N A SLOV O RIG INAL A

H. H. &POHWTEAH 1(. A. CEMEI/.lJ.J1EB

1. N. B R O N T EJ N - K. A. S EM ENDJ AJEV

eII PA.B oq HHK

no MATEMATIKI
MATEMATHKE PRIRUNIK
l1JDI I1 H lK r: HE PO B
li Y 'lA lI( I1XCR BTY 30 B ZA I N1 ENJ ERE l STUD ENTE

l13da"ll~ umot
c mtpt olfwmc ~

nxVJl;\ PCTa EHHOE It1.1ATE,1I.CTOO

cL>JIlItKO MATCMATH'i EC KQii :UU f.P.UY Pl.l
"I ClC OI 196J

P R E V ELI s R US K O G

z. VI ST R I t K A - I. U R E M O VJ

R ED A K TOR HRV A T SKO SRP SKO GA IZD A N J A

PRO F. DR IN G. D. BLAN U A . T EHNJ CKA KNJIGA

pravi l a n Jugoslavenske akadem ije znanosti i umjetnosti
Z A GR EB 196 4
 PREDGOVOR HRVATSKOSRPSKOM IZDANJU

Matematickl prirunik I. N . Bron tejna I K. A. Semendjajeva

poznat je ne samo u So vjetskom Savezu gdje je do ivio 9 izdanja
I'P/?O je i kod nos naiao na vrlo povoljan odaziv kod stru njaka i
studeuaia kojima su potrebna via matemaii ka sredstva, Malen
broj kod nas raspolo ivib primjeraka fI'skog izdanja kao i jezine
te ko e prijeili S/l da korist, koju mate pruiti to vrijedno djelo,
dade do punog izra aja. Zato je zadjelo bila zasluna Inicijativa
Tehnike knjige u Zagrebu tla laj prirunik uini pristupanim l
tateljima kojima je materinski jezik hr vatsk osrpsk i.
Naalost na lom jeziku POSlaje dvije, u mnogome razlictte, ma
t ematike terminologije koje su se razvile u ok viru historijski uvjeto-
vanih prilika. Prijevod je izraden u onoj lerminoloAiji koja je uobi-
ajena u SRH, napose na Sveu ilitu u Zagrebu, no sigurno je da
e se lim tekstom sasvim lako poslutili Ioni koji su navikli na ter-
minologiju upotrebljavanu, recimo, na Univerzit etu u Beogradu.
Dodue, svak i je IUJ stru njak navikao na jednu od lih dviju termino-
logija, ali se bez te ko a snalazi i u drugoj.
Pri redigiranju prijevoda ispravljene su neke manje greke, na-
pose su korigirane dvije slik e na k ojima je Arhimedova zavojnica
bila neispravno prikazana.
Vjerujem tla e ovaj spretno sastavljeni prirunik s bogatim
i dobro odabranim sadr ajem Iz podruja vie matematike i numerike
analize bill velika pomo onima koji se matematikom slu i onima
koji je t ele nauiti.
D. Blanua

NA T ISS ILA TlSKA RNA CZP LJ UDSKA PRAV ICA . LJ UBLJ ANA
 IZ PR EDGO VO R A P RV OM R U SKO M I ZD A NJ U
SA D RA J
Zada a koju smo postavili - da u malom volumenu priru nika M atematike ozna ke
safeta damo osnov e matematike. potrebne inenjerima i studentima o
14
pri stUtliju i u praksi - bila je veoma teka. U t el;; da knjiga bude
Grki a lfa bet ........ ................................. 18
saeta, trudili smo se da prirunik bude razumljiv; prikladan pri ko-
ritenju i po mogunosti matematiki egzaktan (toliko koliko je PR V I DIO
matematika egsaktnost potrebna inenjerima).
Treba imat i na unu, da 0.0 nije udbenik ni repetitori} udbenika; TABLICE I GRAFO VI
l'ec prirunik. Prema lome u njemu nema sistemaslnostl koju mora
imati udbenik , itaoca ne treba iznenaditi da je npr. I'Hosp italo vo I. Tablice
pravilo uvrteno u poglavlje o raunanju limesa, a 0 . 0 je u glavi
Uvod u analizu smjeteno ispred pojma o derivaciji, dok su osnovi A . Tablice osnovni h (e lem entarnih) funkcija . . . .. . . . .. . . 21
gama-funkcije u gla vi Algebra neposredno nakon pojma faktorijela. I. Neke kon stante koje nam esto trebaj u . . . . . . .. . . . . 21
Takvih nesistemati kih mjesta ima u priruniku mnogo. Zo7IO, 2. K vadrati, kubi, korijeni oo oo oo .
22
ako italac el! neto potra iti , neka se onda ne slu i samo poglavljima 3. Potencije cijelih brojeva od n = l do n = UJO
navedenim u sadr aju, nega i abecednim kazalom na kraju prirunika. 44
4. R eciprone vrijednosti :::::: 46
Ako je u tekstu neko pitanje sama naeta, a na drugom j e mjestu S. Faktorijell i nj ihove reciprone vrijednosti . 48
prirunika obraeno opirnij e, onda j e 10 mjesto oznaeno stranicom 6. Neke potencije broje va 2, 3 i S .. 49
u zagradama . . . 7. Dekadski logaritrni
I. Brontejn
oo ..
Sl
8. Anti lcgaritmi . 53
K . S emendjaiev 9. Pri rodne v~!jednos!i trigonometrijskih fun kcija . . . . . 55
10. Ekspo nencijalne, hiperbolne i trigonometrijske fu nkcije 59
l l. E~s pon~,"cija~e fu nkcije (za x od J ,6 do 10,0) . 63
12. Prirodni logaritmi . 65
I Z PREDGO VOR A T REEM R U SKO M IZ DANJU 13. Op seg kruga s promjerom d : 69
14. Povrina kruga s promjerom d . 71
Zatree je izdanje bio gotovo iznova napisan IV dia Osnovl IS. Elementi krunog segmenta . . '" . 73
matematike analize, a mnoge su nadopune unesene i u drugim 16. Prera unavanje st upnja uradijane . . . .. . . . .. . . . 78
poglavljima. Ispravljene su primije ene pogrek e i nedostaci oo 17. Proporcionalni dijel ovi . . . .. 79
Poglavlja 8 do l O, gla ve Dif erencij alne jednodbe [rubni 18. Tablica za kvadra tnu interpol;~ij~' : :: : : : : : : :: : : :: : : 81
problemi I jednadbe s parcijalnim derivacijamat, ugla mom je na-
pisao M . P. Sura-Bura... B. Tablice specijalnih fun kcija . . . . . . . .. . . . .. . . . . . . .
I. Brontejn
82
K . Semendjajev 19. Gama-funkci ja . 82
20. Besselove (cilindrine) funkcije .. .. . . . ..... . . 83
21. Lege nd reovi polinomi (k ugli ne funkcije) 85
22. Eli tiki inte li .
p gra .. 86
23. Integra l vje rojatnosti .. '" oo :: :
88
 SADR1A J SADRZAJ
8 9
D. Grafo. 1 C. D o punske glave a lgebre . . . . . . . . oo " oo 176
A. EJcmentarne funkcije . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 90 13. Nejedn~~be oo oo . 176
oo oo oo .. . oo oo oo oo oo oo oo oo . oo oo oo

I. Polinomi 90 14. ~OgreslJe, konani redovi i srednje vrijed nosti (sre-

2. Razlomljene ra cio naln e funkcije .... ........ 93 me) 181
3. Iracionalne funkcije oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 98 15. Faktorijela i gama-funkcija . 183 oo oo oo . oo oo . oo oo oo oo oo

4. Ebpooencijalne i logarita mske funkcije 100 16. Kompleksije 185 oo oo

5. Trigonornetrijske funkcije oo . oo oo oo oo . oo oo oo oo 105 17. Binomni teo rem oo 186 oo oo oo oo. .

6. Ciklomet rijske fun kcije o o . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 108 m. Geometrija

7. Hiperbolne funkcije oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 109
8. Area-funkcije . oo oo oo oo oo oo 111 A. Pla nimetrija oo oo. . . 188
I. Likovi oo oo oo oo 188
B. Vanije kri vulje o o ' oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 112
9. Krivulje treeg red a . oo oo oo oo o oo oo oo oo oo oo oo 112 B. Stereometrija oo oo oo 194
10. Kri vulje etvrtog reda oo oo oo oo oo o o . oo oo oo oo oo oo 114 2. Pravci i rav nin e u prostoru . . .. oo oo oo 194
ll. Cikloide oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 119 3. Prostorni uglo vi . oo oo oo oo oo 194
12. Za vojnice (sp irale) . . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo o o 123 4. Uglasta tijela ili po lied ri oo oo oo oo oo 195
13. Neke druge kri vulje . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 126 5. O bla tijela oo oo oo oo oo 199
IV. Trigonometrija
DRUGI D IO A. R avn inska trigono metrija . oo oo oo oo oo 204
ELE l\IENTARNA MATEMATIKA I. Trigonometrijske funkcije oo . oo oo oo oo oo oo oo 204
2. Osnovne trigon ometrijske formule .. . . . . . . . . . . ... . 207
l. Pravila priblinog raunanja 3. Sinusne veliine . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 210
I. Prib lino raunanje .. . . .. .. . .. . . . oo oo. . 128 4. Rjeavanje trokuta . .. . oo oo oo oo oo oo oo oo 212
2. Pribline formule oo. 132 5. Ciklomet rijske fun kcije (inverzne trigono rnetr jjske
funkcije) ili arkus-funkcije
o

3. Logaritamsko raunalo . . ... . .. . .. . . .. . . oo oo 132 oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 215

B. Sferna trigonornetrija oo oo oo 218
ll. Algebra 6. Geome trija n a ku gli (sferi) oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 218
A. Id ent ike pretvorbe oo oo 141 7. Rjeavanje sfernih trokuta oo . oo oo oo oo oo oo oo oo oo 219
l . Os.n~vni pojmoy~ : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 C. Hiperbolna trigonometrija o o . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo . 221
2. C ljeh racionalni lZ1'lIZ l 142 8. H iperbolne funkcije . . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 221
3. Razlomljeni racionalni izrazi oo oo oo oo oo oo oo oo 144 9. Osnovne formule hiper bolne trigonornetrije 221
4. Iracionalni izrazi ; pretvaranje pot encija i kori jena .. . 147 10. Inverzn e hiperbolne fu nkcije oo oo oo oo oo oo oo oo oo 224
5. EksponencijaIni i logaritamski izra zi 149 11. Geometrijsko odre ivanje hiperbolnih fu nkc ija 225
B. Jednad be oo oo o o ' oo o o ' oo oo oo oo oo oo . oo oo , oo oo 152
6. Pret varanje a lgebarskih jednadbi u no rmalni oblik .. 152 TR E I DIO
7. Jednadbe prvog, drugog, treeg i etvrtog stupnja . . . 154 ANAL ITiKA I DIFERENCIJALNA GEOMETRIJA
8. Jednadbe n-tog stupnja. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
9. Transcendentne jedna dbe oo oo oo oo oo oo oo oo oo ' 161 I. Analitika geometrija
10. Determinante oo . oo oo oo oo 165 A. Geometrija II ravnini oo oo oo oo oo 226
ll. Rjeavanje sistema linearnih jednadb i 168 I. Osnovni pojmovi i fo rmule oo oo oo oo oo oo oo oo 226
12. Sistemi jednadbi viega stupnja . .. . . . ... . . .. . 175 2. Pra vac . . oo oo oo " 230
10 II
3. Krunica oo oo 233 5. Neizmjerno male veliine . oo oo oo 320
4. E lipsa oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 235 6. N e prekinutost i prekin utost funkcija 321
5. Hiperbola oo . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 237 7. F unkcije od vie varijabli . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 326
6. Parabola oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 240 8. Red ovi brojeva 335
7. Krivulje drugog reda ( unjosjenice) 242 9. Red ovi fu nkcija .. . . .. . . . . .. .. .. . . . . . .. . oo oo oo 342
B. Geometrija U prostoru ... oo 246
8. Osnovni poj mo vi i formule 246 II. Diferencijalni raun
9. Ravnina i pra vac tl prostoru . . . . . . . . .. . .... .. . . . . 252
10. Plohe drugog reda (normalne jednadbe) 260 I. Osnovni pojmo vi oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 347
II. Plo he d rugog reda (opa teorija) 264 2. T eh nik a diferencira nja 352
3. zamjena varijabli u diferencijalnim izrazima 361
II. Diferencijalna I:eometrija 4. Os novni teoremi diferencijalno g rauna 363
5. Odrei vanje maksimuma i mi nimuma 367
A . Ravn inske krivulje . . . oo oo oo oo oo oo 266 6. Razvoj funkcija tl red ove potencija ... .... . . . . . . : 371
l. Naini definiranja krivulja oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 266
2. Lo ka lni elementi krivulje 267 m. Integralni raun
3. Os ob ite take oo oo oo oo oo oo oo oo oo 274
4. Asimptote oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 279 A. Neodreeni integral! .. oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 383
5. Ope isp itivanje krivulje iz njezine jednad be . . . . . . . . 280
6. Evolu 'e i evol vente 282
I. Osnovni poj movi i teoremi . : . . . .. oo oo 383
2. Opa pravila integriranja oo . oo oo oo oo oo oo oo oo oo 385
7. O vojnice porodice krivulja oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 283
3. Integriranje ra cionalnih funkcija. .. . . . . . . . . . . . . . . . . 388
B. Prostome krivulje .... . oo oo oo 285 4. Integriranje iraciona lnih funkcija 394
8. Naini definicije krivulja . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 285 5. Integriranje trigonometrijskih funkcija 398
9. Popratni trobrid oo oo oo 285 6. In tegriranje drugih transcendentnih funkcija 40 1
10. zakrivlj en os t i to rzija oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 289 7. Ta blica neodreenih integrala . . .. . ... . . . . . . . .. . . . 401
C. Plohe oo oo oo 292 B. Odreeni integrali oo 449
II. Naini definicije ploha o o . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 292 8. O snovni pojmovi i teoremi oo oo 449
12. Tangencijalna ravnina i normal a 293 9. Izraunavanje odreenih integrala 45 3
13. Linijski element plohe oo oo oo oo oo oo oo 296 10. PIimjena odreenih integrala 459
14. za krivljenost plohe . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo . , 297 I I. N epravi integrali oo . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 465
15. Pravaste i razmotljive plohe oo ' oo . oo oo oo . oo oo 301 12. In tegrali ovisni o parametru 4 72
16. Geodetske linije na plohi . oo oo oo oo oo oo oo oo oo o o . oo , 301 13. T a blica nekih odreenih integrala 474

L;E T V R TI DIO C. K rivuljni, viestruki i ploni integrali . . . . .. . .. . . . . . . . 4 79

14. Kri vuljni integrali prvog tipa 480
OSl'OVI MATEMATICKE ANALIZE J5. K rivuljni integrali drugog tipa 482
I. Uvod 11 analizu J6. D vostruki i trostruki in tegrali oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 488
17. I zraunavanje viestrukih integrala 490
I. Realni brojevi oo oo 302 18. Primjena viestrukih in tegrala . . ... . . . . . . . . . . . . . . . 497
2. N izovi i njihovi limes; . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 304 J9. Ploni in tegrali p rvog tipa oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 499
3. Funkcije jed ne va rijahle . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 307 20. P lo ni integral] d rugog tipa oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 501
4. Limes fun kcije oo oo oo 314 2 1. Formule Stokesa, Greena i Os trogradskog-Gaussa . , . 505
 SADIUAJ
12 13
IV. Diferencijalne jednadbe B. Teorija polja oo
61 5
6. Skalam o polje . 615
I. Opi pojmovi .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . . . 507
7. Vektorsko polje oo oo 618
A. Obine diferencijalne jednadbe . 508 8. Grad ijent oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 622
9. Krivulj ni integral i potencijal u vektorskom polj u .. . . 624
2. Jednadbe prvog reda . . . .. . .. . . . . . . . .. ... . . . ... 508 10. Plon i integrali .... oo oo oo oo 627
3. Jednadbe vieg reda i sistemi jednadbi . 521 II. Prostorno deriviranje oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 629
4. Rj~~e lin~ diferencijalnih jednadbi s kon- 12. D ivergencija vektorskog polja .. . ... . .. . . . . . . . . . . . 630
stantnun koeficijentima oo 526 13. Rotacija vekt orskog polja . ... oo oo oo oo oo oo oo 630
S. S!Stemi lin~ diferencijalnih jednad bi s ko nstant- 14. Operatori V (Hamiltonov), (aV) i ~ (La placeov) . . . . . 632
nun koeficijentima oo 529 15. Integralni teoremi . oo oo 634
6. O peratorska metod a rjeava nja obinih diferencijaIn ih 16. Bezvrtlona i solenoidalna vektorska polja . 635
jed nad bi oo 533 17. La placeova i Poissonova jednadba . 637
7. Linearne jednadbe dru gog reda . .. .. . oo oo 539
8. Ru bni problemi oo oo oo oo oo 545 DI. Feurierovi redovi (harmonijska analiza)
B. Parcijalne diferencijalne jednadbe . 548 I. Opa pra vila oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 639
2. Tablica nekih razvoja u Fo uriero v red . 645
9. Jednadbe prvog reda . 548 3. Priblina harmonijska ana liza . . . . .
10. Linearne jednadbe drugog reda . .. .. . ... . ... . .. .. S55 oo , oo oo 649

ESTI DI O
P ETI DIO
OBRADA OPA ZANJA
DOPUNSKA POGLAVWA ANALIZE I. Osnovi teorije vjerojatnosti i teorija pogreaka
I. Kompleksni brojevi I funkdje kompleksne varijable I. Teorija vjerojatnosti oo oo oo oo oo oo oo oo 653
2. Teo rija pogreaka . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 657
I. Osno vni pojmovi oo oo S7S
2. Algebarske operacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S77 U. Empirijske formul e 1 interpolacija
3. Elementarne transcendentne funkcije . . . . . . . . . . . . . . . S80
4. Jednadbe krivulja u kompleksnom obliku . . . . . . . . S8S I. Priblino predoivanje fun kcion alne zavisnos ti 664
S. F unkcije kompleksnih va rija bli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S88 2. Pa rabolna int erpol acija . . oo oo oo oo oo oo oo " 667
6. Jednostavnija ko nformna preslikavanj a . . . . . . . . . . .. 594 3. Postavlja nje empirijskih formula 673
7. Integrali u kompleksnom podruju 596
8. Ra zvoj analitikih funkcija u redove potenc ija 599 Abeced no kaza lo 681

II. Vektorski raun

A . Vektorska algebra i vektorske fun kcije ska1a ra 603

J. Osnovni poj mo vi . . oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo oo 603
2. Mnoenje vektora . .. oo oo oo oo oo oo oo oo 606
3. Kovarijantne i kontra varijantne koordinate vektora . . 612
4. Geometrijske primjene vekt orske a lgebre 613
5. Vektorska funkcija skalarne varij a ble 614
 MATEMA.TlKB OZNAKB
15
m. GEOMETRIJA
l okomito
pa ra lelno
"
--'T
u. jednako i paraleln o
MATEM ATl CKE OZNAKE - Slino, na primjer : !:J. ABC - !:J. DEF
trokut
L OD NOSI VEuCINA i: kut (ponekad oj:), na primjer: L ABC, oj: ABC
= jednako luk , na primjer : AB
o
identino jednako stupanj
kuIni ili luni
nejednako
priblino jednako "
min uta
seku nda
} na primjer : 3rI4'1 1",5

< manje
> vee IV. TR IGO NOMETRIJA. ItIPERBOLNE FUN KCIJE

l
< manje ili jednako
sin

~~l~~~ns
;;. vee ili jednako cos
19
U. ALGEBRA
erg (str. 204)
'a I apsolutna vrijednost broja a sc sekans
(p lus) - zbrajanje esc kosekans
(minus) - od uzimanj e Arc sin arkus-sinus
. ili X mnoenje, na pr imjer: a . b i a X b; znak za mno- Arc eos arkus-kosinus
enje esto ispu tamo, na primjer : ab Arc tg arkus-tangens ) (str . 214)
A rc ctg arkus-kotangens
:ili - dijeljenje (a :b i ;;) arc sin glavna vrijednost ark us-sinusa )
anam arc cos
kvadratni korijen , na primjer: va arc tg
glavna vrijednost ar kus-kosinusa
glavna vrijednost arkus-tangensa
(str.
214-215)
"I'- n-ti ko rijen, na p rimjer : V;; arc ctg glavna vrijednost arkus-kotangensa
log. logaritam za bazu b, na pr imjer : 5 = log, 32 sh hiperbolni sinus
(str, 149) ch hiperbo lni kosinus
19 logaritarn za bazu 10, na primjer : 2 = 19 100 th hiperbolni tan gens
clh hiperbolni kotangens (str. 221-222)
(st r. 150)
ln prirodni logaritam, na primj er : 1 = ln e (str. 150) seh hiperbolni sekans
zagrade (poredaj matematikih operacija)
csch hiperbolni kosekans
(). [ I. {}
, fa ktorijela, na primier: a!, 6! = I . 2 . 3 . 4 . 5 . Ar sh area-sinus hiperbolni )
. 6 = 720 (str. 183) Arch a rea-kosinus hiperbolni
Ar th area-tangens hiperbol ni (str. 223-224)
U zagradama su navedene stranice prirun ika na kojima su razja ~njeni
oda maraj u i pojmovi. Arcth area-kotangens hiperbolni
 JlAT'EMATJCKI! OZNAKB 17
16
v. OZNAKE: KONSTANTI J,J integral po povrini S, po volumenu V (str. 489,
s y 490)
const stalna veliina (konstanta)
odnos opsega krunice i promjera (str. 192) JI dvostruki integral }
1t = 3,14IS9 .
e = 2,7 1828 . baza prirodnih logaritama (str. 317) srs .
t rostru k I integral
(str. 489, 490)

e = O,S7722 . E u lerova ko nstanta (str. 317)

VII. KOMPLEKSNI BROJEVI

lim
vt, MATEMATtCKA ANALIZA

limes (str. 305, 314)

tei k ...
beskonano
I na primjer
lim
N _ oo
(1 + N2-) N= e
i (nekad j)
R (a)
I (a)
l al
imaginarna jedinica (i' ~ - I ) (str. 575)
realni dio broja a (str. 575)
imaginarni dio broja a (str. 575)
modul a (str. 576)
arg a argument a (str. 576)
suma
a konjugirana kompleksni broj a, npr.:
t- I
suma u kojoj se i mijenja od I do n
a
a = 2 + 3i; = 2 - 3i (str. 577)
JO, ,>l) oznaka funkcije, na primjer : y = J (x), Ln logaritarn (prirodni) kompleksnog broja (str. 582)
a = cp (x, y, z)
.l prirast, na primjer : t>x VIh. VEKTO RSKI KACUN

d diferencijal, na primjer: dx (str. 349)

parcijalni difere ncijal, na primjer : d..u (str. 3S0)
;;, h. -;
ili a, b, e
l ozn aka vektora (str. 603)
d " d, itd. O
" oo, , IV ili } oznake uzastopnih derivacija funkcije jedne va- a jedinini vektor istog smjera kao i vekt or a (str.

k oordima t OI" Je d'lmini vektor za pravokutni 604)

oo .... rijable: na primjer za funkciju y = J (x) : ['(x),
I, j, k ko-
J , , ! "(x), ( "'(X) , /IV(X), v', v", r ", yl V, y,y, y ordinatni sistem
(str. 347, 351)
prva d ' l - d'y
na primjer: dy
I a I ili a duina (apsolutna vrijednost) vektora a (str. 604)
d d' envacua, - itd.
.: :: }
oo

druga derivacija dx' dx' vektorska jednadba }

dx ' dX' zbrajanje vektora (str. 604)
D znak za derivaciju (operator deriv iranja)
na primjer: Dy = v', D' y = v" itd. (str. 347, 351) a -b oduzimanje vektora
ea mnoenje skalara s vektorom (str. 604)
J,(' ( .x
oo.n J" X 'I
parijaIne derivacije, na primjer:
ab . ska lam a mnoenje vektora (str. 606)
ili , af 8'f .
3 2' _ ~ I, (u), ax' ax' ltd. (str. 348, 352)
a x b ili [ab] vektorsko mnoenje vektora (str. 607)
2.<' a~' axay J integral (str. 384)
abc = a (b x c) mjeo viti produkt triju vektora (str. 608)
ax_ a,.., a, koordinate vektora a u Descartesovom sistemu
s (str. 605)
odreeni integral od d~nj; granice a do gornje v Hamiltonov diferencijalni operator (nnabla)
S granice b (str. 4 50) (str. 632)
krivuljni integral uzet po odsjeku K i po projekciji t> Laplaceov opemtor (str. 634)
S odsjeka K (str. 480, 482) grad gradijent skal arnog polja (grad cp = Vcp) (str. 622)
.K'
ll a t em a ti k i priru n i k - 1
 MATBMATI CKB OZNA KE
18
div diverge ncija vektorskog polja (div V = vv)
(str. 630)
rot rotacija vektorskog polja (rot V = V x v)
(str. 630)
derivacija skalamog polja u smjeru e (str . 622) PR V l DIO
TA BL ICE I GR A FO VI

I . TABLIC E
Interpolacija. Voina dalje odtampanih tablica daje vrijednosti
funkcija s etiri znaajne znamenke za vrijednosti troznamenkastih
GR(:KI ALFABET argumenata. U sluaju, kada je argumenat zadan s veom ta
nou, a tra enu vrijedn ost funkcije ne moemo nai neposredno
A <x alfa I l jota P p rho iz ta blica, treba izvriti interpolaciju. Najjednostavnija je linearna
13 ~ beta K )(kapa 1:., ~ sigma interpolacija, pri kojoj doputamo da je prirast funkcije p r opor -
r y gama A A lambda T or tau cionalan prirastu argumenta. Ako zadana vrijedno st argumenta x
t:. II delt a Ill " mi T u ipsilon lei izmedu tablinih vrijednosti x. i x , = X o + h, koj ima odgova-
B epsi lon N v ni CI> r;> fi raju vrijed nost i fun kcija Yo = [(x .) i Y, = [(x ,) = Y. tJ., tada +
Z ~ zeta E ~ ksi X X hi dobivamo
H 'lj eta O o omikron If' .ji psi x -x.
o
o theta II pi n ", omega [(x ) = [(xo) +
h tJ..
"
Interpolacij sku korek turu x h X o t:. moemo lako izrau nati
pomou tablice proporcionalni h dijelova na str. 79 i 80, a takoder
i iste tablice koja je priloena priruniku. Te tablice daju produkte
t:. (od 11 do 90) sa 0,1, 0,2, . . . 0,9.
Primjeri: l ) 1,6754' 1 U tablicama (str. 25) nalazimo : 1,67' =
= 2,789; 1,68' = 2,822; tJ. = 33". Iz tablice proporcionalnih di-
jelova: 0,5' 33 = 16,5; 0.04' 33 ~ 1,3;
x-h x. t:. = 16,5 + 1,3 "". 18 ; 1,67542: = 2,807

2) tg 79024 '1 U tablicama (str. 58 i 80) nalazimo : tg 79 020' =

= 5,309; tg 7930' = 5,396; t:. = 87; 0,487 "" 35, tg 7924' =
= 5,344.
Pogreka linearne interpolacije ne prelazi jedinicu reda posljed-
nje znaajne znamenke, samo ako se dvije susjedne diferencije
tJ." i tJ., ne razlikuju za vie od 4 jedinice (posljednje znamenke).
Razliku .6 i korekefiu obino izraavamo u jedinicama mjesne vrijednosti
posljednje Ula4j nc znamenke, ne p rlni suiu l deci malni zarez. ni nule Ispred nje .
 TABL1CB TABUCE
20 21
Ako laj uvjet rnje ISpunjen (kao npr. u lab lici tg x pri x > 80, A. TABLICE OSNOVNIH (ELE ME NTARNIH) FUNKCIJA
str, 58) moramo se posluili sloenijim interpolaciiskim formu lama.
I. NEKE KONSTANTE KOJE NAM CEsTo TREBAJU
U veini s luajeva zadovoljava k vadratna interpolaciju po Besselu:
+
klJ. , - k1(lJ. 1- Ll_J,
J (x ) = J(xo)
gdje je X _I= xo- h
Veli in a
I n
I I ~n
I Veli6 Da
I n
I 19 n

_ x - xo k _ k(l - k). xo 0. 497 1,5 ] : rt 0,3 183 10 .!..50~ 8.5

k - h ,a 1 - 4 ' x, =x, + h "
2"
3. 1415 93
6.283 18s 0.798 18 l : 2:; 0 , 1,5915.5 1,20 18 2

veliin u k , nalazimo u tabl ici na

x. = x, + 2h 31T 9.4247 78 0.974 27 I, sn 0, 106 1 03 1.025 7 3
O" 12.5 66 3 7 . 1.09 9 llil l:4n 0,079577 2,90079
SIr. 81.
Primjer: Treba nai 19 8533'
rn 2 1 .57796 0,1 9612 2:n O,6366:lO 1.80 388
(tablica na str. 58). Naemo (h =
x I tg x lJ. n:3 1,47 1 g8 0,0I:olO3 3 : 1"1: o.9M93 1.9799 7
n: 4- 0,7 85 398 1 ,89.509 4: n
= lO'): k = 0,3, k 1 = 0,052; ko- 8520' 12,251 1,2 73 2 4 0 0,1 0491

12,706 455 Tt: 6 0 ,5 2 3.599 . ,7 1 900 6. " 1.9 9 8 .59 0,28 100
rektura je jednaka 8530' 491 n :1 80( -I O) 0.0174 53 2 ,2. 188 180 o : n 57 ,29 .5780 1.7.58 12
0,3 '491 - 0,052'75 se 143; 85040' 13,197
530 ",.0 800 ( _ l ') 0 . 00029 1 4.4D373 10800' : Tt 3437' ,,.68
8550' 13,727 30536'7
198533' = 12,849. 1< ,648 000 ( - , ") 0 . 0000 0 ,5 6 ,68557 648 0 00~' : rt 206 '264 " ,8. 5.31.143
~.
!h86g6 U4 0.99430 l : nl 0,101 3 '21 1,00 570
Ir;; 1,77 :2454 0, :248~7 1'1'IT 0,564 1 go
-1.75 143
l~ :2 , ~066!.1:8 0.:39909 l : 21l 0,39894 ' 1,600~ 1

1/" ' 2
-1,90 194
,-
1,25 33 14- o,og806
,1'2,; 0,707 885

,
VIT 1,4645 92 o. 16'7 lt VI." 0, 68 27 84 1 .83428

1'.".3 1,6 119 92 0,2 0 73 6

,--
1'3 .0" 0. 620 3 5 0 1.79 26 ...
.
V;
lt.7 18 :z 8 :z
7.3890 56
1,6487:21
0,434 29
0. 86859

0,21 7 1"
l :e
l : ...'

VI,;
0. 367 879
0, 1:3~33~

0, 6065 31
1.~6~7 1
1, 13 14 1

1 .782 8 5
, ~
3 _
\'. 1,395 612 0, 14476 VIle 0,71 6532 1 ,855:24-

<"" 4,81 0477 0 ,6821 9 e- n: 2 0.27880 1 .3 17 8 1

.IT 23, 14 0693 1,364 38 .-" 0,0432: 14- 2 .635 6 2:

"IT 535,49 ,656 2, 72: 87.5 e- 2;'l; 0 ,00 1867

-3,27 125
C' 0~77216 1.76 134 lnr. 1, 1447 30 0.058 7
M _Ig e 0,4 34 294 -;,63778 l: M ""d a 10 2 ,302 5 8~ 0,36:12:2:
," 9.8 1 0,991 67 l :g
1.2,
0 , 10 194- 1 ,00833
t' 96" 36. 1.98334 0,050g68 2,773
,,; 3,13 2:09 0,495 8 3 " I't 9.83976 O,99 2g8
v2, <'4'945 0.6063 5 "lt%, 13.9 155 2 1.1435

e je Eulerova konstanta, vidi na str, 317.

g je ubrzanje sile tee u mIs' ; ovdje je dana zaokru1eaa vrijednost g za
ni vo mora i 4S do SOo zemljine geografske trtnc.
 TA BLICE KVADR ATI. KUB I. KORIJENI
22 . 23

.-
2. KVADRATJ. KUBI, KORIJENI s lijeve strane koja se ne sastoji od nula ima jednu, d vije ili
OBJASN JEN JA TABLICE Iri znaajne znamenke, vrijednost korijena naemo u koloni
, ir,;'
Pomou tabl ice na str. 24do43 moemo nai kvadrate, kube, J I~n ili ViOOn. 3) Naenoj vrijednosti korijena odredimo poloaj
kvadratne i kubne korijene na etiri znaaj ne znamen ke. ckcimaInog zareza Jednako kao i za kvadratni korijen.
za argumente n izmedu 1 i lO, veliine n' i /I' nalazimo neposredno
u tablicama ako su vrijednosti argumenta dane s tri znaajne zna- Primjeri :
,
I) V2 3,9 = 2,880; 2) '==;;;;
1'2391000 = 62,06;
menke. Na primjer : 1,79' = 3,204 (str. 25). Ako je vrijednost argu-
menta zadana sa vie od tr i znaajne znamenke, moramo primije-
niti interp olaciju (vidi str. 19). za tu tablicu greka linearn e inter- 3) VO,OOO1002j39 = 0,01337; 4) VO,OOOJ3 = 0,06694;
polacije nigdje ne prelazi jednu jedi nicu posljednje znamenke. , ~-

Kada traimo n' i n' za n > 10 i /I < I treba imati na umu S) VOm = 0,3107.
da se kod poveanja broja n 10' puta broj n' poveava 10" , n'
lO" puta, tj. kada decima lni zarez u n premjestimo za k mjesta cu posljednja dva primjera treba u mislima radikan du dodati
na desno, kod /I' treba ga premjestiti za 2k, kod'" za 3 k na desno. jo dvije odnosno jednu nulu.)
pri tome, broju uzetom jz tablice prip iemo po potrebi nule s desne
ili s lijeve strane. Na primjer : 0,179' = 0,03204; 179' = 5735000 . N ulu na kraju treba zadrati, jer je ona znaaj na zname nka (\'idi str . 128)
tanost dobivene vrijedn osti korijena .
i karakterizira
Kvadratne korijene brojeva n izme u 1 i 100 moemo nai u
tablicama [primjenom linearne interpol acije (SIr. 19 , a za neki
drugi n po ovim pravilima :
I) Radikand podijelimo u grupe po dvije znamenke na jednu
i drugu stranu od decimalnog zareza. 2) Ovisno o tome da li prva
grup a s lijeve strane, koja se ne sastoji od nula, ima jed n u ili
d v ij e znaajne znamenke, vrijednost korijena naderno u koloni
Vit ili VIOn. 3) Nadenoj vrijednosti korijena odredimo mjesto
decimalnog zareza prema pravilu: koliko grupa ima radikand lijevo
od decimalnog zareza, toliko zna menaka ima korijen prije deci-
malnog zareza, odnosno, za radikand manji od l, koliko grupa
nula ima desno od decimalnog zareza, loliko nula ima korijen iza
decimalnog zareza.
Primjer: II V23,9 = 4,889; 2) 1'0,00102139 = 0,01546;
3) 1'23190100 = 488,9; 4) VO,OOl3 = 0,05477. (U posljednjem primjeru
treba u mislima radikandu dodati jo jednu nulu, da se posljednja
grupa popuni ; zato korijen treba traiti u koloni "lIOn .)
Kubne korijene za brojeve /I izmed u 1 i 1000 moemo nai
neposredno iz tablica (s primjenom linearne interpol acije) a za
neki drugi n po ovim pravilima :
I) Radikand podijelimo u gru pe po tri znamenke na obje
strane od decimalnog zareza. 2) Ovisno O tome da li prva grupa

Bolje je pisa ti 179' - 5.735 10', kako bi izbjegli upo trebu nula kao za..
mjenu za nepoznate znamenke (ta n o .79 ' = 573 5339),
 TABU CE
24 KVADRATI. KUlJI. KOR IJENI
25
Kvadrati, kubi, kvadratni I kubni k orijeni
,- ,
I . I I V~ I vw.; I VO I 1'10. I
n'
, ~
,
VJOOn
I " I .' I v,; I Irw,; I I
jr,;
I I VIO, V 100 .

'''0 2 ,102 3.49 1,20 4 3.808 1, 132

:z"nB
1,000 1.46 2, 1$2 3.1 12 1, 2 0 8 3. 8 2 1 ' .2~
',00 1.000 ' .000 1,000 3. 162 ~ . 1 54 4.642
1.47 2, . 6. 1,1 34 ' ,444 5.266
2.16'2 3, 177 1.21 2 3.83~
19 01 1,020 1. 30 1,00.5 3. 178 1,003 4, 657
I,~ 2, I go 3 ,242 . , 2 17 1"37 2, 450 ~.278
1 ,02 1,04 J, 061 1.010 3.194- 1,007 ~,I69 4 .67 2 3 ,~7 1.14 0 2....5 5
1.4 9 2,220 3.3 08 5. 290
1.03 1.061 1.093 1.0 15 3. 2og 1,0 10 2. 1,6 ~.688 1. 221 3,860 1.1.12 2.461 ,5.3 1
1,04 1.08 2 1, 125 1,020 3 ,22.5 1.0 13 2. 183 4 ,703 ' ,50
',0, 1, 102 1. 1.58 I.M 5 3.240
3 .25 6
1,01 6
1.0'20
2. 190
2.1 97
4 ,7 18 l.'.
1.5 2
2,250
2 ,280
2 .3 10
3 .375
M H
3.512
1.2 25
1 . 22 9
1,233
3. 8 73
3. 886
3,8g9
., 145
1,14'
. ,15
2,466
2.472
5.3 13
5. 3 2 5
1,06 1. 124 J,I 91 1,0 3 4,733
' .53 2, 34 1 2.477 5 .337
1, 145 1.2 2,5 1.034 3, 117 . 1.023 2,204 4 ,""7 3.582 1. 237 3,912 1.5 2
1.07 I ,M 2.372 ., 24_ 2.4 83 5.348
1,08 1,166 1,260 1,0 39 3 .286 1.026 2, 210 4,76 2 3. 652 3.924 r, 155 .,488 !h360
I ,og 1.1 88 1,295 1.0401- 3 .302 1.029 2.2 17 4.777 I t S5 2.40 2 3.7 24 r, 245 3.9 37 1, 157
I . JO 1.210 1.33 1 1,049 3 ,3 17 1.32 2,22.4 4, 79 1
.s6 2, 4 34- 3.796 1.249 3.950 1 60
2.493 5 .372
1.57 2.465 2.499 5.383
I, II 1,232 1, 368 1.0M 3. 332 1.03~ 1l,23 1 ~ ,806 3,870 1.2.53 3.9 6 2 1,. 62
1.5 8 2. 496 2.54- 5 .395
_. 12 1.'254- 1,4 5 1,058 3.347 1,038 2,237 4 ,820 3.944 ',l'l.57 3.975 1. 165 .
'.59 2Sil: 8 4.020 1.211 .
2. 509 ..~06
1,13 1.2 77 1.443 1.06 3 3,36 2 1.042 2/244- ~.83 ~ 3,gB7 1 67 2.5 , .4lB
1. 14 1.300 1,48 2 1,068 3,376 1.04S 2, 25 1 ~ ,~9 ' ,60 2.560 ~.0g6 1. 265 '5
~.ooo 1.' 70
1.6 . 2.592 4 .173 1,269 4 .0 12
2 ,520 5 .4 29
1.15 1.322 1.0521 1.0 72 3, 39 1 1.048 2,1157 4, 863 1,62 2.624 ' .1 72 25 25 5.44 0
1, 16 1.34-6 1,56 1 1.077 3,~06 1, .51 2 , 26 4 4,8 77 4 .2..')'2 1.273 4. 0 25 1.174
r, 63 :z,6.57 2.5 30 5....,1
1, 17 1,3Gg 1,60 2 1,08 2 3, 42 1 1.054 2,27 4 ,8g l 4 .33' 1.277 4 ,037 1.177
1.64 2,600 4,411 1,1181 2.535 ~.~6 3
1. 18 1,392 1.64 3 1,086 3,430 1,057 :1. ,2 77 4,905 4 , 5 1, 179 2,54 1 5,4 74
1,19 1.4 16 1,685 1.09 1 3 ,450 1,060 2,28 3 4 .9 19 1.6 5 2. 722 4 ,492 1.285
1,66 4 ,06 2 1,182 2,546 o,~o
2,756 40574 1,288
' ,20 1.4-40 1,7 28 1.09 5 3, 46 4- 1,063 2.28g 4 .93 2 1,67 2, 78g 4. 074 1.114 2,55 1 . ...96
1.21 1.4 6 4- 1,772 1.100 3,479 1,066 2,296 4. 94 6 ~.6'7 1.2g2 ~.087 1,186 2~56
1,68 2.82 2 4, 742 1.296 S .,50 7
1.22 1.4 88 .... 8 16 1.10,5 3, 493 1.069 2.3 02 4.960 1,6g 2,8056
4.og9 1, 189 2,561 S.5 18
1.23 1,5 13 I 1,861 1,109 3, .57 1.07 1 2,308 4 ,973 4 , 827 1,300 4, 111 I gl 2,566 5 .5 29

....
I ,~

1 , 26
1,538
1.562
1,588
1,6 13
1.90 7
1.953
2,000
2,048
1.1I 4
1.11 8
1. 122
1. 127
3 ,.521
3,53 6
3.5.50
3,,64
1,74
1.077
1,08<>
1,083
'2,315
2.3 21
2.3 27
2.333
4,98 7
0,00<>
5.013
5. 027
' ,70
,71
1,72
1.73
2,8go
2.9 24
2,9.58
2.993
4, g13
S,ooo
,.088
5. 178
1.30..1
1.308
1,3 11
1.3 1S
4 . 123
4,1 3,5
4 ,147
4 . I S9
I 1. 193
I 1, Ig6
1,198
1,200
2,.571
2S16
2.0581
.5,54 0
,5.55
5 .,561
1.27 1,7. 3. 02 B 2.s86 5.5 72
1,28 1,638 2,097 1.1 31 3,.578 1.086 2.339 .5,040 5. 268 1,3 19 4. 171 1,203 2.S91 5.5 83
1,29 1.664 2, 147 1.13 6 3,59 2 1108 9 2.345 5. 53 1.75 3 ,06 2
.....
1.3 1
1,6gu
1.7 16
2. 197
2,248
1, 140
1,145
3,606
3 ,6 19
1.09 1
1,-
2,35 1
2. 357
5.066
5. 79
1,76
1. 77
1.78
3,og 8
3, 133
3. 168
5, 3.59
5 ,45 2
',M.
1,3':1 3
1,3 27
1,330
4 , 18 3
4 . 19.5
4 , 20 7
1, 2 5
1.2 7
1,2 10
2,596
2.60 1
2,606
5, .593
0 ,60~
5 .6 1.5
2,300 1,097 2.363 5 ,092 ~,64'J 1.334- 219 1,2Ht
1.32 1.74 2 1, 149 3,633 1.79 3,204- 2,6 J I 5. 625
1.33 1.769 2,353 1,1.53 3 ,64 7 1,100 2, 369 5, 104 .5.73S 1,33 8 4 ,231 1. 214 2,616 636
I .M 1,796 2.406 1,158 3.66 1 1, 102 2:.375 5. 117 ' ,80 3,240 5 ,83 2 ' ,34 2 4. 243 1.216
1.8. 3.276 2, 621 5 ,~ 6
1.82 2 2,400 1,162 3,674 1, 1 5 2,38 1 ,5. 13 5. 93 1,34.5 4 .2M 1,219 2.626
' .55 82 3, 312 6,029 1,349 5,6,7
1.,6 1,850 2,5 15 1. )66 3. 688 1.108 Il,S87 5. 143 4,2 66 1.22 1 2,6 30
1.83 3.349 6,1 28 5,66 7
1.37 1,877 2,571 1.17u 3.71 1.111 2.393 .5.155 1.353 4 ,2 78 1.223 2.6 3.'\
.5 ._ 1.14 3.386 6.230 1.3s 6 .5.677
1.3 8 1,90 4- 2,628 1. 17.5 3.71 5 1. 113 2.399 68 4.290 1.22.5 2,640 .5.688

....
1.39

1.4 1
1.93 2
1,960
1.988
, ,,016
2.686
2,744
2,803
1. 119
1, 18 3
1, 18,
3,7 28
3.74 2
3.7.5.'\
1, 116
1.1 10
1,121
2,404
2,4 10
2, 4 16
2.4 22
5 , 180
5 . 192
5. 205
5. 217
,85
1,86
1.87
1,88
3.4 22
3,46n
3. 49 7
3 . ~M
6,3 3.
6 .435
6,53 9
6. 64.5
1.360
1,364
1,367
1.371
.... 30 1
4,3 13
4 .324
4 ,3 36
1.228
1.230
1.!!: 32
1,234-
':1,64.5
2,6so
2.6.H
0 ,6g8
5 .708
5 ,7 18
1....2 2. 86 3 1,192 3,768 1.1 24 1.89 3 ,.572 6,7.51 2. 6.59 .5.729

..., 2.045 2.9 24 I.I g6 3.78 2 1, 127 2.427 5.229 1.37.5 ~ , 347 J,236 2.664
'.4' S, 739
1,44 2.74 a, 986 1.200 3,795 1, 129 2.43 3 5.24 1 ' ,90 3.610 6.8'9 1.378 ~ .3 ' 9 1.239 lt,668 .5.749
2, 102 3,04 9 1.20-1 3,808 1 , 1 3~ .438 5 .2~4
,I ,
O bjanjenje ta blice vid i na str. 19 22.

1
 TABLICE
26 ICVADRA.ll. KUBr. KORIJENI'
, , 27

I .. I .' V;
I VIO. 'V;; VIO.
I VIDO.
I .' I .' I VO I ViO;; I tr. , '110 ,
~.6 . o 6.859 1.376 1,239 2,668 S.749
/-
IV 100 .

I
s.~ ....35 9 5. 522
3,6<8 6.068 1.38 2 4 .370 2.673 ~ . 7 !i9
" '5 12.98 1.53 3 4. 848
1. 9 1 1, 24 1 2,36 1.330 2. 864
',,,
.93
3,686
3.7 25
7.078
7. Bg
l .g86
',3Bg
4.3 82
4.393
1.243
1.24~
2,67 8
2.68~
s,,69
~ . 77 9
2. 37
5. 570
05,6 17
J3,I4
13.3 1
1.536
1.539
4. 805 8
4.868
1,331
1.333
e, 868
2,872
6. 17 1
6 .180
2.38 5,66... 13....8 1,~ 3
6, .88
'.94 3.764 7.30 J 1.393 4.45 1.2 47 2.687 5,7 Bg 2.39 4. 879 1.3 35 2.876 6,1 97
5 .71 2 13.65 I ,S46 4,8Bg
s."
06
3. 802
3.842
7.4 1 ,5
7.530
1,396
1. 4 00
4.4 16
4.4 27
1,249
1.25 '
2,69'
a, 606
5.'799
5,Bog ... .
o... 5.760
S.808
13.82 1, ~ 9 4.8gg
1.337
1.339
.,880
2.884-
6.2 06
6.2 .'"
1.97 3.88 . 7.645 1. 4 04 4.438 r, 254- 2.70 1 5. 8 19 14 .00 10552 4,909 1,34 1
2.4 2 .5.8 56 14.J7 e, 88a 6,223
r, gB 3 .9:10 7., 62 1.40 7 4.450 1.2 56 2, 75 5 . 828 l .s .'i6 4 .g l g 1,343

. ..'.99 3.g60 7. 881

8.000
1,4 1 1 4,46 1 1,2 58 2 . 7 10 508 38 ......
2.43 5 .9 05
3 .9S4
14,~
14,53
1.559
1.56 2
4.930
4.940
1.!+4
1,346
a. Bg2
.,606
'.gou
6 ,232
6. 240
6,249
4,000 J.4 1 4- 4 .47 2 1,260 2. 714 S,848 6, 00 2
2,01 4 .0 4 0 8, 121 418 4...83 1.262 2 .719 5. 8 58 ..5 14.71 1.56, 4 .930 3<8
2. 46 6 .0.52 '4,Bg 2.904 6 ,257
2.0 2 4 ,080 8. 242 1.4:11 4...94 1.26, 2. 723 5.86, 1 .~ 8 4.960 1,350
2.4 7 6.101 1.5. 7 1.572 .908 6,266
:Il.OS 4 . 12 1 83 6S 1.42.5 4, 506 ',266 2. 728 5.877 2,48 4 .970 '.3,52 2.9 12
.04 4. l62 8...90 1.4 28 4 .:)17 1,268 2. 732 5.887
6 .150 15,205 1.5 75 4. gIlo 1.3.54 2.9 16
6 ,274

....,
06
4 .202
4._
6,6 15
8 .742
1.43 2
- .43.'\
4 .528
4.539
1.27 0
r, 27 2
2.737
'.:iI: .74 '
s ,8g6
5,906
2,49
.501
6.:z00
6. 250
'.5 .44-
15. 62
1.5 78
1.58 1
4._
S.OOO
1,3.5.5
1.357
2.920
6, 283
6,29 1
2, 5 6 .300 ' 5.81 2.924- 6.sou
Sl.0 7 4, 2B5 8.870 1.439 4-.SSn 1,274- 2.746 !h9J5 1.584 5 ,0 10 1.359 2. Q28
a,08
2,52 6 .3~J 16.00 1,587 6. 308
4 .3 26 8. 999 _.442 4 .56 1 1 , 2 77 2 . 7~0 ~.92~ 2.53 60401 S.OOO 1.36 1 2.9 32 6.31 6
'.09
11.10
4 .368
4 ...... 0
9 .1'29
9.26
' ..446
.449
40372
4 ,583
1.27 9
r, 28.
2.7.55
2.7.59
~.9 34

.5,944
.54 60452
16.19
16.39
1.59J
1.594
~ .030
,5.040
1.363
1.364-
2,936
2.94 0
6.3 2.,\
6 ,333
2,55 6 0.502 16 ,58 1.597
2 . 11 4.4.52 9. 394 1.453 4 .~93 r,'283 '2.763 ,5.9S3 2. 56 .5,50 J.366 2.9i 3 6 ,34 1
6 ,554 16.78 1.600 S.o6o
2.1 2 4...94 9 ~ 28 1.4,6 4. 604 1.285 2.7 6 8 S.063 2,57 J,368 :Z.947
6, 605 16,9 7 J. 603 5.070 6 .350
2.13 4.S37 9,66.. 1.459 4. 6 15 1.287 2.77 2 .5.97 2 .SB 6, 656 1.37 2.Q~ 1 6.358
2. 14 4.580 9.800 1,46 3 .1. 6 26 1.28g 2. 776 .5.981 J7. 17 1.606 .5.79 1.3 72
2.59 6 ,708 2.9 55 6.366
17.37 1.609 S,oRg 1.373 2,959
2.1 5 4. 622 9..,8 ' .4 66 4. 6 37 1.2g1 2.78 1 .5.99 1 ..60 6.374
6.760 17,58 1.612
2,16 4. 666 10.08 . 0470 4. 648 1.293 2.785 6 .000 2.6. 6.8 12 17.78
.'i.09Q 1.375 2.962 6 ,383
2,17 10, 22 4.6~8 a, ,Bg 6,009 1.616 .5. 109
4 ,709 1,473 J, 295 2,6a 6. 864 1.377 e,066 6.39 1
2. 18 4.7,52 1.36 1,476 4,660 . ,297 2,794- 6 .018 '7.gB 1. 6 19 5.119 1.379 2,970
2.63 6.9 17 18. 19 1,62 2 6.399
2, 19 10,50 4.680 6 .028 5. 128
.....
'2,'2 1
4.706
4.840
...884
10.6,5
10 .79
',.480
1.48 3
Iri87
4. 6 90
4 ,701
1.2 99
.31
J.3 03
2,798
2.80'2
e, 806
6,037
6 .04 6
2.64
..6S
66
6.970
7,OY2
7,0'[6
10 040
18.6 1
18.8:z
62 5
1.6:z8
.5.138
5. 148
.380
1,382
1.3'4
2.974
2.978
2.9~h
6....07
6.4 15
6...3
11.22 ....~ 8 10.94 1.490 4-.7J '2 1 ,30~ 2.8 11 6,0,55 1.631 5 , 158 '.386
2.6 7 7.' 29 19.03 :.t.gB.5 60431
SI,a , 4 .973 11.09 1.493 4, 7l:l '2 1.3 06 2,8 1,5 6.064 2,68 1.634 . 5 . 167 1,387
7.182 19. 25 1,637 .9Bg 6...39
2 , 2 04- .5,0 18 11.24 1.497 4 .733 1.3 8 2.819 6,073 5 .177
.60 1.236 J9 .47 J.6.4.o .5. 18 7
' .3Bg 2.903 6..447
" '5
2,26
5.06.
~ ,I 08
11,39
IJ ,54
'05 00
1,5 3
4 ,74 3
4 ,754
J.310
1,312
'2. 823
2,82 7
6,08 '2
6 .09 1
" 70
2.7 1
,.oga 19.68 1,6.403 5,lgI)
1.391
1.392
.906
3.000
604"
7.:344 19.90 1,646 5,206 6. 463
2.27 5 . 15 3 11, 70 1,5 7 4.764 1.3 14 2.8 3 1 6,1 00 2. 72 1,394 3.004 6.47 1
2.1l8 1,,510 . ,836 6,109
7.:398 20. 111 1,649 5,215
5,1 98 11.8S 4 .77.') 1.316 ' .306 3,00 7
2,2 9 5.:Z44 I R.OJ 1.~13 4.78s '.31 8 2.840 6.118
11.73 7.453 ".35 1.652 5, 225 1.398
6.4'9
,",, 3 ,011

."
2. 7. 7.508 20.57 1,6.5.5 6.487
5.235 3.015
-.so S."" J2 ,17 ',517 4.7 06 1.3 20 2.8u 6.n7 6.49S
7.562 0<>.80 1.658
2.3 1 a,848 6.1 ] 6 5.244
2. 32
5.33 6
5 .382
12.3 3
U .49
1.,520
1.523
... 806
4 .81 7
1.3 22
1,3 24 2.8.52 6,J45
2.76
2.77
7,618
7,673
21.02 1.66 . 5, 254 '..40'
1.403
S.o IB
3 .O:Z2
6.50g
6 ,5 11
21.25 1,66 4 5 . 263
2.3 3 5..429 u .6S I S26 4.827 1.3-.26 2.856 6 , 153 2.78 7.728 21.48 1,.c.4 3.026 6~ lg
2.34 5... ,6 12.81 1.53 4,837 J,3 28 s, 860 6 ,J6 2 1,667 5.273 . ...06
2. 79 7.784 21.72 3.029 60.5 27
1.670 5,282 1.408
11,!5 5 .522 12.98 1 ~ S3 4.848 1.330 ..864 6,171 3. 0 :33 6.S34
0,80 7.84 2 1,95 1.673 .5.292 J.409 3.OJ7 6 ,54 2
Objal njenje tab lice vid i na str. 19 J 22. Objaln;en;e tablice vidi na str. 19 i 24
 . TAIlLIC1! KV A.DRATI. KU BI. KO RIJE NI
29

.. I . I VO I y,o.
I "~ . I ,vio. IV ,
100.
I n'
I n' I, Ir,; I ~!iOn
I ir,; I
,
1!iOn I
}

VIOO.

....
2.81
7.!40
7.1196
!U.95
1212,19
1,673
1,676
5.29 2
5.3 1
5. 3 10
1. 409
1, 4 1 1
1.4 13
3. 03 7
3,04
3. 0 44
6.M-lI
6, 55 0
6.558
30'5
3. 26
3.27
10.56
10.63
10.69
34.33
34. 6.5
34.97
1.&)3
1.806
t, 808
5 7 1
.5.7 10
5.7 18
1.4 8 1
1,4 8 3
1,414
3. 19 1
3. 19.'\
3. l gS
6.8705
6,88 2
6.889
2,82 7.952 2 2 ....3 1.679
~.83 8.009 22,67 1,68 2 5 .3 20 1.4 14 3. 047 6. 565 3. 28 10.76 " .29 1.811 5.727 ' 0486 3. 201 6.1196
~ . 7 36

....
14 8.066 22.9 1 1,685 5.329 1,-416 S.O~ l 6.57 3 3.2 9 10.82 35.6 1 1,8 14 1,.a7 3. 204 6.903
8 ,122 23 ,15 1.680 5. 339 1.4 18 3. 0 55 6.58 1 3.30 10 .89 35004 1.8 17 ,5.745 1,.Bg 3. 08 6.9 10
_.86 8. 180 113 ,39 1,1>9_ 5. 348 1.4 19 3.5 8 6.S89 3. 3 1 10.g6 36.76 1,8 19 .5.753 1.490 3. 2 11 6,9 17
2.87 8.2 37 :1:3,6"" 1,69 4 !h3.57 1 .4~ 1 3. 06 2 6.596 3.3 2 11,02 36.59 822 .5.762 1. 492 3.214- 6. 9 24-
a,88 8 ,294- 23, 8g 1,697 !h3 6 7 1.4 2 ' 3.06. 6,Go4- 3.33 11.09 36 ,gi 1.825 ~. 77 1 1....9 3 3. 2t 7 6.9 3 1

. ..
e,!lg 8 , 3.') 2 :il4. 14 r , 700 376 1.424 3.060 6,61 1 3." 11, 16 37. 2 1,828 5.779 1,495 3. 220 60938
804 10 2<1.39 1.703 ~38.5 1.426 3. 072 6.6 1g 3035 11.22 37.6<> 1.830 50788 1.496 3.224- 6.045
2 ,9 1 8 68 24. 6 4- 1,706 .!lo.394- 1.4 28 , ,076 6,627 3.36 11 . 2 9 37.93 1.833 5.79 7 1.498 3. 227 6 .9!'i2
2 .92
2. 93
6S26
8.~.
24.90
2 ~). 15
1.709
1. 7 12
'.404
.5.4 3
1
.4 29
1,43 1
3.79
3.083
6.63'
6,6 42
3.37
3.3 8
11.36
11,42
38.7 7
38. 6 1
1,836
1.838
.5. 80 5
5.8 14
' 04GG
I .SOJ
3. 230
3,233
6.9.~ 9
6.966
'.04 8.644 25.4 1 1.71.5 5.4 2 2 1.4 33 3 .086 6.6'9 3.39 11,49 38.06 1,84 1 5. 822 1052 3,23 6 6,9 73
..95 8.702 25. 6 7 1.7 18 5.4 3 1 10434 3.000 6.657 3. 40 11 ,~6 39.30 1.144 5. 8 3 1 I.SO< 3. 240 6.g80
',06 8.762 25.93 1,7 20 5. 44 1 1.43 6 3 .093 6.66 . 3.4 1 11.6 3 39. 65 1.84 7 ~.140 1.,5 5 3. 243 6.086
2.9 7 8,8 21 26,20 1.7 23 5.4~ 1.U 7 3.09 7 6.67 2 3. 4 2 11.70 40 00 1.849 ~ ,148 1.507 3.246 6,993
a,08 8,880 26.46 1.7:26 ~ .459 1.439 3 . 100 6 .679 3.43 11.76 40. 3.5 1.85 2 5. 8. 7 1.508 3...9 7,000
8,_ 1.7 29 ~ . 468 1.44 1 3. 1 4 6.687 t,8ss s.865
.,-
2.99 :26. 73 3.44 11,83 10510 3. 25 2 7. 007
,.... 9. 000 27.00 1.732 5.4 77 t .442 3. 10 7
3. 1 tl
6,694
6.7 0:2
3.45 11.90
40. 71
4 1.06 1.857 5.874 1,511 3. 25.5 7.014
3.0 1 9. 060 27.27 1.7 35 5,.a6 1.444 : 1.46 11.9 7 4 1....2 .5.88 2 1.512 3. 259 7. 0 20
3.02 9. 120 2705-4 1.'138 .5.495 1.445 3.114 6.709 3.47 12.4 4 1,78 1.863 S.BgI l 0.5 t4 3. 262 7.0?7
3.0 3 9. 18 1 27.8 :2 1,7 4 1 5.5 05 1.447 3. 118 6.717 3.4 8 12,1 1 42.'4 1.86.5 5,Ilgg 1051.5 3.26.5 7.034-
3.04 9. 2.4:2 28.09 1.744 5 .514 'M9 3. 121 6.7 2'" 3049 12.18 4 2.51 1.868 5.98 1.05 17 3. 268 7.04 1
...5
3.06
9.302
9,364 .8,6.
28.37 1.746
1.749
5.523
5 .53 2
1,4 '
1.45:1:
3. 124
3. 128
3,1 3 1
6. 73 1
6.739
6, 746
3050
3.05 1
t2.25
12.37
4 2.88
43 . 24
1.871
1.873
5.9 16
509 2 5
1.518
1.5 20
3.27 1
3. 27.
7.47
7. 054
3.0 7 9 .4 25 28, 93 1 . 7~ 2 5 .54 1 10453 3,5 2 12.39 4 3. 61 1.876 50933 1.521 3. 2 77 7.06 .
3.08 g,.aG . 29. 22 1.755 5.~5 1.4.5.5 3. 135 6. 7.53 3. 5 3 12.46 43. 99 1.879 .5.941 1.5 23 3. 280 7. 007
3,og 9 ,548 29.~ 1.7.58 .5.,559 1.4 51 3. 138 6. 761
3.54 u .S3 44036 1.88 1 .5.9 50 105 24 3. 283 7.074
9.6 10 1.76 1 68 1 .4~8 3, 141 6.768
"'0
3,11 9 .672
29. 79
30, 08 1,76. 5.577 1.460 3. 14.5 6 ,175 So55 12,60 44 .74 I.BB4 .5.958 1.525 3. 28 7 7. 081
3.56 12.6, 4 5.12 1.8 87 5. 067 1.5 27 3.290 '1. 087
3, 12 9 ,734- 3 ,3 7 1,766 5.586 1.46 1 3. 148 6, 782
12.74 1.88g
3. 1,51 6.7 90 3.5 7 45050 5. 975 1.05 28 3. 293 7._
3. 13 9, 79 7 3066 1.769 5 .595 1046 3 38 12.87 45.88 1,89 2 ~ . 083 10530 3.- 06 7. 101
3. 14 9._ 30 ,9 6 1.172 5. 60 ..64 3, 1.5.5 6.797
3.59 12.89 46. 27 1.B9s 5oGG- 1.531 3. 299 7. 107
So" 9.922 31,26 .77.5 5. 6 12 1.466 3. 15 8 6.804
6.81 1 3060 12.96 4 6 .66 I.Bg7 6.000 t. ~ 3 3 3.3 2 7. 114
3,16 9.9 86 31,5.5 1.77 8 5. 62 t 1.4 67 3, 162
3 1,86 3. 16.5 6.8. 8 3. 61 13, 3 47. 0,,5 ',!)OO 6.008 1.534 3,305 7. 120
3, 1, 10.05 1,780 5 .630 10460
3. 18
3. 19
10. 11
10,1 8
32, 16
3 2046
1,783
. ,786
.5.6 39
5.6.8
1.4 71
147 11
3 . 168
3 ,171
6.8 26
6.833
3. 62
3,63
13. 10
13. 18 "044
47 .83
1,903
I .go~
6.0 17
6.az 5
1.5305
1 .~ 37
30308
S.311
7.1 27
7,1 33
3. 6 4 13025 48.23 1.908 6.033 1.538 3.3 14 7. 140
so"" 10.24 32.77 1,7 B9 5,6.57 1.474 3. 175 6.140
3.:1: 1 10.30 33.08 1.7 gll 5. 666 1.475 3 . 178 6.147 3065 ' 3, 3 2 4 8 6 3 1.9 10 6.04 2 ' ,540 3.3 1' 7. t 4 7
5. 675 ~s. 18 1 6.854 3. 66 ' 3,.jO 49, 3 1.9 13 6,0.50 1.54 1 3.3 20 7,153
3. 22 10,37 33.39 1,794 1,4 77
3.6 7
t n 8 3. 18 5 6.861 13.47 49.4 3 1.9 16 6.oS8 '.,542 3.3:23 7. 160
IlO'"
3.23 33,70 1.797 6U3
10 050 34,0 1 1.800 5.692 1.480 3 . 188 6.868 3. 6 8 13,M . g.84 1.918 6,066 ' .S44 3.326 7.166
3." 3. 69 13. 6 2 1.9 21 6.075
.5.24- ' .M5 3. 329 7. 1'13
10"5 , 10.s6 34033 1.803 .5.70 1 1,.481 3, 191 6.875
3070 13.60 .50 .65 1.9 24 6 .083 1.547 3.33 2 7. 179

O bja1njmje ta blice vid i na str. 19 i 22. Objanjenje tablice vid i na st r. 19 i 22.

30 TABLJCE KVAD RATI . K UBI. K ORIJE""I
31

I .' I . I Ir;; I vw;; I Jr;;

' I 'VIO.- J'V.OO I .. I .' I v- I vw;; ir. I v- I,V
10 100 .

",.
3.' 1
13 ,69
13.76
50.6 S
5 1,06
1 .9 ~ 4
1,9 26
6,083
6, 091
1,54 7
1.548
3.332
3.33'
7,I7Q
7,.R6
4.15
4, 6
17.2 2
17,31
7 1.4 7
7 1,99
!:l:.o~H
2,040
6 ,442
6 ,4.50 _1,60
.6087 3.4 62
3 .4 6 3
7,459
7046.5
3. 72 " .14 .51 ,48 1,929 6 ,0 99 1'!l4 9 3.338 7. 1g2 4. 17 17.39 72 .5 1 ~ .042 6 04!i8 1,61 0 3 68 7.47 '
3 .73 13 ,91 ~ I ,on 1.93 1 6.107 1,55 1 3 .34 1 7,198 4. 18 17,47 73.3 2. 45 6, 4 65 1,611 3 ,4 71 70477

""
3.74

3.76
3,17
13.99
14.06
14 , 14
14 , ~tI
52.3
5 2 .73
536
53. 058
.9 34-
1.936
1.939
1.9 42
6, 116
6. 124
6, 132
6 . 14 0
1.552
1. 5~
1,5$5
1.556
3.344
3 .34 7
3.3 50
7. 20~

'.IHI
7. 21A
....
4-, 19

4 ,2 1
17. 56
17.64
17. 72
73,.56
74.og
74.6 2
2,47
2.049
2.0."i2
6.4 73
6 .48 1
6 88
1.6 u l:
1.6 1 3
1.6 1:5
3.473
.30476
3 .4 79
70483
7.0489
7,4 95
3.353 7,224- 4.2~ 17,8 1 75 . 15 ~,054 6 ,496 1,6 16 3.48. 7,50 1
3.,8
3.79
14.29
-4.36
54. 0 1 '.944 6, 146
6,156
1.5 58 3.356 7,2g 0 4,23 . 7,89 75.69 2. 5 7 6,5 4 1,6 17 3 ,48 4 7.5 7
M ,44 1.94 7 .559 3 .359 7.237 4. 24 1,.98 76,2 3 !:l:,o .59 6 .512 1,61 9 3. 48 7 ' .5 13
"so I ...... 54 . 8 7 1,949 6, 164 r,0560 3.362 '.:lU 4.25 18, 06 76 ,77 2,062 6.5 19 1,6 20 3,490 7,.5, 8
3.8 1 14 .5 2 .55.3 1.9 5 2 6 , 173 5 6 2 ~1. 365 4.26 18 ,15 7,5 2 4
7, IlS0 " .3 1 2.004 6.527 1.6 2 1 3. 493
3.8 2 14 59 55, 7' 1.9M 6, r81 1.563 3.368 7.25 6 4.2 7 18 .23 77,85 2,06 6 6.535 1.6 22 ~h '95 7.53
3.83 14 ,6 , 56, 18 1.9.57 6, 189 1.56 5 3.371 7, 262 4, 28 18 .3 2 7 804 2,0 69 6,54 2 1.6 24 3.408 7.53 6
3.84 14.75 56.6. 1.960 6, 197 1,566 3. 374 7 6 8 4 ,29 .18 ,40 7 8 .9.5 :Z.07 1 6 .5.50 1,6 2.5

..""
~1..50 1 7.' "
s,lI, 14,82 57.0 7 1,96 2 6.2 05 1.~67 S,377 7 ,2 7 ~ 10 049 79 .5 1 2,7' 6 ,.5.57 1,626 3 .5 3 7.,.a
3. 86 14, 90 57.5 1 1,965 6. :l 13 1. ~6g 3 ,380 7.:l B, 4. 3 1 18 ,58 80,06 2,076 6 ,565 1,6 27 3 ,506 7 .5.54
3.87 14.08 57 ,9 6 1.9 67 6 . ~ :u 1.5 70 3. S8:l 7.2B7 4 , 3~ 18 ,66 Bo.62 2.18 6 .573 1,62g 3.509 7,560
3.88 1 5.0~ S6 .4 1 1.97 0 6,2:19 1.57 1 3.38 5 7.'294- 4,3 3 I B.75 Bl . IB 2,081 6 . ~80 1,630 3 ,.5' 2 7.5 6 5
s.80 15 . 13 58.86 1,9 72 6, 23 7 1.573 3.388 7, 300 4,:H 18 .8 .. 8 ,7.5 2,083 6,588 1,631 3 ,5 14- 7.571
15. 2 1 59 .3 2
"""
3,9 1
3,9:l
15. 2 9
15 .37
59,7 8
60,24
1.9 75
1.977
l .gIlo
6 , 245
6 ,2 53
6 . 26 1
1,574-
1.575
1.5 77
3 ,39 1
3,394
3,397
7.3 06
7 .3 12
7.3 19
4.35
4.S6
4.3 7
18 .92
I g ,O I
19,1 0
82 ,3
8 2,88'
8 3,4.5
2 ,086
s ,088
2,n go
6 .59.5
6.603
6 ,6 11
1.6S2
1 ,6 ~H
1,6 35
3,5 17
3.5 20
3.5!:!:!:!:
7,.577
7,5 83
7,5 8 9
3 .9 3 1.5,44 60.70 1.9 8:1 6 . 26 9 1.5 78 3,400 7.3:l5 38 19 .18 84,03 :t.093 6.6 18 1,6 36 3 ,.52.5 7.5 94
3.94

".,
3.96
3,97
15.~~

15.60
15 .68
15 .76
6 1. 16
6 1.6 3
6 2, 10
62 ,5 7
1.9 8 5

1._
l .g 87

1.99 2
6 .2 77
6 ,~85
6 .29 3
6 .30 1
1.57 9
1.5 8 1
1.!)8 2
1.5 83
3 .43
3, 406
3, 409
7.3 3 1
7.3 37
7.3 43
....
4 ,3 9

4, 4 1
' 9. 27
19.36
19 .45
84.60
8 5, 18
85.77
2,095
2,og 8
2 , 100
6.6 '6
6.633
6 .6 4 1
1,637
1,6 39
1,640
3 .528
3.53
3,533
7.600
7.606
7.6 t2
3, 4 11 7,350 4,+2 19 .'~4 86,35 2. 102 6.648 1,641 3 .536 7,6 17
3.08 15,84 63 ,0{ 1.995 19 ,6~
6. 309 58 5 3, 4 14 7,356
......
4.4 3 86.... 2.1 5 6,6 056 1,642 3,.538 7.6 2 3

....
3.99

4 .01
15.92
16.00
. 6 ,0 8
63 05:2
64 ,00
64-04 8
1,997
a, 000
2.002
6 ,31 7
6 .3 25
6 .3 3 2
1.586
1.5 87
.58g
3.4 17
304"
3 .4 23
7.,62
7, 36 8
7. 374
...5
4.46
19.'
19.Bo
I g.Og
8 7.5 3
88.12
80, 72
2, 107
2 , 110
2, 112
6 ,663
6,67 I
6.678
1,644
1.6 45
1,646
3, .541
3._
3 ,54 6
7. 629
7,6 :1.5
7. 640
4 .O'.l 16. 16 64 .96 2.00 .5 6, 34 ,59 3 .12fi 7,380 4047 19 ,98 89 ,3 1 2 ,114 6.686 1.6 4 7 3 ,549 7,646
4 ,03 16,24 65 ,45 2 ,00 7 6.:3-I R 1 . 5~}I 3 .4 28 7,386 4.4 8 20. 0 7 89 ,92 2, 117 6,693 1.649 3 .5M 7.6 5'2
4. 04
....,
4.06
4.0 7
16.32
16 .4 0
) 6 .48
16 ,56
65.9.
66.43
66.9~
67 .4-:l
2 ,0 10
2.0 12
2,0 15
2,OJ 7
6.356
6,36 ,.
6 ,37 2
6.3 80
1,593
1 594
1,595
3.431
3 .4 34
3.437
7, 39 3
'1>399
7.45
....
4.49

4 ,31
20. 16
20.25
20. 34
9.5'2
9 1.12
9 l ,73
2, 119
2. 12 1
2. 12 4
6,70 1
6 . 708
6 .7 16
1.6 50
1,65 1
1,6.52
3 ,3 54-
3, ~~ 7
3 .5 60
7.6 37
7.663
7,660
1,59 7 3,44 7.4-11 4 ,52 2.43 9 2 .35 2,12 6 6 .7 23 1,65 3 3 ,5 6 2 7. 6 74
4,08 16 6 5 6 7,9 2 2.020 6.3 87 1,598 3 ,443 7.4 17 4.53 20, 52 92 .96 2. 128 6. 73 1 655 3 .565 7,680
'.09 16. 73 68,4 2 2,02 2 6.395 1.599 3.4-45 7,4 2 3 4054 20,6 1 9 3,50 2. ' 3 1 6.738 1,6,,6 3 .5 6 7 7. 686
4.10 16.81 68.92 2. 0 25 6 ,4 0 3 1,601 3. 44 8 7.4 29 4. 55 20 ,70 94.'20 2, 13 3 6.74 5 1.6 57 7.BgI
3.57
4 ,11 16 ,89 60.43 2, 027 6 .411 1,60 2 3, 451 7.4 35 4.56 20 .79 94.82 2, 135 6 . 753 1.6 58 3.573 7,697
4 , T'2 16.97 69 .93 2 .03 0 6. 4 19 1.603 304,. 7.44 1 4-,5 7 20 .88 9 5 ,44- 2. 13 8 6 ,760 1,6.59 3,57."i 7,70 3
4 . 13 17,06 7 0 ,44 2, 3 2 6 .4 27 1.60 4 3.457 7.447 4 ,5 8 20 .9 8 96.07 2.1 4 6. 76 8 1,661 3 .57 8 7 ,, 08
4 . 14 17.14 70 ,gG 2. 35 6 ,434 1,606 3 .4.59 7.453 4.59 21 .07 g 6. 7 2. 14 2 6.775 1,66 2 3 ,5 80 7.7 14
"'5 17 .22 7' ,47 2.03 7 6..... 1. 607 3 ,4 6 2 7.459 60 21 . 16 97 .34- 2. 14 5 6.7 82 1.663 3.583 7.71 9

O bianienie ta blice vidi na sir. 19 i 22. Objdn jen je tablice viiJi na str. 19 22.
 TA.BUC8 KVADR....n . JeUBI. KORIJENI
32 33
.- . ,J'
'VIO , ,
I I !
.' o' Ir; I 1'10: I 'V- I I 100.
I .' I n' I, Ir. l v;o: I v.- I vio. I li 100.

..6.
4.60
4.6 1
2 1,r6
21,2,5
SlI .M
97.34-
97.9 7
98.6.
2. l.4.~
2.1 47
2.149
6.7 82
6.'90
6,797
663
1.664
666
S, ~83
..-86
s.,ss
.,.7'9
7.725
7.73 1
....
06
25 . ~
25. 60
128,8
12 9.6
2.24 7
2.249
2,252
7. 106
7. IJ3
1.11 6
1.7 1'
3,606
3.699
7.963
7.960
5.0 7 2.5 .70 13 .3 7. 120 1.7 18 3.70 1 7.~n ..
4.6 3.59 1 7.73 6
UM 99.2,5 2 , 152 6.804 1,66 7
'.704
..,.
08 25,8 1 ISI,I 2. 2,.. 7, 127 1.7 19 7.079
64 2 1.53 99 .90 2,I M 6,812 1.668 . 059 7.7-42 S.09 2.5.9 1 13 1.9 2.256 ' , IM 1.7 20 s.706 ,.084
406
66
2. ,62
11l . 7 2
100.5
10 1, 2
2 , 156
2, 159
G,Blg
6,826
1.669
1.670
3,.96
3.599
, 74'
7,7 53 5 . 11
26.01
26.11
13 2.7
133....
2.2.5B
2.261
7,14 1
7.148
1.7 2 1
1.7 22
,.708
~S.711
7.990
7.99.
4 .67 2. ,81 tO l, 8 2,_6 . 6 ,8301 1,67 1 3.601 7.n~ 8 ~. 1 2 26. lit l 134. 11 2.263 1,724 8.DOU
7 .1 ~.s 3.7I S
4.68 21,90 102.5 2, .63 6,84 1 r, 673 , ,604 7.,64 ~.IS 26 .S2 1 3~.O 2.265 7. 1611 1.725 ,.7 16 8 ,00",
4,60 22,00 103. a 2,166 6.6.08 1,67 4 ,,606 7.76 9 ".1 4 26 .4'2 135.8 2, 267 7.16 9 1.7',,6 3 ,7 18 8.0 10
4070 22,09 10 3.8 2, 168 6,8, 6 1,6'15 609 7. 775 So'S 26.52 136.6 '2 .26g 7.17 6 1,727 3.721 8.0 16
2 2, 18 104.5 2, . 70 6,86 3 1,6 76 3.6 1 1 ",80
"" 4 .72
4.73
2 2 ,28
22.37
10 5 . 2
105,8
2,173
2, 175
6,870
6.877
. ,677
1,6 79
3.6 14
3.6 16
'1.786
7. 791
", 16
5, 17
5. 18
26.63
2G.7S
26.83
137.4-
138.2
139,0
2.272
2.274
2.276
7', 18 3
7. 190
7. 197
1.728
1.721)
1.730
S.7113
3.725
S.7tl8
8.02 .
8 .026
8.03 1
3,6 19
. ..
22047 106.5 2:,177 6,885 1.680

.
h 74 ".797 5, 19 26. 94- 139.8 2.2 78 7. 204 1.73 1 3.7',50 8.oS6
..75 " 056 10 7 , 2 2. 179 6,8glJ: 1.681 3.622 ,.800
,.808 R7.G.f 140,6 2. 280 7.2 11 t .7311 S.7SS 8.04 1
..76 22.66 107 .9 2,182 6.609 1.66 2 3. 62 4- ".2 1 27. 14 14 4 2.283 7.2 18 1.734- ~ ., 8.047
8.4
..,. 3.62 7
4.77 22, 75 108.5 6.90' 1,68 3 81
7. 3
2 .5,22 27.25 142'.. 2 2 . ~85 7. 2'2.5 1.735 3. 737 8.052
4,78 22.85 109 ,2 2.186 6.9 14 1.68 5 3.629 7. 8 19
_.686 5. 23 27.S5 l n .1 '2 .287 7.232 1.73 6 3.74 0 8.057

4.80
22.94
23.04-
109 .9
110,6
2.10g
2.19 1
6,921
6.9 28 1.687
3,632
3.6 34
7.a~4

7.8 30
5. 2 4
So.
27. +6
27.56
1. 3.Q
144.7
2.28g
2.291
7,2' 9
7.2,,6
1.737
1.7'38
,.'"
S,744-
8.oe.
8.06,
4.a l 23. 14 111,3 2, 193 6,935 1.688 3.637 ,.8!! 06 27. 6 7 145.5 2.293 7 .2 ~3 1.739 3.7.7 8.0 711
4.82 23.23 112.0 2.195 6.9-43 r,660 3.639 7. 8 4 1
4. 83 23.3 3 112.1 2.1p8 6.9$0 I. &go 3 .n. ~ ,.6.061 5,2 7
5 ,28
27.77
27.88
1. 6
147.11
2.296
2. 298 ,.066
7.2 59 1.74
1.74 1
3.749
3,752
8.077
8.08 2
..8<
4,8.
23A3
23.52
IIS.4
114. 1
",200
2.202
6,9 57
6.96,
1,692
1.69 3
644
s.64,
7,85
7. 857
5.29
..oo
27.98
28.09
1. 8.0
148,9
'.-
2.30 2
7.273
7. 2 80
1,742
1.7-14
3, 7$4-
~.,>6
8.088
8.09.
11,20, 6.97 1 .604 3. 6 49 7,86 2
86
8,
23.62
23. 72
114.8
115.5 2.207 6.979 1 .6g~ 3,652 ,.868 ~ .3 '
5.32
28, t'o
28 .30
' 49.7
150.6
2.304
2,30 7
7.2 87
7.29 4
1.745
1.746
3.75 9
3.7 6 1
6.098
8, 10S
88 23.8 1 116,2 2.209 6,986 1.606 3.6 54- 7,8 73
..60 23.9 1 116.9 2,21I 6, 99 3 1.691 3.65 7 7,878
5 .33 28 1 1.51 '2,3
.309
11
7,30 1 1.747 3.76S 8, 108
5 .34 28 .57 15 2.3 7,3 08 1.748 3.766 B.I IS
!lO
4.9 1
24. 1
~ 4. 11
117.6
118,4-
2,2 14
2,216
'.000
7.007
1.69 8
1.700
3,659
3 .66 ~
,.88.
7,8Bg
!HSS 128,62 15S.1 2.3 13 7.3 14 1.749 3.768 s.n a
5.36 2 8 .7~ 154.0 2,3 1.5 ' .S2 1 1,7."Jo 3.770 6 . 12 ~
4,92 24,2 1 119,1 2,2 18 7,0 14 1,70 1 3.664- 7,894 .8.8< 2,317 6. 11tS

-
5 .37 154.9 7.328 1 . 7 ~1 3.77S
4.93 24,30 119.8 2 . 2 ~O 7,021 1.702 s .667 7.900 38 28.94 155. 7 2.3 19 7.335 1.75 2 3.77.5 A,IS3
409. 24,4 0 120,6 2,223 7,02g 1,7 3 669 7.905 5 .39 29 . 5 156.6 2.322 7.3 . 2 1,7.53 3. 777 8. IS8
4."
..96
24.5
24,60
121.3
122.0
2.225
2.227
7. 36
7,043
1.704
1.70 5
3.67 2
67.
7.9 10
7.9 16 5.4 1
29. 16 157.5 2.3 24
. 326
",. 8 1.75'" 3 .780 8, 143

....
29.27 1.58.3 7.3 55 1,755 3.,82 8. 1. 8
4 .~n 2."7 0 J22.8 2.229 7.0 500 1.7 7 677 7.9 2 1 .5.4 2 29.38 ISo.a 2. 3 28 '1,362 1.75'1 3.78+ 8. 1.53
..98 24 . 80 J2S.5 2,232 7,057 1.708 , ,6'9 7,9 26 29,.8 160.1 2.330 ",60 1.758 3 ,781 8. 158

....
4."

5. 0 1
24 .90
25 .00
25. 10
124.3
125. 0
125.8
2.23.
R.2S6
2.238
7,06 4
7.07 1
7. 0 7 8
1,709
J.710
1.711
3. 682
68<
3.686
7,93 2
7.937
'.942
.+4
5.4.
5046
20.59
29 .70
29,81
16 1,0
161,9
162.8
2. 332
2.335
2.33 7
7.376
7.3 82
7.360
1.759
1., 60
1,'76 1
~.,60
3.701
8. 16s
8. 168
8. 17S
'.02 25,20 126.5 2.24 1 1.085 1.712 660 ,.946 3.'94-

........
M ' 29 .92 16 3.7 2. 339 7.396 1,,62 3.,96 8, 178
S.05 25.S0 127.3 2.243 7,09 2 1,7 13 60' 7.953 .48 30 .03 16 4.6 2. 34 1 '.403 1.763 3.796 8.183

....
S.04 '5040
25~ 0
128.0
128 .8
2.245
2.2 47
7.099
7, 106
1.7 15
1.7 16
604
3.606
7.9S8
,.96.
3. 14
SO,a"
16 5.5
166 ....
2. 34 3
2.3 4.5
7.409
7....16
1., 6,
1.,65
3 ,80 1
s.803
6, 188
8.193

Obja!njcnie tablicc vidi na sIr. 19 i 22. Obianienie tablice vidi na str. 19 j l2.

\t a t e m a ti ld p riru nik - ;
 KVADRAll. KUBI. KORIJ l:NI
TABLICE 35
,
I . I I V- I VIO: I
, ,r.-
.
I

I I ,O I V1oi-
I

I i v,o. \ '
I
v.- lIjO;; 'lr. 100 " ' .' Ir. 10 0 11
o
\
o'
I \ \
7.416 1., 65 3.1103 8. 193 5.95 35.40 2 10.6 2,439 7,7 14 1,8 12 ' .904 8 04 11
505 30.~~ . 66.. 2 .34 ~
8. 198 , .96 35,52 2 11,7 _M J 7.7 20 1, 813 , .906 8.4 , 6
167., 2,347 7.4 23 1,766 3. 80 5
~. 5 1 30.3 6 8 .~03 5.97 35,6-4 212,8 ' 0443 7,7 27 1,814 3.go8 8.4 20
3.47 . 68 , ~ 2.349 7.43 1.,6, 3.808
5." .., 68 3.810 8. 208 5.98 '5,76 2 13.8 2.445 '.733 1.815 3 ,9 11 8, 425
5." '0.08 169.1 ~ .3S2 7.436, 35,88 2 14.9 1.816 3,913
70443 1.769 3 .81 ~ 8, 213 5.99 '0447 7.7 40 8.<'0
',54 30 ,69 .7,0 2,3~

1.77 1 3. 8 14 8, ~ 1 8 6,. . 3600 216,0 2.449 7,74-6 1.8 17 3,913 8"'4

5.55 30 ,80 1710 2.3S6 7 .-4~0
6. 0 1 36 12 217. 1 !:I."52 7.n 2 r,8 18 3,9 17 8. 439
2.s~8 7. 4 ~7 1,772 3. 8 17 8 .223
~ ,~6 30,91 171,9 8 .~28 6.0 2 36,24- 218,!:I 2.45-4 7.75 9 1. 819 3.9 19 8.....
:l.3OO 7.46, 1.773 3. 819
~ .~7 3 1tn 172.8
3.821 a.~3 3 6,03 , 66 2 19.3 2.4 36 7.7 65 1,820 3,921 8.8
5.,8 3 114 173.7 ~.36 2 7.4 70 1.7 74
1. 775 3,824 8. 1138 6.04 , 6,48 220,3 2,458 7.77 2 1,821 ,.904 8.45'
, .' 9 3 1 .2~ 174 ,7 2.3 64 7.477
3.826 8 .243 6.., .6.60 221,4 2,4 60 7077 8 1,822 , .926 8,45 8
3 r, 36 17~ ,6 2.366 7,483 1.776
5. 60 1.777 , .828 8,247 6,<>6 36,7 2 222,5 2,46w 7,7 85 1,8 23 3,928 8.4 62
5.6 1 3 1.4 7 76.6 a,369 7.490 6.0 7 , 6.84 223. 6 2.46 4 7.791 1,824 3,930 8,467
1.778 3.830 8.~52
.5.6'ili 3 1,58 177.5 2.:37 1 7.4 97 6,08 224,8 ...66 1. 825 8. 472
7., 03 1.779 , .8SS 8 ,11.57 36097 ,.797 3.93:1
5.6, 31,70 178.5 2.3 73 ...68 1.826 8. 476
,.64 3 18 1 1'19,4 2.375 7.5 10 1.7 80 3.8 35 8,262 6.09
6,
37009 225,9 7,804 3.934-
',9.6
..65
66
3 1,9 2
32.04
.80..
181.3
2.3 77
2.379
7.5 17
7,5 23
1.781
1., 82
8' 7
3,839
3.84-
8, 267
8. 27 2
8,277
6, 11
6,12
.7.3.
37,2 1

37.45
227,0
228. 1
229, 2
20470
2.472
2.4 74
7,8 10
7,8 17
7, 823
1.827
1,8'28
1.8 29
3,9 39
3.94 1
8.48 1
8.486
8.490
5. 6 7 32, 1.5 182,3 2,381 7.530 1,7 83
1.784- 3.844 8,28'ili 6,13 3M 8 23 ,3 20476 '1,8 29 1,830 3.94 3 8.495
2,S8g 7.,537
5,68 32,26
.14..
183,3 37.70 23 1.5 7,83 6

I
846 8,286 6.14 2.478 1.631 3.945 8.499
. ,69 32.38 2,3 85 7.543 1.7 85

. ""
5.7 1
5,72
32049
3 2,60
3 2.7 2
185,2
186.2
187.1
2.38 7
2.390
2.39 2
7.5,5
705. 6
70>6 3
1.786
1.7 8 7
1,788
3,8.49
3,8,51
3,853
3,855
8.29 1
8,ll:g6
8,3 0 1
8,3 06
6,'5
6,16
6, 17
6,.8
37,82
37.9 5
g8.07
38, 19
:132,6
233.7
234.9
2360
...80
2,482
e, 484
2,..an
7. 842
7.849
7,855
7.86 1
1.8 32
1.833
1.8 34
1,835
3.947
3,9-49
3,95 1
3,954-
8,5Q.4.
8,509
8,5 13
8.5 18
5,73 83 188. 1 2.394 7,5 70 1.789
1,790 ,,8'7 S.3 11 6.19 g8,3:l 237,2 2.4 88 7.868 1,836 3,956 8,.522
5.74 32 ,95 189.1 2.396 7,.576

5.7' 33.06 Igo,1 2.398 7.5 83 1.792 ,.860

862
8.3 16
8 ,3 20
6,. .
6 ,2 1
g8,....
38.56
238,g
239,5
2.490
2.49 2
7,a7"
7._
1,8:i'1
1,8 38
3.958
3.960
8.527
B,5 32
19 1, . 3.
s,76 33, 18 2,4 00 70589 1.' 93 7. 88 7 8,'36
3, 864 8,32 5 6. 22 . 8.69 24 ,6
'''94 1,839 3.962
.5.77
.5,78
33. 29
33,41
192. 1
193. 1
2.402
2,404
70596
7,603
1.794-
1,79!l 3.866 8. 330 6 ,23 g8.8 1
38.94-
24 1,8 2,496 7,89.
.,l4.
1.840 3.964 8,54 1
8.545

....
1.706 3.869 8, 335 6.04 243.0 ..."s 7.899 3.966
5.79 33,5 2 194-. 1 ".00 7,609
6,25 39.06 2,500 1,842 3,969 8,550
5.80 33.64 195,1 2.40 8 7,616 1.797 g,871
3,873
8.340
6. 26 g9, I9
'245,
440'3 7,906
7,9 12 1.84, g.97 1 8,.554-
3,8 1 33.76 196 1 2,4 10 7,6 22 1.798 8.'44
3.8 7. 8, 349 6 ,27 39,31 2-46,5 2.54 7,9 18 1.844- 3.973 8,5 59
.5. 82 33.87 197.1 2p2 7,6 29 1,799 6 ,28 2.5 06 8,5 64
1,800 3.878 8,3 54 .9044 '247.7 7.92,5 1,8.U 3.975
5.8 3 ' 3,99 1 98,~ 20413 7.635 6,29 .9 6 1148,9 s,>08 7,93 1 1,6.16 3.977 8.~68
2.4 17 1,801 3._ 8.359
s.84 3. .... 199. 2 7,6"'2
3,AA2 8.,63 6.3 0 39,69 250.0 2.5 10 7.9.7 1,847 3,979 8.573
S,a 5
.5,86
34,22
34.34-
200,2
20 1,2
2.-4 19
2,42 1
7.649
7.6 55
1.802
1.80g ,.884
3,886
8.368 6 ,3 1
6.32
39.8
39.94
25 1.2
252.4
2.5 12
2.5 14
7.9 44
7.9~0
1.84 8
1,(49
3 ,961
3,963
8.577
8,,8.
!J,8, 34..4 6 202,3 2,423 7,66 2 1, 804 8.' 73
1.805 s.889 80378 6.33 40 07 253,6 2.5 16 7, 9 ~6 1.850 3,985 8,566
5.88 34 ,57.. 203,3 2,4:15 7.668 6.34 4 .20 25+. 8 2 .~1 8 7,96' 1,8,51 3.987 8.59 1
20 4 ,3 2,.427 7,67:i r ,806 3.89 1 8.382
,,89 34,69
.....
5.9 '
:u,8~ 205 ,.4
. <>6..
20429
:1.43 1
7.68 .
7,68 8
1.807
1.808
3.89'
,.695
8,.87
8.39 2
6>35
6.,6
6,'7
4 ,3 2
40....5
40.3 8
2,56.0
257,3
258,5
2.520
2,522
2.524
7.969
7,975
7.98 1
1.8.52
1,8.53
1,8S4
3.990
3.99 2
8, 595
8.600
8. 604
5,9:1
' .... 93
35.05
35,16
207.5
208.5
2,4 33
2 04:3.5
7,604
' .70 1
',809
r,810
3,897
3.900
8.' 97
8.40 1 6.:38 40, 70 2.59, 7 2.5 26 7."s7 1.8.55 ,.996
3.99 4-
8,609
,.94
5.93
35. 28 209 ,6 20437 '.70 7 1,8 IJ 3,90 2
3. _
8,.00
a ,4 "
6 ,39
6...
40.83
40.96
260.9
262.1
2,.528
2.530
7,994
8.000
1.836
1,857
3,9"s
4.000
8,6 13
8,618
210.6 2.4 39 '.7 14 1,812
..9S 3MO

Obianienje tablice vidi na str. 19 i 22.

O bjanienie ta bl ice vidi na sir. 19 i 22.
 KVADRA.TI . KUBI, KORlreNl 37
T ABLICE

I . I . I V; I vw.;
3. _

I 'JlIOO'
-- I . I " I V- I v;o.; I ir. I Vio- I v-
-

I 10 . 100,
'V- VIO.

"- I
I
. 0,116 262,1
26,..
2 .~3 8,00<>
8,_
1,857
1.858
..000
4.00 2
8,6 . 8
8.622
&,as
6.86
6.8 7
46. 9 2
47.06
47,20
32 1,4-
3 22, 8
32:4 . 2
2,61 7
2, 6 19
2,621
8,276
8, 28 3
8,' 89
1,899
'.-
1,901 .
4.09 2

4,096
8 ,815
8.8 19
8. 8'14

'.'.--
6... 4 1,09 ~ .\ 32
8,0 12 1,859 .,004 B,6!!:7 8, h 8
4 1.'11 264,6 ~, 534 6.88 47,33 ::1 25.7 2.623 8.295 OglI
6.40 2.)36 8,01 9 , .860 006 8,63 1 6,89 3 27. 1 2 .6~" 8,30 1 4, 100 8,Bs.
6.., 1."" 26~8 . ".7
.,008 8.6,6
6...
41
4 .4' 267,1
268 .3
2,5 98
2.54 0
8.0 25
8.03 1
1.860
1,861 4 .010 8,640
6,go
6 .9 1
47.6.
47.75
3 28, 5
3 29 ,9
2,627
2,6 29
8.3 07
8, 3 13
1.904
1.90.5
4,1M:
4 ,10'
8, 8S7
8. '41
~ -4 1,60 4,OI::t 8,64.
6,..6 41.7~ lI:69,6 2,)4::t 8,0907 1.862 6,9:1 47.Rg 33 1,4 !l,fi 31 8.3 19 t, 006 4, 106 8,114.
!.!,~44 8,0 1. 86 S 4. 015 8 ,6'9 6 .93 48 ,M 33 2 ,8 !l,632 8 ,325 1,90 7 4. 108 8, 849
6 ,47 4 186 270,8 8 ,65 3
272, 1 2,M6 8, 05 1.864 4,0 17 6.04 48. 16 334.' 2.6 34 8, 33 1 '.907 4,Iog 8.834
6.<8 4 1,99 4 ,01g 8 ,6.58
4 2,u !t7! .4 2,MB 8,056 1,86.5
6..g 6,,. 48.30 335 ,7 2,636 8.337 l .gaB 4. II J 8.858
1.866 -i,MI 8,66~ 2,638 4,113 8,86 2
!l:74,6 2,.550 8,06'2 6.g6 .8... 337.2 8 .343 I. gog
"'"
6, )1
6 ,.52
42,2.5
4'1,3 8
4 2, 5 1
275,9
277 ,2
2 ,5~1
2 , )~3
8,068
8 ,07 .5
8. 081
1.867
1,868
1,86g
4,023
4.0l15
4,0 27
8,667
8,67 1
8,676
6,97
6.08
4 8,.58
48,72
48,86
338,6
34, -
'2,6tO
2,6 42
e,6
8,349
8,3.55
8,361
1,9 10
1,911
1.91'2
4,115
4. 117
8,866
8,8 71
8.875
6.53 42,64 278.4 2,555 6,09 :H 1.5 .... 1 19
8.087 1,870 4,M 9 8 .680
6... 4 2.'17 1179,7 2,55 7 2,6 ..6 8,,67 1.9 1S 4-,121 8.879
7,00 "'9.00 34 3,0
281.0 8,09' 1,87 1 4,3 1 8, 68 5 7.01 49,14 ....5 2,648 8.373 1,9 14 4. rsS 8.88,
&,ss 4 2,90 2.559 8,689
282,9- 2,5 6 1 8. _ 1,872 4 ,033 7,02 49, 28 345. 9 2,650 8m g 1,9 15 4,125 8,887
6.sB 43 ,03 4, 03.5 8.60, 8,8g2
6,57 43,16 :z83,6 2,563 8. 106 1,873 7.3 49 ....2 347,4 2.65 1 8.385 1.916 4. 127
8 ,11 2 1,874 4 ,0 9,7 8,608 49056 34 8 ,0 2.653 8,390 ' .917 4, 129 8.896
6 8 43.3 284,9 2,5 6 5 7.04
286. 2 2.56 7 8, 118 1,8 75 4,039 8 ,7 2
6,59 4'.43 8. _
8 ,70 7
7,os 49 .70 35.4 2,655 8,308 1,9 1' 4. IS I
28 7.5 ::t,569 8, 124 1,876 4,04 1 7,06 49, 84 351.9 2,657 8.4 0 2: 1.918 4. 133 8,00 4
6,60 43,.56 8, 711
6,61 43 ,69 288.8 2,571 8. 130 1.877 4. 04 3 7,0 7 49 ,gB 353,4 2,6.59 8,408 1.9 19 4. 135 8.909
'290, 1 2,573 8,1 36 1.87 8 4.04 5 8. 7 15 7.08 .5013 3.54.9 2,66 1 8,4'4 1.9 20 4. 137 8,9 13
6 ,6. 43. 82 4 ,047 8 ,7 20
6.63 . "g6 29 1,4 2,5 n 8, 142 1,879 7.09 ~0,:l 7 356 .4 2,663 8.420 1,9 21 4 . 1'9 8.9 17
2,577 8, 149 1,8110 4,<4-9 8. 724
6.64 44 .09 292,8
.5..... . 357, g ' ,66 s 8,4 26 1.922 4.14 1 8,921
8, 7 ~9 7"
294. 1 2.57 9 8. 155 1.881 4 ,0.51 1,It .o.ss 359 .4 s, 666 8,43 2 1,92' ....14 30 8.9 25
6,6, 44. 22 n.733
6,66 . .,, 6 295 ,4 2,, 81 8,16 1 1,881 4. 0 53 7, 12 ' 0,60 ::sf)(J,9 ' ,668 8,43 8 1.924 4 ,1~ 8 ,92g
2:,58 3 8,1 67 1.88 2 4. 55 8,737 7. 1!, ' 0.14 362,5 2,6 70 8..... 1.92.5 4. 14' 8.9 34
6 ,67 ....g 296 .7 0 ,742
6.68 44 ,62 298, 1 2.5 R5 8.17 3 1.683 4, 58 7, 14 ,s0.g8 36 4,0 2,672 8,450 1.9 00 4,149 8.93 8
8, 179 1,884- 4. 000 8,746
2.58 7

-
6.60 44 .76 ~99 , 4
7..5 5 1,Ut ,65,' 2,6 74 8 ,' 56 ',0'26 4,15 1 8.942
".,. . .,89
4 5,02
300 8
30 2 1
2.,,88
2.59
8. 185
8.l gl
1,88.5
1,886
4. 062
4 ,064
8.750
8, 755
7. 16
, , 17
5 1,tt7
.51041
3 6 7, -
368.6
:01,676
' ,6 78
8,462
8.468
1.9 27
1,928
4 , 152
"'34
8,946
8, 05 0

.
6 ,1 1 . ,066 8 ,739
4.5. 16 '2.59'2 8.lg8 1.887 7. 18 5 1~~ 37. _ , ,6Bo 8.473 1.92:9 4, 1 ~ 8 .9.55
6.72 3 3,5
1.888 8,76,
6.73 45 ,29 304,8 2.594 8. '204 7,9 .51,7 0 :37 1, 7 ~ , 681 8,47 9 1.9 30 4. 15.8 8, 959
,06,2 2,,,96 8.:uo 1.880 4,07 0 8.7 68
6.7. 45.43 .51.8+ 373. 2 2,683 8 85 1,931 4,160 8.96,
4,0 7'2 8.172 7' "
8 ,216 1.8g0 2,68., 8 ,49 1 4, 162 8 .967

-
6,,, 04" ,56 37." ".08 7,21 .s1,gO ' 74,8 1,932
8,'2'22 I,BgI -1-,0 74 8. 776 , ,687 4,164 8,97 J
6,7 6 45.70 , 08 ,9 ' ,600 8,781
7.22 5 2 .1 ] '76.. 8,' 97 ,933
. .,8, 3 10 ,9 '2,602 8,'228 .89 2 4,07 6 ,,23 .52.2 7 377 .9 2,689 8.50 3 1.9 34 4. 166 8.975
6.77
6.78
6,79
&,le
.5,97
46.10
4624
3 11. 7
3 13.0
Sl4,4
',604
, ,606
e,608
8,234-
8,2:40
8. 246
1,893
1.804
1,89"
.
4 ,07 8

4 ,08 2
..084
8.78 5
8, 789
6. 794
8 .708
7. Sl4
7'"
7. 26
52,4:1
5',s6
~2. 7 1
379.5
3 8 11
382 .7
2,691
2,69 3
2,69,
8.509
8.sIS
8,521
1 .9~

1,935
1,936
4,168
4 ,11 0
4. 172
8,979
8.084
8,088
6.8 1 4 6.3 8 315,8 2.6 10 8, ~ .5 2 1.895 7,27 .s::!.8.s 384. 2.696 8,.526 1,937 4.174 8.99 2
" Rg6 086 8,802 8.0')6
6.a. 46 ,5 1 3 17.2 2.612 8, 8 7,28 ~3 .00 3 85, 8 2.6 g8 8. 532 1,938 4. 176
2,6 13 8.a6. 1,89 7 4. 088 6.807 , 8,.. 8.53 8 4,177 9,000
6.83 .6.6. ,.8,6 8,8 11 7. 29 53. 14 2. 700 1.939
6.114
li,IS
I
46 ,79
46 ,9:1:
,
320,0
3 21.4
2,6 15
2.617
8.2 70
8, 276
1.898
8gg
" 000
4.092 8.8 15 7,30 53.!l9 3Rg,o 2.702 8....
'.- 4,179 9 ,00+

O bja njenje ta blice vid i na str. 19 i 22,

O bjalnjenje ta blice vidi na str. 19 i 22.
 TA-BUCI! KVA DRAn, KUB I. KORIJE :-'1
38 39
,
.. I .. I VO I lIJO. 'Ir.
I I
J
vw.; V100. I .. I .. I v;;- I II IU
I 'v. ViO; ,
I I VIoo.
7_
7.'
7.'2
" .zg
I "53.5lI
.... I
,69,0
3OU.6
39 2 2
2 .7 02
2 ,104
2.706
05U
8~.50
a.. 56
'.-
1,94-1
1.942
4. 179
4. 181
IU3
g.oo",
9.008
9.0 12
7.75
7,76
7.77
60.06
60,22
6o.:n
.. 6.5.5
467 .3
.,69.1
2.,8-1-
2.,86
2.1 S7
0,803
8.1log
8.815
1, 979
1.g80
!,9S1 1
4,26,
4. 26 5
....267
9. 185
180
7. " I .53. "I 393.8 2.701 8056 2 1.943 4.18.5 9 .0 16 7.78
6o'
60. U
47 ,9 0 ' .780 B,8w 1.981 ....260
9. 193
0, 197
",4 5 3,88 395 .... . 2. 709 8..67 1.94 3 4 , 187 9 ,0 21 7.79
7,80
'72.' 2.79_ 8.826 1.982 4. 271 9,20 .
7.ss 5 4, 02 397. 1 . 2 .7 11 8.573 1,944 ...... Bg 9 .02 5 60.14 47....6 2.793 8,832 l ,gS, 4. 273 9. 205
7.36 54. 17 3".7 '2.7 13 8.s7 A 1.Q.4S 4. l gl 9.029 7.81 6 r, 00 4,6.4 2. 79 5 8,837
;.3 7 .H.3 2 4 00 .3 2.7 15 8.585 1,9-f6 4,193 9 .o S3 7. 82 6 , . 78, 2 2,796
"0'4 4 ,274 9.lIOQ
8.143 1,985 ..... 76 9 ,2 1S
7.3 8 -'4.46 4 0 1, 9 :l. , 17 8 .59 1.947 4, r9~ 9,037 7.83 6 1.3 1 ..80 ,D 2.'79 8 8.849 -.g86 4. 278
' 9. 2 1 7
7.31) 5 4.6 1 " 03. 6 2, 718 8.597 1.948 4. l gfi 9.4 1 7.14 604 ' 401,9 a,800 8.854 I,gS, 4"v80 9,221
7..- $4 .76 4 u 5 .2 2 .720 8.fJ02 1.94 9 4 .19 8 9 ,04.5 7,8. 6 1,62 ..6 3,7 2 ,802 8.860 1,98, 4,282 9.225
7.41 54.9 1 406.9 2. 722 8 .6<18 1.950 4 ,200 9 . 49 7. 86 6 r, , 8 4 8 .5.6 2 .804- 8.866 g88
7,8, ".284 V,:l::l 9

.,...
7.4 2 55.06 4 08 .5 '2. 724 8 .6 14 1.93 4 .lm 2 9.053 61,94 S". 1I:.80~ 8,87 1 1.989
, .88 4 40 285 9,23S
7.43 5 5. 20 4 10 ,2 '2.7 26 8 .6 20 1.95 1 4 ,20 4 9 .0 57 62 ,09 480.3 2,80 , 8, 877 1,990 ....28 7 9. 2~1'7
".4 55. ~3 4 11,8 2, 7 28 8,6 26 1.95'2 h 206 9.06 1 7.80 62 . 25 4 91. 2 " Bog 8.883 1.99 1 4.280
7.4 . ~5,5" 4 13.5 2.7 29 8 .6 3 1 1.9.53 4. 208 9 ,065 7." 62.41 493.0 \Z.8 u 8.888 1.9 92 4.2 91 9.2 .....
7.46 55.65 P,5. lt 2.7S I 8.637 1.954 4 .210 9.060 ' .91 62.57 4.... 2 ,8 12 8.804 1.992 .c..2 93 9. 2 ..8
I
7.....7 5 ~. 80 4 16 .6 2.133 8.64i 1.055 4 .21 2 9 .0 73 '79:1 6a, ~ 406.8 2.814 8.800 1. 99 3 4. 2 fH. 9.'252
7048
7....9
~,95
56 , IU
.p8.5
-t llO,2
:l, n 5
2, 737
8. 649
8.6~4
1.95 6
1.957
4 , 21 3
.... lU ~
9 ,0 , 8
9 .082
7.93
7."
6e,
6, .04
498.7
-.6
Q:,8 16
'2,8.8
8 ,905
8.9 11
-.994
1.99 5
4.290
4. 2g8
I 9.2~6
9 .260
7.... .56 1 5 4 2 1.9 2 ,739 B.660 1.957 4 . Q1 7 0._ '7,15
7.06
6 3.2 0
63,36
502.5 l:I'.820 8.916 -,006 4 ,3 00 9,R6",
7.51 .56,.4.0 4 23,6 2 .74 8.666 I .Q58 4,219 9.ago ~04.4 2 ,82 1 8,922 1,99 7 4,' 01 9. 26 8
7.3 2 >6... 4:r:~.3 2 .742 0 .6 72 1. 9 '; 9 4.2lt l 9.09-a- 7.97 6 3.5 2 5 06.3 2, 8 23 8 .9'27 1.99 7 " 3'" 9.:t72
7.53 56. 70 4 117.0 2. 74" 8.678 1.060 4. 223 O.0g8 7.98 65.68 ,.,a,. 2.825 8.933 1.008
754 056 8,5 "118., '1.746 8 .6 83 7 ,96 1 4. 22S 9 . 10 2 7.9g
.....
63. 8 4 ,10,1 2 .8\17 8.939 .m ....305
4.'7
9.2 75
9. 27 9
7.55
7.,6
57.00
5 7.15
4 30 ,4
432.1
2. 74 8
2. 750
8,680
B.6o,
1.96 2
1.063
4 "~ '47
....~2 8
9,1 06
9. 110 8.01
8.02
6 ' .00
6 4 6
,12.0
5 13.9
2.0 20
2.830
8._
B.9Y)
'.000
2.001
','4.30119 9, 28 3
9. 28 7
.33.8 9. 114 " 1~8
7.3 7
7. 58 .
7.5 9
.,51, 3
5 7.4 6
.57,6 1
4 35. 5
' 37.2
1l.75 1
2. 75 3
2 .755
8 .701
8.700
8 .7 12
1.96 4
1,96 4-
1.96 5
4 . 230
4..23 2
4 ,'234
9 . 118
9 . 122
8 ,03
8.04
I
6,:t
64.32

6.,
5 17.8
5 19 .7
2.832
2.83 .f
~,8 3 5
8 .9 55
8 .96 1
8.067
2.002
2 .00 2
2 ,003
<h3 12
4,3 14
403 16
9029 1
9,205
90 2 99
7. tio
7,6 .
7.6 2
57.76
.5 7 . ~ 1
5 806
4 39. 0
4 4 . 7
442.5
2 .7 57
2 .7!09
~. 7 6 u
8 .7 , 8
8 ,7'l4
1l,7 29
1.066
1.06 7
1.968
4, 236
4,2S8
4. 24 0
9, 126
0 . 130
9 . IM
8,05
8.00
U.07
64.80
64,96
65 ,12
.52. "
523,6
5:1:5,6
2.837
2.839
2. 84 1
8,972
8 .g 78 '.- 2.005
.,006
4.' 18
4 ,9 20
9030 2
9. 906
8.983 4.3 21 9.3 1u
7. 63 5 9,22 4+1->2 2.7 6 2 8.73~ 1.96 9 4.141 9, IS 8 B.uH 6~.29 5 27 ,5 2.B-t.3 8 .9 89 2.007 4 ,3 2 3 9.3 14
7.6 .... 5 8 ,:n 4-15 ,9 ~, 7 64 8 ,74 1 1.!n U 4. 24 3 g. I' 2 8.09 65.45 529,5 2.844 8.994 2,007 4.325 9 .3 18
8. 10
7.6>
7.66
.,8.52
36,68
44 7.7
,"Y .~
2.766
~ ,7 68
8,746
8. 75~
1.970
1.9 7 1
4 .1145
4 . 24 7 I 9. 146
9, 1 ~
8. 11
8.1 2
65. 6 1
65.77
5 '1 .4
533.4
2.l46
2.848
9.000
9.006
a, 008
'.U09
4. 327
4.3 ' 9
9 .3 2 2
9 .3 26
7,67 5 8 83 4 ) 1.2 ~. 76g 8,7t 1,9 7 2 4. 249 9 . 154 6 5,93 S3!h4 2...85 0 9 ,0 11 2.01 0 4,330 9.329
7. 68 5 8.98 4 ) 3. 0 2, 77 1 8.7 4 1,9 73 ",2,51 9. 158 8, 3 66, 10 537.... 2. 851 9 . 0 17 2,01 1 4. 33 2 9 .3 33
7.60 5 Q.14 454.8 2.77S 8,760 1.9 74 4.25 2 9 . 16 2 8. 14 66,26 53904 2.853 9. 02 2 2.0 12 ' .3 34 0 .3 3 7
7.'"
7. 7 1
7. 7 2
~
~ .....
5 9. ~

59 .60
456..
4 5e ,3
4 60. 1
2 .77 5
2, 77 7
2. 778
8 .775
8 ,78 1
8 .786
I.Q7S
1.9 76
1.9 76
4 . lt ~
4 . 2 ~6
".2sR
9 .166
9. 170
9 . 17....
8, ..
8.l b
8. 17
66...
66,59
66. 7~
S4 1.'
Sol3.3
54' "
2,855
2 ,857
2.8 58
9 .0 26
9.03 3
P.03 9
2.0 12
2.01 ,
2.0 14
4. 9 36
4.337
4.339
9 .34 1
9,345
9 .348
4 6 1.9 2 .7 80 8 .79 2 9. 1, 8 8. 18 66 ,9 1 a,860
7.73
7,H
!
:\9.75
59 .9'
60.06
...63, 7 2 ,7 8 .:1 I 8. 79 8
1.977
1.9 78
4 . :260
" .26 2 9.18z 8 . 19
......
67.08
6 7,2
54703
54. .. 2. 862
g. -
9,o~
2,015
2.016
4 ,34-1
. ,343
9 .35 2
9, 356
4 6, ., a .78, 8.803 4 ,, 6. 9 , 185 55 1 04 2.86..
7,75
, I ' ,9 79 9,OS5 2.0 17 M4 9. 360

Obj~n;euje tablice ..-idi na str . 19 i 22. ObJtin.tenje ta blice vidi na str. 19 i 22.
 T ABLtCE. KVADRAn. KUBI. KO RIJENI
41
,,
I . I .' I J!;
,
I J!IO. I v..- I VJO;
3 3

I V I OOn I I .' I I
", lt; Ir,;;; I v..- V- I VIOO.
10
J __

.....
8 .21
G7. g 4-
6 7.40
55 1
5.53..
2.864
2,865
9. 055
9,061
2,017
2, 017
4 .344
4.346
9,3 60
9.364
8,6 5
8,66
74,8 2
75.00
647,2
649.3
2.94 1
2, 943
9.30 1
9. 36
2.0 53
2:,54
4 .423
4, 424
9.5 28
9,532
8.2g 67.>7 "~;'h4 2. 867 9,066 2,0 18 4.348 9.3 60 8.6, 75, 17 65 1.7 2.944 9,3 11 2.0.54 4 .426
2,86g 9,072 2,0 19 4 ,350 9.37 1 8.68 9.535
8. 23 67,13 5 57,4 7~. 3 4 654. 0 2,94 6 9,3 17 2,055 4. 428 9.539
8 ,24 6,,90 ~~9 ,~ 2,8'1 9, 077 2.0 20 4 ,3 ~2 9,3 75 8.69 75.52 65 6. 2 2,948 9,3 22 11,056 4 i9 9 .543
I,os
8. 06
68.06
68 ,:23
~61.'
56 3.6
2,8 72
'2,8 74
9.08 3
9.088
'2.0 21
2,O!l 1
4,~3
4.355
9. 379
9.3 83
-.70
8.7 1
,~ ,69
7~ . 8G
658 ,5
660.8
2, 950
2.9'"
9.32:7
9.333
2, 57 4 .431 9.546
2 .0~7 4 ,433 9 ,55 0
8.2 7 68.59 ~6 5, 6 2,876 9. 094 2.0 2iZ 4 ,357 9,3 86 8.72 76 0 4- 663. 1 1l.9.~3 9033 8 2. 58
2,0 23 4.4 34 9.554
B.1l8 68,56 ~67,7 2.877 9._ 4.3" 9 9 .390 8,n 76,::U 665. 3 2,955 9.343 2,0.59 4.436
2,0 24- 4 ,360 9.557
8.29 68.7 11 S6g.7 2,879 g, lO" 9.394 8.74 ,6.39 667. 6 2.9 56 9.349 a,060 4.4 38 9.5 6 1
~ 68.89 57 1, 8 2,88 1 g ,I I O 2,025 4.3 6 2 9, 398 8 ,7S 76.56 669.9 2.958 9 .354 2.061 4,440
2,883 9, 116 2,o :;r6 9.402 8.76 9.~6s
8.3 1 69,06 573.9 4.364- 76.7 4 6 72.2 2,g60 9, 359 2,06 1 4.44 1 9. 568
8,3 2 6 g.Q2 ~7S.9 2,88 4 9 , 121 2,0 26 4 .366 9,45 8.77 76,9 1 674,S 2,96 1 9.36S 2.062 4 ,443 9.57 ~
8.35 69.39 578 .0 2,886 9, 127 2.0 27 4 ,36 7 9,409 0.78 77.09 676.8 2,9 63 9,370 2,063
69 .~6 ~Bo. I 2,888 9 , 13 2 2,0 26 4.369 9.4 13 !:l,79 77.26
4 .44S 9.376
8.54 6 79.i 2.9 65 9.375 2.06.., 4 ,44 6 9.5 79
"'s 69.72 582, \lI 2,8go 9 . 138 2.0 29 4.371 9.4 17 _.80 77,44- 68,,, 2,966 0.38 1 2.06 5 4,.u8 9.5S"
8., 6 69,Bg 5 84,3 2,8g1 9, 143 2,0 30 4.373 9,4 20 8.8 1 77.62 683.8 2,g 68 9.386 2 ,06 5 4.4 50 9.5 86

-
8 .37 70 06 586 .4 2,893 9. 149 2.03 0 4.374 9.424 8,82 77.79 686. 1 2.97 0 9,3 91 a,066 4.451
2,895 4,3 76 9.42 8 8.83 9.S90
8 .~ 8 70,21il: 588.5 O,IM 2.31 ".97 688 .~ 2.97 2 9.397 2.06 7 4,453 9.594-
8. 39 70 .39 590,6 2, 697 9. 160 2,03 l1 . ,3? 8 90432 8.84 78, 15 690. 8 1l,973 9.40~ 2,06 8 4,455

..
9,59 7
"'0
8. 4 1
7 ,56
70.73
5{)2,7
594 .8
2.898
1l.900
9 . 165
9 , 17 1
2,0 33
11,34
4.380
4 .3 8 1
945S
9 ....39
8,85
8,86
78.32
78,50
69 3,2
69 5,5
2,975
2,977
9.4 7
9. 4 13 2.06g
4.456
4 .458
9,60 1
9 ,605
8.4f1 70 ,00 5,96 .9 2,9mz 9 . 176 2, 34- 4,383 9,443 8,87 ,8,68 697.9 2,9 78 9,4 18 2.0 70 4.4 60 9.608
8.43 7 1.06 599.1 2,903 9,182: 2.35 4.385 9.447 8.88 78 .8S 700 2 2,9 80 9,4113 11.071 4 .46 1 9,612
8.4. 7 1 , $1" 601 .11 2.905 9.1 8 7 2,036 3 86 9 .4~0 8.09 79,03 '102,6 2,982 9,4 29 2.07 2 4 .4 6 3 9,61 ,5
7 1.4 0 60 3.4- 2.9<>7 9. 192 2.03 7 4.388 9,454- 8,90 79, 2 1 705. 0 2,9 83 9.434 2.72 4 ,4 65 9,6 19
-8
..S 2,909 9 . 198 2.38 4,390 9.458 8.9 1
6 7 1,5 7 605.3 79.39 70 7,3 2,985 9.439 2.073 4 .466 9. 623
8. 47 71.74 607.6 2.9 10 9 . 23 2, 38 4 ,392 9 .46 2 8 .9 2 79,57 709.7 2,987 9.44 5 2,74- 4 ,468 9,6 26
8.48 7 1,9l 609 .8 2,9 12 9, 209 2, 39 4.393 94 63 8,93 79,74 7111.1 2.988 9.450 2,075 4 .47 9. 630
7:i.o8 6 12.0 2, 914- 9. 214- .2.040 4.395 90469 8.... 79. 92 7 14.5

--
8 .4-9 11.990 9. 455 2.0 7~ 4,471 9.633
72. t5 6 14, 1 2.9 15 9.220 2. 41 4,3 97 9,473 8 ,9 5 Bo, IO 7 16,9 2,992 9.4 60 2.0 76 4 ,473 9.637
8.5 1 72.41l 6 16.3 2,g 17 9 .225 2,04a 4-.3 99 9.4 76 8,gIi 80. 28 7 19.3 2.993 9,166 11.77 4 .47~ 9,64 .
8.5~ 7 2 .59 6 18.S 2.9 19 9.230 2,4 2 4400 9.480 8097 00,46 ?21.7 2.995 9, 47 l 2,0 78 4 .476 9,6
8.:13 7 2 .76 6rlO,7 1l, 91l1 9,236 2.0 43 4040~ 9.484 8,98 80,64 724 ,2 2. 997 9.4,6 2,0 79 4.478 9. 648
8.54- 711.93- 622,8 2.g2 2 9 .24 1 2.0..... 4,+04- 9.488 8.99 80 ,82 726.6 2,99 8 9.4 82 2,079 4,-i80 9,65,1
1,35 73 , 10 6 2.5.n 2. 924- 9.2 47 2,045 4,4.5 9.49 t 9.00 8 1.00 729.0 3. 000 9,48, 2.0 80 4,481
g,l)( 9,655
8.S6 73.Si! 7 62 7,2 2.9 26 9. 25 2 2,046 4,.j.07 949s 81 , 18 73 104 3,00 2 9.49 2 2,081 4.483 9.658
8 .S7 73 .44- 6 29,4- 2,9 27 9 ,257 2,046 4.4 09 9,499 9. 02 8 1,36 133.9 3,003 9,497 2,082 C-.485 9,662
8.58 73,62 63 1,6 2.9 29 9 , 263 2,0 47 4.4 11 9, 502 9 .o g 81.54 nG.s 3 .005 9.53 2.082 4,4 86 9.666
8 .59 73,'79 633.8 2.931 9 .266 2,0,.8 4-.4 12 9.~06 g.uo! 8 ',72 738.8 3.007 !l,s 08 2,08g 4.488 9.66g
1,60 73,06 63 6 t 2.933 9,274- 2,49 4..4 1 O~ I O 9. ft 5 8 1,90 74 1,2 3,008 9.5 '3 2.014 4.490 9.673
8.61 74. 13 63 8 ,3 2. 931- 9 . 27 9 2.0!)0 4. 4 16 9,5 13 9.06 811 .08 743,7 3 .0 10 9 ,5l 8 2.085 4 .49 1 9 .676
8 .6~ 7-t,30 84005 2.9 36 9. 284 2,0,,"0 4-,4 t 1 9 .~ 1 7 9.u7 82.26 746.1 3.01 2 9 .5 24 2 .08~ 4 ,493 9.6 80
8.6, 74-.48 64-2.7 2.93 8 9 ,290 2,05 1 4..410 9.5 2 I 9 .0 8 811,45 748.6 3.0 13 - 9,529 2.086 4 ,49S 9. 683
8.6., 645,0 2, 939 9 . 295 2.05i 44'" 9, 5 24- 9.09 62,63 '75 1, 1
1, 6 s
I 74.6S
74,82 147/1 2,94 1 9 ,30 1 2. 35 4._ 9 .528 9. 10 8'2.8 1 753,6
3.0 1.5
3.0 1'
9.5 34-
9 ,539
2,087
2,0 88
Mo6
, .49 R
g, 687
9 .6 0 1

Obianienie tablice vidi na str. 19 i 2~.

 KVADRA TI. K UBI. KORIlIN I
43
, ,

"
. lt. I YIO;; I v.- I 1!iOn I V 100n n
I n'
I n'
, l'. I viO.; I 'Ir I V- I 'I/--
n IOn 100n

90' 82.8 1 7>3.6 3.0 17 9.539 a,088 4 .4gB 9,GgI

3. 0 18
.s~ 91.20 87 10 5.<>gO 9 , 77 2 2. 122 4 .057 1 9.848
9. 11 82.99 756 1 9.545 089 4.'00 9.694 9.,6 91.39 873.7
9.Gg8 3 .09 2 9.778 2. 122 4 .572 9. 8S I
9. 12 83. 17 7>8,6 3.20 9,550 .089 4 .50 1 91.58 8 76. ~
9.13 83 ,36 76 10 3 ,O~2 9055 5 ',<>gO 4 .53 9 .7 1
9"7 3._ 9.7~ 2. 123 4 .S74 9 .8055
9.58 9 1.78 879,2 3.095 9,7 2. 124- 4.576
9. 14 8 3.54 763.6 3,M3 9.560 2.09 1 4.50~ 9,705
9.~9 9 1.9 7 882.0
9.858
3.97 9.193 2.12 5 ' .~77 9.86 1
9 ,15 83, 72 766. 1 3.0 25 9., 66 2.092 ~06 9,708 60 92. 16
g . 16 83. 9 1 768.6 3 ,02 7 9. 571 2, 9 2 4 ,5 8 9, 7 12 884.7 S.oglI 9.798 2, 125 4.57 9 9,865
9,6 1 9 2 .35 88,,5 3.1 00 9. 80 3 2, 126 , flo
9 . 17 8+,09 77 11 3.028 9.57 6 2,093 4 ,509 9,7 15 9.868
9 .62
9, 18
9. 19
84. 27
84...6
773.6
776,2
3,030
3,0 3 2
9, 58 t
9.~86 '.-
2.095
4,5 11
4 .5 13
9. 7 19
9, 7:22
9.63
9.64
92.54
92.74
9 '.1 .9 3
890. 3
Bg3. 1
80,,8
3,102
3,103
3.1005
9.808
9 .8 13
9.818
2. 127
2. 128
2.128
4 .5 8 2
4 .584
4 .s6~
9.87'.1
9. 81.5
9.8 79
90" 8 6. 77 8,7 3. 033 9059 2 2.095 4. 5 14 9.7 26 9.65 93 . 12 808.6 3.106
9 .21 84.8. 78 12 3.035 9.5 97 ',006 4,5 16 9.729 9. 823 2, 129 4.587 9.882
9.66 93 .32 90 1.4 3 ,108 9.&09 2, 13 4,588 9.88,
9. 22 8s .ol 783,8 3.36 9 .60 2 2,97 4 .5 18 9.733
9 .23 85, 19 786 . 3 3,038 9 .607 2,09 8 4.,519 9,736
9.67
9.68
93,5 1
93.7 0
904.'
907.0
3.110
3.11 1
9. 8 34
9.8 39
2.13
1l,13 1
4.590 9.88g
9, 24 8,.38 788. 9 3. 0 40 9. 6 12 2,og8 4.5'21 9,740 4 .592 9.89:1:
9.Gg 93,go 909.9 3. 113 9.S.. 2.13 2 4.593 9.806
' ,25 8,.~6 79 1,5 3.04 l 9,6 18 2,099 4 .5 23 9. 743 9070 g4.09 g l!1'.7 3.11 4 9.849 2. 133 4,595 9 ,8gg
9,26 85 ,7.5 7M,0 3.0n 9.6 23 2, 100 4.524 9.747 9 .7 1 94.28 9 15.5 3.1 16
g,27 8~to93 706.6 9,628 2,101 4 ,.526 9.7.50 9.85 -1- 2. 133 "'96 9. 9u2
3.45 9. 72 9 ..<8 9 18,3
86,12 799. 2 3.... 6
3, 118 9 .8~9 2.13 .... 4.,08 9.006
9.28 9. 633 2.101 4.$2 7 9,754 9.73 94.67 92 1.2 3. 119
9. 29 86 ,30 601.8 3,048 9.638 2.102 4~29 9 . 7~8
9.86. 2. 135 4 .599 9 .909
9 .74 ...87 92 4.0 3. 121 9.860 2. 136 ....00 1 9.09 '3
.,:JO 86 ,49 80 3. 050 {l.644 2, 103 4,.531 9 .76 1 907~ 95.06 9'.16,9 3,122 9 . 8 74 2. 136
9.3 1 86.68 807.0 3.0,51 9.649 2, 104- 4 .532 9.76. 4. 603 9.9 16
80 9,6
9.76 95.26 9 29 .7 i . 11l4 9.8 79 2, J37 604 9.919
9.3 2 86.86 3. 53 9. 6M 2, 104 4.534 9 ,7 68 9,77 95.45 93 2,6 3, 126
9.33 87. 05 812. 2 9.659 2. 105 4 .536 9. 77 1 9. 88 4 2. 138 4.606 9.9 23
3.55 9, 78 95. 65
9.34 87.24 8 14.8 3 .056 9,664 2,106 4.537 9, 7705
935 .4 S.127 9.8 80 2. 139 4 .60 7 9.9!l6
9.79 9,.84 938.3 3.129 9.894 2, 139 4,Gog 9.930
9035
9.36
9.37
9.3 8
87.4 2
87. 61
87,80
87.98
81 7.4
820.0
822 .7
825,3
3,058
3,59
3.06 1
3.06 3
9. 6 70
9.675
9.680
9 .68~
2. 10 7
2, 17
2, 108
2.109
4.539

..
4 .54 0
4 .~2
~
9.,,8
9.7 82
9.7 85
9,780
g.8o
9,81
9.82
96 ,04-
96.24
06.43
.....
9p,2

947 .
3. 13
3. 132
3, 134
9.899
9.905
9.9 10
2. 140
2,141
2.14 1
4 .610
4 .6 12
4.6 14
9.933
9.936
9.94-
9,83 06.63 904-9.9 3.135 9 .915 2.142 4 .61~ 9,943
9.39 88. 1' 8:1:7.9 3.064- 9.690 2, 110 4.M5 9.79 2 9.84 96.83 9.:i2.8 3. 137 9. 920 2, 143 4 ,6 17 9.946
9" 88.36 830 6 3.066 9.69 5 2. 110 4,~47 9.706 g,8. 97,02 955 .7 3. 138 9.925 2.144- 4.6 r 8 9,950
9,4 1 88.55 833. 2 3.u68 9.701 2,I fI 548 9 ,'199 RG 9 7.22 958 .6 3. 14 9 .0 S0 2, 144
9.42 88,74 83 5.9 3. 069 9. 706 !l, 112 4.5S u 9. 803 4. 620 9,953
9.87 9 7.42 gSl.5 3. 142 9.93 5 2, 14!5 4. 621 9.95 6
9. 4 3 88.92 838,6 3.07 1 9,711 11.1 '3 4.5 52 9.806 9. R8 97.6 1 96 3. 143

..., 9.940
Bg.11 84 12 2. 146 ..623 9,060
9.... 3. 072 9.716 2.113 4.553 9, 8 10 9.80 91.81 06,... 3. 145 9 .945 2. 147 4 .625 9.063
80.30 843 .9 3.074 9.72 1 2,11 4 '''~5 9. 8 13 9090 gB.OI 970 .3 3,14 6
9.8 17 9.9.5 2.147 ..6.6 9,067
9..6 80...9 8.6.6 3. 0 76 9.7 26 2. 115 4.' 56 9.91 08.21 973,2 3, 148
80.68 8-19.3 3,077 ~.,7 3 1 2. 116 4 .~~S 9,820 9. 955 2.148 6.8 9 .9 70
9"'7 9 .92 98..., 97 6 .2 ' .1.50 9 .060 2, 149 4.629
9 8 80,87 85 2,0 3.079 9.737 2, 116 ....560 9. 824- 9.973
9093 98,60 979.1 3. 15 9 .965 2. 149 4,63. 9,977
9.49 9".06 854. 7 3. 08 1 9 .74 2 2. 117 40561 9.827 9.94 08,80 98 2. 1 3, '.53' 9.970 2. 150 4 . 632 9.9 80
90"" 90.25 8'704 3,082 !10 747 2. 118 4 .563 9.83 0
9.S 1
9. 5 2
9".. .
90 6 3
860
862.8
3,084
3,085
9. 75 2
9.'157
2, 119
2. 119
."G,
4.,566
9 .834
9, 837
9 .95
9 .96
9.97
99.00
99.20
99.4 0
g 8S. 1
g88,o
99 1.0
3.IM
3. 156
9 ,975
9.080
2, 151
2. 152
634
4. 63.5
9,983
9.08 7
90,82 86,.~
3, 158 9.98, 2. 1,52 637 9.9go
9.53 3,08'1 9.7 62 2. 120 568 9.84 ' 9.08 ...60 994.0 3.159 9,ggo
9 .54 9 1. 1 868.3 3.089 9.76'1 2.121 ",G" 9.a.. 2, 153 4 .638 9.99 3
9.99 ...80 99 7.0 3, 6 1 9 ." ~ 2. 1.54- 4.640 9.997
90" 9 ,20 87 1.0 3.000 9 .772 2. 122 4.57 1 9.848 .0,00 100.00 1000 ,0 3,162
' 10 ,000 2. 154- 4.6 10.000

Obja njenje tabl ice vidi na str, 19 i 22. Objanjenje tablice: vid i na str. 19 i 22.
 TABLICE POTF.N CIJE CIJELIH BROJEVA 45
3. POTENCIJE ClJELm BROJEVA
od n ~ 1 do n = 100 n
I n'
r . I ... n'

.' .' I ... I n' 5

5'
3 00
.601
1:l5 OOO
I $ Z 6~1
6250
6763
000
!l01
312 SOO 000
345 25 25 1
3' 2 '104 ... 608 7 3rJ 6 16 g80 204 032
,
I I
.6
33 Bog 14 8 877 7 8go 48r 418 105493
S 8
8,
3' 54 2' 9 16 137464 BS03 056 ~9 r65 024

, 9
16
'7
6< . ,6
.3
10"
3 I R~
35
56
3 023
3 136
166 375
175 6 16
g 150625
OB34496
S03. 84373
,530 731 776
6 '3
36
123
6
343
6' 5
. .06
2 4 .
7 776
.6807
57
58
3 249
3 S64
:14.8 1
r85193
19511 2
205379
10 .536 00 1
11 3 16496
12 117 g6 1
60169 2 057
6363,6 768
714924 299
7 '9 3. 768 39
8 6, 312 , 006 60 n g60000
6 36 1 39 049 3 600 216 000 777 600 000
g 8. 7'9
100 000
6. S 721 226 g81 138<3 8<1 aw 596 30 1
.000 ' 0000 6. S 844 '4776 336
'0
II
. 00
121 1 331 ' 4-6 4 1 16 1 5 1 63 3060
238 3'28
250 04 7 15 752 gG .
gl6 132 8311
gg. 436 543
'48 83'
..
I 728 :Z0736 64 4 096 262 144- 16 777 2 16 ! 7374 1 824
'44
"I. . 69 2 197 28 s6 r
38 4. 6
37 1 293
537 824- is 4 225 274 625 17 850 62 S 160 2gd'625
' 96 ' 744 66 4 356 .B 7406 .8 974736 1 252 332 576
IS " 3 3373 50 625 739375 67 ... 48g 300 7G3 20 1.5 1 121 t 350 125 107
16 . ,6 , 006 63336 1 04 8576 GB 4 6 24 3 1...432 2 1381 :n6 I 453 93 3 .s68
835 2 1 J 419857 Gg 22 66 7 121
17 . 89 4 9 13 ... 76 1 328 S09 1564 3 1349
58S2 104 976 . 889 368
.8 324-
, 76 099 '0 4 900 343000 '14 10000 1 680 700 000
6839 1 3 0 3 Z1
'9 36 1 7' .5 041 357 9 11 25411 68 1 I Bo.a. 220 35 .
400 8000 160 000 3 2 00 000 .5 184 373 1148 .6 B7S B56 1934 9 1, 63 2
OO
.. 084 10 1 7'
21 441 9 26 19-14 8 1 73 5 329 369 0 17 28 398 24 1 '2 0'3 011 593
106.8 234 25 6 5 153 6 3 2
,8<
27914- 6 ..6 343 7' 5476 405 2 24 '0 gB6 576 sl slIg 006 62 4

.,
'3 3'9
376
Hl'
IS 824
r67
33 1776
390 6.,
7 g62 6:Z4
9 76 5 603
73
76
56 25
3776
421 875
43B976
3 1 640623
33362 176
2 373 046 875
2 535 525376
as 6'3 15 62 5 77 5 9'29 456 333 s.s 153 41 706 78< ' 37
.6 676 rt ,,6 4,6 976 II mh 576
14 34 8 907
78 6 08< 474 552 37 0 15 05G .887 17' 36B
7' 9 ' 9 683 53 1 ....1 70 6241 49 3 0 39 se 950 081 g 077 os6 399
'7 21 9~ 6 . , 6,6 . 7 2 10 S68
.8 78< 2 0 5 1 1 149
80 6 400 5 12 000 4o g60 000 S 276 800 000
8<. 24 :\8g 707 281 8.
'9 ti 561 53 1 44 1 43046721 3486 784 40 1
8 10000 24 3 00 000
3 900 '7 000 28 62 9151
B. 672' .5S 1 368 45212,,6 37 073984 32
061 29791 97 3 5 2 1 B3 6BBg S7 1787 4 745 8 3:1 1 3039 040 643
31 I 048 576 33 55443 2
3' t o'Z4 3 2766 B, 7 056 ~g2 704 49 7B7 Ig6 '18'2 119 4 24
33 937 1 J8S 9:U 39 1 35393
33 o8g 45 435 424- 83 7 225 6 14 1 2 ~ ~2 200 6 25 4- 437 053 12 5

..
1156 393 4 I 336336
3. B6 739 6 636 0 56 54 700 816 ... 704 270176
1 50 62 5 525!U 875
33 12~ 4 2 8 75 B7 7 >69 65 8 50 3 57 28g 76. " g8, 20g 207
. G656 1 679 616 60 466 ' 76 BB 681 472 3 '77 SI 9 . 6B
36 Gg 343 937
7 744 39 960 536
1 36 9 50 653 t 874 r6. Bg 7 921 704960 6 2 74224 1 338< 0 59449
.7 2085 136 79 235 168
.8 ' 444 54 87 l11: 90 B .00 729 000 6~ 610 000 5 904900 000
59 S_g 2 3 13 44 1 90 224 199
39 1 52 1 91 8 :1:8 1 753 S7 1 68 374 06' 6240 32 1 451
J02 400 000
'0
,.
'I .68.
1600

764
64 000
6 89 2 1
74 088
:2 560 000
:2 825 ,G l
3 1 11 6 96
115 856 201
ISO 6 g1 !232
9'
93
94
B464
8 649
BBS6
7iB6a8
8ol 3S7
83 0584
7 1639 206
74805201
7B074 Bg6
6590 8 15 232
6 956 B83 603
7 3394 224
34 18 80 1 147 008443
'3 1 849 7957
164 9 16 224 93 g 02 5 B37375 8 1 4.so 6 25 7737 80g 373
44 1 936 B, 184 3 7. B 006 92 16 sa, 736 84 9 34 6 56 8 153726 976
184 .528 12.5 06
45 2025 gl 125 4 100 62.5
2 0~ g02 076
97 9409 9 12 6 73 88 529 :z8 1 a s87 340 257
,6 2: 116
., 07 336
10 3 823
4477 456
...8 79 68 1 229 34~ 00 7
gB g 604
98<>1
941 192 922368 16
g6 059 60 1
9 039 207 968
H
,B . . og
3041
110 .5~ I ~,08 416
.5 764 80 1
. ".. 803 968
282 4 75 :9
99
100 10 000
9 70 299
, ooo ooo 100 oooooo
9309 900499
10 000 000 000
'0 24 i 117649 I
 T A-R lICE R ECIPROCN E VRUE D~oSn
46 47
4. RECIP ROCNE VRIJEDNOSTI
,
,
I I I
ft
I I I I I I
O 1 2 3 4 S 6 , 7
I I8

--=-, I l I
3 4 6 7 B 9
O I 2
i I
S
I
S.5 J818 18 15 1812 1808 1805 18<n
5.6 '99 ' 79.5 1792 , 7/lg
'786 1783 1779 1776 177 3 1770 1767 176 4
_I g80, 9709 gG'5 9s46 9 259 9174 176 1 17.57
',o
I. '
' OOOO
909 ' !JOO9 Bg 8850 877 2
952'
8Gg6
9434
86:u 8547 a.75 8405 5.7
5.8
175 4
1724-
175 -
172 r
17-, 8
17 18
1'.5
17 15
174 2
1712
173 9 1736 1733 1730 1727
I 833S B064 8 197 81 308065 8000 7937 7874 7812 7752 ,6Bg ,686 '7 09 '706 174 17 0 1 16g8
5.9 1695 16 9 2
' 684 1681 1678
1.3 7Gg 7634 7S76 7.5 19
7463 747 7353 7299 7246 7 104 1675 1672 166.
I 7 143 7og 742 609' 6044 6/lg7 6a.. 6803 675 7 6 7 11 6,0 1667 ,664 ,661 '65B 16.56 1653 16so 16.7
6 16'9 16 37 t634 163 1 ' 645 164 2
62Bg 1629 1626 162,
'.'
, .6
' .7
6667
6~.50
66S 6.579
62 11 6173
588. . a.8 381 '"
6536 64.4
6 135
S780 37 47
6008
645.
6061
57 14
64 10
6004
,568:.1
6S6o
5988
3 63
63 29
59.52
.5G18
S9 17
.587
6
6.3
161 3 .6, 0 ,808 1605
1587 158 ,5 15 82 ' 580
, 603
' !l77
1600
1575
S97
15 72
162 1
' S95
157 0
16 18
15 9 2
15 6 7
1616
'S90
1,565
6... 15 6 2

....
15 60 I SS8 155.5 1553 1.550 1.548 1>46
,.8 6
.55 5525 5493 5464 ~ 43 .~ 540, 3:376 .5348 53 19 5 29 1 ' >4S '>4'
' 5063 .52 36 .5208 .5. 8 1 .5153 5 126 5 102 50 76 5U3 1 5005 6.S .,,8 1.536 IS34 .53 152:9 1,52 7 ' S" 1.522 ' .520 151 7
6.6 15 1.5 1.5 I S I S JI SOB I~ 1504
5000 4.7S 4950 . 9 06 -1902 487B 48>4 48" . 808 4785 6.7 14 93 1486
1.502 1499 497 149.5
'4 90 ' 488 14 8 ..

