Pregledni lanak UDK 130.2: 17. 023.

36/Marcuse
Primljeno 19. 01. 2008.

Slobodan Sadakov
Univerzitet u Novom Sadu, Filozofski fakultet, Dr. Zorana inia 2, Srbija-21000 Novi Sad
ssadzakov@yahoo.com

Marcuseovo shvaanje kulture

Saetak
Autor u svom radu razmatra aspekte Marcuseova shvaanja kulture prije svega, njegove
analize odnosa kulture i civilizacije. Taj je odnos, po Marcuseu, presudan za razumijeva-
nje pozicije kulture u okviru moderne drutvenosti. Marcuse pokazuje, pratei dijalektiku
kulture i civilizacije, kako odreeni imperativi imanentni sferi kulture bivaju amortizirani
od strane mehanizama civilizacije, stjeui status uzvienih, ali i neobvezujuih ciljeva u
odnosu na generalni kontekst reprodukcije graanskog svijeta.

Kljune rijei
civilizacija, kultura, moderni graanski svijet

1.
Fenomen kulture predstavljao je jedno od vanih polja istraivanja filozofa,
sociologa i psihologa tzv. Frankfurtskog kruga.1 Pripadajui misaonoj atmos-
feri Frankfurtskog kruga, i to kao jedan od najistaknutijih lanova, Herbert
Marcuse je, kao i drugi autori te grupacije, bio zapaen po svojim analizama
brojnih fenomena koji obiljeuju modernu drutvenost.2 Meu njima, poseb-
nu vanost pridaje istraivanju podruja kulture. Iako je Marcuse u velikoj
mjeri dijelio stavove s drugim predstavnicima Frankfurtskog kruga, neospo-
ran je i Marcuseov osoben autorski peat, odnosno specifini kritiki pristup
u sagledavanju problema suvremenog drutva.
Poznata je injenica da su Marcuseova djela bila veoma itana i utjecajna,
posebno ezdesetih i sedamdesetih godina prolog vijeka. Pored toga to je
stekao znatnu popularnost i izvan kruga klasinog filozofskog itateljstva,
njegova su djela bila inspiracija i odreenim drutvenim pokretima i zbivanji-
ma. Nekoliko desetljea od tada, to podrazumijeva i znatnu promjenu niza
povijesno-drutvenih okolnosti, namee se pitanje koliko su Marcuseove ana-
lize i zakljuci relevantni i danas, odnosno koliko nam mogu pomoi u osvjet-
ljavanju moderne situacije.
U sreditu interesa ovog rada, bez pretenzije obuhvaanja svih aspektata i mo-
guih implikacija Marcuseova shvaanja kulture, nalazit e se oni stavovi za
koje nam se ini da predstavljaju njegove najreprezentativnije, odnosno naj-
razvijenije stavove o fenomenu kulture. Ti stavovi mogli bi se, u prvom redu,

1 2
Usp. M. Horkhajmer, Tradicionalna i kritika Usp. Gian Enrico Rusconi, Kritika teori-
teorija, BIGZ, Beograd 1976., str. 187204. ja drutva, Stvarnost, Zagreb 1973.; Martin
Dej, Dijalektika imaginacija, Svjetlost, Sa-
rajevo 1982.
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (117124) 118 S. Sadakov, Marcuseovo shvaanje kulture

potraiti u tekstovima O afirmativnom karakteru kulture i Napomene uz

novu odredbu kulture, koji se nalaze u Marcuseovoj knjizi Kultura i drutvo.
Njihov svojevrsni smisaoni nastavak i dopuna jest tekst Umjetnost i revo-
lucija.3 Naravno, i drugi tekstovi i knjige, poput djela Eros i civilizacija, te
ovjek jedne dimenzije, dodatno otvaraju mogunost za bolje razumijevanje
Marcuseova shvaanja kulture.

