BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

I. OS CABOZOS1.
Convivencia de varias tipoloxas na parroquia de Suegos
(O Vicedo-Lugo)
Aurelia Balseiro Garca

RESUMEN

Este trabajo tiene la intencin fundamental de catalogar y dar a conocer los hrre-
os de Suegos, parroquia del ayuntamiento lucense de O Vicedo, que posee la originali-
dad de contar con ejemplares de las principales tipologas de hrreos, incluidos los de
planta cuadrada, al mismo tiempo que se aprovecha para hacer unas pequeas refle-
xiones introductorias sobre estas singulares construcciones como principales exponen-
tes de la arquitectura popular gallega.

RESUMO

Este traballo ten a intencin fundamental de catalogar e dar a coece-los cabozos

de Suegos, parroquia do concello lucense do Vicedo, que pose a orixinalidade de con-
tar con exemplares das principais tipoloxas de hrreos, incluidos os de planta cadrada,
tempo que aproveita para facer unhas pequenas reflexins introductorias sobre estas
senlleiras construccins como principais expoentes da arquitectura popular galega.

Fig. 1 Suegos (O Vicedo) con cabozo de planta cadrada e praia de Abrela lonxe.

1
Neste primeiro artigo cingumonos s a unha das parroquias do concello de O Vicedo, Santa Mara de Suegos,
pensando en continua-lo traballo para as restantes en futuras edicins do Boletn do M.P.L. Utilizamos a deno-
minacin de cabozo porque nesta zona da Maria occidental lucense o termo usado na fala popular para
referirse a este tipo de construccins.

183
BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Dentro da arquitectura popular galega pdese diferenciar un apartado relativo s

construccins adxectivas2 ou auxiliares casa tradicional posto que sexa cal sexa o tipo
de vivenda (a casa marieira, a casa labrega, etc.) o hrreo , ou era, un complemento
fundamental. Engadase no grupo das construccins vinculadas pan nas que se sitan,
entre outras, a eira, o muo, ou o forno, nembargantes se atendemos a clasificalo pola
sa funcin de almacenamento en relacin coa explotacin da terra estara no mesmo
apartado do proceso de produccin que outras construccins como os palleiros.
O hrreo longo do tempo rematou por converterse nun elemento diferenciador e
caracterstico da arquitectura popular e da paisaxe galega. , en xeral, un elemento iden-
tificativo do Norte e Noroeste peninsular dende a sa conformacin tipolxica definitiva;
esta foise afianzando e consolidando a raz dun feito histrico moi significativo: a intro-
duccin do manzo na agricultura peninsular. Esta construccin funciona principalmente
como celeiro ou almacn de cereais como o centeo, o millo, panizo... pero cando se incor-
porou o manzo trala descuberta de Amrica, este cereal acadou o maior protagonismo
debido, entre outros factores, seu alto rendemento e pasou a converterse no cereal rei
substitundo verdadeiro millo e cultivndose en todas partes. As abundantes colleitas
eran almacenadas nos hrreos e estes tian as dimensins axeitadas produccin da casa
de maneira que finalmente o tamao indicara tamn a riqueza e abundancia da familia
dona do hrreo. tempo que se almacena e se conserva, tamn se cura e se seca o cere-
al, en consecuencia a sa tipoloxa ten que conseguir unha boa ventilacin para o secado,
un illamento do chan para protexelo da humidade e dos latrocinios de depredadores varios,
por eso estreito, con aberturas laterais e alto elevndose sobre columnas.
Entn, podemos establece-las funcins do hrreo basendose nos dous parmetros:
un material e outro sociocultural. No material definirimo-lo hrreo como unha construc-
cin adxectiva da vivenda e complementaria s labores agrcolas sendo a sa utilidade
a de servir de celeiro3. No social aparece unha derivacin desta construccin como sm-
bolo de poder e/ou riqueza por parte da familia ou comunidade que pertenza, posto que
a maior tamao do hrreo4, maiores colleitas, o que reflectira unha abundancia de terras
ou propiedades. Seguindo neste eido social o xeito de decorar estas construccins con
motivos tanto relixiosos como simplemente ornamentais tamn nos demostra un intere-
se en lucilos de cara exterior engadndolle un valor artstico.
As temos que, finalmente, o hrreo pasa a ser un smbolo socioeconmico dentro da
cultura tradicional galega de gran transcendencia e importancia, ademais dun elemento
diferenciador da paisaxe galega.
Pasenio, os hrreos tamn irn gaando outras funcins adicionais derivadas do
aproveitamento da parte inferior da sa estructura que se pode pechar para servir de gali-
eiro, cabana para outros animais domsticos, tendal de roupa, almacn de lea, sitio
para garda-lo carro e outros aparellos de labranza... etc. Asemade, e xa no corpo princi-
pal, pdense gardar outros productos ademais dos cereais: noces, castaas, cebolas...etc.,