.
148 1
4608 . 587 4566 1479 1477 147.5
.......,
'.1 4762 . 73. .71 7 4695 4673 4631 4630 6.B 14 7 1 1468 '466 1473
' 4525 450 .5 ..84 44 6 4 4444 44 5 _ S 4386 . , 67 6.9 ' 44. '447 ' 445
14.64
1443
146 2
144'
1460 LiSa 145 6 14.53 l U '

...
a,, 4348 43 2 9 43 10 4292 4274 4 2 55 4 QS7 42 19 4 202 4 184 1439 1437 1435 1433 14.31

.,
a,6
4167 4 149
4000 3.a. .a68
,a.6 S631 38 17
" 32 ,,11 5
3958
,8<n 3788
40gB
3937
408.
392
3774
406s
sgoG
3759
404.
,Bg,
3745
40'
S876
3731
4016
386,
37 17
7.
7.1
7.
7.3
' 40.
' 408
.,Bg 138 7
137 1368
142 7 I40S
'408 1404
. 4 11 2
143
138~ 13 83
' S66 136..
14 20
14 0 1
138 1
1362
14.18
399
1379
1.$1 6
397
1377
14 14-
1 3 9~
13,6
14 12
1393
1314.
'4 10
1391
1372
.7 37 4 s6g0 S676 S663 3650 S636 3623 36 10 3597 3584 7.4 3.51 13.5 1348 1346 I 136 1 ' 359 13~7 13.5.5 13.53
a,8 SS7 ' 3559 SS46 3534 352 1 3509 3497 3.8, 3472 3460 ' 344 134 1340 1339 '337 133.5
.9 344B 3436 345 34'3 34' 331)0 3378 33 67 33,6 S344
'"
7.6
1333 1332 1330
13 6 3(4 1312
13 23 1326 13::11S 1323 132 1 "'9 '3 18
"',.'. 3333 33 22 3S 11
3226 3 215 3205 S I05
3300 3Bg
3 18 5
3 2 79
3 175
3268
3 165
32.57
3 1 55
3 247
3 145
3 236
3 135
7.7
7.8
[2 99 1297 129.5
1282 ..80 1279
13 11
1 94
1277
"09
12g2
1276
137
(290
1274
Ig05

1272
, . /lg
' S04
128 7
132
128~
, . Gg
1, 00
I. a.
1067
3. 3 125 3 115 SI06 S096 , 086 377 3067 30~8 3049 340 M H!66 126 4 1263 1261
1271
S.S 303 300' 312 Soo, 994 29 8 5 29 76 . gG7 2959 29.50 uS9 12.5 8 1256 125.5 12.53 12.52
S .94 1 2933 2924- 29 15 907 2899 Bgo .88. 2874 . 86S 8 12.5 H!48 1247 f24~ 144 124 2 124 1 1238
8.1 1239 U36
.a.1 28 33 282 5 2 817 . Bog .80 , 2793 .786 I SS 12 33 1232 1230 1229 1227 122.5 11l24- 1222 1221
"'S 2857 . a.. 8 1220 1218 12 17 121.5 1214
, .6 li778 2770 276 2 ~ 7 55 2747 2740 273 2 2725 fl7 17 27 10 1212 U U '.og 1.08 ..06
B.3 120.5 12 3 ..oo ' . 00 " 99 II gB II gG
S.7 2703 06.5 .688 .68 , 2G74 .667 .660 26S3 264 6 2639 B.4 1190 II Bg .. 88 1195 " 03 1192
2.59 1 ..86 u 85 .. 8S 1162
3.B 26 32 262,5 fl6 18 26 11 .604 259 7 .sa. 2577 2.57 .. SI 11' 9 1178

... ....
3.9 2364 11538 255 1 54S !l538 253 2 2525
2463
2..5 19 2.5 13 .~ 8,s
B.6
1176
1163
117.5
116 1
11 74
1160 11.59
1172 117 1
11.57
11' 0
JI.56
1168 1167
11.53
..66
11.52
116,
11$1

..
'500 2494 .488 481 24-75 '460 2457 lit45 1 445 8.7 11.5"
2392
1149 114 8 1147 1145 "44 1143 114::11 11,8
4.' 2433 2427 24 21 2P3 0:410 404 2398 2S87 8.8 1136
11 4 0 II S9
2336 233 1 113.5 1134 1133 113 1 1130 1129 1127 11116 112.5
23 81 2375 23 70 23 64- 235 8 347 34
4.'
S 23 26 23 20 23 13 2309 234
2353
2299 229 4 88 2283 2278
B " 112 2 1121 1120 1119 1117 1116 1115 I U 4- IU 2
4.4 2273 2268 2262 2257 22.52 2247 2242 223 7 2232 2227 9. IIII lI og 11 7
I ll O 1106 110 5 110 4 11 3 IJ OI 11 00
..5 2222 22 17 22 12 08 22 3 .. gB 2 19 3 .,88 !u 8S 2 1'19 9.'
9
1099 lagS ' 0g6 logS
1087 1086 .08. 1094 log3 109' . ogl 108 1088
. ,6 2 17. ..Gg 2 165 . ,60 21 55 21.51 2 14 6 214 1 11 137 2 132 108, 108. 108, loBo 107. 10 78 10 76
4.7
4.B
2128
208 3
212 3
2 79
2119 2114
207 5 2 70
2 110
.066
2 15
.06.
2. 0 1
20S8
.0g6
20.53
.og.
2049
.088
245
....
9.S 1075
064
1 74
I06S 106
1073 1 72
060
' 071
10 59
1 7
1058
, 068
1057
. 067
10.56
1066
10 55
I08S
154
9 04' 203 7 20 33 2028 2024- 2020 20 16 2012 .008 .00' '1.5 10 53 1052 10 50 1 49 '''48 ' 047 1046 I04~ I_ 1"43
So . 000 1996 '99 , gBB 19a. ,gilo 1976 1972 Ig6g 1965
9.6
s, 7
'''4.
10 1
1041 104 10 38 1037 10 36 135 10S4 IOS3 10$iI:
,gG , 1957 1953 1949 1946 1938 19 3 1 3 103 1029 1028 1027 1026 102 5 1024 100. 1021
S.' '94 1934- ' 927 9,8 ' 000 101 9 1018
1923 19 19 Ig l6 19 12 IgoS .BgS , Bgo 10'7 10 16 1015 1014 101 3 10 12 1011
s.>
53 1887 1883 ' BOo .876 18 73
1905
'869
I g Ul
1866 , 86.
1828
'694
16 59
1825
. 855
18:11
1010 ' uog 1008 ' 007 ' 006 ' 005 ' 004 ' 003 'oo. 100 1
sot I 18 52 1848 184 5 18.;0 18S8 18 35 1832
..
ObJalnJcoJe ta bl ica VIdI na Iduoj slran ici.
 TABLIce
48 NE KI::!. P01l:.NCUE RROJEVA
49
OBJASNJENJE TABLICE RECJPROCNIH VRIJEDNOSTI 6. NE KE POTENCIJE BROJEVA 2. 3 i 5
U tablici 4 na str. 46 i 47 dane su etveroznamenkaste vrijed-
nosti 10000: II za troznamenkastu vrijednost argumenta izmeu
1 i 10. Svaki broj u tablici smjeten je u redak prvim dvjema zna-
I 2'
I 3' i
,
5'

ajnim znamenkama argumenta (u stupcu n) i u stupac prema treoj

l
3 5
znaajnoj znamenki argumenta. Npr. 10000 : 2,26 = 4425. Ako 3
4
4
8
.6

'7
8.
'5
" 5
je argumenat zadan sa etiri znamenke, onda treba izvriti linearn.u 6'5
interpolaciju (vidi str. 19). Treba obratiti panju na to, da ovdje 5
6
g.
64 .3
7"
.3 1 2 5
. 5 6 25

,.,. I
interpo lacione korekture ne dod ajemo, nego oduzima mo. 7 128 2 t87 7 8 12,5
Brojeve u tablici moemo smatrati i decimalama iza decimalnog 8 '56 6 sGr 39 1)6Q5
512 19 683 1 9 5 3 125
zareza u razlomku I : n; npr. 1 : 2,26 = 0,4425. Kada traimo t 024 5949 97 65 6 25
1 : II za II > 10 i II < 1 trebamo uzeti u obzir da se pri mno eniu rr 'l<l048 177 147 48828 125
n sa l()k veli ina 1 : n mnoi sa lO-k, tj. kada decimalni zarez u II 4 0 96 !)3 r 44 1 244 14.0 625
'3 81 92 1 5 94 3 2 3 1 2 2 07 3 12 5
premjestimo za k mjesta na desno, kod I : n treba decimalni zarez '4 16 384 4- , 8r.t 969 6 13 5 1,5 625
pomaknuti za k mjesta u lijevo, i obrnuto. Npr.: l : 22,6 = 0,04425; '5 32768 14 348 9<17 so Sl7 .578 125
I : 0,0226 = 44,25. .,, 8
16 6~ 536
13 1 0i2
4 346 i21
129 140 163
1.52 58i 8go 6~5
762 939453 125
5. FAKTORIJELE I NJIHOVE RECl PRO CNE VRIJEDNOSTI 262 144 387 4 2n 48g 3 814 69i 265 625
19 ,524 288 t 162 26 1 467 19 0 i3 4 86 328 1'1.5
I II! I a!
20 1 0 48 576 3 486 i84 40 1
I 9.5 36 7 4 3 1 64 0 62,5

, 39 9 16 &0 O BJASNJE NJA TABLICA LO GARITAMA J ANTJLOGARITAMA

l

6 " 479 OO J 600

3 "
'3 6 QQ7 020 800 Tablica 7 (str. 51 i 52) slui nam za nalaenje dekad skih loga-
4 87 q 8 291 200 ritama brojeva. Najprije za zadani broj pomou pravil a (str. 151)
5 "
'5 I 307674368000
naemo karakteristiku njegova logaritma, a zatim njegovu mantlsu
6 7'0 ,6 20 922 ,89888000
7 5 4 '7 M.5 687 4Q8 096 000 iz tablica. Za troznamenkaste brojeve nai emo mantisu na presjei
,8 tu retka, u po etku kojeg (rubrika N ) su dvije prve znamenke za-
'.
8 43 20 6402 373 70,5 728 000
9 362880
g 6Q8 800 .0
121 645 t oe 4 0fl 832 000
243 2 g02 008 176 640 000
danog broja, sa stupcem koji u glavi ima oznaku tree znamenke.
'0
Ako zadani broj ima vie od tri znaajne znamenke, moramo pri-
Recipro ne vrijednosti faktoriiela"
.. mijeniti linearnu interpolaciju (vidi str. 19). Pri tome interpolacijsku
korekcij u tra imo samo za e tvrtu znaajnu znamenku ; korekcija
pete znamenke ima smisla samo tad a, kada je prva znaajna m a-
n
I I :,,1
I I 1 : n!
I I : n!
menka zadanog broj a I ili 2.
I 1 ,000000 rt
o.
0,0'25052 .,
., 0,0 1' 19573
Primjer: 19 254,3 = 2,4053 (k 4048 dodajemo 0,3 . 17 = 5,1).
Kada traimo broj prema njegovom dekadskom logaritmu,

3

5
6
0,5 0000
0,1 66667
0 ,04 1667
0, 0' 833 33
O,O' 1388g
.
'3

'5
.6
(),o' l:I:08i 7
0 ,0' 16059
0,011 1147 1
0,0 1'7647 2
0,0 1147795
'3
'4
'5
.6
o,o"88g68
0,0"386 82
0,0 11 16 117
0,0"64470
0 ,0"24796
sluimo se tablicom 8 (str. 53 i 54) (antilogaritama"), U toj tablici
argument je mantisa zadanog broja. Na presjecitu retka odreenog
sa dvije prve znamenke mantise (kolona m) i stupca u ijoj je glavi
7 0. 0' 1981- 1 '7 0 ,0 "281 15 '7 D,o"9 183i oznaka tree znamenke mantise, u tablici antilogaritarna na emo
U 0.0.24802 .8 0.0 11156 19 .8 0,0"32799 brojani sastav tra enog broja . Za etvrtu znamenku treba provesti
0 ,0 11:1:7557 0.0 11821:1:06 0,01011310
oo
9
0,011:1:7:>57
'9
'0 0. 0 114 113 "3
0 0,0"377 00
interpolacijsku korekturu.
I
Broj y kome je: dekadsk i logaritam jednak x, nazivamo antilogaritmom x .
Za 1 : nl upotrebljavamo s kraenu ozn aku za nule iza decimalnog zareza. Po de finiciji logaritma (vidi str. I SO) ta funkcija se pod udara s eksponencijalnom
Tako je I : 8! - 0.000024802. funkcijom y .... lOJ:'.

), ~ tl t em at i k i pri r u n ik -
, ., "
4-
 D EK O\ I>SKI LOG A-RITMI 51
TABLI CE

7. DEKADSKI LOGAR InIl

Kanlktcristika logaritma omoguava nam da II dobivenom
rezultatu postavimo decimalni zarez na osnovu pravila sa str. 151. I ,
Primjm: 19 x = 1,2763; x = 18,89 (k 1888 iz tablice dodamo
N I o
i I
I
! 2
! 3 II 4
I 5
I 6 I
I
7
I 8
! 9

0,3 . 4 = 1,2; II rezultatu decimalni zarez postavimo iza_ druge

znamenke, jer je karakteristika jedinica). Ako je 19 x = 2,2763, lO "000 0043 0086 1 u l28 0 170 oo u:./53 0'294 334 3,...
t r 0414 0453 0491: 0~3 1 0569 0607 064S 066. 7 19 u755
onda je x = 0,01889. Taj rezultat moemo_ napisati i ovako : 79lZ 08.6 086. 0899 093. 0989 10 4 lo g8 172 ,,06
" 1139 I I 73 ra06 1239 1271 1303 I g3~ I g67 1399 1430
10'''' '' = 18,89 ; 10"""" " = 0,01889 (jer je 2,2736 = - 1,7237). '3
J4 146 1 ' 492 152 3 1 ~'3 158 4 1614- .644 16 73 17 3 1732
'S 176 1 '790 1818 1847 1875 ' 903 1931 1959 gS7 2014

.-
16 2041 .068 ' 09S 2122 2(48 2 175 2201 2227 2253 2279
'7 '304 2]]0 2355 2sRn 245 2430 24055 80 254 2529
18 2553 2.577 2601 2625 2648 2672 2695 2718 2742 :176S
2788 :z810 2833 2856 11878 2923 2945
...
'9

.1
310 33 2
3222 3 243
S05 4
3263
3075
] 284
g0g6
330 4
3 118
33 24
3
'39
3g<s
g.60
gg6S
'967
3 181
gg8S
'989
$lO I
S404

.g
M' 4 s444
g6 17 36g6 3655 g674
M64
g48g 352
3692
3,522
37 11
3M'
3729
gS60
3747
3579
3766
gS98
3784
'4 380 3820 g838 38S6 3874 g89' 3909 3927 g945 396
'3 3979 3997 -4 1-4 4031 4 04" 406S 4082 4099 4 116 4133
.6 -4 150 4. 66 4 18S ,' 00 4216 42 32 4 2 49 4 265 4281 4. 98
'7 43 14 4330 4346 4362 4378 4393 4409 44'5 444" 4456
,8 447' 4487 4S00 -45 18 4.>3 ' 4548 4564 4S79 4S94 4609
'9 46.. 1639 46S4 466g 683 4698 47 13 4728 4742 4757
go 4771 4786 4800 48 14 4829 . 843 .aS7 4 8 71 4886 4-
gl 49 14 4928 494' ..955 . 969 .983 4997 SU II ""4 50S8
3' ~O5 1 506S ~079 S09' 3 105 5 119 Sll' .5145 .5 159 5 172
33 518~ 5 1g8 5 211 5 224 5~ 3 7 5 250 S' 3 3276 5 289 532
M .5315 53 28 5340 535S S366 .5378 .5391 S403 Ml6 3428
35 544' .5453 M6.5 :;<78 5490 5500a 35 14 55 27 5539 55.51
36 ~6, 558 7 'S99
~ 7S 5 6 11 5 6oa3 ,5635 5647 S65B 5 6 70
37 .68. s694 575 57 17 57:Z9 5740 57~:Z .,63 5775 5780
3B 37gS s609 5821 5 8$ l S843 5 855 5866 S877 .888 5899
g9 59 11 .5022 S93g 5944 5955 s966 S977 3988 S999 6<"0
(O 6o, J 6og. 604' 6053 6064 6075 608., 6096 610 7 6117
4J 6128 61S8 6 149 61Gn 6 170 6 180 6 1g 1 620 1 6212 6222
4' 62 32 62403 62:53 626 3 62 74 6.84 6294 634 63 14 63' 5
43 633. 634S 635S 636. 6375 6383 6395 64 0.5 6415 6425
44 643S 6+H 64M 6464 6474 6464 6493 6Sog 6s 13 65 :n
(g 653 2 6542: 655 1 65 6 1 6571 6S80 6590 6S99 6609 66.8
46 66. 8 6637 6646 6656 666S 6675 6684 66gg 6702 67 12
.7 672 1 673 0 6739 6749 6758 676 7 6776 6785 6794 680,
.a 68 12 6821 6 830 68 39 6848 68s7 6866 6875 6814 6893
49 690' 6g ll 89. 0 69.8 8937 6946 89ss 6964 897 698.
30 6990 6998 7007 7016 72 4 7033 742 7 5 750 7067
gl 7076 7084 7093 7 10 1 7 110 7 118 7126 7 13.5 7 143 7 152
S 7. 60 7.68 7177 18S 71Q3 7'0'2 7210 7218 7. 26 7'l35
S3 7243 7:i1.5 7259 '7 267 7275 784 7292: 730 73IJB 73 16
54 73 :14 7332 7MO 7348 7356 7364 7372 7380 7388 7396.
 Al'o'TI LOOA R IT~n
52 TAB LIC ~ 53

, I , 8. ANTlLOGARITM I
x o I l
I
,
I
!
I 3
I I s i
I
fi
I 7
I
8
I I I, ,
I I I
I I
I

7..5
!
745 1 1439
I
7. 66 7474
m

oo
IOI
.000
l 2

1IK>7
I
toog
S 6 7
I 8
I 9

SS 740 4 1 74 1lZ 74 19 7427 7435 10 02 '003 101 2 10 14 10 16 1 01 9 10 2 1

36 7482 "490 7497 7.5 ,5 7.5 1 3 75'20 75 28 7556 73.5 7:'.5 1 OI 10 2 3 1026 10 2 0 1 30 10 3 3 IU3S 10 3 8 '040 1042 104 5
37 7~.59 7366 7~74 n~8:z 7589 '7 ~97 7604 ,6 12 76 19 7627 02 ' 047 1050 I U~2 IUS4 10.57 1059 .06, . 064 1<>67 .06.
38 7634 764'2 7 .g 7637 7664 7672 767. 7686 7694 7701 03 1072 174 10 76 1079 .08 . . 084 .086 . 080 '09 1 J_
39 7709 77 16 77 2 3 773 1 7758 7745 775l:! 7760 7767 777 4 o. . 0g6 .ogg 110 2 110'" 1107 JJOO 1112 1114- 1117 1 11 9

78 32 78S9 7846 5 IU2 1125 1127 113 1132 1135 1138 1140 1143 114.6
6e 7782 7780 7796 7805 '18 10 78 18 782.5
7873 788'2 788g 7896 06 1148 tl 51 1153 1I!\6 1159 Il GI 1164- 116 7 1169 1l 7i
6. 7860 ,868
7 8 .53 793 79 10 79 17
1178 JJ80 118 3 ,, 86
6. 1 793 8 79.5 2 7959 7.66 7973 980 7987 7 1t7 5 " Og 11 9 1 1194 1197 JJ99
6,
79 " 793
2
7993 8000 8007
7945
80'4 8071 80.8 803> 804'
8,09
L ...8 8033
8 1u
08
09
"1230
02 12 5 1208
1233 1236
12 11
1239
1213
1242
12'1 6
11145
1219
u.J7
1211:l
1250
12 2:5
1253
1227
12 56
fi< 806. 806g 80,. 808. 808g 8og6 810. 8116
'O 1205g .06. 1265 u68 u7 1 12 74 1276 1279 1282 1285
'5
66
8 1li9 8 1S6 8 14l;!
819.5 82 02 82 09
8 149
82 1.5
81,56
82 7:1
8 162
8:n B
8169
82 3.5
8 ,,6
R24 1
8182
8248
8 18g
8234
JJ 1288
13 18
129 1 t 294-
13 21 13 24-
1297
13 27
' 500
1330
1303 131>6
1334- . 133'1
SOO
1340
1312 1315
67 8'261 8267 8274 8280 8287 8293 8299 83 clfj 83 12 83 1 9 "' 5 1349 1352 1355 1358 136 1 1365 136 8 1371
'345
1374-
1346
13'1'1
68
tig
70
83 2 .5 8S3 - 8338
8588 8S93 840. 8407
80 1 8.37 8465 8470
8,5 13 8,5 19 8,52.5
8344 83>'
84'4
8.76
8357
8557
842 0

84 82
8345
8565
84.6
0488
8349
8:no
843'2
84g.
8.'\5.5
8376
8.S g
8300
836.
8]82
8..5
8306
8,67

15
.6
J7
' 580 '584 'S87
1413 14 16 1"l g
' ' '5 ' 449 145 2
1"'"79 1483 '486
139
1422'
14 55
1489
1393
1"26
1459
1493
' 506
14 29
1462:
' 400
1432
14 66
'500
1403
14 305
146g
' 406
1439
1472
1507
....
' 409
,n6
1510
7' 85 3 1 ' 496 153
7' 80573 8.579 838, 8.591 8597 8605 8609 86'5 862. 8627 .8 1!'I 14 1517 15 21 15 24- 15 ~ 8 153 1 1535 1538 1542 1545
75 8655 865. 8fi4S 86~ 1 8637 8665 866g 8673 868 1 8686 '9 1549 1552 15056 156 0 156 3 1567 1570 10574 15'18 1058 .
7. 860 2 8608 8' Cl4 87 10 8716 87 22 8727 8735 8759 8743 OO 105 85 'i8o 1592 1596 . 600 .60, 1607 1611 16 .... 16 18
75 81.51 8736 876. 8768 8774 8779 8785 8 79 1 8797 880.
22
1622 6 1629
1660 .665 1667
16 33
16 7.
1637
16 75
1641 .6..
168 3
16 4 8 16Sll
. 690
1656
76 8808 88 88'0 88'3 885' 8857 8842 88.8 883. 8859 16 79 1687 . 694
0g'5 '5 1698 1702 1706 17 10 1714 17 18 1722 1726 1730 1734
77 8863 R8' I 8876 888. 8887 8803 88gg 8904 8g l0
78 8921 8927 8932
8976 8982 8g87
8~13 8
8g93
80.5
8998
8949 8954
9009
8g60
g Ol 5
896~
90 2 0
89 7 1
9 2 .')

'5
1738 . ' 42 1746
1'1'18 1'1 82 1186
17.50
1791
1754
1795
1758
1799
1162:
. 805
1766
. 007
' '1'1
18 11
1774-
16 16
79 ' 00' .6 , 820 1824 1828 18 3 2 1837 1841 ' 045 1849 . 834 185 8
80 g03 1 9056 904' 9047 9055 gO,58 goti3 gotig 9074 0079 , 86 866 1871 18 75 . 888 . Bg,
8. 9. 06
'7 1879 884 1897 I go .
9085 gog<> gog6 9 10 1 9 11 :li 9 11 7 9 12 2 9 128 9 133 ,8 ' OO~ 1910 19 14 19 19 19 23 1928 1932 1936 194 1 ' 94~
82
85
9 138 9 143 9'49
gi gi 906 9 2 0
9'34
9 2U6
g l 59
92 12
9 16 5
9
2 1'
9 170
9 2 22
9175
9:127
80
9'232
g204
86
9238
g, 8o

50
1950 1954- 19.59
1995 2000 '004
otis
' 009
19 68
20 14
' 9 72
2018
19'1'1
2023
19 B2
2028
. g86
2 32
199 1
2037
8. 1)243 924 8 9 253 92 5 8 9 26 3 926g 9 2 74 9 27 9
SJ 2042 2046 2 0~ 1 ~ 056 .06. ::2:065 2070 27 ~ 2080 2084
85 9'94 9'99 93 0 4- 93 0 g 93 1,5 1)]20 9325 933 0 9335 934 0 S' 2089 '09' ' 099 "04 stl 9 2 113 2 118 2: 123 2 12': 8 2 133
86 9345 9350 9355 gS60 936~ 937 0 9375 9380 93 85 .390 35 Itl 38 2:143 214 8 2153 2158 216 3 2168 2 173 21 78 2183
87 9395 9400 9403 g.po 94 '~ 9420 94 ~ 5 943 9435 914 54 2 1B8 2193 21g8 2203 2208 22( 3 2218 2223 22:28 2234
88 944> 945 0 9455 ..60 g.6S 9469 9474 0479 .,84 g,Bg SS 2239 " 44 2249 225 1. 22.59 .265 2280 2286
U 7 2275
80 O, ..99 9~04 9509 95 13 95 1 8 95 2 3 9528 US53 9~38 ,6 229 1 22g6 230 I 2312
237 2:317 232 3 2328 2333 1r339
go gM' 9347 955 2 9337 9.5 6 \1 9366 9~7 1 9376 95 8 1 9586 57 5.. 23.50 235.5 ' 560 '5 66 237 1 ' 377 2382 ' 588 239 3
0624- 96 28 96 33 58 2399 244 24 10 24 15 24 2 1 2427 2432 24 38 ' 445 '449
9' USOO 9S9S 9600 9603 9600 961' g6 19

.. 0680 39 2455 '460 '466 247 1r 2477 2483 ' 480 24 9~ ' 306
92 .658 g64S 9647 965' 0657 g66. g666 967' 96,. 'SOO
gS 0683 g68g U6g4 9699 973 9708 97 13 9 1 1, 9722 9 727 'o 25 12 25 18 25 23 25 29 2535 2~4 1 'M7 25.53
06,. 2559 256 4-
973 1 9736 974 1 9, 63 . 768 9773 25 70 2,,6 2382 ' 588 , 600 , 600 2618 2624

..
974 5 97 Yl 9754 97 59 2594
4' 26 30 2636 26 4 2 2649 265.5 266 1 266 7 .67S 26 79 2685
gS 977 7 9,82 9786 9791 979S 9800 9 805 g80g g8, ... g8 r6
.~ 269 2 2698 274 27 10 27 16 2 72 3 2729 271-8
.865 2735 2742
.6 9 8'.l 3
gR' 7 98] 2 9856 gU4-' 98.5 9 850 98M 9839 27M 276 1 2 767 2773 2780 ' 786 2793 2799 260S 28 12
97
gR
99
9868 gR7' 9877 g881
99 12 99' 7 992 J 9926
9956 .96. 9963 9'f ig
g886
993
997.
.Dgo
9934-
9978
9804
9939
998S
I
9899
99.5
g.87
99 03
0948
999'
9g08
995!Z
g996
45
46
.7
48
28 18 2825 283 1
884 .Bg Bg7 904
293 1 2938 ' 965
302:0 3027 3 34-
2838

2972
504'
28.14
2gU
2979
5048
28.~ 1
2g 17
2985
3035
.858
2g24
' 99'
SoO.
....
.864
ig3 1

s06g
28 71
293 8
s006
3076
...
2 8 77
'3013
3085
49 SOOO 3097 3 1f1 5 3 11 2 :U l g ] 126 3 13 3 3 14 1 3 148 3 155
O blanjenie tablice vidi na str. 49.
S4 TABLICI! TRIOONOMETRJJSKE FUNKCUE
ss
9. P RIRODNE VRIJEDNOSTI TRIGO NOMF:rRIJSKIH FUN KCIJA

'" IOI I l 2
I 3
I
4
I
S
I 6
I
7
I
8
I 9
K Ul
I -+
O'
I I
S inu s i

i
'0
,. 3 162- 317o 3177 3184- 3 19 '2 3 199 3.06 3 '214 3 221 3'228
10' 20'
I 30' 40'
I 50'
I 60'
I
,. 3'236 3 2 43 32:) 1
3311 33 '9 33 '27
3388 3306 34 4-
3'258
3334-
34 12
3266
SJ4!:!:
34 2 0
3 273
3350
34'28
3 '281
3357
3436
3'289
336,
3443
3:.196
3373
345 1
334-
3381
3450
o.). 0.0000
I 0,0 175
0 ,0029 0 ,0058
0, 0204 0, 0233
0, 00 87
0.0 262
0. 0116 0,0 145
0 ,029 1 0 ,U32O
0 ,0 175
0,349
80
88
'3
54 3467 3475 3483 340 1 3499 3508 35 16 35'24- 353'2 3540 3 0 ,0349 0,0378 .47 0 ,04 36 0, 04 65 0,494 0.0.523 87
5'
56
3,48 3556 3,6,
36 3 1 36 39 364 8
3573
3 ()S6
3~8 1
3664
3580
36 7]
35 97
3 68 1
, 606
3690
36 14
3608
3 6 22
370?
.s n,0523
0, 0698
0 ,0872
0, 552
0,727
o,oS8 1
0, 075 6
0 ,090 1 0 .0929
0,06,0
0 ,07 85
0, 0640 0,0669
0, 081 4 0 ,08.403
0,0698
0.0872
86
85
'7 37 15 37114- 3 73 3 3'14 1 37.~o 375 8 :3167 3 776 3 78 4- 3 793 0,0958 o, og 87 0 . 1016 0. 14.5 8.
6 0. 1045 0. 10 74 0.11 3 0 ,11 32 U,I161
58 3!loo 3 8 11 3 UI9 38 28 3837 3846 38S5 3864 3873 388'2 0,1190 o, uII9 8,
50 3800 389 9 390 8 39 17 39 26 3936 394 5 39 54- 306, 3972 7 0,1219 0 , 124 8 0 , 1276 0,1 35 . '334 0, 1363 0 ,1392 82
8 0, 1392 0 ,14-21 0 ,144 9 0, (478 0, 1.507 0, 1536 0 ,1564 8.
60 3981 3900 3999 4009 40 18 40 2 7 4 036 4 04 6 4055 4064 9 0 .156 0, 1593 0,162 2 o, 16~0
61 0. 1679 0 , 1708 0,1736 80
4 74- 4 08 3 4u93 410 2 4 JJ I 4 12 1 4 13 0 414 0 4 15 0 4 159
6. 4 16 9 4 17 8 4 1 S8 4 1 98 4'207 42 17 4 2 27 4 2 36 4 246 4'256 'o u,I736 0 , 176 " 0, 1794 0, 1822 0, 185 1 0,1880 o. rg08 7.
II 0 .19 8 0 , 1937 0 ,11)65 0, '994- 0 ,2022 0 ,205 1
63 4266 4'276 4 28 5 4 295 4305 4 3 15 43 25 4335 4345 4 355
0. 2 108 O , ~U36
0 , 2079 78
64 4365 437' 4, 85 06 44 16 41 26 4436 _6 4457 0, 2 7 9 0.2 ,64 0, 2 193 0.222 1 0.225 77
4395 " 0,2250 0, 2278 0 ,2 306 0,2334 0,2363
6, 4467 4477 448 7 4408 4,08 4."PI) 4 52 9 4539 4550 4560 "
14 0,24 19
0,239 1 0,24 19 76
0.2447 0.2476 0,2504 0 .253 2 0,2560 0,2588 75
66 4571 4 581 459 2 4603 4 6 13 4 624- 4634 4645 46,6 4667
67 4677 4688 4699 4710 472 1 473'2 474'2 4 753 4764 477 5 '5 0.2588 0.26 16 . 2644 0.2672 0,2 700 0.2728 0,2756 74
68 ,6 0. 275 6 0.2784 0 .28 12 0, 2840 0,286 8 0.28g6
4786 ...797 4808 48 19 48 3 1 48411 4853 4864 4 875 48 87 0,2924 73
60 4 898 49"9 49 20 4932 494' 4955 4966 4977 4080 5000 '7 0.2924 0.2952 0. 29 79 0, 3 007 .335 0 ,306 2 0.3090 7'
18 0,309 0 0 ,3118 0.3 145 0. 3 173 . .320 1 0,322 8 0 .3 25 6
,.,
71

I
7 S0 H l 050 23 5035 .')047 5 058 570 508. 5093 5105 SIJ7 19 0.3 256 0 ,3 28 3 ' 0, 33 11 0.3338 0 ,3365 0 ,3393
5 160 5. 00 0 .3420
7' .1 12 9 5 140 .1 1.'),'2 .'), 164 517 6 5 U2 .'),224- 52 36
20 0 ,1420 0 .344 8 0.' 475 0,3.,\02
7' 5'48 5 260 5 272 ,528 4 5 2 97 .53 ctg .532 1 5333 5346 5358 OI
.3529 0,3557 0,358 4 69
73 5310 5383 5395 54 08 5420 5433 5445 5458 5470 5483 0 , 35 8 4- 0, 3611 0,3638 0, 3665 O,36Q2 0,37 19 0 ,3746 68

75
74 5495 M cJ8
5 623 5636
55 11I
,649
55 31-
5 66 2
5516
5675
5559
5680
557 2 5585 5598
57 28
56 10
574 1
., 0 ,37 46
0, 3907
.3773 0, 3&>0
0. 3934- l 0.3961
0.3827
0,398 7
0 ,3 854- 0,388 1
,4014 .4 4 1
0,3907
0,4067
67
66
76 5754- 5768 57 8 1 .'),808 .'),8u
572 57 15
5848 5 86 1 . 5 87 5
'4 0.4067 0 ,40 94 0.4 12 0 0,4 14 7 0,4173 0. 4200 0 ,4226 6,
5888 S9 O !2 59 16
5794
59 \19
58 34-
59 8 4 599 8 6012 ", .4 226 0, 4253 0,4 279 0 .4305 0 .4331 0.4358 0438, 64
"7879 6026 6o :!9 (j 53
6166 6180 6 194
huG7
6.og
5943
h08 1
622 3
5957
60 9 5
6 2 37
5970
610 9
6 252
6BI4
6.66
61 38
6 28 1
61 5 2
629 5
.6
'7
.8
.4384
0 .4MO
0 ,4410 0.4436
0.4566 0.4592
0,44611
0 .4 617
0,4488 0 .45 14
.4 643 0.4 669
.454
.4695
63
6.
0.4695 0.4720 0,4746 0 ,4772 0. 479 7 0,4823 0 ,4 8 4 8 61
80 63 10 63 24 6339 6353 6368 6 38 3 6397 641 2 64 27 644 2 '9 0 ,4848 0 .4 874 0,4899 0 ....9 24
81 64 57 647 1 6, 86 650 1 6!p6 6."31 6.' 46 65 61 6577 659 2 0,495 0.4975 0..5000 60
8. fiGo7 662 2 66:n 6668 668 3 3 o.s ooo 0,502 5 0, 55 .575 0 .5 100 0,5 12.5 0 ,5 15 0
6653 ' i6 99 67 14 6 730 674 5 59
83
8,
676 1 6776 679!l
6 g 18 603' 6 95 0
68118
6g66
68 !l3
698 Q:
68 39
699 R
68 55
70 15
68 71
7031
6887
704 7
6g0!l
7063
,.as
31 0 ,5 '50
0. ' 29 9
O , ~446
o,~ 175 0.5200
0.53 24- 0.5348
O,~ 225
.5 373
0,5250 0.5 275
0,.5398 O,M 22
0.5 299
0 .M46
58
57
0.M71 0 ,549.5 .5 5 19 0 ..5.544 o, ~568
85 779 70 9 6 1IJ2 7 12 9 7 (4 ~ 7 161 7178 7 194 7'211 1228 34 0,5592 0.5 6 16 o ,.'!l64
0.5.592 56
86 0 ,5 66 4 0 ,56 88 O,~7 12 0 .5736 55
7'44 7 26 1 7 27 8 7 2 95 73 11 73 28 7345 73 62 7379 7306 35 0,5736
87 741 3 743 0 7"7 7464- 748 2 7499 7516 7534 7551 7568 0, .57 60 0,5783 0 ,.580 7 0 .5 83 1 0,58.54 0,5878 54
,6
/l8 7586 7 60 3 76 '2 1 76,8 7656 7674 76 9 1 770g 77 27 7745
37
0, 587 8
0,6018
0 ,5901 0 ,592 5
0 ,604 1 0 ,f>o6s
0,5948
0 ,6088
0,S9']2 .
.5995
0 ,61 I I 0, 6 13 4-
0 ,6018 53
/lg 776 2 77 80 7798 78 16 7 834 785 2 7 87 0 7889 7907 79 25 0 ,6 15 7 5'
38 0. 6 157 0 .6 180 0.6202 0 ,622,5 0 . 6248 0.62 7 1 0,6293
90 7943 706. 79 80 7008 80 17 80 35 80 54 807' BogI 8110 39 0 . 62 93 0.63 , 6 0.6338 0,636 1
5'
91 Ou8 8 14 7 8166 8 185 8 204 8222 8 241 8260 8 279 8'99
0,6383 0.6406 0, 64 28 'o
9'
93
83 18 8" 7 B3S6
85 11 853 1 855 1
8375
8570
8 395
8500
8414-
861 0
8433
8630
84~3
8650
8472
8670
849'
8690
,.
4 0 .6428
o ,6S6l
0 ,66 9 1
0,6450
0.6583
0.6472
0 .660 4
0 ,6494-
0 ,66'26
0, 65 17 0 .6.539
0 ,6648 0 ,6670
0 ,656 1
0. 669 1
49
48
9. 87 10 873 0 8 750 8770 8 790 U810 88 3 1 885 1 8 872 88 92 4' 0, 6713 0, 6734- 0,6756 0 .6 77 7 0.6799 0.6820 ..7
43 0 .68 20 0 ,684 1 0.6862 0,6884 o,6g05 0 .6926 0,6947 46
95 89 13 8933 8954 8074 8995 9 0 16 90 36 0057 0078 9 99 44 0.6947 0,6067 0 ,6 988
96 0, 7009 0. 70 3 0 0.7 0,50 . 7 7 1 45
9 120 9 14 1 9 16 2 9 183 92 0 4- 9226 92 4 7 9 268 9290 9 3 11
45 o.70 7 f 0,792 0,711 2 0 .7 133 tH
-
97 93 33 93 54- 93 76 9397 9P 9 944 1 946. 9484- 9,06 95 28 0, 7 15:;1 0 .7173 0 ,7193
98 9550 9572 9594 96 16 96 38 966 1 068, 9705 9 727 975
99 977 2 9795 9 8 17 9 84 0 0863 9886 99 8 993 1 9054 9977 I 60'
I 50'
I lO'
I 30' I 20' I 10'
I O'
I
Ku,

Objanjenje tablice vidi na str. 49. K o s i n u s!
 T ABLICE TRI GO NO METR IJS KF. FUN KCIJ E
57
S in usi Ta nBens i

. "- ~t

4S ~
{6
{7
48
I
-O'

0 .7n 7 1
0,7 19 3
0.73 14
u .7431
I 10'

0 .'092
0.72 14
0 , 7333
O.74~ 1
! 20'

0 .7 1 12
0.7234
o .7 3~3
0 .'470
I 30'

0."33
O,' 2S4
0.7373
0. 7490
I 10'

0 .7 15 3
0, 7274-
.739 2
O.7Y'9
I SO'

0,'173
O,7 :l9-l
0.74 12
O.7~28
I 60'

0 .7 193
0.73 '4
0 .743 1
O. 7~ 7
I
..
H
{'
4'
Kut

ot

a
I
O'
o<-

0.OO

0,0 1 75
0,034 9
I l O'

.0029
0 ,0 204
0. 378
I 20'

0 .0058
0,0 233
O,04U7
I 30'

o ,noB7
0,0262
0 ,043 7
0.0 116
I
0 ,0 29 1
0 .0 466
40'
I 50'

0 ,0 14 5
0 .0 ] 20
0,0495
l
I
,
60'

0, 0 175
0 .349
0.0524
I,

89
B8
87
3 0 ,052 4 0. O55 ~ 0,0,582 0 ,061 2 0 ,064 1 0,0670 o ,o69g 86
{9 0 .7547 O,7 ~66 0.7585 0,,60. 0.,623 0.,642 0,,660 '0 4 0,06gg .7 2 9 0 . 758 0 ,0 78 70.08 16 0,0846 0 , 087 5 85
SO 0,,660 0. ,679 0,76gl) 0 ,77 16 0.773 5 0 .7 7.53 O,? ? 7 1 39 5 0 ,0875 0 .0904 0 ,0934 0,0963 0 ,0992 0 . 1022 0 ,10 51 84
51 0 ,7 771 0 , 7790 u ,, 8nR O .78 ~6 0 .,84-1 0.,862 0 .788n 3B 6 0 , 10 5 1 0 , 1080 0, 1 110 0 . 1 139 o , I 16g

..
O , l lgS 0 . 1228 83
5' 0, ,880 0,7898 0 , 79.16 0 , 7934 0.795 1 0,7969 0,7986 37 7 0, 1228 0 , 125 7 0,1 28 7 0, 1] 17 0 , 1316 0 , 13 76 0 . 145 B,
53 0 ,7986 0 ,800.1- 0,811 21 0, 80:39 0 ,&1,56 o,Ho73 o ,Bogu 36 8 0 . 14 05 o, I n5 0 ,1465 0, '495 0 . 15 2 t 0 ,1554 0. 158 .J 81
O, tlu9u 0 , 8 107
0, 8208
0.8 124
0 .82 25
0 .8 141
0 ,824 1
0,81=-8
0,8258
0,8' 75
0,8274
0.8 192
0 .8 2 90
3.
10
0, 158 4
. 1763
0 . 16 14
0. 179 3
0, 16 4 4-
o, 18!I3
0, 1673 0 . 173
0. 18~3 0 , 18 8 3
0 . 1733
0. 19 14
0 .1 76 3
0 . 1944
80
55 0,8 192 84 . 79
0 , 1944
56
57
0 ,8:0190
0,83 8 7
n,8307
0 ,84 0 3
0 ,8 3 :.13
0.8 4 l8
o .8 :i3Q
0 ,8 434-
u,8355
0 .8450
0,8 3 7 1
0 ,8465
0,8387
0,8480
33
3'
"" 0 ,2 1:t6
0 , 1974
U,2 156
0.20 4
0,2 186
o, ~o35
O, ~217
o ,2u6 5
0 ,2247
0 .2095
0 ,11278
0, 2 126
0 ,11 309
78
77
'3 0 ,2309 0 ,23 39 0 ,2 370
58 0 ,8 480 0 ,8496 0 ,85 11 0,8 526 0,854 2 0 ,855 7 o .8 ~711 31 0 .2 4 1 0.2 4 32 (1. 24 62 0 ,2493 76
0.1l49 3 0 .'25'24 0 .25 55 0,2586 . 26 17
59
60
0 , 85 711
0 ,8660
0 , 85 8 7
0,8675
0 ,860 1
0 ,8689
0,86 16
1),8704
0 , 863 1
0 ,8 7 , 8
0 ,8646
0,873 2
0 ,8660
0,8746
3"
'9
"
15
,6
0 ,2679
0 . 28 6 7
0,27 11
0 ,2 69 9
0 ,2 74 2
0 , 29 3 1
0,11773 0 .'2805
0.2g62' 0 .2994
0 ,2648
0 , 2836
0,3026
0 ,2679
0,2867
0 ,3 0 .57
75
74
61 0 .8 746 0,8,60 0 ,8 774- o ,H788 0 ,88011 0.88 .6 0 , 8829 ,8 75
17 0 ,3057 0 ,3 0 8 9 0, 3 12 1 0 ., 153 0 .3 18 5 0.3 2 17 0 .3 2 4 9
6, 0,8884 o ,88g7 0 ,8g 10 7'

'".
0 ,8829 0,8143 0.8837 0,8870 '7 18 (),3 24 r) 0,328 1 0 .33 4 6 o ,s.:nO
63 o,Rg . o o ,8g~3 0,8936 0 ,6949 O,Bg62 o,097! 0 ,6988 >6 0,'3 14 0.341 1 o. 3H3 71

". 0,34 76
0,3 44 3 0 ,3508 0 ,354 1 0,35 74 0, 36 0 7 0 ,3 6 4 70
64 o ,8g88 0 .900 1 0, 90 13 0, 90 26 0 .903 8 O.goS I o, P3
.0 0 . 3(40 O,36 i3 0.3 706 0, 3 739 0 . 377 2 O,3~ 0 .3 8 3 9 Gg
65 0,9063 0 ,90 75 o,g088 0 .9 100 0 ,9 1 111 0 ,9 124 0 ,9 1 3$ '4 0.38 39 0.3 an 0 .3 906 0 ,3939 0 ,3 973 0 .4 0.4040 68

..
66 0 ,9 1 35 0 ,9 14 7 0 .9 0,9 17 1 0 ,9 18 2 0 ,9 194 0,920$ '3 aa o,+Cl.f.O 0 .4 0 74 0, 4108 0,4 ' 42 0 04176 0 .4 '210 0 ....245 67
67 0,9 2 16 '59
0 ,9 2118 0 .9 2 39 0 ,9 2 5 0 0 ,9 26 1 0,92 72
Ga
0 ,9 20 5
0,92 7 2 .9 28 3 0 .92 93 0 ,9 3 4- 0 ,93 15 0 ,9 32 3 0 ,9336 "" '3
'4
0.4 2.405
0 ..... ,52
0 .4 '279
0 ,4-487
0.43 14
0 ,4 5 22
0 ,4 3. 8 0.43 83
0 ..4.5$7 0.{.592
0.44 17
0.46 28
0 ,4-4~2
0 ....663
66
6.
Gg 0 .9336 0.9346 0,9356 0 ,9 367 0 ,9377 0 .93 8 7 0,9397
,., 0 .9 397
0 ,9455
0 ,940 7
0 ,94-65
0.94 1 7
0 ,9 4 74
0 ,9426
0,94 83
0.9436
0 .9 49 2
0.9446
0 ,950 2
0 ,9455
0 ,9 ,511
19
18
'5
,6
'7
0, 4 663
0 ,4 877
0,5093
0.4699
.4 913
0 ,5 13 2
0 ,4734
0 .495u
o ,.5I Gg
0, 4770 0.4 806
0.4986 0 .5 0 22
0,5'206 0 . 5 243
0,484 1
0 ,5059
0. 5 260
0,4 8 77
0 ,5095
0 , .53 17
64
63
6,
7' .8
7' 0 .9 3 11 0 .9 5 20 0,95 28 O,9~3 7 0,954 6 0,95$5 0 ,9563 '7 0 ,$ ' 17 0 ,535" (),539~ 0 .54 3 0,54 6 7 o ,550S 0,5.54 3 6,
0,9 56 3 0 .9572 O,9S Uo O,9 SM 0 ,9506 0 ,9605 0,96 .6 '9 0,.5~3 0 ,55 81 0 ,~6 19 0 .5 65 8 0,5696 0 .5 73 5 0.577 4 60
"
74 0 ,gi 13 O.g{J2 1 0,96 28 0 ,9 6 36 0 ,9 6 4 4 0, 9652 0.9659 '3 '5 30
31
0 ,5774
n,6o o g
0.58 12
0. 6048
0,58 ,51
0 .6 088
0 .58g0 0.5930
0 .6 111 8 0,6 1613
.59 6 9
0,6208
0,6 009
0, 6 249
So
58
75 0 ,965 9 0 ,96 67 0. 9674 0 ,9 68 1 0 ,9689 0,9696 0,970 3 '4 0 .62 ....9 0 ,6269
0 ,97 10 0, 97 17 u,97 2 4 0 .97 3 0 15 3' 0 ,6330 0 ,6 37 1 0,64 12 0,64-53 0 ,6 494 57
76 0 ,9 70 3 1.1,973 7 0,9 744
33 o ,tl4 9 J 0 ,6 $36 0 ,6577 0 .6 6 14) 0 .66 6 1 0 .6 7(13
0 ,97 5 7 0,9765 0,9 76 9 0.9775 9 78 1 ra 0 ,6 745 s {)
77 0.9744 0 ,9 75 34 0 .6 745 0 ,6 76 7 0 .6 83 u
o,gBu 0 ,98 16
0 .68 73 0 ,69 16 0 .69.'~9 0 ,700 2 55
78 0 ,97 81 O,!:J7 87 0 ,9793 0 ,9799 0 ,9805 II
0,9 81 6 0 ,98 :12 0,982 7 0 ,9833 0.983 8 0 ,9643 0 ,9 8 4 8 10 35 0 . 7002 0 ,704 6 0 .7 0 81) 0,7133 0 , 7 177 0 .722 1 0 . 7 26~ 5.
79
36 0 ,72 6 5 u. 73 1O 0.7355 0,74-lX) 0. 7445 O, 749C') 0 . 75 36 53
80 0,9848 0.9853 0 ,9 85 8 o ,g863 0 ,9 868 O,g872 0 ,9 877 9 37 0. 75 3 6 0 .7.58 1 . 76 27 0 . 7673 0 .7720 0 .776 6 0.78 13
81 0,g88 1 0,9886 o ,98g0 0,9891 0.9899 0,9903 8 38 5'
0 .9 877 0,78 13 0. 7860 0.7907 0 , 79 $4 0,8900 0. 8U50 0.80g8 51
8. 0,9903 0.9907 0 ,99 11 0.99 4 0 .99 18 o, 99~ ~ 0 .9925 7 39 o,Bog8 0 ,8 146 0,8 19 5 0 ,8 24 3 0 .8 29 2 0,8342 0.8 391 SO
83 O,99 ~5 0 ,9929 0 ,993 2 0 ,993' 6 0,9939 0,9942 0 ,9945 6 0 ,839 1
o, gg6~ '0 o,a " 4 1 0.849 1 0 ,8 .54 1 0 ,8.59 1 0 ,8642 0.86g 3 49
8{ 0 ,99-15 0 . 994 8 0 ,995 1 0 ,99' 0 ,9957 0 ,9959 5 4' 0, 869 3 0 , 0 744 0.879 6 0.884 7 o,88gg 0 ,89.5 2 0 ,9004 {8
85 Q,9g52 0,9964 0.9967 0,996. 0.997 1 0 ,9 9 74 0,997 6 4 4' 0 .9004 o ,9C'157 0 ,9 110 0 ,9 163 0 ,9 2 17 0.927 1 0 .93 25 47
86 0 .9 97 6 0,9 9 78 0 ,9980 0.998 1 0,gg!l3 0.9985 0,.986 5 43 0 .93 25 0, 9 380 0 ,9 "'35 O,9t9O .9 5 45 O.Q601 0,9657 46
87
88
o,gg86
0 ,9904
0,9988
0 .9995
0,9989
0,9996
0 ,9990
0 .9 99 7
0 .9992
0 ,9997
0,9993
o,999 8
0,9994
0,9998
l
44
45
0,0657
'.oo
0 ,9 7 13
l ,oos 8
0 .9770
1,011 7
0.98 2 7 0 ,9 8 84-
1,017 6 1, 0 2 3.5
0 ,994 2
1, 02 95
r.oooo
1, 0355
45
Bg 0 .99 98 0,9999 0.9999 1 .OO 1 ,OO , ,OOOO 1 .OO
t O .jo"
I
o' I
I 60'
I 50' I, 10' I 30' I 20'
I l O' i +- I Kut
60' 50' ! 40' 30' I 20' ! 10' ! O' Kut
+- II
K o s In u s i K o t e u ge nsi
S8 TABLICE
EKSPONEl\ CIJALNE. HfPERBOLNE I TRJOONO~I ETRlJSK.B FUNK CUB S9
T a n gen. i i o, EKSPONENCJJALNE. IflPERBO LNE
l TRIGONOMETRIJSKE FUNKCIJ E
Ku t
I
O'
-+ I 10'
I '0' I 30'
I 40'
I 50'
I 60'
I za x od O do 1,6 (argument u lu no] mjeri)
4, t 1 ,00 0 1,006 1 , 01 2 1, 01 8 .,02' I , OgO 1. 36 44 ,
I
46
47
48
49
1,0 3 6
1. 0 7 2
1. 11 1
II I~
1,0 4 2
1,079
. ,11'
1 , 15 7
1,048
1,08.5
1, 124-
1. 16...
I .O~4
. ,09 1
1. l go
1.1 7 1
1 . 06~
l .og 8
1. 137
1.17 8
1,066
1 , 10 4
1.144-
1.1 85
1, 7 2
1. 111
l .t ~
1 .1 9 2
4.
4
41
40
x
I I I I I I
.x .-x sb x ch x Ihx sinx
I
<ou
I .gx
0 ,00 ' ,0000 1,0000 0,0000 1 , 0000. 0 ,0000 0,0000 1,0000 0,0000
50
, t
., 192
1.235
1, 199
1, 2 4 2
. ,206
1, 25
1. 2 13
. ,257
1. 2 2 0
1,26 5
1..228
r, 272
1. 73 5
1. 2 80
.9
38
o. 1,01 0 1 0 ,9900 0,0100 1,000 1 0 ,0 100 0,0 100 ' ,0000 0 .0100
02 1,0202 0 ,9802 O,OZOO 1.0002 0,02 00 0 ,0200 0.999 8 0,0200
,0 1, 2 80 1,288 1.295 1.303 r, 3 ' 1,3 19 1,$ 17 57 03 1 ,030~ 0 ,9 704 0 ,0 300 1.000", 0 .0300 0 .0 300 0.9906 0 ,0 300
ss 1.3 27 1.3 3.5 1. 343 1.35 1,360 1.368 1,3'76 36 1,0408 0,9608 0 ,04 00 ' ,0008 0 ,0400 0 ,04-00 0.999 2 0 ,400
1,376 1.3 85 1 , 4-0 2 1.4 19 . ....B 04
54 1,393 1. 4 11 35
0,0", 1. 5 13 O ,9~ 12 0 ,0500 1.00 13 0,0500 0.0500 0.9988 o.osoo
1.4 28 1.437 1 ... .6 1.455 1. 46 , 1,473 1.4 8 3 .4 06 0,0600 1.0 01 8 0 ,998 2 0 ,060 1
~~.
1,06 18 0 ,9 4 18 0.0599 0 ,0600
. .4 83 1,49 2 1. 5 0 1 1 . 05 11 . ,.5 2 0 I.S30 1.54 33 07 1 .072 ~ 0 .93 24 0 ,070 1 1,0025 0 ,06 9 9 0 .0699 0 .997 6 0 ,0 70 1
57 r,54 0 I.SSO I .S60 1.57 1,580 1.5 90 r ,600 3' 08 ' ,0833 0,923 1 0,080 1 I .OO$Z 0 ,07 9 8 0 ,0 79 9 0,996 8 o,o&n
58 ,,600 1 ,611 1,6 2 1 1,632 1,6 43 I.G.'i3 J ,66", 31 0, 9 139 0 ,090 1 1,004 1 0 ,0898 0 ,0809 0,9960 0,0902

.
09 1.094 2
59 1,664 1,67 5 ' ,686 ' ,608 1,709 1.7 2 0 1.7 32 30 0 ,10 1, 105 2 0.904 8 0 . 1002 I,OO~O 0 ,0907 0,0008 0 ,9950 0 ,1003
60 1.7 32 1.74-4- 1,7.56 1.,6, 1.7 80 1.79 2 ' ,804 '9 1, 1163 0.8Q~8 0.1 102 1,0061
1.007 2
0 , 1096 0 , 1098 0 ,9940 0 , 1104
0,1 206
6. ',804 1,8 16 . ,829 1.8.42 1,855 1,868 1,881 .B l2 1.12 75 0 .8869 0. 1203 0, 1194 0. 1197 0 ,9928
6. 1,88 1 1.9 2 1 1.9 49 1.963 IS 1. 138 8 0 ,8781 0 ,1 30, l,008~ O, 1~93 0.1296 0 ,99 16 0, 1307
',804 1.907 1.9 35 '7
6. 1,9 6 3 1.9 77 1.99 1 . ,006 ~ ,O~ O 2 .03 ~ ~ ,O~ .6 14 1,I.so3 0,869' 0 , 1405 1,0098 0. 130 1 0 , 1395 0 ,9902 0. 14-09
64 ~ .O50 .,066 ~ .08 1 ~.og7 ~.II~ ~, I :2 8 2. IU '5 0 ,1 5 1, 1618 0.8607 0 . 1506 1,0 13 0 ,1489 0, 1494- 0.0888 0 , 15 11
16 1.1 73 5 0,8 521 0 , 1607 1,0 1"28 0, 1586 0. 1593 0 ,g 872 0, 16 14
6S 2,14 .5 2 ,16 1 2.1 77 2, 194- 2, 2 11 2,229 2 ,246 '4 17 1,1 8 53 0 ,84 37 0 , 1708 1,014,5 0 . 1684 0 , 1692 0, 9856 0 . l 7 17
66 2.2'4 6 2 , ~64 2 .282 2 ,3 00 2,3 18 2.337 2 , 3~6 '5 .8 1, 197 2 0 ,83.53 0 , 18 10 1,01 6 2 1). 178 1 0, 1790 0 ,9838 0 ,1820
67
6B
2,3.56
2.475
2 .37.5
2. 496
:l.394
2,' 17
2,414
2,539
2. 43 4
2.5 60
2.4.5.5
2, .58 3
2 .4 75
2,60,
19 1,20 92 0 ,82 70 0 , 19 1 1 1.01 81 0, 1877 0 , 1889 O,g820 0 ,1923
6g 2. 60 ,5 2.626 2 ,6.51 2.67.5 a,609 2 , 7 ~3 2, 74 7 .0 0,20 1.22 14 0 .8 18 7 0 ,20 1' 1.0 20 1 0. '97<4- 0 , 1987 ,9&>1 O,!.lO27
1,2337 0,8106 0,2 1 15 1,02 2 1 0 , 207 0 0 . 208 5 0 ,9 780 0,2 13 1
70
7'
7'
2.747
2.904-
3.0 78
~.773
2.93 2
3, 108
2 ,798
a.060
3,140
2.8 24-
a,980
3. 17'l
1l,8y)
3. 018
3 .204
~,a 77
3 .047
3 .23 7
' ,904
3,0 76
3.27 1
t9
.8
'7
.,
22

'4
1,246 1
1,2 586
1,2712
0 ,8025
0.7945
0 .7866
0.22 18
0 ,2320
0 ,2423
1,02.3
1. 0266
1.02 8 9
0 ,:1165
0.2260
0 ,2 35.5
0,2 182
o, ~ 2 80
0.2 ~n7
0 ,975 9
0,9737
0,9 7 13
0 ,22 36
0 ,234 1
0,2447
7. 3 .~7 1 3. 3.5 3 .3 40 5 .57 6 3.4 12 3 .4 50 3.487 16
0,115 1. 284 0 .77 88 0 ,2 526 1.3 1 0.2449 0.247-1- 0,0689 0.25~3
74 3.4 87 3,,~6 3.5 66 s,606 3.647 3,680 3, 13 2 '5 .6 1,2969 0 ,77 11 0 ,2629 1.0340 0,2543 0 ,2.571 0 ,9664 0,2660

..

7s 3 -132 3.,,6 3. 8 2 1 3. 86 7 3 ,9 14 3 .9 6 2 4 .0 11 07 1,3 100 0 , 763 4- 0 .~733 1,0 36 7 0 ,2 63 6 . 266 7 ,0638 0.276 8
76 4,0 11 4,06 1 4 . 113 4 . , 605 4 ,2 19 4. 2 7.5 4 ,33 1 '3 .8 1, 323 1 0 ,75.58 0 ,2 83 7_ 1.0 395 0.2 7 1l9 o, ~ 7 64 0,g6 1I 0,28 76
n 4,33 1 4 .390 1-.449 4 ,05'1 4.57. 4 ,6 3 8 4 .7 0 5 '9 1,33 64- 0 ,74-83 0 ,2 94 1 1,04 23 0 ,28 2 1 0. 2860 0 ,9.')82 0 , 29 84
78 4,7.5 4,773 4 ,84 3 4,9 15 4,089 .5.066 5 , 14 .5 II 0030 1,3499 0 ,7 4 0 8 O,304~ 1,0453 0.29 13 0,2955 0 ,9553 0.3093
79 5 . 14.5 .5,226 5,309 5,396 5.4 8 5 5 , .576 5, 6 7 1 'o S' 1.3 63 4 0 ,7334 0 . 3 150 1,0484 O , 3()0. ~ 0.351 0 ,9 .523 0.3 203
S' 1. 377 1 0 ,7261 0,3255 1,0 5 16 0,3095 .3 146 0 ,94-9 2 0,33 14-
80 .5 .6 7 1 ~'76g 5 .8 7 1 5.976 6,084 6 , 197 6,3 14 9
8 33 1,391 0 0,7 189 0,3360 1,0 54 9 0.3 18.) 0,3 24 0,9460 0 , 34 25
Bl 6 ,3 14- .4 35 6.05 6 1 6 ,691 6 .827 6,068 7, 115
34 1.449 0,711 8 0. 3466 1.0.56 " 0,3 275 0 , 3335 0,0428 0,35 37
80 7, 115 7 ,~6g 7.4 29 M06 7,770 7,953 8, 144 - 7
83 8, 144- 8,'45 8, 55 6 8,77 7 9 ,010 9 .2 55 9,5 14 6 0035 1,4 191 0,7047 .357 2 1,0619 .3364- 0,34 29 0.9394- 0,3 6 .50
84 9 .5 14 9.7 88 10.07 6 10 .38 5 10 ,7 12 11 , 5 9 11,4 30 5 36 1,4 3 33 0 ,6 9 77 0,3678 1. 06 55 0 . 34 5 2 0.3523 0.9359 0,3764
57 1.4477 0 .6907 O,37 8 s 1,06gOZ O , 3~ 4 0 ,36 16 0.93 23 u ,3879
85 11,4 30 11,8 26 1 2, ~5 1 1!2 ,106 13 . 197 13 ,727 14 , 30 1 4 58 1 ,46~ 3 0 ,6 839 0 ,3892 1,73 1 0 ,3 62 7 0,3709 0 .92 8 7 0 ,3994-
86 14. 3 0 1 l h 9 24 1.'5,60 ,5 16 ,350 17, 169 18 ,0 75 19,0 8 1 3 39 1.4 770 0 ,6 77 1 0 ,4 000 1.0 770 0,3 7 14 0. 380 2 .9 24 9 0,4 111
87
88
19 .0 81
'lB.636
20, :206
3 1,24 2
2 1.4 70
34 . 3 68
~ ~ . go4
3 8 188
24 ,541;1:
4 2 ,9 64
26,43 2
49,14
28,636
51,290
0,40 1,4 9 18 0, 6 703 0 ,4 108 1.08 11 0 .3 799 0.389 4 O,? 2 1 1 '),4228
1,5 u6 8 0, 6637 0,4 2 16 1,085 '2 0,3 B8 5 0 ,3986 0,9 17 1 0 ..1. <6
89 5 7, "290 6 8,750 8.5,940 114-,.59 1, 1. 8g 343,77 oo t o 4'
4' 1,5 220 0 ,6 5 70 0,43 25 l ,08Q.5 0,3969 0 ,4078 0 .9 13 1 0.44 66
~ O' K ut 43 0.6Sl.'S 0.34 1,0939 0 ,4 5 3 0.4 160 0,9090 0",s86
I 60'
I 50'
I 41)'
I 30'
I 20'
I 10'
I +-

I 44
0.45
1..s373
1,..5.527
1,,5683
0,6440
0.6.76
.454!
0",653
1,0084
1.1 0 30
0,4 136
0 .4 2 19
0.4-2,59 0 ,9048
0.9004
0.4708
0,483 1
0435
K o t a n i:c n1 i
 TA. BLICE
60 EK SPON F-N CJJ4LNI:. 1-I lf>L:RBOL }I;[ I T RIGONq\fETRIJSKE t' UN K CIJE
61

I
- I I I
,- i
%
I
.0683
.-%

0,61176
.h ~

O. 46~3
ch

1.1 30
%
I
th

0 ,4 2 1 9
%
I
sin x

o"'3~
I cos x
0.9004
tp

0....83 _
x i
,I
,
,-
I I
ro- .h%
I
cb ,e
I I
thx sinx
I cos x I
1&.'(

.6 J .~84 1 0 ,63 13 0, 476, 1, 1 0 77 n.430 1 .#39 0,896 1 0 . ... 93 4-

'7 ,.6000 0 .62$0 0,4 87 5 I, lI 1Z 5 0,438 :3 0,4529 0,09 16 0.5080 0,80 2 . ~'25.5 0.4-1-93 0.888 1 1,33H 0,6640 0 ,7174 0.6967 1.0296
.8 1,6 16 . 0,618 8 0, 4986 1,11 74 0.44 62 0,46 , 0 0, 8870 0. 5 206 8t 2, 24 79 U,90 15 1.3-1-6.. 0 .GGg6 0,7 243 0.6895 1,0505
1,6 3 23 0,6 1:lG 0.509 8 0. 454 2 0,47(.6 0 ,88:1:3 0 ,.533'" 8. ......9 0. 9 1,50 0.68:J ~.:i
49 1, 1225 2,2705 0.4404 1,355 5 0.675 1 0,73 11 1,717
o,s. 1.6487 o. 6n6 ~ 0 .52 1. 1.1~176 .4 62 .479... o,8n 6 0. )463 83 2,2933 .4360 0,9286 1,3647 0, 680 5 .73 79 0 ,6749 1,09 34-

,.
,t 1,66 53
1.68~)
0 .600,5
0 .5945
0 .53 2 4
0.M3 8
1.13 29
r, 1383
0.4699
0,4-77'
0,4882
0,4969
0,87 27
0.8678
O. 5~4
0, 5726
84
0,8 S
2,3 164-
2,339 6
0.4' 1'
0.4274-
0.9423
0.9.56 1
1.3740
1.3 83 5
0. 6858
0.6{)1I
.744 6
0.75 13
0,6675
0.6600
1.11 56
1, 1383
,.
>3 1.6989
1.7.60
0,.5 886
0,5827
o,.5 .5~1iI:
0,5666
1, 14 38
1.1494-
0 ,4" 54
.4 93
0.50,5.5
0 ,5141
0,8628
0,85 77
.5 8 .59
.,5 99 4
86
87
2,3 6 32
2,386g
.4 232
0. 4190
.97 00
0. 9 8 40
1.3932
1.4 29
o,6g63
0.7 014
0.7578
0.7643
0.6524-
0.6448
1. )6 16
1. 1853
0.55 1.7333 0 ,5 769 0 ,.5782 ' , 1,55 1 0 .5005 0 , .52 2 7 0,8,525 0, 6 13 1 88 2,4 109 0 ....14 8 0,998 1 1,41 28 o ,706.s. 0. 770 7 0, 637 2 1,2097
56 1. 7.501 0 .5 71 2 0,58 9 7 1,609 0,500 80 0,53 12 0.8473 0.6 269 llg 2,435 1 0 ,4 10 7 1.0 122 1.4 229 0.71t4 0.777 1 0. 629 4 1,234 6
57 1,768 3 0 ,56 55 0,60 14 1. 1669 I) . ~ I ~ 0.~ ;, g6 0 ,8."' 9 0 ,64 10
5B 1,7660 O, $~ 99 0,613 1 1.173 0 ,.5227 0.5480 0.8365 Oit.552 0.90 2,459 6 0. 4066 1,0265 1. 4331 o,7 16S 0.7833 o ,6:u6 1,2002
59 1,804 0 0 ,5.543 0 ,6 248 1, 179 2 0.52 99 0 ,55 64 0 ,839 0.6696 gt 843 0,40 25 1,0409 1,4434- 0,72 11 0,7895 0,61 37 1.2864-
60 1.8221 0,5488 0,6367 1,18.5.5 0,.5370 0.5646 0 ,82.53 0.6841 9' 2,5093 0.39 85 1,0554- 1.4.539 0, 7259 0,7956 0 ,6058 1,3133
0.8 196 o,698g 93 2.5345 0, 394 6 1,0 700 1,4 64 5 0,7306 0.8016 0.5978 1,3409
6. 1.8404 0, 5434 0 ,648,5 1,1919 0 .544 1 0.5729 0 ,807 6 0.5Bg8
60 1.8589 0,5379 0 ,6605 l , rgB4 0 ,.551 I O.~IO 0 ,8 139 0,71 39 9. 2,.5600 0.3906 1,08-4-7 .,4753 0.'135 2 1,3692
63 1,8776 0,5 326 0.6 725 1.20.51 o,~8 1 0,38g 1 0. 8080 O,72p l .95 2,5857 0.3 867 1,0995 1,486 2 0 ,739 8 0,8 134 0,58 17 , .3984
6. 1.896 5 0 ,.5273 0,6846 1.211 9 0,5 6 49 0,5972 0 ,80 21 0 ,744 5 96 2,6 11'1 0.3 829 1, 1144 1,01973 0,7443 0 ,8 192 0.5735 1.4:l84
0.65 1,9 .5 0 ,.5220 0.6967 1. 2188 0.57 17 0,60,52 0,79 6 1 0. 7602 97 2,6379 0.3 791 1.1294- 1.508,5 0.7 48 7 0.8249 0 ,5653 1,459 2
66 1,9348'5 0 ,5 169 0,7090 1,2258 0.57 84 o,6 1::U 0,7900 0, 776 1 98 2,664.5 0 ,3753 1. 1446 1,5199 0,753 1 0,835 0 ,5570 1.4910
67
6B

0,70
Gg
1,954'2
1,9739
1,99 37
lI. o l 3 B
0 ,.5117
0.5066
0,50 16
0.49 66
0 .7213
.7336
0 ,746 1
0 .7.586
1,2330
1,2402
1,247 6
1,255 2
0,5850
0,.59 1.5
0. 5980
0.6044
0,62 10
0 ,62 88
0.6 365
0,644 2
.7838 0 ,7923
0 .777 6 . 0.8087
0,77 12 0,8 253
0,7 6 4 8 0.8423
....
99

o.
2.6912
2,7183
2,74,5,6
0.3716
O,367Q
0,36 4 2
1, 1598
1, 175 2
1.1 907
1, ~ 31 "-

1.5431
1,5 '''9
0.7 57"-
0,7 6 16
0, 7658
0.8360
0,84 15
0.8468
0,5487
0.5403
0.~319
J. 5 237
1 ~574-
1,5922
O. 2,7732 0,3606 1,2063 1,5669 0.7699 0.852 1 0.5 23 4- 1,6281
7' 2.0340 0.49 16 0 ,77 12 1.'2 628 0.6 107 0,65 18 .75 84 0,8.595 05 2,80 1 1 0 ,357 0 1.22 20 1,5790 0, 7739 0,85 73 0,5 14 8 1,665 :1
7' 2,05 44 0,4 868 o ,7ij:\6 1,2706 0,6 169 0 ,6594- 0 ,75 18 0,8n l 04 2,8292 0.3 535 1,237 9 1.5913 0,7 770 n.86 24- 0,5 06 2 1,7036
73 2,75 1 0.481Q 0,7966 1.'2785 0,623 . 0.666g 0 .74.52 o, 6g49
7. 2,Oi)59 0,477 1 0,809 4 1,2865 0 ,6 29 1 0,6743 0.7385 o ,9 1:P .5
06
2.8577
2,886",
0 ,3499
0. 34 6 5
1,2539
1,2700
1,6038
1.6164-
0. 78 18
o,78S7
0, 8674-
0 ,8724
0,4976
0.4-889
1,7433
1.7844
0,75 2. 1170 0.4724- o,822S 1.:1947 0.635 1 0.6 8 16 0.7S 17 0,93 . 6 0, 8772 1,8270
0,64 11 0.6889 07 2, 9 154 0.3430 1,286:1: 1.6292 0.7695 ,4801
76 2, 1383 0,46 77 0 ,8S53 1.330 0,7 248 u,9 ~5
08 2, 9U7 0,3396 1,3 025 1.6421 0.793 2 n.8820 0,47 13 I.B7U
77 2.1598 0 ,46 30 0 ,84 84 1.31'4 0 ,6469 0 ,696 1 0,7 179 0 ,96 97
og 2,9 74S ,33 63 1,31 g0 1,6~ 52 0 ,7969 0,8866 0,462,5 1,9 17 1
78 2, 18 15 O ,4~84 o,86 1 ~ 1.3199 0.6:i 27 0.70 33 0. 7 109 0.9 89 3
79 2, 203 -4- 0 ,453 8 0.8748 1.3 286 o , 6~ 84 0 .71 4 0.7 US S I .oog :l 1,10 3,004-2 0, 33 29 1,33,5,6 1.6685 0,8005 0,8012 0.4536 1.9 6 48
80 2 . 2 2~5 0,4493 0.888 . 1. 3374- 0.6640 0.7 174 0.6g67 l . mz96 II 3, 0:l44 o ,32g6 1,3524- 1,68 20 0. 804 1 O.Bg57 0......7 2,01 43

., 3. 06 4-9 0 ,3263 1,3693 t .Bg56 0,807 6 '),9001 0,4357 s,0660

'. .4 267
3 ,09.57 0,3230 1,3863 1.709 3 0.8 110 0 ,90+1 2,1198
Primjeri: 3,1 268 0, 3198 1,4035 1,7 23 3 0,8144 o ,go86 0,4 176 2,1759
Vickratnici od 7t i 7t/2 za raunanje 1) sin 7.5 1, 15 3. 1582 0,3166 1.4 208 1,7374- 0,8 178 Q,9 126 0, 485 2. 2345
trigonometrjjskih funkcija za x > 1,6
,
= sin (5 . 'i- 0.35398) =
.6
t7
t8
3, 1899
3.2 220
3,2544
0 .3 135
0,3104-
0 .3073
1,438:.1:
1,4558
' .4735
1,751 7
1,766 2
1,7808
0 .8210
0. 82{3
0 ,8275
0,9168
0,9208
0 ,9246
0.S993
0,3902
o,380g
2, 2958
2, 3600
2.4 273

"
, ". -.,
2
I n ' :I
I "
, ".-, 2 I ll . :I
= cos 0.35398 = 0,9380
(linearna interpo lacija !)
.g
I ,a o
3, 287 1
1.3201
.34 2
0 ,30 12
1,49 14
1.50 95
1.7957
1,810 7
0.8306
o,8S3 7
0,9 28.4-
0 ,93 20
0.37 17
0..~624
2..4979
2,5722
2) sin 29 =
n
3.3535
3.387 2
0,29 132
0.2952
1,5276
I.MGa
1.8256
1.84 12
0,836 7
0 .839 7
0.935 6
.939 1
0 ,353 0
0, 31-36
2,65 03
2.7 3 28
= sin.(97t + 0.72567)
t 1.57080 3,14 159 6 19"'478 1.8.84956 3,4:112 0,2923 1.5 6 45 1.8568 0.84'26 0,9 4 2.5 0,334 2 2,8 198

3
3,14 1 ~9 6, 283 19
4 .712 39 g.42478
7 10.99537 2 1,99 115
6637 2.5, 13:l74 = -sin 0,72567 =
'5
, .4556 O.2Bg4- 1,5831 1,8725 0,8 ....5.5 0,94.58 0.3 2-\8 2,9 119
8 1'".5
5
6.283 19 12,566 37
7.8 539 8 15,70 7C?6
9
10
14-,13717 28.274-~3
15, 70796 3 1.4 1593
= - 0.6637
(linearn a interpolac ija !)
1,25 3, 490 3 0, 2865 1,60 19
I
1.8884 0.8483 0.9490 Q,3 153 3,0096
 EKSPONF.J'IlCJ1ALNE FUNKCl lF.
62
T ABLICE 63
ll . EKSPONENCIJALNE FUNKCIJE
.--X I I cos x
x l'
! I
.hx
I cb ,e
I I lb x ain x
I I llx (za x od 1,6 do 10,0)'

1,2 5

.,
.6
3 . ~903
3.52:w,
3 ,~60g
0, 2863
0, 2837
0,'2808
1,60 19
1,6 209
t ,fJ400
1,8884
904~
1.9 208
0, 8483
0,85 1.
0,85 38
0 .9 490
0,952 1
0 ,9,5.51
0.31 53
0,358
0,2963
3.009 6
3,11 33
3. 2 236
x
I I I
l' ~,
x
I
IX
I .--' I I I .--z
x IX

.8 3.,966 0.2780 1,6593 1.9 37 3 0. 8365 0,95 80 2,2 867 .3 34 13 ' ,60 4,953 0 ,2:)19 ',00 7,369 1 0,13 .53 '040 II ,O~ 3 0 ,09072
.g 3.6 3 28 0.2753 1,6788 . 9540 0.859 1 0,9608 0,277 1 3....6 7 2 1,6 1 ~.oo2 8 0, 1999 2 ,0 1 7,46 33 0,1340 2.4 1 J 1,1 34 0,08982
1,6 2 ~.0~ 3 r 0 ,1979 2 ,0 2 7,538 3 0, 1327 2,42 t 1,246 0 ,088g-z
0,9636 0 ,2 675 3,6 02 1
' ,30
3'
3'
3,6693
3.,062
3. 74$4
0,27125
0.26g 8
0.w7 1
1,6g84
1.7182
1.738.
1.97 09
1.9880
:1:.0053
0.86 17
0.8643
0.6668
0,9662
0,068 7
0.2579
0.248:2
3.7471
3.903 3
1.63
1.64
S, 1039
.5,15.52
0, 1959
0 , 1940
2,3
' .04
i,tiI4.
7,6g06
0, 1313
0. 1300 .....
2.43 11,359
11,473
0 ,08804-
0 ,08 716

33
34
'3.,810
3.8190
o.26U
0,261 8
1.75 8 g
1,7766
2 ,0 2 28
2.404 0,8,.,
0.1l6g2 0,971.
0 ,97 35
0 .238 5
0 ,2288
4,07 23
4-02556
:1,65
1,66
I t 61
5, 2070
5,2593
5,3 1a 2
0,19 20
0,190 1
0, 1862
',05
' ,06
2,07
7. 76 79
7,1460
7,924 8
0,1287
0 , 1275
o. 1 1l6~
',45
2,46
2,47
11,588
11,70.5
11,822
0,08629
0 ,08.543
0 .08458
1.35 3,8574 0 .2592 1,7 99 1 2 ,0583 0 ,8741 0, 9757 0,21 90 4.455 2 1,68 ~ .36~6 0, 186 4 2,08 8, 0045 O, Bl49 ' ,48 11,941 0,08 374-

....
3.8 g6'.01 0,256 7 l .e lgU 2.0 764 0,8 764 0,9779 0,:209 2 4.6734 .,og
36 r, Gg 5."1 95 0, 1845 8,ol4g 0 , 1237 . ...g 12,061 0 ,08291
37 3.9354- 0 , 2:.4 1 1.8406 2,094' 0,8787 0,9799 0 . 1994 4. 9 13 1
38 3.9704.9 0.2316 1, 86 17 2. 1132 0.8810 o,g819 0.18g6 3, 1774 1,70 M 739 0, 1827 _ ,lO 8, I 16a 0. ' 225 12. 182 0,08208
39 4.01-&9 0.2491 1.88:19 :1.13:10 0.8832 o,g837 0. 1798 5,470 7 1,7 1 5,5290 0,.809 2.11 8 ,2482 0, 1213 2,5 1 12.30 .5 0,08127
1,72 ~ , ~145 0,1791 2,n 8.33 11 0. 1200 2 ,52 12,4 29 0, 08046
' 040 4 ,035 2 0,:1466 1.9013 2,1309 0 ,885 4 0,9 83 4 0,1700 .5.1 979 1,73 5 ,6407 0, 177 3 2,1 3 8 ,-114 9 0.1188 2,5 3 HI:, 5~ 0,07066
4 ,09 60 0,244 1 1.9:159 2, 1700 0,88 73 0 ,987 1 0, 1601 6. 1654
4' 1,7. 5,6u73 0, 1755 2,14 804_ 0 , 1177 ll,S4 12,680 0,07867
4. 1371 0.2-1 17 1.9477 2 ,1~ o,88g6 0. g887 0 ,1302 6,38 11
4' 0 . 1ol U3
43 4. 178 7 0,:1393 1,9697 2.2090 0,8917 0.990 1 7, 535 :1,75 5,7.5046 0.1738 2.15 8,.584-9 0. 1165 '''5 12,807 0.7 808
. ,2207 0.2369 1,99 19 2.2288 0 ,8937 0,9915 0, 134 7,60 18 1.76 5,8 124 0,1720 2. 16 8.6711 0. 1153 2,56 12,936 0 . 773
44
8, 2381 l ," 5.87 09 0, 1703 2,17 8,7~83 0, 1142 2,57 13,066 0,07 654-
'045 4 . 2631 0 ,2346 2,0 143 2.24 88 0.8957 0, 99 27 0,12 03 1,78 5 ,9299 0 ,1686 2, 18 8,14 63 O, I IS0 2.S8 13.197 0 .07577
4 ,3060 2,0369 2,2691 0,89 77 0,9939 0, 1106 8 ,9886
46 0 ,2322 ',79 5 ,9895 0,1670 2.1 g 8.935 2 o, l ug 2,59 13.330 O.07~2
47 4 ,3492 0,2299 2.0597 2,28g6 o,8gg6 0,9949 0, 1006 9. 8874
48 4 ,39 29 0,227 6 2,08 27 2.31 0 3 0.g0 15 0 ,99 59 0,0907 10,983 .,80 6,. .06 0. 1633 ""0 9 . 0250 o. n08 . ,60 1' .....64 o.o74:17
12,3 30

....
49

~I
404371
4,481 7
4Sl: 67
O.2 l154
0.2 231
O,22U9
2, 1059
2, 1293
2 ,152 9
2, 1768
2. 33 12
2,3.52-4-
2,3 738
0 ,9033
0,905 1
0,9069
o,g087
0,9967
0,9 915
0.9982
O,9g87
0,0807
0,0707 14,101
0,060 8 16 ,4 28
0,0308 19, 67
1,81
1,62
1,83
' ,14
6, Jlo4-
6. 1719
6,2339
6, 296"
0, 163 7
0 , 1620
0 , 1604
o, 1.s88
2.2 1
2,22
2 ,23
2.24-
9, 1157
g 20 73
9,299 9
9,3933
0. 1097
0,1086
0,1 075
C. 106 5
2,6 1
2,62
2 ,63
2,64-
13.599
13.7 36
13,874-
1....0 13
o,0735~
0 ,07280
0.07208
0 ,07 136
~. 4 ,57 22 0 .2 187 2,3955
~3 4 ,6 182 0 ,216.5 2,2008 2.4 174 0,9 '04- 0,9992 o,(l,j08 24 ,498 .,8~ 6, " 9 8 o, 1~ 7 2 2,25 9.4877 0, 1054- a. 6$ 14.154 0,07065
54 4,664 6 o,!(I I44 2.2251 2. 439 5 0.912 1 0,9995 0,0308 32,46 1 1,86 6,4 237 0. 1 5 ~7 2,26 9.~831 0 . 1044- ',66 14,296 0.06995
1.87 6,4883 lI,27 9,6794- 0. 103 3 2,67 14,44 0 0. 06 9 2,5

-....
0,0 208 4 8 .071 0 , 15"' 1
4,7 115 2.4 6 19 0. 9 1S8 0.999 8
'''5
~6 4,7 586
0.2122
0, 2101
2.2496
2.2743 2.4645 0.9 154 0,9999 0 .01 08 92,620
1.88
1,8 g
6,5535
6.61g4
O,J526
0, 15 1 '
2,28
2.2 9
9,,,6 7 0, 1023
9,8, 49 0, ' 013
!'l,6S
2,69
14 .58 5
14.7 32
o,068."i6
0,06,88
~7 4.8066 0.2080 !(I,2993 2.5 073 0.9 170 ,, OO +0,0008 1255.8
~8 ",8~~ 0,2060 2.3245 2.53.5 0,9 186 1,00 00 ~.0092 -1 08,65 '090 6.68~g 0, 1496 9.9742 0, 10026 ..70 14,880 0,06721
~g 4, 9037 0.2039 2,3499 2.5 538 0 ,9201 0,9998 --o,01g2 -5 2, 067 1,91 6. 753 1 0.148 1 2,31 10.074 ,09926 2,7 1 15 ,CY-l9 0,066' 4
1,92 6,8210 0.14 66 2,32 10,1 76 o,0g827 2.7 2 15,1 80 0, 06 587
.,60 4,9530 0 ,20 19 2,37 56 'Z,5775 0,9 217 0,9996 -.0,0292 -34,233 1,93 6.88g~ 0, 145 1 2, 33 10,2 78 0.09730 0 ,06$.:1:2
2.73 1 ~ , 3 ~3
1,94 6,g~88 0,1 437 2, 3-4- 10, 38 1 0.09633 2,74 15.4 7 0, 06457
Vlekratnici od 1< i 1</2 za raunanje 1.95 7,0287 0 . 1423 10,.486 0,09537 .75 J5.6 43 0,06393
trigonornetrijskih funkcija za x > 1,6. Za x > 1,6 vrijednost i ex, 1.96
1,97
7.0993
7, 1707
0 , 1409
0, 1395
2,36
2,37
10,591
l o ,6 ~)7
0,09442
0,09348
2., 6
2,77
15. 800
13 ,959
0,06329
0,06266
e-z, sh x , chx i thx na-

I I ..
1,98 7.24 27 0, 138 1 11,38 10,80S 0 ,092 55 2,78 16, 119 0,06 204
-., lazimo u tablici II; vri-
n
I n' -
n
2 I n' ,
2 I ,'" :J
jednosti trig onometrij-
skih funkcija traimo po
1,99
',00
7.3 1 ~

7,3891
. 1367
0. 1353
2.39
2 ,40
10,9 1 3
11,02 3
0.09 163
0,ogo72
2. 79
. ,80
16. 281
16.445
0,061 42
0.0608 1
1 1,57080 3, ).4159 6 9,4247 8 \ 18.84956
formulama redukcije (vi- .. za x> 1,6 moramo se k c rtsti.n. formulama
za raunanj e biperboln ih funkCIJI
3 3. 14 159 6,283 19
4 ,71239 9""478
7
8
10.99557 2 1.99 1 15
12,5 66 :\7 25, 13 274 di str. 207). ex~ ex+r shx l - r'"'

~
6.283 19 12.566 37
7,853<>8 15. 70796
g
.0
14,137 1' 28,27433
15.10796 31,4 1593 Primjere vid i na SIr . 60.
sh x =
2
; chx=
2
; th x= - -=--'--
chx 1+.-"
 TABLICE PRIR ODNI LOOARITM1 65

'" I I x
I I ~,

I x I e' I ~,

I
e' ~. e'
e'
I r- x
I Ie'
I I e' e- '
~,

'"
I '" 244,69 0,00409 7, 1006.6 0.0009 12 8,5 49 14 ,8 0.000203
3,' 1212,0 0,000825 8,6 ~31 ,7 0.000184
I g.6 27 0 ,43 0,0037 0 7. ' 6002,9 0,000167
5,7 298 .87 0,00335 7,- 1339,4 0 ,000747 8,7
' ,80 16,14 5 0,06081 ".g ~~,7!)O 0,03 877 s.", 40.447 O,0247:a
s.a 1480,3 0, 00067 6 8,8 6634,' 0 ,00015 1
33.3 0.00303 703
0,060'20 ':016,050 0,03 8 39 3,7 1 .0244 8 73 32,0 0.000 13 6

..
2.8 1 16, 6 10 3.:26 4 ,854 0. 000611 8,9

...
g,9 3 6",04- ,D0274 M 16 3 6 ,0
2,82 16,777 0. 59 6 1 3,27 26,3 1I 0, 03801 3,72 " 1,264 0 ,02 423
2,8:, 16,9"5 0,5901 3. 28 26.57 6 0.3763 3.73 4 1,679 0 .0 '2399 1808,0 0.000,"3 8t03,1 0, 000 123
2,84 1,,116 0 ,05 84 3 3. 29 _6.843 0,037 25 3.74 42,og8 0.02375 43,43 0. 00lit479 7.'
7,6 199 8 2 0.0005 00 9,' Bg55,3 0.00011'2
6, ' 445,86 0 ,002243
6,_ 49 2 ,75 0 ,002 029 7.7 2208,3 0 ,000453 9,' g8g7,' 0,000 101
2.85 17,288 0,05784 s.go 27,tl3 0,03688 3,75 42,521 0, 023.52 .,3 10938 0, 00009 1
6,3 544,57 0, 00 1836 7,8 244 0,6 0, 0004 10
2,86 17.4 62 0,5727 3,3 1 !:iI 7, 38~ 0,03 65 2 3,7 6 4 2,94 8 0, 02328 088 0,oo83
0.00037 1

...
2,87 o,o~670 27,660 O,036 1~ 43,380 O,cn305 6,4 601.8.5 0,001662 7.9 2697 .3 .4
17,637 3.3 2 3.77
_.88 17.8 1" 0,056 13 3.33 27, 938 0,03 579 3.78 43 ,8 16 o,o:z~ 8:z
6,5 665,14 0.00 1503 8,. 29 8 1,0 0.00033 5 133 60 0 ,OO705
2,89 17,993 . 55 58 3,34 28,2 19 O,03 ~ 3,7 9 44. 2,56 0,02 260
6 14765 0 ,oo68
6,6 73.5, 10 0.00 1360 8,' 3294, 5 0.000304
8,_ 9,7 163 18 0,oo6 1
2,90 18.174 o ,o,5.Yl2 3 035 28 ,5 0 3
0.3508 S,IO 44 ,701 0,02237 6,7 812,41 0 ,001231 3 64 1. 0.000275
2,9 1 IU,357 0, 05+4 8 3.3b 28.7Bg 0.03474 3.81 45, 150 0,022 15 6,8 Bg7,8g 0 ,0011 14- 8.3 423.9 0.000249 s ,8 , 803 0 ,OOOO~5

2,9 2 18 ,541 0,0 5393 3,37 29.079 .3439 3. 82 45 ,604 0, 02 193 8,. 4447, 1 0. 000 225 9,. 1093 0 c.eocosc
6,9 99 22 7 0.001008
':01 ,93 16.7':018 0,05340 3,3 8 29,37 I 0,0345 3,83 46,063 0.021 7 1
22M6 0.oo45
2,94 18.9 16 0,05287 3,39 29,666 0.3" 1 3,84 4 6S 2 5 0, 02 149 7. 1006,6 0, 0009 12 8,. 49 14 ,8 0.000203 10, .

1l.9S 19. 106 0.52 ]4 M 29.96" 0,03337 s,lg 46,993 0.0~H28

2,96 19 ,'2{)8 0 ,05 182 3,41 3 . 26 5 0 ,3304 3,86 4 7.465 0,02 107
12, PRIRODNI LO GARIT MI
2.97 19,492 0,05 130 3,42 3 ,569 0.03 27 1 3,87 47 ,942 0,0 2086
2,g 8 19. 688 0 ,05 079 3.43 3 0 ,877 0 ,03 23 9 3. 88 4 8,4 24 0 . 2065 Objanjenja tablica vidi str 68
- ,gg 19,886 0.05029 3..... 3 1,1 87 0,03206 3,Bg 48.911 0 ,02045
s.oo
3, 01
3,02
20,086
20,287
20, 49 1
0. 049 79
O,04g29
0,04880
3'"
3, 46
3 7
3 1." 00
3 1,8 17
3:2.1 37
0 ,03 175
0 .03 143
0,03 112
s."
3,91
3,92
49,<1 02 0, 02024
. 9,Bg. 0 ,02004
5,4-00 0, 0 1984
NI O
I I I II I I
l 2 3 S 6 7 I
1
8
I 9

3.03 20,697 0 ,0483 2 3 ,4 8 3 2 .460 0 ,0308 1 3.93 ~0.907 0, 0 1961

3," 20,90~ 0 .04783 3.4. 3 2.786 0.0 3050 3.94 .51,419 0, 0 1945 l ,. e.oooo 0. 0100 0.0 19 8 0.029 6 .39 2 0.0488 o ,o~83 0 .06 77 0.077 0 0.0862
0. 1222 0.13 10 . 139 8 0, 1464 0 . 157 0, 1655 0,1 74
s...
3.06
3,07
21, 11'
21.3 28
21.542
0 ,0" 736
o,0468g
0, 0+64 2
3,
3, 51
3, 52
33 . '"
33,014 8
33, 78 4
0,03 020
0.02990
o,02g60
s..'
3.06
S.9 7
5 1.935 0,0 1925
.52,4" 0.01906
5 2,9 8 5 0.01887
.,-
1, 1 0,09 53
0,1825
' ,3 0, 2624
0 .1044
0. 1906
0,2700
0. 1133
0 . 1969
0, 277 6
0 .2070
0, 2852
0,2 151
.29 2 7
0,223 1
0, 300 1
0.2 3 11
0, 30 75
0. 2390
0.5 14 8
0. 38"53
0,2469 0.2,546
0.3 2':01 1 0.3 293
0.39 20 o,3 g88
l ,. 0.336, 0,$436 0."07 0,3577 0. 36 46 0.37 16 0,378 4
3:,08 21 .7~ 8 0 ,04596 3.53 3.... 12.. 0 ,02930 3. g8 ~3.517 0,01869
3.09
3,"
3. 11
21.977
22 ,1g8
2111'32 1
0.0455
O,O" ~O5
0 ,044 60
3,54
s...
3,g6
34.467
34. 8 13
3'. 163
0.02001
o,o1ll87
0,02844
3.99
4.
.,'
M,05~ 0,01850

54.598 0.0183 2
60,34 0 0, 0 1657
... 0,4055 0. 4 121 0,4187
65 2 o,~8 1
O042~3
1,6 0.4700 0.4762 0.4824- 0 ,4886 .4947 0 ,5008 0 ,,068 0,
0,5539 0,05596
0,43 18 0.4383 0,444 7 0, 4, 11 0, 4574 0, 463 1
5128 0.~ 1 88 0 .05241
0,5653 0 ,57 10 0.5166 0.s82~
06 0.54 3
,,' ',7 0,53 0.53 0,63 13 0.6366

...
3. 12 22. 46 0,044 16 3,37 ,~ .5 1 7 o, cn8t6 66,686 . 0 15 00 . ,8 0.5 8 78 o, ~93 3 o.sg88 0 .6043 0,6098 0. 6 152 0,6206 0,6259
0 ,437 2 3,g8 0 ,02 788 73 .7 00 0.0 1337 80 0, 683 1 0,688 1
30'3 '22,874- 35,814 . ,3
',. 1 0.647 1 0,6523 0, 6575 0.6627 0,6678 0,67 29 0.6 7
0,64 0
3,14
S.I,
3, 16
23, 104
2 3,~n6
23 ,.571
0,04328
0 ,04 285
0,4243
3,59
3060
3, 61
3 6 ,234
36, g98
36,066
0,02760
0.0273 2
0,02 705
405
. ,6
61,451 0,0 1228
90 .0 17 0,0 11 11
..,484 0,0 1005
...-,'
0,693 1
0,7 4 19
O,6g 8 1
0.,,,6 7
0,7 03 1
0.75 14
0 ,'080
0.756 r
0.7 129 0.7 178
0.7 608 0,,655
0.7 22 7 0,7 27 5 0 ,1 3 2 4 0, 737 2
0.7701 0.7747 0 ,7793 0 ,7839
0,8154 0 ,8 198\ ,8242 0 .8286
3,1 7
3, .3
3.1 9
23 ,807
24.047
24 ,28 8
.04'200
0,04 159
.04 11 7
24 ,53 3 0.04076
3 ,6~
3,63
3.6.
s.6.
37.338
37.7 13
38 .09 2
38, . 73
0,02678
0 ,02652
0,0262.5
0.02599
.,.,..
. ,7
. ,8
109.95
121,5 1
134,29
148,4 1
0.009 10
0.00823
0.00""'3
0.006 74
-,' 0 .788,
-,3 0. 83 29
',. 0,8755
0.793 0
0,637 2
0 .1975
0.84 16
.,8706 0 .8838
0,8020
0 ,8459
0.8879
0 .80605 0,8 109
O,8S02 0 .8544-
0.89 20 0,8961
0 .8 05 8 7 0,8629 0,8671 0 ,87 13
0 ,9002 0,9042 0,9083 0,9 123

3,20
a, 0,9 203 0,9 243 0 ,9 282 0.9322 0,936 1 0, 94 00 0,9439 0 .947 8 0.95 11
3, '21 24 ,779 0 ,0403 6 3.66 38,86r 0,025 73 5,1 164,00: 0,006 10 0.9 1G3 0.9 821 0,90 58 0.9895
O,02M8 181, 27 0,00552 ,,6 0.9555 0.9594 0.y63 2 0.9670 0.9708 0.9746 0,9 783
3. 22 25,CY.l8 0,03996 3,6 7 39,252 g,' 1,0080 r ,0 116 1.0 15 2 1,0 186 1,02 25 1.0260
25,280 .0395 6 3.68 39. 6 46 0,02522 200,34- 0,00499 ',7 0 ,9933 o,ggGg 1,0006 1.0043
3,2 3 ',3 1,D43 8 1,0473 1,05 08 1.054 3 1,(t578 1,06 13
3. 24 25 ,534- . 39 16 3,60 P.045 0. 02 497 g.4 2 2 1041 0 ,0045 2 _,8 1.0296 1,0332 1.0367 ' ,0403
_,9 0647 t,0662 1.7 16 1,075 0 1.0784 1.081 8 1,085 2 1.0886 t 091 9 , 1,0953
3," 25, 7go I0.03871 3,7 4 0 ,447 0, 02 4 7 2 5.. 244.69 0, 004 09

\I a le lnoti tk i pri run ik - 5

 TABuep.:
66 PRIRODNI LOGARITMI
67

N! O
I l
I 2
I 3 I 4 I s I 6 7
I 8
I 9

z,o 1,0986 ., 10 19 1. 10 53 1,.086 J , lr l 9 I .ll.) . 1.1 84 1,1li1l' 1,1 24 9 1. 1282

NI O l 2
I 3
S 6 7 8 9

3,1 1,134 1,1346 J.I ~178 1,1 4 10

3.2 11 1632 1,166, 1. 1694 1,725
1,1069 1 . 2000
i, 1939
1 ,144:1
I ttn~6 1,.,8, 1,181' 1,848
r, 1474 I.I ~ 1.1,)37 1,1 ,569
1.1878
1. 2 0 3 1,2060 1 , 2 090 1.211 9 .,2149 1.21'79
1,1600
1,1909
. ,2208
3,3
304 I,lUI38 1.2267 1, 2 2 g6 .,2 3W 1,2' 5' 1,2384 1.241 ' 1t244 2 1.24 70 .,2499 7.5 2. 0 149 2.0162 2.0 176 2.018g 2.0202 2,0'2 1.5 2.02R9 '2.2 4 2 2,O2~ .5 2.0268
7,6 2.0281 2.029.5 1l,0308 2,032 1 2.334 2.0347 2:.360 2.373 2.0 386 2.399
1,2,528 1. 25.56 1.2.585 IJi61! .,264 1 1,2669
1.26g8 1.272'6 1.2754- 1,:17811 7.7 !l.O412 24'2.5 2.0438 2.04 .51 2.464 2.0417 2,0490 2..53 2.0.5, 6 2. 528
305
3. 6 1,280g . ,2837 1.286.5 1 ,2892 1, 2 9 2 0 002 1.32 9 1 . 30,56
1,'2947 .,297.5 _.3 7.8 2.0,541 ~ , O 5.54 '2,0.567 2.0.580 2. 592 2.060" 2.0618 2. 063 1 2,06 45 2,06.56
3,7 1.3083 3 11 0 r, 3 131 1,364 1. ,lgI 3~lt8 1.3 244 2 7 . 1.3 297 1.33 24 _.3 7,9 2:. 06 69 2.068 1 '.069 9:.070'1 2.07 19 2.0132 2.0744 2.7.57 2.0769 2.078 2
3,8 .,33.50 1.3376 1,3403 1.3429 1. 3455 348 1.3.5u7 1.3.533 J .3 5~ 1.3584
3.9 1.3610 1.36ss 1,366 1 1,3686 1,37 12 1.37 3'1 1.376 2 1 .~I7 88 1., 8 13 1.3838 8 2, 79 4
8, 1
2.0807 2.0819 2.0832 2. 08 44 2.08.57 0B6g 2.0882 ',0894 .0906
2.0919 2, 09 3 1 2.0943 2.0956 .0968 .0980 2.0992 2: . IOO~ 2,1 0 17 2.1 0 2:9
..o 1,3 863 1,3888 1.39 13 1. 39S8 1. 3962 1. 398 7 l ADIli!: 1.4 3 6 1.4061 1 ,.j08~ 8 a , 104 I 2, 10.54 2. 1066 2,1 07 8 2, l ogo 2. 1 10 2 2. 1 1'4 2. 112 2. 1158 2,' 15 0
4. 1.4 110 1.4 134 1".41 .,59 1... .. 83 1,4 20 7 1....23 1 lo4'l'5 1.4279 1.4303 1..4327 8.3 2, 1163 2.1 17.5 2.1 187 2.1I99 2. 12 1 1 2. 1223 2. 123 .5 12
2. 47 2. 12 5 8 2. 1270
".'
4.3
1,435 1 1 ..4~75
1.4~86 1,4609
1.....398 IM22
1.....63 3 1 ,46~6
1,++t6 1.+169 10449~ 1 .4~1 6
1,4670 1.47 02 ....72.5 1.....74 8
I .",w 0
1.4770
1.45 63
1.4793
8,4 2,1282 2, 1294 2.1 306 2, 13 18 2.133 2, 1342 2. 135 3 2, 13 6 S 2.1".7 2,1389
4,4 1,4816 1.4839 104861 1.4 68 4 1....9 07 1.4929 1049., 1 10497. 1.4996 1.50 19
805 2.141 2, 1412 2. 142 4 2,1436 2. 1446 2. 14.59 2. 1471 2. 1483 2.1494 2,1 506
8,6 2. 15 18 2. ' 5 29 2. 1.541 2. 1.5.52 2.1,,64- 2.1 576 2:, 1.587 2. 1599 2.16 10 2.1 6 22
'.5 1.54 1 1.506~ 1,.508 5 1.5107 I .Su9 1.51.51 1.5173 1. 5 19.5 1,.52 17 1.5239 8,7 1l. l fi3 3 2, 16 45 2, 1656 2. 1668 2.1679 2,IGgI 2.172 2. 1713 2.172.5 2,1736
4,6 1.5261 1,.,5282 1 , ~ 304 1,.53 26 1.5347 1.53 69 1,5390 1,5p 2 1,5433 1.54M
4,7 1.5 476 1. ~497 1. 55 18 1. 55 39 1.55 60 1.5 5 8 1 1.5 6 0 2 1.56 23 1,.56 .... 1.56 6~ 8.8 2. 1748 2.J7~9 2, 1770 2, 1'182 2. 179 3 2.1 804 2.1 8 15 2,1827 2,1838 1l 849
8. 9 2, 186 1 2. 1872 2,1883 2, 1894 2.1 905 2. 19 17 2, 1028 2.1939 2. 19.50 2, 1g6 1
4,8 1,5686 1,5 70 7 1.5728 1.5 748 1.5760 1,5790 l.s810 1.58 gl 1.58sl 1.58 7 2
4 ,9 1.58g 2 1.5913 1.5 9 33 1.5 95 3 1,5974 1.5994- 1.60 14 1, 60 34 1.6054 1.60 74
0 2.1972 2,198 3 2.l g04 2.2006 2,20 17 2.2028 2,2039 2.2050 2.2 061 2.2072:
s. o 1.6094 1. 6 114 1,61 34 1.61 54 1.6 1'4 1,6 194 1,6 2 14 1.6233 1.62.53 1.6 27 3 9 ,1 2,2083 2. 2094 2: .21 0~ 2.21 1i 2. 2 12 7 2,2 138 2.246 2,1l1.59 2. 2 170 2 . ~l:J81
~. I 1.6292 t , 63 12 1.633 2 1,6 '5 1 1.6S7 1 1.6 390 1,64 09 1.64 29 1.6448 1.64 67 O,, 2. 2 192 2, 22 0 3 2. 2 2 14 2.22 2 S 2, 2 235 2. 2246 2,22.57 2.2268 2.2279 2.22 8g
s.'
~ ,3
1.6487 1 ,6~ 1.65 2 5 1.6,544 1,6,6. 1,6.58 2 1.6601 1.66 20 1.6639 1.66,,8
1.6617 1.6696 1.6 '1 5 1,6 73. 1.67 5 2 1,6 771 1,6790 1.6808 1.6827 1.68.u
9 ,3 2.2 300 2.2 3 11 2.2322 2,2 332 2. 2343 2.23~ 2.2 3 6 4- 2.2 37 5 2.2 386 2. 239 6
9.. 2,2407 2.2418 2,24 28 2.2439 2.2"' 50 2,2...00 2.2471 2.2481 2,2402 2,2 502
~,. 1,6864 1.6882 1.6901 1,6919 1,69 38 1 .69~6 1,6074 1.6993 1.70 11 1.7 0 29
"5 2.2 .513 2.2 S23 2.2 53 4 2.2M4 2. 25.55 2.2.56 5 2.257'6 2,2.586 2.2 597 2. 2607
503 1,7Of7 1. 7066 1. 7084 1,71 02 1,7 I eo 1, 7 13 8 1.7 15 6 1.7 174 1,7 19 2 1,72 10 9,62, 26 18 2.2628 2. 26 38 2, 26 49 2. 265 9 2.2670 2,2680 e, 0690 2,11701 2:.271 1
~.6 1.7 2 26 1.7 2 46 1,7 26 3 1.7 281 1.7 29 9 1.7 3 17 1,7334 1.7 35 2 1.7S7 1.7387 0,7 2. 272 1 2.2732 2,2 742 2.2' .52 2.276 2 2.2773 2.2783 2,2 79 3 lt. 2Sos 2. 28 14
~,7 1. 7405 1. 7-$22 1.744 1.74.57 1.747.5 1,7492 1.7 .509 1.7.527 1,7 ~ 1.7 .56 1 9,8 2. 28 24 2.2834 2.2 8 2.28.54 2.28 6,5 2,281.5 88~ 2,2895 2. 290.5 2,51915
8 1,7 -579 1,7 596 1.7 613 1.7 6 3 1. 76 47 1.7 664 1,, 68 1 1,769 g 1,1716 1.77 3 3 9.9 2,2925 2.2935 2,2946 2,2956 e, 0g66 2.29'76 11:.208 2.2996 1l.Soo6 '2.so I6
so9 1, 7750 1.17 66 1.778 3 1,7 800 1.7 817 1,7 8 34 1.7 8 5 1 1,7867 1.7 8 14 1,790'

6.0 1.7918 1.79 34 1,795 1.7 967 1.79 84 1.8001 1.8017 1,8034 1.80.50 1,8066
6, 1 1,8083 I.llow 1,8116' 1.8 13 2 1. 8 148 1.8 165 1,8161 1,8197 1.82 13 1,8 22:9
6 1.8 2:....5 1,8262 1,8278 1,8 2:94 1.8 g lO 1.83:26 1.834!l 1,83 58 1.8374 1.8 390
6 1.84 05 1.8 4 11 1 1,84 37 1. 84~g 1.84 69 1, 848~ 1.8soo 1 ,8~ 1 6 t, 8~32 1.8S47
6 1,8 5 6 3 1.8 5 79 1. 85 94 1,861 0 1 .66~5 1,864 1 1,86,6 1,867 2 1.6 68,. 1.8 703

6,5
6.6
6.7
1,8 7 18
1.8871
1.90:11
1,8 73 3 1.8749 1.8 7 6 4 1,877 9 1,8 79.5 1,8810 1.682" 1.8840 1.885 6
1.8886 1.8g01 1,8g 16 1.893 1 1.8946 1.8961 1,8976 1.8991 1.9006
1.90 3 6 1.9051 1,g066 1.9081 1.909.5 1.911 0 1.9 12.5 1.9 14 0 1.9 1M
oo
I lu 10'" Primjeri:
ln 862 = ln 8.62 + ln lO' =
6.8 1.9 16 9 1.91 84 1. 9 99 1,9:u g 1,92 28 1,9 2 4 2 1.9 2 .57 1,9 27 2 1.9 286 1,9 3 1
6.9 1.93 15 '
1.9 33 0 1.9344 1.93 59 1.93 73 1.93 8 7 I .WO' 1.94 16 1.94 3 1.944.5 1 2, 30 26 = 2.1541 + 4.6052 = 6.7593;

7,0 1.9 459 1.94 73 1. 948 8 1.9 50 2 1.9 51 6 1.1)53 1,9:\44'.9.5.59 1,9 .57 3 1,9~8 7
3 ....60 .5:l
6,9078 ln 0.0862 = ln 8,62 - ln 10' =
7. ' 1.96 0 1 1,9 61 .5 .,9 6 2 9 1.96<3 1.96.57 1,1)671 1,068.51.9699 1.97 13 1.97:i17 4 9, 2 103
". 1,9741 1.9 7.5!i 1.9769 1.97 8:1 1,9796 1,9 8 10 1.98 241.98 3 8 1,98.51 1.986.5 5 11, 5 129 = 2,1541 - 4,6052 = -2,4511.
M 1.987 9 1.989 2 l.g gOO ' . 99 20 ' ,9933 ' . 9947 1,gg61 ' . 99 7' 1. 998 8 2,000 1
". 2,00 15 2.0028 2.004:2 '2.00.5.5 . ,0069 2,00 8 2 -.oog6 2:, 0109 2.0 122 2,0 136

7.5 2. 0 149 2,0 162 2,0 176 2:.0 189 12 .0202 2,02 1.5 2.0~229 2.02 42 12.025.5 2,0268
Obja ~njcnjc tablice vidi na idu toj stranici.
 TABLI Ce OPSEG KR UOA.
68 69
OBJASNJENJA TABUce 12 PRIRODNIH LOO ARITA MA 13. OPSEG KRU GA S PROMJEROM d
U tablici 12 (str. 65 do 67) dani su prirodni logaritmi. za razliku
od tablice dekadskih logarit ama ovdje su pored mantisa dane i
lcaraktcrlstlke. Logaritmi brojeva izmedu l i 10 nalaze se neposredno
d Io I I
I
2
I 3
I Is4
I 6
I 7
I ~s

u tablici ; za treu i etvrtu decimalu treba provesti interpolacij-

siru korekciju (vidi str. 19). za brojeve, koji ispred decimalnog za-
reza imaju vie ili manje od jedne znamenke, prirodne logaritme
.
-' .1 3.1 42
3.4~6
3 . 173
3.48,
3, 24 3. 236
3.5 19 3.550
3.1167
3~8 1
, ,299
S. 6 13
S.SS
3,6
3.362
s.6 76
3.393
3. 707
3..424
3.738
nalazimo pomou vrijednost i logaritama pot encija broja 10 koje ','
I.S
3.77 0 3.80 1 S,8SS 3.864-
4,08.; 4 .1J 5 -h 14 7 4.1, 8
s,llg6
4.2 10
'.927
4 .24 1
3.95 8
4 . 273
3.ggo
4 .3 04-
4.0'.11
4 , 33,5
4,0 .503
4,S67
se nalaze na kraju tablice (vidi primjere na str. 67). 1.4 ....398 4 ..43 0 4,461 4 .4 92 ...)2 4 4.555 4,587 4,618 4, 6.50 4 .681

OBJASNJENJA TABLICA 13, 14 i I' -.s

1.6
4 .7 12 4 .744
5,02 7 5. 0 58
4 .775 4.807
5.08g 5. 12
4.8s8
3 . 1.50 2
4,86g
5. 184
4.90 1
:h!l:I S
4.932
5 ,24 6
4.964
.5,2: 78
499.
5.309
Tablice 13 i 14 (str. 69 do 72) daju nam s etiri znaajne zna-
menke vrijednosti opsega i povrine kruga za promjer d od d = 1,00
'.'1,8 .5.34 1 5. 372
5. 655 , ,686
5.44 '.43'
5,' 18 5. 749
.5.466
5.78 1
5.198
5 .8 12
6,1 26
5.529
..s,843
5.~61
5. 87~
5.592
5 ,906
5. 623
.s.938
' ,9 . ,969 6,000 6,032 6, 063 6,095 6 , 158 6, ' 80 6.2::10 6. 252
do d = 9,99. Ako je promjer izvan tih granica, povrinu kruga ili
opseg kruga traimo za promjere vee ili manje 10' puta od zada- ',. 6,283 6,3 15 6.:146 6037' 6. 409 6 .440 6,47 2 6 .503 6.'33 60366
nog. Pri smanjenju ili poveanju promjera d 10> puta, opseg kruga
takoer se smanjuje ili poveava 10> puta, a povrina kr uga 10"
'.'
'.'
' ,3
6,' 9' 6,6'9 6,660 6.69'
6. 9 12 6,9'~ 6.97.
7,226 7,2 57 7.268
,,-
7,320
6 .723
7, 37
7.35 1
6,734
7.069
7.38 3
6,786
7, 100
7.4 14
6 ,8 17
7,1 3 1
70446
6,849
7. 16 g
7.477
6,880
7,l lU
7.s08
' 04 ' 034 0 7 ~71 7, 603 7,634 7.665 7. 6 97 7.7:t8 7,760 7.79 1 7.823
puta . Ako je broj znaajnih znamenaka u d vei od tri, moramo
izvriti interpo laciju (vidi st r. 19). '03 7. 85 4 7. 885 7,9 1 7 7'9~8 7.980 8,o lt 8.042 8,0 74 8 , 1 5 8, 137
. ,6 8. 168 8.200 8,23 1 8. 2 2 8.294 6, 325 8.357 8.388 8 .4 19 8, 4..s 1
Primjeri: 1) za d = 69.3 opseg kruga je 217,7, a povrina kruga a, 6,482 8 ,5 14 8,34' 6, 577 8.608 8,639 8,6 7 1 8,7 02 8,734 8.76 5
3772, 2) za d = 0,693 opseg kr uga je 2,177, a povrina kruga je . ,8 8 ,79 6 8.828 8,859 8,89 1 8,9::12 8.954 8.98 5 9, 016 9.04 8 9.079
0,3772. ' ,9 9 .111 9,14- 2 9. 173 9 , 25 9.!ilg6 9 ,268 9, 299 9.3 3 1 9 .362 9,3 93
U tablici 15 (str. 73 do 77) dani su ele- So 9.4::15 9.4. 6 9. 488 9.5 19 9.550 9,582 9.6 13 9. 6 45 9, 676 9.7 08

~
menti segmenta kruga (slika 1). Tablica a) 3, ' 9,739 9.770 9,802 9. 833 9,86. 9.8g6 9.927 909.9 9 ,ggo 10 .02
3,' 10, 5 10.08 10.12 10. 15 10. 18 10.2 1 10,24 10.27 10, 3 10.34
"~ odn osi se na segmente krugo va razliitih po- sos 10.37 1 040 1 .43 10.4-6 10.49 10.52 1 .56 1 .59 10,62 1 0,~
_ _ lumjera s du ljinom tetive jednakom jed inici. 3.4 10,68 10.71 10.74 10. 78 10,8 1 10.84 10,87 10.90 10.93 10.96
Ako je pri zadanom odnosu visine i tet ive
"' "

, "<JiY' r
Q /

duljin a tetive jednaka a, onda vrijednost du -

So.
3,6
S,7
11.00
11.3 1
It .6:t
11,03
11,34
11,66
11.06
11.37
11.69
11.09
11040
11.7 2
11, 12
" .44
11,75
11.15
11.47
t 1,78
11.18
11.50
11.81
11.!il2
It ,53
11.84
11.25
l1 ,s6
11.88
11.28
11.59
t 1,9 1
' ... ljineluka u tablicama moramo pornno iti sa a, 1'2,06 1!il,I , 12, 16
a povrinu segmenta sa a'. 3,8 11.g.(. 11,97 12 ,00 U ,03 12.10
U,., U . 19 12.22
SI. I
Tablica b) sadri podatke za razliite segmente istog kruga s
polumjerom l. Ako je polu mjer jed nak r, onda tabline vrijednosti l,
.... ..
3,9
12.57
12.25

, a, 88
12,28
12,60
12.9 1
13. 23
12,3 2
12,63
12.94
U .3 S
12,66
12.97
1,.29
12.38
12,69
1, .01
13,32
12,.41
12,72
13.04-
12.44
12.75
13. 7
13.38
n.79
13,10
Ig.4 1
12."0
12.82
tg. 13
12. 53
12,85
13, 16
13.4 8
h i a moramo pomno iri sa r, a povrinu segmenta sa r' . Kada je 4.' 13, 19 13.26 13.35 13.45
4.3 13.5 1 13,54 t ' ,57 13.60 13,63 13.67 13,70 Ig. 73 13.76 13,79
zadana duljina luka l (ili tetiva a) i visina Ir, tada je polumjer seg-
... '40'"
4.4 13.82 13. 8 5 13,89 1' ,92 13.95 13,98 14,01 14,4 14. 11
menta r jednak omjeru l (ili a) prema tablinoj vrijednosti du ljine
luka (il i tetive) koji pripada zadanoj vrijednost i l /Ir (ili a/h), ...6
14.14 14. 17
......5 14.48
14. 20
'4,5 1
14-. 23
14,55
14 ,iG
14058
14.2 9
1,.61
14.33
14. 64
'4,t
14. 7
14.39
14 .70
14.42
14.73
Primjeri: Ako segment ima tetivu a = 40 cm, a visinu h = ...7 14 .77 ,...80 14. 83 14,86 14,80 14.92 1 4 ,9 ~ 14 .99 1 5 .~ 15.0 5
15.0 8 15. l1 15,17 15,!l1 15. 30 15. 33 1 ~, 36
= 6 cm. duljinu luka l dobivamo tako, da najprije izraunamo 4.8 15,14- 1 ~24 1~,2 7

4.9 15, 39 15.43 1 ~ 046 15.49 1 ~ .5 2 1 5.~5 15.58 1:1 .6 1 15. 6:1 15.68
Ir/a = 0,15, a zatim sa 40 pomnolmo pripadnu tablinu vrijednost
l iz tablice a): 1= 40 . 1,0590 = 42,36 cm. Polumjer segmenta r ".
.,'
15.7 1
IG.mz
15.74-
16 ,05
15.77
16 .08
15. 80
16 .12
15. 8 3
16.15
1, .8 7
16.18
15.90
16.21
15.93
16 .24
15.96
16,27
15.99
16 .30
i sredinji kut ot odreduje mo pomou tabli ce b). za a/h = 6,67 ,,' t6 .34 16.37 16"'0 16.4 3 16 .46 16. 49 1 6 . 5~ 16 .56 16.59 16.62
tablina vrijednost a jednaka je 1,1010. a ot = 66,8 (linearna in- " 3 16.6 5 16. 68 16.7 1 16 ,,. . 6.78 16,81 16, 84 16 .87 16 .90 16.93
ter polacija l), Odatle je r = 40 : 1,1010 = 36.33 cm. Sada moemo s.4 , 6,96 17.00 1', 3 17,06 17,og 17, UI 17,15 17. 18 17. 2 2 17.25
nai duljinu luka l pomou tablice b) : I = 36,33' 1,1661 = 42,36 cm.
 TABUCE POVR$IN'A KRUGA
70 71
14. POVRSINA KRUGA S PROMJEROM d
d
I O l 2 3
I, I 5
I 6
I 7
I I
8 9

dio i l i 2 I 3 I I5I 6I7 I8I 9

5,5 17,28 11.9 1'.34- '.3 1 17.40
17. 69 17.7 2
17.4 4-
l'.. .'
17,78
17.5
17.81
17.53
17.84
17.56
17.88
5,6
5, 7
7.59
'.9r
17.62 17.66
7,94 '.97 18.00 18,03
1' .7.5
18,06 .8, 10 . 8, 13 18.1 6 18,19 I
:~'~ ~:~:~ '.-
18.32 . B,3' 18,38 . 8,4 1 16,44 18,4'1 .8,5 0,80 12 0 ,8 171 0,8 332 0.8495 0.86~9 0,882~ 0.6gg 2 0,916 1 0. 033 1
5.8 .8"<12 l8.SI:,5 18.28 0.96 77 0 .98$2 1.003 1.021 1,039 1,0,57 1, 112
18.54 18.57 18,60 18,63 18,66 18.69 18.72 18.7 6 18.79 r8,82 1. 75
' .9 1,2 1,13 1 1, 150 1. 16g 1,188 1,208 1.22'1 1.247 1,267 1,287 J ,3~
6,0 18,8.5 18,88 18.9 1 18.94 18,98- 19.01 19.04 I g.0 7 I g,IO 19. 13 1.3 1,327 1,34 8 1.368 1.389 1.4 10 1.43 1 1,453 1.4 7. 1 96 1,5 17
6" 19. 16 19 ,20 19.23 19 ,2 6 19.29 19 .3 2 J 9 , ~t~ 19..38 19>42 19.4.5 I 1,539 1.56 1 1.5 84 ' ,606 1,6 29 1,6~ 1 1,674 1.697 1,7t O 1.744-
6
6 .3
19 8
19.79
19.5 1 19 .M
19. 82 19. 85
19 .57
19,69
19 ,60
19, 9 2
19.6S
19,95
19.67
19.9 8
19 .7
2 0.01
19.7 3
20 .04-
19.,6
20,0 7 .I.,
11 6
1,767
2. 011
1,79 1
2,03 6
1,8 15
2,061
1,8 39
2.08 7
1 , 86 3
2. 112
1.88 7
2.1 38
1,9 11
2 . 16 4
1,936
2. 190
1,961
2,2 17
1,086
2,24 3
604 20,11 2 0 .14 20,.' 2 0,20 20,2 3 2 0 ,2 6 20.29 0:0,33 20. 36 20.39
1.7 2,270 2.29 7 2.324 2.3 5 1 2,3 78 2,405 20433 2,46 1 ' 0488 2, 516
605 20,42 1lO.45 20,.48 20.5 1 20.5.5 20 ,58 2 0 ,6 1 20.6.1- 20,67 20. 7 0 1,8 2,.545 2.!'73 2,607 2,63 0 2,659 11,688 2, 7 17 ~ ,746 2,776 e,806
6,6 20.73 2 0.77 20.80 20 ,83 20.86 00,89 20.92 20.g ~ 20,99 21.02 1.9 2.835 2.865 2,89.5 2.926 2,95 6 ',086 3,0 17 3, 48 3.019 3. 110
6,7 21,03 1Ol1,08 :U , I I 21,14 !:t 1. 17 2 1,21 21,24 21,27 21,30 2 1,33
2 1,6 1 ~.o 3. 142 3. 173 3. 2 05 3.237 3.260 ~S. 301 3,3 33 3.S6, 3,3 98 30431
6,8 21,36 2 1.39 2 1,43 21,.6 2 1,49 21.32 21.33 21,38 2 1.63
6,9 ~n ,68 !U,7 1 21,7. 21 .77 21. 80 !l1.8 3 2 1,87 21,90 2 1,93 2 1,96 2. 1 3,464- 3.497 3.:i3 3.56 3 3,.597 3.631 3.66. S.808 3.733 3.76 7
2, 2 3,80 1 3. 8 36 3,87 1 3.006 3.94-1 3.9 76 4.0Jl "~ 7 ..08S ..... 119
7.0 21.99 22.0 2 22,0:i 22.09 22. 12 22. 15 22, 18 22,2 1 22.24 22,27 2,3 4. 155 4 ,191 4 .227 4 264 4.3 1 "SS7 4,374 4, 4 12 ....g . 0486
7,1 22 ,3 1 112. 34 22.37 22,.40 22.43 22.46 22.49 22.53 22,5 6 22.59 2 ,4 4.524 4 .5 62 ..600 6S8 676 4 ,714 4, 753 4,792 4. 8 3 1 4.8 70
7,' 22.62 22.6:i 22,68 22.7 1 22.'13 22.7 8 22.8 1 ll:2.84 22.87 2ll:.90
7. 3 22.93 22,9"' 23.00 ~ 3 .03 23.06 23.09 23. 12 23. 15 23, 19 23,22 2,5 4.909 4, 948 4 .988 5. 027 5. 067 5.107 5, 147 , .187 5,2 28 60
'3044 !l3..41 !l3.So 23,53 \l,6 , .309 5.3.5 5.39 1 ~ ,4 3 3 5,474 5.515 5, 557 ~ .599 5,64 1 68 3
M 23. 25 23 .'28 23,31 23,3-4 23.37 23.4 2.7 5.726 5.768 5,81 1 5,853 5.806 5,940 ~J9 83 6 ,026 6,070 6 , 114
705 23,.56 23.39 23.62 2 3. 66 23.6g 23.7 2 23,73 23,78 113,81 lZ3,84 2.8 6, 158 6,202 6,2 46 6,2 90 6.S35 6.379 604" 6,. 60 6, 5 14 6,560
7.6 23. 88 !:I3.9 1 23. 94 23.97 24,00 11:4.0 3 24,06 24,.10 11:4, 13 24.1 6 2,9 6.605 6 ,65 1 6,607 6 ,743 6,780 6 ,835 6.88 1 6,928 6,975 7,022
7.7 '24,19 11:4 ,22 1I:4.1Ol3 24.28 24.3 2 24.35 24.38 24,4 1 24,44 24.47
24 ,54- 24.57 '24,6 0 !:I4,6 g 24.66 24,69 24,72 24. 76 24, 79 StO 7. 06 9 7. 116 7. 163 7. 2 11 7. 2 58 7,306 7.354- 7.40. 7,45 1 70499
7.8 24,.5 3.1 7,548 7,59 6 7,645 7.694 7.744 7,793
24.8:i 24.88 24 ,9 1 24,94 24.g8 2' ,01 2'.04 25,07 23.10 7.843 7.Bg. 7.942 7,992
709 24.82 3,2 8, 04 2 8, 093 8. 143 8. 194 8.245 8.a 06 8.347 8 ,398 8,501
8,450
8.. 2.5. 13 25, 16 2.5.1Ol 0 2.5,23 2.5,!26 2S.29 2.5.3 2 !Z5.3 .5 Q.5,3 8 !Z.5,4'2 3,3 8. 553 8.60. 8.65 7 8.709 8.7 62 8. 8 14 8.867 8. 920 8,973 9,0 \:16
8,1 loZ.5.4.5 25,48 2.5.51 2',.54- 2' ,.57 25. 60 23,64 25 .6 7 2.5,7 2.5,73 3 9.079 9,133 9, 186 9, 240 9,294- 9.346 9.4 02 9 . , 9.5 11 9.566
8,' 2.5.76 2.5.79 25 ,82 25. 86 2.5.8g 25,92 2.5,9.5 2.5,9 8 26,0. 26.04-
26.08 26, 11 26. 14 26.17 26, 20 26.23 26.26 26.30 26,3 3 .6.36 "5 9. 62 1 9.676 9.73 1 9.7 8 7 9. 8 42 9,808 9.9 .54 10,0 1 10,07 10, 12
8.S 3,610, 18 10 ,24 10.29 10, 35 10,.41 10,46 I O, ~ 2 1 0.~8 10.64 10.69
804 26 1 39 26.4 2 26.43 26...8 ::z6 ,:i2 26.5.5 26,.58 !26,6I 26,64 26 ,6 7
3.71 0, 75 10, 8 1 10.8 7 10 ,93 10.99 11.04 11,10 JI. 16 11 ,22 11.28
8,. '26.70 26,73 '26,77 26,80 26,83 .6.86 26,Bg 26.92 26,9.5 26,99 3. 81
'11. 34 11.40 11,4 6 11,52 11.58 11,64 11.70 11.76 11.6 2 11.68
8,6 27,02 27 .0~ 27.08 27,1 I 27. 14 27.17 27,21 27.24 27. 27 27.30 3.9 I 1.95 12,01 12, 7 12. 13 12, Ig 12,2.5 12.32 12,38 12.44 12.50
8.7 27,33 27,36 27.39 27.43 27,46 27,49 27.52 27,55 27.5 8 27.6 1
8.8 27. 65 27,68 27.7 1 27,74 27 ,77 27.80 2 7,83 27. 8 7 27.90 27,93 4.0 111.57 12,63 12.69 12,76 12,82 1 ~.88 12, 95 1::1.0 1 13,07 13,14
28,05 28.0 9 28. 12 28 ,1.5 28, 18 28.21 28,24 ..... 11 3.20 13,27 13.33 13040 13,46 13,53 13.59 13,66 13,72 13.79
8,9 27,96 27,99 28,02 -t.ll 13.85 13 ,9 2 13,99 " 14 . 12 14. 19
14, :i 4.25 1....3 2 14. 39 1 4 04~
900 28,2 7 28,3 1 28.:H 28. 3'7 28.4 0 28.4 3 28,46 28.4 9 28,5 3 28.5 6 .... 3 !4,511 14,59 14,66 14 .73 1.. 79 . ..Of 4, 93 15,00 1.5.07 15, 14
9,1 28,.59 a:8,62 28.65 . 8.68 26. 7 1 26.7:i .8.78 28,8 1 28,8 4 .8,87 14 ~ 15,21 13,!l7 15. 34 15.4 1 15.48 15.55 15.62 1~,6g 15,76 IS.83
9,' 28,90 28. 93 '28,97 29.00 29.03 29,06 29.09 29. 12 29. 15 29. 19
29,28 29,37 29,4 1 29 ,44 29.47 29, 50 ~ 15,90 1.5.g8 16,05 16,12 16. 19 16 .26 16,33 16.4 0 16.47 16,55
9.S 29,22 29.2 ,5 29 .31 29 .34
~61 6.6. 16,60 16,76 16,84 16,91 16 ,9 8 17.06 17. 13 17.20 17.28
9,. gg,SS 29.56 29.59 29,63 29 ,66 29,6g 29.7:1 29. 7 ~ 29. 76 29. 8 1
~i ' 7.3 5 17,42 17,:i 17.57 17.6 5 17,'12 17,80 17. 87 17,95 18 ,02
9,' loZ9,85 29,88 29.9 1 29 ,94- 29,07 3.00 30 ,03 300 7 3010 3 ,13 .....8 18,10 18, 17 16 ,25 16,32 18,40 18,47 18, ,,,, 18.63 18,70 18 ,78
9. 6 30, 16 3 . 19 3 ,22 3.25 30,28 30.32 3 ,35 3.38 30 ,4 1 3.44- ~9 . 8.86 18,93 19,0 1 19 .0 9 19, 17 19, 24 19.3 2 19.40 ' 9041l 19. 56
9.7 30 ,47 3 .!\0 30. ~ 3,5 7 3 .60 3 .63 30,66 30 .69 3,72 3.76
30. 88 3,9 1 30,94 30 ,9 6 31,0 1 3 104 31 ,07 ilo' 19.63 19.7 1 19,19 19,87 19 ,9~ 20.03 0 .11 20.19 :IOIa7 .0.3,
9.8 379 3082 30 85 ~ I 20>4~ 20 ,.51 20.59 20.67 20.75 20 ,83 20,9 1 20,99 21,07 21. 16
9.9 ! ! ,I O 3 113 3 116 31,20 3 1,23 31,26 3 1,29 3 1.32 31,35 3 1.3 8 , 2 21.2 4
j 21.32 1040 21,48 2 1,.57 21.6 5 21.73 ~ 1.81 21.90 511.9 8
:ro,o 8 1 .42 ~3f22106 22,15 22,23 22,31 2 2..40 22,48 2 , ~6 22 ,65 72,73 122.8 2
p..i 22
9O !:t2.99 2,3,07 2~S. 1 6 123.11 4 23,33 23.41 23.50 23...59 23,67