2.
Marcuseova pozornost u spomenutim tekstovima usmjerena je, prije svega,
na istraivanje mjesta i uloge kulture u modernom graanskom svijetu. To
podrazumijeva i ukazivanje na bitne promjene tog svijeta, odnosno na trans
formacije povijesnog iskustva Zapada koje su se dogaale u periodu od 16.
do 20. vijeka. Na samom poetku, treba naglasiti da se Marcuse u svojim ra-
dovima, govorei o kulturi, opredjeljuje za ono to se u klasinim podjelama
naziva kulturom u uem smislu (u okviru toga istie, prije svega, podruja
filozofije, religije i umjetnosti). Dopuna tome jest i Marcuseov naelni stav
da bi s obzirom na proklamirane ciljeve zapadne cvilizacije i na zahtjeve za
njihovo ostvarenje kulturu mogli definirati kao
proces humanizacije, okarakteriziran kolektivnim naporom da se ouva ljudski ivot, zau-
stavi borba za egzistenciju ili da se ona odrava u granicama koje je mogue kontrolirati, da se
uvrsti proizvodna organizacija drutva, razviju duhovne sposobnosti ljudi i smanje i sublimi-
raju agresije, nasilje i bijeda.4

U svom poznatom tekstu O afirmativnom karakteru kulture Marcuse

podsjea na rascjep duhovnog i materijalnog ivota, koji je inio osnovu
antikog naina reprodukcije ivota.5 Taj je rascjep imao svoje dalekosene
posljedice i nastavio se odravati u specifinim pojavnim oblicima i u daljnjem
tijeku povijesti.6 Jednu od konsekvenci antikog rascjepa inio je ekskluzivitet
kulture: domena kulture predstavljala je mogunost samo za povlatene sloje-
ve, za one koji su uivali blagodati dokolice. Rascjep duhovnog i materijal-
nog ivota prenijet je i u moderno vrijeme. Ipak, presudnu razliku antikog
(kao robovlasnikog) i modernog sistema drutvenosti, Marcuse, u ovom
kontekstu, vidi u tome to se, postupnim prodorom ideje egaliteta, odnosno
ideje moderne subjektivnosti, u graanskoj epohi gubi shvaanje po kome su
bavljenje najviim vrijednostima prisvojili odreeni drutveni slojevi kao
poziv.7 Modernitet podrazumijeva naelnu tezu o oposti i opem vaenju
kulture: Istina filozofskog suda, valjanost moralnog postupka, ljepota
umjetnikog djela, kae Marcuse, treba po svojoj bti dirati svakog, da se
odnose na svakog, da obavezuju svakog. Bez obzira na spol i porijeklo, bez
tete po svoju poziciju u procesu proizvodnje, individue se trebaju potiniti
kulturnim vrijednostima.8 One ih trebaju unijeti u svoj ivot, odnosno svoje
postojanje proeti i njima preobraziti. Civilizaciju nadahnjuje kultura.
Spomenuti pojam civilizacije za Marcusea ima, uz pojam kulture, sutinski
znaaj. U sreditu Marcuseovih analiza nalazi se razmatranje odnosa civi-
lizacije (osnove) i kulture (pozadine). Realna udvojenost civilizacije i
kulture, imanentna modernoj kapitalistikoj drutvenosti, podrazumijeva
njihovu dijalektiku. Marcuse naglaava da treba imati u vidu da nije rije o
dvije zasebne, apsolutno odijeljene sfere, koje su bez dodirnih toaka, ve o
neprestanoj interakciji tih sfera, njihovu proimanju, ali i napetosti. S jedne
strane je, dakle, kultura (kultura u uem smislu) sa svojom proklamiranom
pretenzijom na viu dimenziju ovjekove autonomije i ostvarenja, a s dru-
ge, civilizacija kao carstvo nunosti, drutveno potrebnog rada i ponaanja,
u kome ovjek nije stvarno on sam i u svom vlastitom elementu, nego je
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (117124) 119 S. Sadakov, Marcuseovo shvaanje kulture