2
As construccins adxectivas teen todas como referencia a casa que a edificacin principal e ademais do
hrreo aparecen o palleiro, alpendre, forno, etc., estas edificacins xunto coas terras conforman o soporte
material inmoble da propia casa. (GONZALEZ REBOREDO,J.M., 2000:51)
3
Outra funcin ocasional do hrreo documentada en Navia de Suarna a de garda-lo defunto da casa, de xeito
que era depositado al envolto en sabas durante tres das ata que o enterraban (GONZLEZ PREZ,C.
2000:26).
4
s veces non o tamao do hrreo porque pode suceder que unha soa casa tea varios en vez dun, mis gran-
de do normal. De tdolos xeitos sexa polo tamao, pola cantidade ou pola calidade seguen a significa-lo
mesmo socioculturalmente falando.

184
 BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

ou colocar un pombal. Esta polivalencia vai en relacin coa devandita economa de sub-
sistencia cando se produca todo o que se poda deixando s os excedentes, cando os
haba, para o comercio.
Pero o hrreo non s unha construccin simplemente funcional ou un apndice sen
interese da vivenda senn que, en moitos casos, se aprecia un senso esttico e unha pre-
ocupacin artstica nas sas formas, adobos e na disposicin dos materiais usados de
xeito que a coto convrtense en senlleiras xoias artsticas.
Ata hai pouco falar de arquitectura popular era falar do medio no que se desenvolve
porque as adaptacins espacio e s condicins xeogrficas e climticas eran moi tidas
en conta para a calidade e o mantemento de calquera tipo de construccin. Hoxe en da,
trala regresin da tpica economa de subsistencia tradicional, os hrreos estn en deca-
dencia fsica, desaparecendo moitos deles e transformndose outros con criterios pouco
axeitados. Afortunadamente vai xurdindo unha nova concienciacin de recuperalos e
conservalos por mor deses valores histrico-artsticos mencionados e por outros como
os tursticos.
Con respecto orixe do hrreo existen varias teses, algns estudiosos aplcanlle unha
orixe prehistrica, outros falan da sa introduccin polos romanos, no que atinxe paso
do antigo cabazo circular hrreo de madeira, outros defenden unha orixe sueva. Todas
estas teoras son tan aceptables como discutibles porque esta construccin entendida
como almacn de cereais (concibido para a sa conservacin e proteccin tanto da humi-
dade como dos roedores) rastrase no Norte e Noroeste peninsular xa dende a prehistoria
existindo referencias deles xa na literatura romana anda que a primeira imaxe coecida
dun hrreo procede da Cantiga CLXXXVII de Santa Mara de Alfonso X El Sabio data-
da en 1262. No que coinciden a maior parte dos autores nas transformacins que se pro-
ducen no sculo XVII coa introduccin do millo5 (cereal de orixe americana que se intro-
duce na pennsula a partir da descuberta de Amrica, concretamente a principios do scu-
lo XVI) en Galicia derivando xa cara s definitivas tipoloxas que atopamos actualmente.
Na evolucin desta construccin podemos situa-lo esplendor dos hrreos, se nos fia-
mos do Catastro do Marqus da Ensenada, a partir de mediados do sculo XVIII, caen-
do en franca regresin a mediados do sculo XX ata os nosos das coincidindo coa crise
do sistema de vida tradicional do campo galego. Despois da Guerra Civil espaola xa se
constren con novos materiais, as comeza a utilizarse o ladrillo, o formign, cemento,
uralitas e outros materiais que resultan mis baratos e mis doados de facer sen axuda
profesional. Hoxe en da os poucos que se constren son simplemente decorativos
variando tanto as escalas como o xeito de facelos e mesturando conceptos e tipoloxas,
anda que se vai consolidando cada vez mis unha conciencia de conservacin e restau-
racin da arquitectura popular que abrangue estas e outras peculiares construccins.
O lugar de situacin do hrreo sempre preto da casa, neste senso e dada a distri-
bucin en aldeas da zona da Maria, cunha estructura concentrada, as construccins
adxectivas permanecen xuntas e prximas vivenda, ags muos ou fraguas que xa res-
ponden a outras necesidades. Polo tanto, aparecen en ncleos de poboacin concentrados
arredor das casas. (Vid. Fig. 2) Na Maria non hai casos de construccin de grupos de

5
O trmino maz pasar a substiturse polo de millo, anda que en principio sexan cereais distintos o xito
do maz e a sa adaptacin s condicins climatolxicas e edafolxicas galegas fai que substita millo
mido ou mijo. O estudio da introduccin do maz e a sa influencia na economa do labrego galego , en
consecuencia, de grande importancia para a historia do hrreo, incluso se fala da revolucin do maz, a este
respecto existen moitos traballos de interese para ampliar esta cuestin s que remitimos lector interesado.