ObjaSnjenje tablice vidi na str. 68

 ELEMF.NTI KJUJt1'JOG SEGMENTA
73
I 15. ELEMENTI KRUNOG SEGMENTA
d
I O I l
,
2
I 3
I I I I I IS 6 7 8 9
a) D u lj ina luka i povr ina segmenta za teti vu
jednaku jedan
5.. 23, i 6 ,a. ~ 3 ,93 :l4,M 24, 11 24 ,10 ~ 4 .28 24.37 24045 24,54
5,6 24.63 24.72 24. 8 1 " ,119 2',98 21j,07 2.5, 16 2 ~ ,2~ liI: ~h31 2.5,4 3 ,
5.7 1I:5,5:l 25.6 1 11:5, 70 2,5,79 2.5. 88 25,97 11:6.06 26, 15 26,24 11:6,3 3
3.8 06... 26.' 1 11:6.60 26,60 26.79 06.88 26.07 27,06 1I:7 . 1~ 27.2'5 Omjer Omjer
,.9 27,34- 2:7.43 27,53 27,6:l 2:7,71 27,8 1 27.90 27.99 28,09 RS. IS visine Duljina visine Duljina
j tetive Povrma i tetive Povrina
6,. :l8.27 a8,37 28. 46 28, 56 28.65 28.75 28,84 28.~ RO,OS i9. I, luka segmenta luka segmenta
h h
6"
6,'
29. 2:1
30, 19
29.32
30 29
29.4 2 29. 5 1
30,39 3 ,4 8
29. 6 1
30 ,58
29.7 1
30,68
29,80
30.,8
29.90
.0.88
30.00
SO.9 7
30,09
3 1.07
-
I - I
6.3 3 117 , 1.27 ~SI , 3 7 3 1147 31.57 3 1,67 SI. '17 SI,87 31, 97 32.07
6.. 32. _7 3 2.2 7 32,37 32.47 3 2,5 7 32,6 7 3 2.,8 32,88 32.98 . 3.08
6 33. 18 33 . 29 33.39 33,80 33,go

....
33.49 33 ..s9 33.'10 "'00 M,JI
6.6 " .21 34.3 2 :14... 34,52 :14.6 34,73 ,..a. :14.94 M.oS S5.15
6,7
6.8
35. 26
S6,Si
35,36 M, 4'
36... S6.53
35.57
S6.64
3.5. 68
S6.75
35,7 8
. 6.8S
Bg S6.00
. 6,96 :3'1,7
S6,I0
37.18
36 2 1
37.28
-
0 ,01
-
.,0003
-
0. 006, 0, 26
1. 591
1, . 7 15
0 .747
0, . 824
6.9 3'7,39 37,50 37. 6 1 37.7 2 S7.8 S 37.94 S8,05 S8,16 S8 6 S8.37 e .os r,OC I 0,0 33 0,2'1 1, 1843 O,l go
0, 3 . ,0024- 0,0200 0,2 8 1. 1975 0, 979
7. .8..8 S8,59 ,8.70 38,82 S8093 S9. 04 39, 15 39.l:l: 6 39,37 .9..8 0.04 r,2 110
S9.59 39,7 0 39. 82 39,93 40,04 4O,:z6 . ...g ..,,60 .,0043 .02 6 7 o, ~ g 0.2 5 8
7. ' 40,15 40 ,S8
40,7:1 40,83 40,94 4 106 41, 1' 41,28 4 ..40 4 1,5 1 ,.,62 4 t ,74
7.'
703 4 1,85 4 1,P7 42.08 42.20 4 2.S 1 42,43 4 2,54 42,66 42,,8 42,89 0 .05 1,006 7 0,0334 .30 1,22.5 0,2 3'1

,.
M 43. 0 1 43. 12 43. 24 43.36 43,47 " .59 43,7 ",8S 43.94 44 ,06 0,06 1.009 6 0,04 1 0,3 1,2393 0,22 18
0.07 1.0 130 0 .0,,68 0,32 1,2:539 0 ,2299
+h l8 44 ,So 44 ,4 1 44.53 ...65 44 .77 ..,Bg 45.0. 45,S 45,25 0 ,08 . .0 170 0,0 .536 0,33 l /l 68g 0.238 1
7.6 45,S6 45,48 45 ,84...60 45.72 .,.96 ,.6,08 46.20 4 6 ,3 2 .6..5 o.og 1.02 5 0.0604 o... 1.2 843 0.~64
7,7 46 .57 . 6,6g
46,8 1 46.9 3 47, 5 47,7 47.29 47 .4 2 47M .7.66
7.8 47.7 8 47.9 1
4 8 ,03 4 815 4-8.2 7 48040 48.... 48,63 . 8,77 48,Bg 1,026 5 . o,2~8
"J. 0.06 7'2
7.9 49,M 49,4 49.27 49,39 49.5 . 49,64- 49.76 49.Bg 50.0. .so,." 0,11 . ,0]20 0.0740
0,36
..5
1,3000
3 160 0. 2633
8 5 ,27 5 0 .39 5,52 50, 64 50.77 30.90 5 10 2 5 1,.5 5 1,28 3'040 0, 12 r, os80 o.o8og 0. 37 1.3323 0,27 9
S.53 5 r,66 0,087 8

..
8.1 ' . ,78 5.9. 52.04 52,1 7 5 2.30 52 .4 ~ 5~ ,S5 52,68 0.3 . ,0445 0,3 8 1,3490 0.2806
8 52 ,8 1 5'2.94- .53. 07 53. 20 53,3 3 ~S 6 53.59 53.'12 53. 85 53, g8 0,4 I ,OSI' .004 8 0,39 ,3660 0,28g3
8.s ~, S4.24 054,37 . ....0 54.63 54.76 . ..Bg 55,02 ",S .55.29
8.. 55,42 5S.SS 3~.68 55,8. .55,95 56.08 S6. S1 1 >6.35 >68 ~6,6 1 "J5 . ,O~90 0 0 18 ."0 . ,3832 0 ,2982
0,.6 , .066g 0 ,.088 0... 1,4008 0 .S07 2
11,. 056. 75 , 6.88 S7.0 1 .57.15 57,!t:R 57..4 1 ~7, 55 " ,68 57. 8 2 ~ 7,9S 0 , 17
8,6 5 8 ,09 058, 22 58 .36 t .07M 0.11 59 0 ,42 l ,4 186 O,:H 6 2
S8,49 .5863 58,77 58.90 .59,4 59.1 7 5 9. 3 1 0,.8 . ,08 43 0, l g3 0 ,43 1,4367 0 , 32 .)4

-
8,7 59,45 39,38 59.7 2 59 ,86 59.99 60,13 60 ,27 60.4 60,0505 60,68
I ,00 3G
0.19 0. 1303 OM 1.455 1 0,3347

....
8.8 60,82 60 ,96 6t.lo 6 24 6. ,38 61" . 6.,605 6 79 6.93 62,07
8.9 6 2,2 . 62. 35 62,49 62,63 d2,77 62.9. 63.5 6,. 9 63 .33 6...8
9. 63,62 63., 6 63 ,go 6 04
g. l 6,.04 6' .18 65," 63..7
14. .8 14.
6~.61 6M6
6...7
65,00
14.6.
66.04
14.73
66,19
6.,..
66,33
0 .2 1
0 ,22
. ,1035
. .. 37
. ,1 244
0, 1375
0.1 448
0 522
0,4 6
0,4'
.4738
.4Q 27
. ,3 8
o. :H.....
.35 36
0.363 2
g 66..8 66 ,6~ 66,77 66. 9 67,06 G,.v o 67033 6,..g 67.6< 67,78 0,23 1,1 3S6 0,. 596 0..8 1,33 13 o .372Q
9.3 6709. 68.08 68,22 68 .3'1 68.... 68.66 68.8. 68,96 69,0 69.2'5 o..g 0. 3828
o... 1,147 0 .167.
''''309
9" 60040 69.55 60,60
9.5
9.6
70,88
72,S8
73.go
7 , 3 71, 18
72,.53 7.68
6o.a.
7 ,33
72.84
60.99 7, ...
7 ,48 7 ,63
72.99 73, 4
7,29
7.,'1 8
'73,29
'M
,....
'1.93
70...8
7!t:.08
".39
7,73
72,23
'13.75
,25 . 59 0. 747 .... 105708 0, 39 27

9.7 ", 5 74,20 74.36 74.51 74,66 '1408 2 74,9 7 75,12 75,28
9.8
9.9
7.504373.58 7!h74
76.g8 77. 3 77.29
75,8g 76,0.5 76,10
'17,60 77.76
76 ,36 76.,
8,
76.67 76,82
77044 77.9 7 07 ,.8,23 78,.8
10,0 78. 54
Obja!njenje tablice vidi na str. 68.
ObjaSnjenje tablice vidi na Slt. 68. Formule za segment na str. 193.
 TAIIUCB EI.EMEl'n1 KRU%NOG SEOMEftnJi.. 7S
74
bl Ou lj i,,_ l u k_, vi sin a , du lji na tetive i povrin a
S'ckudit' j Duljin a Visina I Duljina a PaVlima
selm en la s polu mjerom jedan luka -
I tetive: -

- -I
segmenta
a I I h h a h

so-. , DIiIii- D uljina a

-hI - Povrina
o I
V'1IiDa
I tetive
a h
I
segmenta 45
,6
0,,854-
0,8029
0,076 .
0.019 .5
10,3 2
10 ,1 0
0.,6,5.4
0,78 15
ro .~
g.83
0.030 1,5
O.Of.176

-
0, 08 29 9.6~ 0,04448
1
, OP '75 0,OO 438 ,37 0.0 17.5 438., 6 0,0oo
47
<8
0 ,8203
0,8378 0.086,5
9.Bg
9,69
0,79 7.5
0.8 13.5 9,4' 0 .04 73 1

, I :::= a,oooo
0.0003
Sl:29,19
152,80
0 ,349
0.0:1-24
229,8
15 2 ,78
o.ooooo
o.oooo t
49
SO
0, 655 2
0,8 727
o,ogoo
0,0937
9, 50
P,3
o.8~ 94

0,84.52
9, 2 .
g,"
0,05 02 5
0.0533 1
, I ......,.
6

6 o..lQ4.7
0,0006
0.0010
0.0014
114. 60
9 1,60
7 6 041
0,0698
0 ,087 2
0. 104 7
1I ~8
9 1,66
76,, 8
0,OO3

0,oo6
0 .0001 0
,.
3' o, 8g01
o.91n 6
O.g2~
0.09'01-
0 ,101 2
0 . 10 5 1
9 , 14
8,97
8,80
0.8610
().R,6,
O.~4
8,84-
8,66
8,4g
0.56 49
.5978
0.063 19
0, 1221 6...6 0.0001:1- 33
7 0,I n 2 0,0019 65 ,50 o,.<>go 8,6.5 o,goSo 8. 33 0.06673
34 0.9-425
0, . 396
o" l~ 7 1
O,()(y.t4
0 ,00:31
57,3 2
30,06
0, 139:1-
0.1 569
57.27
50 ,90
0 ,00023
0,ooo:J 2 33
,6
0,9599
0 .9774
O,II S O 8.50 0.9235
0,9389
8,.,
8,"
0 ,07039
0.074 1'

JJ
o. l 74~
0, 19 20
0 ,003 8
0,0046
43,87
4 1.70
0. 1743
0 . 19 17
45 ,81
4 164
0, 00044
O, OOO~9 37
38
0,9948
1. 0 12 3
0.117 1
0 ,121 2
0, 12:54-
8 .3 5
8 , 2:1
8.07
0.9:.43
o,o6g6
7,88
7.73
0. 07808
0,082:12

., o,aa ..
0,2269
0.2443
0.oo~5
0.006 4
0,007~
58 2 3
35 .3
32.78
0/10~)J
0,2264
0 ,2437
38, 16
3~, 22
3 2,70
0,00076
0. 00097
0,001 21
,g
60
',0'297
1.04 72
O. 12 g6

0,13 40
7.94
7.82
o,g8<8
r.oooo
7,60
7.46
0,08629
0.09059
"
Q 0,2618 0,0086 SO,60 0,26 11 3,5 1 0 .00140 6. 1, 064 7 0. 1384- 7,69 I .UI S 703' 0,095 2
.6 0. 2 793 0 ,009 7 .8.69 0.i783 28.60 0 ,0018 1 6a 1, 082 1 0, 142 8 7.5 8 1, 3 1 7,21 0,09938
17 0,. 067 0,0 110 27,01 0 .Sl:g56 26.9 1 0,00217 63 ,,0gg6 0,1474- 7,46 1,0450 7,09 0. 10428

....
.8 0 ,3 142 0,0 123 25 .~'2 0 ,,1119 25, 4 1 0 ,.00257 6, 1. 1170 O,I~ 20 7.35 I.05g8 6 ,97 0 ,109 11
0,33 16 0,0 137 24. 18 .331 24 ,07 0.00302
'9 6, 1, 1345 0.1566 7,24 1.746 6,86 0,11.08
0.3491 0,0 152 22.98 0.3473 22.86 0 .003:1-2 66 . , 15 19 0. 16 13 7,14 1.0693 6.75 0,11 0 19
0.00408
0. 3665
0,9 8 40
0, 016 7
0,01 84
2 1,69
20,90
0,3645
0,381 6
2 1.77
20, 77 0,00468
67
68
1, 16 94
1,1868
0,. 661
0,1,10
7,04
6,. .
. , 1 39
1.1164-
6,6$
6,34
0.HI443
0.1 2g8 2
0,00535
.,
a, 0,.4.0 14
0.41 8g
0.02 01
0,02 19
'20.00
19,17
0.3g87
0,41 58
19.86
19. 3
18,26
0,00607
0,_
69
'1v
1,2043
1,221'
0 , '.59
0.1808
6,83
6,,6
1,1 328
1,14,2
6...
6,34
0.1 3.5~

0,14102
'3 0....' 6 3 0 ,0237 18041 0 ....3 29 1, 16 14 6.2,5 0,1468 3
0,0077 1 7' 1,:1392 0 . 1839 6,67
a6 0....5 38 0 ,0256 17.7 1 0 04499 17 , ~5
6,38 1 ,. , ~6 6, 16 0. 1 ~'J:7 9
0,4669 16,90 0. 00862 7a 1,2 566 O.lgI O
a7 0.47 u 0.027 6 7,06
.,2741 O,lgG. 6.30 1,16g6 6, 07 O,I S88g
.8 0,4887 0.0297 16.45 0.48,8 16 ,29 O,oog6 l 73
15,7 2 0,0 106 7 1.2g1 5 0.2014 6,4' 1,2036 $,98 0,16.514-
I S,Bg 0.5 008 7'
,.,.
.g 0, 5 06 1
0,5236
0, 54 11
0,3 19
0 ,034 1
0 ,0364
15,37
14 . 88
0.5 176
0 ,5345
15, 19
14-070
0,0 1180
0.013 1
1$
76
1,3090
.,!26~
0, 2066
0,21120
6,33
6, 26
1,2 175
23 19
3,Bg
5,8 1
0 ,17 1.54-
0,17808
0 .5585 0.387 14. 42 0.5513 14 .23 0,0 14 29 77 1,3439 0, 2174- 6,18 .,2450 5, 73 0.1 84 77
3' 0.01566 6, JI 1 ,2 ~ .5,65 0. 19160
33 0. 5760 0,0412 1' ,99 0.5680 13.70 78 1.36 14 0. 2229
0. 5934 0,0437 13.5 8 a,38<7 13,,8 0,017 11 7g 1,3788 0, 2284 6,04 1,27 22 5.37 o ,1g8S9
34
o,61og 0 ,04 6 3 1' ,20 0, 60 14 12.99 0 ,01864 80 . ,2856 0, 2573

,..
33 ' ,3063 0,2 340 5,97 ',4g
36 0.6 :i1 8 3 0 ,0489 12,B.t. 0,6 180 12,63 0.02 <Xl7 8. .,2g8g 5,4 2 0 ,2 13 1
o .o:n g8
1,4137 0.2 396 ' ,90
37 0,64~8 0.517 12,5 0 0,6346 12.28 Ba 1,.SllI 0,2453 .5,83 1,3 1'21 0.2 204,S
,8 0,6 63 2 0.0545 12,17 0. 6:1-1 . 11,95 0,0237 8 .,4486 0,2510 3,77 1 ,3~5~ .5. 28 0,2 2804
0.02,568 83
,g 0.6807 0 ,574 11,87 0,6676 11.64 8< 1,4661 0,2560 5,, 1 1, 338 3 5 ,21 0, 23578
0,6981 0, 0603 11,58 0,6840 11,34 0, 02767

..
40 0,02976 8$ I,....a~ 0,26 27 :1-.6 5 1,3512 5 . 14 0,24 367
0 .7 1,56 0 .0633 " ,]<J 0 .7004 11.06
"
,a 0.733 0
0,755
0,066<
o,06g6
11.04-
10 ,'9
0.7 167
0.733
10,79
10,53
0 ,03 195
0, 034 25
0,03664
86
87
88
1.50 10
1.,.84
1 ~ 359
0.2686
0.2 746
0.280 7
5, 59
,.3'
.5.47
1.36 40
1,3767
1.389 3
3,08
" o.
4,95
0.251,1
0,25990
0 ,26825
44 0.7 67 9 0,0728 10,55 0,7492 10,29
Bg 1.5333 0,2667 304' 1,4018 ..Bg 0, 27 675
0,,854 0,076 1 10,32 0,76 54 10.05 0,03 9 15
43
90 r, 5708 o,lI9 a9 5., 6 1 .4 1 ~ 4, 83 0,28""'0

Obja! njcnje tablice vidi na str. 68. Fo rmule za segment vidi Da str. 193.
 TA8UCE EI.EMENTI KR U2NOO SE!OMENTA
76 77

D uljina Sred i, D ul jina D uljina

Sre4i!. D uljina I
-ah -hI
. I
Visina a
I Visina Po vrina Povr iina
kU I

,.
luka
I I h
I
-
h
I tetive
a
segmenta
kut
o
luka
I h
tetive
a
-
h segmenta

1,5708 O,2g29 5.36 1,4 142 4.83 0. 28540

~.3562
91 l ,s882
1,6057
O,~99 1
0 .3053
5.3 1
5,26
1.426.5
1,4 387
4.77
4 .71
0 )l9420
0,303 16
' 35
136 2,3 736
0 ,6 17 3
0.6254
3.82
3.80
1,8478
t , 8544
'.99
2. 9 7
0. 8245 4
0, 83 9 49
92 137
93 1,623 2 0.3 116 5, 21 ,4s0 7 4.66 O,3 12\l:6 2.39 Il 0,6335 3.77 1.8608 2,9 4- 0,8 54 55
94 1,6406 0, 3180 S,I6 1,4627 4.60 0.3 2 15 2 ' 38 2.4086 0 ,6416 3.75 1, 8672 2 .9 1 0,86 97 .
' 39 liI:t426o 0.649 8 3.73 . ,8733 2,88 0,88 497
1,6Sfh 0 ,3 2 44- 5,11 1,474 6 4055 0.33093
"96
.7
1,67S5
1,6930
0, 33 09
0, 3374-
, .06
5,mt
,4863
1,4979
4.49
4 .44
o, 34o~o
O,3~02 1
'4
' 4'
2.4435
2.4609
0,6580
0,6662
3.7 1
3.69
1,8794
1,8853
2,86
2.83
0 ,90034-
.9 1 5 80
98 1,' 104 0 ,3439 4.97 1,5094 4, 39 0 ,36008 '42 2,478 4- 0,6744- 3.6 7 1 .~ 1O a, 80 0.93 13 3
99 1,7279 0 ,3506 4,93 1,5208 4 ,34- 0.37009 ' 43 2, 4958 0.6827 3.66 r, 8g66 :z., 8 .947 00
'44 2.,5133 0 ,69 10 3.64 1,902 1 2.7.5 0 ,9 6 2 74-
'oo ,7433 0 ,3.572 4.8g .5 32 1 4 ,29 0,38026
>o. 1,7628 0 ,3 63 9 4. 8 4 1,54 32 4,~4 O, 390~8 '4S 2.5307 0,699 3 3.6 2 1.9074 2.73 0,97858
102 1,780 2 0 ,3707 4.80 1,5.')43 4 . 19 0,4 14 ' 46 2.548 2 0,70 76 3. 60 1.9 126 2,70 0 ,99449
1,1977 0 ,377S 4,7 6 1,5 6 52 4-,15 041166 ' 47 2.5656 0 .7 160 3.58 1.9 176 :z.68 1, 0 10 5 0
' 3
'4 1,8 15 1 0.3143 4 ,72 1,5760 4 .10 (1.4224 2 ' 48 2.5 83 1 0 .7244- 3.57 1,9225 2,65 1,0265 8
' 49 2,6005 .73 28 3 .55 1.927 3 2,63 1, 4 275
' OS 1.83 26 0,3 9 1'2 4. 68 1,5867 4. 06 0 ,43333
,.D
, 06 . ,8,500 O,3gB2 4.6 1.5973 4 ,0 1 0,44439 2,6 180 0.74 12 3.53 1.93' g 2,6 1 . ,5900
l D7 I,H6 75 0,4 52 4 ,6 1 1,6077 3097 O, 4 ~ 560 ' 5' 2,6354- 0, '1496 3J ~Q 1,93 63 2,58 . ,07 5 3~
108 1.8850 0.4 1'2'2 4,S7 1,6 180 3.93 0,4 6695 '5' 2,6,529 0,756. 9.5 1,9406 2.5 6 1,09 17 1
"'9 1.9021- 0.4 193 4.54 1,6282 3.88 04714 5 153 2.67 04 0,7666 9.48 1.914 7 2.54 1.10818
154 2,6876 0,77 5 3.47 1,94 87 2,~ 1 1,12472
110 1,9 199 0,.4264 4.50 1,63 8S 3.84 004900 8
111 ' 55 ~ ,7 053 0,7836 1,9526
1,9373 0.4336 4.47 1,648 3 3.80 0,50187 3.45 2.49 1.1 4 I 3~
1,954 8 1,6S81 3.76 0,513 79 ' 56 2,722 7 0.7921 3.44 1,9563 2,47 1,15799
"'
113 1,9 722
0.44 8
0. 448 1
4.43
4.40 1.6678 3,'12 0.S2S86 ' 57
'3 8
2,7400:
2, 7576
0.8006
0 ,8092
S.4~
3,4 1
1.9.598 2.4.5 1. 17472
114 1.9897 0.45.54 4.37 1,677 3 3,68 0 ,S3 806 1,9633 ' .43 1 ,1 ~U 51
' 59 2.77 .51 0,8178 3,39 1.gf)6S '.40 1.20835
2,00 7 1 0,4 627 1,6868 0.S504 1
"'
116
117
2, 02 46
2,0420
0, 4701
0,4.775
4.34
4.3 1
4 . 28
1.69 6 1
1,7 053
3,65
3. 6 1
3,5 7
o,56 28g
0,.5755 1
, 60
. 61
Q ,7 9~ .5
2,8 100
0, 8264
0 .83 50
3.38
3 .37
r,g6g6
1,97 26
2,S8
2.36
1.22 S~ 5
1,24221
118 2,595 004850 4,25 1,7 143 3 .~3 0 ,58827 . 6. 2.8:i1 74 0 ,84 36 3.3 5 1.9754 2.34- 1,25921

.......,
119 2,0769 04925 4 .22 1,723 3 3.50 0,60116 . 63 2,8449 0,85 22 3.34 1,9780 2,32 1 , ~ 76 :l 6
. 64 2,8623 0,8608 3.33 1.9805 2,3 0 1,293M
2,0944 0.5000 4 , 19 1,73 21 3.46 0,614-18
2,1116 0,5076 4. 16 3.43 0 ,6 2734 ,65 2,8708 0,869 5 3,3 1 1,9829 2, 28 1,3 1049
,740'7 .66
2, 12 93 0,51,52 4. 13 1,749 2 3.4D 0.64063 2,8 972 0.878 1 3,3 0 1,985 1 ~ ,~6 1,32766
2,1468 3.96 , 67 2,9 147 0.8868 3,29 1.98 7 1 2.24- 1,3 87
123 0, 5228 4. 11 1,7.'i'l6 0. 654 4
. 68
124 2, 1642 0,5 3 5 4.08 1,76 59 3.33 o,667!;9 2,9 3 22 0.8Q55 3.27 1.9890 2. 22 1.3 6 2 12
. 69 2,9496 0, 9042 3 ,~6 1,9908 ~ , 20 1,3794-
"S 2. 18.'7 D.5 383 4 ,05 1,7740 3.30 0. 68 125
126 2.199 1 0,5460 4,3 1,,620 3,26 0 ,695 05 '70 967' 0 ,9 128 3/ l 5 1,9924- ~, 18 1,396 7 1
2, 2166 0.5 53 8 4.00 1,7899 3. 23 o ,708g 7 17 2,984.5 0 ,9 2 15 3,24- 1,993 8 2, 16 1,4 1404
12' 3,0020
128 2,23 40 0.56 . 6 3.98 1,7976 3,20 0 ,7230 1 '7' O,930~ 3,23 I,gg.'il 2.14 1,43 140
129 2,25 15 0,5 69 5 3,95 1,8oS 2 3. 17 .731 16 ' 73 3.0 194 0,9390 3,22 1,99 6 3 2,13 1,44878
' 74 3, U369 0,9477 3.20 1,997 3 2, 11 1,46617
' 3D 2,268g .5714 3 ,93 1.8 126 3,14 0 ,75 144
' 3' 2, 2864 0 ,58 53 3 ,9 1 1,8 199 3. 11 0 .,65 84
0,7 8034
'75
'76
3, 343
3,07 18
0,9 56,
0,965 1
3, I9
3, 18
1,998 1
1,9986
'.09
2,07
1,4 8 359
1,50 10 1
' 3' ~, 3038 0.S9 33 3.88 1,82 7 1 3.08
'33 2,3 213 0,60 13 3. 86 1,8MI 3,05 0.79497 '77 3,08 9 2 0,973 8 3,1 7 1.9993 2,05 1,5 181 5
' 34 2', 33 8 7 0, 6093 3.14 1.1410 3.02 o ,8oQ70 ' 78
' 79
3.1 067
3,I 2 4 l
0 ,9825
0,99 13
3, 16
3. 15
1,9991
1,9999 '.""
2,02
1.5358 9
1.55 334
' 35 2.35 62 0, 6 173 3,82 1,8478 ' .99 0,82454
,80 3, 14 16 1.0000 3,14- a.coco '.00 1.57 80
O bjanjenje tablice vidi na str. 68.
 T ABLICE PR OPORC10NALNl DIJELOVI
78 79
17, PROPORCIO NALNI DIJELOVI
tt. PKnACONAVANJE STUPANJA URADlJANE
Dulj ine lu k o va k runice spolumjerom 1
. " s '4 'S .6 17 .8 '9 110

....
3 3.3 ....'.' ....
'.1 I.S I.S 6 '.7 r ,8 ' .9 ' .0
Kill
I Lu k K UI
I Luk
I Kol
I Luk '.' 3,6
e,6
3,9
e,8
4.'
3.0
4.S
3.'
...8
3...
. 5 ,...
3.6 S.8
S.7 6.0
3
JW

S
0 .000005
0 .00001 0
O.OOOOI ~
.'
3 .
0,0 17453
0.03 4907
0,0 52360
3 1'
3'
ss
0.54 10 5'
0,55855
0. 5759.59
4
s
6
7
4.4
SoS
6.6
707
... 8
6.0
7.'
8,4
So'
6,s
7.8
9. '
S.6
7.0
8.4
9,8
6.0
M
9,0
IO .~
6.4
8.0
9,6
1 1. 2
6,8
8.,
10,2

11,9
7.'
9,0
10,8
12,6
7.6

.....
9.S

'.3
8.0
10,0
1 2 ,0

' 4.0
4
S
6
7
4 0 ,00001 9 4 0, 069 8 13 s4 0, 5934 12 8 8.8 9,6 12,8 l S.6 16 ,0 8
10 ,4- 11 , ~ 1 2,0 IM 15,2
O,()()0(}'24 s 0,06 7'266 35 0 ,6 10865 o 10.8 11.7 12,6 14.t. 16.2 1'.- 18.0

I .
9.9 I S.5 15.3
6 0. 00002 9 6 0,1047 20 S6 0,6 283 19
7 0 ,00003 4 7 0,122173 s7 0,645772
8
9
0 ,000039
0.000044
8
9
O,13g626
0,15 7080
38
S9
0,663225
0.6806 78
'3 '4 I" .6 '7 I 28
I '9 I 30
I
0, 000048 10 0. 174533 40 O,6~ 132
'0
.0 O,oooog7 II o,19 1g86 4'
,0
0 ,7 5398
0,872665
l

3
2,1
4.'
','
4,4
' .3
4,6
' .4
4.8
.s
S,O
6
,.2
'.7
H
a,8
5.6
' .9
S,8
3,0
6.0
l
3
3 O,OQ()l 45 lO 0,2 0914 6.s 6.6 8,1
0.95993 1 6.9 7.' M 7.8 8... 8.7 9,0
0,000194 's 0. '22689 3
40
so O,OOO24 ~
1,'4, 6 0,244346
0 ,26 1799
"
60
G,
1,047 198
1.134464- ,
4 8.4
10 .5
8.8
1 . ,0
9.'
11,5
9.6
Il'I,o
10,0
u.s
' 0'"
3.0
10.8
3.5
11,2
14.0
IJ .G
' 4.5
12,0
",0
4
s
."
0,279 253 70 1,2217 30 6 12,6
O, OOl l2 9 1
o,ooo~8:2 17 .29 6706 1,308007 's.' 13.8 '404 .,,0 15.6 16,2 16,8 7 18,0 6

3 0.0008 73 ,8 0, 3 14159 "80 l.s06ll6s 7 14,7 15.4 16 .1 16,8

"'5 18,2 18,9
.....
19.6 20.3 21 , 0 7
4
S
6
0 ,00 1164
O,OOI4M
0 ,001745 ..
19
so
0.33 16 13
O,34g066
0,3 665 19
8,
90
100
. 20
1,.483530
1,570796
1,745 3:1:9
2,<>Qol395
8
9
16 ,8
18.9
17.6
10 ,8

I S'
18.4-
20. 7
19 .2
21,6

I
110,0
SIlit.'
10.8
23.4
21,6
24.S 25. 2
g S . ll:
26. 1
2 4 ,0
2 7 ,0
I
8
9

I "I
0,D02036 0 ,38397:1:
7
8 0.0Q:l327 '3 0 .... 0 1426 SO
. 80
2, 6 17994-
3. 141593
I 31 33 34 35 36 38 39 40
9 0. 00:l618 '4 0.4 188 79
0,4363 32 000 3006'9 l 3. 1 3,' 3,3 3,4 S.3 3.6 3.7 S.8 S,9 4,0
'0
20
0 ,00'29"9
0,0058 18 ".6 0, 453786 .,0 4,S6 3S'S
4.7 12389
a 6 6.4 6.6 6.8 7.0 7,' 704 7,6 7.8 8.0
l

3
30 0,008727 '7 0.47 1239 '70 3 9.S 9.6 ~I.!l 1 0 ,2 10 .5 10 .8 11 ,1 ".4 lJ ," 111,0
40 0, 01 16 36 .8 0,488692 SOO 05.235988
'0 0, 0 14541- '9
30
0,506 145
OS," 3599
360
4 00
6,:1:83 18 5
6, g81 317
4
s
6
12.4
1 5.~
.8,6
12.8
16,0
19.2
1 3.2
t6.5
19.8
13.6
17.0
00.4
14.0
11.5
21,0
14.4
. 8,0
21,6
14.8
18.5
22, 2
15 . 2
19 ,0
22,8
15 .6
19.5
16.0
20.0 ,
4
6
'304 :1: 4 ,0

7 2 1.7 22. 4 23, . 23. 8 24.5 2.5. 11 25,9 26.6 21.3 28,0 7
Primjer:
. ,,64, 8
9
24 .8
27,9
25,6
28,8
26 .4
29.7
27,!:t
30,6
28,0
31,~
28,8
32,4
29,6
33,3
30 .4
34.'
31,2
3~, 1
32,0
36.0
8
9

.'
J. 5 2 37'23" , rad
' o' - 0,872665
- 0 .034907 5.'35088 = soo' 41 4' 4S 44 4' I 46 47 48 .9 50
I
.... I
SO' - 0, 008 727 0 0409012
7" a: 0,00'2036 0 .401426 = . s' I 4.1 4,' 4,3 4.4 4.S 4 .6 8 4.9 , ,0 l
20" -0.000097
s" - 0,000015
0 ,0075 86
oo'
S 8
12,3
8.4
12,6
8,G
12,9
8,8
13, 2
9.0
13,5
9, '
13,8
407
9,4 9,6 8
14.7
10,0
I ~,O
a
3
0. 0058 18 ~ ' 4..4
0 .00 1768 4 . 6... 16,8 17,2 17, 6 18,0 18.4 18,8 19.2 19.6 20 ,0 4
0.9 1aw.7

" 237' 23" - 0.91845 caeL

0.00 174'" =
0.000023 =
6'
~ . 3
6
oo.,
24,6
" ,0
2~ .2
21.5
25,8
22,0
. 6...
" oS
27.0
23,0
27,6
23.5
!;I8,2
2400
28, 8
'403
29,4
.,,0
SO.o
S
6
7 28,7 '9'" 30,1 30.8 S l,5 32,2 32.9 3S,G 34.3 35,0 7
.5,645 r ad. = 323 '26' $" 8 3 28 S3.6 34-,4 35,2 36.0 S6.8 37,6 S8... 39,2 40,0 8
9 36,9 37.8 38. 7 39,6 40 "04 42. 3 43,2 44,1 45,0 9
L uk koii ic jednak pclumieru im a 57 17' 44".8 ( - l radijan ).
 TABLICE
80 TABLICA ZA KVAORA T l" U I NT ERPOLACIJU
81

I o' r o' I I M I ., I 06 I 07 I 08 I 09 I 60 I
18. TABLICA ZA KVADRATN U I NTERPOLACIJ U
03

..,
3
4
10 , 2
1~ . 3

20.'
s,'
10.4
l~h6

00.8
',3
10.6
15. 9
21,2
',4
10 .8
16 ,2
21.6
s.s
11 . 0
16.~

22,0
. ,6
t 1, 2
16. 8
22. 4-
0,71 0,8

.'.-
"04

22,8
11.6
'.4
23. 2
0,9
11,8
17,7
23. 6
6.0
12,0
18.0

24.0
r
3
4
k k.
I k
I k k. k
II Ik k. k k k.
I !

O
6
25.3
30 ,6
26.0
3.2
26.~
3 18
~n.o

3'04
27.5
33.0
:z8.0
33,6
28,5
3..
29. 0
34. 8
' 9.0
30.4
30,0
360
6 0,000
0,000
',000 0,066
0.0 16
0. 93 4 0, 147
0 ,3 2
0,853 0 .25 5
0.048
0,74 5

7 35 .7 36.. 37. 1 37.8 38,5 39, 2 39.9 40. 6 4 1.3 4 2 ,0 7 0,002 0.998 0,071 0 , 9 29 0, 153 0.847 0.263 0 .737
8 4 0 .8 41.6 4204 43. 2 44. 0 44. 8 45,6 46.. 47 ,2 .s,o 8 0,00' 0 ,0 1' 0 , 3 3 0 ,049
9 45.9 46,8 41.7 48,6 49.' 00.4 ~ 1 .3 5 2.2 5 3. 1 ,..0 9 0,006 0.994 0,075 0,9 25 0 .159 0,84 1 0 .2 7 1 .7 29

I 6.
I 62 I 63 , 64 I 6. I 66 I 67 I 68 I 6g I 70 I
0 .0 10

0,0 14
0,00 '
0,003
O,9!)O o.oSo
0 .986 0. 085
0 .018

0 .019
0,920 0, 165
0.0 34

0 ,0'-5
0.8 35 0,280

0 .82g 0,290
0 .05 0

0.05 1
0 ,720

0 .9 15 0 ,1' 1 0 .'1 0
0,00.. 0 ,020 0,036 0 .5 2

3 3
6 6 6.3 6,4 6 6,6 6. 7 6,8 6,9 7,0 0 .018 0,982 o,oga 0,9 10 0, 177 0,8 23 0 .300 0 ,700
1 2,2 Pl.", 12.6 12,8 13.0 3 .'2 ' 3.. 13.6 13.8 14 .0 0,005 0 ,02 1 0,037 0,053

4
s
6
....
.8,3

3 0, 5
18,6
24. 8
3 1 0
18.9
25. 2
3 1 .5
19,2

25 .6
3 2.0
19 .5
26.0
32. 5
.g,8
26..
33.0
20,'
:z6,8
33,'
00,4
2 7.2
34,0
20,7
27.6
34,'
21.0

:1:8.0
35 ,0
4
s
6
0 ,022

0 .0 26
0,006

0,007
0,978 0,095

0,9 7. 0,1 00
0,022

0.023
0 ,90,5 0, 18 3

o,goa 0. 190
0 ,038

0,039
0 ,81' 0 ,3 10

0 .8 10 O, 32(
0.054-

0.055
0,6g0

0 .679
36,6 37.8 38 .. 39 ,0 39.6 4 ,:1 40,8 4 2,0

...'
3 7.2 4'" 0 .030 0 .970 0 . 105 0,89,5 0. 1g6 0 .804 0 ,33 2 0 ,668
7 4 2. 7 43.4 ...8 4 5. 5 46 , 2 4 6. 9 47.7 48 ,3 49 ,0 7 0,008 0,02 4 0.0-10 0 .5 6
8 48,8 49.6 OO,. 5 1,2 5 2 ,0 52,8 53. 6 M" 30.' S6.0 8 0.035 0,9 6 5 0 , 110 0.8g0 0 .2 3 0 ,79 7 0 . 345 0,655
9 54,9 30.8 . 6,7 >7,6 58.5 .904 60,3 6 1,2 62.1 63,0 9 O,DOg 0.0 2.5 0 .04 1 0 , .57
0 .0 39 0 .96 1 O.II~ 0.685 0 ,210 0 .'190 0 , 35 8 0 ,6 4 2

-I I I I I 7' 7' 73 74 7> I 76 I 77 I 78 I 79 I 80 I 0 .043

0, 01 0

0, 01 1
0.957 0. 120
0.026

0,027
0,880 0 ,2 17
0.4 2

0 ,043
0,,83 0 ,3 73
0.58
0 ,59
0.627

0.04 8 0,95 2 0, 12.5 0,875 0,224 0.776 0 .390 0,610

7,' M 7.4 ", 7.6 7.7 7,8 M 8,0 0,060
3
3
14,2
lli ,S
14
2 1,6
'"
14.6
2 1.9
14.8
22.2
15 .0
2' 2. ~
. 5.2
22 ,8
15.'
23 . -
1,5.6
2S,'
1,5.8
23,7
16 .0
...0
3 0 ,0 .52
0,0 12

0, 0 13
0,948 113 1
0,028

0 ,029
0.8 69 0,23 l
0 .044-

0 ,045
0 ,76 9 0,4 10
o,06 r
0 .5 9 0

4 28 .4- 28.8 29, 2 29,6 30 ,0 3, 4- 30 ,8 3 12 3 1.6 32,0 4 0,057 0 ,943 0, 136 0 ,8 64 0,239 0.76 1 0 ....36 0,,564
3
6
3M
4:;z.6
36 ,0
43,:;Z
36
43. 8
37,0
44.'
37 .,5
4 5, 0
38,0
45.6
3 8.,5
4 6 ,2
S!:hO
of'i, 8
S9 ,,5
4 7, 4
4 0 ,0
48.0 6 0 .06 1
O,o r4

0,0 1.5
0,939 0,14 2
0,03
0.85 8 0 ,24'
0 ,0 46
0.753 0 ,5 0
0 .062
0,5 0
0 ,3 1 0 ,04 7
7 49.7 ,50 .' ,51. 1 5 1,8 5 2 ,5 53,2 5 3,9 M,6 55 ,3 06,0 7 0 ,066 0,934 0, 147 0,853 0 ,255 O, ' ~ 3
8 56,8 5 7,6 58 ,4 59. 2 6o, n 611,8 6 1,6 6 2.4- 63,2 64.0 8
9 63 ,9 6 4, 8 6 5 ,7 66 ,6 67 .5 68.. 69,3 70 ,'.l 7 1, 1 7'.l.0 9
,
I I I8. 8. 83
I 84 I 83
I 116 I I I I
87 88 89 90 I o kvadratnoj interpe laciji vidi str. 19.
Svim vrijednostima k meu susjednim brojevima stupca k (kako
3
8.1 8 8.3 8,4 8 8,6 1 8,7 8,R 8.9 9,0 r
16,2
24 .3
. 604
24,6
16.6
24 .9
16, 8
25.2
17,0
255
17.2
25, 8
17.4
26"
17,6
26
17.8
:z6,7
18 ,0
27 ,0
3 lijevo, tako i desno), odgovaraju jedne te iste vrijednosti kb koje
su m eu tim susjednim vrijed nostima k , Krit i k irn (tablinim)

........ vrijednostima k odgovaraju gornje vrijednosti k,.

4 32, 4 3 2,8 33 . 2 33.6 34 .0 34,' M.8 S5,2 35 .6 36 ,0 4

6
4 0.5
.S.6
4 1,0
49,2
4 1,,5
49,8
42,0
50.4
4 2 ,5
51,0
4 3.0
51 ,6
43
52 ,2
44. 0
5 2,8
. ,,0
04,0
O
6 Primjeri:
7 ,56" 5 7,' 58 , 1 58,8 09,' 60 60,9 61,6 62 .3 63 . 7
8
l) za k = 0,8 k, = 0,040 (isto kao i za sve druge k, izmeu
8 64 ,8 6 6 66 04 67,2 68,0 68.8 6g,6 7 04 7 1,2 72,0
7 2.9 73.8 73,6 76,. 78.3 79,:1 60 81.0 9
0,797 i 0,804 ili izmeu 0,196 i 0,203);
9 'h7 77.'
2) za k = 0,3 (ili za k = 0,7) k. ~ 0,052.

\I a l e m a ti k i prirun ik - 6
 TABUC E BESSF.LOVE FU NKCUE
82 83
B. TABLICE SPECUALNlH FUNKCUA 20. BESSELOVE (ClLlNDRICNE) FUNKCIJE'
19. GAMA. FUNKCIJA'
x i J, l x ) I J ,(x ) I Y, l x ) I Y ,(x) 1 1, l x ) I l ,lx) I K, l x ) I K.lx )
r (-) l n-)
I- n n-) 0,0
0. 1
0 ,2
0 .3
0 04
+ 10oo +0.00001- OO - CO + 1,000
0,9975
O.!)900
0,9776
0.04991- 1,534:1 ---6.4590
o,c~~
0, 14.8]
1.0811
O,Ro73
o .g6o.I. o ,rg60 0 .6ofio
3.]23 8
2. 2931
1, 7809
1 0010
1,0'23
1, 40
0,oo1 a:>
1,003 + 0 .05 0 1 :l,42 71
0, 1005 1,752 7
0 .1517 1,3 72"
.2401. 1145
a:>
9 .85 38
4 , 7160
3 ,0560
2. 18
.,so 0,886' 3 1.75 O,9 19 06
',00 r.ooooo J,~5 0,006 40 0.5 + 0 ,9385 +0.2423 --0.4 .... .5 - 1,4 7 15 1,063 0,2579.9244 ' ,6 564
OI 0 ,09 433 .6 0 .9044 ~I 0, 886,59 76 0.9 2 J 37
0 ,6 0 .9120 0 .2867 0.308~ 1,2604 I ,og :.l 0 .31370,7775 1.3 U28
0 ,90 2 .50 ~. 0 ,8870 4 77 0.92376
o. o ,g88 84 '7 0,8875 7 78 0 ,9 :1623 0, 7 o,88u 0.3290 0 , 1907 1,1 0 32 r, 126 0 .3719 0,660., 1.11503
OS 0.9635' .8 0,90072 ~. 0 ,8 0 ,1463 0 , 3688 -0.0868 0,9781 1 67 0 ... 3 29 .0 05653 0,86 18
0 .02877
04 0,9,844 0.80904 54 0,88818 70 0.9 0,8075 0 ,459 +0,0056 0.8731 1,2 1] 0 ,497 11 04867 0 .7 165

1 ,05 0,07 35 . ".. 0.69'47

o,8g600
',,, ~6
0,8888,
0,8896"
.,80
8.
0.93 138
0.9340S
1, 0 + 0.76 ,52 + ,440 1 +0,0883 --0.781 2
1.1 o ,71g1) 0.4 709 0. 1622 0 ,698 1
1,:166
1,326
0 ,56,52 ,0 ,421 0
0,6 37.5 0 . 3656
0 ,60 19
o,S098
06
07
0,96874
0.964 15
S' 0.8946" ~7 o,B9l>4g 8. 0 ,9 3685
0,9, 969
1,2
1,3
0 .67 11
0,6201
0 ,4983
0,5220
0.2:.181
o,286~
0 ,6 2 11
o,~18!\
r ,39-1
1.469
0 ,7147 0,]185
0:197311.'1782
0 .43 46
0.37:1.5
08 0 ,893 38 ~8 0,89 1 4 2 83
o,O~0 7S SS 1 , 5~3
og 0,9554 6 M 0.89222
0, 8g 243 84 0 ,94-26 1 1.4 0 ,.5669 0 .54 19 0. 33 79
1,5 + 0 ,.5118 +0,5579 + ,38 24 --0,4 12 3
1,6 0 .4.5.'\-1. 0.5699
0 ,47 9 1

004:104 0,3....,6
r,64 7
1. 750
0 .8AGI0.2+37
0 ,9 8 ., 0 ,2 .38
1.085 0 , 1880
.3208
n.loJ774
0 ,2 406
,35 0 ,8911 5 " Go 0 ,89 35 2 . ,85 0 .94.56 1
1 ,10 0,9.5135 0.9486g 1.7 0 ,39& O,!\778 0 .4;\ 20 0 .28.47 1.86 4 1. 196 0, 1655 fl, 21194
6. o.8~H68 86
lt 0.94 740 36 0,8908
87 0.9.5 184 1.8 0 .3400 0.5815 0.4774 0 .2 237 1,990 1. 3 17 0 . ' 459 n . 18'Z6
I' 0 .94359 37 0 ,8893 ' 6. 0.89592
1.9 0,2818 0.$81 :1 0.4~ 0 , 16 44 2.uB 10448 o ,lloJ88 0,1,597
63 o,Bg':!4- 88 0 .95507
.8 0,88854
.93993
64 0.89864 8. 0,9583 8 2,0 + 0 .2 239 +0.576 7 +o,~ I04 - 0.1070 2 ,280 1.591 0, 113 9 0,1399

....
'4 .93642 '9 0 ,88 785
2,1 O,I6fl6 0,.5683 0 ,5 18 3 --0,05 17 2. 6 ' .745 0, 1008 0 , . 227
2,'2 0 . 1104 0 .,1.S60 0 .5208 + ,00 15 2 ,6 29 1.9 14 0,08927 0. 107g
'1 ,1' ,9334 .,{. 0,887'26 .,65 0,90 1 2 0 ,96177
o,D6S23 2, 3 o ,o.5.' .s 0 .53f)l) 0 .5 18 1 0,0523 loJ,8]o 2.og8 0, 0 79 14 (',()~Hg8
.6 0 ,92980 41 0 ,88676 66 0,90 16 , 9' loJ,,, 0 .002,5 0 .5 2n 2 0 ,5 104 0 . 100,5 3.049 2 ,2g8 0, 0 70 22 0 , 08372
0.88636 67 0,9033 9' 0,06877
17 0 .9267 4' 0.97 2 40 2.5 - 0 . 484 +004971 + 0 .4g8 1 +O,I.U9 3.2fJO 2 .517 0.06235 0.07369
.8 0,9 2373 0,88604 68 0,90500 93
4' 6g 0,00676 94 0 .97 6 10 2.6 0 .0gfi8 0 .4 708 0 .48 13 0 , 188.$ 3 ,55 3 2.7 5!\ 0 .0.5540 0,06528
lO 0,92089 4-1 0,885 8 1
o.O-lg~ 0,0 ,5774

....
2,7 0. 14 2+ 0 ....... 6 0,4605 0,2276 3.842 3,016
om98S ~.8 0.1850 0,4097 0 ....359 0,263.5 4.1.57 3.3 01 0 00.jJ8 2 0.05 1 11
0.g0864 1.9S
'1

0.9 181 '
0 ,915.58
O09 S I t
0 ,9 1075
'04S
46
47
48
0,885 66
0,88560
0.88~6 S
0,88575
1.7 0
,.
'I

73
0 .g 10 5 7
0 . 9 1 :l~8
0 .9 14 6 7
.,
gS

gS
0.98S74
0 ,9 8 ,68
O,99 f 7 1
2.9 0 ,2243 0 ,37.54
3,0 - 0 ,260 1 +0.3 391
3. 1 0 .2g:U 0.3(/09
0.4019 0 ,:1959
+0,3'769 + 0 . 324 7
0 ,343 1 0 .3 41)6
4 .503
4.881
5,291
3 ,6 13
] ,9.53
4 ,32 6
o,03901 0.C4-5'Z9
0,0347-1 0.o.J.OI6
0 ,03095 0 .03.56 3
'3 74 0.9 1683 gg 0,9958 3.:1 0 ,3202 0,2613 .37 0 . 3707 !h74 7 4. 73 4 0.02759 0.3 16 4
'4 0 ,9085 11 4' 0 .88 595
] ,3 o , g.Hl 0,2207 0,269 1 0 ,3879 6,24 3 5 ,18 1 0 ,0246 1 0,028 12

1,2 5 O,gOO4 ' .. 0,88623 1.,7 5 0 ,9 I gOO ..oo

,
r.ooooo 304 0 ,3643 0, 179:1
3t5 -0.3801 + 0 , ' 374
3 ,6 0.3918 0.09'5
O,2:lg6 0 04010
+O. I8gn +004 102
0, 1477 O,.4IM
6, 78 ,5
7. 378
8,028
.5.6 70
6 , 206
6 ,79 3
0 .0211)6 0 .02 5 00
O,o lg60 I O ,02 2 2~
0 ,0 17.50 fl,0I 9 79
3.7 0,3992 0,0538 0 ,1061 0 ..... 6' 8 , 73 9 7,436 0.01,63 0 .0 1763
Vrijednosti gama-funkcije za x < I i X> 2 moemo raunati 3 ,8
3 .9
0 .4 02 6 +0,0 128
0 .4 0 18 --0.0'27'2
0,064.5 .41 41
+0,0234 0 ,4 78
9 ,51 7
10.37
8 , 140
8 .913
0,0 1397 0,1115 7 .
0 ,0 1:148 0 ,11 14 0
pomou formula 4,0 ---O, l 97 . ---o,n6.HJ --0,0 16 9 + 0 , 30 70 11, 3 9,759 0 .0 11 16 0 ,0 124-8
+
r (x) = r (x 1), I' (x) = (x - J) r (x - l) . 4 ,1
4. 2
0,3887
0 ,3 766
O, W33
0, 1386
11,056 1 0 ,3846
0.0938 0,,660
12.3 2
13,H
10 ,69
11.71
0 ,009980 0 .0 11 14
0.oo8g27 0 ,009938
x 4.3 0 .36 10 0. 17 19 0 , 1296 0 .3 484 14.6 7 12.82 o,. Xl798 8 0,008872
r (O,7) = r O7
(1,7) = 0,90864 = 1 2981 4..4 0. 34~3 0 ,2028 0,1633 0.3260 16 .0 1 1.1.,05 0 ,00714 9 o ()()79~3
Primjeri: 1)
2) r (3,5) = 2.5
.r (2,5)
07
'
"

= 2,5 1,5 r (1,5) =

4-.5 - 0,3 20 5 - 0.2 311
4.6
4.7
0 .2g61
o ,:z6g3
0.2566
0,'179 1
--0.1947 +0,30 10
0 .2 23 5
0 ,2494
0 ,2737
0 .2.....'
17,48
19.09
20.86
1 ~, 39
16.86
18 048
0 , 006 4 00 '0.0070 78
o ,005 7300.00632f,
0,005 13 2 0,oo~6!l4
4 ,8 0.2:40 4 0,2965 0,2723 0 ,2 136 2 2.79 20,~5 0 .00459 7 u.oo50~ 5
= 2,5 1,5 0.88623 = 3,32336. 4.9 0.2097 0 .3 '47 0.292 1 0. 18 1:;1 24,9 1 22,2U U.OO4 119IO'()(''''S:l 1

De finiciju, formu le i grafove vid i Da str. 184. De finiciju , fo rm ule I grafove Vi d i na str .541 do S43.
 l.EOEf\o'OREOvt POUSOMl
84 TARLIC E 85
. 21. LEGI(NDREO VI POUNOMI (KUGLINE FUNKCIJE).
x I J o I I d x ) I Y (x) I Y d ..) I 10(x ) I l t ( x j I Kolx ) l
( X) O K l fx )

....
5. 1
5.'
0,1443
0 ,11 03
I
-0, 1776 -o.S!l16 1--<>.~085 +0,1479
0.337 1 0.3 2 16 0. 1137
.3-43 2 0." 3
0 ,07 9 2
27.24
~9 .7 D
32,58
35. 65
24. 34
0,0 o
349 l
06.68 33 0 8
29. lI5 ' 96 6
3 208 26 5 9
0 ,0

404 5
36 r g
3 23 g
.go o
o x=
_ P I(.x )

0,00
p oex)
I p oex)
I P, ex) p ,ex)
I p , ex) p . ex)

5.~ o.ontS 0.,..60 0,3374 0.0445 -ooOooo . 0.OO 0,375 0 0,OO --0.3 125 0.OO
5.4 o,o 4Jll' 0.34.53 0,342 +0, 0 101 39 .01 35. 18 238 .5 259 ,. 0, 05 --0,49 6 2 --0,0747 0,36.57 0,09 '27
505 -0,0068 --o,S'P 4 -0,3395 - 0 ,0 2 38
5.6 +o.o~17o 0.3343 o.33M 0.5 68
4'.69
4 6 .74
, 8,59 '213 9
4 2 .3 3 Ig l 8
2 326
.08 ~
0 ,10 -0,4 8,50 --0,1..,,, 0 ,3379 0, 1788
--0,2962
- 0,2488
---0. 106 9
--O.I99~
186 6 0, 1.5 -0,4-6 62 -0, 2 166
5.7 0,0599 0.324 1 o,3a82 0.08B7 5," 46,," 11 2 I 0. 2928 0,75 23 -0, 1746 --0, 26 49
S.B 0.09 17 0 .31'0 0.'1 77 0 .11 9 2 56,04 50.95 154 4 t 673 0,20 -004400 --0,2800 0,2320 0,30 75 --0.0 806 ~ ll 93.5
5.9 0.1 8 2 0 0 ,295 1 0 ,30 0.1 481 6 1.,8 5 5.90 13.8 6 149 g O,llS -o,.406 1i1 --0.3359 0,1517 .3397 +0,0 24 3 --0,2799
6.0 +0.1 ,06 --0,276 , - 0,2882 -0,_75 6'.23 61.'4 12 4 4- 134 4 0,30 --0,3 6 5 --0,38 2.5 + 0 ,0 729 o,MM 0 , 129:J
6. 1 0,1 773 0,2559 0.0604 0.1 99 8 73. 66 6,.32 I I I ,. 120.5 --0,2241
6 0 .2017 0,2329 0.2483 0 . 2 2 2 3 8u.72 7~ .1lg 100. . 08 l 0.3 5 --0,3 162 --0,4 178 - 0 .0 18 7 0.3 22.5 0,222.5 --0, 1 3 18
6.~ 0 .2238 O,lInn, 0 , 225 o ,lili4 2 2 88.46 81 ,1 0 ago 0 1 0!)6 O' 0.40 -0.0600 --o,410() ~, 1130 0.27 06
6.4 I 0.2U3 0,18 161 0, 1999 0.'2~96 06.96 89.0~ 080I B~ 086 93 0045 --0,1962 --<1,447:1 --0.20.50 0, 191 7
0, 29 26
0 ,3 2 90
--0.01 46
+ 0 ,1 106
ti,5 + O ,~60 1 -o, 1~38 -0, 1732 -0,'274 1 106 .3 9 7,74 7 2 59 77 99 0,50 --0, 12 50 --0,4375 -o,28g 1
s.s 0 ,27 4 o,nso 0, 1+52 0,'2857 116." 10 7.3 065 :10 069 g8
0.05
+ 0,08g8 0, 323 2 0. 223 1
ti.7 o,28~1 0,09.53 0, 1162 o. 2!H.5 127,8 117,8 05 8 .57 06.80 -0.0462 --0..09 1 --o.S590 -0,0282 0, 27 08 0, 300 7
6, B 0 ,2931 0 ,06.52 0,0864 0 ,3002 140 ,1 129.4 0~2 62 05 636 0.60 +0,0400 -0,3600 -0.4080 - 0,15 26 0, 1721 0,3226
6,9 0.2g8I 0 .0349 0.563 0.3 0:il:9 1.53.7 1 4~ . I 0 47 :r8 0 5 05 9 0,65 0,1338 --0,2884 -004284 - 0.27 5 + 0 ,0347 0,273 7
7,0 +0,3001 -0.0047 -0.02.59 -0,302 7 168 ,6 1.56 ,0 04'248 0U4:il: 0, 70 0, 235 0 -0.1925 - 0,4121 -0,365 2 - 0, 12.53
7,1 0,2991 +0,0:J,5:J + O,C\0.4 2 0,299,5 18.5. 0 .'] 1.4 0 3 8 17 04-0 ']8 + 0, 1.502
202,9 188.3 34 3 1 0366:il: 0, 75 0,3438 --0,073 --0,3.51 - 0.4 164-
7.' O,~ 951 .$43 0 ,0 33 9 O,:il:934 -0,2808 - 0.3042
703 o ,2Bth 0.0826 0,0628 0, 284.6 222,7 206 ,8 03 0 8 4 0 32 88 0.80 0,4600 +0,0800 --0.23 30 --0,399 .5 --0. 39 18 --0.239 7
704 0, '2786 0, 1096 o,oga7 O,:J73 1 244 ,3 22 7, 2 02 7 7 2 02 9 53 0 ,85 0,.58 38 0, 2603 --0,0.506 --0, 28 5 7 --0.403 -0,39 13
7,' +0. 2663 +0,13.52 + 0, 1173 --0,20591 268,2 249,6 02 4 92 026 5 3 o.go 0,7 150 004725 +0.2019 -o,D.4- I I --0,24 12
7.6 0,25 16 0, 1.59 2 0. 14 24 0,2428 294 .3 \;174.2 02'24 0 '23 8 3 --0,367 8
3 23, 1 020 14 0 '21 41 O,9S 0,8538 0,71(4 0.5~1 +0,37 7 7
0.2346 0, 18 13 0, 16 058 0.2243 31 ,3 +0.1 8" +0.0112
'"
7.B
709
O,2I~
0, 1044
0 ,20 14 0, 18 72
0,2192 o,706s
0,203 9
0, 1817
~54.7
~8g .4
33 1,1
3 63 ,9
01 8 1 1
01629
0 19 24
0 17 29
' ,00 1 .OO 1,OO 1 ,OO r.cooo 1 ,OO 1 ,oo

8,0 +0, 17 17 + 0,'2,346 + 0.22 3.5 -0,1 58 1 4'27,6 399,9 01 4- 6.5 O l ~ 054
B.I 0, 1475 0, 24 76 0 ,238 1 0 . 133 1 .60.5 439,05 0 13 17 0 1396
B O,12'2:J 0,20580 0, 25 1 0. 107 2 515.6 483,0 01 185 0 1255
010 66 p o( X) = l; P I (.1') = XI
B .~ o,og6o 0,26.57 0 ,'259.5 0,0806 56 6, 3 53 10 0 11 '28
o,069li1 o ,1iI 708 0.1iI661i1 0, 0.535 61i1 1,9 583.7 oog 5 BB 010 14 l
B p . (x ) = 2" (:n- - l);
8,5 +0.0,.. 9 +0,273 1 + 0 ,270 2 -o,o'261i1 683,2 641 ,6 0086. 6 009 120
B.6 + 0,0 146 0,'2728 0,27 151+ 0 ,001 1 750.5 705 ," 007761 008 . 00 l
B.7 ...:...0:012.5 0.2 697 O,2 70() 0.02 80 8 24.4 77 5,.5 006 9B~ OD7374 p . (.lt) - O
i ( s,*" - 3%);
B,B 0,039'2 0 ,264 1 0, 2659 0, 0)44 905. B 8 5 '2,7 006 . B~ 006 6 ~ 1
00 5 6 54- 005064 l
B.9 0.06 .53 0,255 9 0 ,259 2 0,799 995,2 0~ 705
13 1 005088 00 5 364
p, ex ) =se35.. - 30. ' + 3);
9.0 - 0,0903 + 0,2453 + 0. 2499 +0, 10 43 1094
9, 1 0,1 142 0,23 2 4 0.2 383 0,127 .5 120' rl 34 00 4 5 79 00 4- 825 l
9.' 0,1 36 7 0 , 2 174 0 ,2 245 o, I4 9 f 13 2 1 1 ~47 00 4 12 1 00 434 , . p , (:_') = 8" (6 3 ~ - 70~ + 15%),
9.~ 0. 1577 0 ,200 4- 0,2086 0,1 69 1 145 1 1371 00 3 7 10 003 9 4
0. 1768 0, 1816 0 , 19 0 7 0 ,187 1 1595 1508 003 3 39 00 3 5 17 l
9.' p . (.lt) .. 16' (2 31... - 315%' + 105%11 _ S);
-0, 1939 + 0 , 16 13 + 11, 17 12 + O,20 3:J 173.5 1658 OO~ 006 00 3 16 0
"'5 n02 706
9.6 0.2000 0,1 395 0 ,1.502 0, 2 17 ' 19 27 1824- 007 843 l
9.7 0,2 218 0, 1 166 0 , 1279 0.2287 2U g 2006 002 436 002 .559 p ,(.lt) = 16 ( 429%1 - 693s .+ 3IS~ _ 3S%) .
g,8 o, ~3:J3 0, 09 28 0, 1 45 0 .237 9 23 29 . 207 00'2 193 00 7 3 0 2
9.9 0,7403 0,0684 0.0&., 0 .244 7 ~561 24 28 ODI 975 00 2 0 72
:ro.o - 0, '2459 +0,0435 +0.0 ,,\.51 +0,2+9 0 28 16 276 1 00 1 77 8 00 1 8 65
.! D efiniciju i grafove vidi na str . S44.
 TABtJQl
86 ELJPTlCKl IN'TEGR.AU
87
cl Po t p u n i elipt ik i integrali, k = sin lX
< g;Z;tlg:g' ..S ...~~
""''''';t;~ e<'ItoI'l8 "e> ~~ ~ ~ ~ ~~ ~
'" ~ ~.. ~~o~o ~~~
I I I I I I
~ -. 0 .. ":O..
e'2 00 "'!t: "t
~ 00 __ _ 1:'
'" o" K E a"
I K
I E a" K E

