unda agverios~. mecniere-
ciuri optimizaciisTvis mniSvnelovani ar aris. bi adaptaciuri programis ZiriTadi daSvebis say-
ovelTaobas eWvqveS ayeneben:
30.13. adaptaciur programas gaaCnia `adaptaciuri programa bunebriv gadarCe-
mravali sirTule vas Zalian Zlier movlenad ganixilavs da masze
imdenad mcire raodenobis SezRudvebs awesebs,
Cven frinvelebis zrdis tempze dakvirvebi-
rom adaptacia TiTqmis yvela organuli formis,
sas vuSvebT, rom organizmsa da garemos Soris
funqciis da moqmedebis pirveladi Sedegi xdeba.
damokidebuleba mxolod fenotipebis vargisian- Cven adaptaciur programas ase energiulad ar
obasa da maT garemoSi arsebul seleqciur faq- uarvyofdiT, misi mowodeba faqtis arsebobisken
torebs asaxavs. amgvari daSvebis marTebuloba swrafva rom ar yofiliyo~.
bevr sferoSi Semowmda. erT-erTi aseTi sfero
gouldis da levontinis mosazrebiT, evolu-
adaptaciuri srulyofis sawinaaRmdego proce-
ciis ekologma adaptaciis ZiriTadi daSveba unda
sebia, rogorebic garemosadmi gamoZaxilisTvis
Seamowmos da bunebis adaptaciuri ganmartebebis
arasakmarisi genetikuri cvlileba, mutaciis da
vargisianobac eWvqveS daayenos.
imigraciis Sedegad naklebad vargisiani feno-
tipebis uwyveti warmoqmna, garemos Secvla, rac
kargad adaptirebul fenotipebs xels uSlis.
30.14. taqsonomiurad sasargeblo
Tvisebebi cxadyofs, rom erTxel ga-
garda amisa, potenciurad didi vargisianobis
moCenis/dadgenis Semdeg, zogi adap-
mqone zogierTi fenotipis arseboba fizikuri
tacia uZlebs Semdgom cvlilebebs
kanonebiT dawesebuli SezRudvebis gamo Seu-
Zlebelia. zogierTi ram, magaliTad fizikuri evolucionistebi organizmTa Tvisebebs or sim-
difuziis tempi, biologiuri zegavlenis sferos ravled yofen. erT simravleSi jgufis filo-
miRmaa. evolucia warsuli adaptaciis bargsac genuri istoriaa asaxuli, xolo meore simrav-
ezideba, rac awmyoSi sruliad gamousadegari leSi Sesuli Tvisebebi seleqciaze gamoZaxils
da umniSveloa. ZiriTadi taqsonebis sxeulebs uzrunvelyofs da aseve Tanamedrove garemos
sxvadasxva raodenobis kidurebi aqvs. xmeleTis asaxavs. Tvisebebi taqsonomiur da ekologiur
xerxemlian cxovelebSi es ricxvi 4-ia, mwerebSi simravleebSi cal-calke ki ar Sedis, aramed evo-
6, obobebSi 8, kiborCxalebSi 10 da a.S. ki- luciurad stabiluridan arastabiluramde gav-
durebis raodenoba kidurebis zomis SemcirebiT lebuli kontinuumis gaswvriv aris ganlagebuli.
an sxva organoebis, magaliTad sacecebis an piris sxvadasxva taqsonomiuri doneebis garCevisTvis
aparatis SecvliT SeiZleba Seicvalos. ZiriTadi sxvadasxva Tvisebebia gamosadegi (meiri da sxve
jgufebis kidurebis raodenoba evoluciur po- bi 1953, crousoni 1970). magaliTad, frinvelTa
tencials zRudavs. zogjer adaptacias moulod- klasis garCeva ConCxis Tvisebebis, kerZod sasis
neli Sedegebi axlavs Tan fenotipis ganviTarebi- struqturisa da Tavis qalaSi Zvlebis ganlagebis
sa da genetikisTvis. landes Tanaxmad, didi zomis mixedviT xdeba, xolo ojaxebs niskartis, ukana
sxeulis seleqcia tvinis zomis gazrdas iwvevs, terfze qerclis ganlagebis da ZiriTadi frTis
rac mocemuli Tvisebebis genetikuri kavSiriT sigrZis mixedviT ganasxvaveben. qveda taqsonomi-
aris gamowveuli. uri kategoriebi, kerZod gvarebi da saxeobebi,
harvardis biologebma stiven j. gouldma da monacemebis sxvaobaze an Sefardebaze aris da-
riCard levontinma (1979) adaptaciasTan daka- fuZnebuli. maTi gansxvavebisTvis bumbulis Se-
vSirebuli ramdenime sirTule ganixiles naS- ferilobasa da galobis manerasac iyeneben.
romSi: `san markos kamaris ube da panglosis para- ZuZumwovari cxovelebisa da reptiliebis
digma: adaptaciuri programis kritika~. kamaris sxeulis nawilebs, aseve fiziologiuri proce-
ube, Cveulebriv, samkuTxedis formis sivrcea, sebsa da gamravlebis struqturas Soris gansx-
romelic Weris gasamagrebel TaRs an raime sxva vaveba aTeulobiT milioni wlis ganmavlobaSi
horizontalur struqturasa da Wers Soris Camoyalibda, xolo Sualeduri etapebze indi-
arsebobs. bevr taZarSi kamaris ube moxatulia. videbi gansxvavebul warmatebas aRwevdnen, rac
gouldis da levontinis azriT, kamaris ube ar- mravalricxovani namarxebidan kargad Cans. sab-
qiteqturis Sedegad Cndeba, Tumca is Senobis oloo jamSi, evoluciam TvisebaTa yvelaze ufro
proeqtis nawili TaRebis msgavsad ar aris. or- warmatebuli simravle mogvca, rac yvela ZuZum-
ganizmTa arqiteqturaSi igive mdgomareobaa anu wovar cxovels axasiaTebs, xolo jgufma ekolo-
zogierTi struqtura SeiZleba SemTxveviTi an giuri diversifikacia 60-70 milionis wlis winaT
raime sxva, mkacrad seleqciuri adaptaciis Sede- ganicada. daTvebi, kurdRlebi, Tagvebi, selapebi
740
da antilopa gnuebi kvlav icvlebian, Tumca yvela 30.15. aqvT Tu ara did sistemebs uni-
ZuZumwovar cxovels fundamenturi Tvisebebi, kalurad Camoyalibebuli Tvisebebi?
magaliTad cxelsisxlianoba da STamomavlobis
biologiuri sazogadoebebis da ekosiste-
kveba, axasiaTebs. evolucia dabal taqsonomiur
mebis funqcionirebas maTi Semadgeneli saxe-
doneebze sxva Tvisebebis msgavs simravles qmnis.
obebis erToblivi adaptaciis unari gansaz-
rogor Seesabameba ierarqiis TiToeul done-
Rvravs. saxeobebi erTmaneTisTvis seleqciur
ze arsebuli Tvisebebi organizmTa ekologiur
garemos qmnis da TiToeuli maTganis Camoya-
gavrcelebas? romel individebs aqvT ekologiu-
libeba sistemaSi Semavali sxva saxeobis evo-
rad gamosaCeni Tvisebebi adaptaciuri programis
luciazec aris damokidebuli. saxeobebis aseT
TvalsazrisiT da romeli individeb metisme-
SeTanxmebulobas Tanaevolucia ewodeba da am
tad daSorebuli Tanamedroveobidan, raTa maT
termins ramdenime gansakuTrebuli mniSvnelo-
ekologiur formaze vimsjeloT? organizmsa da
ba aqvs, rogorc es 25-e TavSi gamoCnda.
garemos Soris SeTavseba ori meTodiT xdeba: or-
ekologebi sazogadoebis funqciis Camo-
ganizmi misi Tvisebebis Sesaferis garemos irCevs
yalibebaSi Tanaevoluciis mniSvnelobas da
da populaciis genofondis seleqciuri cvli-
sistemis an individualuri genotipis doneze
leba xdeba. mozrdili taqsonomiuri jgufebi
vargisianobis kriteriumis arsebobis prob-
klimatsa da fizikuri garemos sxva pirobebze
lemas ikvleven. am problemebis daZlevisTvis
damokidebulebiT farTod aris garcelebuli,
eqsperimenti unda Catardes, romlis ganxor-
Tumca maTi specializacia xSirad kvebaze xde-
cieleba mxolod laboratorul mikrogaremoSi
ba. aqedan gamomdinare, mwerebis klasi Homop-
Tu SeiZleba. eqsperimentSi yvela ekosistema
tera (leafhoppers, WriWinobelebi) sisxlZarRviani
bunebrivi sistemisTvis Sesaferisi saxeobebis-
mcenareebis gavrcelebis adgilze yovelTvis
gan Sedgeba anu ekosistemaSi bunebrivi siste-
gvxvdeba, Tumca maTi piris aparati mcenaridan
mis yvela ekologiuri funqcia Sedis, Tumca
wvenis gamowovazea morgebuli, amitom am klasis
funqciebi sxvadasxva adgilebidan miiReba da
ekologiuri funqcia viwro sazRvrebSia moqceu-
maSasadame, gansxvavebuli evoluciuri istoria
li. am jgufis evoluciuri cvlileba klasobrivi
aqvs. Tu xelovnurad dakavSirebuli sistema
TvisebebiT Camoyalibebul ekologiur konte-
Sesabamis bunebriv sistemebze ufro cudad if-
qstSi xdeba. gouldi (1982) ambobs: `Tanamedrove
unqcioniorebs, maSin davaskvniT, rom `erTad
funqcia istoriuli warmoSobis Sesaxeb daskv-
Camoyalibebuli~ Tvisebebi did ekologiur
nis gakeTebis uflebas yovelTvis ar gvaZlevs.
sistemebs erTnair xarisxs aniWebs.
gadarCenisTvis aucilebeli struqturebi Sesa-
sazogadoebebis da ekosistemebis gene-
Zloa sruliad sxva mizezebiT gaCnda da Semdeg
tikuri erTianobis donis gamoTvla ekolo-
axali funqcia SeiTavsa~.
gebs jer ar SeuZliaT da savaraudod kidev
mcire taqsonomiuri jgufebis gansx-
aTwleulebis ganmavlobaSi verc SeZleben.
vaveba sxeulis zomis, gavrcelebis arealis,
miuxedavad amisa, am uzarmazari problemis
gavrcelebis mikroarealis da kvebis anu msx-
mcire nawili, romelic organizmis adaptaciis
verpli da maspinZeli saxeobebis mixedviT xde-
Sedegad garemosTan Seguebas da populaciaTa
ba da ara kvebis Taviseburebis mixedviT. Cven
Tanaevolucias exeba, ekologiis SeswavlaSi Za-
SegviZlia vivaraudoT, rom amgvar diversifi-
lian gvexmareba da momdevno TavebSi es ukeTes-
kaze pasuxismgebeli cvlilebebi evoluciurad
ad gamoCndeba.
ufro martivia da amitom Seswavlas ukeTesad
eqvemdebareba. adaptaciis Seswavla organizmsa
da garemos Soris urTierTqmedebis gaazrebis
Zlieri iaraRia, xolo urTierTqmedeba axlo
naTesavebis ganmasxvavebel Tvisebebs efuZneba.
741
daskvna
1. evoluciuri ekologiis kvleva efuZneba daSvebas, amgvari kavSirebi seleqciur zewolaze ori Tvisebis
romlis Tanaxmad, organizmTa adaptirebis unars Soris damoukidebel, evoluciur gamoZaxils asustebs.
sxvaoba sxvadasxva seleqciur moqmedebaze evoluci-
uri gamoZaxilia. ekologebi cdiloben, garemosTan 8. genetikuri cvlileba populaciaSi evoluciur
adaptaciis xarisxi Sesaferisi genetikuri cvlilebis potencials xangrZlivad inarCunebs, xolo sqesobrivi
misawvdomobiT gansazRvron. ekologebisTvis kidev gamravlebis ZiriTadi funqcia genotipebis rekombina-
erTi problemaa organizmebis mier populaciaSi ciis Sedegad genetikuri cvlilebis gazrdaa.
gancdili genetikuri cvlileba. evoluciuri vargi-
9. genetikuri cvlileba garemos cvlilebasTan indi-
sianoba individis mier datovebuli STamomavlobis
videbis adaptirebis unarsac amcirebs. individebs maT
raodenobis tolia.
STamomavlobaze genetikuri cvlilebis uaryofiTi
2. populaciis genetikis modelebi fardobiTi vargi- zegavlenis Semcireba seleqciuri dawyvilebis saSu-
sianobis mixedviT alelebis Canacvlebis saSualebiT alebiT SeuZliaT, riTic naTesauri dawyvilebis dones
momxdar evolucias asaxavs. da auTkrosingis manZils akontroleben.
savarjiSoebi
1. populaciis genSi A1 da A2 alelia. A1 dominanturia A2- 3. ra Sedegebi mohyveba bunebrivi gadarCevis Sedegad
ze. A1 alelis sawyisi p sixSirea 0,6,. Tu homozigoturi evolucis ganmavlobaSi saxeobaTa mravalferovnebis
A2A2 fenotipis seleqcia genotipis vargisianobas s=0,2 Semcirebas?
maCvenebliT amcirebs, ramdeniT Seicvleba A2 alelis
sixSire seleqciis erTi Taobis Semdeg? 4. davuSvaT, raime saxeobis mamali obobis pedipalpis
sigrZis memkvidreobiTobaa 0,6mm (pedipalpa obobis or-
2. me-19 TavSi maRali riskis qveS myofi saxeobebis aRd- ganoa, romliTac mamal obobas sperma dedali obobis
genas SevexeT da es Tavi xelaxla gadaikiTxeT. miRebu- sxeulSi Sehyavs). Tu populaciis saSualo maCvenebelze
li informaciisa da mocemul TavSi Seswavlili masalis 0,5mm-iT grZeli pedipalpis mqone oboba dedal obobas-
damxarebiT safrTxis qveS myofi saxeobebis gadarCe- Tan mravldeba, ramdenad grZeli iqneba araseleqciuri
nisTvis xelovnuri ganayofierebis programebTan daka- populaciis saSualo maCvenebelze maTi STamomavlobis
vSirebuli problemebi ganixileT. pedipalpa?
742
Tavi 31
adaptacia heterogenuli
garemosadmi
gzamkvlevi kiTxvebi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra aris adaptaciuri landSafti da ra pro- ra prognozebi keTdeba optimaluri kvebis
cesebi cvlis mas? klasikuri modelis saSualebiT?
ra aris vargisianobis simravle? ra aris idealurad Tavisufali gavrcele-
ra gansxvavebaa sixSireze damokidebul ba?
uaryofiT da dadebiT seleqcias Soris? ra gansxvavebaa riskis qveS moqceul da
ra aris fenotipuri moqniloba da rogor riskisgan Tavisufal kvebas Soris?
SeiZleba misi eqsperimentulad Seswavla? rogor icvleba sakvebis mopovebis strate-
ra sami mniSvnelovani elementi gaaCnia op- gia mtaceblobis riskis pirobebSi?
timalurobis models? ris prognozs akeTebs stoqastikuri dinami-
ra gansxvavebaa sakvebis mopovebis msxverp- kis programirebis midgoma?
lis da mcire teritoriis modelebs Soris?
populaciis genetikuri Semadgenloba TiToeuli erTeulSi erTiandeba (sur. 31.2). mamali yvavile-
genis sxvadasxva alelebis sixSiriT izomeba da bi cvalebadi zomis kanifolis jirkvlebs Seicavs.
yvelaze xSirad didi raodenobiT genotipebis Delechampia-s TviTdamtverva SeuZlia, magram
qvesimravlea, romelsac genetikuri potencia- misi damtverva yvaviledze damjdari futkrebis
li an genotipis sivrce ewodeba. raime garemo mierac xdeba, romlebic kanifols jirkvlebidan
pirobebSi zogierTi genotipi ufro vargisiania agroveben da Semdeg am masaliT budeebs aSeneben.
da seleqciac am genotipebs aniWebs upirateso- jvaredini damtverva TviTdamtverasTan Sedare-
bas. bunebrivi gadarCeva vargisianobas mxolod biT vargisianobas ufro amaRlebs. futkris mier
zrdis, amitom populaciis evoluciuri cvlile- yvavilis damtverva futkris zomaze, kanifolis
ba SegviZlia vargisianobis raime pikisken mimaval jirkvlis zomaze da yvaviledis sxvadasxva nawi-
moZraobad miviCnioT. ekologebi vargisianobis lebs Soris dacilebazea damokidebuli. futkre-
piks adaptaciur piks uwodeben. adaptaciuri bi yvaviledze jdebian da maTi Tavebi individu-
piki sxvadasxva simaRlis adaptaciuri pikebisken aluri yvavilis kanifolis jirkvalTan axlosaa.
Semdgar adaptaciur landSaftSi mdebareobs, mozrdili futkrebi mtvrianas da dingsac exebi-
xolo TiToeuli piki populaciis gansxvavebul an, rac damtvervis efeqts amaRlebs. patara fut-
genetikur konfiguracias asaxavs (sur. 31.1.). krebs amis gakeTeba ar SeuZliaT. futkris mier
pikebi velebiT aris gancalkevebuli, xolo vele- yvavilis damtverva jirkvalsa da dings, aseve
bze saSualo vargisianoba mcirea. adaptaciuri jirkvalsa da mtvrianas Soris manZilzec aris
landSaftis pikebi Sesaferisi genotipebia, xolo damokidebuli. Tu manZili didia, maSin mozrdi-
velebi Seuferebel genotipebs asaxavs. garemos li futkrebic ki ver axerxeben yvavilis damtver-
SecvlasTan erTad adaptaciuri landSaftic vas. armbrasterma kvlevebis safuZvelze daas-
icvleba, vinaidan velSi mdebare Seuferebeli kvna, rom Dalechampia-s morfologia adaptaciur
genotipebi axal pirobebSi SesaZloa Sesaferisi landSafts qmnis (sur. 31.3). damtveris dabali
gaxdes da seleqcia populacias axali adaptaci- tempi maSin gvaqvs, rodesac kanifolis jirkvali
uri pikisken gadaadgilebs. jirkvalsa da yvavilebs Soris manZilTan Sedar-
armbrasterma (1985, 1990, 1991) Dalechampia-s ebiT pataraa. kanifolis patara jirkvlebi mx-
gvaris tropikuli mcenareebis saxeobebis damt- olod patara futkrebs miizidavs, xolo isini
vervis adaptaciuri landSafti miaxloebiT daa- kanifolis jirkvalsa da yvavilebs Soris man-
muSava. Dalechampia-s yvaviledi dedal da mamal Zils ver faraven. armbrasteris azriT, Zalian
yvavilebs Seicavs, romlebic erT funqcionalur did jirkvlebSi kanifolis warmoqmnis safasuri
p1/p2
W1 W2
W2
W2
p1/p2
W1
(a) (b)
W1
sur. 31.8. Tu pirveli da meore garemo pirobebi erTmane-
Tisgan mkveTrad gansxvavdeba (a), vargisianobis simravle Ca-
zneqilia (b). garemo pirobebis sixSiris cvlileba optimaluri
sur. 31.6. vargisianobis simravleze adaptaciuri fun-
fenotipis Zvras iwvevs, vinaidan SigniT Cazneqil grafikze
qciebis dadeba yvelaze ufro vargisian fenotips avlens,
mdebare fenotipebs ufro naklebi vargisianoba aqvT, vidre im
romelsac udidesi mniSvnelobis adaptaciuri funqcia exeba.
fenotipebs, romlebic grafikis bolo wertilebze mdebareo-
ben.
W2 W2
p1/p2
W1 W1
sur. 31.7. rodesac pirveli da meore garemo pirobis six- sur. 31.9. rodesac garemo Tanmimdevrulad icvleba, adap-
Siris Secvlisas adaptaciuri funqciis daxriloba icvleba, taciuri funqciebi hiperbolaa da upiratesobas vargisianobis
yvelaze ufro vargisiani fenotipic cvlilebas ganicdis. Cazneqili simravlis SemTxvevaSic Sualedur fenotips aniWebs.
747
Tavs aqtiurad icaven. rodesac P. microlepis-is procesebsa da garemos Soris kavSiris magaliTia.
erT-erTi varianti (piris gaRebis mimarTulebis fenotipis gamoZaxilebs garemo pirobebze feno-
TvalsazrisiT) ufro mravalricxovania, msxverp- tipuri moqniloba ewodeba (Slixtingi 1986,
li saxeoba swored amgvari Tevzisgan ufro aqti- treqsleri da trevisi 1990a,b, berigani da koela
urad icavs Tavs. horis (1993) aRmoCeniT, Tavdac- 1994, gomulkieviCi da kirkpatriki 1992, hius-
vis meqanizmi qerclis mWameli Tevzis sixSireze toni da maknamara 1992, kavecki da sternsi 1993,
damokidebuli seleqciis Sedegia da Tevzis pop- Saineri 1993, viksi da mefe 1996).
ulaciaSi piris mimarTulebis polimorfizms reaqciis zogierTi norma sicocxlis proce-
iwvevs. rogorc mogvianebiT vnaxavT, sixSireze sebze fizikuri garemos zemoqmedebis pirdapiri
damokidebuli seleqciis cneba cxovelebis kvebis Sedegia. siTburi energia sicocxlis procesebis
sxvadasxva manerebs an dawyvilebis strategiebs umetesobas aCqarebs, amitom ar unda gagikvird-
Soris balansis SeswavlisTvisac sasargebloa. eT, rodesac pepela Papilio canadensis-is muxluxi
maRal temperaturaze ufro swrafad izrdeba.
am saxeobis peplebis individebi miCigansa da
31.3. urTieToba fenotipsa da gare- aliaskaSi zrdis tempsa da temperaturas Soris
mos Soris individualuri orga- sxvadasxvanair damokidebulebas avlenen, aqedan
nizmebis Tvisebaa gamomdinare, reaqciis normebis Secvla evolu-
ciis Sedegia. aliaskis populaciis warmomadgene-
rogor ganvasxvavoT erTmaneTisgan popula-
li matli dabal temperaturaze ufro swrafad
ciebis evoluciuri adaptacia da normalur
izrdeba, xolo miCiganis populaciis warmomad-
garemo pirobebSi individebis gamoZaxilebi? in-
geneli maRal temperaturas amjobinebs. amgvari
dividualuri gamoZaxili genetikuri ar aris,
Sedegi mosalodnelic aris, Tu am teritoriebze
radgan individs genetikuri nivTierebis erTi
zrdis sezonis temperaturul areals gaviTval-
simravle aqvs da sicocxlis ganmavlobaSi ar
iswinebT (airesi da skriberi 1994; sur. 31.13).
ecvleba, Tumca garemoze gamoZaxili genetikuri
peplis zrdis tempidan gamomdinare, genoti-
kontrolis qveS SeiZleba iyos anu bunebrivi ga-
pis da garemos urTierTqmedebis Sedegad feno-
darCevis Sedegad evoluciurad Seicvalos.
tipuri Tvisebebi ganisazRvreba. genotipsa da
individis TiTqmis yvela Tvisebaze garemo piro-
garemos Soris urTierTqmedeba niSnavs, rom
bebi garkveul zegavlenas axdens. individis feno-
reaqciis normis gadaxra genotipebSi gansxvave-
tipsa da garemos Soris kavSirs reaqciis norma
bulia. rodesac reaqciis ori norma ikveTeba,
ewodeba (sur. 31.12). me-6 TavSi Seswavlili gamo-
rogorc es aris peplebis SemTxvevaSi, TiToeuli
Zaxilebis umetesoba reaqciis normis magaliTia.
genotipi (an populacia) erT garemoSi ukeTesad
magaliTad, Tqveni sxeulis reaqcia temperatu-
moqmedebs, vidre meoreSi. genetikur faqtoreb-
ris cvlilebaze fenotips, kerZod temperaturis
sa da garemo faqtorebs Soris urTierTqmedeba
daregulirebasTan dakavSirebul fiziologiur
60
miCigani
40
B alaska
20
A 0
12 18 24 30
swrafad zrda
(resursebi bevria)
mudmivi zoma
nen. saWmelze SezRudvis moxsnis Semdeg zrdis sa da momwifebuli individis zomas Soris damoki-
tempi Zalian gaizarda, Tumca bartyebi normal- deulebis grafikis gadaxrazea damokidebuli
uri zomis ar gaxdnen. cudad gamokvebili SoS- (didi mniSvnelobebisas momwifeba ufro nela
iebis Zvlebi da bumbuli normalurad gamokvebil xdeba da individi didi zomisaa, vinaidan nayofi-
megobrebTan SedarebiT naklebi zomis iyo. erebis safasuri ufro maRalia).
SoSiebis da mwyerebis istoria miuTiTebs, rom Tavkombalebi kargi da cudi kvebis pirobebSi
organizmebi sakuTar zrdis temps naklebad akon- sxvadasxva tempiT izrdebian da es molosadneli-
troleben, magram maTi sasicocxlo ciklis sxva caa. cudad gamokvebili Tavkombalebi SedarebiT
aspeqtebi zrdis Sedegad icvleba. organizmTa patara zomis bayayebi ufro did asakSi xdebian,
mravali saxeoba zrdis ganmavlobaSi mkveTrad xolo kargad gamokvebili Tavkombalebis Sem-
icvleba. matlidan saxeobis mozrdil warmomad- TxvevaSi piriqiT xdeba (sur. 31.16). miRebuli
genelze gadasvla da sqesobrivi momwifeba cvli- Sedegebis safuZvelze SegviZlia Teoriulad
lebis yvelaze ufro aSkara magaliTebia. ganviTa- davaskvnaT, rom gadasvlis dro asaksa da zomazea
rebis optimaluri dro resursebsa da bunebriv
mtrebzea damokidebuli, xolo sakvebis miwo-
debis, temperaturis da sxva garemo faqtorebis
Sedegad zrdis tempi rTulad icvleba.