185
BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

cabozos xuntos, nin en terras comunais nin en propiedades privadas como si se documen-
ta noutros lugares de Galicia6.
Con respecto orientacin do hrreo ademais de escoller un lugar elevado se se trata
do tipo mixto rectangular a zona mis longa estar baixo a influencia dos ventos domi-
nantes para favorece-la ventilacin do millo e contribur sa maduracin, que no caso
da Maria seran os de direccin norte-sur e viceversa.

Fig.2 Cabozo preto da casa. Suegos (O Vicedo)

Figs 3 e 4 Rehabilitacin de dous cabozos de Suegos.

6
Leal Bveda (1999:101) documenta casos de grupos de hrreos en Redondela e Combarro (Pontevedra);
Betanzos e Bornalla (A Corua) e Laxa (Ourense).

186
 BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

CONSTRUCCIN DO HRREO.-

A construccin dos cabozos7 comeza pola base, as primeiro faranse os ps que no

caso do tipo mixto son varios muretes de pedra cunha altura mnima dun metro, coloca-
dos transversalmente corpo principal ou cabana en cada un dos extremos, esta susten-
tacin suficiente dado o tamao e envergadura destes cabozos. Se o terreo non hori-
zontal estes ps acomodaranse desnivel para que a cabana quede dereita e elevada.
Poden ir sobre muros ou sobre bases ou ps de pedra ou madeira (de seccin cuadrangu-
lar ou circular) Se este espacio inferior se usa para outros mesteres pdese pechar con
muros de pedra, rede, ou os mis modernos, ladrillos e bloque se o que se quere facer
un espacio para pequenos animais. Este espacio pechado con catro paredes e unha porta
de acceso convrtese nun celeiro. Hai casos de cabozos sobre mesa maciza. Enriba dos
ps van unhas lousas (de pedra ou lousa dependendo da dispoibilidade dun ou doutro
material na zona) para torna-los ratos. Despois van as traveseiras e por ltimo as tboas.
Logo vn o corpo do hrreo pechado con tboas que antes non an cravadas senn encai-
xadas. No interior da cmara s veces levan un faio cunha trampa para acceder a el onde
se gardaban fabas, noces, etc.
A porta que se acostuma colocar nun dos lados mis curtos, preferentemente norte,
(Vid. Fig. 6) ten varios tipos de accesos:
-fixo; unha escada de pedra cun oco na parte superior de forma que o derradeiro
chanzo quede ar para impedir que poidan subi-los roedores.(Vid. Figs. 4 e 17)
-mbil; unha escada de madeira que se apoia na porta cando se quere entrar no
cabozo e se retira e garda cando non necesaria. (Vid. Fig. 5)
Para cubri-los cabozos fanse das ou tres tesoiras unidas cunha viga de madeira que
sustentan a cuberta da que saen tboas de madeira ou cangos que aguantarn as lousas da
cuberta a catro augas, os teitos lousados son mis afiados que os de colmo.
Unha vez que temos lista a estructura do cabozo o labrego xa se pode ocupar dos ele-
mentos ornamentais, estes non s teen unha funcin decorativa senn tamn apotropai-
ca, de proteccin contra malos espritos, etc. As nas cubertas aparecen cruces de pedra8,
os pelouros ou lampins, pedras de forma aguzada ou troncopiramidal, ou cantos roda-
dos encima das lousas que tamn cumpren a funcin de aguanta-la lousa cando hai moito
vento. s veces tamn aparecen gravados coa data de construccin do cabozo.

7
Na Maria occidental lucense cabozo sinnimo de hrreo anda que este termo noutras partes de Galicia se
refira tipo de graneiro de pequeno tamao e planta circular feito con varas entretecidas (Cabaceiro).
8
Na zona da Maria occidental non se documentan a coto elementos decorativos complexos como pinculos,
custodias clices, etc. senn que predominan as simples pedras encima das lousas ou sinxelos pinculos cni-
cos ou piramidais de cemento ou pedra (lampens) e as cruces.

187
BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Fig. 5. Acceso cabozo con escada. Fig. 6. Porta de acceso cabozo.

Fontao (Suegos) O Viso-Folgueiro (Suegos)

Fig. 7 Esquema dos distintos elementos dun hrreo mixto.

