Professional Documents
Culture Documents
ELEKTROMANYETK ALANLARA GR
Ders Notlar
Blm 1: Vektrler, Koordinat Sistemleri, Zamanla Deien Alanlar ve Elektrostatik
Yararlanlan Kaynaklar:
1. VEKTRLER
Tanm: Vektr
1) Balang noktas
2) Dorultu ve yn
3) Genlik
Gsterim: Vektr
X
A
A vektrnn negatifi:
A A
X
Toplama:
X
B A B
A X
A
X B
karma:
B A B
A
X
A
X B
X
3. m ( n A) ( mn ) A n ( m A)
4. ( m n) A m A n A
5. m ( A B ) m A m B
k
O
j y
i
Bir vektrn Kartezyen bileenleri: A A1 i A2 j A3 k .
Kartezyen bileenleri cinsinden bir A vektrnn genlii:
A | A | A12 A22 A32 .
Konum vektr: r x i y j z k . Konum vektrnn genlii: | r | x2 y2 z2 .
4) i i j j k k 1, i j j k i k 0
5) Eer A A1 i A2 j A3 k ve B B1 i B2 j B3 k ise,
A B A1 B1 A2 B2 A3 B3
A A A12 A22 A32
B B B12 B22 B32
6) Eer A B 0 ve A, B sfr vektr deilse, A ve B diktir.
A A1 i A2 j A3 k ise A nn trevi yle tanmldr:
dA dA1 dA2 dA3
i j k.
du du du du
5
Benzer ekilde,
d ( A B ) dA dB
B A ,
du du du
d ( A B) dA dB
B A .
du du du
rnek:
A xy i e z y 3 j (sin z ) xy k ,
B ln x (sin y ) i 5.1xyz k ise
A
x i 3e z y 2 j (sin z ) x k ,
y
B
ln x (cos y ) i 5.1xz k ,
y
A
B ln x(sin y ) x 5.1x 2 yz (sin z ) ,
y
B
A xy ln x(cos y) 5.1x 2 yz(sin z ) ,
y
A B
B A x ln x(sin y ) xy ln x(cos y ) 10.2 x 2 yz(sin z ) .
y y
Gerekten de A B xy ln x (sin y ) 5.1x 2 y 2 z (sin z ) ve
A B
( A B) x ln x(sin y ) xy ln x(cos( y ) 10.2 x y (sin z )
2
B A bulunur.
y y y
(nabla) operatr:
6
i j k
x y z
Gradyant: i j k
x y z
A A A
Diverjans: A 1 2 3
x y z
i j k
A A A A A A
Rotasyonel: A ( 3 2 )i ( 1 3 ) j ( 2 1 ) k
x y z y z z x x y
A1 A2 A3
rnek: x 3 y 2 e z sin( xy ) ;
[3 x 2 y 2 e z sin( xy ) x 3 y 3 e z cos( xy )] i [ 2 x 3 ye z sin( xy ) x 4 y 2 e z cos( xy )] j x 3 y 2 e z sin( xy ) k
rnek: A x 3 y 2 sin x i e y sin x j x ln z k ;
x
A 3 x 2 y 2 sin x x 3 y 2 cos x e y sin x
z
i j k
A ln z j (e y cos x 2 x 3 y sin x)k
x y z
x3 y 2 e y sin x x ln z
1) (u v ) u v
2) ( A B ) A B
3) ( A B ) A B
2u 2u 2u
4) u 2 u (Laplasyen)
x 2 y 2 z 2
5) ( ) 0
6) ( A) 0
7) A ( A) 2 A Not: A A1 i A2 j A3 k ise,
2 A1 2 A1 2 A1 2 A2 2 A2 2 A2 2 A3 2 A3 2 A3
A( 2
2
)i ( 2 ) j ( 2 )k
x y 2 z 2 x y 2 z 2 x y 2 z 2
zm: (u v) (u v) i (u v) j (u v) k
x y z
u v u v u v
(u v) ( )i ( ) j ( )k
x x y y z z
u v u v u v
i i j j k k
x x y y z z
u u u v v v
( i j k) ( i j k ) u v .
x y z x y z
8
2. KOORDNAT SSTEMLER
z
X
dz
dy
dx X X
z
y
X
x
X X
y
x
Deikenlerin aralklar:
x
y
z
Uzunluk eleman: dl dx i dy j dz k
Yzey elemanlar:
dS xy dx dy nk
dS xz dx dz n j
dS yz dy dz ni
Hacm eleman: dV dx dy dz
X
P(r , , z )
z
ez
e
r
er
9
Birim vektrler er , e , e z birbirine diktir.
Deikenlerin aralklar:
0r
0 2
z
x r cos r x2 y2
y r sin arctan( y / x )
zz zz
d r d
dz
dr
Uzunluk eleman: dl dr er r d e dz e z
Yzey elemanlar:
dS r r dr d n ez
dS rz dr dz n e
dS z rd dz n er
Hacm eleman: dV r dr d dz
10
z
er
P (r , , ) X
e
r
y
e
Birim vektrler er , e , e birbirine diktir.