31.15 suraTze gamosaxulia sakvebis miwo- 1,200
debis or doneze zrdis ori grafiki. davuSvaT,
kargi kvebisa da swrafad zrdisas momwifebuli 1,000
individi garkveuli wonisa da asakisaa. cudad
800
gamokvebili individebi, cxadia, igive asakSi igive
wonisani ar iqnebian da maSasadame, momwifebis gan- 600
sxvavebuli dro aqvT. cvalebad garemo pirobebSi
individi ori mTavari wesis an raime Sualeduri 400
wesis mixedviT mwifdeba. pirveli wesis Tanaxmad,
individi garkveuli, winaswar gansazRvruli wo- 200
nis SeZenisas mwifdeba. cudi kvebisas momwife-
0
bas meti dro sWirdeba da gamravlebamde riskis 50 100 150
periodic ufro xangrZlivia. meore wesis Tanax-
mad, idinvidi garkveul, winaswar gansazRvrul
asakSi mwifeba. cudi kvebisas momwifebuli indi-
vidi ufro patara zomisaa da gamravlebis tempic sur. 31.16. bayayebis momwifebis asaksa da zomas Soris
damokidebulebis grafikebi kargi da cudi kvebisas. momwifebis
ufro nelia. momwifebis optimaluri dro sadRac
reaqciis norma (mwvane xazi) mudmivi zomisa da mudmivi asakis
SuaSia da axalgazrda individis sikvdilianobis eqstremumebs Soris mdebareobs. wreebi Tavkombalebis wonas 40
riskze (maRali riskisas momwifeba ufro adre dRis Semdeg da momwifebis periodSi asaxavs. maTi gamoyenebiT
xdeba da individis zoma pataraa) da nayofiereba- zrdis tempebs (Savi xazebi) Soris damokidebuleba dgindeba.
751
damokidebuli. cudi kveba bayayis ganviTarebas optimalurobis modelSi sami ZiriTadi el-
aferxebs, magram ar aCerebs, rogorc es iaponuri ementi Sedis da esenia: Rirebuleba, SezRudvebi
mwyeris SemTxvevaSi gveCveneba. asaksa da zomas da gadawyvetilebis cvladi (krebsi da kacelniki
Soris damokidebuleba sxvadasxva kvebisas reaq- 1991). biznesis samyaroSi minimaluri danaxar-
ciis normaa. amgvari struqturis zogadobis dam- jiT maqsimaluri sargebeli unda miiRoT, xolo
amtkicebeli aSS-sa da sxva ganviTarebul qveyneb- sargebeli amerikuli dolarebiT, germanuli
Si qalebis momwifebis msgavsi reaqciis normaa. markebiT, iaponuri ienebiT da a.S. izomeba. mkveba-
ganviTarebul qveynebSi qalebi bevrad ukeTesad vi cxovelis Rirebuleba misi energiaa, romelic
ikvebebian, vidre magaliTad erTi saukunis win. sxvadasxva moqmedebaze daxarjuli drois saSu-
me-20 saukunis dasawyisidan moyolebuli, wonasa alebiT SeiZleba gamoiTvalos. sikvdilis riski
da asaks Soris damokidebuleba Seicvala, axal- aseve mniSvnelovani Rirebulebaa. cxovelebi
gazrda qalebis momwifebis asaki daaxloebiT 4 garemosa da maTi morfologiuri Tu fiziologi-
wliT Semcirda, xolo wona daaxloebiT 2 kilo- uri SezRudvebis pirobebSi ikvebebian. msxverpli
gramiT gaizarda. saxeobebis xelmisawvdomoba da gaqcevis unari
garemo faqtorebia da isini msxverplis moZebnis,
datyvevebis da moxmarebis dros zRudavs. mtace-
31.4. optimaluri kvebis Teoria blis kvebis organoebis zoma msxverplis zomas-
mimarTulia resursebsa da sabinad- Tan SedarebiT kvebis morfologiuri SezRudvis
ro garemos Soris arCevanis prob- magaliTia.
lemisken cxovelebi struqturisa da garemos mier
dawesebuli SezRudvebis pirobebSi ikvebebian
rodesac mtacebeli sakvebs gavrcelebis areal-
da maTi arCevani Rirebulebis optimizacias em-
Si eZebs, is potenciur msxverpls mudmivad aw-
saxureba. gadawyvetilebis miReba analitikur
ydeba. mtacebels msxverplTan Sexvedrisas misi
modelSi unda gavaerTianoT, romlis saSualebiT
dadevneba da SeWma SeuZlia, rac dros da energias
kvebis Sesaxeb hipoTezebis miReba SesaZlebeli
moiTxovs. mtacebels aseve SeuZlia, msxverpls
gaxdeba. modelis agebamde gadawyvetilebis cv-
Tavi daanebos da Zebna ganagrZos. orive arCev-
ladi naTlad unda ganisazRvros anu Cven unda
ans Tavisi upiratesoba da nakli gaaCnia. cxadia,
vicodeT kvebis modelSi nebismier dros ra wyde-
cxovelebi akeTeben arCevans, romelic minimal-
ba. gadawyvetilebis erT-erTi mniSvnelovani cv-
uri danakargiT maqsimaluri sargebelis miRebas
ladia msxverplis SeWma-arSeWmis Sesaxeb miRe-
gulisxmobs anu cxovelebma maqsimalurad didi
buli gadawyvetileba. kidev erTi mniSvnelovani
raodenobis sakvebi unda miiRon daxarjuli ener-
cvladi kvebis igive teritoriaze gagrZelebis
giis pirobebSi. ekologiuri Teoria danakargsa
an sxva teritoriaze gadasvlis Sesaxeb miRebuli
da sargebels mimoixilavs da Teoriis am nawils
gadawyvetilebaa.
optimalurobis Teoria ewodeba. optimal-
uri kvebis Teoriis Tanaxmad, bunebrivi gadar-
Ceva cxovelTa kvebis unarebs ayalibebs, raTa
maTi vargisianoba maqsimaluri gaxdes (stivensi optimalurobis modelis kritika
da krebsi 1986, mengeli da klarki 1988, krebsi zogierTi mecnieri optimalurobis mod-
da kacelniki 1991, balmeri 1994). vargisianoba els akritikebs (krebsi da kacelniki 1991). kri-
pirdapir ar izomeba da Cveulebriv raime suro- tikis nawili sakmaod mwvavea da kargad Cans,
gatuli sididis, magaliTad energiis miRebis sa- magaliTad pirsis da olasonis (1987) werilSi
Sualo tempis gamoTvla xdeba. `rva mizezi, ris gamoc optimaluri kvebis Teo-
ria drois fuWi flangvaa~. kritikis gamomwvevi
optimalurobis modelis elementebi mizezi is aris, rom optimaluri kvebis Teoria
adaptaciur programas efuZneba, romlis Tanax-
optimalurobis modeli efuZneba mosazre-
mad, bunebrivi gadarCeva sargebeli-danakargis
bas, romlis Tanaxmad, cxovelebi iReben gadaw-
optimaluri Sefardebis mqone fenotipebs gva-
yvetilebebs da maTi moqmedeba vargisianobis
Zlevs (gouldi da levontini 1979) (ix. Tavi 30).
maqsimalizaciisken aris mimarTuli. ekologebis
azriT, cxovelebi kvebisas arCevans Segnebulad garda amisa, eWvqveS dgas, asaxavs Tu ara optim-
ar akeTeben. isini irCeven msxverplis raime saxe- alurobis modeli adekvaturad bunebriv sa-
obas da maTi arCevani warsulis gamocdilebas, myaroSi cxovelTa qcevebs (grei 1987). kargad
fiziologiur mdgomareobas, msxverplis daWer- mofiqrebuli kvlevebis daxmarebiT moqmedebis
isa da SenarCunebis morfologiur SesaZleblo- evoluciis gaazreba Teoriul kvlevebze ufro
bas ar efuZneba. swrafad xdeba, xolo kritikuli azrebis Ses-
usteba analitikur modelebSia SesaZlebelia.
752
TS + TP
TP
TS + TP
TP
TS
TS
100
80
60 f(T1)
40
20
0
0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 sur. 31.20. cxovelis mier teritoriaze kvebis sargeblis
grafiki f(Ts). sargeblis miRebis tempi droSi mcirdeba da sab-
olood Tanabrdeba
sur. 31.19. optimaluri kvebis `klasikuri~ modelis
Semowmeba didi wivwivebis (Parus major) saSualebiT. suraTze
naCvenebia damokidebuleba ufro sargebliani msxverplis Ser-
Cevasa da am mxverplze specializaciiT miRebul sargebels
Soris. modelis Tanaxmad, rodesac specializaciis sargebeli
Tan dakavSirebuli riskebi modelebSi aseve unda
nuls gadaaWarbebs, mkveTri gadasvla xdeba. es prognozi mx- gaviTvaliswinoT.
olod nawilobriv aris dadasturebuli
A
B
f(Ts)
B A 0 a b
sur. 31.21. danebebis optimaluri drois modeli patara teritoriebze mkvebavi cxovelebisTvis. grafi-
kis marjvena mxareze arsebuli teritoriis sargeblis f(Ts) grafikia gamosaxuli (mwvane xazi). horizonta-
luri RerZis nulovani maCveneblidan marjvniv mdebare nawili teritoriaze gatarebul dros (Ts) asaxavs.
horizontaluri RerZis nulovani maCveneblidan marcxniv mdebare nawili arsebuli teritoriidan Semdeg
teritoriaze gadasvlisTvis saWiro droa (Ts). suraTze naCvenebia or sxvadasxva teritoriaze mogzaurobis
dro A da B. Tu Semdeg teritoriaze gadasvlis droa A, maSin modelis Tanaxmad, cxovelma teritorias Tavi a
drois Semdeg unda daanebos. Tu Semdeg teritoriaze gadasvlis dro A-ze metia da B-s tolia, maSin cxoveli
teritoriaze ufro didxans (b dromde) unda darCes.
erTi teritoriidan meoreze gadaadgilebi- toli xdeba, Tumca msxverplis moZebna am drom-
sTvis saWiro dros mogzaurobis dro ewodeba dec SeiZleba Zalian garTuldes. amis Semdeg mta-
da Tt simboloTi aRiniSneba. 31.21 suraTze, mog- cebeli dajildovdeba, Tu patara teritorias
zaurobis dro horizontaluri RerZis gaswvriv, miatovebs da ufro didi raodenobiT msxverplis
0 niSnulidan marcxniv izomeba. rac ufro metia Semcvel teritoriaze gadava. mtaceblis mier pa-
0-dan daSoreba, miT ufro didi dro sWirdeba tara teritoriaze gatarebul dros danebebis
mogzaurobas. rodesac mtacebeli patara teri- dro ewodeba. danebebis drois SerCevisTvis
toriaze sakvebis Zebnas iwyebs, Sexvedrisa da mtacebelma Semdeg teritoriaze gadasvlis sa-
moxmarebis tempi maRalia, vinaidan sakvebi bevri fasuri unda gamoTvalos. mtacebels intuicia
da iolad xelmisawvdomia. teritoriaze gatare- karnaxobs, rom Tu axlo-maxlo ufro didi ra-
buli dro 31.21 suraTze gamosaxuli horizon- odenobiT msxverplis Semcveli patara terito-
taluri RerZis nawilia, oRond 0-dan marjvniv ria arsebobs anu Tt dro mcirea, maSin man terito-
aTvlili (literaturaSi termini `Zebnis dro~ ria maleve unda datovos. 31.21 suraTze kargad
zogjer axali teritoriis Zebnis dros an teri- dakvirveba igive prognozis gakeTebis saSualebas
toriaze sakvebis Zebnis dros aRniSnavs. Cven am gvaZlevs.
ukanasknel midgomas vemxrobiT da amitom dros davuSvaT, axal patara teritoriaze mogzau-
s indeqsiT aRvniSnavT). sargebeli 7 erTeuliT robis droa Tt=A (sur. 31.21). mtaceblis mier
SeiZleba gaizomos da esenia: energiis erTeuli, Zvel teritoriaze gasatarebeli optimaluri
parazitoidebisTvis maspinZlebis xelmisawv- drois gamoTvlisTvis A wertilidan f(Ts)-is wer-
domoba, centralur adgilze mkvebavi cxove- tilamde, am SemTxvevaSi a-mde, wrfe unda gavav-
lis mier budeSi mitanili sakvebis raodenoba da loT. a wertili danebebis optimaluri droa. Tu
vargisinobasTan dakavSirebuli sxva sidideebi. mtacebeli Zveli teritoriidan axalze Zalian
sargebeli [f(Ts)] Zebnis drois zrdasTan erTad swrafad gadava, maSin is Zveli teritoriidan
mcirdeba, vinaidan msxverplis moZebna raodeno- maqsimalur sargebels ver miiRebs, xolo Tu me-
bis SemcirebasTan erTad rTuldeba. sargeblis tismetad didxans darCeba, maSin misi mcdeloba
miRebis tempi resursis amowurvis Semdeg nulis Sesaferisad ar dajildovdeba. modeliT prog-
756
ramdenime movlenas miusadages, Tumca yvelaze izomeboda. sakvebis Cayramde Tevzebi akvariumis
ufro warmatebuli j.a. parkeri (1974, 1978) aR- orive mxareze Tanabrad iyvnen ganawilebuli.
moCnda, vinc mamri nexvis buzebis mewyvileebisT- pirveli eqsperimentisas akvariumis erT mxareze
vis konkurencias sxvadasxva zomis teritoriebze wuTSi 30 wylis rwyils agdebdnen, xolo meore
daakvirda, sadac resursis xarisxi da mdedri naxevarSi wuTSi 6 cals anu Sefardeba 5/1 iyo. 5
nexvis buzebisTvis arsebuli mimzidveloba erT- wuTis Semdeg Tevzebi idealurad Tavisufali
maneTisgan gansxvavdeboda. patara teritoriebze gavrcelebis modelis mixedviT ganawildnen.
mamri nexvis buzebis gavrceleba idealurad Ta- meore eqsperimentSi akvariumis orive mxares Cay-
visufalia da teritoriis zomis miuxedavad, rili wylis rwyilebis raodenoba iyo wuTSi 30
mamrebi mewyvileebis erTi da igive raodenobas da 15 anu 2/1 SefardebiT. Tevzebis gavrceleba
iZenen. kvlav uwindeburi principiT moxda, xolo akvari-
idealurad Tavisufali gavrceleba labora- umis ukeTesi da uaresi teritoriebis Secvlis
toriaSic SeiZleba miviRoT, sadac patara teri- Semdeg, Tevzebic Sesabamisad gadanawildnen,
toriebis xarisxis kontroli SesaZlebelia. mag- rasac daaxloebiT 5 wuTi dasWirda (sur. 31.23).
aliTad, milinskim (1979) eqsperimenti stickleback idealurad Tavisufali gavrcelebisTvis gamoy-
Tevzebze Caatara da maT sakvebi (wylis rwyili) enebuli meqanizmebi winaswar gansazRvruli ar
sxvadasxva tempiTYakvariumis mopirdapire mxa- aris da arCevani sakvebis miwodebis tempisa da
reebze miawoda. akvariumis mopirdapire mxareebi TiToeul teritoriaze konkurentebis raodeno-
patara teritoriebi iyo da sistemaSi idealurad bis gaTvaliswinebis Sedegia.
Tavisufali gavrcelebis Semdegi pirobebi arse- idealurad Tavisufali gavrcelebis hipo-
bobda: 1) ori patara teritoria sargeblianobiT Teza sxva kvlevebis Sedegadac dadasturda. val-
erTmaneTisgan gansxvavdeboda; 2) teritoriaze striomma da kielanderma (1995) dedali Svlis
Tevzebis raodenobis zrdasTan erTad teri- (Capreolus capreolus) gavrceleba SvedeTis veleb-
toriis sargeblianoba mcirdeboda; 3) Tevzebi sa da tyeebSi Seiswavles. mecnierebi gavrcelebis
teritoriebs Soris Tavisuflad gadaadgild- arealis xarisxs Segrovil fekaliebSi azotis ra-
ebodnen da Tavisufali arCevani hqondaT. mec- odenobis mixedviT adgendnen (rac ufro metia az-
nierma mSieri Tevzebi akvariumSi eqsperimentis otis raodenoba, miT ufro maRalia gavrcelebis
dawyebamde sami saaTiT adre moaTavsa. eqsperi- arealis xarisxi). mamali Svlis sabinadro areali
mentis ganmavlobaSi akvariumis orive naxevarze zafxulis ganmavlobaSi telemetriis saSuale-
mcuravi Tevzebis raodenoba 20 wamis intervalSi biT izomeboda, rac Tavis mxriv, resursebis mrav-
alricxovnobazec mianiSnebda (rac ufro pataraa
sabinadro areali, miT ufro metia resursebis
mravalricxovnoba). aRmoCnda, rom velebSi
ufro maRali xarisxis resursebia, xolo tyeebSi
6
resursebis mravalricxovnobaa maRali. Sveli am
or teritorias Soris Tavisuflad gadaadgild-
5
eboda. valstriomma da kielanderma velebSi pop-
4 ulaciaTa meti simWidrove daafiqsires, rac ide-
alurad Tavisufali gavrcelebis hipoTezasTan
3 srul SesabamisobaSi modis. am mecnierebisa da
milinskis kvlevebma daadastura, rom organizme-
2 bi garemo pirobebisadmi mgrZnobiareni arian da
arCevanis gakeTebisas sakmaod did moqnilobas
1 iCenen.
2 4 6 8 10 12 14 18
31.9. riskisadmi mgrZnobiare sakvebis
mopovebis modelebi yuradRebas amaxvi-
lebs SimSilis riskis minimizaciaze
sur. 31.23. stickleback-ebis raodenoba akvariumis erT mx- ganvixiloT mdgomareoba, rodesac cxoveli
areze. 3 wuTis gasvlis Semdeg (x wertili), akvariumis meore
kvebis or strategias Soris arCevans akeTebs.
boloSi sakvebis raodenoba sabolooze orjer metia. 9 wuTis
pirveli strategiis arCevis SemTxvevaSi, cxove-
gasvlis Semdeg (y wertili), sakvebi piriqiT nawildeba. grafiki
asaxavs, rom Tevzi meti sakvebis mqone teritoriaze gadaadg- li kvebis TiToeul jerze 10 gram sakvebs miiRebs.
ildeba. grafikis TiToeuli wertili ramdenime eqsperimentis meore strategiis arCevis SemTxvevaSi, cxoveli
Sedegad miRebuli saSualo mniSvnelobaa. kvebis naxevar jerze 5 gram sakvebs miiRebs, xolo
758
daskvna
6. optimalurobis Teoria aqcents sargeblisa da models, sadac cxoveli centralur adgilze ikvebeba,
safasuris analizze akeTebs. optimaluri modelebi centralur adgilze kvebis modeli ewodeba.
sam ZiriTad elements Seicavs da esenia: safasuri, Sez-
Rudva da gadawyvetilebis cvladi. optimaluri kvebis 10. rodesac bevri individi patara teritoriebs
Teoriis Tanaxmad, organizmebi cdiloben, kvebis safa- irCevs, am teritoriis xarisxze sxva, konkurentuli in-
suri minimumamde daiyvanon, xolo sargebeli maqsimal- dividebis arseboba axdens zegavlenas. individebi Teo-
uri gaxadon. riulad ise unda gadanawildnen, rom patara terito-
riebze maTi vargisianoba gaTanabrdes da am procesis
7. optimaluri kvebis modelebiT cxovelebis kvebis Sedegi idealurad Tavisufali gavrcelebaa.
moculobis prognozi xdeba da maT msxverplis modele-
bi ewodebaT. msxverplis martivi modelebis Tanaxmad, 11. riskisgan Tavisufali kveba sakvebis saSualo
cxovelebis kvebis moculoba naklebia, rodesac gare- raodenobis Semcirebas da sakvebis raodenobis cv-
mos produqtiuloba izrdeba. lilebas ararsebobas niSnavs. riskis qveS moqceuli
kvebisas, sakvebis miRebis tempi icvleba, Tumca miReb-
8. msxverplis arCevis martivi modelebi Zebnis dros, uli sakvebis saSualo raodenoba metia. cxoveli am ori
dauflebis dros da jildos efuZneba. kvebis e.w. kla- strategiidan erT-erTs irCevs da arCevani mis mdgo-
sikuri modelebis Tanaxmad, mtaceblebi ufro spe- mareobazea damokidebuli.
cializirebulni xdebian, rodesac msxverpli mraval-
ricxovania. 12. mtaceblobis riskis qveS moqceuli cxovelebi
kvebis modelebis prognozebisgan gansxvavebulad
9. zogierTi modeliT garkveul teritoriaze cxove- iqcevian. mSieri cxovelebi risks ugulvebelyofen da
lis darCenis optimaluri drois prognozi xdeba da sakvebis mopovebas cdiloben, xolo kargad gamokvebi-
aseT modelebs patara teritoriis optimaluri gamoy- li cxovelebi risks ufro metad gaurbian.
enebis modeli ewodeba. resursebis patara teritori-
aze momxmareblis darCenis optimalur dros danebebis 13. stoqastikuri, dinamiuri programrebis saSuale-
optimaluri dro ewodeba. martivi modelebis Tanaxmad, biT moklevadiani gadawyvetilebebis Sedegad indivi-
danebebis dro patara teritoriaze resursebis sawyisi dis grZelvadiani vargisianobis cvlilebis analizi
donis da teritoriebs Soris mogzaurobis drois zr- xdeba.
dasTan erTad izrdeba. patara teritoriis gamoyenebis
savarjiSoebi
1. optimalurobis Teoriis organizmebisTvis gamoyene- xolo msxverplis dauflebis droa h1 da h2. mtaceblis
ba efuZneba daSvebas, romlis Tanaxmad, moqmedeba mosa- sargeblianobaa E/T=(1E1+2E2)/(1+1h1+2h2). mxolod
lodneli vargisianobis maqsimumade gazrdisken aris pirveli saxeobis msxverpliT kvebisas sargeblianobaa
mimarTuli. aseTi Teoria adamianis moqmedebebisTvis, E1/T=1E1/(1+1h1), xolo mxolod meore saxeobis msxver-
magaliTad Tevzaobisa Tu metyeveobisTvis, gamousade- pliT kvebisas sargeblianobaa E2/T=2E2/(1+2h2). rode-
garia. ratom? (miniSneba: ix. balmeri 1994). sac 1=1/wT, 2=3/wT, E1=1kaloria, E2=2kaloria, h1=1,5
da h2=0,5, mtacebelma orive saxeoba erTdroulad unda
2. mtacebeli msxverplis or saxeobas Wams. msxverplis
Wamos, Tu mxolod erT maTganze gaakeTos aqcenti?
1 da 2 saxeobis Sexvedris tempia 1 da 2, msxverplis
saxeobebidan miRebuli energiis odenobaa E1 da E2,
761
Tavi 32
sasicocxlo ciklis
evolucia
gzamkvlevi kiTxvebi
ra mniSvnelovani komponentebisgan Sedgeba ra zegavlenas axdens seleqcia sxvadasxva
sasicocxlo cikli? asakSi arsebul nayofierebasa da gadarCenis
ra mniSvnelovani gacvlebia sacicocxlo unarze?
ciklis evoluciis Semadgeneli nawili?
ra aris garantirebuli dazRveva?
ra gacvlebi Sedis pirvelad gamravlebis asakis
gansazRvraSi? ra aris erTxel gamravlebadoba da ra piro-
bebSi xdeba is?
ra aris wliuri da mravalwliuri gamrav-
lebis upiratesobebi? ra Teoriebi arsebobs daberebis evoluciis
Sesaxeb?
ra kavSiria optimalur gamravlebasa da moz-
rdili warmomadgenlebis gadarCenas Soris? ra aris r-seleqciis da K-seleqciis
speqtri?
biTi saWmlis mopoveba ar SeuZliaT. lekma aseve fence lizards-ebi (cxrili 32.1) da sxva organizme-
SeniSna, rom STamomavlobis raodenoba da dRis bia (tinkli da balingeri 1972, Saferi da elsoni
xangrZlivoba erTmaneTTan aris dakavSirebuli. 1975, legeti da karskadeni 1978, jerlingi 1988,
ganedTan erTad STamomavlobis raodenobis zrda flemingi da grosi 1989, sendi 1996).
saSualo temperaturis, temperaturis sezonuri sasicocxlo ciklis Tvisebebi garemo pi-
cvalebadobis, sakvebis raodenobis da frinvele- robebTan mWidrod aris dakavSirebuli. garda
bze mtaceblobis tempis saSualebiT aixsneba, vi- amisa, bevri taqsonomiuri jgufi sasicocxlo
naidan yvela es faqtori ganedTan erTad icvleba. ciklis adaptaciis maxasiaTebel mniSvnelobebs
aireklavs. ixvebi Cveulebriv 4-10-mde kvercxs
deben, shorebird-ebi - 4-s, kolibrebi - 2-s, xolo
sasicocxlo ciklis cvalebadoba qariSxalebi - 1-s. savaraudod, gansxvavebebi
sasicocxlo ciklis Tvisebebi, magaliTad nayo- taqsonomiurad mudmivi Tvisebebis Sedegad or-
fiereba da sikvdilianoba, erTmaneTTan mWidrod ganizmebis mier gavrcelebis arealis SerCeviT
aris dakavSirebuli da icvleba (sur. 32.1). grafi- da garemosa da organizmebs Soris urTierTq-
kis erT kideze spiloebi, albatrosebi, gigantu- medebiT aris gamowveuli. ixvis Wukebs sakuTari
ri kuebi da muxebi imyofebian. isini didxans cocx- Tavis gamokveba SeuZliaT, amitom maTi raodeno-
loben, nela viTardebian, gvian mwifdebian, nela ba mSoblebis saWmlis mogrovebis unariT ar iz-
mravldebian da kargi mSoblebi arian. grafikis Rudeba (Wukebis raodenoba mainc SezRudulia da
meore kideze Tagvebs, drozofilebs da wyalm- amis mizezi dadgenili ar aris. roveri 1985, le-
cenareebs vxedavT (pianka 1970). mcenareebisa da selsi da sxvebi 1989). Shorebirds-ebi Zalian didi
cxovelebis samefoSi, CamoTvlili Tvisebebi sxe- zomis kvercxs deben da maTi raodenoba mSoblis
ulis zomasTan mWidrod aris dakavSirebuli da unarzea damokidebuli, raTa man kvercxis gamo-
Cans, rom did organizmebSi sicocxlis procesebi Ceka SeZlos. Tvisebis taqsonomiuri msgavseba
nela mimdinareobs (pitersi 1983, kalderi 1984, shorebirds-ebis mier didi zomis kvercxis dadebis
Smidt-nilseni 1990). miuxedavad amisa, msgavsi mniSvnelobas ar asaxavs (ratom ar deben sxva fr-
zomisa da agebulebis sxeulis mqone organizmeb- invelebi did kvercxs?) da arc imas gvauwyebs, Tu
Sic ki sxvadasxva garemo pirobebi gansxvavebuli ratom ar cvlian es frinvelebi budes da ratom
sasicocxlo ciklebis warmoSobas iwvevs. Storm ar deben ufro didi raodenobiT kvercxs.
