Yeni Kapitalizm Kltr (Richard Sennett)

By Arif Selim Aydn on Dec 3, 2011 in Ekonomi, Kapitalizm, Kitap Sohbeti, Liberal
Totalitarizm, Liberalizm, Toplum

Richard Sennettin Yeni Kapitalizm Kltr kitab, Yale niversitesinde etik, siyaset ve ekonomi
konularnda yapt konumalarna dayanak tekil eden notlarnn derlendii bir eser. nce olmas
kmsenmesine sebep olabilir, ancak bu tam aksine onun kymetini arttryor. Bal bana uzunca
bir makale konusu olabilecek ok sk ve zgn tespitlerini ok arpc birka cmle ile zetleyebilen
Sennett, hi skmadan ve yormadan nasl sosyoloji yaplabileceinin rneklerini veren bir yazar.
Akademik incelemelerin tatsz tuzsuz souk dilinin aksine, edebi ve akc bir sluba sahip. Gl bir
anlatm var. Zaten almalarna baknca tane de roman yazm, ok retken bir yazar
olduunu gryoruz.

Biraz yakndan bakmak iin eildiimiz kitap hakknda unu en batan belirtmeliyiz ki, yeni
kapitalizm adlandrmas bizi yanltmasn: Yeni tabiri, yeni olann eskisinden kkl bir kopula
bambaka, yepyeni bir kapitalizm trne evirildii anlamna gelmiyor. Sadece kapitalizmin kendini
srekli klabilmesi yeteneinin bir tezahr olarak, onun yeni bir safhasna girdiini ifade etmekte
bu tanmlama. Dier bir ad da rgtsz kapitalizm olan yeni kapitalizme, esnek retim anlay
erevesinde, sadece zaman yle icap ettirdii iin i ve alma hayatnn yeniden dzenlenmesidir
diyebiliriz. znde deien pek bir ey yok ksaca. Yksek kar, snrsz sermaye birikimi, verimlik,
rekabet gibi kapitalciliin en asli itkileri olduklar yerde ylece durmaya devam ediyor.

Kitapta yeni kapitalizmin dntrd kurumlarn/i hayatnn dourduu yeni kltr ortamnda,
bireylerin karlatklar psikolojik ve ahlaki sorunlar analiz edilmi. Sennett, 1970lerden sonrasna
tarihlenen bu kurumsal deiim devrann ve akabinde olanlar mercek altna almaya u soruyu
sorarak balyor: inde yaadklar kurumlar paralanrken insanlar hangi deerler ve pratikler bir
arada tutabilir? Ancak bu sorunun cevabnn tamamnn sadece bu kitabnda olmadn
sylemeliyim. Ayn konuda yazlm bir dier kitab Karakter Anmasnda yazar, deneysel
almalarla daha sistematik ve detayl bir biimde yeni kapitalizmde iin kiilik zerindeki etkilerini
irdeliyor. Bu adan birbirini tamamlayan almalar.

Her iki kitabn sayfalarn evirdike, hemen her dzeyde birok zel irket alan tandklarmn
derinden yaadklar kstrlmlk, kapana kslmlk ve huzursuzluk hissini daha iyi anlamaya
baladm. Onlar ypratan korku ve kayglarnn kayna hakknda fikir edindim.

***
Yeni kapitalizm kltrnde kurumlarn geirdikleri deiimi zmlemeden evvel Sennett, Weberin
demir kafes olarak isimlendirdii brokrasinin bir resmini sunuyor okuyucuya. 19. yzyln
ortalarndan itibaren irketler, askeri rgtlenme modellerini uygulayarak nispi bir istikrar
saladlar. Bu modelde herkesin rtbesi, unvan, tanmlanm bir grevi ve yetkileri bulunmakta.
Sivil toplumun militaristlemesi sreci toplumlarn uysallatrlmasnda ok yararl bir ilev
grd. Toplumsal hiyeraride bir konumu olduuna inandrlan ii, kendini hibir yere oturtamayan
iiye gre ok daha az tehlikelidir. Ussallatrlm brokraside mevkisi tanmlanm birey,
uysallatrlm bireydir. Toplumsal kapitalizm olarak adlandrlabilecek eyin kurucu politikas ite
buydu. Bunun en nemli faydas da brokrasinin piyasalarn istikrarszl nnde bir engel
olmasyd. nk karn srekli klnmasnn yolu istikrardan geiyordu.