potinjen heteronomiji, vanjskim uvjetima i potrebama. Duhovna kultura,

kako Marcuse na drugom mjestu naziva kulturu, obuhvaa vie vrijedno-
sti, prirodne i duhovne znanosti, umjetnost, religiju, dok materijalna kultura
obuhvaa realne tipove odnosa u zaraivanju ivotnog izdravanja, sustav
operacionalnih vrijednosti, vladavinu principa efikasnosti, patrijarhalnu poro-
dicu kao odgojnu jedinicu, rad kao profesiju, kao zaposlenost.9
Marcuse podsjea, razlikujui pritom faze povijesnog naleta i etabliranja gra-
anske klase, da moderni graanski svijet izrasta na odreenim postavkama,
imperativima, da se rodno mjesto idejno-zasnivajuih temelja tog svijeta
nalazi upravo u oblasti kulture. Zahtjevi kulture javljaju se kao obvezujui
i imanentni graanskom naporu etabliranja. Kultura predstavlja kompleks
moralnih, intelektualnih i estetskih ciljeva (vrijednosti) koje neko drutvo
smatra za svrhu organizacije, podjele i rukovoenja svojim radom. Marcu-
seovo osnovno pitanje, u svjetlu dijalektike kulture i civilizacije, vezano je za
dilemu o tome koliko je od imperativa kulture realizirano, kolika je dubina
rascjepa kulture i civilizacije, te na koji nain funkcionira civilizacija distan-
cirana od kulture.

3.
Jedan od kljunih Marcuseovih pojmova jest pojam afirmativne kulture. Nji-
me Marcuse oznaava odreeno doba graanskog razvoja, odnosno specifinu
poziciju kulture u okviru tog razvoja.10 Pod afirmativnom kulturom podrazu-
mijeva se ona kultura graanske epohe koja je u toku svog vlastitog razvoja
dovela do toga da se duhovno-duevni svijet kao samostalno carstvo vrijedno-
sti odvoji od civilizacije i uzdigne iznad nje.11 Odluujua crta afirmativne
kulture jest, po Marcuseu, tvrdnja o postojanju svijeta koji je ope obvezan,
koji bezuvjetno zasluuje afirmaciju, vjeno je bolji, vrijedniji, bitno razliit
od stvarnog svijeta svakodnevne borbe za opstanak. Kultura se shvaa kao
neto to je veoma uzvieno nad svakidanjicom.12 Kulturni ideal prihvatio
je enju za sretnijim ivotom: za ovjenou, dobrotom, radou, istinom,
solidarnou. Sve te vrijednosti nose afirmativni predznak: da pripadaju ne-
kom viem, istijem, nesvakodnevnom svijetu.13

3 8
Tekst se nalazi u knjizi H. Marcusea, Kontra- Isto, str. 45.
revolucija i revolt, Grafos, Beograd 1979.
9
4 H. Markuze, Kontrarevolucija i revolt, str.
H. Markuze, Kultura i drutvo, BIGZ, Beo- 84.
grad 1977., str. 223.
10
5 Period u koji Marcuse datira dovrenje afir-
Usp. H. Markuze, Kultura i drutvo, str. 43. mativne kulture jest 18. i 19. vijek.
6 11
Usp. isto, str. 4142. Razdvajanje svrsishod- H. Markuze, Kultura i drutvo, str. 46.
nog i nunog od lijepog i uivanja poetak
12
je razvoja koji oslobaa prostor za materija-
lizam graanske prakse, s jedne strane, i za Isto, str. 46. Afirmativna je kultura bila ko-
smirivanje sree duha u rezervatskoj sferi pija poretka u kome materijalna reprodukcija
kulture, s druge. ivota nije davala ni prostor ni vrijeme za one
sfere postojanja koje su stari oznaavali kao
7 lijepo.
Usp. isto, str. 45. Vie nije istina da su jedni
13
roeni da rade i dostojni rada, a drugi roe-
ni za dokolicu i dostojni nje, jedni za nuno, Isto, str. 59.
drugi za lijepo
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (117124) 120 S. Sadakov, Marcuseovo shvaanje kulture