petrels-ebi SaSvis zomis zRvis frinvelebi arian,
weliwadSi maqsimum erT bartys zrdian, gamrav-
lebas 4 an 5 wlis asakSi iwyeben da 30-40 wlis gan- sasicocxlo ciklis cvalebadoba
mavlobaSi cocxloben. SaSvebi yovel weliwads mcenareebSi
3-4 bartys zrdian, Tumca 3-4 welze didxans iSvi- mcenareebis ingliselma ekologma j.p. graimma
aTad cocxloben. sasicocxlo ciklebis amgvari mcenareTa sasicocxlo ciklis Tvisebebsa da
gansxvavebuloba erTi da igive saxeobis sxvadasx- garemo pirobebs Soris kavSiris arsebobaze
va populaciebSic ki gvxvdeba da amis magaliTi pirvelma miuTiTa. man sasicocxlo ciklis cva-
lebadoba samkuTxedis msgavs figuraze war-
moidgina da eqstremumebze (wverebze) mdebare
1.0 sasicocxlo ciklebis mqone mcenareebs zewoli-
5 sadmi amtani, ruderaluri da konkurentuli
2 uwoda. zewolisadmi amtani mcenareebi eqstrem-
alur garemo pirobebSi arsebobs, nela izrdeba
1
da resursebs izogavs. amonazardis Camoyalibeba
0.5 rTul garemo pirobebSi sakmaod rTulia, amitom
0.2 vegetaciis gavrceleba ufro mniSvnelovania.
rodesac mcenaris zrdisTvis sasurveli piro-
0.1
0.05 0.1 0.2 0.5 1.0 bebia, ruderaluri da konkurentuli mcenareebi
rRvevis speqtris mopirdapire boloebs ikavebs.
ruderaluri mcenare gavrcelebis arealis dar-
Rveul teritoriebs ikavebs, swrafad izrdeba,
sur. 32.1. yovelwliur nayofierebasa da mozrdili war- adre mwifdeba, swrafad mravldeba da Tesls kar-
momadgenlebis sikvdilianobas Soris damokidebuleba fr-
gad avrcelebs, rac mas saSualebas aZlevs STamo-
invelebis ramdenime populaciaSi, albatrosebidan (mcire
mniSvnelobebi) dawyebuli beRurebiT (didi mniSvnelobebi) dam-
mavloba sxva aRelvebul teritoriebze manamde
Tavrebuli. gaavrcelos, vidre ufro Zlieri konkurentebi
764
teritoria
ari- kolo- niu samxreT
Tviseba zona iuta rado meqsiko kanzasi texasi ohaio karolina
STamomavlobis raodenoba 8,3 6,3 7,9 9,9 7,0 9,5 11,8 7,4
kvercxis raodenoba weli-
3 3 2 4 1-2 3 2 3
wadSi
kvercxis wona (g) 0,29 0,36 0,42 0,24 0,26 0,22 0,35 0,33
kvercxis fardobiTi masa 0,22 0,21 0,23 0,21 0,28 0,27 0,25 0,23
momwifebis asaki (Tve) 12 23 21 12 12 12 20 12
sicocxlisunarianoba
0,07 0,05 0,11 0,03 0,10 0,06 0,03 0,11
gamravlebisas
mozrdili warmomadgen-
lis yovelwliuri sicoc 0,24 0,48 0,37 0,20 0,27 0,11 0,44 0,49
xlis-unarianoba
Semovlen. konkurentuli mcenare ufro didi zo- 32.2. sasicocxlo ciklis Teoria
mis izrdeba, didi zomis mwifdeba da ufro didx- swrafad ganviTarda 1960-ian wlebSi
ans cocxlobs. konkurentuli sasicocxlo cikli
evoluciuri ekologiis istoria Carlz darvin-
stabilur, karg garemo pirobebs saWiroebs. sx-
iT iwyeba, Tumca sasicocxlo ciklis Tvisebebze
vadasxva seleqciuri faqtorebis mqone garemo
mas bevri araferi uTqvams. darvini fiqrobda,
pirobebSi arsebuli mcenareebis sasicocxlo
rom yvela cocxal arsebas maRali produqti-
ciklebi 32.2 cxrilSia CamoTvlili.
zewolisadmi
konkurentuli ruderaluri amtani konkurentebi
balaxebi, buCqebi balaxi, Cveu- liqenebi, ba-
an xeebi lebriv erTwliani laxebi, buCqebi an rRvevis zewolis
zrda gaZliereba
xeebi; Cveulebriv
maradmwvane zewolisadmi
ruderaluri
didi zomis, zrdis zrdis potenciu- zrdis potenciu- amtani
potenciurad rad swrafi tempi rad neli tempi resursebis da
swrafi tempi stabilurobis
zrda
gamravleba Se- gamravleba ad- gamravleba Se-
darebiT adreul reul asakSi darebiT mozrdil
asakSi asakSi
Teslis warmoqmnis Teslis warmoqmnis Teslis warmoqmnis
proporciulad proporciulad proporciulad
mcire raodenoba didi raodenoba mcire raodenoba
Teslis maragi Teslis maragi
zogjer, vegetaci- da/an kargad
uri gavrceleba gavrcelebadi
xSiri Tesli
765
uloba axasiaTebs, xolo garemos seleqciuri qveS SeiZleba moeqces. kodis azriT, adaptacia
sikvdilianobis Suamavlad Tvlida, romelic droisa da energiis ganawilebisas kompromisebze
dabadebis temps yuradRebas ar aqcevs. wasvlaa. garda amisa, igive kodis TvalsazrisiT,
darvinis periodSi biologiuri parametrebis garemos tevadobisadmi populaciis dabali da
analizis meTodi ar arsebobda. a.j. lotkam da maRali simWidrovis pirobebSi sasicocxlo cik-
sxvebma biologiuri parametrebis analizis meTo- lis gansxvavebuli adaptaciebi arsebobs. maRali
di mogvianebiT SeimuSaves, xolo populaciis ge- simWidrovisas, seleqcia arCevs adaptacias, ro-
netikosma ronald fiSerma es meTodi naSromSi melic individebs mcire resursebiT gadarCenis
bunebrivi gadarCevis genetikuri Teoria (1930) da gamravlebis saSualebas aZlevs. dabali sim-
evoluciuri movlenebisTvis gamoiyena. miuxeda- Widrovisas, seleqcia upiratesobas populaciis
vad yovelive zemoTqmulisa, biologiuri parame- swrafad zrdis xelSemwyob adaptaciebs aniWebs.
trebis meTodis gamoyenebam kvlevis axali sfer- maSasadame, produqtiulobis maRali tempi vargi-
os warmoSoba ar gamoiwvia. sasicocxlo ciklis sianobas zrdis. zemoT CamoTvlil, urTierTg-
ganviTarebis Seswavlisken gadadgmuli Semdegi amomricxav strategiebs K-seleqcia da r-seleq-
nabiji moreus da lekis mier Citebis kvercxis cia ewodeba. saxelwodebebi populaciis zrdis
zomaze gamoqveynebuli statiebi gaxda. statiebi lojistikur gantolebaSi Semavali cvladebidan
40-iani wlebis SuagulSi gamoqveynda da maT yur- gamomdinareobs (boisi 1984).
adRebac miipyres, Tumca mTavari movlenebi mainc uiliamsis statiaSi (1966) sasicocxlo ciklis
ori aTwleulis Semdeg ganviTarda. lekis Teo- Tvisebebis demografiuli dawyvilebaa gamokv-
ria metismetad gamartivebuli iyo da masSi STa- leuli. misi azriT, gamravlebis Zalisxmevis ga-
momavlobis raodenoba (ufro zogadad, gamrav- Zliereba nayofierebasa da momavali gamravlebis
lebis tempi) erT adaptaciad miiCneoda, romelic unarze zegavlenas axdens. uiliamsma vargi-
fenotipis sxva aspeqtebTan dakavSirebuli ar sianobis Tanamedrove da momavali komponentebi
aris. mSoblebis mier SvilebisTvis miwodebuli gamravlebis erT mniSvnelobaSi gaaerTiana, ro-
sakvebi garemoSi sakvebis xelmisawvdomobiT melic biologiuri parametrebis gamoTvlebs
ganisazRvreboda, xolo sakvebis Segrovebasa da efuZneba. mecnierma aCvena, Tu rogor gadaiWras
Svilebis movlaze daxarjuli dro da Zalisxmeva sasicocxlos ciklis cvlilebis awmyosa da mo-
vargisianobis gantolebaSi ar Sedioda. lekis mavalze moxdenil zegavlenebs Soris konfliqti
meTodi namdvilad araxarisxobrivi iyo. garda Tanamedrove da momavalSi mosalodneli STamo-
amisa, 40-ian da 50-ian wlebSi, populaciis biolo- mavlobis fardobiTi mniSvnelobebis saSuale-
gia populaciis zomis simWidroveze damokideb- biT. rodesac populaciaSi Semaval individebs
ulebis problemaSi iyo gaxlarTuli (Tavi 16). gamravlebis periodebs Soris gadarCenis maRali
60-iani wlebis dasawyisSi, populaciis kvle- albaToba gaaCniaT, momavalSi gamravlebis alba-
vis meTodebSi gardatexa moxda da Tanamedrove Toba didia da seleqcia gamravlebis unars asus-
evoluciuri ekologia Seiqmna. 1959 wels, `saxe- tebs, raTa gadarCenis maRali albaToba SeinarCu-
obaTa warmoSobis Sesaxeb~ gamoqveynebidan 100 nos. rodesac populaciaSi Semavali individebis
weli gavida. 1958 wels, Dover Publications-ma xe- umetesoba gamravlebis periodebs Soris iRupeba,
laxla gamoaqveyna `fiSeris bunebrivi gadarCevis seleqcia STamomavlobis gazrdas aniWebs upi-
genetikuri Teoria~. imave periodSi, niu iorkis ratesobas.
Statis universitetSi, jorj uiliamsi daberebis v.d. hemiltonma (1966) naTlad aCvena, Tu
evoluciis (viliamsi 1957) da mwerTa Tanasazoga- rogor iwvevs biologiuri parametrebis anu
doebebis (viliamsi da viliamsi 1957) adaptaciur TiToeul asakSi nayofierebis da sicocxlisu-
safuZvlebs swavlobda. 1960 wels, a.v.f. edvards- narianobis cvlileba vargisianobis cvlilebas.
ma, v.a. kolmanma, h. kalmusma da s.a.b. smitma popu- miRebulma Sedegma da masTan dakavSirebulma sxva
laciebSi mdedrebis da mamrebis 1:1 Sefardebis daskvnebma sasicocxlo ciklis Teoriis Semdgom
adaptaciuri mniSvnelobis Sesaxeb statebi ga- ganviTarebas maTematikuri safuZveli Cauyares.
moaqveynes. m. gedgilis da v.h. rosertis (1970) statiebSi
sasicocxlo ciklis kvleva 1966 wels dai- Cans, rom biologiuri parametrebis mniSvnelo-
wyo, rodesac martin kodim da jorj s. vili- bebs Soris kavSirze damokidebuli seleqcia sa-
asma statiebi gamoaqveynes. kodim vargisianobis sicocxlo ciklis adaptaciebiT ganisazRvreba.
simravleebis Sesaxeb levinsis mosazrebebi sa- g. merfim (1968) da v.m. Saferma (1974) sasicocxlo
sicocxlo ciklis evolucias miusadaga da SeniS- ciklis cvalebad garemoSi evoluciis sakiTxi
na, rom vargisianobis sxvadasxva komponentebi wamoWres.
konfliqtis mqone seleqciuri zemoqmedebis
766
100
80
60
1.000 1.00
750 0.75
500 0.50
250 0.25
3 6 9 12 15
sur. 32.4. kvercxis raodenobis (nacrisferi Zelakebi) sixSireebi didi wivwivas (Perus major) 4489 kvercxze. eqsperimenti 1960-dan
1982 wlamde oqsfordSi, inglisSi Catarda. suraTze naCvenebia Semdeg sezonamde gadarCenili bartyebis raodenobis kvercxis raode-
nobaze damokidebulebis funqciis grafiki. kvercxis yvelaze ufro gavrcelebuli raodenoba yvelaze ufro produqtiuli ar aris.
romlis Tanaxmad, didi raodenobiT STamomav- sasicocxlo ciklis Tvisebebs Soris Tana-
lobis datoveba mSoblebze uaryofiT zegavle- fardoba sxva eqsperimentebma ver daadastura.
nas axdens. kvercxis zomasa da raodenobas Soris magaliTad, reznikma kvleva (1983) gupiebisTvis
aseve garkveuli Tanafardoba arsebobs. dedals, Caatara da aRmoaCina, rom gamravlebaze ganawile-
ufro didi zomis kvercxis dadeba, saSualebas buli resursebi mdedrebsa da mamrebs Soris daw-
aZlevs, resursebis SedarebiT didi raodenoba yvilebisTvis xelis SeSlis Sedegad mcirdeba. Tu
gaanawilos STamomavlobaze, vidre bartyebi zrdasa da gamravlebaze resursi nawildeba, maSin
gamoiCekebian. kargad uzrunvelyofili kvercxi saeqsperimento Tevzi kvlevis dasasruls ufro
zogjer STamomavlobis ufro meti sicocxlisu- didi zomis iqneba. sinamdvileSi, dawyvilebuli
narianobis garantiaa, vidre patara kvercxis da dauwyvilebeli mdedrebis zrdas Soris didi
dadeba. amgvari Tanafardobis Cveneba sakmaod gansxvaveba ar gaCenila (sur. 32.6). kvlevis miRe-
rTulia (leselsi da sxvebi 1989). buli Sedegebis ramdenime interpretaciaa Sesa-
parazitoidebSi, STamomavlobis vargisiano- Zlebeli. savaraudod, saWmlis xelmisawvdomoba
basa da raodenobas Soris gadanacvleba STamoma- gupiebis gamravlebas xels ar uSlis. aseve Sesa-
vlobis gaCenamde xdeba, rodesac mdedri irCevs Zlebelia, dedali gupebis zrdas genetikuri faq-
maspinZels da gadawyvets, ramdeni kvercxi da- torebi gansazRvravs da zrdis tempi resursebis
dos. maspinZlis zoma da asaki parazitoidebis ma- mosalodnel xelmisawvdomobas Seesabameba (gu-
tlebis sicocxlisunarianobaze, aseve mozrdili piebi dawyvilebisgan Tavs ar ikaveben).
parazitoidis zomaze, nayofierebaze da ganviTa-
rebisTvis saWiro droze zegavlenas axdens (god-
fri 1994). maspinZeli resursebis SezRuduli 1.0
raodenobaa, amitom maspinZelSi an maspinZelze
0.8
dadebuli kvercxebis raodenoba STamomavlobis
vargisianobaze aseve axdens zegavlenas. koplebi-
0.6
ani xoWo Callosobruchus maculatus kvercxebs par-
kosan mcenareebze debs, romelic matlis ganvi- 0.4
TarebisTvis saWiro resurss Seicavs (parkosani
mcenaris Tesli parazitoidis maspinZelia). mat- 0.2
lis sicocxlisunarianoba mcirdeba, rodesac
parkosan mcenareze mosuli matlebis raodenoba
5 10 15 20
izrdeba (sur. 32.5). parazitoidebSi kvercxisde-
ba maT wonasTan aris dakavSirebuli, xolo wona
matlebis raodenobis zrdasTan erTad mcirdeba sur. 32.5. rodesac xoWo Callosobruchus maculatus-is ma-
(uilsoni 1989, leselsi 1991). tlebis raodenoba parkosan mcenareze izrdeba, matlebis si-
cocxlisunarinoba mcirdeba.
768
6
32.4. pirveli reproduqciis asaki
5 zogadad izrdeba zrdasruli indi-
videbis sicocxlis xangrZlivobis
4 pirdapirproporciulad
rodis unda daiwyos mcenarem an cxovelma gamrav-
3
leba? didxans mcxovrebi organizmebi ufro gvian
asakSi iwyeben gamravlebas (sur. 32.7). ratom xde-
2
ba ase? individi yvela asakSi wyvets, scados gam-
ravleba Tu Tavi Seikavos. rodesac axalgazrda
1
individebi arCavans Tavis Sekavebaze akeTeben,
0 sqesobrivi momwifeba SeiZleba Seyovndes. pirve-
lad gamravlebis asaki gamravlebis sargeblisa
da safasuris terminebSi unda gaviazroT. sarge-
beli gamravlebis asakSi nayofierebis zrdaa,
sur. 32.6. energiis Semcveloba dedali gupiis somatur xolo safasuri ufro did asakSi nayofierebis da
qsovilebSi, qonSi da gamravlebis qsovilebSi (maT Soris kver-
sicocxlisunarianobis Semcireba SeiZleba gax-
cxebSi). mdedr gupiebs mamrebTan dawyvileba da ganayofiereba
SeuZliaT (R) an xeli eSlebaT (N). des.
ganvixiloT Semdegi hipoTeturi magaliTi. xv-
liki zrdas sqesobriv momwifebamde ganagrZobs.
misi nayofiereba momwifebis asakSi sxeulis zo-
misadmi pirdapirproporciulia. gamravlebisgan
sasicocxlo ciklTan dakavSirebul prob-
TavSekavebis yvela weliwadze xvliki 10-iT met
lemebs sami SekiTxviT SegviZlia Tavi movuyaroT
da es SekiTxvebia: rodis unda daiwyos individma kvercxs debs, anu Tu xvliki pirvelive weliwads
STamomavlobis datoveba? ra sixSiriT unda gam- gamravldeba, maSin is am da momdevno weliwadSi 10
ravldes? ra raodenobis STamomavloba unda kvercxs dadebs, xolo Tu xvliki meore weliwads
datovos TiToeuli gamravlebis Semdeg? sx- gamravldeba, maSin kvercxis raodenoba yovel
vadasxva saxeobebi am SekiTxvebs gansxvavebulad weliwads 20 iqneba da a.S. adre da gvian momwife-
10
9
8
7
6
5
4
2
sur. 32.7. sxvadasxva frinvelis mom-
wifebis asaksa da mozrdili warmomad-
genlis sicocxlisunarianobas Soris
damokidebuleba. sicocxlisunarianoba si-
cocxlis xangrZlivobisadmi pirdapirpro-
1 porciulia.
40 60 80 100
769
weliwadi
Tviseba
1 2 3 4 5 6
neli zrda/kargi nayofiereba
sxeulis wona 10 12 14,4 17,3 20,8 25,0
zrdis inkrementi 2 2,4 2,9 3,5 4,2 5,0
kvercxis wona 8 9,6 11,5 13,8 16,6 20,0
kvercxis saerTo wona 8 17,6 29,1 42,9 59,5 79,5
denime Tvis Semdeg dafrTianebuli dedali da resurss gansxvavebulad anawilebs. orive saxe-
mamali krazanebi budidan gamodian. gazafxulsa oba yovelwliurad sakmaris resurss agrovebs,
da zafxulSi deda krazana arareproduqciul raTa axali qsovilis an kvercxis warmoqmna Se-
muSebs aCens, romlebic mas koloniis ganviTare- Zlos. A Tevzi produqciis 2/10-s zrdaze anawi-
baSi exmarebian. deda krazanisTvis kritikuli ar- lebs, xolo 8/10-s kvercxebze. B Tevzi produq-
Cevania, Tu rogor gadavides arareproduqciuli cias zrdasa da kvercxze Tanabrad anawilebs.
muSebis dabadebidan reproduqciuli krazanebis zrdis, nayofierebis da mTliani nayofierebis
dabadebaze, raTa reproduqciuli krazanebis ra- gamoTvlis (cxrili 32.4) Semdeg cxadia, rom 4 an
odenoba maqsimaluri gaxdes. stoqastikuri, dina- naklebi wlis ganmavlobaSi mcxovrebi TevzisT-
miuri programirebis (Tavi 31) mixedviT, rodesac vis kargi nayofiereba da zrdis neli tempi kargi
sezonis dasasruli prognozirebadia, gadarTva produqtiulobis garantiaa, xolo 4 welze meti
safexurebrivad aris sasurveli (maceviCi da os- xnis ganmavlobaSi mcxovrebi TevzisTvis swrafi
teri 1976, aleqsanderi 1982, balmeri 1994). zrda da SedarebiT cudi nayofiereba upirvelesi
bevr mcenares da uxerxemlo cxovels, aseve amocanaa. aqedan gamomdinare, mozrdili warmo-
zogierTi Tevzs, reptilias da amfibias damaxasi- madgenlebis sikvdilianoba zrdasa da gamravle-
aTebeli zoma ar gaaCnia. isini mTeli sicocxlis baze resursebis optimalur ganawilebas gansaz-
ganmavlobaSi Senelebuli tempiT izrdebian da am Rvravs.
movlenas dausrulebeli zrda ewodeba. amgvari
Tvisebis mqone saxeobebSi nayofierebasa da sxe-
ulis zomas Soris pirdapiri damokidebulebaa. 32.7. rodesac gadarCena da nayo-
kvercxisdeba da zrda energiisa da sakvebi niv- fiereba icvleba asakTan erTad,
Tierebebis resursebzea damokidebuli, amitom sasicocxlo ciklis evoluciis mod-
erTi wlis ganmavlobaSi gazrdili nayofiereba elebi unda iyos dafuZnebuli si-
momdevno wlebSi nayofierebis savaraudo Semci- cocxlis xangrZlivobis cxrilze
rebasTan unda Sedardes. didi xnis ganmavlobaSi adre ganxilul modelebSi vuSvebdiT, rom nayo-
mcxovreb organizmebSi zrda yovelwliur nayo- fiereba da mozrdili warmomadgenlebis sicocx-
fierebaze ufro mniSvnelovania. gadarCenis na- lisunarianoba mudmivi mniSvnelobebia da droSi
klebi Sansis mqone organizmebSi resursis kver- ar icvleba. realur samyaroSi arsebul mcena-
cxis debaze metad zrdaze ganawileba resursis reebsa da cxovelebSi sicocxlisunarianoba da
flangvaa. nayofiereba asakTan erTad icvleba. sicocx-
ganvixiloT Tevzis ori hipoTeturi saxe- lisunarianobasa da nayofierebaze zegavlenas
oba. TiToeuli maTgani sqesobrivi momwifebisas garemo pirobebi da genetikuri faqtorebi ax-
10 grams iwonis, magram zrdasa da gamravlebaze
772
fiereba yvela asakSi izrdeba (1-dan 1,1-mde). 4, 5 wlis ganmavlobaSi ver xerxdeba, maSin sicocx-
da 6 wlis asakSi sicocxlisunarianoba 0,5-0,4-mde leSi erTaderTxel gamravlebadi organizmebi
mcirdeba, xolo danarCen asakSi sicocxlisuna- iRupebian. erTwliani nayofierebis xarjze gam-
rianoba 0,5-0,3-mde iklebs. aseT dros popula- ravlebis ramdenime welze gaSla aseT pirobebSi
ciis zrdis tempi mxolod odnav izrdeba. meore sworedac rom miswrebaa.
SemTxvevis msgavsad, amjeradac populaciis da- gambuzia (Gambusia affinis) havais kunZulebze
bereba xdeba, vinaidan SedarebiT xandazmuli in- me-20 saukunis dasawyisSi Semovida da populacia
dividebi gamravlebis potencialis nawils kar- uamrav wyalsacavSi SeinarCuna. zogierT wyal-
gaven (riklefsi da finCi 1995). sacavSi wylis siRrme stabiluria, xolo sxvebSi
wvimisa da sarwyav wyalze moTxovnis Sedegad
siRrme icvleba. stabilur da cvalebad wyal-
32.8. fsonebis dazRvevas minimumamde sacavebSi mobinadre gambuziebis sasicocxlo
dahyavs reproduqciuli warumate- ciklis Tvisebebi erTmaneTisgan mkveTrad gansx-
bloba moulodnelobebiT savse gare- vavdeba (sur. 32.8). cvalebad wyalsacavebSi mobi-
moSis nadre mdedri gambuziebi ufro patara zomisani
arian, sxeulis masis udides nawils gamravlebaze
rodesac individis sicocxlis ganmavlobaSi
anawileben da ufro didi raodenobis STamomav-
garemo araprognozirebulad icvleba, seleqciam
lobas toveben, vidre stabilur wyalsacavebSi
upiratesoba mravali sezonis ganmavlobaSi momx-
mobinadre gambuziebi. stabilur da cvalebad wy-
dar gamravlebas an sicocxlis adreul periodSi
alsacavebSi mobinadre axalgazrda da mozrdili
momxdar gamravlebas SeiZleba mianiWos, rac vi-
gambuziebis sikvdilianobis tempi jer-jerobiT
Tarebazea damokidebuli (gudmani 1979, hast-
ar gazomila, Tumca gamravlebaze resursebi
ingsi da kasveli 1979, merfi 1968, Saferi 1974,
sxvadasxvanairad nawildeba da cvalebad wyal-
ioSimura da klarki 1993). Tu STamomavlobis
sacavSi mobinadre mozrdili gambuziebis saSua-
zrda wlidan wlamde araprognozirebadia, maSin
lo sicocxlisunarianoba savaraudod naklebia.
seleqcia nayofierebis xarjze mozrdili warmo-
STamomavlobis mcire raodenoba gamravlebaze
madgenlebis sicocxlisunarianobas aniWebs upi-
naklebi aqcentis gakeTebaze miuTiTebs da amis
ratesobas da amgvar strategias garantirebuli
mizezi savaraudod is aris, rom cvalebad wyal-
dazRveva ewodeba (sternsi 1976). amgvari strate-
sacavebSi mobinadre axalgazrda gambuziebis si-
giis logikas naTlad mivxvdebiT, Tu ukidures
cocxlisunarianoba icvleba (skribneri da sxvebi
SemTxvevas anu sicocxleSi mxolod erTxel gam-
ravlebas davakvirdebiT. Tu garemo pirobebis
1992).
cvalebadobis Sedegad gamravleba ramdenime
30
20
10
sur. 32.8. havais wyalsacavebSi mobinadre gambuziebis (Gambusia affinis) populaciebis sasicocxlos ciklis Tvisebebi. cvalebad
wyalsacavebSi mobinadre gambuziebi gamravlebaze met resurss xarjaven, Tumca individualur STamomavlobas nakleb yuradRebas
aqceven. reproduqciuli ganawileba embrionebis mSrali wonis proporciulia.