.
:, ~ :!;,D~ -+ : ~~::!;;
~:ll ;l;<8,..,. g"C"IloO
...
ee e s e s s s e
o.",ci ..
.., .'"
"
..
~
o'" rS
ct .... UlI ....00 'Of'.... ..
"'Hr- "' ''r
~~~g
os s :
0"0"' 0" ($
o

4
I .~7 08
1,5 70 9
1.,57 13
1,.57 19
1,5708
1.57 7
1.,57 3
1,.s697
.,...
.1
33
1 .68~8
1.694 1
1.7028
1.' l l g
1.46 7.5-
1.46u8
1.4539
1,4469
60
61
6.
6.
2. 1 ~6.5
2 , 184 2
2 , 2 132
2,243.5
1. 2 1 t I
. , 20 1.5
1. 19 2 0
. ,1826
.572 7 1,.56 8g .4 ,7 214 J .4397 64 2,2754 1.1 '132
~ ...,
Cl"! ...,,,,(O') _""_ "'!'
.... clio cl OIl,:)
", 0l ll")1.O on ....
~ CCl 0l0l,... ..... 0
5 . ,.5738 1,,,6, 8 ss 1.7 3 12: ...3 23 6. 2.3088 1. 16 38
:, 6 1.57.51 1 .566,5 .6 1. 74 15 66
"
'"
~
""''''''''''''=1.0 0._ O
.. "':. t"2 "2t: ~~":' O. "'::
= 0 0 0 0 0 " ' _ ('0 1:' .- ~ ~g ~CS$i'S,~
... 11'"I"''''' ,...
OOc-OOO':':
0- 7
8
1.576,
1.5785
1.564 9
1,.56 32
.7
.8
1.7522
1,76 :) 3
J 04240
10417 .
1,.09 2
67
68
2.3.39
2. 380g
1l,.flg8
1 . 1~.5
1, 1453
1. 1362
II 9 1,.5805 1.056 11 .9 1,7748 1,4013 Bg
.... - -
2,.-.6 10 1, llI7:l
10 1~8:l8 1.5~ 40 1.,868 1.393 70 :l.5046 1,11 B.c.
. e.'"
. ~
~Il"le.I.O ""(o"+ "'1I'l

O _
ll') 1:1 C"'I.... ct .... c'l ""
,.. ;;1;
of' .... 1D .. e. ...
on
t"'I OI") l" C'\ I:I .... cc ..
OOO O ': ': '::4 . '"'"
"
~ ~~ ... ~:J;J:g~ :
.... ..,fO~onOl _e. ClI ..
_ _ C"IIl"I:.c""Ol O "'c.
cooo"co ,: ,; ,: l.
II
lO

14
1,.58.54
I .~ :I
1.59 1,
1,594 6
1,.5564
1.5537
1,05.5 7
1 .~7 6
4'
42

"
44
1.7992
1,8 1:12
1.8256
1.8396
1.3849
1 , 376~
1.3680
1.3594
71
7'
7.
74
2, ~~ 7
2 .~99 8
2,6,521
2.708 1
1, 1096
1.1011
1 .~ 7
1,08
'5 1.5981 1,M42 45 1,8,541 1,3506 75 2.76 81 1.0 764
16

-'." .
1.6020 46 1,869 1 76 1, _
.'"
I,M oS 1" .. . 8 2,8327
~ ,..,.
-OI") "'
tf' "".,
,..,. cf - "8 ~",...,c")
O :;!.. ~oog
'If' ''' ""' lt)
\Q '''' OI
eo'lotg
..., on
...,
17 1,6061 1.5367
" Ii) C"I 0"1 ~ 'D
_t"'Irn .... _ .... ol o "o A ~ ; ~~~a;. q; ~ ~ ;
47 1,8848 1,33:19 77 2.9026 1,06 11
O O O O O O"' .: .: .: .:
18 1,6 105 1.5326 48 1,9011 1.3238 78 2.9786 1.0538
0 0 0 0 00 0 - - -
19 1.6 1,51 1.,5283 49 1,9 180 1,3 147 79 3. 061 7 1.04 6 8
>
o 8 ("1('1 ... 0') ,.. .. - &-

Rl
1.6200
1.6 252
1,.523 8
1,5 191
SO
51
1.935 6
1,9539
1.30 55
1,2963
80
8.
3,15 34- 1. 41

.
"e> ~ ,..
.... on
'"
.."":.C2 "'::
0 00 0 0 0 .. ..
..e._
Ut"'l """"
'::::".:"":'
-e<'l ~Ol')~
.... etro,...e
'' __ 1I2 r:
CO

".. .
e
o
...ID .... ID - .:8 et
g !: ~ ~$ ~ OI :: ~~
0 000000': ':':
~ oo

1,6 307
1.6365
1.5 141
' ,5 090


1.9779
1.99 27
2870
1,2776
8.
8.
3.2 553
3.36 99
3...500<1
1,0338
1.~7 8
1, 0223

"..o
--
~ CO J "''''.... ~
'o

OI
-. -- ~ C"'l C"'l Q _ C"l IO C"I " '"
114
5
.6
1.6426
1,6490
1.655 7
1.5037
10498 1
1.49 2<1
54
55
56
2.':>133
2. 347
2,05 71
1,26lh
1.2587
1.2492
84
85
86
3. 6 .5 19
3. 83 17
.,528
1. 0 172
1, 0127
1,0086

-
co ....'8 d:'2 -
_ ec , tt'l0! CO
1l"l e .... "',...11')1:0 .... C"l1D r- 7 1.66 27 1,4864 57 87
" .., " o8o.t 1.2 597 4,..87
-
CO 1,0053
'" !:' ~ ~r:.~ o cg o e> _ ::: ;; ::8 tZ 8'e ;; ~ .8 1,6 70 1 1....80 3 s8 2. 1047 1,230 1 88
c: '" o ooo o ': ': ': ': 00 0000 ': ': .': ': '9 1,6777 1,4740 M 2. 1300 1.2 lUJ6 Bg
4.7427 1.0026
1,0008
e 5. 4349
3" 1,6858 1.467S 60 2, 1,565 1.2 l1 l OO OO 1,0000
e ~~
of' OlC":ltol'l l:'l ~
Ol ~ .... .... "" ....
OI .... 8 e
~ .... MCl .......
'O:t' CCl o et...
SOl
eJ: .... CO
C:: C"'l
~ ~ ~ ~ f:. ~ ~ :~~
ooooo o .... .:.:..: '"
~ .. ~ ;lj~~~
0 0 0 0 0 0 - ..... -
q, ~ ~;

~ c.o t"'I t"'I ... ~ Ol~lD CO

'1' OI ... Cl .., -
~ .., OI OIIOCOc.o OI o cl ~:2
~~ g ~~ ~ ::~ ~
ot) cf
"e> ~~~:I) g ~ ~ ~ "s o C"I cr; on
... f.'I")Il")IDC:O
e
M
O O-OOO O...: .: ..: ..... 0"000 rS o" ': ': ..........
-- :;
"

~ 1l"l"' \ Q " " , C" "' C')CC! ~ on _ID ... ,... et "' t"')~
e ;!C'I~~~ ~;"g ~ ;ts:~a: ~ ~ ;;;~ ....
.. "':.~ .';r~~c.. ~~ ":! "e> .. ..... C'2 ..'2~e:tO"C"I. C"2"2
'" o oo o oc. - ... ..... o o oo o o .... ... ...
._ -
.: "" 2 U~~.g~.s 8,
X "o 2 g ~~ ~.g ~.s 8, "
 I ~'T E.G RA L VIEROJATi\OSn
88 TABUa 89

I I I
23. INTEGRAL VJEROJ ATNOSTI

f- - s

J!22,.. 2dt'
l'
s
I
<I> (.) s <I> (. ) s
I <I> (s ) s
I <I> (. )

CI> (xJ =
o ..
1,20

22
0., 699
0 . 77 3 7
0 .7 775
.".
5'
52
0,866,
o,86go
0,8715
.,80
8.
82
0.928 .
0.92 9 7
0 ,93 12
2.50
55
60
0, 9876
0 ,9 89 2
o,9!)07
s
I <I> (.)
I s
I <I> (. )
I I <I> (o)
I s
I <1> )
23
24
0,78 ' 3
0,785
53
M
0,8 740
0,8 764-
83
84
0,9328
.9342
65
70
0 .9920
0,993 1

.... 0,0000
0,0000
,30
3'
0,2358
0,2434-
. ,60
6.
6,
0,4:)1.5
0,4.",8 1
,90
91
0 ,6 319
0 ,63 72
l ,ll5
26
27
28
0,788,
0.79 23
.7959
1.55
56
57
0,8 769
o,R8 12
0,88,36
1,8 5
86
87
O . 93~ 7
0.93 7 1
0.9385
2, 75
80
85
0 ,9940
0 ,9949
O.99~6
02 0 ,0 160 32 0,251 0 0,4647 92 0 ,6424 0 . 79 95 58 0.8859 BB 0.9399 90 0,9963
03 0 ,0239 33 O,25R6 63 0,47 13 93 0 ,64 76 29 0. 80 29 59 0,8882 89 .94 12 95 0,9968
04 0 .03 19 34 0, 266 1 64 0.477 8 94 0.6 ,528
' .30 0,8064 J.60 0,8904 ' ,90 0 .9426 3,00 0.9073
0 ,05 0 ,0399 0,35 0 ,2737 0,65 0,4843 0 ,9 5 0. 6579 3' 0,80g8 6. 0.89 26 g. 0.9439 '0 O,9g806
06 0 ,0478 36 0,2 8 12 66 0,4907 96 o,66 :l9 32 0 , 8 132 62 0,8946 g2 O. 94~ f 20 0,9986.3
7 0 ,0558 37 0,2886 67 0 ,4971 97 0,6680 33 0 . 8 16 5 63 0,8969 93 0.9464 30 0 ,9 0903
08 0 , 0638 38 0,2961 68 0,503 5 98 0, 67 29 34 0.8 198 64 0.8990 94 0 .9 4 76 4" 0.99933
0 ,07 17

.... 69
09 39 0,335 0,5090 99 0. 6778
1.35 0, 8230 1, 65 0.9011 1.95 0,94 88 305 .99953
0 ,1'0 0 ,797 0.3 106 0,7 0 0 ,5 16 1 ' .00 o ,68:17 36 0,8 262 66 0,9 0 3 1 96 O.9~OO 60 0.99968
II 0 ,0876 41 0,3182 71 0 ,52 23 o. 0 ,6075 37 0 ,8293 67 0 .9051 97 0 .9 5 (2 7" 0 ,9 997 8
12 0 ,095 5 42 0 ,3255 72 0,.528,5 o, 0 ,692 3 38 0.8324- 68 0, 90 70 gB 0 . 9 5 2:) 8" 0 .9 99 86
13
14
0 ,1.5
0, 103 4
0. 1113

0 ,1192
43
44
0,3328
,340 1
0 ,75
73
74
O,.'i346
o,Mo,
0,54 67
03
04
0.69 70
0 ,7 17
00,.,7061093
.,..
39

41
0 ,8 355

0,8385
0 ,84 15
1,70
6g 0.9090

0.9 109
0, 9 127
',00
05
09 0.9534-

0, 9545
90
4,00
0.99990

0, 999 94
16
17
0. 127 1
0 , 13:.
0 , 45
46
47
0,3473
0,3545
0 ,36 , 6
76
77
0,5527
o,5s 87
1,0 5
06
07 0, 7 154
42
43
0 ,8441
0,8 473
7'
72 0, 9 1.4.6
0, 916 4-
ID
0.959 6
O,9 6 43
0,968 4
4.411 1- 1 0-1
73 I'
18 0. 1428 48 0.3688 78 0, 5646 08 0,7 199 44 0,85 1 74 .9 181 20 0,97 22 (,!lg. 1_ 10-'
19
0 ,20
2.
22
0, 1507

O,I !'IB.s
0,1663
0,174 1
. ..
49

' 1
52
0,3759

0,3829
o ,38gg
0. 3969
. ,80
81
82
79 0,57 05

0,5 76 3
0,5 821
0 ,5878
09

1,1.0
II
12
0.72 4 3

0.1 28 7
0, 7330
0 ,7373
1,4 5
46
47
48
0, 85 29
u,8S5 7
0,8584-
0, 8611
1,1 5
76
77
78
0 ,9 199
0 ,92 16
0 ,9:l33
0,9 249
~ ,2 5

30
3>
40
0,9 756
0 ,970 6
o,g8 12
0, 9836
So:J27 I- I er'

23 0, 18 19 ~3 0 ,4 0 39 83 0,593.5 'S 0 .74'5 49 0, 8638 79 0,9 265 45 0,g8S7

4 0, 1897 54 0.4 10 8 84 o,~ 99 1 '+ 0 ,74 57
1,50 0,86 64 80 0, 928 1 0,9 8 76
" 2,
26
0, 1974
0 ,25 1
. "5
56
0 ,4 177
0, 4245
0 ,8 5
86
0 ,60 47
0, 6 102
1, 15
,6
0 ,7499
0.7 54 0
:1,5 0
!
27 0 . 2 (28 57 0,43 13 87 0,6 157 '7 0 .75 80
28 0, 22 5 58 0 ,438 1 88 0,62 11 ,8 o)76~w
Bg 0, 6 265 19 0.7660

."'.
29 0,4448

....
0 ,228 2 59
0.2358 .,60 0 ,4515 0.6319 J'" 0 ,7699

III G raf funkcije i njegove jednostavnije primj ene vidi na str. 654.
Ponekad Integra lom vjerojatno sti na zivamo funkciju
x

erf x = .2..
JI1t.
I .-" dl = CI> (x jI"2)
 91
- b + Vb' 4ae )
Sjecite s osi Ox : Ah A, ( - 20 ' O ,s osi Oy :

b 4ae -b')
B (O. cl. Ekstrem je u taki e (- 2a' 40 o para boli vidi
n. GRAFOVI str. 240 do 242.

A. ELEMENTARNE F UNKCIJE
PoIinom treeg stupnja: y = + bx' + ex + d (sJ. 4l.
ar
. Graf je kubna parabola. Tok funkcije zavisi od predznaka a i
t. POL1NOM! li = 3ac - b' . Ako je li ;;. o (sl. 4, a i bl, funkcija za a > Omono-
Linearna funkciJa : y = ax + b (sl. 2, al. tono raste, a za a < Omonotono pada. Ako je "" < O funkcija ima
jedan maksimum ijedan minimum (sl. 4, cl ; za a > Oona u poetku
Graf je pravac. Funkcija monotono raste za o > O, monotono raste od - oo do maksimuma, zatim pada do minimuma i ponovo
pada za a < O, a za a = Oje konstantna. Sjecita s osima: A (-b/a,Ol.
B (O, b). Detaljnije vidi na str. 230. za b = O upravna proporcio-
nalnost: y = ax ; graf je pravac koji prolazi kroz ishodite koordi-
natnog sistema (sl. 2, bl.

e
, . li
aJa<O blo>O
aJ .1 >O.o cO bl~ O. 0>0
Sl. 2
51.4
Kvadratni trinom: y - ar + bx + e (sl. 3).
raste do + "? ; za o < O padaod + oo do minimuma, raste do
Iy y maks!,"u~ l. ponovo pada do -oo. Sjecita s osi Ox odreuju
realni korijen] jednadbe y = O. Korijen moe biti jedan moe ih
biti dva (u tom sluaju je u jednoj taki dodir) ili tri: A:, A, i A,.

8 Sjecite s osi y: B (O, d). Ekstremi e, D: ( b 3~'

d+ 2b'- 9abc :je (6ae-2b'l V=K)
27a'
Taka intleksije jest centar simetrije krivulje:
e b 2b'-9abc
aJa>O ~}o<D E (- 3a ' 27a' + d) ; tangenta u toj taki ima koeficijent
Sl. 3
.
smjera tg<p - (ddx_.Y) B _ -li .
3a
Graf je parabola s vertikalnom osi simetrije x = - b/2a. za
a> O funkcija u poetku pada, dostie minimum, zatim raste; pri
a < Oraste, dostie maksimum i pada .
za rje!a van;e kubne jednadbe vfdJ Itr. n, do ts7.
92 GItAroVI
R.l ZLOMUES E RACIO:'tiALNE PUN KCIJE
93
PoJlnom n tog stupnja (sl. 5).
Kod este upotrebe grafova p o 1i n O m a 4. s t u p nj a
y - - fI-MIXlMfI
y = aox" + a,ro-1 + oo . + a._lx + a,. y = ax' +
bx:' cx'+ dx + +
e. uz zadani a, podesno je nacrtati
- -- - graf funkcije y = ax' (vidi nie) i zatim prenijeti ishod ite ko-
n ~paran
Graf je krivulja n-tog reda", para-
taku ~, O) , svesti jednadbu na oblik
, --' --'\
\
\ bolnog tipa . ordinatnog sistema u (-
\ , a) n neparan, y se neprekinuto
mijenja za ... > O od - oo do +00.
Y = aX' +
aX' bX + +
c' i nainiti geometrijski zbroj ordinata
,,
a za Ile < O od oo do - oo ; krivulja + krivulje Y = aX' i parabole Y = aX' b'X +
e', +
moe sjei os x (ili je dira) od l do n Potencija : y = tu" (n = cio broj > I) (sl. 6)-
Sl. S
puta, Ekstrema ova funkcija ili uope Graf je parabo~a n-tog ",~a: I) a ~ l! krivulja y = Je" prolazi
nema ili ih ima paran broj (od 2 do kroz take C! (O" O).' A. (1, l?, l dira OS .X u Ishoditu. Ako je n paran
n- I ), maksimurni i minimumi meusobno se izmjenjuju ; taaka (sl, 6,a?, knvu lj~ je simetrina S obzi rom na os y i ima minimum
infleksije ima neparan broj (od l do n-2). u lsh~dltU; ak~ je pak n nel?a~n (sl. 6, b) tada je krivu lja simetrina
b) n paran , y se neprekinuto mijenja za ... > O, od oo do + s obzlr~m na .Isho~ ite! koje je taka infleksije. Asimptota nema.
+ oo , za a. < O od -oo do - oo; os x ili uope ne sijee, ili je 2) OPI sl uaj , Krivulju y = tu" dobijemo iz krivulje y = x" sa
sijee (ili dira) od l do n puta. Funkcija ima neparan broj ekstrema I a I-strukim ras~eza.njem u smjeru osi y; ako je a < O, ta da je on a
(od l do n-l), maksimumi i minimumi se meusobno izmjenjuju ; zrcalna slika knvu Ije y = I a I x" s obzirom na os x,
taaka infleksije ima paran broj (od O do n-2).
Asirnptota i singularnih taaka takve krivulje nemaju. 2. RAZLOMLJENE RACIO NALNE FUNKCIJE
za crtanje grafa preporuuje se nai najprije ekstreme i ta ke
infleksije (a takoer i vrijednost derivacije u tim takama), ucrt at i te Obrnuta proporeionalnost : y = ~ (sl. 7).
take i u njima tangente na krivulju, a zatim jo nacrtati neprekinutu X
glatku krivulju. Graf je istostrana hiper-
y
bola kojoj su asimp tote ko-
y ordinatne osi. Prekinutost pri :
,: .
....." , ....e x = O (y = oo). Ako je
I
I
\
I
\
I
:1 .....,,'
t
e oo
J

2
,, a> O, funkcija pada od O do
- oo i od + oo do O (p una A' I
I
I
I

\
\
5 ,, krivulja u I. i 3. kvadrantu) ;
--
-' I
\ A ako je a < O, funkcija raste . - -- O
\
\
\
\
4
I
I
I
I

-:tl o l.
od O do + oo i od - oo do O
(crtk ana kri vulja u 2. i 4. kva- ,'s;'
------ .
\
\
J
I
I
-, dra ntu). Tjemena hiperbole I
\
,,
\
2 I
I

-2
A, B ( I~ , VlaT; ,
I
I

,,
I I
I predznaci su isti pri a > O
A I
i suprotni pri a < O. Ekstre-
,,: -J
ma nema. O hiperboli vidi stra - ,I
-, O' -4 nice 237... 240. SI. 7
al bl
St ,
Razlomljena linearna funkci:.
... : y a,x
- +
= a,x + bbl (s I.8).
I

za red krivulje vid i str. 230. Graf je is/os/rana hiperbola s asimptotama koje su paralelne
za rjeavanje algebarske jednadbe n-tog stup nja vidi str. - I S ~;;1 6 t i
163... 165. . s koordinatnim osima ; sred ite je e (_ b" ~l) . Parametar koji
a J a.
 ORAI'OV RAZLOM UENE RACI ONALN E FUN KCUE
94 9S
odgova ra a u jednadbi obr- y
Graf je krivulja 3. reda, sime t rina s obzirom na vertika lni
nute proporcionalnosti jest v b . o
Pra ac x = - 2a' os x Je asimptota. Tok funkcije ovisi o predzna-
_.!!...
~.,
gdje je D = la, b' l"
at bf.
i
tjemena hiperbole su A, B y

(
_ bS 1!jDj . ad VID1);
a. at
preznaci su isti za D < O i
razliit i za D> O. Prekinutost

funkcije je kod x = - ~. Ako

at
je D < O, onda funkcija pada od
bJ c~O.b > O

a,
- d O -oo .l od + CO dO -a, ; SI. 8
QI QI

ako je D> O, funkcija raste od a, do +00 i od - oo do a.

a ,'
- - - - - - -A 0- - - -- - - -
at
Ekstrem a nema. D o E,

. y = a
FunkCIja +x
b + XI
e = (ax' +bx
XI +e) (sl. 9). lb ~ O, I
I
e ~ O. za b = O vidi str. 98 (potencda), za e = O vidi naprijed cl c<O, b~O d j o, b<O
SI,9
(razlomljenu linearnu funkciju)].

Graf je krivulja 3. reda sa dvije asimptote: x = O i y = a;

sastoji se od dviju grana: jedne na kojoj se y monotono mijenja od a
+
do oo (ili - oo) i druge koja prolazi kroz tri karakteristine take:
sjecite s asunptotom A
o ox ' ( e a) , ekstrem B (2e
- b' bl)
- b ' a - 4c I

taku inJIeksije e (- 3:, a- ~'). etiri sluaja mogueg polo-

aj s-o
aja tih grana zavisna su od predznaka b i e (sl. 9). Sjecita s osi

x : D , E ( - b + )lb'
in - 4 a_c)
., O ; moe bit i d va, Jed no (dodir)

Ih Itl
II

ili nijedno, to ovisi o predznaku b' - 4 ac. cima a i A = 4ae - b'. Razmotren je samo sl uaj a > O; za a < O
treba razmo triti krivulju y = I i njenu simetri
" y
Funkcija =..a.r. + Ib
x+ e
(sl. 10).
nu sliku S obzirom na os x.
(- a)x' - bx - e
 RAZLOMUFN E RA OOSAL"'iE FU NKCIJE
96 ORAFOVI 97

ra - 2 vdcae-b ).U oba (_1 /~,

a) tJ. > O. Funkcija je neprekinuta i pozitivna za svak i x, Raste do O (sJ. 11, b,) ; minimum je A
od Odo maksimuma i pada do O. Maksimum je A ( - :a'~), take sluaja graf ima prekinutost kod x :a i jednu taku infleksije.
= -
' "
infleksije su B, e (b
- -2 -VK- , T3a) , k oe fi cijent
" .
smjera tange-
a za lIJ '-' c) tJ. < O. Dvije take prekinutosti : x = '" i x = ~; to k funkcije
tg <;> = + o' (~r/. (sl.
zavisi od predznaka ct i ~.
nata u njima je 10, a).
lj ct i ~ imaju razliite predznake; funkcija pada od O do - co
b) tJ. = O. Funkcija je pozit ivna za svak i x , Ra ste od Odo + co, i od + co do - co i od + co do O; ekstrema nema (sJ. ll, e.) .
ima beskonanu prekinutost pri x = - ~ i pada od + co do O
(sl. io, b). yi

c) tJ. < O. Funkcija raste od O do +

co, zatim ima beskonanu
prekinutost, prelazi od - co k - co kroz taku maksimuma, ima
drugu prekinutostipada od +co do O. Maksimum je A

take prekinutosti: x = aV
-b + tJ.
(sl. lO, e).
(-:0' ~) ,
aJfl>O
A lO'

~M.O.b~O

x yi
Funkcija y
cu+ +e
'b
x
(sl. 11).

Graf je krivulja 3. reda, koja prolazi kroz ishodite, asimptota

je os x, Tok funkcije ovisi o pred znacima a i tJ. ~ 4ac - b', a lako-
der i od predznaka korjenova ct i ~ jed nadbe cu ' + bx + e ~ O
(ako je tJ. < O) i od prcdznaka b, ako je tJ. = O. Razmotren je samo A~
sluaja > O; za a < Olrebarazmolritikrivu\iuy
.
= (
-
) ' x b
a x - x -e
t,J!J<O czJ1J <O c, J!J <O
i njenu simetrinu sliku s obzirom na os x. cl t f) razliCitih predznaKa Gl: I (j nefJO.!lvfll. cl I apozli /VrH
a) tJ. > O. Funkcija je neprekinutu, pada od O do minimuma, SJ. It
raste do maksimuma i ponovno pada do O. Minimum i maksimum
jesu A, B r~. -b -+li 21r=ae), krivulja ima tri take infleksije
(+Ir
2) ct i ~ su negativni; funkcij a pada od O do -co, zatim se
mijenja od + co do + co prolazei kroz taku minimuma i na kraju
(sl. ll, a). raste od - oo do maksimuma i pada do nule ; take maksimuma
i minimuma A, B dobivamo prema istim formulama kao i u sl uaju
b) tJ. = O. Tok funkcije zavisi od predzna ka b : I) h > O; a) (sl. ll, e,).
funkcija pad a od O do - co, ima prekinutost, raste od - CO do

maksimuma i pada do nule (sl. II, bl), ma; simum je A ( +

~ ) ; 2) b < O; funkcija pada od O do minimuma, prolazi

v~ , 3) ct i ~ su po zitivni; funkcij a pada od O do minimuma i raste
do +00, zatim se mijenja od - oo do - co prolazei kroz taku
maksimuma i na kraju pada od
minimuma A, B dobivamo prema istim formulama kao i u sluaju
a)(sl. II, e,).
+
co do O; take maksimuma i

2 oe +b
kroz O i rasle do + co, ima beskonanu prekinutost i pada od co + U sva tri sluaja graf ima po jednu taku' infleksije.

~1a t e m a t i k i pr t ru n t k - i
 ORAfO V( IRACIONALNE FUNKCt1E 99
911

Potencija : y =
a
-
x"
= ax-o (n je cio po- YI, ,
,, i B, D (-;a' v'~), gdje je .6. = 4ac-b'. Podruje definici
zitivan broj) (sl. 12). je i tok funkcij e ovise o pred znacima a i.6. (vidi sI. 14). Funkcija je
dvoznana, ima ekstrem ako su .6. i a istog predznaka (take B i D ).
Graf je krivulja hiperbolnog tipa, kojoj su
asimptote koordinatne osi. Prekinutost kod IY ,
x =O. ,r
Ako je a > O, funkcija za paran n raste
od O do + +
co i pada od CO do O, pri emu '\ , , B,
, , I
,I "
je sta lno pozitivna, a za neparan n pada od
O do - co i od +co do O,. -' , , o , '"
Ako je a < O, funkcija za paran n pada \
\ - - Y"' ?
I
ot , '", , . I , ,

~'
od O do - co i raste od - co do O, pri emu I
I ----y. ';
D ' 0 '\
je stalno negat ivna,a za neparan n raste od I a> O .,, ,
1
O do +co i od - co do O. I bl 0>0. li>O e} Q~ O. IJ <O
1 aJa<O.A<O
Ekstrema nema. Krivulja se asimptoti ki I
pribliava osi x to bre, a osi y to sporije, Sl. 12 Sl. 14
to je vei n. za paran n krivulja je simetrina
s obzirom na os y, a za neparan n s obzirom na ishodite koordinata . pri a < O i .6. > O funkc ija prima samo imaginarne vrijednosti,
Na sl. 12 predoena su dva sluaja: n = 2 i n = 3. krivu lja ne postoji. Det aljnije o elipsi i hiperboli vidi str. 235.240,
Potencija : y = ax" = ax ml. (m i n su cijeli pozitivni prosti
3. IRACIONALNE FUNKCUE brojevi). R azmo tren je s luaj a = 1 (pri a 'T I krivulja je u uspo red-
bi sa y = xi rastegnuta u smjeru osi y I a I puta i za negativan a
KTadratnl korijen lill<llrnog binoma: zrcaljena na os x),

y = Vax+ b (sl. 13).

v Graf je parabola, njena os je
OS x, a tjeme : A (-~, O) ,pa rame- Q ,

o tar p =~. Podruje definicije i tok

funkcije su ovisni od predznaka a aj cl d)
-~
(vidi sl. 13). Funkcija je dvoznana,
ekstrema nema . De taljno o para' SI. lS
SI. ' 13
boli vidi na str. 240.242.
1) k > O, Y - x mJ Graf (sl. 15) prolazi kroz tak e (0,0) i
Kvadratni korijen k",dratnog trinoma: y = ~/ax' bx e + + (1, 1). Za k > 1 dira (u ishoditu) os x (sl. 15, d), za k < 1 dira
(sl. 14). Graf je elipsa za a < O i hiperbola za a > O; jedna os je (u ishoditu) os y (slika 15 a, b, e). za paran n krivulja je simetrina
s obzirom na os x (funkcija je dvoznana , sl. 15, a, d), za paran m
os x, a dru ga pravac x b tjemena
= - 2a: , su A, e ( - b + v=K ' O)
- 2a je simetrina s obzirom na os y (sl. 15, e), za nepa ran m i n je si-
metrina s obzirom na ishodi te (sl. 15, b). S tim u vezi krivulja
 ORAf'Ovr EKSPONENCUALN E I LOGARITAMSKB FUNKCIJE
100 101
moe imati u isbodiltu tjeme, taku inIIeksije ili iljak (vidi sl. 15); monotono pada od +
co do - aJ to sporije, to je vei lin a I.
asimptota nema.
2) k < O, y - %-1,. Graf je krivulja hiperbolMg tipa S asimpto-
tama koje lU koordinatne osi (sl. 16). Prekinutost kod x = O. ..
'.
.. 1-
I
Y
I I
I
l
Krivulja prolazi kroz taku A (I , O) i asimpoti ki se pribliava
osi y (pri a > I odozdo, pri a < I odozgo)
to bre, to je vei lin a I.
Krivulja se asimptotiki pribliava osi x to bre, a osi y to sporije, ~3\~1 S?i '"t. l~
",.. >01 >. ' , ">o. >,1
,I,>,
I , I I
:I -'h
I
\ l' .I ,
. I

, t~
_ _- y- /ogz

~~
\
i I '
\ I i:
i
1
~ ----
_-- - -. r 1og.x- 1n.

-:--....:::.:--: -_ .-:._ ._ .- Y.'09q,.

\ I I \ 1 -::: -:::. :_ ._ ._ ._ ._ -- y.101),qX IgK
\ I
\ I I I
o
(:'
O O 1 \\ \. .i I ' I
\ \ I.' I
l I - -- - - ---'I.,og~~
aT bi cl
y- logra"
O ,
SI. 16 SLl7 SLlS
to je vei I k I. Simetrija s obzirom na osi i ishodite zavisi od Funkcija y = e-'" '' (sl. 19).
pari teta brojeva m i n jednako kao u sluaju k > O (vidi gore), Funkcija raste od Odo I i pada od l do O; krivulja je simetrina
time se odreduje t ok funkcije (vidi sl. 16); ekstrema nema. s obzirom na os y i asimptot i ki se pribliava osi x to bre, to je

~
4. EKSPONENCUALNE I LOG ARITAMSKE FUNKCIJE "
Eksponencijalna funkcija : y = a' = eb' (a > O, b = ln a) ~~
(sl. 17).
" O "', x.
Graf je ek sponencijalna k rivulja (za a = e je prirodna ekspo- SLl9
nencijalna krivulja y = e'). Funkcija prima samo pozitivne vrijed-
nost i. za a > l (tj. b > O) monotono raste od O do co ; za a < l
(tj. b < O) monotono pada od aJ do O, t o bre, to je vei I b j.
veia. MaksimumjeutakiA(O,I), take infleksije su B, e ( 1''2'
_ l_
a
Kri vulja pro lazi kroz taku A (O, l) i asimptoti ki se pribliava
k osi x (za b > O s lijeve stra ne, za b < O s desne strane) to bre, ~), tangensi smjera tangena ta U tim takama: tg cp = +ay'~.
t o je vei
I b I. Funkcija y = a- Z = (~) ' ras te ako je a < l i pada Vanu primjenu ima kao k rivulja normalne razdiobe pogreaka
ako je a > I. (GaJlSsova krivulja ): y 1_ e-r12o' = cp (x) = (njen graf i
1'21< (J
Logaritamska fankcija: y = !og.,x (a > O) (sl. 18). primjenu u teo riji vjerojatnosti vidi na str. 657).
Graf je logaritamska krivulja (zrca lna slika ekspo nencijaine
krivu lje s obzirom na simetralu prvog kvadranta y = x) ; za a = e
Funkcija y = aeb' + ceb (sl. 20).
je prirodna logaritamska krivulja y ~ ln x. Funkcija postoji samo za Krivu lju je najbolje crtati tako da se grafiki zbroje ordinate
x> O. Za a > I monotono raste od - aJ do +
eo, za a < l bivulja Y, = aeb' i y, = ceb (vidi str. 100), koje su tanko nacrtane
 O RA FOVI EKSPONESClJ AL NIi. J LOQARITAMSKB FUNKCIJe
102 103
(jedna izvueno, druga ertkano).Funkcija je neprekinute, U slu- d) a i e imaju razliite predmake, b i d imaju razliite pred-
ajevima kada niti jedan broj a, b, e i d nije jednak nuli , krivulja m ake. Funkcija se monotono mijenja od -co do co ili od +
irna jedan od ova etiri oblika (pri emu grafovi prikazani na sJ. 20 + co do - co, nema ekstrema, no prol azi kroz jednu taku inflek-
u ovisnosti o predznacima parametara mogu biti zrca ljeni na ko- sije D (sl. 20, d).
ordinatnim osima): +
Sjecite s osi y : A (O, a e), sjecite s osi x:

B [x= d I b ln (-~)] , ekstrem: e [x= d I b ln

.\ 'l': / I :Y,
\ : I

C l d~O
,
'\
I
I
I /
,
, taka infleksije D [x = d l b ln ( - :~) ]
e. d< O I Yf
I ' - .A / Funkcija y = ae bx + ex' (sl. 21).
I " , '. k y, Krivulja je simetrina s obzirom na vertika lni pravac x = - !!.. .
, (/ 2e '
_ _ - ........'0
----/ 1 , A
os x ne sijee, os y sijee u takiD (O, a). Tok funkcije zavisi od
aJ a i e ;slog priznort:J. bJ Q , e iste9 pr1Zfl(J~Q
b i d 'stOtI fl(jzf'l(J ko II , d r e rt prl'd z(')(J#Ca
predmaka a i e. Razmotren je
y yi
Y
samo sl uaj a > O; za a < O treba
nacrta ti zrcaljenu krivulju na osi x,
I
I y
,.... 1" , ,
O
' lA
8 O I e
~
I
.A , I
I
,,
O ' , O ,
Q J c~O bi e<O
SI. 21
i,
d a i e r a zi. prt!d~naka d j o ; e ratI. predznaka a) e > O. Funkcija pada od ... co do rmmmurna i raste do
b ,. d istog prt!dznaXo
SUO
b i d rozI.priznal.a
+co, ostaje stalno pozitivna. Minimum : A (_ .b.., ae - b'/4c) , ta-
aka infleksije i asimptota nema (sl. 21, a). 2e
a) a i e imaju iste predznake, b i d imaju iste predznake. Funk- b) e < O. Funkcija raste od O do maksimuma i pada do nu le-
cija se monotono mijenja ne mijenjajui predznak, od O do co +
+
(ili -co) ili od co (-co) do O; taaka infleksije nema, a os x Asimptota je os x . Maksimum je A
2c'
(_.b.
ae- b"4c) take in-
,
je asimptota (sl. 20, a).
b) a i e imaju iste predznake, b i d imaju razliite predmake.
+ +
Funkcija se mijenja od co do co ili od - co do - co ne mije-
fleksije su B, c( - b +2~'-=- 2e , ae - lb' + 2C)/4C) (sl. 21, b).
njajui predznak i proJazi kroz ekstrem ; taaka infleksije nema
Funkcija y = ax"ea (sl. 22). .
(sl. 20, b).
c) a i e imaju razliite predznake, b i d imaju iste predmake. Razmotren je sl uaj a > O (za a < O treba naertati krivulju
+
F unkcija se mijenja od Odo co (- co) ili od co (-co) do nu le, + zrcaljenu na osi x) a razmotrene su samo pozitivne vrijednost i x.
Funkcija prima samo pozitivne vrijednosti. za b > O krivulja pro -
jeda nput mijenja predznak i proJazi kroz jedan ekstre m e i jednu
taku infleksije D ; os x je asimptota (sJ. 20, e). lazi kroz ishodite; tangenta u ishoditu je: os x ako je b > l ,
 104 GRAfOVI TRIGONO ME'TRUS KE FU NKCUE l OS
simetrala prvoga kva.dranta y = x ako je b = l, os yako je b < l.
za b < O os Y Je asunptota, za e > O funk cija beskonano ras te Funkcija y = Ae-.u sin (wx + '1'0) (sl. 23),
kad a x raste, za e < O asimptotik.i se pribliava nuli. Ako b i e imaju Graf je k rivulja prigu enog titranja. Kriv ulja oscilira oko osi
Ox i asimptoti ki joj se pribliava, pri emu dvije eksponencijalne
krivulje y = Ae-ox tu krivulju obuhvaaju i dotiu u takama
Y~
lI , , ,
~
Y J

~-
. Ah A" . .. (k +l/~lt-'I'O , (- I). Ae-OX ) . Sjecitu s osima: B
, e ,
() aj , >0, b> 1 O bl e"O,b-1
,

o c)c:"O,O<b'<1 dl e>O,b<O
(O, A sin 'f o), Ch Cl' . .. (k-:r =- 'fo, O) ; ekst remi Dh D" . ,. kod

yi x = k" - '1'0 + ex ,. ta ke . fl k ' E lt Eo~ k od x -_ k - '1'0 + 2ex ,

'~
Y oo
In e Slj e .

'" '"

..
A'
gdje ]e tg cx =~.

~
/
, /
a

-~
/ A

fJe<O, x
e
b-t gJcc O. O<b<1
Veliinu 11 =
Y,+.
ln I~ I
= a :: (gdje su Y, i Y,.. ordinate
oo
hlc<O.b<O
dvaju susjednih ekstrema) nazivamo logaritamskim dekr ementom
, SI. 22 priguenja.

s. TRtGONOME11IIJSKE FUNKOJE'
Sinus : y = A sin (wx + 'l'o) (sl. 24),
Graf je sinusoida. Pri A = '" = l i 'Po = O je obina sinusoida
Y = sin x (slika 24, a), neprekinuta krivulj a s periodom T ~ 2".

-
al bl
Sl. 24

Sjecita s osi x : Bh B" .. ' (k , O), ujedno su t a ke infleksije s ku-

tom " /4 pre ma osi x , Ekstremi e" Ch ." [(k '/,) -:r, (-l)"], +
razliite predznake, funkcija ima ekstrem A (x = - ~) . Kri vulja
Opa sinusoida (slika 24, b) je u odnosu na obinu rastegnuta
du osi y I A I pu ta (I A I je amplituda), du osi x je stisnuta", puta
frekvencija) i pomaknuta ulijevo za 'Po ('fo je poetna faza) ,
moe imati O, l ili 2 take inlleksije: e, D (x = b + Vb) (w -
eo
(sl. 22, e, d, e, n. e
Tr lgonometrtiske fo rmule vidi na str. 207...210; tablice \lidi na srr. 5S.
 OIlAFOVI 'IltIOONOMETRJ1SKE FUNKCIJE
106 107

. d'Je T =;-
Peno 2" ; sjecita
" x s OSI' x : BH Bh , . . (k"-'ll'
- ~- t O) , ek +~. y monotono raste od - <Xl do + <Xl. zatim se vrijednosti y
ponavljaju. Sjecita s osi x: O, A" A_b Ah A ->, (kn:, O) ujedno
stremi ChC" . . ek +l/~" -'ll" (-WA) (vidi takoer str. 210). su take infleksije s kutom ,,/4 prema osi x,

Kosinus: y - A cos ( ffiX + 'll.); ovu j ednadbu moemo napi- Kotangens: y ~ ctg x (sl. 27). ili y = - tg (~+ x).
sati i ovako : y = A sin ( ffiX + 'll. + 1). Graf je sinusoida. Graf je tangentoida, zrcaljena na osi x i pomaknuta ulijevo
za ,,/2. Asimptote su x = k". Kada se x mijenja od Odo ", y mono-
tono pada od +
<xl do - <Xl. zatim se vrijednosti y ponavljaju.
Sjecita s osi x : Ab A_h Ah A->, [(k +n
lt, O), ujedno su take
infleksije s kutom - ,,/4 prema osi x.
B. 1
Sekans: y = sc x = - - (sl. 28).
cos x
Graf je periodika krivulja s periodom T ~ 2" i asimptotama
SI. II
x~ (k + ~),,; Iyl > l. Maksimumi Ah Ah [(2k + 1}7t, -1),
Kosinusoida y ~ cos x = sin ( x + ~) (sl. 25). Sjecita s osi
minimumi Bb B" (2kn:, + 1).
x : Bh Bh . . . [(k + 'l,) r:.
OJ ujedno su take infleksije s kutom
,,/4 prema osi x , Ekstremi : Ch Ch .. [(kn:, (- I )'). yI

~
.

, ~11r.,
y rt l'
l
l
I
I B,

I

~
-11 I n l l
t-n T-.
~n
: T
~-
2.,
I
I
I

I '"
I
I

l. SI. 28
'"
: A.,
,
,
n -1

,
,
"

SI. 29
A,

,1
f Kosekans : y = esc = s~x x(sl. 29), ili y = sc (x-~) .
Graf je ista krivulja kao i za sc x, pomaknuta udesno za ~.
SI. 26 Sl. 27

2 3
", -I) ,
Tangeos : y = tg x (sl. 26).
Graf je tangentoida, periodika krivulja s periodom T = "
Asimptotc su x = kn. Maksimumi A" A" . (4k+
i s asimptotarna x = (k + ~):t. Kad a se x mijenja od - ~ do .. .
mmimurm B h
B 2, '"
(4k +
2 1 tt,. I) .
 01lAFOVJ HIPER80LNE PUNKCIJE
108 109
6. ClKLOMETRIJSKE FUNKCIJE" Arkus-tangens: y = Arc tg X (sl. 32).
Grafovi tih funkcija se dobiju iz grofova trigonometrijs!dh Funkcija je viezna na, Glavni njen dio y = arc tg x monotono
funkcija zrcaljenjem na simetrali prvog kvadranta y = x.
raste od - i do + i; ishodite je taka infleksije (s priklonim
Arkus-sinus.: y = Arc sin x (sl. 30).
Funkcija je definirana samo za I x I < l, i viezna na je. Glavni
kutom i),a takoer je sredite simetrije krivulje. Ostale vrijednosti
njen dio y = arc sin x (izvueno na slici) monotono raste od
y dobivamo iz glavnog dijela ako ovome pribrojirno lm. Asimptote
rr
(2k + I) 2'
A ( -I, -~) do B (+l , +~) ; u ishoditu je taka infleksije
su: y =

(s priklonim kutom ~) i sredite simetrije krivulje.

y

Arkus-kosinus: y = Arc cos x (sl. 31).

0==':;:::'=-=,:::.: ---====-,. . . ..
_ _ __......JJ ~::~':.~""'-..". ..". _
Ista krivulja kao i Arc sin x, spute na za ~ . Funkcija je
definirana samo za I x I < l , i vieznana je. Glavni njen dio -z
y = arc cos x (izvueno na slici) monotono pada od A (- I , + r<) -J

do B (+ l , O). Taka (o,~) je sredite simetrije i taka infIeksije -4

Sl. 33 Sl. 34
krivulje (s priklonim ku-
tom 3",/4 prema osi x).
y
Arkus-kotangens: y = Arc ctg x (sl. 33).
, i Funkcija je vieznana. Glavni njen dio y = arc ctg x mono-
, I

1 tono pada od'" do O; taka infleksije (sredite simetrije) je A (o,~)

/
'..
I s priklonim kutom 3;. Ostale vrijednosti y dobivamo iz glav-
nog dijela oko ovome pribroji.mo lm. A simptote su: y = kn.

7. HIPERBOLNE FUNKCIJE"

Sinus hiperbolni: y = sh x (sl. 34).

FUnkcija je neparn a, monotono rast e od -oo do + oo, isho-
dite je taka infleksije (ep = ~) i sredite simetrije krivulje. Asim-
SI. so Sl. 31 S1.32
ptota nema. .

Odre ivanje i fo rmule vidi na str. 214 i 21S. Teoretska obja!njenJa vidi na str. 221 i 222. Tablice vid i na str. 59...62.
 ORAFOV) AREA-FUNKf:lJE
110 111
Koslnus biperbolni: y = ch x (sl. 35). 8. AREAI'UNKCliE'

Graf je lonanica (vidi str. 126). Funkcija je paro:'-'. za x -::: O Grafovi se dobiju iz grafova hiperbolnih funkcija zrcaJjenjem
pada od +
oo do l, za x > O raste od 1 do +
oo. Minimum Je u na simetra li kuta xOy.
taki A (O, 1), asimptota nema. Krivulja Idi simetrino prema

osi y i Imad parabole y = 1 +~ (ertkano nacrtano). Area-sinus: y = Ar sh x = ln (x + V.r + 1) (sl. 38).

y Funkcija je neparna; monotono raste od -oo do oo. Isho- +

dite je taka infleksije (op = rr:14) i sredite simetrije krivulje.
7 Asimptota nema.

~ ~
l

,
-2 - , '10 l z
3
-,O
-2
sl. 35
Sl. 38 SL39
Tangens hiperboinl : y = th x (sl. 36).
Funkcija je neparna, monotono rast e od -1 do + I. Ishod ite Area-kosinus: y = Archx ~ ln (x V.r-I) (sl. 39).
taka (op = ~)

L
je infIeksije i sredite simetrije krivulje. Ima dvije
Funkcij a je dvoznana : definirana je samo za x > I. Krivulja
je si metrina s obzirom na os x ; u taki A (I, O) dira vertik a lni
asimptoter y - I. \ pra vac x = l , a zatim y po apsolutnoj vrijednosti raste,

Area-tangens :
y
-3 -2 '1 l Z 3 , y = Ar th x
l
= 2 ln I _
I + xx (sl. 40).
l 3
,,
I
Z
\ ~~-------
I
I
Funkcija je neparna, definirana je samo : l ~
, O t ,1
za I x I < I ; monotono raste od - oo do + oo. --r;-;-
-t-
A' -t ,
51 36 sl. 37
Ishodite je taka inlleksije (op =~) i Sredite
~ -2
,,
I

I
Kotanxens biperboinl: y = cth x (sl. 37). simetrije krivulje. Ima dvije asimptote : -J I
I
Funkcija je neparna, prekinutost pri x = O. za x < O pada x = I. SI. 40
od - I do - oo, za x> Opada od + 00 do + I, Ekstrema itaaka
infieksije nema. Ima t ri asimptote: x = O, y = I. Teoretska obja!njenja vidi na str. 224.
 ORAFOVI KR I VUUE TR E(EO RI:!DA
112 tt 3

Area-kota~ens : yi Verslera Marije Agnesi (sl. 43).

3
I x+ I a'
= Ar eth x = 2 1n x - 2 = a' + x" =

,\ ,0
y t (sl. 41). Jednadba: y Asimptota y O. Maksimum:
, l
- 4 -3 -2 -1
Fun kcija je neparna , definirana 2 3 x A (O, a); po lumjer zakrivljenost i u njemu je r = ~. Take infteksije:
je samo za I xl > I. Za - oo < x< 1 -1
< _ I pada od O do -oo, za
+ I < x < oo pada od + 00 do O. ,: -2 B, e ( ~, ~), tangens smjera krivulje u tim takama : 19 'l' =
Ekstrema i taaka infleksije nema. . -3
Ima tri asimpto te : _ 3J/J
y = O, x ~ 1. SI. 41 = .... - 8- . 1
a
A B
B, VANU E KRI VUUE
Ovdje navodimo neke pod atke o vaniji m krivuljama koje
susreemo u praksi (po red onih koje su prije navedene u yezi .s I' o
grafovima vanijih funk cija), U te pod atke spada: odreivanje SI. 43
krivulje kao geometrijskog mjesta te koordinata kara.kterlstlm.h
taaka, duljina kri vulje ili njenog dijela, pov~ma koja ~m~d ~Je Povrina izmedu krivulje i asirnptote S = ",at.
krivulju ili njen dio, te po lumjer zak rivljenost i u kara kterist i nim
ta ka ma , Deseartesov list (sl. 44).
Ope po dat ke o tome kako se crtaju krivulje po jednadbama yi
vidi na str. 280 i 281. Jednadba: x' + y' = 3axy; u
O krivuljama drugog reda (elipse, hiperbole i parabole) vidi
parametarskom obliku : x = ~
na str. 235 do 241.
Jat'
I + t"
9. KRIVULJE TRECEG REDA y = I +t' (t = tg M Ox).

Ishodi te je vorna ta ka , koja

Semikubna parabola (sl. 42).
za tangente ima koord inatne osi,
Jednadba: y = ax'I,. , u parametarskom polumjer zakri vljenosti za obje gra-
obliku: x = t', y = at'. ne u ishodit u : r = ~ . Asimptota SI. 44
U ishoditu je iljak. Asimptota nema. Za-
kriv ljenost K = y:t oo ,) prima sve vri-
, x +y +a = ,
O, T jeme , A (32 a, 2
je 3a) . Povrina
. petlje
, S, = 32a' ;
x (4 + 9a'x ) ,
jednosti od oo do O. D uljina krivulje od isho- povrina izmeu kriv ulje i asimpto te S, = ~at.
dita do take MOO:
Cisoida (sl. 45). G C?metrijsko mjesto taaka M , za koje je
L = __t [(4 + 90'x)'I, - 8]. OM = PQ (P - po volji od abrana ta ka krunice izvodnice s pro-
270' SI. 42 mjerom a).
x! al'
a> o, . .. . Jednadba : y' = - - ; uparamelarskom obliku : x= - - -3
Ovdje i dalje
.. Ovdje i dalje At je pom ine t:ltka krivul je lli koordmata ma x, ,V . a-x l + t

'I a t ~ m a ti k i p rf runik - 8
 ORAFOVI KR [VUUE CB'fVRTOO R EA
114 115
at' . , a sin' <p Jednadba : (x - a)' (x' + r) - /' x ' = O; uparametarskom
_ - - (t = 19 M Ox); u polarn un koordinatama : p =
Y i+ t' COs <p
.
obl iku: x = a + I cos <p, y = a tg <p Isin<p; u polarnim ko-+
U ishod itu je iljak. Asimptota je x = a. Povrina izmedu krivulje a
ordinatama: p = - - + I.
i asimptote S = ",Tra'. cos<p-
Vanjska grana: Asimptota: x = a. Tjeme: A (a I O). Ima +
dvij.~ ta~e inlleksije B, e [njihova apscisa x jednaka je ~ajvcem
+
korijenu Jednadbe x' - 3a'x lo (a' - 1') = O]. Povrina izme-
u gran e i asimptote S = co.
. l!nuttl!nja grana: Asimpto.ta: x = a. Tjeme : D (a -I, O). U
ishodi tu Je dvostruka taka iji karakter ovisi o veliinama a i I:
,I , yi
;
,I I

'\
I
"I
I I
I
I
I
I
I
I
I 111 I
l
:

,,'p8
00

,
I
/ /
/

~ I
,
,I , .
.... .... ~p
,I
SI. 45 SL 46
O/ E
o ,
I
A
-
,
A
I
I
Stroroidll (sl. 46). Geomet rijsko mjesto t aaka M , i M, (koje ':-1 ( - 0_..!.-l~ a
lee na bilo kojim zrakama kroz taku A), za koje je P M, = PM , = I
I e I
l

= OP (P je bilo koja taka osi Oy). I

I
I
I e
I I

Jednadba : r = x' (a + X) ; U parametarsk om obliku: x =

I
I
I
I
a- X -
.,
I
,,
I

= a t'
- -- i Y = al t'
- -- i (t = tg M Ox) ; u po larmm
. koord'mat arna : aj l<a bl l>a e)ta
t' +i' I~ +i
Sl. 47
p = - a cos2<P . ishodite je vorna taka (tangente: y = x ).
cos <p a) za I < a t o je izoliran a taka (sl. 47, a). Krivulja ima i
Asimp tot a je x = a. Tjeme A (- a, O). Povrina petlje: S, = 2a' - dvije take infleksije E, F [apscisa x po veliini je jednaka drugom
_ '"Tra', povrina izmedu krivulje i asimptote : S, = 2a' " ,Tra'. + pozitivnom korij enu jednadbe : x' - 3a'x 2a (a' - I') = O]. +
b) za I > a nastaje vorna taka (sJ. 47, b). Krivulja ima
J
to. KRIVUWE CETVRTOG REDA maksimum i minimum pri x = a - I;;;P. Tangensi smjera tangenata
Nikomedo.a konhoida (sl. 47). Geometrijsko mjesto t aa ka M, . ho di VI'-al
za koje je OM = OP / (predznaku + odgovara vanjska gra na, UIS I tu: tg a: = ; polumjer zakrivljenosti:
a
a predznaku >>- un utarnja)".
To =
WI'-a'
2
Openito ko nhoidom dane krivulje nazivamo krivulju ~oj~ dob ivamo ta ko
da poveamo ili smanjimo radijvektor svake take dane krivulje za konstant~1
odsjea k I. Ako je jednadba krivulje u pol3rn.im koo rdinatama p - .(~l. tad~ Je
jedna d1ba njene konhoidc p _ { (":Pl
pr avca.
I. Nik omedova kcn hoida Je kcnho ida - -e) za I = a d vostruka
za na i n rj~vanja
t a ka j e iljak (sl. 47, cl.
takvih jednad.l bi vidi str. 154... 158.
 ORA.FQV{
116 KRlVUUR CrrvRTOO R..EDA
117
Pascalov pu (sl. 48). Konhoida krunice "; OM = OP I J.'ardioida (sl. 49). Moe se odrediti dvojako : l) Posebni
(pol je na krunici) . .
sluaJ . ':'~Iovo~ pua: OM = OP a (a je promjer kruga).
Jednad/ ba : (x' + +
YI - ax)' = I' (x' yi); u parametarskorn 2) EPI~lk101da (Vl~l str. 120), kod koje je promjer pominog i
obliku : x = a cos' <;> +
I cos <;>, y = a cos cp sin cp I sin cp ; U po- + nepomi nog kruga Jedna k (= a).
larnim koordinatama: p = a cos cp +
I (a je promjer krunice). Jednadba: (x' + yi)' - 2ax (x' + yi) = d' YI; u parametar-
Tjemena A, B (a l, O). Oblik krivulje ovisi o veliinama a i l, skom obhku: ~ = o cos cp (I + cos <;, y ~ o sin <;> (J + cos cp); II
kako je to vidljivo na sJ. 48 i 49. etiri su ekstrema, ako je a > l, polarnim koordinatam a :
p = a (1 + cos e j, 1 a
B
y Ishodite je iljak. Tje-
e y me: A (20, O). Maksimum i
, e
l
o
..
mmunum (cose 2:I) : = ,-
_./
... ---,
I
I

, H I
I

K
I
a "31'3 ) .
e.o ( ;ja, To 3 e I', ,
O

Povrina : S = ~ ltd'
aj 1 ~2o b}a"'t<2a eJ 0 :.-1 2 o
SI. 48 ( estorostruka povrina kru-
ga s promjerom a). D uljina 1 a
krivulje: L = 8a.
l. dva, . a < I : e, D, E, F (
cos - I 14a'1' + 8a') . _6 L 8 P t
ako Je 'l' =

Take inlleksije: G, H( cos cp = - ~o; I') postoje, ako je a< 1<

e r,
< 20. Dvojna tangenta u ru kama:l, K (- fl
4a' 11'40'4a-I') /'1 I
y
e ,, bJc"'o<cV2
postoji ako je 1< 2a. Ishodite je dvostruka taka: izolirana pri I
I ,
a < l , vorna pri a > I (tangensi smjera tangenata u toj taki: p/
l -~,
/ \ A
tg e = 1'0'-;1' , polumjer zakrivljenosti '. = '/,1'0' -1' );i o, - , l
K A
ljak za a = I. U posljednjem sluaj u nazivamo krivu lju kardio idom
(vidi dalje). D ",l
, SI. 49 SL so
Povrina pua: S = 7r~. + ltl' [u sluaju a > I (sl. 48, c) po-
vrina unutarnje petlje, ako je raunamo prema toj formu li, rau . c;assinijevl ovali (sl. SO). Geometrijsko mjestn t aa k a M, za
koie Je produkt udaljenosti FIM F,M = a' (F" F, su vrsti fokusi
nana je dvaput). " Je konstanta). '
r (
Jednad/ba : (x' +
yi)' - 2e' (x' - r ) = al _ .-,
... gd'Je . rz-h
Je
Vidi str. 154... IS8. r e, O); u polarnim koordinatama:"
 aKLOIDB
GRAFOV'l 119
118
p' =e'cos2<;> Vc'cos'2ep+ (a' c') . Oblik krivulje ovisi o
gentama y = x ; ono je uz to taka In1Ieksije. Sjecite krivulje
s osi x : A, G ( aV2, O); maksimumi i minimumi: E, G. K, I

( aV3 a) ; polarni. kut u tlm.

omjeru izmeu a i e:
a} a > e V2; elipsi slini oval (sl. 50, a). Sjecita s osi x :
2 ' 2 takama : cp = r<{6. Polu-
A, e( Va' + ci O}; sjecita s osi y : B, D (O, Va' -e'):. Akoje mjer zakrivljenosti : r = ~:. Po vrina svake petlje S = a'.
a = e V2, oval je istog lipa ; u tom sluaj u A, G ( e V3, O), B,
D (O, e); u takama B i D zakriv ljenost je jednaka nuli (tijesan
lt. CIKLomE
dodir s pravcima y = e).
b} e < a < e 112; oval sa suenje m (sl. 50. h). Sjecita s osima Clklolda (sl. 52). Krivulja koju opisuje taka krunice kada se
kru nica kotrlja bez klizanja po pravcu.
su ista kao i u sl uaju a}; maksimumi i minimumi: B, D (za koordi-
V4e' -a' a' ) .. Jednadba u parametarskom obliku: x = a (1- sin I ), y =
nate vidi naprijed), E, G, K, J ( 2e , 2e ; etlCl su = o (I - cos I) (a je polu mjer krunice, I = ~ M G,B); u Descar-

take in1leksije ; P. L, M, N (V~ (m -n), V~(m tesovim koordinatama: x + Vy (20 - y ) = a Arccos a -a y Krivulja
+ ll)."
~Y ~ ~ A
. . a'-c' I/ a' -e' / '" ~ ... - \
gdje je n = 3e' ' m= V- 3-' (e d lC, I
\ ~8./
e) a = e ; lemniskata (vidi nie). - ......... . .
110

,, , .>:
/
-..... . . . -,
, /
/
" ... - ~1T Str
z --.. . . . . . , .,. . . . -
, I
/

. d}a < e; dva ovala (sl. 50, e}. Sjecita s osix: A, eeVo' + e' .O} ,
\I ,
\I
'i
i P, Q ( Vc' - a', O); maksimum! i minim umi : Sl. 52

E, G, K, I (
1/4c' -a'
2c '
0' ).
2e
je periodina: period (baza ciklo ide) 00 1 = 2r<a. iljci O, O"
O" : .. (2kTta, ?}i tjemena .~ " ~ .. .. . [(2k + I}r<a, 2oJ. Duljina
OM. L = 80 SlO 1{,1; duljina Jedn e gra ne Lo" o = 80 povrina
Pol umjer zakrivljenosti e OAl~lO : S = 3r<a' . Polumjer za krivljenosti r =' sin li. I , u tje- 4a
rnemma r" = 40. Evo luta (str. 282) cikloide je isto takva cikloida
20' p' (crtkano prikazana).
r- ~-=::,-.c~
- e'-a' + 3p'
SI. st . Rastegnuta (sl. 53, a) i st.egnu~ (sl. 53, b) cikloida (Irohoida).
(p - radijvektor), Kr!vulje opi sane takom koja le i a) izvan i b) unu tar krunice
koja se kotrlja bez kli zanja po pravcu.
Lemniskata (sl. 51).
Jednadba u para~etars kom ? bliku: x = a (I - A sin t),
Poseban sl uaj Cassinijevih ovala (a = e) : F,M ' F, M = .~ = a (I - A cos I), gdje Je if P? lumJer krun ice, I = ~ M GlP,
u'.= C;lM (za . ra~tegnutu cikloidu A> I. za stegnutu A < I).
= (~l:') ~ gdje je F" F, ( a. O). Krivulje su periodi ne: period 0 0 1 = 2r<a', maksimumi A l' A .. oo.
(2k + I ) r<a, (I t
A). aj, minimumi B., B" 8" ... [2kr<a, (J - A) al.
Jednadba: (x' + y' )' - 20' (x' - y' ) = O; u polarnim ko- za rastegnutu_eik!Oldu vorne su take Do. Dh D".. . [2kr<a,
ord inatama : p = a V2eos 2cp. Ishod ite je vorna taka s tan- ,,(1 - ,fA' -I~}l, gdje je I. najmanji pozitivni korijen jedna-
 GRAfOV1 CJX10lDE
120 121
dbe I = A sin I. za stegnutu cikloidu su take infleksije e.,
Eo, [a (arc cos A- A VI - A'), a (I - A'). Duljina jednog cikla
2" .
tjemena Bh B" ' " s; [P= A+ 2a, 'l' = ;; (k+ J.
L = a J VITI' - 21. COS I dl ; povrina, rafirana na sl. 53, Je . b) Ak? je m racionalan rdz.loma.k, grane se prekrivaju (sl. 54, b),
o ah se pomina taka M , kada Je opisala konaan broj grana vraa
S = ,,"'(2 + A'). Polumjer zakrivljenosti: u poetni poloaj. Ako je III iracionalan broj, tada je broj grana
r = a (I + 1.'- 2A cos I)" . u takama maksimuma : beskonaan, taka M se ne vraa u poetni poloaj.
A (cos I A) ,

r" = - a
(l +A Al' ' u ta kama minimuma: r = a -
(I - A)'
").-.
11
8,

/ A,

I
, /

8,
\ O ,
\
\ ,, AJ
--
B,
aJ m-J .Imt
SI. ~
bl }"<1
Sl. S3 y i.
> : ~
Epiclkloida (sl. 54). Krivulja koju opisuje taka krunice ako /
/ / ' I .. ..,C
,.......
se krunica kotrlja bez klizanja po drugoj krunici izvan nje. , I I/ \
') . /" \
Jednad/ ba u parametarskom obliku:
A +a I
I
-
, I I S,
.- ...\~ ~
x = (A + a) cos 'l' - a cos - -
a
'l', l
\ AJ \ r
\ \

+ a) Sin. 'l' - . A +a \ \
y = (A a Sin - -
a
'l' \ , \
, -,
AJ - _ ,,-
[A polumjer nepominog,a polumjer porn inog kruga, 'l' = ~ COx). A; bJ m=4
, aI m-J
Oblik krivulje ovisi o omjeru ~ = m: za III = l izlazi kardiolda
(vidi str. 116). a SI. SS

a) Ako je m cio broj, krivulja se sastoji od III grana (sl. 54, a),
koje obuhvaaju nepomini krug; t ake intleksije jesu : D lj' . d . 8 (A + a)
U Ina Je ne grane Je L"" .
m ' ako J'e III cio bTO;J ,
=

Ah A"... Am P = A, 'l' = -2k"

- (k = O, J, . '" m - I ) ] ; du ljina it ave krivulje je L = 8 (A + a). Povrina sektora A IB,A, A,
[
za rjea van je tak vih jed nad bi
m
vidi str. 164 i 165.
(bez sektora nepominog kruga): S = "a' eA ~ 2a). Pol urnjer
122 OUPOVl
SPIRALe
123
. 40 (A
za kri vljenosti' = la + A
+
a) sin A<p
la ; u tjernemma 'B = -:& ++Aa)
40 (A A je . polumjer nepo.mi~og .krulla, a je polumjer pominog
kruga (pn emu u sluaju hlpoctk1Olde + a u jednadbi zami-
HipociI<Jolda (sl. 55). Krivulja koju opisuje taka krunice JCRUnO sa >>-0), Nl = CM (za rastegnutu je A> l , za stegnutu
ka da se kru nica kotrlja bez klizanja po drugoj krunici unutar nje. yi y
Jednadbe hipocikloide, koo rdinate tjemena
sije, formule za duljinu luka, povrinu i po lumjer zakrivljenosti
inflek- ilaaka
"../
_ -- 1 - ....
/ ~, / /
.... ... --
e\
iste su kao i za epicikloidu, samo treba zamijeniti + a sa >>-- a ;
I
/
/ H
,\ - 7
"I
J" I
I
/

broj iljaka, ako je m cio broj, raciona lan ili iracionalan (mje uvijek --' / \
> l ) isti je kao kod ep icikloid e. za m = 2 krivulja prelazi u promjer
nepominog kruga . za m = 3 ima hipocikloida tri grane (sl. 55, a) :
I
/
/ .
- - .... \, I
I
I

x = a(2cos<p + cos e), y = a (2 sinep- sin 2q ; L = 100,

S POlna = 2"a' . za m = 4 (sl. 55, b) hipocikloida ima etiri grane
\
\
l ,
\ \
(astroida) : x ~ A cos' ep, Y = A sin' ep; u Descartesovim koordi- \ , \
\ ,
natama x '/, + y '/, = A '/ '; L = 240 = 6A; S = 3 "A' .
" 'o
" '- "' 'o --
yI
y a j ),>1,0<0 bJ }.<f, 0<0

/
/
..- -- A: . 1). za A = la o.
biJo koji broj) postaje hipocikloia:
SI. S7

I x - a (I 7- A) COS ep, Y = a (I - A) sin <p elipsa spoluosima

I
I
a (I + A) l a (I - A). za A = a izlazi Pascalov pu (vidi str
o U5: x = a (2 cos <p - A cos 2e;, y = a (2 sin e - Asin 19). .
\
\
\

" -- .....
12. ZAVOJNICE (SPIRALE)

Arhimedova za,oln1~ (sl. 58). Krivulja koju opisuje taka koja

se giba konstantnom brzinom v po zraci koja se vrti oko pol O
o} 1>1, 0 >0 konstantnom kumom brzinom 6>. a
SI. S6 Jednad/ ba u polarnim koordi-
v
Rastegnuta i stegnuta epi- i hipocikloida (epi- i hipotroholda)
nat arna : p = a<p ; a = - . Krivulja
6> ,,
I
(sl. 56 i 57). Krivulja koju opisuje taka koja lei izvan ili un utar ~ sas~oji od dvije grane, koje lee I
krunice, kada se krunica kotrlja bez kl izanja po drugoj krunici simetrino prema osi Oy. Svaka ...-1-"'--/ I

izvan nje (epicikloida, sl. 56) ili unutar nje (hipoci kloida, sJ. 57). zraka OK sijee krivulju u takama I
O, Ah Ah . . . All, koje su meusob \
,,
J ednad/ ba (u parametarskom obliku): ~? uda ljene za
Ijona luka O M je:
A,A,.,
= 2r.a. Du- , -,
,
x = (A + a) cos e;> - Nl cos ( A
- +
a- a ep ) , a
L = 2(ep Ve;>'+ I + Ar sh ep),
y = ( A + a) sin e;> - Aa sin (~ ~~ e;>) SI. S8
., N a str. 11.~ ~ a i,e oznaena veliina koja je ovdje oznaena sa 2l a a sa I
promjer 2 u. l l ffilJen,ten JC tak.oder i koordinatni sistem.
 SPIRALE
GllAFOVl 125
124

2L ->- l za velike 'P. Povrina sektora M,OM, : L = Vl k+ k' ( p, - P,") . " I'unes duljine
" luka OM " od ishodita:
atp'

s = ~ ('P1- 'Pil. ...

, __ o VI k k' p. Po Iurnjer
' za kn.vIjenosti: r = ,rl + k' p = L"k.
f<, " ""

" (<p' + 1)'" . a

Po lumjer zakrivljenosti: r =" - ----, U ishod "o
itu ; r. = '2'.
.

'P' + 2
y

Hi perbolna zavojnica (sl. 59).

Jednod!.ba upolamimkoordinatama: P = ~. Krivulja se sastoji B

od dvije grane. koje lee simetrino prema osi y ; svaka grana ima
pravac y = a za aslmptotu , a ishodite O je asi rnptotina taka.

Povrina sektora M OM, : S =

I
~2 (-!..
'Pl
- J-.);
'P,
lim S =
",, - oo
at.
2tp

(~!f+7) '
Sl. 60 Sl. 61
. . , . a
Po lumjer zakrivljenosti : r = eP 'P
Evolventa " krunice (sl. 61). Kri vulja op isan a krajem napele
niti koja se odmal a s krunice (AB = BM).

Jednadba u pa ra rnetarskom obliku:

x = a cos <;> + a lJ' sin <;l.

y = " sin 'P - a 'p cos 'p

(a polumjer kruga. 'P = <j: BOx). Krivulja ima dvije grane simetrino
Sl. 59
smjelenepremaosix ; iljak je A (",O); sjecite s osi Ox : x = _ "_
cos !Po '
Logaritamska zavojnica (sl. 60). Krivulja koja sijee pod istim gdje je 'Po korijen jednadbe: 19 'P = 'P" . Duljina luka A M:
kulom", sve zrake koje izlaze iz ta ke O. I
L = 2U!p'. Polumjer zakrivljenosti: r = a lJ' = V2aL: sredite za-

Jednadba (u polarnim koordinatama): p ';' aek9 lk = ctg "'; krivljenosti B lei na krunici.

ako je ", = i. tada je k = 0 i krivulja je krunica]. Krivuljai~a pol

O evolvent i vidi str. 282-
vid i str. 164 i 16S.
O za asimptotinu taku. Duljina luka M ,M,: O rjdaVlnju takvih jl:dna2bi
 NEKE DRUGB KR IV UUB
ORAF OV I 127
126
Krivulja je simetrina s obzirom na os y i lei iznad parabole
Klotoida (sl, 62). Krivulja za koju je polumjer zakrivljenosti
a' : ,
obrnuto proporcionalan duljini Juka : r = s. , 'n l:' y = a + ~ (crtkana linija). Tjeme A (O, a) . Duljina luka AM:
Jednadba u parameta rskom obliku: x = a vit oS cos "2 dt, x eX/a _ e- :rl.
_ t 'Trt t .. S ,..., L = a sh ti = a 2 ; povrina OAMP je
Y= a JI" oS sin -2 dt" gdje Je t = ---,=, s = OM.
a ~"
Krivulja je simetrina s obzirom na ishodite, koje je taka
s= aL = .,. sh a= ; polumjer zakrivljenosti r = y' = a ch'
a a
=.
in1leksije (tangenta je os x) ; ima dvije asimptotine take :
Traktrisa (sl. 64). Krivulja za koju je duljina dijela tangente
A (+a ~. +a ~) B (_ a~Tt , _ ~~) . od diralita M do sjecita s danim pravcem (na sl. 64 s osi apscisa)
konstanta ".
Traktrisa je evolventa (str. 282) lananice, sa iljkom u Ije-
menu A.
Jednadba :

x =a Arch ~ Va' - JI' (=a ln a + ~/;' - JI' + Va' - y'),

,
y \
\
y I
,
,-,
-,
...
11
,, ,,
\
\
\ ,... fl
OI
"-
...' A /~ "
~'-
-~ I
-~ I
-!!- A I I
I
I '11
I

o x O p' . x

SI. 63 Sl. 64

. A~imptot~ je ~s x, iljak (s vertikalnom tangentom) : A (O, a).

Krivulja Je simetrina s obzirom na os y. Duljina luka AM:
SJ. 62
L = a ln ~; kada duljina luka L raste, tada je razlika L - x
13. NE KE DR UGE KRIVUWE
(gdje je x apscisa take M ) ,.. a (l - Jn 2) '" 0,3070. Polumjer
Lananlea (sl. 63). Oblik lananice prima gipka, teka, ne-
rastezljiva nit, ovjeen a u dvije take. zakrivljenosti : r = a ctg~.
y
Jednadba: y = a ch
x
ti = a
eXla + 2
e- x1a
~ Dr ugim rijo i ~.a : ako je na jednom kraju nerasteljive niti odred ene duljine
(a) pri vrena matert!a~a taka. (M), a drugi se kraj ( P) giba po pravcu (O x ),
tada ova 1aka(M) opisuje traktrlsu (od avde naziv : traktrisac-- po vla na krivulja),
Ovi se integrali ne mOKU izraziti pomou elementarnih funkcija.

DRUGI DIO
ELEMENTARNA MATEMATIKA
1. PRI8L1:-;O RA{;UNA NJE
I . PR AVILA PRIBLI2 NO G RACUNi\ NJi\
Priblino rnunanje. Pri raun anju po trebno je staIn? misliti
na tanost koja nam treba ili Se mo e post ii. Potpuno je ~ed?:
pustivo raunati s veom tanou. ak o to zad ata k ne dopusta Ih
ne zahtijeva (npr. ne treba upotrebljavati sedmerozname~kast e
logaritme pri raunanju s brojevima koji su dani na .5 decimala
tano). Pou zdano po znavanje prav ila priblinog raunanja neophod-
no je svakome tko mor a raunat i .
Pogreke. Razlilcu izmedu tanog ~roJa x i nj egove pribli ne
vrijednosti a nazivamo pogrekom tog pnbhnog broja, Ako zna mo
da je ,I x - a.1-;:: s; v~ l!inu s, naziva~o krajnjom. apsollltno"!.
pogreikom pribli ne veli ine a ; od nos a. a = O. nazivamo k rai
njom relativnom pogrekom. koju esto izraavamo u postocima.
Primjer : 3.14 je priblina vrijednost broja rr, njegova pogreka
je 0.00159 . .. . kraj nja a psolutna po greka je 0.0016. a krajnja rela-
tivna pogreka je 0,0016 = 0.00051 = 0,051 %.
3.14
Zbog kratkoe obino rije krajnjac izostavljamo .
O pogrek ama opaanja vidi str. 659.
Znaaine brojke. Ako apso lutna po greka veliine a ne prelazi
jedinicu vrijednosti posljednje zname nke broJ.a a. kaemo da. su u
broju a sve znam enke tane" . Pribline brojeve . treba da piemo
ta ko da zadri mo samo tane znamenke. Ako je npr. aps olutna
pogrclka broja 52400 jednaka 100. onda taj broj moram~ pisat i
u obliku 524 lO' ili 5 24' Ill'. pogreku priblinog broia lako
emo ocijeniti tako da k~emo koliko irna znaaj~ih tanih zn~~e
naka . Pri brojanju znaajnih znamenaka ne brojimo nule s lijeve
strane
U to j definiciji se esto zahtijeva d a pogrdk~ n~ pTcl~z! po lov inu jedinice
posllednie mjesne vrijednosti priblif.nog broja. U vezi s time Vid i str. 129 ()Zaokru -
enie).
PRAVIL" PRIBUtNOO RACUN ANIA
129
Primjeri: l) 1lcubna stopa = 0.0283 m' - tri tane znaajne zna-
menk e; 2) 1 palac = 2,5400 cm - pet tanih znaajnih znamenaka.
Ako broj a ima n tanih znaajnih znamenaka. onda je njegova
relativna pogreka ll. < z . 11cr, . gdje je z prva znaajna znamenka
broja a. U broju a S relativnom pogrekom ll. ima n znaajnih
znamenaka. gdje je n najvei cijeli broj koji zadovoljava nejed-
nadbu: (I +
z) ll. < 10'-'-.
Primjer : Ako smo broj a = 47.542 dobili kao rezultat raunanja
s priblinim broj evima (vidi nie) i znamo da je ll. = 0.1 % ond a a
ima tri tane znamenke. jer je (4 +
1) 0.001 < lo-'.
Zaokruenje. Ako priblian broj sad ri suvine (ili netane)
brojke. treba ga zaok ruiti, pri zaokruivanju zadra vamo samo
tane brojke; suvine brojke izostavljamo, pri emu posljednju
zadranu znamenku poveamo za jedinicu. ako je prva isput ena
brojka vea od 4. Ako se isputeni dio sastoji samo od jedne brojke S
zaokruimo obino tako, da je posljednja zadrana znamenk~
parna. Pri zaokruavanju javljaju se dopunske pogreke koje ne
prelaze polovinu jedinice mjesne vrijednosti posljednje znaajne
znamenke zaokruenog broj a. Da bi nakon zaokruenja sve zna-
menke bile t a ne, prije zao kruenja ne smije pogreka biti vea
od polovine jedinice one mjesne vrijednosti, do koje namjeravamo
zaokrui t i,
Raunanje s prlbllnim vrijednostima. Rezultat raunanja s pri-
blinim brojevima opet je priblian broj. Pogreku rezultata mo emo
izra zili pogrekom prvotnih podata ka pomou ovih teorema:
1) Granina a pso lutna pogreka algebarske s u m e jednaka je
sumi graninih a psolutnih pogreaka komponenata.
2) ReIalivna pogreka sume zatvorena je izmedu najvee i naj-
manje relativne pogreke komponenata.
3) Rel ativna pogreka produkta i kvoc ijenta jednaka je
sumi relativnih pogreak a faktora, odnosno dividenda i divizora.
4) Relativna pogreka n-te po tenc ije priblino g broja je n puta
vea od relativne pogreke baze (kako za cijele, tako i za raz lomlje-.
ne n).
Sl uei se tim teoremima moemo od redit i pogreke rezultata
bilo koje kombinacije aritrnetikih operacija s pribl inim brojevima.
Primjeri: 1) V = r'h ; ar = V Or = V (20, o.). +
2) z = V~ I y; o, = ~ (o. + ow) = ~ (~. + I ;-J
Ako uzimamo u obzir moguu pogreku zaokr uc:nja (vidi dalje), treba pret-
postaviti da jc ( I + 1') 8d' ~ O,S 101-...
~' al e m u ti ki priru n ik - lJ

130
PRI BLIN O RACUNI\NJ F..
Pogreka funkcije. Pogr eka pri rau nanju vrijednosti neke
funkcije kojoj su argumenti priblino zadani ':Iloe ~, pored po
pravilima prije navedenim, ocijeniti i pomou dife~e",:lJala tc fu?!,-
cije. Pogreka funkcij e nije nita drugo nego mogu i p",:,st fU~kcIJe,
koji funkcija dobije kada njenim argumentima d~mo pnrast~ Jedna-
ke njihovim pogrekama, Kako su pogrclke obl~o dovol!no m~
lene, praktiki je sasvim dopustiva zamjena pnras!a. s diferenci-
[alima (vidi sir. 349). Ako su poznate samo krajnje apsolutne
pogreke a rgumenata, onda pri ra unanju dif~rencijala treba za
sve derivacije uzeti njihove apsolutne vrijednosti.
a _ bda-adb A _ bl:.. + a l:..
Primjeri : l ) tg tp = -b ; d<;> - a , .J..., b' ' a tp - a' + b'
dz xdx + y dy
z Xt+y2 '
Za funk ciju kojoj vrijednosti uzim amo iz tabli ca, moemo veo-
ma jednostavno ocijeniti pogreku , Ako je argument zadan s po-
grekom 1:.. , za odreivanje pogreke !.(x) pomo,! Iinca.~e !nter-
polacije (vidi str. 19) po trait em,:, prl r";'l f~nkcIJ~, ,kOJI pnpada
1:. r - Apsolutna vrijednost log prirasta I daje krajnju a pso lut nu
pogreku j'(x).
Primjeri : I) Ako pro mjer kruga D = 5,92 cm ima . pogreku
I:.D = 0,005, onda sn pripadn e pogrek e za opseg kruga I po vrID,U
kruga jednake (vidi sir. 70 i 72) 0,015 cm i 0.05 cm' . 2) Ako Je
19 II = 0,818 0,002, onda je II = 3917' 04' (vidi sir. 57).
Obrnuti zadatak. Kada nam treba rezultat s od rede nom ta
nou najprije uvodimo formule za pogreke rezultata po jednom
od gore navedenih naina ; tako mo emo odredili dop ustive po-
greke poetnih pod ataka.
Primjer : S ko likom tanou moramo izmjeriti katete pravo-
kutnog trokut a, od kojih je jedna priblino tri pula kraa od druge,
a da pogreka kuta odredenog njihovim ta ngensorn nije vea od
. a . . . b l:..
jedne minute?lz tg e = h dobivamo (VIdI gore) : Iltp = . a'
+
a l:..
b' '+
oda kle, ako uzmemo da je b = 3a i 1:.. = 1:.. dobivamo I ' =
= 0,00029 = 0,4 ' ~a ili S. = 0.0007. Ta ko dopustiva jednaka a p-
so lutna pogr eka mjerenja kateta daje za manju katetu relativnu
pogreku 0,07 %.
Rauni bez tanog obzira na pogreke. G ore opisanim nainom
moemo ocijeniti krajnju apso lut nu pogreku , tj. ve l ii nu koja
PRAVILA PRIBlJZNOO R ACUNANJA
BI
nesumnjivo prelazi apsolutnu veliinu stvarne pogreke, pri tom
itavo vrijeme pretpostavljamo da razliite pogreke jedna drugu
pojaavaju , to sc u praksi veoma rijetko dogaa. Pri opsenim
raunima, kada ne uzimamo u obzir pogreke svakog pojedinanog
rezultata, sluimo sc nie navedenim pravilima za broj znamenaka.
pri potivanju tih pravila moemo smatrati da prosjeni postignuti
rezultati imaju sve znamenke tane, premda je u pojedinim slua
jevima mogua pogreka od nekoliko jedinica posljednje znamenke",
I) pri zbrajanj u i oduzimanju priblinih brojeva u rezultatu
treba zadrati toliko decimala , koliko ih ima priblini broj s naj-
manje decimal a.
2) pri mno enju i dijeljenju u rezultat u treba zadrati toliko
zn a ajn ih zn a m e n a k a, koliko ih uz pribline podatke ima broj
s najmanjim brojem znaajnih znam enaka.
3) Pri k vadriranju I kublranju u rez ultatu treba zadra ti toliko
zna ajnih zn amenaka, koliko ih ima priblini broj koji poten-
ciramo. (Posljednja znamenka kvadrata, a naroito kuba, pri tom
je manje pouzdana od posljednje znamenke baze).
4) Pri vaenju kvadratnog I kubnog korijena u rezultatu treba
zadrati toliko z n aaj n i h zn amenaka, koliko ih ima priblina
vrijednost broja pod korij enom. (posljednja znamenka kvadratnog,
a naroito kubnog korijena je pri tome pou zdanija od posljednje
znamenke rad ikanda).
S) U svim mcurezultatima treba zadrali jednu znamenku
vie nego to preporuuju prethodna pravila. U konaoom rezul-
tatu tu rezervnu znam enk u" odbacujemo. .
6) Ako poneki podaci imaju vie decimal a (pri zbrajanju i
oduzimanju) ili vie zna ajnih znamenak a (pri mno enju , dije-
ljenju, potenciranju, korjenovanjn) od drugih, te podatke pret-
hodno zaokruimo tako da zadrimo samo jednu suvinu znamenku.
7) Ako podatke moemo odabrati s po volji velikom tanou,
a u rezultatu elimo imali k znamenaka. onda podatke treba oda-
brat i s tol iko znamenaka, koliko ih je po pravilima I do 4 potrebno
za (k + l) znamenku n rezultatu.
8) pri raunanju jednolanog izraza pomou loga ritarna tre-
ba od rediti broj znaajnih zna menak a pribl inog broja s naj-
manjim brojem znaajn ih znamena ka i upotrij ebili tabli ce loga-
ritarna koje su rannane na jednu decimalu vie, U konanom
rezultatu posljednju znaajnu zna menku od bacujemo.
Mnoenje l dijeljenje priblinih brojeva. Da ne bismo dobili
nepotrebnih znam enak a, mn oenje i dijeljenje priblinih brojeva
obavljamo na ovaj n ain.
Pravila ~U dana u obliku koji im je dao V. ~. Brad ys.
 PRtDutNE PORMUJ.Z
PRJ8L1:lNO RA CU NANJE 133
132
pri mnoenju odabiremo kao multiplikator manje taan broj
od oba faktora. Mnoenje zapoinjemo od strane viih mjesnih
vrijednosti, a nakon svakog djelominog produkta precrtamo
posljednju znamenku desne strane rnultiplikan a. Poeljno je pri
tome da za posljednju preertanu znamenku izvrimo popravak.
pri dijeljenju , u suglasnost i s pravilom 6, ako je mogue za-
drimo dividendu jednu m amenku vie nego to ih ima divizor.
Umjesto da ostacima pri dijeljenju pripisujemo nule, odjeljujemo
po jednu znamenku divizora. Pri mno enju treba za odbaenu zna-
menku izvrit i popravak.
Primjeri : l) Pomnoimo 4,128 sa 2,953. 2) Razdijelimo 12,189
sa 4,128. Konani je ob lik rauna ovaj :
l) 4 ,J ~1l X 2,953 2) 12,189: 4,J ~1l = 2,953
8256
, - 8,256
3,71 5 3,933
206 -3,715
12 218
12,189 '" 12,19

-
- 206
----rr
12
"
...
~ .....
e

~ ~ .q,
2. PRIBU ZNE FORMULE f I f I
U mnogo sluajeva sloenije funkcije moemo priblino za-
mijenili jednostavnijim funkcijama, koje daju rezultat s dopusti-
vom pogrekom . U tu svrhu moemo se koristiti s nekoliko prvih
lanova razvoja tih funkcija u Taylorov red (vidi str. 371) ili upo-
trijebiti metod u najmanjih kvadrata (vidi str. 665). U posljednj em
sluaju form ula e bitno ovisiti o intervalu za koji je ona unaprijed
odreena. Na str. 133 navedeno je neko liko najee upotreblja- '1: o"!. o~ o": .;- ea
~
vanih formula, dobivenih jz Taylorova reda, s oznakom njihove
- "ea.~. "~
o
'lit :i ~ ~
tanosti.
3. LOGARlTAMSKO RACUNALO
I
I I I I I I
I I D I I
g'
_ ... a
t 8
,; ,; ,; ,;
Namjena logaritamskog raunala. Jednostavnija raunanja,
sastavljena od mno enja , dijeljenja, vaenja drugog i treeg korijena, I I I I I
poteaciranja zadanih brojeva i raunanja s trigonometrijskim funk-
cijama zadanih brojeva, mogu se priblino obaviti logaritamskim
ra unalom. Tanost raunanja razliita je u raznim sluajevima, 'Itl'" -~ I ~ 'Id" ~'I ~ ~ 11: ~ 1-. ~
ali u prosjeku, raunanje logaritarnskim raunalom duljine 25 cm
odgovara raunanju s tri znaajne znamenke, tj. s relativnom po-
,
~
I
t ..
I
.. ~
+~ +a . IIu I +
- lo .. tt
grekom od 0,1 % do 1%. U sl uajevima kada nas takva tanost
zadovoljava, treba raunati logaritarnskim raunalom .
J 1111

.~ .~
1 1

i i ;; [- [
I I II

-If ~ ;
I

Logarita mska skala. Osnova konstrukcije logaritamskog ra -

uaala jest logari tamska skala, konstruirana kako slijedi. Po osi
 LQCiARITA M SK O RAtuN'ALO
134
PRJBLIZN'O RACUN ANJE 135
nanosirno od poetne take duine, koje u nekom mjerilu odgo- mjestima nejednako
varaju dekadskim logaritrnima niza brojeva (sl. 65). Ako smo nanijeli fine. Ako na raunalu
19 a pripad nu taku oznaimo sa a (sl. 66). Poetnu taku treb a traimo broj za koji
ozn~iti sa I (lg I ~ O). Tako je na logaritamskoj skali razmak nema oznake, srna..
trarno da je izmeu
dvije susjedne oznake
6 789 logaritamska skala
2 3.
I
4 5\ \ \
I
110
I I I I I I
jednolika, tj. da npr.
I
20 JO /I \ \100
I,() 5()
oznaka za broj 235
lei u sredini izmeu
60 70 0 90
oznaka 234 i 236.
SI. 65
Skala L jednoli-
od oznake I do oznake a u odabranom mjerilu jednak 19 a. Kako ko je raspodijeljena,
+
je 19(100) = I 19 a, to e i oznake na logaritamsk?j skali za a razmak izmeu dvi-
dio od 10 do 100 potpuno odgovarati oznakama za dIO od I do je susjedne oznake iz-
10 za 10 put a manje brojeve. Isto rasuivanje moemo provest i nosi 0,002jedinice (za
jedinicu je uzeta du-
ljina 25 cm).
Na poleini je-
zika (sl. 69) nanesene
su logaritamske ska-
I a
I I le trigonometrijskih
--- lga--- funkcija : Tili Tg (tan-
SI. 66 gens), S ili Sin (sinus)
i S & T (sinus et tan-
i za druge dijelo ve skale. Zbog toga dio skale dug jednu jed inicu gens). Na skali T je
mjerila moe posluiti za predoivanje itave beskonane logari- razmak od poetne
tamske skale. Brojevima s istim rasporedom brojaka, tj. onih koji take do oznake T"
se razlikuj u za fakto r 10" (npr. 7,15; 0,0715; 71500), odgovarat e jednak lgtg 1", p ri e
na tom dijelu skale jedna te ista oznaka. muje za jedinicu mje-
Skale munala. Logaritamsko raunalo sastavljeno je od rila izabrano 25 cm.
tapa, jezika, koji klizi po utorima tapa , i kazaljke - okvira sa U poetnoj taki je
staklom na kojem je urezana jedna, ili tri usporedne indeksne crte oznaka 45 (lg tg
(sl. 67). Na tapu i na obje strane jezika nanesene su skale. Te skale
nazivat emo: A, B e,
D, l, K, L (sl. 68); neki tipovi raunala
nemaju skale l i K, ~ skala L smjetena je na poleini jezika. Prije

45 = O). Kako je
IgtgTo< za TO<
< 45, pripadne o-
no to ponemo raunati s logaritamskim raunalom treba da znake moraju biti ras-
prouimo njegove skale. poredenelijevood po-
Skale A B e D I, K su logaritamske. Skalama e, D i l jedi- etne take (sl. 70).
nica mjerila' je ' 25 ~: Suprotno svim drug!m ~ka.la.m a P?z!tiv~ Dio ska le T na jeziku
smjer skale l izabran Je ulijevo. za skale A I B jedinica mjerila je odgovara vrijedn osti-
12,5 cm, a za skalu K - 81/.~; u vezi s tirn:e te skal~ .imaju na ma 19 tg TO, sadrani ct :ar:: -c 11) - U O..J
raunalu dva (A i B) odnosno tn (K) potpuno jednaka dijela. Raz- u intervalu od - I do
diobe su na svim logaritamskim skalama nejedaolike i na raznim 0, to odgovara kuto-
136 PRIBllNO RAtuNANJB LOGARITAMSKO RAUNALO
137
vima koji lee izmeu 543' (tg 543' - 0,1) i 45. Analogno, Mnoenje, dijeljenje, razmjeri.
na skali S razmak od poetne take (s oznakom 90) do oznake
SOjednak je 19 sin S O. za SO< 90 pripadne oznake rasporeene Cl CJ

su lijevo od poetne take (sl. 71), jer je 19 sin s" < O. Dio skale s"
l :-_I_itlj-~__+-~- d" = d,'
Ako je c, = l , onda je
T' 'S' S' ~'
I I
....../g 19 r--- _ " """""':-:--=-~
-----lg sin si d, = ~.
c,

:-Ei~~===~~
SL 70 SI. 71
i,d, = i,d,.
na jeziku obuhvaa kutove od 544' do 90 (sin 544' = 0,1). Za
kutove manje od 544' u granicama tanosti raunala, vrijednosti D Akoje il = l,
sinusa i tangensa se podudaraju, pa je skala S & T zajednika za onda je d, = i,d,.
skale 19 tg TD i 19 sin s" za kutove izmeu 035' i 544'. za te ku -

:r-l..~-.--.J
tove se sinus i tangens mijenjaju od 0,01 do 0,1 (na nekim tipovima
raunala skala S nanesena je u mjerilu s jedinicom 12,5 cm; tada
ta skala obuhvaa kutove od 035' do 90; nie navedene sheme za m d,
raunanje skalom S treba u tom sluaju preraditi).
Pravila raunanja. Proces raunanja sastoji se u postavljanju
dvaju brojeva raznih skala tapa i jezika jedan nasuprot drugom,
a rezultat oitavamo najednoj skali nasuprot nekom broju na drugoj
skali. Ta operacija izvodi se pomou kazaljke. Nie su dane sheme
N :~p~
r.' --:=l;r.5J=;:3
!: Da'.
., =
.,
01 12

po kojima na Iogaritarnskom raunalu izvodimo jednostavne raune.

Opa pravila. I) Logaritamsko raunalo daje samo brojevne
vrijednosti rezultata, za koji treba odrediti decimale (mjesto deci-
malnog zareza). Stoga je najbolje napamet izvesti grub raun i
ocijeniti red veliine rezultata. 2) Pri kombiniranim raunima
v :_
;:
---=----------"<--:_
rneurezultate ne oitavamo, nego samo na njih postavljamo in-
deksnu crtu kazaljke. Zbog toga treba izabrati takvu shemu ra-

w:
L-_..,p! Jfij k l il - k,i!.

SL 72
unanja, da rezultat svake operacije ili skupine operacija oitamo
w: : d = abc; a = -d.
na tapu, a ne na jeziku. 3) Ako rezultat raunanja moramo oitati bc

:-
na tapu, nasuprot oznaci a na jeziku, a oznaka je izvan tapa,
onda moramo prebaciti jezik : indeksnu crtu kazaljke postavimo

~:
na onu krajnju oznaku jezika koja lei unutar tapa, a zatim jezik
pornaknemo tako, da na indeksnu crtu kazaljke doe druga krajnja _ _ Ib -
I--{- - -T- d = ac
b
oznaka iste skale na jeziku (sl. 72). Tada je oznaka a unutar tapa, a
i rezultat moemo oitati.
S he me. U shemama je vaan samo meusobni raspored za mnoenje i dijeljenje obino se koristimo shemama I i II.
oznaka, a ne i relativni raspored raznih parova oznaka . Jezik mo- Sheme III dp.VI omoguavaju Istovremeno mnoenje i dijeljenje s
emo pomicati i ulijevo i udesno. kvadratom lli kubom zadanog broja. za kombinirane operacije
 PRIButNO RACUNA!"JE LOGARITAMSKO UCUSALO
138 139
Trigonometrijsko raunanje.
primjenjujemo sheme VII i VlII. Npr. raunanje po formuli:
/ . b ~ c . izvodimo u tri postupka _ dva puta po shemi VIII i
. e .g a) ~/I = tg/, .
' VlI ab c 1 d. dt '
jed anput po sherni : (J e j. g "111
" o
b) SID S , ~ SID St o
Potenciranje i korjenovanje. d, d, '

~ :_1-1:-. ,,....----"'--_ a = d' ; b = c'; k

d = Vii; d =t';, ;k =Va'.
= d'.
XUI ~_I_""'-
a,
:,,-_---:!.- _
a,
_

K .----: 1 ~:::::::::J
lE a = d': al
a, = d'; k ,
= dEI;
= d"'; k,
k =
=
de;
d" .

!
C ~ t g / . ; d ~ctg / ;
Rauna nje po shemi IX izvodimo samo pomou indeksne
crte. Po istoj shemi raunamo kvadratni i kubni korijen. pri tome c,
radikand moram o odijeliti u grupe po dvije ili tri znamenke od deci. d~ = tg / .
malnog,zareza (vidi str. 22), a u ovisnosti o broju znaajnih zname-
naka u prvoj grupi na lijevoj strani odredimo poloaj radikanda
na skali A ili K (sl. 73). Npr. pri raunanju V3I75 broj 3175 posta -
virno na prvu po lovinu skale A; pri raunanju ~r=
O,000!05 broj

5 I
0,0001050 postavimo na drugom dijelu ska le K .
ftmtnJJa llf'lOh'lNl;e Jrno~rJ.
s
I
~~=I ::::;:;;;:I XV
T c = sin s"; d = SInS
c,
~ = SlnS O*,
.
_._1_ 0 Q

SI. 73
: 1t
d fr
d, tf:
Logaritmiranje.
Rau nanja po shemama XII j XIII izvode se jezikom koji
I sm~ prethodno okrenuli poleinorn prema gore. Neka raunanja
s. tngono~etnJskim veliinama moemo izvoditi i neobmutim je-
xl
zikom.. pri tom e oznake na ska lama S i T oitavamo pomou crtica
1
urezanih na poleini tapa (sheme X IV i XV).
Raunanja po shemi Xl izvodimo samo pomou indeks ne
crte ; jezikom se ne sluimo. Karakteristiku nalazimo po uobiaje
nim pravilima (vidi str . 151).
 PRIBu2:NO RACUNANJB
140
posebne oznake.
Preralunavanje s/upanja u radijane i obrnuto:

p. ~ 57,30; II. ALGEBRA

p' = 3438;
p" = 206265.
A. lDENTICKE PRETVORBE

=i. ~: rad); (=~: l . OSNOVNI POJMOVI

d. rad ( = d' = i, rad rad) ;
Definicije. Algebarskim izrazom nazivamo jednu ili vie alge-
d" . ;. rad ( = d"
~" rad) ; barskih ve liina (brojeva ili slova), povezanih meusobno makovi-
ma algebarskih operacija (+, -, :, V itd.) imakovima poreaja
(npr. IS = 0,262 rad, IS' = 0,00436 rad, 15" = 0,0000727 rad) tih operacija (razl inim zagradama). lden/ile/om nazivamo takvu
jednakost dvaju algebarskih izraza, koja ostaje taoa ako umjesto
Umjesto sheme XVI moemo takoer upotrijebiti shemu L slova u nju uvrstimo ma koje veliine ; ako je jednakost tana samo
Povrina kruga (shema XVII): pri uvrtenju nekih odreenih vrijednosti, nazivamo je jednadbom".
Iden/iku pretvo rbu kojom dobivamo iz jednog algebarskog
izraza drugi, njemu identiki jednak moemo izvesti na razne
l ~ naine, u ovisnosti o namjeni zbog koje pretvaramo i koju uvijek
.ll!I1_ _ I~-t""'---- moramo imati u vidu. Npr. dovoenje izraza u saetiji oblik prikla-
dan za supstituciju brojevnih vrijednosti umjesto slova ili za daljnje
pretvaranje: svoenje izraza na oblik prikladao za rjeavanje jed-

e = v~ = (~)' = n~.
nadbi, za logaritmiranje, za diferenciranje, za integriranje itd.
1,1248; a = Klasifikacija algebarskIh izraza. U svakom pojedino m sluaju
u algebarskom izrazu odreduju se osnovne veliine po kojima klasi-
~
,I
,
ficiramo ; neosno vne veliine (osta la slova) nazivamo parametrima
,,: izraza. Izraz pripada jednoj ili drugoj klasi, prema tome kakve se
lVHI , ;.j , operacije vrle na njegovim osnovnim veliinama. U cijelim racio-
,,, nalnim izrazima na osnovnim veliinama izvodi se samo zbrajanje,
oduzimanje i mnocnje (ukljuujui u to i potenciranje s cijelim
Ako su na kazaljki ucrtane tri indeksne c~e, povrlinu kruga pozitivnim eksponentom), u razlomljene racionalne izraze ulazi
(pored spomenutih operacija) dijeljenje s osnovnom veliinom'
moemo nai i bez pomoi jezika, prema shemi XVI1L (ili potenciranje s negativnim eksponentom), u iracionalnim izra-
zima pridruuje mu se korjenovanje osnovnih veliina" (pot en-
ciranje s razlomljenim eksponentom), u eksponencijalnim izrazima
potenciranje eksponentom koji sadri osnovne veliine" , u loga-
ritamskim logaritmiranje osnovnih veliina".

+ o jednadf bama vidi str . t.52 do 1.57.

A t a koe rdijeljenje sa c ijelim racionalnim izrazom iz os novnih veliina .
+. A t akoer il: cijelih ili razlomljenih racionalnih izraza iz osnovnih veli in a .
A t a koer racionalni ili iracionalni izrazi osnovnih vel i i na.
 142 ALGEB RA CIJELI RA CION ALflil fZRAZI
143
U svim narednim primjeri ma osnovne veliine oznaene su Prema tome :
posljednjim slovima a becede (x, y, z, oo . ) , a parametri poetnim
(a, b, c . v.) ili srednjim, gdje srednja slova (m, II, P ...) primaju x' - 2x' + 4x' + 2x'-Sx' = x' (x - l ) (x + 1) (x' -2x + S).
samo cijele poziti vne vrijednosti.
Fonnule skra~enog mnoenja i dijeljenja:
2. CIJEU RACIONALNt IZRAZI (x y)' = x 2xy + y',
Predoenje u obliku polinoma. Svaki cio ra cionala n izraz mo- (x + y + z)' = x' + y' + z' + 2xy + 2xz + 2yz,
emo predoiti u obli ku po linama pomou elementarnih pretvorbi (x + y + z + oo . + 1 + ll)' = x + y' + z' + oo . + (.+ u. +
(stezanje isto vrsnih lanova, zbrajanje, odu zimanje i mno enje mo- + 2xy + 2xz + 'oo + 2x1l + 2yz + oo . + 2Yll + oo. + 2ru,
noma i polinom a), (x y)' = x' 3x'y + 3xy' y', .
Primj er : (x yj" rau na se po formuli Newtona (binomni teorem, vidi na
(-a" + 2a' x - x' ) (40' + 8ax) + (a>x' + 2a'x' - 4ax')- SIr. 186),
+ +
- (a> 4a'x' -4ax') = --4a' 8a'x -4a'x' -8a'x + l 6a>x' - (x + y)(x-y) = x'-y',
(x" - y") : (x - y) = x...., + ~ . y + x"" y' + oo. + xy"" + r '
+ a>x' + 2a'x' - 4ax' -
- Sax'
- - -=
= - Sa'+ 13a'x' -2a'x' - 8ax'.
==== +=
a' =:;;;Ox' 4ax' =
(x" + y'J : (x + yJ = ~, - x" : y + ~. y' _ oo . _ yA-' + >.....,
(samo za nepa ran n!),
Rastavljanje polinoma na faktore. U mnogo s l uajeva polinom (x" - y') : (x+ y) = ~ '-x"" y +~' y' - .oo + xr ' - rl
moemo izraziti u obliku faktora (monoma i po linoma) pomou (samo za paran II!).
i zluivanja iz zagrada, naina grupiranja, primjene formule za
skraeno mnoenje i dijeljenje i ko ritenja svojstava jednadbi. . Odredi vanje najvee ,?,J~nlke mjere dvaju pollnoma, D va po-
1':
! mo~a (x) .(II-tog stu pnja) I Q (x) (m-tog stupnja) (n :> m) mogu
Primjeri: Imah zajedni ke fakt ore, u kojima Se javlja x; produkt svih tih
1) Izl uiva nje : fakta ,:, nazivamo ~veom zr:je~kom mjerom tih polinoma . Ako
p (x) .' Q (~) nemaju .takve zajedni ke faktore, nazi vamo ih relati vno
8ax'y - 6bx'y' + 'kr = 2r' (4ay - 3bxy' + 2cx'). p rosttm (njihova najvea zajednika mjera = const),
2) Razvrstavanje u skupine : N~j~~~ zajedniku mjeru polinorna p (x) i Q (x ) moemo, ne
6x' + xy - y' - IOxz -5yz = 6x' -\- 3xy - 2xy - y' - rastavljaju i ga na faktore, na i na ovaj nain (Euklidov algoritam ):

- I Ox: - 5yz = 3x (2r + y) - y(2x + y) - Sz(2x + y) = I) p (x) dijelimo sa Q (k): kvocijent je T, (x), ostatak R, (x ) :
= (2x + y) (3x - y - Sz). P (x) = Q (x) T, (x ) + R, (x).
3) Upotre ba svojstava aJgeba rskih jednadbi': 2) Q (x) dijelimo sa R, (x): kvocijent je T, (x), ostatak R, (x) :
P (x) = x" - 2x' + 4x' + 2x' - 5x' . a) Izl uimo x', b) Usta- Q (x ) = R , (x ) . T, (x) + R, (x) it d.
novimo da su broj evi Ot. = I i Ot. = - I ko rijeni jednadbe P (x) =
= 0. Dije limo li P (x) Sa x' (x - I) (x + l ) = x' - x' , dobijemo . Posliednji oslatak Rk (x) razliit od nul e najvei je zajedn ika
U tom e izrazu je p = -2, q = S, (~) ' -
mjera po llnoma P (x) i Q (x) .
kvocijent x ' - 2x + 5.
~ajv~u zajedniku mjeru tra imo pri rjeavanj u jednadbi
- q < O: i taj se izraz ne moe da lje rastaviti na realn e fakto re. (odvajanje viestru kih korije na - vidi str. IS9, upotreba Sturmove
metod e :- str. 160, pri integriranju po metodi Ostrogradskog _
Vidi str. 158. str. 392 I 393, i u drugim problemima) .
 RAZLOMU F,.N I RACION ,o\LN1 IZRAZI
144 ~ LGEBRA 14S
3. RAZLOMLJEN! RACIONALNI IZRAZI Rastavljanje na parcijalne razlomke. Svaki prav i neskrativi"
S.oenje na jednostamiji oblik. Svaki razlomljeni racionalni razlomak
R (x) = Q(x ) = boX'" + h,x>-' + + bm
izraz moemo dovesti u oblik kvocijenta dvaju polinoma bez za-
jednikih faktora. pomou elementarnih pretvorbi (zbrajanja, o~. p (x ) x" a,x"' +. +an ' +
bijanja, mnoenja i dijeljenja polinoma i razlomaka l skra ivanja gdje su koeficijenti bo, b" , bm a" a", . an r e alni brojevi (koefi-
razlomaka). cijent najvieg lana nazivnika uinimo jednakim l, podijelivi
Primjer: Pretvori u jednostavniji oblik: s njime brojnik i nazivnik) moemo jednoznano rastaviti u sumu
lx y
3x + + .. Inili raz Joma k a o blik
pareija l a (
A )t l1I ( , Dx + E
x -Ot x +.px +. q
'I gdJe
Je

_-----,,.------=:,z,..,-- - y + +
x -z =
-
(~)' - q < o. pri mogua etiri sluaja" .
(x' + ~.)
lo me su
x z
I) Nazivnik P (x) je ta kav da jednadba P (x ) = O ima samo
= (3xz + lx + y) z' + - Y'z +. x + z = rea lne jed nostruke'" korijene Ot" ct" , Ot.. Rastavljanje vrimo
(x' z' + x) z z po formuli:
3xz" +. 2xz' + yz' + (x'z' + x) (- rz +,x + z) = Q(x) boX'" +. .. . +. hm. _ =
'= r z' + xz P(x ) = (x - Ot,) (x - ct,) . . (x - Otn)
3xz" + lx%' + yz' x'rz" - xy'z + x' z' +. x' + x"z' +. xz
x"z" + xz
= ~_ + B +. .. . +. e ,
x - 0:. x - Cl" x - cc"
Odvajanja cijelog racionalnog dijela. Kvocijent dvaju poli- gdje su koeficijenti A. B, .., e odreeni fo rmulama
noma sa zajednikom osnovnom veliinom x naZ1.v~mo algeb:rskir!I
pravim razlomkom tada, kada je eksponent m naJ-.:ie!l lana broj- A - Q (Ot,) B = Q (ct,~ _ Q (Otn)
nika manji od eksponen ta n najvieg lana nazlvD1ka~ .nepraVlm - P'(a J' P' (a.,)' ... , e- P' (Ot n)
ako je m > n. Svaki nepravi razlomak moemo pretvon n u sumu
polinoma i pravog razlomka odvajanjem cijelog racionalnog di- (u nazivnicima su vrijednosti derivacije :~ za x = a" x = "s, . . .) .
jela (dijelimo polinom s polinomom).
Primjer: Odvoji cijeli racionalni dio u : . .
PrlmJer:
6x - x +.1
.-,
A B
= -x +. -x -- I + x- +- 1 ;
e
.. - x
3x' - lOox' +. 22a' x' - 24a'x +. lOa'
R (x ) = X
~ - ?i.QX + 3a' a , = O, Ot, = -1 1, a, = -1; Q (x ) = 6x'-x + I;
+
(3.<' - lOax" 22o' x' - 24a'x +. 100' ) : (x' - 2ax +. 3a') = P'(x ) =3x' - I ', A Q (O) 1 B Q (I ) 3
3.<' + 6ax" + 9a'x' = 3x' - 40x +. 5a' = P' (O) =- , = P' (+ .J) =

4ax' + l3a'x' - 24o' x

+ 4ax' + 8a'x' =+= l2a'x i C = Q (-I ) = 4 . Q (x)=_ ! + _3_ + ~
P' (- I ) ' P(x) x x- l x +. l
Sa'x' - 12a'x -/- 100'
Sa'x' + 10a'x ISa' Tj. takav kojem u broinlk i nazivnik nemaju zajednikih fak tora koji sa dre x
Ako se ne ogra n iavamo samo na realne brojeve, onda se sluaj 3) ne razli-
- "1dx - Sa' kuje od s l Uaja 1). a sl uaj 4) od sl uaja 2). S top gledi ta svaki razlomak R (x)
- "1dx - Sa' moemo rastaviti u sumu samo parciialnih razlomaka oblika _ _.4_ gdje su
3x' - 4ax + Sa' + x' _ 2ax + 30'
(x - a:) t t
R (x ) = A i IX kompleksni brojevi. Tim se koristimo pri rjeavanju liDearnib diferencijainih
jednadbi (vidi str. .s3') .
O viestrukosti korijena vidi na su. 158.
Tj. elana koji sa dri x sa najviom po tencilc m,
~'lIt ('m 8 ti k i prirunik - 10
 ALOEBRA IRA-CIONAI.NI IZRAZI: PRETVA.RANJI! POTENCIJA IKORUBNA
146 147
Drugi nain odreivanja A, B, . , e je metoda neodreenih koe- 4) Meu korijenima nazivnika ima viestruki h kompleksnih
ficijenata (primjenjuje se u sva etiri sluaja). korijena. Rasta vljanje se provodi po fonnuli:

Primj er: 6.<' - x + 1 _ ~ + ---!!.- + ~ _ Q (x) box'" + b,.>"'"' + ... + bm

r -x x x -I x+ 1 P(x) = (x - " ,)k.(x - ..)'.... (r + p,x + qJ'. (r + p,x + q,Y,- :' =
A (r - I) + Bx (x + I) + e x (x - l ) = ~_ + ~,_+ + _ D,x + E, + D,x + E, ..l-
x(r - I)
x - "1 (x - ",)' '" x' + P,X -;- q, (x' + p,x + q,)' '
D,x + E, ~ ..l- G
Izjednaenjem koeficijenata pri jednakim potencijam a ~ brojnika + ... + (x "+ p,X + "q,) , + r "+xp,x. + q, + I
lijeve i desne strane jednadbe dobivamo sist em jednadbi:
6= A B + + e, - I = B- e, 1 = -A; rjeenjem dobivamo F, x + G,
da A, B i e imaju iste vrijednosti kao gore. + ... + (x, +' p'!.x,+-'-
2) Korijeni nazivnika su realni, ali meu njima ima viestru- q:)r. + ...
kih. Rastavljanje se provodi po formuli : Primj er :
5x' - 4x + 16 A D,x + E, D,x + E,
Q(x) b.,x'" + b ,.>"'"' + .,. + bm
p (x) = (x - " ,) ', (x -='0:,)" oo' (x - ",j i -
(x -3) (x' - x + 1)' = x- 3+ ... - x +-1+ (r - x + l)"
A, B B, A, D .. E.. D" E, izraunava mo metodom neod reeni h koeficijenata ,
A
A' + '
x-'=-,,-, (x - " ,)'
+ . . . + (x - ",)'.
. + x - 1" , + (x - 0:,)'
+
' I
Pretvaranje razmjera. '
z razmjera a d 'JZ ]aZI"ed
j, = e J nad ba
BIc L kl
+ ... + (X - lt: + ... + -(x-
- 'Jo,
- lk,' b d e b d
'X,
ad rc bc, ea = d' b Q' . ti = e ' te takoder izvedeni razmjeri :
X +1 _ A, + B, + B, + ~_ ,
Primj er: x (x - I ); - 'x' x- I (x - I)' (x - I )" a c!:: b
- b- =
e d
d - '
a b
rz::: c- xe-d '
koeficijente A, B h B, i B, dobivamo metodom neodreenih koefi-
cijenata. a,
3) Meu kor ijenima nazivnika ima jednostrukih kompleksnih
. d na k ost'I nek o lik
I z Je . a,
l o omjera ;- = b
- = oo. = ban
'- izlazi ;
lJl 2 II
korijena. Rastavljanje sc pro vodi po formuli:
Q (x) b.x" + h,.>"'"' . oo + b!!'+ =
jj (x) = (x - " ,)l , (x - o:.,)' , oo. (x' + p,x + q,)(x' + p~t + q,) ...

= ~-'- + ~ .._ + + x' +Dxp,x+ +E q, +--::/x :1:. G

+_ +oo.
4. IRACIONALNI IZRAZI ; PR ETVAKANJ E POTENCIJA I KORIJENA
x - ", (x - " ,)' . oo ... + p,x q, Svoenje na normalni oblik. Svaki iracionalni izraz moemo
pretvoriti u tzv. normalni oblik pomou ; l ) skraivanja eksponenta
Primjer : (r + x
3.' -2
I) (x+ + I) = x
A
+I +
Dx +E
x' + x + l' 2) izl uivanja iz korijena, 3) Uklanjanja iracionalnosti nazivnika.
Skraivanje eksponenta pro vodimo s najveom zajednikom
Koeficijente A, D, E raunamo metodom neodreenih koe- mjerom eksponenta korijena i eksponenata sv ih faktora pod ko-
ficijenat a. rijenom (izraz pod korijenom prethodno rastavimo na faktore).
 EKSPON ENCUALfI.,1 I LOOAJl rTAMSKJ IZRAZI 149
AL GEBRA
148
Poopenje pojma eksponenta: Dogovorno uzimamo :
Primjer:
6 6
Vl6 (x" _ 2x" + X lO) - V4S , x'.S (x- I)' = V4x' (x - I).
3 ~~-.,.,
;tO = 1t lC" -= -x"
I I =
x" 'vx,
X X
mt' = ,V -A,~- - , x - I ~ -" 1 .

Pred k orijen moemo staviti takve faktore X kojima je eks- WO

ponent potencije m vei ili jednak eksponentu korijena n. Tada .r:' U odnosu na nulte, negativne i razlomljene eksponente vrijede
dijelimo sa n, i X stavimo ispred k0r.ijena s eksponentom potencije iste formule za pretvaranje (*) kao i za cijele pozitivne eksponente ;
kvocijenta, a pod korijenom ostaje X s eksponentom o st a t k a to esto pojednostavnjuje raunanja.
tog dijeljenja. Primjer:
3
Primjer: V32x"y'z'u' = 2xy'z' V4xzu' .
3
(Vi + ifxi + vxo + 'fix;) (vx - vx + vx- 'Vi') -
U k la njanje iracion a ln o sti nazivni k a provodimo na -= (x'" + xiI. + x'" + x'I..) (xii._ x'l + xiI. _ X"IS) =z
razne naine.
Primjeri: -x + x"' + x"' + x '" " -x'/'' - x- x lt _x u, '" 11 +
I) =ll:- V
2xY
= V2x ;
y + X", + X li /u + x + x'l. _xu/lI _xll/u_ x'l, - x =
2y 4y' 2y ,/ u/ Ul
= x ' - x " - x "+x' =yx'- yx" - yxl l +yx'.
" 1t:::i Il,- 1'0- ~G

X V2xY' Z ~.
2) V 4yz' = 8y'z' = 2yz '

3)
l
=
x- VY =
x-VY., 5. EKSPONENCIJALNJ I LOGARITAMSKI IZRAZI

x+ VY (x + I!Y)(x - Vy ) x' - y Pretvaranje eksponencijalnih Izraza oblika ci' provodi se po

formulama ana lognim ( *) :
1 x'- x'v'Y + W x' - xir,; +
x' + y
i9 .
4)
x+
3
VY
~ 3 _ 3
(x + Vy )(x' - x l''Y+
3
VY')
= ci'a' = .....' ; ~ = 11'""'; (ci')' = ci" ; vii' = azl. ,
pri tom x i y mogu imati svaku brojevnu vrijednost. Eksponenci-
Primjer: Svedimo na normalni oblik [alne izraze, u kojima su razliite baze ax, b', c' , .. . , moemo pre-
81x' 1/ 9x' 3x vi tvarat i u izraze sa zajednikom bazom, ako upotrijebimo identitet

V (I{2 - Vx)' V (V2 - I/x)' = V2 -

ee

3x l!X (112 + Vx) 3x Vi< + 3r

Vx =
b = aloSab.
Primjer: Izrazi (a'b'): e' u obliku potencije s bazom a.

= 2 -x 2- x a'b' = a'a"~oSab = a'+yloa./> - z1<>u

c' a'loa.<
Pretraranle potencija i korijena Na slian oblik moemo svesti svaki izraz u kojemu nema ni
sume ni razlike potenciia.
~ x' = x"""; x'" = x"'"""; (xy)" = x' 1'; (x"')" = .<"" .
Izraz ex, gdje je e baza prirodnih logaritama (vidi nie), po-
x" (*J nekad se oznaava exp (x).
Logaritml, Logaritmom A broja N za bazu a (oznaka: A =
- Jog.N) nazivamo eksponent, s kojim treb a potencirati bazu
a, da dobijemo N. Prema tome iz jednadbe tr' - N izlazi
"V?=VX
(")m; 10g"N = A , i obrnuto, iz druge jedn adbe izlazi prva.
 ALG EBRA
150
Svak i poziti van broj ima za svaku pozitivnu bazu (osim za
jedinicu) svoj logaritarn ; logaritmi razlinih brojeva za istu bazu a
tvore sistem logaritama za tu bazu . Ako mamo logaritme brojeva
za bazu a, moemo odrediti logaritme tih brojeva za drugu bazu b
po formuli :
logoN = M> log. N, gdje je M = lo~ (modu! pretvorbe" ],
Osnovna svojstva logaritama pri istoj bazi a (a .. 1) :
, {- OO prio' >
EKSPONENCIJALNI I LOOARITAMSK I IZRAZ!
151
0.51 05. Brojevi koje dobivamo iz zadanog broja mnoenjem ili
dijeljenjem sa lO" (npr. 3240; 324000; 3,24; 0,0324 iz 324) imaju
dekadske logaritrne s jednakom mantisom (0,5105). Manti su tra-
imo u Iogoritamskim tablicama", pri emu ne obraamo panj u na
decimalni zarez niti na nule s lijeve i s desne strane broja. Karakte-
ristiku odreujemo po pravilu : l) ako je broj > l, karakteristika
je za jedinicu manja od broja njegovih znamenaka ispred decimalnog
zareza, 2) ako je broj < l . karakteristika je negativna i po apsolut-
noj vrijednosti jednaka broju nula na lijevoj strani, ukljuujui
i nulu cijelog broja. Npr. : 19 3240 = 3.5105; 19 324000 = 5,5105;
l, Ig 3.24 = 0,5105; Ig O,0324 = 2,5105. Znak >)- postavljamo iznad

l
lo g .t = O; log.a ~ I ; 10g"O ~ I karakteristike, tako da mantisa osta ne pozitivna; tak av nepotpun
+ oo pro a < ;
- umjetan o blik negativnog logaritrna moemo pretvoriti u pot-
log (N, . N,) = log N, + log N, ; log Z' = log N, - Io~ N,; pun po ovim pravilima : I) apsolutna vrijednost karakteristike
nepotpunog negativnog logaritma za jedinicu je vea od apsolutne
' (* * ) ve liine karakteristike potpunog negativnog logaritma ; 2) znamenke
". I
log iN") = n log N ; log l' N = - log N. rnantise dopunjavaju se do 9, a njena posljednja znaajna znamenka
n (koja nije nula) do 10; nule na kraju ostaju na svojim mjestima.
r
Loga rltmlranjem neke ve liine nazivamo traenje njenog loga.
ritma" ; traenje ve liine po njenom loga ritmu nazivamo antilo- Primjeri : 2,5105 =- 1,4895; - 3,2780 = 4,m.
garitmiranjem . Cesto (naroito u tablicama) nepotpunom negativnom loga-
S istemi logaritama k oji su u upotrebi: dekadskl ili Briggsovi ritm u dodajemo brojku lO, da bismo izbjegli postavljanje pred -
sa bazom lO, koje obino upotrebljavamo pri raunanju (oznaka : znaka imad brojke. N pr. umjesto 1,324 piemo 9,324.
log,. N = 19 N), i prirodni ili N eperovi (hiperbalni) sa bazom e =
= 2.71828.. . (oznak a log. N = ln N ). Pretvaranj e logaritams kih izraza (Iogaritmiranje) izvodimo po
formulama (**).
Modul pretvorbe prirodn ih logaritama u dekadske : ,
I
M = 19 e = ln 10 "" 0,43429; log N = 0,43429 ln N; Primjer : Logaritmirajmo izraz 3~~.
mod ul pretvorbe dekad skih logaritama u prirodne:
,
l I log 3x'
.. - VY = log (3x' 'l/Y
-) - log (Zzu' ) =
M. = /vi = ln 10 = 19 e "" 2,30259; ln N = 2.30259 19 N. 2zu'

S vojst va dekadsk ih logar itama. Dekadske logaritrne piemo u

obliku decimalnog razlornk a s tanou do odreene decimale ;
njegov cijeli, dio nazivamo ka rakterist ikom logaritrna, a razlomljen;
dio mantisom, npr. 19324 = 2,5105; karakteristika je 2. mant isa
Pod esn o je upotrebljavat i o vu form ulu ko ju lak o pamtimo : Jt}&JN _ ~g N.
gdje su na desnoj strani logaril mi za bilo koju (jednu te istu) ba.zu. ga
Lopritmiraojem nazivamo takoer pretvaranje loga ritamsld h izraza po
formulama <**>- izra1avanje logari tma slo!enOB iz raza logaritmi ma veli in a
koje II njega ulaze (vi di str. ISI) .
.. . De finiciju broja e vidi na str. 317.
= log 3 + 2 log x + ~ log y - log 2 - log z - 3 log u.
Cesto upotrebljavamo obrnute pretvor be, tj. prikazujemo izraz
koji sadri nekoliko logari tama razlii tih veliina u obliku loga-
ritma samo jednog izraza
Tablice dekadskih log aritama (tanije - tablice mantisa) vidi na str .:51
i S2; tablice antilo iuitama (tj. broje va po zadanim mantisama) vidi na su. S3 j' S4'
abI.iC:e prirodnih logaritama vidi na sir. 6S do 67.
za Josaritm.iranje izraza koji s u s u m a ili ra z Jika treba te izraze prethod no
fIftVOriti II izraze po god ne za lo garitmiranjc (tj. produkte i kv ccf jente),
 PRETVARANJE ALQEB ARSKIH JEDNAO:t.B1
153
152
x J!x' -6 = Sx'-20x + 18;
Primjer :
I x' (x' - 6) = 2S.r - 200x' +
S80x' - 720x 324 ; +
log 3 + 2 10g x+ 3 10gy- 10g 2-log z - 3 log u =
3
24.r - 200..-' + S86x' - 720x +
324 = O (normaln i oblik).
3x'lfy Prema tome, dana je jednadba 4. stupnja.
= 10g - ,
2zII Sistem n algebarsklh JedJiadbi je skup n jednakosti ispravnih
O logarit amskom raunalu vidi str. 132 do 140. samo za o.dreene skupine (X b YI' .. . , ZI; X., 'yI, ... ZI; ...) vrijednosti
nepozna nica (x, Y~ ..... z) ; svaku t~vu.skupinu nazi vamo rje enjem
tog Sistema. Svaki ststem algebarslh Jedn ad bi moe se pretvor iti
B. JEDNADllE u normalni oblik:
6. PR E1"VARANJE ALGEBARSlUH JEDNAD2;BI U NO RMALNI OBLIK P, (x , Y . ..) = O.
P, (x, y, ...) = O,
Definicija. Jednadbom s jednom nepozna nicom
F(x) - [(x ) P. (x, Y . . .) = O,
nazivamo izjednaenje dviju funkcija jedne iste promjen ljive veli- gdje je P, polinom u x, y , z, oo.
ine, tane sam o pri nekim odreenim vr ijednostima te promjenlji- Primjer: Pretvorimo u normalni oblik" sistem ;
ve. Promjenljivu (varijablu) u jednadbi nazivamo nepoznanicom.
x x- I .r:
a vrijednosti (x" x" oo., x.) koje jednad bu zadovoljavaju kor ije- 1) -= = -1 , 2) - - = rz , 3) xy = z.
nima ili rje enjima jednadbe. Dvije jednadbe nazivamo ekviva- jly z y- I
lentnim ako one imadu iste korije ne.
Jedn ad bu nazivamo algebarskom ako je svaka njena funkcija Normalni oblik : l ) x'z' - y = O.
F( x) i I(x) algeba rska (raciona lna ili iracionalna). Jedna od tih 2) ..-'- 2x I-+ rz +
2yz - z = O, 3) xy - z = 0.
funkcija moe biti konstanta.
Iz svake algebarske jednadbe moemo a lgebarskim pretvor- Pre~obrolni korijeni. Pri pretvaranju a lgebarskih jed nadbi u
bam a dobiti jednadb u u normalnom obliku : n0 '"!11a1n! oblik P (x) ~ O moe se dogodi ti da P (x) = O ima rje-
enje koie ne zadovoljava prv otn u jednadbu. pri tom su mogua
p (x) = a.x" + a,r ' + . oo + tl" = O" d va s l uaja : .
(a, moemo uiniti jednakim I) koj a ima iste korijene ka o zad an a I. Iezavanje nazivnika. Ako jednadba im a obl ik razlomk a
jednadba (i. moda. neki korijen vie - vidi dalje).
Eks po nent II nazi vamo stupnjem jednadbe. P ec)
Q (x) =0, (I )
Primjer: Pretvorimo u normalni oblik jednadbu:
gdj~ s~ P i Q pol ino.~, ta~a obje strane jednad be pornnoimo sa
x -~ ~ ~x;)- 6 = 1 + x x 3. nazivnikom, pa dobijemo Jednadbu u normalnom obliku :
P (x) = O. (2)
Pos tupne pretvorbe daj u :
koj~ ima is~~ korijene k.a o jedna dba ( I), osim u s luaju kada je
+
x (x- I + Vx' -6) = 3x (x - 2) 3 (x-2)(x - 3); neki od ko rijen a x = a. Jednad be P (x) takoer korijen jednadbe
x' - x + x J!x'-6 = 3x' - 6%+ 3x'-ISx + 18; .z n ~x) = O. Tad a razlomak treba prethodno skratiti sa x - a.
[Ih sa (x - a.)\ a ko je to mogue] ; inae bi jednadba P (x) = O
- - Ako
- Je jednakost ta~a za bUo koje vrijednosti promjenljive x. nazivam':' ; aad~vala. konJ~ ::' = a. koji nije korijen jednadbe (I) ili jc njen
ld~nliltlom.
korijen, a h manje viestrukosti".
Ovdje i dalje pretpostavljamo da su koeficijenti a h dl>' " realni. a gdje to
nisu, posebno temo na to upo zorili. O viestrukosti korijena vidi na str. 1:59.
 ALGEB1U. JE01"4Aol BE I. 2. 3. I oi. SruPS JA 155
154
Primjeri: ako je D < O, ima 2 rjeenja (2 realna korijena) ,
x' l a ko je D ~ O, ima I rjeenje (2 podudarna korijena),
ili x' - l = O;
l) x -l = x-=! x -l
(I') ako je D > O, ima O rjeenje (2 kompleksna korijena).
Rjeenje kvadratnih jednadbi. l. na in - rastavljanje (ako je
ako ne skratim o sa x - l i ne odbacimo naz ivnik, tada korijen mogue) lijevog dijela na faktore:
Xl = l jednadbe x' - l = O ne zadovoljava jednadbu (I ') , jer ax' + bx + e = a (x -<x)(x -~) ilix' + px + q = (x-<X) (x - ~):
se njen nazivnik ponitava.
tada su korijeni jednadbe: Xl = <X, x , = ~.
x' -3.<'+ 3x - l
2) x' - 2x + l - O; (2 ') Primjer: x' + x - 6 = O, x' + x-6 = (x + 3)(x - 2);
Xl = -3, Xs = 2.
ako ne skratimo sa (x - I)' i ne odb acimo nazivnik dobivamo 2. na inprimjenom formule:
-
jednadbu (x - l )' = O s trostrukim korijenom Xl = I, dok jed-
a) za obl ik ax' + bx + c = O:
nadba (2') ima jednostruki korijen X = l.
ll. Iracionalne jednadbe, Ako zadana jednadba sadri ne-
poznanice pod korijenom. onda svoeniem te jednadbe na nor- -b '" l' b'-4ac
X II I :'= - ili
malni oblik dobivamo drugu jednadbu koja ponekad moe imat i 2a a
korijene koji ne zadovoljavaju prvotnu jednadbu. Zato nakon (posljednja formula je prikladna za paran b):
rjeavanja druge jednadbe treba provjeriti korijene uvrtavanjem
u prvotnu jednadbu. b) za oblik x' + px + q = O:
Primjer:
~/x + 'i + l = 2x ili Vx+ 7= 2x - l . (1")
Xh = -~ V~ -q
51'0j5(l'a ko rijena kvadratn e jednadbe :
x + 7 =(2x- I)' ili 4x'-5x -6 =0. (2" )
. b e
= 2, x, = -~; x , zadovo ljava
Xl T XI = - - ""'" - P9 X I' XI ~ - = q.
Korijeni jednadbe (2") jesu: Xl a a
jednadbu (I ''), a x , ne zadovoljava [II jednadbi (I '') radika l Jednadba treeg slupnja (kubna}. Normalni oblik :
(korijen) se uzima u aritmetiko~ smislu]. ax'+ bx'+ cx+ d=O

7. JEDNA DZ BE PRVOG. DRUGOG, mCEG I CETVRTOG STUPNJA

ili (dijelimo sa CI i umjesto x uvodimo novu varijablu y =x+ :0):
y' + 3py + 2q = O, ( *)
Jednadba prvog stupnja (linearna). Normalni oblik: 2h' bc d Jae - b'
ax +h =O.
gdje je 2q = 27~ - 3~' ~ +3p = - -37 - '

Broj rjeenja: uvijek postoji jedno realno rjeenje Xl = -~. Broj rea lnib rjeenja jednadbe ( *) ovisi o preznaku diskr imi-
a nante D = q' + p':
Jednadba drugog stupnja (kvadra/lla). Normalni oblik: ako je D > O, jed nadba ima l rjeenje (jed no realno i dva kom-
pleksna),
ax' + bx + e = +
O ili (poslije dijeljenja sa a): x' px + q = O. ako je D < O, jedna dba ima 3 rjeenja (tri rea lna razliita korljenaj ,
Braj realnih rj e eni a ovisi O preznaku diskr iminante D, koja glasi ako je D = O, jednadba ima I rjeenje za p = q = O (tri podudarna
korijena koji su nule), i 2 rjeenja za p' = - q' ~ O
4ac-b' ili q- ~: (od 3 realna dva se podudaraju).
 ALG eBR.A
156 JEDNAD.tBE I. 2. 3.1 4. S1UPNJA
157
Rj e enj e kubnih jednad/bi. I. nain - rastavljanje (ako je mo- Primjer: y' - 9y + 4 = O.
gue) lijevog dijela na faktore:
+ +
ax' bx' + ex d = a(x-a)(x- (3) (x - r): p = - 3, q - 2; q' p' < O; +
r = JI3 = 1,7321. cos q> = 2 : 3 JI3 = 0,3849; q> = 6722',
korijeni jednadbe su : x, = ex, x, = (3, X, =y.
y, = -2 JI3 cos 2227' = - 3,4641 . 0,9242 = -3,201;
Primjer: x' + x' - 6x = O; Y, - 2 JI3 cos (60 - 2227') = 3,4641' 0,7929 = 2,747;
x' + x ' - 6x = x (x + 3) (x -2) : x, = O, x. ~ -3, x, = 2.
y, = 2 VJ cos (60 + 22"27') = 3,4641' 0,1314 = 0,455.
2. nain - primjena Cardanove formule [za oblik (*)1 :
Kontrola (vidi svojstva korijena):
u
Y, = + V, Y. = .,u
+ e.v, Y, = "tu + gdje je .,v, YI + Y, + y , = 0,001 umjesto O.
3 3 ~-~r=:=;==:
u = V-q + Vq' + 1", v ~ V - q - Vq' + 1", a e, i ts su 4. na in - priblino rjeenje jednadbe - vidi dalje, str. 163
do 165.
korij eni. Jednadbe
. x' + X + 1= O '
, tj. e.. . = VJ '
- 2I -+ ,. T Svojstva korijena kubne jednadbe:
U sluaju D = q' + p' < O tri su realna korijena jednadbe bIlle
X, +X, +X. = - - , - + - + - = - -,
izraen a kompleksnim ve liinama, a prikl adn ije je upotrijebiti a Xl Xs X. d
trei nain. Jednadba etvrtog st upnja. Normaln i oblik :
Primjer: y'+6y +2 =0. Tujep =2, q =l, q' +p' =9;
3 3 3 3 ax' + ,bx' + cx' + dx+ e = O.
U = V- l + 3 = v2 = 1,2599, v = V-I -3 = V-4 = -1,5874. Broj realnih rj e enja (razliitih): od Odo 4.
Realni korijeni: Y, = u + v = -0,3275; kompleksni korijeni: Ako je b = d = O, tada korijene (b/kvadratne) jednadbe
ax' + ex' + e = O odreujemo po formul ama :
Y... = - ~ (u + v) i ~J (u - v) = 0,1638 i ' 2,4659. - e + 1'''c';--- 4ae-'-
y=
3. nain
.,- s pomonim veliinama, raunanim pomou tablica. lo
U jednadbi (*) oznaimo r = vfph predznak od r mora se Ako je a =e i b = d. tada ko rijene (reciprone) jednadbe :
podud arali s predznakom od q. Tada pomonu veliinu q> i pomou
nje korijene y" Y. i y, odreujemo u ovisnosti o pred znacima p
+
ax' bx' + cx' + bx + a = O
od reujemo po formulama :
i D = q' + p' iz ove tablice:
p <O Xh h Z, " =
y+ JIYi=4
2 ' y=
-b + l/h' 4ac +sa'
p >O lo
q' +P' <O q' +P' >O Rjeenje jednad/be etvrtog stupnja u opem obliku. I. nain -
q q q rast avljanje (ako je mogue) lijeve stra ne Da faktore:
cosq> =~ ch q> = ~ shq> = ~ ax' + bx' + cx' + dx + e = a (x - ex) (x -(3) (x - y ) (x - 3);
korijeni jednadbe : x, = ex, x, = (3, X, = y. x. = 3;
YI = - 2r cos <p/3 Y, = -2r ch q>/3 y, = - 2r sh <p/3
y, = + 2r cos (60 - Y, = rch q>/3 + y,= rsh q>/3+ Primjer: x'-2x'-x' + lx = O;
- <p/3) + i V'3 r sh q>/3 + i JI3 r eh q>/3 x(x'-I)(x - 2) = x (x - I) (x + I )(x - 2);
y, = + 2r cos (600+ YI =reh q>/3- y, = r sh <p/3 - xt =O, x! =l , x. =-l , x.. = 2.
+ <p/3) - i V3 rsh<p/3 - n 13 r eh <p/3 2. nain. Ko rijeni jednad be x' + bx' + ex' + dx + e = O
se podud araju s korijenima dviju kvadratnih jed nad bi:
158 ALGEBRA JED NADBA n-t0fl STUPN1A 159
n
x' + (b + A); + (Y+ by ~ d) = O, X, + X, + ... + Xn = 1: x, = -a"
1- t
n
gdje je A = , /Sy + b' - 4c , a y bilo koji realan korijen kubne XIXi + XI X. + ... + Xn_ IX" = I.J~- 1X,X, = ~t
jednadbe 8y' - 4cy' +
(2bd - Se) y +
e (4c - b') - d ' = O. (I<Jl
n
3. nain -priblino rjeenje jednadbe - vidi str. 163 do 165. XIXtX3 + x1x,x.. + ... + X,...,Xn- lX" = ~ XIXJXk = -~,
Jednadbe petog stupnja i viih stupanja II opem sluaju ne I.J.k I ~
moemo rijeiti pomou korijena .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Ck J < k )
.
8. J EDNADZOEn-tog STUPNJA x,x, ... x. = (-I )"an
Opa svojstva algebarskih jednadbi. Lijevu stranu jednadbe : Jednadba s realnim koeficijentima. Kompleksni korijeni
jednadbe s realnim koeficijentima mogu se pojaviti samo u paro-
xn + a,""" + ..,+ an = O ( 1) vima konjugirana kompleksn ih", tj. ako takva jednadba
+
ima korijen '" ~ a bi, ona takoer ima i korijen ~ = a - bi,
oznaimo sa P (x) ; korijen jednadbe P (x ) ~ O nazivamo korije- koji je iste viestrukosti, Produkt (x - ",)(x -~) u tom sluaju
nom pollnoma P (x). Ako je '" korijen jednadbe P (x ) = O, onda je . daje:
p (x) djeljiv sa (x - "') bez ostatka; u opem je sl uaju ostatak pri (x-",)(x-~) = x' + px + q, (I)
dijeljenju P (x ) sa (x - "') jednak P (",). Ako je P (x) djeljiv sa ~e~ P=-~+~ =-~ q-~=~+~ oatle
(x - ",)k, ali nije djeljiv sa (x - "')" ', onda e nazivamo k-strukim
korijenom jednadbe P (x ) = O; u tom je sluaju " zajedniki izlazi da je (~)' - q < O,
korijen polinoma P (x) i njegovih derivacija do ukljuivo (k - I)-Ie.
Jedn ostruki korijen jednadbe nazivamo takoer prostlm korije- Ako u formuli (*) zamijenirno produkt svakog para takvih faktor a
nom. Om ami teo rem algebre : svaka jednadba n-tog stupnja, kojoj po formuli (I), dobivamo rastav polinama s realnim koeficijentima
su koeficijenti realni ili kompleksni brojevi, ima II realnih ili kom- na realne faktore:
pleksnih korijena. ako k-struki korijen raunamo kao k korijena.
Ako su korijeni od P (x ) jednaki ""~' y, . .. s vi estruko u k, I, m ... , p (x) = (x - ",l' (x - ",,)" ,.. (x' + p,x + q,)" (x' + p,x + q.l" ....
tada Ie : (**)
p (x) = (x - <x)k (x - :3)' (x _ y)m... u kojima su svi brojevi "',. P" q, realni i (~) I - q, < O.

Moemo pojed nostavniti tra enje korijena jednadbe P (x) = O
ta ko da traimo korijene jednadbe koja ima iste korijene kao
danajednadba, ali svejednostruke. To postiemo tako da rastavimo
polinome P (x) na dva faktora:
p (x) = Q (x) T (x ),
gdje je Q (x) = (x - ",)k-' (x- ~Y-' ..., T (x) = (x - <x) (x- ~) ... ;
Q (x ) dobivamo kao n ajveu zajedniku mjeru (vidi str. 143) po-
linoma P (x) i rex) (derivaciju), a T(x) dijeljenjem P (x) sa Q (x) .
Zavisnost m edu k orijenima j ednadbe i njenim koeficijentima.
Ako su x.. x" ... , x. svih n korijena jednadbe (l ), tada je
Koe ficijent ao najvieg la na uzmimo jednak 1 (jednad bu dijelimo s tim
koe ficijentom).
Broj korij ena j ednad be s realnim koefic ijentim a.
Iz prethodnog izlazi da svaka jednadba neparnog stupnja ima naj.
manje jedan real an korijen.
Broj realnih korijena jednadbe P (x) = O, to lee izmedu
bilo kojih brojeva a i b (a < b) koji nisu korijeni zadane jednadbe,
moemo tano ustanoviti na ovaj nain:
I) Odvojimo viestruke korijene jednadbe P (x) = O, tj. odre-
dima jednadbu koja ima iste korijene kao i zadana, ali proste"",
U daljnjem emo sa P (x) oznaavati jednadbu bez viestrukih
korij ena.
.. O konjugirano kompleksnim brojevima vidi na str. S77
Nain dobi vanja takove jednadbe pokazan je gore. Praktiki moemo po-
eti ne , odietllvenjem viekratnib kor ijena. nego odmah traenjem Sturmo ve
funkcije: ako p m nije kon stanta, P (k ) ima vies tr uke korijen e koje moramo odijelili.
 TRAN~DENTNE JF.DNAD28B
160 ALGEBRA 161

2) Tvorimo red Slumw.ih funkcija: Rjeenje jednadbe n-tog stupnja. ako je n > 4, II opem slu-
aju moemo nai samo priblino ; pribline metode praktiki
p (x), r(x), P,(x), p .(x). . .. , Pm = const, primjenjujemo i pri rjeavanju jednadbe 3<eg i naroito 4-tog
gdje je P (x) lijeva strana zadane jednadbe, P' (x) derivacija, stupnja. Za priblino istovremeno odreivanje svih korijena alge-
P, (x) ostatak diobe P (x) sa P' (x) uzet sa suprotnim predznakom, barske jednadbe n-tog stupnja (ukljuujui i kompleksne) moemo
P. (x ) ostatak diobe P' (x) sa P, (x) uzet sa suprot nim predznakom prim ijeniti metodu Loba evskog, za raunanje odvojenih realnih
itd., P.. je posljednji ostatak ( = const)' korijena algebarske jednadbe moemo s uspjehom primijeniti
3) Izraunajmo broj A promjena predznaka (tj. prelaza od + ope metode za pribli no rjeavanje transcendentnih jednadbi
na - i obrnuto) u slogu brojeva: (vidi dalje, str. 161 do 163).
P (a). r(a), P,(a), P.(a), . . Pm 9. TRANSCENDENTNE JEDNADBE
i broj B promj ena predznaka u slogu brojeva: Definicija. Jednadbu F(x} - f(x) nazivamo transcendentno m,
P (b). r(b), P,(b), P.(b), . .. Pm. ako bar jedna od funkcija F(x) ili f(x) nije a lgebarska,
Primjeri:
Ra zlika A-B jednaka je traenom broju realnih korijena
jednadbe P (k) = O u intervalu [a, bl (Slurma. teoremt. l) 3' = 4r- 2' 4) sin x = cos' x- ~.
Primjer: Odredi broj korijena jednadbe 2) 2x- , = 8....' - 4....'. S) 3 ch x = sh x + 9,
x'-Sx' +8x-8 =O. koji lee izmeu O i 2! 3) 2 19, (3x - l) - 19, (I2x +
I) = O, 6} x cos x = sin x,
Odreivanje Stunnovih funkcija daje nam: U nekim s luajevima rjeavanje transcendentnih jednadbi svod imo
P (x) = x'- Sx' + 8x-8; r ex) = 4x'- IOx + 8, na algebarske jednadbe. uz upotrebu tablica. Openito transcen-
dentne jednadbe moemo rijeiti samo priblino.
P , (x) = Sx' - 12x + 16, P. (x) = - 3x 284; P. = + - I. Neki s l uaje,i transcendenhtib jednadbi koje svodirno na alge-
Supstitucija x = O daje slog brojeva: - 8, + 8. + 16. + 284. barske.
- I (2 promjene); supstitucija x ~ 2 daje: + 4, + 20, + 12. +278, E k s p o ne n c ij a Ine jednad be. Nepoznanice x ili P (x)
- I (I promjena) . A-B = 2-1 ~ l. tj. izmeu Oi 2 ima 1 korijen. (polinom) nalaze se samo u eksponcntima potencija nekih baza
Broj pozitivni h korijena jednadbe P (x ) = O nije vei o. b, e. .. Takve jednadbe svodirno na a lgeba rske u ovim sluaje
od broja promjena preznaka u slogu koeficijenata polinoma P (x) vima:
i od njega sc moe razlikovali za paran broj iDescortesovo pravilo). l} Ako potencije aP" " ' . bP...'.... ne zbrajarno niti oduzirnamo,
Primjer: Jednadba x' + 2x' - x' + Sx - 1 = O. Poredaj jednadbu moramo logari tmirat i s obzirom na bilo koju bazu.
koeficijenata te jednadbe ima predznake : + + - + - , tj. pred- Primjer: 3' = 4 x-' 2'; x log 3 = (x -2) log 4 + x log 2;
mak se mijenja tri puta . Po Descartesovom pravilu ta jednadba
ima tri. ili jedan pozitivan korijen. Kako pri zamjeni x u -x kori- 210g4
X= .
jeni jednadbe mijenjaju predznake, a pri zamjeni x u x + h se log 4 - log 3 + lo g 2
umanjuju za h. pomou Descartesova pravila moemo ocijeniti 2} Ako su a, b, e . .. cijele ili razlomljene potencije jednog istog
i broj negativnih korijena, a takoer i broj korijena veih od h. broja k (a = k, b = kB, e = kY... .) tad a, uz pretpostavku da je
U naem primjeru zamjena x u -x daje x' - 2x' - x' - Sx - 1 = Y = k', dobivamo u nekim s l uajevi ma algebarsku jednadbu s
= O.tj. jednadba ima jedan negativni korijen. Zamjena x u x + 1 obzirom na y; kada tu jednadbu rijeimo dobi vamo x iz tablica :
daje x' + 6x'+ 1l x' + 13x + 6 - O, tj. sVi pozitivni korijeni Igy
nae jednadbe (I ili 3) manji su od jedinice. x = igk '
nunanja, 2X 2U 22x
Da bismo pojednostavnili dobivene osta tke pcmno1imo s kon- Primjer : 2r-1 = 8r-2_4.l"-1; "2 = 64'- -16 ; uz pretpostavku
stantnim pozitivnim faktorima., Ito ne mijenja rezultate.
Ako jc neki od tih brojeva jednak null. onda ga pri raunanju promjena
predznaka preskotmc.
da je 2x = y , dobiv amo )~ - 4y' - 32y = O y, = 8,

\I{1tL' n 1l1t i~ k i p r i ru n i k - lt
 ALO EI:IR A
162 TRA NSC ENDEf\O"NE JEDNA.D28E
163
Y. = -4, Ys O; 2xI = 8, 2x, = -4, 2"'. = 0, odakle je
sa eksponencijaln im, slavimo e' = Y, e? = 1b, i svedimo jed-
I::

XI = 3; druga realna rjeenja ne postoje.

nadbu na algebarsku u odnosu na y; x = ln y od redimo iz la blica.
Logaritamske jednadbe. Ne poznanica X ili P (x) (poli-
no m) nalazi se sa mo pod zna kom !ogaritma. Takve jednadbe Primjer: 3ch x- sh x +9; 3(e' t e-'~ =e' - e-'+ 9'
svedimo na algebarske u ovim sluajevima: . 2 2 '
I} Ako se u jednad bi pojavljuje logaritarn jednog te istog
izraza; u to m sluaju uzmemo logaritam kao novu nepoznanicu, e' + 2e-'- 9 =O ; y + y~ - 9 ~ 0,.T'~ - 9y +2 = O '" y1 . 2 = 9 2
1" 73'.
rijeimo dnbivenu algebarsku jednadbu j potenciramo dobiveno
rjeenje. xI~l n
9 +2l'7j ",, 2,171 6, x.= ln
9-
2
1'73
",,-1,4784.
Primjer: m [Iog.P (x)]' + n - a V[log"P (x)' + b. Zamjena
10g.P (x } s y daje jednadbu my' + n = a Vy' + b; iz nje izrau . . Pri~l~o rjehv~nje)!na.~bl. Ovdje prikazani nain pribli nog
namo y i dobijemo jednadbu za izraunavanje x : P (x) = a' . rjea vanja Jedna~bl primjenjujemo kako za algebarske, tako i za
2) Ako se ujednadbi pojavljuje linearna kombinacija (s cijelim lranscende,?~ne Jednadbe. Proces odreivanja korijena rasta vlja
koeficijentima) logaritama s istom bazom izraza , koji su polin om i ~ u dv~ . dijela: .1 ) 8!""b.o n~!aenje pribJinih vrijednosti korijena
od x : I 2) t anije odreivanje tih vriiednostl.
m log.PI (x) +
1l10g.P, (x ) oo, = O. + Gruba ocjena korijena. Ako je f (x) neprekinuta fun kcija.
U tom sluaju
izraze u oba dijela jednadba svedemo (svaki) na i ako f (a) i f(b ) imaju razliite predznake lada izmeu a i b lei
togarita m jednog izraza ; dobivenu jedna dbu porenciramo, bar jedan ko rijen jednad be f(x) = O. Od~beremo li razliite vri -
(3x - I)' jednosti za a i b, uvijek mo emo dobiti dovoljno uzak interval u
Primjer: 2Iog,(3x-I} - log, (I2x+ 1) =0, log, l 2x + l =
kojem e I.e~ti ~.mo jedan korijen razma trane jednadbe. Grafiku
= Iog, ] ; (3x
12"(- + l)I ' = l, XI =:z
O X,
2
=-: ak O n.x
eseoje Xl =
O metodu primjenjujemo onda
kad jed nadb u moemo do-
uvrstimo u zada nu jednadb u, dobivamo logaritam negativnog vesti u ob lik 'PI (x) = 'P, (x )
broja (imagi naran) i zalo lo rieenje ne uzimamo u obzir. pa graffunkcije 'PI (x) i 'P' (x)
Trlgonomelrijske jednadbe (koje se svod e na algebarske). moemo lak o kons truirat i.
Nepoznanica x ili nx + a (n je cio broj) sa mo je pod znakom tri- Tada su ko rijeni" jednadbe
gonomelrijske funkcije. Tada pomou trigonometrijskih formula jedn aki apscisama prcsjeci-
sveerno taj izraz na samo jednu funkciju od x ; zamjenom le funk- ta krivulja y = 'P, (x) i l
)' = 'P. (x).
cije sa y dobijemo algebarsku jednad bu. Kada je rijeimo, x odre-