Afirmativna kultura je, prije svega, podruje due (Seele), odnosno ona sfera
koja treba, usred anarhije ekonomije, tj. materijalnog ivota, ouvati mjesto
za ono uzvieno, lijepo. Drugim rijeima, u zapadnoj su kulturi vrijednosti
poput lijepog, dobrog i sree oduvijek bile odloene u vii poredak kultu-
re (Rusconi). U kulturu se puta samo ljepota nadahnuta duom i uivanje u
njoj, nadahnuto duom,14 dok se vraanje kulture u materijalni proces ivota
smatra kao grijeh prema duhu i dui. Podruja bez due u afirmativnoj kul-
turi vie i ne spadaju u kulturu. Takva podruja kao i svako drugo dobro u
oblasti civilizacije otvoreno se preputaju ekonomskom zakonu vrijednosti.
I upravo u toj izdvojenosti kulture, poziciji koja joj naizgled donosi uzvieno
mjesto i dostojanstvo, Marcuse vidi usud kulture, odnosno suavanje njezi-
na potencijala i indeks njezina otuenja.

4.
Marcuseovo promiljanje mjesta i uloge kulture u modernom graanskom
svijetu izrazito je kritiko i veoma razliito u odnosu na veinu ustaljenih
predodbi. On smatra da su u doba borbenog uspona novog drutva odreene
ideje to ih je sobom imanentno nosila kultura imale napredan karakter, koji
je prelazio dostignutu organizaciju egzistencije. Meutim, one su stabilizi-
ranjem vlasti buroazije sve vie stupale u slubu ugnjetavanja nezadovoljnih
masa i pukog apologetskog samouzdizanja: one prikrivaju fiziko i psihiko
obogaljivanje individue. Marcuseova argumentacija povodom ove tvrdnje
podrazumijeva priznanje injenice da je afirmativna kultura bila historijski
oblik u kome su ostale ouvane potrebe ljudi koje prelaze okvire materijal-
ne reprodukcije egzistencije. Marcuse, takoer, ne osporava niti osebujnost
izraajnih sredstava i kvalitativnu razliku sfere kulture u odnosu na civiliza-
ciju.15 Ipak, on smatra da je zbog navedenog pozicioniranje kulture u mo-
dernom drutvu, njezinoj nemogunosti znaajnijeg povratnog utjecaja na
civilizaciju, ona osuena na prebivanje u samodovoljnosti, ime njezini
sadraji prestaju biti ultimativni orijentir i anticipacija mogueg smisla tog
graanskog svijeta. Kultura je shvaena kao okrjepa due i treba
proimati ono to je dano oplemenjujui ga, a ne stavljati na njegovo mjesto neto novo.
Tako ona uzdie individuu ne oslobaajui je iz njegove stvarne unienosti. Ona govori o do-
stojanstvu ovjeka ne hajui za stvarno dostojnije stanje ljudi. Ljepota kulture jest prije svega
unutranja ljepota, pa i onome to je vanjsko moe doi samo iznutra. Njezino je carstvo u
sutini carstvo due.16

Na nevolju izoliranih individua, afirmativna kultura odgovara opom

ovjenou, na tjelesnu bijedu ljepotom due, na vanjsko ropstvo unutranjom
slobodom, na brutalan egoizam vrlim carstvom dunosti.17 Afirmativ-
na je kultura, po Marcuseu, vanjske odnose oslobodila odgovornosti za
odreenje ovjeka. Time ona stabilizira njihovu nepravednost iako, u svom
mediju, moe ukazivati i na sliku boljeg poretka koji je naslikan nasuprot
sadanjem. Ipak, njezine istine ne obvezuju pozitivitet svijeta. U kulturi se
izgrauje carstvo prividnog jedinstva i prividne slobode u kome trebaju biti
zategnuti i izmireni antagonistiki odnosi egizstencije.18 Kultura, po Mar-
cuseu, potvruje i prikriva nove uvjete drutvenog ivota, ona postaje zaklon
i opravdanje poretka postojeeg ivota.19 Njezina je temeljna karakteristika
produkcija uvjerenja da se svaka individua moe realizirati za sebe iznutra,
ne dovodei u pitanje generalno injenino stanje etabliranog svijeta.20
Na djelu je privatna harmonija usred ope anarhije, radosna aktivnost usred
munog rada.
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (117124) 121 S. Sadakov, Marcuseovo shvaanje kulture