774
(a) (b)
sur. 32.9. arizonas did kanionSi gavrcelebuli kaibabis agavis (agave kaibabensis) sasicocxlo ciklis etapebi. a) mcenare sqeli,
xorciani foTlebis rozetis saxiT daaxloebiT 15 wlis ganmavlobaSi izrdeba. b) yvavilovani Rero gamoaqvs da nayofs isxams, ris
Semdegac kvdeba
775
rs qmnis. bambukis gamravlebas gansakuTrebuli ba, rac SeiZleba 10 weliwadSi an sulac 100 weli-
momzadeba an resursi ar sWirdeba, Tumca Tes- wadSi erTxel moxdes. agava swored aseTi weli-
lis warmatebulad ganayofierebisTvis saWiro wadis ganmavlobaSi mimarTavs mTel resursebs
pirobebi iSviaTad gvxvdeba. bambuki Camoyali- gamravlebaze.
bebis Semdeg usqeso gamravlebis Sedegad izrde- mcenareebis erTxel da ganmeorebiT gamravleba-
ba da axali Reroebi manamde gamoaqvs, vidre dobis Sesaxeb ramdenime ganmarteba arsebobs
gavrcelebis areali bambukiT gajerdeba. veg- (iangi 1990, iangi da augSpurgeri 1991, silver-
etaciis zrdis SezRudvis Semdeg bambukis Tesls tauni 1996). cvalebad garemo pirobebSi ganmeo-
sargebeli moaqvs da bambuki darRveuli terito- rebiT gamravlebadoba ukeTesia, vinaidan gamrav-
riebis kolonizacias axdens. leba rogorc karg, aseve cud weliwadSi xdeba
agavas umetesi saxeoba iSviaTi da eratiuli wvi- da reproduqciuli warmatebis cvalebadoba na-
mis adgilebSi arsebobs. mcenareebi ramdenime klebia. am hipoTezis uaryofa SesaZlebelia, vi-
wlis ganmavlobaSi izrdeba, maTi raodenoba naidan erTxel gamravlebadi mcenareebi cvlad
saxeobis mixedviT icvleba da Semdeg giganturi, (da mSral) garemoSi ufro xSirad gvxvdeba, vi-
yvavilovani Rero gamoaqvs. agava Teslis warmoqm- dre ganmeorebiT gamravlebadi mcenareebi. cva-
nis Semdeg iRupeba (sur. 32.9). saintereso is aris, lebad garemo pirobebSi erTxel gamravlebadoba
rom agavebi xSirad iukasebTan erTad izrdeba, SeiZleba iyos ufro misaRebi, vinaidan mcenares
romelic yovel wels yvavis. agavis fesvTa siste- SeeZleba gamravlebisTvis yvelaze ufro mo-
ma iukasebisgan gansxvavebulia, radgan iukasis saxerxebeli weli SearCios. mcenare aseT SemTx-
fesvebi Rrmad Cadis da resurss miwisqveSa wyli- vevaSi resursebs mTavari movlenisTvis inaxavs
dan iRebs, xolo agavas zedapiruli, boWkovani da amgvar moqmedebas azri aqvs. arsebobs kidev
fesvebi aqvs. agavis fesvebi wvimis Semdeg wyals erTi taqtika da mas `isargeble momentiT~ ewo-
udabno niadagebis zedapiruli fenebidan iRebs, deba. es taqtika gansakuTrebiT sasargebloa,
xolo gvalvis dros sruliad gamousadegaria. rodesac mozrdili warmomadgenlebis sicocx-
agavisTvis wylis cvalebadi miwodeba Teslis lisunarianoba dabalia da karg weliwadebs So-
warmoqmnas da amonazardis Camoyalibebas xels ris didi droa. rodesac masobriv florasTan
uSlis da gamravlebisTvis Sesaferis weliwadebs dammtveravi mwerebi miizidebian, mcenarem Sesa-
Soris Zalian didi dro SeiZleba gavides. aseT pi- Zloa mTeli Tavisi Zalisxmeva erTxel gamravle-
robebSi agavisTvis yvelaze ufro sasargebloa baze mimarTos. magaliTad, erTxel gamravlebadi,
zrda da sakvebis nivTierebebis Senaxva manamde, rozetuli mcenare lobelika telekii afrikaSi, keniis
vidre gansakuTrebulad teniani weliwadi dadge- mTis ferdobebze izrdeba, misi yvaviledis zoma
aris. piankam (1970) mwerebi speqtris r-seleqciur mecnierebma r-seleqciis da K-seleqciis reJimeb-
boloze ganalaga, xolo ZuZumwovari cxovele- Si arsebul genetikur gamoZaxilebze labora-
bi - K-seleqciur boloze da es imiT axsna, rom toruli kvleva Caatares. fransisko aialam (1965)
mwerebis populaciebi ufro mkveTrad icvleba. aRmoaCina, rom rodesac drozofilas popula-
am or jgufs Soris sasicocxlo ciklis Tvise- ciebi mWidrod Tanaarsebobs, mozrdili warmo-
bebis gansxvavebuloba sxeulis zomebs Soris madgenlebis raodenoba TanTadanobiT izrdeba
gansxvavebulobas SegviZlia mivaweroT, rodesac da es movlena nayofierebis da sicocxlisuna-
sxvaoba yvela fiziologiuri procesis droisa rianobis amamaRlebeli Tvisebebis seleqciis
da Zalis Skalaze Cndeba. patara organizmebi Sedegia. SemdgomSi drozofilas populaciebidan
didi cxovelebisgan gansxvavebiT sxeulis sig- mozrdili warmomadgenlebis raodenoba Seamci-
rZis mimarT swrafad gadaadgildebian, swrafad res (miuleri da aiala 1981, teilori da kondra
viTardebian da maTi Taobebi nakleb dros cocx- 1980) da dabali simWidrovis seleqciuri zegav-
loben. aseTi Tvisebebi sxeulis zomasTan fizi- lena did sikvdilianobaze uaryves (rezniki 1985).
kuri da fiziologiuri kavSirebis saSualebiT msgavsi eqsperimentebi baqteriis da umartivesi
SeiZleba iyos damokidebuli, iseve rogorc qan- cxovelebis laboratorul populacibzec Cat-
qaris moZraobis tempi misi sigrZisadmi ukupro- arda (lakinbili 1978, 1984, lakinbili 1979).
porciulia. sasicocxlo ciklis cvalebadobaSi r-seleqciis da K-seleqciis idea sasicocxlo
r-seleqciis da K-seleqciis mniSvneloba popu- ciklis struqturis Teoriis ganviTarebaSi mniS-
laciis cvlilebasa da sxvamxriv msgavsi orga- vnelovan adgils ikavebs (sternsi 1976, boisi
nizmebis sasicocxlo ciklis Tvisebebs Soris 1985), Tumca bevri ekologis azriT, am ideebis
gansxvavebulobaze miTiTebiT dgindeba. r-seleq- gamoyeneba sakmarisi kritikis gareSe xdeba (miul-
ciis da K-seleqciis Teoriis saSualebiT adap- eri 1988, rofi 1992). rofi sasicocxlo ciklis
taciis interpretacia sakmaod rTulia, vinaidan Teoriis Sesaxeb wers: `r-seleqciis da K-seleqci-
populaciis cvlilebis sxvadasxva donis Tvise- is cneba regulirebadi simWidrovis mqone popu-
bebi mozrdili warmomadgenlebis sikvdiliano- laciebSi vargisianobis gansazRvraSi dagvexmara,
bis da populaciis ganaxlebis sxvadasxva donee- magram am cnebis realur populaciebze ganzoga-
bisTvis prognozirebuli Tvisebebis msgavsia da deba, sadac sasicocxlo cikli sakmaod rTulia,
igive mudmivi zomis populaciebSic ki xdeba. ufro zianis momtania, vidre sasargeblo~.
daskvna
aSkarad gamoixateba. seleqciis Zalis Semcirebis riT, araprognozirebad garemoSi, magaliTad zomieri
mizezi is aris, rom gvian asakSi sul ufro mcire ra- klimatis regionebSi, populaciis zrdis tempis ama-
odenobis individi axerxebs gadarCenas da es movlena am maRlebeli adaptaciebis seleqcia xdeba (r-seleqcia),
asakSi gamoxatuli genebiT aris gamowveuli. xolo prognozirebad garemoSi konkurentunarianobis
da resursis efeqturobis amamaRlebel adaptaciebs
10. sasicocxlo ciklis struqtura populaciis zr- eniWeba upiratesoba (K-seleqcia).
dis tempis mixedviT icvleba. zogierTi mecnieris az-
savarjiSoebi
1. adamianebi ZuZumwovar cxovelebTan SedarebiT gvian lis sixSire, xolo u=mutaciis tempi. alelis q sixSire
mwifdebian da mravldebian. ratom xdeba ase? Semdeg TaobaSi iqneba (1s)q]
2. 30-e TavSi moyvanili hardi-vaingergis kanonis gamoy- 3. garantirebuli dazRveva aris strategia, rodesac
enebiT aCveneT, rogor SeuZlia iSviaT, saziano alelebs mozrdili warmomadgenlis sicocxlisunarianobas
populaciaSi dagroveba, Tu amgvari alelebis seleqcia nayofierebis xarjze eniWeba upiratesoba da STamomav-
asakTan erTad sustdeba [miniSneba: ifiqreT saziano lobis raodenobis zrda araprognozirebadia. SegiZli-
alelebis sixSiris Semamcirebel seleqciasa da muta- aT Tu ara aseTi strategia Tqvens yoveldRiur cxovre-
ciis temps Soris balansze. davuSvaT, q =saziano ale- baSi aRmoaCinoT?
781
Tavi 33
sqesi
gzamkvlevi kiTxvebi
ra pirobebSi SeiZleba hqondes herma- ra kavSiria mSobliur wvlilsa da daw-
froditizms orsqesianobaze upiratesoba? yvilebis sistemas Soris?
ra kavSiria zomas, asaksa da hermafroditiz- ra gansazRvravs mSobliuri wvlilis evo-
mis evolucias Soris? luciurad stabilur strategias?
ra aris sqesTa Sefardebis Sesaxeb fiSeris ra pirobebSi viTardeba monogamia zRvruli
Teoria? modelis Tanaxmad?
ra pirobebSi cvlian mdedri haplodip- ra aris leki?
loidebi maTi STamomavlobis sqesTa Se- ra garemo faqtorebi gansazRvravs mcena-
fardebas? reebis dawyvilebis sistemas?
rogor axdens zegavlenas sqesTa Sefardeba- ra gansxvavebaa Sidasqesobriv da sqesTaSoris
ze mewyvileebze da resursebze adgilobrivi seleqcias Soris?
konkurencia?
ra hipoTezebi arsebobs mdedris arCevanis
dawyvilebis ra sistemebi arsebobs cxove- mizezis Sesaxeb?
lebSi?
umetesobas axali individis warmoqmnis unari individebs rogorc mdedrobiTi, aseve mamrobiTi
gaaCnia. aqedan gamomdinare, ylortebi SeiZleba funqciebi gaaCniaT da Cndeba SekiTxva: ra piro-
amoizardos rogorc fesvebidan, aseve foTlebi- bebSia sqesTa gancalkeveba umjobesi sxvadasxva
dan, xolo Semdeg mTlianad gamoeyos mSobliur mcenareebSi? cxovelebis umetesi saxeobis war-
mcenares da axali individi gaxdes (sur. 33.1). momadgenel individebSi mamrobiTi da mdedro-
bevri umartivesi cxoveli, magaliTad, hidra, biTi funqciebi gancalkevebulia da aseve Cndeba
marjani da a.S. sxeulis SigniT Canasaxs TviTon kiTxva: ra pirobebSia umjobesi orive sqesobrivi
qmnis da Semdeg Canasaxi axal individad yalib- funqciis gaerTianeba erT individSi? orive kiTx-
deba. rodesac Canasaxebi mSobels ekroba, iqm- va, ra Tqma unda, erTi medlis ori mxarea. vidre am
neba kolonia da swored aseTi viTareba gvaqvs kiTxvebs pasuxs gavcemT, ramdenime gansazRvreba
hidroidebis, marjnebis, bryozoans-ebis da bevri unda SemovitanoT.
sxva wylis cxovelis SemTxvevaSi. Tu Canasaxi
mSobels gamoeyofa, maSin damoukidebeli, axali
individebi Cndebian. usqeso gamravlebis Sedegad sqesi da sqesis ganawileba
miRebuli STamomavloba erTmaneTis da mSoblis
mdedri da mamri individebis arsebobas cxove-
identuria. garda amisa, arc erTi maTgani axal pi-
lebSi orsqesianoba ewodeba. botanikosebi igive
robebTan adaptirebuli ar aris.
mdgomareobas orsaxlianobas uwodeben (termini
saxelmZRvanelos mocemul TavSi SeviswavliT
,,genderi adamianebisTvis gamoiyeneba da am si-
pirobebs, rodesac mdedrobiTi da mamrobiTi
tyvas mniSvnelovani socialuri da kulturuli
funqciebis erT individSi gaerTianeba sasurve-
datvirTvac gaaCnia. mdedrsa da mamrs Soris gan-
lia an sqesTa gancalkevebaa umjobesi. aseve vnax-
sxvavebisTvis Sesaferisi biologiuri terminia
avT, Tu rogor unda ganawildes mdedrobiTi da
,,sqesi).
mamrobiTi funqciebi, rogor xdeba mewyvileebis
rodesac orive sqesobrivi funqciis struq-
SerCeva da rogor iqceva sqesobrivi seleqciis
tura erTi da igive individSi gvxvdeba, individs
Sedegad erTi sqesis mier gakeTebuli arCevani
hermafroditi ewodeba. hermafroditi berZnul
sxva sqesis Tvisebebze seleqciuri zewolad.
miTologiaSi hermesis da afrodites Svili iyo,
romelic banaobisas nimfas sxeulTan gaerTianda
(am miTis detalebi amjerad ar gvainteresebs).
33.1. sqesTa gamocalkeveba momgebi- hermafroditebi sqesis ganawilebis mixedviT or
ania, roca sqesis mudmivi/fiqsire- saxeobad SeiZleba daiyos. hermafroditi SeiZle-
buli xarjebi maRalia da seqsuluri ba iyos erTdrouli, rogorc es aris lokoki-
funqciebi resursebisTvis erTma- nebisa da matlebis umetesoba an mimdevrobiTi,
neTTan Zlier konkurireben
rodesac jer erTi sqesobrivi funqcia Cndeba
botanikosebs da zoologebs bevri sxva sakiTxis da Semdeg meore. Tu mamrobiT funqcias mdedro-
analogiurad sqeszec gansxvavebuli mosazrebebi biTi funqcia mohyveba, rogorc es moluskebsa
aqvT. mcenareTa umetesi saxeobis warmomadgenel da kaneklianebSi xdeba, maSin individs protan-
783
driuli ewodeba. Tu Tavdapirvelad mdedrobiTi Tavi 31). gaixseneT, rom vargisianobis simravle
funqcia Cndeba, magaliTad Tevzebis SemTxvevaSi, or sxvadasxva garemoSi mobinadre populaciisT-
maSin individi protoginulia. erTdroul da vis miviReT. organzomilebiani grafiki, romlis
mimdevrobiT hermafroditebs Soris arsebuli RerZebi vargisianobis komponentebia orive gare-
gansxvaveba hermafroditebis xangrZlivi cva- moSi, vargisianobis martivi simravlea. rodesac
lebadobis Sesaxeb araswor warmodgenas gvaZlevs fenotipebis vargisianoba garemoebSi mkveTrad
(seint meri 1994). zogierTi Tevzi sqess ramden- ar icvleba, vargisianobis simravle RerZidan mo-
jerme icvlis (kobaiaSi da suzuki 1992), xolo SorebiT aris gamrudebuli (amozneqilia). rode-
zogierTi cxovelis sqesis ganawileba zomasa da sac vargisianobebs Soris sxvaoba didia, simravle
asakTan erTad icvleba (piterseni 1987, 1990, kou- Cazneqilia. sqesobrivi ganawilebis SemTxvevaSi
li 1990, dolgovi 1991, seint meri 1994). garemo mdedrobiTi da mamrobiTi funqciebia.
botanikosebi mdedri da mamri yvaviledis aqedan gamomdinare, vargisianobis simravlis Re-
mqone mcenares erTsaxlians uwodeben da ganasx- rZebi am ori sqesobrivi funqciis vargisianobaa.
vaveben srulyofili yvavilis mqone mcenarisgan, mdedrobiTi da mamrobiTi funqciebiT gamowveul
romelsac mamrobiTi da mdedrobiTi organoebi vargisianobas Wm da Wf simboloebiT aRvniS-
gaaCnia. mcenareebs Soris srulyofili yvavi- navT. davuSvaT, Wm(m) iyos calkeuli mamrebis
lis mqone hermafroditebi yvela ufro mraval- vargisianoba, xolo Wf(f) - calkeuli mdedrebis
ricxovania (72%) da sqesobrivi funqciebis yvela vargisianoba. Wm(h) da Wf(h) hermafroditis md-
savaraudo kombinacia cnobilia. am kombinaciebs edrobiT da mamrobiT nawilebTan dakavSirebuli
Sorisaa hermafroditebis, mdedri da mamri mcena- vargisianobaa [W(h)=Wm(h)+Wf(h)] (sur. 33.2).
reebis Semcveli populaciebi, mdedri, mamri da hermafroditizmi evoluciurad stabiluri
erTsaxliani mcenareebis Semcveli populaciebi strategiaa (ESS) anu mamrobiTi da mdedrobiTi
da mdedri, mamri da srulyofili yvavilebis sqesobrivi funqciis mqone sistemaSi maSin Semo-
mqone hermafroditi individebis Semcveli popu- dis, rodesac mdedrobiTi da mamrobiTi fun-
laciebi (iampolski da iampolski 1922, Carnovi qciebis jami [Wm(h)+Wf(h)] calkeuli sqesis fun-
1982, 1993). sqesis mravaljer Secvla da zomasTan qciis jams aRemateba (sur. 33.2). rodesac mdedrs
erTad sqesis ganawilebis cvlileba mcenareebSi mamrobiTi funqciis garkveuli nawilis aReba da
aseve gvxvdeba (frimani da sxvebi 1980, akerli da mdedrobiTi funqciis garkveuli nawilis daTmo-
iasienski 1990). ba SeuZlia, is asec iqceva. igives akeTeben mamrebi,
rodesac amgvari moqmedeba maT produqtiulobas
Zalian ar amcirebs. mdedri mcenareebis yvavilis
hermafroditizmis evolucia mtvris raodenobis gazrdisTvis an mtvris gada-
cemis tempis gazrdisTvis, mdedridan mamrobiT
rodis aris hermafroditizmi calkeul indi-
funqciebze mcire resursi unda gadavides (beli
videbSi sqesobrivi funqciis ganawilebaze uke-
1985, stentoni da sxvebi 1986) da hermafroditiz-
Tesi? am kiTxvaze pasuxis gacemisTvis levinsis
mis strategia xSirad unda SeirCes.
vargisianobis simravle SegviZlia davixmaroT (ix.
Wf(f) Wf(f)
Wf(f)
Wf(h)
Wf(h)
Wf(h)
sur. 33.2. vargisianobis simravle mamrobiTi funqciis 0-sa da 1-s Soris ganawilebisas. a) vargisianobis amozneqili simravlis
adaptaciuri funqcia miuTiTebs, rom evoluciurad stabiluri strategia (ESS) mamrobiT da mdedrobiT sqesobriv funqciebs Soris
Sualeduri ganawilebis mqone hermafroditia. b) rodesac vargisianobis simravle Cazneqilia, ukiduresi fenotipebis (mdedrebis da
mamrebis) seleqcia xdeba, xolo hermafroditebi populaciidan gamoricxebian. g) vargisianobis simravle asaxavs pirobebs, romlebic
mdedrebisa da hermafroditebisgan Semdgari, Sereuli populaciis SenarCunebisTvis aris saWiro.
784
gierT saxeobaSi, romelic rifebze binadrobs, Soris arsebuli S* fenotipuri zRvari. mdedrebis da mamrebis
vargisianoba zomasTan erTad izrdeba, Tumca zrdis tempi md-
protoginur hermafroditizms iwvevs. Tevzis
edrebSi ufro maRalia. b) mamrebis zomis Sualedia <S, xolo
amgvari saxeobebi dawyvilebis teritoriisTvis
mdedrebis zomis Sualedia >S. orive sqesis vargisianoba
konkurenciaSi Sedian (varneri 1975, Carnovi 1979).
zomasTan erTad izrdeba, Tumca mdedrebSi zrda ufro dabali
tempiT mimdinareobs. aqedan gamomdinare, Tu mamrobiTidan
mdedrobiTYfunqciaze gadasvla S zomaze xdeba, rac fenoti-
sqesis ganawilebis cvlileba zomis an pur zRvarze qvemoT mdebareobs, maSin idividebis gamravlebis
asakis mixedviT tempi ufrodabalia. g) mdedrebi ufro mcire zomisani arian da
zomasTan erTan maTi reproduqciuli warmatebis zrdis tempi
sqesis ganawilebis Teoriis Tanaxmad, mimdevro- ufro dabalia. reproduqciuli warmateba mxolod maSin iz-
biTi hermafroditizmi gvxvdeba maSin, rodesac rdeba, rodesac individi mdedrobidan mamrobiT sqesze gada-
mdedris da mamris reproduqciuli warmateba dis (S* wertilSi).
785
romeli sqesi Cndeba pirvelad? zomasTan da- zomas yuradRebas ar aqcevs (Carnovi da sxvebi
kavSirebuli reproduqciuli warmatebis gan- 1976, fiSeri 1984, seint meri 1994). miuxedavad
sxvavebuloba mianiSnebs, rom arCevanze vargi- amisa, bevri erTdrouli hermafroditi sqesTa
sianobaa damokidebuli. ra zomaze (an ra asakSi) ganawilebas TandaTanobiT icvlis da ZiriTadad
unda gadavides individi erTi sqesidan meoreze? mamridan ZiriTadad mdedri xdeba, xolo zogierT
rogor unda daiyos fenotipebi mamrobiT da md- saxeobaSi aseTi cvlileba sxeulis zomasTan aris
edrobiT funqciebad, raTa sxvagvari ganawileba dakavSirebuli (piterseni 1990, seint meri 1994).
ar Semovides? milinskim da parkerma (1991) am magaliTad, samxreT kaliforniaSi da meqsikaSi
kiTxvebze pasuxis gacemisTvis konkurenciis mobinadre gobiid fish-is (Lythrypnus dalli) mdedro-
Teoria gamoiyenes (ix. Tavi 21 da 22). davuSvaT, biTisken gadaxrili individebis mamrobiTiYfunq-
mamrebis reproduqciuli warmateba mdedris cia zomasTan erTad izrdeba (seint meri 1994).
reproduqciul warmatebasTan SedarebiT ufro
swrafad da wrfivad izrdeba. mimdevrobiTi her-
mafroditi zomis an asakis qveda intervalSi 33.2. optimaluri STamomavlobiTi
erTi sqesis iqneba, xolo ufro didi zomis an asa- sqesobrivi Tanafardoba abalansebs
kis pirobebSi sxva sqesis gaxdeba. ESS-Si gadarT- Senatans Seguebis unarSi mamrisa da
vis wertils S* fenotipuri zRvari ewodeba. mdedris funqciebis saSualebiT
milinskis da parkeris mier grafikulad gace-
rodesac sqesebi gancalkevebulia, individis STa-
muli pasuxebi 33.3 suraTzea gamosaxuli. 33.3a su-
momavlobis populaciaSi sqesTa Sefardeba aris
raTze naCvenebia ESS-s fenotipuri zRvari mcire
mamrebis raodenoba mdedrebis raodenobasTan Se-
zomis mamrebsa da didi zomis mdedrebs Soris ga- darebiT. mamrebis mdedrebTan Sefardebas sqesTa
dasvlisas. S* wertilSi mdedrobiT sqesze gadas- pirveladi Sefardeba ewodeba. dawyvilebisas md-
vlisas individis vargisianoba zomasTan erTad edrebis da mamrebis fardobiT proporciul ra-
swrafad izrdeba (mamrobiTi xazis daStrixuli odenobas sqesTa operaciuli Sefardeba ewodeba
nawili, romelic S* wertilze gadis, ufro didi da is sqesebSi sikvdilianobis gansxvavebulobis
daxrilobis mqone mdedrobiT xazs SeadareT). Sedegad sqesTa pirveladi Sefardebisgan SeiZle-
33.3b suraTze gamosaxulia mdgomareoba, rode- ba gansxvavdebodes. sqesTa pirvelad da operaci-
sac mamrobiTidan mdedrobiT sqesze gadasvla ul SefardebasTan dakavSirebul kiTxvebze didi
ESS-s fenotipur zRvars qvemoT mdebare raime raodenobis literatura arsebobs (Carnovi 1982,
S wertilSi xdeba. aseT dros, mamrobiTidan md- godfri 1994, balmeri 1994).
edrobiT sqesze gadasvla ufro didi zomis pi- sqesTa SefardebasTan dakavSirebiT ori aRsaniS-
robebSi xdeba, vidre es ESS-iT aris prognozire- navi faqti arsebobs: 1) bevr populaciaSi mamrebis
buli. sqesobrivi funqciis cvlileba zomasTan da mdedrebis raodenoba TiTqmis Tanabaria da 2)
erTad vargisianobis ufro dabali tempiT zr- am wesidan uamravi gamonaklisi arsebobs. sayov-
das moaswavebs (mamrobiTi xazis daStrixuli elTaobis, Tanasworobisa da adamianTa popula-
nawili (S-dan marjvniv mdebare) mdedrobiT xazs ciisTvis gamoyenebis gamo, 1:1 Sefardeba stand-
SeadareT). es niSnavs, rom S wertilSi gadasuli artul pirobad miiCneva, xolo misgan gadaxrebi
individis reproduqciuli warmateba naklebi gansakuTrebuli SemTxvevaa.
iqneba da aseT mdgomareobaSi yvela individi mam- fiSerma (1930) sqesTa Sefardebis Teoriis
rad unda darCes. safuZvlebs Tavi mouyara, rodesac SeniSna, rom
33.3g suraTze mdedrebi mamrebs win uswreben sqesobrivi gaerTianebis yvela produqtSi erTi
da sqesis Secvla ESS-s fenotipur zRvarze ufro deda da erTi mamaa. amgvari turizmis Sedegad,
didi zomis pirobebSi xdeba. aseT mdgomareobaSi populaciaSi iSviaTi sqesis mqone individi ufro
mdedrad darCenas upiratesoba ar aqvs, vinaidan vargisiani iqneba, vinaidan maT igive sqesis warmo-
fenotipuri zRvari gvaqvs wertilze, sadac zrda madgenlebTan naklebi konkurencia mouwevT. mag-
reproduqciuli warmatebis zrdas mxolod maSin aliTad, Tu 5 mamrisa da 10 mdedrisgan Semdgari
iwvevs, rodesac sqesis Secvla xdeba. mdedrad populacia 100 memkvidres tovebs, TiToeuli
mzard individebs (mdedris xazis daStrixuli mamri genTa 20 simravlis SeqmnaSi iRebs monaw-
nawili S*-dan marjvniv) Secvlili sqesis indi- ileobas, xolo TiToeuli mdedri genTa mxolod
videbTan SedarebiT naklebi reproduqciuli 10 simravlis SeqmnaSia monawile. sqesTa amgvari
warmateba eqnebaT. asimetriuli Sefardebisas, mSobliuri geno-
sqesTa ganawilebis Teoria erTdroul herma- tipi, romelic mamri STamomavlobis ufro did
froditebSi ZiriTad aqcents sxvadasxva propor- raodenobas qmnis, upiratesia da populaciaSi
ciis sqesobrivi funqciebis mqone organizmebs mamrebis sixSire izrdeba. Tu mdedria ufro iS-
Soris vargisianobis gansxvavebaze akeTebs da viaTi sqesi, maSin mdedrobiTi STamomavlobis
786
qmnian. makklarma ZuZuTi kvebis periodis pirveli lad mdedri unda gaeCina. seleqcia dawyvilebaze
sami kviris ganmavlobaSi sakvebis raodenoba mkve- adgilobrivi konkurencias upiratesobas mde-
Trad Seamcira da arareproduqciuli mdedris drisken gadaxril sqesTa Tanafardobas mianiWebs
sicocxlisTvis saWiro raodenobaze naklebi (godfri (1994) parazitoidebSi dawyvilebaze
gaxada. aRmoCnda, rom deda mamr STamomavlobas adgilobriv konkurencias dawvrilebiT ganixi-
nakleb yuradRebas uTmobda da aSimSilebda, ris lavs).