Deikenlerin aralklar:
0r
0
0 2
x r cos sin r x2 y2 z2
x2 y2
y r sin sin arctan( )
z
z r cos arctan( y / x )
r sin d
P
r
r d
d
y
x
11
Uzunluk eleman: dl dr er r d e r sin d e
Yzey elemanlar:
dS r 2 sin d d n er
dS r r sin d dr n e
dS r r d dr n e
Metrik arpanlar
h1 h2 h3 e1 , e2 , e3 u1 , u 2 , u 3
x, y , z
Kartezyen ko. sistemi 1 1 1 i , j, k
Silindirik ko. sistemi 1 r 1 er , e , e z r, , z
Kresel ko. sistemi 1 r r sin er , e , e r , ,
1 1 1
e1 e2 e3 ,
h1 u1 h2 u 2 h3 u 3
1
A [ ( h2 h3 A1 ) ( h1 h3 A2 ) ( h1 h2 A3 )] ,
h1 h2 h3 u1 u 2 u 3
h1e1 h2 e2 h3 e3
1
A .
h1 h2 h3 u1 u 2 u 3
h1 A1 h2 A2 h3 A3
12
V
( A ) dV ndS
A
S
10 x 3 Coul
rnek: D i ( 2 ) olarak verilmise her bir kenar 2 m olan merkezi orijinde ve
3 m
kenarlar Kartezyen koordinat eksenlerine paralel bir kpn hacm iin diverjans teoreminin
her iki tarafn hesaplayn.
zm:
V
( D ) dV ndS
D
S
D 10 x 2 , dV dx dy dz
1 1 1 1 1 1 1
x 3 1 20 80
dy dz (Coul ) .
2
Sol taraf: ( D ) dV 10 x dx dy dz 10 | 1 dy dz
V 1 1 1 1 1
3 3 1 1 3
Sa taraf:
1 1
10 10 40
I1 3 i i dy dz
1 1
3
4
3
(Coul )
1 1
10 3
I2
1 1
3
x i k dx dy 0
1 1
10 10 40
I3 1 1 3 ( i ) dy dz 4
3
( 1) i (Coul )
3 3
1 1
10 3
I4 3
1 1
x i ( k ) dx dy 0
1 1
10 3
I5 3 x i j dx dz 0
1 1
1 1
10 3
I6
1 1
3
x i ( j ) dx dz 0
6
80
S D n dS m I m 3 (Coul ) .
S
( A ) n dS dl
A
C
13
4. ETL RNEKLER-1
1) Kartezyen koordinatlarda P ( 2, 4,1) noktasndan, Q (0, 2, 0) noktasna ynelmi A
vektrn ve bu dorultudaki birim vektr bulun.
A (0 2) i [ 2 ( 4)] j (0 1) k 2 i 2 j k ,
A 2i 2 j k 2 2 1
a i j k
| A| 3 3 3 3
1. yol:
P:
x r cos y r sin
zz
5 cos(3 / 2) 5 sin(3 / 2)
0
0 5
Q:
x r cos y r sin zz
0 5 10
d | PQ | (0 0) 2 (5 5) 2 (10 0) 2 10 2
2. yol:
z
Q
10 2 10
3 / 2
P 5 y
5
3) A 4i 2 j k , B i 4 j 4k ise iki vektrn dik olduunu gsterin.
zm: ki vektrn skaler arpmnn sfr olmas diklik iin gerek ve yeter kouldur.
14
A B 4 1 ( 2)( 4) ( 1)( 4) 0
4) A 2i 4 j ve B 6 j 4 k ise A ve B arasndaki ay
zm:
a) A B | A || B | cos ,
2 0 4 6 0 ( 4) 24 ( 4 16 )( 36 16 ) cos ,
24
cos 41.9 o .
20 52
b) | A B || A || B || sin || 16i 8 j 12 k | 20 52 | sin | ,
zm:
A B ( 2 0)i (0 2) j (0 1) k 2i 2 j k
( A B ) C 2 j 4 k
A ( B C ) 2i 2 j 3k
B C 4i j 2 k
A ( B C ) 4 1 5
( A B ) C 4 1 5
zm:
1. yol:
Q: P:
x r cos x0
y r sin y0
z0 zh
PQ (r cos )i (r sin ) j hk
PQ r cos r sin h
a i j k
| PQ | r 2 h2 r 2 h2 r 2 h2
2. yol:
z
P (0, 0, z )
O y
x r
Q ( r , , 0)
PO h e z , OQ r er
PO OQ PQ r er h e z
PQ r er h e z
a
| PQ | r 2 h2
Gerekten de eer burada er cos i sin j yazlrsa 1. yol ile bulunan sonu elde edilir.
16
7) z 5 dzlemi zerindeki rastgele bir noktadan orijine ynelmi birim vektr yazn.
zm:
z
A PO x i y j 5 k
O y
A xi y j 5k
a
x | A| x 2 y 2 25
-5
X P ( x , y , 5)
zm:
2
i- S dS r
2
sin d d a 2 2 ( cos ) | 2 a 2 (cos cos ) .
0
ii- S 2 a [1 (1)] 4 a 2 .
2
J : Akm younluu ( A / m 2 ).
: Yk younluu ( Coul / m 3 ).
V
( D )dV dV Q veya
V
ndS Q
S
D
( B)dV B ndS 0
V S
1 0 0 1 0 0 E x Ex
0 ( r ) 0 1 0 , J E 0 ( r ) 0 1 0 E y 0 ( r ) E y .
0 0 1 0 0 1 E z E z
d) Basit ortam:
Bir ortam elektriksel olarak homojen, dorusal ve izotrop ise elektriksel olarak basit
ortam olarak isimlendirilir.