Univerzalistiki sadraji kulture postupno su neutralizirani. Meu njima je

i mogunost aktiviteta i punoe odreenja moderne linosti. Graanska je
klasa kroz prosvjetiteljska i liberalistika uenja donijela veliko obeanje
o osobi kao nositelju kulturnog ideala. Afirmativna je kultura svojom
naelnom idejom iste ovjenosti prihvatila historijski zahtjev za opim
osloboenjem individua, zahtjev za njihovim svestranim razvojem.21 U ona
dobra, kulturne vrijednosti koje su reprezentativne za napredno industrijsko
drutvo, ubrajali su se i porast osobne i javne slobode, smanjivanje nejed-
nakosti koje sputavaju razvoj individue i osobe, kao i sposobnost za rad
i umna uprava. Meutim, postupno, po Marcuseu, dolazi do amortizacije tih
zahtjeva. Kulturi je dodijeljeno mjesto uvara uzvienog i nositelja apela
na beskompromisne ovjekove potrebe i nade. No, to podrazumijeva, s dru-
ge strane, i njezin poloaj udaljenog rezervata u odnosu na civilizaciju, te
nemo proklamiranih ciljeva.

5.
Pratei metamorfoze graanskog svijeta, Marcuse na vie mjesta u svojim
radovima izrie tezu o tijesnoj povezanosti liberalizma i kapitalizma s tota-
litarizmom i faizmom. U tom kontekstu, on naglaava i ulogu afirmativne
kulture u uspostavljanju totalitarnih formi drutvenosti. Marcuse smatra da
je totalitarno doba posljednji stadij graanskog razdoblja, te da time poinje
i proces samorastakanja same afirmativne kulture. U emu se ogleda uloga
afirmativne kulture u ovim procesima? Koje su posljedice spomenutog sa-
morastakanja same afirmativne kulture? Marcuse kae:
Apstraktna unutranja zajednica slobodnih, univerzalistikih pojedinaca preobraa se u vanjsku
zajednicu rase. Pojedinac koji je odgojen za unutranje vrijednosti, ponizan pred postojeim
poretkom, na raspoloenju vlastima, konano zabacuje razum u prilog intuicije, srca. Fhrer
govori srcu.22

14
Isto, str. 61.
15
Isto, str. 229. Svako autentino djelo litera
ture, umjetnosti, glazbe i filozofije govori
metajezikom koji prenosi injenice i uvjete
razliite od onih koji su dostupni jeziku ori-
jentiranom prema ponaanju u tome se sa-
stoji njegova nesvodljiva, neprevodljiva sup-
stancija
16
Isto, str. 52.
17
Isto, str. 48. Ali graanski idealizam nije
samo ideologija; on izraava i tono stanje
stvari. On ne sadri samo opravdanje posto-
jeeg oblika ivljenja nego i bol zbog nje-
gova postojanja; ne samo spokojstvo uz ono
to jest nego i sjeanje na to ta bi moglo da
bude. Time to je patnju i alost uobliavala
kao vjeite sile, velika je graanska kultura
stalno u srcu ljudi naruavala lakomislenu re-
zignaciju svakidanjice.
18
Isto, str. 46.
19
Isto, str. 48. S posljednjim stadijem graan-
stva, ini se da je ovaj rascjep prevladan ras-
poloivou kulture za sve, njezinom demo-
kratizacijom () Afirmativnoj kulturi polazi
za rukom predoiti sve to kao sreu, stvarnu
usamljenost kao metafiziku usamljenost,
materijalno siromatvo kao duhovno bogat-
stvo.
20
Isto, str. 48. S druge strane, buroazija nije
mogla da digne ruke od opeg karaktera za-
htjeva: da se on odnosi na sve ljude a da
ne denuncira samu sebe i podvlaenim slo-
jevima otvoreno kae da za najvei broj ljudi
ostaje sve po starom kad je u pitanju pobolj-
anje ivotnih uvjeta
21
Isto, str. 50.
22
Isto, str. 69. Ako je ranije kulturno uzdizanje
trebalo osigurati ostvarenje elje za osobnm
sreom, sad u veliini naroda treba ieznuti
srea pojedinca
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (117124) 122 S. Sadakov, Marcuseovo shvaanje kulture