Yeni ekonomi bu brokratik hapishanenin parmaklklarnn koparlmasyla insanlarn daha zgr

olaca iddiasn tayordu. Oysa rgtsz kapitalizmde kurumlar yeniden yaplandrlrken
merkezilemi iktidar da yeniden biimlendirildi. Merkez ile evre arasnda brokratik olmayan bir
hiyerarinin kurulmasyla otorite zayflatlm gibi grnse de, aslnda iktidarn gc azalmad.
ktidar sadece daha az grnr oldu, perde ardna gizlendi; elbette gelien teknoloji sayesinde.

Gz gze diz dize temasn yerini iletiim teknolojilerinin de gelimesiyle daha dolayl, sessiz, emir
veren ve alann gittike mulklat bir rgt biimi ald. Yeni irket tasarmnda ii-ynetici-
iveren arasndaki mesafe de srekli arttrld. Otorite ve denetimin nitelii de deiti. Brokrasinin
kat emir komuta zinciriyle organize edilmi irketlerine karlk, esnek alma yaamnn zgrl
arttrd yanlsamas oluturuldu.

ou zaman bilgisayar ekranlarndan yrtlyor i yaam. irket iindeki hemen hemen tm

ilikiler ve iletiim bilgisayar ekranndan salanyor. Brokrasinin almaz duvarlarn ykmak
iddiasndaki yeni esnek irket trleri, teknolojiden, almas imknsz koskoca bir duvar rd. Sar,
kr ama elleri ayaklar sizi smsk tutan canl bir varlkla kar karyayz adeta. Size sadece i
emirleri yayor bilgisayarlarnzdan ya da akll cep telefonlarnzdan.

Kim bu yeni ynetici? sorunuza tam cevap alamadan onun yerine bir bakasnn gemesi ok
muhtemel. Ekrann dier tarafnda size i paslayan, talebinize onay veren ya da reddeden kii belki
her gn otobste, durakta ya da bir kafede karlatnz biri. Ama birbirinizi tanmyorsunuz.
George Sorosun dedii gibi insanlar iliki kurmak yerine ilem tesis ediyorlar artk. Kendisini
seveceiniz ya da kendisinden nefret edeceiniz biri bile yok ortada. Belli bir ahs deil nk o.
nceden ak ak tanmlanm ilem protokolnn bir paras sadece. Herkes gibi, bugn var yarn
yok.

***

Eski kurumsal yaplarn yklp da yerine esnek rgtlerin ikame edilmesi Sennete gre
toplumsal eksiklie yol amtr: iiler aras enformel gvenin azalmas, dk kurumsal sadakat
ve kurumsal bilginin zayflamas.

stikrar, gven ve dayanma duygularn yitirmekle yz yze alanlar. arkadal gerek bir
arkadalk deil ou zaman. Bu durumdan yaknan pek ok insan tandm. Bakaca ortamlarda
tanma imkn olsa iyi dost olabilecek insanlar, irket ii rekabetin acmaszl iinde gizli rakiplere
dnebiliyorlar. Davranlarda sunilikten, gllerde sahtelikten, takdir ve vglerdeki
samimiyetsizlikten muzdarip, alanlar.

Toplumsal gven ve istikrar byk yaralar ald. Sk fk mrlk dostluklara frsat olmuyor. rnein
bir bankann herhangi bir ubesine sene arayla baktnzda ou personelinin deimi
olduunu grrsnz. Ya yerleri deimitir, ya da iten ayrlmlardr. Kimse bir dierinin yaam
yksnn btnne ahitlik edemiyor. Bylelikle deneyim ve deer birikimi ve bunlarn
aktarlmasna da imkn bulamyor insanlar; bir anlat oluturamyorlar. Esneklik, beraberinde kiisel
ve toplumsal btnln ciddi derecede tahribatn getirdi. likiler krlganlat. stikrarszlk ve
gvensizlik bireylerin ruhlarnda kk saldnda, btncl ve dengeli bir kimlik ve karakter oluumu
zorlamakta.

***

Bu yeni kltr ortam makbul/ideal insan tipini de deitirdi. nsanlara, kendilerini srekli
yenilemeleri, potansiyellerini arttrmalar salk veriliyor. Bu kurala uymayanlara yer yok. Hzl
deiim karsnda bir sabitesi, bilhassa ahlaki bir sabitesi olan insanlarn bu yeni i hayatnda uzun
sre ayakta kalma anslar yok. ine doru derinleebilen, sorgulayabilen, ilkeli ve kararl bir
biimde belli deerler btnnn limanna demir atm kiiler abucak elenirler. Yeni tr
makbul/ideal insan, yenilie ak olabilmeli, deiime ayak uydurabilmeli, risk alabilmeli ve en
nemlisi baml olmamal. Sadakat fazlasyla romantik ve irrasyonel bir tavr; hem ii hem iveren
asndan. Kendini btnyle adamak zihinsel ve toplumsal hareketlilie ters.