188
 BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

DISTRIBUCIN XEOGRFICA DO HRREO POR TIPOLOXAS.-

O hrreo localzase nas zonas hmidas da pennsula; segundo Pedro del Llano hai
das grandes reas unha ocupada polo hrreo cadrado asturiano e os garaixes euskeras
estendido dende o Pas Vasco, Cantabria, norte de Len e Palencia, Asturias e zonas lim-
trofes con Galicia, polo que esta tipoloxa cadrada aparece na provincia de Lugo en zonas
montaosas da Galicia oriental preto de Asturias e Len dende Pedrafita do Cebreiro ata
Navia de Suarna9, Fonsagrada, Baralla e Meira. Pero os estudiosos deste tema non con-
tan con outra zona relativamente esquecida pero que anda conserva hrreos cadrados e
que un dos motivos desta breve recompilacin de datos sobre dos hrreos; trtase dos
que se atopan no concello do Vicedo, concretamente na parroquia de Suegos, preto da
praia Abrela. Este municipio da costa da provincia de Lugo no seu lmite mis occiden-
tal pose un conxunto de hrreos cadrados de grande interese etnogrfico10.
A segunda rea a do hrreo rectangular que abarca o occidente asturiano, Galicia
ata Portugal sur do ro Douro. (Vid. Fig. 8)

Fig. 8. Mapa de distribucin xeogrfica dos hrreos

TIPOLOXAS.-
A morfoloxa do hrreo vn dada, como xa dixemos, polas necesidades para resolver,
as estarn elevados sobre piares, bases ou outros elementos para illalos da humidade do
chan, evita-los roedores e para favorece-la aireacin do producto almacenado. O peche do
corpo principal non ser hermtico para favorece-la ventilacin do cereal, a sa conserva-
cin e/ou maduracin. A sa funcionalidade tal que incluso a parte de abaixo se aprovei-
tar para outros usos alleos de almacena-lo millo, reflectindo o esprito e a vontade poli-

9
En Navia de Suarna os hrreos tamn chamados horros, son de planta cadrada pero non se poderan poer
como paralelos dos de Suegos dadas unha serie de variantes distintivas coma o teito de palla, ou os piares de
madeira (Vid GONZLEZ e RODRGUEZ, 2000 pp. 26e36) tal como se aprecia en hrreos como os de
Aigas ou Rao (Navia de Suarna)
10
Lembramos un excelente estudio-catlogo de hrreos, muos e fontes da Terra de Viveiro que incle os con-
cellos lucenses de Muras, Ourol, O Vicedo, Viveiro e Xove e o de Man (A Corua), segundo este traballo
establcese un total de 815 hrreos, 173 muos e 455 fontes. No que respecta s cifras por concellos Xove
o que ten maior densidade de hrreos (352) seguida do Vicedo (202) e Viveiro (198) (LEAL BVEDA,
J.M. 1999)

189
BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

valente, imaxinativa e chea de recursos do galego. Entn tamn predominar a estructura

cadrada ou rectangular por motivos eminentemente prcticos, conformndose as caracte-
rsticas tipoloxas das que falaremos. Para establece-las distintas tipoloxas de hrreos, os
estudiosos collen un referente principal para diferencialos, desta maneira uns falan de
tipos de planta, outros de materiais constructivos, outros de datas de realizacin, outros de
condicionamentos xeogrfico-climticos, de formas de sustentacin, das cubertas...
Con respecto Maria lucense faremos a continuacin unha breve descricin xeral
das principias tipoloxas para logo concretalas na parroquia de Suegos porque ah apare-
cen exemplares de todas elas rompendo a rxida demarcacin xeogrfica por tipoloxas
establecida por algns autores. Nesta caracterstica mestura tipolxica onde radica pre-
cisamente a excepcionalidade dos cabozos de Suegos.
Tipo Mondoedo ou marin; de pedra e madeira11, con teito a catro augas de lousa,
con celeiro ou sen el e levantados sobre muros de pedra ou cachotera. A planta rec-
tangular, ten tornarratos ou rateiras e o chan de madeira ou pedra colcase perpendicu-
larmente s rateiras. A cmara propiamente dita do cabozo vai levantada sobre columnas
ou vigas dependendo o seu nmero da lonxitude, normalmente leva tres ou catro: dous
en cada un dos extremos e outra/s no medio. Encima delas sitanse as soleiras ou corni-
xas. O peche da cabana faise con pezas verticais de madeira lixeiramente separadas para
que corra o aire: son os balastres, que se encaixan sobre as trabes e as soleiras e hori-
zontalmente sobre as columnas quedando as rematado.
Tipo Ribadeo; rectangular, de pedra, con celeiro e paredes con ventanucos de airea-
cin, teito de lousa a duas ou catro augas. Tamn dispn esta tipoloxa dun beiril conti-
nuo entre a cabana e os ps de lousa que lle serve de tornarratos. As paredes do cabozo
deste tipo son de pedra e deixan ocos rectangulares chamados bufarros ou furados para
airea-la cmara dispostos en tres filas horizontais . (Vid. Fig. 2)
Tipo mixto; segundo Leal Bveda (1999) unha mestura dos dous anteriores con
paredes de vigas de pedra, doelas de madeira e fachadas pequenas, norte e sur, con setei-
ras de pedra. Sustntase con muretes e o peche da cmara faise con balastres de madei-
ra colocados verticalmente namentres que nos lados mais curtos fanse seteiras coma as
do tipo Ribadeo. Segundo o devandito autor (1999:115) aparecen sobre todo nos conce-
llos de Viveiro e O Vicedo. (Vid. Fig. 9 e 10)

Fig. 9 Cabozo tipo mixto de Encrucelada-Folgueiro (Suegos)

11
A pedra sase para as bases e columnas de sustentacin da cabana ou corpo principal e a segunda para os
balastres ou paredes do cabozo.