Po Marcuseu, graansko drutvo oslobodilo je pojedince samo apstraktno,

vezujui ih elinom unutranjom disciplinom. U ime ove unutranjosti
drutveno otuenje i postvarenje stekli su fatalnost moralne rezignacije
(Rusconi). Nove metode discipliniranja, dodaje Marcuse, nisu mogue ako
se ne odbace napredni momenti, sadrani u ranijim stadijumima kulture.23
Afirmativna je kultura, svojom specifinom pozicijom i ulogom, posvjedoila
o dvostrukosti voenja modernog ivota. Ona je bila segment intenzivnog
odgoja za unutranju slobodu, kojim je jo od Luthera ostavljena mogunost
koegzistencije s vanjskom neslobodom i stihijom civilizacije.
U afirmativnoj je kulturi odricanje povezano s vanjskim obogaljivanjem individue, s njezinim
discipliniranjem u povinovanje nekom loem poretku.24

6.
Marcuse smatra da danas vladajua klasa niti raspolae jednom sopstve-
nom kulturom, niti se slui nasljeenom buroaskom kulturom. Klasina
buroaska kultura jest, po Marcuseu, prevladana. Ona se raspada naoigled
ne pod pritiskom kulturne revolucije i pobune studenata, nego, naprotiv,
usljed dinamike monopolskog kapitalizma, za kojeg je ova kultura postala
nespojiva sa zahtjevima njegova opstanka i rasta.25 Nju su nadvladali ogolje-
ni mehanizmi civilizacije: tzv. masovna kultura odnosi pobjedu nad isti-
nama vie kulture, operacionalni naini miljenja nad neoperacionalnim,
konformizam nad kritikim potencijalima osobe. Civilizacija, iji je movens
ontologizirani kapital, u sprezi s ekspanzivnou i dominacijom znanosti i
tehnike, kroz djelovanje razliitih mehanizama, otklanja transcendentne cilje-
ve kulture, detektirajui ih kao ono to je neprijateljsko i nekompatibilno lo-
gici profita.26 Marcuse konstatira da je rezultat dugotrajne napetosti kulture
i civilizacije apsorbiranje kulture od strane civilizacije, apsorpcija ciljeva od
strane sredstava.27 Civilizacija, smatra Marcuse, odstranjuje kritike i kvalita-
tivne tendencije kulture, odnosno razgrauje opozicijske elemente kulture.
Civilizacija preuzima, organizire, kupuje i prodaje kulturu; ideje koje po svojoj bti nisu ope
racionalne, nisu orijentirane prema ponaanju, prevode se u operacionalne, saobrazne pona
anju.28

Jedan od naina neutraliziranja kulture, odnosno otupljivanja njenih kritikih

tendencija dogaa se pretvaranjem njenih djela u tzv. klasino.29 Djela kultu-
re vie nisu optuba, ve podrka institucionalnom razaranju ovjekovih
mogunosti. Konkretizirajui svoje stavove, Marcuse dodaje da je muzejski
oblik umjetnosti najpodesnije mjesto za reproduciranje njene udaljenosti od
stvarnosti. Iako, po Marcuseu, via kultura jo postoji i pristupanija je
vie nego ikad, iako je ita, gleda i slua vie ljudi nego ikad ranije, drutvo
je odavno zatvorilo duhovne sfere u kojima je mogao biti shvaen sadraj
spoznaja ove kulture, njena odreena istina.30 Na osnovi svoje izdvojeno-
sti od svijeta drutveno potrebnog rada, kultura je bila
kadra stvoriti i ouvati duhovni prostor u kome su se mogla razvijati prekoraenja u vidu
kritike, opozicija i odbijanje prostor privatne povuenosti i autonomije u kome je duh naao
Arhimedovu toku izvan postojeeg, s koje je to postojee mogao vidjeti u drugom svjetlu,
shvaati u drugim pojmovima i otkrivati tabuizirane slike i mogunosti. ini se da je ova Arhi-
medova toka iezla.31