19
Bir ortam manyetik olarak homojen, dorusal ve izotrop ise manyetik olarak basit
ortam olarak isimlendirilir.
Bir ortam iletkenlik olarak homojen, dorusal ve izotrop ise iletkenlik olarak basit
ortam olarak isimlendirilir.
Bir ortam elektriksel, manyetik, iletkenlik olarak basitse, basit ortam olarak
isimlendirilir.
1
T
Port E (r , t ) H (r , t )dt olarak tanmlanr. Burada T sinzoidal dalgann periyodudur.
T0
~ ~
E ( r , t ) Re{ E ( r , j )e jt } , H ( r , t ) Re{ H ( r , j )e jt } ise
1 1 1 ~
T T
~ ~ ~
Port E (r , t ) H (r , t )dt [ E (r , j )e E (r , j )e ] [ H (r , j )e H (r , j )e jt ]dt
jt jt jt
T 0 T 02
1
~ ~
yazlr. Bu eitlikte simgesi kompleks elenii gstermektedir. Buradan, P Re{ E H }
2
bulunur. Bundan byle fazr byklkleri gstermek iin kullandmz ~ simgesi
yazlmayacaktr.
j a x
Hx sin( a ) e j z ,
a
Hy 0,
x
H z cos( ) e j z .
a
Yukarda verilen manyetik alan iin elektrik alann bulun ve Poynting vektrn hesaplayn.
zm:
20
i j k
j a x x
H [ sin( a )e jz ( j ) sin( )e jz ] j
x y z a a a
j a x x jz
sin( a ) e j z 0 cos( )e
a a
a x
j [ 2 ( ) 2 ] sin( )e jz ,
a a
H a 1 x
E j [ 2 ( ) 2 ] sin( )e jz .
j 0 r j 0 r a a
21
6. ELEKTROSTATK
Varsaymlar:
1) Ykler haraketsiz
2) Zamanla deime yok
3) Manyetik alan yok
B
E E 0
t
D
H J 00 0
t
D D
B 0 00
Toplam diferansiyel: d dx dy dz . O halde:
x y z
d dl d ( ) d l
22
A
A E dl (Volt ) . Sonsuzdaki bir birim pozitif yk A noktasna tamak iin elektrik
A B
( E dl E dl ) E dl (Volt )
B A
Tanm 8- Dielektrik
(a) (+) ve (-) yklerin arlk merkezi: Bu yklerin arlklarnn ayn d etkiyi yaratmak
zere younlatn kabul edeceimiz etki merkezidir. Eer bir moleklde (+) ve (-)
yklerin arlk merkezleri akrsa molekle polar olmayan ya da kutupsal olmayan
molekl denir. Eer akmyorsa polar molekl denir.
(b) Dipol: Aralarndaki uzaklk alann hesapland noktaya gre ok kk olan, eit
fakat zt iaretli iki noktasal ykn oluturduu sisteme dipol ad verilir.
z
P
l
2d l
qX
d
d y
qX
x
23
Ynlenme polarizasyonu
Kayma polarizasyonu
S
( E ) n dS
C
dl 0 bulunur.
E
24
E1t h 1. dielektrik
C 2. dielektrik
E 2t
m (birim vektr )
S
E1t E1t m
E 2t E 2t m
l1 l m
l 2 l m
h 1. dielektrik
S 2. dielektrik
n2
D2 n
S
n1 n 2 , h 2 S alnrsa,
S
D n dS D1n n1 S D 2n n 2 S 0 D1n n1 D 2 n n2 ,
S
( E ) n dS dl 0 bulunur.
E
C
E1t h 1. ortam (dielektrik)
C 2. ortam (iletken)
E 2t
m (birim vektr )
S
E1t E1t m
E 2t E 2t m
l1 l m
l 2 l m
te yandan iletken iinde E 0 E1t E 2t 0 elde edilir. Bunun bir sonucu
elektrostatikte elektrik alannn iletkene dik olmasdr.
ii- Elektrostatiin ikinci aksiyom denklemi D dur. Diverjans teoremi ile
V
D dV ndS dV Q bulunur. Yani kapal bir yzeyden geen deplasman
D
S V
aks o yzeyin iindeki yklerin toplamna eittir (Gauss teoremi). O halde bir iletkenin
iinde her V hamc iin Q 0 dr. Yk ancak iletkenin yzeyinde olabilir.
dV D ndS S S .
V S
D1n (S n1 ) D2 n (S n2 ) S S ,
26
n1 n2 olduu iin ve iletkenin iinde elektrik alan sfr olduu iin ( D2 0 ), D1n n1 S
ve nihayet, E1n S n1 bulunur.
1
D1 n n1
h 1. ortam ( dielektrik)
S 2. ortam (iletken)
S
n2
D2 n
S
6.4 Gauss teoremi
D
dV dV Q
V
D
V
D n dS dV Q
S V
Gauss teoremi: Kapal bir yzeyden geen deplasman aks o yzeyin iindeki yklerin
cebirsel toplamna eittir.
rnek:
q1 q 2 q3 (Coulomb)
q1 X
q3 X
X q2
S
6.4.1.Gauss teoreminin uygulamalar
z
er
r
y
QX
x
27
D(r , , ) :
i- D , ve den bamszdr.
ii- D yalnz er bileenine sahiptir.