dimo iz tablica ; pri lome treba imali u vidu mnogozna nost rjeenja,
Primjer. Korijeni jed-
!
- <--
.lJj ;I(
' "
P nmjer: SlO x = cos , x - l
ii; I'1'I d ruga mogu nost nad be x cos x = sin x (po-
I
red oigled nog korijena I

-~;
I
sin x =l- sin' x slavimo da je sin x = y, pa dobivamo .r ~ O) su blizu brojeva I

}~ + y-43 = O 'I y, = 2'

l )I, = 3
- 2' Rj eenje
' )I, ne d aje
' (2k + I) i (gdje je k =
I
I
l

= l , 2, oo . ) . Jednad-
~
SI. 74
real no rjeenje zadane jednadbe <I sin x I < l) ; )II - daje bu moemo napisali u ob-
x= ~+ 2krr x= s; + 2krr (k je cio broj).
liku x = 19 x i njeni korijeni odgovaraju presjenicarna pravca
x = )1 i tangentoi e y = 19 x (sJ. 74).
Hiperboine jednad be", Nepoznanica x nal azi se sa mo pod , M e t.ode t a ni je g od re i v anj a g rub ih pribJi nih vri-
znakom hiperbolnih funkcija. Izraz hiperbolne funk cije zamije nimo J ednos tI. 1) Newtonova metodo. Ako je x . priblina vrijed nost
Taj naziv nije uo b iaje n.
Vidi sir. 321 i 322.
 164 ALGEBRA
D Im!RMINANl1l
165
korijena jednadbe f(x) = O, onda kao taniju priblinu vrijednost
izabirerno f (x.) priblino 3; = 4,71... Taniju vrijednost nai emo postupno pri.
x, = x. - j' (x.>"
blienjirna :
zamjenom x , sa X, moemo dobiti iduu priblinu vrijednost X , a) Newtonovom metodom i linearn om interpolacijom. za
itd. Proces uzasto pnih priblinih vrijednosti uvijek konvergira fUnkcijuf(x) = sin x - xcos x imamo!, (x) = x sinx. Ako uzme.
ako korijen ot nije viestruk (tj.!' (ex) ~ O) i ako smo prvu priblinu
vrijednost uzeli dovoljno blizu. Prema tome korijen moemo nai
I x. = 3"'
mo daa Je T' d ob''vamo da Jef(x.
. ) = - I, f' (x';> = - 4,71
sa eljenom tanou. Primjer: vidi dolje . I
2) Linearna interpolacija (regula falsi). Ako je korijen ex jed- X, = 4,71 - 4,71 = 4,50.
nadbe f (x) = O zatvoren izmeu a i b, onda kao priblinu vrijed- Kako jef(x J = -0,029 istog predznaka kao i J (x.), linearnu
nost moemo uzeti veliinu : interpolaciju ne moemo primijeniti. Raun pokazuje da je f (4,45) =
a -b = 0,189 i traeni korijen prema tome lei izmeu 4,45 i 450. Pri-
X, = a - f(a) f(b)-f(a)" mjenom linearne interpo lacije dob ivamo ovo priblienje ; '
Ako [ "(x) u intervalu izmeu a i b ne mijenja predznak, onda e - 450 -0,029
x. = , -_0029_0189(4,50-4,45)
, , =4,4930.
pribline vrijednosti dobivene tom metodom i Newtonovom me-
todom biti rasporeene na razne strane od korijena [za x. po New- Raunanje pribli enja za X, po Newt onovo] metodi [predznak
tonovoj metodi moramo uzeti onu vrijednost (od a i b) za koju JU (xJ podudara se s predznakom J(xJ) daje :
je [(x) .["(x. ) > O). Zbog toga uporedna primjena obiju metoda -0,029
omoguava ocjenjivanje postignute ta nosti, x, = 4,50 -4 399 = 4,4934.
Geometrijski, Newtonova metoda zna- ,
i zamjenu grafa funkcije [ (k) s ta ngentom Kako priblienja po Newtonovo] metodi i metodi linearne interpola-
u taki x., a metoda linearne interpolacije cije lee na raznim stra nama korijena, pogreka x, ne prelazi O 0004.
s tetivom koja spaja take [a, f (a) i . b? ~et~dom it~racije: jednadba X = tg x neprikladna 'je za
[b, f (b)] (sl. 75). Primjer: vidi nie. ,,
/ ,
!teraClJu Jer Je (tg x) > I ; prelazom na inverznu funkciju dobivamo
3) Metoda iteracije. Razmat ranu jed. jednadbu X = Arc tg x koju moemo iteriratl, Uzmemo li da je
, / I" I 0
nadbu sta vimo u oblik X = <p (x) i naemo /' ,I X, = Arc tg z, = 258 = 4,503; x, = Aretg x, = 257"29' = 4,4942
tanije vrijednosti korijena X, iz prve pri- r - o i' ' , lb x, = Arc 19 x, = 257"27,3' = 3,4934;x, = Arc tg x, = 257"27,2' =
bline vrijednosti x. pomou formule X, = o r, , = 4,4934. Oigledno je da su u x , sve znamenke ta ne,
"': <p (x.) . Ponavljamo li (iteriramo) taj
proces nekoliko puta dobit emo vrijednost
korijena sa eljenom tanou, ako je u SI. 75 10.DETERMINANIE
intervalu izmeu korijena jednadbe i pr-
vog priblienja I <;l' (x) 1< I. Kad a taj uvjet nije ispunjen, jednadbu Definicija. Determinantom lItog reda nazivamo broj D,
moramo preinaiti (moda prelazom na inverznu funkciju). Na odrc:en iz n' brojeva al/ (elemenata) rasporeeni h u kvadratnu
primjer: na jednadbu x = tg X ne moemo primijeniti metodu tablicu od 11 redova i 11 stup aca na ovaj nain':
iteracije, ali je moemo primijeniti na jednadbu x = arc tg x, U l1 al l . al n
Ako je <p' (x) < O, tada e od dviju susjednih priblinih vrijed-
o o

nosti korijena, dobivene iteracijorn, biti jedna vea, a druga manja D

=
I all I = Uu i l tS , o,UlII
. oo oo oo oo .
~ (
= '" - I) a a, ~ " , ana
od korijena, to omoguava ocjenjivanje postignute tanosti.
ani a ns . . . Ulili
Primjer: Nai najmanji pozitivni korijen jednadbe sin x -
- x cos x = O. Zamjenom te jednadbe s njoj ekvivalentnom . Prvi i ~ deks ~ elem~n ~a O fl determiname pokazuje ~a je element uzet iz /. tog
x = tg x dobivamo grafik i (vidi str. 163) da je tra eni korijen retka det crmi nam e; drugi Indeks JI da Je e lement uzet IZ j t og stupca (l je broj
retka ra u n aj u ! odozgo ;) je broj stupca ra u naj u i slijeva).
 ALGEB RA DETERMINAN'fE 167
166
gdje ex, ~, ... , '" prolaze svih n! moguih pennutacija' brojeva 1, 2, . " .. 3) Faktor, zajed nik i svim elementima nekog retka, moemo
n ; predznak +" ili ,)-(, ispred svakog lana determinante (tj. staviti ispred determinante.
svakog sumanda) odreujemo brojem k inverzija ('>nereda") u s va- 4) Treba li zbrojiti determinante koje se raz likuju samo u
koj permutaciji. Na primjer lan a" a" a.. an u determinan ti elementima nekog (i-tog) retka, njihova suma jednaka je takvoj
4-tog reda ima predznak minus, jer razmjetaj 3, 1,4, 2 drugih determinanti kojoj su elementi i-tog retka sume pripadnih ele-
indeksa ima tr i inverzije, oznaene lukovima. --- menata i-tih redaka determinanata, a ostali elementi isti kao i u
Minorom elementa a" nazivamo determinantu (-I)-vog reda, sumandima.
dobivenu iz zadane determinante precrtavanjern l-tog retka i j-tog 5) Dodamo (oduzmemo) li nekom retku elemente drugog retka
stupca. Adjunktom Ali elementa a lJ nazivamo njegov m inor s pred- ili linearnu kombinaciju drugih redaka, ne mijenjamo vrijednost
znakom plus i li minus po formuli : determinante,
6) Determinantu moemo razviti po elementi ma nekog (I-tog)
all " . . JI . a lil
retka po formuli D = aIlAlI +
a"A" + ... + aMA,,, gdje su Au
adjunkt i pripad nih elemenata.
. . . . . '" = 7) Suma prod ukata svih elemenata a" nekog (i-tog) retka de-
:erminante s adjunktima A" pripadnih elemena ta drugog (j-tog)
0", . . . . . Otre retka jed naka je nuli : alIAll + allA" + ... + a" A" = O (I "" j).

I~:l. .':~l:/~l I.:':.a~". .

~~ .~
Izra una vanj e determinanata :
2. reda po formuli
= (- 1)i+/ 1a '_I ,J Q' .I , I-I 0 ,_ l.i . 1 . . . al_ l.1/

.:~'.T~ .I.-~ :'j.+: .~+~ :':.a~+~.:

, '1-
~,.+~.:
I a li l

Linearnom kombinacijom nekoliko redaka (st upaca) determi-

O"J_l a" .l+l ., . a nn
I~
~

+
Qll a22- aU - aU;

nante nazivamo redak (stupac) ii;, a" ".,

{l, kojem su elementi
3. reda po Sa rrusovom pravi/ll (pripiemo prva dva st upca) :
linearne kombinacije p ripadajuih elemenata tih reda ~a (stupaca) :
npr. linearna kom binacija ah ai, ..., an elemenata l~ tOg, J-tog I
k-tog retka determinante tvori se ovako: -a,
al = cxan + ~all + y ak I ' a" = 01lt'Z:!'la33 + 0 U:c2:.! 3031 + 01 3aUQ32 -
az = cxa'1 + ~aJ! + yau, p" - al3 ~ 2a8 1 - all ~3a311 -

.. ...... .. .. ... . + + + - a1 202 1a 3 3 ;

a, = aa, + ~al' + ya..; n-tog reda : svedemo na (n-J)-vi red po svojstvu 6; pret hodno
brojevi ex, [3, y su koef icij enti linearne kom binacije. xnnou osta lih svojstava prera dimo deterrnin antu tako da to vei
Svojstva determinanata : iroj elemenata postane jed nak nuli.
l) Determinan ta ne mijenja vrijednost ako njene retke zamije-
nima stupc ima, ili obrnuto (stoga sva da lje navedena svojstva za Primjer :
retke vrijede i za njene stupce) . 9 41 ' 2 5 9 41 '2 5 3 4
2) Determinanta je jednaka nuli ako su elementi dvaju njenih 12 8 . _ 12 -7 12 8 i _ 12 -7 4 8
redaka jednaki ili propor cionalni ili je jeda n redak linearna ko mbi- 3 - 5j - 4 O 3 - 5 - 3 4 O I - 5i
nacija nekih drug ih redaka . 6 4 i l () 6 4 1 2 4, II ()
(svojstvo 5) (svojstvo 3)
O ocrmutaciiama vidi na str. 11:1 5.
168 ALGEBRA RJESAVANle S1S1'EMAUNE.A RNIH JeDNADBI
169
Sluaj kada je D = O i svi D, = O razmatran je nie (vidi o p i
= 3{-5~I ~2 -~4 -7 ~ : -~ + O} =
I 2 4
s lu aj , primjer 4, na str. 173 i
Primjeri :
primjer 2, na str. 175).

(svojstvo 6) I) 2x +
y -I- 3z = 9,
2 3 41 I I O x - 2Y -I- z = - 2,
= 0 -21 4 I -51 = - 21 4 I -5 3x -I-2Y -I-2z =7;

I II
=
1 2 4 124 2 I 3" 9 I 3
(svojstvo 2) (svojstvo 5) D = -2 = 13, D. = -2 -2 I = -13,
32272 2
= - 21 (I~ -~ I-I~ -~ I = -21 {(4 -I- 10) - (1 6+ 5)} =
D, =
2 9 3
I - 2 I = 26,
2 I 9
D, = I - 2 - 2 = 39,
(svojstvo 6) = + 147. 372 327
x = D. = _.!2 = _I y = D," = 26 = 2 z = D, = ~ = 3
11. RJ ESAVANJE SISTEMA LINEARNIH JEDNAD201 D 13 ' D 13 ' D 13
Sluaj kada je broj nepomanica Jednak broju jednadlbi. Normalni [sistem je odreen, nehornogen],
sistem 2)2x -l-3y-z=l,
a"x, -I- o"x, -I- + al"x. :: b.. ) x - y -l- z = 2,

.....-I- ",,x, -I- -I- a,,,x. - 1>"

""Xl 3x+2y = 5;
.. ..... ... .... 2 3- 1 I 3 - ll
""IX. + a,dXl + ... + atl"x" == b". D = l -l l = O, D. = 2 - I I = 4
3 2 O 5 2 OI
Oznaka: D= (determinanta sistema). Dl je [sistem je nesnoljiv].
ani'" a Nf Matrica i njen ra ng. Sistem mn brojeva, rasporeenih u pra-
deterrninanta koju dobijemo iz D zamjenom stupca sast avljenog vokutnoj tablici od m redaka i n stupaca, nazivamo matricom.
od koeficijenata a., nepoznanice x" sa stupcem sastavljeni m od all a" . . . a.. ]
slobodnih lanova b.; np r.:
Oznaka: A = ~l ~2.l . ' .'. ~l~/: .:
I
bl an . . . a l n [
DI = ... .. .. . . Sistem (*) nazivamo homogenim ako su elml a m 2 a".." o

b" a lfJ a nn M il/oram ktog reda matrice A (k <; m, k <; n) nazivamo deter-
svi b. = O (a znai i svi D, = O), a nehomogenim, ako je barem minantu D dobivenu (s odranjem reda) iz k ' elemenata matrice, koji
jedan b. razliit od nule. " lee na presjenici nekih njenih k stupaca i k redaka (vidi shemu).
Rjeenje sistema (*). Ako je de terminanta sistema D ~ O,
sistem (* ) je odreden; on ima jedno rjeenje : korijeni se x, izra a- .
-
vaju po Cram erovom pravilu :

xl
Dl
-jj =
D, D. .A. =
D=
:;.: t X! D t "' , X" = D O I
Ako je D = O i nisu svi D, = O, ta da je sistem (*) nesnoljiv I I
(inko rnpatibi lan) : sistem nema ni jednog rje enja (za homogeni
sistem ne moe nastupiti lakav s l uaj). (minor treeg reda)
 A LG EBRA RJF~r:VANJE SJSTF.MA L1N EAR r-.'TH JEDNADBI J 71

Rangom matrice A nazivamo naj vei red koji mogu imati postoji niti jedno takvo rjeenje, Obilje je rje ivosti : sistem (**)
njeni minori, a da nisu jednaki nu li. Da bismo odredili rang matrice, je rjeiv onda i samo onda , ako je rang matri ce:
moramo razmotriti sve njene minore reda 1(gdje je 1najmanji izmedu
brojeva m, n ako je m "" n ili 1 = III = n); ako je makar jedan od njih a" tJ" . . . tJ,. ]
"" O, tada je rang A jednak I ; ako su svi oni = O, onda treba razmo-
Irit i sve minore reda 1- l itd. Praktiki je korisno postupati A =
[
. ..:..~~~
~2: ~~
obrnuto: prelaziti od minora nieg reda na minor vieg reda, ko- aM l a"", a mil
ristei se ovim pravilom : Ako smo nali minor k-tog reda Dh
jednak ran gu povean e- matrice :
razliit od nule, tada nam preostaje da izraunamo samo one
minore (k +
I)-vog reda koji obrubljujue Dh npr.: tJ" ll " a,. h,]
Il D " I' D 1,1 I'j
I Dk: I ' : Dk .
. ~_:' .. k "
Ako su svi takvi minori (k + I)-vog reda jedn aki nuli, rang lJ =
[
:~.:~ .'.'. ~l~: .~2

a,,1I ama am" b",

matri ce je k. [2 -4 3 I O]
. . ' . I -2 I -42 Rjeiv sistem jednadbi nazivamo odreenim ako ima jedno
Primjer: odredimo rang matrice A = O I _I 3 I .
4 -7 4 -4 5 rjeenje, i neodreenim ako ima beskonano mnogo rjeenja ,

Minor drugog reda je II gornjem lijevom uglu D, = lii i = O.

Rjeiv sistem jednadbi (**) rjeavamo na ovaj nain ,
Odredimo rang r matrice A, i preinaimo jednadbe (* *), a ta-
koer i njihove nepoznanice Xli X h ... , x" tako, da minor matrice
Ali minor drugog reda u matrici A nije jednak nuli : A razliit od nule, reda r, postavimo u gornji lijevi ugao matrice
D I 1- 2 i "" .
= I- 4 3l : O Ob ru b'Irno ga s Iiieva
ijeva lLiISpOd : (ta preinaka nije potrebna ako je minor mat rice reda r II lijevom
gornjem uglu razliit od nule).
D, = II12 -2
-4 31
l = l "" O. Kada obrubirno D, (to moemo na- Pri tome su mogua dva sluaja:
O l -I , \) r = n, r < m. Rjeenjem sistema pr vih n jednadbi sa
init i
samo na dva naina), dobijemo: n nepoznanica dobivamo jednoznano rjeenje {ah "t, ... , "'''} '
2-4
I - 2
3
I -4
II
' 2 -4
I I -2
3
I
OI
2'
jer je determinanta tog sistem a ee O (vidi sir. 168). Ako je n < m,
tada to isto rieenie zadovoljava i ostalih m -n jednadbi, koje su
D, = O I _ '1 31= O D . = \-1 10 1 1 =0. proizale iz prvih. Zadani sistem (* *) je odreden.
! 4 - 7 4 -4 , 4-7 4 51 2) r < n, r < m. Rjeavamo sistem pn ih r jed nadbi s prvih
Prema tome je rang A = 3. r nepoznanica x., X I, . x, izrazivi tc nepoznanice pomou ostalih
n - r nepoznanica X'+l' X'+h . .. , x". Dobivamo jednoznano

l
Opi sluaj sistema linearnih Jednadbi.
rjeenje u obliku linearnih funkcija :
Nehomogene jednadbe. Sistem nehomogenih jednadbi:
a ll XI + G1ZXz -1. , + Gl" A n = bh
~1 = (~T+" ~'+h
,): 2 -
XJ " ,,~,,), )
X~ (.x, .,. h \' 1' 2' , .\ n). ( I)
:,,,~" . :~.:.' .~'.~. " :. : .: . ~~'. ~: .=.~I: ( **)
....... .... .... .. .... ..
X, = x, (.r,.,. " .\"'+ 21 , X,,),
U M 1X 1 + U ItI'l x : -J- + am" x" -bm
nazivamo rjeivim ako postoj i barem jedno rjeenje {a .. "'" ... , ".1' , jer je determinanta sistema jednad bi ee O. Nepoznanicama x,.. .. .
X" moemo davati vrijednosti po volji ; tada nepomanice X h X,
koje pretvara sve jed nadbe ( " * ) u identitet , i nerje ivim ako ne
odreujemo po formulama (I ). Ta rjeenja zadovoljavaju i ostalih
.. U daljem tekstu Cemo u vitia-stim zagradama pisati rjeenja Xl = ah m - r jednadbi (ako je r < m), koje su posljedica prvih. Zad ani
Xi - a to .. . . x" -= a". sistem (**) je neodreen.
 R JE.~ "'VANJESTSTE MA L1NeA.RNI H n m NAD l ul 173
ALGEBRA
172
4) x+ 2y - z + u = l,
Primjeri:
2x - y +2z + 211 = 2.
l) x -2y +3z - u+2v =2.
3x + y + z+ 311 = 3.
3x- y+ 5z - 3u- v = 6.
x- 3)" + 3z + u = O.
2x + y + 2z-2u -3v = 8.
U tom s l uaj u je broj jednadbi jednak broju nepoznanica,
Rang matrice A. je 2, rang matrice B je 3. Sistem je nesnolj iv. D = O. a ta koder i D. = D, = D, = D. = O. Rang ma trice A
rjeenja nema. je 2. rang matrice B je 3. Sistem je nesnolj iv. rjeenja nema.
2) x - y + 2z= l . Homogene j ednadbe. Sistem homogen ih jednadbi:
x -2y- z = 2.
3x- y + 5z = 3,
au x . + + +
Q I 2 X ::r = 0, ) a lil X"

au x . + cz,,::r Xl ++ Dt" x" O.

- 2x + 2y+ 3z =-4. .. . . . . . .. . . . . . . . . . (***)

Rangovi matrica A. i B su 3; sistem je snoljiv. Matrica lijevog D"'IXI + a~x! + . . . + Q"."X" O.

l - l 2
uvijek ima trivijalno rjeenje x, = x , = ... = Xn = O. Ako sistem
gornjeg ugla je treeg reda: D = l -2 - l ;". O; preinaivanje irna net rivijalno rjeenje {Cl.. cx, Cl.} , tada on ima i beskonano
3 -l 5 mnogo rjeenja oblika {kCl" ka kCl.} , gdje je k bilo koji broj.
nije potrebno. r = n; sistem je odreen. Rjeavamo sistem prvih Ako sistem (***) ima p netrivijalnih rjeenja:
10 l 2 ,_,_ .
triju jednadbi : x ="7; y = - '7 ; z = - '7 ; to neserue za-
{Cl" Cl, ., Cl.}. {~,,~.... . . ~.}, . . . {fl" !LI, .. . , fln}. (I)
dovoljava i etvrtu jednadbu. onda on ima i beskonano mn ogo rjeenja oblika :
3) x - y + z- u = l, { k,Cl, + k, ~, + ...+ kr!l'-" k, Cl, + +...+ k.!LI .
k,~. oo

x - y- z + u = O. .. ., k, Cl. + + ...+ k. fl.}.

k,~. (2)
l
x-y -2z + 2u = -2' gdje su k" k .. , ... k. brojevi po vo lji (a nisu svi jednaki nuli) . Rje-
enje (2) nazivamo linearnom kombinacijom rjeenja (I).
Rangovi matrica A i B su 2; sistem je snoljiv. r < n; sistem je Rjeenja (l) sistema jed nad bi (** *) nazivamo linearno
neodreden. Matrica gornjeg lijevog ugla je drugog reda: D = O; nezavisnim. ako ni jed no od njih nije linearna kombinacija ostalih ;
premjestimo stupac sa x na etvrto mjesto: p linea rno nezavisnih rjeenja ini fundamenta lan siste m rj eenj a.
ako je bilo koje rjeenje sistema jednadbi (***) linearna kombi-
_y+ z- u + x = ' 1. nacija tih p rje!enja.
_y_ z+ II + X = o. . Ako je rang r matrice A. koeficijenata jednadbi (***) manji
l od broja n nepoznanica, tada jednadbe (***) imadu fundamen-
- y - 2z+ 211 + x = -2' talan sistem rjeenja; ako je r = n, nema fundamentalnog sistema
i jednad be imaju samo tri vijalno rjeenje, Za r < n fundamentalni
Rijeimo sistem prvih d viju jednadbi snepoznanicama y i z: sistem sastoji se od n - r linearno nezavisnih rjeenja. Da naderno
fundamentalni sistem poreamo u sistemu (* * * ) jednadbe i
- y + z = I - x + u. nepoznanice tako. da u gornjem lijevom uglu matrice A bude minor
- y- z= - x - u. z-tog red a. koji nije jednak nuli. (Ponekad je za to potrebno prcina-
iti jednadbe i nepoznanice; vidi primjere). zatim rijeimo sistem
Rjeenja y = x -~ . z = u + ~ zadovo ljavaju sve jed nadbe
,. Vid i napomenu na str. 170.
fundamentalnih sistema moe biti beskonano mnogo (vidi dalje).
za bilo koje vrijednosti x i II.
 174 ALGERA SISTEMI JED NAD1;8r VIS EGA S1lJPNJA
175
(***) po prvih r nepoznanica x" x " .. . . x ., izrazivi ih pomou Uz pretpostavku da je z = O i u = l . dobivamo drugo fundamen-
ostalih nepoznanica. talno rieenie :
Xl = Xl (X, . lt Xr...' , ' , X n) , ) x = -I. y = - 2. z = O. =
I ili {-I. -2. O. l}.
/I
Prema tome. svako rjeenje zadanog sistema moemo predoili
. . . . . . . . . .XJ..
. . . . .(XHh
X! = X, X,+J, Of (3)
uobliku: {-~kl-k,. ~kl-2k" k .. k,} .
Xr = Xr (X,+.. X ,+t, 0 O XIf) '
Nepoznanicama X'+h X r+h o. .. XII moemo dati bilo koje 2) 2x+ 3y-z = O.
vrijednosti i one zajedno s pripadnim vrijed nostima x.. x" x., oo

odreenim po formulama (3). tvore jedno od rjeenja sistema jed- x- y+z=O,

nadbi (***). Izaberemo li te vrijed nosti n - r puta : 3x + 2y = O.
Broj jednadbi jednak je broju nepoznanica. D = Dr = D r = D, =

I)
X"
":'.O. Rang matrice A je 2; determinanta
DIJe potrebno.
I:-f I""
O. permutiranje
2) . Rij eimo ~istem. s obzirom na .x i y. Stavimo da j e z = I. pa
dobivamo jedino linearno nezavisno fundamen talno rjeenje;
n-rl 2 3
x = - :5' y = :5 ' Prema tome svako rjeenje zadanog sistema
ta ko da determinanta B = I b,. 1nije jednaka nuli. dobivamo jedan
od fundamentalnih sistema rjeenja jednadbi (* * *). Posebno moemo predoiti u obliku
moemo pretpostaviti da je b,. = I pri i = k i bi. - O pri i "" k; 2 3
tada je B = l. pa rjeenja: x = -:sk. y = :sk. z = k ili x = -2k. y = 3k. z = 5k.
X r+l x.+ :! . . x.
I) l O .O 12. SISTEM IJEDNAOlBl VISEGA STUPNJA
2) O 1 .O
.... . . . . Uvjeti za nezavis nost jedna dbi. Dvije jednadbe sa d vije nepo-
n- r) O O I znanice: f(x.)y = O 1 'p (x, y) = O
zajedno sa (3) odreuj u na najjednostavniji nain fu ndame ntalni bil e nezavisne. ako nj ihova j akobijana (vid i str. 33 1)
sistem rjeenja jednadbi (***).
af af
Primjeri: Nai fundamentalne sisteme rjeenja jednadbi: D (f.'P~ =
l
ax ay
I) x- + 5z - = O.
y II
D (x, y ) "a'P ?'P
X + 2z + 3/1 = O.
y- ax ay
3x - y+ 8z + /I = o. n~ iezava identik i; u protivnom sluaju jedna jednadbaje poslje-
x + 3y -9z + 7/1 = O. dica druge. i one imaju beskonano mnogo rjeenja,
. . " . "I - I ' . . Za. tri jednadbe sa tri nepoznanice anal ogni su uvjeti neza-
R ang matnce A Je 2 ; determmanta I I I ~ O; pcrmuu-
VISnost'. D (f I)
ranje nije potrebno. Rijeimo sistem s obzirom na nepoznanice -n.-c'~'P..,-
' 'i' "" O
x i y, Stavimo z = l. /I = O pa d o bivamo prvo fundamentalno D (x, y, z)
itd .
rjeenje : x = _~. y c~ ~. z = I. /I = O ili {-~. ~.I.O}. Ti uvjeti vrijede i za sisteme algebarskih i za sisteme transcen-
dentnih j ed nad bi.
 ALGE BRA
176
Broj rjdenja sistema d viju a lge barskih j~nadbi P, (x, y) = .0
i P, (x , y) = O. Ako je P, polino m m-tog s!u~~Ja. a P, n-to.g st up nja
s o bzirom na x i y', sistem ima m . n realnih lli ~ompleksm h ~ar~va
rjeenja. Sistem od tri jed na dbe m-tog, n-tog I p-tog st upnja una
m . n . p trojki rjeenja itd .
Odredivanje rjeenja sistema dviju al gebarskih jednad.bi u
opem sluaju svodirno na rjeenje jednadbe. m . n-tog stu pnja -;-
resolvente sistema - s jedno m od nepozna nica (nl?r. x) po ":,.ocu
eliminacije druge nep~lZnanice .(y) iz si~l".ma; d ob,v".ne k?rljene
resolvente u vrstimo u Jed nu o d jednad bi Sistema da bismo Izrau
nali drugu nepoznanicu. N ajj ednostavnije moemo rijeiti sist~m
jed nad bi od kojih je jedna I!n~m~, a d ruga n-t og stupnja ; ~Je
imo linearnu jednad bu po y I rjeenje u vrstimo u drugu jednadbu
pa dob ivamo resolventu n-tog stupnja u od nos u na x. U s l u aj u
d viju j ed na d bi drugog .st up nja dobiva~o , ~esolvent.u etvrt~g
st upnja ; po neka d takav sistem moemo rijeiti posebnim dosko i
cama.
+
Primjer: x' y' = a, xy = b. Dobij:.m o (x +
y)' = : .:!::_2b;
(x - y )'= a- 2b; x +y = Ila +2b, x -y= la- 2b.
odakle nalazimo 4 para vrijed nost i x i y.
Grafika metoda rjeavanja sistema dv iju jednadbi svodi se
na tra enje taaka sjecita krivulja koje lrnaju iednadbc j'(x, y) = O
i cp (x, y) = O.
C. DOPUNSKE GLAYE ALGEBRE
13. NEJEDNADBE
Definicije: N ejednadbom nazivamo p.ovezanost d vaju brojevnih
ili slovn ih izraza pomou jednog od ovih zn ako va:
I) > (vee)
2) < (manje)
3) "T (nejed nalco<')
3a) ~ (nvee ili manje")
4) > (veeilij ednako) '
4a) OI:: (ne manje)
S) < (manje ili [ednako)
5a) :> (>>ne vee)
S tupa nj pcliaoma dviju varijabli najvea je s.uma stu.panja x i y u njegovim
r
l a nov i m a. N pr. po1ino m XI + x'y' + etv r tog Je st u p nja,
177
Z nakovi l ) i 3a), 4) i 401), S) i i mo gu
~i') ;lTJ~j u jst9 ~nl!e!lj~
se meuso b no za mijeni ti . . .
Nejednad be tipova 1), 2) i 3) nazi vamo striktnim , nejednad be
tipova 4) i s) nestriktnim,
N ej ed nad bu nazivamo identi nom, ako je ona tana za sve
vrijednosti koj e uvrtavamo za QP~ brojeve. Tanu n*<1IRdb u,
sastavljenu samo op brojeva, takoer nazivamo Identinom.
J<aQ i jedna dbe i nejednad be m,?P.' sa dravati l1epo;ma'!i~p
(o ne se obino ozna&;v?jiJ posljednj im slovima abecede), RJ}~1tli
nejednadb u (il i sistem neJed na d bl) ~a?i odrediti w.an1ee 'p vr1Jed-
nosti nep ozn aniea , u kojima e neJednadba (ill sve nejednadbe
u sistemu) biti tana. Rijeiti mo emo nejednadbe tipovi l) do S) ;
najee rj eavamo iste nejenad be ti pova I) ! ~~, A1<o dvije
nejed na d be pripa daju obje tipu I) ill obje tipu ~, nazivamo ih
nejednadbama istoga smisla ; a ko jelina jednad ba ptipaljil tipu l ),
a druga t ipu 2), nazivamp ih lIBjer/tladi bama suprotnog smisla. D vije
nej ed nad be koje imaju iste I1~PPZljaJliw lla;tiV~flW f""ira/f f/lnim.
ako su one t a ne za jedne te iste vrijedIlOsti nep9Z1j~l1i~~.
Osnovna svojstva nejednadbi tipova I) I t ).
l) Promjena znaka nejednakosti. Ako je a > b, tadiJ jc; b < a;
ako je a < b, onda je b > a.
2) S voj st va tranzitlvnestl, A ko je a > b i b > c, o nd a je .. > e ;
ako j e a < b, b < e, t ada je B : e.
3) Zb rajanje I oduzimanje nejednadbe t neke ve/ifi,,!,, Ako je
o > b, tada jc a e:> b e, ako je a .::: b, ta d a je a e < ,, e:
dodavanjem j ed ne te ist e velii ne na obje strane nejedn ad be njen
smisao se ne mijenj a .
4) ~braj{lnje .rwjerJqadW . t\ ~ o je q > Q, e > 4, l!!dll . .it
+ +
a e > b d; ako je a < b, e < d, tada je a e< b + +
d I gYIJe
P.-eje!!l!~ dt!)c; jstog SJllis1il ~pmj~!11Q ! p'~p fli' zprpj i!Jl9 11fi:Sru; st rane
i zb roji mo lij eve strane. .
5) Oduzimanje nejednadbi. Ako j~ fl > bl f <. 4/ ta da je
a - e > b - dl !1~!l je tl <; p, f :> fl, tad a je a - e :< .b ~ il ; od
nejednadbe oduzimamo d ru gu nejednad bu d il od lijeve stra ne
pry~ p.~jefl1!a!!~~ ol\~em9 )ijeY4 &!'!!Q!! .~ruj:e neJ ~<!I)~<! ~b.~, il
od d esne desn u, a rezul ta t u damo zn ak neJedp.<j!c9,tl PfV!< nejed-
nad be , (Nejednadbe istog smi sla ne moemo o<!uzlrtljl~!), .
6) M'Ip#flje i dij,/jfflj~ ,nfj f pn{l{!! bi.
a b
Ako je a > b ic > O, tada je ac > bc, - >-
" e'
Ato se znak 3) od nesi na rakyc vrijednos ti za koje pojam vee i manie
pija d lifJQir~' Qpr. za
kpmpJ,ckane broje ve {str, S7(j) JJi vektore (str . lJ(3). onda taj
ZJlJ.k ne mo emo zam ijeniti znako m 3a). itav o vaj paragraf od nos i se sam o na
realne brojeve.
~ I a t em a ti ki p riru nik - 12
 ALG EBRA N E1EDS AOloE
178 179
ili
ako je a < b e > O, tada je ac < bc, a-e < -eb ' (a,b, + a,b, + ... + a,/'.)' <
b a <: (al + ~ + oo. + t?,)-(b l + ~ + oo. + h;)
akoje a >b e < O, tada je ac < bc, - < -
e e' (nejednadtba Bunjakovski-Caaehyja): ako imamo dva sloga od
a b /I brojeva, onda je Suma produkata parova s jednakim indeksom
ako je a < b e< O, tada je ac > bc, - >.- manja ili j ednaka produktu drugi h kor ijena sume kvadrata tih
e e
brojeva". Jednakost vrijedi sa mo za a, : b, = a, : h, = . .. = a. : b.).
(ako obli dijela nejednadbe pomnoimo ili podijelimo s istim po-
zitivnim brojem, dobivamo nejednadbu istog smisla: ako oba dijel a 6) Ako su ah ah ... , an, bh b't . . ., b, pozitivni brojevi, onda je:
nejednadbe pomnoirno ili podijelimo s istim negativnim brojem,
do bivamo nejednadbu suprotnog smisla). 6,) a, + '" + oo. + un b, + b, + oo' +..!!.~ <:
11 11

<: a,b, + ",h , + + a.b..

Nekoliko vanijih nejednad bl, oo .

I) I a + h I -c I a I + I b l, /I

la +b +oo.+kl <: la l+ lhl+ .oo +l kJ za a, <: a, <: . oo < a. b, <b, < oo. <:b"
(apsolutna vrijednost sume dvaj u ili nekoliko brojeva manja je ili ili a, ;:' a, ;:. oo ' ;:. a. h, ;:. h, ;:. ... ;;. h
jednaka sumi apsolutnih vrijednosti tih brojeva).
Jednakost vrijedi samo tada, kada su svi brojevi istog pred - 6,) a, + '" + oo . + as , b, + b, + ...+ b. ;:.
znaka. /I n
+
2) I a I ! b I > I a - b I ;:. I a 1- I b I
> -a,b, + ",b, /I+ ... + a"b.
..
(apsolutna vrijednost razlike dvaju brojeva manja je ili jednaka sumi
i vea ili jednaka razlici apsolutnih vrijednosti tih brojeva).
zaa, <a, <: oo . <:a" i h, ;'h, ;:.oo. ;:.b.
3) a, + a, + ...+
--'--'---'---'--- --'---a". ;:. 'v a, <lt . oo a" za a, > O
nejednadba ebieva : ako imamo dva sloga od n pozitivnih bro-
/I
jeva. produkt aritmetikih sredina tih slogova manji je ili jednak
(Caachyjeva nejednadba : aritmetika sredina II pozitivnih (odnosno vei ili jednak) arit metikoj sredini produkata, kada su
brojeva vea je ili jednaka korijenu n-log stupnja produkta tih bro- oba sloga uzlazna ili silazna (odnosno kada je jedan slog uzlazan ,
jeva)". a drugi silazan).
Jednakost vrijed i sa mo tada, kada je svih II brojeva meusobno 7) Ako su a.. a.. . ., a., h" b, . .. h" pozitivni brojevi, onda je :
jednako.
4) Ia, + a, ~ ...+ a" 1-c JI al + af ~ . oo + a; Ako [e ft - 3, a { alt al. a3} i { bit bh b,). promatramo kao pravokutne
Descartes ove koord inate vektora, onda nejedn ad ba Bunjakovski -Cauchyja p o-
bzu;e da je skalami produkt dvaju vektora manji ili jednak produktu njihovih
(apsolutna vrijed nost aritmetike sredine neko liko broje va manja je
mod ula (vidi sl!'. 607). pri n> 3 ta se formulacija proiruje na vektore u e-d imen-
riooalnorn prostoru.
ili jednaka drugom korijenu ari tmetike sredine kvadrata tih bro- Analogija nejednadbe Buniakovski-Cauchyia za beskon ane kcnvergentne
rodove jes t nejednad.ba:
jeva, vidi str. 183). oo oo oo
Jednakost vrijedi samo tada, kada je svih /I broje va meusobno ~ (anbll)' :E;; ~ a: ~ b::
jednako. 11 :>0 1 II_ I ,a -I

5) a,b, + ", h, + .oo + a.b; <: ..... ~ ija je takoder ne lednad ba za od reene i ntegrale :

<: ~/-a'I-;+-a'l-;+-.-oo-+
-;-a':' Vbl + bH + b; b b b

Poseban s l uaj te nejednad be za n = 2, vidi na str. 183.

oo .

r [f (x) ' ~ lX))' d x ", r [f(x )' dx r [~(x) ' dx.

 180 ALO.'KA PROGRESIJE. KONA-CNI ...OQVII SRED Nffl VRIJEDNOSTI Ist

7)VIlf + ~ +n ... + ~ . VbH~ + ... +7i: <.

l 11
ZlI m .. O rje!enje jo x > O I
la m < O nejedtlhClbd vrij edi identIki.
x< O (x '" O) ;

<: V(a,bl)"--'+"
Vz,
-b. .,,-. -;+-_-;-(1-,.b"'~
'."")::-+'--
ax '
Opi sluaj nejednadbe drUI/OII slupnja ax'
+ +
bx e < O ili
bx e ;;:. O. N ejednad bU podijelimo sa II (proMijenimo
+ +
znak nejedn akosti u sluaju a < O) i svedemo je na oblik
za ... <: a. <: ,,, <: a. i b, < b, <. ... .,;. b.
lli a, > a, ;> . :> a. I b, :> b, :>o ;ll b
x ' + px + q < O ili x ' + px +
q > O. Posljednju nejednad bu
pretvorimo II oblik:

7, )
VC::t
Uj
-.
,+ U-; ~ .. . +.- .....
an. V b,k + h2k ~ "k ;;:.
-t~ (K + ~)' < (~)' - q
odnosno II ob lik :
( ~l,-,',,,-)k_+
.:....-:.:.,--+-,---,(a.bn)k
~
;;:. V r",a-",
,b-"
,),--k...:+,--"
11
(x + ~) ' > (~) ' - q.
za a,
(poopenje jedn adbe ebl eva),
<. ... <. ... <. an i b.: h, ;;:. . .. ;;:. bn
Oznaimo x + ~ sa z, a (~)'- q sa m, pa dobiva mo

Rjcla.a.je nejednadbe prvog I drug~ st upnla, Rjeavanje ne-

jednadbu z' < m ill z > m: rjeavanj em oblvarno x.
jednadbi svedimo na postupno zamjenjivanje nejeon ad tbe s njoj Primjeri : 1) - :lx' + l4x - 20 ;;:. O; x ~ 7%+ 10 < O;
ekvivale ntnim nejenadbarna . KaD i pri rjeavanju jednad be,
u nejednad bi prenosimo suma nde s jedne strane na drugu s ob rnu-
lim predmakom I mne imo ili dije limo obje strane nejednad be
s jed nim te istim br ojem (razliit im od nule ; ako je mn oitelj po-
(x -~' < ~ ; -~ < - : < ~ ; -i-r- x <~ +~.
lllivan, ZIIak nejednakost i nejcdnadwo (lSI~je nepromijenjen , a ako
Rjeenje : 2 <
x <: 5.
je nega tivan, mijenja sc u supro tni), Pomou tak vih p retvorbi mo - 2) x ' + 6x + IS > O; (x + 3)' > -6; nejednadba je iden-
emo uvijek nejedn.adfhu prvog . lupnjo dov... U II oblik ax ; h, t i k a .
a nejednad bu dru gog elup nja II jednosta vnijem s luaju U oblik
x' < m i li x' > m, a u opem s luaju II oblile /lX' bx +- e -< + 3) -2x'+ 14x-20 <0; (x -~)' >~, x-~ >~
ili ax' + hx + c>O. ~ . X< 2-
Nejednadba prvog stupnja ax ;;:' h ima rjeenje : x - 7 < - 2;
3 " .
rJeenJe: )('>J l
2
x > -ah za a> O I x < -ba za a< O.
14. PkOC tu:s1 JE, KONACNt tmnOVl1 SIUlDNJE V1UJ t ONOSTI (credine)
Prlmj, r; ' x + 3 < 8x + 1;
5x - 6x < 1- 3; - 3x < - 2, x > 2j' AritmelikolD
prolll'esijom naziva mo takav niz brojeva a.. ah . . . ,
an (lanova progresije) u kojem se sva ki idui broj dobiva iz pre t-
Jednostavni] nej ednad/be tlru/{(J/{ stupnja .T' <m I x" > m hodnog, dodat kom odreenog broja r (razlike progresije). Ako je
imaju rjeenja: r > O progresiju nazivamo uzlaznom, II ako je r < O silaznom .
al x' < m. Za ", > O rieenieje - Im < x < + I'm Formule uritmeti ke prOf]rtsije :
(I x I< I;;;;);
za m <; O rje!enjli nema ; a. = a, + (Il - +
l)r l. sn = n (a , 2 a.) (
s. Je suma II e" I anova) .
b) x > Ill. za m > O rjeenje je x > I';; x <-Vm
Geometrijskoio progresliom nazi vamo takav niz brojeva a,
cl x I> l'ffl) ; az, . .. an (l#lItIva pro gresije) u kojem sva ki idui broj dobi vam o
 FAKTORI JELA 10000-FUNKCDA
182 ALG EBRA 183
iz prethodnog mnoenjem s odreenim brojem q (k vocijentom Srednje vrijednosti (sredine). Aritmetikom sredinom dviju

r rogresije), Ako je q > l , progresiju nazivamo uzlaznom, a ako je

q I < I silaznom .
Form ule geome trijske progresij :
ve lii
l ma u I. b nazivamo
' iihov po Iuzb roj' x = u- +
DJI
x i b tvore aritmetiku progresiju,
- b : veliine a,
2
oo

a, tq" - I) Aritmetika sredina n ve liina a h at. aa, alf jest:

o ,

all = a.q":' = - -
Sn
q -- 1 X=
u, + u. + ... + u. .
za sumu silazne geometrijske progrcsije prikladnije ie upotri - n
Kvadratnom sredinom n veliina ah al' . .. , all (pozitivnih ili
jebiti formulu s. _ a , (I - q") . Ako broj lanova silazne geome-
l- g negativnih) nazi vamo veliinu :
trijske progresije n neogra n ieno raste, ta da q' -+ O i s. tei .ka
graninoj vrijednosti:
+ Vr;~-(u-l-+-"i-2-+-.-.-.+-a-~.
, u,
l lrn s =s
n .... oo "
=---
l -q
koja ima veliku vanost u teoriji pogreaka (vidi str. 6S6).
Geometrijskom sredinom (srednj om geometrijsk om proporcio-
(suma beskonane silazne geometrijske progres ije), nalom) dviju pozitivnih veliina a i b nazivamo veliinu x = l 'ob';
. , I I 1 , I veliine a, x i b tvore geometrijsku progresiju. Geometrijska sredina
Pm/Iler: I + i + 2i + oo . + 2" T .. = - - I = 2. dviju nejednakih veliina uvijek je manja od njihove aritmetike
1- sredine . Ako su a i b duljine odsjeka, onda odsjeak duljin e x =
2 = Vob odreujemo konstrukcijom prikazanom na slici 76 (a ili b),
Neki konani redovi brojeva
sume") : (kon ane
n in + I) ,- -
1)1 + 2 +3 + .. . +(1/ - 1)+ n = 2 ;
" " '""
I,'a b
2) p + ( p + I) + (p + 2) + . oo + (q - I) + q =
- (q + p)(q-~ + I ) ,
2 ' sl. 76 SLn
3) 1 + 3 -I- S + oo.+ (211 - 3) + (211 - I ) = n' ; Zlatnim rezom veliine a nazivamo razdiob u te veliine na dva
4) 2 + 4 + 6 + oo . + (211-2) + 2n = 11 (11 + I ) ; tak va dijela x i a - x, da x bude geometrijska sredina izmeu a
i a-x.
S) I ' + 2' + 3' + oo . + (n - I )' + n' = /I (II + 1)6(211 + I) ; ~15 - I
x = - -- a '" 06180.
2 '
6) l ' + 2' -I- 3' + oo , + (n _ I )' + II' = n' (Il: I )' ; Ako je a dulji na odsjeka, ond a od sjeak d uljine x odreujemo
konstrukcijom prikazano m na sl. 77. Ve liina x je duljina stranice
pravil nog deseterokuta upisan og u krug po lumjera a.
7) I ' + 3' -I- S' + oo ' + (211 - I )' = n (4n; - I ) ;
15. FAKTORl.J1!LA 1 GAMAFUNKOJA
8) l' + 3' + S' + ... + (2n - I)' = II' (2n' - 1) ;
Faktorljelom cijelog pozitivnog broja n [oznaavamo je sa nl
9) l' + 2' -I- 3' + oo , -I- ll' = ili IT (Il)] nazivamo prod ukt 12 3 . ' oo . n = n!
n (Il -I- I ) (2n -I- I) (," ' -I- 311- I) Osnovno svojstvo faktorijelc: ll! = II (11 - l )!
= 30 Fak torijele pr vih brojeva i njihove reciprone vrijednosti vidi
Tablicu beskona ni h redova brojeva vidi na su . 339 i 340. na str. 48.
Ia4 ALbl:lllU

Faltl6Hjele vl!l!lh bflJjevll nlo!eJil pfi51l!h6 lZraZiil S lirlin- ZlI ciov pozitlvan .1: : I~ (x) = x! = I 2' j . ... . X,
govom formulonl : za iK '" o: II (O) = t' (I) = I.
za cio, negativan x: II (x) = oo,
(~). r Z" n (l -t ik + ~~ + ...),
n! '"

(II + ~) ln
l
za x = 2 : II m m = l' = '; ,
ln (n!) '"
Ta formula vrijedi i onda, ako
NllnktlIJlI).
/I -

nije cio broj (vidi nie,

n
II
+ ln vz;t.
za x = -~ : II (-U = t m ~/,t,
=

Gama-funkcija . Pojam faktorijele pr()~irIlJ.t119 na bllo kilji

broj x ' pomou gaflla-fUltlmJ~ r (x), odreene na dva naina :
za
3
x = -2: : II (= '" r (~ = -2~1,t.
Grafove funk cija r (x) i II (x) vidi na str. 78. Tablice funkcija
= 3e:' I X- ' dl (Eulerov integral] (samo za x > O..) l' (x) vidi na str. 82.
l' (x) . rt! n Z-l . :.
ie. )(OMJ'LIikSIJl':
= hm (
" , I . . ;X :.t
+ 1)( 4-
:x 2) n . ( X -j- 11 -
-- 1)- (za bilo kOJI x). Varija cijama od n elemenata po k njih (varijacije k-to ga raz-
7~ .
reda od II elemenata) nazivamo ta kvo njihove kompleksije koje se
O &hllvfla h oj~l vti galna.funkcij a: meus~b!,o razl~~uj.,! po elc,? entima ili po njihovom rasporedu.
Na pn mjer : vanjacije od 3 element a a b, e po 2 : ab, ae be ba
f (x
t
+I) = x r exl,
(Iz) = (It I)! a
t '(x) . 1'0 - x) = -,-':-- ,
sin lt;,
ea, cb, Broj svih varija~ija od n tazliilih elemenata po k (ozn'ila;
yamd V~'') ~
cio, pozitivan II, , ( .~) _ ~'; . _ . n!
n:x) I x -r Z' - Z......, l' (2):). V. = /I(n - I)( /I -2) " . (/I~ k + I) =
(n - kJ!
ukup no k fak tora
tta l m.J
N a primjer : Vj" = 3 2 = 6.
iI

~'4-' ) ~"
5
4 Pennutacijama od n elemenata nazivamo njihove kom pleksije
V 3 I koje se meusobno razlikuj u samo po rasporedu elemenata. N~
primjer : permu tacija od tri elementa a, b i e : abe bca cab cba
bac, acb, Broj svih perrnutacija od II razliitih eledIenat~ (o~a:
-6- -i x za "{JI} vamo sa P J jest :
za r ex)
-~
J -2 -I -'i' 2 p If = l . 2 ' :J . . n = n'. = ",.)
IC
-5
. ~i
-4 ,. II

Ako medu /I elemenata a, b, e, .. . ima jednakih (a se ponavlja

" puta, b ~ puta, e y puta itd .), onda je broj permutacije :
-41
I ll!
,
-5 ,
I
I
P. = I I . n,
". ".y....
81,18 Kombinacijama n elemenata. po m (ko mbi nacije mtoga raz-
reda od n elemena ta), nazlyamo hJ [~tlve kol\lplek:siJe, kdJe se
P1lb~l\l~ \l6Jhl1llllkItlHI~lentx). !'ojilltl fakiofijel e n!, defi- ~~us?bno tazhkl\Ju samo po elementima, Na prinljer l kombina-
niran u poct.klJ i ii di.~le poz!t!VhC,h, ptitlp\lj~lhtl ha Ililo koji cue trnu elemenata a, b, e po 2 jesu : ob, ac, bc. Broj svih kombina-
re~m 11 u obl iku funk cIje Ittx) = (.t 1). r + eija od " raellitlh elemenata po k [oznaavamo sa <ll ili (Jl.)] jest:
U tom broju i na kom pleksne.
la kom ple ksni x za Rc O. x> O simbo lu n ll !"< ...id i na str. 183.
186 ALG EBRA BJNO.MN I TEOR EM
187
C!"' = n(n - I) (n -2) (n - k + l ) = !:';~) = ---'!!. _ 3) Suma binomnih koeficijenata u n-toj potenciji binoma
, l .2'3 k P, k! (n - k)l jed naka je 2'.
4) Suma koeficijenata neparn ih mjesta jednaka je sumi koefi-
e"," -
" -
n,
e-'" -
ff -
C'o,
ff
-- I cijenat a parnih mjesta .
Osnovna svojstva kombinacija:
Potenclja ra zlike :
,
C (k ) = C(~JC)
, . (a - b)' =
= u' - 110'-1 b 4- ' :;--1
'_'.:-.
('-;:
2!
-,) cr' b' n (II - I) (II -
3!
2) a'~3 b' + . ..
17. BINOMNI TEOREM o

Newtonova fonnula : I) c'bk

oo' + (_ 1)' 1l(1l- 1) ... (n - k +
kl r+. .. + (- 1)' /1'.
(a + b)' =
_ 0' + ......1b + 11 (11 - 1) """' b, + n (n - l )(n -2) ~'b3 +
- liu 2! u 3! a . .. Poopenje na bilo koji eksponent. Formula ( * l se moe pro-
iriti na negativni i razlomlicn i ekspone nt n : (a + b)' za I b I < a
.. . +
n (n - I) .. . (n-k +I) ......kbk +
kl u .. .
+ Ila b~1 +'-"v (*) izraavamo u tom sl uaj u u ob liku beskonanog reda (vidi str. 374
do 376) :
ili
(a + b)' = e~a' + qa~1b + c; cr'b' + e~cr3b' + ...
(a + b)' =

... + Cf; cr k il' + oo. + Cr' ab"? + c;/t'. = a' + IIcr'b + II (n I) cr' b' + n (11 - 111(n - 2) cr'b' + ...
2-;-
Binomue koeficijente q mo emo odrediti iz tzv. Pascalova
trokuta :
n l koeficijenti
O I
I I I
2 2 l
3 3 3
4 6 44
5 10 10
5 5
6 6 15 20 15 6 I
7 i 7 21 35 35 2 1 7 l

Svaki koeficijent tvorirno tako da zbrojimo dva koeficijenta iznad

njega (s lijeve i s desne strane).
S voj s t va b ino mn ih k oeficijena t a:
I) Koeficijent i u Newtonovo] fo rmuli rastu do sredine formul e,
a zatim se smanjuju.
2) Koeficijent i la nova koji su j ednako uda ljeni od poetka
i od kraja me usobno su jednaki.

m. GEOMETRIJA
A. PLANIMETRIJA
I. LIKOVI
Trokut. Zbroj dviju stranica trokuta (sl, 79l uvijek je vei od
tree stra nice: b + e > a, Zbroj kutova u trok ut u o: + [3 + Y=
= 180 , Trokut je potpuno odreen ako je zadano : I) sve tri stra -
nice ili 2l dvije stra nice i kut meu nlirna ili 3) stranica i dva kuta
koji njoj prilee. Ako su zadane dvije stranice i kut nasuprot jednoj
od lih stra nica, onda prema lim podacima moemo odredili dva.
jedan ili nijedan tro kut (vIdi sl. 80. podrobnije Otome vidi na str. 214l.
SI. 79 SI. 80 SI. 81
Te lnlcom (medijanom) trokuta nazivamo pravac koji spaja
vrh tro kuta sa sredinom nasup rotne stranice, Teinice trokuta
sijeku se u jednoj taki - teitu trokuta (sl. 81); teite dijeli
svak u teinicu u omjeru 2 : I (raunajui od vrha), Duljina te-
ini ..
isrnce na stramcu a Je ma =
l'2(b' +e'
2 ) -a' ('d' ko
VI I ta o er na
str. 213l,
Slmetralom kula trokuta nazivamo pravac k.oji raspolavlja
unut arnji kut tro kuta. Simetrale kutova sijeku se u jednoj t aki
koja je sredite trokutu upisane kru nice (sl. 82); polumjer upisane
kru nice r vidi na st r. 213. D uljina simetra la kuta o: (vidi takoder
r.:::r- - ' ~ --,
na str. 213) je : la = I bc[(~~e~'-a l. Ako simetrala kuta o: dijeli
stra nicu a na odsjeke m i II , onda je m : II = e : b.
Sredite op isane krun ice nalazi se u taki sjecitu okomica
pod ignutih od sredine stranica trokuta (sl. 83). Polumjer opisane
krunice R vidi na str. 213.
Visinom trok uta nazivamo okomicu sputenu iz vrha trokuta
na nasuprotnu stranicu. Visine trokuta sijeku se u jednoj t aki ,
ko]u nazivamo ortocentrom. D uljinu visine vidi na str. 213.
UKOYI 189
Visina, te~tnlCJ iaimetfAta kplft. ~pu!ltIl, na iltu strenicu
!,o~udaraju sc ak o su druge dvij~ stranice trokuta jednako (trokut
Je istokraan), P"duarl\ru, \IVajU od lill pravaClI do voljno je da
ustanevimo istekranos; trokuta,
U iSlollnm!no", trokutu (lJ .. b "" ~) podul!araju <o srediita
opisane i ItpisQPC kruilliQC, teite i ot1(J!:yptar.
Sredinjica je pra vac koj i spaja sredine dviju stranica trokuta'
o~a je I''!f/' Ielna . a treom stranicom trokuta j jednaka l'Olovini
njene duljine,
SI. III SI. 83
4 . t.
SI. ll4
Povrina trokuta : 'I, bh. ~
S =
= ' I, ab siny = ' I, r (a + b + e) = ah".. = Vp(Ji- a)tj) -h)(p-e),
~C je p= 'I, (a + b + cl, 4R
Pravokutni trokut (sl. 84) : e je hipotenuza o j b su katete
o' + bl .. c' (Pi lagorilj pOlIak), hl ;= nlll, dl "" I~. b' = ne:
Povrin~: S = ' /~ .ab = ' /.a' tg [3 = 'I, e' sin 2~,
Trigo aemetriiske formule za trokut vidi na str. 212 do 214.
TrokUI~ (a takoer i. vi~ck\lti s~ } cd na~it;n brojem stranica) 5\1 $1;;lni,
ako ~ u lm odgovar~J_ul kutovi jednaki I odgovarajue stranice pro-
porclo.nalne: za shen.ost tro.kut\l dovoljno je da Sit ispunjena dva
o~ ovih uvjeta: l) tri stra nice Jednog trokuta proporcionalne su
tnma stranicama drugog trokuta ; 2) dva kuta jednog trokuta jed-
naka su dvama kutov ima dr ugog trokuta; 3l dvije stranice jednog
trokuta propereionalne su dvjema stranicama dru gog trok uta a
kutovi meu njima su jednaki,
.Poyrir:c sJip i l1 li.kOYa proporcionalne ~9 kvadratima odgo-
varaju ih linearnih elemenata (;ltranica. visina, dijaltQl)ala ifd.),
. Pa':!'!tIDgnIjJI (sl. 8 ~) , Osnovna ~voj~tv... ; l ) nasuprotne Sira.
mee $~ jednake, 2) lUl!'l!prOll)9 stranice $\1 paraletne, 3) dija ~pnale
se lt sJCCI~IU ~POlllyU aJ U , 4) nasuprotni kutovi su jedna~i. AlU! jQ
II etveroku tu rspunjeno jedno \ld lih $vojslaYil ili ako su jc4na!<e i
paralelne .nllSupro tnc stranice. kao po$UI;diCl\ i,$plllliclla $11 sva
osta la svojst va,
Sa Irb ozna ena je visina sputena na stranicu b.
 UROV]
190 OEOMETRU" 191

Veza meu dijagonalama i stranicama : di + dl = 2 (a' b') .+ Poligon (vlekut) (sl. 92). Ako je broj stranica n, suma unuta r-
njih kutova je 180 (n-2). Zbroj vanjskih kutova je 360. Povrinu
Povrina: S = ah.
odreujemo tako da poligon rastavimo na trokute.
Pravokutnik I kvadrat. Paralelogram je pravokutnik (sl. 86)
ako ima: I) sve kuto ve jednake ili 2) jednake dijagonale (jedno
od tih svojstava posljedica je drugog). Povr ina: S = ab.
Pravokutnik je kvadrat (sl. 87) ako je a = b; d = Jl2a ""
J!2 .
"" 1,414a ; a = 2 d "" 0,707 d. Povrina : S = a' = 'I, efi.

~l
b~U
o SI. 91 b SI. 92
Poligon je pravilan ako su mu sve stra nice i svi kutovi meu
SI. 93

sobno jednaki. za pravilne poligone sa n stranica (sl. 93) jesu: sre-

diSnji kut IX = 360" :11, vanjski kut ~ = 360":11, unutarnji kut
y = 1800 - ~. Ako je R polumjer opisane, a r polurnjer upisane
krunice (apotemll), onda je stranica a = 2 VR' -,.. = 2R sin ~ =
IX 2
= 2rtg 2'
Po vrina: S = 'linar = nr'tg ~ = ' /.n R'sinlX = '/.Mletg ~ .
2 2
Podatke o pojedinim pravilnim poligonima vidi u donjoj ta blici.
Elementi pravilnih poligona
Oznake: n je broj stranica, a je stranica R,je polumjer opi-
sane krunice, r je apotema (polumjer upisane krun ice).

nl
S
o'
I
S
"Ri
I
S
r'
R
-
I o I R
-
r
I
o
II I I I
-ar r
R
-or
5 .433 . , 2 990 .5. 1 962 0.5774- ' ,0000 1. 73 ~1 3046 4 1 O,y>OO 0. 2887
4 ,,OOOO ',0000 ' ,0000 0.70 7 1 1,4 14 2 1,4 14!Z '.0000 0 ,707 o,y>OO
o ~ 1.72 5 2.3176 3.632 7 0,8,507 1, 2 3 61 10 17.56 104.53 ( o,80g0 0,6882
6 2.5961 2 .598 3.+64 1 ',0000 1,1547 1,0000 1,1 :;4 7 o,B660 0,8660
7 5,6559 2.73 64 3.37 10 1,1.524 1, 1099 0,86,8 0,963 1 O,9(n o 1,03 8 g
8 4,8.84 2,828 4 3.3137 1,3 66 ., 0824 0. 765 4 o.8~84 0,9 239 1. 2071
g 6 , 1818 2.89 2 .5 3.2 7.57 1,46 (9 1,064:l 0,6140 0,72 79 0, 9397 1,37 37
10 7,fMJ42 2,9389 3,2 492 1,6180 1,0515 0,6180 0,6498 0.95 11 1 ,~:l88
'5 11.196
17,642
5.0000 3,2 1M,
3,0505 3, 1883
1.93 19
2,4049
1,0~' 0.5 176
1,0223 0,4 '58
0,5359 0,9659 "B660
0,4 251 0,9781 2,35 23
.6 20 , 109 3,06 15 ~h 1826 2~&.lg 1,01 96 0,3902 0.3978 0.g808 2,5 13 7
.0 5' ,560 5,0902 3,16 71 3, 1g62 1.01 25 0,3 129 0,3 168 0 .9 8 17 3,1 569
'4 4 5,5 75 3. 15 8 3. 1597 3.8 306 1,0086 0,26 11 0,263 3 0,99 14 3, 79 79
5' 8 1,22 5 3, 12 14 3. 15 17 5,1 01 2 1,0048 o,l g60 0, 1970 0,9952 5,0766
.8 183 ,08 3,1326 3,146 1 7.144 9 1.002 1 0, 1308 0,13 11 0,9979 7,6205
6. 3 2 5.69 3,1 366 3, 144 1 10 .190 1,001 2 0. og8. 0 ,0983 0 ,9988 '0,1,8
 GEPMEnUJA
UKOVJ
193
~ClI. Pe lumjer " J'l romjor d. Kutovi u v8zi s ksu nicom" . ~jeak (segme nt) i.isjea~ (sekt~) ~ga (sl. 98). r je pol umjer,
(sl. 94) : obod ni kut " = '/,iO, kut izmedu teti ve J tant:ent~ ~ ~ I ~ duljina lu ka, a Je tetiva, a: Je sredi nji kut (u stupnjevima) h je
'"ISlOa segmenta: '
= 'I, AC, kut izmeu tetiva (sl. 95) y = '/, <cB+
ED), kut med u .
kantom ~ = 'I, (TE - TB),
........
-
..-.. ..-..
sekantama (sl. 96) a: = 'I, (DE - BC), kut meu ta ngentom I se
.-. kut medu tangentarna (sl. 97)
..-..
,, =
a = 2 V2hr - h' = 2r sin ~'
2'

= ' /, (BD C - BEC). h = r-Vr' - :' = r (l - cosi)

21<ra:
I = 360 == 0,01745 ra,
T Priblino :
8
E 1)1 ~8b-a
3
~ ili :
SI. 94 SI. 9S
Tetive k oje se sijeku (sl. 95): AC A D = AB ' AE = r' - m' .
S ekante (sl. 96): AD ' AE = A C AD = AT' = m' - r' .
Povrina isje ka:

7tr1cx
S = 360 == 0,00873 ,sa:.
SI. 98 SI. 99
Povrina segmenta :

E
S, - ~ (l~~ - sin a:) = ~ [/r-a (r- h)].
' " - -"':0
Prib lin . S
Oje , =
h
(60 is + 8b). Tablice sa Sh l, h i a vidi na
SIr. 73 do 77.
SI. 96 Sl. 97
ONeg krunice C l po.'riltt/I;rt,ga S (r [e polumjer, d je promjer): Kruni vijenac (sl. 99). D = 2R je vanjski promjer, d = 2r
lt =
e
CI = 3,141 ~n 653589793 ,.. oo R +r .
unutarnji promj er, p = - - Je srednji polumj er, II
'" .
= R - r Je
tirina vijenca . 2
e = 2rrr == 6,283 r, C = rrd "" 3,142 d, e = 2 ~/-xS .,. 3,5451rcS, Povrina kru nog vijenca je
, "tf' (7<1
S = 7I:r' == 3, l42 r', S = 4"" == 0,785 cP, ~ = -'4 - = O,2S Cd,
S = l< (R' - r' ) = i (D' - dS) = 21<pll.-
r= E. '"
2x
O,159 C, d='2y'...~ == 1,1 28 Vs; . .~ovrina dijela krun og vijenca (rafirano na sl. 99) sa sre-
di!njun kutom cp (u stupnjevima) :
vidi takoer tablice na str. 69 <lo n.
U ovim [edn ed bama au umjesto duljine lukova stavljene njibove kutne
mjere. k.ojc se po.dw:L1raju s mlerom Drip;sdno&: lln:djniea k.uJ~
S = 360
'p'"' (R' - r' ) = 1440
'p'"' (D' - d') = 'p'"'
180
pil
.

\ fatematif ki pr f m nlk _ II
 OE OM F.TRIJA
194
B. STEREOMETR1JA
1. P RAVCI I RAVNINE U PROSTORU
Dva pravca koja lee u istoj ravnini imaju ili jednu ili ni jed nu
zajedniku taku . U drugom sluaju su paralelni. Ako kroz dva
pravca ne moemo postaviti ravnin u, pravce nazivamo mlmosmjer-
nima.
Kut meu mimosmjernim pravcima mjerimo kutom meu njima
paralelnim pravcima koji izlaze iz zajednike take (sl. 100). ~da.
ljenost izmeu mimosmjernih pravaca odredujemo po odsjeku
zajedn ike okomice. . ,-----
Dvije ravnine se ili sijeku u pravcu ili nemaju zajednikih
t aaka, U drugom sluaju ravnine su paralelne. Ako su dvije ravnine
okomite na jedan isti pravac, ili ako su na svakoj ravnini po dv~
pravca koji se sijeku, a odgovarajui pravci su meusobno paralelni,
i te ravnine su paralelne.
/'
SI. 100 SI. 101
Pravac i ravnina. Pravac moe leati itav u zadanoj ravnini,
moe s njom imati jednu zajedniku taku ili s njom ne imati ni
jedne zajednike take. U posljednjem sluaju pravac je paralelan
s ravninom. Kut izmeu pravca i ravnine mjerimo kutom izmedu
pravca i njegove projekcije na ravninu (sl. 101). Ako je pravac
okomit na dva pravca ravnine koji se sijeku, tada je okomit na
svaki pravac u ra vnini .(okomlt je na ra vninu}.
3. PROSTORNI UGLOVI
Dvostrani ugao je lik koj i tvore dvije poluravnine to izlaze iz
jednog pra vca. D vost rani ugao mjerimo njegovim plo nim kutom
ABC (sl. 102), tj. kutom izmedu okomica na brid DE dvostranog
ugla , koje su postavljene u obje ravnine (strane) iz jedne take B.
Viestruki ugao (viebrl) OABCDE (sl. 103) tvoren je o~. ne-
koliko ravni na (strana) koje imaju zajedniku taku (vrh) i SIJeku
se redom po pravcima OA, OB, oo . (bridovITlllf). DV~ brida iste
stra ne tvore bridni kut viestranog ugla, a dVIJe SUSjedne strane
UOLATA TUEU
195
ploni kut. V.iestrani uglo vi su jednaki ako ih moemo postaviti
jedan u drugi, lako da se podudaraju; za to moraju biti jednaki
odgovarajui elementi (ploni kutovi i brid ni kutovi) viestra nih
uglova . Ako su suglasno jednaki elementi viestranog ugla obrnuto
~poreeni, viestrani uglovi s~ ne podu daraju kada ib postavimo
jednog u drugog; u tom sluaju su uglovi simetrini, tj. moemo
ih postaviti u po loaj prikazan na slici 104.
o
D
e
SI. 102 SI. 103 51.104 Sl. 10$
Konveksni viestrani ugao lei itav s jedne strane svake svoje
+
strane. Zbroj brltinih kuto va AOB B OC oo ' + + EOA (sl. 103)
svakog konveksnog viestranog ugla manji je od 360".
Trustrani uglovi (tro brldi) jednaki su ako se : I) podudaraju
u plonom kut u zatvorenom meu pripadne jedna kim i jednako
rasporedenim bridnim kutovima ili 2) podudaraju u bridnom kut u
zatvorenom izmedu dva pripadno jednaka i jednako rasporeena
plona kuta, ili 3) podudaraju se u tri pripadno jednaka i jednako
rasporedena bridna kuta ili 4) podudaraju se u tri pripadne jednaka
i jednako rasporeena plona kuta.
Prostorni kut je dio prostora ogranienog pravci ma koji izlaze
iz jedne take (vrba) prema svim takama neke zatvorene krivulje
(sl. 105). On karakterizira vidni kut pod kojim je iz vrha vidljiva
zadana krivulja. Mjera prostornog kuta je povrina izrezana pro-
stornim kutom na kugli jedininog polumjera sa sreditem u vrb u
kuta. Npr. za stoac s kutom na vrbu od 120 prostorni kut je jed-
nak" (vidi formule na str. 202).
4. UGLASTA TIJELA W P OUEDRI
Oznake: V je volumen, S je ukupna povrina, M je povrina
plata, h je visina, F je povrina osnovke (baze).
Polledar je tijelo omeeno ravnim plohama.
Prizma (sl. 106).Baza je ravni viekut ; plat je sastavljen od para-
lelograma. Prizma je uspravilaako su njeni bridovi okomiti na bazu.
Prizma je pravilna ako je uspravna, a njena baza je pravilni vickut,
 OEOMEl'RIJA. UOUYA TIJELA
196 197
M = pl, gdje je l brid (strane), p je opseg presjeka prizme sa Ako je piramida presjeena ravninom paralelnom s bazom,
ravninom okomitom na brid. S = M +
2F; V = F' h. tada je:
za trostranu prizmu, presieenu neparalelno s bazom: S Al SB l S CI SO ,
A lA = B ,B = CIC = ... = 0 10;
V = ~ (a + b + c) Q (sl. 107) gdje su a, b i c duljine paralelnih bri-
povrina ABCDEF ( SO) '
povrina A,B,C1D,E,F, = SO, .

SO - visina piram ide je okomica sputena iz vrha na bazu.

Piramida j e pravilna (sl. III) ako joj je baza pravilan poligon,
a visina prolazi kroz sredite baze.

s
SL 106 SL 107
O
dova, a Q je povrina okomitog presjeka, za n-stranu prizmu,

~
presjeenu neparalelno s bazom V = l : Q, gdje je l duljina linije BC
a
koja spaja teita baza, a Q je povrina presjeka , okomitog na tu b _~ e
liniju.
A A -;-- 'q P
e
B

Sl. 110 S1.1J1 Sl. 112

a za pravilnu piramidu je M = ~ p rpje opseg baze, "" je apo-

SI. 108 51.109 tema pravilne piramide (visina bilo koje stranice njenog plataj],
P araJelepiped (sl. 108) je prizma kojoj su baze para lelogrami. Tetraedar je trostrana piramid a (sl. 112). Ako je OA = a,
U paralelepipedu se sve etiri dijagonale sijeku u jednoj taki koja OB = b, OC = e, BC = p, CA = q, AB = r, je>
ih raspolavlja. Paralelepiped je pravokutan ako je uspravan, a nje- 0 r' q' a' l
gove baze su pravokutnici. Upravokutnom paralelepipedu sve I 1r' O p' b' l
dijagonale su jednake. Ako su a, b i cbridovi pravokutnog para-
lelepipeda, a d njegova dijagonala, tada je tl' = a' + +
b' c',
V' = -288
- 'q' p'
1 a' bl CI
CI lI '
V = abc, S = 2 (ab bc ea).+ + ;1 I I I
Kocka je pravokutni pa ralelepiped s jednak im bridovima : Krnja piramida (ravnina kojom je presjeena pa ralelna je s
a = b = c, tl' = 3a' , V = tt , S = 6a'. bazom, sl. lB). Ako su F if povrine baza, h je visina (uda ljenost
baza), a i A su dvije odgovarajue stranice baza, tada je:
Piramida (sl. 110). Baza je neki poligon, stranice plata su
trokuti koji se sastaju u j ednom vrhu. Piramidu nazivano n-stranom,
l V =~h[F + f+ m] =~hF[I +~ + (~)l
ako ima n pobonih ploha (zajedno s bazom n + l ploha). V = '3Fh. - - o-determinantama vidi str. 165.
 OEOMETRlJA OBLA 111!!l.A 199
198
Elementi pravilnih polledara (a je duljina brida)
Za pravi'1nu km'JU ptrarm
. 'd u Je - +
' M = P 2- P a , gdje suP ip
opsezi baza. a a. je apotema. Broj
Broj strana >o > Ukupna
Naziv i njihov oblik Volumen
Ohelisk. Baze su mu paralelni pravokutnici ; nasuprotne plohe :!!
o povrina
.c
su jednako naklonjene na bazu, ali se ne sijeku u jednoj taki OS ~ .
(sl. 114). Ako su a, b i ah b, stranice baza, a h je visina, onda je
tetraedar 4 trokuta 6 4 1,7321 . a' 0,1179 . a'
kocka 6 kvadrata 12 8 6a' a'
oktaedar 8 trokuta 12 6 3,4641 a' 0,4714' a'
dodekaedar 12 peterokuta 30 20 20,6457 ' a' 7,6631'a'
ikozaedar 20 troku ta 30 12 8,6603' a' 2,181 7' a'

Eulerov teorem. Ako je e broj vrhova poliedra, fbroj strana i k

broj bridova, tada -je e - k + f = 2 (pod uvjetom da je poliedar
konveksan ili da se moe napraviti konveksnim pomou neprekinute
SI. II'
deformacije). Primjere vidi u tablici pravilnih poliedara.
SI. 113 51.114

S. OBLA TIJELA
h h
V= ii [(20+ aJ b+(20.+a)bJ = ii [00 + (a+ aJ (b+ b.)+ a.bJ. Oznake: V je volumen, S je ukupna povrina , M je povrina
plata, h je visina, F je povrina baze.

)oin. Baza mu je pravokutnik, stranice plata su istokrani

trokuti i istokranitrapezi (sl. II S).
I
V = 6 (20 + a.) bh.

rovnalica

SL 117 51.118

Valjkastu plohu (sl. 117) proizvodi pravac (izvodnica) koji po-

SI. 116
Pravlln1m poliedrima su sve strane jednaki pra vilni poligoni
i svi su viestrani uglovi jednaki. Ima mo pet pravilnih poliedara
(sl. 116), O kojima su podaci navedeni u tablici (str. 199).
miemo parale lno sa zadanim smjerom du Deke krivulje (ravna/ice).
Valjak je tijelo omeeno valjkastom plohom sa zatvorenom
ravnalicom i sa dvije parale lne ravnine koje su baze valjka. za
valjak (sl. 118) (p je opseg baze, s je opseg presjeka okomitog na
izvodnicu, Q je povrina presjeka, I je duljina izvodnice) je :
M=ph = sl; V-Ph = Qr.
 OEOMETRUA OBLA TIJELA
200 201
Kruni uspravni valjak ima za bazu krug, a izvodnice su mu tunjastu plohu (sl. 123) proizvodi pravac (izvodnica) koji pro-
okomite na ravninu baze (sl. 11 9); R je polurnier baze: lazi nepominom takom (vrhom) i pomie se du krivulje (ravnaJ/ce).
M = 2rrRh ; S =2rrR (R +h); V =rrR'h.

51119 Sl t 20 Sl lLi SL 124

Krnji kruni Taljak (sJ. J20): M = rrR(h, + hJ.

tunj (stoac) (sl. 124) je omeden uniastom plohom sa zatvo-
S =nR [ h, + h, + -R + V R' + (h,-;-h, )']; v =nR'h, -;h,. renom ravnalicom i pJohom baze. za stoac je V = ' /, hF.
KrUnI uspravni unj (sl. 125) ima za bazu krug, a visina mu pro-
Jazi kroz sredite baze (l je duljina izvodnice, R je polumjer baze):

M ~ rrRI = ""R VR' + h'; S = nR(R + l); V -}nR'h .

Sl. 121 51.122

Odsjeak (segment) valjka (oznake vidi na sJ. 121 ; ex. =p u

radijanima): 2
h
V = 3b [a (3R' - a') + 3R' (b - R) ex.J =
SL 125 SI. 126
= bhR' ( smex.-
. sin' ex. )
- - - ex. cos ex. .
3
a
M = 2R h [(b - R) ex. + aj
Za uspravni krnji unj (sl. J26) je:
(fnrmule vrijede i za sluaj kada je b> R. cp > n) .
1= I.'h' + (R - r)' ; M ~"/(R + r);
Valjkasta cijev (s). 122). R i r su vanjski i unutarnji poJumjeri
nh hr
o~ =R - r. P = R+r
-2- (srednjr potumjerj:
l ier) oo V = -y (R' + r'+ Rr) ; H =h + -
R -r
.

V = ""h (R' - r') = rrhll (2R - ll) = ""hil (2r + ll) e-e 2"hllp. tun/osjonice vidi na str. 242.
202 GEOMETRIJA OB LA TIJELA
203
Kugla. R je polumjer kugle, D = 2Rje promjer kugle (sl. 127).
Svaki presjek kugle s ravninom daje krug . Glavna krutu/ea je kru- s= r. (2Rh + u' + b') ; v = ~r.h (3a' + 3Jr'+ h').
nica polumjera R, koju dobivamo presjekom kugle s ravninom
kro z sredite kugle. Kroz svake dvije take na kugli (koje ne lee Akoje V, volumen krnjeg stoca, upisanog u kuglin sloj (sl. 131)
dijametralno) uvijek moemo povui samo jednu glavnu krunicu.
Manji luk le glavne krunice Je najkraa uda ljenost izmeu te dvije i I njegova izvodn ica, tad a je V-V, = ~ r.hl"
take na kugli. O geometriji na kugli vidi str. 217 do 219.

Pomtna I volumen kugle:

S = 4r.R' = 12,57R', S =3,142D',
= r.D'
V36 r.V' = 4,836 vr:
3 )
S=
4 r.D'
V - 3 r.R' =
4,189R', V = ""6 = O,5236D' , SI. 130 SL 131

V = -6
lyS'- - =_o-009403 vs>S'. SI. 127
it' , Torus (sl. 132) je ploha koju dobivamo vrtnjom kru nice oko
osi koja lei u ravnini te krunice i ne sijee je.
R= 2I,/S
Yii o'" 0,2821 VS: R =
V3V
4r. = 0,6204 'W. S = 4r.' Rr = 39,48 Rr, S = r.'Dd = 9,870 Dd,

Kuglin Isjeak (sektor) (sl. 128):

V = 2"'Rr' = 19,74Rr', V = '!."'Dd' = 2,467Dd'.
II
S = r.R(2h + a) :

,, o'

,
0
~l;

SI. 123 SI. 129

-v
Kuglin odsjeak (segment) (Sl. 129) :
SI. 132 SI. 133
a' = h (2R - h) ; M~ 2r.Rh - r. (a' + h' ):
S = r. (2Rh + a') = r. (h' + 2a'); Bava (sl. 133). za o kruglu bavu (izvodn ica je kru ni luk)
I I priblino je:
V = 6 r.h (3u' + h') = 3r.h' (3R - h).
V = O,262h (2D' + d' ) ili V = O,0873h (2D + d) ' .
Kuglin sloj (sl. 130): za parabolnu bavu je:
R' = a' + (u'-~-h')' ; M = 2r.Rh; V = ~~ (2D' + Dd + ~ d') = O,05236h (8D' + 4Dd + 3d').
 TR IGON OMBTRJJSKB FUN KCIJE 205
c e
sekans: sc = OD = fj' kosekans : esc ex = OF = b'
Predznaci. Funkcijama dajemo odreeni predzn ak, zavisno o
tome u kojem kvadrantu trigonometrijskog kru ga (sl. 134 a) lei
IV. TRIGONOMETRIJA poml nl polumjer oe, po ovoj tablici :

A. RAVNINSKA TRIGONOMETRUA KV.-,

dran. Veliina kuta I sin I cos I tg , ctg I SC
I esc
t. TRIGONOMETRIJSKE FUNKCIJE
+ + +
-+ -+ +
I od O do 90
Mjerenje kutova radijanima. Uspo redo s mjerenjem kut ova u II od 90 do 180 + - - +
stupnjevima, uobiajenim u praksi, u teoretske svrhe primjenjujemo III od 180 do 270 - - + + - -
mjerenje kutova u radijanimo : veliina kuta ex - sredinjeg za neku
krunicu - mjeri se omjero m duljine luka i na koji se taj kut
IV od 270 do 360 - + - - + -
. kru . l Granice izmjena:
odnosi. prema polumjeru r te ilice: o: = - .
r
pri tom mjerenju za jedinicu uzimamo radijan, tj. kut koji je
sinus i kosinus : od - I do l, +
tangens i kotangens: od - oo do +00,
sredinji za luk du ljine jednake polumjeru krunice. I raijan iznosi sekans i kosekans: od - oo do - I i od + I do + oo.
5717'44",8 ili 57,2958 ; 1 = 0,017453 radij ana. Prelaz od jednog
mjerenja na drugo provodi se po formulama : Vrijednosti funkcija za kutove
exO = 1: 0 o: (radij ana)", o: (radijana) 1;00:.
koji su viekra tnici od 300 i 45 na- O ~ .O' JI 2J(
= vedene su u tablici na str. 206. II ql III
II ! II " ~ 'I
Karakter mijenjanja trigonome- I I' 'I Il
Posebno je 360 = 2"'. 180' = "'. 90 = ~. 270 = 3; itd. trijske funkcije pri poveavanju I
.
"
l '
i
I'I I. ,, Ilj
Tablicu za preraunavanje stupnjeva u radijane vidi na str. 78.
kuta od O do 360 prikazuje graf
na sl. 135 . l I I, I I .,uJ 1:. :
\\1 III II ~: 11'\~'' "l~
",\ . 1 / 1 \ / 1 \
' Ilu
Definicije. Trigonomet rijske funkcije kuta o: odreujemo pomou Vrijednosti tr igonometrijs1cih "IYJ~1
~!\ I / ... ,I ~ ..,1 \ "
trigonometrijskog kruga (po lumje r R = I), te iz pravokutnog funkcija nekog kuta nalazimo po ., - . --+ - .... -+- _ .)oof
tro kuta (za iljaste kutove) (sl. 134 a i b). . I ..r.., l l ,;"
ovim pravi lima: O I I I I , 'tl I

. I) Ako je kut vei od 360,

B e = -a ,
E l \. /1 / , ', I
sinus: Sin ot = o nda funkciju svodimo na funkciju -t - -+-t ' ,- I -.: -l

n ""'J
c
:~.f JI;\
I kuta izme u OO i 360 (a tangens i
b
= OB = -c , kotangens na kutove izmeu OO i I II ' \ 1 1--=/ ' ~l
ko sinus : COS :lt
1800) po formulama (n je cijeli I \l' .l, l
broj) : I" I l. ,' I. \I l ,' Ul "
tangens: tg a = AD = /"
a 16 b
sin (360" ' n + ex) = sin ex. 1 1j:;l ~I IIII~ lIj1l ,1 Ul' 1i
I
, il l I II l,
b
cos (360" ' n + :x) = cos ex, II I r: iIf iI
kotangens: ctg ex = EF =-,
a
bl tg (1800 ' n + 0:) = tg 0:, O rJ1' 180' 21Ir JGI)'

SI. t34 ctg (180 . n + ex) = ctg 0:. stns

Radijan nema specijalnu oznaku ; kut od II radijana om aulemo sa ~Cl'
Kut IX mjerimo od nepomifnog polumjera OA do pomiDog polumjera DC Graf sinu sa je uobiajena sinu.soida; o openitijim sinusoidama vidi na
au p r o tno aibanju kazaljke na sat u {po zitivni smisao). . ' Sir. lOS.
206 TR IGQN OMKI'RIJA OSNOVl\'E TRIOONOMBTRIJSKB FORMULe
207
.. 8 -
- c: ~I Nt: o
- o lt
8
lt
2) Ako j e ku t negati van, onda funkciju svod imo na funkciju
pozitivnog kuta, po fo rm ulama :

.. ~ I
'o
f!
on ,'" _ I'N ~ !N t;:. 1..-
t:

- I
t;:.
, I
-
~ I
N ..- 'I sin (- ex) = - sin ex, tg (- ex) = - tg ex,
~ cos (- ex) = cos ex, ctg (- ex) = - ct g ex.
>
.... ~l -
t:
..- ,..-
_ I
~ IN
~ !N -I I IN
';;;..
'N
-;:;..
I
3) Ako je 90" < ex < 360", onda funkci ju svod imo na funkciju
&ljas!og kuta po form ulama za redukciju (vidi nie).
'i>
t;:. j..- ~I..-
l"-
8 N '..... t;:. IN _ 'N
o t: 4) Ako j e kut iljast: o" < ex < 90", vrijed nost funkcije nai
o
"""1 N
..-
OIl
~ - I I emo u tablicama (str. 55. 58). Na primjer: sin (- 1000") =

--
M
I
- _ t:,N -I 8 8
- -sin 10000 = -sin (360" 2 + 280") = - sin 280" = + cos 10" =

-.".. I.'" I - ,..-

o o - .J- 0.9848
ii ii I
t: '~I N - 'N -
~ I ..- Formule za redukciju

. '"
'o
> - I I ~. 1:'1 ~ 'I N
I Funkcija I~ _90o ex ' ~- I 80oex I~-270oex I~ - 360o_ex
--"'" ~ I - -1..-
t: ~ IN IN
::.. IM
I I - - IM
';;;..
I
~
I
sin
cos ~
~ I
I
+ cos ex
+ sin ex
I
I
+ sin ex
- cos ex
I -cos I cl - sin IX

I sin ex I + cos ex
'i>
o 1:> t: ~ IN ,..-::.. ~I..-
- ,'" - M
~ I "-
M
~ N
~
- ~I
- I I
8 -I I
8
I tg ~
ctg ~
I
I
+ ct g ex
+ tg ex
I, tg ex
ctg ex
I + ctg ex I - tg ex
I + tg ex I - ctg ex
o I o
-"e
I< lt ii

~ I<
I~ ' M
- , ~ I"- ~ ~I..- N
.
'o
"" '''' - -
_ ,M
I I I I
2. OS NOVNE TRlGONOMETRtJSKE PORMULI!
>
"'"
=
.. El ..- t:,..- ~ IM
.:;
'N '
'~ i M
I
-I
,..-::..
-I
~
I
'M
';;;..
Funkcije Jednog kuta:
sin' ex + cos' ex = l,
sin lX
- - = tg ex, sin ex esc IX -= 1,
~
o
~I " N '''- ~ IN
_ 'N
I I
t;:. 1..-
I
M
I
,.- I
';;;.. ..-
N
SCi ot - tg l
= I,
cosa.

cos ex
COS cx' sc <x = 1,
~

--- ---
csc' ex-ctg' ex = l ,
- ~I " _ iN o
---
8
-+1
o 8
-tJ - - .-
SlO ex
ee ctg e tg ex ' ctg ex = I.

~ (Z I - ,..- ,..- ;~ I
......... Izraavanje jedne funkcij e pomou druge (istoga kuta)'.:
~ I"- I
..> "
'o
L;:...
M 'M ,

- - ...-
- N ';;;.. N
-N'!"-' - Vl tg e l Vsc'ex- l _ I_
"'" ; / - ",..-
.... IN N
-NN
__ .. o- _
. ....
- t;:.- ~
,.:...-
.N- I - -N -
sin ex = cos ' ex -
- Vl + tg' " IJl +ctg'''' - SC ex csc,,'

'i>
o
;;
gl - ,'" t: _ .N 1;:...
, 1'1 t;:. 1..- Da
Vrijednosti funkcija za kutove zadane II radi.ianima nalaze se II tablicama
str. ~9 do 62. koje su sastavljene za vrijednosti araumenata od O do 1,60. Ako
nda.di kut prelazi granice tablica , onda emo se poslu.titi istim pravJ1ima i for..
~
01 o -;;- [ :- o 8
lt - 8
h-
-ama za redukcij~ kao kad je kut zadao II stupnjevima
(na primjer. sin ( re + x ) - aio,;c, sin (2n -,t") _ - sin x itd.].
Qfp~Und .=
'" I v'"
o ~
-I
to
o f;l I "'"v U tim formulama ispred znaka korijena moramo postaviti predznak
.pus ili mious. prema to me II ko me se kvadrantu kut nalazi;
 OSNOVNE FORMULE mIGONOMETRIJSKE
208 TRIGONOMETRUA 209
1 ctg o< = _ 1_ = jICi ~ , odakle je:
eoso< = Vl - sin' o(
vf+ tg ' o< Vl + clg'o< SCO( esc o( (vs nx. = COS"ct - C~ cos"? ex sin!ct + C~ cos""',, ex sin" tX -
- C :COSn-6 ct sino + ...,
sin ex Vl - cos' O( 1 I yn n 'X :...; II COS"...l a. sin lX-C~COSn-3 ct sina cx+ C~cosn-a IX sin6 <t _ .. .
tg o<
Vl-sin' o< cos o( = ctg o( = Vsc' - l = VCCSO(- I'
Funkcije polovinog kuta' :
clg O( = VI -sin' O( "
sin e
cos e = -I
Vl -cos' O( Ig O( Vsc'O(- 1
sin i = V'/, (1 - cos 0<) . cos i = Ih/, (1 + cos O()

Funkcije zbroja i razlike kutova: t ~_ I /I - coSO(= I-cosO( = ~inO(

g2 - YI + cos sln I -cos o< '
sin (O( ~) = sin e cos ~ cos O(sin~.
cos (O< ~) = cos o< cos ~ + sin e sin ~. cIg ,,: =d~ + ~S O< =' + COS O<= sin o<_
2 Y l - cos o< sin O( l -ros O('
I (O< + ~) = 19 O( + tg_@... cl g (o< + a ) -
ctg ",CIgr> I + . Zbroj i razlika funkcija :
g - l + IgO(lg ~ ' - ,.. - ctg r> ctg O<

sin (O( + r> + y) = sin O< cos r> cos y + cos O< sin r> cosy +
,
sin ct + Sin' at.l = 2'stn -0< +2-r> cos -O< -~
2- '
_ o ' + cos O( cos r> siny - sin O( sin r> sin y.
+
cos (O< + ~ y) = cos O( cos r> cos y - sin O< sin ~ cosy - Sm:x -Sm
o r> = 2 cos -0<+- r> sm
. -0<-
- r>
- sin O< cos r> sin y - cos O< sin r> siny. 2 2 '
Funkcije viekratnih kutova:
cos IX + cos r> = 2 cos - 2-
0(+ r> cos O(-r>
- 2- '
sin 2 ex = 2 sin lX cos CL, sin 3 IX = 3 sin (l -
4 sinI (l,
cos 2 '" = cos' O< - sin' 0< ; cos 3 O< = 4 cos O< - 3 cos 0( ; a
cos o<- cos ,.. = -
2 ' O( ~ 0( -
slO- 2- slO -2- '
r> + .
sin 4 O( = 8 eos' O< sin O< - 4 cos O< sin (l .
eo s4 o< = 8 eos' 0 ( - 8 cos' IX + 1; .~ ~ .~ ~
19 O( -+ tg r> = cos IX cos r>' ctg O( -+ ctg r> = + sm . ~
. IX Sto
2 19 O( 3 tg O( - 19' O(
t g 2 1X = I :""'tg' o< ; Ig 31X I 3Ig' lX ; (IX - r
cl g' o: - I 3 cl g' O( - 3 ctg '"
19 ot + ctg .r> = cos . r>
cos ex SlO '
cos (IX+ r>l
clg lX - lg r> = . ti .
sm IX cos I-'"
cl g2 1X = 2 ctg e ; ctg IX = 3 cgI ' o< I ;
Produkt funkcija:

~ [cos (O< - ~l -
4 19 O( - 4 19' '" clg' a: - 6 ctg" IX + I
Ig4 o< - , c l g 41X = . sin O< sin r> = cos ('" + r>ll.
- 1-6 Ig'lX+ Ig' o< ' 4cIg> 1X - 4 clg O(
1
sin no: i COS na: za vee n priklad nije odre ujemo pomou Moi vreove
formule za kompleksne brojeve (SIr. 579)' :
cos IX cos r> = 2 [cos (IX - r>l + cos (IX +- "lj.
cos no: + i sin nO( = (cos O( + i sin IX)" = cos"O( + in cos ...., o< sin IX - sin O( cos r> = ~ [sin (IX - r + sin (IX + "lj.
- C; cos"? IX sin2 /X - i C~ COSn- 3 ct sin3 ct + e: coslt- C ct sinj IX + o ,

Vidi opaskuv" na str. 207.

c~ je binomni koeficije nt (vidi str. 186).
\hl e m a ti ki p rir u n ik - 14
210 TRJ GO NO ME11U1A
SINUSNB VEUCINE
211
sin o: sin (3 siny =! [sin (a + (3 - y) + sin (3 +y - a) + Veliinu (* ) moemo pred oit i u obliku:
4 + sin (y + a - (3) - sin (a + 13 + y)J,
r = a sin wl +bcos w/, (* * J
sin o: cos 13 cosy = ~ [sin (a + (3 - y) - sin (3 + y - 0:) + " /- - b
+ sin (y + o:- (3)- sin(a + (3 +y)], pri emu je A = I a%+ b!, tg eT = Q'. ve li1ime b
a,. A 1. <p
sin o: sin (3 cos y = ~ [-cos (o: + (3 -y) + cos 3 +y -o:) + moemo predoiti elementima pravokutnog trokuta (sl. 137).
+ cos (y + o: -(3) - cos (a + (3 + y)],
cos a cos (3 cosy = 41 [cos (a + (3 - y) + COS (3 + y - a) + Matematike operacije sa sinusnlm leli inama
+ cos (y + IX - (3) + cos (o: + (3 +y)].
Zbroj dviju sinusnih veliina jednake frekvencije w takoer
Potencije funkcija: je sinusna veliina iste frekvencije:
sin' o: = ~ (I - cos 2Ot). sin' o: = ~ (3 sin o: - sin 31X).
Al sin (O>/ + 'P,) + A, sin (.,/ + 'il,J = A sin (w / + 'il),
1 1
cos' O: = 2(1 + cos e) ; cos' o: = 4 (cos 30: + 3 cos 0:), pri emu je:
- I A, + . ', + 2A,A,cos (C;>' - 'il,J,
_ I 2 2 .. - - .-
A
sin' a = ~ (cos 41X - 4 COS 20: + 3).
A , sin <p, + A. sin m,
1 t g 'il = T

cos' o: = il (cos 40: + 4 COS 20: + 3). AI cos 'il, + A , cos 'il,'.

za rau nanje sin' IX i cos' o: pri veim n moemo postupno upo- ~arna k ombinacija neko liko sinusnih veliina s jednakom i re-
trijebiti formule za cos no: i sin no: na str. 209. heocijom jest sinusna veliina iste frekvencije:

3. SINUSNE VELICINE ~ e/A, sin (O>/ + <PJJ = A sin ( O>/ + <p) ;

Definicije. U mnogim problemima mehanike i fizike razmatra- A i <p nai emo grafiki u vektoeskom dijagramu.
mo veliine koje su ovisne o vremenu / i izraavaju se formulom :
u= A sin (O>/ + <PJ; (*)
Y 'L _
takove ve liin e nazivamo sinusnim , a
njihove vremenske promjene nazivamo
I
harmonijsk im li/ ranjem. Graf funkcije I
(*) jest opta sinusolda (sl. 136) koja :b
se od obine (y = sin xJ razlikuje po t I
I
ovome : l) njena amplituda (irina nji- I
I
haja), tj. najvei otklon od osi t, je A, ,
2) njen period T ()>du/jina )'a/a) je 2l< SI. 136 SI. 137 SI. IlS
w
(w nazivamo [rekvencijom titranja)", 3) njena llpoelna[azaje kut <p. Vektorski dijagram sinusnih veliina. Sinusnu veliinu (*) ili
U reonjr titranja tu veliin u ob ino nazivamo e/kUtkom ili krlltnom I'" f**) prikladno je prikazati u ravnini u obliku radijvektora u
k~enciiom. . I polarnim koordin atama p = A, <p i Descartesovim x = a, y = b
 TR I GOr-;O~IJ A
212 R1ESAv AN1E TROKUTA
213
(vidi str. 226 i 227); zbroj dviju sinusnih veliina prikazujemo sumom Osnovni odnosi:
vekto ra knji predsta vljaju pojedine sumande (sl. 138), a linearnu
kombinaciju nekoliko sinusnih vel iina odgovarajuom linearnom a b e
kombinacijom vektora. Tako prikazane sinus- l ) sinA = sin B = sin e = 2R (sinuso v pouak)
ne veliine obino nazivamo vektorskim dija.
gramom. 2) a' = b' + e' - lbe cos A (kosinusov pouak)
U vekt orskom dijagramu vel ii nu II, koja
odgovara zadanoj vrijednosti t. dobivamo na 3)a +b = tg'/.(A +B)
(tan genso v pouak )
ovaj nain : a-b tg 'I. (A - B)
u
Kroz ishodite O (sl. 139) povuemo rre-
4)S = ' I. ob sin C = 2R'sinAsinB sinC=
mensku ose - os OP koja se okree oko O o ,.
u smjeru gibanja kazaljke na satu ko nstant- = Vr:
p'(p- ---,
a)"(p- --;b"'"')(;---e"""'").
p
nom kutnom brzinom "'; u poetnom trenutku SI. ' 39
(t = O) ta se os poklapa sa osi Oy. Tada je Dopunski odnosi;
projekcija ON promatranog vektora u na vremen sku os za svaki a sinB
trenutak t jednaka vrijednosti sinusne veliine: u = A sin ("', cp)+ tgA
e - a cos B '
(za t = O. u, - A sin 'I' je projekcija u na os Oy, sl. 138).

sin :::! = J/ CP - b) (p-e)

4. RJESAVANJE TRQKUfA 2 y bc '

Pravokulni trokut ; a i b su ka rete, e je hipotenuza ; A i B su :::!_ , / p(p - a)

kutovi nasuprot stranicama a i b. cos 2 -y bc
Osnovni odnosi: a = e sin A = e cos B , a = b tg A = b ctg B.
tg :::! = r!(p -b) (p - e)
raunanje
2 Yp ep -a) ,
Zadano ! Formule za drugi h elemenata
a + b cos ['I. (A - B)] cos ['I. (A - B)]
e, A B = 9O o_A. a = c sin A, b = e cos A. - e- = cos 1'/, ( A + B) = - -sin 'I. C
a
a, A B =90'-A. b - a etgA, e = sin A' a-b sinl'/.(A - B) sin 1'/. (A- B)
- e- = sin PI. (A + B) = cos 'I. C
.
a. e smA = -ea , b = e cos A, B = 90' - A.
Ra unanje du/jina vezanih uz trokut:
a a o
a,b tg A = b' e= - - B = 90 _ A.
sin A' Visina na stranicu a: h. = b sin C = e sin B.

Kosokutni trokut : a, b i e su stranice, A, B i e

su ku to vi na- Teinica na stran icu a : 111. = ~ I'b' + e' + 2bc cos A.
suprot stranicama, S je povrina. R je po lumjer opisane krunice,
r je po lumjer upisane krunice, p je polovina opsega A
lbecos}
Simetrala kuta A:
[p = 'I, (a + b + e). /A = - - - .
b +e
214 TRJOONOMETlUJA KRU N I! FUNKC IJE
215
a b e 5. CIKLOMETRIJSKE FUNKCIJE
Polumjer opisane krunice: R = 2 siiiA = 2fiiIi = Rn C (lNVERZNE TRIGONOMETRIJSKE FUNKCIJE)
lLI ARKUS.FUNKCIJE
I / ( p - a) cp
.
Polumjer upisane kru nice: r =
.
r p
h)(p e)
DefiniciJe. Arkus-funkcijama od x (inverznim trlgonometrij-
ABC . A. B . C slcim) nazivamo ve liine y, od redene jedna barna :
.= ptg "2 lg "2 , g "2 = 4R SIn "2 SlO "2 SlO 2"
y = Arc sin x tarkus-sinusv; ako je x = sin y,
Zadano I Formule za raunanje ostalih elemenata
y = Arc cos x (ark us-kosinus), ako je x = cos Y .
Y = Arc 19 x (arkus-tangens), akoje x = tg y , )
y mjerimo
u radija-
nima
b _ a sin ~ Y = Arc ctg x (arkus-kotangensj, akoje x = etgy.
l) Stranica i C-180' -A - B, - 'sin A '
2 kula
(a. A, B) a sin C Primjeri :
e= -sm
.- A
-,
Arc sin O = O ili " ili 2"" o pe ni to Arc sin O = h.
- - - .- -1--- - - - - - - - - - - -1
A - B = a-h etg ~ A +B _ ')O' - I/.C
2) 2 stra nice
tg
2 a+b 2' 2 Arocos -1 =-
" II 3" ,'II'
' 1' - " lt3" TL 2"', o penito
2 3
i kUI meu
njima +
D obivi A B i A - B, nai emo A i B, 1=
Arccos 2 '"3" + 2k1r,
(a. b, cl e = a sin~ S = -21 absin C
sin A
i + klt.
t

Aretg 1 = "4 ili openito Arc tg 1 =

.
b sin A
5ID B= - -
a
3) 2 stranice Ako je a > b, ond a je B < 90" i ima samo jednu Glame vrijednosti. Arleus-funkcije su viezna ne; njihove g lavne
i kut vrijednost; ako je a < b, onda: . vrijednosti (oznaujemo ih sa: arc sin x, arc cos x, arc 19 x,
nasuprol l) B ima dvije vrijednosti za h SID A < a arc ctg x) ograene su:
jednoj (B, = 180- B .). .
stranici 2) B ima jednu vrijednost (9?0) za h SID A = a. n . lt
(a, b, A) 3) Trokul je nemogu za b SID A > a; -2 < arc sm x < 2;
e asinC
= 1800- (A + B), e = ---'-- A ' S =
1
-
2
.
ab SIO C O < arccos x < + lt, ~
--,..----
arcrg
sin '_ .- . ~
n
r = r (p - a)(p p h)(p-!2 ,
- -2 < arc tgx < + lt-2'
4) 3 stra nice
A r B r C r 0< arc ctg x < n. Sl. 140
(a. b, e) tg- = --, tg -2 = --b ' tg - = - - o
2 p-a p- 2 p-e
Grafove arkus-funkcija vidi na str. 108 i 109 ; grafovi njihovih
S = rp = V p(p -a)(p b)(p e).
glavnih vriienosti - prikazani su na sl. 140.
 TR IGONOMETlUJA GEOMETRIJA NA SFERI
216 217
Izraavanje jednih arkus-funkciia s rnghna" arc sin x - arc siny = arc sin (x VI y' - y V I - x')
lxy > O ili x' + y' <:: l]
arcsin x = - arcsin (-x) = ': -arccosx = [arccos l/l - r] =
2 = 1': - arc sin (x vi YI - y V I - x')
lx > O, y < O x' + yi> l)
= arc 19 x = [ arc ctg V I -- x']
fil - x' x = - 1': -arc sin (x 1"1- yI - y VI x')
lx < o. y > O i x' + y' > l).
arccos x = rc- arccos (- x) = ~ - arcsi n x = [arcsin III - x'] =
arceosx + arc eos y = arc eos (xy- V I x' V I-yi)
Ix +y >O]
= [arc19 11f=Xi]
x
= arcctg x
V I-x'
~. = 21':- arceos (xy- VI x'V I yi)
[x + y < OJ.
arct g x = - arctg ( x = '"
- ) .
- - arcclgx = arcsm-- x -= arc eos x-arccosy = - arc eos (xy + 1/ f=Xi V I - yi [x > y)
2 V I x' +
= arceos (xy + V I -x' V I -yi) lx < y).
= [ arc cos I 1 ] = [ arc elg !] .
H+r x arc tg x + arc 19 y = ar ctg "Ix-'-~
+ y
[xy < l]
-xy
n
arc ctg x = n -arc ct g (- x ) = - - arc tg x =
2 = "' + arc tg x+ y
l - xy
lx > O, xy > l)

= [arcsm. V I +I]
x'
= arc eos x
II + x'
I = - - n + arc tg x +y
l - xy lx < O, xy> l).
x- y [xy > - 1]
Osnovni odnosi meu arkus-funkcijama: arclg x - arctgy = arc 19 I
+ xy
arc sin x + arc silly = arc sin (x V I - yl+ y l/l- r)
lxy <:: O ili x' + YI <:: l)
= n + arc tg t- + xy
y [x >O. xy< - I)

= _1': + arc tg -;-x--,-...:y,- [x <O. xy < - I].

= n -arc sin (x V I y' + y V I -x') 1 + xy
[x >O. y >O x' + y' > l) 2 arc sin x ~ arc sin (2x IT "':X')
= - n- arc sin (x V I - yl + y V I - x')
lx < o. y < O x' + YI> l)
Ove formule ta ne 'u samo za glavne vrijednosti arkus-funkcfia, a formule
u uglatim zagrada ma samo za pozit ivne vrtiednost! x (jer su granice glavnih vrijed. = -r. -arcsin(2x V I-~)
nosti rar liito odree n e za razne funkcije).
 TR IGONOMETR.UA RJE~AVAN1E SFERNJH TR.O KUfA
218 219
2 arc cosx = arc cos (2x ' - I) [O < x -c l) Mjerenje luko~a i kulova na kugli. Duljina luka glavne krunice,
= 27t - arc cos (2x' - l) [-I < x < O], v asa sredinjim kutom cx_ (u radijanima), jednaka je Ra, gdje
. 2x je R polumjer kugle. za jednu istu kuglu prikl adno je za jedinicu
2 arc tg x = arc tg -1 - - -'
- x
II x I < l] mjerenja luka uzeti polumjer R; tada je Va = e, U narednim
formulama primijenjena je ta jedinica za mjerenje.
2x Kut ABC to ga na kugli ine dva luka glavnog kruga (sl. 142)
=7t + arc tg - - [x > lj
l -x' mjerimo kutom A'BC' meu tangentama na te lukove u taki B
2x ili, to je isto, plo nim kutom koji tvore plohe OBA i OBC.
= - 7t + arc tg - - [x< - I )
l-xl Sfeml trokut. Tri glavne krunice Ivore na kugli nekoliko
cos (n arc cos x) = 2n-,T_(x) (n > I"), sfern ih trokuta, Od njih emo promatrali onaj, kome su sve stra-
pri emu se T_ (x) odreuje jednadbom : nice i svi kutovi manji od 180. Stranice trokula a, b i e l kutove
A, B i C mjerimo stranicama i kutovima pripadnog trobrida OABC
(x + Ilx'-I)' + (x - IfXC..I)" (sl. 143; O je sredite kugle).
T_(x) = 2- .
Osnovna svojst va sfernog
Ako je n cijeli broj, T_(x) je polinom od x (patinom ebieva). trokuta : zbroj njegovih kulova
A + +B C uvijek je vei od B
B. SFERNA TRIGONOMETR1JA
1800. Razliku (A + +
B C)-
-1< = a izraenu u radijanima
e
a
6. GEOMETRIJA NA KUGLI (SFERI) nazivamo sfemim ekscesom za-
danog sfernog trokuta,
A
I
Geodetske linije na kugli. Presijcemo li kuglu ravninom kroz OO'
njeno sredite, dobivamo na povr ini kugle (sjere) IZV. glavnu Povrina sfernog trokula :
S = R'a, gdje je R polumjer e
krunicu kojoj je polumj er jednak polumjeru kugle. Kroz svake
dvije take A i B na kugli (s izuzetkom dijametralnih) moemo kugle, a a je sferni eksces. Povr- SI. 144 S I. 145
ina sfernog dvokuta koji i n e
dva iuka glavnih krunica (sl. 144) je S = 2R'A (<): A izraen
u radijanima).

7. RJESAVANJE SFERNlli TROKUTA

e Pravokutni trokuti (a i b su kalele, e je hipotenuza, A i B su

kutovi nasuprot stranica a i b, sl. 145).

Osnovni odnosi;
~m ~~ ~la
l) sin a = sin e sin A, 6) tg a = tg e cos B,
povui jednu glavnu krunicu; njezin manji luk AaB (sl. 141 ) je
najkraa linija (npr. AbB) na kugli koja spaja te take (takozvana 2) sin b = sin esinB, 7) 19 b = tg e cos A,
geodetska Unija na kugli) i na kugli igra istu ulogu kao i pravac 3) 19 a = sin b tg A, 8) cos B ~ cos bsin A,
u ravn ini.
4) tgb = sin atgB, 9) cos A = cos a sin B,
Fonnula vai i za n koji nije cijeli broj.
.. Vidi na str, 30t. 5) cos e = cos a cos b, lO) cos e = ctg AcigB.
 TRlGO NOMHT1UJA
HJPERBOLNB FUNKCl1B 221
220
I Bro j formule za ra u-
Broj formule za rau nanje Zadano nanie ostali h elemenata
Zadano ostalih elemenata

b (7), B ( 10)
Tri stranice: a, b, e A (2), B i e(l)
Hipotenuza i kut : e, A a (1),
Ka teta i nasuprotni kut: a, A b (3), e (I), B (9) Tri kuta: A, B, e a (3), b i e (I)
Kateta i susjedni kut: a, B b (4), e (6), A (9) D vije st ranice i kut medu njima: a, b, e B(4), A i e (1)
D vije katete : a, b e (5), A (3), B (4) Dva kuta i stranica med u njima : A , B, e b (5), a i e (1)
D va kuta : A, B a (9), b (8), e (10)
D vije stranice i ku t nasu prot jednoj
od stranica: a, b, B A (I), e (5), e (I)
Formule l do 10 moemo dobiti iz ovog Neperovog pravila: ak o Dva kuta i stranica nas uprot jednom
rasporedimo pet elemenata pravokutnog trokuta (bez pravog kuta) od kutova : A, B, b a (1), e (4), e ( I)
po krunici redom kako se oni nalaze u trokutu i zamijenimo katete
a i b s njihovim komplementarnim kutovima (sl. 146), tada je:
t) kosinus svakog elementa jednak produktu kotangensa dvaju
susjednih mu elemenata.
C. HlPERBOLNA TRlGONOMETRIJA*
2) kos inus svako g elementa jednak produktu sinusa dvaju 8. IDPERBO LNE FU NKCIJ E
suprotnih mu elemenata.
N pr. : cos A = ctg (90 - b) ctg e, cos (90 - a) = sin e sin A. Odre ivanje hlperbolnih funkcija
S inus hiperbolni (skrae
e e no sh), kosinus hiperbolni
y

(ili ch) i tangens hip erbolni

6 a
a (ili th) odredeni su formu-
lama:
B A 8
e
SI. 146 SI. 147 ex + eO'
ch x = - -2 - '
e su kutovi trokuta ; a, b e su
Kosokutni trokuti (A, B
nasuprotne stranice, sl. 147).
_t)'~
-1 jO
--1 ,
Osnovni odnosi: "'
~t~ =:::~"'.-'':~ ,
1) sin a sin b sin e (sinusov pouak), Geometrijsko odreiva fh-..... . ' -1
sin A = sin B = si n e nje hiperbolnih funkcij a ana- ,\
2) cos a = cos b cos e + sin b sin e cos A, logno je odre ivanju trigo- \ \"\
nometrijskih funkcija (sinus , \\..
3) cos A = -cosB cos e + sin B sin G cos a kosinus, ta ngens) vidi dalje
(2 i 3 su kosinusovi pouci), (str. 224 i 225). SI. 148

4) sin actg b = ct gB sin e+ cos a COS e, Pod tim nazivom sabr-ani su eleme ntarni podaci o hiperbo lnlm funkcijama
5) sin A erg B :: ctg b sin e - cos A cos e. analogni podacima o trigonometrijskim funkcijama.
222 TRlOONOMETRtIA OSNOVNa FORMULE HIPERBOLNB lRIOQNOME1'RJJB
223
Hiperbolni kotangens, sekans i kosekans odredeni su kao re- Funkcije zbroja l razlike dvaju argumenata :
ciprone veliine:
1 ex + e-X sh (x y) = sh x ch y ch x sh y.
cth x = th x = eX _ e- x' ch (x y) = ch x ch y sh x sh y ,
th ( + ) _ t h x th Y 1 eth x eth y
1 2
csch x ~
I
- v
2 x -y - I + -t h th- ' cth (x y ) = -cth- x.---cth -y .
seb x '" ch x = ex + e-x' sh = - - -
r_ e-x ' _ x Y
Funkcije dvostrukog argumenta :
Tok hiperbolnih funkcija vidi se iz grafova pr ikazanih na sh 2x = 2 sh x ch x, Ih 2x = 2 th x : (I + t b' x ),
sl . 148. Vidi takoder tekst na str. 109. ch 2x = sh' x + ch' x , cth 2x = (I + Clh' x) : 2 cth x;
Tablice hiperbolnlh funkcija vidi na str. 59 do 62. MO;'Teova formula (vidi str. 208) :
(ch x sh = ch nx xr sh nx
9. OSNOVNE FORMULE IIIPERBOL:-iE TRI GON OMETRIJE Funkcije polovinog argumenta:

za hiperbolne funkcije vrijede formule analogne formu lama Sh ~ = lll/, (Ch x_ I ) ., Ih :t"= chx- I = shx
za trigonornetrijske funkcije (sIr. 207 i 208). 2 2 sh x ch x + I'

Funkcije jednog argumenta: ch ~2 = V'I, (ch x + I), cth ~ = ~_ _ ch x + I

2 ch x - I - shx
ch ' x - sh ' x = l, seh' x +
th' x = J. Zbroj i razlika funkcija:
et b' x - csch' x = l , th x . cth x = l, sh x shy =2sh 'I, (x y) ch 'l, (x+ y ),
sh x ch x ch x + ch y = 2ch'/, (x + y ) ch 11, (x- y),
- h = clh x .
c- h x = th x , s x ch x -ch y = 2sh'/, (x -} y ) sh ll, (x -y),

Izra avanje jedne funkcije pom ou ' druge (istog argumenta) : thx + thy = sh (x y)
- ch x chy '
,-- - th x I VI - sch'x 1 Veza. Izmeu hiperbolnih i trigonometrijskih funkcija :
shx = I ch'x-I
V I - th'x , 'cth'x - i = seh x = csch x ' sin z = - ish iz, sh z = - i sin iz,
cos z = ch iz, ch z cos iz,
=
_._ - J
ch x = I'sh'x + 1 = - tg z ~ - i lh iz, t h z = - i tgiz,
. I' I - lh' x ctg z = icth iz, cth z = iclg iz ;
S... ku formulu koja meusobno povezuje hiperbolne funkcije od
sh x
th x = - - _.- = J'ch' x - .- i = -
1 " , I
- = I I -seh x = -;r.=;===.~ 6 ili ax (ali ne od ax + b) moemo do biti iz odgovarajue formu le
Vsh'x + 'i ch x cthx Vl + csch' x ' loja povezuje lrigonometrijske funkcije od '" (str. 207 i 208) zamje-
.XII sin", sa isb x i cos", sa cbx. Npr.: cos'", +sin'", = l ,
Vsh'x + 1 chx I 1 r-rrs--rr-: ch' x + l' sh' x = 1 ili cb' x - sh' x = 1
ct h x = -'--sh
:---
x _ ,. = l csch' x + l . sin 2a = 2 sin lX cos ex,
I/i\ix-l = th x 111- seh' x
,
Ish 2x = Ush xchx ili sh 2x = 2shx cbx itd
Te formule moemo dobiti iz od govaraj uih formula za trigonometrfiske Predznak lt+ za x > O i _ za Je < O.
funkcije pomou jednostavnog pravila, vidi d.d;c, str, 223. O funkcijama kompleksnih varijabli vidi na Itr. 582.
 TRIGONOMHI1UJA
224 GEOMF.TRJ1SKO O DRE IVA NJe HIPERBOLNIH flr.'oa( ctlA
225
10. INVERZNE HIPERBO LNE FUNKCIJE 11. GEOMETRIJSKO ODREIVANJE HIPERBO LNIH FUNKCIJA
Definicije: Inverznim hiperbolnlm f unkcijama (area-funkcijama) U lrigonometrijskom krugu (str. 204) odredili smo funkcije
;IC nazivamo veliine odreene jedn adbama :
sin IX, cos IX, tg IX kao odsjeke BC, OB, AD (pri R = l), a argument
y = Ar sh X (area-sinus), ako jc x = sh y, IX bio je sredinj i kut AOC. za argument smo mogli uzeti veliinu
y = Arch x (area-kosinus), ako je ;IC = ch y, x , jednaku povrini (rafiranoj na sl. 149) sektora COK sa sredi-
y = Ar th x (area-tangens), ako je x = th y, njim kutom 2ct, jer je x = ~ ll" 2ct = IX [R = l, IX mjeren u
Y = Ar cth x (area-kotangens}, ako je x = ct h y,
radijanima). Time je: sin x = BC, cos x = OB, tg x = AD.
Nazivi potjeu od rijei area (povrina), jer ~~-fu~kcije mo-
erno predoiti povrino m hiperbolnog sektora (Vidi dalje). Razmatrajui analogne funkc ije povrine, ali ne za krunicu
s jednad bom x' + YI = l nego za istostranu hiper bolu s jed-
Izraavanje logaritmima. U skla du s formu lama na str. 221 i nad bom x' - y' = l (promatramo samo njenu desnu gra nu) i
222 imamo ove izraze area-funkcija pomou logaritam a : oznaujui sa x povrinu analognog sektora COK (rafira nog na

Ar sh x = ln (x + Vx' + O, l l x +
Ar th x = 2 ln l _ x (lx i < l) ,
sl. ISO), definiramo hiperbolne funkcije : sh x = BC; ch x = OB;
th x = AD.
Arch x = ln (x + Vx' I)(x > l), y
l x+ 1
Ar cth x = - In - - (lx i> 1).
2 x- l
Grafove area-funkcija vidi na str. I l l .
Izraavanje jedne funkcije pomou druge:

Arshx =
- -
+ Arch I'x'+ l = Ar th , l~ = Arcth
. x JIxi+i ,
- vx'+ I x
- -
Arch x = +Arsh' lx' - I = + Arth
IfXi=I = Ar cth , 1
x SI. 149
- V - x vx'- l
x l l
Arth x = Ar sh - - - = Arch = Ar cth -, Ako povrin u x raunamo meto dom integralnog rauna do-
Vl x' Vl - x' x bivamo izraze za BC, OB, AD:
Arcthx = Ar sh .
l
= Arch
x
= Ar th - o
l
.r w
,1 ( ,r;;- - ) l l AD
ln ( BC + vBC' + I)=ln OB+vOB'-1 = 2 ln l _ AD'
+
V'Xi"-1 11x'-1 x
odakle za hiperbolne funkcije dobivamo ove izraze s eksponentima
Neki odnosi meu lnverznim hiperbolnim funkcijama : (koje i upotrebljavamo za definiciju hiperbolnih funkcija) :
Ar sh x Ar sh y = Ar sh (x lit+? y 1!f+X'),
Ar ch x Arch y = Arch (xy Jf{x' - l ) (y' - l . BC =
eX _ e-X
2 = shx, OB =
e' + e-' = ch x ,
2
x +y
y = Ar th l
Ar th x + xy .
Ar th eX-eX
- AD = = thx.
ex + C '
Predzn ak ,,+ za x > O i - za x < o. Vidi na str. 46 1.

\ f a t e m a t i k i priru nik - 15
 OSNOVNI POJMOVlII'ORMUU!
227
Polarnim koordinatama take P (sl. 153) nazivamo radijvektor p
- uda ljenost od take P do zadane take O (pola) i polarni ku t cp -
kut izmeu pravca OP i zadanog pravca koji prolazi kroz pol
(polarne osi}. Polarni kut smatramo pozitivnim kada ga brojimo
TRE I DIO od polarne osi suprotno gibanju kazaljke na satu, a negativnim
kada ga brojimo u suprotnom smislu.
ANALITI(;KA I DIFERENCIJALNA G EOMETRIJA

I. ANALmCKA GEOMETRI.JA

A. GEOMETRIJA U RAVNINI
I . OSNOVNI POJMOVI I FORMULE

Koordinate. Poloaj neke take P u ravnini moemo odrediti

pomou ovog ili onog koordinamog sistema. Brojeve kojima je SL 1S4
odreden poloaj take nazivamo njenim koordinatama: Najee
upotrebljavamo Descartesov pravokutni i polarni koordin atni Krivoertne koordinate. Openitiji sistem koordin ata je krivo-
sistem. cnni, kada su u ravnini zadane dvije porodice krivulja (k oordinaJnih
Descartesovim (kartez ijevim) pravokutnim Iinija ), svaka ovisna o jednom parametra, pri emu kroz svaku
_____. (.<,yI
koordinatama take P (sl. 15l) nazivamo uda-
ljenosti (izraene u odreenom mjerilu i uze-
te s odreenim predznakom) te take od dva-
ju meusobno okomitih pravaca - koordi -
natnih osi. Sjecite osi O nazivamo poetkom
iishoditem } koordinata. Hor izontalnu os
obino nazivamo apscisnom osi (os Ox), a
J=t
.

SL 151
I
l
A
taku prolazi samo po jedna linija svake porodice. Vrijednosti
paramet ara, koji pripadaju tim krivuljama, jesu krivoertne k oordi-
NJU take. Na sl. 154 taka M ima krivocrtne koord inate u = alo
= b.. U Descartesovorn sistemu koordinata koordinatne linije
su pravci paralelni osima, a u polarnom krunice sa sreditem u
polu i zrake koje izlaze iz pola.

vertikalnu ordinatnom osi (os Oy ). Na tim osima odreujemo po- Transformacija koordinata. pri prelazu s jednog sistema na
zitivan smjer. za os Ox ob ino udesno, a za os Oy prema gore. drugi koord inate se mijenjaju na ovaj nain .

--t-:~p
yI
II ++ n II rl
y Y'

I
I
+ ., + +
I

~
bl X 1 lC'
a I I

lli -- rl y. + + o' A
51.152 , SI. 155 SI. t56

Paralelni pomak osi Descartesovih koordinata (sl. 155) (x i y

Koordinate ta ke P smatra mo pozitivnim ili negativnim, u ovisnosti su stare koo rdinate, x' i y' su nove koordinat e, a i b su koordinate
O tome na koju poluos pada projekcija take P (vidi shemu na novog ishod ita O' u starom koordinatnom sistemu) ;
sl. 152).
Koordinate x i y nazivamo apscisom i ordinatom take P. x = x'+ a, y=y'+ b,
Oznaka P (a, b) pokazuje da t aka P ima apscisu a i ordinatu b. x' = x -a. y' = y-b.
 OSNOVM POJMOVI. FORMULE
228 ANALIT1eKA GEOMETRUA 229
tome da li se njihovi smjerovi podudaraju sa smjerom PIP, lli ne,
Vrtnja osi za kut cp' (vidi sl. 156):
tada gore navedene formule mogu posluiti za A < O za traenje
x = x' cos c:p - y ' sin <Pt Y = x' sin cp y' cos t:p; + take koja od sjeak PIP, dijeli izvana u zadanom omjeru. Na
x' ~ x cos cp ysin CP. + y ' = -x sin CP y cos cp. + primjer za takvu taku P. da P, bude raspolovnica odsjeaka
U opem sluaju transformaciju moemo rastaviti na pa- . , P ,P
PPl Je ,,= PP, = -2.
ralelni pomak i zakret osi.
Prelaz s Descartesovih koordinata na polarne i obrnuto provo- Koordinate teita sistema materijalnih taaka M, (x" y,) s
dimo po ovim formulama, ako ishodite uzmemo za pol. a os masama m, (i = 1.2... n) odreujemo po formulama:
apscisu za polarnu 0 8 (sj. 157):
~m,xl ~mtY,
x p cos cp. y = p sin cp; X= - - y = - -
= ~m, ~m,'
y . y
p=VX' + r . cp = arc tg-x = arcsm -p .
~ ~~(XZ.1l)
y y
/. Pfx,y}
------- p

P,!x"y,}
o x
SI. 160 SI. 161
st. 151 SI. 158 SI. 159
Povrina trokuta (sl. 161) 8 vrhovima PI(x" y,). P,(x" yJ.
Udaljenost dviju taaka Pl (x" y,) i P,(x"y,) (sl. 158): P, (x" y,) :
d = V(x, - x,)' + (Y, - y ,)' . Ako su zadane polarne koordinate : l X l YI l l
Pl (p" cp,) i P, (p" cp,) (sl. 159) tada je S ="2 x , y, l ="2 [Xl (Y, - y,) + x, (Y, - y,) + X, (Y, - y,)] =
l x, y , l
d= VPr + Pl - 2PIP. cos ('P, cp,). = 2 [(X, - x ,) (YI + y,) + (x, - x ,)(y, + y,) + (x, - X,) (Y, + yJ].
take

je ;:. =:
Dijeljenje duine u danom omjeru. Koordinate
= A (sl. 160), odreujemo po formulama:
P, za koju
Tri t ake lee na istom pravcu ako je:
Xl
X,
X,
y, l
Y, I = O.
y, I
x=
+ mx, =
flXl x, + Ax,
; Povrina poligonas vrhovima P, (X"y, ), P, (X" y,), ... , P. (X., Y.) :
n+ nl +
I A
l
ny , + my, Y, + Ay, S = 2 [(Xl - X,) (YI + y, ) + (x,- X. ) (Y, Y.) + ... +
y= n +m = -I+ ~ '
... + (Xx - X,) (Y. + Y,)].
Sredite odsjeka PIP,: X=
Xl +2 X , y - -+
= YI 2-
y,
' Ako Kada raunamo po tim formulama dobivamo pozitivnu povr-
inu ako obilazimo vrhove po poreaju numeracije suprotno smislu
odsjecima PIP i PP, damo pozitivan ili negativan predznak prema okretanja kazaljke na satu, a negativnu u obrnutom sluaju.

Kut tp smatra mo pozitivnim ako sc vrtnja vrl i suprot no gibanju kazaljke

Jednadba krivulje. Svakoj jednadbi F(x, y) = O koja pove-
na satu. zuje koordi nate X i y odgovara neka krivulja sa svojstvom da ko-
 ANALmCX ... OOOMETR.U A PRAVAC 231
230
ordinate svake take P na toj krivulj i zadovoljavaju danujednadbu, Jednadba pravca kroz dvije zadane ta ke (sl. 165) PI (x .. y,)
i obrnuto, svaka taka kojoj koordinate zadovoljavaju jednadbu P, (x"yJ:
lei na krivulji, Jednadbu F(x, y) = O nazivamo jednadbom te
krivulje-o Ako je F(x, y) polinom, onda krivulju F(x, y) = O na-
zivamo algebarskom; u tom sluaju stupanj polinoma (vidi str. 176)
nazivamo redom krivulje. Ako jednadbu krivulje ne moemo Segmentnl oblik jednadbe pravca. Ako pravac na koordinatnim
svesti na oblik F(x, y) = O, gdje je F (x, y) polinom, onda krivulju osima sijee odsjeke a i b (uz potivanje predznaka sl. 166), tada
nazivamo transcendentnom. je njegova jednadba:
Analogno moemo razma trati jednadbe krivulje u drugim
.koordinatnim sistemima. U daljnjem izlaganju ako nije izrijekom :! + ~ = l,
a b
drukije reeno, sluit emo se Descartesovim pravokutnim ko-
ordin at ama. Normalna jednadba pravca:
2. PRAVAC x cos ,,+ j-sin ,,-p = O,
Jednadba pravca. Svaka jednadba, linearna s obzirom na gdje je p udaljenost pravca od ishodita, "je kut to ga sa osi Ox
koordinate, odreduje pravac i obrnuto, jednad ba nekog pravca ini okomica sputena iz ishodita na pravac (sl. 167) (P> O;
jest jednadba prvog stupnja . O " " < 2,,). Normalnu jednadbu pravca moemo dobiti iz ope
Opa JN/Ifad1ha prave:

Ax+By + C =O.
Ako je (sl. 162) A = O, tada je pravac paralelan sa osi Ox ;
ako je B = O, pravac je paralelan sa osi Oy; ako je C = O, pravac
prolazi kroz ishodite. Jednadbu svakog pravca koj i nije paralelan
sa osi Oy (sl. 163) moemo predoiti u obliku :

y
y = kx + b; x
SI. 16S SI. 166 51.167
l l

jednadbe Ax + By + C = O tako da je pomnoimo s normira-

juim faktorom IL = 1 Predznak od IL mora biti supro-
, o lan predznaku od C. V A' + B'
51.162 51.163 51.164
Udaljenost take PI (x .. y ,) od pravca (sl. 167):
k - koeficij ent smjera pravca jednak je tg ll; II je kut izmeu po-
zitivnog smjera osi Ox i pravca; b je odsjeak pravca na osi Oy d '= Xl cos IX + YI sin (.t -p;
(uz potivanje predznaka).
Jednadba pravca koji prola zi kroz zadanu ta ku PI (x.. y,) d je jednak rezultatu koji dobivamo kada koordinate zadane take
u zadanom smjeru (sl. 164): uvrstimo u lijevu stranu normalne jednadbe pravca. Po toj for-
y - YI = k (x - x,), gdje je k = tg ll. muli je d> O, ako PI i ishodite lee na raznim stranama zadanog
pravca, i d < O u protivnom sluaju.
Moe se dogod iti da u danu jednadbu F(x. y) - O ne u dovoljavaju ko-
ord inate ni jedne realne take u ravnini [ npr. ..' + J.I + I - O. y = ln (1 - XI-
-l;h x)]. Tada doro ~'orno kaemo da :zadana jed nadba odreuje imaginarn u kri Sjecite pravaca. Koordinate (x., yJ sjeeita dvaju pravaca
vulju. dobivamo zajednikim rjeenjem obiju jednad bi. Ako su ti pravci
232 ANAUTteKA Ol!OME11l1JA 233
zadani [ednad bama A,x + B ,)' + C, = O i A,x + B,y + C, = O, Ako su poznali koeficijenti smjera k, i k, pravaca, onda je :
tada je: k, -k,
xo= IB.
B, c, C'I:IA, B' I )'u- IC'
A, B, i A' I: IA,
C, A, A, B, B' I. tg 'l' = 1 + k,k,'
1+ k,k, . k,-k,
Ako je I ~', ~', ,I = O, onda su zadani pravci paralelni; u po- cos cp = Vl + k1 Vl + kl'
StD cp =&

Vl + kl VI + k!
sebnom sluaju, za ~: = ~: = g:, pra\(.ci se podudaraju. (kut cp oitavamo od prvog pravca ka drugom, suprotno gibanju
kazaljke na satu).
Trei pravac A,x + B,y + c, - O prolazi kroz sjecite prvih
dvaju (sl. 168), ako je:
A, B, C,
A , B, C, = O. P/ " , .... H
A, B, Cs
.; ;,. . /
Jednadba svakog pravca koji prolazi kroz sjeei ta dvaju pravaca
(jednadba pramena pravtu:a) : il OJ , il bi
SI. 171 SI. 172
(A ,x + B,y + CJ + A (A,x + B,y + C,) = O.
Pravci su paralelni (sl. 171, a) ako je ~: = ~: ili k, = k,.

J--k'
y

Pravci su meusobno okomi/i (sl. 171, b) ako je

Y
f
k, AlA, + B,B, = O ili k, = - ~"
Jednadba pravca u polarnim koordinatama (p je Udaljenost
o od pola do pravca, lX je kut izmeu polarne osi i okomice iz pola
ua pravac, sl, 172):
Sl. 168 SL 169 51. 170 p
Mijenj ajui >. od - oo do + co moemo dobiti bilo koji pravac p - cos (cp- lX)'
pramena. Ako su jednadbe dvaju pravaca zadane u normalnom
obliku, onda pri A = 1 dobivamo jednadbe simetrala ku/ova za
kutove koje tvore ti pravci (sl. 169). 3. KRUNI CA
Kut cp izmeu dva pravca (sl. 170) odreujemo po ovim formu- Jednadba u Descartesovim koordinatama. Jednadba krunice
lama: A.x + B,y + C, = O i A,x + B,y + C, = O, polumjera R sa sreditem u
ishoditu (sl. 173, a) : yt yI
A,B, -A.B,
tg cp = A,A, + B ,B, ' x'+ y'= R'.

cos tp =
A,A, + B,B, , Jednadba krunice polu-
VAl + Bl VAa Bi mjera R sa sreditem C (xo, )'0)
. A,B,-A,B, (sl. 173, b):
sm cp = :-;::=i==~-:';::=-===~
IIAl + Bl VAa Br IX - x o)' + (y - Yo)' = R'.
ai
 AN~OKAGEOMmffillA ELlPSA
234 235
Opa jednadba drugog reda 4. ELlPSA

Elementi eUpse (sl. 177): AB je velika os (= 211), CD je mala

ax' + 2hxy + cy' + 2dx + 2ey + j = O
os (= 2b), A, B, C, D su tjemena, O je sredi/te, Fl i Ft su f ari/ ta
(ta ke koje lee na velikoj osi s obje stran e sredita na udaljenosti
predstavlja krunicu onda i samo onda, ako je h = O i a = e,
U lom sluaju jednadbu uvijek moemo svesti na oblik: c = Vat -h' od njega), e =!: (e < I)je ekscentricitet, p je fari/ni
a
x'.+ r i+ ,~x + 2IIy +q,= O. parametar (polovica tetive kroz arite paralelno s malom osi)
b'
Tada je polumjer R = lim ' + n' lj i koordinate sredi ta su:
p <z-
Xo = - m, Yo = - n. Ako je q > m' + 11', ond a jednadba ne Jednadba elipse: norma/Ila jednadba (ako se koordinatne osi
p redoujerealnu krivulju ; ako je q = m' + n', jednadbu zadovo- podudaraju s osima elipse) :
ljava samo taka M (x o,yo). xfl yI
a' + bi = I;
u parametarskom oh/iku :
x =a cos t, y=b sint;
jednadba u po/amim koordinatama, vidi sir. 243.
ol=.ll..,...--+-

o
SL 174 SI. 175 SL 176

J ednadba u parametarskom obliku:

~_~a,-'.C::.. _ _...j
x = Xo + R cos t, y = Yu + R sin l; Sl. 177 SI. 178
t je kut koji i n i pomini polumjer sa pozitivnim smjerom osi Ox
arina svojstva elipse (dejiniciju elipse). Elipsa je geometrijsko
(sl. 174). mjesto taaka za koje je zbroj udaljenosti od dviju zadanih taaka
Jednadba u polarnim koordinata ma. Opa jednadba (sl. 175) (arita) konstantna veliina ( = 20). Svaku od tih udaljenosti
p' + 2PPocos (<p - <;'0) +
Po' = R'. Ako sredite lei na polarnoj (arini radi jvektor take elipse s apscisom x) izraavamo formu-
lom" :
osi i krunica prolazi kroz po l (sl. 176), onda jednadba krunice
ima oblik P = 2R cos <p. r = MFl = a-ex, r = MF, = 0+ ex, +
rl r, = 20.
Ravnalice (direktrise) su pravci paralelni s malom osi u uda-
ljenosti d= ~ od nje (sl. 178). Za neku taku M (x, y) elipse
e
. rJ. rz
Je - = - = e (svojstvo ravnalica elipse vidi na str. 243.)
dl d
Ovdje i dalje, u formulama koje sadre koo rdinate podrazumijevamo da
su elipse za d~ne normalnim jednadbama,
 AN ALmCKA OBOMET'RJ1A HTPP..RBOLA
236 237
Promjeri su tetive koje prola ze kroz sredite elipse: one se u Opseg elipse je L = 4aE (e) =
sreditu raspolavljaju (sl. 179). Geom etrijsko mjesto sredita tetiva
paralelnih s jednim promjerom elipse jest promjer k onjugiran za-
danom promjeru. Ako su k i k' koeficijenti smjera konjugiranih [ (1)' e'- (l2 '3
~2"a 1- :2 '4 )''''
3 - (1' 3'.S)''''
2 .4 6 5 - ],

promjera, onda je kk' = - b' - . Ako su du1"

a'
JIDe k onjugiraru
. . 'h pro- gdje je E (e) = E (e, ~) potpuni eliptiki integral druge VISte
mjera 20, i 2b" a et i ~ iljasti (vidi str. 398). Ako oznaimo : + : = x onda je:
kutovi izmeu promjera i velike
1
osi:
,,' ,,' ,,'
L = ,, (a + b) [ 1 +"4+64 + 256+16384+ .
zs A' ]
(k = - tg et, k' = tg ~),
onda je: Pribline formule:
a,b, sin (et + ~) = ob L =" [1,5 (a + b) - IIQb];
64 -3,,'
L = ,, (a + b) 64-l6 A"

~ +b'f = a' +b'

(Ap%n/jeY teorem). SL 179

Tangenta u taki M ("o, " 0) ima jednadbu

XXo
al
+ ?,Yo
bl
= 1
.
51.180 SI. . 8\
Normala i tangenta na clipsn simetra) e su unutarnjeg, odnosno
vanjskog kuta medu radijvektorima diralita (sl. 180). Pravac
5. HIPERBOLA
Ax + By + C = O dira e lipsu, ako je A'a' + O' b' + C' = O.
Elementi hiperbole (sl. 182); AB je realna os ( = 2a); A i O su
Polumjer zakrivljenosti u taki M (xo, Yo) (vidi sl. 180): t~mena, O je sredite, F, i F, su arita - take koje lee na realnoj
osi s obje strane od s redita na udaljenosti c (veoj od a); CD je
R = a' b' (~ + ~)
at 4 b
", = (r,r,)" ,
ab
= -!!-
sm'u'
imagifUlrnaos ( = 2b = 2 Vc' - a'); p je arini parametar (pol ovica
'
teuve ' pro lazi' koz
kOja r 'fokus okomito , na realnu os) p = -b' ;
gdje je u kut izmeu tangente i ra ijvektora d iral ita. c, ., a
e= - > I Je ekscentrlcltet,
a
Za tjemena A i O (sl. 177): R = l!.a = p. za tjemena C i D:
a'
Jednadba hiperbole: normalna j ednadba ~-
al
t
bl
= 1 (ako
R =b' se os Ox podudara s realnom osi hiperbole); u parametarskom
ob/lku:
Povrina S = " ob. Povrina isjeka ROM = ~ arc cos ~ x = a ch t, y = b sh t
x (ili x = a sc t, Y = b tg t) ;
(sl. 181). Povrina odsjeka MO N = ab arc cos -a - xy.
,
po/arnim koordinatama, vidi str. 243.
238 ANALmCKA OEOMBTRUA HIPERBOLA
239
2.arina svojstva hiperbole (definicija hiperbole). Hiperbola je obiju asimptota je ah (za neku taku M). Ako kroz taku M hiper.
geometrijsko mjesto taaka, za koje je razlika udaljenosti od dviju bole povuemo pravce M F i MG paralelne asimptotama, ooda je
zadanih taaka (ari ta) konstantna veliina ( = 2a). Take za koje a' +b' c'
je r, - r, = 20 pripadaju jednoj grani hiperbole (na sl. 182 lijevoJ) ; po vrina OFM G = 4 = 4'
take za koje je r, - r, = 20 pripadaju drugoj grani (desnoj).
.~_._- XI y' YI XI
Svaka od tih udaljenosti (ari ni radijvektor take hiperbole s Pr1wUlA:e blperbole (sl. 186) - - - = l I - - - = l (na-
apscisorn x ) izraava se formulom- a' b' b' a'
crtana oa slici 186 crtkanom linijom) imaju zajednike aslm ptote,
r. = (ex - a), r, = (ex + a) Realna os svake od ojihjedoakaje imaginarnoj osi druge i obrnuto:
(gornji predznak za take desne grane, a donji za lijeve) ;
,.-r1 = 2a. y r T

RamaJice (direktri se) su pravci oko miti na realnu os i raspore-

eni u udaljenosti d = ~ od sred ita (sl. 183). za neku taku M (x, y)
e
hi perbol e Je r, = do
. ti; r, = e (svo].
svojstva htper
' bole s ob zITom
' na r avnali.
Ice
vidi na st r. 243). Sl 184 SI. 185

Promje~ su tetive zad aoe i njoj pridruene hiperbole, koje pro-

laze kroz zajedni ko sred ite hiperbola ; u sreditu se rasp olavlja]u,
D va promjera s koeficijentima smjera k i k' nazivamo konju.
rtranim, ako je kk' = ~. Svaki od koojugiranih promjera raspo-
lavlja.tetive (zad ane hiperbole ili njoj pridruene) paralelne drugom
promJeru~ (sl. 187). Ako su dulji ne koojugiranih promjera 20, i
2b.. a ex I ~ su iljasti kutovi koje tvore promjeri s realnom osi
(, > ~), onda je: aI -hf = a'-b' , ah = a,b,sin(ex -~).
Sl. 182 Sl. 183
y
. xx. YY. l
Tangenta u taki M (x., Y.) ima Jednadbu Q2 - b' = .
Tan genta i normala na hiperbolu simetra le su unutranjeg, odnosno
vanjskog kuta meu radijvektorima diralita (sl. 184). Pravac
+ +
Ax By e = o dira hiper bo lu ako je A'a' - B'b' = 0. x

Asimptote hiperbole (sl. 185) su pravci kojima se grane hiper-

bole neograni eno pribliavaju pri udaljavanju II beskonanost
(ope odreivanje asimptota vidi na str, 279). Koeficijent smjera Sl 186 SI. 187

asimptota k = tg 8 = a~. Jednad ba obiju asimptota y = a~ x. . . Polumjer zakrivljenosti R hiperbole u taki M (x. , y.) (oznake
vidi na str. 237) : ( 'I
Odsjeak tangente IT, meu asimptota ma u diralitu se ras- R = a' b' xa +~) 'I, = (r,r,) , = -'!_,
pola vlja : TM = TM. Povrina trokuta TOT, izmeu tangente i a' b' ab sin' II

Ovdje j dalje II formulama koje sadm koordinate podrazumijevamo da je

Od dV._ konjugir~Da prem!era nmo jedan (onaj za kojije lk l <:)
presijeca
v-rerbo lu, Pri to me do bivenu tetivu - promjer u ut em . mistu rijei _ raspolavlja
hiperbola zadana nonna.lnom jcdnad!bom. 1Rld1\ le .
 .. ,_."

240 ANA LmCKA OE.OME'IRlJA 241

gdje je u kut izmeu tangente i radijvektora dlrallta . Utjemenima ... a> Oparabola je okrenuta UCII1Cllom premil dolie, t pri Q < Oue-
A i B (sj, 182): R = p = b'/lL b 4<lc-l>'
menom prema gore" ; koordinate tjemena ; x. = - 2a' Y. 4a
Povmna odsjeka hiperbole (sl. 188) :
A~ =q -~~ +~ = q -~~S, Osnomo svojstvo (def inicija parabole): parabola je geometrijsko
mjesto taall" M (x, y) jenako udalienih bl, I~Q) od udaM take
Povrina OAMG = + In 2 OG (MG je para lelno (ro~) i od zadanog pravca (ravnalice) : MF "" MK'"' ,,+ ~ ;
imptoti) ,
asunpton 4 2 c MF je arinl radljvektor take parabole.

1/ IY Y
y
~

, oo
~

iio, ,
/oi' (xo'Yo
SI. t88 Sl. 189 SI. 190 61. 191
Istostrana hiperbola je hiperbola s jednakim osima: a = b.
Njena jednadba je X,I- y' = as, Asimptote istostrane hiperbole
su meusobno okomite. Ako asimptote uzmemo za koordinatne
osi (sl. 189), tada je jednadba istostrane hiperbole xy <= a'/2.
,
6. PARABOLA

. Elementi parabole (sl. 190): Ox je os parabole, O je Ijeme,

F Je arite (taka koja lei na osi, na udaljenosti p/2 od tjemena),
NN' je ravnalica (pravac okomit na os i udaljen za p/2 od tjemena,
na suprotnu stranu od arita), p je arlni parametar (udaljenost
od arita do ravna lice ili polovina tetive koja prolazi kroz arite
okomito na os). Ekscentricitet parabole je jedan (vidi str. 243).
Jednadba parabole: normalna jednadba y' = 2 px (ako je
ishodite u tjemenu parabole, os Ox podudara se s njenom osi,
parabola je okrenuta tjemenom ulijevo"), Jednadbu u polarnim k o-
ordinatama vidi na str. 243. Jednadba parabole s vertik alnom osi
(sl. 191): y = ax" bx + + e,
parametar parabole po toj jednadbi:
1 PrdPOItlvtjarno da j, Do1itiV11! . mJer oai O~ ud esno, a po&itivn.f ami.,.
P=2 Ia !;
Vidi na str. 241.
SI. 19~ SI. 193
Promjer je pravac paralelan osi parabole. Promjer raspolavlja
tetive paralelne tangenti na kraju promjera (sl. 192). Ako je koe-
ficijent smjera tih tetiva k, onda jo jednadbe promjera: y <= ~.
Tangenta na parabol u (sj, 193) u ta ki M (x. o Y. ) ima jednadbu
YY. = p (x +
x.). Tangenta i normala na parabolu simetra le su
kutova izmeu ari nog radijvektora i promjera kroz diralite,
osi Oy prema gore.
Ovdje i dalje u form ulama $ koord inatama podra zumijevamo da je para-
bota zadana rwnna1QOJIl Jodnadlhorn. ' .

~l ut elD a ti k i pr ir un ik - t6
 ANALmCKA OEOME'l'RJJA KRJVUUE DR UOOG REDA 243
242
Odsjeak tangente na parabolu izmeu diralita i sjecita s osi tada veliine tJ., II i S, izraunate po novim koeficijentima, zadr-
parabole (osi Ox) raspolavlja tangenta u tjemenu parabole (os 0 -1') ; avaju poetne vrijednosti.
TS = MS; TF = FM; TO = OP = x. Pravac y = kx b dira + Odreivanje oblika krivulje nacrtane prema zadanoj jednadbi
parabolu ako je p = 2bk . drugog stupnja i njena transformacija na normalni oblik vri Se
Polumjer zakrivljenosti parab ole u taki M (x" YI): prema tablici na str. 244 i 245.
Opa svojstva krimja drugog reda. unjosjen;ce. Pravilan
R = (p + :'".)'" = ~P - = n', gdje je n duljina normale MN kruni unj pri presijecanju s ravn inom daje na njoj unjosjenicu.
~'p stn' u p' Ako presjena ravnina ne prolazi kroz vrh unja presjek e biti
(sl. 193). U tjemenu O polumjer zakrivljenosti je R = p. hiperbola, parabola ili elipsa, u ovisnosti o tome da li je presjena
PO\Tlna odsjeka parabole MON = j poVTinePQNM (sl. 194). ravnina paralelna dvjema, samo jednoj ili nijednoj izvodnici unja .
pri presijecanju unja s ravninom koja prolazi kroz njegov vrh
dobivamo degenerirane unjosjeniee (!J,. = O, vidi tablicu na str .
Pov rina OMR = j xy. 244 i 245). Paralelne pravce dobiva mo a ko u nj degenerira u va ljak
(vrh unja pomakne se u beskonanost).
Duljina luka parabole od tjemena O do take M (x, y): yi

OM ., ~ [V~ (I + ~) + ln (V; + Vl + ~) ] =

= V(x +~) + ~Arsh V~'

x Q

Priblino za mal e --.

x
y'
OM ~ y [I + ~ (;). -~ G) f]. SI. 194 SI. 19S

7. KRtVUWE DR UGOG REDA (CVNJOSJECNICE) Svojstva s obzirom na ravnalicu . Geometrijsko mjesto taaka Af
(sl. 195), za koje je omjer njihovih udaljeno sti od zadane ta ke (ta-
Opa jednadba krivulje drugog reda: rile) F i od zad an og pravca (ra.nalice) konstanta jednak a e, kri-
vulja je drugog reda s ckscentricitet orn jednakim e. Za e < I do -
ax' + 2bxy + ey' + 2dx + 2ey + f =O bivamo elipsu, za e = I parab olu, za e > l hiperbolu.
odred uje elipsu (u posebnom sluaju kru nicu), hiperbolu, parabolu Krivulja odredena sa 5 taaka. Kroz zadanih 5 taaka prol azi
ili par pravaca (degenerirana krivulja dr ugog reda). . samo jedna krivulj a drugog reda . Ak o barem tri od zadanih taaka
lee na istome pra vcu, dob ivamo dege nerira nu krivulju.
Invarijante krivulje drugog red a :

!J,. =
a b
h c
dl
e, II = /: ~ I = ac- b' , S =0+ e.
Jednadba u polarnim koordinatama. U polarnim ko ordina-
lama kri vulje drugog red a imaju jednadbu p = - - -P. _.... .
d e f. 1+ eeos",
(p je pa rameta r, e je ekscen tricitet zadan e krivulje, po l je u aritu .
Te se veliine ne mijenjaju pri po ma ku poetka i pri vrt nji koordi- po larna os usmjerena je od arita prema bliem [je menu").
na tnih osi, tj. ako nakon transformacije koordinata jednadba
krivulje dobje oblik ; za hiperbole se s tom jedn.ad.tbom od reduje samo jedna grana, ako se za
a'x' + 2b'x'y' + cy ' + U 'x' + 2e'y' + f' = O: .. p ri p u ~ l&j u samo pozitivne vrijednosti.
 KRIVUUE. DRUGOG REDA
244 ANALmCKA GEOMETRIJA 245
drugog reda na normalan oblik
TransfonnaclJa Jednadbi krivulja
Potrebna transformacija

I I Oblik krivulje
I koordinata
Normalna jednadba nakon
transfonn acije
( I) Pomak Ishod ita u sredite krivu-
Elip sa I lje koja fma kcord inete:
~O a) .1- . S < O- realna