ocukluundan itibaren, kulana, vakar, tevazu, teenni, sadakat, vefa, dierkmlk vb. gzel ahlak
umdeleri fsldanan bir kiinin bu yeni kltrde mr uzun olmuyor. Sahipleri, ortaklar, yneticileri,
zikredilen bu ahlaklar iselletirdiklerini iddia eden insanlardan mteekkil olsa dahi, irketin
menfaati, yani karll, bymesi sz konusu olunca, tiksindirici bir riyakrlk ve takliti bir
bilgilikle size realist yzlerini gsterebiliyorlar.

Gen insanlarn karakter oluumu srasnda, i dnyasnda kariyer yapmak iin risk almak gereklilii
vurgulanr oldu. niversitelerde verilen eitimi de genelde rencileri risk almann baarya giden
yolda vazgeilmez olduuna ikna etmek ynnde. Bir renci, memurluu aklndan geiriyorsa
ayet, karakteri hakkndaki yargnn korkak, uyuuk, riski sevmeyen, gvenlik aray iinde, zayf
iradeli vs. eklinde olacandan ekinerek bunu ifade bile edemez. Makbul/ideal tip girgin ve atak
olandr, memurluu tercih eden deil. Kriz dnemlerinde bunun tersine eilimler gzlenmesi ayr bir
tartma konusu.

***

Yeni kapitalizmde yetenek algsnda da nemli deiimler meydana geldi. stikrarszlk ve srekli
deiim yeteneklerinizin ksa srede demode olmasna yol ayor. Bunun dourduu sonu ise
insanlarn tedirgin bir ruh hali iinde ie yaramazlk kbusu yaamalar. Bu kbus ilk kez
kentlemeyle beraber ortaya kt. Toprandan koparlm insann kentlerde karlat ilk
sorunlardan biri bu ie yaramazlk kbusuydu. Herkes vasfsz iiydi. Eitimle bir yetenek elde
etmek, uzunca bir sre en nemli hedef olarak bu snf arasnda rabet grd.

Bugn de iyi bir eitime ramen bir kez kazanlan herhangi bir beceri bir mr boyunca istihdam
edilmenizi, isiz kalmamanz garanti etmiyor hala. Yeteneksizleip skartaya karlmak kbusu
sona ermi deil henz. e yaramazlk kbusunu modern bir tehdit olarak ekillendiren kuvvet
var yazara gre: kresel emek arz, otomasyon ve yalanmann ynetimi.

Esnek rgtlenme biiminde firmalarn dnyada emein ucuz bir kesine kolaylkla
konulanabilmesi, kendi lkesindeki eitimli iinin yeteneklerini boa kartabiliyor. Otomasyon, ya
da makineleme ise bu kbusu besleyip byten en nemli etken bence. Bir iin ustas, onu el
emei gz nuruyla en iyi yapan kii iken, makinelemenin yaygnlamas ile beraber, artk sadece o
makineyi kullanabilen, hangi tuun, dmenin ne ie yaradn bilen insan oldu. nsann yerine
makinenin istihdam edilebilmesi ie yaramazlk endiesini daha da pekitirdi.

Yalanma ise bir dier yetenek yitimi sebebi. Esnek rgtlenme biiminde bireylerin istihdamn
daim klabilmesi piyasann deien koullarna kendilerini uyarlama yeteneklerine bal. Yalandka
bu esneklik ve kvraklk kaybolur. Tecrbe birikimi de artk eskisi kadar nemli deil. nk
tecrbenin deeri, istikrarl ve alan ile uzun sre beraber yryebilen bir kurum trnn varln
gerektirir. stelik taze becerileri ucuza satn almak eskisini eitmeye yelenir genellikle.

***

Yeni kapitalizm kltrnn tketim olgusu zerinden farkllaan bir yn de var: Marka
tutkunluu Bu tutkuyu besleyip srdren, kiinin tahayylnde kurduu benliin asla
tamamlanamamasdr. Kii al veri merkezleri arasnda mekik dokur. Birbirinden ok az ayr olan
eyalar satn almakla doyum arar. Satn alr, kullanr; kullandka tutkusu zayflar. Gardrobu
azna kadar doluyken insana giyecek pek bir eyinin kalmadn dndren hissin elektrii
buradan geliyor.