O halde D Dr ( r ) e r ,
2
Dr (r ) er er r 2 sin d d Dr (r ) r 2 sin d d r 2 Dr (r ) sin d d
S S 0 0
r 2 Dr (r ) 2 2 Q ,
Q Q
Dr (r ) E e r (V / m) .
4 r 2
4 r 2
l (C / m) : izgisel yk younluu
D (r , , z ) :
i- D , ve z den bamszdr.
ii- D yalnz er bileenine sahiptir.
O halde D Dr ( r ) e r .
D n dS Dr ( r ) er ( e z ) r dr d Dr ( r ) er (e z ) r dr d Dr ( r ) er er r d dz
S SI S II S III
28
l l
Dr ( r ) 2 r l l l E r ( r ) E er (V / m) .
2 r 2 r
l
A A rA
dr r
A E dl er (dr er r d e dz e z ) l l ln 0 (Volt ) .
2 r 2 r0
r 2 rA
z
(I) E '1
(IIIA)
E'2
S (C / m 2 )
y
x (IIIB)
(II)
D (r , , z ) :
i- D , r ve den bamszdr.
ii- D yalnz ez bileenine sahiptir.
O halde:
Dz ( z ) e z z0
D .
D z ( z ) e z z0
D n dS D z ( z ) e z e z r dr d D z ( z ) e z (e z )r dr d
S SI S II
D z ( z ) e z er dS D ( z ) e
z z er dS 2 D z r dr d 2 D z a 2 S a 2
S II A S II B SI
S S
Dz Ez
2 2
29
S
A ( z A z 0 ) (V ) .
2
b- D n dS Q 5 ( C ) .
S
sin 2
3) Yarap 4 ( m) , yk younluu (Coul / m 2 ) olan dairesel diski ieren bir
2r
kapal yzeyden geen net deplasman aks nedir?
sin 2
zm: D n dS dV S dS r dr d 2 (Coul ) .
S V S S
2 r
zm: S 4 m 2 Q S S S 4 40 160 C ,
l2m Ql l l 2 (6) 12 C ,
Q QS Ql 148 C , Q 148 C .
30
zm:
z
QX y
X (1, 3, 4) m
Q 2 30 10 9 (i 3 j 4 k )
D e r 1 3 (4) 26 , D
2 2 2
(Coul / m 2 ) ,
4 r 2 r
4 26 26
| D | 91.82 ( pC / m 2 ) .
zm:
z
P
l
y l
izgisel yk iin: D l er , ve geometriden r 3 2 m .
2 r
20 10 (3 j 3k ) 20 10 6
6
Dx ( j k ) (Coul / m 2 ) ,
2 3 2 3 2 12
20 10 (3i 3k ) 20 10 6
6
Dy (i k ) (Coul / m 2 ) ,
2 3 2 3 2 12
5 10
6
D Dx D y (i j 2k ) (Coul / m 2 ) .
3
7) D 10 x i (C / m ) ise x 3 m de , Ox eksenine dik, 1m 2 alanl yzeyden geen
2
zm:
z
1m 2
y
X 3m
x
D n dS (10 x i ) | x 3 i dy dz 30 dy dz 30 1 30 Coulomb .
S S S
32
7. KONDANSATRLER
S
- - - - - - - - - - - -
d U
+ + + + + + + + + +
Bir iletken ve bir dielektrik arasndaki snr koullarndan: E S e z ,
9
10
0 r , 0 ( F / m) .
36
s s d s
U E dl e z (dz e z dy e y dx e x ) dz d
0
Q s S S
C (F )
U d d
s
b) Silindirik kondansatr
a U
b r
Sonsuz uzun izgisel ykn alanndan , E er .
2 r
b dr b
U E dl er (dr er ) ln( ) .
2 r 2 a r 2 a
Q l 2 l
C
U b ln(b / a )
ln( )
2 a
2
Birim uzunluk bana kapasitans: C ( F / m) .
ln(b / a)
33
c) Kresel kondansatr
Q
a U
b r
Q
Q
Noktasal ykn alanndan, E er ,
4 r 2
Q Q
b
dr Q 1 1 Q
U E dl e (dr er ) r ( ) (b a) ,
4 r 2 r
4 a
2
4 a b 4 a b
Q Q 4 a b
C (F )
U Q ba
(b a )
4 a b
z S
- - - - - - - - - - - - - - -
d2 2 E2 U
d1 1 E1
+ + + + + + + + + + + +
Bir iletken ve bir dielektrik arasndaki snr koulundan, E1 e z , E 2 e z dir.