8> 0 .1- be -cd Ixi-ae .1-
b) .1- S > O- imaginarna'?" XO- 1) ,Yo=--a - a'x" J..

c'y'? ..LI a = o'
- -

Centralne 2) Vrtnl a osi za k ut e, odreen jed -

krivulje I nad bom :
P ar i mag in arn ih " prava ca
8 ~ 0
.1- = O sa zajednikom realnom takom
I! tg2"' = a~
- e

Predznak od slo 2/% mor a se podudarali C = _ .
a -1- e - V(a -e)' + 4b'
2 '
1 .1- ~ 0 H i pe r b o la I predm.k om od 2b. pri lome je koe-
ficijent smjera nove osi x': a' i c' su korijeni kvadratne jednadbe
8< 0 e - a + J'r;(c--a..,.),~ -_7"I_""4;7;b' u'- Sll + 8 = O
.1- = O Par pr a va ca k oj i se sij e ku k = 2b

1) Po mak Ishodita II tjeme para bole

koj a ima koordinate x. i y o dobivene il:
jednadbi:
,
I ax. + by, + ad +S be
= O,

(d+ de ~be) x. + v" = 2px';

.1- ",,0 P ar abo la I1+ (e +ae- S'-
-bd)
Y.+f=O.
ae -bd
1 p = S-=:'V:=:a'C=+~b'
Parabolne I 2) Vrlnja os i la kut ex d o biven iz
krivulje jednad be :
tg ", = ao
_ _
8 = O b'
I predznak od sin lX mora biti su protan
, predznaku od a.
Vr tnj a osi za k ut iX dobiven iz jed-
na dbe :
P ar pra vaca,
a Sy" + 2 ad -1- be y ' + f = O,
.1- = O
paralelnih, ako je ti' - af > O; tg IX = -j, ; Ila' + b'
podudarnih , ako je ti' - af = O; do vede se u o bli k: :
predznak o d sin ex mora biti suprotan
imaginarnihv", ako je d' - af < O predznaku od Q . (y' - y'.) <JI - y'.) = O

Oznake vidi na str. 242.

Vidi napomenu na st r. 230. jBdlll.d! bo svodi na parale lan pomak osi; jedna d ba cy4 + 2dx + 2e)" + f - O
do biva oblik (y - yv)1 - 2p (x - xo), a jedna db a ax' + dx + 2cJ' + f _ O
U s l uaj u 8 .,. O pretpost a vljamo d a ni jeda n od koeft~ijena ta a. h. e n ~! e oblik (x - X,)I = 2p (y - y').
jed na k nuli. Ako su dva koeficijen ta (a i b ill b l e) jedn aka nuh , onda se re ukc tia
 OSNOVNI POJMOVI 1 f'ORMULB
246 AN ALmCKA GEOM ETRIJA 247
B. GEOMETRIJA U PROSTORU Unije, du kojih se mijenja samo jedna koordinata, jesu pravci
paralelni koordinatnim osima. Koordinatne plohe sijeku se u ko-
S. OSNOVNI POJMOVI I FORMULE ordinatnim linijama.
Openitiji sistem krivocrtnih koordinata dobivamo tako da
Koordinate. Poloaj neke take P u prostoru moemo odrediti zadamo tri bilo koje porodice takvih koordinatnih ploha, da kroz
pomou nekog koordinatnog sistema. Najee u~treblj.a:"amo o.v,: svaku taku prostora pro lazi po jedna ploha svake porodice. Polo aj
koordinatne sisteme : I) Descartesov pravokutni, 2) cilindarski I take u takvom sistemu odreujemo po vrijednostima parametara
3) sferni (prostorni polarni). . koordinatnih ploha, koje pro laze kroz tu taku. Najee upotreb-
Descartesovim pravokutnim koordinatama take P nazivamo ljavamo nie opisane cilindarske i sferne sisteme krivocrtnih ko-
udaljeno sti" te take, ~zete s odree,n!", pr~!,akom, ~ t~! me!! ordinata.
sobno okomite koordinatne plohe Ih, to Je Isto, projekci]e radij-
vektora r take P (vidi str. 604) na tri meusobno okomite koordi- Cilindarske koordinate (sl. 198): p i <p su polarne koordinate
natne osi. U ovisnosti o meusobnom rasporedu pozitivnih smjerova projekcije take P na osnovnu plohu (obino xOy), z je aplikata,
koordinatnih osi mogui su desni (sl. 196, a) i lijevi (sl. 196, b) tj. udaljenost od take P do osnovne plohe.
koordinatni sistemi. U daljnjem je na crteima primijenjen desni za cilindarske koordinate koordinatne plohe su ravnine oko-
mite na osi z (z = const), pol uravn ine omeene sa osi z (<p = const)
l l
' tVI,
pr~y, l) P{x,y,zJ m l
l
:: z z
, IV OJ
l
l r ,l ,r - - -_. -,>--- --17
, l

o "
l
l
o
II
l , , l

l~ V
l , Y
__ _ _ __.Y l 'vi
x y VIII ,J V o
al bl x

SI. 196 SI. 197 SL 198 SI. 199

sistem (formul e ne ovise o obliku koordinatnog sistcrna). Sjc:cite i cilindarske plohe, kojima je os z os (p = const). Ko ordinatne
koordinatnih osi nazivamo ishoditem koordmata. Koordmate linije su sjecita tih ploha.
x. y, z nazivamo po redu apscisom, ordinatom i aplikatom. Oznak~ Formule za prelaz od cilindarskih koordinata na karte zijske
p (a, b, e) oznaava da taka P ima koordinate x 0= a, y ~ b l i obrnuto:
Z = c. Predznaci koordinata ovise o okta ntu II kojem se taka x = p cos 'p, y = p sin cp. z =o; z;
nalazi (sl. 197):
, , p = Vx2 + y', 'p = - = A res .m-.
A rct g Y y
II , III I IV
I
V II VI I VII VIII x p
Oktant I
I I i I I , ,I !
SferIII! (pro storne polarne) koordinate : r je duljina radifvektora,
x + - - I+ + - - + 'p jeduljina, 8 je udaljenost od pola. Pozitivni smjerovi pokazani su
I- - I, + + I -
I
y +, + .- na sl. 199. Ako sfernim koordinatama damo vrijednosti u gran i-
cama: 0 < r < CO, - 1 t < 'p < rr, O < 8 < rr, dobivamo jedno-
Z
i
T + I+ I+ I - - i - I
- znano sve take prostora.
Koordinatne plohe su kugle sa sreditem u ishoditu (r = const),
Koordinatne plohe za koje je jedna od koordinat a konstantna, poluravnine omeene sa osi z (<p = const), unjevi (s vrhom u isho-
ovdje su ravnine paralelne koordinatnim ravninama, a koordinatne ditu) za koje je os os z (8 = const ). Koordinatne linije su sjecita
Izraeno u jedinicama neko g mjerila. lih ploh a.
 ANALITI CKA C ~OM ~T1UlA OSNOVN'l PONOVI I fOR.Mt11...E 249
248
Pormule ZlI prelaz od sfernlh koordina ta na kartezijske i Det erminanta transformacije jest :
obrnuto:
x = rsin El cos 'P, y = , sin Gl sin lp, z ~ ,.cos (3; l. l, l,
tJ. = mt m, m.
r = I'x' + ,.' + :', ep = Atetll~, El = Arctg Yx' + r: ll . nt n3
JI: II
S vojstva determinant transf ormacije :
Smjer u prostoru ozna1\ie Jedinini vektor tO(vidi na sir. 603)
ili njegove koordinate, tj. kosinusi kutova (sl. 2(0) izmeu zadanog l ) 11 = l (plus, ak o je lijevi sistem preao u lijevi ili desni
smjera i pozitivnog smjera koordInatnih Osi (kosinusi smjera) : u desni, i minus, ako je lijevi preao u desni ili obrnuto).
1 = cos lX; m = cos B; n = cos y; l' + m' + n' = I. 2) Zbroj kvadrata elemenata jednog retka Ill stupca jest l.
Kut ~ izmeu dva u dana smjera sa Icosinusima smjerova 3) Zbroj produkata pripadnih elemenata dvaju redaka ili dvaju
Ih mh nl i lb mb nl: stupaca jednak je nuli .
cos lj> = 1.1, + In ,m, + n,n,. 4) Svaki element jed nak je svojem algebarskom komplementu
(vidi na str. 167) pomnoenom sa 11 = l.
Dva smjera su meusobno okomita ako je 1,1, + mim, + ".n, = O.
Eulerovt kutovi. Po loaj novog koo rdinatnog sistema u odnosu
na stari moe sc pot puno karakterizirati sa tri kuta, koje j e uveo
L . EuJer (sl. 202) :

l.t. l) kut nutacije ll- izmeu pozitiv-

nog smjera osI az I az' (O < ll- < 1t);
z

)Lr ,
IT
.-1 i\
y
y'
y
2) kut preces/je oji izme u osi Ox
i pravca a A, sjecite ravnine x Oy
i x'Oy', za koje je izabran pozitivan
smier tako da OA, Oz i Oz' tvore
SI. 200 SI, 201 trojku iste orijentacije kao i koor-
dinatne osi"; kut oji mjeri se u srni-
Tru!;l'ormaclJa pravokutnih koordinata stu od Ox prema Oy (O < oji < 2l1);
Paralelni po mak (x, y i II su stare koordinate ; x', y' i z' su nove ;
3) kut roraclje 'p izmeu OA i l'
a, b i e su koordinate novog ishodita II starim koo rdinat ama ,
Ox'; mjeri se u smislu od Ox' prema
sl. 201): or (O < 'p <: 27<). SI. 202
x o< x' + a, y = y' + b, Z = z'+ e ;
x' = X - Qt y' = y - b, z' -= z -co Ako oznaimo

Vrtnja osi (sl. 202). Ako kosinuse smjerova novih osi x', y' i z' cos-& ~ Ch cos ~ :.-: Ch cos ~ - Ca
ozna imo po dolj e naznaenoj sh emi, do bivamo :
sin & = Sb sin ? = s" sin ~ =. S3'
x ='= l,x' + I,' + l,z', u odnosu Kosinusi novih osi onda je:
JI = mix tnJJI '+
m.,z , '+ ' na staro osl x' I y' I t' 11 -= Cac, - C.S3S S, l. b - C. S a - el s2c. ,
z = n1x' + nv" + n3z'; + eicaSa,
I l, l, ! l, ml = StCa m. = -SaS!I + CIC.C3.
x: = l.x + IlILY + h ,Z,
I
.T

JI = l.x+ 11IU' + n..,

y ! m, nl, m,
z' = l,x + m,y + 1I, z. z ,
I
II,
I II, . ll,
o orijlD.l&tijl trOJice tmJCfOVl Vidi na str. 607.
250 ANALmCKA OEOMB'I1UJA OSNOVN1 POJMOVI I fORMULE
251
Udaljenost dviju taaka : P I ( X b YI , ZJ i P,(x" Y" zJ (sl. 203) etiri take P, P b P. i P. lee u jednoj ravnini ako je:
je d = V(x ,-xJ'+ <y. -yJ' + (z.-zJ . x Y z I
Kosinusi smjera duine PIP.: Xl Y. ZI I O
x. r. 11 1 = .
_ x. - x I ,,- _ Y.-YI Z. - Zl Xa Y3 13 I
cos cl - d ' cos ... - d ' easy = d
J ednadba plohe. Svakoj jednad bi F (x, Y, z) = O odgovara
Dijeljenje duine u zadanom omjeru (sl. 203). neka ploha, sa svojstvom da koordinate bilo koje take P na toj
plohi zadovoljavaju zadanu jednad bu i, obrnuto, sva ka taka
K oordin ate take P za koju je kojoj koordinat e zadovoljavaju zadanu jednad bu lei na toj
PIP ~ m ~ >., plohi. Jed nadbu F(x, Y, z) = O nazivamo jednad bom te p lohe.
pp. n
odreujemo po formulama:
nxl + mx. Xl + >.x, Z!
X = n+ m = --71"""+,.--,-A-= ,
o nYI + my. Y. + Ay,
Y = n+ III = 1""+>: '
,
nZl + mz, ZI + Az, y 1
SI. 203 z = n + m ; . -1-+->:
SL 204 SI. 20'
za polovlte duine :
X1 +2 XI YI +2 Y, z. + z. Jednadba valjkaste plohe (vidi na str. 199) kojoj su izvod nice
x = t y = z = -- 2- ' paralelne osi Ox (ili Oy ili Oz) ne sadrava koordi nate X (odn osno
Y ili z): F <Y, z) = O ili F(x, z) = O ili F {x, y) = O. U ra vnini yOz
Koord inate teita sistema materijaln ih taaka M, (x" y,) s ta jednadba predouje presjenicu valjkaste plohe s tom ra vnino m.
masama m, (i = J, 2, ... , n) odreujemo po form ulama (sume idu Valjkasta ploba za koju su izvod nice odreene kosinusima
od i = I do i = n): smjera (ili njima p rop orcionaln im veliinama), l, nl, n, imaju
jednad bu F(nx - Iz, ny-mz) = O.
:E lII ,y,
Y = - -. -
-
z= l: "'/z,
-:Em,
- .
~m, ' Ploha koja nastaje rotacijom krivulje z = [(x) u ravni ni x Oz
oko osi z (sl. 205) ima jednadbu z = [(I 'x' +
y'). Analogno
Volumen trostrane piramide s vrhovima P (x, Y, z), Pl (x" Yb zJ. piemo jednadbe ploha koje nas taju rotacijom oko drugih koo r-
P, (x" y" zJ , P, (x. , y" z,) (sl. 204): dinatnih osi.

l x
V ~ - X . Y. ZI
Y z I I x-x. y-y,
=6 x-x. Y - Y.
z- z.
z - z .
I Jednadba unjaste plohe (vidi na str. 20 I) s vrho m u ishoditu
ima oblik F (x , Y, z) = O, gdje j e F homogena funkcija koordinata
(vidi na str. 331).
6 x. Y, z. I x _ X , Y _ Y. z _ z, I
x, Y. z, I
J ednadbe kri mIja u prostoru. Kri vulja u prostoru zadana je
Pri raunanju po toj formuli jest V> O, ako se orijentacija sa tri jednadbe: x = 9 1 (t) ; y = 'P, (t) ; Z = 'P. (t). Svakoj vrijed-
trojke vektora pp .. pp. i pp. poklapa s orijentacijom .koordinatnog nosti parametra t odgovara odreena taka krivul je. (Parameta r
sistema (vidi na str. 522), i V < O u protivnom sluaju, ne mora imat i neposredni geometrijski smisao ). Drugi je nai n
 ANALIT1CKA OEOMETRJJA
252
RAVNINA J PRAVAC U PROSTORU
253
odreivanja kri"ulje u prostoru sa dvije jednadbe: FI (x, Y, z) = O,
F, (x, Y, z) = O. Svaka od njih odreuje plohu. Take kojima ko- Jednadba ravnine koja prolazi
ordioate zadovoljavaju obje jednadbe lee na presjenici zadanih a) kroz tri take Pl (Xl' Y.. zJ, P, (X" Y.. z, ), P, (X,. Y" zJ :
ploha. Svaka jednadba FI + AF, = O za svaki A predstavlja x - X l JI - Y I Z -z. .
plohu koja prolazi kroz prornatranu krivulju, i moe zamijeniti X, - Xl Y, - YI z, - ZI = O, u vekt orskorn obhku
jednu od prvotnih jednadbi. x, -X, Y, _ YI z, _ ZI (r - r J (r, - rl)(r, - rl) = O' ;
b) kroz dvije toke P l (X.. Y" zJ i P, (x .. Y" zal paralelno pravcu
P. RAVNtNA I PRAVAC U PROSTO RU J ...ktorom smjera R (l, m, n) :
Jednadba ramine. Svaka jednadba, linearna s obzirom na X - Xl Y - YI Z - z. u vektorskom obliku
koordinate, odreuje ravninu l, obrnuto, jednadba svake ravnine XZ- XJ YI - Y I ZI - Z. = 0,
jest jednadba prvog stupnja. I m n (r - r l)(r, - r l) R = O' ;
Opa [ednadba ravnine: Ax +By +
Cz + D = O; uvek-
torskom obliku: rN + D = O (vidi na str. 607 i 611). Vekto r e) kroz jednu ta ku P l (.r" Yh ZI) paralelno dvama pra vcima sa
N (A, B, C) (sl. 206) je okomit na ravninu; kosinusi smjera tog vek torima smjera R, (Ih m" II, ), R, (I.. Illa, n,):
vektora jesu: : x - x . Y-)' , z -z.
u vektorskom ob liku
I II
l:.
ml
1112
nl
n2
= 0, (r - r,) R,R. _ O' ;

d) kroz jednu taku P, (x h YI' zJ okomito na pravac s vektorom

smjera N (A, B, C):
A (X - XI) + B (y - yJ + C (z-z J = O
u vektorskom obliku (r - r J N - O" ;
cosy = JIA' + B' + C" e) kroz presje nicu dviju ravnina Alx + B, y + C,z + Dl = O
SI. 206 Ako je D ~ O, ravnina prolazi
+
i A,x BaY +
Clz + D. = 0:
kroz ishod ite; ako je A ~ O (ili Alx+ BaY + Clz+ Dl + A(A,x BaY + + C,z + DJ =O
B = O, ili C = O), ravn ina je paralelna osi Ox (od nosno Oy (jednadba pramena ravnina, sl. 207).
ili Oz), ako je A = B ~ O (ili A - C - O, ili B - C - O) ravn ina Ako se A mijenja od - co do + co do- l
je paralelna ravnini Oxy (odn osno Ox z ili Oyz). bivamo sve ravnine pram ena. Pri A ~
Normalna jednadba ravnine: = l dobivamo jednadbe ravnina
koje raspolavljaju kutove medu zada-
X cos ex + y cos 13 + z cosy - p = O; nim ra vninama, ako su njiho ve jedna-
U vektorskom obliku : rN - p = O. Vektor N" jes t jedinini dbe zadane u normalnom obliku.
vektor, p je udaljenost ravnine od ishodita. Normalnu jednad- Kut luneu dvije ramine - vidi na
bu moemo dobiti iz ope jednadbe mno enjem normira- str. 258. o y
1 I x
Presjenicu triju ra mina - vidi na
juim faktorom IL - N - JIAI + B' +
C' (preznak od IL mora str. 256. S I. 207
biti suprotan predznaku D).
Udaljenost dviju paralelnih ra vnina' " Ax + By + Cz + Dl = O
Sesmenm! oblik jednadbe ravnine: ~ lb
a
+ + ~ = I ; a, b, e su
e
i Ax + By + Cz + D, = O je
odsjeci koje odsijeca ravnina na Iroordinatn im osima, uz po tivanje o mjeovitom produktu vektora. vidi na Itr. 608.
predznaka (sl. 206). O skalamom produktu vektora vidi na str. 607.
... O uvjetima paraJcinosti ravnina vidi aa str. 259.
254 ANALmCXA OEOMETRUA
RAVNlNA I PRAVAC U PROSTORU
25S
II = I Dl - D, I Norma/ni oblik (II) dobijemo iz (I) po formulama:
JIA' + B'+
CO
Udaljenost take od ravnine dobivamo tako da u normaln u
1 = 1~1 2
gli; m=lccl AIAl l.' n_IAIA BBil,'
l I
jed nadbu (x cos iX + Y cos ~ + z cosy - p = O) uvrstimo ko- u vekton;kom obl iku R = N X N. b . "
. , rojeve x v Z
ordinate take M (a, b, c) : lako daa on! . l
om zadovoljavaju jednadbe (I) ; " ~ ,, l
IZa' be
remo
II = acosiX + bcos ~ + ccosy-p. b) kroz dvije zadane take Pl (x" Y" ZI) i P. (x" Y., zJ (sl. 210);
Ako M i ishod ite lee na ramim stranama ravnine; ond a je x - x 1 _ Y-Y. z-z.
II > O, a u protivnom sluaju je II < O. X I-Xl - Y ' -YI = ~,

Jednadba pravca o prostoru. Pravac u prostoru od reuje se u vektorskom obliku

kao presjenica dviju ravnina i zadan je analit iki sistemom dviju (r - r l) X (r. - rJ = O.;
linearnih j ednadbi.
Op e jednadbe pravca: U vektorskorn obliku" e) kroz zadanu taku Pl (x" Y" zJ
okomito na ravninu
l {AIX + BU' + ClZ + Dl = O, { rN l +
D l = O, . .A x + By + Cz + D = O - _J : y
A,x + B,y + C,z + D, = O; rN.+ D. = O. lli rN +
D = O (sl. 211): J(
_ _ __
- - ~ -- . _
l

Jednadba pravca u dvj ema ravninama projiciranja : Y - kx + a, x- x. _ y - Y. Z - ZI

z = hx + b .. svaka od tih dviju jednad bi odreduje ravninu koja A - "1J- = C -' SI. 210
projicira pra vac na ravnine Oxy i Ox z (sl. 208). Na pravce paralelne
ravnini Oyz ovaj obl ik jed nadbe nije primjenljiv; za njih treba u vekton;kom obliku (r - rl) X N = O.
uzeti projekcije na neki drugi par koordinatnih ravnina. Udaljenost II take M (a b c) od ' .
u normalnom obliku (I I) od'r ' prav~ zad~nog Jednadbom
e Ujemo po formuli :
z
_o- .sl c;;: [(a- x , )m - (b - Y,)1] 1 + Hb Yl)n Cc .fIlm]!
I I + m l + nl
+ l(,: - zl)l - (a - x d nJ
'
.-- P,(x,.y,. ~,) Najkraa udaljenost dvaju pravaca, ako su njihove Jednadbe
zadane u normaln o m obliku:
II
o ~~ _ Y - Yl
I
l
- - m.-- =- -z-z.
nl

X- X a _ Y_ Y I Z - ZI
51. 208 SI. 209
l, - --;rz;- = n;-.
Jednadba pravca koji prolazi moemo izraunati po formuli
a) kroz zadanu taku P l (x" y" z,) paralelno vek toru smjera
R (/, m, n) (sl. 209) ;
u{ X - X I =Y - Yl = Z-ZI u vektorskorn obliku
II =
+
-
IXl -/J
l,
X. Yt - Y,
mt
m.
ZI -n. ZI /
n,
I n' (r-rJ X R = O ili
11I, /" + IIII, 111"/ + I"' 11/;'
III

(pararneta rski oblik) x = Xl lt, + Y= YI + mt, z= ZI + Ill; l /ji,

Y Iz m. mz n nz Iz SI. 211
u vektorskorn obliku r = rl + Rl ;
2

K,~da det~rmin.anta u brojnikU poslane jednaka nuli, ispunjen je

... O svoenj u opte jed nadbe ravnine na normalni o blik vidi na str. 252. ulJet presIJecanja d vaju pravaca u prostoru
O ska lar nom produk tu vidi na str. 60 7.
O vckto rakom produktu vidi na str , 606 .
O produktima vek tora vidi na str. 606.
 Sjecita ravnina l pravaca ....
vo

K oordinate
sjecala
I Zadan ih jedna d bam a I RR.un.ju sc po formulama Primied be
'"

-
x- T
-Ax
' Y - ~- .
- ~, z- -rs:
At
Tri ravnine sijeku se II jednoj
gdje j. taet:i ako je l:i. ~ OO ako je
A1x + BU' + C.r + Dl = o. ti. "'" O i ako je b ar jedna pod-
tri ju
+ C"z + D. = O, .4, B, Cs , D'B' C'
C, I
determin.anta drugog r eda ~
z~
I
ravnin a A .x + B 2 y
~ - A .B,. C &.1 - D,B, OIllr 0 , ravnine su paralelne ne-
A, x + B,y + e ,z + D J - O. 1.4s Bo e, D.B. C, k om smjeru; .d co lU svo pod- r-

~p -
I I
A,
JI,
I
.4,D,IC;
n. e,
D. e,
. li.t -
.4,B,D,
A,B, D
A,B. D.

de terminante - O, ravai.oa
pr olaz i kroz pr. ...ac. ~
~
~
O
s3:
g
;:
CeUri ravn ini: prohze kro z
A.x + BJY + C1z+ D l '" O. jednu to~ku s em o t ada a\o jc :
Naemo sjocitie biJo kQjc: tri od etiri
etiriju ,;faX+ B,y + e ,z + D . - O, ra vnice (vid i acre). U tom je .Iuajm A.B"C.D. I
r.,.nllla A,x + S ,Y + e ,z + D. - O. (3 - O) [ e e a od jednadbi 'POsljedi ca 8 - A.n. e, D. - O.
A. x + SJ + e ,z - O. ". O. triju o stalih. ~B, C. D.
A.B. C. D.

,...
;;
~ I) A x + By + Cz + D -o.
; x=
~

fl:
X - XL
... T" ": --rn - -
)' - ) '1 Z - ZI
n-
I)
-
XI _ I; .

Y - YI - mp.
":e. -
z - ZI - np.
Ak o je : AI + Bm + e n - O
"
~
! (A + Bk + Ch - O),
e
~
rav nine
i pravca
gdje je
, pra vac je p aral elan s rav n i-
nom; ak o je pored tOi a :
..l XI + By , + CZ I + D
p =
AI + Hm + c~-; A Xl + By. + Cz. + D _ O ,.
~
' O
(Bo + Cb + D - O), 2!
i. 2) .4x + By + Cz + D - O,
I
- Ba + Cb +D
y - k x+ a. z - hx + b
2) x - - A + Bk + Ch ' pravac Jeli II ra vnini. z
~

; - kx + Q. r- II; +b ,. ~

o
... I -- - .. -
~
e
~

dva ju
prav aca
y - k ,x + alt z - " Jx + bl ;
x- - al.-- _ oI _ bl
_ -_ bl. .
k l - k . hl - h. '
T e rormule daj u siecl te sa mo
p od uvjetom:
(aJ-aJ(hJ - h.) _
I
e
- k Jo. - k.a1
y ..,. k a:-: + a .. z "' '' .x + b. y - -k'~ ":"': k~- i - (b, - b.)(k, - k s),
u p rotivnom slocaju p ra vci
- hJb. - hahl sc ne sijeku (vidi takoder
Z - --,;;-..::.-" i;,-- . str. 2" ).

...D:
 Kut izmeu ravnina i pravaca N
<A
oo

Ku t i zmeu Zadanih jedn ad ba rna R a u na mo po formuli

dJ'IJu ravnina A, x -I- B,)' -f- C,z + D. - O, + B,B,--+ C.C, - --

A,A ,
eos '!' =
A,x + B,y + C,z -I- D , = O I'<Ar +Bl + q)(Ai+ Bl -teD
>
z
u vektorskom ob liku : rN, + D, = 0, N,N,
.
:;
r;
+ D, cos'!' = N, N~
i r N, = O '>o"
I ._- - _._ - ~
~
"~
dvaju pravaca I x - x.
- i~ -
Y - Y.
= -;;. =
z - z.
- Jl'1 _. ,

Y-Y2 z - z"
~Y - X,
- 1-;- = - m
:'- = : ;1-;-
u vekto rsko rn o b liku : (' . - r ,) X R, = O, R,R,
cos '!' = R,-R~
(r - r ,) X R, ~ Oo

pravca j ravnine x -x. Y- YI z - z. . AI + Bm + Cn

- I = '-m-- IC - /i'- , sme = I' (A' + B' +'C;) W+ 5,i"+7 ":ni)
';=:m
Ax + By + Cz + D = Oo

u vekto rsko m obliku (r - r ,) X R = O, RN

sin,!, = RN
rN +D =Oo
"~
~

a
U. jetl paraleloostl (oznake iste kao gore) : ;ll
>
<
d viju ra vnina: ~: = ~: = ili N, x N, = O, ~
e
;ll
d vaju prava ca: l~ = ml = ~ ili Rl X R, IC 0, ~
i m! ll i o
pravca i ravnine A I + Bm
OO + Cn = O ili RN = Oo e"

Uvjeti okomitost i (oz nake iste ka o go re) :

dviju ravnina: A,A, + B,B, + C,C, = O ili NIN, = O,
d vaj u pravaca : 'J./2 + mim: + nlll a = O ili RIR" = 0,
. .
pra l'ca I ravmne:
A = B. = C .(.
l I
N
l. ' X
R = O.
I III II N
vo

'"
260 "N"LmC:KA OEO M ETR IJA PLOHE DR UGOO RBD A
261
10. PLOHE DRUGOG REDA (NORMALNE JEDNADlOE)' Ako je a = b = e imamo kuglu :
Centralne plohe. Jednadbe navedene nie dane su u normalnom
obliku : sredite plohe (taka U kojoj se raspolavljaju sve tetive x' + Y' + z' = al.
to krozanj prolaze) je u ishoditu, a za koo rdinatne osi uzete su
osi simetrije plohe. Pri tome su koordinatne ravnine ravnine simetrije. Svaka ravnina sijee elipsoid u elipsi (u posebnom sluaju
u krunici). Volumen elipsoida je 'I." abc.
Elipso;d (sl. 212): x.
+ Y+ :, ~ l , a. b. e, su polovi,
a c
Jednokrilni Uednoplonr)hiperb% id (sI.2 IS): ~ + YI
jji - ~ =
b'
I.
a i b su realne poluosi, c je imaginarna poluos.
Opravastim izvod nicima vidi na str. 263.

D vokrilni (d"op/oni) hlperboloid (sl. 21 6) : ~ + bt

al
~ - el
~= -I
)
v e je realna poluos, a i b su imaginarn e poluosi.

SI. 212

Ako je a = b > e, imamo spljo teni rotacionl elipsoid (sl. 213)

koji nastaje rota cijom elipse oko male osi elipse :; ~ I u rav-
+:,
nini Oxz. a t:
Ako je a = b < e imamo produljen! rotacioni etipsoid
(sl. 214) koji nastaje rot acijom elipse oko velike osi elipse
x \l z'1.
Q' + ci = 1 u ravnini Oxz , zI
z

SI. 21~ SL 216

y

Za oba hiper boloida presjei paralelni sa osi Oz su hiperbole

(za jednokrilni hiperboloid moe biti par pravaca koji se sijeku)
a presjeci paralelni sa osi xOy su elipse.
SI. 213 SI. 214 Ako je a = b. onda hiperboloid moe nastati rotacijom hi.
perbole s poluosima a i e oko osi 2e, koja je za jednokrilni hiper.
Opu jednadbu plohe drugog reda vidi na str. 264. boJoid imaginarna, a za dvokrilni hiperboloid realna.
 AN ALrTICKA OEOMETR UA PtOH I::!"DRU OOO R EDA
262 263
, , , Volumen dijela para boloida koji odsijeca ravnina okomita
na njegove osi u visini h je ll, ttabh, a to je polovina volumena
unj (sl. 217):; + Y", - z, = O ima vrh u ishoditu. a ravnalica eliptinog valjka s istom bazom i visinom,
a b e
(vidi str. 201) mu moe biti elipsa s pol uosima a i b, kojoj je ravnina
okomita na os Oz i udaljena za e od ishodita. Taj unj je asirnpto- Hiperbolni paraboloid (sl. 220): z =~: - ~ , Presjei paralelni
y' ,
tiki za dva hiperbo loida ;. + b' - ~ = I. tj. svaka njegova s ravnino m yO z su sukladne parabole : presjei parale lni s ravni-
nom x Oz su sukladne parabole ; presjei paralelni s ravninom xOy
izvodnica se pri udaljavanju u beskonanost neogranieno pri- su hiperbole (a takoer i par pravaca koji se sijeku),
bliava objema hiperboloi dima (sl. 218), Ako je a = b imamo
uspravni kruni unj (vidi na str. 201).

I I

SI. 219

Pravastom izvodnicom plohe nazivamo pravac koji itav lei

u zada noj plohi, npr, pravasta izvodnica unjaste ili valjkaste
plohe,

Jednokrilni hiperboloid (sl. 221)

x' y'
ll' + bi - cz'i = l ima dvije
po rodice pru v astih izvodnica :

SI,217 SI. 218 -X +-ez = 1/ ( 1+ y)

I a b '

Parabololdl, Paraboloidi nemaju sred ita ; za nie navedene

(
/I l;; - ~) = I -
x z Y.
b'
jednadbe tjeme paraboloida je U ishoditu koordinata, os Oz je
os simetrije, a ravnine xOz i yD: su ravnine simetrije.
-ax +-ez = v ( l - Y)b '
iplifni paraboloid (sl. 219): z = :. + ~. Presjeci paralelni
sa osi Oz su parabole; presjei paralelni s ravninom xOy su elipse.
l' (~ _':) = I +~.
a e b'
Ako je a = b imamo rotacioni paraboloid, koji nastaje rotacijom
parabole z = x'
I' u ravmm" xO z, oko"njene OSI. i v su po volji odaberivi,
a II Sl. 22t
 PLOHE DRUQOO RED A 26S
264 ANA.LnIKA OEOMETK UA

X' }.1
Oblik plohe drugog reda po njenoj Jednadbi odreen je predzna-
Hiperbolni paraboloid (sl. 222) z = - - - ima takoder dvi- cima njenih invarijanata A, ll, S i T iz donje tablice. U toj tablici
a' b' je redom pored naziva plohe i njena normalna jednadba u koju
je porodice izvodnica:
tra nsformacijom koordinate moemo dovesti zadanu jednad bu.
Jednadbe tzv. imaginarnih ploha ne zadovo ljavaju koordinate
U(~ -~)
x y
I) ~ + b= u. ni jedne realne take (osim dva izuzetk a : vrh imaginarnog unja i
presjenica imaginarn ih ravnina).

Y-
(~ + ~)
x
Il) o. - = v Odredivanje oblika povrine drugog reda
v = z;
a b '
SL 222 I. Il ~ O (centra lne plohe)
u i v su po volji. Kroz svaku taku plohe iI o ba sluaja pro laze ,
dva pravca ; po jedna izvodn ica svake porodice (na sl. 221 i 222 I SIl > O, T> O I SIli Tnisu oba > O
nacrta na je samo jedna porodica). Elipsoid D vokrilni hiperbol oid

~
Valjci (cilindri):
,
eliptini
a
x: +b
;= 1 (sl. 223), hiperbolni A< O x2 yt
Q2 +bi+Ci = 1
z' I
I
x' y' Zi
-a2 + -bl - -ct = - 1
;;. - ~ = I (sl. 224), pa rabolni y' = 2px (s1. 225).
I

"I
, A> O
Imaginarni elipsoid
Xl
-aS + -+
yI Zi II
Jednokrilni hiperboloid
x y' Zi
-at + -b' - -Cl = 1
, b' -=
Cl
- 1
,I
,

"
,
.,
.:
f:::::3~~:::'
y
A =0
Imaginarni u nj
(s realnim vrhom)
x'
u nj

y' Zi
/,
,, Xl yt ZI
iji + bi- Ci = 0
-a' + bl
- + -C' = 0
vo-i--'~
I JJ. Il = O(paraboloidi, valjci i parovi ravnina)
SI.22J SI. 224 SI. 225

ll. PLOHE DRUGOG REDA (OPCA TEORIJA)

IA < o(pri tome j e T > O) IA> O (pri tome je T < O)
Eliptini paraboloid Hiperbolni pa raboloid
Opa Jednadba plohe drugog reda: au x' a,IY' a"z' + + + A ~ O x' yi x' y'
+ 2a,,xy +
2a,IYZ + 2a,.zx + 2a..x + 2a,IY + 2a..z + au = O. iji +bi = z -a' - -
bl
=+ -
z
Invarijante plohe drugog reda':

A =
au
01\
0 11 aa au
au au au . a= au a u: all
A =O I Valjkasta ploh a ima za ra vnalicu krivulju drugog reda.
U ovisnosti o obliku krivulje (vidi na str. 244 i 24S)
0 31 0 33 Q 311 0 31. '
au an au imamo valjke razn ih oblika (eliptini realni ili ima-
a u a u a u Q .... I
au au au ginarni za T > O, hiperbolni za T < O, parabolni za T = O),
S = al l +
~t + au; ako se plohe raspadaju na d vije ravn ine (rea lne, imaginarne
ili identine). Uvjeti za ras pad :
+ + Q l lDtI - cr13 - at.
T= QnQu a 33 Qll
Te veliine se ne mijenjaju pri pomaku ishodita i vrtnj i ko-
ordinatnih osi.
a ji -
au aJi au Ou au au
au all au + aSI Dsa a..
a u Uu 0..
+ I1
a"a" a.. I= O
au au Qu. aH au a u Uu au au ;
Ovd je je: a/k - ak /o
 . LO KAL NI ELEMENT I KRIVtJUA
267
(lj. sliieva nadesno). Ako je krivulja zada na u o bliku (4), on da je
param eta r kut <;> : x = / (rp) cos rp, y = /(rp) sin rp i pozitivni smjer
odgova ra prirastu <;> (tj. suprotan je gibanju kazalj ke na satu ).

1
II. D1FERENCI.lALNA GEOMETRIJA lf
/, ,
U diferencijalnoj geometriji prouavamo krivulje (ravninske
i prostorne) i plohe metod am a diferencijalnog rauna ; zato pret-
postav ljamo da su funkcije koje ulaze u jednad bu ne prekinu te i , h
O~~
, .,- ,
da imaju neprek inu tu derivaciju do tog red a koji nam je u okviru
postav ljenog problema po treban' . Pri prouavanju geo metrijskih
,
tvo revina prema njihovim jednad ba ma razlikujemo njihova svoj-
stva , ovisna o izboru koordlna tnog siste ma (npr. presjek kriv ulje
ili plohe s osima , nagib tan gente , tak e mak simuma i mini muma) aj bl
i invarijan tna svojstva koja se ne mijenjaju pri tran sformaciji ko- SI. 226
ordina ta i svojstvena su krivulj i ili plohi (npr. take infleksije, tje-
mena krivulje, zak rivljenost). S druge strane razlikujemo lokalna
svojs tva koja se odnose samo na mal e d ijelove krivulje ili pl ohe Primjeri (sl. 226) : a ) x ~ I' . Y ~ I' : b) y = sin x ; e) p = urp.
(npr. zakrivljenost, linijski element plohe) i svojstva krivu lje ili
plohe u cjel ini (npr .: broj tjemena, dulj ina zatv orene kriv ulje).
2. LOKALNI ELEMENTI KRIVUWE

A. RAVNI NSK E KRJ VUUE U ovom je pa ragra fu sa M oznaen a pom ina taka krivu lje
koja je od rede na : vrijed nou x kada je kr ivulj a zad an a u obliku (2),
I. NAeINI DEFINIRANJA KRlVUWA
v rijedn o u I kad a je kri vulja zad an a u obliku (3) i vrijed no u rp
Jednadlba kri.ulje". Ravninska krivulja mo e se analitiki kad a je krivulja zadana u obliku (4) ; taka N joj je neizmjerno blizu
izrazili u jed nom od ovih o blika: j odreena je vrijednostima x +
dx, I dl i '" + d",. +
U Descartesovim koordinatama: Diferencijal luka . Ako je s duljina kr ivulje od neke stalne t ake
~

implicitno F t, y) = O, ( I) A do M, onda infinitezimalni prirast duljine tu = MN priblin o

eksplicitno y = I (r), (2)
izraavamo formu lom diferencijal a luka" ds :
u parametarskom o bliku x = .1' (1), Y = y (l) (3)
U polarnim koordinatama : p = [(",) . (4)
t .. "" ds = VI + (a~)' dx, a ko je kn vulia izra ena u obhku C),
= J!x" + y" dl, ako je krivuljaizraena u obliku G ),
Pozitivni smjer na kri.ulji. Ako je krivulja zad an a u obliku (3),
onda je njen pozitivni smjer zadan smjerom u kojem se giba taka = l/p' + p"d<;> , a ko je kri vulja izrae na u obliku (4),
krivu lje M lx (I ). Y (I)] kada parametar t raste . Ako je krivulja f _.-
zada na u obliku (2), onda parametrom moemo sma trati apscisu Primj eri : I) y = sin x , ds = I J + oos' xdx;
take : x = x , y = I(x) i pozitivn i smjer odgova ra prirastu apscise
2) x = I'. Y = I', ds = 11 '4-:'" 91' dl;
Taj uvjet moe biti naru en samo za po jedine take krivulje lli plohe: u tom
sl uaju imamo taku specij alnog tipa (npr. skok ili ta ke loma krivulje). O takvim
3) P = "'P. ds = {/ II + ",' d,!,.
tatk:ama vidi na str. 274 i 295 .
Ope poj move o jed nadbi krivulje vidi na sir. 229. O diferencijalu i njegovim svo jstvima vidi na str. 349 i 350.
 DlFf.Jt.ENCDALNA OEOMET1lDA
268
Tangenta I normala. Tangentom u taki M nazivamo granin i
poloaj sekante M N , kad a N ..... M ; norma la je pravac koji prolazi
kroz taku M okomito na tan gentu (sl. 227).
Jednadba langente i normale (x i y su koo rd inate take M
krivulje ; X i Y su koo rdina te pomin ih taaka ta ngente ili normale ;
vrijednosti der ivacija raunaju se za taku M).
LOKALNI ELE MENTI KRrvutJA.
269
Pozitivni smjer. Ako je krivulja zadan a u obliku (2), (3) ili (4)
(vidi na str. 266), onda se za tang entu i normalu odreduje pozitivni
smjer ovako : na tangenti se pozitivni smjer poklapa s poziti vnim
smjero m u diral itu (vid i na str. 268), a na norma li se poz itivni smjer
dobiva zakretorn pozitivnog smjera tangente oko take M za 90"
suprotno gibanju kazaljke na satu (sl. 228). Taka M dijeli tangent u
i normal u na pozitivn i i negati vni polupravac,

O blik
jed nadlbi
krivulje Jednadba tan gente Jednadba normale y
(vidi str.
266 ) \

I ff
'aF aF X- x Y -y
( I) a (X -x) +a ( Y - y) = O - aF = -----aF
x y o
ax ay
. dy l
SL 2z7 SI. 228 51.229
(2) Y - y = dx (X - x) Y-y =-- (X - x)
I dy Prikloni kut tangente odreujemo kulom IX izmeu pozitivnog
I dx smjera osi apscisa i pozitivnog smjera tan genIe, ili (a ko je krivulja
Y -y X -x zadana u polarnim ko ordinat ama) ku lom fL izmedu radijvektora
(3)
I x'(X-x) + y'( Y -y) = 0
y' = x~ O M = P i pozitivnog smjera ta ngente (sl. 229). Kutove IX i fL odre-
ujemo form ulama (ds rauna mo po form ulama na str. 267):

dy dx . dy
Primjeri: Nai jednad be ta ngente i normale : tg = - , co S r.r. -= - , Sina: = ds :
dx ds
l) za krunicu x' +
YI = 25 u taki M (3, 4). Jednadba tan- dp . dcp
gente: 2x (X - x) +
2y (Y - y) = O ili (s obzirom na jednadbu cos (.L n:- . _ ,
SIDfL = P
ds
krunice) Xx + Yy = 25; u taki M : 3 X + 4 Y = 25; Jednadba ds

normale : ~
X -x
=~
Y- y
ili Y = xX ;
y
u taki M : Y = 'I, x. Primjeri :

2) za sinusoidu y
= sin x u taki O (O, O). Jednadba tangente: l ) y = sinx ; tg (x == COSX.

Y -sin x =cosx(X- x) ili Y=X cosx + sin x - xcos x ; u l cos x

cos a. = , sin :z = :-
1:"71=+;==
taki O: Y = X. Jednadba normale : Y- sin x ..L x
= - COS (X - x ) VI + cos' x eo=5""
' =X

ili Y = - X scx + sin x + x sc x; u taki O: Y = - X. 31

2) X =I' , y =t' ; tg a: = - .
2
3) za
kr ivulju x = t', y = t' u ta ki M (4. - 8), t = - 2. 2 . 3t
Y - t' X-t ' .,. Y 3 l , ki COS ct = ~ t sm = ~--= ;
J ednadba tangente : -' 3"- = ~ " = 2: t X- 2 I , u la I 14 + 91' I 4 + 91'
M: Y=-3X + 4. Jednad ba nonnale : 21(X-t') + 3t'(Y- t') = 0 3) p = "'1' ; tg I-' = cp, cosa =
l . cp
--=== .
r- = ' SIDfL =
ili 2x + 3t Y = t' (2 + 3t' ), u taki M : X - 3 Y ~ 28. II + cp' I"l + cp'
 LOKAl. NI ELEMEl'ol ' KR IVUlJA
270 DlFERF.NCIJALNA GEOMETR IJA 271
Du/j ina tangente i normale .. subtaneenta i subnormala (sl. 230). na odreivanje kuta izmeu dvaju pravaca (vidi str. 232) kojima
su koeficijent i smjera :
a) U ka rtezijskim koordi nata ma [ako su zada ne u obliku (2)
i (3), vidi na str. 266) : k, ~ 19 ,, _ = (:{') M' k, = tg a, = (:~) M '
MT =
I
Y'-- I'
y; I-I + Y" (dl/Ijina tangente),
gdje je y = [,(x ) jednad ba krivulje r h a Y = [,(x) jedn ad ba kri-
vulje I', ; derlvacije se raunaju u taki M .
MN = lyVl + y" 1 (dl/ljilla normale),
Primjer : Od redimo kut izmed u parabola y = 1':' i y = x'
PT = I ; \
(subtangenra),
_
utak,M(I,I) . tg ot, = (d-dJIxX) x= 2I
1= -' tg ot, = (d- dx(X-') x= 1
= 2
J

PN = ; yy' \ (subnormakn.
tg r> = tg ot. =-
tg " ,_ = 3
I + tg "', lg ot, 4.
-
b) U polarnim koordinatama [ako su zada ne u obl iku (4),
vidi na str. 266J :
y
i p J- - _ . - ~
MT' = I? l p' + P" j (duljina polarne langen/e ),

M N' = I Vp' -tp"1 (du/jina po /ame norma/e),

OT' = I ~~I ( po/arna sublangenla),

Sl. 232
ON ' = l p' (palama subno rmala),
Konkamost i konveksnost krivulje. Ako je krivulja zad ana u
eksplicitnom obliku: y = [(x), onda za njen mali dio koji sadri
y t~ku M (s izuzetkom kada je M taka infleksije ili singu larna taka,
r, VIdi na str. 274 do 278) mo emo odrediti da li je krivu lja svojo m
ko nkavnom stranom oksen uta nadoIje ili nagore' : a ko je u taki M
druga derivacija["(x) > O, onda je konkavna strana krivu lje okre-
nut a na gore" (taka M , na sl. 232), a a ko je [ " (x ) < O, onda
nado lje (taka M ,) ; ako je v" = O, treba izvriti dopunska ispiti-
vanja, koja su nainj ena na str. 274 i 275 pri razmatranju t a aka
infleksij e.
SI. 231 Primj er : y = x'(vidi sl. 6, b na str. 92); y " = 6x; pri x > Oje
krivulja okrenuta nagore, a pri x < O nadalje.
Zakril-Ijenosl i polumjer zakrivljenosli. Zakrivljeno u K krivulje
Primjeri: I) y = ch x ; y ' = sh x , VI + y " = ch x ;
u njenoj taki M naziva mo limes omjera kuta ko ntingencije- II
MT = [ ch x cth r ], MN ~ l ch' x l, P7' = lcth x l, izmeu pozitivnih smjero va tangenata u tak a ma M i N (sl. 233) i
PN = lshxch x l. 2)p=~; p'=a, VP'+ p" =aV' ~I+--'P~'; duljine luka MN,kada MN ->O:
MT' = I ~ III + 'P' I, MN' = I a l' l =r 'P'I, OT' = I ap' l, ON ' = a. II ~
K ~ li m -= za M N .... O.
KU I izmeu dviju krivulja. Pod kut om izmeu dviju krivulja MN
I'. ir, koje se sijeku u tak i M razumijevam o kut ~ izmed u ran ge- Smje!'" konveksnosti suprota n je smjeru konkavnos ti,
nata na te krivulje u ta ki M (sl. 231). Raunanje kuta ~ svod i se .. Tan i je. u stranu po zit ivnc g smjera o s! Ov ,
272 DIFERENCUALNA GEOME1lt.IJA LOK ALN I ELEMENT I KRJVULIA
273
Zakrivljenost K inia predznak + ili -- ovisno o pred- J
Primj eri: l ) y = ch x , K = - hOO ;
znaku tog limesa . Predznak K pokazuje da li je krivulja svojom e .l'
ko nkavnom stranom okrenuta u smjeru pozitivnog (pri K > O)
ili negativnog (pri K < O) polupravca normale (vidi na str. 269).
. 6
2) x = l t, Y ~ I', K = - - - - , :
Zakrivljenost esto smatramo bitno pozitivnom veliinom, ra- 1(4 + 91' ) "
zumijevajui pod time apsolutnu veliinu gore napisanog limesa. at
Polumjerom zakrivljenosti R u taki M krivulje nazivamo veliinu 3)1'-x' = a' K= .
reeipronu zakrivljenosti: R = l /Ko to je vea za krivljenost kri - , (.r' + 1')'" '
vulje u blizini zadane take, to vei je K i to manjije R u toj taki,
Krug s polumjerom a ima zakriv ljenost K = l /a i polumjer 4) P ="", K=!
a (<;>'
<;>t + ~.
+ 1)'1, SI. 234
zakrivljenosti R = a (ko nstantni su za sve take); za pravac:
K = O, R = <xl: za druge kri vulje zakriv ljenost se mijenja od take Krunica zakrivljenosti i sredite zakrhlje-nosti. Kru! nicom za .
do ta ke, krivljenosti u tak i M krivu lje nazivam o granini po loaj krunice
Formule za K i R. Uz pret postavku (sl. 233) da je II = d:x i koja pro lazi k~oz tak u M i dvije druge bliske take kri vulje N i P,
KiN = ds imamo: kada N ~ M l P ~ M (sl. 234). Pol umjer krunice zakrivljenosti
da dt jed nak je po lurnjeru zakrivljenosti u pripadnoj taki [rauna sc
K =d-s ' R= d,x (*) po form ulam a ( * *). Sred ite krunice zakrivljenosti e nazivam o
Ako je krivulja zad ana jednad barna (I), (2), (3) ili (4) (vidi sreditem zakrivljenosti za tak u M i ono se nal azi na norm ali kri-
na stro 266), tad a se K i R raunaj u po formulam a : vulje u smjeru njene konkavnosti. Koor dinate sredita zakrivlje-
nosti (x" y ,) odreujemo po ovim formulama :
Ako je zadana u obliku (2):
a ko je zadana u oblik u (2) (vidi str. 266):
d'y -I [I (t)
:~[I +( ~;rJ
tj t/t
K=
dx'
R=
+
1+(:;)'
[1 +(~)'r" dty
dx t
x, = x - .. d' )'
dx'
y, r- y d'y
dx'
a ko je zadana u obliku (3) : ako je zada na u obliku (3) :

K -
I + ~n'I
x'
X ii
" .,
(x "
R ~ - -- --
+ y ")'/'
I x ' y' I '
l : yU
y" (x" + y " )
IC, = x _ . I x' y O y~ = Y I' +
x ' (x " + y 't)
I
x ' y' I :
(x ' t y" ) , ~ X
U
v" .t O r" i
a ko je zada na u obliku (I) : a ko je zadana u ob liku (4):
I F':. F~~ F~ I (F'2 + F2)'/' .r = cos _ (p' + p" ) (p cos <p + p' sin <;

IF~" F;"
I F" F " F' R = x , r p <;> p' + 2p't _ pp" ,
F" F" F'
K = O
1
I
.,
F;: F;; F; Y~ =
.
p S in lP -
(pt + p") (p sin <p - p' cos <;
2 ...L. ., ...' % " ;
(F~2 + F;2t it ' : F~ F; O P , -~ - pp
ako je zada na u obliku ( I):
ako je zada na u obliku (4):
pt + 2p't - pp" (pt + po,)'" xe = x +
F'. (F'2 , F")
x Xl
F ' (F2
JO "
F')
Yc =y + ' x
+ J'_ _,
K = -(~;-+-p-,,)'i,-- , R = p"+~2i-p';'"-,--pp"",, o IF' 0 F O F' I
F;x F';, F; j i r: F~J' F;-,
: F"
l' F"
" r'"'11 I
Druga ije : pri K > O sredite zakrivljenosti (vidi dalje) reli na po:ritivnom
poluprneu normale, a pri K < O na negativnom. . IF'F'0 1
IX

.r
) 'J'

)'
)', J'X
F'% F') O I

\l n t C'm at i k i pri r u n i k - f8
 D1FERENCUALNA GEOMETRIJ A.
274 OSOBITF. TACKE
275
Te formule moemo pisati u obliku :
x = + _I I m( ) _ 24 J -x'
x, =x- R sin aL. y, = Y + R cos aL h. - lT x - x (I x')" + /," (x" . ) "T o;
dy dx
ili x, = x - R ds y, = y + R ds take infleksije : A (_VJ'
!=43) ' B ( _ _J_
Vj' 4 .
~)'
(sJ. 235) gdje se R rauna po for-
y mulama (**) (vidi na str. 272). 2) y = x ' , I " (x ) ~ 12x', Xl = O f m(x) = 24x
/'''(XI) = O, I 'V(x) = 24 ; take infieksije' nema.
,""".y,1 '
,,,"
,
M!'emo.t akoder odrediti da li je naena vrijednost x apscisa
ta~e 1.~f1e k~ IJe neposred no ispitujui izmjenu predznak'a druge
L . /'I(x,y )
---:;:=----.,/ denvaeije. pn pro lazu k~oz tu taku: ako se predznak / "(x) mijenja
u .O?rnutl, onda ~e smjer konkavnosti ta koer mijenja u obrnuti
(vid, str. 2!J) pa imamo taku inlleksije. Taj nain primjenljiv je i
tada kada Je r" = oo.
SI. ns SI. 236
Primj er : y = x". r ' =

~xt./,
3 '
y U """" .19~X-I/I '' za X = O y " = ,.",..
~.
J . OSOBin TACKE*
. p'ri p~~la~u od negativne vrijednosti x na pozitivnu drug a de-
Take inlleksi]e su take krivulje U kojima se smjer konkavnosti n~aclJ~ muerua predznak od --- na + ; prema tome za x ~ O
mijenja u obrnuti (sl. 236); krivulja u malom dijelu na kome se kri vulja Ima taku infleksije,
nalazi ta taka ne lei samo na jednoj strani tangente, nego je pre- ~ktik !~ ako je prema karakteru krivulje j asno postoje li
sijeca, U taki infleksije zakrivljenost K = O, a polumjer zakrivlje- take ..tnfie~~IJ.e (npr. Izn:edu maksimuma i minimuma za graf
nosti R = oo . funkcije kOJI "!!a nepr,:ktnut ~ derivaciju). onda se ograniujerno
Pravila za traenje take inlleksi]e samo na traenje x" ne mteresiraju i se za vie derivacije,
Krivulja je zadana u obliku (2) : y = I(x). Krivulje zadane 110 drugi na in. Prije navedeni nuni uvjet za
Neophodan uvjet za t aku infleksije : u njoj druga derivaeija postojanje ta~ke . infiek ~ije. ~"(x) = O pri drugaije zada nim jed-
I "(x), ako postoji, mora biti jednaka nuli. Da naemo taku in- nadzbam a kriv ulje za mjenj uj e se ovim:
fieksije u kojoj postoji"" I "(x), odredit emo sve vrijednosti x " x ... . .
korijena jedn adbe I "(x) = O, i svaku vrijednost x, zati m uvrstiti para metarski oblik (3) (vidi str. 266) ~:. i ;:. I = o;
redom u slijede u derivaciju. Ako jt>{"'(x,) "T O, ond a je x, a pscisa polarni ob lik (4): pa + 2p" - pp" = O;
take infieksije; ako je/,"(x,) ~ O, a /,V(x,) "'" O onda x, nije taka
infieksije itd.; ovisno o tome koja je od uzasto pnih derivacija - opi oblik (I): rjeava se sistemom jednadbi:
parnog ili neparnog reda - prva razliita od nule u promatranoj F" F " F:'.
taki, ta e taka biti taka infleksije, ili ne. Ako promatrana F(x 1 y ) ~ O i F~: F~: ~ I' - O,
YX yy r y -
raka nije taka inlleksije (prva derivacija koja nije jednaka nuli,
derivacija je k-tog reda za k parni ), onda je krivulja s konveksnom I F; F; Oi
stranom okrenuta nagore pri l (k,(x) < O i nadolje pri l (k,(x) > o. sistem rjeenja daje koordinate moguih taa ka .infieksije.

. J
Primjeri: ) y = l +I x' ; I"()
x =- 2 (Jl -+ x'
3x '
ji, Primjeri: l) x = a (r'- ~ sin I); Y = a (l - ~ cos I)
- -- (.>stegnuta eikloida, vidi na st r. 122) ;
Ovdje proma tramo samo take koje su Invariien tn e pri transformacijama
koordinata. Trate nje maksimuma i minimuma vidi na str. 367 do 369.
y' ', -- al'4 ii sin
Tra1eaje taaka infteksije za sluajeve, kadar'(x) ne postoji (npr. postaje
besk on ano). vidi na str. 275. Ix'
x" v"
2 - cos I
l
sin I I
cos t!
at.
= 4 (2 eos l - J);
 DI FERENCIJALNA QFOMETRUA OSOBITE TACKB
276 277
I tt se krivulja prekid a (sl. 238, f); g) asimptotske take oko kojih se
cosr = 2; tI = + - .J.. 2 kn ,
- 3 . krivulja ovija bezbroj puta, pribliavaju i im se na po volji mal u
~?aljeno~t (sl: 23.8, g). ~ogua je istovremena kombinacija dviju
ima neizmjerno mnogo taaka infleksije, koje odgo varaju vrijed- Ih nekoliko tih singularnih taa ka (sl. 238, h i i).
nostima parametra t"~
I l I 3 l
2) p = . , ' p' + 2p"-pp " = - + -- - = - (~'-t);
I ~' ~3 ~.

)< )>-;r/
'p 2'1"
t aka infieksije odreena je polarnim kutom <p = 1/2.
P""
3) x' - y' = 0' . . =10
'2 O 2x1
- 2 -2y = 8x' - 8y' ;
(hiperbola). . , . 2x - 2y O . aJ "bl e,) e,) dl.

)~Y~
jednadbe x' -)~ = a' i 8 (x' - y') = O su u proturjenosti;
prema tome hiperbola nema take infieksije, ~>
Tjemena su take kr ivulje u kojima zakrivljenost ima maksi- V
mum ili minimum (krivulja je najvie ili najmanje zakri vljena); <I fl g) il
npr. elipsa ima 4 tjemena : A, B, e i D, logaritamska krivulja jedno:
E (sl. 237). Traenje tjemena svodi se na odreivanje maksimu ma SJ. 238

Odredivanje toaka tipa e do g. Osobine tih tipova mogu po-

stojat i samo na transcenden tnim krivuljama". Take loma odgo-
varaj u prekinutosti derivacije : ;, npr. ishodite koordinata za kri-
vulju y = x '/ (vidi sj. 284e na str. 348). Take prekidanja odgo-
I +e '
varaju konanoj prekinutosti ili skoku funkcije y = [(x), npr.
bl take (I, O) i (1,I) krivulje y = 1 l (vidi sl. 272" na str. 316).
SI.237 1 + .,...-1
Asimptotske take najlake na lazimo na krivu ljama zadan im u po-
irmmmuma izraza K zadanog formul ama ( * * ) na str. 272 (ili larnom obliku : p = [('!') ; ako je lim p = O, kada 'P ..... + oo ili
minimuma i maksimuma za R ~ I IK, ako je u tom sl uaj u rau 'p -+- - oo, tada Je pol asimptotska taka, npr. na logaritamsko]
nanje jednosta vnije). spirali p = ae';> (vidi sl. 60 na str. 125).
Singularne take. Tim zajed n iki m nazivom obuhvaene su take Odredivanje toaka tipa a - d i h, i koje nazivamo viestrukim
razliitih tipova: a) vorne take u kojima krivulja. samu seb~ p~e tokama (dvostrukim, trostrukim itd.). Krivulju prouavamou obliku
sijeca (sl. 238, a): b) izolirane take koje lee odvojeno od kri vulje , F(x, y) = O. Taka A sa koordinatama (x" yJ koje zadovoljavaju
ali im koordinate zadovoljavaju jednadbu krivulje (sl. 238, b); istovremeno tri jednadbe : F = O, F; = O, F; - O dvostruka je ako
e) ilj ci ili po vratne take u kojim a se smjer krivulje mijenja u su- jedna od triju drugih derivacija F;;, r,,;. F;; nije jednaka nuli (u
protni; razlikujemo iljke : pr ve vrste (sl. 238, c,) i druge vrste protivnom sluaju A je trostruko ili viestruka taka). Karakter
(sl. 238, e,) ovisno o polo aju tangente u odnosu na obje grane ; dvostruke take ovisi o predznaku :
d) toke samotangiranja u kojima krivulja sama sebe tangira (sl. 238,
CI); e) take loma u kojima krivulja skokomicee mijenja svoj s~ier, Jl = IF~~
" F"
~~ I .
pri emu je razlika od iljka u tome to su tangente na oba dijela IF.. F" (x .: x.) "
krivulje u toj t aki razliite (sl. 238, e); f) take prekidanja u kojima \Y - YI
Vidi na str. 230.
278 DiFERENCIJALNA GEOMETRIJA ' 279

I) Ako je II < O, onda je A vorna taka, a koeficijenti smjera 4. ASIMPTOTE

tangenat a jednaki su korijenima jednadbe
F;; k' + 2F;; k + F;; =
2) Ako je II > O, onda je A izolirana
3) Ako je II = O, onda je A ili iljak ili
koefic ijent smjera tangente u njoj je :
tg cl = - F;;IF;;.
OpI sluaj.Ako se kriv ulja nekim svoj im dijelom neograni-
O. eno udaljuje od ishodita koo rd inata, onda taj dio (beskonana
grana krivulje) mo e ponekad imati asimptotu - pravac kome sc
taka. krivulja neogranieno pribliava ili s jedne strane (sl. 239, a) ili je
sta lno presijeca (sl. 239, b). Za odreivanje asirnptote kr ivulje za-
taka samotangiranja ;
dane u para rne tar s ko m obliku : x = x{l), y = y {t) naemo
vrijednosti t = tl, za koje x (t) -+ oo ili Y (t) -+ oo.
Ako je

~
Za detaljno ispitivanje viestruke take treba ishodite koor-
dinata pomaknuti u tu taku i zakrenuti osi tako da os Ox bude u x (t,) = oo, a li je y (tl) =a "'" oo,
smjeru tangente u taki A; tada po obliku jednadbe moemo usta - pravac y = a je horizontalna asimptota ; aj
noviti imamo li iljak prve vrste , druge vrste ili taku sarnotangi- ak o je
ranj a,
y (t,) = oo, ali je x (tl) = a ~ oo,

+ + y'
Primjeri: I) F{ x, y) == (x' + )~)' - 20' (x' - y' ) = O ( lernni-
skata, vidi sl.SI na str. 118); F; = 4x (x' + y' - u' ), F; = 4y (x'
at); sistem F; = O, F; = O daj e tri rjeenja : (O, O), ( u, O),
+
pravac
a ko je
x =a

X (I,) = oo
je vertikalna asimptota ;

Y (tl) = oo
<>: bl
ali samo prvo zadovoljava F = O. Ako uvrstimo (O, O) u drugu de- SI. 239
zraunamo dva limesa :
rivaciju dobivamo: (F;;). = -4a', (F;;). = O, (F;;). = + 4a',
~ = - 100' < O, tj. ishodite je vorna taka : koeficijent smjera k = lim y(t ) b = lim [y{t)-k' x (t )J;
tangente : tg 11. = I, i jednadba tang ente : y = x. t_I,X {t) I_I,

2) F (x,y) == .r +y'-x'-y' = O; F; =x(3x -2), ako postoje oba limesa, krivulja ima asimptotu y = kx + b.
F; = y (3y - 2); od etiri take (0,0), (o, ~), (~, O) i (j,D Ako je krivulja zad ana eksplicitno y = /(x) , vertikalnu asimp-
tatu nalazimo kao taku prekinutosti funkcije/lx) (vidi na str. 321
do 324), a horizontalne i ko se asimptote predoujemo u obliku
samo prva lei na krivulji ; (F;;)o = -2, (F;;)o = 0, (F;;)o = - 2, y = kx +
b, gdje je :
~ = 4 > O, tj. ishodite je izolirana taka .
k = lim /(x) b = lim [f(x) - kx).
3. F(x, y) == (y - .r)' - x' = O.
Sistem F; = O, F; = O ima Je _ DO X I
samo rjeenje (O, O) koje zadovoljava i jednadbu F = O; II = O,
tg 11. = O. U tom sluaju ima mo u ishoditu iljak druge vrste, to . . m ( ) 7t
Pnmjer: x = cost ' y = n tg t - t , t, = 2'
7t
t, =- 2 itd .
se vidi izjednadbe kri vulje u eksplicitnom obliku: y = x' (J I'x) ;
y ne postoji za x < O, a za male x > O obje vrijednosti y su pozi- Nalazimo npr. asimptotu za t = 7t /2:
tivne (tangenta je II ishoditu horizontalna).
Sluaj algebarsk krivulje F (x, y) O. Ako jednadba nema
=
x (tJ = y (t,) = oo, k = lim !!. (sin t - t cos t) = !!.,
' _Tt/.nI m
slobodnih lanova ni lanova prvog stupnja, onda je ishodite ko-
ordinata dvostruka taka; jednadbe tangenata u nioi dobivamo b .
= hm [ n(tgt - t ) - _
n _ m- ] = n hm. sin t - I cos t - . I
tako da sve lanove drugog stupnja izjednaimo s nulom; npr. za I -fti. m cos t l _ Tt!. cos t
lemoJskatu (vidi gore primjer I) jednadbe tangenata su : .r - y' = O x
ili y = x. Ako nema ni lanova drugog stupnja ishodite je tro- = - -nn
2
', Y = -mn x - nrr . .
-2'- aaalognorugaasimptota ;- -
m
y
-
n
rc ,
= -2 ltd .
struka taka itd.
 o ptE ISPmvANJE KR IVULJA
280 D rFERENCIJALNA. OEOMITRUA 281
Sluaj algebarske krivulje F (x, y) = O. Funkcija F (x, y ) je J. Odredimo to k funkcije u beskonanost i, tako da izraunamo
polinom u odnosu na x i y , Odaberimo lanove u F (x , y) sa naj- lim f Ix ) i lim f IX) (str. J IS).
x--oo x_+oo
viom dimeuzijom", Sa <I> (x, y ) oznaimo odabranu skupinu naj-
viih lanova i rijeimo jednadbu <I> (x, y) = O po x i y: 4) Naemo prekinutosti i odredimo njihov karakter (str. J22
i 32J).
x ~ '? (Y), y - <ji (x). S) Naemo sjecite krivulje s osi Oy tako da izraunamo f (O)
i s osi Ox tako da rijeimo jednadbuf(x) = O (o rjeavanju alge-
Vrijednosti Y, = a, za koje je x = oo, daju horizontalne asimp- barskih i transcendentnih jednadbi u opem obliku vidi na str. 16J).
tote y = a ; vrijednosti x, = b, za koje je y = co, daju vert ikalne
asimptot e x = b. Za odreivanje kosih asimptota uvrstim o u 6) Naemo take maksimuma i minimuma (str. J67), ustano-
F (x , y) izraz y = k x +
b i uredimo polinom po potencijama od x : vimo podruje uzlaznosti i silam osti funkcij e.
Naemo take intleksije (str. 274 i 275>, ustanovimo po-
7)
F (x . h + b)=f'<k)x'" + f, (k, b).~ ' -1- ... d rujau kojima je krivulj a sa svojo m konkavnom stranom okrenuta
prema gore i prema dolje (str. 271), pri emu u takama infleksije
Izjednaimo s nulom dva najvia koe ficijenta J,. i f, i rijeimo sistem raunamo prikloni kut tangente.
jednadbi: Prema tim pod acima postepeno izradimo skicu krivulje, zatim
f, (k) = O, f , (k, b) -ee O. je preciznije izradimo u pojedinim takama na mjestima koja su
od veeg interesa.
Ako su jednadbe kompatibilne, njihova rjeenja k , b daj u parametre
asimptota y = h + b. 2x' + 3x -4
Primjer: Nacrt ajmo gra f funkcije: y = =......:.~
x'
Primjer : x' + YI - 3axy = O (Descartesov list, vidi sl. 44 l) Funkcija postoji za svaki x, osim za x = O.
na str. II ) . F (x , kx + b) == (1 + k ') x' + 3 (k 'b - kal x' + ...; 2) Simet rije nema.
I + k' = O i k'b - ka = O daje sistem rjeenja k = - l , b =
3) y -+ 2 kada x-+ co, pri ern u je j- = 2-0kadax _ - co
= - a; jednadba asimptote: y = - x - a.
(tei ka 2 od ozdo), a kada x ..... + co onda je y = 2 O (tei +
ka 2 odozgo),
4) Za x = O irna beskonaan skok (od -s-o: do -co , jer je
S. orce ISPITIVANJE KRIVULJE IZ NJEZINE JEDNADZBE y negativan za mali x).
Ispitivanje krivulja iz njihovih jednad bi vrimo zbog proua S) f(O) = co ; jednad ba 2x~ +
3x - 4 = O ima korijene
vanja toka neke jednoznane funkcije y = fIx) ili ustanovljenja -3 + II4f
o blika krivulje koja je anali tiki odreena jednim od oblika (I), Xlt ' = 4 prema tome su sjecitu s osi Ox: x, "" 0,85,
(2), (3) ili (4) (vidi na str. 266). x, "" - 2,JS.
Konstrukcija grafova funkcija zadanih u ob liku y = fIx). 6) Taka maksimum a je x = ~= 2,66, y = 2.56.
1
1) Naemo podruje definicije funkcije (str. 310). 7) Taka inIleksije : x = 4, y = 2,5, tg II = - 16.
2) Ustanovimo simetriju s ob zirom na os Oy ili ishodite, Skicirarno krivulju prem a tim podacima i izraunamo jo
prema tome da li je funkcij a parna ili nepama (str. 314).

D imenzija l a n a Axmylll jest suma eksponen ata (m + n) za x i y. Tako lan

8) sjecite krivulje s asimptotom: x = 43" "" l,JJ; y = 2.
3x*yt ima dimenziju .5 : 2y1 ima dimenziju 2: polinom JO' + r-
3xy ima najviJe
Krivulja je nacrtana na sl. 240.
la nove: x' ir.
' 282 DlFER.ENCIJALNA OEOMEllUJA O\lOJJroo1CE PORO DICE KR IV UU A. 283
Konstruiranje krivulja zadanih u implicitnom obliku F (x, y) = O. Ta svojstva omoguavaju nam da evolventu smal~mo kri-
Drali se opih pravila teko je, jer to esto dovodi do sloenih vuljom odmatanjc I', krivu lje r,
dobivenom odmaranjem n~pe~e
rauna. Ako j e mogue, korisno je potraiti ove elemente: niti. Zad an oj evolut i odgovara..porod i~ evolvenata , od kojih Je
l ) Odrediti sva sjecita s osima. svaka odredena prvobitnorn d uljinom mil (sl. 242). Jednad bu evo l-
2) Razjasnili simetrinost krivulje
prema osima i ishod itu (Iako da za-
mijenimo xsa - x; ysa -y). fY
~
3) Nai maksimum i min imum za
os Ox (vidi na str. 370) i za os Oy pri- - - - ----2
-2
mjenom ana lognih formula s transfer- ~-li;-:_";~~'nl+.,---;-c ,
macijom koo rd inatnih osi.
4) Nai ta ke infleksije (str. 275) i
prikloni kut tangente u njima.
,
-2

jJ]. ~ . 1 -\
. .' / I
rt I
~
~
t. ::'
5) Nai singularne take (str. 276 i . , Hl l
sl. 240
277). I I " to

6) Nai tjemena krivulje (str. 276); kon struirati za njih krunice

"
, ,
/' I /
-J
zakrivljenosti (SIr. 273) - njihovi se lukovi na znatnoj duljini odoka
ne razlikuju od krivulje.
, /
,
.
,1'1
I
l
,I
S\. 241 S\. 242
7) Nai sve asi mptote (str , 279) i ispita ti poloaj grana s o bzi-
rom na asimptote. vente dob iva mo integri ranjem sislema diferencijaI nih jed na~~i,
koje pred ouju jednadbe evo lute ; jed nad bu evolven te krun ice
6. EVOL UTE I EVOLVENTE vidi na str, 125.

Evoluta zadane krivulje je kri vulja sastav ljena od sredita za-

krivljenosti svih taaka dane krivulje; ona je ovoj nica normala dane 7. OVOJ NICE PORODI C.: KRIVULJ A
krivulje. Pa rarne tarske jednadbe evolu te vidi na SIr. 273 formule
( * * *) (jednadbe za sredite zakrivljenosti, gdje x. i y. treba Karakteristine ta ke, Ako imamo porodicu krivulja s jednim
smatrati koord inatama pomine take na evoluti). Ako se iz tih parametrom Cl :
jednad bi mo e izluiti parametar (x, t ili 'l') dobivamo jednadbe F (x , y , ex) = O,
evolute u kartezijskim koordinatama.
onda dvije neizmjerno bliske krivulje le porodice, koje odgova-
nai evolutu parabole y = x' (sl. 241). Imamo:
Primjer : raj u vrijednostima ex i cl +
t>ex, imaju take najkrae udaljenosti
(ta ke najveeg zblienja) K. Te ta ke
X = x _ ~ (I + 4.<') = -4.<' Y = .<' + 1 + 4.<' = 1 + 6x' su ili sjecite kri vulja (ex) i (ex t>o:), +
2 ' 2 2'
ili ta kve take na (o:) kojima su uda-
odakle je Y = ~ + 3 ( ~) 'J.. gdje su X i Y koordinate taaka evolute, ljenosti do (ex +
~ex) (po normali) bes-
konano male veliine vieg reda u
od nosu na t>o: (sl. 243, a i b). Ak o
Evolveota zadane krivulje .I', je takva krivulja r,
za koju t>Cl -+ O, onda se krivulja (o: 6 ",) +
je r. evoluta, Normala MC evolvente je tangenta na evolutu, du-
bl nastoji stopiti s prvom, a ta ka K se u
ljina luka CC, evolute jednaka je prirastu polumjera zakrivljenosti nekimsluajevima pribliava graninom
evolvente (sl. 241): Sl. 243
poloaju - karakteristinoj toki. Sin'
CC, = M ,C, - MC. gularne ta ke krivulje (a ) uvijek su karaklerisline ta ke.
284 DIFERENCIJALNA GEOMETRUA POPRATNI n OBRfD 285
Karakteristike. Geometrijsko mjesto karakteristinih taaka za B. PROSTORNE KRlVUUE
sve krivulje porodice (*) tvore krivulju (ili nekoliko krivulja), koju
nazivamo karakteristikom te porodice; ona je sastavljena ili od 8. NAtINI DEFINICIJE KRIVULJA
singularn ih taaka krivulja porodice (sl. 244, a) ili je ovojnica tih
krivulja, tj. tangira svaku krivulju porodice (sl. 244, b). Mogu se Koordinatne jednadbe. Prostorna krivulja mo e biti ana litiki
pojavili i kombinacije ob aju tipova (sl. 244 e, ). izraena u jed nom od ovih oblika :
a) Presje nica dviju ploh a :

.I ~ y
F (x, r . z) = O, <lJ (x, Y. z) = O (I)

k
b) Parametarski oblik:
b} ~ x = x (t ), y = y(I ). z = z et ) (2)

<I ~: ~ (I je neki parametar , napose t = x , y ili z).

~
e) Parametarsk i oblik :
dl .
<lj x = x (s) , y = yes ), z = z (s) (3)
51.244 SJ.24S (s je dulj ina luka od neke take A do pomine M ):

Jednadbu ovojnice (i karakteristike u opem sl uaju) porodice

F (x, y, IX) = Odobivamo ako izluimo IX iz sistema jednadbi F = O,
s= f JI (~;), + (:;)' + (~:)' dt.
aF
aa: = o. Vektorska jednadba. Ako oznaimo sa r radijvektor neke take
krivulje (vid i na str. 604), jednad bu (2) predoujemo u obliku:
Primjer: Naimo jednadbu ovojnice porodice pravaca na ko- r = r (t), gdje je r (t) = x (t ) i + Y (I) j + z (I ) k, (2a)
jima Jei duina AB = I, ako njeni krajevi A i B kliu po koordinat-
nim osima (sl. 245, a). i jednadbu (3) u obliku:
r = r (s), gdje je r (s) = x (s) i + y (s) j + z (s) k. (3a)
Jednadba porodice:
Pozitivni smjer na krivulji odreenoj jedn adbom (2) ili (2a)
x y odgovara prirastu parametra t, a na krivulji odreenoj jednadbom
Isin cl + leos IX = 1 (3) ili (3a) odgovara smjeru u kojem se poveava duljina luka s.
ili:
F =. x cos IX + ysinlX-1 sin IX cos IX = O, 9. POPRATNI TR08RID

~~ = -x sin a + j- cos a-/cos' cl + Isin' a = O.
Ako iz tih jednadbi eliminiramo a dobivamo x'l, /1, = /'1"
tj. ovojnicu astroidu (sl. 245, b, vidi takoer na str. 122 i 123).
Definicija. U svakoj t aki M prosto rne krivulje (izuzevi sin-
gularne take) odredimo 3 pra vca i 3 ravnine koje su meusobno
sijeku u taki M pod pra vim kutom (sl. 246) :
+ l) Tangenta je granini poloaj seka nte M N, kada N -+ M
(vidi sl. 227 na str. 268).
 DI FER ENCIJALNA. GE OMETRIJA
286
2) Normalna ravnina je okomita na tangentu, Sve pravce. koji
prolaze kro z M i lee u toj ravnini naziv amo no rmalama kri vulje
u taki M .
3) Oskulatoma ravnina je granini poloaj ra vnine koja prolaz i
kroz 3 bliske take kri vulje M. N i P. kada N ..... M i P ..... M (sl. 247).
U oskulatomoj ra vnini nalazi se ta ngenta .
POPRATN I TRO BRID
287
na oskulatornoj ravnini - parabole (sl. 248, b).
na ravnini rektifikacije - kubne parabole (sl. 248. e).
na normalnoj ra vnini - semikubne parabole (sl. 248. ).

O$tu/otoma
ra>mlno d)
SI. 248

Ak o je u taki M zak rivljenost ili tonija kriv ulje (vidi dalje)

jed na ka nuli ili je taka singularna lx' (t) = y ' (t) = z' (t ) = O).
onda krivulja moe ima ti i drugi poloaj.

J ednadba elemenata trobrida

SI. 246
a) Krivulja je zadana u obliku (I) (str. 285) :
4) Glavna normala je presjenica normalne i oskul at ome ravnine X- x Y- y Z- z
(ona od normala koja lei u oskulatornoj ra vnini),
T angenta: i a~ sr aF sr 'aF sr- Il
5) Binormala je pravac okomit na oskulatomu ravninu. ay az <Jz a; -
ax ay
l a<!l a<!> a<1> a<1>
I

a<T! a'!' 'j

6) Ravnina rek tifik acije sadri tangentu i binormalu .
Na trima pravcima 1).4) i 5) odreu-
Iai az' ai ax I ax ay
jemo pozitivni smjer : na ta ngenti taj smjer X- x Y-y Z - z
odgovara pozitivnom smjeru kri vulje i od- ' \ \ aF aF aF
reen je jedini ni m vektorom t ; na glavnoj
normali pokazuje u smjeru konkavnosti N - _ '1.~~
p
normalna ravnina : a., ay -az =0
krivulje i odreen je jedininim vektorom . _ a<1> a<t> a<t>
n ; na binorma li odreen je jedininim ax ay -az
vektoro m b = t X n. (t. n i b moraju tvoriti SI. 247
des nu trojku, vidi na str. 607). Tri vek- (x , y i z su koordinate take M kr ivulje ; X. Y i Z su koordinate
tora t, n i b, zajedno s ravninama koje oni razapinju, tvore popratni taaka tangentne ili normalne ravn ine ; parcij alne deriv acije rau
trobrid prostome krivulje. nam o u taki M).

Po loaj kr ivulje u odnosu na trobrid. U opim takama krivulja b) Krivulja je zadana u ohliku (2) ill (13) (vidi st r. 285),
lei s jed ne stra ne ravnine rekt ifikacije i presijeca normalnu i osku - U formulama na str. 288 x, y, z i r su koordinat e i radijvekto r
latomu ravninu (sl. 248. a). pri tome projekcije malog dijela krivulje, take M. kr ivulje X, Y, Z i R su koordinat e i ra dijvektor laa ka
koji sadri taku M, na ravnini trobrida imaju priblino ob lik : elementa trobrida; deri vacije rauna mo za taku M po pa rarnetru I.
 DIFf.R~ N CIJAI .NA GI:::OMF.TRIJA
288 ZA KRrv U F.r-.'OST' TORZIIA
289
e) Krivulja je zadana u oblika (3) ili (3a) (vidi na str. 285).
Vekto rska jednad ba Koordinatne jednadbe Ako smo za parametar izabrali duljinu luka s, omra je Jednadba
tangente, normalne ravnine, oskulatome ravnine i binormale ista
kao i u opem sl uaju b) (t moramo zamijeniti sa s), a jednadba
glavne norm ale i ravnine rekt ifikacije pojednostavnjuju se :
Ta ngenta :
X -x
X'.. = -Y /- _.y- = Z- z
dr
R = r + A-
dt
7 - Element
i Vekto rsk a
Koordinatne jednadbe
Norma lna ravnina :
lro brida , jednadba
I
dr
O x' (X - x ) + y ' ( Y - y) + G lavna d' r X -x Y-y Z - z
(R- r) -
dl
=
+ z'(Z - z) = 0 normala R = r + I. ds' - -- = -- = - -
x" y" "
, z
Oskulatom a ravnina
Ravnina
(R-r)
d' r
= O x"(X - x) + r" (Y -y) +
(R - r) -
d r d' r
= O
! X- x
I! x'
Y -y Z- z i rek tifikac ije ds' + z" (Z - z) = O
y' z' ,. = O
dt dt '
I I x" y" z"
Binormala :

drd'r)
I X -x 10. ZAKRIVWEIIOOST I T O RZIJA
R ~ r + A ( di X dt'
i I~:, ::,1 Zakrivljenost (fleksija) krivulje u tak i M je broj koji karak te-
rizira otklon kr ivulje (u njenom malom dijelu koj i sadri tak u M)
Ravnina rektifika cije : od pravca. Tana definicija:

dr (dr d'r) i ,X - x Y- y Z _Z i
zakrivljenost K = lim I -~ I = I~, (sl. 249).
(R - r) dt d l X di i = O ' I x' y' z' 1=0 MN.... O M N I I ds
l m n I .
l
, gdje je I =y'z" - y"z', Polumjer zak rivljenosti : p :=X'
II '" = z'x" - z"x ' , K i P su za prostorne krivulje uvijek
t n = .r 'j:" - x"y' pozitivni.
I
Glavna normala : Formule za ra unanje K i p:
X -x Y- y Z -z
R =r -'- Adr (dr
- X d'r) a) zadane u obliku (3) (vidi st r. 285)
. dl
X -
dl dl ' i7 -~' r = I z' X Ix ' v'
lm n. l" l I ;l 111
K = d' r
i ds'
I I~ I' x" + r + z'"
(derivaclje po s).

\ Iatematii- ki p rir u ni k - lq
 DlFr: RENC U ALNA O EOMETRJJA
290 ZAKRIVUENOST I TO R7.IJA
291
b) Zadane u obliku (2)
(vidi na sir. 285):
dr) ' (d' r) , _
( dl
(dr d' r) ' . I1 - Ab
T = lom I=
,
[ db I
! ft l '
, (sl. 251). ro oo
umJer I Or ZIJe -r = -I .
dl ' dl dl ' ~7N ,,;, o i M N j : d.' I T
X' =
I (~i)' ( -- = Formule za raunanje T i or:
(x" + .1'" + z") (x '" -+- .1''' ' + z"' ) - (x'x " + .1".1''' + z' z") ' a) krivulja zada na u o bliku (3) (vidi na str. 285) :
= ---- - - - (x " + .1'" + z" ); (* * l
I x' .1" z" I
(drCiS ds'd' r dsd' r)' I>+ .1''';'"' +z'"z"')
" II Zli
(der ivacije po I).
I
Primjer : Nai mo zakrivljenost zavojnice (sl. 250) : x ~ a cos l, T= ~ = p' = (x "
=
.I' a sin " z =
hr". Zamijenimo parametar' sa s : s
odatle dobivamo :
I l' a' -:: b', = (derivacije po s).
b) Krivulja zadana u obliku (2) :
s . s hs x' v'
X = a cos - -
, - , Z = / ,: : _~ ,
x., yU zn
z'
1'0' + tr y = as'" l'o' -+- bi ' l o' + h' dr d'r d' r
I
T -. _ ""'" pZdi dl ' dl' = r " _z" -'--
pz -'-_,V'II_ '--_
+ .1'" + z")'
ie;) '!'
i po form uli (*) : (x"
z or
X =
a
o' -+- b"
a'
p = '- a-
+ h' (konstantni).
, lp se rau na po formu li ('i') ili ( 'i' 'i' )j .
,-- ~- .......
,-,
I
Torzija izraunana po formulama ili e:) e::)
pozitivna je
ili negativna. Ako je T > O, onda se s mjesta promatraa, koji stoji
,.----t-.. .. .~
na glavnoj normali paralelno binormali (vidi sl. 246), vidi svijanje
krivulje zdesna prema gore nalije vo, slino bodu vadiepa.
Ako je T < O o nda se s te take gledanja vidi svijanje s l ij e va
p r e m a gore nades no.
.b
N Primjer : Za zavoj nicu je torzija konsta ntna. za desnu zavoj nicu
A P y 11 je:
o'
a' +
S I. 250 SI. 251 or = b
h'

l- a sin '
- a cos I
o cos,
- a sin f
bg I
Ist i rezult at dobivamo i bez prelaza na parametar s pr imjenom T= (o' +a tr)' o sinl - a cos ' b
formule (* *). ' [(; --a- ii-II )' + (o eo O' + b')' = 0' + tr'
TorzlJa krivulje u taki M je broj koji ka rakterizira otklon b
krivulje (u njenom malom dijelu koji sadri taku M) od ravninske za lijevu zavojnicu je torzija negativna: T=- ~' +h"
krivulje. Tana definicija : torzija je broj odreen formulo m :
Serret-F renetove fonnul e. Derivacije vektora t, n i b po para -
Zavojnicu odredenu to m jed nadi bo m, prikazanu na sl. 250. nazivam o me tru s mogu se izraz iti ovim S erret- Frenetovim f ormu/amI!:
c1f",tnom ; p ro m a tra postav ljen du osi aavolntce (osi Oz ) vidi da se kr ivulja svija
dt n dn db n
-ds =-p --orb
(p ri giba nju) u smislu suprotnom giban ja kazal jke na sat u,
Zavoinicu koja je si me t rina desnoj zavoin ici 5 o bziro m na neku ravnin u .- --,
ds P ds or'
nazivamo lij(" vom; promatra vidi da se kri vulja svija ( pri gibanju ) u smislu kazaljke
na sa tu. gdje je p polumjcr zakrivljenosti , a or polumjer torzije,
 DIFeRENCIJALNA GEOMETR IJA TANGENCUALN A RAVNI NA I NORMALA
292 293
C. PLOHE Primjer : U parametarskim jednadbama kugle (vidi prethodni
primjer) u je geografska duljina take (ll = <): POx ), v je polarna
lt. NAeiNI DEFIN ICIJE PLOHA udaljenost tak e (v = <): MOz), v-linije su meridijani AMB, a-linije
su paralele CMD (sl. 252, b).
Jednadba plohe. Ploh a mo e bili zadana jednadbom u jed -
nom od ovih oblika :
a) imp licitno:
F(x , )'. z) = O, (1)
b) eksplicitno:
z = f(x,Y), (2)
e) parametarski: 1""""",la
aj N
x = x (lt, v), Y ~ .v (u, v), z = z (u, v), (3)
d) vek torsk i :
r = r (II , v) ili r ~ x (u , r} i + y (u, r ) j -I- z (u, v) k . (3a)
Ako na sve mogue naine mijenjamo paramet re II i v, dobi-
vamo radijvektor i koo rdinate raznih taaka plohe; ako iz (3)
eliminira mo u i v, dobivamo oblik (l). Oblik (2) je pose ban sluaj
ob lika (3) u kojem je u = x, v = y, y

Primj er : Jednadba kugle: SI. lS]

x' + y' + z'-a' = O (I)
ili : bl
x = a COS II sin l', Y = a sin u sin v, z = a cos Vt (3) st.zs;
r = a (cos 1/ sin v i + sin u sin v j + cos v k). (3a)
ll. TANGENCI.IALNA RAVNIN A 1 NORMALA
Krivoertne koordinate na plohi. Ako je ploha zadana u obliku
(3) ili (Ja), onda pri fiksira noj vrijednosti jednog parametra " ~ "o Definicija. Ako kroz zadanu tak u M (r ; x , y, z) plohe povu-
i mijenjanj u dru gog (u) taka r {x, Y, z } opisuje krivulju koja lei emo na plohi sve mogue krivulje, onda u pravi lu tangente na
na plohi : r = r (u, vo). Ako za v dajemo razliite ko nstantne vrijed- njih u taki M lee u jedno] ravnini, tzv. tangencijalnoj (ili tangentnoj]
nosti : v = VIo V = v" ., do bivamo porodicu kriv ulja na plohi ; ravnini na plohu u taki M . (Izuze tak su tzv. unjast e take plohe,
kako je v = co nst., a pri gibanju du tih krivulja mijenja se samo u, vidi dalje). Pravac koji prolazi kroz taku M okomito na tangen-
te krivulje nazivamo u-linijama (sl. 252, a) . Analogno , taka cijainu ravninu nazivamo norma/om na plohu u taki M (sl. 253).
r = r (u., v) opisuje drugu krivulju; ako u prima razliite konstan tne
vrijednosti: 1/ = II h II = ll " oo. , dobivamo drugu porodicu krivulja
" Ina ravmna
T angencija ' . ve k ton' ma r , = -
razapela je ar .
a I r, = a ar
II v'
(ll = cons t) - v-linije. Na taj nain na plohi (3) nastaje mrea koji diraju ll-linije i v-linije u taki M; njihov vektors ki produkt
krivulja - koordinatni" finija, a dva broja II = ll, i v = Vk su k ri- r , X r, je vektor paralelan normali, a njihov jedi nini vektor
vocrtne ili Gaussove koordinate take M na plohi. U sluaju kada
je ploha zadana u obliku (2) koordinatne linije su presjenice plohe ,N " = -r, X- r, .
---. nazivamo . . 1' x vek torom normale. N o usmjeren
jeamtcnun .
fl X fti
s ravninama x = const, Y = cOnst. Svaka jed nadb a kbja povezuje
te koordinate : F(II, v) = O iii II = lI(t), ' V = v(l) odreuje neku je na jed nu ili drugu stranu plohe, ovisno o lome koj u od krivuljni h
krivulju na plohi. koordinata, ( ili V, smatramo prvom , a koju drugom.
 D1FF.RENCIJALNA. OEOMETRIJA TANGENCUALNARA~AI NORMALA
294 295
Jednadfbc tangencijalne ravnine i normale na plohu vidi na
, str. 294.
::'1
."
... / ;::.... ;::r;
I ,m,m m.m ;:lo,. ::-. Z E Primjer : za kuglu r + YI + ZS - a' ~ O
..I ,' ... ... .. , '+"' '~ :i
-m m I iT
N cti ~~&;
,
.. ;; ::>
e",
tangencijalna ravnina je:
N; N, II
II
CI::
:.;:: >o
i:: ~ 2x(X- x) + 2y(Y -y) + 2z (Z - z) =O
II 0 - ili :
!l ...I '' ... I,..
II
;;... !
,- -- ~ - :..
;:.... 1 :..: ::
;:: o '"
",N
:eX + Y Y + zZ - a' = O,
'"
E I i ... I ' m.ro m:m ~

.." ::> O
o ;.., i co .(O
l
;:... l ;:... j rtl'" ct>
:: rom
l cr. E normala je :
Z . !',l ::0-
X , et: ~
II X -x Y- y Z -z
"'I ,,m ,m
II
II
- --
~
.:
...
N>O
::>

:>.. '"
2x- =2:Y =ZZ ili
x y z

JI"
Ll... r~
'+"'
:>': 1 k!~ ' ('~ -~ :m" .. "
)(5' za kuglu

. . , ", ',.
~ i ct> ,CO
' ~ coro II
CI:: ::' ."t
u
'"
. ... ::
.
"" ' >.,,
x = a cos tl sin v,
tangencijalna ravnina je :
) ' ="" a sin u sin v, Z = Q COS V

;6 umct)
--- "' o;
-e ...II X cos u sin v + Y sin /I sin v + Z cos v = a.
o

.JI
o
,..c
~
o o
~
normala:
X Y Z
~~
~

o "
~ II :=-'- 1\1 I ~ coS;-sin v = sin u sin v = cos v
I II Z "c U c't) co

'e" ...~.
I
:>.. .. 'i:'
'"
~ .e
-

'.-" lee:: ..
II S ingularne (unjaste) take na plohi. Ako je za take plohe koja
'i:
:>
eo ,ct>
~

... I ... . ;:s

co
..,.
;Cb CO 1Cl)
~
I -~
je zada na u ob liku (l) (vid i na str. 292) istovremen o (za x = x "
+ CI::
..'" '"
N .5 " Y =-
r: + ~
.,,-
e = YH Z Z I)

'e"
~
I
-;;- ... .- O :::'
o"
aF aF aF
a: = ay az= = F(x, y, z) = O,
O;
;.., I ~ rB'1J3 rB' k6 "'ll
:;::;>
"eM,
e
~

~ ~
~
. "I co" ,,, co", .,.
O
II
..
"
..-"
.. f:!l
.

......
", onda je t aka M( x" Y.. ZI) singularna (unjasta). Sve tangenie
koje prol aze kroz taku M ne lee u jed noj ravn ini, nego tvore unj
~ +
~
.II ~ ICO CO
~
.:
.. ,,-':il drugog reda, kome je jednadba :

'I" I ~F ~F ~F ~p
!'Il I e
I' ::>V} .~ (X- x)+ ( Y-)') + ~ (Z - z) + 2 oo(X -xl ( Y- Yl +
:>.:
o ' o

~ ' u .::.c ax' ay' oz' ax ay

~

r.... '"
m'"
I::
.e> _O
~:.c
o'F
+ 2 - - (Y- y) (Z - z) +
a'p
2a- ~ (Z -z) (X - .1) ~ o
- -E--
,....
ay a z zox
~
O

.. - -
lOI"'O"""
~:; -; ~ ~ ~ ~
~
(gdje se derivacije rau naju za taku M); ak o istovremeno svih
.2 "o e. ~
M
~
M
~ M
'" .," est drugih derivacija postanu jednake nuli, singularna taka je
~=~~ ~

sloenijeg tipa (unj treeg ili vieg reda ).

 ZA KRI\o'U F.NOST PLOHe
DI FERENCIJALNA GEOMlT RUA 297
296
13. LINIJSKI ELEMENT PLOHE (koeficijente E, F, G raunamo za tak u M). Napose su krivulje
okomite ako je brojnik (* *) jednak nuli; F = O je uvjet okomitosti
Diferencijal luka. Ako je ploha zadana u obliku (3) ili (3a) koordinatnih krivulja l' = eonst (dl' ~ O) i u = const (au = OJ.
(vidi na str. 292 ) i zadana je taka };! (u, v)~ a njen a bliska t ak~ Po vrinu plohe S ograniene nekom kri vuljom na plohi rau
na plohi je N (u +
du, l ' + d v), onda je duljina luka M N na plohi namo kao dvostruk i integra l :
priblino izraena diferencijalom luka ili linijskim elementom plohe.
po formuli: S = f dS, gdje je dS = IIEG - fi du d l'. (***)
ds' = Edu'+ 2Fdudv + Gd v' , (1) (S )
gdje je: Na taj nain, kada znamo koeficijente prve kvadratne form e
E, F, G moemo izmjerit i d uljine, kut ove i po vrine na plohi po
(~X) ' + (ay
0 11 all
), + ( az) ',
au
for mulama (*), ( * *), ( * * *), lj. prva kvadratna forma potpuno
od re uje metriku plohe.
ax ax
F -- rr _. .
- ., - all al' - + ay ay az az
au- al'- + au
- al"-- Polaganje plohe na plohu pri savljunju, Ako plohu savija mo
a da se ne raste e i trga, njena se jedn adba mijenja, ali metrika
ostaje ista, lj. prva kvadratna forma se ne mijenja. D vije raz liite
G = rl = (~-':)
o I'
' + (a :)' + (l:)
a"> a" ' . SI. 254
plohe, koje imaju islu kvadratnu formu, mogu se savijanjem polo-
ili jedna na drugu.
Desn i dio formule ( I) nazivamo takoder prvom kvadratnom
for mom plohe, zadane u obliku (2); njeni koeficijenti E, F, G ovise 14. ZAKHIVLJENOST PLOHE
o taki plohe. Zakrivljenost krivulja na plohi. Ako
Primjer : za kug lu je: kroz tak u M p ov u emo na plohi razl i-
r = a (cos II sin v i + sin II s in v j + cos v k), i te krivulje, on da su u ta ki M polumjeri
E e-e u!sin tv, F = O, G = 0 2, zakrivljenosti p tih krivulja r meusobno
povezani ovim odnosima :
prva kvadratna form a je : ds' = a' (sin' V dil' + d,~).
I ) Polumjer zakrivljenosti p krivu lje I'
za plohu zada nu u obliku (2) (vidi na str. 292) vrijedi: jednak je polumjeru zakrivljenosti kri-
, ., az ih
E = l + p' , F ~ pq, G = I +
q , gdje je p = q= a." aY' vulje e, koja je presjenica plohe i osku-
lato rne ravnine I' u taki M (sl. 255, a).
Mjerenja na plohi. Duljinu luka krivulje u ~ U(l), 1' = 1'(1) na 21 Za sva ki presjek ravnine e polumjer
plohi za l . < I < l , raunamo po formuli : zakrivljenosti je :
p ~ R cos (n, 1'\),

J J1/ (~7r + 2F::'3i + (3i)'

( M)
gdje je R polurnjer za kriv ljenosti no rmal-
L = ds = E G dl. (*)
nog'presieka (C.",ml koji prolazi kroz istu
t. It tangentu PQ, Icao i e, i kroz vektor N. a
Kili '" izmedu dviju krivulja (tj. meu njihovim tangentama) koje (n, NJ je kut izmedu jedininog vektora
se sijeku u ta ki M i u toj taki imaju smjerove vekto ra dr {dil, dl'} glavne normale n (vidi na str. 286) krivu lje C
i ar {au, al'} (sl. 254) raunamo po form uli : i jed i ninog vektora normale N na plohu
dr ar (Meusnierov teorem, sl. 255 , h). U form uli
cos ", = J'(dr)'(~;'); = ( M ) imamo R sa pred znakom plus, ako
je N usmjeren 03 konk avnu stranu kri-
= E du all +
F(du 81' + dl' all) +
G .d l ~ _ _ ( * *) vulje Cnllrm, a m inus, ako je usmjeren na
kon veksnu stranu.
I E dll' + 2Fd lld v + Gd;~ VE8u'+ 2F a,-;-8v + G-a~~' SI. 155
 DIFERENCIJALNA GEO~ETRIJA
298 ZA.K.iUVUENOM PLOHe
299
3) Z~ svaki normalni presjek Cnonn zakri vljenost je : gdje se vel iine D. D' , D" - koeficijenti druge kvadratne fo rme
1 COSi lX sini lX
plohe - od red uju formulama:
-R =-R,
-- + - R,- (E)
d
D = ruN = -:=~==
(Eulerova formula), gdje su R t i R, g lavnI polumjeri zakrivljenosti, J! EG - F"
tj . najve a I najmanja vrijednost R ; dobi jemo ih u g lavnim normalnim
presjecima plohe C, i C, (vidi dalje), a '" je kut meu ravninama
presjeka C i Ct (sl. 256). U form uli (E) za R , Rt i R, uzimamo pred.
znak plus ili minus, odreden kao i u formuli (M).
ovdje su vektori r tl, r " , r" druge parcij alne derivacije rad ijvektora r
Glavni polumjeri zakrivljenosti. Ako je ploha zadana [ednad - po parametrima u i v; brojnici d, d', d" jednaki su:
born z = f( x, y) , onda R t i R, i zra u nava mo kao korijene kvadratne
jednadbe : I iJ'xiJ'v'iJ'z I ~,\:, .'!z. ~z liJ'x a'y a'zi
(rT- s' ) R' + h [2pq J - (I + p') T- (I + q') rl R + h' = O, (A) au' al/' au' olia"
,
,;"a., oua,> av' iJ." 3 1"
lax iJy az , ax iJy 3z d" =
lax ay az '
gdje je : d= la-,; au au d l
=
all iJu a;; a'; au au
az az lax ay az ax ay az ax ay az
p = -
iJx' q = ay' I al' al' a,; av a,; a~ a, a., a,,
iJ'z iJ'z Krivulje na plohi, koje u svakoj taki imaju smjer glavnih
s = -- .
ay' normalnih presjeka, nazivam o linijama zakrivljenost i ; njihove jed -
oxiJy' T=
nad be dobivamo integriranjem diferencijalne jednadbe (B) ili (8') .
Klasifikacija ta ak a na plohi. Ako su u ta ki M plohe obj e
II = VI + p' + q'. vel iineRt i R . (str. 298) istog pred znaka, ond a su glavni normalni
presjeci okrenut i svoji m konkavnim stra nama na istu stra nu. U
SI.2S6

Ravnine glavnih normalnih presjek a CI i C, me usob no su oko mite

i njihovi smjerovi odreeni su s vrijednou ~~, koju dobivam o il
kvadratne jednadbe :

[Tpq- s(1 + 'l')1 (:~)' + [1 ( 1 + p') - r (l + q' )l t +

aj
+ [s (I + p') - rpql = O. ( B)
bl e)

Sl. 2S7
Ako je ploha zadana parametarski r = r (u , ) onda pripad ne
jednadbe za (A) i (B) imaju oblik :
tom sl uaj u u okolini take M ploha lei s jedne st r a ne tangentne
(DD" - D") R'-(ED" - 2FD' + GD) R + (EG - F) = O, (N ) ravnine ; tak vu taku na plohi nazivamo eliptl kom takom (sl.
257, a); njen je a na l i tik i kriterij DD " - D" > O. Posebno se pri
(GD ' _ FD ") (d~) ' + (G D - E D") d v+ (FD -ED' ) ~O
, ( B') Rl = R! taka naziva kru nom ili umb ilikalnom; 1.1 njoj je za sve
du dl/ normalne presjeke R = const .
 D I FERENC IJAL S A GEOMETKIJA
300
Ako Rl i R, imaju suprotne predznake, onda su glavni nor-
malni presjei svojim konkavnim stranama okrenuti na suprotne
stra ne. U tom sluaju tangencija lna ravnina sijee plohu koja ima
oblik se dl a; takvu taku plohe nazivamo hiperbolnom (sl. 257, b),
a njen a nalit iki kriterij je: DD" - D " < O.
Ako su R , ili R,jednaki oo , onda jedan glavni normalni presjek
ima taku infleksije ili je pravac ; takvu taku plohe nazivamo pa-
rabo lnom (sl. 257, e), a njen ana li tik i kriterij je : DD" - D" = O.
Prim/eri : Sve take na elipsoidu su eliptine, na jedno krilnorn
hiperboloidu su hiperbolne, na valjku su parabolne.
Zakrivljenost plohe. Srednjom zakrlvljeno u plohe u taki M
nazivamo izraz:
(j F.Of)FTS K~ LINIJ E NA PLOH I
30 1
IS. P RAVCASTE I RAZM OTLJI VE PLOHE
Plohe nazivamo prav astim ako ih moemo do biti pom icanjem
pravca ; ako pri tome plohu moemo razmot ati na ravninu onda je
nazivamo razme tljivo m. Jednostavniji primjeri razmetljivih ploha
su valjkasta i u njasta ploha (vidi na str. 199 i 201 ). Ali svaka prav-
as ta ploha nije razrnotijiva (npr. jednokrilni hiperboloid i hiper-
bolni paraboloid su pravaste, ali nisu razmotljive plohe, vidi na
str. 263). U svim ta kama razmotljive plohe Ga ussova zakrivljenost
jednaka je nuli. Ako je ploha zadana jednadbom z = It; y) onda
je uvjet razmo tljivsti:
rl - S' = O'.

H~~ U, + ~}
16. m :om :TSK E LI NIJE NA PLOHI

Pojam geodetske linije. Kroz svaku ta ku plohe M (u, v) u svim

Gaussovom
u ral :
zak rivljeno u nazivamo
smjerovima odreenim sa :~ prolazi na plohi odreena krivulja,
K = I _ tzv. Keode/ska linija, koja na tnj ploh i ima ulogu pravca : I) ako je
R1R:!' materijalna taka prisiljena da ostane na plohi, onda se ona giba
Prim/er : za kruni valjak (polu- po geodetskoj liniji ako na nju ne djeluju druge vanjske sile; 2) ela-
mjera a): stina nit koja je nategnuta du plohe poprima oblik geodetske
I linije; 3) linija najkrae udaljenosti izmeu dviju taaka na plohi
If = K = 0. jest geodetska linija.
20 '
za elipii ke t ak e je K > O. za Del1niclja. Geodetsk om linijom na plohi nazivamo takvu kri-
hiperbolne je K < O, za parabolne je vulju kojoj se glavna norm ala u svakoj taki podudara s normalom
K = 0. na plohu.
Ako je ploha zadana jednadbom
z = ( x , y), onda H i K izraunavamo Prim/er: Za kruni valjak su geodetske linije zavojnice,
pomo u ovih formula: S\. 258
Jednadba: Ako je ploha zadana u obliku z = I(x Y), onda
r (I +- q'). -- 2pq,,' + I ( I + p') , rl _.)2 * je diferencijalna jednadba geodetske linije:
1/ = - - - - - -) K = (1+ p' + q') ' .
2 ( I + p' + q'),
(l d'v=
+ p' + q') dx' pl (ddx- 1..)' + (2ps _ qt) (ddx.J')' +
Plohe kojima je srednja zakri vljenost H u svim taka ma jed-
dy
naka nuli (R, = - R,) nazivamo minimalnim plohama. Plohe ko-
jima je Gaussova zakrivljenost K u svim taka ma konstantna na-
+ (pr - 2",s) dx - qr' .
zivamo plohama s konstanInom zakrivljeno u; najjednostavniji
primjeri takvih ploha su ovi : za K > O k ugla, za K < Op seudosl era Ako je ploha zadana u obliku (3) (vidi na str. 292), onda je
[(sl. 258 rotaciona ploha trak trisc (v. str. 127) oko njene asimptote], diferencijaln a j ednadba geodetske linije neto sloenija

Oznake P. q , r. s , t vidi na str , 2'J8. Oznake P. q. ' . I , t vidi na str. 298.


CETV RT l OtO
OS NOVI MATEMATl CK E ANALI ZE
I. UVOD U ANALIZU
l . REALNI BROJ EVI
Racionalni brojevi. Svi cijeli brojevi i svi razlomci (Pozitivni.
negativni i nula) zovu se racionalni. Racionalni brojevi tvore bes-
ko naan skup. koji ima ova svojstva: . . . .
I) Skup je ureen, tj. za svaka dva razli ita racionalna broja
a i b mo emo rei koji je od njih manji.
2) Skup je posvuda gust, tj. i zmeu svaka dva razliita racio-
nalna broja a i b (a < b) postoji jo jedan racionalni broi c
(a < c < b). a stoga i beskooaan skup racionalnih brojeva. . .
3) A ritmetike operacije (zbrajanje. od bijanje. rnnoenje I di-
jeljenje) s bilo koja dva racionalna broja uvijek su mogue. i kao
rezultat daju opet racionalan broj. Izuzetak je dijeljenje s nu/om
koje nije Izvedivo; oblik jj nema taan smisao. jer ne postoji odre-
eni broj b koji zadovoljava jednadbu b ' O = a (ako je a ~ O.
tada b moe biti bilo koji broj. a ako je a "I' O. tada b ne postoJo"!.
4) Svaki racionalni broj a moe bili izraen u obliku deci-
malnog razlornka (konanog ili beskonanog i periodikog).
J115 -2 1 o ' tS1 2"IJ J
:OZ: l -~
SI. 259
Geometrijsko predo ivanje racionalnih brojem. Ako na pra."c!!
x x (sl. 259) od redimo kao poeta k brojanja O (nullaka), pozinvm
smjer (orijentaciju) i jedinicu za mjerenje I (mje rilo), tada svakom
Cesto p iemo '! - oo (,,~izmje,no) : to ne znai dil je takvo dijeljenje mo--
e:ue
. r prl
O je to samo sk raeno pisanje fraz.e: _a ~o. se d "IV1ZO
(oo nije broj!), ve
bliava nu li. kvoc ijent neograni en o rasle po apsolutno] vcli1nJ.
REALl''';18KUJEV1
303
racionalnom broju .0 pripada odreena taka tog pravca. koja ima
koordinatu a tradonalna latk a). Pravac xx nazivamo brojevnim
p~al'cem. U skladu sa svojstvom pod 2) postoji izmeu dvije ra-
cionalne take beskonaan skup racionalnih ta a ka,
Iracionalni brojevi. Skup racionaln ih brojeva nije dovoljan
~. ~ate~ati~ku analizu; iako je on posvuda gust. ne ispunjava
ciieli brojevni pravac. Na primjer, ako dijagonale kvadrata AB sa
stranicom l poloimo na brojevni pravac tako da se ta ka A po-
klapa sa takom O, tada e B pasti na taku K. koja nema racio-
na!ne koordinate (sl. 26?). Uvoenje iracionalnih broj eva omogu-
uje nam da svakoj ta ki brojevnog pravca pridruimo neki broj i
da time skup brojeva uinimo neprekinutim.
B
M---"'
o 1 2
--,\~ j
SI. 260
Strogu definiciju iracionalnih brojeva daju udbenici mate -
m~ tike analize. Iracionalni brojevi se na broievnom pravcu prika-
ZUJU taka ma koje ispunjavaju sve praznine meu racionalnim
t a k arna . Svaki iracionalni broj mo emo izrazili nepertodi ntm
beskonanim decima lnim razlomkom.
U iracionalne brojeve spadaj u napose necijeli realni korijeni
algcbarskih jednadbi oblika
.... + a,......' + a,.....-+ '" + 0._, x + a. = O
(s cijelim koeficijentima). Npr. jednad ba x' - 9x + 4 - O ima
iracional~e ~orijene (vidi str. 157). Takvi se brojevi nazivaju alge-
barske traClona/nO'li. Jednostavniji primjeri algebarskih iraci-
onalnosti jesu korijeni binomnih jednadbi x" - a = O ili bro-
1e~.i_ oblika ilQ,
ako nisu racionalni (na primjer: V2 = 1.414....
, VI O = 2.154 .. .). Iracionalne brojeve. koji nisu algebarske iracio-
nalnosti. nazivamo Iranscendelllnim . K njima spadaju
1t = 3.14159265.. .. e = 2.7182818. .. .
de.~adski logaritmi cijelih brojeva (osim onih oblika IO'J, vei na
vrijednosti t~igonomet rijs k i h funkcija kuta koji je jednak cijelom
brOJU stupnjeva,
Realni brojevi. Sve racionalne i iracionalne brojeve nazivamo
realnim brojevima. Osnovna su svojstva skupova realnih brojeva:
l ) Skup realnih brojeva je ureen (vidi SIr. 302);
2) posvuda je g lu t (vidi str. 302);
 SLIJEDOVI I NJIHOVI LIMESr
304 ovo n 11 AN ALIZU 305
3 3 3 3
3) neprekinut skup je. lj. (za razliku od skupa racionalnih bro- 3) 3, - 2' 4' 8' 16 . .. (geome trijska progresija),
jeva) svaka t a ka broje vnog pravca ima jedan broj iz toga skupa
kao koordinatu: 4) I . - I , l , - I , I, .. . ,
4) aritmetike operacije s realnim brojevima uvijek su mogue I 3 7
(osi m dijeljenja s nulom. vidi str. 302) i daju kao rezultat neki 5) l, 2, 2
2, 2 4, 2S' ...,
realni broj. Potencira nje i inverzne operacije takoder su mogue
u sistemu rea lnih brojeva [iz svakog pozitivnog iracionalnog broja
6) 3. 4. 3.3, 3,4, 3,33. 3.34. 3.333. 3.334. .. . ,
moemo izvadi ti korijen po volji uzetog stupnja; svaki pozit ivni I I I I
rea lni broj ima logaritam za svaku po zitivnu bazu (osi m za je- 7) I. 2' 3' 4' 5' ....
di nicu)]. 8) l. - 2. 3. - 4. 5. -6, .. ..
D aljnje poopenje pojma broja u matem atik oj ana lizi jesu 9) -I, O, -2. O. - 3. O. -4. O. ....
ko mplek sni brojevi (vidi str. 575).
] I 3 3
10) I. II . 2. 12, 2 - 12- 2- 12,-, . .. .
2' 2' 4' 4
2. NI ZOVI I NJIHOVI L1J1lESl
. Limes niza. Ako za zadani niz ah a ao . . postoji broj A.
Nizovi, N izom brojeva nazivamo bes konaan sku p brojeva kojemu se broj evi ao neogranieno pribliuju kada n raste, ta da
takav broj A nazivamo limesom niza", Oznaka :
a l ' az, a.,_.. , all' . .. , .
A = lim oo'
koji su rasporeeni u odreenom pore aju jeda n za drugim, ...... ""
Brojevi koji ulaze u niz nazi vaju se lano vima. Cla novi n iza mogu ,
biti i meusobno jednaki.
Niz smatramo zadanim a ko jc pozn at zako n po kojem se on
Tana
... ""
fo rmulacija : A = lim a.. ako za svaki po volji ma leni
pozitivni broj e u zadanom nizu postoji takav broj aN da je bez
tvori. tj. pravilo po kojem moemo odrediti svaki lan niza. U iznimke za sve o.. koji su u nizu iza aN (tj. za ll> N ), njihova razlika
mnogim sluajevima moem o postaviti for mulu za opi lan ao od A apsolutno ma nja od e:
niza : I ao - I< > N).
(- 2l).".. .
A e (Il
Primjeri : I) ao ~ n. 2) ao = 4 + 3 (n - l ), 3) ao = 3 Od raz matra nih primjera I do 10 limes imaju nizovi 3. 5. 6
i 7. Limesi su :
I I I o- !
4)a. _(_ 1)0+1. 5)a - 3 - -- 6)a = 3- - - ]0 za

neparni
"
II I Qn ;"
" 2"-z'
3 I + 23" . lO- 2~+ I za parna. n,
/I 3
7)
an
3
=nI ' 8)
2

an =
3) lim
n-+ oo
Oo - O. 5) lim ao
n -iJ> oo
= 3, 6) lim Oo

. Geometrijski smisOfJ. Ako lanove niza. koji imaj u limes.

n + oo
= 3!.
3 ... ""
7) lim ao ~ O.

3
pri ka emo la~kama brojevnog pravca. ta da, poevi od aN, sva take
= (_1 )"+1 n, 9) ao = - n+
-2-
l
za neparni II i a. = O za parni n. ao padaj u u interval omeen s takama A - e i A e (sl. 261) : +
l . l .
] O) ao = 3 - --.-, za neparn i II ao = 13 - - 0 _
- za pa rn i n.
2'-' 22
2

Prvi lanovi tih nizo va jesu :

I) I. 2. 3, 4. 5 (niz prirodnih broje va)
2) 4. 7. 10. 13. 16 (a ri t metika progresija)
Brojevi cz" moau se za neke n poklapati s limesom A.
Ovdje sc razmatraju samo besko n ani nizovi,

\ll1le watil:ki priru n ik - 20

 UVOD U ANALIZU
306
lim a. = oo (limes jednak neizmjerno") .
-+- =
Tana [ormulacija: lim a. = oo , ako za po volji velik pozitivan
..... oo
broj K moemo nai u zadano"! ni~ taka~ broi N, da. su svi bro-
jevi a, za n > N po apsolutnoj vrijednosti veel od K .
l a. I> K (n > N) .
Ako su pri tom svi brojevi a. (n > N ) vei od O, piemo lim a. =
. ..... 00
~ + oo , ako su svi brojevi a. ma nji od O, tada piemo lim a. =
_ tI~ ~
Od razmotrenih primjera I do 10 neizmjerne limese imaju ni-
zovi 1), 2) i 8), pri emu je u primjerima I i 2 lim a. = oo.
,_00
Monotoni nizovi. N iz alt at , . . . , a" . . . nazlvaraot
uzlaznim, ako je
al < Q1 < 0 3 < ... < 0 " < ' 0 ' ,
silaznlm, ako je
al > a~ > 03 > ...> an > ... t
nesilazn im , ako je
neuzlaznim, ako je
a, > a, > a, > oo . ;;. a. > ....
Nizove oblika (I), (2), (3), (4) ope nito na ziv~mo .mon~toni/ll,
pri emu su nizovi (1) i (3) - monotono uzlazni, a m zo vi (2) I (4) -
monotono si/azni.
Nizovi (I) i (2) nazivaju se pon ekad, za razliku o~ niZ?va
(3) i (4) striktno monotonim. Take brojevnog pravca ~oje prika-
zuju W;ove monotonog ~ idu (pr~ma red nom brnjU. la~oval
u jednom smjeru, a kod mzova (3) I . (4) mogu . ~ n.eki susiedni
lanovi prikazati istim takama. Od nizova u .pr:unje~ do 10
na str. 304, monot oni su samo 1), 2), 5) (uzlazni) I 7) (silazni),
Ograeni niz. Ako za zadani niz moemo navest i ta kav po:
zitivni broj K da svi lanovi niza bez iznimke bud u po aps olutnoj
veliini manji od KOa. 1< K), ta da niz naziva,?o .ogradtnim; ako
takav broj ne postoji, niz je neogra en, Od primjera I do 10 na
str. 304 ograeni su nizovi 3 (K = 4), 4 (K = 2), 5 (K = 3),
6 (K = 5), 7 (K = 2), 10 CK = 13).
FUl'KCIJE lEDNE VA RIJABLB
307
Osnovni teoremi o limesima nizova
l) Niz moe imati samo jeda n limes.
2) Niz koji ima konaan limes ograen je: niz kojem je limes
neizmjerno nije ograen .
3) Monoton ograen niz ima konaan limes; a ko taj niz
monotono raste, onda je lim a" > a,.; ako monotono pada, onda je
lim all < a",
.-=
4) Monotono neogra en niz ima za limes neizmjerno ; ako
taj niz monotono raste, o nda je lim a. = +
oo; a ko monotono
- oo. pada, onda je lim a. = -oo .
' _ 00
5) Potreban I dovoljan uvjet da limes niza postoji. Da niz a..
+ a" .oo, a., ... ima limes, nuno je i dovoljno da za bilo ka ko malen
broj & moemo nai takav lan aN niza da se bi/o k oja dva njegova
lana, koja stoje iza ON , razlik uju jeda n od dr ugoga za broj koj i je
a psolutno manji od e, tj. :
l a, - a,\ < & za i>N ;> N.
Ostala svojstva i raunanje limesa vidi na str. 317 do 320 (Limes
(2) ' funkcije),
3. FU NKCIJE JEDNE VARIJABLE""
(3)
Definicija. Varijablu y nazivamo funkcijom varijab le x (argu-
(4) menta ili nezavisne varijable), ako za zada nu vrijednost x veliina y
popri ma jednu odreenu vrijednost (jednoznana funkcija; na pri-
mjer y = r) ili nekoliko od reden ih vrijednosti (vieznanaJunkcija,
na primjer funk cija y = IIX je dvoznana), Simboli J (x) , F(x),
G' (x) itd. oznaavaju razli ite funkcije varijable x; J(a) jest vri-
jed nost funkcije J (x ) koju on a prima za x = a; na primjer a ko je
J(x) = r + 2x - S, tada je J(3) ~. 3' +2 . 3 - 5 = 10.
Sk up vrijed nosti x, za koje je funkcija od redena, tvori podruje
definicije funkcije. Najee se razmat raju funkcije koje imaj u pove-
zano (suvislo) podruje definicije. Podruje real nih brojeva naziva mo
! suvislim a ko ono I) ima vie od jednog brnj a i 2) nema praznina,
tj. s v i broje vi izmeu bilo koja dva broj a, koja prip adaju podruju,
spadaj u u to podruje. Suvislo pod ruje moe biti neogradeno s
obje strane (tj. sadravati sve take brojevnog pravca), ogradeno
sliieva ili zdesna (tj. sadravati sve brojeve vee ili manje nd zadanog
broja) i ogradeno s obje strane (tj. sadravati sve brojeve izmedu
Niz koji ima ta svojstva naziva se '~mpIJnlm ili !undamnJUlfnim .
Ovdje sc razmatraju samo funkcije realne varijable. O funkcijama kom-
pleksne varijable vidi na str. 380. 58S.
 UVOD U ANALIZU
308 FU:--lKCUE JED NE VARIJAbL E
309
dva zadana), Suvislo podruje nazivamo takoder i intervalom b~o
Primjeri funkcija zadanih s nekoliko formula i njihovim gra-
jeva s krajevima a i b (a < b; kraj a ".'<;le biti jednak - oo, a, mj b fovima (sl. 263)*.
biti jednak + oo). Kraj intervala a ili b nazivamo otv"!"enl"! ako
- l za x < O,
o n ne pripada podruju . a zatvorenim. ~ko tom podruju pnpada
(krajeve - co i + co smatramo otvoren im). 1) y =
{
O za x = O. 2) y = za < O.
x' za x ;> O.
{x x
+ l za x > O,
Interval oznaavamo njegovim krajevima a i b zatvorenim
u zagrade Pri tom kod otvorenog kraja sta vljamo okruglu zagradu,
a kod zatvorenog uglastu, Interval sa dva otvorena kraj a :>azivamo 3) y = { ~ za cijeli. pozitivni n,
otvorenim sa jednim otvorenim i jednim zatvorenim krajem polu - Okada n nije cio.
of'rorenim: sa dva zatvorena kraja zatvorenim (vidi sl. 262).
yi
Naz lv
intervala
., G ran ice
pod ru ja
, Ozn ake
intervala
I
Prikaz II bre-
jevnom prav cu t
, ,
~I . ,
Otvoren a< x< b (a, b) a b -/ -O/
a b, li
Poluotvoren {o < x <b (a. bl JJ
a< x< b [a. b) a .P.
Za tvoren a -c x < b I [a. bl a b_
SI. 263

Podruje definicije analitikog izraza. U matemat ik oj analizi

- <:I) < x < + <:1) (- <:I) . +0:: SI. 262 u prvome redu razm atramo funkcije koje su definirane jednom
- oo < x -c b (- :.o. b) formulom, pri emu u podruje definicije takve funkcije spadaju
Beskona ni
- <:I) < x < h (- <:I) . hl s ve vrijednosti argumenata za koje zadani analitiki izraz ima
intervali
a < x < +<:1) (a. -I- <:1) s m is a o . tj. poprima odredene. konane realne vrijednosti. Takvo
podruje se naz iva podru jem definicije analitikog izraza. Obino,
I
I
a < x < + <:I) [a. + <:1)
ako nema dodatnih ogran ienja. kao podruje u kom je zadana
( postoj i) funkc ija, koja je definirana jednom formulom . pod razu-
esto razmatramo takoer funkc ije koje za podruje defini- mijevamo upravo podruje definicije. U pod ruje definicije ne ulaze
cije imaju kona an skup ili beskona an ni ~ . b~ojeva: .K~o u naelu one vrijednosti varijable za koje funkcij a: l) poprima
podruje definicije osobito esto razmatramo skup cijelih pozitivnih kompleksne vrijednosti, 2) postaje neizmjerna" (vidi str. 322.
brojeva (niz prirodnih broje va) ; vrijed nosti koje poprima takva tipovi prekinutosti funkcij a), 3) poprima neodreene vrijednosti
funkc ija moemo svrstati u niz: (vidi na SIr. 318 do 320. neodreeni oblici).

1 (1). 1 (2), 1 (3), .. . ,/(11) .. . Primjeri: 1) y = Vl

x' ; podruje definicije -1 < x < I ;
(funkcija cjelobrojnog argum e1lta).
d '
fi . .. 7t
2) y= lgeosx; po d rucje e mCIJe- i < x <+ 2'
1< 37t
2 < x <
Ra zmatramo takoer i podruja definicije, koja se sastoje od 51< (4n -l)", (411 + 1)1< . .. za n cio broj.
vie povezanih podruja i pojedinih brojeva . < 2 .. 2 < x < 2 '
Naini definicije funkcija. Funkcija moe biti zadana (defi-
nirana) na razliite naine. na pri~jer tablico,m vrijednosti. gra- Osnovni oblici analitiki zadavanih funkcija. Funkcije mogu
fom, sa jednom ili (za razna podruja) s nekoli ko form ula. biti zadane eksplicitno, kada je y izraen sa x [y = I(x) ; impli-
citno, kada su x i y meusobno vezani s jednadbom IF(x , y) = O),
na primjer, x + y' - I = O ili y' - xy = O; parametarskl, kad a
. Na bro jevn om pravcu otvoreni kraj intervala s imboli k i se oznaa va
strelicom, a zatvoreni kraj takom .
Strelice pokazuju da njihov; krajevi Uiljci) ne pripadaju graf u.
3 10 uvon u AN ALTZU FUNKCUB JEDNE VARIJABLE
311
su vrijednosti x i y, koje meusobno odgo varaj " jedna dru goj, na pnmjer 3xyl - 4xy +
x" - I = O. Ako ovakvu jednadbu
izraene pomou troe varija ble, koju na zivamo parametrom moemo algebarski rijeiti po Y. tad a dobivamo jedan od ovih
[x = <p (t) , Y = <;> (t) ], na primjer x ~ a cos t, y = a sin t. jednostavnih tipova alge barskih funkcija :
Inrerzne funkcije. Dvije funkcije y = lex) i y = 'p (x) zovemo l) Cijela f unkcija (polinom) : sa x se vri samo zbrajanje, od-
inverznim a ko za svaki par vrijednosti a, b, koje zadovoljavaj u bijanje i rnno enje: y = a.x" a1x"""' + + ... +
a. Posebno su cijele
uvjet b = [ (a), zadovoljavaju ta koe r uvjet a ~ <;> (bl, a za svaki funkcije y = a (konstanta), y = ax +
b (linearna [ unkeija), y =
pa r koji zadovo ljava uvjet a = 'p (h). zadovoljava uvjet b = [(a) . = ax' +bx +e (kvadratna f unkcija).
Jednu od dviju meu sobno inverznih funkci ja zovemo direk tnom 2) Razlomljena (racionalna) fun kc ija: sa x se vri zbraj anje,
(bez razl ike koju); drugu zovemo inverznom, s obzirom na prvu. odbijanje, mnoenje i dijeljenje" , Razlomljenu fun kciju uvijek
Primjeri inverznih f unkcija (sl. 264): I) Y = x' i Y =
2) y = e' i y = ln x, 3) J = sin x i y = Arc sin x,
"x moemo izraziti kvoc ijentom dviju cijelih funkcija :
aoX" + a,x"""' + .'. + a.
Da bi se iz direkt ne funkcije y = [(x) dobila inverznu, treba
meusobno za mijeniti mjesta argumenta i funkcije; jedn adba
y=b..... T'b lx"'"" ,+ oo
+bm '
x = [(y)definira implicit no inverznu funkcij u sobzirom na y = [(x) .
Ako rijeimo jed nadbu x = [(.v) po Y, dob ivamo inverznu fun kciju P osebnno
o nazivamo
nazi y = ex + db raz lomlJenom
ax ' lmearnom
' fiunk cijom . oo

y = 'p (x) u e ksplicitnom oblik u.

3) iracionalna fun kcija: Sa x , osim operacija nabrojanih
y \, pod 2), vrimo i korjeno vanje , Na primj er y = x + 3, V2
/
/ y = 'v(x' - I ) V:;:.
/, . ,
./ ,"i:'~"'" Transcendentne funkciie su takv e kod koji h argument i fun kcija
ne mogu biti ve r:a ni algebarskom zav isno u :l:a,xmy" = O. Jedno-

/
//0\''1 /
./
-'l
\
,
stavnije ta kve funk cije (elementarne transcendentne funkcije) jesu :
l) Potencija : varijabla x, ili neka njena a lgebars ka funkcija,
/ 2J / ' nalazi se u eksponentu (na primjer : y = e', Y = cr, Y = 23.<' -5. .
11 3)
SI. 264 2) Logaritamske fu nkcije: vari ja bla x, ili neka njen a a lge-
barska funkcija, nalazi se pod znakom logaritma [(na primjer :
G rafovi direktne i inverzno funk cije si metrini su s obzirom y = ln z , y = 19 x, Y = log, (5x' - 3x),
na sirnetralu prvog i treeg kva dranta (vid i sl. 264). 3) Trigonometrijske fu nkcije : varijabla x , ili neka njen a a lge-
Elementarne fuakclje" su funkcije definiran e formul am a koje banka funkcija, nalazi se pod znakom sin, cos, tg, ctg, sc, esc
sadre konaan broj a lgebars kih ili trigon ometrijskih o peracija
izvedenih na argumentu. funkciji i nek im konstan tama. (Pod tim
(na primjer. y = sin x, y = cos (2x +
3), y ~ tg V x).
operac ijama mislimo na etiri aritmet ike ope racije, pot enciranje Ak o se d ijeljenje ne mole iZbjei skraivanjem .

na po volji uzetu potenciju, korjenovanje, logaritm iranje i anti-
loga ritrniranje za po volji uzetu bazu, uzima nje tr igonometrijske
ili ciklometrijske funkcije). Elementa rne funkcije dijele se na alge-
barske i transcendentne .
Kod algebarskib funkcija su a rgu ment x i funkcija y med u-
sobno poveza ni algeb arskom jednadb om oblika :
I; a,x".v'" = O,
;'"1
Tablice jed nostavnijih e lumentarnih funkcija vidi na st r. 19 do 81, a grafove
elementarnih funkcija na str. 90 do 10 7. . ako se argument p rera u na II radijane.
Ili sa racionalnom funkcijom od. x. .
... Ak.o se kor jenovanje ne moe izbjei izl uivanjem.
Pod argumentom x trigo no metrijskih funkcija sin x, cos X , ts x u analiz i
ne razumijevam o kut ili luk krunice (ka ko se to rad i kod. prvih upoznavanja tih
funkcija II elementarnoj trigon o metriji). ve po volji uzetu veliin u; trigonometrij-
skefunkcijemogu bit i od rede ne i sto ana litiki , bez pomoi geometrijskih predod bi
Ina primjer funkcija sin .x sa svojim razvojem u red potencija (vi di lUI. str. 376) ili
kao rjeenje diferencijalne jednadbe ~+y - O s poetnim uvjetima x ... O. y - O,
: ; - l l. pri tak vom shvaanju trigonom etrijske funkcije njen je argument broj-
ano jednu luku krun ice koji je Izraen u ra d iian ima. Prema tom e za rau
nanje trfgonometrfiskib funkcija mogu pos lui ti obine tr igonemetrtjske tablice.
 ,,UNK CJJE JfD NE VARUABLE
31 2 UVOD U ANALIZU 313
4) Ciklometrijske funkcije : varijabla x ili njena algebarska Primjeri neelementamih funkcija:
funkcija nalaze se pod makom a rc sin , arc cos itd. (na primjer, l) Cijeli dio varijable x: y je jednak najveem cijelom brOJU
a rc sin x , arc cos Vl x). koji ne prelazi x . Oznaka: E(x); graf - vidi sl. 265.
Sve mogue kombinacije algebarskih i transcendentnih funk cija, 2) Apsolutna vrijednost varijable x : y = { - x za x >
< 00'
kada jed na funkcija moe sluiti kao argu ment za drug u, daj u xzax .
Oznaka : y = I x I; graf - vidi sl. 266.
. . . . In x Varc sin x
x' + 5 ~
+ - I za X< O,
slo ene funk cije, na primjer, y = ln SlO x, y
itd. Takve kombinacije elementarnih fun kcija, uzete u k o n a n o m
3) Predznak (eslgn urn) varija ble x: y = { 1 zaza xx > O.0,
=

b r o j u , daju takoder elementarne funk cije. Oznaka : y = sgn x ; graf - vidi sl. 263, I), na str. 309.
l za IX1< 1;

!
Neelemenlame funkcije. Funkcije koje nisu eleme ntarne mo-
emo definirati na razlii te naine, poevi od opisiva nja veze
izmeu vrijed nosti arg umen ta i funk cije. U matematikoj analizi
4) y = lim 1 I .... ili y =
ft _ oo + A.--- 4za I x I = I ; Grdf- vidi sl. 267.
esto se primjenjuju ovi nai ni definiranja neelementarnih funkcija" : O za l x l >l ;
l) Pomou nekih matematik ih formula (vidi str. 309). sin x .r x& Xi

2) Pomou graninih prijelaza ; posebno :

a) pomou redova i beskonan i h produkat a (vidi str. 342),
S) y =

J ~ dx i1i y ~ x - 3. 3 1+ S . 5 1 - 7 . 7! + ' "

Ozna ka : y = Si (x) (integralni sinus, vidi na str. 428).

b) pomou odreenih integrala (s jedno m ili dvije promjen-
ljive granice), koje ne moemo izra ziti elementarnim
6) y =
oo
,-
e' t" :' d t I'1I' Y l 'm
' ilIn....
funkcijama (vid i Sir. 385),
e) pomou odreenih integrala s ko nsta ntnim grani cama,
J

=
+
" _ oo x (x + I)(x 2) .. . (x + n - Il
koje imaju promjenljiv pa rametar (vidi st r. 472). Oznak a : y ~ r (x) (gama-funkcija), vidi str. 184.
7) Rjeenje Besselove jednadbe : x'y" x y' +
(x ' - n' ) y = O +
1 za odredene poetne uvjete (Besselova [unkcija, vidi na str. 540).
y" ld
Neki tipovi funkcija
I) Monotone funkcije su funk-
cije koje za bilo koji x. > Xl> iz
podruja definicije, zadovoljavaju
'0
o uvjet f(x,) > f (x,) (monotono
Sl. 26' Sl. 266 Sl. 267 uzlazna funkcija, sl. 268, a), ili
f (x ,) < f(x ,) (monotono silazna
3) Pomou diferencijaln ih jednadbi, koje ne moemo rijeiti funkcija, sl. 268,b) ; na primjer SI. 268
kvadraturama. y=e-', y = lnx.
Ako taj uvjet nije zadovoljen za sve vrijednosti x cijelog pod-
4) Pomou
funkcionalnih jednadbi.
ruja definicije, ve sa mo za dio podruja (interval, poluos), tada
za
neelementame funkcije koje imaju teoretsko ili praktiko se funkcija zove monotona u lom podruju" ,
znaenje, sasta vljamo tablice, crtarno grafove, prouavamo oso-
bine. Takve se funkcije nazivaju specijalnim; nj ima dajemo esto Monot one funkcije, naprijed definirane, es t o nazivamo monotonim II
posebna imen a i oznak e. l;r~m smislu. Funkcija pak. koja zadov oljava uvjet I(x.) > I(x,) ili I <x.) < { (x ,)
(bez znak. - ) naziva sc striktno uzlaznom (od nosno n rtktno IlIanwm ). Funkcija
prikazana na sl. 268. a striktno ;e uzlazna . a ona prikazana na sj . 268, b je ,nazna
Ponekad moemo definirati ist u funkciju na razliit e na i ne. u irem smislu (Da dijelu AS funkci ja je konstantna).
 UVOD U AN ALIZU UMES fUN KCUE 31S
314
2) Ogradene funkcije. Funkcija koja je og raena odozgo jest Limes funkcije neprekinutog argumenta (tj: sa suvislim podru
ona kojoj vrijednosti ne prelaze neki broj. a koja je ograena odozdo jem definicije).
jest ona kojoj vrijednosti nisu manje od nekog broja. Funkcij u Definicija. Funkcija y = [(x) ima limes A kada x -. a :
koja je ograena odozgo i odozdo nazivamo ograenom. A = lim [(x).
Primjeri : y = t - x ' je ograena odozgo (y <: 1); y = ex je .... .. .y

A - ---
A<~---="....
ogra ena odozdo o> O) ; y = sin x je ograena (- l <: y <: + 1) ; ako kod pribliavanja x k a vrijednost funk-
l,
cije [(x) dolazi po volji blizu broju A . za vri- Af
,,
y = l +4 x' .
Je ogra ena
d
(O < Y <: 4). jednost x = a moe da i ne poprimi vrijednost ,
A i openito moe biti nedefinirana.
3) Parne funkcije zadovoljavaju uvjet f (- x) = [ (+ x ) (sl.
Tana [ormulacija : A = lim [ (x) ako , za-
269. a) ; na primjer y - cos x, y = x' - 3x' l.
4) Neparne funkcije zadovoljavaju uvjet [(- x ) ~ -[(+x)
+ .... . .
davi po volji malen pozitivni broj E, moemo
Sl. 271

(sl. 269. b); na primjer y = sin x, y = x' - x.
SI. 269 SI. 270
S) Periodine funk cij e zadovo ljavaju uvjet [(x n = [(x);
. broj T nazivamo periodom funkcije (sl. 270). Obino se periodorn
naziva n ajmanj i broj T koji zadovoljava taj uvjet.
4. LIM ES FUNKCIJE
Pojam limesa je ovdje razmotren samo za dva tipa funkcija :
I) za funkciju kod koje je argument cio broj (vidi str. 308) i
2) za funkciju definiranu u suvislom podruju (vidi str. 307)".
Limes funkcije kod koje je argument cio broj y = f (x} (x =
= l, 2, 3, .. . n, .. .)
od reuje se samo za x -+ oo; to je limes niza
brojeva" [(1). f( 2), .. . . f(n}, . . . :
nai takav pozitivni broj 'l da po volji uzetim vrijednostima x u
intervalu a - To < x < a + 'l " (osim, eventu alno, vrijednosti x = a)
pripadne vrijednosti [(x) budu u intervalu A - < [(x) <
< A + (sl. 271).
, Uvjeti za postojanje limesa
J) Svoenje na limes nizu. Funkcija [(x) ima limes A za x = a,
ako za po volji uzet i niz vrijed nosti x (x " x" . .. , x .. .. .) iz pod ruja
definicije funkcije, kojemu je limes broj a, niz pripadnih vrijednosti
+ l[ (x ,).!(x ,), .. . .l(x,). . . .] ima limes. Taj limes A je za sve nizove
isti i on je limes funkcije [(x).
2) Couchyiev uvjet , Da bi funkcija f (x ) imala limes za x ~ a,
nuno je i dovoljno da su za po volji uzete dvije vrijednosti argu-
menta x , i x, iz podruj a definicije funkcije, a dovoljno blizu a,
pripadne vrijednosti funkcija [(x,) i [(x,) budu takoder medusobno
veoma blizu. .
Tuna fo rmulu cija : Da bi funkcija [(x) imala limes za x = a,
nuno je i dovoljno da za svaki po volji uzeti mali pozitivn i broj E
moemo nai takav pozitivni broj ll, da je za po volji uzeti X l i X:h
iz pod ruja definicije funkcije, koji zadovoljavaju uvjete I X l - a I <
< 7j i I x , - a I < To, ispunjen uvjet :
I[(x,) - [(x,) I < E.

A = lim [(x) = lim [(n). N eizmjerni limes f unkcije je pojam analoga n neizmjernom
limesu niza (str. 30S); simbolom lim[(x) = ::t) (limes jednak
x - oo n _ oo
. .. .
Primjeri : I) lim =
n _ oo n
! O, 2) lim
n ~ oo
(l + !).
n
= e.
neizmjerno) ozna ujemo sluaj kada za x -+ a nema limesa funkcije
zbog toga to funkcija [ (x) neogranieno raste po apsolutnoj
vrijednosti kada se x pribliava k a.
Pojam limesa moe se razmatrati i z.a funkcije sa sioleni jim pod rujem
definicije. Ako je II g ra nU n a tak a suvislog podruja. za koje je funkcija zadana.
Vidi str. 30'. t. da sc ta dvojna nejednakost zamjenjuje 5 jednostav nom : a - Tj < x ili OK < a + Tj
 UVOD U ANALIZU
LIM ES FUNKCIJE 317
316
Na primjer :
Tana formulacija: Iimf(x) = OO ako, zad avi po volji velik . .<'-1
". . .
.<'- 1
lim - -, - = +00, hm - ,- = - 00 ,
po~tivan broj. K, ml?emo . nai
takav pozitivni broj 71 da za po X~ + OO x x~ - oo X
vol}. uzete vrijednosti x u intervalu a -71 < x < a + 71 pripadne . J - .<' . 1 - .<'
vrijednosti f( x) budu po ap solutnoj vrijednosti vee od K : hm - _ .- = -oo hm - - = + 00.
~ oo+-+ oo r ' x~ - oo XI
If (x) I > K.
Osnovni teoremi olimesima funkcija
Ako su pri tome sve vrijednosti f (x) u int ervalu a - 71 <
< x < a + 71 pozitivne, tada piemo limf(x ) = + co ' ako su ne- l) 'Limes ko nstante jednak je toj konstan ti :
gativni, tada je limf(x) = - oo. "..... ' lim A = A .
"..... 2) Limes zbroja (razlike) konanog broja funk cija jedn ak je
. L ije vi i desni limes f unkcije. Funkcija f (x) ima za x = a lijevi
pripad nom zbroju (razlici) limesa tih funk cija:
hmes A ako se neogranieno pribliava vrijednost i A kada se x
u zlazno pri.~liava vrijed.nosti a. 0:oaka : A = [ (a - O). An a- lim [I(x) + <p (x) - <} (x) = lim [(x ) + lim 9 (x) - lim <l> (x),
10llno, funkcija za x = a una desni hmes A, ak o dol azi po volji X -)O Q X 0+ tJ X-+-Q x 4-a
blIZU A kada se x silazno pribliava vrijednosti a. Oznaka: 3) Limes produkta konanog broja fun kcija jed nak je produktu
A = fra + O). Npr. funk cija f (x ) = I I
za x -.. I tei limesa tih funkcij a :
lim [f (x ) . 'i' (x) . OJI (x) = lim [ (x ) . lim 9 (x) . lim OJI (x ).
1 + e-r-=-i x~ a x-+ a .l' ~ a X -+ Q
k razliit im lijevim i desni m limesima : f( 1 - O) = l , f (l + O) = O
(sl. 272). 4) Limes kvocije nra dviju funkcija :
lim [ (x)
Limes funkcije kada x -.. + oo i . f( x) " ..... . .
x -.. -oo. Broj A naziva se limesom Ilm - ( ) = I' ()' ako Je hm 'i' (x) ~ O.
x -+a ~ X lm cp X
fun kcije Y = f (x) kada x . ... + oo :
". . .
X -)OQ

A = lim [ (x )
SJ. 272
S) Ako je funkcija f(x) ukljuena izmeu dvije druge funkcije
X -4- + oo
9(X) i tj.(x) : 9 (x) < f(x) < oji (x) i ako jc lim <p (x) = A i
a ko. za da vi po volji malen pozitivan broj E, moemo nai takav lim <} (x) = A, tada je . x .....
" ..... hm [(x) = A.
broj N da se za po vo lji uzete vrijednosti za x > N pripadne
vrijednosti f(x) nau u intervalu A - t < [(x) < A + E. Analogno
". . .
6) Monotona funkcija neprekinutog argumenta ima limes (ko-
A = lim [(x)
x-+ - oo nani ili neizmjerni) za svaku vrijednost x (konanu ili neizmjernu);
monotona ograena funkcija ima konaan limes za svaku vrijed-
akol zad avi po volji malen pozitivan broj t, moemo nai takav
br~J N d~ se za po volji uzete vriiednosti za x < - N pripadne
no st x,
v~Je<!nostI f(x) nau u intervalu A - E < f( x ) < A + t. Na Neki vami limes;
primjer:
1) Broj e : lim (I + ! ) " = e - 2.71828 . .. (iracio nalan broj).
.
I lm x+I
- - = l,
l'
lm
x+ J
- - = 1, lim e' ~ O. x -e-ce x
x-+ + oo X x-+ - oo X x -+ - oo Tablica vrijednosti vezanih sa e vidi na str. 21. Broj e je ba za
Ako pak funkci ja po a psolutnoj vrijednosti neogranieno raste sistema prirodnih logaritama (vid i str. ISO).
kad a x neogran ieno ras te ili neogranieno pada limesa pri 1
2) BrojC: lim (1 + - + - + ... + ! - ln ll) = C = O,5TI2 . .
x -.. -:- 00 (x ..... - oo) nem a. Ta j uvjet oznaavamo: n-e-ee 2 3' II