Sedegadac sami kviris Semdeg sqesTa SefardebaSi dawyvilebaze adgilobrivi konkurenciis
TiToeul mdedrze daaxloebiT 0,5 mamri modio- gaazrebaSi apkovanfrTiani mwerebi (futkre-
da (ix. goslingi 1986). wiTel iremze Catarebulma bi, WianWvelebi da krazanebi) dagvexmarebian,
kvlevam igive faqti daadastura. wiTeli iremi romelTac sakmaod uCveulo sqesis ganmsazRvre-
haremis mSenebeli saxeobaa, romelSic mdedrebis li meqanizmi aqvT, romlis Tanaxmad, ganayofi-
ierarqia arsebobs. dominanturi mdedrebisTvis erebeli kvercxidan mdedrebi Cndebian, xolo
ZuZuTi kvebis periodSi resursebi ufro xelmis- gaunayofierebeli kvercxidan mamlebi gamodian.
awvdomia. klaton-brokma da misma TanamSromleb- aseT mwerebSi da-Zmuri dawyvileba Cveulebrivi
ma (1982) aRmoaCines, rom dominanturi mdedrebi movlenaa da amitom maTi bunebrivi istoriis Ses-
mamrebs ufro aCenen, xolo naklebad dominantu- wavla dawyvilebaSi adgilobrivi konkurenciis
ri mdedrebi mdedrebs aniWeben upiratesobas. mniSvnelobis gaazrebaSi dagvexmareba.
33.4. sifrifanafrTian da sxva sxva haplodiploidia
haplodiploid uxerxemloebSi sqe-
futrebSi, WianWvelebsa da krazanebSi md-
sobrivi Tanafardoba naSierebisa
edrebi diploidebi (ganayofierebeli kvercxe-
fakultaturad gakontrole-
bidan Cndebian), xolo mamrebi haploidebi arian
bulia adgilobrivi partniorebis
(gaunayofierebeli kvercxebidan Cndebian). Sede-
konkurenciis mixedviT
gad viRebT termins haplodiploidia. gamrav-
mamrebi mewyvilebiisTvis konkurenciaSi Sedi- lebis unaris mqone mdedrebi maTi STamomavlobis
an. sqesTa 1:1 Sefardebis modelSi vuSvebT, rom sqess kvercxebis ganayofierebis saSualebiT
konkurencia mTels populacia xdeba anu popula- gansazRvraven. maSasadame, sqesTa Sefardebas md-
ciaSi mamrebis gabnevas da mewyvileebis moZebnas edrebi pirdapir akontroleben.
xels araferi uSlis. miuxedavad amisa, gabnevas haplodiploidia sqesis ganmsazRvreli, Cve
zogjer xelisSemSleli faqtorebi axlavs Tan ulebrivi, diploiduri sistemebidan Cndeba.
da amgvari daSveba marTebuli ar aris. rode- amisTvis ori etapia saWiro. pirvel etapze dedis
sac individebi patara manZilebze an saerTod genomSi unda gaCndes genebi, romlebic mdedrs
ar gadaadgildebian da dawyvileba gadaadgild- kvercxis ganayofierebisgan dacvis saSualebas
ebamde xdeba, axlo naTesavebi, xSirad erTi mSob- miscems. garda amisa, kvercxi unda ganviTardes
lis STamomavlobis warmomadgenlebi wyvildebi- da ganayofierebis gareSe mamrebad Camoyalibdes.
an da aseT mdgomareobas da-Zmuri dawyvileba meore etapze gaCenilma genebma diploidur indi-
ewodeba. igive mdgomareobas dawyvilebaze adgi- videbSi mamris ganviTareba unda Seaferxos. pirve-
lobriv konkurencias uwodeben da mas popula- li etapi masze pasuxismgebel genebs uzarmazar
ciis sqesTa Sefardebaze da gamravlebaze didi upiratesobas aniWebs. haploiduri mamris STa-
zegavlena aqvs. momavloba mxolod dedis genebs Seicavs da maT
dawyvilebaze adgilobrivi konkurencia de Sorisaa haploidurobaze pasuxismgebeli genebi.
debis vargisianobazec axdens zegavlenas. gan- Semdeg Taobas am genebis orjer meti raodenoba
vixiloT naTesauri dawyvilebis ukiduresi gadaecema, vidre sqesobrivi gziT gaCenil STa-
SemTxveva, rodesac Zmebi debTan wyvildebian (da- momavlobas, vinaidan aseT SemTxvevaSi genomebis
Zmuri dawyvileba). aseTi viTareba gvxvdeba para- naxevari mamidan modis. aqedan gamomdinare, Tu
zitoidebSi, sadac deda kvercxs mxolod erT erTmSobliani mamrebis wvlili Semdegi Taobis
maspinZelSi, magaliTad TeslSi an mweris matlSi, vargisianobaSi ormSobliani mamris wvlilis sul
debs da am maspinZels populaciis sxva mdedri mcirea naxevaria, haplodiploidurobis genebi
ar xmarobs. aseT viTarebaSi dedis yvela Svils populaciaSi Semodis (buli 1983). ratom ar aris
sakuTari Zma gaanayofierebs. davuSvaT, dedam ormSobliani sqesi mdedrobiTi? vinaidan aseT
sami kvercxi dado, ori mamria da erTi _ mdedri, SemTxvevaSi parTenogeneziss usqesod gamravle-
xolo mdedri mxolod erTxel wyvildeba. cxadia, buli mdedrebis haploiduri klonebTan erTad
dedis TvalTaxedviT erTi mamri `usargebloa~ miviRebdiT. aseT sistemas Semdeg Taobaze genebis
anu vargisianobis gazrdisTvis mas mamris nacv- gadacemis TvalsazrisiT upiratesoba aqvs, ma-
788
gram klonebi sqesobrivi gamravlebis ararsebo- velma SeiZleba ivaraudos, rom momdevno super-
bis da haploidebSi genetikuri rekombinaciis parazituli mdedrebi ufro met mamrs aCenen,
Semcirebuli SesaZleblobis gamo daiRupebian vidre pirveli superparazituli mdedrebi da es
(heterozigotebi haploidebSi ar arsebobs). varaudi xSirad sworia. ufro metic, meore mde-
haplodiploidia da dawyvilebaze adgilo- dris STamomavlobaSi mamrebis proporciuli ra-
brivi konkurencia odenoba pirveli mdedris STamomavlobis raode-
bevri krazana sxva mwerebze parazitoidia an nobis meore mdedris STamomavlobis raodenobis
misi matlebi raime mcenaris yvavilebSi viTarde- fardobasTan erTad izrdeba, vinaidan auTkros-
ba. krazanis zogierTi saxeobisTvis maspinZlebis ingis SesaZlebloba am fardobisadmi pirdapir-
raodenoba mcirea da mewyvileebis moZebnac rTu- proporciulia (hemiltoni 1967).
lia, amitom mdedrebi maT maspinZel mcenareebze uorenma (1980) krazana Nasonia-ze labora-
wyvildebian, vidre gafrindebian da Tavis kver- toruli eqsperimenti Caatara da am mosazrebis
cxs sxva maspinZlebze dadeben. rodesac maspinZe- siswore Seamowma. Nasonia buz Sarcophaga-s mat-
li mcenaris parazitireba erTi mdedri krazanis lis parazitirebas axdens. eqsperimentis Sede-
mier xdeba, gaCenil mdedrebs dawyvileba mxolod gebma zemoT moyvanili prognozebis siswore
sakuTar ZmebTan SeuZliaT. mdedri krazanis daadastura (sur. 33.4). pirveladi parazitebis
SvilTaSvilebis raodenoba axali maspinZlebis STamomavlobis 9% mamria. meoradi parazituli
mosaZebnad gafrenili STamomavlobis raodeno- mdedrebis mier gaCenili mamrebis proporciuli
bisadmi pirdapirproporciulia da amitom mamri raodenoba aseve mcirea, rodesac maTi STamoma-
STamomavloba vargisianobis mniSvnelobas amci- vloba pirveladi parazitebis STamomavlobaze
rebs. maSasadame, yoveli gamravlebisas mamrebis mcirericxovania.
proporciuli raodenoba unda Semcirdes anu mam- haplodiploiduri krazanebi triversis da
rebi dawyvilebisTvis mxolod sakuTar ZmebTan uilardis (1973) mosazrebis Semowmebis saSuale-
Sevlen konkurenciaSi. aqedan gamomdinare, gasak- bas iZlevian, romlis Tanaxmad, dedebi STamomav-
viri sulac ar aris, rom parazitoidi krazanebis lobis sqess cvalebad garemoSi misi vargisiano-
umetes saxeobaSi sqesTa Sefardeba mdedrebisken bis mixedviT akontroleben (kingi 1988). bevri
aris gadaxrili. ramdenime mdedri mxolod erT parazitoidis SemTxvevaSi, mozrdili maspinZle-
mamrs warmoqmnis da xSirad mas frTebic ki ar bi mozrdili mdedrebis STamomavlobis gaCenas
aqvs. mamrebi zogjer mdedr matlebs maspinZeli iwvevs da mdedrebis nayofiereba patara zomis
mcenaris an rogorc cocxalmSobi tkipebis Sem- maspinZlebSi gaCenili patara zomis mdedrebze
TxvevaSi xdeba, dedis sxeulis SigniT anayofi- ufro metia. patara zomis maspinZelSi ganviTa-
ereben (hemiltoni 1967, 1969). ukanasknel Sem- rebul patara zomis mamrebs naklebi danakargi
TxvevaSi, mamrebi sqesobrivad mxolod matlis aqvT, vinaidan mamrobiTi sqesobrivi funqcia sxe-
mdgomareobaSi funqcionireben da arasdros ulis zomaze naklebad aris damokidebuli. 1979
xdebian momwifebuli formis. es faqtebi adas- wels, Carnovma sqesobrivi seleqciis Sesaxeb sta-
tureben varauds, rom rodesac mewyvileze ad-
gilobrivi konkurencia mxolod debsa da Zmebs
Soris xdeba, mamrebis vargisianobis mniSvneloba
Zalian mcirdeba da dedebi mamrebis raodenobas 1.0
STamomavlobaSi amcireben (here 1986). auTkros-
ingis mqone haplodiploidur saxeobebSi sqesTa
pirveladi Sefardeba 1:1-Tan axlosaa.
bevr parazitoid saxeobaSi maspinZeli super-
parazitirebulia anu erTi da igive maspinZelze 0.5
erTze meti mdedri debs kvercxs. garda amisa,
kvercxismdebi krazanebi maspinZelze sxva kvercx-
is arsebobis gasagebad qimiur moniSvnas iyeneben.
rodesac mdedri jer kidev `qalwul~ maspinZels
0.5 1.0 1.5
utevs da mxolod ramdenime maspinZelia su-
perparazitirebuli, mis qaliSvilebs mxolod
ZmebTan SeuZliaT dawyvileba, vinaidan sxva mamri sur. 33.4. parazitoid krazana Nasonia-s meoradi
garSemo ar xvdebaT. rodesac mdedri ukve paraz- mdedrebis STamomavlobaSi sqesTa Sefarde-
itirebul maspinZels utevs, misi Svilebi pirveli basa da maTi STamomavlobis sxva mdedrebis STa-
parazitoidi mdedris SvilebTan konkurenciaSi momavlobasTan dawyvilebis albaTobas Soris
Sedian da maTi Rirebuleba ufro maRalia. mkiTx- damokidebuleba.
789
tia gamoaqveyna da masSi rusi ivan Cevirievis mier vinaidan umetesi maTgani iqve darCeba da sxva fi-
1913 wels Catarebuli eqsperimentis Sedegebi lopatriul mdedrebTan daiwyebs konkurencias.
moiyvana. Cevirievma eqsperimenti mxedar krazana STamomavlobas Soris konkurenciis aRniSnisTvis
Pimpla instigator-ze Caatara, romelic Ramis pep- termin adgilobrivi resursisTvis konkuren-
lebis da peplebis Wuprebis parazitirebas axdens cias viyenebT. rodesac resursisTvis adgilo-
da TiToeul Wuprze erT kvercxs debs. rodesac brivi konkurencia Zlieria, dedisTvis umjobesia
mdedri didi zomis maspinZelSi ibudebs, STamo- mamrebi gamoCekos (klarki 1978, kreigi 1980, Car-
mavlobis 23-ve warmomadgeneli mdedria, xolo novi 1982, balmeri 1983, jonsoni 1988).
mcire zomis maspinZelSi 47-dan 38 mamria. didi resursisTvis adgilobrivi konkurencia
da patara zomis maspinZlebi SesaZloa erTmaneTs pirvelad klarkma (1978) aRwera, vinc samxreT af-
cvlides da aseT dros mdedri kvercxs an gaanay- rikul bush baby-s daakvirda, romelic mdedre-
ofierebs an ara. laboratorul eqsperimentebSi bze ufro metad mamrebs aCens. klarkis aRmoCe-
sxvadasxva saxeobis Ramis peplebis Wuprebi sx- niT, axalgazrda mamrebi dabadebis adgilidan
vadasxva zomis maspinZlebis saxiT gamoiyeneboda. moSorebiT gadaadgildebian, xolo axalgazrda
Cevirevma aseve daamtkica, rom rodesac krazana mdedrebi saxlTan axlos rCebian da debTan Tu
Exenterus Ramis pepla Lophyrus-is parkis paraz- dedasTan resursisTvis konkurenciaSi Sedian.
itirebas axdens, didi zomis WuprSi mdedrebi jonsonma (1988) igive tipis kvleva ramdenime gva-
ufro didi raodenobiT Cndebian. mamri Lophyrus ris primatebis saxeobebze Caatara da daamtkica,
mdedrze orjer patara zomisaa. mozrdili, mde- rom mewyvilisTvis adgilobrivi konkurenci-
dri Wupridan gamosuli krazanebis 79% mdedria, isas, rac ufro Zlieria filopatriul mdedrebs
xolo mcire zomis, mamri Wupridan gamosuli kra- Soris resursisTvis konkurencia, miT ufro
zanebis mxolod 47%-ia mdedri. gadaxrilia sqesTa Sefardeba (sur. 33.5).
verenis da Cevirevis Sedegebi amtkicebs, rom resursisTvis adgilobrivi konkurencia axa-
rodesac mdedri STamomavlobis sqess akontro- li koloniebis damaarsebel mwerebSi (magaliTad,
lebs, is vargisianobaSi meti wvlilis Semtan futkrebsa da WianWvelebSi) mamrisken gadaxrili
sqess ufro didi raodenobiT aCens. wvlilis Se- sqesTa Sefardebis axsnisTvis gamoiyeneba. am sax-
tana TiToeuli sqesis STamomavlobis nayofiere- eobebSi erTi an meti deda mSobliur kolonias
bazea damokidebuli, rac Tavis mxriv mdedr kra- tovebs da axal kolonias aarsebs (kreigi 1980,
zanebSi kvercxisdebisTvis saWiro resursebze da balmeri 1983). dedis Rirebuleba mamrebis gar-
mamrebis auTkrosingisTvis saWiro mewyvileebis eSe nulia da mamrebi sxva koloniebidan mosul
xelmisawvdomobazea damokidebuli. dedebTan wyvildebian, amitom mamrebis didi ra-
odenobiT gaCenas naklebi upiratesoba aqvs.
unda aRiniSnos, rom mxolod filotrapia
33.5. adgilobriv resursTa konkuren- sqesTa Sefardebis gadaxras aucileblad ar
cias SeuZlia, gamoiwvios mamrobiT- iwvevs. zogierT frinvelSi, magaliTad wiTelko-
centruli sqesobrivi Tanafardoba kardian kodalebsa da floridul buCqis Cxikveb-
Si filopatriuli mamrebi maTi mSoblebis STamo-
mamrebs Soris mewyvilisTvis konkurencia md-
edrobiTisken gadaxril sqesTa fardobaze
seleqciur zewolas iwvevs. dasa da Zmas, aseve
mSobelsa da Svilebs Soris resursebisTvis
konkurenciam sqesTa Sefardeba mamrebisken 0.70
SeiZleba gadaxaros. ZuZumwovari cxovelebisa
0.65
da ramdenime frinvelis SemTxvevaSi, mamrebi
dabadebis adgilidan mdedrebze ufro Sors
0.60
gadaadgildebian da am movlenas mSobliuri
adgilidan gavrceleba ewodeba (mileri da 0.55
keroli 1989). dabadebis adgilTan axlos darCe-
nis tendencias filopatria ewodeba. mdedrebi 0.50
dedasTan axlos rCebian da erTmaneTTan Tu de-
dasTan gamravlebisTvis saWiro resursebisT- 0.45
vis konkurenciaSi Sedian. mdedri individebis 0 0.2 0.4 0.6
TvalTaxedviT, dedasTan axlos darCena ukeTe-
sur. 33.5. sqesTa pirvelad Sefardebas da mdedrebs Soris
sia, vinaidan dedam am adgilze reproduqciul konkurenciis intensivobis indeqss Soris damokidebuleba pri-
warmatebas miaRwia. miuxedavad amisa, dedas md- matebis ramdenime gvarSi. indeqsi reproduqciuli warmatebis
edri individebis gaCenis naklebi stimuli aqvs, da jgufis zomis regresiis daxrilobaa.
790
sadac STamomavloba didi xnis ganmavlobaSia mSo- mewyvileebis ufro met raodenobas poulobs da
belze damokidebuli da axalgazrdobas orive amiT sargebels iRebs. mdedrisTvis sasurvelia
sqesi uvlis. monogamia ZuZumwovrebSi gavrcele- maRali xarisxis teritoriis an mewyvilis moZe-
buli ar aris, vinaidan rZis miwodeba mxolod bna. aqedan gamomdinare, poligamia maSin Cndeba,
mdedris movaleobaa (aisenbergi 1981). monogamia rodesac mdedri mamrs sxva mdedrebTan iyofs da
gavrcelebulia CitebSi. amiT ufro met reproduqciul warmatebas aRwevs,
vidre monogamuri urTierTobisas eqneboda. ori-
ansma (1969) mewyvilis SerCevis procesis grafiku-
33.7. partniorobis sistemebi li gamosaxuleba verner-uilsonis poligamuri
damokidebulia sabinadro garemosa zRvris modelis mixedviT Seqmna (sur. 33.6). mod-
da racionze elSi monogamur mamrTan da poligamur mamrTan
dawyvilebuli mdedris vargisianoba mamris ter-
dawyvilebis sistema ganviTarebuli adaptaciaa
itoriis xarisxis funqciis saxiT aris naCvenebi.
da amas populaciis dawyvilebis sistemebsa da
poligamia mxolod maSin Cndeba, rodesac teri-
gavrcelebis arealebs, Tvisebebsa da kvebas Soris
toriebis xarisxi icvleba da maRali xarisxis
kavSiri adasturebs. ingliselma bihevioristma
teritoriaze mobinadre poligamur mamrTan daw-
jon krukma (1964, 1965) dawyvilebis sistemasa
da ekologias Soris kavSiri erT-erTma pirvel-
ma aRmoaCina. mecnieri afrikul weaverbird-ebs
daakvirda da SeniSna, rom monogamia tyeebsa da
savanebSi mcxovreb mweriWamia saxeobebSi domini-
rebs (ix. Tavi 8), xolo poliginia Ria savanebsa da
mindvrebSi mobinadre TeslismWamel saxeobebSia
dominanturi (cxrili 33.1). garda amisa, monogam-
uri saxeobebis umetesoba farTod gaSlil teri-
toriebze ganmartoebul wyvilebad binadrobs,
xolo poliginiuri saxeobebi koloniebad cxov-
robs. vernerma da uilsonma (1966, 1969) Crdil-
oeT amerikul mgalobel frinvelebze kvleva
Caatares da mindvrebSi, preriebsa da WaobebSi
mravalcolianoba aRmoaCines. cvladebs Soris
martivi damokidebuleba amgvari gaerTianebebis
gaCenas srulyofilad ver ganmartavs. empiri- sur. 33.6. poligamuri zRvris modeli. mdedris vargisian-
uli cdebis Sedegad SesaZlebelia hipoTezebis an oba (reproduqciuli warmateba) mamris teritoriis xarisxTan
erTad icvleba. dawyvilebuli mdedris arseboba Semdgomi md-
modelebis miReba, romlebSic garemos seleqci-
edrebisTvis mamris xarisxs amcirebs. mdedrebma dauwyvilebe-
uri faqtorebisa da Tvisebebis damakavSirebuli
li mamrebi (a-dan e-mde) manamde unda airCion, vidre nebismieri
meqanizmebi simarTlesTan miaxloebulia. darCenili dauwyvilebeli mamris (f, g da h) teritoriis xarisxi
vernerma da uilsonma (1966) dawyvilebis dawyvilebuli mamris saukeTeso teritoriis `jamur~ xarisxze
sistemaSi poligamiis warmoSobis modeli Seqmnes. naklebi gaxdeba. am mdgomareobas poligamuri zRvari ewodeba
vidre teritoriaze sakmarisi resursia, mamri da mdedri dawyvilebul (a-dan e-mde) mamrebsa da dauwyvilebel
mamrebs (fh) Soris akeTebs arCevans.
792
yvilebul mdedrs ufro meti vargisianoba eqneba, 33.8. partniorobis sistemaTa kon-
vidre cudi xarisxis teritoriaze mobinadre mo- figuracia metwilad damokidebulia
nogamur mamrTan dawyvilebisas. aseT mosazrebas mSoblebis mzrunvelobis ganawile-
teritoriis xarisxis poligamuri zRvari ewode- baze
ba. Tu mdedrebs teritoriis xarisxis gansazRvra individebma warmatebuli gamravlebisTvis gam-
SeuZliaT, maSin pirveli individebi monogamurad etebs da erTi an meti mewyvilis mopovebisTvis
dawyvildebian, xolo SemdgomSi mewyvileebis ar- saWiro moqmedebebs yuradReba unda dauTmon.
Ceva Semcirebadi xarisxis mqone teritoriebze dro da energia axalgazrda Taobis dacvaze aseve
moxdeba da sabolood poligamuri zRvari miiRe- ixarjeba da am moqmedebas ekologebi mSobliur
ba. amis Semdeg mdedrebi jer kidev dauwyvilebel wvlils uwodeben. Tu mSobliuri wvlili STamo-
da ukve dawyvilebul mamrebTan Tanabrad wyvil- mavlobis gadarCenis albaTobas amaRlebs da ax-
debian (alatalo da sxvebi 1982). algazrdebis gaCenis safasuri Zalian maRali ar
CrdiloeT amerikis WaobebSi wiTelfrTiani aris, maSin mSobliuri wvlili sasargebloa. daw-
Savi SaSvebi teritoriebs adreul gazafxulze yvilebis sistemebis konfiguracia damokidebu-
ikaveben (sur. 33.7). Waobi mcenareTa safarisa da lia mSobelze, romelic sxva mewyvileebs miato-
wylis siRrmis TvalsazrisiT araerTgvarovania, vebs da axalgazrdobas uvlis.
sakvebis raodenoba da budeebis usafrTxoebis mdedr da mamr frinvelebs mSobliuri mz-
runveloba axasiaTebT. frinvelTa umetes saxe-
obaSi axalgazrdobis sicocxlisunarianoba da
1 mSoblebis reproduqciuli warmateba sakvebis
budeSi mitanis tempze Zalian aris damokidebuli
6
(krebsi da devisi 1993). kvebis tempi TiTqmis orma-
gdeba, rodesac sakvebs orive mSobeli moipovebs.