190
 BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Fig. 10 Cabozo tipo mixto de Folgueiro (Suegos)

Tipo asturiano; planta cadrada cos catro lados practicamente iguais, teito cnico ou
piramidal dependendo se de colmo ou de lousa respectivamente. O beirado da cuberta
amplo para que debaixo se poidan pendurar ferramentas e apeiros (GONZLEZ
PREZ, C. 2000:26). Cmpre salientar que os hrreos asturianos teen moito traballo
de ornamentacin tanto nas portas talladas como en todo o exterior da construccin, estes
detalles aparecen tamn nos hrreos naviegos12 (Vid. Fig. 11) con motivos tipo esvsti-
cas, tetrasceles inscritos nun crculo, cruces, estrelas, etc. e en concellos limtrofes. Esta
tipoloxa a nivel constructivo difernciase do tipo marin en que as trabes son de madei-
ra e as columnas de cachotera de cachote ou lousa.
Unha derivacin desta tipoloxa astur a paneira que vn sendo un hrreo mis gran-
de, de planta rectangular con mis de catro piares ou pegollus (pode chegar a 12) con cuber-
ta a catro augas. Esta construccin na zona nororiental de Lugo pdese mesturar cos hrre-
os galegos tipo ribadeo ou marin sendo estes espacios limtrofes zonas de confluencia de
usos, costumes, lingua e construccins coma os hrreos. Nembargantes, O Vicedo sitase
na zona mis occidental da Maria lucense lonxe da raia con Asturias e a pesar diso osten-
ta no seu termo municipal cabozos de planta cadrada de clara influencia asturiana.

Fig.11 Hrreo lousado de planta cadrada en Coro, proximidades da serra de Ancares.

Fonte: Clodio Gonzlez Prez.

12
GONZLEZ PREZ (2000) establece unha clasificacin dos celeiros naviegos en funcin da sa morfolo-
xa: se contan ou non con corredor (os mis antigos carecen del) e segundo o material con que estn cuber-
tos: palla canto mis antigos, ou lousa a partir de finais do sculo XIX en Navia.

191
BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Fig. 12 cabozo de planta cuadrada de Fontao (Suegos).

Fig. 12.- Cabozo de planta cadrada de Fontao (Suegos).
CABOZOS DA MARIA LUCENSE.-
Na Maria lucense o hrreo chmase principalmente cabozo deixando a primeira
denominacin para o casteln. Ben certo que a nomenclatura vara segundo as zonas
igual que os elementos constructivos que anda que sexan os mesmos teen distintas
denominacins, esta riqueza de sinnimos xa foi estudiada por varios investigadores13.
Polo tanto, usamos preferentemente este termo para referirnos s cabozos marins e s
de Suegos (O Vicedo) en particular.

Fig. 13 Mapa da provincia de Lugo co concello de O Vicedo e as sas parroquias:

Vicedo, Negradas, Vale, Suegos, Moserde, Ro Barba e Cabanas.

13
BAS LPEZ, B.; As construccins populares: un tema de etnografa en Galicia. Edicins do Castro. 1983

192
 BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

A propiedade dos cabozos da Maria lucense predominantemente individual anda

que existen casos de propiedade compartida, cando varias familias relacionadas parental-
mente comparten o uso do cabozo, porque aqu non hai mosteiros, nin propiedades comu-
nais. Documntanse casos de herdar dous irmns un cabozo e ou ben o comparten entei-
ro, ou o dividen en das partes cunha parede.
Para a Terra de Viveiro elaborouse un estudio (Leal Bveda, 1999:157) que estable-
ce as seguintes porcentaxes por tipos de cabozos: tipo marin o 87,85%; tipo ribadeo o
3,92%; tipo mixto o 1,47%; tipo astur o 2,45%; de pedra o 0,36%; tipoloxas modernas
o 3,92%. Os datos reflicten claramente que a tipoloxa mis abundante a marin.
Como diciamos, a planta predominante dos cabozos da Maria lucense rectangular,
non superan de largo os dez metros sendo os mis pequenos catalogados por Leal Bveda
(1999:123 e 126) de dous metros. A altura tampouco supera os cinco ou seis metros en
terreos nivelados. Cuantitativamente tamn predomina a utilizacin da pedra e da madei-
ra mesturada e a maior parte deles foron construdos no sculo XIX. Segundo o mesmo
catlogo para os cabozos da Terra de Viveiro establcense unhas porcentaxes con respec-
to seu estado sendo bo no 77,79 % dos casos; con respecto seu uso o 61, 59% deles
estn sendo usados como almacn de millo, anda que tamn teen outros empregos
secundarios gardando outros froitos da horta como cebolas, allos, froitas, castaas, etc.
eso polo que respecta cabana porque xa falamos que o espacio inferior tamn moi
polivalente en canto a usos. Os materiais de construccin predominantes son a madeira
e a pedra de xeito mixto nun 90,42 %. Finalmente a data de construccin maioritaria
reflicte que o 39,75% dos hrreos da Terra de Viveiro son do sculo XIX, do XX o
34,11%, do XVIII o 8,46%, do XVII o 0,98% e descoecida o 16,68%.