1 2
U E dl e z (dz e z ) e z (dz e z ) d1 (d1 d 2 d1 ) d1 d2
1 2 1 2 1 2
Q S 1 1
C
U d1 d 1 1
d1 d2 2
1 2 1S 2 S C1 C 2
34
z
1 , S1 2 , S2
U
d 1 2
ki dielektrik arasndaki snr koullar teoreminden alanlarn teetsel bileenlerinin her iki
ortamda eit olmasndan unlar yazabiliriz:
E1 1 e z
1 1 2
2 1 2
1 2 1
E2 2 ez
2
1 1 d 1
U E dl e z (dz e z ) dz d
1 1 0
1
Q 1 S1 2 S 2 1 S1 1 2 / 1 S 2 1 S1 2 S 2
C C1 C 2 ( F )
U d d d1 d2
1 1
1 1
c
1 U
a
b r
2
izgisel ykn alanndan; E1 er , E 2 er
2 1 r 2 2 r
b
c
b c
U E dl er (dr er ) er (dr er ) ln( ) ln( )
a
2 1 r b
2 2 r 2 1 a 2 2 b
35
Q l 2 1 2
C |l 1 m ( F / m)
U b c b c
ln( ) ln( ) 2 ln( ) 1 ln( )
2 1 a 2 2 b a b
c
Q
1 U
a
b r
2 Q
Q
Noktasal ykn alanndan , E er ,
4 r 2
b Q
c
Q Q 1 1 Q 1 1
U E dl er (dr er ) er (dr er ) ( ) ( ),
a 4 1 r 2
b 4 2 r 2
4 1 a b 4 2 b c
Q Q 4 1 2 a bc
C (F )
U Q
(b a )
Q
(c b )
2 c (b a ) 1 a ( c b )
4 1 a b 4 2 bc
7.3 rnekler
1)
3 mm
S 1 mm
U
r1 1
r2 5
zm:
U 1 E1 d1 d1
1
U U1 U 2 d 1 d 2 200 Volt
1 2
U 2 E2 d 2 d2
2
d1 200 10 3 1 200 3
U1 3 10 3 187.5 Volt
1 (3 1 / 5) r1 (3 1 / 5)
U 2 U U1 12.5 Volt
2)
1 m2 1 m2 d
r1 1.5 r 2 3.5
10 9
S 2 m 2 , d 10 3 m, 0 ( F / m) ise bileke kapasitans nedir?
36
3) Levhalar arasnda serbest uzay bulunan bir paralel levhal kondansatr bir sabit gerilim
kaynana balanmtr. r 2 olan bir dielektrik, levhalar arasna yerletirildii zaman,
C, Q ve s nin nasl deitiini bulun.
zm:
S
C C 2 2C1
d
Q CU U 1 U 2 olduundan, Q2 2Q1
Q
2 21 .
S
1
ELEKTROMANYETK ALANLARA GR
Ders Notlar
Blm 2: Manyetik Alan
Yararlanlan Kaynaklar:
Doada manyetik alanlarn varl demir filizinin tanecikleri ekme zellii ile ortaya
kar. Manyetik zellikler gsteren demir filizi doal mknats olarak adlandrlr. Bu
mknatsn kuzey ve gney kutuplar N ve S harfleri ile gsterilir.
Bir I doru akm tayan bir akm eleman da stasyoner manyetik alan retir. Sa el
kuralna gre sa elin ba parma akm ynne iaret ederken ve akm eleman avu
iinde iken drt parmak manyetik alan ynne iaret eder.
1.1 Tanmlar
N F S
X
q
v
O zaman F q (v B ) . Sol el kuralna gre: Alan sol el avu iine girecek (alan yn;
alana sokulan mknats ibresinin kuzey kutbunun bakt yn, dolays ile yukardaki
ekilde N den S ' ye), drt parmak v hzn gsterecek. Ba parmak kuvvet ynn
gsterir.
|F|
| F || q (v B) || Bqv sin | | B | (Wb / m 2 ) ifadesi manyetik endksiyonu
| qv sin |
verir. (Yn ise yukarda tanmlanan alan yn ile ayn)
Tanm 4 Manyetik ak
B n dS (Wb)
S
Rm ( Henry ) 1
Tanm 7 Vektr potansiyel ( A)
B 0 B A
i- Stasyoner manyetik alanlarn birinci aksiyom denklemi: (Yzeysel akm younluu yalnz
mkemmel iletkenlerle mmkn olduu iin) H 0 . Stokes teoremi ile
S
( H ) n dS dl 0 bulunur.
C
H
H 1t h 1. manyetik ortam
C 2. manyetik ortam
H 2t
m (birim vektr )
S
H 1t H 1t m
H 2t H 2t m
l1 l m
l 2 l m
ii- Stasyoner manyetik alanlarn ikinci aksiyom denklemi: B 0 olarak yazlr.
Diverjans teoremi ile BdV B n dS 0 bulunur.
V S
B1n
n1
h 1. manyetik ortam
S 2. manyetik ortam
n2
B2n
S
n1 n 2 , h 2 S alnrsa,
S
B n dS B1n n1 S B 2n n 2 S 0 B1n n1 B 2 n n1
dl I
C
H
r
H
6
dl I . Ayrca dairesel simetriden tr ve alann yalnz e bileenine sahip
C
H
2
I
olduu varsaym ile H H (r ) e olup H (r ) r d I , H e bulunur.
0 2 r
2. Yarap a olan ve iinden I akm akan bir iletkenin iinde ve dndaki manyetik alan
a
r
C2
r
C1
I r r
a) letkenin iinde I ksmi r 2 I ( )2 H r d 2 r H I ( ) 2
a 2
a C1
a
I r
H ( ) ( A / m)
2 a 2
I
b) letkenin dnda I I, H r d 2 r H
C2
I , H
2 r
( A / m)
C3
r
a
r
C2
r
C1
a) r a ; I 0 , H 0, H 0
7
I I
b) a r b; S toplam (b 2 a 2 ), J
S toplam (b a 2 )
2
I
S ksmi ( r 2 a 2 ) I ksmi J S ksmi (r 2 a 2 )
(b a )
2 2
I I (r 2 a 2 )
H r d H 2 r
2 2
( r a ) H ( A / m)
C2 (b 2 a 2 ) 2 r (b 2 a 2 )
I
c) b r ; I I , H r d 2 r H
C3
I , H
2 r
( A / m)
y
2I
3 X
a
1
X
I
a
O
a .2
2I
x
2a
4 .I
I 1 I 5
H H1 H 2 H 3 H 4 ( j 2 j 2 i i ) ( i 3 j)
2 a 2 2 a 2
5. Problem: Sonsuz uzun akm elemannn manyetik alan iindeki bir
dikdrtgensel ereve ekildeki gibidir. ereveden geen manyetik aky bulun.