11
ormagi mSobliuri wvlilis upiratesoba, sa-
16 varaudod, monogamiis gavrcelebis mizezic aris.
frinvelebSi ganurCevlad dawyvileba iSvia-
Tad xdeba da dominanturi mxolod xoxbebSi da
tropikul, nayofismWamel saxeobebSia, rogori-
caa manakini, kotinga da samoTxis frinveli. aqedan
gamomdinare, ekologebi sayovelTaod gavrcele-
sur. 33.8. pirveladi mdedrebis (Savi wertilebi) da meoradi buli monogamiisgan gamonaklis SemTxvevebze anu
mdedrebis (mwvane wertilebi) mier mamrebis seleqciis mimdev- ganurCevad dawyvilebaze amaxvileben yuradRe-
robis teritoriis xarisxze damokidebulebis funqciis grafi- bas. ganurCevlad dawyvilebis evoluciis mizezi
ki niu jersis WaobebSi mobinadre wiTelfrTian Sav SaSvebSi. mSobliur mzrunvelobas moklebuli mamrebia,
793
icavs miatovebs
(v kvercxi) (V kvercxi)
icavs
vS2 VS1
(1+p mewyvile)
vS2/(1+p) VS1(1+p)
mamri
miatovebs
vS1 VS0
(1+P mewyvile)
vS1(1+p) VS0(1+p)
SeniSvna: mdedrebis safasuri TiToeuli ujris zeda marjvena kuTxeSia gamosaxuli,
xolo mamrebis safasuri qveda marcxena kuTxeSia naCvenebi
li STamomavlobis raodenoba mdedris da mamris mdedri mzrunvelobas maSin iCens, rodesac md-
moqmedebis oTxi SesaZlo kombinaciis pirobebSi edris ESS, mamris moqmedebis miuxedavad, dacvaa
33.2 cxrilSia mocemuli da mas safasuris matri- anu vS2>VS1 da vS1>VS0. mamri manamde garbis, vidre
ca ewodeba. mdedri mzrunvelobas iCens da S(1+P)>S1(1+p). am
orive mSoblis adgilze darCena evoluciu- utolobebis gardaqmnis Semdeg mdedrisTvis S2/
rad stabiluri strategiaa, rodesac mdedris da S1 da S1/S0 pirobebs, xolo mamrisTvis S2/S1<(1+P)/
mamris mier STamomavlobis mitovebis strate- (1+p) pirobas miviRebT. mdedris sargebeli STa-
gia populaciaSi ar gvxvdeba. maSasadame, orive momavlobaze zrunvisas ufro meti unda iyos,
mSoblis mier gaweuli mzrunveloba ESS-ia, vidre kvercxebis mitovebis an mamrisTvis dato-
rodesac mdedrebisTvis vS2>VS1 da mamrebisTvis vebis SemTxvevaSi. mamrisTvis ukeTesi gaqcevaa,
S2(1+p)>S1(1+P). es niSnavs, rom STamomavlobaze rodesac misi mewyvile STamomavlobas uvlis. mam-
zrunvisTvis darCenilma mSobelma vargisianoba ris mier gamoCenili mzrunvelobisTvis saWiro
ufro unda gazardos, vidre gaqceuli mSobeli pirobebi sawinaaRmdegoa.
dawyvilebis raodenobas zrdis anu S2/S1>V/v frinvelebSi S1/S0 fardoba yovelTvis didia
da (1+P)/(1+p). moqmedebis oTxive kombinaci- da orive mSobeli kvercxs arc erT saxeobaSi ar
isas ESS-s pirobebi cxadyofs (cxrili 33.3), rom tovebs, Tumca didfexebis axlad gamoCekili wi-
orive mSoblis mzrunveloba ESS SeiZleba iyos, wilebi mSobliur mzrunvelobas sruliad mokle-
xolo erTi mSoblis mzrunveloba ver iqneba. gar- bulni arian. mdedris mier gamoCenili mzrunv-
da amisa, rodesac orive mSoblis gaqceva ESS-ia, eloba sakmaod gavrcelebulia da es mdgomareoba
erTi mSoblis gaqceva ver iqneba. orive mSoblis ganurCevlad dawyvilebis sistemis mqone saxeo-
gaqceva an darCena SeiZleba iyos ESS, rodesac bebSi gvaqvs, Tumca mamris mxridan gamoCenili mz-
S2/S1>V/v>S1/S0 da S2/S1>(1+P)(1+p)>S1/S0. aseT pi- runveloba nanduebSi, evkaliptis frinvelebSi
robebSi, erTi mSoblis mzrunveloba ESS ar aris da polyandrous shorebirds-ebSi gvxvdeba, sadac md-
da amitom orive mSoblis da erTi mSoblis mzrun- edri kvercxs debs, Semdeg maT pirveli mewyvile
velobas Soris evoluciuri gadasvla SeuZlebe- uvlis, xolo amasobaSi mdedri meored debs kver-
lia. zemoT moyvanili utolobebis Sebrunebis cxs, romlebsac meore mewyvile anayofierebs.
SemTxvevaSi, erTi mSoblis mzrunveloba evo- mdedris mxridan gamoCenili mzrunveloba imiT
luciurad stabiluri strategia SeiZleba iyos, aris gamowveuli, rom (1+P)/(1+p)>V/v. Tu STamo-
xolo evoluciis Sedegi sapirispiro iqneba. mavlobas orive sqesi gaurbis, mamrebi damatebiT
mzrunvelobas iCens
ganayofiereba orive
mamri mdedri arc erTi
mSobeli
Tevzebi
garegani 8 28 6 191
Sinagani 0 2 10
amfibiebi
garegani 0 14 8 10
Sinagani 0 2 11 0
795
mewyvileebs ufro swrafad pouloben, vidre md- miizidaven da anayofiereben. mamrebi kvercxze
edrebi kvercxis dadebas aswreben. gamoCekvamde zrunaven. ganayofierebeli kver-
pirobebSi, rodesac orive mSoblis wasvla cxi mudmivi zrunvisa da dacvis gareSe iRupeba.
ESS-ia, romeli mSoblis wasvla ganayofiereba- aseTi saxeobis Tevzis tipiuri magaliTia bluegill
sa da kvercxisdebas Soris damokidebulebazea sunfish (Lepomis macrochirus) (grosi da Carnovi
damokidebuli (dokinsi da karlaili 1976, ridli 1980). mamrebi kargad ganayofierebis adgilebi-
1978). Tu ganayofiereba Sinagania, mamri kvercxis sTvis konkurenciaSi Sedian da amitom, isini, sul
dadebamde wyvildeba da mas Tavisuflad SeuZlia mcire, 7 wlamde ar mwifdebian, raTa didi zomis
mdedri miatovos. Tu ganayofiereba garegania, gaxdnen da konkurenciaSi gaimarjvon. miuxeda-
Tavdapirvelad kvercxi ideba, xolo Semdeg mam- vad amisa, ramdenime mamri gansxvavebul taqtikas
ri maT anayofierebs. smitma (1978a) brederis da irCevs, 2 wlis asakSi sqesobrivad mwifdeba da
roderis mier Segrovebuli monacemebi gaanal- patara zomisaa. aseTi mamri teritoriis mbrZane-
iza da daaskvna, rom garegan ganayofierebasa da beli Tevzis mier mizidul mdedrs epareba da
mxolod mamris mzrunvelobas Soris Tevzebsa ise mravldeba. amgvari mamrebi reproduqciuli
da amfibiebSi mWidro damokidebuleba arsebobs parazitebi arian da maTi STamomavlobis gadar-
(cxrili 33.4). Cena teritoriis mbrZanebeli mamrebis mzrunv-
mamris mzrunvelobasTan dakavSirebuli elobazea damokidebuli. mamris mier teritoriis
bolo sakiTxi mamobaa (triversi 1972). Tu ganayo- dapyroba an parazitad qceva, savaraudod, gene-
fiereba garegania da kvercxi mamris mier momza- tikaSia Cadebuli.
debul da dacul budeSi ideba, mamrs SeuZlia, Bluegill sunfish-is dawyvilebis sistema Sereuli
darwmunebuli iyos, rom STamomavloba misia da reproduqciuli strategiis kargi magaliTia, ra
mzrunveloba sakuTari genebis gadarCenas Seuwy- drosac populaciaSi ori an meti fenotipi sta-
obs xels. Tu ganayofiereba Sinagania da mdedre- bilurad narCundeba, vinaidan TiToeuli maT-
bi populaciaSi xSirad wyvildebian, mamrebs ar ganis vargisianoba iSviaTobisas ufro maRalia.
SeuZliaT, darwmunebulni iyvnen, rom maT rome- STamomavlobaSi mdedrebze da mamrebze moqmedi,
lime mdedris mier dadebuli kvercxebi gaanayo- sixSireze damokidebuli seleqcia sqesTa 1:1 Se-
fieres, Tu ra Tqma unda, mamri mdedrs mTel re- fardebas inarCunebs. Bluegill sunfish saxeobaSi,
ceptiul periodSi ar dajarobs (ix. magaliTad, miparviT dawyvilebis SesaZlebloba SezRudu-
bartoni 1985). lia, vinaidan teritoriis mflobelebi fxizlad
arian da rac ufro meti paraziti Sedis erT-
maneTTan konkurenciaSi, miT ufro naklebia re-
33.9. populaciebi SeiZleba Seicavd- produqciuli warmateba.
nen erTi sqesis individebs, romelT- bevri ganurCevlad dawyvilebadi frinveli,
ac sxvadasxva reproduqciuli aseve bayayebis dawyvilebis sistemas saerTo daw-
strategiis aqvT yvilebis arealebis arseboba axasiaTebs. amgvar
arealebs lek-ebi ewodeba, maTze mamrebi ikribebi-
ganurCevlad dawyvilebis sistemis mqone Te-
an da cdiloben mdedrebi miizidon (klaton-bro-
vzebSi mamrebi teritoriebs icaven, mdedrebs
(a) (b)
sur. 33.9. a) ori mamri basrkudiani roWo samxreT miCiganis saerTo dawyvilebis teritoriaze (lek-ze). b) mdedrs, mamrTan Sedar-
ebiT naklebad basri frTebi aqvs
796
ki da sxvebi 1988, oringi 1982, uelsi 1977, tornhi- cavs, meore da mesame rangis mamrebi dawyvilebeb-
li da elkoki 1983, devisi 1991; sur. 33.9). lek-ebis Si ufro met monawileobas iReben, xolo umaRlesi
gaCenis mizezi is aris, rom ramdenime mamri ufro rangis mamrebi ukana planze gadadian (sur. 33.10b).
didi raodenobiT mdedrs miizidavs. dabali rangis mamrebi Zalian cudad ikvebebian da
saxlis mtredebis inglisuri saxeli (The maSin ratom Sedian isini lek-ebSi? ra Tqma unda,
Ruff) mamris kiserze Semoxveuli wagrZelebuli Cven saxlis mtredebis msgavsad ver viazrovnebT,
bumbulebis sayelodan gamomdinareobs, xolo Tumca SegviZlia davakvirdeT, rom lek-ebSi mox-
misi mecnieruli saxeli lek-ebze mamrebs Soris vedrili mamrebi frTebis tylaSuniT, xtunaobiT
intensiuri konkurenciis Sedegia. dawyvilebis da sxva aseTi moqmedebebiT sxva mamrebs izidaven.
amgvari sistema Waobis frinvelebSi, romelTac rodesac lek-Si oTxi an xuTi mamri Sedis, maRali
saxlis mtredic miekuTvneba, ar gvxvdeba, xolo rangis mamrebi aRar izidaven sxvebs. dabali ran-
misi garCeva mamrebis Sexedulebasa da moqmede- gis frinvelebi gavsebul lek-Si Sesvlas cdilo-
baSi polimorfizmiT xdeba (hogan-varburgi 1966, ben, raTa mewyvileebi drodadro miitacon da
vaidemo da ouensi 1995). SvedeTSi mobinadre sxva mamrebs Semosvlas maSinac sTxoven, rodesac
saxlis mtredebze dakvirvebam aCvena (vaidemo lek-Si ukve Sedis 5-ze meti mamri (sur. 33.10g).
da ouensi 1995), rom dawyvilebis sixSire lek-is
zomasTan erTad izrdeba, vidre lek-is saSualo
zoma xuTi mamria (sur. 33.10a). kopulaciis maqsi- 33.10. mcenareebSi dominirebs part-
maluri tempi saaTSi daaxloebiT samia. daw- norTa sami sistema
yvilebis umetesoba umaRlesi rangis mamris mier
yvavilovani mcenareebis saxeobebis TiTqmis 1/3
xorcieldeba. rodesac lek-i xuTze met mamrs Sei-
hermafroditia anu mcenares mdedrobiTi da mam-
0.03 0.03
0.02 0.02
0.01 0.01
0.00 0.00
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1.5
0.5
0
2&3 4&5 6&7
sur. 33.10. mamris dawyvilebis warmatebaze da saxlis mtredebis mopatiJebaze lek-is zomis zegavlena. a) kopulaciis tempi manamde
izrdeba, vidre lek daaxloebiT 5 mamrisgan Sedgeba. b) tempis zrda maRali rangis mamrebs xels aZlevT, xolo meorexarisxovani mamrebi
sargebels maSin naxuloben, rodesac lek-Si xuTze meti individi Sedis. g) maRali rangis mamrebi sxva mamrebis lek-Si mozidavs cdilo-
ben, rodesac lek-i pataraa, xolo meorexarisxovani mamrebi mopatiJebas Semdegac ganagrZoben.
797
robiTi sqesobrivi funqciebi erTdroulad gaaC- sxva meqanizmic arsebobs da amitom, es faqtori
nia. am saxeobebis umetesoba TviTganayofierebi- orsaxlianobis evoluciaze pasuxismgebeli ar
sgan Tavs sxvadasxva meqanizmiT icavs da Sedegad aris (bareti da harderi 1996).
srulad auTkrosirebuli populacia miiReba. Tu
cxovelebis populaciebis terminebSi vityviT,
amgvari mcenareebi ganurCevlad dawyvilebis 33.11. mdedrebisTvis arCevanis nak-
strategias mimarTavs. sinamdvileSi, mcenareebi lebobam SeiZleba gamoiwvios ,,qor-
maTi mtvris moxvedris adgils an mtvris miRebis winebis gareSe kopulacia
wyaros naklebad akontrolebs. TviTSeTavseba-
sqesobrivi gadarCeva aris mdgomareoba, rode-
doba da naTesauri dawyvileba iseT gavrcelebis
sac erTi sqesi, Cveulebriv mdedri meore sqesis
arealebSi umjobesia, sadac dammtveravebi iS-
Tvisebebis vargisianobas dawyvilebis arCevanis
viaTad gvxvdebian. dawyvilebis igive strategia
saSualebiT gansazRvravs (harvei da arnoldi
iseT saxeobebSic gamodgeba, romlebic Soreul
1982, pertriji da holidei 1984, bredberi da an-
teritoriebs kargad iTviseben. xSirad axal ter-
dersoni 1987, meinard smiti 1991, andersoni 1994).
itorias mxolod erTi kolonizatori individi
sqesobrivi seleqciis Sedegia Zlieri sqesobrivi
ikavebs, amitom axali populaciis gaCenis erTad-
dimorfizmi anu erTi da igive saxeobis mamri da
erTi saSualeba TviTdawyvilebaa. mcenareebis
mdedri individebis fenotipebs Soris sxvaoba,
saxeobebis 1/4-s dawyvilebis sxvadasxva sistemebi
rac morTulobaSi, SeferilobaSi da arSiyis
gaaCnia. yvelaze ufro gavrcelebuli sistemebia
meTodebSi gamoixateba. sqesTa gancalkeveba
ginodioecia, rodesac populaciebSi mdedri da
sqesobrivi organoebis garda sxva TvisebebiTac
hermafroditi individebi erTdroulad Sedian
xdeba da maT meoradi sqesobrivi maxasiaTeblebi
da orsaxlianoba, rodesac populacia mdedri da
ewodeba (sqesobrivi seleqciis Teoriis es da sxva
mamri individebisgan Sedgeba.
aspeqtebi meinard smitisa (1991) da andersonis
raime dawyvilebis sistemisTvis upiratesobis
(1994) kvlevebSi kargad aris ganxiluli).
mimniWebeli ekologiuri pirobebi kargad Seswav-
Carlz darvinma naSromSi adamianis warmo-
lili ar aris (bareti da harderi 1996). mecniere-
Soba da sqesTan dakavSirebuli seleqcia (1871)
bi ramdenime SesaZlo faqtors varaudoben da maT
ganacxada, rom sqesobrivi dimorfizmi mxolod
Sorisaa mdedri da mamri individebis special-
erT sqessze momxdari seleqciiT SeiZleba aixs-
izacia sxvadasxva ekologiur funqciebze, aseve
nas. sqesobrivi dimorfizmi sami mizeziT SeiZle-
mamrobiTi da mdedmrobiTi funqciebis xelis SeS-
la. orsaxlian saxeobebSi sqesebis ekologiuri
segregacia naklebad Cans, amitom pirvel hipoTe-
zas empiriuli safuZveli ar gaaCnia. mdedrobiTi
da mamrobiTi sqesobrivi funqciebi erTmaneTs
xels xSirad uSlis. magaliTad, qariT damtver-
ili saxeobebi mtvris did raodenobas qmnis, vi-
naidan cxoveli dammtveravebisgan gansxvavebiT,
maTi mtveri alalbedze ganibneva. mtvris didi
raodenobis warmoqmna hermafroditi yvavilebis
mdedrobiT nawilebSi dabinZurebas iwvevs, rac
sxva individebisgan motanili mcire raodenobiT
mtvris warmatebas amcirebs. albaT swored ami-
tom, qariT damtveril saxeobebSi orsaxlianoba
yvelaze ufro gavrcelebulia.
mcenareebs mamrobiTi funqcia mdedrobiT
funqciaze energiisa da sakvebi nivTierebebis ga-
nawilebis gamo SeiZleba akldes. mamrobiTi fun-
qcia damamtverebis mizidvazea damokidebuli,
amitom, yvavilebis gamotana ufro met resurss
saWiroebs, vidre nayofis mosxma. mdedrobiTi
funqcia ufro mkacrad aris limitirebuli Tes-
lisa da nayofis warmoqmnisTvis aucilebeli
resursebis xelmisawvdomobis Sedegad. orsax- sur. 33.11. jvaredina oboba Argiope argentata-s zomis sqe-
lianoba auTkrosingis garantias iZleva, magram sobrivi dimorfizmi. mamri mdedrze bevrad pataraa. suraTze
TviTdawyvilebis Tavidan acilebisTvis bevri gamosaxulia qselis centrze uZravad mjdomare mdedri oboba.
798
sur. 33.12. cxen-irems uzarmazari rqebi aqvs, romelTa saSualebiT sxva mamrebs ejibrebian da mdedrebis haremebze kontrols
aweseben
ba gaCndes. pirveli mizezi is aris, rom mdedrebis raodenobiT aris SezRuduli, Tumca STamomav-
da mamrebis gansxvavebuli sqesobrivi funqciebi lobis xarisxis gaumjobeseba ukeTesi genotipis
maTi sasicocxlo ciklis evoluciis da ekolo- mqone mamrebTan dawyvilebiT SeiZleba. rodesac
giuri kavSirebis gansxvavebulobaze miuTiTebs. erTi sqesi meore sqesis individebs Sexedulebi-
magaliTad, mdedrebi did gametebs warmoSoben, sa da moqmedebis mixedviT arCevs, sqesTaSorisi
amitom nayofiereba xSirad sxeulis zomazea seleqcia xdeba.
damokidebuli. aqedan gamomdinare, mdedrebi
bevr saxeobaSi ufro didi zomis arian (sur.
33.11). garda amisa, mdedrebma kvercxisdebisTvis mdedris arCevani
damatebiTi sakvebi nivTierebebi unda moipovon
mamrebis umetesoba mdedris arCevans garkveul
da kvercxis Tu namatis movlac maT movaleobaSi
etapze ganicdis. mdedris arCevanis demonstri-
Sedis. mdedrebs gansxvavebuli movaleobebi aqvT
reba mamri grZelkuda -ebis (Euplectes progne)
da Sesabamisad garemosac mamrebisgan gansxvave-
kudis sigrZis eqsperimentuli kvlevis Sedegad
bulad iyeneben. mdedrebma dabudebis adgilic
moxerxda (andersoni 1982). widowbird poligami-
unda ipovon, amitom isini sxvadasxva gavrcelebis
uri saxeobaa da centraluri afrikis mindvrebSi
arealebSi Sedian.
binadrobs. mdedri daaxloebiT beRuris zomisaa,
sqesobrivi dimorfizmis meore mizezi mamrebs
mokle kudi aqvs da yavisfrad aris dawinwkluli.
Soris konkurenciaa, rac brZolisTvis saWiro
gamravlebis sezonSi mamrebi Savi feris arian,
iaraRebis, magaliTad irmis da Tovlis cxvris
rqebis ganviTarebas iwvevs (sur. 33.12). konkuren-
ciaSi gamarjvebuli mamrebi mdedrebis mopove-
bas axerxeben. erTi da igive sqesis individebis
konkurenciaze dafuZnebul seleqcias Sidasqe- 2
sobrivi ewodeba.
sqesobrivi dimorfizmis mesame mizezi sapir-
ispiro sqesis individebis arCevani SeiZleba gax-
des. arCevans, ramdenime gamonaklisis garda, mde-
1
drebi akeTeben, xolo mamrebi arSiyis saSualebiT
maT arCevanze zegavlenis moxdenas cdiloben.
mdedrebi irCeven, xolo mamrebi dawyvilebisT-
vis konkurenciaSi Sedian da amis mizezi mdedris
da mamris pirobebis ganmsazRvreli mSobliuri 0
wvlilis asimetriaa (beitmeni 1948, triversi
1972). mamrebis nayofiereba mewyvileebis ra-
odenobisadmi pirdapirproporciulia, xolo sur. 33.13. mamri grZelkuda widowbirds-ebis (Euspectes
mdedrebis STamomavlobis raodenoba kvercxis progne) reproduqciuli warmateba xelovnurad wagrZelebuli
da damoklebuli kudebis pirobebSi.
799
mxrebze wiTeli koplebi da TiTqmis naxevari me- da amuSaveben, xolo Semdeg garkveul Tvisebas
tri sigrZis kudi aqvT, romlis demonstrirebas an moqmedebas aniWeben upiratesobas (raiani 1990,
saarSiyo frenebis dros axdenen. mamrebs daax- raiani da kedi-heqtori 1992). cxovelTa orma
loebiT eqvsi mdedris mizidva SeuZliaT, Tumca jgufma am hipoTezis siswore daadastura.
isini STamomavlobaze ar zrunaven. mamris re- maxvilosani Xiphophorus-is gvaris patara Te-
produqciuli warmateba mkveTrad ivleba da sqe- vzia, mamris kudis qveda nawili Zalian wagrZele-
sobrivi seleqciis klasikuri SemTxveva gvaqvs. bulia. damtkicebulia, rom mdedri maxvilos-
andersonma martivi, magram Zalian eleganturi nebi upiratesobas grZeli kudis mqone mamrebs
eqsperimenti Caatara, kerZod mamrebs kudis bum- aniWeben (sur. 33.14). garda amisa, maxvilosnebis
bulebi moaWra, kudi daumokla da Semdeg es bum- monaTesave mdedri Tevzebi grZeli kudis arqonis
bulebi sxva mamrebs miakra. aRmoCnda, rom mamris pirobebSi eqsperimentulad gamoyvanil mamrebs
mier teritoriis SenarCunebis unarze kudis sig- aniWeben upiratesobas, romelTac xmlismagvari
rZe zegavlenas ar axdens, magram grZeli kudis kudebi aqvT (raiani da vagneri 1987, basolo
mqone mamrebi ufro didi raodenobiT mewyviles 1990a,b). aqedan gamomdinare, mdedrebis siyvaru-
miizidaven (sur. 33.13). maSasadame, mdedrebi mewy- li grZeli kudisadmi maT winaprebSic arsebobda
viles kudis sigrZis mixedviT arCeven. da mamrebs kudis damagrZelebeli genetikuri
Semdgomma kvlevebma daadastura, rom mdedre- faqtorebi aqvT. swordtail-ebis naTesavebSi grZe-
bi mewyvileebs mamrebs Soris SesamCnevi sxvaobis li kudis ararseboba Tvisebis sawinaaRmdego
safuZvelze arCeven. sqesobrivi seleqciis kvl- seleqciuri faqtorebiT, magaliTad mtaceble-
eva daaxloebiT 2000 saxeobaSi Catarda (ander- biT an kudis sigrZis genetikuri cvalebadobis
soni 1994). miuxedavad amisa, mamris TvisebebTan ararsebobiT SeiZleba aixsnas. ratom mowonT md-
da mdedris gemovnebasTan dakavSirebuli bevri edr swordtail-ebi grZeli kudi gaugebaria.
pasuxgaucemeli kiTxva arsebobs. romeli Cndeba grZnobis gamoyenebis hipoTezas saxeobaTa
pirvelad, mamris Tvisebebi Tu mdedris arCevani? kidev erTi jgufi, kerZod Physalaemus-is gvaris
rogor ukavSirdeba mamris morTuloba vargi- tropikuli bayayebi amyareben, sadac mamrebi md-
sianobis atributebs? ratom ar ityuebian daba- edrebTan arSiyisTvis vokals xmaroben. sqeso-
li xarisxis mamrebi da ratom ar iReben sxvagvar brivi gadarCevis kvlevisas am bayayebs xSirad
Sexedulebas? iyeneben (raiani 1980, 1985, raiani da sxvebi 1982,
1990, grini 1990, kirkpatriki da raiani 1991). bay-
ayebze eqsperimenti warmatebulad tardeba, vi-
mdedris arCevanis safuZveli naidan saarSiyo Zaxili bgeris sinTezatorebis
saSualebiT gamoicema da mdedrebi xmis gamom-
mdedris arCevanis safuZvelis Sesaxeb ori
cemi mamrebisken xtunaven. mecnierebs mdedrebis
ZiriTadi hipoTeza arsebobs. erTi hipoTezis
nervuli mgrZnobelobis gamoTvla sxvadasxva
mixedviT, mdedris arCevani mamris Tvisebebis
sixSireebis bgerebis saSualebiTac SeuZliaT.
evolucias iwvevs, xolo meore hipoTezis Tanax-
mad, arCevani mamris xarisxis cvlilebis mixedviT
keTdeba. pirvel hipoTezas grZnobis gamoyenebis
hipoTeza ewodeba da masSi daSvebulia, rom md-
edrebi sensorul sistemaSi informaciis iReben
3
1 sur. 33.16. mewyvilis arCeva paraz-
itis mixedviT. mdedrs sami arCevani aqvs.
moklekudiani mamri uaryofilia, vinaidan
misi parazitebi ar Canan. mdedri grZelku-
dian, magram parazitebiT dazianebul
mamrsac uaryofs da kargad Senaxul,
grZelkudian mamrs irCevs.
mamri ZiriTadad Civilis xmas da mizidvis xmas ga- STamomavlobas toveben. mdedris gemovnebaze
moscems. eqsperimentebis Sedegad dadginda, rom zegavlenis mqone nebismieri genetikuri Tviseba
mdedri bayayebi mizidvis xmas amjobineben, rom- Zlier seleqcias ganicdis.
lis bgeris sixSire maqsimalur smenadobasTan
ufro axlosaa. maSasadame, am saxeobis bayayebSi
Rrma xmis mqone bayayebis seleqcia xdeba. ufro mamrebis meoradi sqesobrivi Tvisebebi
metic, sxva Physalaemus saxeobis mdedrebs, sadac
mdedris gemovneba grZnobis an mamris xarisxis
mamrebi mizidvis xmas ar gamoscemen, maTi saxe-
cvlilebis Sedegad yalibdeba, Tumca mdedris
obis mamrebis Zaxils sxva saxeobis mizidvis xma
arCevani mamrebs Soris vargisianobis sxvaobas
urCevniaT.
zrdis da swraf sqesobriv seleqcias iwvevs. r.
rogor yalibdeba bayayebis gemovneba? am
a. fiSerma (1930) swrafi seleqciis Sedegad mam-
SekiTxvaze erT-erTi savaraudo pasuxi 33.15 su-
ris morTulobis evolucia pirvelma ganmarta.
raTzea naCvenebi, romelic Physalaemus-is oTx
fiSeris modelis logikurad progresirebadi
saxeobas (P. coloradorum, P. pustulatus, P. petersi,
elementebia: 1) mamrebis vargisianobasTan daka-
P. pustulosus) Soris hipoTetur evoluciur kav-
vSirebuli Tvisebebis cvlileba zogierT indi-
Sirebs asaxavs. oTxive saxeobis mdedrebs mizid-
vids ufro sasurvel mewyviled xdis; 2) mdedre-
vis xma urCevniaT, Tumca aseT xmas mxolod peter-
bi, romlebic aRiqvamen am gansxvavebas da mamrebs
si-is da pustulosus-is saxeobis mamrebi gamoscemen.