OS CABOZOS DE SUEGOS.-
O Concello do Vicedo ten, segundo o catlogo coordinado por Leal Bveda14, 202
hrreos, nmero bastante considerable con respecto a outros concellos: Man, Muras,
Ourol, Viveiro e Xove.
Pero aqu imos estudia-los da parroquia de Suegos (O Vicedo)15 debido a unha razn
principal: a convivencia e mestura de tipoloxas de cabozos nun pequeno marco territo-
rial; as, aparecen exemplos dos devanditos tipos principais pero sobre todo destacaremos
en primeiro lugar os de tipo astur por seren mis escasos nesta parte occidental da Maria
lucense:

Do tipo astur catalogbanse oito exemplares no Vicedo (Escourido, Abrela,

Xilloi e San Romn do Val); seis en Viveiro (Galdo...) e seis en Xove. Este cm-
puto en concellos prximos que nos ocupa, supn unha porcentaxe moi peque-
na sendo, por comparacin, s anecdtica a aparicin desta tipoloxa na Terra de
Viveiro. O dato anda mis curioso se lle engadimos que un grupo deles apare-
cen practicamente xuntos en Suegos (O Vicedo) porque os demais estn mis ben
illados. Trtase dun grupo sito na parroquia de Suegos preto da praia de Abrela
que aparecen concentrados xunto cun ncleo de casas preto da igrexa parroquial,

14
no libro Hrreos, molinos y fuentes de la Tierra de Vivero (Lugo 1999) realizado en colaboracin cos alum-
nos do Instituto Vilar Ponte de Viveiro.
15
Non incluimos os realizados con cemento, ladrillo ou otros materiais modernos que xa non se acomodan
xeito tradicional de construi-los cabozos.

193
BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

case todos nun lugar chamado Fontao. A sa peculiaridade radica en ser de plan-
ta cadrada, como a tipoloxa asturiana, anda que sen galera, pero o curioso que
no resto do concello e da Maria lucense predomina a planta rectangular, ags os
senlleiros casos devanditos; onde si podemos falar de maior influencia nas zonas
interiores limtrofes con Asturias. Por este motivo imos cataloga-los que sobrevi-
ven neste recuncho noroccidental da provincia de Lugo antes de que, como xa lles
pasou a outros, desaparezan ou se modifiquen substancialmente perdendo os seus
caracteres orixinais. Hai que sinalar tamn que o tipo asturiano aparece en Suegos
pero nesta mesma parroquia tamn hai cabozos de planta rectangular, e moi preto
destes, que seguen a tnica xeral deste concello, deles ocuparmonos mis adian-
te. Os de planta cadrada por ser mis atpicos nesta zona, merecen unha conside-
racin especial.
Como xa sinalamos, o tipo astur consta de planta cuadrangular levantada sobre
ps de pedra ou madeira (pegollus), con corredor nos catro lados, paredes de
madeira sen ocos e teito a catro augas de diversos materiais (palla, lousa, colmo,
tella...), a sa altura vai dende os 0,50 m ata os dous metros. A principal diferen-
cia con respecto s hrreos galegos que a cabana est pechada completamente
non tendo furados para ventila-lo cereal posto que o millo se colga en mazarcas
na balconada do corredor ou das paredes e unha vez secado levarase para dentro
da cmara onde tamn se gardan outros productos da terra.
Os cabozos de Suegos
tamn comezan a sa cons-
truccin pola base, estes de
tipo asturiano sustntanse
sobre piares troncopirami-
dais de seccin circular
construdos con cachotera
basta unida con barro, en
ocasins enfuscada exte-
riormente con argamasa ,tal
como podemos ver nas ilus-
tracins (fig. 12 e 14). Este
tipo de soportes tamn os
constatamos, pero s en
Fontao e arredores, utiliza-
do para outras construc-
cins auxiliares coma
alpendres e cabanas (vid.
Fig. 15). Nun caso puntual
a seccin circular modifca-
se convertndose en cadra-
da (vid. Fig. 16) e s veces
cobran dimensins sobresa-
1 ntes en altura para salva-lo
desnivel do terreo e darlle
propia cabana a estabilida-
de da lia recta (vid. Fig.
Fig. 14 Cabozo de planta cadrada de Fontao (Suegos).