X B h
x
a
b
8
zm:
I
B n dS n k , B k ( )
S
2 x
h b
I I b
( 2 x ) dx dy 2 h ln ( a )
y 0 x a
(Weber )
zm:
z
2 .5 A
2m
y
/ 4 0.01 m
0.05 m
x
I I
BH e , dS dr dz , B n dS 0 e e dr dz ,
2 r S S
2 r
4 10 2.5
7
2 0.05 2 0.05
dr dz
z 0 r 0.01
2 r
dr dz 5 10 7
z 0 r 0.01
r
5 10 7 ln (5) 2 1.61 Wb
7. Problem: Kresel koordinatlarda bir vektr alan A 10 sin e olarak
verilmise P (2, , 0) noktasnda A y bulun. Not:
2
9
1 A 1 1 Ar
A [ ( A sin ) ] er [ (rA )] e
r sin r sin r
.
1 Ar
[ (r A ) ] e
r r
1 1
zm: A [ (10 sin )] er [ ( r 10 sin )] e
r sin r r
1
A | P 10 sin( ) e 5 e
2 2
8. Problem: Yarap r0 1 cm olan bir dairesel iletken u i alana sahiptir:
10 4 1 r
H [ 2 sin(ar ) cos(ar )] e ( A / m) .
r a a
Burada a . letkendeki toplam akm bulun.
2 r0
zm:
2
10 4 1 r
I H dl H (dr er r d e dz e z ) r[ 2 sin(ar ) cos(ar )] d
0
r a a
1 2r0 2 r02 (10 2 ) 2 8
10 2 2 10 2 ( ) 10 8
4 4 4
10 8
4
( A) .
a
2.39 10 6
9. Problem: Serbest uzayda H cos er ( A / m) olarak verilen bir alan
r
mevcuttur. , 0 z 1 m ile tanmlanan yzeyden geen manyetik aky
4 4
bulun.
zm:
z
1m
y
/ 4
/4
x
3
B 0 H cos e r (Wb / m 2 ) ,
r
1 /4
3
B n dS r ddz er ( cos ) er 4.24 (Wb)
z 0 / 4
r
2
10. Silindirik koordinatlarda B e (Wb / m 2 ) verilmektedir. 0.5 r 2.5 m ve
r
10
2 2.5
2
B n dS e (dr dz e ) 6.44 (Weber)
0 0.5
r
Ir
11. Yarap a olan uzun dorusal bir iletken ierisinde ( r a ) H e ile
2 a 2
I
verilen bir manyetik alan iddetine sahiptir. Dnda ise ( r a ) H e dir.
2 r
Her iki blgede J yi bulun. Not:
1 Az A A A 1 A
A ( ) er ( r z ) e [ (r A ) r ] e z dir.
r z z r r r
zm:
I r 1 I r2 I
a) r a iin: J H ( ) er ( ) ez ez
z 2 a 2
r r 2 a 2
a2
Bylece J kesit alan olan a 2 zerine dzgn olarak dalm Oz ynnde bir
akma kar der.
I 1 I
b) a r iin: J H ( ) er (r ) ez 0 .
z 2 r r r 2 r
11
Ayn bir noktasal yk iin olduu gibi, iinden akm geen bir iletken zerine de bir kuvvet
etkir. Gerekte bu kuvvet akm oluturan serbest elektronlar zerine etkiyen manyetik
kuvvetlerin bir sonucudur. rnein elektrik motorlarnn rotor diye adlandrlan dnen
ksmlarn veya l aletlerinin sarglarn dndren kuvvetler bu manyetik kuvvettir.
B
I
ekilde B dzgndr ve iletken endksiyon izgilerine diktir. letkenden geen akm yn
saa doru olduu iin serbest elektronlar sola doru hareket eder. Eer elektronlarn hz v
yk e ise ( e 1.6 10 19 C ) her bir elektrona etkiyen kuvvet
f B e v sin B e v ( 90 o )
olacaktr. te yandan eer birim hacm iindeki serbest elektron says n ile gsterilirse,
telden geen I akm iin unu yazabiliriz:
q nel S l
I n e v S . nk v.
t t t
BI
f
nS
yazlabilir. Uzunluu l olan bir teldeki serbest elektronlarn says N l S n olduundan bizim
tel paramza etkiyen kuvvet
BI lSnBI
F nf N lBI
nS nS
olarak bulunur. Elektronlara etkiyen kuvveti bulmak iin q e diyerek f e v B
yazabiliriz. Elektronlarn hz v sola doru olduundan bu ifadeye gre kuvvetin yn ekil
dzlemine dolaysyla iletkene diktir ve ne dorudur. Bu yn sol el kural ile saptanabilir:
alan sol el avu iine, drt parmak akm ( q hareket) ynn gsterirken ba parmak kuvveti
gsterir.
12
Yukardaki son denklem yalnz iletken alana dikse geerlidir. Eer iletken yn
manyetik alan yn ile asn yaparsa bu denklem u biimi alr:
F B l I sin .