7.
Razmatrajui faze odnosa kulture i civilizacije, Marcuse ne zavrava u rezig
naciji, to bi donekle mogao sugerirati njegov gore navedeni stav. Sagleda-
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (117124) 123 S. Sadakov, Marcuseovo shvaanje kulture

vajui vieslojnost i perspektive tog odnosa, on osvjetljava i drugu, moguu

stranu tog procesa. Ona se moe rezimirati u reenici da je
ovjeanstvo dostiglo historijski stupanj na kome je tehniki sposobno stvoriti svijet mira
svijet bez izrabljivanja, bijede i straha. To bi bila civilizacija koja je postala kultura..32

Dodatne pretpostavke za to vezane su uz brojne procese, meu njima i za

reafirmiranje potencijala kulture i njezinu novu ulogu. Tom novom ulogom
kulture Marcuse se primarno bavi u svom tekstu Napomene uz novu odred-
bu kulture. On naglaava da bi nova odredba kulture bila u protivrenosti
s najmonijim trendovima, te da bi nuno morala zagovarati oslobaanje
miljenja, istraivanja, poduavanja i uenja od postojeeg sistema vrijednosti
i naina ponaanja, kao i izgraivanje metoda i pojmova koji mogu racionalno
prijei granice etabliranih injenica i vrijednosti.33 Spomenuta reorganiza-
cija kulture povrijedila bi mnoge tabue, a meu njima i tabu vezan za poloaj
znanosti.34 Ona bi, takoer, izmeu ostalog, dovela u pitanje ugnjetavaku
vladavinu etabliranog jezika, instrumenatalistiku racionalnost i odgoj za
pozitivizam. Time bi postala dio borbe za ukidanje drutvenog sistema koji
iznosi barbarstvo kao potencijalni stupanj, kao potencijalnu formu svog na-
pretka.

23
Isto, str. 67.
24
Isto, str. 72.
25
Isto, str. 85
26
Isto, str. 229. Tehnoloko razlaganje trans Isto, str. 230. Djela koja su se prethodno na
cendentne supstancije vie kulture obezvrje-
uje medij u kome ona nalazi prikladan izraz
i komunikaciju, budui da izaziva propadanje
tradicionalnih literarnih i umjetnikih oblika,
operacionalno novo odreivanje filozofije,
prevoenje religije u simbol statusa 30
27
Isto, str. 225. pojam napretka primjenjiv
je samo na ovu oblast (tehniki napredak), na
napredovanje civilizacije; ali takvo napredo-
vanje nije uklonilo zategnutost izmeu kulture
i civilizacije. Dihotomija se moe ak zaotri-
ti u onoj mjeri u kojoj se ogromne moguno-
sti, uvjetovane tehnikim napretkom, javljaju
kao sve vea suprotnost njihovoj ogranienoj Isto, str. 232.
i izoblienoj realizaciji. Ali istovremeno se
sama ova zategnutost sve vie potiskuje time
to se kultura sistematski i organizirano pri-
paja svakodnevnom ivotu i radu, i to tako
efikasno da se postavlja pitanje da li se, s ob-
zirom na tendencije koje vladaju u naprednim
industrijskim drutvima, jo moe odrati ra-
zlika izmeu kulture i civilizacije
28
Usp. isto, str. 228.
29
zapanjujui nain odvojila od postojee stvar-
nosti i ustala protiv nje, neutralizirana su pre-
tvaranjem u klasina; time ona vie ne zadra-
vaju svoju otuenost od otuenog drutva.
H. Markuze, Kontrarevolucija i revolt, str.
84.
31
H. Markuze, Kultura i drutvo, str. 227.
32
Isto, str. 229.
33
34
Usp. isto, str. 234.
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (117124) 124 S. Sadakov, Marcuseovo shvaanje kulture

Slobodan Sadakov

Marcuses Understanding of Culture

Abstract
The author in this paper considers the aspects of Marcuses undrestanding of culture, in the
first place his analysis on relations between culture and civilisation. That relation, judged by
Marcuse, is decisive for understanding the position of culture in modern civil society. Marcuse
showed, including the dialectic relation between Culture and Civilisation, how certain demands
which are imanent for Culture are being neutralized by civilisation mechanisms and how they
become exalted, but not obligatory.
Key words
Culture, Civilisation, modern civil society