Sesabamisad irCeven, ufro maRali vargisianobiT
es niSnavs, rom am or saxeobas saerTo winapari
gamoirCevian; 3) mdedris mier mamris Tvisebis
hyavs. Tu oTx saxeobas Soris filogenuri kav-
arCevis Sedegad mamris gamoZaxili mudmivia da
Siri kladogramaze naCvenebis analogiuria, maSin
Tviseba ixveweba. am movlenis kargi magaliTia
oTxive saxeobis winapari mizidvis xmas grZnobda
samoTxis Citebis arSiyi. fiSeris modelSi md-
(kirkpatriki da raiani 1991). aseve SesaZlebelia
edris arCevani da mamris sqesobrivad seleqci-
oTxive saxeobis winapari mizidvis xmas grZnob-
uri Tvisebebi adaptaciur cvlilebebad miiCneva.
da da iyenebda, xolo Tanamedrove mdgomareoba
garda amisa, modelis `siswrafe~ mxolod maSin
coloradorum da pustulatus StoebSi mizidvis xmis
miiRweva, rodesac mdedris arCevani mamrebis Se-
dakargvis Sedegad gvaqvs (gardneri 1990). es mag-
darebazea damyarebuli da ara raime idealze. am
aliTi organizmebSi filogenuri kavSirebis mniS-
ukanasknel SemTxvevaSi seleqcia Sewydeba, vi-
vnelobaze aSkarad miuTiTebs.
naidan mamri adaptaciis Sedegad idealuri gax-
meore hipoTezis Tanaxmad, sqesobrivi ga-
deba. pirvel SemTxvevaSi, sxvaze ukeTesi mamri
darCevis mizezi is aris, rom mdedris gemovneba
yovelTvis Cndeba da xelovnuri seleqciis pro-
mamri genotipebis xarisxis aRqmad cvalebadoba-
gramebis msgavsad, cxovelebi dawyvilebas ga-
zea damokidebuli anu mdedrebi maTi STamomav-
nagrZoben da populacia seleqcias xarks uxdis,
lobisTvis ufro maRali vargisianobis mimniWeb-
raTa arseboba ganagrZos.
el mamrebze akeTeben arCevans. mdedris gemovneba
Tu mdedris arCevanSi grZnobaa umTavresi,
viTardeba, vinaidan saukeTeso arCevanis gamkeTe-
maSin mamris sqesobrivad seleqciuri Tvisebebs
beli mdedrebi yvelaze ufro didi raodenobis
801
mamris xarisxTan pirdapiri kavSiri SeiZleba ar demonstrireba gsurT, did wonas daiWerT, xolo
hqondeT. `xarisxi~ mxolod mdedris gemovnebazea susti individi amas ver moaxerxebs. aqedan gamom-
damokidebuli. rodesac seleqciuri Tvisebebi, dinare, rac ufro metia dabrkoleba, miT ufro
sul mcire, swrafi seleqciis dawyebamde mamris Zlieria individi da am Rirsebas genebis saSu-
xarisxs asaxavs, paradoqsul movlenas vawydebiT. alebiT STamomavlobasac gadascems. evropuli
aseTi ucnauri Tvisebebi, magaliTad mamri widow- mgalobeli frinveli wheatear Zalis demonstri-
bird-is grZeli kudi, cxovels amZimebs, vinaidan rebas pirdapir axdens da budes niskartiT mot-
mtaceblebi mis moZebnas ufro iolad axerxeben anili 2 kg-iani qvebiT rTavs.
da garda amisa, grZel kuds ufro meti energia mamrebis erT-erTi Rirseba TvalSisacemi
da resursi sWirdeba. asaxavs es Tviseba mamris bumbulebia, rac niSnavs, rom is parazitebisa da
xarisxs? daavadebis gamomwvevi sxva organizmebisadmi gam-
zahavis (1975, 1977, 1987, 1991) azriT, mamris Zlea (hemiltoni da zaki 1982). parazitebis in-
meoradi sqesobrivi maxasiaTeblebi dabrkole- feqciis sawinaaRmdego genetikuri faqtorebis
baa. Tu amgvari dabrkolebis matarebeli mamri mqone individebs amgvari bumbulebi aqvT. maSa-
gadarCenas axerxebs, mdedri Tvlis, rom mas Zl- sadame, mamrebs maRali vargisianobis saCvene-
ieri genotipi aqvs. aseT mosazrebas dabrkolebis blad TavisTavad dabrkolebis gamCeni Tvisebebi
principi ewodeba da sakmaod araordinalurad aqvT (sur. 33.16). parazitebi sakmaod mniSvnelo-
gamoiyureba, magram dafiqrdiT, Tu Tqven Zalis van funqcias asruleben, vinaidan swrafad vi-
Tardebian da genetikuri winaaRmdegobis faq-
torebis mudmiv seleqcias iwveven.
hemilton-zakis hipoTeza da misi Semdgomi
saxesxvaobebi parazitebiT gamowveuli sqesobri-
vi seleqciidan gamomdinareobs (ridi 1990, etkin-
soni 1991, kleitoni da sxvebi 1992, folstedi da
karteri 1992, andersoni 1994). hipoTezis ZiriTa-
di daSvebebis Tanaxmad, parazitebi maspinZlis
vargisianobas amcireben da mamris Sexedulebas
cvlian, parazitebisadmi gamZleoba memkvidre-
obiTia da mdedrebi naklebad parazitirebul
mamrebs irCeven. am daSvebebis marTebuloba eqs-
perimentebisa da savele kvlevebis Sedegad damt-
kicebulia. magaliTad, bumbulis tili bumbuls
da mis wverebs Wams (sur. 33.17). mdedr velur na-
cara mtredebs sufTa mamrebi datilianebulebs
urCevniaT. garda amisa, Zalian daavadmyofebul
mamrebs civ amindSi nivTierebaTa ukeTesi cvla
sWirdebaT, vinaidan maTi bumbulis xarisxi cudia
da naklebs iwonian (kleitoni 1990).
daskvna
9. poligamia maSin gvxvdeba, rodesac erTi sqesis in- strategias arCeven. strategiebs Sorisaa gabneva an
dividi sqesTaSorisi konkurenciis Sedegad resursebis adgilze darCena, teritoriis daufleba da a.S. saerTo
an mewyvileebis monopolizebas axdens. poligamia fr- dawyvilebis teritoriebs lek-ebi ewodeba da amgvari
invelebSi araerTgvarovan gavrcelebis arealebSi, teritoriebis arseboba ganurCevlad dawyvilebul fr-
magaliTad mindvrebsa da WaobebSi gvxvdeba, sadac daw- invelebs da sxva cxovelebs axasiaTebT. lek-ebze xSirad
yvilebis adgilis xarisxi mkveTrad icvleba. zogierTi sxvasxva saxiT moarSiye mamrebi binadroben.
mdedri ufro met vargisianobas iZens, rodesac teri-
12. mcenareebSi dawyvilebis sami sistemaa dominantu-
toriis mflobel, ukve dawyvilebul mamrTan wyvil-
ri. yvavilovani mcenareebis umetesoba hermafroditia.
deba.
ginodioecia aris mdgomareoba, rodesac populaciaSi
10. dawyvilebis sistemis konfiguracia mdedris da mdedri da hermafroditi individebi Sedian. orsax-
mamris mSobliuri wvlilis raodenobazea damokide- lianoba aris mdgomareoba, rodesac populaciaSi md-
buli. mSobliuri wvlilis ESS modeli gviCvenebs pi- edri da mamri individebi cal-calke Sedian.
robebs, rodesac STamomavlobaze orive mSobeli, erTi
13. rodesac mamrebi mewyvilisTvis konkurenciaSi Se-
mSobeli an arc erTi maTgani ar zrunavs. rodesac orive
dian, mdedrebs maT Soris arCevanis gakeTeba SeuZliaT.
mSobels SeuZlia mzrunveloba, magram sasurvelia
Sedegad mamris Tvisebebis sqesobrivi seleqcia xdeba
orive maTganma izrunos, mzrunveli mSoblis sqesi ga-
da es Tvisebebi mamris vargisianobas asaxavs. Tvisebebi
nayofierebis Tvisebazea damokidebuli. Tu ganayofi-
`dabrkolebebi~ SeiZleba iyos, romlis tareba mxolod
ereba Sinagania, maSin mdedri dadebul kvercxTan rCeba,
ufro vargisian mamrebs SeuZliaT. mdedris gemovneba
xolo rodesac ganayofiereba garegania, ganayofiere-
ucnauri Tvisebebis `swrafi~ seleqciis Sedegia. es
bul kvercxTan mamri rCeba.
Tvisebebi mamrebs mxolod mdedrebis mizidvisTvis
11. ramdenime saxeobis erTi sqesis, Cveulebriv mam- sWirdebaT.
ri individebi mewyvileebis mopovebis gansxvavebul
savarjiSoebi
1. arsebobs Tu ara adamianis sqesobrivi moqmedebis is- Tu ara Tqvens qalaqSi iseTi adgilebi, romlebic lek-s
eTi aspeqtebi, romlis axsna mdedrebis da mamrebis gan- gvanan?
sxvavebuli evoluciuri moTxovnebiT SeiZleba?
3. daamtkiceT, rom Semdeg pirobebSi orive mSoblis
2. lek aris saerTo dawyvilebis teritoria, sadac mam- ESS kvercxebis mitovebaa. S0=S1=S2=0,2, V=20, v=10, P=0,6,
rebi grovdebian da mdedrebis mizidvas cdiloben. aris p=0,4.
804
Tavi 34
evolucia da socialuri
qceva
gzamkvlevi kiTxvebi
ra kavSiria teritoriul da dominantur ra sargebeli da safasuri aqvs altruistul
ierarqiebs Soris? moqmedebas?
ras niSnavs ritualizirebuli qceva da ra ras gvauwyebs qori-mtredis modeli saerTo
mniSvneloba aqvs mas socialur urTierTq- moqmedebis evoluciaze?
medebaSi? ra aris urTierTaltruizmi da ra aris
ra sargebeli da safasuri aqvs jogur moq- saWiro misi ganviTarebisTvis?
medebas? ra konkurentuli evoluciuri interesebi
ra aris informaciis centri? aqvT mSobelsa da STamomavlobas da rogor
socialuri urTierTqmedebis ra oTxi saxe- balansdeba interesebi?
oba arsebobs? mwerTa ra tipis socialuri sistemebi arse-
ra aris ojaxuri seleqcia da rogor aris bobs?
is damokidebuli damokidebulebis koefi- rogor xdeba WianWvelebis Tanasazogadoe-
cientsa da erTobliv vargisianobaze? bebis organizeba?
konfliqti Sejibris Semdeg wydeba, Tumca so- comaenis) da kaliforniuli kalmaxis (Salvelinus
cialuri rangi gamarjvebulis prizia. Seji- malma) saxeobaTaSorisi dominanturobis ierar-
brebis Sedegad dominanturobis ierarqia anu so- qia aRmoaCines. Tevzis am or saxeobas kvebis ms-
cialuri statusis mixedviT dalageba yalibdeba. gavsi strategia aqvs (nakano da furukava-tanaka
mdedri wiTeli irmebi swored amgvari principiT 1994).
qmnian harems. rodesac individebi dominanturo-
bis ierarqiaSi ganlagdebian, Semdgom SejibrSi
maRali rangis individebi swrafad imarjveben. teritorialurobas da dominanturobis
Tu socialuri ierarqia wrfivia, jgufis pirveli ierarqiebs Soris kavSiri
rangis wevri yvela sxvaze dominirebs, meore ran-
teritorialuroba da dominanturobis ierar-
gis wevri mxolod pirvel rangs Camouvardeba da
qiebi erTi da igive socialuri tendenciis sx-
a.S.
vadasxva gamoxatulebaa. yvelaze ufro kargad
dominanturobis ierarqiebi sakvebTan, mew-
es maSin Cans, rodesac mdgomareobis SecvlasTan
yvileebTan da sakvebisa Tu mewyvileebis Semcvel
erTad erTi populacia teritorialurobidan
sivrcesTan daSvebis meTodebis organizaciaa.
dominanturobis ierarqiaze an piriqiT gadadis.
cxovelebis bevr saxeobaSi, individis mier
magaliTad, WriWina Leucorrhinia rubicunda dabali
saukeTeso sakveb adgilebSi moxvedra dominan-
simWidrovis pirobebSi teritorialur sistemas
turobis ierarqiaSi mis poziciazea damokide-
emxroba da adgilzea mijaWvuli, xolo maRali
buli (hiuzi 1992, grendi da granti 1994, kaizeri
simWidrovisas kvebis arealebs afarTovebs (pai-
da muSinski 1994, miuleri da sxvebi 1994, nakano
uneni 1966). fineTis erT-erT teritoriaze iS-
da furukava-tanaka 1994, ivasaki 1995, nakano
viaT populaciaSi mobinadre WriWinebi 3-7m-mde
1995). mwerebSi (Co 1994), ZuZumwovar cxovelebSi
manZiliT arian daSorebulni, xolo mWidro pop-
(tompsoni 1993, halei da sxvebi 1994) da Tevze-
ulaciaSi dacileba saSualod naxevari metria.
bSi (kodrik-brauni 1993) mewyvileebis mopoveba
paiunenma (1966) mamrebs Soris urTierTqmedebis
an gamravlebis raodenoba socialur rangzea
intensivoba urTierTqmedebis ararsebobisas
damokidebuli. zogierT WianWvelaSi, mdedrebis
1 mniSvnelobidan, safrTxis da dadevnebis sx-
dominanturobis ierarqiebi kvercxismdeb md-
vadasxva xarisxis Sesabamisi Sualeduri mniS-
edrebs gansazRvravs (ortiusi da haince 1995).
vnelobebis gavliT, brZolis 5 mniSvnelobamde
dominanturobis ierarqiebi mxolod socialur
daaxarisxa. rodesac WriWinebi iSviaTebi arian,
jgufebad mobinadre cxovelebSi ar gvxvdeba.
agresiuli urTierTqmedebis sixSire da inten-
magaliTad, kilianom (1993) aCvena, rom Cveu-
sivoba mWidrod dasaxlebul teritoriebTan
lebriv marto mobinadre rvafexebi (Octopus bi-
SedarebiT dabalia, vinaidan pirvel SemTxvevaSi
maculoides) SedarebiT stabilur dominanturo-
teritoriis dacva xSiria. mWidro populaciebSi
bis ierarqiebs qmnian, rodesac bunagis adgilebis
mobinadre WriWinebi dasvenebis adgilebs anu
raodenoba SezRudulia. mozrdili rvafexebi
Cveulebriv mcenareebis ylortebs iSviaTad
(rvafexis zoma sveli woniT da safaris sigrZiT
ubrundebian. isini did teritoriebs moicaven
izomeba) yvelaze ufro dominanturebi arian,
da iSviaTad isveneben (sur. 34.2). teritoriis
msubuq an mokle indivebTan SejibrSi imarjveben
dacvis da adgilTan mijaWvulobis xarisxi Wri-
da bunagsac moipoveben. dominanturobis ierarq-
Winebis simWidrovis zrdasTan erTad mcirdeba.
iebi, erTi SexedviT, erTi da igive saxeobis pirve-
teritorialuroba maSinac gvxvdeba, rodesac
lad individebs moicavs, Tumca bunebaSi saxeoba-
resursebis dacva ufro advili da sasargebloa.
TaSorisi dominanturobis ierarqiebic SeiZleba
anas kolibrebi (Calypte anna) xelovnur sakvebs
gaCndes. magaliTad, nakanom da misma TanamSrom-
ufro agresiulad icaven, rodesac frinvelebi
lebma TeTrwinwklebiani kalmaxis (Salvelinus leu-
dRiuri energiis proporciuli raodenoba Saqri-
Wamen. am frinvelebi gundis zomas ori faqtori da sxvebi 1982, brauni 1986, hainrixi da marclufi
akontrolebs. rodesac gundis zoma izrdeba, 1995), aseve eqsperimentebi (de grooti 1980, gale-
TiToeuli individi mtaceblebisgan Tavis dacva- fi da vigmori 1983, templtoni da giraldo 1995)
Si nakleb dros atarebs. Tu frinvelTa kvebis cxadyofs, rom individebs sxvebis moqmedebis anu
process daakvirdebiT, SeniSnavT, rom isini dro- publikisTvis gankuTvnili informaciis gamoy-
dadro Tavs sweven da aqeT-iqiT iyurebian. moz- eneba SeuZliaT.
rdil jgufSi Semaval evropul kopwias WamisTvis koloniebad mobinadre zogierTi zRvis fr-
meti dro aqvs, amitom is ufro didi raodenobiT inveli teritoriis xarisxis Sesaxeb informacias
Teslis povnas da Wamas axerxebs, xolo misi sifxi- misi mezoblis reproduqciuli warmatebidan
zle maRalia (gliuki 1987). sifxizlis drois Sem- iRebs. Kittiwake patara zRvis frinvelia, ro-
cirebis xarjze mozrdili gundi ufro swrafad melic Tolias enaTesaveba da kldeebze budobs
Wams da did teritoriebze gadaadgildeba, xolo (sur. 34.5). teritoriis xarisxi tkipebis raode-
mtaceblobis riski imatebs. maSasadame, individi nobasTan erTad izrdeba, vinaidan tkipebi wi-
gunds manamde unda SeurTdes, vidre is Zalian wilebs daavadebas gadasdeben. Tu kittiwake-ebis
didi zomis gaxdeba. es mdgomareoba lek-is optim- wyvili erTi wlis ganmavlobaSi ojaxs warmate-
aluri zomis problemas mogvagonebs (ix. Tavi 33). biT inaxavs, meore wels is igive kldes ubrunde-
mecnierebma mosazreba, romlis Tanaxmad, ba. Tu wyvili warumatebelia, igive kldeze da-
cxovelTa Sejgufebis mizezi bevri Tvalis brunebis an sxvagan gafrenis Sesaxeb miRebuli
upiratesobaa, detalurad Seiswavles (lima gadawyvetileba Zvel adgilze sxva individebis
1995, lima da zolneri 1996). mecnierTa daSve- warmatebazea damokidebuli. danCini (1987) fr-
biT, sistemis muSaobis mizezi is aris, rom erTi invelebis wyvilebs safrangeTSi, bretonis sana-
cxovelis mier safrTxis aRqma jgufis sxva piroze daakvirda, sadac wyvilebis dabudebis
cxovelebsac gadaecema da amgvar moqmedebas er- cikli kvercxisdebis etapze wydeboda. rode-
Toblivi aRmoCena ewodeba. TiToeulma cxovelma sac wyvilebis garSemo mobinadre sxva wyvilebis
jgufis sxva cxovelisTvis Seqmnili safrTxe warumatebloba 25%-ze naklebi iyo, TiTqmis
unda Seafasos, raTa sakuTari moqmedebis Sesaxeb yvela wyvili Zvel adgilze dabrunda, xolo 50%-
gadawyvetileba miiRos. Tu individs jgufSi ar- iani warumateblobis pirobebSi wyvilebis 1/3 sx-
sebobisgan sargeblis miReba surs, maSin man unda vagan gafrinda. individualuri wyvilis warmate-
icodes ra monawileobas iReben sxvebi mtaceb- ba an warumatebloba iRbalzea damokidebuli,
lisgan Tavis dacvaSi, raTa sakuTari moqmedeba Tumca individebs maT garSemo mimdinare movle-
gansazRvros. dark-eyed junco Junco hyemalis da nebze dakvirvebis Sedegad warmatebis albaTobis
amerikul xis beRura Spizella arborea-ze Catareb- gazrda SeuZliaT.
ulma kvlevebma erToblivi aRmoCenis da individ-
ualuri kontrolis Sesaxeb arsebuli mosazrebe-
bi mxolod nawilobriv daadastura. limas (1995)
azriT, jgufad arsebobis upiratesoba ramdenime
individis mier mtaceblis erTdroulad aRmoCe-
naa da ara individebs Soris komunikacia.
informaciis centrebi
jgufad mobinadre individebi saWmlis mdebareo-
bis Sesaxeb informacias sxvebisgan igeben, saWm-
lis mopovebisas TanamSromloben da garemos Ses-
axeb informacias erTmaneTs atyobineben. vordma
da zahavim (1973) gamoTqves mosazreba, rom daw-
yvilebis koloniebi da sxva jgufuri gaerTiane-
bebi informaciis centrebia anu magaliTad, in-
divids saWmlis mdebareobis Sesaxeb informaciis
miReba sxva individis moqmedebis daxmarebiT Seu-
Zlia. cxovelebs informaciis miReba da swavla
sxvebisgan namdvilad SeuZliaT (klopferi 1959,
elkoki 1969, meisoni da raidingeri 1981, langeni sur. 34.5. black-legged kittiwake-ebi (Rissa tridactyla) kanada-
1996). rogorc dakvirvebebi (krebsi 1974, piCeri Si, niufaundlendis sanapiroze. wiwilebi Savi sayeluriT arian
gamoyofilni.
810
jgufTaSorisi seleqciis cneba pirvelad warmatebaze ufro met zegavlenas axdens, vidre
mwerebis sazogadoebebisTvis gamoiyenes, xolo populaciaSi Semaval raime sxva individze. axlo
Semdeg es cneba farTod gavrcelda da misi sa- naTesavebs Soris socialuri urTierTqmedebis
SualebiT cxovelTa yvela jgufSi arsebuli so- Sedegi naTesavebis seleqciaa.
cialuri moqmedebis evolucia ixsneboda (raiti axlo naTesavebs saerTo winaprisgan erTi da
1931, 1945). mravali wlis ganmavlobaSi cneba met- igive genis aslebis miRebis albaToba aqvT. raime
naklebad kritikis gareSe iyo miRebuli. 60-iani genis aslebis qonis albaTobas warmoSobis Sede-
wlebis dasawyisSi, Sotlandielma zoologma v.s. gad msgavseba ewodeba da misi mniSvneloba naTe-
vain-edvardsma (1962, 1963) jgufis seleqciis savobis xarisxTan erTad icvleba (cxrili 34.1.).
cneba aqtiurad daicva da socialur moqmede- magaliTad, da-Zmas erTi mSoblidan erTi da igive
bebSi misi yovlismomcveli Sedegebis Sesaxeb genis aslebis miRebis 50%-iani albaToba aqvs.
ganacxada, ramac evoluciur ekologebs argu- igive albaTobas naTesaurobis koeficientic
mentis ufro kritikulad ganxilvisken ubiZga. ewodeba. biZaSvilebs bebiidan an babuidan (uax-
vain-edvardsis azriT, individebi gamravlebi- loesi saerTo winapridan) erTi da igive genis
sgan Tavs ikaveben, raTa populaciam resursebi aslebis miRebis 0,125 albaToba aqvT. individsa
ar amowuros. gamravlebisgan TavSekaveba al- da mis erT-erT mSobels Soris naTesaurobis
truistuli moqmedebaa, romelic egoisti indi- koeficientia 0,5, vinaidan individi gens erTi an
videbisken aris mimarTuli. egoisti individebi meore mSoblidan iRebs. mSobeli misi STamomav-
resursebis monopolizacias axdenen da sakuTar lobis genebis CamoyalibebaSi 50%-ian monawil-
vargisianobas zrdian. vain-edvardsis mosazre- eobas iRebs, amitom Svilis mier garkveuli genis
biT, jgufebis seleqcia egoisti individebis qonis albaToba aseve 0,5-ia. da-Zmas Soris geneti-
seleqciaze dominirebs. kuri kavSiri 0,5-ia, vinaidan erTi individs geni
vain-edvardsis mowinaaRmdegeebma ori kon- dedisgan an mamisgan gadmoeca da amis albaToba
trargumenti wamoayenes. pirvelis Tanaxmad, aseve 0,5-ia. albaTobebis sqema 34.7 suraTzea ga-
jgufTaSorisi seleqciisTvis saWiro struqtu- mosaxuli.
ra mcire raodenobis populacias aqvs da amgvari rodesac individi axlo naTesavis mimarT mo-
seleqciis arsebobis pirobebSic, is individu- qmedebs, is ara mxolod sakuTar vargisianobaze
alur seleqciaze ufro sustia, vinaidan jgufebi axdens zegavlenas, aramed misi genebis raRac
populaciebSi ufro nela cvlis erTmaneTs, vi- nawilis mqone individis vargisianobazec. davuS-
dre individebi jgufebSi. 60-iani wlebis Suagul- vaT, altruistuli moqmedeba erTi mSoblidan
Si, individualurma seleqcionerebma davaSi miRebuli genetikuri faqtoriT aris gamowveu-
aSkarad gaimarjves (leki 1966, viliamsi 1966a,b) li. rodesac moqmedeba disken an Zmisken aris
da jgufis seleqciis Teoria dRis sinaTlidan mimarTuli, moqmedebis mimRebis mier igive genis
gauCinarda. Tu jgufis seleqcia arsebobs, ma- qonis albaToba 50%-ia. aqedan gamomdinare, pop-
Sin riTi avxsniT altruistul moqmedebas? am ulaciaSi raime genis arseboba donoris vargi-
kiTxvaze erTi savaraudo pasuxi is aris, rom sianobaze da mimRebis vargisianobaze moxdenili
altruistuli moqmedeba ar arsebobs. SekiTxvas zegavleniT ganisazRvreba.
gansxvavebuli pasuxi jon meinard smitma (1964)
da viliam d. hemiltonma (1964) gasces da mas naTe-
savebis seleqcia uwodes. erT individsa da mis
sxvadasxva naTesavebs
cxrili 34-1 Soris warmoSobis Sedegad
34.6. naTesaur gadarCevas SeuZlia msgavsebis albaTobebi
miexmaros altruistul qmedebebs
warmoSobis Sedegad ms-
monaTesave individebs Soris naTesavi
gavsebis albaToba
socialuri mwerebis aSkara altruizmis Sedegad mSobeli 0,50
miRebuli evoluciuri dilema gadaiWreba, Tu STamomavloba 0,50
gavixsenebT, rom mwerebis koloniebi ojaxuri da an Zma 0,50
erTeulebia da maTSi ZiriTadad erTi mdedris naxevarda an naxevarZma 0,25
(dedis) STamomavloba Sedis. aqedan gamomdinare, bebia an papa 0,25
WianWvelebis koloniaSi an skaSi Semaval axlo
SviliSvili 0,25
naTesavebs Soris urTierTqmedeba xdeba. rode-
biZa an deida 0,25
sac individi moqmedebas da-Zmisken da sxva axlo
diswuli an Zmiswuli 0,25
naTesavisken mimarTavs, is saerTo genetikuri
Semadgenlobis mqone individis reproduqciul biZaSvili 0,125
812
1/4 1/4
individis vargisianobas damatebul naTe- mimRebs Soris naTesaurobis koeficienti (r), miT
savebis vargisianobas, rac naTesaurobis koefi- ufro mcirea egoizmi.