Sahip olduktan sonra snen evkinin btnyle kaybolmadan yeniden harlanmasn salanr.
Reklam ite burada devreye girer. Reklamclk insanlarn arzularn biimlendirir ve sahip olduklar
ile hibir zaman tatmin olmam hissetmeleri salanr. Evet, tketici kesinlikle btnyle tatmin
olmamaldr; buna izin verilmez. Ancak tatminsizliinin bir gn sona erebileceine dair inancnn da
ayakta kalmas gerekli. Hem bir kouturma/harcama hem de iin iin hissedilen bir
eksiklik/tamamlanmamlk.
Tketici masum bir kurban deildir burada. maj oluturma/markalatrma abasnda reten ve
tketen el ele vermitir nk. Tketime ve dolaysyla retime hz kazandran gcn kayna
burasdr. Markalama, reklam, moda Nefsimizle/zaaflarmzla ibirlii halinde hareket edip,
tketirken aslnda kendi kendimizi tketmemize neden oluyorlar. Kleliin en hakiki hali budur
bence

***

Yazy Richard Sennettin kitab hakkndaki kendi zet yorumuyla bitirelim. Yeni kapitalizmin
havarileri konuyu -i, yetenek, tketim- kendi ele al biimlerinin modern topluma daha fazla
zgrlk kattn iddia ediyor. Bu insanlarla aramdaki ekime onlarn yeni yorumunun doru olup
olmad konusunda deil; kurumlar, beceriler ve tketim kalplar gerekten deiti. Benim iddiam,
bu deimelerin insanlar zgrle kavuturmad.

Konuyla ilgili destekleyici birka okuma:

Karakter Anmas ( Richard Sennett)

http://sbe.dpu.edu.tr/21/17.pdf

http://www.sbe.deu.edu.tr/dergi/cilt10.say%C4%B11/10.1%20ayta%C3%A7%20ilhan.pdf

Liberal totalitarizm zerine biraz okumak iin

Liberalizm Demokrasiyi Susturunca

Halkn iradesi liberalizm ile atrsa ne olur? 2008de balayan ekonomik kriz
srmekte. Eitim, salk ve gvenlik hizmetlerine ayrlan bteler krplrken batan bankalar
kurtarmak iin yz milyarlarca dolar harcanyor. Aln terinin finans kurumlarna peke ekilmesini
istemeyenler protesto ediyor. Ama batl devletler polis copuyla finans sektrn
savunmaktalar. Ne oldu? Btn nfusun binde birini bile temsil etmeyen bankaclarn karlar geri
kalan %99.99un nne nasl geti? Alp satma, retip tketme zgrl nasl oldu da halk finans
sektrnn klesi yapt? Mal, hizmet ve sermayenin serbest dolam uruna halkn iradesi
inenebilir mi? Okuyacanz kitap demokrasi ile liberalizmin sava zerinedir. Buradan
indirebilirsiniz.

Liberalizmin Ak Kitab
 1930 model bir ulus-devletin, bir devlet babannocuklaryz. Son
derecede Mill bir eitim grdk, renim deil. Hayatta iimize yarayacak meslek bilgileri ya da
eletirel bir bak renmedik mill okullarda. Varlmz Trk varlna armaan
etmek iin eitildik, eilip bkldk.

Liberallerin dilinden dmeyen Bireysel haklar ve zgrlkler bizim gibi Kemalist

amarhanelerde ykanm beyinler iin ok yeni. Trkiyede yaayan insanlarn ulus-devlet
boyunduruundan kurtulmasnda nemli bir rol oynuyor liberaller. Biz de bu kitapta liberalizmin
temel tezleriyle uyumlu, bu fikir akmna dorudan ya da dolayl destek veren makaleleri
birletirdik. Buradan indirin.

Liberalizmin Kara Kitab

Liberalizm asrlardr bir ok aamalardan gemi, tarihi olaylarla kendisini

imtihan etmi bir dnce gelenei. Deimi yanlar var ama sabitleri de var. Bu sabitlerin
iinde liberalizmin tehlikeli ynleri hatta YIKICI UNSURLARI da var. Bunlar ortaya karmak
iin doru sorular sormak ve liberal perspektifte kalarak yant aramak gerekiyor Byk bir
ksm bu gelenekten olan dnrlerin fikirlerinden istifade ederek liberalizmin kusurlarn ele
alyoruz bu kara kitapta: Adam Smith, Mandeville, John Stuart Mill, Hayek, Friedman, Rpke,
Immanuel Kant, Alexis de Tocqville, John Rawls, Popper, Berlin, Mises, Rothbard ve Trkiyede
Mustafa Akyol, Atilla Yayla, Mustafa Erdoan Liberallere, liberalimsilere ve anti-liberallere
duyurulur. Buradan indirebilirsiniz.