194
 BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Fig. 15.- Soportes de seccin circular coma os dos cabozos de planta cadrada. Suegos

Fig. 16.- Cabozo de planta cadrada. Suegos.

14)

Entre os ps e o corpo principal hai unhas pezas chamadas tornarratos ou rateiros

que como o seu nome indica serven para evitar que estes roedores poidan acceder
millo que se garda na cabana, son de lousa esvaradiza e sobresaen en dimen-
1

195
BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

sins de cada un dos catro ps do cabozo.

Enriba aparece xa a estructura cadrada do cabozo propiamente dito que, ags os
esquinais de pedra que son a prolongacin dos ps que sustentan toda a construc-
cin, est cerrada con estreitas tboas verticais de madeira, no medio delas s
veces brese un oco a modo de fiestra para ventila-lo interior (vid. Fig. 12). O
chan tamn est sustentado con vigas de madeira que se poden ollar dende debai-
xo do cabozo,(vid. Fig.12) anda que nalgns estn a substitu-la madeira por
materiais modernos como bloques ou ladrillos, afortunadamente non unha medi-
da xeneralizada. Este corpo principal cbrese con teito de lousa a catro augas dei-
xando un pouco de aleiro para que a auga non caia directamente sobre a madeira,
este aleiro sustntase artisticamente con pezas talladas de madeira. Hoxe en da as
lousas agrranse con cravos de aceiro inoxidable pero antes an encaixadas e para
reforzalas colocbanse pedras como contrapeso que s veces podan ir mis ou
menos talladas, nestes cabozos dada a proximidade da praia de Abrela utilzanse
s veces cantos rodados que xa estn pulidos pola propia erosin natural da auga.
O acceso corpo principal dos cabozos cadrados variado xa que constatmo-la
modalidade fixa: escada de pedra sen o derradeiro chanzo situada nun dos laterais
(vid. Fig. 17) e a modalidade mbil: escada de madeira de quita e pon que nun dos
casos est integrada orixinalmente no cabozo posto que aparece agarrada de xeito pro-
visional para baixala cando se necesite (vid. Fig.5) e noutros est exenta totalmente.
Rematamos considerando que a orixe da planta cadrada destes cabozos de tipo astu-
riano en Suegos cando menos un misterio posto que a sa principal rea de distribucin
se cingue preferentemente s zonas limtrofes con Asturias, estaren xuntos un grupo
deles pdese pensar que habera un certo mimetismo na construccin pero case impo-
sible descubrir o cmo e o por qu dadas as ausencias documentais e a limitacin das
transmisins orais dos vecios16. En Encrucelada, preto de Folgueiro, hai dous cabozos
de planta cadrada que misturan as seteiras de pedra co peche de tboas verticais de
madeira, un deles (Fig. 18) est sobre unha estructura de duas plantas que en tempos alo-
xou unha forxa e unha zapatera sobor da que se construiu o cabozo, namentras que o
outro, de menor altura, levntase sobre unha estructura de pedra que fai as veces de caba-
na. (Vid. Fig. 19)

16
Preguntados personalmente sobre a data de construccin dos seus cabozos, a meirande parte dos vecios de
Suegos e Folgueiro non se lembran dela contestando que dado que eles son maiores (media de 70 anos), os
cabozos teran mis de 100 anos sendo nalgns casos obra dos seus avs. Por outra banda no catastro da
Ensenada (sculo XVIII) non hai especiais referencias a estas construccins na parroquia de Suegos co que
teriamos que deducir que son posteriores, probablemente do sculo XIX.

196
 BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Fig. 17.- Acceso con escada. Cabozo de Suegos.

Fig. 18.- Cabozo de Encrucelada-Folgueiro

197
BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Fig. 19.- Cabozo de Encrucelada-Folgueiro.

Fig. 20.- Tres cabozos de planta cadrada sobre piares e sobre cabana pechada en Suegos

198
 BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Fig. 21.- Cabozos de tipo marin en Suegos.

199
BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

Do tipo Ribadeo hai un exemplar tamn preto da praia Abrela, de dimensins

considerables construdo completamente en pedra con catro filas horizontais de
seteiras e a parte inferior pechada. (Vid Fig. 2)
Do tipo Mondoedo ou marin tamn hai varios exemplares. Un deles sito en
Suegos ten tres tramos no lado mis longo da cmara, sta apoiase en catro mure-

Fig. 22.- Cabozo de Encrucelada-Folgueiro.