Eer akm yn yani e v ile ayn yne sahip uzunluk vektr l ile gsterilirse,
F Il B
olur.
I
F
l
cva
B
I cva
Eer manyetik alan dzgn deil veya iletken paras bir dorusal izgi deilse
yukardaki bantlar kullanamayz. Ayn ey alan dzgn deil ve iletken paras bir
dorusal izgi deilse de dorudur.
Byle bir durumda akm ynndeki uzunluk eleman (diferansiyel uzunluk vektr)
ds ve manyetik endksiyonun B olduu bir noktada bu uzunluk elemanna etkiyen kuvvet
dF I ( ds B )
olur. | dF | dF I ds B sin olup, burada , B ve ds arasndaki adr. dF nin yn hem ds
ve hem de B ye diktir. Bu nedenle bu iki vektrn tanmlad dzleme diktir. letkenin
tamamna etkiyen kuvvet ancak entegrasyon ile bulunabilir.
ds I
B
dF
13
Aadaki ekilde dzgn manyetik alan iindeki dikdrtgensel tel sarg gsterilmektedir.
Sarg dzlemi normali ve manyetik alan yn arasndaki a dr.
F1
n
1
.I
a
u u sin
u 2
B
a/2
O
X
2
a/2
F2
Yukarda belirtildii gibi sol el kural ile 1 ve 2 no.lu kenarlara etkiyen kuvvetlerin eit
genlikli ve zt ynl olduu grlebilir. Fakat uygulama dorultular farkldr. F1 F2 B b I
olduu iin bu kuvvetler dan bamszdr. ( ' / 2, B l I sin ' B b I ) . Dier iki
kenara etkiyen kuvvetler eit genlikli ayn dorultulu fakat zt ynldr. Bu nedenle
bilekeleri sfrdr.
Ayn uygulama dorultularna sahip olmayan F1 ve F2 kuvvetlerinin O noktasna gre
momentleri:
a a
M F1 sin F2 sin F1 a sin
2 2
M F1 a sin B a b I sin B S I sin
b) Kinetik enerjisi K 2.5 MeV olan bir proton B 0.8 (Tesla ) olan dzgn manyetik alan
iinde endksiyon izgilerine dik olarak hareket ettiine gre paraca etkiyen kuvveti
bulun.
Not: Protonun ktlesi m p 1.7 10 27 (kg ), 1eV 1.6 10 19 ( Joule), q p 1.6 10 19 (Coul.)
zm:
1 2K
K 4 10 13 ( Joule) m p v 2 , v 2.17 10 7 (m / s )
2 mp
F q p v B 1.6 10 19 2.17 10 7 0.8 2.76 10 12 ( N ) 2.82 10 11 (kg )
( 1 N 0.102 kg )
c) Yukardaki ekildeki ereveye etkiyen moment, dzgn manyetik alann ereveden
geirdii manyetik ak bulunacaktr. B 0.2 (Tesla ), I 5 ( A), W 10 ( sar m ) ,
a b 10 (cm ) . Manyetik alan ereve dzlemi ile 60 0 asn yapmaktadr.
zm:
ekildeki iaretlemelere bakarak:
( 90 0 30 0 )
a
M 2 ( F1 sin ) B b I a sin B S I sin
2
M 10 (0.2 100 10 4 ) 5 sin 30 0 0.05 ( Nm)
B S cos 0.2 100 10 4 cos 30 0 1.732 10 3 (Weber )
d) z 0, x 4 ( m ) ye yerletirilmi 2.5 ( m) uzunluklu bir iletken j ynnde 12.0 Ampere
i k
deerinde bir akm tamaktadr. Eer iletkene etkiyen kuvvet ynnde 1.2 10 2 ( N )
2
iddetinde ise, blgedeki dzgn alan B yi bulun.
zm:
2 i k
F I l B 1.20 10 ( ) 12(2.5 j ) ( B x i B y j B z k ) 30 ( B x k B z i )
2
4
4 10
Bx Bz (T ) ve B nin B y bileeni herhangi bir deeri alabilir.
2
e) ekildeki iletkeni bir tam tur hareket ettirmek iin yaplmas gereken ii bulun. Silindirik
koordinatlarda B 2.5 10 3 e r (T ) ve I 45 .0 ( A) dir. r 0.03 ( m ) dir.
z
I 0.10 m
y
r
x
15
F I l B 45(0.1) e z ( 2.5 10 3 e r ) ( Newton ) ,
2 2
3
W F dl 11.25 10 e (r d e ) 11.25 10 r d 11.25 10 3 0.03 2
3
0 0
W 2.12 ( mJoule )
O y
x
I dl ' R
Biot- Savart teoremi R r r ' olmak zere, H dir.