cientis Sesabamisad izomeba, individis erTo- hemiltonma sargebelis safasurTan Sefardebis
blivi vargisianoba ewodeba. genis erToblivi formula gamoiyvana da misi gamoyeneba altru-
vargisianoba garkveul moqmedebazea pasuxismge- istuli da egoisturi moqmedebisas SesaZlebe-
beli da donoris mier reproduqciul warmate- lia. davuSvaT, erTi moqmedebis mier donoris
baSi Setanili wvlilia. donoris wvlilis gamoT- vargisianobaSi Setanili wvlilia ws, xolo mim-
vlisTvis donoris moqmedebas da mimRebis mier Rebis vargisianobaSi Setanili wvlilia wi. moq-
reproduqciuli warmatebaSi Setanili wvlilis medebis mier vargisianobaSi Setanili jamuri wv-
mimRebis mier igive genis kopios qonis albaToba- lili iqneba ws+riwi anu erToblivi vargisianoba,
ze namravli unda davumatoT. maSasadame, altru- vinaidan is donorisa da mimRebis personalur
isuli genis erToblivi vargisianoba mis egois- vargisianobaSi realizebul komponentebs Sei-
tur alternativas aWarbebs, vidre altruizmis cavs. Tu donoris yvela urTierTqmedebisTvis
safasuri mimRebis sargebelze naklebia. aqedan SevkrebT, moqmedebis mier vargisianobaSi Setani-
gamomdinare, altruizmis genetikuri faqtoris li jamuri wvlili iqneba:
vargisianoba dadebiTia da populaciaSi izrdeba,
rodesac donorisken mimarTuli erTi altruis- W = ws + firiwi ,
tuli moqmedebis safasuri (C) mimRebis sargeb- sadac fi aris naTesaurobis ri koeficientis mqone
lis (B) donorsa da mimRebs Soris naTesaurobis individebTan urTierTqmedebebis proporciuli
koeficientis (r) namravlze naklebia anu C<Br. am raodenoba (es formula mxolod maSin aris gamo-
utolobis gardaqmnis Semdeg altruizmis evo- sadegi, rodesac ganxiluli moqmedebis genebi iS-
luciis pirobaa C/B<r. safasuri-sargeblis Se- viaTia. sxva SemTxvevaSi, Soreul naTesavebs erTi
fardebiT moqmedebis altruizmi izomeba da misi da igive genis tarebis albaToba maRali eqnebaT.
mniSvneloba mimRebsa da donors Soris naTesaur aqedan gamomdinare, formula yvelaze ufro mo-
koeficientze naklebi unda iyos. saxerxebelia, rodesac moqmedebebs evoluciu-
erToblivi vargisianoba axlo naTesavebs Soris rad stabiluri strategiebis saxiT gamovTvliT).
altruizmis evolucias SesaZlebels xdis, xolo Tu moqmedeba naTesaurobis i koeficien-
egoisturi moqmedebis evolucias zRudavs. tis mqone individebisken aris mimarTuli, W>0,
rodesac B aris moqmedebis donoris mier miRe- rodesac ws > riwi an wi > ws/ri. wi-sa da ws-s So-
buli sargebeli, xolo C - mimRebis safasuri, ris amgvari damokidebuleba erTobliv vargi-
axlo naTesavebs Soris egoisturi moqmedeba mx- sianobas zrdis da grafikulad 34.8 suraTzea
olod B>Cr an C/B<1/r pirobebSi xdeba. sargebe- gamosaxuli. 34.6 suraTis msgavsad, 34.8 suraTze
lis safasurTan Sefardeba (C/B) moqmedebis ego- gamosaxul grafikze naCvenebia ws-is da wi-is dadeb-
isturobis sazomia. rac ufro metia donorsa da iTi da uaryofiTi mniSvnelobebi. aseve naCvenebia
813
naTesavebis seleqcia
SezRudulia
ws = 0,5wi wrfe, romelic asaxavs mdgomareobas, bevri saxeobis individi ojaxur jgufebTan aris
rodesac mimRebi donoris da an Zmaa. wrfis mar- dakavSirebuli. rodesac gavrceleba SezRudu-
jvniv mdebare wertilebi Seesabameba moqmede- lia, axlo-axlo mobinadre individebs Soris
bebs, rodesac donoris vargisianobaSi Setanili urTierTqmedeba ufro xSiria da isini axlo na-
wvlili mimRebis vargisianobaSi Setanili wvli- Tesavebi arian. ufro metic, individebi sxvebTan
lis naxevarze metia (ws>0,5wi). wrfis marcxniv naTesaobis xarisxs maSinac ki grZnoben, rodesac
mdebare wertilebi Seesabameba moqmedebebs, ojaxuri gamocdileba ar gaaCniaT (hoglendi
rodesac donoris vargisianobaSi Setanili wv- 1982, beitsoni 1983, karlini da holdobleri
lili mimRebis vargisianobaSi Setanili wvlilis 1983, lesi da Sermani 1983, klani da gamboa 1983,
naxevarze naklebia (ws <0,5wi ). diagramaze Cans, holmsi da Sermani 1985, fletCeri da miCeneri
Tu rogor miesadageba erToblivi vargisianobis 1987, valdmani 1988, pfenigi da sxvebi 1993). na-
cneba altruistul da egoistur moqmedebas. Tu Tesaobis Sesaxeb arsebuli miniSnebebi qimiuri,
debi da Zmebi urTierTqmedeben, sulgrZelobis akustikuri an vizualuri signalebia, romlebic
evoluciuri zRvaria ws <0,5wi , xolo evolu- genetikurad kontroldeba da populaciebSi
ciurad dasaSvebi egoizmis zRvaria ws <2wi. Tu mkveTrad icvleba.
naTesaurobis koeficienti 0,5-ze naklebi xdeba,
altruistuli moqmedeba erTobliv vargisiano-
bas aRar zrdis (ws<riwi) da egoisturi moqmede- 34.7. ramdenime bihevioristuli
ba ufro savaraudoa (ws<wiri). igive mdgomareo- sistema ganixilavs naTesauri gadar-
ba 34.9 suraTze Cans. Cevis moqmedebas
naTesavebis seleqciis Sedegad altruistuli
naTesavebis seleqcia cxovelebis moqmedebebis
moqmedebis SenarCunebisTvis, amgvari moqmedeba
mraval sistemaSi gvxvdeba. amis magaliTia ganga-
mxolod axlo naTesavebze unda gavrceldes.
Sis Zaxili da gafarToebuli ojaxis ori aspeqti.
gafarToebul ojaxSi, STamomavloba garkveuli
drois ganmavlobaSi mSoblebTan rCeba.
+
gangaSis Zaxili
+ gangaSis Zaxils gamoscems cxoveli, rodesac is
altruizmi mtacebels xedavs an mtacebeli iWers. pol Ser-
mimRebis
manma (1977) dakvirveba kaliforniis siera nevada-
vargisianobis
nazrdi egoizmi Si mobinadre beldingis Triebze (Citellus beldingi)
Caatara da daadastura hipoTeza, romlis Tanax-
r= 1 mad, xmeleTis mtaceblebis arsebobisas atexili
r r= 1 gangaSi naTesavebis seleqciis Sedegia (haeris
2
mtaceblebis arsebobisas atexili gangaSi amde-
nad myari ar aris (Sermani 1985).
sur. 34.9. donorsa da mimRebs Soris naTesaurobis koefi-
Triebi socialuri qmnilebebi arian da mTian
cientis Semcireba egoisturi moqmedebis erTobliv vargisian-
obas zrdis, xolo altruistuli moqmedebis erTobliv vargi-
dablobebSi binadroben, amitom mtaceblobis
sianobas amcirebs safrTxe maRalia (sur. 34.10). gangaSis Zaxilis
814
gafarToebuli ojaxebi
adamianis gafarToebuli ojaxis birTvia wyvili
da maTi axalgazrda STamomavloba. igive ojaxSi
debi da Zmebi, bebia-papebi, biZebi da deidebi,
biZaSvilebi, diswulebi da Zmiswulebi, aseve
gaurkveveli naTesaobis mqone individebi Sedian.
amgvari ojaxebi rTuli socialuri erTeulebia,
romlebSic sxvadasxva saxis socialuri urT-
ierTqmedeba xdeba. urTierTqmedebis umetesoba
sur. 34.10. beldingis Tria (Citellus beldingi) kaliforniaSi,
tioga pasSi.
TanamSromluria, xolo zogierTi konkurentu-
lia. adamianTa ojaxebis umetesobaSi erTze meti
Sedegad safrTxe klebulobs da Triebis cxovre- wyvili iSviaTad Sedis, xolo ojaxis damatebiTi
baSi es Zalian mniSvnelovani faqtoria. Sermanis wevrebis moqmedebis raRac nawili bavSvebis kar-
aRmoCeniT, xmeleTis mtaceblebze gangaSis am- gad yofnisa da aRzrdisken aris mimarTuli.
texi individebi mozrdilebi da erTwliani mde- cxovelebis da mcenareebis ojaxuri cxovreba ase
drebi arian. mamrebi da axalgazrda mdedrebi ase rTuli ar aris. cxovelebis jgufebis umetesoba-
ar iqcevian (sur. 34.11). mecnierma aseve aRmoaCi- Si STamomavloba mSoblebisgan an naTesavebisgan
na, rom mamrebi dabadebis adgilidan moSorebiT daxmarebas ar iRebs, Tu ar CavTvliT embrionis
vrceldebian, xolo mdedrebi filopatriulebi kvebisTvis kvercxSi Cadebul sakveb nivTierebebs.
arian. ufro metic, mdedrebi ufro xSirad tex- maSinac ki, rodesac mSoblebi Svilebze zrunaven,
en gangaSs, rodesac erTi da igive teritoriaze rogorc es xdeba ZuZumwovrebSi, frinvelTa
didxans binadroben. aqedan gamomdinare, gangaSis umetesobasa da sxva jgufebSi, ojaxi droebiTi
atexva ufro iseT adgilebs axasiaTebs, sadac na- movlenaa da zrdisa da adreuli ganviTarebis pe-
Tesavebi axlo-axlo binadroben. riodSi grZeldeba, xolo Semdeg STamomavloba
Sermanis aRmoCeniTve, xmeleTis mtaceblebze ganibneva da damoukidebel cxovrebas iwyebs.
gangaSis atexvas garkveuli safasuri aqvs. rode- miuxedavad zemoT naTqvamisa, STamomavloba
sac mtacebeli Triebis jgufs uaxlovdeba, ganga- mSobelTan garkveuli periodis ganmavlobaSi da
Sis amtexi 107 individidan 14-s Tavs esxmis (13%), zogjer mudmivadac rCeba, ra drosac gafarToe-
buli ojaxi iqmneba. swored ase xdeba frinvelTa
ramdenime aTas saxeobaSi, maT Soris avstraliis
0 20 40 60 80 TeTrfrTian chough-ebSi (Corcorax melanorham-
phos). am saxeobas damxmareebi sWirdeba, raTa ax-
algazrdobis gamozrda SeZlos (hainSoni 1995).
amgvari saxeobebidan yvelaze ufro kargad Ses-
wavlili floridis lurji Cxikvia (Aphelocoma
coerulescens), romlis STamomavloba mSoblebTan
erTi wliT an ufro xangrZlivi droiT rCeba
(vulfendeni da ficpatriki 1984, mame 1992, hei-
lmeni da sxvebi 1994, Soexi 1996, Soexi da sxvebi
1996). Cxikvis detalurma Seswavlam aCvena, rom
saxlSi darCenili Cxikvebi ar mravldebian da
maTi axalgazrda debis da Zmebis movlaSi mSo-
blebs exmarebian. bevri mkvlevari amgvar moq-
sur. 34.11. beldingis Triis sqesobrivi da asakobrivi
medebas anu `budeSi gaweul daxmarebas~ altru-
klasebis mier gangaSis Zaxilis mosalodneli da realuri six-
Sire mtacebeli ZuZumwovris gamoCenisas. mosalodneli mniS- istulad miiCnevs. damxmareebi maTi mSoblebis
vnelobebis gamoTvlisTvis dauSves, rom individebis Zaxili reproduqciul warmatebas amaRleben da amitom
mtacebeli ZuZumwovris gamoCenisas maTi arsebobis droisadmi mSoblebi Svilebis saxlSi darCenas eguebian.
pirdapirproporciulia.
815
100
sur. 34.12. bee-eater-is altruistu-
li moqmedebis gavrceleba naTesaurobis
80 xarisxis funqciis saxiT.
60
40
20
0
0 0.125 0.25 0.5
qori-mtredis TamaSi
sakmarisad Zlieria, mtacebeli Sxamiani, apose- zemoT moyvanili, pesimisturi argumentis logi-
matiuri individis SeWmas cdis, xolo individis kis CvenebisTvis TamaSis Teoriis analizi Segvi-
ramdenime disa da Zmis sicocxle gadarCeba. mu- Zlia gamoviyenoT (smiti 1982, meinard smiti
tacia erTobliv vargisianobas amaRlebs da popu- 1982). analizs qori-mtredis TamaSi ewodeba. da-
laciaSi swrafad vrceldeba. vuSvaT, populaciaSi individebis ori saxeoba
zemoT aRwerili scenaris ganviTarebisTvis Sedis. erTi saxeoba konfliqtur situaciebSi
saWiroa, rom ojaxis wevrebi erTad darCnen da yovelTvis egoisturad iqceva, cdilobs resursi
erTi mtaceblis gamocdilebam da-Zmebis SeWmas moipovos da gamarjvebis Semdeg mTeli prizi Ta-
xeli SeuSalos. peplebsa da Ramis peplebSi gama- visTvis daitovos. ase moqmedebs qori (H). meore
frTxilebeli Seferiloba da matlebis gaer- saxeoba anu mtredi (D) arasdros ibrZvis poten-
Tianebebi erTmaneTTan mWidrod aris dakavSire- ciuri resursisTvis da resurss sxva mtredebTan
buli (silen-talbergi da laimari 1988), rac Tanabrad iyofs. or individs Soris dapirispire-
eTanxmeba mosazrebas, rom naTesavebis seleqcia bas yovelTvis aqvs potenciuri prizi anu sarge-
gamafrTxilebeli Seferilobis evoluciaSi beli (B) da safasuri (C). mtredebisa Tu qorebis
mniSvnelovania (sur. 34.13). saxeobebSi, romlebic monagebi Sejibris meore monawileze anu mis
kvercxs bevr mcenareze deben, gamafrTxilebeli qorobaze an mtredobazea damokidebuli (cxrili
Seferiloba iSviaTia. 34.2). magaliTad, ori qori yovelTvis ibrZvis da
TiToeuli saSualod resursis naxevars iRebs
1
anu monagebia B-C. mtredisa da qoris dapiri-
2
34.9. TamaSis Teoriis modeli spirebisas, qori mTel resurss safasuris gareSe
gviCvenebs, rogor unda urTier- iRebs da monagebia B. mtredebis Sejibrisas mon-
Tobdnen individebi socialurad 1
agebia B da safasuri ar gvaqvs.
did populaciaSi 2
saSualo monagebi (vargisianobaSi Setanili
egoizmi Soreuli naTesavebis moqmedebas gansaz- wvlili) populaciaSi Semavali ori saxeobis in-
Rvravs. egoisturi moqmedebis paradoqsi soci- dividis proporciul raodenobazea damokide-
umSi is aris, rom konfliqti egoisti individebis buli. davuSvaT, p aris qorebis proporciuli ra-
reproduqciul warmatebas TanamSromlur in- odenoba, xolo (1p) mtredebis proporciuli
dividebze naklebs xdis. bunebrivi gadarCeva raodenoba. monagebi ase nawildeba: qorebi iReben
upiratesobas reproduqciul warmatebas ani- p( 1 B C)+(1 p)B-s, xolo mtredebi 1 (1p)B.
2 2
Webs, amitom sazogadoebebSi TanamSromloba mxolod qorebisgan Semdgar (p = 1) popula-
Zlia. miReba 0 2 0
rogor moqmedeben altruistebi erTmaneTTan? donoris SeTavazeba 1 1 1
ori individis pirveli Sexeba momavalSi momxdar strategia urTierT-
qmedeba 0 1 1
yvela urTierTqmedebas gansazRvravs. aqedan
gamomdinare, TanamSromluri sazogadoeba mx-
olod maSin yalibdeba, rodesac individebi Ta- sur. 34.14. urTierTaltruizmis TamaSis Teoriis analizSi
vidan TanamSromloben, vidre ar gairkveva, rom arsebuli safasuri
818
2
34.10. mSobelTa investiciebis op-
timaluri done SeiZleba gansxvavde-
bodes mSoblebisa SvilebisTvis 1
resursebis egoisturad dagroveba mSoblebis Sefardeba 1-ze naklebi (P asakSi) gaxdeba. debsa da Zmebs Soris
naTesaurobis koeficientia 0,5 da erToblivi vargisianobis
reproduqciul warmatebas amcirebs, mSoblisa
argumentebis Tanaxmad, STamomavloba mSobliur mzrunvelobas
da Svilebis konfliqti xdeba. triversma (1974) manamde iTxovs, vidre sargeblis safasurTan Sefardeba 0,5-is
mSoblisa da Svilebis konfliqts Teoriuli tolia (O asaki). gansxvaveba mSobelsa da STamomavlobas Soris
safuZveli pirvelma daudo. mSobliuri mzrun- konfliqturi regionis (gamuqebuli farTobi) gaCenas iwvevs.
819
erTad odnav icvleba, xolo rodesac axalgaz- kastebi arsebobs (brokmani 1984, vest-eberhardi
rda mwifdeba da sakuTar Tavs ukeTesad uvlis, 1981, Co da krespi 1997). ekologebs Soris mwerebi-
mSobliuri mzrunvelobis sargebeli klebulobs. sa da sxva fexsaxsrianebis socialur sistemebTan
rodesac sargebelis safasurTan Sefardeba 1-ze dakavSirebuli terminologiis Sesaxeb azrTa
naklebia, mSobeli mzrunvelobas wyvets da moma- sxvadasxvaoba arsebobs (uilsoni 1971, Sermani
vali Taobis gaCenaze gadaerTveba. davuSvaT, STa- da sxvebi 1995, krespi da Co 1997). krespis da iane-
momavlobas mSobliuri mzrunvelobis moTxovnis gas (1995) sqemaSi xuTi gansxvavebuli socialuri
gamaZlierebeli geni aqvs. STamomavlobis erTo- sistema arsebobs da isini socialuri moqmedebis
blivi vargisianoba mSobliuri mzrunvelobis evoluciis progresirebad safexurebze arian
safasurs uyuradRebobis safasuris naxevriT (cxrili 34.3). qvesocialur sistemebs mSobliuri
amcirebs, mSobliuri mzrunveloba manamde unda mzrunveloba axasiaTebs. koloniur sazogadoe-
gagrZeldes, vidre sargeblis safasurTan Se- bebSi gamravlebis adgilebs ramdenime mdedri
fardeba 0,5-ia. Sefardeba kidev ufro naklebi iyofs da TiToeuli Tavis STamomavlobas calke
unda iyos, rodesac STamomavlobaSi naxevardebi uvlis. g. uecma da misma kolegebma daaxloebiT 10
da naxevarZmebi Sedian. aqedan gamomdinare, B/C=1 wlis ganmavlobaSi koloniuri, qselis mqsoveli
asaksa da 0,5-is asaks Soris periodi mSobelsa da oboba Mepeteira incrassata gamoikvlies da misi
Svils Soris konfliqtis periodia. Sedegebi koloniuri sistemebis gaazrebisTvis
mozrdili asakis adamianebi mSoblebTan kon- Zalian sasargeblo aRmoCnda. obobebi martosu-
fliqtSi xvdebian, Tu isini maTTan erTad lad da koloniebSi binadorben. koloniebSi mobi-
cxovrebas ganagrZoben. biologebis azriT, igive nadre obobebi ufro didi raodenobiT msxverpls
tipis konfliqti ZuZumwovari cxovelebisa da iWeren da msxverplis saxeobac naklebad cvaleba-
frinvelebis bevr saxeobaSi gvxvdeba. zogjer ax- dia (ripstra 1989, ueci 1988, spileri 1992). Mete-
algazrdebs sakuTar Tavze zrunva SeuZliaT da peira-s koloniebi mtaceblebsa da parazitoideb-
mSoblebs sakvebs arTmeven. mkiTxvelma SesaZloa sac izidaven (spileri da Soneri 1989, hiberi da
ifiqros, rom konfliqtSi mSoblebs upirate- ueci 1990, ueci da hiberi 1994), rac koloniuri
soba aqvT, magram mSoblebi jer kidev mzardi da arsebobis safasuria. safasuri balansdeba, vi-
damokidebuli individebis moTxovnebze dadebi- naidan koloniebSi mobinadre obobebi mtace-
Tad reagireben da amisTvis adaptirebulni arian. blobisgan ufro daculni arian (reiori da ueci
axalgazrduli Sexedulebis da moqmedebis Sede- 1990, 1993).
gad, STamomavloba mSoblebis pasuxismgeblobiT komunaluri, TanamSromluri dawyvilebis da eu-
sargeblobs da mSobliur mzrunvelobas ixan- socialuri sistemebi sxvadasxva individebs So-
grZlivebs. ris mSobliur mzrunvelobaSi TanamSromlobis
zrdadi kontinuumis gaswvriv mdebareobs, fun-
qciebis ganawileba da mzrunvelobaze special-
34.11. eusocialuri mwerebis Tana- izacia izrdeba. komunaluri saxeobis individebi
sazogadoebebi damyarebulia ded- axalgazrdobas erTad uvlian da TanamSromlu-
mamiSvilTa altruzmsa da mSobelTa rad dawyvilebul saxeobebSi funqciebis dayofa
despotizmze xdeba. eusocialur sistemebSi Semavali indi-
videbi Seuqcevadad moqmedeben (krespi da ianega
termitebis, WianWvelebis, futkrebis da kra-
1995). eusocialuroba termitebSi (Isoptera), Wian-
zanebis rTuli Tanasazogadoebebi ekologebisT-
vis gamowvevaa, vinaidan maTSi arareproduqciuli WvelebSi, futkrebSi da krazanebSi (Hymenoptera)
TanamSromloba
sazogadoebis STamomavlobaze gamravlebis STamomavlobaze STamomavlobaze
tipi zrunva saerTo adgili zrunvisas Alloparental zrunva saxeobebi
qvesocialuri +
koloniuri +
komunaluri + + +
TanamSromluri
dawyvileba + + + +
eusocialuri + + + + +
820
(a )
(g)
(T)
gvxvdeba, Tumca eusocialurobis elementebi dgomi Taobis gazrdaSi xels SeuwyobT. Taobebis
obobis zogierT saxeobaSi da afrikul mole rat- amgvari gadafarva mwerebSi gavrcelebuli ar
Sic gvxvdeba. aris, xolo xangrZlivi mSobliuri mzrunveloba
mwerebis eusocialuri sazogadoebis rTul or- eusocialurobis Camoyalibebis aucilebeli in-
ganizaciaSi erTi da ramdenime kvercxismdebeli gredientia. rodesac STamomavloba gazrdis Sem-
mdedrebi dominireben, romelTac dedebi ewo- degac mSobelTan rCeba, is sakuTar reproduqci-
debaT. dedis arareproduqciuli STamomavloba ul funqcias Tavs anebebs da mxolod mSoblis
saWmels agrovebs da debisa da Zmebis ganviTare- gamravlebaze zrunavs (segeri (1991) socialuri
baze zrunavs, romlebic sqesobrivad mwifdebian, organizaciis evoluciis Sesaxeb arsebul mosaz-
kolonias toveben da axal koloniebs aarseben. rebebs mimoixilavs).
mwerebis sazogadoebebis umetesoba uzarmazari futkrebis sazogadoebebis organizacia martiv-
gafarToebuli ojaxebia. ia. mdedrebi sterilur muSaTa saxeobad da re-
biologebis azriT, futkrebSi, krazanebsa da produqciul saxeobad iyofian, romelic sezon-
WianWvelebSi eusocialuroba damoukideblad urad iqmneba. individis romelime saxeobisTvis
ganviTarda. eosocialurobamde misvlis gza na- mikuTvneba ganviTarebadi matlisTvis sakvebis
Teli ar aris. evoluciuri safexurebis sayov- miwodebis xarisxzea damokidebuli (laiTi 1942,
elTaod miRebul mimdevrobaSi mSobliuri mz- 1943). steriluri saxeobebis diferenciacia
runvelobis xangrZlivi periodi Sedis, rodesac garemo faqtorebis Sedegia (braiani 1979, 1980).
mSoblebi budes icaven an matlebs frinvelebis sqesobrivi formebis ganviTarebis Seferxeba
msgavsad kvebaven. Tu mSoblebi pirveli STamoma- dedis mier warmoqmnili nivTierebis matlisT-
vlobis gazrdis Semdeg cxovrebas da kvercxis- vis miwodebiTac SeiZleba iyos gamowveuli. muSa
debas ganagrZoben, maSin maTi STamomavloba Sem- futkari reproduqciuli mdedris ganviTarebis
821
erT-erTi etapia, rodesac ganviTareba sqesobriv 34.16). foTlismWrel WianWvelebSi (Atta) zogjer
momwifebamde wydeba. didi zomis muSebs foTlis nawilebi miaqvT da
WianWvelebis da termitebis koloniebSi muSa maTze patara zomis muSebi zian. patara zomis
saxeobebis uwyveti gradacia xdeba. gradacia muSebi parazitul buzebs gandevnian (sur. 34.17).
koloniis gamokvebaze pasuxismgebeli patara mwerebis sazogadoebebSi Semaval muSebs moce-
zomis individebidan daupatiJebeli stumrebis- mul dros garkveuli funqcia aqvT, Tumca funq-
gan dacvaze pasuxismgebel, didi zomis individe- cia muSis asakTan an koloniis mdgomareobasTan
bamde grZeldeba (osteri da uilsoni 1978; sur. erTad icvleba. aSS-s samxreT-dasavleTis udab-
Sualeduri
muSa
mkvebavi
Sualeduri muSa
mkvebavi
patruli WianWvela
budis zedapirze budis zedapirze patruli
momuSave WianWvela momuSave WianWvela
WianWvela
(b)
(a )
sur. 34.18. WianWvela-momkalis (Pogonomyrmex barbatus) muSis oTxi saxeobis mier ganvlili traeqtoria budis gareT. b) fun-
qciebis cvlileba budis mdgomareobis Secvlisas
822