tes de pedra polo que dos mis largos, o teito de lousa a catro augas. Outro
cabozo de Suegos ten dous tramos e tres muretes de apoio. (Vid. Fig. 21). Un
pouco mis abaixo atpase outro con dous tramos e sustentado por tres grupos de
dous piares troncocnicos no que parece unha mistura entre os de planta cadrada
e os de planta rectangular. (Vid. Fig. 4). Preto da praia de Abrela hai outro desta
mesma tipoloxa coa cmara dividida en dous tramos e apoiada en tres muretes
seguindo a tpica distribucin: dous nos extremos e outro no medio (Vid. Fig. 15)
e na Encrucelada atopamos outro coa porta no lateral longo. (Vid. Fig. 12)
Do tipo mixto contabilizamos varios cabozos. Dons deles sitos no Folgueiro
teen planta rectangular cos laterais mis longos de madeira e os curtos de pedra
deixando seteiras. A cmara apoiase en tres muretes e cbrese a catro (Vid.
Fig. 9 e 10).
Con respecto s materiais mis frecuentes utilizados nos cabozos da parroquia de
Suegos destacan a pedra, granito, xistos, lousa, madeira (carballo, castao ou nogueira),
cachotes de pedra de gran ou de xisto segundo as dispoibilidades. Todos estes materiais
atpanse en abundancia en toda a zona e pdese dispoer deles con relativa facilidade,
son os propietarios dos cabozos os que realizan os traballos de construccin axudados en
ocasins por algn canteiro, carpinteiro ou albanel para coloca-la lousa e para outro tra-
ballo puntual que requira maior especializacin tcnica. Algns cabozos reformronse na
segunda metade do sculo XX engadindo materiais modernos tipo ladrillo, bloque, ura-
lita, cemento, etc., que xa se faran comns nas construccins de cabozos ex novo.
En total contabilizamos na parroquia de Suegos dez cabozos de planta cadrada17, mis

17 Esta nova revisin modifica traballos anteriores que daban oito exemplares de planta cadrada para a totali-
dade do concello de O Vicedo.

200
 BOLETN DO MUSEO PROVINCIAL DE LUGO

outro como mnimo que nos consta xa desaparecido, e nove de planta rectangular, por
suposto sen contar os feitos cos devanditos materiais modernos dende o sculo pasado.
A da de hoxe a meirande parte dos cabozos de Suegos ou non se usan xeito tradi-
cional ou se reciclaron para outras cousas (sobre todo como almacn ou faiado xeral).
Noutros casos estn abandonados posto que como din os propios vecios: costa moito
amaalos para non ser necesarios, a onde deberan intervi-las institucins pblicas
ou privadas subvencionando estas reparacins antes de que a pegada do paso do tempo
desfaga os vellos cabozos ou se arranxen malamente con cemento e ladrillo, que non sei
que sera peor. Dado que o patrimonio arquitectnico rural forma parte da nosa cultura,
a perda destas tpicas construccins dixanos orfos de coecementos e desa sabedora
popular dos nosos antergos, por eso e por moitos outros motivos deberase apoia-la sa
conservacin, consolidacin e/ou estudio.

BIBLIOGRAFA BSICA:
BAS LPEZ, B.; As construccins populares: un tema de Etnografa en Galicia. Sada-A
Corua. 1983
DE LLANO, P.; Arquitectura popular en Galicia. Santiago 1981
DE LLANO CABADO, P.; Voz Hrreo, G.E.G. vol. 23, 2003
IDEM; Hrreo G.E.G. p.p.147-162
CARL, W.; Los hrreos en el Noroeste de la Pennsula Ibrica en Estudios Geogrficos
n 31 1948
FERNNDEZ, V. Los hrreos gallegos Revista Galicia Buenos Aires, 1974
GARCA MARTNEZ, M.C. Os hrreos en Boletn de la Comisin de Cultura. Colegio
de Arquitectos de Galicia. Santiago 1978.
IGLESIAS, J.; El libro de los hrreos Gijn 1975
GONZLEZ REBOREDO, J.M. y RODRGUEZ CAMOS, J.; Antropologa y etnogra-
fa de las proximidades de la sierra de Ancares. Vol I. Lugo 2000.
GONZLEZ PREZ, C.; Antropologa y etnografa de las proximidades de la sierra de
Ancares. Vol II. Lugo 2000.
MARTNEZ RODRGUEZ, I.; El hrreo gallego Fundacin Pedro Barri de la Maza. A
Corua. 1979.
Actas del 1 Congreso Europeo del hrreo. Santiago de Compostela. 1985.
LEAL BVEDA, J.M.; Hrreos, molinos y fuentes de la Tierra de Viveiro. Lugo 1999.
PREZ GARCA, J.M.; Voz millo G.E.G.

*** NOTA: Fotografas de Santiago Fernndez-Noriega Fernndez y Aurelia Balseiro

Garca.

201