4 R 3
1.Biot-Savart Teoremi Uygulamalar
a) Sonsuz ince, sonsuz uzun, akm tayan filamann manyetik alan
z
dl '
I
r'
r O
H
a
dl ' dz ' e z , R r r ' a er z ' e z
I dl ' R I dz ' e z (a er z ' e z ) I adz ' e Ia dz '
H e
2 3/ 2
4 R 3
4 [a ( z ' ) ]
2 2 3/ 2
4 [a ( z ' ) ]
2 2 3/ 2
4 [a ( z ' ) ]
2
Ia z' I z' I I I
H | e | e ( ) e e ( A / m)
4 a z ' a
2 2 2 4 a z ' a
2 2 4 a 4 a 2 a
16
1
a 2
r R
2
1
z
A O r' K B
I
I dz 'R I dz
dH dH sin
4 R 3 4 R 2
R r r ' OP OK a er z ' e z
dz ' R dz ' e z (a er z ' e z ) a dz ' e
dz ' R a dz ' e a dz ' dz ' dz '
| || | sin( ) 2 sin 2
R 3
RR 2
RR 2
R R
I dz '
H
4 sin 2 ,
R
a R sin( ) R sin
z ' a cot
1
dz ' a d
sin 2
(B)
I a 1 I 2
4 4 a 1( A)
H sin d sin d (nk a R sin )
sin 2 R 2
I
H (cos 1 cos 2 )
4a
I I
dH cos d H (sin 2 sin 1 ) e
4 a 4 a
17
I I
H (sin 2 sin 1 ) e ,
4 a
1 / 2 ( z tarafnda), 2 0 ,
a I I
O P H [0 sin( )] e e .
4 a 2 4 a
z
1 / 2 ( z tarafnda),
I 2 / 6 ( z tarafnda),
90 0
I 3I
H [0.5 sin( )] e e .
P 4 a 2 8 a
O
30 0
1 / 2 ( z tarafnda),
1 / 6 ( z tarafnda),
I
I I
H [sin( ) sin( )] e e
4 a 6 2 8 a
1
2
O P
z
18
C
B
I 2a
M
A
D
2b
zm:
1 2
b
2
1
z
O I
0 I I a a I a2
B AB BCD (sin 2 sin 1 ) 0 ( ) 0
4 b 4 b a 2 b 2 a2 b2 2 ab a 2 b 2
0 I I b b I b2
B BC B AD (sin 2 sin 1 ) 0 ( ) 0
4 a 4 a a 2 b 2 a2 b2 2 ab a 2 b 2
I a I b 0 I a 2 b2 I
B M 2 B AB 2 B BC 0 0 0 a2 b2
b a b
2 2 a a b
2 2 ab a b
2 2 ab
B3
B P
B13 a 50 cm , I 15 A
B1 0
a
IX
1
a .
2
2I a
X
3
I
19
zm:
I 4 10 7 15
| B1 || B3 | 0 4.25 ( Tesla )
2 r1 2 50 2 10 2
I 4 10 7 30
| B2 | 0 12 ( Tesla )
2 a 2 0.5
2
| B13 | B1 | cos 45 0 2 4.25 2 6 ( Tesla )
2
| B || B2 | | B13 | 12 6 6 ( Tesla)
H
.
R
dl ' u
1 dH r
u2 dH z
a
A- R a1u1 a 2 u 2 , olup dl ' u1 (yarap n ve teet) ve dl ' u 2 ( u 2 spir
dzlemine diktir). O halde dl ' R .
B- dH r , Oz ye dik olan spir dzlemine paraleldir. Biot-Savart teoremine gre ayn
zamanda dl ' ne diktir. O halde spir dzleminde bulunan ve dl ' ne dik olan u1 e
paraleldir. u 2 hem dH r hem de u1 e diktir. Dolays ile kendilerini birletiren Oz
ekseni ve bu nedenle dH z ile birlikte u1 , dH r hep ayn dzlemin iindedir.
a
, sin
R
I | dl ' R | I dl '
| dH | | sin | , olup d l ' R 0 den tr, / 2 .
4 R3 4 R 2
I dl ' I a d
| dH | , dl ' a d , R 2
a 2
z 2
, | d H |
4 R 2
4 ( a z 2 )
2
I a d a I a 2 d
dH z | dH | sin
4 (a 2 z 2 ) R 4 (a 2 z 2 ) 3 / 2
20
2
I a 2 d I a 2 2 I a2
Hz
0 4 ( a z ) 4 (a 2 z 2 ) 3 / 2 2(a 2 z 2 ) 3 / 2
2 2 3/ 2
g- Problem :
N, I
X N 100 , I 4 A ise , a) | H O | =? ( z 0 )
a 0 .5 m
b) | H P | ? ( z 2 m )
HO O HP P
2m
.
zm:
I a2 I
a) | H O | 2 3/ 2
N N 400 ( A / m)
2(a ) 2a
4 100 0.25
b) | H P | 5.706 ( A / m)
2( 4 0.25) 3 / 2
a 2
z
1
d P
..... z
NI a2
dH z z
l 2[a 2 (d z ) 2 ]3 / 2
a a 1
tan , d z dz a ( 2 ) d
dz tan sin
21
Nz I a2 Nz I 1
dH z 2
l a 2l a 1
2[a 2 ]3 / 2
tan
2
sin 3
2
NI NI
dH z 2l sin d l
(cos 1 cos 2 )
1
h- Problem:
l
XXX X XX
2
a
1
A
O M
.....
a 4 cm , l 35 cm , N 500 sarim , I 1.5 A iin a) ortadaki ve b) ulardaki manyetik
alan iddeti bulunacaktr.
zm:
NI l/2
a) H z (cos 1 cos 2 ), cos 1 0.9749
2l a (l / 2 ) 2
2
500 1.5
HM 2 (0.9749 ) 2089 ( A / m)
2 0.35
NI l
b) Hz (cos 1 cos 2 ), 1 90 0 , cos 2
2l a2 l 2
(Not: 2 180 0 1 )
NI l
HO 1065 ( A / m) .
2l a l2
2