lim f (x) = oo, lim [(x) = oo. (EII /trO\'a konstanta),
X-+- + OO )(-+ - 00
 LIMES FUNKCIJE
318 UVOD II A.NAUZU 319
sin x Primjer:
3) lim = l, ako je x duljin a luka ili kut izraen u ra- 2eos lx
X-+ O X
dija nirna. . ln sin lx s in j:;-
- - .-
I'm = I'lm - ...,-- - -- lim
Raunanje limesa. Za raunanje limesa primjenjujemo na prijed x -+ O ln Sin x x -e- o Cos X X -i>- O

iznesene OSnovne teoreme, ali takoer j ove : sin x

1) Prerva ramo funkciju u oblik za koji je lako nai limes.
. co s' lx
lim = hm --', '- = I.
Primjeri: lim ~ -II = lim (x' + x + J) = 3; --2 - x - )- O x ~o cos X
x4 1 x- x .... cos' lx
b) Neodredeni oblik O' oo. Ako je f(x) = cp (x) . ? (x ) [pod
istim uvjetima kao i u sluaju a) i lim cp (x) ~ O, lim lj> (x) ~ o:
X+G X -+O
('meodredeni obl ik O '00), tada za dobivanje limesa lim/ ex) funk-
~ lim
x .... o 1'1 + x+ I ciju pretvaramo u oblik _CP t) ili
( lj>
~x)
x....a
to dovodi do sluaja
sin O "Ii oo
I 'm - -lx= l"lm 2 (sin lx) =
2 I'lm sin 2x 2' d
- - . ...." lt . O I ;:;;; lj> (x) cp (x)
X+ O x X-+ O 2x 2%-+0 2x
Primje"' :
2) U sl uajevima koji Se svode na neodre ene oblike tr- 2x -2
O oo
. -oo ' O ' oo, oo - oot o"" oo' I"", primjenjujemo L' Hospitalovo
lim (T: - lx) tg x
x -+-n:!.
= lim
x-+r4.
-:=
I
=- ~ x-+ft/.
---.,,.- = 2.
ctg x
lim -
O' U
- sin2x
pravilo :
c) Neodredeni oblik oo - oo . Ako je lex) = cp (x) - ti' (x) i
a) Neodreeni oblici ~ ili : ' Ako je l ex) = ~ ~:~ pri emu lim cp (x) = oo, lim ti' (x) = oo (e necdreen i oblik oo - oo), tada
X -Jo- a X -+ Q
su funkcije cp (x ) i ti' (x) definirane- u interva lu koji sadri taku a za dobivanje limesa lim/ex) raz liku cp (x) - ? (x) pretvaramo alge -
i imaju u tom intervalu konane derivacije l? '(x) '" O]. i a ko je: .<-+a

lim cp (x ) =O i lim ? (x) = O ( neodredeni oblik g) barski u oblik ili : . To je mogue provesti na razliite naine

ili :
x,.". a x-+ a
[
na primjer cp - ti' = (!_!)cp :_!-].
lim cp (x) = oo i lim ti' (x) = oo
x -e- a x .....
(neodreeni <xl
oblik oo )
Primjer : lim
ti'
(_x 1_) (x x- x+ J)
= lim ln
CPti'
{OO}"
tada je: . x-l .<~l
ln x x-+ I x lnx - Inx
I lm f( x ) = l'lm ""(
cp'(x)
-) Nakon dvostruke primjene L'Hospitalovog pravila dobivamo :
X-+ Q x-+ o't' X

uz uvjet da taj limes postoj i ili je jednak oo (L ' Ho spitalo vo pravilo) . lim (X ln x - x + I) = lim ( ln x ) =
x .... t x lnx ln x .<-+ 1 In x + I -~ I
U sluaju da lim r}(:l) iznova pred stavlja neodreeni ' oblik
x-+ a tt' x
O ili
O
U
?': ,
oo
tada sc to pravilo ponovo primjenjuje itd.

tak i a. lp (x ) i ~ (x ) mogu bili i nedefin irane.

= ~~ (!: .!.) ~
< r
=
320 UVOO U ANALIZU NEPREKINUTOST I PREKINtITOST FUNKCIJA 321
d) Neodredeni oblik O", oo", I co . Ako je [(x) = 'JI (x)" (X) i ~ . ~
lim 'JI (x) = O, lim ':' (x) = O. najprije potraimo limes A izra za lim - = lim
l - cosx
= -1' .
hm - =
" l' sin x
lm - , - = oo; stoga je -
x~oY x ..",. o Xl 2' .%-+0"( .%-).0 X a.
X ~Q X -+ Q
In[(x) =.:.
(x) . 10 'JI (x), koji ima oblik O oo (slu aj b), a zatim
neizmjerno mala ~ konana, ~Y neizmjerno velika veliina.
ga potenciramo, tj. izraunamo e", , y
Primjer: lim x' ~ X; ln XX = x ln x; lim x ln x = lim ~nlx =
X-+ O X ~O X~ O 2) " =!n' o.
t'"
= (-ll"
n
(n je cio broj). za n -+ OO " i " su ne-
= lim (- x) = O, ln X = O, X - l. Izlazi lim XX = lo x
X~ O X~ O izmjerno male veliine; limes lim ~ = lim (-I)" ne postoji.
x-+ ool-" X+DO
U s l uajevima oo' i 1co postupamo analogno.
3) Osim L'Hospitalovog pravila, za rjeavanje neodreenih Red neizmjerno malih veliina. Dvije neizmjerno male veliine
a
ob lika primjenjujemo razvoj funkcije u Taylorov red, Na primjer: imaju isti red ako je njihov omjer konana veliina; ako je pak ~
x- x'
( x- -OX' + --- ) neizmjerno mala veliina, tada je ct neizmjerno mala veliina vieg
lim x - sin.:: = lim 3! 5! . _ ~. ._ ~
;r 40 XI x -+ o xa- , "
r
reda Dd " . ako je neizmjerno velika veliina, tada je ~ neizmjerno
y
mala i " ima vii red negoy.
Primjer: Veliine " = 1- cos x i y = x' imaju isti red ; " i Y
imaju vii red nego " = sin x.
5. NEIZMJERNO MALE VELIe INE Neizmjerno mala veliina " naziva se neizmjerno malom ve-
liinom m-tog reda s obzirom na drugu neizmjerno malu veliinu ",
Definicije. Funkciju ct varija ble x nazivamo neizmj erno malom ako je red "jednak redu neizmjerno male veliine ~m.
ili infinitezimalnom vel iinom za x _ a, a ko ona ima za limes nulu
(lim " = O). Ako je " = e (konstanta ) i lim " = O. tada je e ~ O. Primjer: S obzirom na neizmjerno malu veliinu x (za x -+ O)
x-+a sin x je reda l, a l-cos x reda 2.
tj. meu konstantama je neizmjerno mala veliina samo nit/a. Ekvivalentne su takve neizmjerno male veliine kod kojih je
Ako funkcija A varijab le x ima za x _ a nei zmjerni limes limes njihova omjera jednak l.
(vidi str. 316), tada je nazivamo neizmjerno velikom veli inom za Primjeri: neizmjerno male veliine x i sin x (za x ->- O) su ekvi-
x ~ a.
valentne ' neizmjerno male veliine x' i 1 - cos x nisu ekvivalentne.
Osnovna svojstva. Ako su a, ~ , r, ... neizmjerno male veliine Kada traimo limes omjera dviju neizmjerno malih veliina,
tada je : I) zbroj i ra zlika ct ".t
i a konana veliina (tj. nemaju za limes ni nulu ni neizmjerno),
y . neizmjerno mala veliina
oo

(ako je broj sum anda ogranien) ; 2) produkt ct ~ ili ct a neizmjerno

svaku Dd njih moemo zamijeniti ekv ivalentnom neizmjerno malom
veliinom. a da time ne promijenimo limese.

mala veliina ; 3) kvocijent ~ je neizmjerno mala veliina (ako je 6. NEPREKINUTOST I PREKtNUTOsr FUNKOJA
a
a "'" O) ; 4) kvocijent ~ moe biti ili neizmjerno ma la veliina ili Pojam neprekin utosti i prekinutosti. Veina funkcij a koje pro-
uavamo u matematikoj analizi neprekinute su, tj. pri malim
konana, ili n eizmjerno velika velii na , ili veliina koja nema
promjenama a rgumenta x funkcij a y mijenja se takoer veom a
limesa. malo a graf takve funkcije je suvisla neprekinuta krivulja. za neke
Primjeri : I) ,,=
sin x , ~ = l -cos x, Y = x'. za x- O <x, vrijednosti x neprekinutost se moe poremetiti, graf se prekida,
~
~ i Y su neizmjerno male veli i ne : Ilm - = lm
I' I - . cos x- = O; a funkcija ima prekinutost ; one vrijednosti argumenta kod koj ih
~-+ OC( x ..... o Sin X dolazi do prekinutosti funkci je nazivamo takama prekinutosti.
Limes konstante je konstanta sama. Na sl. 273 prikazan je graf funkcij a koje su posvuda neprekinute,

\1 a t cm ll.t i ' k i p ri ru ni k - 21
322 UVOD U AN ALIZU NEPREKINUTOST I PREKINUTOST f UN KCIJA
323
I
osim u takama prekinutosti A, B, e, D, E, F, G (slova se odnose f(x) = eN ; f (1 - O) = O, f (l +
O) = oo (prekinutost tipa
na projekcije taaka)" . take e na sl. 273, s tnm razlikom, da / (x ) u taki I nije definirana);
Definicija. Funkciju y = lex) nazi vamo neprek inutom za vri-
jednosti x = a (u t aki x = a) ako l) broj a pripada podruju 2) Konana prekinutost : pri prelazu varijable x preko vrijed-
definicije funkci je i 2) limes lim f( x) postoji i jednak je f (a). nosti a funkcija preskaee od jed ne konane vrijednosti 1c: drugoj
x-+ . (take A, F, G na sl. 273). Sa ma vrijednost I(x) za x = a moe

'
l f, :i('(
t,
:
Ako je funk cija zada na i neprekinuta za
sve vrijednost i x u interva lu od a do b, tada
je nazivamo neprekinutom II tom intervalu
(otvorenom, zatvorenom ili poluotvorenom, .
vidi na str. 308). Fun kciju koja je definirana
da i ne bude definirana (taka Gl, moe se poklapati s vrijedno u

tako I od f(a
+
f ta --:- 0) ili/(a O){taka F)i moe biti razliita kako od/(a -O),
+
O) (taka A).

Primjeri : I (x ) = _ 1_ " /(1 -0) = I , lO O) = O +

, , " i neprek inuta za sve take brojcvnog pravca I + e.l'- I
: i ., I :
nl--1\--'II-*-h+rc;.... na zivamo posvuda neprekinutom. (graf vidi na sJ. 272 ) I (x) = E (xl (vidi na sl. 265 na str. 312),
FG ' . za one vrijednosti a koje se nala ze unutar I(a + O) - a; I(x) lim 1- (vidi
ili na granici podruja definicije funkcije i u f(a - O) = a- I, =
kojima ona nije definirana, ili se vrijed nost
n~ oo l + x!A'
1 (0) ne poklapa s vrijed nou limesa lim/(x) l
SI. 273 X-+.
sl. 267), /(1-0) = l , 1(1 + O) = O, 1(1 ) = i'
ili lim f(x) ne po stoji, funkcij a irna prekinutost 3) Uklonjiva prekinutost : lim/(x) postoji: l(a~ O) = / (a+
x ... .
X-+.
(n/ake prekimaostiey":",
Ako je funkcija I(x) neprekinuta u svim takama nekog in-
+ O), no za x = a funkcija ili nije definirana ili ima vrijednost
I (a) "< limf(x) (taka D na sl. 273). Taj sluaj prekinutosti na-
tervala izuzev kona nog broja taaka u koji ma I (x) irna ko nane x .....
prekinutos ti (vid i dalje), tada takvu funkciju nazivamo po odsjecima ziva rno uklonjivim, jer pridavajui f (a) vrijednost lim lex) ('>do-
neprekinutom ; nje n gra f se sastoji od nekoliko odsjeaka kri vulja . x -+.
Tipovi prekinutosti funkcij a koje esto susreemo. daje mo grafu jed nu takus ") napravili smo funkciju neprekinutom.
Razliiti sluajevi neodre eni h oblika koje pronalazimo L'Hospi-
l) Neizmjerna prekinutost (funkcija postaje neizrnjern a) slu- talovim pravi lom i dru gim nainima (str. 318 do 320), koji daj u kao
aj je koj i najee susreemo (take B, e, E na sJ. 273).
rezult at konani limes, predstavljaju primjere uk lonjive nepreki-
Primjer i : nutosti.
rt = tgx, f{i - O) = + 00 , I {i+ O) = -oo~ , ; I (x ) =
Prtmjer V1+X -
x
lzaO ' neod re em. o bl'lk O
x .... d aje ~t
O
(graf vidi na st r. 106) (prekinutost tipa take E na sl. 273) ;
I I
11"f+X - I
za x "< O posta la
I(x) = (x-Jji; 1(1-0) = +CX), 1(1 + O) = +CX) limf(x) = 2; ' funkcija I(x) = x je nep re-
(prekinutost tipa take B na sl. 273) ; x ... O ( ! za x = O kinuta.
2
. Strelice na grafu dogovorno ozn a u i u da ta ka koja sc nalazi na vrhu
strelice ne pripada grafu; kru i em ozna e n a ta ka je ona koja grafu pripada . Neprekinutost i take prekinutosti elementarnih funkcija
o D rugi uvjet moe biti zamijenjen o vimc kvi va lentnim u vjetom ; za nciunjerno
~It e razlika ~ - f Ca -t- 0:) - / (a ) j e nei zmjerno ma lena (neizmjerno maJom Sve elementarne funkcije su nepreki nute u njiho vom podruju
prirastu argumen ta od govara neizmjerno malen prirast fun kcije). definicije; take prekinutosti tih fun kcija ne pripadaju podruju
A ko je funkcija de finirana ~O s jed ne strane zadanog argumenta x ..... a
(na primjer + Vi za x = O. arc cos x la x ::z I ), lada ne a:ovori mo o prekinutc au,
definicije. O istra iva nju i konstru kciji grafa elementarne funkcije
"et o pr esta nk u fun kcije.
O s tm bol ko m oz n aa va nju / (0 - 0), r (n + m. vidi str. 316. Ili prenosei Istrgnutu ta k u (Dl na lleaf.
 UVOD U ANALlZU :'\F.PRE h.I~ UIOST I PREXIS UTOST FUN KCIJA
324 325
vidi na str. 280; grafove jednostavnijih funkcija vidi na str. 90 do 107. Nazivnik izraza y za x = 2 je konaan: prema tome za x = 2
Ovdje dajemo samo ope podatke o prekinutosti elementarnih funkcija ima neizmjernu prekinutost, onakvu kao u taki C na
funkcija. sl. 273.
Cijele funkcije (polinorni) posvuda su neprekinute (na cijelom Nazivnik postaje nula za x = O i za one vrijednosti x za koje
brojevnom pravcu). l
postaje nula sin Vl x ; ove posljednje vrijednosti se podudaraju
Razlomljene funkcije ~~~~ [P(x) i Q(x) polinomi] posvuda su
l--
s korijenima jednadbe Vl - x = n1t ili x = 1 - ,rna, gdje je n
neprekinute, osim za one vrijednosti a kod kojih je Q (x) = O, . po volji uzet cio broj . Niti za jednu od tih vrijednosti nije brojnik
ali P (x) "" O; za vrijednosti x = a funkcija ima neizmjernu pre- jednak nuli, pa funkcija ima za vrijednosti x = O, x ~ l , x ~ I 7<",
kinutost. Ako je a korijen nazivnika i brojnika, tada funkcija ima x ~ 1 8,.., x = l 27rr', . .. neizmjerne prekinutosti kao u
neizmjernu prekinutost samo u onom sluaju kada je viestrukost taki E na sl. 273.
korijena nazivnika vea od viestrukosti korijena brojnika ; u pro- Svojstva neprekinutih funkcija
tivnom sluaju prekinutost je uklonIjiva .
Iracionalne funkcije . Radikali (s cijelim eksponentom korijena) 1) Prola enje kroz nulu (Cauchyjev tcorem), Ako je funkcija
cijelih funkcija neprekinute su funkcije za sve vrijednosti x koje f(x) definirana i neprekinuta u zatvorenom intervalu [a, bl i ima
pripadaju podruju definicije; na granicama tih podruja one mogu na krajevima intervala vrijednosti f(a) i f(b) s razliitim predzna-
prestati konanom vrijednou (korijen sa parnim eksponentom cima, tada izmeu a i b postoji (najmanje jedna) takva vrijednost e
aritrnetiki razmatran, na granici izmeu pozitivnih i negativnih vri: za koju je f(x) jednaka nuli: '
jednosti radikanda). Radikali iz razlomljenih funkcija su prekinuti [(e) = O (a < e < b). Y Y
za one vrijednosti x za koje funkcija pod korijenom ima prekinutost. : ;
Trigonometrijsko funkcije sin x i cos x su posvuda neprekinute; (Geometrijski smisao: nepreki- ,,t '+/ /
nuta krivulja, koja prelazi sjedne /
tg X J. sc x imaju
. . besk onanu prekinutost
. +
za x = (2n 1)1< ; ctg x strane osi x na drugu, sijee
I ,
I I ..br.+
2 tu os.) IV o-
i esc x imaju beskonanu prekinutost za x = n1t (n cio broj). j .....+-
, l I --""1' ,
2) Teorem o meduvrijednosti- 0~\c-cL:)c....:..::::",,
x 01 ~u> x
Ciklometrijske funkcije. arc tg x i arc ctg x su posvuda nepre-
ma. Ako je funkcija f(x) defini- al bl
kinute, arc sin x i arc cos x prestaju na granicama intervala njihova
podruja (- l < x < + 1).
rana i neprekinuta u nekom su-
vislom podruju i ako u dvije
SI. 274
Eksponencijalna funkcija ex ili a' (a > O) posvuda je nepre-
take a i b (a < b) tog podruja prima nejednake vrijednosti A i B:
kinuta.
Logaritamska funkcija log x (za svaku pozitivnu bazu) nepre- feal = A, f(b) = B, (A "" B),
kinuta je za sve pozitivne vrijednosti x i prestaje za x = O
ond a za bilo kakav broj C izmeu A i B postoji bar jedna taka e
(lim log x = -oo, desni limes).
izmeu a i b takva da je :
"0+0
U sluaju sloene elementarne funkcije istraujemo prekinutosti f(e)=C (a <e <b;A <C <B ili A >9 >B),
za one vrijednosti argumenata kod kojih imaju prekinutost jedno-
stavne funkcije, koje ulaze u sastav sloenih funkcija (u skladu (funkcija f(x) prolazi kroz sve mcuvrijednosti izmedu A i B).
s gore nabrojanirn sluajevima). ..L 3) Postojanje inverzne funkcije", Ako je funkcija [(x) defini.
Primjer : Treba odrediti prekinutosti funkcije y
x-' .
e, rana u nekom suvislom podruju I i ako je u tom podruju I nepre-
kinuta i striktno r a ste (ili striktno pada) (str. 313), tada za
1 x sin Vl x nju postoji jednoznana neprekinuta i striktno uzlazna (ili
Eksponent - - 2 ima neizmjernu prekinutost za x = 2; s t ri k t n o silazna) inverzna funkcija 'fl (x), definirana II podruJu II
I x-
ex-' ima za x = 2 neizmjernu prekinutost vrijednosti koje prima funkcija f(x) (sl. 274'a i b).

(ei~i) x - 2_0 = Ot (e x!:"2) x _ 2+ 0 := co. Vidi na str. 310.

326 UVOD U ANALIZU
4) Teorem o ogradenosti funkcije. Ako je funkcija f(x) defini.
ra na i neprekinuta u zatvorenom intervalu [a, bl, tada je ona U tom
intervalu ograen a i postoje dva takva broj a m i M da je :
m < f(xl < M za a < x < b.
5) Postojanje najvee i najmanje vrijednosti, Ako je fun kcija
f(x) definirana i neprekinuta u zatvorenom intervalu [a, bl, tada
u tom interval u postoji najmanje jedna taka e, takva da je vrijed-
nos tf(c) najvea izmeu svih vrijednos ti f(x) i najmanje jedna taka
d ta kva da je vrijednost f(d) najma nja izme u svih vrijednost i f(x) :
f(c) > f(x) f(d) <; n (a <; x <; b).
Razliku izmeu najvee i najmanje vrijed nosti nep rekinute
funk cije nazivamo oscilacijom tc funkcije u zad anom intervalu",
6) Funkcija koja je neprekinute u zatvoreno m intervalu, u tom
je intervalu i jed noliko neprekinuto (vidi dalje).
Jednolika neprekinutost. Funkciju y = f(x ) nazivamo jednoli ko
neprekinutom u odreenom podruju definicije, ako za svaki po-
zitivni broj e mo emo nai takav broj "lj. da za po volj i uzete
dvije take x" x, koje pripadaju podruju definicije funkcije i koje
su meusobno udalj ene za manje od "lj. razlika pripadnih vrijednosti
funkcija f (x ,) i f(x ,) bud e po apsolu tn oj vrijednosti manja od e:
If (x ,) - f( x,) I< e pri ! x, - x , 1< "lj.
Jednolika nep rekinutost oznauje da je u
svim dijelovima podruja definicije funkcije do-
v
voljan jed an te isti stupanj blizine dviju vrijed-
nosti argumenta. da bi se do bio zadani st upa nj
blizine. koji odgovara . vrijednostima funkcije .
Nije uvijek funkcija koja je neprekinuta
u zadanom podruju u tom podruju i jednoliko ""~=-~ y
neprekinuta, SI. 275
7. FUNKCIJ E OD VISE VARIJABLI
Definicija. Varij ablu u nazivamo funkcijom n varijabli x, y.
z, . .. , t (arg umenata), ako za zadane vrijednosti tih varija bli veli-
i na u poprima jed nu odreenu vrijednost (fednozna na funkcija)
ili nekoliko odreenih vrijednosti i viezna na f unkcija). Oznake :
Pojam oscilacije funkcije moe biti prolren i na funkcije koje Demaju
naj...etc j najmanje vrijednosti.
F USKCIIE OO VI Se VARIJABU 327
funkcija dviju varijabli: u = f(x. y), funkcija triju varijabli :
u = F (x , y, z). funkcija n varija bli : u = <;l (x, Y. z. .. . . t ). Skup
od n brojeva, koji predstavljaju pripadne vrijednosti svake varijab le,
nazivamo sistemom vrijednosti argum enata" ,
Primjeri : Funkcija dviju varijabli: u = f (x. y) = xy' ; za sistem
vrijednosti x = 2, Y = 3 funkcija poprima vrijednost f (2,3) =
= 2 . 3' = 18. Funkcija etiriju var ijabli u = 'l' (x, y , z, t ) =
= x ln (y - zt) ; za sistem vrijednosti x = 3, y - 4. z = 3, t ~ I
poprima vrijednost <;l (3. 4, 3, l) = 3 . ln (4 - 3 I) = O.
Geometrijsko prikazivanje
Prikazivanj e sistema vrijednosti argumenata. Sistem vrijednosti
dv iju varijabli x, y moe biti prikazan takom P II ra vnini s Des-
cartesovim koordinatama x i y (vidi str. 226) ; sistem vrijedn osti
triju varijabli x, Y. z takom P II prostoru s Descartesovim koord i-
natam a x, y, z. za sistem od etiri i vie varijabli ta kovo prikazivanje
nije mogue ; ipak je po analogiji uobiajeno nazivali sistem vrijed-
nosti n varijabli x, y , z, .. t takom n-dimenzionalnog prostora
S k oordinatama x, y, z, .. . , t. U pre a njem primjeru je sistem
brojeva (3, 4, 3, 1) t aka 4-dimenz ionalnog prostora s koordina-
tam a x = 3, y = 4, z = 3, t e-e l. Prema to me nazivam o funk ciju
od vie varij abli f unkcijom take (vidi str. 615).
v
v.t-j-t
y
, ej
aj
bi
51.276
Prikazivanj e funkcije d viju varijabli II - f t, y) . Analogno
g r a f'u funk cije jedne varijable prikazujemo funk ciju dv!j~ varijabli.
plohom koja ima jednadbu u - f(x, y) = O (sl. 275)(Vld. str. 251).
Na primjer, funkcija u = 1 - ~- ~ (sl. 276, ~) prikazuje se ravni-
, ,
nom (vidi str. 252). funkcija u = ~ + ~ (sl. 276. b) e1iptikim
Ili taka e-d tmen zfonalncg prostora. vidi nitc.
 328 UVOD U ANALIZU FUNKCIJE OD VISE VARUA BU
329
para boloidom (vidi str. 262), funkcija u = V16- x' - y' (sl. 276, e) dvostruko suvislo podruje. Primjeri dvostruko suvislih podru ja
polukuglorn itd. prikazani su na sl. 278. Analogno, na sl. 279 prikazana su vie-
Podruje u kojem je funkcija zadana jest niz sistema vrijednosti struko suvisla podruja.
koje u okviru razmatranog pitanja argumenti mogu primiti. Ta
Podruje na sl. 280 nije suvislo.
podruja mogu biti razliita ; esto sreemo funkcije sa suvislim
podruj ima definicije.
Suvisla podruja triju varijabli (jednostavniji sluajevi): i tav
prostor, ili njegov dio, ograen je s jednom ili nekoliko povrina ;
take tih povrina mogu ili ulaziti ili ne ulaziti u podruje definicije;
nazivi tih podruja analogni su onima navedenim na sl. 277 do 279
za funkcije sa dvije varijable. Za funkcije koje imaju vie varijabli
moemo uvesti analogne geometrijske oblike u viedimenzionalnom
prostoru.

SI. 217
SI. 279
Suvisla podruja dviju varijabli. Podruja prikazana na sl. 277
nazivamo jednostruka suvislim':" (u jednostruko suvisla podruja
Na ini zadavanja funkcija
spada i cijela ravnina). Ako unutar razmatranog dijela ravnine
Zadavanje tablicama. Funkcija sa dvije varijable moe biti
zadana (definirana) tablicom vrijednosti (primjer takvih tablica
vidi na str. 86 - tablice vrijednosti eliptikih integrala), U toj
tablici su vrijednosti argumenata rasporeene na lijevom i gornjem
rubu , a vrijednost funkcije se nalazi na presjeci tu dotinog stupca
i reda. Tablice takvog oblika nazivamo tablicama sa dva ulaza.
Zada vanje formulama . Funkcija od ne-
koliko varijabli moe biti zadana pomou
SI. 278 jedne ili nekoliko formula. Primjeri:
y
ima jedna taka, ili jedno jednostruko suvislo podruje, koje ne I)u = xy' ; 2) u = x ln (y - zt) ;
spada li podruje definicije funkcije, tada je taka v dio ravnine X +y za x > O, y > O,
Funkcije sa tri i vie varijabli ne mogu se analogno geometrij ski prikazati. 3) u = x- y za x > O, Y < O,
No II analogiji s plohom u trod imenzionalnom prostoru uveden je sli an pojam -x +y za x <O, y > O,
[
hiperplohe i za n-dimen zionaln i prostor.
N a sl. 277 prikazani su jednostavni sluajevi suvislih podruja dviju va-
-x - y za x < O, y < O
rijabli i oznaena njiho va imena (podruja su crt kana t ako granica pod ruja ulazi
(Ova se funkcija moe napisati i li obliku o ,
u podruje definicije. tada je ona prikazana fzvueaom crtom , ako ne ulazi, onda
t a kastom). u = I x I + I y I.) SI. 280
330 UVOD U ANALIZU Fl1J'OKCIJE OD vrsa VARIJABLI 331
Podruje u kojem je analitiki izraz definiran (podruje postojanja Homogene funk cije vie varijabli su funkcije Jt. Y, z . t )
f unkcije). U matematikoj analizi u prvom se redu razmatraju funk- koje zadovoljavaju uvjet :
cije koje su odreene jednom formulom. Pri tome su u podruje
f( Ne. AY. Az, .. , >.t) = A' f (x. Y. z. .... t ) (Aje po volji uzet broj) ;
definicije takve funkcije ukljueni svi oni sistemi vrijednosti argu-
menata, kod kojih zadani analitiki izraz im a s m is a o , tj. poprima broj II nazivamo stupnjem homogenosti. N a primjer:
odreene konane realne vrijednosti. Takvo podruje nazivam o x +z
podrujem u kojem je analitiki izraz definiran. Obino. ako nema /I = x - 3xy + T + x IY/ xy
- --X;
+ Y (Il = 2) ; u = 2x _ 3y (n = O).
dodatnih ograda, pod podrujem definicije (postojanja) funkcije.
koja je odreena jednom formulomrazumijevamo upravo podruje za homogenu funk ciju /I = f(x. y , z, .... t ) vrijedi Eulero va formuta :
u kojemu je ana li tiki izraz definiran.

yi
x aafx+ y af
ay + ... + t af
at- = n f (x. Y. z. . .. . t) .

Zavisnost funkcija sa vlk varijabli. Dvije jednoznane funk cije

sa dvije nepoznan ice u = f(x. y) i v = <p (x, y), koje su zadane
u nekom podruju, nazivamo zavisnim ako je jednu od njih mogue
izraziti kao funkcij u druge : u = ' F (v ) ; tj. za svaku taku podruja
definicije vrijedi identitet:
y f(x, y) - F [<p (.e, yl] ili <ll (J, <p) = O;
i nezavisnim, ako takva funkcij a F ili <1> ne postoji. Na pnrnjer,
S I. 281 dvije funkcije u = (x' + T )' i v = Vx ' + yi, definiran e u podru-
ju x' + T > O, zavisne su. jer je u = ....
Primjeri : l) u = x' + T ; podruje definicije su sve vrijednosti Analogno : nl funkcija lih U2, , Um od n varijabli X h X I ' .. . , Xn '
x i y (cijela ravnina). 2) u = .
l ; podruje definicije koje su definirane u nekom opem podruju, nazivamo zavisnim.
VI 6 - x' - ) ' ako jednu od njih (biJo koju) moemo izraziti kao funkciju ost ali h.
su sistemi vrijednosti x i y. koji zadovoljavaju nejednadbu tj. da za svaku taku podruja vrijedi identitet :
x + y' < 16 (otvoreno podruje unutranjosti kruga, sl. 281, a). u, o=: F (Uh Us , o , Ul_h U'+h , Um) ili tl) ( lih U2, o , Um) = 0,
3) u = arc sin (x + y); podruje definicije su sistemi vrijedn osti
x i y. koji zadovoljavaju nejednadbu - l <; x +
y <; l (zatvoreno i nezavisnim. ako takva funkcija F ili <I> ne postoji. Na primjer, tri
podruje. traka izmeu paralelnih pra vaca, sl. 281. b). funkcije od n varijabli :
4) u = arc sin (2x - l) + V l - i' + VY
+ ln z; pod ruje II = Xl + x, + ... + x.. v ~ xl + .q + ... + x~,
definicije su sistemi vrijednosti koji zadovoljavaju nejednad be
O <; x <; I. O <; y <; l . z > O (sve take prostora, koje se W = X IX: + XIX. + ... + X IX" + x.x. + ... + X"_I X II'
nalaze nad kvadra tom sa stranicom l . sl. 281, cl. definirane u n-dimenzionalnom prostoru za visne su. jer je v =
= u' - 2w.
Osnomioblici analitikog zadavanja funkcija. Funkcije od ne- Analitiki kriterij nezavisnosti dviju funkcija u = f(x , y) i
koliko varijabli zadane su eks plicitno, ako su izraene pomou v = <p (x, y): njihova Jacobijeva determinanta, tj. detenninant a :
argumenata : u = It, Y. z . t); implicitno, kada su argumenti i
funkcija vezani jednadbom F(x, Y. z. .. .. t. u) = O; parametarski, a f af
kada je n argumenata i funkcija izraeno eksplicitno sa n novih
varijabli (parametara) : x = <p (r, s), y = 0/ (r. s). u - X (r, s)
ax ay , koju piemo i ovako: DU; <p) ili
D (/I, v)
(funkcija sa dvije varijable) ; x = <p (r, s. t ), y = 0/ (r, s. t). o<p a<p D(x ,y) D (x, y)'
z = X (r, s. t). u = X (r . s. t ) (funkcija sa tri varija ble) itd. ax ay
332 UVOD U A='Al1lU Ft.Jr.."KCJ1E OD VIE VARIJ ABLI
333
ne smije u razmatranom podruju biti identiki jednaka n uli. Taj se za po volji uzete vrijednosti x i y, meusobno nezavisne, iz inter-
se kriterij poopava na sluaj sa n funkcija od istog broja n vari- vala a -"I) < x < a + "1) i b - "I) < Y < b + lj (sl. 282) pripadne
jabli Ul = fl (Xli X!t . . 0' xJ, .. o, IIIt = f,. (Xh x s, . . . , XII) : vrijednosti f(x, y) nalaziti u intervalu
af, af, af, A- e < f (x, Y) < A + e.
ax, ax , ' " ax.
Pojam limesa funkcije veeg broja varijabli f(x, Y, Z, oo , t)
af, aaxf', . a~xf,., - D (/"J., ,1.) !-;. o uvod imo analogno.
ax, = D (x" x" , x.) . Kriteriji post ojanja limesa koji su razmotre ni za funkcije
s jednom varij ablom (svo enje na limes niza, Cauchyjev kriterij,
al. af. ar. vidi str. 314) analogno se proteu i na funkcije s vie varijabli.
ax , ax; ' " a.:
Viestruki limesi. Ako za funkcij u sa dvije varijable J(x , y)
u sluaju kada je broj m funkcija u" u,. .. . , Um manji od broja na emo najprije limes limf(x, y) (uzimamo da je y konstantan) i od
varijabli Xl> x" oo., x. te su funkcije nezavisne, ako je samo jedna x ->- a
determinanta m-tog reda u matrici dobivenog izraza, koji je funkcija od y, na emo limes za y -+ h,
tada naeni broj B = lim [limf(x, y)] nazivamo visestruktm Ii-
au. a", au, y-+ h x -io- a
mesom. Ako promijenimo poredaj graninih prelaza, dob ivamo
ax . aX-.- ... ax. drugi viestruki limes : e = lim [limf(x, y)].
a", au, au, b-~----_
b - -- - e x -s-e y -+b
ox, ax, .. . ax. b - ---
l
l
, I Open it o je B !-;. e (takoer ako oba limesa post oje): na

CUm Bllm atfm

I , l

a-71 a a+7l ~
. . za f unk CIJU 'J( X,Y) = x' - y':1+ r t
pnmjer oo + +
j' za x-+ O, Y -+ O
. x y
aX, ax; ' " ax~ Sl. 282 Imamo B = -I, e = +1 .
razliita od nule. Broj nezavisnih funkcija jednak je rangu !L spo - Ako funkcija f(x, y) ima limes A = limf(x, y), tada je B =
menute matrice'. Pri tome su nezavisne one funkcije kojih deri- x .....
y->-b
vacije slue kao elementi neke delerminante !L-tog reda, koja nije
identiki jednaka nuli.
= e= A . Ali jednakost viestrukih limesa B =e ne povlai po-
stoja nje limesa A.
Ako je m > n, tad a ne moe vie od n funkcija od zadanih m
biti nezavisno. Neprekinute funkcije od nekoliko varijabli
Limes funkcije od nekoliko varijabli". F unkcija dviju varijabli Odredivanie, Funkciju od dvije varijable u = f(x , y) nazivamo
/I = J(x, y) ima limes A za sistem vrij ednosti x = a, y = b [oznaka :
neprekinutom za sistem vrijednosti x = a, y = b [u taki P (a, b),
A = limf(x, y) ], ako se kod pribliavanja x prema a i y prema ak o: l) taka P (a, b) pripada podruju definicije fun kcije,
x->- a
y->-b 2) limf(x, y) postoji i jednak je f(a, b); u protivnom sluaju
h na b il o koji nain J(x,Y) pribliava k broju A. U taki x ->-a
p (a, b) (tj. za sistem vrijednosti x a, y = =
b) funkcija moe i da .v+b
funkcija ima za x = a, y = b prekinutost, Ako je funkcija zadana
ne poprimi vrijednosti A i openito moe biti nedefinirana.
Tana formulacija: A = limf(x, yl ako, zadavi po volji i neprekinuta u svakoj taki koja pripada nekom suvislom po-
x ->- a druju, tad a se ona naziva neprekinutom u tom podruju.
y ->-b Analogno se odreduje neprekinutost za funkcije od nekoliko
malen pozitivni broj e, moemo nai takav pozitivni broj "I) da e varijabli.
o rangu matrice vidi sir. 170. Jednolika neprekinutost funkcij e od nekoliko varijabli u nekom
.. Ovdje se razmatraju f unkcije koje su definirane u suvislom podruju
("'idi str. 328 i 329). suvislom pod ruju definira se isto lako kao za funkcije s jednom
 334 UVOD U ANAllZU R ED OVI BROJEVA,
335
varijablom (str. 326). Na primjer, funkc ija sa dvije varijable J(x, y) 8. REDOVI 8ROJEVA
jednoliko je neprekinuto U zadanom suvislom podruju ako za sva ki
pozitivni broj e moemo nai takav pozitivni broj 'l, da za bilo kojc Definicije. Izraz oblika
dvije take P, (X., yJ i P, (x" y,), koje zadovoljavaju uvjete
l x. - x, I < 'l, I y. - y, I < 'l, ra zlika pripadnih vrijednosti funk-
o, + o, + ...+ o. + ...,
cije bud e po apsolutnoj vrijedn osti manj a od e: gdj~ broj evi o.. a" .. . , a ., ine beskonaan niz (vidi str, 308).
nazi vamo redom brojeva; sume Sl = ah SI = al + ah S3 =
IJ (x., Y.) - / (x" y, ) I < e. + +
.= ll. a, a, . . . S. = a, a, + + ...+
a" nazivamo djelominim
Nije uvijek funkci ja, koja je nepre kinu ta u zadanom podruju , lli parcijaJni"., suma ma reda, a lan a. opim lanom reda. Ako
u tom podruju i jednoliko neprekinuta, nIZ pa rcijalnih suma S,! S" ... , S.. . .. ima limes (za n -+- oo)
Svojstva nepreIdnutlb funkcija od nekoUko varijabli hm S. = S, tada red nazivamo konvergenInim, a broj S sumom reda
n~ oo oo
I) Prolaz kro z nulu (Cauchyjev teorem), Ako je funkcij a (oznaka : - !:I a. = S) ; ako limesa nema, tada je red divere entan :,
J(x, y) zadana i neprekinuta u nekom suvislom podruju, i u dvije ~

t ake tog podruja P, (x ,. y,) i P, (x" y,) ima razliite predznake, u posljednjem sluaju veliina S. moe neograni eno rasti
oo
tada u tom podruju postoji najmanje jedna ta kva taka P, (x" y,) (lim S. = oo, !: o. = oo), ili oscilira ti. Nuni i dovoljni uvjet
u koj oj je funkcija J (x, y) jedna ka nuli : n~ oo F I

J(x" y ,) = O, ako je J(X., Y,) > O i It yJ < O. za ko nvergenciju reda svodi se na uvjet za postojanj e limesa niza
Sh S . .. . S., .. . (vidi str. 307).
2) Teorem o meduvrijednosti. Ako je funkcija / (x, y) zadana
i nep rekinuta u nekom suvislom podruju, i u dvije t ake tog po- Primjeri. Red:
druja P, (x .. yJ i P, (x , i yJ poprima nejednake vrijedn osti. A i I-L, !-i-~. + gI+ ... +2'I + ...
B. / (x., yJ = A, J (x" y,) = B, tada u tom podruju postoji za 2 ' 4 (I)
po volji uzet broj e izm e u A i B najmanje jedna taka
P, (x ,. y,) takva da je: . konvergira (geom etrijska progresija).
l ex"~ YI) ~ e (A < e<B ili B < e< A). Redo vi:
1 + I + 1 + ... + ] + ... , (2 )
3) Teorem o ogradenostl funkcije. A ko je funk cija l ex, y) ne- ] ] .]
prekinuta u zatv o re n o m i ograenom podruju, tada je on a I + 2 + 3 + ...+ ii + ... (harmonijski red) (3)
ograena u to m podruju : postoje dva takva broja m i M, da je za
po volji uzetu taku P (x, y) koja pripada tom podruju: 1 - 1 + 1_ .. . +(_ 1)"' + .. . (4)
m < J(x,y) < M .
divcrgiraju. Za redove (2) i (3) je lim S. = oo, red (4) oscilira.
4) Pos/ojanje najvee I najmanje vrijednosti. Ako je fun kcija ' -+ 00
J(x, y ) neprekinuta u zat vorenom i ograenom pod ruju, tada
U lom podruju postoji najmanje jedna taka P'(x ' , YI, takva da je
Os/ol~om. konvergentnog reda a, + o, + .. . a. + ... nazi- +
~a mo razliku Izmeu njegove sume S i parcijalne sume S.; ozna u
vrijednost J(x', y ') n ajve a od svih vrijednostiJ(x, y) koje funkcija jerno ga sa R. :
poprima u tom podruju i najmanje jedna taka P" (x", y") takva
da je vrijednost J(x", y " ) najmanja od svib vrijednosti J(x, y) R" = S - S" = all + 1 + U ,, +'t + .. . a" .", + + ...
koje funk cija pop rima u tom' podruju ; Osnoml teoremi o konvergenciji redova
J (x' ,YI > f (x,y) >J(x", y" ) l ~ Odbacivanje konanog broja poetni h lanova reda ili do -
za po volji uzetu taku P (x, y). koja pripada podruju. dav~nje neko liko ~?vi ~ .la.nova u p'oetku reda ne utjee na pon a-
5) Funkcij a koja je neprekinuta u z a tv o r e no m ograenom anje (konvergenciju Ih divergenciju) reda.
pod ruj u jed noliko je nep rekin uta u tom podru j u", 2) Ako la nove konvergentn og reda pomno irno s istim fakt o-
ro'!' e, tada nce'!'o poremetiti kon vergencij u reda (njegova suma
Vid i ..fr. 333. se Isto tako mno i sa c~.
336 UVOD U ANALIZU
R r.noV I RROJF.VA 337
3) Konvergentne redove moemo lan po lan zbrajati i od-
bijati : konvergencija redo va a, + a, + ... + an + ... sa sumom Posljedica. Ako je lim aH! = p, tada red kon vergira za p < l ,
S i b, + b, + ... + bn + ... sa sumom I: povlai da red n-+ oo alt
(~, bJ +
(a, b,) + ... + (a. bn) + ... konvergira i da je i divergira za p > I. za p = l kriterij ne daje od luke: red moe
njegova suma jednaka S I:. kon vergirati ili divergirati.
Nudan uvjet za konvergenciju reda: opi lan reda mora za
n ->- oo teiti k nuli : lim a" = O. Taj uvjet nije dovoljan; na primjer
Primjeri : 1) za red ~ + ~. + .}. + ... + i.+ ... (7)
00+ 00
1+ !.
u harmonijskom redu (3) lim a. = O, ali Jim Sn = oo.
110+ 00 11-+ 00 je p = lim ( "
a -s- cc
+I
21J+1
:!'2. ) =11
lim _ _" = I.. red (7) konvergira ;
n -~ oo 2 2'
Princip usporeivanja redova s pozitimlm lanovima. Ako dva 3 4 ,,+ I
reda : 2) za red 2+ 4+ 9+ ... + ----,;>+ ... (8)
a, a, + + + a. + . (A)
b, + b. + + b, + .. ( B) p = J'lm - -
Je
0-+00 (n -l- I)"
(n
+-2 - . - ""
n'
n+ I) = l ,' k ntenj
' .. ne d'
aje o dlu ke.

imaju pozitivne lanove i ako je, poevi od nekog n, an > b.. Cauchyjev kriterij. Ako su za red a, + a, "I' .. . + a, + ...
tada iz konvergencije reda (A) izlazi ko nvergencija reda (B), a iz . n _
divergencije reda (B) izlazi divergencija reda (A). svi brojevi Van. poevi od nekog mjesta, manji od neko g broja
q < I, tada red ko nvergira ; ako su svi ti brojevi, poevi od nekog
Primjer. Red: mjesta. vei od nekog broja Q > I, tad a red divergira.

l + 2'l + 3'l + ...+ n'l +... (S)

Posljedica: Ako je lim
n - )- oo
Va: = P. tada red kon vergira za p < l
i divergira za p > I ; za p = I kriterij ne daje odluke. Na primjer,
konvergira, jer
no va red a (J) :
poevi
l
n' <
l
sa n = 2 lanovi reda (S) manji su od
2n - , (n > 2), a red (1) konvergira.
la za red :

~+ or ur + + ... + k~ ,( + ... (9)

Red :

1+ r=
l l
+ 7 + "' + 7ln +'"
l
(6)
je p ~ lim
n + oo
V'( +'0 J")-;';
lJ
= lim
n -+ ou
(_1-1)'
+-
I
= !. <
e
I ; red (9)
.
konvergira,
1' 213 n
divergira, jer poevi sa n ; l lanovi reda (6) vei su od lanova Integralni kriterij (Ca uchy). Red s opi m la nom a" = [(n)
konvergira, ako je [ (x) monotono silazna funkcij a i nepravi inte-
reda (3) : .~ > !. (n> I), a red (3) divergira . oo

fn "
gra l
,J [ (x) dx (vidi str. 46S) konvergira ; red s opim lanom [ (x)
divergira, ako taj integral divergira, Pri lome donj u granicu e uzi-
Uvjeti za konvergenciju redova s pozitivnim lanovima mamo po volji, tako da funkcija [(x) za e < x < OO bude defini-
D ' Alemb erto v kriterij. Ako su za red a, + a. + ... + a" + ... rana i da nema prekinutost, Na primjer, za red (8) je :

svi kvocijenti a,,,, poevi od nekog mjesta, manji od nekog broja x+1 oo
x-+-I dx
an
q < l, tada red kon vergira ; ako su ti kvocijenti, poevi od nekog
mjesta , vei od nekog broja Q > I. tada red divergira,
[(x) = -
x
.- ,
I
e
x'
=, [ In x - -1] 00 = 00;
x ,

integra l divergira, a divergira i red (8).

~ I a l ema t i k i p ri ru n ik - !..:!
 UVOD U ANALIZU REDOV I BROJEVA
338 339
Apsolutna ; uvjef!la konvergencija. Zajedno S redom: Ako je l: a. = Sa i l: b. = S h, ta da je suma reda koju dobi -
a, + a. + . .. + a. + . . . (A) vamo kao rezultat mnoenja jednaka SaSh .
AlternIran; reovl,
Za konvergenciju reda
kojemu l anovi imaju razliite predzn ake (npr. altemltani red),
podesno je razmatrati red : a. - az + 0 3 - . . . an :+ ...,
gdje je a. pozitivan broj. dovoljno je da se zadovolje dva uvjet a :
I a l I + I ut I + . . . + I a. I + . ... (B)
koji je tvoren od apsolutnih vrijednosti la nova reda (A). Ako red l) lim a.
n .... cc
=O 2) a, > a. > a, > ... > a; > ...
(B) konvergira, tada i red (A) konvergira; u tom sluaju se red (A)
naziva apsolutno kon vergentnim. Ako pak red (B) divergira, tad a (Leibnizav kriterij). Na primjer. red (II) kon vergira .
red (A) mo e divergirati . ali moe i konvergirati ; u posljednjem Ocjena as/a/ka alternlranog reda. Ako se kod konvergentnog
sluaju se on naziva uvje/no konvergentnim. Na primjer red: allernatiranog reda ogra ni imo na prvih !J la nova , ostatak Rtl =
= S -S. ima predzna k prvog od baenog l ana i manji je od njega
sin l)( + sin 2l)( + + sin nl)( + (10)
2 23 211 " po a psolutnoj vrijednosti: I S - S. I < a ,. Tako je za red :
I I l . l _
gdje je l)( po volji uzet konstantan broj , k on vergira a psolutno, jer 1- 2 + )' - .j T .. n + ..
red s opim lanom
.
12.-/
' Sin
. na. I . [ . . .0 .
k onvergira to Je VIdlJIVO IZ odnosa koji ima sumu ln 2, ostatak l in 2 - s. I < li., T~-l '
.
njega I siny
l. r ed a (I ) : - na 1
.;; 2'I ] . Tablica suma nekih redova brojeva
I l l 1
Red: I - ~ +~- . . . + (- I).-, ~ + .. . (11) I) --. + ...
I -l- 'I;. + 2". + 3'" . + . . . + n. = e,

kon vergira (vidi str: 339. Leibn izov kriterij). ali uvjetno, jer red I I l I 1
2) 1 - '1.' + -2'. - .'3;. + '" n.
(3) s opim lanom I o. I = !n di vergira. ' I =+= . .. =-,
e
1 1 I I _
Svojstva apsolutno konvergentnih redova
3) I - i +j - 4 + ... n+ ... = ln 2,
J) U apsol utno ko nvergentno m redu la n ove moemo pre-
mjetati s njihovih mjesta na bilo koj i na i n ; sum a reda nee se I l l 1
pri tome mijenjati. Izmijeni vi poredak la n ova uvjetno kon ver- 4 ) 1 +- 2 +- 4 -l- 8 + ." + 2;; + ... = 2,
gentnog reda (ta ko da premjestimo neizmjerno mnogo lanova red a)
moemo promijeniti njegovu sumu, nainiti je da bud e po volji I I I l 2
odreen broj (Riemannov teoremy; a takoer moemo red nainiti 5) 1 - 2 -I- 4- il + ... 2-' =+= ... = )'.
divergentnim.
2) Apsolutno konvergentni redovi mogu se ne samo zbraja ti 1111 I 'IT

j odbijati lan po la n (vidi str. 336). ve i mno iti. kao o bini

6) 1 -)' + :5 - 7 9- + ... 2, , - I =+= .. . = 4'
polinomi, piui rezultat na primjer u obliku : I l I I
(a, + a, + ... + a. + .. .) (b, + b, + .. . + b. + .. .) = 7) i". 2 +- 2--: 3+ F '4 + ... + ;;-(n +O +'" = I,

-
= a. b, + a,b, + a,b, + a,b , + o,b, + o,b, + . . +
A ko d va reda a . + al + ... + a" ... . i bl + bl + ... + b" + ... kon-
o o

vergiraju. i jedan od njih k on verglra apsolu t no, tada red koji dobivamo kao re-
zultat njihovog umno ka, kon vergira , ali ne uvijek apsolu tno .
340 UVOD U ANALIZU REDOVI BROJEVA 341
1 1 1 I l Tablica pr vih Bernoullijevih brojeva
8) 10+ 3 5 + 5 7 + .. . + (2n - I)(2n + I) + ... ~ i'

9) 10 +
l 1
2-=-4 +
1
3 5 + ... + (n -
I
I)(n + I) + ... ~ 4'
3 k I Rk
I k I Bk I k I Bk I k i Pk

l I 7 174611
l l l 1 I 4 7 JO
lO) 3-:5 + ~9+ IT-=-t3 + ... + (4/,- 1)(41/ + 1) + .;. =rr I 6 30 (; 330
I l 5 3617 8545 13
= i - 8' 2 30 5
66
8
SlO 11 - -
138
I l l I 691 43867
I I) I . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + ... + 11( 11 + 1 (n + 2) + , .. = 4' 3 42 6 2730 9 798
l 1 I
12) +
1 ' 2 ... 1 2 ' 3.. . (1+ 1)
+ ,.. + - - _ . _-
11 ... (11 + 1- 1)
+ ,.. =
l Eulerovi brojevi E k :
= (/ - l f(l- I)! '
III l rr' l l l 1
13 ) l + 2' + ji 4' + + ... + n' + .. . = 6' 22) l - 3Oki ; + 5' k+1 - '7Oki; + ... (2n _ 1)' ki, '+ ... =
7tl!H l
111 l rr'
= 2" +1 (2k )! t;
14) 1 - i, + 3'- 4'+'" ;. '+ ... = -12'
III l rr' Tablica prvih Eulerovib brojeva
15) p + j ' + 5' + .. .+ (21/ + i5' + ... = s'
16) 1 +
II
2i + Ji + ... + ii' + ... = 90 '
1 rr' k I s; I k I r;
l , l I _ 7rr' l l 5 50521
17) 1 - i ' T Ji - ... II' + .., ~ 720 ' 2 5 6 270 2765
l .1 I I rr' 3 61 7 199360981
18) Ti + 3' + j' + ... + (2n + I)' + ... = 96' 4 1385

Bernoullijevi brojevi B k .- Neki autori upotrebljavaju druge oznake za Bernoullijeve i

l l l l rr" 2'H Eulerove broje ve:
19) l + ii. + 3" + 4" + ...+ ;',ii + ... = ' (2k )! Bk, 1 l l
B1=-i ' B, = (; , B,~O, B, = O, B, ~ 42'
1 l 1 l _ rr"(2'>-1_ I)
20) l - 2ik + 3" - 4" + ... ,i" + ... = -- - (2k) ! Bk,
l 1 I 1 B7 = 0,
21) 1+ 3" + S" + '7;1 + ,.. + (2n _ I)'k + .., =
rr" (2'1 - I)
E, = 0, E, =-l , E. =O, E, =5, E, =O, E,=-6I,
= 2"l'2k)! Bk' E , ;., O, E, = 1385 itd.
 UVOD U " "" " U ZU
REDOVI FUNKCIJA 343
' 342
9. REDOVI FUNKCIJA za dovoljno velik n (koji ne zavisi od x ) moe biti nainjeno manje
od E, jer (n + l)! raste bre od ",:". za cijeli brojevni pravac ta~
Definicije. Red sastav ljen od funkcija jedne te iste varijable x: red konvergira nejednoliko : za bilo kakav zadam n moemo nai
e Ax II bude vee o d po vo l"
~

II(x) +- I , (x) + ... + I; (x ) + ... = .-,

~ [. takav x da - -XO+'- JI uzetog E.
zove se red funkcija. Sve one vrijedn osti x =
(x),
a koje ulaze u
(I)
pod ruje
o

2) Red :
I
(n+ l )!

definicije s vi h fun kcija [.(x ) i za koje red brojeva
x+ x (I - x ) + x (I - x )' + ... + x (I - x)" + ... (* * )
l. (a) + lt (a) + '" + J~ (a ) -\- . . konvergira za sve vrijedno sti x u zatvorenom intervalu [O, ll , jer
ko nvergira [tj. za koje postoji limes parcijaln ih suma S.(a) :
n prema D ' Alembertovom kriteriju (posljedica str. 337) p = lim
II--+- oo
laa,.'Hi =
lim S. (a) = lim 'J:.}; (a) = S (a)), tvore podrutje konvergencijereda
n~ n.-+OCI ,- 1 = I I - x I < I za O < x o:;; I (za x = O je S - O). Ali ta je
funkcija (I). Funkciju S (x ) nazivamo sumo m red a (I) [red (I) ko nvergencija nejedno lika :
konvergira k funkciji S {x] ]. Sumu prvih n la nova red a (I)
nazivamo parcijalnom sIImom: S.(x ) = J; (x) + I, (x) + [,,(x ).+- ... S (x) - s. (x) - x [(I - x )"+1 + (I - x)"+
, \nfl
J = (I - x, ; + ...
Razlika izmeu sume S (x ) konver gentnog reda funkcija i njegove i kakav god je n, postoji tako mali x, da je (I - xr ' po YOI)i
parcija lne sume S.(x ) naziva se ostatkom reda (I); on se oznaava blizu I, tj . nije manji od E U podru ju pak a o:;; x o:;; I (gdje Je
sa R; (x ) : O < a < 1) red konvergi ra Jednoliko.
R; (x) = S (x) - S. (x) = [.+. (x ) + [.+t (x ) + ... + I.+
m(x) + ... Kriterij (Weierstra ssov) za jednoliku konvergenciju redova.
Jednolika i nejednolika konvergencija reda. Prema definiciji Red :
limesa niza broje va (str. 305) red (I ) konvergira u zadanom pod- l . (x ) + [, (x) + ... + [. (x) + ... (I)
ruju, ak o za po volji uzel mali broj e > O moemo nai takav cijeli
broj N . da je I S (x) - S. (x ) I < E za n > N. pri tome za redo ve jednoliko konvergira u zadanom podruju, ako postoji tak av kon-
funkcija mogu nastupiti dva sl uaja : vergentni red broje va:
1) Moemo nai broj N, koji je zaj edn i k i za sve vrijednosti x +
c. c. + ... c. oo. , + + (2)
koje ulaze u podruje kon vergencije red a ; u tom sl uaj u red (I) da za sve vrijednosti x, koje lee u tom podruju, postoji nejed-
nazivamo jednoliko konvergentnim u zad anom podruju. 2) Takvog
zajednikog broja za sve x koje lee u podruju konvergencije
nakost:
I J~ (x) 1 0:;; cn'
nema : ma kakav bio n, postoji u podruju konvergencij e takav
broj x , da je I S (x) - s. (x) I > . U tom sluaju red (I ) ko nverg lra U tom sluaju red (2) nazivamo majorantom reda (1) .
u zadanom podruju nej ednoliko. eo ec
Primjeri. I) Red : Primjer : Redovi ~ a. cos nx, 'J:. a. sin nx jednoliko konver-
" "'I ,. - l
eo
x x' r X- giraju u po volli uzetom podruju, ako red 'J:. a. apsolutno konver-
1+ 11 + 2i + Jj + ... + n! + ... (*) ""I ~

kon vergira za sve vrijednosti x ; njegova je suma jednaka e' (vidi gira, jer)e I a. cos ox I o:;; Ia. 1i I a. sin ox I o:;; I a. I, a redn~. 1 a. 1
str. 378). Ta je konvergencija jednolika za po volji uzeto ko na no konvergira.
pod ruje definicije varijable x . U stva ri za I x I < a imamo : S vojstva j ednoliko k onvergentnih redova :
I
XO+' j. ~1 a'" I) Ako su f, (x), I . (x) . ... ,[.(x), oo' neprekinute funkcije u
:S (x ) - s . (x )1 = I(ii+- l) !
e6 x
i
n + i)l""; a li (n + l) !"" nekom podruju definicije i red l . (x) I. (x) + ... [.(x) + + oo +.
jednoliko konvergira u tom podruju, tada je njegova suma S (x)
Prema formuli za ostatak MacLaurino va reda, vidi str. 372.
 UVOD U ANALIZU REDOVI FU N KC IJA 345
344
takoe neprekinuta funkcija u tom podruju. Ako pak red kon- Tablica pnih lanova nekih potencija reda potencija
vergira nejednoliko u konanom podruju, tada njegova suma
S (x ) moe biti i prekinuta u tom podruju [u primjeru (* * ) s = a + bx + ex' + dx" + ex' + l x' + oo

na str. 343 suma reda je prekinu ta: S (x) je jednaka nuli za x = O

i jednaka l za x> O; u primjeru (* ) na str. 342 funkcija ex je
S ' = a'+ 2abx + (b'+ 2ac) x' + 2 (ad -!- bc) x" +
neprekinuta : red konvergira nejednoliko. ali ne u konanom pod- -I- (e' + 2ae + 2bd)x' + 2(af + be T cd) x' + oo . .
ruju. ve na cijelom beskonanom brojevnom pravcu].
2) Jednoliko konvergentni red moemo integrirati lan po la n
u zada nom podruju. i suma integrala lanova jednaka je integralu
sume zadanog reda.
Redovi potencija su redov i funkcija oblika :
a" + a,x + a,x' + ... + a r t" + ... (A)
ili oblika:
a" + a, (x - a) + a., (x - a)' -I- .. + a. (x - al" + oo. . (B)
gdje su a, konst antni koeficijenti.
Osnovna svojstva redova potencija
l) Red (A) apsolutno konvergira za sve vrijednosti x koje su
po apso lutnoj vrijednosti manje od nekog broja p ( I x I < p), koji
nazivamo polumjerom kon vergencije reda potenciie, Red (B) ap so-
lutno konvergira za sve vr ijednosti x koje zadovoljavaju nejedna-
kost I x - a I < p (p je po lurnjer konvergencije). Polumjer kon ver-
gencije moe biti od reen prema form ulama :
l
- =
I ! u"..t
lm -1'- T .
l I
- = n l" ,, -_ .
lm 1'1a I . .!..= S-'= a- I
S
[l - ~a X + (~-
IJ'
:)
a
x' + (:hC
a
_ aa3
~ _ ~) x' + 2
p n ~ oo , an Fl 4 00 II

Na gran icama podruja kon vergencije Iza red (A) za x = + P 2bd + -c' - -e - 3-b'c-+ b')
+ ( -- - x' + oo .] ,
i x = -p; za red (B) za x = a -I- p i x = a - pI red moe at ut a cr at
konvergirati ili divergirati.
2) Ako red (A) konvergira za pozitivnu vrijednost x = x" ,I - S-' = a-' [1 -2 a~X + (3 ~ -2 a:) x'+
lada on konvergira jednoliko unutar intervala (-x, e, xJ + S' ,loJ
(Abelov teorem).
Primjer: za red -I- ( 6 -he - 2 -d - 4 -
a' a
bl)
a'
X
I '
T

l + ~l + ~2 + .. + oo . -1 = I',m -n +- l = l.
JI!'
- T,
(6 ~ + 3ae' _ 2':- 12 ?'~ .o.J,
n P n-+ oo n -I-
aZ 2 cr + 5ah..l' ) x' +
Q
tj. p = l i red konvergira apsolutno za - l < x < + l. pri emu
za X = - l red konvergira uvjetno [vidi red (ll) na str. 3381, Obrat reda potencije. Ako je zada n red :
a za x = l divergira [vidi red (3) na str. 335]. Prema Abelovom
teorernu red konvergira jednoliko u podruju [- x" + X,I. gdje y = I(x) = ax + bx' + cx" + dx' + ex" + lx' + ... (u ~ O),
je x, po velji uzet broj izmeu O i I.
tada razvoj inverzne funk cije u red potencija :
U sluajevima kada ti Hmesi ne postoje. u naveden im formulama umjesto
lim uzimamo /lm~J superior (Jim). x = l' (y) = Ay + By' -I- Cy' -I- Dy' + Ey' + Fy" -/- oo .
 UVOD U ANALI~
346
ima ove koeficijente:

A
a'
b
B= - -
a"
e = ;JiI (2b' - ac),

I
D = --, (Sabe - a'd - Sb'),
a II. DI FERE NCJ.JALNI RAt UN
I
E = ;Ji (6a'bd + 3a'e' + 14b' - a"e - 21ab'c), l . OSNOVNI POJMOVI

I Derivacija funkcije jedne varija ble" y = f(x) je nova funk cija

+ +
F = - i i (7a"be 7a'cd 84ab'c-a'f- 28a' b' d - 28a'be' -42b').
a varijable x [ oznake : s ', y, Dy, ~~, f'(x), Df(x ), d~~)] ; jednaka
Ra zvoj funkcija u redove : potenclja vidi na str. 371, u Irigo- je 7.3 svaku vrijednost xlimesu kvocijenta prirasta funkcije,ly i
nometrijske redove vidi str. 639. pripad nog prirasta argumenta ,lx , kad a !ix tei k nuli :

!'(x) = lim f(x + !i x ) - f (x ). (I)

~:('--J- O ~x

Geometrijsk i smisao derivacije, Ako

je funkcija y = f(x) prikazana svoj im
gralom, lj. krivuljom u Descartesovim
koo rdinatama (sl. 283), tada je f'(x) =
= tg <:l, gdje je <:l kut izmedu osi Ox i ,
tangente na krivulju u zadanoj taki,
mjere n od pozitivnog smjera osi Ox SI. 283
protivno vrtnji kaza ljke na salu" ".
Postojanje derivacije, Deri vacija postoji za takve vrijednosti
argumenta x za koje vrijedi: I) funkcija y = f(x) je definirana i ne-
prek inuta i 2) navedeni odnos ima k onaan limes (I). N epostojanje
deri vacije za zada nu vrijednost x, ukazuje na to da u odnosnoj
taki grafa fun kcije ili ne postoji od rede na tangenta, ili ta tangenta
zatvara s osi Ox kut od 90". U posljednjem sluaju limes (1) je
neizmjera n; ovo (ne sasvim strogo) oznaavamo : f'(xJ = oo (de-
rivacija postaje neizrnjerna),
Primjeri nepostojanja derivacije u zadanoj taki:

I) f(x) = '1'X, f' (x) = ,. _ ' I ' (O) = OO, u taki Oderivacija
3 Vx' .
tei prema neizmjerno (sl. 284, a) ; 2) f(x) = .n in ! , limesa (I) za
x
U o voj sl avi se razmatraju samo jednoznane funkc ije.
Formula f'(x) - 19 a je tanA samo U tom sl uaju ako lU na os ima Ox
i Oy jednaka mjerila.
348 DIF ERENCIJALNI RAC~ Q SS()VNI PO JMOVI
349
x
x = O nema (sl. 284. b) ; 3> ((x) = - - ,. limesa (I) za x ~ O Geometrijski smisao parcijalne derivacije funkcije dviju varijabli.
l + eX Ako je funkcija u = f(x, y) pnkazana plohom u Descartesovun
nema, ali postoj i lijevi limes['(- O) ~ I i desni Iimes[' (+ O} = O; au = tg ", gdje
koordinatama, tada je CtX . .Je ex ku'
t izmed U pOZI' t rvnog
'
u tom sluaju krivulja ima taku loma (sl. 284, e).
smjera osi Ox i tangente na presjek J?Ovrine u danoj ta~ para-
Lijeva i desna derivacija. Ako za zadanu vrijednost !' ':'" a li- lelan ravnini xOu (ex se rauna od OSI OX u protivnom smislu ka-
mesa (I) nema, ali postoje lijevi i desni limes (kao u primjeru 3, zaljke na satu, ako se gleda s pozitivne strane osi Oy). Analogno,
sl. 284, e), tada njih nazivamo lijevom i desnom derivacijom. Geo-
metrijski smisao takvih derivacija : [' (a - O) = tg " .. r (a O) = + ~= tg (3 (~ se rauna u protivnom smislu od hoda kazaljke na
= tg "" (sl. 285) ; krivulja ima taku loma.
situ; sl. 286 ; na toj slici su oba kuta, '" i ~, pozitivna).
y
y

.-
X

,,
,, x ,
/

aj )" bi cJ SI. US SI. 286

51.284 Usmjerena derivacija i prostorna derivacija, vidi teoriju polja

(str. 622 i 629).
Elementarne funkcije imaju derivaciju u cijelom podruju po-
stojanja, iskljuujui pojedine take gdje mogu biti sluajevi koje Diferencijali varijabli x, y itd. [oznauju se: dx, dy, itd.) odre-
smo pokazali (sl. 284, a, b, cl. uju se razli ito, u zavisnosti od toga je li vrijedn.ost nezav~na ~a
rijabla ili funkcija. Dife rencijal .nezavisn~. varijable x ~~ njen
Parcijalna derivacija funkcije nekoliko varijabli u = f(x ,y, Z, .. .. t} prirast, kojemu moemo dodavati po volji odredenu . Vrijednost
.
po Jednoj . od niih . . po x [ ozna ke ax'
nJI, na primjer au u,xo af ax' j"x], (dx = Ax). Diferencijal fu nkcije y - f(x) jedne varijable x za
zadanu vrijednost x i zadan i diferencijal argu menta dx jest produkt
od reuje se jednadbom:
r ex) sa dx:
au l' f(x -I- tJ.x. y, z.. oo, t} - f(x , y, z, oo .,1}. dy = I ' (x) dx.
- - ~ ~ ,
ax Ax~O Ax Geometrijski smisao diferencijala. Kod prika zivanja fun kcije
grafam u Descartesovim koordinatama dy se prika zuje prirastom
u tom sl uaj u prirast dobi va Samo jedna od nezavisnih varijabli. koji dobi va ordinata tangente na krivulju u danoj t aki x pri danom
Funkcij a n varijabli ima n parcijalnih derivacija prvog reda : prirastu dx (vidi sl. 283 na str. 347).
au, au
--
au - ' Parcijalna denvaCija
au
, - oo. 'a
' oo
sc dob'Iva prema pravili'
oo
Osnovna svojstva diferencijala. l) l nvarijantnost : jednadba
ax' ay' az' , /
ma diferenciranja funkcije jedne varijable (vidi str. 352 do 356),
,
dy = rex) dX ostaje valjana, bude li x neza~isna varijab.la ili funk -
cija nove varijable t. 2) Red veliine: ako Je dx neiznuerno !":,Ia
pri emu ostale varijable smatramo konstantama. Na primjer: veliina , tada su dy i Ay ekvivalentne neizmjerno male veli ine

u= zt
x'y au 2xy au
a-X = -Z'
x' au _ x'y
ay = -;' az- -ZJ- lim Ay = l), a razlika izmedu njih je neizmjerno mala
( A x~ ody
veliina
 DIFE RENCIJALN I R ACUN OSNOVNI POJMOVI
350 351
vieg reda od dx, dy, liy. Ovo svojstvo doputa pri raunanju Geometrijski smisao totalnog diferencijala funkcije dviju va-
da male priraste funkcija zam ijenirno njihovim diferencijalima : rijabli u = Jt, y) , prikazane plohom u Descartesovim koordina-
to primjenjujemo kako kod aproksimativnog raunanja (str. 130), tama (sl. 287): du je jednak prirastu aplikate tangencijalne ravnine
tako i kod diferencijalnog i integralnog rauna. u zad anoj taki, ako su x i y dobili priraste dx i dy.
Parcijalni diferencijal funkcije vie varijabli u = fI x . y, z ... t l Osnovno svojst vo totalnog diferencijala analogno je svojstvima
po jednoj od njih. npr. po x [oznaava se d..u ili d. J1, od reduje se diferencijala s jednom varija blom' : invarijantnost izraza (**)
jednadbom: s ob zirom na varijable u njemu.
Linearnost diferencijainih izraza. D iferencijali varijabli, koje
su povezane nekom funkcionalnom ovisnou (konanom jednad-
bom), vezani su meusobno uvijek l in ea rn om zavisnou idife-
Derivabifna funkcija i totalni diferencijal. Funkciju od ne- rencijalnom jednadbom prvog stupnja). To se od nosi kako na di-
koliko varija bli u ~ f(x, Y . .. . tl nazivamo derivabilnom u ta k i ferencijale nezavisnih varijabli, tako i na diferencijale (parcijalne
M . (x y, . .. . t, l. a ko se pri prelazu u neizmjern o blizu tak u i to talne) funkcija s jedno m ili nekoliko varija bli.
M(xo +
dx, Yo + dl' , ... . to + dt) (gdje su dx. dy . .. . dt neiz- Dobivanje diferencijalne jednadbe iz konane jednadbe na-
mjerno male veliin e) totalni prirast funk cije : zivamo difere nciranje m. II uem smislu diferenciranjem se naziva
dobi vanje erivacije ili diferencijala.
.lu ~-
= f(x o + dx , y. + dy, l o dz, .. . . to + dt) - f (x" ,y", l", ... , t.l DerIvacije i diferencijali vieg reda. Druga derivacija funkcije

razlikuje od sume parcijalnih diferencijala po svim varijablama: s jednom var ijablom y = fIx) [oznak a : v", ji. D'y, : ;; oo .["(x ),
au dx + ay
au dy -'-. -l- Clu dt ) Vf(x), d::;: ) oo] jest derivacija derivacije: r:(x) = t/,(x). De-
~
( ox oo .
at x Y ... "

za neizmjerno malu veli inu koja je vieg reda od udaljenosti

rivacije bilo kojega reda [ oznaka : r: :Y, ~~ oo. irs. lY'f(.r),

M ,M = l'dx' + dy' + oo ' + dt '. ~f::) oo] definiramo analogno.

Ako je u derivabiina fu nkcija. tada se u

Parcija/nu derivaciju drugog reda funkcije u = fIX, Y. ' .... , t)
suma (* l naziva njenim potpunim ili to-
talnim diferencijalom i ozn aava sa du : mo erno uzeli. po IstO
. J. vanja (a'" a'" )
.. bl'I k ao l' prvu ax" ay'... . , I'1I' po

du =
au au
ax d x + ay dy + ... ne kOj. d rugoj. (axay'
a'U axa'U
a: ' ''' ) ; u postje
I' d njem
' s luaju
' denvacna
' ..

se naziva mjeovitom. Iznos mjeovite derivac ije, koja je neprekinuta

, au
.. . T
d '
at t . za zadane vrijednosti x i y , ne zavisi od red a varija bli po kojem rao

Svak a neprekin uta funk cija ne. sl. 287 unamo deri vaci i
en vaciju (aX'ay
<1'' = ay(/'''ax ) . Paren aIne denvacuevrsegre
oo ' ., da
X_

koliko varijabli, koja ima neprek inut e

. [ a"u a' u a' u ]
parcijalne derivacije, po svim je varija blama derivabiln a. Ali sa mo defimramo analogno ozna ka : a.r' a.~a)" ax aya;" " .
postojanje parcijalnih derivacija funkcije po svim varija blama jo
ne povlai njenu deri vabilnost. Vidi str. 349.
Ove oznake su zgod ne samo u sl uaju kada je x nC;l.8visna varijabla, a nisu
O totalnom di ferenciialu u vektc rskom o bliku vidi u teoriji polja ~tr. 623. Z'&odnc ako je ox ..,. ~ tv) ; vidi sir. 361 (u mjena varijabli).
 3S2 DIFF-MENCIJ AL NI R4CUN '1EINIXA DlFERENClRAN1A 353
Drugi diferencijal funkcije s jednom varijablom y = f (x ) Tablica d"';vacija elementarnih funkcija
[oznauje se d' y, d'f (x )] jest diferencijal prvog diferencijala :
d'y = d (dy) = rex)
dx' ., Analogno se definiraju diferencijali viih
redova: d' y = d (d'y) = I'" (x) dx' itd.
Funkcija I Derivacija I Funk cija I Derivacija
C(kon-
Totalni difer encijal drugog reda funkcije sa dvije varijable stanta) O I
u = f (x , y ):
arcsin x - -- -
x I I'I .....: x'
, a'u a'"
d' u =d (du) = - dx ' + 2 ,--C - dx dy +
iJlu
dy' x" nx": I
ax ' ax ay ay' , arccos x - r.-
-xl I /' 1'1 - x'
- --
ili u simbolikom obliku : d'/l = (a: dx + J:;; dY )' u, I
x'
n are tg x
1+ x'
I

x" - .t"+1
Totalni diferencijal reda n funkcije sa dvije varijable: I
I arectg x - I + x;
IIX
2 I'X l

za funkcije s vei m brojem varija bli:

.-jlx
I arcsc x
x J 'x ' -1
nj....-'
arc esc x - -- - I -
("a dx -:-, ,a dy + ,a dz + ...+ ,adt )"
ox ay "z cl
/I , ~

a' a' ln a
e" x I'x' - I
sh x chx
I
2. TEHI>IKA DI FERENCIRA NJA
Jnx -x chx sh x
l
log. x I I Ih x
Ope
upute. Korist imo li se nie navedenim pravilima za di- -Iog.e = chi..
ferenciranje i tablicom derivacija, moemo nai derivaciju sva k e x x ln a
elementarne funkcije; takva derivacija je uvijek elementarn a funkci- I
Ig x ~ Ige '" 0,4343 clh x
- sh' x
ja. Najvanije pravilo za diferenciranje funkcije po funkciji (stotene x x
fu nkcije) nazivamo lana ni rn pravilom" (str. 355); na primjer: I
sinx COS x Ar sh x
. r
1g l x cos x - sinx 1'1 .; x'
y _e ;
I I
dVX
tgx - -
cos% x = sclx Arch x ---
r-s-r-
-r :
\' x' - I
COSi I''X dx = I I
r: etg x - -.-
sm l'x
=- csc'x Ar th x
l-x'
= e,gl';. , _1_ = etg l x I
I sinx I
cos'l'X 2 1'X 2 VX cosl l'x' scx - - = tgxscx
coszx Ar cth x - x' .- j
O ve 5 U oznake zgodne samo u sl uaj u kada je x nezavisna varijabla, a nisu
zgodne ako je ox - Q (r); vidi str. 36 1 {zam jena varijabli). esc x - cos
..,......x = -
sm!x
etgxcscx
U sl uaju kada su varijable x , y , . oo , t i same funkcije novih varijabli,
for mule su slo eni je. Vidi sir. 362 i 363.

~1 81 em 8 ti k i p rf r u nik - 23
 DI FERENCIJAL NI RACUN TE H NIKA DIFE REN CIRANJA
354 355
Prije diferenciranja , a ko je mogue, zgodno je pretvoriti funkci- Cesto za izraunavanje derivacije produkta od nekoliko funkci ja
ju u obli k sume rjeavanjem zagrada (str. 154), zatim odijeliti cijeli najprije traimo logaritamsku derivaciju
~] ;
dio (str. 144 i 145), logaritrnirati izraz (str. 151) itd.
[tj. deri vaciju logaritma zadane funkcije (l ny)' = npr.:
Primjeri :

2- 3 1''; + 4 j/'; .1..x' 2 -' y = V.re" sin x ; ln y = ~ (3 ln x + 4x + ln sin x ),

I) y = X
' - = -x - 3x 2 + 4x - , + x;
J
dy
dy
d';:. = -2x-'
3 _! 8
+ 2x '-"3 x l + I.
-~
~!~ E = dX = ! (~ + 4 +ct g x),
dx y 2 x

I ';';-+
2) y = ln / x' -:"-I
1 I
= 2 In (x' +
l
1) -2 In (x' - I) ;
t = (~ + 2 + ~ ctg x) l'.re" sin x.
3) Derivacija (diferencijal) funkcije s konstantnim faktorom.
~ =~ (x'~ I) - ~ (/< I) = -
2x
Ko nstantni faktor moemo izluiti pred znak derivac ije (diferen-
x' t' cijala) :
(cu)' = cu', d (cu) = e du.
Osnovna pravila diferencira nja. (u, v, w su funk cije neza visne 4) Derivacija (dife rencija/) razlomka izraunava se prema ovoj
varijable x ; u' , v', w', su derivacije tih funkcija po x .)
oo .
formul i:
I) Derivacija (ili diferencijal ) algebarske sume dviju ili vie
funkci ja jed nak a je algebars koj su mi derivacija (diferencijala) sva ke
funkcije :
(u + V- IV + oo ' + r)' = u' + v' -+ + r, w' oo.
5) Derivacija funkcije od funkcije (slo ene funkcije) . Ako Je
y = feu ) i u = <p (x), tada je :
d (II + V - w+ oo . + r) = du + dv - dw+ + dl. oo .

~~ = r (II) 9' (x );
2) Derlvacija (diferencijal) produktu dviju ili nekoliko funkcija
jed naka je sumi n suma nda (gdje je n broj mnoenih funkci ja) : ak o je y =f (u), u = 9 (t), I = <Ji (x), lada je
sva ki sumand sastavljen je kao dani produkt, s lom razlikom, da
je po redu jeda n od faktora zamijenjen sa svojom deri vacijom (dife- ~ = I ' (u) . <p' (I) . <ji' (x) ( Ianano pravilo),
rencijalom) :
U sl uaju lanca veeg broja funk cija postupamo analo gno .
za dvije funkcije :
(ur)' = uv' + u' v, d (liV) = u d v + V du ; Taj se n a in primjenjuje i ra diferenciranje funkcija oblika u' , npr. :

za tri funkcije : r- ( 2.1' + I)u', Jn y - 3x Jn (2x + I), ~. - 3 [lx~ 1 + ln (2-" + 1)].

+ Ul" ", + u'vw,
(III'W)' = urw'
d (urw) = ur dw + u w d r + vw dil itd. y' - ; [2X~ + Jn(2x + I)].r = 3 [2x~ I + In (2x + 1)] ( lx + 1)" .
 DtFERENC1JALNI RAC UN TEHNIKA DIFeRENCIRANJA 357
356
Derivacije viega reda jednostavnih funkcija Derivacija sloene funkcije od nekoliko varijabli. Sluaj jedne
nezavisne varijable : " = J{x, y, .. " r),
gdje je : x = 'il (!;) , y = H !;), ,. . , 1 = X{; ) :
Funkcija
I ,Ha derivacija
du
d!; =
audx a" dy au dl
ax d; + ay d~ +'" + -a, d~ ' (*)
x'" m (m - I) (m - 2) .. . (m - n + I) x":"
II
(za cijeli m i > m je derivacija O) Sluaj s nekoliko nezavisnih varijabli u = J (x , y , .. ., I), gdje je
In x (- I)~' (n-I )! ~ x = 'I'(!;, l) , ... , r ), y = <JI (;, l), .. . , 't) -oo , I = X (!;, l), .. . ,T) :
.!..
au __ auax + .all ay , , all a,
log.,x (_I)n" (n - I)!
ln a x"
a( - ax a!; aya;T ... T 'a'i a; '
kn e b
all _ 31' a_~ + .all a>: + + il li at
il l) - ax al) ay a l) ... a, a~ '
<1" (**)
aX
a"
(In a)" aX
(k ln a)" cf X
. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .
sin x . (
SlO X + 2 IIIT)
cos x cos ( , /lITT)
X -t-
Diferenciranje implicitne funkcije
l) Funkcija jedne varijable y = I(x), zadana jednadbom:

kn ~in (kX
F{x, y ) = O. (A)
sin kx + ';')
coskx

sh x
kn co. (kX
sh x za parni n, - ch x za neparni n
+ 'n Diferenciranje (A) po x na osnovu formule (*) daje :

odakle je:
, F;
(B)

Y = - po'
ch x ch x za parni n, sh x za neparni n x
Diferenci ranje (B) po x na osnovu te iste formule daje :
Deri vacija nt og reda produkta dviju funkcija' (Leibnizova for- F xx
" 2FXY +
" y ' + F"
I/Y (y ')' yv" - O,
po + (c)
mula):
odakle dobivamo, uzevi.u obzir (B):
D" (,...) = /I' 1Y'1' + Tn Du ~l V + n --(II 2-
- l)
-- D'II /Y'-' v + .. .
2F' po F " - (r )' F" - (r )' F"
y " .;:.: ox J' XY (; ;>3 'U Je YY . (D)
lI(n - I) .. . (II - m + I)
, . . -\- ,
m.
Dm" D~mv + ,., + /Y'" v,
N a taj nain dobivamo i:
ili (ako posta vimo /Y'u [)o v = r) :
= II,
n
F;o;x + 3F;~~ y' + 3F;~~ (y')' + F;;~ (y')' +
D"(u v) = ~
m=O
e: D ilili Dn-mv + 3 F;~ v" 3F;;y'y" + + F;y'lI = 0,

(formula analogna binornno] formuli, vidi str. 186), odakle se, uzevi u obzir (B) i (E), i zrauna y'" itd :
358 DlFf.RENCIJALN1 RACUN TEHNIKA DIF ERENCIR ANJA
359
2) Funk cija s vie varijabli u = lex. Y . . 1) zadana jednad-
bom : a~ + ~~ . au + ~!.' . a~ ~ O )
ax au ax av ax '
F (x . Y . , 1. u) = O. "'" ~ ~ "'" ~ ( B,)
oWO ou C1'l' o J.'
Parcijalne derivacije dobiju se analogno. pomou formule (* * )
na st r. 357:
ax V'V
+ a,~ ax . + av . ax = O,
aaux= -F."I F. , au "
ay = -F, /F. , .. ..
au
81 = - F,'IF;; ~~+~!
ay
.a~ +~!
au ay
.a,.
av ay
=0.)
.
a istim putem na lazimo i parcijalne derivacije viega reda. a<I> a<t> au acI> a,. ( B,)
3) Dvije funkcije jedne varijable y = lex) i z = '? (x ) zadane
ay + a-;; . ay + a; ' ay = O.
sistemom jednad bi:
F( x, y, z) =O i <!l (x, y, z) = O. (A)
oo.
Ak o rijeimo
sistem ()
zirom na au av l. sistem
B, s o b' . ax' t;x
(B , ) s o bZI
'

Diferenciranje (A) prema form uli (*) na str. 357 daje: rom na au
~- "av , dobi.vamo parc ija
" lne deri vacii prvoga red a ; isnm
envacije . .
" y' oy
F; + F; y i + F; z ' = 0, <1>; + <1>; v' + <I>; z' = O, (B) putem dobivamo derivacije viih redova.
odakle je: 6) n funkcija sa m varijabli, zadanih sistemom n j ednadbi.
i F; (t>~ - <1>; F; Parcijalne derivacije prvoga i bilo kojeg reda izra u nava rno an a-
Y = F,'y f)'z - F z'$ ," log nim putem.
Derivaclje fonkdJe y = lex). zada ne u para metarskom obliku :
na isti nain [diferenciranjem (B). uze vi u obzir vrij ednosti y ' x = x (1). Y = Y (t) (derivacije po 1 oznaene su crt icom) :
i z1 nalazimo drugu derivaciju r" i z" it d.
dy yi d2y x'y " - .v'x"
4 ) n funk cijajedne varijable y = I (x). z = ';> (x) , .. .. 1 = Y(x) ,
zad an ih sistemo m od n jednad bi: dx = x" . dr x'3 '

F (x, Y. z. . .. . 1) - o. CI> (x .v, z. .. . . t )= O, dSy x' (x'y'" - yi x"') - 3.(" (x 'y" - y'X'')
oo 'f'" (x . y , z..... r) = O. (A)
dx' = x 'o '

Diferencirajui (A) prema formuli (*) na str . 357, dobivamo: Deri vadja inverzne funk cije. Ako je funkcija y = I(x) lnverz na
F; + F; , y' + F; . z' + ' oo + Ff -r = O 'j s obzirom na y = cp (x), tada njene derivacije raunamo po ovim

.
~: :.~;/.~ ~~ z:::: '.~ :;'.1'. ~~,
'I'; + '1'; . y' + 'I'; . z' + oo. + 't'; . l' = o.
(B)
formulama:
dy l
dx = cp'(y)'
d'y cp"(y)
~= - [<p' (YJ]"
d' y
dx' =-
3 [,, " (y )]' - <p' (y) cp''' (y)
[,, ' (YJ]' . oo.

Rijeivi sistem (B) s obzirom na r: z', ... . t ' , nalazimo prve N a primjer. y = arc sin x ; dire ktna funkcija: y = sin x ,
deri vacije ; istim postupkom dobivamo deri vacije viega red a.
dy I I 1 I
5) Dvije fu nkcije sa dvije varijable u = It, y). v = ';> (x y).
zada ne sistemom dviju jedna db i: ' dx = (siny)' = easy = ~~ = Vl :J'
F(x, y.II, v) =O <I' (x, y, II . v) ~- O. (A) Grafikn deriviranje, A ko je derivabiIna funkcija y = I (x) pri-
kazan a (u Descartesovim koordinat ama) grafom (I) u nek om in-
Diferenciranjem jednadbi (A) po x i po .v [prema form ulama terv alu u < x < h, ta da graf.njene derivacije cr')
mo emo nac rta li
(**) na str, 357] dobivamo : na nain koji emo sada pr ika za ti.
360 DIFERBNCUALNlaAeUN ZAMJENA VARIJABLI 361
Prethodna zadaa : konstrukcija tangente u zada noj taki kri- 3. ZAMJENA VARIJABLI U D1FERENCIJALNrM IZRAZIMA
vulje odoka vrlo je netana ; ako je pak zadan smjer tangente Funkcija s jednom varijablom. Ako je y = I(x ) i ako imamo
(M N. sl. 288). tada taku dodira A moemo konstru irat i tanije.
Nacrtamo dvije tetive M,N, i M ,N,. koje su paralelne sa M N u izrazu
tako da sijeku krivulju u bliskim ta kama, zatim nacrtamo polo- dy d' y d'y )
vita Rl i R, tih tetiva i kroz take Rl iR, nacrt amo pravac PQ ; taj H = F ( X,Y. dx' dx" <!.r' . ..
pravac sijee krivulju u taki A . u kojoj tangen ta (pri blino) ima
zadani smjer. za kontrolu ispravnost i ta kve kons trukcije mo emo sad ran argu ment. funkciju i njenu derivaciju. tada u sluaju za-
nacrtati treu tetivu koja je paralelna dvjema prvima i bliza njima. mjene varijabli s novima. derivacije raunamo prema ovim for-
a pra vac PQ je mo ra sjei u sredini. mulama :
j;,r J) za sl uaj da zamijenimo argument x sa argumen tom I. koji
A je sa x vezan formulom x = <p (I):
? l, A,
~ A r dy l dy d' y l { '( ) d' y " ( ) dY}
"\~'
l> ~ ~
dx = <p'(/) dr dx' = [<p'(/ )]' <p I dl ' - <p I di '

dt' + [3[<p " (I )' -

-D; - C,
d' y { [ '( )j' d' y 3 '( ) " ( ) d'y
p - Dz- D
,_c._;. dX> =
l
[<p'(/)' <p I dl' - <p I <p I
'P.--------2
..,~'l ~1 1l,
Co r - ",'(1) 0;>"'(/) ~!}. .
dl
e, 2) za sluaj zamjene funkcije y s funkcijom u, koja je sa y
SJ. 288 SI. 289 vezana formulom y = o;> (II) :

Konstrukcija grafa deri vacije, l) Zadarno nekoliko smjerova

(Ih l, . ..) tangenata na krivulju y = I (x) (sl. 289), koji odgovaraju
~= <p' (u) ::;, ~3 = 0;> ' (II ) :~ + <p" (u) ( ::;) ' .
razmatranom intervalu krivulje, i odredimo di rali ta Ah A" ...
prema prethodnoj konstrukciji (tan gente ne moramo crtati). d'y
dX' = <p
' ( ) d'lI " ( ) du d'lI
II dxa + 3 <;> li dx ' dx'
+ <p"'(II) (dU) ,
dx . . .
2) Na negativnom dijelu osi Ox izaberemo po volji taku P
(pol); odsjeak PO = a mora biti to vei . to je krivulja plosnati]a. 3) Za sluaj za mjene argumenta x i funkcije y s novim argu-
mentom I i funkcijom II, koji su sa x i y vezani formul ama
3) Iz pola P povuemo pravac PB" PB, paralelno smjerovima x = <;> (I. u). Y = <} (I, II) :
Ih I.. . . . do sjecita s osi Oy u ta kama B h B h . ..
+
~ 1<fi dil
4) Kroz B" B" ... povu emo horizontalni pra vac BICh B,C" . oo dy a, all dt
do sjecita u takama Ch C" s dotinim ordinatama taaka dx = a-;p--~ dil'
A h AI,'"
a, + au
dl
5) Take Ch C" oo. spaja mo glatkom krivuljom; njena jed-
nadba je Y = a . I ' (x). To je tra eni graf dcrivacije, ako smo za Ako je formula transformacije dana II nerazvijenom obliku s obzirom
jedinicu mjerila po osi Oy uzeli odsjeak a. Da bismo dob ili graf na x kao ~ (x, t) - O. tada derivacije :;. ~. :;: raunamo po istim formulama.
u obinom mjerilu (krivulja I") konstruiramo take Dh D.. . . .
samo Sto deriv acfie CO"(/), ;:"(/) , q)"'(/) raunamo po pravilima d iferenciranja im-
kojoj su ordinate jednake ord inat ama taa ka Ch C... .. , pod ijelje- plk ilo ih funkcija. Pri tom k onan i izraz H mole sad ruvati varijablu x. koju
nim sa a (a = PO na sl. 289). treba eliminirati po mou jed nad be fJl (x, t ) - O.
 DrFEREN CI JALNI RACUN OSNOVNI TEOREM1
362 363

= ~ar +l~d~J,[~
audr ar aud)J
: ~;::~ ~;r (~) = ~, (B~1-A ~~),
=
~~ = :X (~~)
=
=;x (A~~ + B ~~)
A(A 0'00 + B CPoo + ?A~~ + aB?oo) +
=

aw au iJ v all au auav
= alji + "* du ~ + a;, d~ + B(A all8'00_
av+ BaavI
'oo + ~1.
av aoo
au + ?!!
av ?oo)
a.- ,
gdje je A ' B=
iJr au ar
dr , all dr'
d'y Na isti nain dobivamo i parcijalne derivacije viega reda.
dx' rau na mo analogno.
Primjer: Treba izraziti Laplaceov operator" :
a'oo 8'00
Primjer : pri transformaciji Descartesovih koord inata u polarne <loo = ax' + al
po formulama x = p cos '1', Y = P sin 'l' ima mo :
u polarnim koordinatam a x = p cos e;>, Y= cp sin e;>,
dy p'sin e;> +
p cos l' d'y p' + 2p" - pp"
Imamo :
dx = p' cose;> - p sin<;> ' dx' ~ (p' cos e;> - p sin e;"
aoo aoo aoo ,
ap ax cos e;> + -ay Sin e;>,
Fwtkcija sa dvije varijable. Ak o je :
od avde je:
oo = [t, y) aoo aoo sin e;> aoo aoo , aoo cos cp aoo
i ako su u izrazu: ax = cos e;> ap - - p- aq;-, 'a
; = Sin e;> 'a p + - p- ~' ;
8'00
ax' =
a (cos 'I' ap
cos e;> a<P
aoo - sin 'I'
- p- a~
aoo) -
sadra ni argumenti, funkcija i njene parcijalne derivacije, tada u _ Si; e;> ;~ (cos e;> ~~ _ Si: cp ~) ,
sl uaj u zamjene varija bli x, y s novim varijablama ll, V, koje su
sa x i y povezane formulama x = e;> (u, vj, v = ~ (u, vj, parcijalnu Analogno raunajui ?'a!'! dobivamo :
'
denvacijuoo
prvog red aaaoo
-x ' aooy
'a'- do b'tvamo iz" ststcma je' d na d bil : y"
0'00 I aoo
<loo = --
a p'
+ -p'l -8'8<p'00 + -, -
p ap'
a(~ = aoo ae;> + aoo at ?"! = aoo at + ?~?~
all axau ayali' av ax av ayav ' za funkcije s veim brojem varijabli dobivamo formule za
zamjenu na slian nain.
od akle izlazi :
aoo aoo aw
-- = A , - + B - -
4, OSNOVNI TEOREMI DIFERENCIJALNOG RACUNA

ax au av' Uvjet monotonosd funkcije. Ako je funkcija [(xj zadana i ne-

prekinuta u nekom suvislom podruju i ima derivaciju u svim unu-
gdje su A, B, e, D funkcije od u, v. Druge parcijaln e derivac'je tranjim ta karna tog podrujat", tada je nudan i dovoljan uvjet
izraunavamo po istim formulama, no ne primjenjujemo na funk cij u za monotonost funkcije u podruju defini cije :
oo, ve na aoo,
ax aoo " r:
ay; na primje
I Vidi na str. 634.
Tj . u te kema koje nisu krajevi Interval a.
364 orFUENCIJALNI UCUN OS~OV :-.l1 T EOR EMI
365
I" (x) > O za monotono uzlaznu funkciju, Uvjet konanosti derivacIje bitan je u Fermatovom teoremu :
I ' (x) < O za monotono silaznu funkciju'. na sl. 292, d, u taki E. funkcija ima najveu vrijednost, ali deri-
vacija nije nula.
Geometrijski smisao. Graf monotono uzlazne funkcije jest
krivulja koja, ako ju razmatra mo slijeva nadesno, ni u kom mjestu RoDeo. teorem. Ako je funkcija y = [(x) u zatvorenom inter-
ne pada (uspinje se ili ide horizontalno, sl. 290, a) ; tangenta u ta valu [a, hl neprekinuta, a ima barem u otvorenom intervalu (a. hl
kama te krivulje tvori s pozitivnim smjerom osi Ox iljast kut ili derivaciju i postaje nula na njegovim krajevima :
je s njim para lelna. Analogno je za monotono silaznu funkciju [(a) = O. I(h) =O (a < h),
(sl. 290, h)". tada postoji najmanje jedan broj e izmeu a i h takav da je :
Fennat ov teorem, Ako funkcija y = [(x), koja je zadana u /, (e) = 0 (a < e < h).
suvislom podruju, ima u nekoj nutarnjoj taki podruja'" najye u Geometrijsk i smisao. Ako je krivulja, koja je graf funkcije
ili najmanju vrijednost, tj. : y = [ (x) ili koja sijee os Ox u dvije take A i B, neprekinuta i ima
[(e) < j (x) tangentu na cijelom podruju od A do B, tada postoji najmanje
ili: jedna taka e izmeu A i B u kojoj je tangenta paralelna s osi Ox
[ (e) > [(x), (sl. 292, a).

~ ~
y

II
i u taki e ima ko nanu derivaciju, tada je ta derivacija jednaka
nuli:
/,( e) = O.
' b
A ;- ;A d-
e
b, , O. I

y aJ bJ dj

SI. 292

'11\ Takvih taaka moe biti i nekoliko (take e, D, E na sl. 292. hl.
Zahtjev neprekinutosti funkcije i egzistencije njene derivacije bitan
o aL
, 01 bJ x ~ 8
je : na sl. 292, e funkcija ima prekinutost za x = d, na sl. 292. d
derivacija u taki E ne postoji ; u oba ova sl uaja nema take e
u kojoj je I' (x) - O.
SI. 290 SI. 291
Lagrangeov teorem (teorem srednje vrijednosIi). Ako je funkcija
y = f(x ) u zatvorenom intervalu [a, bl neprekinuta, a ima u otvo-
Geometrij ski smisao. U taka ma A i B grafa funkcije, koja renom intervalu (a. b) derivaciju, tada postoji najmanje jedan broj e
zado voljava uvjete teorema, tangenta je paralelna s osi x (sl. 291). izme u a i b takav daje :
Fermatov teorem daje samo nudan uvjet za postojanje najvee
i najmanje vrijednosti funkcije; on nije dovoljan : na sl. 290, a u
taki A je /' (x) = O, ali tamo nema ni najvee ni najmanje vri-
[(b)-[(a) = /, (e)
b -a
(a < c< h). '1 c f f/ 8:
l
jednosli. Ako drugaije piemo (stavivi da je b ~ / V :
Ovaj uvjet vrijedi za monotono resteeje ili padanje u iro kom smis lu
= a + e
h i ako sa oznaimo neki broj izmeu ::
(vidi primjedbu DA str. 313). D a funkcija striktno raste ili pada treba uz taj uvjet O i 1), tada je /~<{ 1A : ;
jo$ i drugi: derivaeija{'(x) ne smije biti i dent ina nuli ni u kom intervalu koji je
d io razmatrano. podruja . Taj uvjet nije npr. ispunjen na od ljeku BC . sl. 290. b.
fra + h) = [(a) + h/'(a + e h) o a e b ,
U sl uaj u st rfktn e monotonosti tangenta moe biti paralelna s osi Ox ~ < e <l ~ am
samo za pojedine take (npr. u taki If na sl. 290. a), ali ne na cijelom intervalu
(BC na sJ. 290. bl. Geometrijski smisao . Ako je krivulja y = [(x) (sl. 293) nepre-
... Tj. u tak l lc oja nije kraj (rub) intervala. kinuta i ima izmeu A i B u svakoj taki tangentu, izme u A i B
 O t>RFDIVANJE MAK SIM UMA J ~IINIM:UM A
366 DIFERENCIJAL"'. RA C1..l'N 367

postoji takva taka e krivulje da je tan genta u njoj paralelna s te- S. ODREIVANJE MA.Kst:o.t UMA t MINIMUMA
livomAB. Funkcija s jednom varijablom.
Tak vih taaka moe bili nekoliko : uvjet neprekinutost; funkcije
i postojanja njene derivacije bilan je (lako je ko nstruirati primjere Definicija. M ak simum (Ml ili minimum (m)' funkeije y = f(x)
koji lo ilustriraju an alogno kao na sl. 292, b, e, ef). jest takva vrijednost fIx,) za koje vrijedi nejednad ba:
fIx, + h) < f(xo) (za maksimum)
Taylorov teorem (poopenje Lagrangeovog teorema ). Ako je i: fIx , + h) > f (x o) (za minimum)
funkcija y = fI x) u intervalu [a, a + hl' neprekinuta i ima nepre- za po volji uzele male vrijednosti h pozitivne i negat ivne. Na laj
kinute derivacije do ukljuivo (n - I)-Ioga reda i ako u unutranjosti nain u taka ma maksimuma (minimuma) vrijednost f(x o) je vea
intervala postoji jo i n-ta derivacija, vrijedi jednadba (formula (ili manja) od svih susjednih vrijednosti funkcije.
Taylora) :
Nudan uvjet za maksimum
f ra+ h) = ili minimum neprekinute funkcije, y
h ~ ~1 ~
= f (a) + \"/'(a) + 2t ' (a) + oo .-\- (n _ l)t- ll( a) + ~!f'''(a + 0h), Neprekinuta funkcija moe ima-
li maksimum ili minimum samo 8
gdje je El neki broj izmedu O i I (O < El < 1). u onim lakama, u kojima je
derivacija ili jednaka nuli ili
Cauchyjev leorem (poopen i teorem srednje vrijed nos ti) , Ako uope ne postoji (napo se kad
su dvije funkcije y = f Ix) i y = ep (x ) u zatvorenom interval u postaje neizmjerna). SI. 29~
[a, bl neprekinute i imaju barem u unut ranjosti intervala deri- Geometrijski smisao. U takama grafa funkcije, koje odgo varaju
vaciju, pri emu ep' (x ) ni u jednoj taki intervala nije nula , lad a maksimumu ili minimumu, tangenta je para lelna s osi Ox (sl. 294,
postoji takav broj e izme u a i b da vrijed i jednadba : a), ili je paralelna s osi Oy (sl. 294, b), ili ne postoj i (sl. 294, e).
f(h) - feal I ' (e) Taj uvjet nije dovoljan: na sl. 295 u takama A, B, e nuni
ep (b) - ep (a) = ep' (e)
(a < e< b). uvjeti su ostvareni, ali u njimanema niti maksimuma niti minimuma.
za neprekinutu funkciju maksimumi i minimumi se izmjenj uj u :
Geomet rijski smisao Cauchyjevog teorema je isti kao i kod izmeu dva susjedna maksimuma ima jedan minimum, a izmeu
Lagrangeovog ; ako razmatramo krivulju na sl. 293, zadanu u pa- d va susjedna minimuma, jedan maksimum.
rametarskom obliku x = ep (t ), Y = f (I ), gdje taka A odgov",:" Odredivanje maksimuma i minimuma neprekinute funkcije,
vrijednosti pararnelara I = a, a ta ka B vrijednosti I = b, tada Je zadane eksp licitno sa y = f(x ), koja ima nepreklnutu derivaciju.
za taku e koeficijent smjera tangcnte na krivulju: Naj prije naemo take koje zadovoljavaju nUDi uvjet I ' (x) = O
(stacionarne ta ke) : izraunamo derivaciju [ ' (x) i naderno sve
f (h) - feal I ' (e) realne korijene x .. x " oo ., x. jednadbe f' (x) = O.
19 rt. = .;; (b) _ ep (a) = ~;-icj Zatim svaki od naenih korijena, npr. x.. ispitujemo na jedan
od ovih naina :
yi

l! f- A. y
II
I) Usporedba predznaka derivaciie. Odredimo predzna~ I ' (x)

~
yi za vrijednosti ; , koje nisu mnogo manje i za vrijednosti ; , koje
/1\
:, ' nisu mnogo vee od x, [ta nije : koje se od x, razlikuju tako malo

I -~
t,

l
.\J"
, da izmedu ; i X l i izmedu X l i ; nema vie korijena jednad bej" (x ) =
= O). Ako predznak f" (x) pri tome prelazi od + na >)-
m m m
oj bl e} (sl. 296, a), lada za x = x, imamo za f (x ) maksimum; ako prelazi
od >)- na + (sl. 296, b), imamo minimum ; ako se predznak
SI. Z94 derivacije ne mijenja (sl. 296, e i ef), lada za x = x, nema niti M ,
U matemat ikoj analizi pojmovi maksi muma i minimuma zajed no sc
Ovdje moe h biti pozitivan i negat iva n. zovu e kstremi
 DlFERENCI1A.LNl RACUN ODR.El VANJE MAKSIMUMA I MI NIM UMA
368
niti m. a na grafu postoji taka inf/eksije s ta ngentom koja je pa-
ralelna s osi Ox .
.
Primjeri od re i vanj a najvee vrijed nosti :
a) y = e-x u interv alu [- I . + '
l j. Naj vea vrijednost je u

- y taki x = O (maksimum, sl. 297. a).

b) y = .r' - x' u interval u [-1 . + 2J, Najvea vrijed nost je

J 'x
~
:- . 0 1~
y

. , ,-
ffi

ati ;,
I
'
l

*
l

J( i
l' 1

.,
k l
._
O
::

.ll:
.
.lt1
LI
'1

I( ' x
,, ,0 -
t :

x, 1x
dj
~
u taki x =
e) y ~
l
l
+
+
2 (desni kraj intervala, sl. 297. b).
'I u intervalu [- 3. 3J. Najvea vrijednost je u
e x
taki x = O (p rekinutost fun kcije. sl. 297. e) [ako postavimo y = 1
'

al bJ
Sl. 296
2) Metoda viih derivacija (mo e bili pri mijenjena u oni m slu-
ajevima kada za x = x. postoje derivacije viega reda). Uvrstimo
svaki ko rijen x , u drugu derivaciju ["(x). Ako je I "(x,) < O. lad a
za x = x, imamo M ; a ko je J "(x ,) > O. ta da imamo m; ako je
J " (x,) = O. tada uvrstimo x, u treu derivaciju I"'(x). Ako je u
lom sl uaju J"'(x,) "" O. tada za x = x , nema niti M nit i m funkcij e
(ta ka infleksije); ako je pak ["'(x,) = O. tada uvrtavarno x, u
etvrtu derivaciju. itd .
Opte pravi/o. Ako je red prve derivacije, koja nije nula za
x = x h para n. lad a J(x) ima za x = x, M ili m. to zavisi od toga
da li je la derivac ija negativna ili pozitivna. Ak o je taj red neparan .
tada funkc ija nema nit i M niti m za x = x, .
Usporedbu predznaka derivacii e mo emo primijenili i na one
vriiednosti fun kcije gdje nema deri vaciie (vidl sl. 294. b i e i sl. 295).
Pri odreivanju najve i najmanje vrijednos ti funkcije u za-
da nom intervalu a < x < b nalazimo sve njezine M i m unula r
loga intervala. a takoer ispitujerno funkciju na krajevima intervala.
u taka ma prekinutosti funkci je i u takama prekinutosti njene
derivacije. Traene se vrijednost i mogu nai u jednoj od razmotre-
nih taa ka ; sve te vrijednosti mo ramo izraunati i ustanoviti koja
je od njih najvea. a koja je najmanja.
y y M
y.~_~l
y.xl-x z
cl
za x = O].
+
d) y = 2 - xl u intervalu [- 1. lj . Najvea vrijednost je
u taki x -. O (maksimum. neizmjerna deri vaciju1. 297. dl.
Odredivanje maksimuma i minimuma Junkcije koja je zadana
implicitno. Pri na laenju M i m funkcije y = J(x). koja je zada na
implicit no jed nadbom Ftx, y) = O (ako su F. F; i F; neprekinuti),
postuparno o vako : Rijeimo sistem jednadbi F (x, y) - O.
F; (x, y) = O i do bivena rjeenja (x h y ,). (x,. y,). .. . uvrstimo u
F; i F;;. Ako u taki (x,. y,). F; i F;; imaju r a z li it e predzn ake,
tada za da'!! x, funkcija y, ima m; ako su F; l F;; istog predznaka,
!lida funke!Ja za zada ni x, ima M. Ako je jedan od izraza F; ili F;;
jednak nuli u razmatranoj taki. tada su daljnje analitike metode
sloe nije.
Funkcija s nekoliko varijabli
Definicija. Funkcija u = [t, Y .. . . t ) ima za sistem vrijed-
~osti Xo. y~ .. . . t, (u tak i Po) maksim um (minim um), ako mo-
zemo nai takav broj E da podruje X o - E < X < X o + E.
y, - E < Y < y , +
E. .... I , - E < I < t, +
E ulazi u pod ruje de-
fin.idje.funkcije i da su za svaki sistem vrijed nosti u tom pod ruju.
osim sistema Xa' Yo, . .. , lo, zadovoljeni uvjeti :
I(x. Y .. . . t) < J(x Yo .. . . I.) (za ma ksimu m).
od nosno
I(x. Y .. . . 1) > l(x Yo .. . . t.) (za minim um).
Y y. 2- x'" Sl uei se pojmom viedimenzionalnog prostora'. moemo rei
H da je u takama maksimu ma (minimuma) vrijed nost funkcije /I
vea (odnosno manja) nego u ma kojoj susjed noj taki.
y
, Geomelrii sk! smi~ao maks imuma (min imuma) funk cije sa dvije
., -L
oo

-t O '1 x
-1 O . Ill. varija ble, koja Je prikazana ploho m u Descartesovim koordina-
aj y t. .. ta ma <vidi str. 327) : u ta ki A ma ksimuma '(minimuma ) aplikata
d)
plohe Je vea (od nos no manja) nego a plikata bilo koje take. koja
H
se nalazi u dov oljno maloj okolini ta ke A (tj. u mal om podruju
! za koje je taka A un utra nja taka). vidi sl. 298 : a) maksimum.
-J O .Jx
b) minimum.
6} CI
Sl. 297 Vidi ' Ir. 327.

:M a t e m a ti k i pri ru ni k - 24
 R AZVOJ FUNKC IJA U RED OVE POT ENCT1 A
370 D1Ff RENCUA. L1'r RACUN 371

Ako ploha ima u taki P maksimuma ili minimuma tangerici- u = Fix, y .. . . /) koje nisu medusobno nezavisne . ve meusobno
jalnu ravninu. tada je ta ravnina paralelna s ravninom x Oy (sl. 298. a povezane doda tnim uvjetima (broj uvjeta je k < n) :
i b). Taj uvjet je nudan. ali nije dovoljan za to. da taka P ima M
ili m: na sl. 298. e ploha ima u taki P horizontalnu tangencijalnu 'I'(x.)'.. ... 1) = O. y ( x .y... . . O = 0. ... , x Lr, y , .. . , rl - O,
ravninu, ali funkcija . u njoj nema niti M niti m (P je sedlasta
ta ka). uvodimo k neodreenih multi plikat ora At fJ.~ . . x i razmatramo
Odredivanje maksimuma i minimuma funkcije sa dvije varijable
funkciju n + k varijabli X,Y, .. . , I , ).,!-L, . .. , x kako slijedi:
u = f ix, y ). Rijeimo sistem jednadbi:
<l' (x , y, ... , t , A. 11-.... . x) = Ft , y .. .. I) + A' 'I' (x. y .. . , O +
f : = O, J: = O; + 11- ' <i> (x, y , .. . . 1) + ... + x X (x. Y, . .. , t ).
dobivene sisteme rjeenja (x" YI). (x ,. y,) uvrstimo u A = a~:"
a'l"
Nuni uvjeti maksimum a ili minimuma funkcije <I> daju sistem od
B= "~ a'{_ i C = ~'J . Tvori se izraz : n + k jednadbi (A) s nepoznatim x. Y .. . . t. A.I1-.... , x. Te jednad -
ox oy " y' be imaj u oblik:

uA = Bcl
ABlI "--=:
AC - " J"
B' -- [rrsx :u - (/ :C~")'] '( :: X 1 ',)';)'I " 'I' ~ O, <lJ = O, ... . X = O. <1>; = O. <t>; ~ O. .... <1>; = O.
Ako je tJ. > O, tada funkcij a J(x, y ) za sistem vrijednosti (x " Sistem rjeenja (x" y" .. .. tJ koji zadovoljava te jednadbe moe
yJ ima M pri J;: < O i m pri J;; > O. Akoje tJ. < O. tadaJ(x. )') da ti M ili m za funkciju F ; to je samo n u dan uvjet.
nema ni M ni m. Ako je pak tJ. = O. tada su metode sloenije.
Na primj er, za funkciju II = J (x, y). ako je 'I' (x, y) = O, taku
maksimuma (min imum a) dobivam o iz tri jednadbe:
u,
.~
.1 ~
'aax fJ(x, y ) + A ' 'I' (x, )') = o.

l-i:,~
lp (x, y ) = o,
-o- o
e [{(x. y ) + A' 'I' (x, y)J
ay
J1? I:_
.
?~-C('"'\ =J
O'
EA'
~ y
= O,

A:'>
Y " x. , y. sa tri nepoznanice x, Y, A.
, Y, " ii'
SI. 298
6. RAZVOJ FUNKCIJA U RF-DOV E POTENCIJA
Odredivanje maksimuma i minimuma funkci] sa n varijabli
u = F(x , Y . t) . Nu dan ali ne i dovoljan uvjet za to da bi za Taylorov red za funkcije jedne varijable. Funkciju y = J(x),
sistem vrijednosti (x, Y . .. . t) derivabilna funkcija II imala M ili koja je neprekinuta i ima sve deri vacije za x = a, moemo u mnogim
m jest: taj sistem mora zadovoljavati n jednadbi: sl uajev i ma izraz iti u obliku sume reda potencija (vidi str. 344)
F; = O. F; = O. oo.. F; = O. (A) dobivenoga iz Taylorove formule (str, 366) :
Dovoljni uvjeti su openito sloeni; da bismo praktiki ustanovili
da li e sistem rjeenja x" y" .... t, jednadbi (A) dati M. m ili ne. l ex) = J (a) + X II a f'( aH (x "i !'a)' /,,( a) + ...
treba ispitati funkciju za vrijednosti koje su bliske x" y" .... tl'
Uvje/ni (vezaui) maksimum i minimum (Lagrangeova metoda),
Ako treba nai M ili m funkcije s neko liko (n) varijabli
,.. + '----T--
[x - a)'J'''(
aH
ll.
. .. (Taylorov red) (n
 D(f EREN CIJA LNI R...C~N RAZVOJ FUNItCUA U 1ts!:DOVE POTBNCUA
372
Formula (T) je ispravna za one vrijednosti x za koje ostatak" Taylcirov red za funkd]e Sd\1]e variJable:
[(x) - So = R" tei k nuli za n -+ oo.
Formule za ostatak : [ (x + h, y + k ) = [ (x, y ) + { a[ ~~ y) h + a[~;' y) k} +
(x _aYo+'
R" =
(II + I)!- 1''''' (~)
~
(~ je izmeu a i x),
+ ~ {a'fa(x: y ) h' + 2 iJ'[!xA hk + ~'[ (x, y) k' } +
ax ay ay'
R" ~ ..t..
ll!
r
x
(x - t l"[ ,.... (I) dt.
2 x-

Drugi oblik TayJorovog reda: ili u simbolikom obliku :

[(u + h) = [(u) + ~f'(u) + ;f"(a) + oo . + ~['Ol(a) + oo.; [(x + h. y + k) =[(x,y) + i!I (a a) [(x.y)+
ax I. + ayk
za taj su oblik izrazi za ostatak :
+ 2j l(axah + ayk
a )'[(x.y) + l(axah+ aal )'[(x,y) + . oo
3!
h'"
R o = (II +Th I'.... (a + e h) (O < e<
''' + ;jjI (a a) O
I).
a~ h +ayk [ (x,y)+ R..
I
_ h

s, = n~. (h - I l" [""" (a + I ) dl. gdje je

o I ( a a ). [ (x+ e ,h, y +
R' =(n + "l )! o; h+$y k El,k)
MacLaurinov red j~ razvoj funkcije [ (x) po potencijarna od x
i predstav lja specijalan sluaj reda (T) za a = O:
(O < e, < I, o< El, < I) .
l (x) ~ [(O) + n f' (O) + ~~r (O) + oo. + ~['O)(O) + oo .; (M) Za funkciju s m varijabli an alogna je simbolika formula:
njegov ostatak je : [(x + h. y+ k . ., t+ I ) =
.>"+1
R =
o (n + l)! [ " '" (ex ) (0 < 0 < I).
~1( ",
= [ (x. y . .... /) +L 1
l=> I I. ax
o
o)'
o )t
0 h+,,- k+ .. . +..., 1 [(x, y, ... . /)+R
vl
x

s; ~ II.~ I (X - /l"[" 'Il(t) dt. gdje je

o l
RO = (n +l )1
(o8x h + oya k + oo . + 81
o 1) [(x +(,), h, 0+'
Kon vergencija Ta ylorova i Macl.aurinova reda odreuje se
ili odreivanjem lana Ro' ili odreivanjem polurnjera kon vergen-
cije (str. 344); II posljednjem sluaju moe se desiti da red kon ver- J' + e ,k .. ., I + em/) (O < El, < I).
gira. ali njegova suma S (x ) nije jednaka I (x) .

Ovdje poja m os tatka nije jedna k Onome koji smo upOtrijebili u paragrafu
o redovima fUJlkcija (stT. 342). Oba l U pojma ista samo u o nim s l uajevi ma kada
ie fo nn ul.. (T) ispravna..
 R AZVO J F U NK :;IJA U REDOVE POTE-NOJ A 375
374 D1F ERF.NC rJA LNI RA.CUN

Fu nkcija
Tablica razvoja nekih funkcija u redove potencija

I Razvoj u red I Podruje

Funkcija I Razvoj u red
I Pod ruje
konvergencije
I konvergencije
(I x)' /,
Algebarsk e [unkeije

Binomni red ' x l .;: a l xI < I

(a x)" za III / O.
se pretvori u oblik am ( I xr
a
Ix I< a (I x)'/,
i svede na ove red ove : za m< O.
Binomni redovi s poz itivnim Ix I < I
eksponen tom

(I x )m l +
- IIIX
+ III- (III- II x ,+
- -
2! -
Binomni redovi
(/11 > O) s negativnim eksponentom :
+ III (III - I) (III - 2) <" +
- l' . . .. +
(I xrm I +
- mx
+ 111(111
- -2' -
+ I) , _
x +
+( 1), 111(111 - 1). .. (111 -11 + l )
lxI <
(m > O)
.-
ll .
1 '- - x"+ ... l + III (~I + I) ( III + 2) .r + ... +
3!
I I '3 I ' 37 , 111(111 + 1)... (11/ + n - I ) ~ +
(I x)'" 1+ -x- - .,' + - - - .r - + (i l) - - Ix I< I
- 4 4 8 - 4 ' 8 12 n.I " - '"

I 3 7 II
- ;rT1z iii x ... lx I< I I
xr 'l. 1 + 4 x + 4 '8 x '
15 1'5'9
(l
+4 ' 8 ' 12.r +
. 1 ] .' 2 , 1'2 ' 5 1 5 9'13 . _
(I x)'I. I .,.. - x - - - x + - - - x3 - !x I < I
- 3 3' 6 - 3 6 9 + 4 '8 ' 12"':-;"6 x + ...
1 25 8
-3 -6 9 12 x' lx i < l 1 14 147
(I xt 'l, 1 + 3 x + 3 . 6 x +3~9 .r +
l I .I J 1 . 3 1 ' 4 7 '10
(I .x)' I, 1 + - x - - _- x' ... ..-- - .r - Ix !<
- 2 2 4 -2 4 6 + 3 6 9 12 x +... l
] . l '3 . 5
- 2 ': 4 '6-:S x' ... l xi -c J _ I 1 ' 3 , _ 1 ' 3 '5 -3 I
( l :ext'l, 1 + 2 x +2 :4 x +2 '4' 6 x + I
1 '3'5'7._
Za cio. po zh lva n III red je kona an i sad rzt III J l lanova . Koeficljenr! su + 2 4 6 8 x + ... lx i < l

.'
"' (I1I - I) . . (m -1I + 1) ...n . .. .. .It
__ o .,. Cm: ta blicu bincmnih koeficijenat a Cm Vid, na (I xt' 1 +x + x' +.r + x' + ... l xi < l
str, U16.
 DrFERENClJALNl1U.CUN RAZVOJ FUN KcIJA U R! DOV1! pOTENCIJA
376 377

Funkcija
I
I Razvoj u red I Podruje
konvergencije Funkcija I. Razvoj u red I Podruje
, konvergencije
,I ~ '5 ' 7
(I
3 3'5
x)- " 1 + 2 x + 2 .4 x ' + 2 ' 4 ' 6 .<'+ cos x I x' x x
1 - 2! + 4! - il + . oo
3 '57 9 ,_
x + ... Ix I < l x"
, + 2 . 4 ' 68
. ...+ ( - l )' (21,)! ... lx i< OO

(I x )-' 1 + 2x + )X, +4.<' + 5x' +... lx i < l

.<'cos a+
cos(x+ a) cos a - x sin a . 2!
5 57 57 9
(l x)- " l + 2 x + 2" 4 x' + 2 . 4 . 6 r + + x' sin a + x' cos a
5'7'9 '11 , _ 3! 4!
+ ~6 ' 8 x + ... lx i < l
X'cos (a + ?;)
(l xl.... l + _ 1_ (2 . 3x + 3 . 4x' + 4 . 5r + .OO + n.l .oo l x l < oo
l 2
+ 5' 6x' + . oo) l x 1< l I 2 17 , 62
19 x x+ 15.<' + 315 x + 2835.<'+' "
3.<' +
(I x j-' 1 + _l 2
1_ (2 . 3 . 4x + 3 . 4' 5x' +
3
+ 4 . 5 . 6x" + 5 . 6 . 7x' + . v.) l x 1< l ... + 2" (2"(2n)!
- 1)8.
x
j" l
- + oo '
lx < '~
2

(I x j-' l + _ _1_ _ (2 ' 3 4 . 5x + I [X .<' 2x" x'

l 2 3 4 ctg x x- 3+ 45 + 945 + 4725 + ' OO
+ 3 4 . 5 . 6x' + 4 . 5 . 6 . 7.<' +
+ 5 . 6 . 7 . 8x' + .. .) lx I< l oo ' + 2"(2n)B.! x "-1+ oo . ] . .
, O< I x I< "
Trigonometrijske funkcije I , 5 61
sex 1+ 2 x +24>:'+ 720 .<' +
.<' .<' 277 E. rr
sin x X- jf + 5f - ... + 8064 x'+ + (2;;jj x.. + ... Ix l< 2
x"'"
oo ' + (- 1)" (2n + J) l . oo l x ] < oo I I 7 31
esc x x+ 6x + 360 .<' + 15120 .<'+
x:l sin a ~cos a +
sin (x+ a) sin a+ x cos a - 2! 31 127
+ 6048oo 2(2'-' _ 11 I
x ' + ... + -C,'l) -' .- B.r-' 0 < lx I <l rr
x' sin a X'sin ( a + ";)
+ - 4-'. -' + oo. + - l Oo . [x ] < oo
II .
, Bn - Dcrnou tlijevi brojevi (vid i str, 34 1).
I Elf. - Euleroy i brojevi ( vidi str. 341).
 DIFERE NCIJALNI RAUN RAZVOJ f'UNKClJA U REDOVE POTENCIJA
378 379

F unkcija Razvoj u red

Podruje
Funkcija I Razvoj u red Podruje
konvergencije Ikonvergencije
Ek sponencijalne funkcije
x x lI xn ..\..3
eo' + Ji + 2' + Ji + ... + ."+ ... l x i < OO
l . . . Il. -1 <x <1
aX= eX'.' ' l + x ln a + (x ln u)~ +
l! 2! ln ('.:+:!'
l- x
l_
+ (x ln3' a)' + .. . :f- (x ln, a)" + .. . l x I < OO
_ 2 A r th.A
. n. l xi < l
2
x x B1x B.. x' B3x'"
ex- l 1-
2 + -2f - -4C' + '-6! - ... Jn (X +I ) ~ 2
x-I
2n
Bn x .... 2 A r cth x
... + ( - I) 11 +1
[21~T ...

I x 1< 2T: lxi > l

Logar itamske funkcije

In x
[-'" _I
(x - 1)' (x - l )'
2 .<+I" +3 (x + I)' +5(x+ I )' + "
(x _ 1)"''' ] x' x' lC' Ih '
... + (2n + I) (x + 1)'"+1 + ... x >O ln cos x - '2 - 12- 45 - 2520 - ...
(x - 1)' (x - 1)' 2l1n- . (2 2" _ I ) Bn Xli"
In x (x - I)-
2
+ - 3- - - O&' - - - "'ii (2n)! -
(x - 22\ + (_1)"+1(x - 12: l-
- 4'" fl - '"
0< x < 2 ln l tp I ln I x I + "3I x-a + 90
7 -t 62 lC'
x . 2835 + ...
x- l (x - 1)' (x _ 1)' 2'" (2" '1 - I) B rr
Jn x - ;-- + 2,' - + ~- + ... I, ... + - --;'-(2n}! - -,-" x'" + .. .. O< l xl <i

... + (x .nl )" + ... ! l

nx x> 2 Ciklometrijske f unkcije
x' x' xl , x' I .h ' I . 3 . 5x'
In CI + x) ( - 2" + "3" - '4" '" arcsin x x + ~3 + ~4 :-5 + 2~ 4 : (, :-7 + ' "

,
,I
... + (_ l)n+1 .~ ... i-I < x -c l
13 5 (2n - l ) x'"+1
...+ 2 4 6 (2n) (2;i ~i-1j + ... Ix I < I

B" - Bernoullijevi brojevi (vidi str. 34 1). Bil - Berno ullijev! brOJeVI (vid i sir. 341 ).
 R AZVOJ fUNK CIJA U R F.DO VE POTENCIJA
380 381

I: I Podruje
.. . . -r - - . .
I " r , .
Podruje
Funkcija
. -
Razvoj u red
I \<.c;mv,e rge,!cije Funkcija Razvoj u red
konvergencije

th x

Ix I< 1

cth x

Ix I < 1 O< lxl < r:

schx I _ .!. x' + .~ x' _ ~ 1 x' +

2! 4! 6!
lxI> I 1385x' + (- IY' E '" Tt
+ '81' - oo. (211) ! 'x OO . Ix l < 2
1 x 7~~ 31 x'
csch x
:X - 6 + 360-15120 +'"
Ix I< l
.oo +
2(-1 )" (2' '-' -1)0 '"''
( 211)! OX ..

O< lx l <Tt

Hiperbolne funkcije
Area-funkcije
x' x' x' l 1' 3
sh x x + 3! + ST + 71 + ... x - - x ' + - -- x' -
Arshx 23 2 '4 5
x 2JlH
.. . + (211 + I)! + '" lxI< <xl t '3'5
- 2 . 4 ' 6 . 7 x' + +
oo . (- I)" .
1' 3. 5 (2n - I) +1
chx Ix I< <xl .2 '4 ' 6 2n (211 + I) x '" ... lxI < l

Pr vi lan i ima predzna k ))+ za x > 1 i predzna k 1)- za X < - 1.

Bn - Bernoul tiievi brojevi (vid i st r. 34 11.
E" - Eulerovi brojevi (vidi st r. 341).
382 DTFEREN ClJALN f RACUN

Funkcija I Razvoj u red II konvergencije

Pod r uje

I m. INTEGRALNI RAUN

Arch x' [ ln (2x) - 2 .I2x' - 2 I4.34x' A. NEODREENI INTEGRAL!

l .3.5 ] 1. OS NOVNI POJMOVI I TEOREMI

x> 1
-2'4 '6 '6,,"-'" Primitivna funkcija. Primitivnom funkcijom za danu fun kciju
I jedne varijable y = lex). definiranu u nekom suvislom pod ruju.
x" x" x' x"" nazivamo takvu funkciju F (x) koja je definiran a u tom istom po-
Ar thx x + -3 + '5 + '7" + oo . + 21. .... 1 + oo . lxi < I dru ju' . a derivacija joj je jednaka lex) [ili. to je isto. diferencijal
joj je jednak [(x ) dx];
r ex) = [ (x) ili dF(x) = [ (x ) dx.
Ar eth x -I + 3'I + 5"
I
+
I
7'+ Primitivnih funkcija za danu funkciju ima beskonaan skup;
x x x x oo.

I razlika izme u dvije primitivne funkcije F, (x) i F, (x) jest kon-

... + (ill' + l l.' ;;;+;: + . oo
[x ]> I stantna vel iina. Grafovi svih funkcij a F, (x), F, (x). F, (x) ....
koje su primitivne za danu funkciju. predstavljaju jednu te istu
krivulju i dobivaju se jedan iz drugoga paralelnim pomakom kri-
vulje u smjeru osi ordin ate prema gore ili do lje (sl. 299).
Funkcija je d voznana.

yi e
yof(, )
/ ~ '/'/
8
, )-Flx)
A , 'L
o Q /I. J

Sl. 299 Sl. 300

Geometrijski smisao primitivne f unkcije. Ako je dana funkcija

[(x ) izraena krivuljom u Dcscartesovim ko ordinatama (sl. 300).
tad a je primitivna funkcija brojano jednaka po vrini S (x) ogra-
enoj krivuljom y = [ (x). osi Ox i dvjema ordinatama : fiksnom
ordinatom AB (za x = a) i promjenljivom ordinatom CD (za apsci-
su x). Birajui po volji konst antu a dobivamo razliite primitivne
funk cije.
Pri tome se povrina S (x) uzima u algebarskom smislu" .
U nekim s luajevima podruje definicije primitivne funkcije lire je od
pod ruja definicije zadane funkcije. Ako je podruje definicije funkcije f (x) -
suvislo s is k ljue njem nekih pojedi nih lataka neprekinutosti X II Xto .oo . X II , tada
se podruje definicije pr vobitne F (x ) moe ukljui t i u o ve take prek inutostl
( ~di~~ 3 m x .
Povrin a lika ABeD .,. JI (x) dx, vidi na str. 451.
u
 INTEG RA. LNI RAC U N OPA PRAVn..A INTEORIRANIA
384 385
Teorem o postojanju primitivne f unkcije. za sva ku funk ciju Ako integral nije elemen tarna funkcija, tad a II sluaju potrebe
koja je neprekinut a u nekom suvislom podruju postoji primitivna (teoretskog interesa ili este praktike primjene) za takvu funkcij u
funkcija , koja je takoer nep rekinuta u tom podruju . Funkcija sastavljamo ta blicu njenih vrijed nosti : takvi m specija lnim funkcija-
koja ima prekinut osti za pojedine vrijed- ma (za koje je po volji odaberiva ko nsta nta od redena time to je
nosti x ima primitivnu funkcij u, koja je ili fiksno oda brana donja granica integrala) esto se daj u specija lni
yA Zoda~
()(J '
'",",cija i :
nep rekinu ta ili ima prekinutost za iste
vrijednosti x.
nazivi, na primjer:

JI~xx
z
y. f fx) I I
,,
I I Primierl : = li (x) (integ ralni logaritam),
, I I 1 l
, " I)f (x ) ~ 1= ' F (x) = 3 lt; ; ~~ o .
o a b e d
,
I

2)f(.\")
J1x'
1
= ;; ' F (x) = -
I
x
'J V(I -
dx
x' ) (I - "'x')
= F (k, cp) (eliptiki integral I vrst e) "
o
Ako se funkcija elementarno ne more integrirali ili je integra-
II oba primjera funkcija f(x ) ima prekinu-
cija komplicirana, esto podintegralnu funkciju razvijamo II red
, tost za x = O, ali funkcija F (x) = 3
J
lt; je (vidi str. 371) koji (u sluaju njegove jednolike ko nvergencije, vidi
I :
str. 342) integriramo lan po lan . za priblino integriranje moemo
O o hc d neprekinuta, a F (x) = _!x ima takod er zamijeniti fun kciju s polinomom (vidi str. 667)',
SI. 301 prekinutost za x = O.
2. OPCA PRAVILA INTEG RIRANJA
Tok grafa primitivne funkcije F(x) u razlii tim takama pre-
kinutosti dane funk cije fIx) vidi na sl. 301. II sluaju uklonjive (a) OsnovniintegralI. Formule za integriranje, do bivene kao obrat
ili konane (h) prekinutosti fIx) je prirnitivna i neprekinuta ; u slu-. osnovnih formula d iferenciranja (str. 353) sabra ne su u tablici na
aju pak neizmjerne prekin utosti, primitivna f(x) moe biti nep re- SIr. 386. Na takve integrale nastoj imo doves ti zadani integra l
kinu ta [krivulja F(x) ima taku infleksije (c) ili iljak () s vertikal- pomou alge barskih ili trigo nornetriiskih transformacija ili pri-
no m ta ngento m] ili ima takoer prekinutost (e). A nalitiki uvjet mjenom pravila integriranja .
toga; kakav sluaj nastupa, vidi na str. 469 do 472. O snovna pravila Integriranja su svojstva neodredenih integrala
Neodreen i integral. Opi izra z F (x) +
e za sve prim itivne koja omoguuju da pretvorimo integral zada ne funk cije u integra l
drugih funkcija :
funkcije od zadane fun kcije f (x) nazivam o neodreenim integra lom
fun kcije fI x) ili diferencijala fIx) dx . Oznaka je : I ) Konstantni fak /or mo emo izluiti pred znak integral a :
F (x) + e = I f(x) dx. I a f(x) dx = a I fIx) dx.
(I - znak integrala, f (x) - integran d ili podintegraln a funkcija, 2) Integral sume (razlike) jedn ak je sumi (odnosno razl ici)
f(x ) dx - podintegralni izraz). pojedinih lanova :
za primi tivnu funkciju F (x) moe biti uvijek uzet odredeni I (a + .' - w) dx = I udx + I vdx- I wdx .
integra l (vidi str. 452) s konstantnom (po volji odaberivom) donjom
3) Pravilo substitucije : ako je x = cp (I), lada je:
gra nicom i varijabilnom gornjom gra nicom.
Int egrali elementa rnih funkcija nisu uvijek elem entarne funkcije. I f(x) dx = I f l'r)] cp'(t) d'.
Na str. 385 do 40 1 izloeni su postupci za raunanje integrala (po- 4) Porcija/na integracija
stupci integriranju) on ih jednostavnih funkcij a koje imaju elemen-
tarne primitivne funkcij e. a rezult ati integriranja sabrani su u tablici
S ud v = uv - rld,.-.
na str. 402 do 449. O eh pt l sd m integrali ma vid i na str. 397.
O gra f if ko m i n t e g ri ra nj u tj. konstrukciji grafa primitivne funkcije
Vidi napomenu na preani ci stranici. iz grafa zadane funkcije, vidi na str. 4~8
U daljnjem je izraz primitivne za mijen jen 5 ri~i mtcgra1, ali u tabli - ... u. ". W su funkcije od z .
cama tmegrala izos tavljena je po volji od aberiva konstanta C. U. ,. su funkcije od x ,

M a t e m a t i ki priru n i k - 25
 I f'\iTtGRA LNI R " C UN OPCA PRAVILA ZA JNrtORrRAN1E
386 387
Tablica osnovnih integraJa ~pi '"?"tuJIC! pr!
raunanju Integrala. Ne moe se dati ope
(Konstanta integracije je ovdje, a i u drugim tablicama, izostavljena) pravilo za mtegrtranje neke elementarne funkcije; tehnika inte-
griranja stie se pokusima. U iduim paragrafima sistematski su
razmotreni naini integriranja jednostavnijih vrsti elementarnih
Potencije Eksponencijalne funkcije funkcija ; na str. 402 do 449 su tablice integrala II kojima moemo
potraiti zadani integral ili onaj blizak zadanom.

I x" dX =
n
......'
+1
(n ",, - I ) S eXdx = eX Od opih postupaka koji se najee primjenjuje pri integri-
ranju moemo navesti ove:
I) Algebarskim ili trigonometrijskim pretvorbama izraavamo
I~ = I aX
a~d x = - podintegralnu funkciju kao sumu nekoliko funkcija, te rastavljarno
In l x l ln a integral na sumu integrala.
Tri gonornetrijske funkcije Hiperbolne funkcije Primjeri :

Ssinx dx = ~s x S sh x dx = chx J (x + 3)'(x'+ l)dx = J(x< + 6x" + 10x' + 6x + 9)dx =

x" 3 10
S cos x dx = sin x S chxdx = shx = "5 + 2: x + T x" + 3x' + 9x + C.
S tgxdx = -In cos x J thxdx = ln ch x
S ctg x dx = ln sin x S cth x dx = ln sh x I Sin 2x cos xdx = I~ (Sin 3x + sin x ) dx =
1 1
I dx
- - = tg x
cos' x I dx
- - = thx
ch' x
=-6cos 3x -
2) Ako je poznat (na primjer iz tablica) J I (x) dx
icos x+ e.

I ~- = - eth x = F (x), tada

I ~dx =
sin' x
- ctg x
sh'x '
je :

I I (ax) dx = ~ F(ax) + C. I/(X + b) dx = F(x + b) + C,

Razlomljene racionalne funkcije Iracionalne funkcije
~F(ax+ b) + C.
r I=;;
d~X=
dx 1 x sin :: = arc I f(ax + b) dx =
....,....,,...-; = - arc tg -
Val - x2i a
.. al +xl .o

I --~ =
a
Primjeri: I sin ax dx = -~ cos ax + C.
I~~d~X= = Ar sh::a =
!Ar th :: =

=
at_ x'
-.!.. In a + x
2a a -x
a

a
(za 1X 1 < a)
~/a' + x"
= ln (x + Vx'+ a')" I b
r!'x+ dx = ~ .,ax+b + e, I 1 + : :+ a)' = arc tg (x + a) + C.

3) Ako je podintegralni izraz razlomak, kojemu je brojnik

I dx = _ ! Ar cth :: =
xl_ at a a
IVx'-a'
:ro:d=
x==: =
a
Ar ch :: ~ diferencijal nazivnika, tada je integral jednak logaritmu nazivnika :
1 x- a
= - - ln "- -
2a x + a
(za 1 x I > a) = ln (x + Vx'-a')*
I r (x)
I(x) dx =
fd/ (x)
I (x) = Ini (x) + C .
U svim formulama u kojima u sastav primitivne funkcije ulazi izraz koji - - -

Prtmjer: I 2x+3
x'+ 3x_ dx = ln (x' + 3x - 5) + C
sadri Inf (x), treba ga razumjeti kao Jn l / (x ) I: znak a psolu tne vrijednosti je
radi jednostavnos ti Izosta vllen. Vidi napomenu na prethodn o; stranic i.
388 INTFGRALNIR ACUN INJEGRlR.ANJE RACIONALNIH. FUNK CUA
389
3. INI'EGRIRAN.JE RACIONALNIH FUNKCIJA Integrira se po formuli
Adx
Integrali racionalnih funkcija uvijek se mogu izraziti elemen-
lamim funkcijam a.
Opa pravila. Cijela racionalna funkcija (polinom) integrira se
f - - =
X- lX
A ln (x -a) itd.

neposredno: Primjer: 1 -
-
f(2x + 3)dx.
-"+X>- 2x'
2x + 3
x(x-l)(x+2)= :X
A+ B -I
x-I ' x + 2:
e
S(a,x" + a.x"""' + ... + a._, x + a.) dx =
A = Q (O) = ( 2x 3 ) + _ 3
a.
= n + I"
~+1+ a.
li x" + ... +a...
-':i- '"... + a..~ + e. P'(O) 3x' + 2x-2 . =. --2'

Razlomljena racionalna fu nkcija f ~ i;; dx [gdje su Q (x) i

B = ( 2x + 3 ) = ~,
3x> + 2x- 2 . _, 3
e= ( 2x + 3 ) _ I
3x> +2x-2 . , --6
P (x) dva polinoma m-log i n-tog stupnja] algebarsk i se pretvara

l =f(- ~+ ~ -~ )dX =
U
oblik koji je podesan za integraciju ovako :
I) Skratimo razlomak, tako da polinorni Q (x) i P (~-) vie +
x x-I x+ 2
nemaju zajednikih faktora.
2) Ako je m > n, tada dijeljenjem Q (x) sa P (x) dobi vamo cijeli =
3
- - In x + -S ln (x - I
I) - -In (x + 2) + ln C, = ln -e}.-'---
(x - 1)'/'
-'-;
dio razlomk a (vidi str. 144), koji se integrira kao pelinom, pa ostaje 2 3 6 / 1.(x + 2)'/.
za integriranje jo ostatak koji je pravi razlomak sa m < n.
3) Nazivnik P (x ) rastavljamo u linearne i kvad ratne faktore 2) Svi su korijeni nazivnika realni ; izmedu njih ima vlestrukih:
(vidi str. 159): P (x) = (x - a)' (x - ~yn ...
P (x) = tlo (X -lX) (x - r>Y (X> + px + q)' (X> + p'x + q') ' . . .
Rastav je oblika:
gdje je : "
p' p Q (x) _ A, A, . A,
"4 - q < O, "4- q' < O, oo .
P(x) - x - a + (X-lX)' + ...+ (.~-aY +
4) Koeficijent tlo u nazivniku stavljamo pred integral. B, B, s;
S) Kraenjem dobiveni pravi razlomak kojemu je nazivnik + x - [' + (x- [')' + oo. + (x-['yn + . o,
rastavljen na proste faktore, pretvaramo U sumu parcijalnih razlo-
maka (vidi str. 145), koje lako integriramo. pri tome mogu nastu- Konstant e Ah A""" Ah Bh Bs, .. . , Bm, ' 0 ' izraunavamo
piti etiri sluaja: . . metodom neodreenih koeficijenata (vidi str. 146); integriramo
po formulama:
I) Svi su korijeni nazivnika realni i jednostruki:
p (x) = (x - lX)(X- [') ... (x - A).
fA.dx
- - = A , In (X -
X- lX
lX), f A.dx
- - - =
(x_a).
A.
(k - l)(x-lX).... (k> I) .
Rastav je oblika : Q (x) = _ _
A
P (x ) x - lX
+ X~ + + x_ -L_ A,
oo ' Primjer:

gdje je :
Q (a) Q ([')
- ['

Q (A)
l=f X> + I
x (x - l )'
dx ' -" + I = A ~
'x(x- 1)' x + x - I + (x - l ) ' +
B, B,
(x - I )"
A = P '(lX) ' B = P'([ , .Oo, L = r(A)
-- - Metoda neodreenih koeficijenata daje jednadbe:
Brojevi A, B. C. . . L mogu se odrediti i metodom n eod reen i h koefici-
jenata (vidi na str, 146). A+ B, = I, - 3A- 2B.+ B,=0, 3A+B,-B,+ B, =0.
 INTECiRA LN1 RAC UN JNTEGRIRAJ'Ii'IE RACIONALNIH FUN KCIJA. 391
390
-A = l, odakle dobivamo : odakle je:
A = - I. B, = 2, B, = l, B, = 2; A = l. C = -I. D =O;

J(~ ~ 4) dx = -~In (x'+ 4)+ ln C, = ln Vx~'~4

l = J[- ~+ x 2 1+ (x~ 1)' + (x-=- I)'] dx =
l = x' In x
(u danom sluaju nema lana s arkus-tangensom),
= - lnx + 2In(x- I) - _ I__ - 1 + C= 4) Nazivnik ima viestrukih kompleksnih kor ijena:
x- I (x -l)'
p (x) = (x - Ot>, (x - ~Y ... (x' + px + q)'"(x' + p'x + q'Y' .. .
= I (x- I)' _ x +C Rastav je oblika:
n x (x- l)' .
3) Meu korijenima nazivnika ima jednostrukih kompleksni h Q (x)
p (x)
=~+
X-Ot
A,
(x- Ot)'
+
.. .
+ A.
(x - Ot)'
+
k orijena :
P(x) = (x - OtY (x -~)'" . oo (x' + px + q) (x' + p'x + q') .. . B, B, B,
+ x- ~ + (x - ~)' + ... + (x- ~)' +
"
pri emu je ~< q, P4 < q' , 'oo + C,X + D, + C,x + D, + + ~x + Dm .. +
x' + px + q (x'+ px + q)' .. . (x' + px + q)"
Rasta v je oblika: E,x + F, E,x + F, E"x + F.
+ x' + p'x + q'+ (x'+ p'x + q')'+ . .. + (x' + p'x + q'Y' + ...
Q(x)
P (x)
= ~ + _~ +
X- Ot (x-Ot)' . ..
+ (x A,- ex)' +
Kon stante emo izraunati po metodi neodreenih koeficije-
B, B, Bm nata (vidi str. 146).
+ x= ~ + (x - W+ . + oo (x _ ~)m + ... Izraze integriramo (x' C
t ~ :m)'" ovako: Piemo brojnik II
Cx + D Ex+F obliku : p q
... + x' + p x + q + x' + p'x + q' + ... CmX + Dm = ~m (h+ p) + (Dm- CiP).
Konstante se i zraunavaju po metodi neodreenih koefici-
jenata (vidi str. 146). T raeni integral raspada se na dva sumanda. Prvi od njih inte-
griramo neposredno:
I zraze .integriramo
.
'+Cxpx+ +D q po ,rorrnu li.: Cm (h + p) dx Cm I
x
Cp p J -i (x' + px + q)m = -2 (m - l) (x' + px + q)...-i~
(CX + D)dx C D- T x+ zp " a drugi (bez koeficijenta) po formuli za snienje stupnja :
J x'+ px +q = 2 1n (x' + px + q) + 1/
V q- 4
p' arc tg 1/-
V q- 4 dx x+~
Primjer :
I =J 4dx _ 4_ _ =
x'+ 4x ' x' + 4x
A + CX+ D.
x x'+ 4
f (x' + px+ q)m = 2 (m - I)

+. 2m-3
(q _~) (x' + px+ q}~l +
f dx -
Metoda neodreenih koeficijenata daje jednadbe : 2(1Il~ l ) tq- ~ ) (x'+ px + q)'"" . (*)
A + C = O, D = O. 4A = 4,
392 INTEGRALNI RACUN IN1'EOR lRANlE RACIONALNIH FUNKCUA 393
Primjer:
Nazivnik P (x) podintegralne funkcije ~ ~j (p r a v o g raz-
I = j lx' + lx + 13
(x _ 2) (x ' +
I),dx; lomka koji se ne da vie kratiti, vidi str. 389) ima oblile:

2~' + lx + 13 A + D, CoX + D,
C,x P (x) = (x - 1)k (x - [:lY . (x' + px + qY" (x' + p'x + q'Y' .
(x - 2) (x' + 1)' - x- 2 + x + l + (x' + 1)" Njega moemo rastaviti na dva faktora P, (x) i P. (x), gdje je
P, (x) produkt svih faktora koji sejavljaju u P (x) uzetih jed nostruk o:
Metoda neodreenih koeficijenata daje sistem jed nad bi:
P. (x) = (x-a)(x- [:l) . .. (x ' + px + q)(x' + p'x + g') . ..
A + C, = O, -2C, + D, = O, 2A+ C, - 2D, +
C. = 2,
i zbog loga:
- 2C, + D, - 2C. + D. = 2, A - 2D, - 2D. = 13,
P, (x ) = (X-1)k-' (x-[:l)I-1 . (x' + px + q)~' (x' + p'x + q'Y'., ...
odakle je: D ani integra l moemo predoiti u obliku :
A =I.C,=-I, D , = -2, C.=-3, D. = - 4
(A )
i:
(formula Ostrogradskogv; gdje su P (x), P, (x). P, (x) pomati poli-
nomi stupnjeva " s i t, zatim Q (x), pozna t polinom stupnja ne
vieg od , - l, a Q, (x) i Q, (x) poznati polinomi stupnja ne vieg
od s - I , odnosno t - I :
Pre ma formuli (*) je: Q, (x) = ar-' + b....... + ... + d, Q. (x) = ex": + jx'-t +...+ h.
lj D iferenciranje izraza (A) daje :
J+ (x'
dx
1)' = 2 (x'
x
+ I) + 2 x.
dx
+ I = 2 (x'
x I
+ I) + 2 arc 19 x , g (x) = [(2' (X) ], + g. (x ) . (B)
odakle ko nano dobivamo : P (x) P, (x) P, (x)

3 - 4x I (x -2)' N epoznati koeficijenti polinoma Q, (x) i Q. (x) odreuju se iz

I = i(.~' + + 21n
I) x' + l 4 arctg x + C, jednadbe (B) pomou metode neodreenih koeficijenata.
Ako znamo polinome Q. (x), P, (x), Q. (x), P, (x), svodirno
Odvajanje racionalnog dijela integrala (metoda Ost,og,adskog)
Integral razlomljene racionalne funkcije elementarna je funkcija,
koja je suma racionalnog dijela (lj. nekog algebarskog razlomka)
integraciju danog integrala na integraIJ~: ~;~ dx. u kojemu naziv-
i transcendentnog dijela (koji sadri logaritme i arkus-tangense), nik podintegralne funkcije nema viestrukih korijena .
Pri tome se racionalni dio pojavljuje u drugom i etvrtom razma-
tranom sluaju, tj. samo tada, kad nazivnik pod integralne funkcije Pri odrei vanju poJinoma PI (x) i Pt (x) nema te!koa ako mamo rasta-
ima vi estrukih korijena (realne ili kompleksne). Racionalni dio viti p (x) na faktore, tj. ako su odredeni svi korijeni jednadbe P (.:c) :CI O. Ali
moemo odrediti pomou metode Ostrogradskog bez integriranja Pdx) i P. (x) molemo od roditi i da ne rjeavamo jednabe: za to je dovoljno
difereociraU pollnom ' p (x) i nai najveu zajedniku mjeru polinoma P (x) i
i svesti integriranje na sluajeve u kojima nazivnik ima samo jedno-
stavne korijene. Nain se sastoji u ovom : r(xl (vidi str. 143l. Najvea zajednika mjera je P, (xl, a p.(xl = pP~ .
, xl
394 INTE GRALNI RAtuN .
INTEGRIRANJE IJlACJO!"lALN1H FUNKCIJA 395
. JX' +x" + 4X'+3X+2
Primjer: + I )' (x' + I)' dx.
- (x Integral" Supsti tucija

Ovdje je Pl = P, = (x + I) (x ' + l ) = x" + x" + x + J,

P = (x" + x' + x + 1)',
Q. = ax"+ bx +
Q = x + x" + 4x" + 3x + 2,
e, Q, = ex"+ Ix+ g.
V+ax + b
- -;--:= t
ex e
V ax + b = t, gd"Je Je r
naj-
Formul a (B) daje : ex + e
manji zajedniki viekrat nik
x' + x" + 4x' + lx + 2 ax' + bx + e ] , ex" +l x + g brojeva n, Jn,
(x" x' + + +
x 1)' [ x"+x'+x + 1 +x"+x"+ x+ I'
Jedna od triju Eulerovih sup-
odakle je: JR (x. Vax" + bx + e)dx stitucija:
x + x" + 4x' + 3x + 2 = (2ax + b) (x" + x' + x + 1) - I) ako je a > O Vax" + bx+e = t -Vax
- (ax"+ bx + e) (3x' + 2x+ 1)+ (ex' + Ix+ g)(x' + x"+ x + 1). 2) ako je e > O Vax' + bx +c = xt+Vc
3) ako trinom ax" bx + +
e
Izjed naenjem koeficijenatajed nako visokih pot encija od x u oba ima razliite realne kor ijene :
dijela do bivamo sistem jednadbi: za a, b, e, d, e, f, g: l ) e = O, ax"+ bx + e = a(x - ex)( x - fi) Vax' + bx + e = t (x - ex)
2)- a +l = l, 3)-2b +I+g= l, 4)a-b - 3c+ l+ g= 4,
5) 2a-2e + l + g =3, 6) b- e + g =2 Integral J R (x, Vax' + bx +-c) dx moe biti sveden l na Jedan
[u jednadba ma 2) do 6) koeficijent e = O je izostav ljen]; odatle od ova tri oblika : -
1 1 3 3 JR (x, Vx'+ Qi)dx, J R (x, Vx"-adx, J R (x, l/a>- x' )dx.
dobi vamo a =-4' b = 4' e ~ -l. e = O, 1 = 4' g=4'
budui da kvadratni trinom ax" + +
bx e uvijek moe biti predoen
Prema tome je : u obliku sume ili razlike dvaju kvadrata.
x' + x" + 4x'+ 3x + 2 Primjeri : ( )
J (x + I)'(x' + 1)' dx = 1)4x' + 16x+ 17 = 4 :r + 4x+ 4+ ~ =

=
1 x' - x+ 4
-4 x' + x' + x + J + 4 (x +
3J x+ l
I ) (x' + I) dx. = 4 [(X + 2)' + m'] = 4 [x1+ ml gdje je x. = x+ 2;
Posljednji integral jednak je arc tg x ,
Tablice integrala racionalnih funk cija vidi na str. 402 do 411 . 2)x'+3x + I=x' + 3x + 9- 5 = (x + 3)' -
4 4 2
(lis)'
'T =

= X1 -, (lis)'
2 , gd le
' JeXt
. = x -I- 3.
. 2'
4. INTEGRIRANJE IRACIONALNIH FUNKCIJA
Simbol R oznauje racionalnu funkciju izraza na koje sc odnosi. Brojevi
Integriranje iracionalnih funkcija n e daje uv ijek elementar- n, m.. . su cijeli.
ne funkcije. U jednostavnim sluajevima integrali iracionalnih .. Ako je a < O i trinom ax' + hz + e ima kompleksne korijene. taa
funkcija mogu se svesti na integrale racio nalnih funkcija pomou podintegralna funkcija ne po stoji nj za koju YTijedn ost .%. jer je JIar + bx + e
ovih supstitucija : kompl eksan broj za sve realne vrijednos ti od x. Integriranje nas u tom slueaju
ne zanima.
396 INTEGRALNI RACUN JNTI::GRIR AN JE IRA CION Al. NIH FUNKCIJA
397
3) -x' + 2x ~ l - x' + 2x - l = I' - (x - I)' = I' - xl , Primjeri:
gdje je x, = x - I.
Ti se integrali raunaju pomou supstitucija : l)f V I + Vx dx = f [ 'I' ( 1 + x'/.)'Idx;
Vi
Integral
I Supstitucija
m= - 2'
l
n =
l
4' p = 3'
l m +l
- n- = 2 (s l uaj 2).
SR(x, Vx'+ ex dx x exsht ili x =extgt
=
S R(x , VX' - ex')dx x = ex ch t ili x ee c.sc r Supstitucija: t = VI + Vx, x=(t'- I)' , dx ~12t'(t'-I)'dt.
S R(x, Vex' - x')dx x = a. sin t ili x=lXcosf

Navedene supstitucije dovode do integrala racionalnih izraza, f V~- t'x

~-"- dx =
~/x
f
12 (t' - t' ) dt = -3 t' (4t' - 7)
7
+ C.
koji sadre trigonometrijske ili hiperbolne funkcije (vidi str. 398
ili 401).
Integriranje binomnih diferencijala. Binomnim diferencijalom
f
2) V;': xx' = f x' (1 + x')- 'I. dx;
nazivamo izraz:
m = 3, n = 3, p = - 4;
l m+
- n-
I 4
jt m+ l + P = !2.
x'" (a + hx" )Ddx,
=
n 12'

u kojem su a, b po volji uzeti realni brojevi, a m, n, p po volji uzeti niti jedan od uvjeta l), 2) i 3) nije ispunjen, tako da integral nije
racionalni brojev i (pozitivni ili negativni). element arn a funkcij a.
Teorem ebie va. Integral : Eliptiki lntegrall, Integrali oblika :

S x" (a + bx"jP dx S R (x, Vox' + bx' + cx + d)dx } (A)

mo e biti izraen elementarnim funkcijama s amo u ova tri sluaja : SR(x, ~/ax' + bx' + cx' + dx + e) dx
I) p je cio broj. Izraz (a +
bx")D razvit emo po Newtonovo] u pravilu se ne mogu izraziti pomou elementarnih funkcija. U slu-
binomnoj formuli (vidi str. 186), a podintegralna funkcija nakon ajevi ma kada ti integra li nisu element arne funkcije. oni se nazivaju
rjeenja zagrada je suma lanova oblika ex", koje lako integriramo. elipt i kim" .
Integrali tipova (A), koji se ne mogu izraziti pomou elemen-
+
l
. cio b ' Integral( *) svodunonamtegralraclOna1ne tarnih funkcija, mogu se izvjesnim pretvorbama svesti na elemen-
2) -//I - - l Je rOJ. . . .
tarne fun kcije i integrale ovih Iriju tipova:
n
""" , gdje je r nazivnik razlomka p.
funkcije supstitucijom / = Ir'a-+"'-b"'x"
J dt
VO - t' )(l - k'/'j' d/ Vo
J t'dt
l ') (1 - k'/')' (O < k < l ). ( ll)
. cio broj. Integral( *) svedimo
3) -m +- l + p Je . .
na integral
n
racionalne funkcije supstitucijom t ~
;/
r'! +x"bx". , gdje je r nazivnik JCI + hl' ) Vel - t') (1 - k' /' )

razlomka p. U s l ua je v i m a kada se integrali (A) mogu izraziti pom ou elementarnih

funkcija, nazivaju sc pseud oel l pti ktm,
398 INTEGRALNIRACUN
INTEG RIRAN JE TRIC ON OMETR.IJSKIH FUNKCIJA
399
Supstitucijom t = sin cp ( O < cp < i) integrali (B) mogu biti Univerzalna supstitucija za integral (A)
svedeni na Legendrov oblik :

Iv-.
~. _ 2dt . 2t l - t'
dcp (eliptiki integral prve vrste), t ~ tg i' odakle je dx - l + t" SlO X = I + t" cos X = I + (I' .
l - k' sin' cp
J Vl - k' sin' cp dcp (eliptiki integral druge vrste), Na primjer:

I (I lJ " ~cp
+ SlD cp Vl - k' sin' cp
(eliptiki integral tree vrste).
Pripadne odredene integrale s donjom granicom nula oma-
+ sin x
l
J Sin x (l + cos x) dx =
f(~ 1

1+,'
+ I + t'
(l
21)

~)
+ l + t'
l
2dl
+ t'
=

:)uJ~evmo ~:sUn~:~), Il)J'l>

l -k' sin' ojI
Vl-k'sin'ljIdojl = E(k''I').l

o 'l> o j (k <l ). x
lIJ) r + h sin' oji)d<jlVl _k' sin'<jI
~ (l
= II (h, k, '1')
=
tg' -
4
Z x I
+ tg 2" + "2 ln tg "2 + e.
x

Ti se integrali nazivaju nepotpunim eliptikim integralima Ako se u podintegralnoj funkciji integrala (A), sin x i cos x
na laze samo u parnim potencijama, integral se jednostavnije svodi
l, 2 i 3<eg reda. za 'I' ~ integrale I i Il nazivamo potpunim elip- na mtegral racionalne funkcije supstitucijom t = tg x.
tik im integralima i oznaujerno ih sa:
Pojednosta.njene metode za sluajeve koje esto susreemo :
"l.
K= F(k,r:2.) = I ~I l - dojik' sin'<jI' IH R (sin x) cos x dx. Supstitucija t = sin x, cos x dx = dt.
o nl. 2) J R (cos x ) sin x dx. Supstitucija t = cos x, sin x dx = -dt.
E = E(k,) .=JVl -k'sin'Y dY 3) J sin' x dx.
O
Tablicu vrijednosti nepotpunih i potpunih eliptik ih integrala Ako je n neparan (n = 2m + I), tada je:
l i 2 vrste vidi na str. 86 i 87.
Tablice integrala iracionalnih funkcija vidi na str. 412 do 427. J sin' xd~ = J (l - cos' xY" sinx dx = - J (l - t' Y"dt, gdjeje , = COSx.

S. INTEGRIRANJ E T RIGONOMETR IJ SKIH FUNKCIJA Ako je n paran (n = 2 m), tada je:

Integral oblika: J R (sin x, cos x ) dx "

uvijek moemo svesti na integral racionalne funkcije s dalje nave-
denom univerzalnom supstituciiom, a u posebnim sluajevima
(A )
ISin~ x dx = I
gdje je t =
n
2x.
(l - cos 2x)] dx = 2~,J(l - cos t Y" dt,

i jednostavnijim postupcima.
. Eksponent pote.ncije .s nizuje se na polovicu; rjeivi zagrade
Simbol R oznauje racionalnu funkciju izrazA na koje se odnosi. Izraza (l - cos rr.
integriramo svaki lan (vidi sl uaj 4).
400 INI'EORALN1 RACUN INnCRIRA r-.;J E DRUG U I TRA N SC[ NDl: N I NIII f-U l".'KCIJA
401
4)J cos" x dx . 6. INTEGRIR ANJE DRUGIII TRANSCENDENTNIH FUNKCIJA

Ako je n neparan (n = 2 m + 1), tada je : Eksponencijalne funkcije. Integrale tipa :

I cos" x dx = I (I -sin' xl'" cos xdx = I (I-I' l"'dl, gdjeje I = sin z,

I R (enU, ..x, ... , "X) dx ,
gdje su m, n, .. . , p racio na lni brojevi, svodirno supstitucijo m
Ako je n paran (n = 2m), tad a je:
I~ R (Im, I", .... I') dl ;
I
cos" xdx =
gdje je t = 2x.
I [~(I + cos 2x)r dX = iL,J (I + eos ll'" dl,
1= '" na integral

.-
na integral racionalne funkcije (vidi str. 388)
posljednji integral svodi se
uvoenjem supstitu-
cije z = VI, gdje je r najmanji zajedniki viekratnik nazivnika
Eksponent po tencije snizuje se na polovicu ; rjeivi zagrade, razlomak a m, n, p.
o ,

integrira mo svaki lan. Hiperboln e funkcije. Integrale koji sad re sh x, ch x, th x , cth x,

obi no ra u namo zamjenjuj ui hipe rbolne funkcij e s eksponcncijal-
5) I sin" x eosm x dx svodi se na sluaj 1) ili 2), ako je jedan od
brojeva m ili n neparan. nim (str. 221 i 222) . Sl uajeve I sh" x dx, I ch" x dx , I sh"x chm x dx
koj i su najei, integrira mo analogno kao dotine integrale s tri-
Primjeri: I sin' x cos' x dx = I sin' x (I - sin' x)' cos x dx = gonomet rijskim funkcijama (str. 398 do 400).

= I l' (I - I')' dt,

gdje je I = COS x,
gdje je t = sin x; I sin x dx
Veos x
=- I dl
ll, '
Primjena parcijalne integracije. Funkcije koje sadre logaritme,
cik lometrijske funk cije i area-funkcije, produkte x" sa ln x, eU
sa sin ax ili cos ax int egriraju se uglavnom primjenom (jednost ru-
ko m ili viestrukom) formula za parcijalno integriranje (str. 385).
. Ako su oba broja m i n parna, tada eksponenti mogu biti sni- U nekim s l uajevima primjena viestruke parc ijalne integracije
eni na polovicu, ana logno sl uajevima 3) i 4). pri tome primj e- dovodi do poetnog integra la, pa se tada raunanje tog integrala
njujemo formule: svodi na rjeenje algeba rske jednadbe : ta ko se raunaju na primjer
. sin 2x 1 Cos 2x , _ 1+cos2x integrali I e"x eos hx dx, I ..x sin hx dx (kod tih integra la provod i
SlO X cos X = - --2 -, sin2 x = - -'2'-- ' cos x - 2 se dvostruka parcijalna integracija, pri emu treba kao faktor u oba
s l uaja uzeti istu funkciju, ekspo nencijalnu ili trigon ometrijsku) .
Primjer: I sin' x cos' x dx ~ I (sin x cos x)' cos' x dx = U sluajevi ma I P (x) ..x dx , I P (x) sin hx dx, I P(x) cos bx dx,
gdje je P (x) polin om, takoer primjenjujemo formulu parcijain c
= ~ I Sin' 2x(l + cos 2x)dx - ~ I Sin' 2xcos 2x dx + integracije.
Tablice integrala transcendentnih fun kcija vidi na str. 441 do449.
+ 16 .!.I(I - cos 4x) dx = L sin' 2x + .!.
48 16
x - .!- sin 4x + e
64 . 7. TABUe A NEODREDENIIIINTEGRALA
Ope upute
6) I tg" x dx = I Irr' x (sc' x - l ) dx =
= I trr' x d tg x - r 19"- 'x dx = trr' x-
- -1
/1 -
I trr' x dx itd.
1. Konstanta int egra cije je izostavljena svugdje, osim u slu-
ajevima kada integral mo e biti pred oen u razliitim oblicima,
s razliitim ko nstanta ma.
Ponavljanjem to ga postupka integral svedemo uz parni n na inte- 2. U svim fo rm ulama u kojima je u sastavu prim itivne funkcije
r
gral tg x dx = -ln cos x dx. izraz koji sadri ln/ (x), treba ga razumjeti kao ln I/ (x) I; oznaka
za apsolutnu vrijed nost svuda jc zbog jed nostav nosti izostavlje na.
r
7) cts" x dx integrira se a nalogno sl uaju 6). 3. U sluajevima, u kojima je primi tivna funkcija izraena
u obliku reda po tencije, nije mogue izraziti je elementarnim
Tablice integrata trigooollletrijskih funkcija vidi na str. 427 do44l. fun kcijam a.

\ lul l'm aH k i pri ru ni k - 26

 TABLICA J'lfEODRP. E N IH Il'lTEGIlALA.
402 INTEGRALNI RAl:UN 403

Integrall racionalni b funkcija 13) f x. dx = .!. (.y~ _ JbX' + 3b' X - b' ln X) .

Inlegrali sa ax +b X a' J 2

I Ozn aka : X =ax + b I 14) f x' dx

X'
= .!.
a'
(X' _ JhX + 3b' ln X
2
+ ~)
X
.

I)fX' dx = l X'" (n ~ - I ; zan = -I,v.br.2). l 5) f x' dx = a'.1.- (X - 3b 1n x - 3h' _~ ) .

+ 2X'
a(n + l) X' . X

2)f~ ~! ln X.
X a 16) f
x' dx
--x" = ;;.
I ( 3b 3b'
In X + X - lX'
b' )
+ 3X' .

3) f XX' dx ~ l
a' (n + 2)
X'" _ b
a' (n + l )
XM ' l7) f x' dx l [-l 3h
-YO = a' (n - 4) X' -'+(n -3)X"
Jb'
(n - 2)X~'+
(n ~ - l , ~ -2 ; pri n = - I, = -2, v. br. 5 i 6).
+ (n _ ~; x n-,] (n", I, n '" 2, n ~ 3, n'" 4).
4) f x'" X' dx = ~, f (X-bY" X' dX [primjenjuje se za m < n

ili kada je m cio broj, a n razloma k; u tim sluajevima (X - b)m

l 8)fdX
xX
= -!b In~.
x
razvijemo prema binomnoj formuli, str. 186). (n'" -l, ". -2, .. .,
. . , ". - m). 19) f:; , = - f. (In~ + ~) .
5)
fXXdX x b
= ii- Qiln X.
.
f
20) dx _ _ .!. ( In X + 2ax _ a'
xX' b' x X 2X'
X').
f
Xdx b l
6) XI = a'X+ a' ln X.
21)
f dx
XX~ = - bO
l [ X
ln x -
~
t. q -, (-a)'
I X'-x'] (II > l).
7) fx dx
X'
=..!-a' (_ .X1.- + ....!'
2X'
- ).
8) f x: : = ~ ( n ~)\~, + (n _ ~) X~l) (n". I, ". 2).
dX
22) x'
fi = - b;
l a
+ bi ln X
X

9) f x': = ~ (i X' - 2b:r + b'lnX)'

23)f.dx = - a
x'X' b'X
[_!-+ ab'x b'~ x
_ 1_ _ ln!] .

10)fx'dX
X'
= ..!-a' (X-2blnx - ~)
X
. 24)fx'X'dx = -a [_1- + ...3._+ .J... - b'~ !].
2b'X' b'X ah' x x
ln

ll)fX' dx = .1.- ( In X + 2b _ b' ).

XI a' X ll'
X' dX l [ -l 2b b' ]
12) f x n = a' (/I _ J) Xn-. + (n - 2) X' -, (n - l ) Xn-,
(n ". I, ". 2, ". 3).
404 INTF G RAI.NI RAC U N
TABLI CA 1\""EODRE5NUI INTE GRA[.A,
405
xldx b' a'
36) J (a + x ) (h + x)' = (b - a) (b +x ) + (b _ a), ln (a+ x) +
27) --dx l [ 3a'ln -X + ,h
- + -X-' - -3aX ] .
J
xi X'
= - -
b' x X 2x' x
IJ' - 2ob
+ (b _ a)' ln (b + x) (a ~ b).

28)
dx
JxiX'
-
l [
= - -h' oo' ln -x + - X- - 2X'X
- + --
2x'
- -x4a'x a'x ' X' 4aX ]
.
37) L + X)~~b + x)' = (a lb)' c ~. x + b-l J +
2 a+ x
dx _ 1 [ "" (-aY .<'-' a' X'_
29) JxlX' - -b"" -~e'+I(i_2)XI-' + a '
I
+ (a _ b)' ln b + x (a ~ b).

(n + I) aX + t0!' + J) a' ln ~]
x 2 x
(n > 3).
38) L + ~,~ + x) ' = (a ~ b)' e:. x+ b
a +I-
~J+
a +x
dx l n<+r2 X~,-, (-aY + (a _ b)' ln b + x (a ~ b).
30) JxmXii = - /J"'+-l ,~ C~.tlr_! (111 _ l _ l) x", 1- 1

[ak o je nazivnik lana pod znakom:E nula, ta kav lan zamjenjujcmo 39) J (a + ~',~~+ x)' = (a ~)i c ~ x + b ~ J +
s ~m:
rtill_ 2 (-a)~'
em
X]
ln -X . + (a _
20b a+ x
b)' ln b + x (a ~ b).

+ bx + e
I Ozn ak a: tJ. =bf- aK I Integral i sa ax'

Ozn ake : X = ax' + bx+ e, tJ. = 4ac -b'

ax + b
f ax tJ.
31 ) fx +g dx =Y+ji ln (fx + g).

32) J (ax +
dx
b)(fx +
I I fx
g) = A n ax
+g
+b
(tJ. ~ O)
.
40)
f
dX
- = -
X
2 arctg _2o.",x-=+
VK
=--=-b>-

VK (za tJ. > O).

= _ 2 Ar th 20x -t:=~ = 1 ln 20x + b - )/=6 (za tJ. < O).

33) J . = iu [~a ln (ax +b) -~fln(fx +g)]
V- tJ. V-t. V- tJ. + +
2ax b V-tJ.
+ b)x dx
(f~ + g)
(ax
(tJ. ~ O).
41)fX' +
b--L 20Jdx
dX = 2axtJ.X-'" ti X (vidi b
VI I r. 40).

34) J (ax + b~~fX+ g) = e x ~ b + ~ln~ ~) t (t. ~ O).

xdx __ b _ _ a_ _
1n
a+ x fdX 20x + b ( I 3a )
42) X' = ~- 2X'+ tJ.X
OO'J dx
+ tJ.' X (vidi br. 40).

35) J (a + x) (b + x)' - (a - b) (h + x ) (a - b)' h x + +b

(a '" b). 43) J
dX
X. =
2ax
(n - l ) tJ. X-' +
(20 -3) 20 f dx
(n-l) tJ. xr, '
 INTE OR ALNT RAUN TABLICA NEODREENI H lNTE GRALA
406 407

l x = ax' + bx + e, il = 4ac -b' j 56) Iux ~Xg) X = 2 (cl ' - ;bl + g'a) [lin (.lx ;. g)' ] +
2ga -bl Idx
44) I x dx = -.!. In X - !l- I dx (vidi br. 40). +2(cl'-gbl+g'a) X (v. br. 40).
X 2a 20 X

X' = _ bx o+X.2C_ ~IdX

45)IxdX o X (vidi br. 40). Jntegrali sa a' x'
46) I x dx = _ bx + 2e b(2n - 3)I .dx .
X (n - l) .:l X -' (n - l) il X'" Oznake:
x
arc tg;; za predznak +,
47) I x'dx = . _ . b ln X + b' - 2acIdX

48) Ir
X
dx
X
a 20'
= (b'-
2a'

ao X
X
~c) x + bc + 2cIdX
o X
(vidi br. 40).

(vidi br: 40).

X= a' x' , Y =
jl Ar th ~ =
a
! ln a + x
2 a-x
za predznak ,}- pri I X I < a,

49). fxn'
r dx
=
- x
(2n-3)aX'"
e
+ (211 -3);,
IdX (11- 2) bIx dX
x' -(2Ii -3)~ "xn-
(vidi br. 43 i 46).
x 1 x+a
Ar cth - = - In - -
a 2 x-a
.za predznak ,}- pri I x I > a.
xmdX .......
50) JX . = - (211 - m- I) a X"" + U sluaju dvostrukog predznaka u formuli, gornji pred-
znak se odnosi na X = a' +
x', a donji na X = a' - x'.
+ (m - I) c
Ix"'" dx _ (n - m) b Ix"~' dx
(2n- m- l) a X (2n - m - l ) a X
(m "< 211 - I; za m = 211 - 1 vidi br. 51).
X...... dx = ~ JX.....' dX _ :.JX..... dx _ ~J X""'dx.
57)
dX
JdX
X =;; Y.
x t
1

51) I X. a X-. a X a X
J
58) x' = 2o'X+ za' Y.

52) I~ = ~ ln ~- 2~I~ (vid i br. 40). 59) X'JdX

=
x 3x 3
4a'X'+ 8a'X+ 8a' Y.
dX 1 bJdX II dx
53) J xX' =2c(n - I )X...i-2c X. + ; XX.-1 60) fx'" dx x
= 2na'X' +
2n-tIdX
2na' X

54)
I x'x
h In X
-dX = --
2c'
- - -ex1 + (b'
x'
-2c' - -a)e IdX'
-X (vidi br. 40). oo
61)fx XdX = +- !lnX
2

dx
55) I x"'X' =
1
(m-l)c x""'X...,
(2n+ m- 3) a I dx
(m-l ) c ....-X - 62)
IX dx
x' =
1
+2X'
_ (n +m-
(m -
2) bI
I) e
dx
......'X
(m> l). 63) sx.:: = + 4~"
 TABUCA NEODRf;flFNIH INTEG RALA
408 I I'\T.EGRALSI R ACUN 409

arc tg
x
ii za predznak +
74)
f -
dx
xX'
= -
I
+ -I
_
2a'X 2a'
. x'
In -...
X'

X =a 2 x2 , y ,-
j x l a+ x
Ar th- = -In - -
a 2 a -x
75)
f -
xX'
dx
=
I
._ -
4o' X'
I I
2a'X 2a' X'
x'
+ - - + - In--

za predznak ,)-- pri Ix I< = _ _1_ + .!.- Y.

l
a. 76)f dx
rX a' x a'
x l x+ a
Ar cth - = - In - - -
a 2 x- a
za predznak ,)- pri I x I> a.
77)
f dX
rX'
l _ x_3
- -= - - + - - + .
a'.~ 2a'X 2a'
Y
.

78) f dx I
x'X' ~ - a'x
x
+ 4o'X' + 8a'X + Sa'
t 15
Y.

64) fXft+1
XdX
=
-
+
I
2J1X'
(fl ~ O).
79)
f dx
x'X = -
I
2a'r + 2a, ln X '
I x'

65) fr~ = x + aY. dX I _ I _ I r

r dx f
80) x' X' = - 2a'r + 2a'X + (i6 ln X '
66)
f -X '
x
= + 2X i;; Y.
I

81 ) f dX 1 _ 1 _ 1 _3 x'
x'X' ~ - 2a'x' + a'X + 4a'X" + 2a' ln X'

67) f X' dX
X' = +
x
4X'
x
8ci'x
I
8G' Y.
82)
f - - dx - =
(h +
ex) X
I . [ e ln (h
a'c' h'
+ ex) - -e ln X +
2
_ -h Y ] .
a
x'dX x 1 fdX
68) f X .+1 ~ + 2nX' 2';' x (fl ~ O).
Inlegrali sa ti' x'

O znaka : ti' x'

= X; ako je u formuli dvostruki
predznak . gornji predznak se odnosi na X = ti' x'. +
a donji na X = ti' -x'.
dX I (a x )' 1 2x + a
83)
f -- = + - In -- - - - -
X - 6a' u' + ax
+ -
+ r a'V3 - arctg
a 1"3
.

r dx
f dX 2 fd X
I
72)
f X .+1 = 2 (fl - I) X....,
u'
+ 2f1 X' (fl > I ). 84)
x
X ' = 3o'X+ 3a' X
XdX I a' + ax + X
(v. br. 83).
I 2x + a
dX
73) -
xXf = -
I
2a'
x'
ln
X f
85) - X = '6- ln ( + ). ----r. arc tg --r.i '
a a _x a\-3 a \3
4'O INTEGRAlN1 R ACUN TABUCA NEODRE EN IH INTEQ R.ALA
411
Xdx x' , I Xdx /
86) XI = 3a'X + 3a' X (v. br. 8S). X =a' x' 99)1 x' dx . =__ I_ln x' + ax 1 2 + a' +
I a' + x' 4a 112 x' - a.~ 112 + a'
X' dx , 1'2
87) X
J = :3 ln X.
100)
x'dx
a' + xi = 4:1 ln (a' + xa).
-- arc tg a-ax, --x
- 1J'2
+ 2a i'

x'dx , I
88) I X' = + 3X '
JntegraJi sa a' - x'

89) Ix':~ = x + a' It (vidi br. 83).

101)
I ,
dx
u -x
1 a+ x
a- x
1
, = 4a' ln - - + 20
x
' 3 arctg - .
a
X' dx x
90)
I
X' = + 3X :3IIdx
X (vidi br. 83). 102)J -'
u-- x ,
x dx = _I l a' + x'
4a' n a, - xl '
.~' dx +
dx
I I x'
91) xX = 3a'In X
103)
I a 4

x'dx
- x
I a x I x
= - In - - - - arc lg - .

I
4a Q - X 2a a

104) = - - In (al-x').
92) I dX 1 1 x'
xX' = 3a'X + :iiii ln X I ll' -x' 4
Neki sluajevi rastavljanja na pa,'Cijalne razlomke
93)1 dx =_ _'_ + .!-I xdx (vidi br. 85).
xIX a'x a' X 105) 1 = _ _ 1_
(a + bx) (f + gx) - fh - ag a + bx + gx
(b f
g ).
. I dx 1 - x' - 4 Ixdx
94) xIX' = - a'x + 3a'X + 3a' X
(vidi b 85)
Vl l r. . I A B e
'06) (x + a)(x + b)(x + l == x + a + x + b + x + c'

95) I~X =- ~ x' +~ ~ I (vidi br. 83).

d' "
g Jeje A = (b -a) (c - a)' B '7 '-;-----;-<
= (a - b) (e - b)'
c= 1
96)1 dx
x' XI
= _ _ ' _+2-
2a'x'
+ :' I
3a' X 3..
dxx (vid i br. 83).
(a - c) (b-e)
, A B
107) ~
(x-.+~a~)7
(x-+"'-'b"':)""
(x-+""""'c):-C('-x--"-
+ d) == x- -+ -a +x
- +
- -b +
Integrali sa a' + x' e D d" I
+ x+ c+ x + d' g j e je A (b - a)(e - a)(d - a)'
dx 1 1 x' +axJ!2 +a'+ 1 arc t axJ!z
97) I a' + x' = 4a' J!z n x'- axJ'2 +a' 2a'J'2: g a - x" B t
= (a- b)(e- d
II
b) (d -b)
x dx , x'
98) I a' + x' = 20' arctg a'
I
108) (a '" bx') (f + gx') == fb -
1
ag
(b
;;--t bx' -
g )
f + gx'
 INTEGR ALNI RACUN TABLICA NEODRE ENIH INTEGRALA
412 413
Integrali iracionaln ih runkcila
11 8)I dx = _ J_ 1n x + a l'2X + cr +
Integrali sa Vx i a' b' x (a' + XI) I'x 2a' 112 x - a V2x + cr
1 a (iX
+ - -arclg - -
bVx cr 1''2 a' - x'
arc t g - - l a predznak +,
a
Oznake :X -a' b'x, y = -
l a +b l'x
-2 ln - - - - za predzna k >>-- .
a- b J'x
Ako je II formuli dvostruki predznak, gornji se pred-
znak odnosi na X = a' + b' x a do nji na X = a' - b'x.

109) I !Ixdx
X
= + 2 llx - 20
- b'+ b"
y: Integrali sa I' ax + b
110) I V?dx = + ~ I'Xi _ 20' I~ + za.'S y:
O z n a k a : X ;", ax + b
X
I'Xdx
- 3 b'
- l lx
b' b '

121) I I' Xd x = 3~ I 'X;.

lJ I) I ---:fl = + b'X ab'
I
Y.
1221Ix I' Xd x = 2 (3ax -2b) IT
11 2)I l'X'dx = + ~-,'Xi" + 3a' IIX _ 3a y: ISa'
x' - blX b'X bS '

2 123>I ' I~
Xd = 2 (l5a' x'-J 2abx + Sb'Jl /xa
113)I dX,_ = 00 Y. x x 1050'
XI x
d~ VX.
114) I X~~ /vx+~ = - Y.
124)I
VX
= 2
a
XdX _ 2 (ax - 2b) 1'-
= IIX
1l5 )
I - _. + -
-
dX
-
X'l'x a'X o'b
I'
Y. 125)
I
1'1' -
126) I x' dx
3a'

= 2
X.

(3a'x' - Aabx + Sk') liX

116)I ..~ 2 :;: 3b' Vx + 3b Y JIX 15a'
X'IIX' a'X vx a' X a"
_ 2_ A r th ,/!. = _1 InJ ' x - r b za l> > 0,
Drugi integrall sa vx 127) I dx_ =
Ib Vb rb VX + J/b
117)I .!'Xd X ", _ _ I . ln x + a ll2X + cr +
a' + x' 2aV2 x - a l'2x + a'
xVX
2 arc tg
-,==
l- b
VX
- b
-
za b < O.

+ --I
a 1'2
a JI2X
arc t g --
a' - x '
128)
I -J'X dx = 2 I' -X+ b
x
I dx
---=
x VX
(vidi br. 127).
 TABUCA. NEOD REE NIH INTEGRAU
414 II"l'nGRALNI RACUN 41S

I X =ax +b 143) Jr " dx 2X""

= - n +b
JXl' - 2)/2 dx
129)f ~ __ IIX -~- J~
x x
x' I.'X bx 2b x IIx (vidi br. 127).
144)J s"
~ = (n - 2 !J dx
2)bX( -2)/2 + b x X( -2)/2
l30)J ~ dx = _IIx + ~ J~ (vidi br. 127).
x' x 2 x lix 14S)J ~ I naj dx
x r l. bx Xl' 2)12 2b x X"I;
l31)J ~ = IIx S~ - 3)a. J~-
x" IIx (n - I) bx" ' (2n - 2) b x"-' VX
1n1~1i sa ax + b i Vlx + g
132) f VXidx= 2~.
I O zn a k e : X =ax +b. Y =lx + g, tJ. = bf - ag I
J
133) x VX' dx = 3;a' (S llx' -7b I'x').
2 V - IX

j arc tg - za af < O,

l
r-----o
/
134) J x' jIX'dx = ~
a'
(1 1" _ 2b
9
VX' + b' VX-
7 s ) V-af aY

l3S)J JIXi
x dx = 2 13!X' + 2b "X
' +b' J x~
vx (v. br. 127).
146)J I/~Y = ~ Ar th V{~= .
I~ ln (VOi' + I!JY) za af > O.
~/~ = ~ (1 /1' + ';) .
=
136) J
147)f xdx = \IX l.:: _ag + bl f dx
137) J x'dx
Jlx'
= a'~ (I!X' - 2b IIx
3
_.!!.-).
IIx
JIXY af Zal JIX Y (vidi br. 146).

148)J -~ = _ 2 1!X
138)J dx __ = - 2_ + ! f dx_ (vidibr.127) VX lrp tJ. V y '
x jlx' b VX b x!'x .
2 arc tg IVX za !if< O.
l39) J ~__ = - ~ - 3a_ _ 3a J dx_(v. br . 127). jI- tlf V-tJ.I
x'r X ' bx llX b'V X 2b' x lIX 149)J ~ =
YVX _ I_ In I VX - VAl
140)J X "I. dx = ~(2 ')/2 VAl I VX + lltll za tJ.f> O.
a (2 n)
141) J "I. _ 2 (X(4 :!:.)12 bX(2.)/2) I SO)J VXYdx =tl +~!
4af
VXy_tJ.'J ~ ( b 146).
8al JI XY v. r.
xX dx - - - - -- - ----=---:-
a' 4 n 2 n '
142) J
x' X
"I, _ 2 ( X (6 )/2 2bX(4 . )12
dx - -
a' 6 n
-
4 n
+ b':..c..,,..----
X (2 . 1(2)
2n '
ISI ) JV
i dx = ~ IrXY - t JI~Y (vidi br. 146).
416 (NTEOR ALNI RACUN TABLICA NEODREENIH INTEGRA.LA 417

IIx
=- -Ilx a +I 'X
X = ax + b, Y = lx + g. /1 = bl-ag 163)
I -- - dx
x' 2<'
+ 1
- In - - - .
20 x
164)I d=- = arc sin ~ .
VX- dx = 2 1'X
+ -/1I -dx- .. Jl x a
152)
I Y I IYlIx
- - - (vid! br. 149).

153) I Y' dx 2 (I/X n/1 I Y'-~dX) . y" -

165) I x;; = - VX.
Vx (2/1 + l)a VX r dx x rz; a' . x
154)
I vx Y'
dx 1
= { IIX ( n - -3) a I dx
/1 Y'-' + (n -2 VX
.. }
166)
I v:\'
- - = - - 1 X+ - arc SIn - .
2 2 a

I v:\'
I) yn - I . r dx VX'

155)
I Iv
J X Y'dx = (2n +-3)f
l ( -
2 VX Y'" + /1 I I/X
Y'd X) (vidi
br . 153).
167)

168 )I
= - 3- - a' IIx.

dx_ = _ ! ln a + llX.

IYI' Xdx' l ( IIX

+2 aI vx y;':; .
dX)
x VX a x
156) = [n=I)1 - Y' -'
169) r dx _
. x'VX - .-
I/X
a'x

170) I ~= _ IIx _ 1 ln a + I~
In tegrali sa IIa' - x' r IIx 20' x' 2a' x .-

Oznaka : X =a' - x' J 171)

I ,-'
I X' dx = :1l (x v'X-' + 30'
- 2-x Iro 2- arc sin x) .
X + 3a' ~

157) I Ilxdx = ~ (X l'x +a'arcSin~). 172) I x VX'd x = - ~ IIX':

158) I x Vi dx = - ~ vxa.
173 )I
x
' VX' d x -
_ xlIX' + a'x
- - 6- 2 J'X'
4- + a'x IIx + a' arcsi n ~
- 1-6- 16 o'

159)I rVXdx =-il'X' +~ (xllx+a'arcsin ~). 174) I r VX' dx = II:, _ a' l?".
160)
I . r VXdx =
IIX'
--'5- - a' - 3- '
IIX' 175 )
I VX'- - dx
x
= -Jlx'
3
+ a' VX- -a'ln 0+ v:\'
-- - .
x

.161)IV:\'
- dx
x
a +VX
= VX-aln -
- -.
x
176)
VX'
I .r - - dx = -
I' x'
-- -
x
3
.. x
2
v:\' - -32 o, ar~ Sin
. x
".
a
JIX'-
162)
I IIx dx = - --
- 2 x
Jlx - arc SIn
. x- .
X fl
177)
I VX i
-
x'
dx ~ - - - _ ..
2<'
3 VX
2
_ + 3a a + VX
In - -
2 x
.

Mu ternafik i pri ru ni k - 27
418 INTEGRALNI RACUN TABLICA NEODREENIH I:"orITGRALA
419
178)J dx
1!Xi
= _ x_ o
a' IIx
IX = a' - x' I 189)J IIx dx = !'x - a ln a +
x x
Jlx.
179)J x~x_ -!'x l"x+ Ar sh x- +
VX'
= _1_ .
IIx
190)
J Xl
dx = - -x a
C=
IIx - ,-;;
x'dx x . x = - -+ In(x + I X) + C"
180)
J VX' = IIx-arc sJno
191) J JIx dx = _
-
VX _ -!- In a + J/X .
x

x'dx u'
yX + I~
, IV
181)
J-1' - =
I X' I-X
x' 2x' 20 x

182)J dX, = _ I _ _ "!' ln a + !'x. 192) J~ = Ar sh ~ + C = ln (x + IIX) + Cl.

xVX' a' llX a' x
193) JXdX = !'x.
183)J dx. = ..!. (_IIx + _~) . IIx
x' VX a' x Jlx X'dX x a' x
- Ar sh - + C =
184)J dx = _ 1 -'- _ _3 _ _ .3_ ln a + IIX. J
194) -r.; =
IX
- !'x -
2 2 a
x' IIX' 2a'x' I' X ' 20' IIx 2a' x x l- a' ( /VI
=:i I X - 2I n x+ IX, +C,.

195) J" -<'dx = VX' _ a'IIX.

Integral; sa Vx' + a' !'x 3 .
Ozn aka : X = x' + a' 196)J ~ = - ! ln a + !'x.
xVX a x
J
185) !'xdx = ~ (xli X+ a'Arsh ~) + C - 197)J ~ =- VX.
x' !'x a'x
= ~ [x IIx + a'l n (x + I' X)] + C,.
IV rc
A= _~+ _!.-Ina + I X.
186) J x IIX dx = ~ 1'%-':
198)
Jx' vx 20' x' 2a' x

J
187) x' Ilxdx = i I! X' - ~ (x !'x + a' Arsh ~) + C = 199)J vx' dx = ! ( x VX' + 3a'x I'X +
4 2
~
2
Ar sh ~)
a
+ C=

=:
4
j!x' - a' [x Ji X + a' ln (x + 1'%)] + Cl.
8 =
3a'x
41 [ x vx' + "2 3a'
IIx + T ln (x + 1Ix)
]
+ C"

188)J X'I IXdX = Ir;' _ a' I ; . 200) J 1!Xi dx

x = ~ IIX'.
 INTEG RALNI RA(';UN
420 TABLICA NEODREENIH IN'I'EORALA 421

I X =x' + a' I . Integrall sa IIx' - at

20I) Jx' IIX" dx = O znak a: X = x'-a'
x VF a'x IIX' a'x IIX a' x
= -6 - - -~ -

xVF . a'xVF
16
a'xVX
- Arsh - + C =
16
a' (
a
-)
161n x + l/X + Gl'
213) JV~dX = ~ (x VX-o' Ar ch ~) +C=
= - 6- 24 16 = ~[x VX-a'ln(x + IIX)]+ Gl'
202)
J -
x' l/X' dx = - 7- -
IIx' at IIX'
5 . 214) Jx IIXdx = ~ VX'.
203) JIIx' x
dx = IIX' + a' Jfx _
3
a'ln a + IIX.
x 215) Jx' VXdx - i IIx' + ~' (x l/x-o'Arch ~) + C ~
Jfx' IIX'
204)
J - -- dx = - - + - x
x' x 2
3 rt:
I'X + -23 a' Ar sh -xa + G =
x n'
= 4 VX'+g [xVX-a' ln (x+ VX)]+ Cl.

=
1IX' + 23x VX + ia'
- x
3 ( IV ,
ln x + I X) T C" 216) Jx' VXdx = V; + '7'. a'

- -vx' 11X) cos~x .

205)
JIIX'
-
x'
dx =
2x'
-+ -32 VX - -3 a ln
2
(a+
x 21 7)J VXdx
x
= VX - a arc

206)J dx =
VX' a' IIX'
_ x_
21 8)J vx dx = _
Xl
VX
X
+ Arch = + G =
a
Xdx 1
207)
J IIx' = - IIx'
X' dX x x VX VX I o
= - VX
x
+ ln (x + VX) + Cl'

208)
J -== = - - + Ar sh - + C =
liX' IIX a
;X
21 9)
J x' dx = - Zx' + 20 arc cos x

Jx"~x ~ l/X + VX
= - + ln (x + IIX) + C,.
220) J~ = Arch ~ + C = ln (x + VX) + C"
209)

210)J~-
l/X '
=
a' .

_ 1_ _ .!.. In a + l/X.
221) J;; = VX.
x'dX = -X.rIV a' x
X + - Ar ch - + C =
xlix'
211)J dx
a' IIX a'

_.!. (l /X +
x 222)
JVX
-
2 2 o
x o' (
x' VX'
=
o' ll:
x ) .
IIX = 2 VX + 2' ln x + VX) + Cl'
212) J dx =_
x" vx'
1 _. _
2a'x' IIX
3 +2.- ln~+VX.
20' l/X 20' . x
223) JIIx
x'dx = II 3X' + a' IIX.
 422 T ABLI CA NEO DREe NIH INnORAl.A
423
dx I a
224)
I -
x vx
- = - arccos " ,
a x I X=x' - a' l 236 )
I
x' dX
-==
I"x'
= -
x
-=
IIX
+ Arch x + C = oo

a
o': + ln (x + IIX) + C,-
225)I ~ = IIX
x'dX a'
= -
!'X
x'vx

226)I dx _ IIX
a'x'

+ l a
237)
I J!k' dX
= J'X - vx
I I a
.r vx - 2a'.r 1;> arc cos x' 238)
I IIF
x = - a' IIx - ~ arccos x
227)I VXidt = ~ ( x I/X' - 3~x IIX + 3~ Arch~) + C ~ 239)I dx
x' Jlx'
= _ ~ ('Ix +
a' x
x_).
liX
3a'x . IV 3a' 1n ( ]
= 4l [ x I1X'- - T r X + "T x+ I"x) + C" 240)I -~ = 1 3
3
2a' arccos
a
x
x' l' X'
228) I x l'x i dx = ~ I'Xi .
2a'x'llX za' vx

229) I x' VX' dx = In legrali sa JI ax' + bx + e

VX' a'x VX'
x
= 6 -+ - 24 - 16 + i6 Ar ch ;; + C=
a'x IIX a' x
I O zn ake : X = ax' + bx + e, lJ. = 4ac-h' .
x VX' a'x Vj-, a'x VX a' ,"
= '- 6- + 2 4- - - 16+ i6 In (.t + I X) + C"
~ ln (2 1 !aX+
I .r I"x' JI:' + J?'. 2ax + b)+ C zaa > 0,
230)

231)

232) -
Ix
Vx' = J!x'
-

IIX'
dx
dx

l/Xi
dx =

=
3
3 3
a'

a
- - - a' IIX + a' arc cOS -.
x
x
- - - T - xJ!X - - a'Ar ch -+C -
241) I dx =

IIx
I -
la

V;;
l

1 ,~ ln (2ax + b)
2ax + b
Ar sh - - + C,
VK
za a > O. lJ. > O.

za a> O. lJ. = O,
I x' 2 2 2 a - l _ 2ax + b
JIXi 3 3 - J!-- arc SlO rr:): za a <O. u <O.
= - - 2- + 2 x J!X - 2a'l n(x+ VX) + C" a r-lJ.

J!x' dx 242)I ~ 2 (2ax b). +

I 1'xI + -3 IIX =
233) -
x'
= - --
2x'
- _ .3 a arc cos a
2 2
oo .

x xJ!X lJ.VX
dx x 243)J'~ = 2 (2ax + .b) (~ + 2k).
234)
I J!X-' = - a' !'x X'VX 3~ IIX X
235)I x dx, =_ 1_ . 244)I dx ,;, 2 (2ax h) + +~(n - I) r dx
IIX ' I'X X (2n+ 1):2 ( Zn _ I) lJ.X(2n 1)12 2n - 1 X(2n ll'! '
 424 INTEGR ALNI RACUN TABl. ICA N EODRE ENIH INTI:GRALA
425

. X' VX b J
x = ax' -bx + e. ,., = 4 ae -b' , k = 4a 255)
J
xX VX dx = --s.;- - 2a X VX dx (v. br. 246).
A
x(2o +3)/2
245)J Vx dx = (2ax :;"b) IIX + ~ J : ; (v. br. 241).
256) x x(2o + 1)/2 dx = :;;;---.---...--- ~ J X(2o + 1)/2 dx
J (2n + 3)a
(v, br. 248).

246) J X VXdx = (2ax + b) J!X (x + ~ ) + 2.. J dx 257)J x' IIX dx = (x - ~J:) X J/X + Sb' - 4aeJ VX dx
8a 2k 8k' J/X OO 4a 100'
(v . br, 245).
(v. br . 241).

247)JX' IIXdx = (2ax + b) 11X(x' +

l 2a
5X
4k
+ ~)
8k'
+_ 5_ J VX
l 6k'
dx -
I
ve In - x-
(2 1/ex 2c )
+ -:;-+b +C zae > O,

(v. br. 241).

248)J X(2n+1)/2 dx = (2ax + b) X(2o +1)/2 + _..!-_Arsh
bx
+
2c
+ C, za e > 0, '-'' > 0,
4o(n + I ) dx
- ,= = Vc xV'"
+ 2k(n+
2n + I J
l)
X(2o -1)/2 dx
.
258)
Jxl'X _2.. 1n bx + 2e zae > O,A =O,
Vc x
249)JXdX = l/X _ .!!- J dx
IrX a 2a J/X (v. br. 241).
I . bx +2c
- - arcs m - - - zae <O, A < O.
250)J xdx = 2 (bx + 2c) V- e x V- A
xVX A J!X'

251)
x dx
- --=
X(2n +1)/2
259)
J dx
---= =
. VX
- - --
b
2
J ~
dx
(v. br. 258).
J (2n- I) aX(2n-1)/2 x'VX ex e xVX

- 2a
b JX(2n +1)/i dx (v. br . 244).
260) JVXxdx. = jl1' + 2~ J Vx
~ + ej ~ (v. br. 241 i 258).
xJ/X
252)J x',~x = (.!..._ ~) l/X + 3b' -4aeJ~x (v. br. 241).
I' X 2a 40' 8a' Vx
261)J VX,dx = - /_ + ~2 J dx", (v. br. 241 i 258).
V1' + a J dx
253) J x'dx = (16' - 4ae)x + 2be + ! J dx x x IX x IX
(v. br. 24 1).
XVX aA J/X a V1' X (2n +1)/2 X(2n +1)/2 bJ
262) dx = - --- + - X(2n- 1)/2 dx +
J x 2,,+ 1 2
254)Jx I'Xdx = X V1' b (2ax + b) - ..!!- J dx
X(2n- 1)/2
3a 8a' IIX - 4ak IIX
(v. br. 241).
+eJ x
dx (v. br. 248 i 260).
 rN'TEGRAtf'oll RA CUN . TABUCA l'oo'EODREEN1H INTEORALA 427
426
Rekurzijske formule m binomne integrale
X =ux' -bx + c. A =4ac -b' , k= 4a
A 273 ) S x" (ax" + Wdx =
263) J dx
x Vax' +bx
- - 3.. I/;;-~-+-b-
bx
x.
= l
m +np +l
[..-' (ax" + W + npb S x' (ax" + W-' dx],

dx . x- a
= _ l
bn(p + l )
+
[_ x"'' ' (ax" + W"
264)
J V2ax- x'
= arc SlO - - o
a
+ (m + n + np + I) S x" (ax" + bY" dx].
26 5 )J lO
xdx
1 2ax - x'
o= - Jl2ax-x' + a arc sin -x -a
a
- .
= _ _l _ [..-' (ax" + b)"' -
(m + 1) b
_ a (m + n + np + l) S x"''' (ax" + bl"dx].

JI
2
266)
I
2ax - x' dx =-
X -Q
2- Jl2ax - x' + 2a arc sin x- -a
a- o = l [......... (ax" + br'-
a (m + pn + l)
267) J +
(ax' b) Jl!x' g
dx
;-::-:---:::":r.~=
+ -_ ,r
f
'
l
b IIag - b!
x Ilag-b!
arc 19 :r;-3~~
,,'b V!x' + g
- (m - n + l) b S x":" (ax" + bl' dX].

(ag -b!> O).

Integrali trJ gonometrl) sk ih funkcij a"
= l ln Vb ll!x' +C + x Vb!-ag
(ag -b!< O). Int egrali sa s!nosom
21 IbVb! -ag J!iiV!x' +g - x Vh!-ag

274) J sin ax dx - - ~ cos ax.

Integrali S iracionalnim izrazima dru gog oblika
2J
75)
" ax dx SlO = 2l x - l .
4a SlO 2ax.

268) f Vax + bdx = n(~~ t~) ilax + b. 276) J sin' ax dx = - ~ cos ax + L cos' ax.

269)J dx = n (ax + b) l
277) f sin' ax dX' = ~ x - ~ sin 2ax + 3~ sin 4ax.
Vax + b (n-l)a 'Vax + b'

270) J dx
xVx"+a'
=_ 3.. 1n a + Vx" + a'
na vxn ' 278) J sin' ax dx =
sin' -' ax cos ax
na
+ -n - - If sin'"
n
' , ax dx

dx 2 a
(II cio, > O).
271)
Jx Vx" -a'
= .- arc cos
na
--=.
I 'x" 279)
J ' o sin ax x cos ax
xsm ax dx = - - -
a' a
.

'72)
-- J Ifxd x -_ -32 arc SlO
. v-(x ),
- . Integrale funkcija koje sadre sin Je i cos Je u vezi s hiperbolJlim runkcijama
Va' ~ x' a. i sa ('OX.vidi na str. 442 do 444.
 428 IN'RGR.ALNI RAC:UN TAB LICA NEOD RE EN IH INTEG RALA 429

~ sio ax - -~) cos ax .

xdx (ax)' 7 (ax)' 31 (ax)'
280) Jx' sio ax dx = (: 290) Jsioax =
l [
oi ax + 3 . 3! + 3 . S . S! + 3 7 . 7! +

+ 127 (ax)' + . .. + 2 (2.....' _1) B, (ax)"'. ' + ... J-.

281)J x> sin ax dx = (3x' _~) sioax- (x' _ ~:)
at al cr cosax. a
3 . S . 9! (2n -r- I) !

291 )
J -.-
SlO'
xdx
ax
x
a .
l I .
- = - - ctg ax + 0'
- o SlO ax.

282) J~sio axdx = - ~ cosax + ~ Jx"""' cos ax dx (n > O). xdx x cos ax
292)
J -.- -
sin" ax
= (n - 1) a sio"" ax
sin ax (ax)' (ax)'
(ax) ' I n-2J x dx
283) J - x - dx = ax - 3=""Jj + :s . S! - 7. 7! + . ... (n I) (n 2) u' sio'-' ax + n - l sin"? ax
(n > 2).

284)
f sio u-': dx = - sio ar + a
x' x
f cos -'!:: dx
x
( b 322)
v. r. . 291)
fi dx
a (:r4- 2' .
+ sio ax = -
l
tg
ax)

f 94 f dx ~ + ~x) .
= tg ( ::
285)
f sin
- -ax d x
JI!'
= - -- --_~ l sin ax .
a
n - I x"""1 n - I
cos ax d x
x"""'
2 ) I -sio ax a 42

x (:r ax) (:r-4 - ax)

f luX 1
(v. br. 324). 295)
f xdx
.
l + slO ax
= - - Ig - -
a 42
2' + ,2 Io cos
a
286) f dx
-e-- = esc ax dx = - 1019- = - lo (esc ax - ctg ax).
(lt (lt4- 2 .
Sin ax Q 2 a 296)
f l
xdx
.
SlO ax
= -
x clg
a
- - ax)
4
-
2
2 Io SlO
+ ....
a
. ax)

f f -- -o- +- (lt _
dx 1
287) -.- - = - - ctg ax. sio ax dx l ax)
sm1ax a 297) = x tg -4 + -2 .
l SlO ax a
(r.. + -
288)
J dx
-. -
ax
=
cos ax
-2a
--o-
srni ax
+ -loI ax
lo tg - .
298
) f dx
sin ax ( I sin ax)
- -I tg
a 4
ax) +-1 Io lg -ax .
2 a 2

f +~: ax)' - ~tg e-'i)- L,g' (~ - T)'

SIOl 2

299) (I =
289)f SIn'
~ =- a (n l cos ax , 1I - 2J dx
ax I ) sin"- l ax T n=I sin- i ai
300) f dx (r.4- ax)
l
( l - sio ax)' = 2a etg 2
(lt4- 2 . l
+ t;;', CIs'
ax)

. (11 > 1).

_ -!-. I (:: _~) + -!-.Ig' (,:- ~) .

f+
-
sin uxdx -
Od redeni Integral I
O
Sin '
- ,- dl nanvamc inJr6To{n{ 1;1IU.f i oznaavamo sa
30 1) (l sio ax)' - 2a g 4 2 6a 4 2
~ x X'
Si (x ): si (x) ~ x - J JI + S . Sl - F 7! + ...
S" su Bernoullllevi brojevi (vidi str. 340 i 341).
 TABLICA N EODRt: t:NIH INTEGRALA
430 INTEORALNIRACUN 431

dx I Vb'+"C' 19 ax
302) ( sin ax
. dx = - -elg
J l - sm ax)'
1
2a
- - -ax)
('"
4 2
- + --I etg> ('"- - ax)
oo - .
4 . '2
311) Jb' + e' sin
. , ax ab Vb'+ c'
arc 19 b
(b > O).
.J+
303) 1
dx 1 .
(3 sin' ax -
sin' ax ~ 2 1'2a arcsin sin' ax + 1
1) . 312)Jb' - c'dxSIn
. , ax =

=J
1 J'b' -e' lgax
= > e',
304)
J l -
dx
.
SIOl ax
dx
cos' ax = -a1 l g ax. ab Vb' -c'
arc 19 .:......- ,.------"-
b
(b' b> OI.

_ I .. In Vc'-b' lgax + b
' . b d sin (a -b)x s.i n::..:.:c(a::.:.+
~b.:...)x::. (c' > b' , b >OI.
305) J sm cx sm x x = - - - - - - 2ab Vc' - b' Vet - b' lg ax -b
. 2 (a - b) 2 (a + b)
(Jal "T Ibl;za la l = Ibl vl br. 275).

306) J dx.
b + c sm ax
=
Integral! sa kosinusom

-
2
a 11b' - c'
bIg ""'. + c
arc 19 ---"=
J'i>' - e'
(za b' > c'), 31 3) Jcos ax dx = ~sinax.

=
1 b 19""/. +
e - Vc' - b'
ln ~:.-:.:....:--=---.!..,~~ (za b' < et). 314) Jcos' ax dx = ~ x + ~ sin 2ax.
a Ve' - b' b ig""' , + e+ Vc' b'
31 5) J cos' ax dx ~ !a sin ax _ ..!.. sin' ax.
307)J sinax dx
b+c sin ax
=~-
e
~J .~ -
b + e sin ax (v.
b
r. 306).
3a
C
316) Jcos' ax dx = ~ x + .:" sin 2ax + 3~ sin 4ax.
)J dx I ln l -ax - -c
= -ab J
dx cos"? ax sin ax
-n Jcos"? ax dx.
+-n -1
3O8
Slo
.
ax (b + c sin ax) g 2 b b + c sin ax
(v. br. 306).
317)
J cos" ax dx =
na
dx _ cos ax + x sin ax
309)! dx = ccos ax . + 318)J xeosax - - -
a'
-
a
.
(b + e sin ax)' +
a (b' - e') (b e sin ax)
+. (~- ~)
+ b'~ c' J b + ::in ax (v . br. 306).
319) J x' cos ax dx = ';;. cos ax sin ax.

310)! sin ax dx = b cos ax . 320)

! x' lx' 6)
cos ax dx = (G' - a' eosax + a- aS
(x' 6X) .
SlO ax.
(b + e sin ax)' a (e' - b') (b + e sin ax) +
~ Jx"-' sin ax dx.
+ c, -c -
b.J b + dx _
esmax
(v. br . 306). 32])
! cos ax dx
x"
sin ax
a =
x"
 432 IN'1'EORALNIRACUN
TABLI CA NEODRED~Nlli U..'TEGRALA 433
322)I ~ dx = I ( ) _ (ax)' + (ax)' _ (ax)~ + x dx x sin ax
x n ax 2 ' 2! 4 '4! 6 6! ..
33II I cos' ax = (n - I ) a cos"? ax
1 n-2I x dx
323)Icos ax dx = _ cos ax - a I sin ax dx
(v. br. 283). (n - I ) (n - 2) a' cos -, ax + n=--I cos. -, qx (n > 2).
XI x x
ax
324) I~ dX = _ ~~ _ _a_ISinaxdx
xn (n - I) x"""' n- l x": ,
332)
I I +cosax
dx I
= - lg '2- '
a

(n 'T I) (v. br. 285). 333) I dx

I - cos ax =
I
- " ctg T'
ax

325)I cos
~ ax
= I se aXdX = 334)
xdx x ax 2 ax
~ ~tg -+ ~ Incos 2- '
I I + cos ax a 2 a
I
= -I l n 19 (ax
a
-
2
+ "')
..
4 = - In (sc ax
a
+ 19 ax). 335)
xdx x ax 2 , ax
= - - Clg - + .In Sin ~
2 '
I I-cosax a 2 a
326)
f dx
,
cos ax
I
= - 19 ax .
a 336)
I+ l
cos ax dx
cos ax
I ax
= x - - tg -
a 2.

I dx sin ax 1 (lt ax)

327) cos' ax = 2a cos' ax + 2a ln 19 :4 + "2 . 337) I cos ax dx 1 ax
l _cosax =-x-"clg T '

328)f dx
cos" ax
= 1
a (n - I ) cos-
sin ax
1 ax
+ nn-2I _~.:':_
- l COS"- I ax
(n > l ).
338) I dT
cos ax (I + cos ax
) = ! ln 19 ( ::4 +
q .
ax )
2
_!a 19 ax2 .

329)I x dx = 2. [~)' + (oxr + 5 (ax)' + 61 (~~ +

339) I dx
cos ax (I - cos ax)
= !a ln- tg ( :: + ax)
4 2
_ !a erg a2x.
cos ax a' 2 4 . 2! 6 . 4! 8 . 6!
1385(ax)' .
+ ... +
E. (ax).....
(20 + 2) (2n!) + .. .
]
340) I + (J
dx
cos ax)' =
l
2a IS i
ax I
+ 6a 19 T '
, ax

xdx x
+

1
10 8! -

- , - = - 19 ax + --. Jn cos ax.

341)
I -
(l -
dx
- , --
cos ax)'
= -
I
2a
ux 1
clg - - -Clg' 2 .
-
2 oo
ax

330)
I COs ax a a 342)
I + .-
(I
cosax dx
- - -
cos ax)'
=
I ax
. - lg ' . - 6
2a 2
1 ax
- 19' -2"'
a .

sa e i x:
Odreeni inlegra!
oo
Scos x dx
x x
nazi vamo Int~~raJni kasinus i oznaavamo 343)
f cos ax dx
( l-cosax)'
l
= - elg
211
ax
2
-
6a
1 tn> ax
-- c ,; - ' .
2

gdje je
x'
Ch , - C - ln x - 2 . 21
e Eu1erova kon stanta (vidi str. 317).
.r
+ 4 '41-
r
6. 61 + .... 344)
I dx
1 + cos' ax = 2
I
l'2a arc sin
, ( 1- 3 cos' a T)
l +C03'ax .

Eli su Eulerovi brojevi (vid i str. )41). 345) II- dx.. - =

cost ax
I SinI
..,..'!:::....
ax
= - I ctg ax.
11

:\l lt lf"Jnuli ki pr iru ni k - 28

 TABUCA NEODR E E NIH INTEGRAL"
434 INTEOR ALN I RACUN 435
Integral! sa slnusom i kosfnusom
+ sin (a + b) x
346)
I cos axcos bx d x =
sin (a -b) x
2(a- b) 2 (a +b)
354) I sin ax cos ax dx = ; sin' ax.

347)f dx
b + ccosax
=
(la l "< lb l: za ja l = lbl v. br. 314).

355)
I . sm' ax cos' ax dx =
x
il -
sin 4ax
320
2 (b - c) tg""/.
= - arc 19 '- -
I'b'-
'- - (za h' > c' ), 356)I sin' ax cos ax dx = a (n ~ I) sin'" ax (n "< - I).

=
a Vb' - c'
I In (c - b) lg"" . + Vc' - b'
a Vc' -b' (c -b)lg"". -Vc' b'
c'

(za b' < 0'). 357 )

f
sin ax cos' ax dx = - -
a (n
I
- - - cos"
+ I) ! ax (n ,,< - l ).

=-:c -~c I b + ccos 358) f sin" ax cosm ax dx ~

348)I cosaxdx
h + ccos ax
dx
ax (v. br. 347).
_
__ sinn-lan(ax +m
cosmtl ax n- l
) + n-+ m
f. srn
_I m
a x COS axdx
349)f cos ax (b dx+ c cos ax) = (snienje eksponen ta n; m i n > O),

= -aib. ln 19 ( ax + ::) _ b~ I. dx (v. br. 347). =

a(n +m)
1
sin"H ax cosm- ax + - m -- I sin" ax cos"'-Zaxdx
n+ m
I
2 4 b -l- ccosax
(snienje eksponenta m: m i n > O).
350)I dx = c sin ax _
(b -I- c cos ax)' a (et - bl ) (b + e cos ax )
I
359)
I .
dx
sm ax cos ax
I
= -a ln 19 ax.
, b b'
c -
b dx
+ c cos ax
(v. br. 347).
360)
f dx
sin' ax cos ax
= a- I[ ln l
g
(TC-
4
ax) -
+ .'-
2
-- I]
sin ax .
351) f cos ax dx
(b + c cos ax)'
= bsinax
a (b' -0') (b + c cos ax) 361)
f .
SlO
dx
ax COSS ax
= - I (Jn
a
ax
t g .-
2
- I)
+ cos - .
ax
b' ~ c' I h + : :os ax (v. br. 347). 362)
I -.
SlO'
dx
ax cos ax
= -I ( ln t
a g
ax - - .-I - ) .
2 sin' ax
352)I
dx
b' + etcos'ax
=
l
ab Vb'+ c'
b 19 ax
arc tg .
Ilb' + c'
(b > O). 363)
I .
Sin
dx
ax cosJ ax
= - I(
a
ln 19 ax -I)
+ -2 cos! -ax .
b,-~:'s' ax =
353) f

=
I
- arc 19
b 19 ax
(b' > 0' , b > O).
364)
f . ,
SlO
dx
,
ax cos ax
= -
2
-
a
ctg 2ox.

ab Vb' - o' !'b'- e" 365)f . dx

SlOJ ax cos:S ax
I h tg ax - Vr'et=--b"'"
= --r..c.,=~ ln
20b I et - b' b 19 ax + Vc' - b'
(et> b', b > O). -_ -aI [ -2 sin-ax- - -sinI-ax +
cos' ax
 TABLICA Nt=:ODR'Et! NIH I~GRALA 437
INT~GRALNl RAtUN
436

366) J. dx
SID' ax cos' ax
= ~
a cos ax
(_1_ _2.cossin'a~ax + 2~ ln tl::)
2 . 19
376)
J -sin'- axdx
- = -
co s ax a
_ _ax
-l ( Sin'
2
o + ln cos "" ) .

367)J .
SID ax
dx
cos' ax
= 1
a (II-l) cos"'" ax +
377l J sin' axdx _ l (
cos' ax - a
cos ax + cosax
1 )
.
+ J sin ax ~:sn-, ax (II ~ l) (v. br. 361,363) . 378lJ sin' axdx
cos" ax
= l [.. .. l I J
a (II - I ) cos"? ax (11 '- 3) cos' ja.;;

368) J.
Sin'
dx
ax cos ax
= - 1
a (11-1) sinn- ax + 379) Jgin" ax dx = _ sin,,:"' ax + Jsinn-' ax dx
(Il ~ l , II ~ 3l.

(Il ~ 1).
+ J sinn-' : :cos ax (II ~ l ) (v. br. 360,362).
cos ax a cos ax
(II - I)

369)J - _dx_ _
sin" ax cosm ax
380) J sin" ax dx =
cos'" ax
l l
= - a (11 - 1) . sinn-, ax cos""" ax + =
sinll +1 ax
a (m - l) COS,n-l ax
n- m
nJ - I
2 + J ax dx sin"
COSm-2 ax
(m ~ 1),

+ + ln ---::.2
/I J_.__~_ sinn-l ax
= - a (II - m) cos""', ax
Ji -
+ II -
Jsincos ax
1 r !

m
axdx
(m ~ Ill,
"- l
smn-2 ax cos" ax III

_ 1 1
(snienje ekspon enta II : m > O, /I > 1),
lI +m-2J dx a (m -
sin"-l ax
1) cosm- 1 ax
n- l
m- J
Jsin dx r l

COSm-2
ax
ax
(Ill ~ 1).
- a (111 - l) . sin""1 ax COSm-l ax +- ln - - \- ~ sinn a7Cos":t ax
(snienje eksponenla m : II > O, m > 1). 38 1) J ~~ ax dx ~ _ .1 - ! csc ax.
SIOl ax a sm ax a
370lJsinaxdx =
cos9ax
1
a cos ax
= ! sc ax
a . 382l J cos ax dx = _
s;n'ax
1
2asin'ax + e -_ clg ' ax
-~ + C"
sin axdx \ l
371)
J
cos' ax
= .. - - - -
2a COSi ax
+ e = 2a - lg' ax + er-
383lJcos axdX =_ 1
372) J
sin ax dx
cos' ax a (II - I) cos"? ax'
sin" ax a (II - I ) sin,,:"' ax'
cos'. ax dx = -l ( cos ax + ln 19 al)
373)
J
Sin' ax dx
COS ax
1.
= - - Sin ax
a
+ -1 ln
a
19
(:t + -ax)
-
4 2'
384)
J Sin ax a
':'"
2

385)Jco~' ''-':dX = _ .!. ( ~os~ _lnl tl~~).

374) J
sin' ax dx _! [ sin ax
cos' ax - a 2 cos' ax
1 ln
2 19
(" ax) ]
4 + 2" .
Sin' ax 2a sm' ax g 2

375) J
sin' ~ dx = sin ax _ _ 1_ dx J 386) J co~' ax dx =
SIOR ax
I _ . (~osa~
(lJ - 1) a Stn1t""l ax +
Jsinn-:dxil ax )
cos ax a (/I - 1) cos"? QX . 1 / - 1 co s'"? ax
(Il ~ l) (v. br. 289).
(II ~ I) (v. br. 325, 326, 328).
 TABLICA NEODRE ENIH INTEGRALA
438 INTEGRALNI RAt UN 439

387) f cos' ax dx = !a ( cos. ax ' l ' ) 397) f . cos ax dx .= _ l +~ ln l ax.

sin ax 2 ,.. n SlO ax . SID ax (1 cos ax) 2a (I cos ax) - 20 g 2

3881f
cos' ax dx _
.
SlOt ax
- -
I ( .
-
a
SlO ax + -.--
l
Sin (I X
)
. 398)
f .
Sifi
sin ax dx
+
ax _ cos ax
x I .
= -2 :;: 20 ln ( SlO ax cos ax).

389) f cos' a.~ dX = ! [ . x I .

sin" ax
1
a (n - 3) sin- ' 0.< (n -
I
l) sin-' ax
]

(n "" I, n ",, 3).

399)
f .
cos ar dx
+
sm ax _ cos ax = -2 + -2a- ln (SID ax + cos ax).
-

f C~S" f cos~ lt)

390) ax dx = coS-' ax +
SlO ax a (n - I)
ax dx
SlO ax
(fl .. I ).
400)
f .
SlO
dx _ -l -_ In t ( ax
ax cos ax - a 1/2
- - .L .'
g 2 -'- 8
.

391 ) fco~" ax ~ = 401lfl + dx z+ sm

cos ex . ax = !a ln (I lg ~2 ) '
sm"' ax
= _ cos+! ax
a (m - 1) sinm-t ax
n- m + 2
l
f cos" axd x
(111 .. I),
402) f .
dx
bsmax + e cos ax
_
- .
l
a lih' + e'
I
n tg
ax+E1
2

+--f
m Sin"'""'I ax
e
COSIrl ax n- l COSIll- 2 ax dx gdje je sin El = e tgEl = -
= a (n - (111 .. fl), Vb' + c' b'
m) sin-t ax n- m sin'" ax

= -~(m- l)
COSn-l ax
sinm-l ax -
n- I
m- l
f cos""" ax dx
sinnr-l ax (m "" I ).
403)
f sin ax dx
b+
c cos ax
=
l
- -ln(b + e cos ax).
ac

392) f dx
sin ax (I cos ax) =
I
2a (I cos ax) + 2a
l ax
ln tg 'T
404)
f b
cosaxdx
.
+ c sm ax
l
= - ln (b
ac
+ e SID. ax ).
d ( x+-El)
393) f dx . = 405)f dx. = f . a ,
cos ax (l SID ax) b + ecos ax + [SlO ax b+ Vc' -I- [ ' sin (ax + El)
= +: 2a (l ; sin ax) + ~ ln 19 (~ + a;) . . . . a
gdje je sm w = e a e
, a lg <> = - (v. br. 306).
Ile + f' r
394) f sin ax dx = ! In I cos ax.
cos ax (l cos ax) a cos ax
406 ) f b' '
cosax ~ c' sm. , ax =...!..
a bc arc tg (e
b- 19 ax) .
395)f . cos a~d.~ = _ ! ln I . sin~ .
SlO ax ( l :r: SID ax) a SlO ax 407)f dx = _I_ ln~ lg ax + h
396) f sin ax dx .
b' cos' ax - e' sin' ax 2abe e tg ax - b'

cos ax ( I sin = )
= 2a (I ; sin ax) ~ ln tg (~ + a;) .
408) f SlO a.tcos bxdx = -
cos (a + b) x
2 (a + b)
cos (a - b) x
2 (a - b)
(a' .. b'; za a = b v. br. 354).
 440 niiE JRALN I RACUN TA BU CA N eOD REEN I H Il'ro'TEGRALA. 441
Int ei:rall stangensom
= ctg~' ax -f ct~'axdx
409) I tg ax dx = - ~ ln cos ax.
421 ) f clg" axdx I
a(n - l )
(n "I' I).

410)
I tg' ax dx = -
tg ax
a- - x. 422)f x ctg ax dx =
x ax> a' x' 2'" B, a......' x ....,

411) I tg' ax dx = ~ tg; ax + ~ ln cos ax.
423) f ctg axdx
= ;;- 9 - 225 -oO.-

= _
(2n+ l )!

2. _ ax _ (ax)' _ 2 (ax)' - oo.

412)Itg"axdX = . I tgn-'ax - I tgn-.ax dx x ax 3 135 4725
a(n -I) . 2'" B. (ax)....'
- (in - 1) (2n)!- . . .
4J3)I X tg ax dx = ax> + a'x' + 2a'x' + 17a'x' +
3 15 105 2835 ..
424) f c~s: ax dx =
SIn ax a
( ~ O Clg'" 1
ax (n"l' -l).
2'" (2'" - OB ,;...., x ...., II

. oo + +
(2n 'O! + ... 425) f dx = f tg axdx (v. br. 417).
I ctg ax tg ax I
414)I tg ax .dx = ax + (ax)' + 2 (ax)' + 17 (ax)' +
x 9 75 2205 . ..
2'" (2" - O B, (ax)....... Integrali drugih tran scendentnih funkcija
... + (2n - l)(fn)-!- + oO. IntegraJI hlperbolnih funkcija
415)
I 19" ax
- - dx =
cos' ax a (n
l
+ l ) tgn+' ax (n "1' - 1).
426) I sh ax dx = ~ Ch ax.
416) I dx
tg ax 1: l =

tg ax dX x
x

I
l

..
.
2: + 2a ln (SID ax cos ax).
427) I ch ax dx = ~ Sh ax.
417) I tg ax l 2: + 2a ln (Sin ax cos ax).
=
428)
f' sh' ax dx
I
= 2a sh
I
ax ch ax -
l
2: x,
I

I
Integrall s kotangensom

~ ln sin ax.
429)
f ch' ax dx = 2a sh ax ch ax + 2: x.
418 ) CIg ax dx =
430) f sh' ax dx =

2.sh~' ax ch ax -
4 19)
I ctg' axdx =
etgax
- - a- - X' =
an
n - I fS ho-, ax dx (za n > O),
n

420)
I ctgO ax dx
. =- I
2a dg' ax -
1
ln sin ax . a = I
a(n + I)
sh"+1ax ch ax- ir+
- - 2f sh,"s ax dx
II +I
(za n < O) (n "I' - I ).
Bn su Ber'noullijeVi brojevi '( vidi str. 340). D" su Berno ullijevi brojevi (v idi str. 340) .
442 INTEG RALN I RAUN TA HUCA NEODRl:.EMH lN'TF-GRALA
443

431) I ch' ax dx = 444) I ch ax cos ax dx = ~ (sh ax cos ax + ch ax sin ax).

= - 1 sh ax Ch'-1ax + - -
an
n-IIn
ch.... ax dx (za n > O), 445) I sh ax cos ax dx = ~ (ch ax cos ax + sh ax sin ax).
1
a (n + I) sh ax ch'" ax + n + f
n+2I ch'" ax dx 446 ) I ch ax sin ax dx = ~ (sh ax sin ax - ch ax cos ax) .
(za n < O) ( /I 'T - I ).
432)
I dx
--
sh ax
1 ax
= - In th- .
a 2
Integrali eksponencijalnih funkcija

433) I ch
~ = ~ arctg e'''.
ax a
I
447) e'" dx = ~ e"' .

434) I x sh ax dx = ~ x ch ax- .!. sh ax.

I
448) xe"' dx = e"'. (ax -
a'
1).
a a'
I
o

(~a _ a'2x + a'~) .

435)
I xch ax dx =
I
aX sh ax -
I
a'ch ax.
449) x'e'" dx = e'"

436) I th a.t dx = ~ ln ch ax . I
450) x"e'" dx = ~ x" e'" - ~ I.. . .' e'" dx .

437) I cth ax dx = ~ ln sh ax. I

451)
e'" _ ax (ax)' (ax)'
-X dx - 1n x+ I' I !+ 2 ' 2l+ 3-:"j! + '"
o

438) I th' ax dx ~ x_ lhaax . I

452) e'" dx = _ 1_ _ ( _
1
~+ aI dx)
e'"
x"-'
(n 'T I ).

. I+
x" /I - x":'

439) I cth' axdx = x - et~ax. 453) 1

dx
e= = aI ln I +e'"e= '
440) I sh ax shbx dx = a' ~ bO (a sh bx ch ax-b ch bx sh ax) .
I+
454) b
dx _ x 1 =
ee= - b- ob ln (b + ce ).
a' 'T b' .
441) I ch ax chbx dx = a'~ b.(ash ax sh bx - b sh bx ch ax). I+
455) b
ear dx
ce
ar = -
1
ac
ln (b + ee aX
) .

a' 'T b' . x

STdt nazivamo inugra/M M ekspo nmcijalnom j unkcijonl
442) I ch ax sh bxdx = a' 1 b, (a sh bx sh ax - bch bxchax).
Odredeni integral
- oo
i o en a uiem c sa El (x). za x > O u tak i I - O integral diver gira : u tom sl uaju
pod Ei (x) razumijevamo glavnu vrijednost nepravog integra l.. (v id i su . 469).
a' 'T b' . x

443) I sh ax sin a.t dx = _1_(ch ax sin ax - sh ax cos ax).

za ( C je
S
- oo
tI
e
x x' xa X"
,. dt ~ + ln 1.. 1 + j'";i! + 2721 + 3' 31 + oo . + n. ni + ...
Buter ova ko nstan ta. vidi str. .3 17.)
 444 INrEG RA..l.NJR ACUN
T ABLICA NECUlR E EN I H l"'ffEORALA
445
456)Jb u
e , ee
-u = ~x
a
Vbe- arc (e'" Yd~)e
l
tg (bc > O),
467) J (In x)' dx = x (In x)' - 3x ( In x)' + 6x ln x - 6x .
_..,,1= l e e"" + V=bC (be < O).
= 2a V-be n e - eU V=bc 468)J (In x)" dx = x (In x)" ...,... n J (In -fr 1
dx (n ~- 1).
xe u dx eU
457) J ( I +~'i = a' (l + ax)" dx (ln x) ' , (In x)'
469)
JIn" x = ln ln x 2'. ' T '3', + ... .
+ ln x + -2"-=--
458)
JeU ln xdx = eU In x
a
-'- -I j "-e'" dx
a x
(v. br. 451).
d x IJdX
459)J e"" sin bx dx = a' ~ h' (a sin bx - b cos bx) . 470) J (fn:)" = (n - I ) (In xr ' + /I _ I (In x r
(/I ~ I)
1

(v. br. 469).

a' ~X Ir (a cos bx + b sin bx) .
460) J e" cos bx dx =
471 ) J x'" ln x dx = .""' 1 [11:~X l - (Ill ~ I)'] (m ~ - I).
461) Je"" sin' x dx =
elU siti-l x
- a' +
n' (a sin x - n cos x) +
472)
J x'" (In x)"dx =
x"'" (In x )"
III +
I
n(n - I ) J
+ .,," sin'-' x dx
a! + nl (v. br. 447, 459).
- --.!!- J x" ( In xr dx
1
(m ~ l, n ~ - l ; v. br. 471).
462) Je""cos'x dx= 0'-+ n'
efU COSIl-1 x
(a cosx + n s;n x) +
m +l
(In x )" (In x)O+I

+ na(II+- In) J e
2 2
U
COS, - , x <1.:"t ( v. br. 447460)
, .
473)
J - x -dx = n+ 1

463) J x.... sin bx dx = a: : b' (a sin bx - b cos bx] _ 474) J l;: dx = (m-~;x"'""' (m- : )' xm-
'
(m ~ 1).
(a' ~UIr); [(a' - b' ) sin bx - 2ab cos bx ]. 475) J (In x)' (In x )'
xm- dx= - (m _ I) x"'-'
+_
m-
n_
I
J (In xY'-' dx
x'"
_

xeU (Ill ~ I) (v. br. 474).

464) J x.... cos bx dx = iii-+ Ir (a cos bx + b sin bx ) _
etU 476)Jx"'dX = J e-' dy, gdje je y = ~(m + I)ln x (v. br. 451).
(a' + b' )' [a' - b') cos bx + 2ab sin bxl . ln x y

Integral; lcgaritamskfh funkcija 477) J( In dx -

x'"
xY' -
x"'H _ _
(n - I) (In x)""
+ n.' .+
n- l
I J(In-x.:'j : i
x)
(n ~ 1),

46S} J Jn x dx =" x ln X -'- x . x

Odreeni integral S.Ini~ naziva mo lnlf'KraUliOl
-
logar itm om i oznae vamo

466)J (In x)' dx = x (ln x )' - 2x ln x + 2x. sa li ( x) za ll. > I u taki ~ - I integral d ivergira : u to m sluaju ~ li (~) raz':!-
mijeva~o glavnu vrtiednost nepravog inle-gral~ (s tfl ' .~ 9~. I;~jf~i'(~)
po vezan s integ ralnom eksponencijalnom funkcijom VI ' s r.
r:!aiIQr: 1~
 446 INTEGRALNIRACUN T.ABUCA NEODREENIH I1'o"TEGRALA 447
478)J ~ IX = ln ln x. Integrali ciklomelrijskih funkcija
x nx

479)I ~ = InIn x -(n- I) ln x -l- (n - I)' (In x) _

488) I arc Sin~a dx = xarc sin ~a + Va' - x'.
x" ln x .

-
2 2!
(n - 1)' (In x)'
3 ' 3! + oo.
489) Ix arc sin ~ dx = ( x' _
a 2
a')
4
arc sin ~a + 4~ Va' -x;.
480)J dx = - t (Il ,. 1). 490) I x' arc sin ~ dx = x' arc sin ~ + ! (x' + 2a') Va' - x'.
x (In xY' (n - I) (In x'j'""' a 3 a 9

arc sin~ dx
481)J dx = - t
XP (ln x)" xp.' (n - I)(ln x'j'""'
P-
n
JJx' (lndxx) n-'
- I
491)
J x
a _

(n " I ). x l x' l .3 x' l .3.5 x'

=;; +2 '3 '3 ... +2'4'5 '5 ... +2 '4 '6 '7 '7 a' + '"
482)Jln sin xdx = xlnx - x - x' _ x' _
18 900 ' OO .x
arc sm- dx / -- -
t . x l a + l a' - x'
2 tlr-l

n (2n
BIIX"'+ l
+ I)! 492)
J x2
a
----,..-- = - - arc SlO - - - ln
x a a x
.

483)
J Ineosxdx = x'x'
6 60
x'
3t5
_
..
493) I cos ~
arc dx = x arc cos~- Va' - x'.

-
2....' (2... - I) B
/I(2n + 1)!
" X2ll+ 1 _
494) I x eos ~
arc
a
dx = (~-
2
a'4 ) arc cos =
a
-=
4
Va' - x'.

484)Itn t 8 xdx = x 1n x - x+ x'+ 7x ' +

9 450 ...
495)
I x' arc cos;; dx =
x x'
T
x l
arc cos ;; - "9 (x' + 2a ' ) Va' - .~'.

arc cos ~ dx
.oo +
2'" (2"'-1 - I ) B
n (2n + -I)!
- -" x"" ' + .. . . 496)
J - - --
x
a

x'
TI:
= - ln x- - -
2
x
a

485) J sin Inxdx = ~(Sin ln x-cos tn x).

1 l .3 x' l .3.5 x'
23 3 ... - 2 4 . 5 . 5 a' - 2 4 6 77 a' -

J ~ (sin ln x +
arc cos =dx
486) cos ln x dx = cos ln x).. 497)
J Xl
a
- ---.-:=--- l
= - - arc cos - + - tn
X a a
x l a+ Va' - x' .
x

487)
J
eU ln xdx = - t
a
e'" ln x - -tf'"
a
- dx (v. br. 451 ).
x
498)
J x
arc 19 - dx
a
= x arc
x a
19 - - - ln ('" +
a 2
x').

B" su Bem ouTlijevi brojevi (vidi str. 340). 499)

I x
a
l
2
x ax
x arc 19 - dx = -(x' + a' ) arc Ig - - - .
a 2
 448 IN11:PRA LNI RACUN
TA BU CA NEODREBNIH (mEORAl.A
449

oo)f x ' arc 19 ax- dx = -r3 arc tg x-a -

5 ax'
-- + -a'6 ln (a' + r ) arc ctg :! dx

501)f x" arc tg :! dx = ....., arc 19 ~ _

6

_ a_f !""d~
.
SIJ )
f x"a-

I x a f dx (Il ~ 1).
a n +l a n + J a' +x' = - 7"
(n- ) x"
-"I"-~ -l arc ctg li - n _ I x"- '-;(':"a';-+
-;--r~)
(n "'" -J).
x
502)
f arc 19-dx
x
II = ~_~
a 3' a' +
r x'
5'a' -7'a' + ... (I x I < I a I).
512)f Ar sh ~ dx = x Ar sh :! -
a a
Integral Area-funkcija

Vx' + a'.
tg ~dx
503)
f
in e

x
,a = _ x! arc tg ~ _ _l. Jn a' + XI
a 2a - xl.:..--
513) f Ar ch ~ dx
a
=x Ar ch :! -
a
Vx' - ,;i.

tg~dx f ~ dx = ~ + ~ ln (a' - r).

f
arc 514) Ar th x Ar Ih
504) a I x
x" = - (n _ J) .<""", arc t g ;; + x . x
SJS)
f Ar cth ii dx x Ar cth ;; + a2 ln (x' -a').
+ a
n- J
f x"' 1 (a'
dx
+ x') (n"'" 1).
=

505) f arc ctg ~ dx = x arc ctg ~ + ~ ln (a' + xl). B. ODREENI

8.0SNOVNI PO~OV IITEOREMU

INTEGRALI

506) f x arc ct g ~ dx = ~ (x' + a' ) arc ctg ~ + a;. Definicija. Odreenim integralom funkcije y = J (x) u grani-
cama od a do b, zadane u zatvorenom intervalu [a, bJ' [pri tome
moe biti a < b (sluaj A) ili a > b (sl uaj B)J. naz ivamo broj
koji dob ijemo kako slijedi:
507)f x' arc ctg ~a dx = r3 arc ctg ~ + ax'
a 6
_ll" ln (a' .L xl)
6 . .
I) interval [a, bl pod ijelimo Da n elementa rnih intervala
sa po volji uzetim brojevima X h X I' ) X n_1 jzabranim tako, da je

508)
f .
X

a
x"+1
x" arc ctg - dx = - - arc ctg x.- .L _ a_
n +1 a n:t I l
J."" o

a 2 +x!
_
dx _
a = x.
il i
a = x.
< x, < x, <
>
oo.

x, > x, > .. .. > x , >

< x, < ... <
oo.
X I

> X,., >

< x, = b (u sl uaju A )

x, = b (u sluaju B) ;
(n ~ 1).
2) unutar (ili na rubu) svakog elementa rnog intervala
ctg ~dx
f
arc [X,. " x,J izaberemo po volji broj ~, (sl. 302):
In x - x. + ..x x5
3
509) - a = 1r
. o _ _ + x' _ X,., <: ;, <: x (u sluaju A) ili x, > ;, > x, (u sluaju B) ;
x 2 a 3 ~ u' 5' a 5 71 a'
Pojam odreenog int egrala mote biti pcc pen i na funkcije definirane
x bilo kojem suvislom podruju (otvoreni' ili pcluor voreoi interval, poluos ili
arc ctg -dx II

+ 2a-I In' a'- +

i tav brojevni pravac) iti u suvislom podruju .. izuzetkom konanog broja singu-
510)
f a
- ' -, - - = - ol arc ctg -
.r x'
---- o larnih taaka. In tegrali koje razmatramo U takvom pocpeocm smislu spadaju
x x a x 2 u nepravo integrale (vid i str. 457 do 471).

\f a f r Dt Ol i k i prir u ni k - 29
450 INTEGR4 LNl RACUN . OSNOVNI POJMOV I I TEOR EMI 4 51

3) vrijednosti I(~,) funkcije I(x) u tim iza branim takama Geometrijski smisao odreenog integrala neprekinule funkc ije.
po mnoimo s pripadnim razlikama !u/-1 = (duljinama x,-x,_. In tegral ( * ) brojano je jednak po vrini koja je o~edena dijelom
elementa rni h intervala [XI-h x,l. uzetim s predzoacima + u grafa funkcije y = I(x), osi Ox i ordinatama I(a) I I(b). UZ7tm~a
sluaju A i predzoacima )}- u sluaju B ) s predznacima + ili ) > - l( , suglasno shemi na ~l. 303. Ako krivulja
sijee os Ox jedanput ili nekoliko puta u!!utar l.ntervala [a, bl -,tada
je integral brojano jednak algebarskoj surm po vrina koje sc
nalaze na obje strane osi Ox.
Integral s Jednakim granicama,

SI. 302
Prema definiciji je

SI

(x) dx = O

Osnovna svojstva odreenog

inlegrala izraena su ovim teo rerni-
Ja..1fL
fIT.J>-O, 0<6 ' 1>0,.0>6

4) svih n dobivenih prod uka ta I(c,,) !U, zbrojimo; ma:

S) izraunamo limes dobivene sume l) Teorem o zamjeni granica.
Zamjenom granica integral mijenja
predznak:
D f(,.)<O, Q<b
kada duina svakog elementarnog intervala !ul-h tei k nuli Sf(x) dx = - SI (x) dx. Sl. 303
(i stoga i n ..... oo). D
A k o taj li mes post o j i i ne zavisi od iz b o r a brojeva
x, i ~.. tada se o n n a ziv a odre en i integral
D
SI
IZ
(x ) dx = lim
JXI_a- O

LI(!;J!u/-1'
'-l
(*)
a, b, C, vrijedi .
2) Teorem o rastavljanju integrala .

SI (x) dx =
,
SI (xl dx
.
za b i I o k o j e brojeve

+ SJ (x ) dx.
e

Teorem egzistencije. Odreeni integral funkcije. koja je nepre- 3) Integral algebarske sume nekoliko funkcija jednak je sumi
kinuta u intervalu [a. bl. pos toji, tj. limes (*) postoji i ne zavisi integrala tih funkcija :
od izbora brojeva x , i c".' b b b b

Elementi odreenog integraJa. U formuli (*) simbol naz i- r S[J(x )+ ~ (x) - H x)l dx = SI (x) dx + S~ (x ) dx - S9 (x) d r .
II II II II
vamo znakom lntegrala; broj a donjom granicom. broj b gornjom
granicom. funkciju I (x ) podintegralnom funkcijom, izraz I(x) dx 4) Konstantni faktor moemo izluiti pred znak integrala :
podintegralnim izrazom. slo vo x varijablom integracije. Vrijedn ost D D
integrala zavisi samo od oblika funkcije I i od granica a i b. Sc I (x) dx = e S[(x) dx.
al i ne zavisi od varijable integracije koja moe biti oznaena bilo
koj im slovom. Tako je
s) Teorem o srednjoj vrijednosti. Ako je I(~) neprekinute u
D D
intervalu [a, bl. tada unut a r intervala [a. bl postoji najma!!je jed~~
SI (x ) dx = SI (t) dt = SI (z) dz itd. takav broj ~ (a < l; < b u sluaju A, te a > ~ > b u sluaju B. VId,
str. 449), da je
Od redeni integral postoji takoer i u oa:raco u funkciju koja u inter- D
valu la bl ima konaaD broj taaka prejdnutostt, Funkcija za koju pos toji odre-
deni integral u daDo m interval u naziva. IC lntt~,obUnom za taj interval .
SJ (x ) dx = (b - alJ(;l.

 IZRAClJNAVAN JE. O DRE.E.~lH fNTE GRALA 453
452 INfF.GRA LNI RACU N

konanoj or inati NM (ka ko povrinu, tako i orinatu, uzimamo

Geometrijski smisao ovog teorema pokazan je na'sl. 304 : izmeu sa pre dznakom + ili --, vidi sl. 303 na str. 451).
taak~ ff i h postoji.takva taka ~ aje povrin a lika ABCD jednaka
pov rini pravokutnika AB'C'D. 8) Osnovni teorem integralnog rauna (izra av anje odredenog
integrala s neodreenim). Ako je
.. Poope".~e teore"!'1 o srednjoj vrijednosti. za
integral produkta
dVIJu funkcija ! (x) I cp (x) (gdje je J (x) neprekinuta funkcija, a
? (x) ne mijenja predznak u intervalu [a, hD postoji unutar toga
SJ (x) dx = F (x ) + C,
SJ (x) dx =
intervala najmanj e jedan tak av broj ~ a je tada je
F (b) -- F (a).
y
SJ(x ) <;> (x) x = J(~) S<;> (x) dx. e
~/' :e' D esni dio jednadbe (* *) esto oznaujemo simholom supsti-
7"' . tucije:
8 ~/ :
., ,,
6) Teorem o ocjeni integrala. Vrijednost
od~ee~og.i n le~ala nal.~zi se i zmeu produkta A ' D F(h) -- F(a) == [ F (x){ ili F (x) I:.
naJ m~~Je I na!yee vrijednosti podintegralne a
funkcije s. duljinom intervala u kojem inte- Konst anta integracije C kod supst itucije granica se ukida pa
gnrarno, tj. SI. 304 prema .tome moe biti izost avljena pri raunanju odreenog in-
tegrala prema formuli (* *). N a taj nain jednad bu (* *) mo emo
m (h-a) < SJ(x) dx .;; ,If (h - a), izraziti u obliku.
J (x) dx =
S lS J (x) dx l.
gdje je m najmanja, a M najvea vrijednost J (x) u interva lu [a, hl.
Geometrijski smisao tog teorema jasan je iz sl. 305. Jednadbu (* *) moemo izraziti takoer i u obliku integrala
direrencija1a
y
r---- -- - -
d F(x)
S = F(h) -- F(a).
,
I

fl.) 9. rZRACU NAVAN.IE ODREENIH INTEGRAL.\.

b N x Osnovna metoda za izraunava nje odreenih integrata jeste

Sl. 30S SJ. 306 da izrazimo odredeni integral pomou neodreenog integrala (vid i
os novni teorem gore)
TJ Lelbnitz-Ne...I OIIOv teorem,

Odreeni integral s varijabil- J(x) dx = [SJ(x) dx ] .
S
nom gornjom granicom S J(t) dt neprekinuta je funkcija F (x)
te granice, i

prim itivna u odnosu na podintegralnu funkcij u : U tornje sluaju za izra unava nje odreenog integrala potrebno
nai primitivnu funkciju od J (x).

F"(x) = J(x) ili dS J(/) dl = J(x) dx. Pravila za pre tvaranje odreenog Iategrala , Odreeni integral
pretvara se u drugi najee pomou pravila, koj a su analogn a
. Geomelrijskf s!nis"'! tog teorema: derivacija va rijabilne po- pravilima pretvaranja neodreenih integrala :
vrlme S (x), koja Je prikazan a na sl. 306, jednak a je varijabilnoj 1) Pravilo supstitucije. S pomonom funkcijom x ~ ep (t) (gdje
je nova varijabla t jednoznana funkcija t = lj. (x) u intervalu [a, h])
. ~ ~vdje je varijahfa integracije oznaena sa '. da je ne bismo zamijenili integra l se pretvara u o blik
s varijabilnom gra nicom x (vidi str, 4S0).
454 INIEORALNIlU.CU'N RAUNANJE ODREENnllNTEGRAJ.Jt,. 455
b <l>(b)
rf
a
(X) dx = r
~(Q)
fl<;> (I) <;l' (I) dt.
Primjer: Treba izraunati
I

I = J X - l dx
Ova formu la omoguuje da ne treba izvriti inverznu supsti tuciju In x
pri odreivanju neodreenog integrala.
Uvodimo parametar t i promatramo integral
Primjer: ,
f
a

I'a' - x' dx =
arc sin t

J at Vl - sin' l d sin I ' =

:tIt

f
at eas'l dl =
F(t ) = f xl - l dx ;
Inx
F (O) = O; F(I) = I.
O arc sin O O

Primijenimo li na F(I) formulu (A) imamo
~ n , ,
= at r~ ( I + cos 21) dl ~ at [I]n/, + a'feas Zd," = dF.=J ~_ [ x l - I ] dl =J xllnx dx =
2 2 O 4 di oi ln x ln x
O O o
t
",at
= -4+4
a' [ .
Sin,
] 7t na'
0 = -4-' = f x' dx = L~ l x' + { - I ~l
Integriranje daje
2) Pravilo parcijalne integracije, Poto podintegralni izraz
[ (x) dx predoi mo na bilo koji nain u obliku u dr, na emo dil
,
(diferenciranjem) i v (Integriranjem), i pretvorimo dani integral
u oblik
F(I) -F(O) = f
o
I ~1 = [In (I + l)J!, = In(l+ l),
r[
b

u
(X) dx = ru dv
b

a
=
b
[uv] -
a
rv du.
b

a
odakle je tra eni integral l = F (I) = ln 2.
Primjer: Integriranje razvojem u red. Ako podintegralnu funkciju f (x )
moemo izraziti u intervalu integriranja la, bl jednoliko konver-
r~e
I
=
"
[ x e']. - r e' dx = e-(e - I) = I.
gentnim redom funkcije (vidi str. 343)
o dv II o f Ix ) = <;>, (x) + <;>, (x) + . + <;>. (x) + .
Doskoice. Ako je neodreen i integra l veoma teko izraunati tada vrijedi jednadba
ili gauope ne moemo izraziti elementarnim funkcijam a, tada
u nizu sluajeva vrijednost odreenog integrala nalazimo pomou
doskoica. Na primjer, moemo se posluiti svojstvima analitiki h
fi (x) dx = r <;>, (x ) dx + rq>, (x) dx + .,.+ r<;l. (x) dx +...
funkcija kompleksne varijable (primjeri na str. 599 i 602) i teo- pa odreeni integral moemo izraziti u obliku konvergent nog reda
remom o diferencira nju in tegrala po parametru (vidi str. 472) brojeva

~ ff(X

I) dx - fa[(X,t) dx

a
r
b
[(x) dx = r
d
b
<;>, (x)dx+ r
b

a
'l', (x) dx + ... + r'l'. (x) dx +...
lt

4
dl' at ' (A)
U sluaju da imamo funkcije <;>, (x) koje se lako mogu integri-
rati (npr. pri razvijanju f Ix ) u red potenciia, koji jednoliko kon-
"'(x ) - . relin ~ . ~ (O) - O. !,JI (a) _
Supstitocija x - q> (t ) - a sin t.
Supstituci;a l -~(:) _ f. z -
I -

~ (I) -
Q
2, . 9 (0) - 0, ~ (~) = rt.
.!:.
2
vergira u intervalu
po volji tano.
la, bD integral r
fIx) dx moemo izraunati
 RAU". NJF. ODRED ENlH ISTEGR.ALA

'I,
Primjer : Treba izra una t i rr ' dx s tanou do 0,0001. l ) Formu/a pravoku mika (sl. 307, a)

I x'x.
x :l
o
x'
rY dx ==
a
"(J'" + Y, + ... + Y.-,).
r = 1 - -+ - - - +
l! 2! 3! 4! - ' " 2) Formula trapeza (sl. 307, b)

(vidi tablicu na str. 378); red konvergira jednoliko u po volji uze-

tom konanom intervalu (prema Abelovom teoremu, vidi str. 344);
stoga Je
I,"
y dx == ~ (Y, + 2y, + 2y, + ... + 2y._. + Y.).

3) Formu/a parabole (Stmpsonovaformulo); n je paran (sl. 307, e)

I ,dx=x (
b
r 1- - - - -<'x'
-
l!3 +2!5
_x' x' )
3!7 + 4!9 - '" , J
a
y dx == ;(Y. + 4 y , + 2y, + 4y, + ... + 2y._, + 4y._, + y. ). (1)

odakle dobivamo

'I, yi

1= fr"
o
dx = -~- (I l
2' . l! . 3
l
+ 2' . 2! . 5 l _
2' 3! 7
+
l
+ 2' 4! 9 bl
SI. 301
za izrau navanje I sa zadanom tanou moemo se prema Leibni-
zovom teorernu o alterniranim redovima (vidi str. 339) ogranii ti Sve tri formule su to tanije to je vee n. pri jednom te istom n
na prva etiri lana razvoja druga for mula je ta nija od prve, trea jo tanija i prema tome
najprikladnija. Da bismo ocijenili pogreku koja se dobiva pri
I l izraunavanju integrala prema Simpsonovoj formuli (ako je n
1 == "2 (I -0,08333 + 0,00625- 0,00037) = "2 0,92255 = 0,46127, viekratnik broja 4), izra unat emo pomonu sumu
'I, 2h
3-(Y' + 4y, + 2y , + . . _+ 4 y.~ + Y.), (II)
Sr ' dx = 0,4613.
o
koja predouje Simpsonovu formulu za prugu irine 2h (dobivamo
je izostavljanjem ordinata s nepamim indeksima). Moemo pri-
. Metode .ap~kslmadje. Najvie se primjenjuju one koje se osnl- blino uzeti da je
vaj u na zamjeni integrala S konanom sumom. Da bismo izraunali
f
b

r
a
b

y dx interval od a( =x.) do b(= x,) razdijelimo na njednakih

a
ydx-(I) = (I) 1/'1)
~ijelov~ i za diobene ta.ke X~, x ., X !, : ' XII _J' X" izraunamo vri-
jednosti funkcije y kOJU mtegnramo, Zatim se koristimo jednom od Ako zarmjenimo podintegralnu funkciju s nekim interpola.
.. ,formula ( UZImamo
tnJu . h = -b -n- : a) cionim polinomom (vidi str. 665), moemo dobiti mnogo drugih
formula za priblinu integraciju. Najprikladnije su (oznake vidi
na str. 669)
 PRIMJENA ODREENU! INTEGRA LA
458 INTEGRALNI RACUN 459
3) Nanesemo odsjeak OP po volji odabrane duljine na lijevu
Jy dx = 2h [(Y, + Y. + ... + y_ .) + stranu osi Ox i spojimo P s takama A.. A.. . , A.
4) Kroz taku M , nanesemo odsjeak M,MI paralelno sa PA I
o l
do sjecita S ordinatom take x.. kro z M, odsjeak M,M. II PA ,
+ 6(ll'y, + ll'y, + ' " + ll'y....) - do sjeclta s ordinatom x.. zatim M ,M. II PA, itd . dok ne doemo
1 do posljednje ordinate u taki M.
- 180 (ll'y_, + Il'Yl + '" + lly....) + Integral
b
I f (x} dx brojano je jedn ak prod ukt u duljine odsje-
1 o
+ 1512(Il'y... +ll'y,+ .. . + ll.y....] (nje paran). aka OP i NM. ; po volji odabran om duinom OP sluimo se za
pod eavanje dimenzija crt ea (to su manje doputene dimenzije,
lo vee moramo odabrati OP). Ako je OP
b
= l. tada je I f(x) dx =
[Ydx =h [(i!+y, +y,+..+y....+i')- = NM .. a lomljena crta (poligonalni potez) M ,MIM. .. M. pri -
o

blino predouje graf primi tivne funkcije od f(x} [neodredeni

_ I (lly.=. + lly. _ lly_. + lly,) + I
integra l f (x ) dx].
12 2 2
+ _I~ .
720
(My.... +2 ll'y_ . _ ll'y... + Il'Y_.)
2 -
Raunanje pomou planimetra. Plani metri su naprave kojima
moemo odrediti povrinu ograenu zadanom krivuljom i na taj
nain izraunati odreene integrale funkcije y = f(x} koja je zad ana
_ _1_ (ll.y.... + lly.... _ lly... + Il'Y. ) ] svojim grafom. Specijalni planimetri izraunavaju ne samo y dx. I
317 2 2'
nego i Irdx i Ir dx.
. Posljednji s~ ~umand . u tim formulama obino ne rauna i Integrafi. To su naprave koje crtaju graf integralne funkc ije
slui samo za pnblinu OCjenu pogreke izra unavanja prema za-
danoj formuli . y = I f (/ ) d/
o
Grafika
metoda. Ako je inte- prema grafu zadane funkc ije y = f (x ).
grabilna funk cija y = f(x ) pri. y
kazan a graforn AB (sl. 308) tada

Sf(x) dx. koji je jednak povrini 10. PRIMJENA ODREDENIH INTEGRALA
Opi princip primjene odredenog integrala za izraunavanj e
M.ABN, moemo nai grafiki
ovako : geometrijskih . fizika1nih i drugih veliina :
1) Veliinu A. koju treba izraunati. podijelimo odreenim
l) M,N podijelimo na 2n jed-
takama
nainom na mnogo malih veliina : A = a, a. + + ... +
a.
nakih dijelova s
2) Svaku veliinu a, zamijenimo veliinom a,
(bliskom 0,).
x".' X I' XII.' XI' , XII-I' X,,-l'.' koja se izrauna prema poznatoj formuli; pogreka a., = of - ;;,
(to je vie djeli ta, to je taniji mora biti neizmjerno malena veliina vieg reda prema ;,. tj. of i ;;.
rezultat); su ekvivalentne neizmjerno male veliine. .
. .1) II djeli~ x'I.' x"" .. .. x"-',. postavimo ordlnate kri- 3} Veliinu a,
izrazimo nekom varijablom x, koju izaberemo
vulje I nanesemo Ih na os Oy (odsjeci OA .. OA.. .. .. OAJ; tako da ;;, po primi oblik f (x,) llx,.
 Il'oTIGRALNI RACUN PKI,.U ENA OOREENm n-m=:GRALA
460 461
4) Traenu veliinu izraunamo kao limes sume

A
rl

-oo 1=1

= lim L;' = lim L/(x,)ux, =
n- oo 1"' 1
rl ex)
a
dx
formula povrine krivocrtnog trapeza prik azanog na sl. 3 10, b
lx = g (y), lX < y < ~ ili parametarski x = <p (I), y = y (I),
" < I < 1,1 glasi
gdje su a i b rubne vrijedn osti za x,
Primjer: izraunavanje volumena pira mide (S je po vrina baze,
S U CH =
~
r g(y)dy = r'. <p(/) <VCI ) dl;
a "
H je visina) :
l) Volumen V, koji izra unavamo, razdijelimo ravninskim pre -
y JrTt J >B
F
II,l
sjecima na volumene tankih i sjecnih piramida (sl. 390, a)
V = V,+ V ,+ ... + v.; 8/ ; . dy ' "
. ,.
2) Svaka isjeena piramida zamj enjuje se s prizrnom ;" iste 1:rIt,1 y 11,1/
/H
visine, i s povr inom baze koja je jednaka gornjoj po vrini isjeane D "
piramide (sl. 390, b). Zanemareni volumen, neizmjerno ma len, vieg Oa d, b , O
O
e)
ft

aj bl
je reda nego v,.
51.3\0

formula povrine krivocrtnog ~eklora (s!. 310, c), ako je kri vulja
zadana jednad bom \I polarnim koordinatama lp = p (<p),
Oj 'Pl < <p < <p,l, glasi ~,

SO~L = ~ J
Q,
p' di"

51. 309
Povrine sloenijih liko va izra?"avamo ~,:"ou krivuljnog
3) Formulu volumena ;, svodirno na oblik ;, = S, /lh" gdje integrala (vidi str. 480) ili dvo strukog integrala (VIdI str. 488).
je h, (sl. 309, c) udaljenost gornje plohe do vrha piramide ili (jer je
Duljina luka. Formula za duljin~ .Iuka krivul je (sl: ~3 1, a), ako
S, : S = h,' : H') je jednadba krivulje zadana eksplicitno [,v = lex) ili x = g (y)J
_ Sh '
v, = -Ji;.
/lil,; ili parametarski lx = <;> (t) . y = <JI (I) ], glasi
h
4) Traeni volumen izraunamo kao limes sume
L_ = r1!J+'i! lx)l' dx
f- , =

~
DdP
H
. ~ - . ~ Sh,' ,lB a y
VJ>!J = hm L. v,= hm L. - , /lh, =
Sh'
dh =-SH . ~
8 dl
rl _ OO /- 1 n_oo 1=1 H
O
H 3 = r 1/(g'(y)]' + l dy = 81 - -.,-:7i"-
~\
dx
d,
Osnovne primjene u geometriji a A e
Povr ina. Formula povrine krivoerlnog Irapeza (sl. 310, a), =
'. 1/[<;>' (1 )]' + [y ' (I)] ' dl;
r O ' ,
ako je jednadba krivulje zadana eksp licitno [y = l ex) i a < x < bl O a bx
ili parametarski lx = <p (I) , Y = 0/ (I) , " < I -c 1,1, glasi '.
ili L ~ r dl, gdje je dl diferen-
aj
SL 311
bl

cija l luka : dl' = dx' + dr'.

S ABCO = r[ (x)dx = r0/(1)
b

a t
'.
<;>' (r.) dt; Ako je pak krivulja (sl. 311, b) zadana jednad bom u poJar-
nim koordinatama lp = p (<p)l, tada je
 PRIMJENA ODREENIH rNTEGRAl.A
JlIr,.'TECiRALNI RA CUN 463
462
... Formula za volumen tijela, ako je povrina njegova presjeka
okomitog na os Ox funkcija varijable x (S = f(x)) (sl. 313), glasi
La = f VP' + (~~r
9,
d" V= r /(x) dx.

ili L = r dl, gdje je dl diferencijal luka: dl' = p'd,,' + dp' . Volumeni sloenijih tijela izraunavaju
ili trostrukih integrala (vidi str. 489, 497, 498).
se pomou dvostrukih
Povrina rotacione p lohe. Formula za povrinu plohe koja je
nastala rotacijom krivulje y ~ f(x) oko osi Ox (sl. 312,0) glasi : Primjena u mehanici i Uzid
PI/I koji pree taka od momenta I. do momenta T (ako je

S =2;: f y dl ~ 2;: f y VI + (~)' dx :
brzina gibanja varija bla, zavisna o vremenu v = / (/ )], odreujemo
po form uli
s=
T
r v d/.
a krivulje x = / (y) oko osi ay (sl. 312, b) t.
~ ~ Rad koj i mi sila da pomakne tijelo od x = o do x = b po
S = 21< I xdl = 21< f x v~;r + I dy.
pravcu Ox, koji se poklapa sa smjerom sile (ako je veliina sile
varijabla F ~ f(x), odreuje se prema formuli (sl. 314)

Izraunavanje
str. 499, S03.
povrina koje ome uju sloenija tijela vidi na A= r Fdx".

zj, SI. 314

Y yi Pritisak koj i proizvodi tekuina specifine teine y na jednu

dl
.' stranicu II tu tekuinu vertikalno uron jene ploe, ako se razmak (x)
a \ i\
"

'F7
b,, l
d.
o
l'
."
. /
l
a) bl
a a"
- -- _ . ~ _ . - -

SI. 312 51.313

_ ._ - - -- o' aj
d.
bJ
b

Voil/men. Formula za volumen rotacionog tijela koje nastaje SI. 315 51. 316
rota cijom krivulje oko osi Ox (sl. 312, a), glasi taaka ploe do nivoa tekuine mijenja od a do b (sl. 315), odreuje

V =1< r y'dx ;
se po formuli
P =

yxydx, r
a pri rotaciji oko osi ay (sl. 312, b) gdje je y duljina horizontalnog presjeka ploe (y = /(x)].

~
V = 1< rx' dy.
~
.. Openito ako sc smjer sile ne poklapa sa smjerom kretanja, a isto tako
ako se tijelo giba po krivoc:rtnom putu. nd IC izraunava krivuljnim iategralom
(vidi str. 624).
 INTEGRALNI RACUN NEPRAvllNT'EGRAU 465
Moment inercije: l ) luka homogene krivulje y = f(x) [a .;; Teite e homogenog krivuljnog trapeza (sl. 317, e) ima ko-
.;; x .;; bl s obzirom na os Oy (sl. 316, a) odreuje se po Formuli ord inate
I. xy dx ! I y' dx
l, = 8 S x' dl = 8 I x' VI : (y' )' dx (8 je linearna gustoa); x, = S Yc = -2.-s- - ;

2) homogenog lika (sl. 316, b) s obz irom na os Oy od reuje se gdje je S povrina trapeza, a y = f(x ) jednadba krivulje AB. Te-
po formuli ite po volji uzete ravninske figure (sl. 317, tl) ima koordinate
l, = 8 I x'y dx (8 je gustoa lika),
" I x (.v, - y,) dx I
-1 <.VI - YD dx
2
gdje je y duljina presjeka, koj i je paralelan s osi Oy, Vidi takoer Xc = S Ye = --''----- S,,---
str. 497.
Teite e luka (sl. 317. a) gdje su Y, = f. (x) i Y. = f . (x) jednadbe gornjeg i donjeg dijela
homogene ravninske krivulje ru ba, a S je povrina figure.
y = f (x ) (a .;; x < b) ima ko- Drugi Guldinov teorem. Volumen tijela opisanog likom pri
ordinate rota ciji oko osi koja lei u ravnini tog lika, i koja taj lik ne sijee,
1 + y"dx
Ix jednak je produktu povr ine lika i duljine krunice koju pri vrtnji
opisuje teite tog lika
Xc = ....- ---0-- - - V" = S2r. yC'"
L

I y VI + y" dx
O teitu ravninskih likova i tijela vidi na str. 497 i 498 (vie-
struki integra li).
Yc = "- - -=-- - -
z,
L
11. NEPRAVI INTEGRALI
gdje je L du lj ina krivulje (vidi
str . 461 i 462). Teite zat vorene Opi pojmovI. Najjed nostavnije poopenje odredenog integrala
kriv ulje (sl. 317, b) SI. 311 (str. 449 i 450) su nepravi integrali.
Dva su osnovna tipa nepravih integrala :
I x [IT + ( YI)' + 1'1 + <Yi)'Jdx l) Integral s neizmjernim g ranicama. Podruje definicije pod-
integralne funkc ije je zatvorena poluos [a, oo) ili (-a:>, bl ili takoer
Xc :":l L cijeli brojevni pravac (-oo , +00).
I [Y, Vl + (.vi)' + y , VI + (y i)' ] dx 2) Integrali prek inutih f unk cija. Zadana funkcija je nepreki-
nuta u cijelom intervalu od a do b, osim za nek i konani broj nje-
Yc = #I L govih taaka , koje nazivamo singularnim.
Mogu nastupiti i sloen iji sluajevi, koj i su kombinacija obaju
gdje su Y, = f. (x) i y , = f, (x) jednadbe gornjeg i donjeg dijela tipova.
ruba, a L je duljina cijele petlje. Integrnli s neizmjernim granicama
Prvi Guldinov teorem . Povrina tijela opisanog ravninskom Def inicije. Ne ka je podruje definicije zatvorena poluos la, oo).
krivuljom pri rotaciji oko osi koja lei u ravnini te krivulje i koja Prema definiciji vrijedi
krivulju ne sijee, jed naka je produktu duljine krivulje i dulj ine
krunice koju pri toj rotaciji op isuje teite krivulje Pojam integrala moe biti poopen i na sloe nije sluajeve, kada je pod ruje
definicije (unkcije (pod ruje integracije) skup vrijednosti neke druge funkcije
S" =L ' 2;,;yC'" (inugraJ SI ;~/tj~sQ).

\{a t e m a t i k i p r irunik - 30
 466 INTEGRALN I RACUN NEPRAVI INTEGRALI 467
+o<> B
Ako je limese (I), (2), (3) teko neposredno odrediti ili treba
S [(X) dx = Blim
tl _ oo
S[(x) dx. II
(I)
samo ustanoviti da li integrali konvergiraju ili ne, tada se moemo
posluiti bilo kojim od dovoljnih uvjeta za konvergenciju.
Ako taj limes postoji ;tada i integral (I ) postoj i ili k onvergira
i naziva se nepravim integ ralom. Ako limes ne postoji, tada inte-
. B
gral (I) ne postoji ili divergira. U sluaju akoje lim Sl(x) dx = <Xl,
+00 B- oo II
upotrebljava sc oznaka S[(x) dx = <xl ; taj integral divergira.
a
Analogno se definiraju nepra vi integrali za funkcije, definirane
,
na poluosi ( -<Xl, b) ili na cijelom brojevnom pravcu ( -<Xl, + <xl)

S [ (x) dx = lim

S [ (x)dx (2)
-oo A - - OOA

t
+o<> B

n dx = ...4 _lim_
~ ~ .;t'!?~~+- 7
S S [(x) dx, (3)
- oo
B_ + co
00 AI
Il 4" +

Geom etrijski smisao integrala s neizmjernim granicama (I), (2)

i (3) je limes povrina likova prikazanih na sl. 318, a, b, C.
~~ jn,Jd.
ala bJ In,Jd, ej j;(" tb
._
Primjeri:
S\. )18

I) J~ dxx = B_limoo JBdxx = B-

lim ln B = <xl
oo
(divergira), Dovoljni uvj eti k on vergencij e. Ovdje je razmotren samo integral
I I
tipa (1). Za integral tipa (2) moemo na init i zamjenu varija bli
~ B x = -z i svesti integral na tip (I)
2) J, ~~ x
= lim
B_ oo
J, ~ x
= lim (!- B.1_) = 2!
B _ oo 2
(konvergira),
a
S[ (x ) dx =
~

S[(- x) dx.
-~ -a
+~ 8 Integral tipa (3) razdijelimo na sume d vaju integrala tipa
3) JI ~X' =A ~m ~JI ~\' =
-oo B - + OO A
(2) i (I ) +00 t'

S [(x) dx = S [(x) dx + S [(x) dx,

+00

-A ~~~ [arctg B - arctg A) = ~ -

- oo -~ e
( - ;) =lt (konvergira), gdje je C po volji uzet broj.
cc
B -- + oo Uvjet I : Ako postoji integra l S I [ (x ) I dx, tada postoji i inte-
a
Brojevi A i B tete prema neizmjerno neza visno jedan od drugoga. Ako
limes (3) ne postoji, ali ako posh..: ji gra l (1). U tom sluaju integral (I) nazivamo apsolutno ko nvergent-
A nim, a funkciju [(x) apsolutno integrabilnom na poluosi [a, + <xl)
HM J fIx) dx. (4)
A - .. oo- A Uvjet 2. Ako su [ (x) i Gl (x) pozitivne funkcije i zado voljavaju
lada limes (4) nazivamo gl<lrnom '1rut dnol -:1I nt p raV06 lnttgra!a. uvjet [(x) < ep (x) za a < x < CO, tada iz konvergencije integrala
 NEPRAVI INTEOJlAU
468 INTEORALNI RACUN 469
~ ~
lntegra!i prekinutih funkcija
S 'p (x) dx izlazi konvergencija integrala S f(x)dx , aizdivergencije Definicija. Neka je podruje definicije funkcije poluotvoreni
~
ce interval [a, b) ili zatvoreni interva l [a, bl, ali s time da je u taki b
integrala Sf(x) dx divergencija integrala S'p (x)dx. limes limf (x) = oo. U oba sluaja je prema definiciji
x- b

I
~ b b -a

Napose, ako uzmemo 'p (x ) = ~ i uoimo da dx konver- Srs dx = lim Sf (x) dx. (I )
XlZ XCI tl lt- O 011

Ako taj limes postoji, tada integral ( 1) posroji ili konvergira i nazi-
gira za o: > l [on je jednak (o: _ I~ aa. l] i divergira za o: <; l, vamo ga nepravim integralom. Ako pak limes ne postoji, tada in-
.-S.
moemo taj uvjet dovesti na ovaj oblik: tegral ( I) ne postoji ili divergira. U sluaju da je lim f (x ) dx = co,
Uvjet 3. Ako je funkc ija f (x) pozitivna za a <; x < co i ako
upotrebljavamo oznaku
t - O /I
postoji takav broj lX > l da je za dovoljno velik x
f (x). x a < e, Sf (x ) dx = oo ;
tada integral (I) konvergira ; ako je pak f (x) pozitivna funkcija taj integral divergira,

i ako postoji takav broj lX <; l da je Integral (1) u vijek postoji ako je funkcijaf(x) po odsjecima
f(x) 'x a > e> O, neprekinuta j ograena u podruju [a, b). U daljnjem emo pret-
tada integral (l) divergira. postaviti da funkcija f (x) nije ograena, tj. da je lim f(x) = ai,
x -b
..
Primjer :
f~ x'l' dx
1+ x
. .
Uzmemo h da je 0: = 2'
I .
dobivamo
Analogno definiramo neprav i integral za funkciju zadan u u
intervalu koji je otvoren slijeva (a, bl ili u intervalu [a, bl. ali za
Jim f(x) = oo :
Xl'. II. XI
o
.

S f( x) dx = lim

Sf (x ) dx. (2)
l + x . x = 1 + Je' ->- I ; taj integral divergira, " &- 0,,+ &

Veza nepravib integrala s beskonanim redovima. Ako je x .. Na kraju, ako je funkcija definirana na cijelom intervalu [a, bl
po volji uzet neograen uzlazan niz, tj.
XI, , XII' s iskljuenjem unutranje take e (a < e < b), tj. u dva poluotvo-
rena interva la [a, e) i (e, bl, ili je definirana i u taki e, ali je
a < x, < x, < oo . < x; < oo ., lim x. = co (A) lim f(x) = co, tad a se nepravi integral definira ovako :
n _ ~
x-e
i ako je f(x) pozitivna funkcija za a <; X < co, lada pitanje kon- b e- E b

vergencije integrala (I) moemo svesti na pitanje konvergencije S f(x) dx = lim S f (x) dx + lim S f(x) dx. (3)
II &-0 CI 8- 0 c + &
reda
Xl ~ ~ Brojevi e i II tee k nuli nezavisno jedan od dru gog. Ako limes
S f(x) dx + S f (x) dx + oo. + S f (x ) dx + .oo (B) (3) ne postoji, ali postoji
a Xl

Ako red (B) konvergira, tada j integral (I) konvergira i jed-

X Il - 1

Jim
ll_O
{Tf(X)dx + S
II c tC
f(x) dx }, (4)
nak je sumi log reda ; ako red (B) divergira, tada divergira i
tad a limes (4) nazivamo gla vnom vrijedno/u nepral'og integrale.
integral (I). Ovo nam omoguuje da se koristimo uvjetima kon-
vergencije redova za konvergenciju integrala, [Integralni uvjet Analogno sluaju (1), za integrale (2) i (3) emo pretpostavi:ti da je
konvergencije redova (str. 337) svodi pitanje konvergencije reda Iim f (x) - ec i lim f Ix) = ce,
na pitanje konvergencije nepravih integrala.] x _a x- e
 INTEGRALNI RACUN NEPRAVI INTBORALI 471
470
Geometrijsk i smisao integra1a prekinutlb funkcija (1), (2) , (3)
je povr ina beskonano rast egn utih likova, koja ima oblik pr ikazan . 4) f~X ~
+2

; sluaj (3), singula rne. take x - -1 x = + J;

na sl. 319 (krivulje imaju vert ika lnu asimptotu). -,+2 +:
f+ f + f
-1-" l -p

yI
f
-2
2.x dx
x - l
= lim
,-O
- :I
lim
3- 0
,.- 0 - 1+6
lim
y_ O
l +y
=

E_
I +. =
= limO ln (x' - I) :~ - E oo

= lim {In (1 + h + o' - I) -In 3] + ... = OO (divergira).

- 0
O primjeni osnovnog teorema integralnog rauna. Pri rauna nju
nepravih integrala sa singularnim takama tipa (3) ne mo e mo
mehaniki primijeniti osnovni teorem (str. 452 i 453)
o j sluaj (tJ bl sluaj (l ) ej JJut:aj fJI
SI. J I9
S f (x ) dx = [F (x)]: . gdje je F' (x) = f(x),

Primjeri : J) f~;; sluaj

o
(2), singularna taka x = O;

a da ne bismo u obzir uzeli singularne take unu tar intervala {a, bl:
o vo mo e lako dove s t i d o p ogre aka. Jer, primjenjujui
osnovni teorem na primjer (4), dobivamo

f ~~ = f ~/~ =
rx
lim
t- O rx
lim (2
E_ O
Vb - 2 V~) = 2 vb (konvergira ): j'~.x et; = ln (x' -
-,
I) l:: = ln 3 -In 3 = O;
o
r;/. u isto vrijeme integral divergira,
2) S tg x dx ; sluaj (I), sing ularna taka x = ; ;
o Op e pravilo: osnovni teorem za sluaj (3) moemo primijeniti
samo onda kada je primitivna funkcija od f(x ) u singularnoj taki
rtl, n/. - ~
neprekinu ta,
S tgxdx = lim S tg xdx = U primjeru (4) toga nema : funkcija ln (x' - l) za x = l je
o &- 0 o
prekinula; u primjeru pak (3) funkcija ~x'l. za x = Oneprekinuta
= ~~o [In cos O-In cos (~ - . ) ] = oo (divergira).
je i prema tome na primjer (3) moemo prim ijen iti osnovn i teorem:
8

3) f~x
-I
8

jrx
dx; sluaj (3), singularna taka x = O; f-, ~xIIX = ~x'I' 1 8 ~ ~ (S", - I''') = ~ .
2 - 1 2 2
8 -t a Dovoljni uvjeti za konvergenciju int egrala prekinute fun kcije.
f i"""'dX
":" dx = l'lm fdx
Vx ._0l"::' + l'un fd X=
Vx s- o8' jrx
3-
I) Ako postoji integral SI f(x) Idx, tada postoji i integral
Sf (x ) dx,
.
-I - I
sluaju
_ lim ~ (.'1. _ l) lim ~ (4 -
+ 8_0 8''') = ~ (konvergira).
koj i. u .tom
. nazivamo apsolutno konvergentnim;
_0 2 2 2 a funkciju f (x ) apsolutno integrabiInom u danom intervalu.
 INTEGRALNI RAeuN INTEG1lAIJ OVISNI o PARAMETR.U 473
472
,
2) Ako je f(x ) pozitivna funkcija u podruju [a, b) i ako po -
stoji takav broj o: < 1 da je za vrijednosti x, koje su dovoljno blizu b Provjeravanje :
J
o
arc tg
x
ydx = arc tg
I I
y+ 2: y ln I + y'
y' .

f (x ) (b - x) O < e,
tad a integral (1) konvergiraj ako je pak f(x) pozi tivna u podruju
d (
d v arc tg
I Y')
y+ 2l y ln I+ y' =
I
2: ln I +y' y"
[a, b) i ako postoji takav broj o: > 1 da je za vrijed nosti x , koje su Za y = O uvjet neprekinutosti funkcije nije ispunjen: derlvacije nema.
dovoljno blizu b
f (x )(b - x )' > e> O, Poopenje formule (2) za sluaj kada i granJee. integ rala z~vise
integral ( I) divergira . od parametra. Ako su za iste. uvjete fu~cije o: Q') l ~. (JI) ~efiOlr?ne
u intervalu [e, ej i ako imaju neprekinute denv~c1Je o: (JI), (35)')
i ako krivulje x = o: (JI), X = (3 (JI) ne izlaze IZ pra voku tn ika
11. INTEGRAU OVISNI O PARAl'dETRU a < X < b, e < y < e. tad a formula (2) doputa poopenje
~ (y)
IMiniclja: Odreeni

integral

S[ i, y) dx = F(y) (1)
~
dy
J
.(y)
f(x,Y) dx =

je funkcija s .jedn om varijablom y , koju u tom
parametrom:
sluaju nazivam o
= J
~ (y)

~Dx, y) dx + W(JI) . f [(3 (y). y j - 0:' (JI) flo: (Y), yj .

ay
(2' )
Funkcija F {JI) u mnogim sluajevima nije elementarna funkcija. o(y)
In tegral (1) moe biti obini integra l ili nepravi [s neizmjernim
Integriran je pod Integra lom. Ako je funkc ija (1) definiran a u
granicama ili integral prekinute funkcije f (x , y)j.
interv alu [e e) i ako je funkcija f (x, y) nepreklOuta u pravokutniku
Primj er a<X < b:
e < y .-;; e, tada vrijedi formula

r (JI) =
oo
S X-' e-x dx
o
(konvergira za y > O) f [f f(x, yI dX] dy = !U f( x , y) dY] dx (3)
je gama funkcija ili Eulerov integral drug e vrste, (integriranje pod integralom) .
Diferenciranje pod inlegralom . Ako je funkcija (1) definiran a Primjeri : I) l ex, y ) ~ x' (O < x <. 1,. a < Y..< b; . a > O).
u intervalu e < y < e i ako je funkcija f(x , y) neprekinuta u pravo - za a> O uvjeti neprekinutosti su Ispunjeni; funkcija x' Ima pre-
kutn iku a < x < b, e < y < e i ak o ima u tom podruju parci. kinutost za x = O, y = O. Tada je
jalnu deri vaciju ~~ tada za bilo koji y u intervalu [e, ej vrijed i formula

! li X'dX] dy = !U X' d;] dx.
~ f f( )dx =Iaf(X, y) dx (2)
I x>-~dx ,'
dy . x, y
J
ay
Lijevi dio daje - dy
-. = ln -l +b
, ; desni'd''0 d aje
' - 1- -
l + y I Ta
o
nx
(dif erenciranje pod znakom integrala},
neodreeni se i~tegra\ ne moe izraziti s elementarnIm funk-
Primj er : U bilo kom intervalu vrijedi za y > O cijama, ali je odreeni integral naen :
,
-d
dy
I'arc tg Y-dx = I'ay--a (arc tg. yx)- .dx
X =- J' xx+dxy' Jo X>Inx
.
- X" dx = ln ! + b
I +a
(a < O< b).
o o o
 T..DLICA NEKIH ODREENIH INI'E.ORALA 47S
474
yi- x' =
2.f(x,y) = (X' +
yi )' (O <: X <: l, 0<: y -c 1). U tak i (O, O)
3) Je-a'r dx = ~ za a > O.
funkcija ima prekinutost, formulu (3) ne moemo pr imijeniti. o
Provjeravanje: ec
y' -x' X 'x., l 4) Jx'e- a' r jI~
dx -- 4' za a> O
J(x' +y.).dx -
o
x' +Y' /x.o = I + YI ; o
= -
J,
o
dy
l + yI =aret g y
l'
o
7t
= 4'
S)
J
o
e -a'x' cos hx dx = -jl7t e-
2a
b ' I4a'
za a> O.
co

yi - x' Y II'" I 6) Je'xdx = ~.
J
o
(x' + yi)' dy = - x' + y' ,oO = - x' + I ; o
-1 6

-J_<tx- =
o
x'+ 1
-arctgx l=_:4'
o
7)
= xdx
Jo
7t'
e' + l = 12'

oo
e-" sin x I
13. TABUCA NEKtH ODREENIH INTEGRALA 8)
J
o
x
dx = arcctg a = arctg -
a
za a> O.
IntegraJI ekspooencijalnih funkcija (u vezi S algeba rskim, trigo - oo
nometrijskim i logaritamskim) 9) Se- X ln x dx = - C "" -O,S772.
oo o
l) Jx"e''' dx= r (~~ 1) . za a > O, n > -1.
o
Integral l trigonometrijskIh funkcija (u vezi S algebarskirn)
Napose za eijeli n > O taj je integral jednak ;:, .

oo r(n+---!) 10)
J .
"I,
2a + I :!ll+! dx _ r (ct + I) r (~ + I) _

('+~)'2
2r(ct+~+2)
2) Jx" e- ar
o
dx =
2a
za a > O, n > - l. o
Sifi xcos X -

ct! ~I
Napose za cijeli i parni n (n = 2k) taj je integral jednak =2I B"'
(
+ l, " l)"
..+ =2(ct +~ +I)!
13oo .(2k - l) jI~ .0 o. . .
+,, - -, a za cijeli t neparni n (n = 2k
2k+1 a" .
+ l) Jednak (za cijele i pozitivne ct i ~) .

k! e je Eulerova konstanta (vidi Itr. 317).

2a>+" B (x, y) _ ~(;) r (Yl je beta-fUokclja ul Eulorov integral prve vrste,
x+Y) .
O funkclji r (gama) vidi Da str. 184; tablico r (x) vidi . . lU. 82. r (x) je gama_fUDk<:ija ili Eulerov iDtegral dru ge vn'. (vidi str. 184).
476 TABLICA NBKIH ODREBNIH INTEO RALA. 477
Ta formula vrijedi za po volji uzete", i ll; upotrebljiva je za
I Sin~
oo
izraunavanje integrala
19) ax dx = ~ I a I.
nl. nl.
I ]VCOS
nl.
I Vsinx dx, I hin x dx, dx itd.
o

f
+ 00 +0:;)

I ~.
I
o o O x 20) sin (....) dx = cos(....) dx =
- oo -oo

I I)
I
co .
s'"xaJedr =
': za a > O,
; 21) f
nl.
sin xdx
Vl - k' sin' x
= -!..In 1
2k l - k
k + za I k I < l.
o - 2 za a< O. o
rr/,
~

f.II I eosxdr = ! arc sin k za I k I < J.

12)
I
o
eos aJex dr -_ oo . po volji uzet broj)
('" Je
22)
o
- k' sin' x k

23) f
nl.
sin' x dx
III _ k' sin' x
= -!. (K -
k'
E)O za I k I < I.
o

oo
24) f
r./,
cos' x dx
VI - k' sin' x
= !
k'
lE - (l - k') K )O za I k I< J.
14) Icosax- cosbx dx = In ~. o

f
x a n

~
o
lt 25) cos ax dx
1 -2bcosx + b'
=
l - b'
za cio a> O, Ib I < l.
2 za 1a l < 1
15) I
o
ce

sin x cos ax dx =
x
{
"
za l a l = 1
4
o

Oza Ja l > 1 Integm1l logaritamsklh funkcija (u vezi s algebarski m i trige-

metrijskim)
I
26) Sln l in Je I dx = - e == -0.5772" (svodi se na br. 9)
o
oo I
17) I x sin bx dx
o
a' +x'
=
2
': e - t..,

(predznak se podudara s predzn akom broja b)

27)
f
o
in x
-
x- l
,,'
- .. dx = -
6
(svodi se na br. 6).

E i K su po tpuni el i ptik i integrali :

""
18)
I 1+ ....
o
-cos -ax dx .= "2
- C IO'
"
. e .,.
E ... E(k.~) . K - F(ko ~)
Eulcrova konstanta.
(vidi str. 398 i tablicu na str, 81).
 TABUCA NEKIH ODRE.ENDl INTEOllAlA.
478 INTEGRALNI R" CUN 479
I Integrali algebarskih funkcija
in x :rZ
28)
J+i
o
x dx = - f2 (svodi se na br. 7).
39)
I

o .
I
Sxm(l _x)B dx = 2 S x2~ + 1 ( I - x')B dx =
o
l
r(lX + l)r(~+ I)
29) L~n x l dx = ~' = r(IX + ~+2) =B(IX +I , ~ +I)"
(svodi se na br. lO).
o
I 40) J+
oo
dx _ _ z.. za a < l.
r~x\l: t)dx =i ln2.
(l x) x" sin ar.
30) o
oo
o
I 41) J (l ~) x" = -r. ctg ar. za a < l.
31) Jln G ) Ddx = r (a + l)" (- l <a < oo) o
oo
o
n', rt!, 42) Jl ~~ dx = ." ar. za O < a < b.

32) r ln sin x dx = J' Incos x dx = - ~2 ln 2.

o b slO T
.
o o I vr.r Ur"
dx

r ,,'
n
33) ln 2 43) JVI- x" = r (2'+ a) .
x ln slO x dx= - - - . o a 2a
. 2

f+
o

34)
r:/,
S sin x ln sin x dx =
o
ln 2 - lo 44)
o
I 2x ~s IX + x' = i s~n a (O < a < i).
oo
n
a + Va' -b' 45) JI + dx .z,a (O<
+ x' = sin < r.)
35)
J
o
ln (a b cos x) dx - " ln 2 za a :> b.
o
2x cos a a 2 .

n
2r. ln a (a :> b ; OJ. C. KRI VUU NI. ViESTRUKI I PLONI INTEG RALI
36)
J
o
ln (a' - 2ab cos x + b') dx = { 2r.ln b (b ; CI ;> O).
Pojam odredenog integrala (vidi str. 449 do 453) moemo po-

37)
nS'.ln tgxdx = O. opiti u razliitim smjerovima. Podruje integriranja jednostrukog
odredenog integrala je dio (interval) [a, bl brojevnog pravca. Ako
za podruje integriranja uzmemo dio neke krivulje (ravninske ili
o
prostome), dobivamo krivu ljni integra l; ako uzmemo neki dio
n'. ravn ine, tada dob ivamo dvostruk i integral; ako uzmemo dio
38) J ln (l + tg x ) dx = ~ ln 2. prostora (volumen), dobivamo trostruk i integral.
o B ( x; Y l - r r(xl
( x ' +r y)
(Yl Je
. beta
f unkCija
" 1'1'I E ulerov mtegral
. prve vrste
r (x) je gama-funkcija (vidi str. 184 i tablicu na str. 82). l' (x ) je gama-funkcija ili Eulerov integral druge vrste (vid i st r, 184).
480 INTEGRALNI RACUN J{JUVUU N I fN'IEO RALI PRVQO TIPA 481
14. KRIVUWNIINTEGRALI PRVOG TIPA
Ako taj li mes po st oji i ne za vi si od izb ora t a a k a
(Integral; po luku krivulje) A, i M" ta da s e naziva kri vuljnim integ ra lom pr vo g t ip a
Definicija. Krivuljnim integralom prvog tipa S f(x, y) ds =
(K)
lim
&I -O
f(~"
/ UI
"lj,) ~S'_I' (A)
Sf( x . y ) ds n_ ~

IK ' Analogno se odreduje krivu/jni integral prvog tipa f unkcije

f unkcije sa dvije varijable u = f (x , y) (definirane u nekom suvislom sa tri varijable u = f(x , y , z), uzet po dijelu K prostorne krivulje :
=
podru ju"), uzetim na dijelu K AR ravninsk e krivulje zadane S f(x. Y, z} ds = lim ..:;;. f(~" 1),. ~,) t>Si_" (B)
svojom jedn adbom (taj sc dio nalazi u istom podruju i naz iva
se put integracije), naziva se broj koji dobivamo na ovaj nain
'lO & ,--O L.,
n-~ OCI ' '' 1
(sl. 320). Teorem egzistencije. Ako je funkcija f (x, y } ili f(x. y , z} ne-
prekinuta, a krivulja na dijelu K neprekinuta l ima tangentu koja
y SC neprekinuto mijenja. tada krivuljni integral prvog tipa (A) ili
(B) postoji (tj. limesl postoje l ne zavise o izbom taaka A, i M ,).
Izraunavanje trlvoJjDog integraJa ,,"og tipa svodi se na izra-
t>'ioi: '
unavanje odredenog integrala, Ako su jednadbe puta integracije
Ai _, i zadane u parametars kom obliku (vidi str. 266 i 285) x = x (t ).
Y = Y (t ) i (za prostornu krivulju) z = z (t) , ta da je
r
+
Sf i , y } ds = S!lx (t ), Y (t) ] V [x' (t)' [y' (t)' dt (za sluaj A)
CIO t.
S f( x, y , Z) ds =
,K' T
SL 320
= S!lx (t ). Y (t) , z (t )n / [x' (t )]' + [y' (t)' + [/("i5i' dt
I} D io AB razdijelimo na n elernentarn ih dijelova sa po volji t, (za sluaj B) ;
uzetim takama A " A" A. - h poevi od poetka dijela A == Au ovdje je t. vrijedno st parametra t za taku A, a T za taku B, pr i
do njegovog kraja B A.= emu se take A i B izabiru tako, da bude t. < T.
Ako je jednadba puta Integracije zadana u eksplicitnom obli-
2) Unutar (ili n'j granici) svakog elementarnog dijela A,_. A ku: y = ~ (x) za ravninsku krivulju ili y = lj> (x), z = 9 (x) za
izabire se jedna po volji uzela taka M, s koordinatama 1;" '1,. prostornu krivulju, i ako su a i b apscisc taa ka A i B (a < b)".
3) Vrijednost funkcije f(~" -.;,) u tim izabranim takama po. tad a je
mnoimo s duljinom dijelova AH A, = Li St_I (te duljine smatra mo b
pozivi tnim). Sf(x, y } ds = Sf[x , lj> (x)) Vl + [lj>' (x)' dx (za sluaj A)
(X ) Q
4) Svih dobivenih n produkata f (1;,. 1),) ~ S'_I zbrojimo.
b
5) Izraunamo limes dobivene sume
SIt, Y. z) ds = S!lx, o;> (x). !JI (x)] 1'1 + [o;>' (x)' + [~' (.t )]' dx
L
/-,
f( F.;. -.;,) ~Sl_ " lA) " (za sl uaj B).
Pri lom se pretposta vlja, da odsjeak kr ivulje K ima takat ob lik da svakoj
kada duljina svakog elementarnog dijela ~ S'_l tei k nuli (i ka da tak i njegove p rojekcije na os Ox od govara jed nozna n o od reden a tak a odsjeka K
( taka kri vulje Ied nozn ae n o je odreena svojo m ap scisom). Ak o to nije ispu njeno.
n _ <Xl). tada odsjeak K. d.i.jelimo na. nekoliko dij elov a., od. kojih I t"aki im:1 Ira UDa Ivojsh a :
kriva ljni intqral na cijelom odsjeku smat ra mo sumo m lnteg rala uzet ih po d iie-
o suvislom pod.ruju dvi ju varij abli vidi str . 328. Jovima od sje ka .

"l a t e m at i k i p r i r u n ik - 31
 INTEORAL NI RAUN

.
482 J<R IV UIJ NI I NT EGRAU DRU G O G TIPA 483
Primjena krivuljnog integrala prvog tipa: .
I) Duljina kri vuljnog luka K :
S[(x, y) dy =
IK) AYI_ I_O I=l
lim LJ(~' 1)J ~.v'-b (A,)
o - oo
Sds.
Lm =
(/O S tt, y, z) dy = lim L: [ C;" 1),. !;,) ~y' - l ' (B,)
AY/_t- O 1=> 1
.
(K )
2) Masa nehomogenog krivuljnog luka K , ako je 8 varijabiln a n_ oo
linearna gustoa [8 = [ (x , y ) za ravninsku ili II = [(x, y , z) za .
prostornu krivulju) : S[(x, y, Z) dz = lim L: [(E,,, 1)" ~,) <iZ/-l' ( B,)
d%/_ r-,.O ' :.1
MlX) = SII ds.
( KJ
o- oo
,K )
Teorem egzistencije. Ako je funkcija [(x, y) ili [(x, y, z) ne-
prekinuta, a kri vulja na luku K neprekinuta i ima ne~rekinuto
IS, KRIVULJNIlNTEGRALl DRUGOG TIPA prornjenliivu tangentu, tada krivuljni integrali drugog lipa (Az).
(Integra1i po projekciji I integrali opeg oblika) (A,), (BJ, (B,) i (BJ postoje.
Izraunavanje kriruljnih Integra\a drogog tipa svodimo na izra-
Definicije. Krivuljnim integralom drugog tipa unavanje odreenih integrala, Ako su jednadbe puta integracije
S f(x,y}dx zadane u parametarskom obliku (vidi str. 234 i 250)
m
ili x = x (t) , Y = Y (t) i (za prostornu krivulju) z = z (t ),
S[(x , Y. z) dx tada se integrali (Az), (A,), (BJ, (B,), (B ,) izraunavaj u po ovim
,/O formulama:
T
f unkcije dviju varijabli Itx, y) ili triju varijabli [(x, y, z) (zadane
u nekom suvislom podruju), na projekciji dijela K AH ravninske = Sf(x, y) dx = S f[x (t) , Y (t )] x ' (t) dt, (Az)
IK) t.
(ili prostorne) krivulje (put integracije nalazi se takoer u tom po-
T
druju) na os Ox nazi vamo broj, koji dobivamo isto tako kao i kri-
vuljni integral prvog tipa (vidi str. 480 i 48l), s jednom razlikom: Sf(x, y) dy = Sf[x (t), Y (t}) y' (t ) dt, (A,)
u etapi 3) ne mnoimo vrijednosti funkcija [(f",1)J [odn osno <lO I.

[(E".1)" C,)] s duljinom dijelova ve sa A,_. A" T

Sf(x, y, z) dx = Sf[x (t), Y (t), z (t)]x ' (t) dt , ( Bx )
Y 8 njihovom projekcij om na os Ox (v. sl. 32l} :
(K) ,.

'Jj --------A .-..

ft, - - -A !1 (~' ''i} T

,, ,,
;-1 I prz A'-l A, = x, - X'- l = ~'_ I& S f (x, Y. z) dy = S f[x (t) , y (t), z (t )]y ' (t) dt, ( B,l
(K) I.
A ,l :, T
S[(x, y) dx =
IK)
lim L:" f( t",1),) <ix'-b
A XI_I -O 1""1
SIt, Y. z) dz = Sf[ x (ll,.v (t ), z (t )) z' (t ) dt . (B,l
n_ oo (K ) lo
SI. 321
Ovdje su t. i T vrijednosti parametra t s obzirom na poetak
A i kraj B luka. za razliku od krivuljnog integrala prvoga tipa
ovdje nije potrebno da bude t. < T; ako zamijenirno take A i B
(promjena smjera puta integracije), integrali mijenjaju predznak.
Analogno definiramo krivuljne integrale drugog tipa, po pro- Ako su jednadbe puta integracije zadane eksplicitno: y =
jekciji dijela K krivulje na os Oy [a za sluaj (B) i na os Oz): = '? (x ) za ravninsku krivulju i y = cp (x), z = <ji (x) za prostornu
 1N'TF-ORALNl RACUN KRIVUlJNI I'NTF.GRALI D RUG OG TIPA 485
484
krivulju, i ako a i b odgovaraju apscisama taaka A i B , lad a je Primj eri izraunavanja krivu/jMg integrala :
u fo rm ulama (A.) - (B,) apscisa x para metar. I) I = I xy dx + yz dy + zx dz, gdje j e (K) jedan zav oj za-
Krivuljni integral opeg oblika. A ko su u nekom suvislom
podruju zadane dvije fun kcije sa dvije varijable P (x, y) i Q (x, y)
voj nice x ;.,":, cos t, Y = a sin t, z = bt (vidi str. 290) od t. =O
do T = 2:::
ili tri funkcije sa tri varijable P (x, y. z), Q (x, y, z) i R (x , y , z)
i dio K ravninske [ili prostorne] krivulje, tada krivuljnim integralo m h ::o'h
opeg oblik a naziva mo sumu integrala drugog tipa po svim pro-
I~ Io (-a' sin' r cos t + a'bt sin t cos t + ah' t co s tj dt = - - 2-'
jekcijama :

I P dx + Q dy ~ I Pdx + I Q dy za ravninsku krivulju

2) I = I y' dx + (xy -
",.
x') dy, gdje je ( K) luk parabole y' = 9x

cK) (X) , ..:) od take A (O, O) do B (1, 3):

r Pdx + Qdy + R dz I Pdx + I Qdy + I Rdz

tt
=
oo tK> flO
1= f [~ y' + (.v' - .v')]
9 9 81
dy = 6; ._O
za prostornu krivulju.
Cirkulacijom nazivamo krivuljni integral po zarvorenoi krio
S vojstva k rl vuljnog' integrala :
vulji +
(oznauje se di P dx Q dy ili <ft Pdx Q dy R dz, gdje + +
I) Integral se moe razdijeliti na d va integrala takom koja (6 tC)

moe leati u nutar ili izvan odsjeka AD: je G zatvoren put int egracije, kojemu se poetak A podudara
s krajem B ). Cirkulacija openito nije jednaka nuli.
S Pdx + Qdy = I Pdx + Q dy + I Pdx + Qdy Po vrinu lika moemo izraunati Icao cirk ulaciju
Ai AC ci
(sl. 322, a. b).
S = ~ f
(C)
(x dy - y dx),

--/8 e gdje je G krivulja koja omeuje iiic: (p ut inte gra cije prolazi se u
~ A~{' suprotnom smislu od gibanja kazalj ke na satu).
o) bJ Uvjet nezavisnosti krIvuljnog Integrala od puta ( fntegrabilnost
totalnog diferencijala).
SI. 322
Sluaj dviju dimenzija. D a bi krivuljnl in tegral
2) Pri integraciji po isto m p utu, ali u obratno m smjeru, inte-
gra l mijenja pred zn ak:
I P (x, x) dx + Q (x, y) dy,
gdje su P i Q neprekinute fu n kcije u jednostruko suvislom podruj u ,
I
AS
Pdx + Qdy ~ - r
BA
P dx + Qdy... zavisio samo od poetne i konane take A i B i da ne bi zavisio
od p uta koji ih spaja i koji lei u tom podruju, tj. ako za po volj i
odabrane A i B i po volj i odabrane puto ve AGB i ADB (sl. 323)
3) Krivulj ni integral o p e ni t o zavisi i od poetne i konane vrijedi jednad ba P dx IQ dy = +
P dx I
Q dy , nuno j e i +
take A i B, i od puta integracije koji ih povezuje : ,-.. ,-..
"CB ADa
S P dx -I- Q dy ~ S Pdx + Q dy (sI.323). dovoljno da postoji takva funkcija dviju varija bli U (x, y), kojoj

-:tazahtjev da je a< b f.jg

bi totalni diferencijal bio podintegralni izraz
- - Ovdje nije obvezatan.
P dx + Qdy -dU, (1)
Vektorsk o Izlaganje teorije krivuljnoI integrala opUg oblika i mehan iko tj. aU au
mae nje Ltkvo8' integral. vidJ u glavi Teo rija poljau D3 str. 624.
. .. Analogne forroule vrijede i za aluaj triju ....,.ijabti.
P - ax' Q ~ ay' (2)
486 INJ'EGRALNJ IlACUN KRIVUUNI INTEGR.ALI DR UGOG TIPA 487
Takva funkcija U(x,y) naziva se primitivnom funkcijom
tota lnog diferencijala (I). _
U = S + S + U (x.,y,) = SP(~, y.) d~ + S Q (x, 7l)d7l + e, (4,)
Nudan i dovoljan uvjet da primitivna funkcija postoji (uvjet :iX KM ~. y,
integrabilnost i izraza P dx + Q dy), jest x
U = S + S + U( x., y.) = S Q(x., 7l)d7l + SP (~, y)d ~ +C'. (4,)
ap sa (3)
AL iM Y, x,
ay- ax'
uz uvjet da su tc dvije parc ijalne deri vacije neprekinute.
'l . .r l yZ
. }

~
Sluaj Iriju dimenzija. Uvjet nezavisnosti krivuljnog intcgrala
S p (x, v. z) dx + Q (x, v, z) dy + R (x, y, z) dz O K L
od puta integracije je analogan ; mora postojati primitivna funkci ja o y
U (x , y, z) i to tak va da je
51.324 Sl 32~
Pdx + Qdy + Rdz = d U, (I')
tj. U trodimenzionalnom sluaju, uz ispunjenje uvjete (3'), a na-
p _ au au au (2')
logno raunamo primitivnu U (x, y , z) prema ovoj formuli (sl. 325):
- ax ' Q = ay' R = az'

.
U = S + S + S + U (x.. y. ,z.) =
U vjet inlegrabilnosti u tom se sluaju sastoji od tri jednad be
koje mo raju biti istovremeno zadovo ljene :
= SP (;,y"
.
:ut fi lM
,
z,)d ~ + S Q (x, 7l, z,)d7l + S R(x, y,l;)d~ + e (4')
aQ a R aR ap a p aQ
(3') .x. y, z.
'az = a y ' ax =az' ay = 'ax '
ili prema pet a nalognih formula koje odgovaraju drugim mogui m
uz dodatni uvjet da su te parcijalne derivacije neprekinute. lomljeoim crt ama sa stranicama paralelnim s koordinatnim osima.
Izraunavanje prImitime funkcije. pri ispunjenim uvjetima (3) Primjeri:
primitivna funkcija U (x, y) jednaka je krivu/jnom integralu I ) p dx + Q dy =
y dx +
x dy ; uvjet (3) je zadovoljen
x'+ y' x' +y'
U = S Pdx +Qdy s aQ y' - x' Primjenjujemo
. . . . , ul (4 ' . . ..
-- = - = ,onn u ll, UZlffiajUCl u
:iM ay ax (x' y')' +
njoj x, = O, y, = I (ne smijemo uzeti x. = O, Y. = O, jer u taki
za p o vo lj i oda brani put [unutar podruja gdje su ispunje ni uvjet i
(O, O) funkcije P i Q nisu neprekinut e!) :
(3), koji spaja po volji odabranu fiksiranu taku A s koordinatama
(x., y,), s pominom takom M , kojoj su koordinate (x, y). Praktiki
je za taj put [ako on ne izlazi iz podruja ispunjenih uvjeta (3)
najpodesnije uzeti jednu od dviju lomljenih crta AKM ili ALM sa U f

= O' + 71' +
O'dy f -yd~
~' + y' + U (O, II =
stranicama koje su paralelne koordinatnim osima (sl. 324). O vo l o X y er-
= - arc tg - + e = arc tg - +
daje dvije raunske formule za primitivnu funkciju U (x , y) total- y x
nog d iferencija la P dx +
Q dy 2)P dx + Q dy + R dz =
Primitivna funkcija U (x, y) je pOtencijal vektonkog polja P i + Qj (u drugoj
terminologiji je ona potencijal sa suprotnim predznakom), vidi str. 625. = (1 I) z
z -x ,-y - x' + z' dx + -xy , dy + -.!.-)
xy
dz.
 488 DVOSTRUKI l 'IROSTRU KI rNn;.GRALI 489
Ako t aj lime s po st o j i i ne zavisi ni t i od na in a
Uvjeti (31 su ispunjeni. Primjenjujemo formulu (41. uzimajui razdi ob e po vr ine S na e lemetarne p ov r ine nit i o d
Xa = l , Yo ~ 1, Zo = O: iz bo ra t a ak a M, (x" y,). ta da se o n nazi va i n tegra l o m
z , t
fu nkeije u. protegnutim preko povrine S (povrina S naziva se u
U= f 'd~ + f
O O. dr. + f C, ~ r;: - ~J d~ + C ~ tom sluaju podrujem integracije):
I l O
~
Z
arc tg - - - ,
Z
+ C. SIt, y) dS = lim "2. [(x,. yi) dS,. (l )
x xy S M,-O , .
n - oo
Cirkulacija po ravninskoj zatvorenoj krivulji (krivuljni integra l
od p dx +
Q dy po zatvorenoj ravninsko] krivulji) Je pri Ispunjenim Teorem egzistencije. Ako je funkcija [(x. y) neprekinuta u
uvjetima (3) jednaka nuli u sl uaju ako ta zatvorena ravninska kri- itavom podruju integracije (zat vorenom. tj. ukljuujui i take
vulja ne sadri un utar sebe taaka u kojima je jedna od funkcija na ru bu povrine). tada integral (I) postoji.
P Q ap IifiI aQ pre kinuta
. . ay 'ax
Inuta ili
. ned efinim na. . Geometrijsk i smisao dvostrukog integrala je volumen valjkastog
tijela (sl. 327) omeenog: l) povrinom S na ravnini x Oy, 2) valj-
kastom ploh om kojoj su izvodnice paralelne s osi O, a ravna lica
je rub povrine S i 3) plohom u = [(x, y). SvaId element sume
16. DVOSTRUKI 1 TROSTRUKI INTEGRALI [(x,. y,) dS, daje volumen prizmatinog stupca S bazom dS. i visi-
nom [(x" yi). Volumen ima predznak + ili >>--{<, ovisno o tome
D_troki Integral. Dvostrukim integra lom funkcije dviju lei li odgovarajui dio plohe u = [ (x. y) iznad ili ispod plo he x ov
varijabli u = [(x, y)", koji se odnosi na povr inu S (ako ona sijee tu ravninu. tad a se volumen ra zdijeli na algebarsku
[oznaka : S[(x. y ) dS, sum u pojedinih sumanda).
s
ili SSI(x.y) dS]
> z
nazivamo broj koji dobivamo ovako : . ((yi
I) Podruje S (sl. 326) raEdijelimo na
po volji odabran nain na n elemen-
tarnih povrina;
2) unutar (ili na rubu) svake elemen- o
tarne povrine odabiremo po volji jednu
taku M, (x" y,) ;
3) vrijednost funkcije u toj taki
I (x,. y,) pomooimo s veliinom povrine SI. 326 51.328
d S, pripadne elementarne povrine ;
4) sve produkte j'(x., xi) dS, koje na taj nain dob ivamo zbro- Trostruki integral funkcije triju varijabli u = It, Y. z) preko
jimo; If

5) izraunamo limes dob iveno g zbroja "2./(x,.y,)dS,,, kada se
'-I
svaka povrina stee u taku"" i stoga n .... <o.
Ovdje se u razmat ra kao funkcija laLk.e (vidi str. 321) koja se nc zadaje
samo u Descattesovom koordinatnom sistemu.
Nije dovoljno zahtijevati da dS tefi k nuli. K nuti mora teiti di}ametor
povrsrne, tj. udaJjcnO!1 najudaljenijih taaka povr ine, Povriil1a pravokutnike,
na primjer, tei k nuli ako jedna njegova stranica tei k nuli, ali dijametar os taje
konaan,
volumena V [oznaka S/ (x. y. z) d V ponekad S S S f (x. y. zd VJ,
y y
definira se analogno dvostrukom integralu : tijelo V (sl. 328) raz-
dijeli se na elementarna tijela i prouavaju se prod ukti oblika
I(x" y" zJ dV" gdje je M , (x" x,. z,) taka unutar (ili na rubu)
elementarnog tijela. a d V, je njegov volumen. Trostrukim integra-
lom nazivamo limes (ako on post oji i ne ovisi niti O nai nu na
koji dijelimo V, niti o izboru taaka M,) sume takvih produkata
za sva elementarna tijela na koja je tijelo razdijeljeno, ako se svako
490 INTEGRALNI RACUN lZIlACU'NAVANJB VISBSIRUKlH lN'I'E.GRALA 491

od tih elementarnih tijela stee .u ta ku", i sloga njihov broj tei (A nB) dijela krivulje. koja omeuje S; a i b su apscise lijeve i desne
prema neizmjerno: krajnje take krivulje; dx dy = dS (element po vrine u Descar-
tesovim koordinatama). prvu integraciju provodimo tako da se x
SJ (x, r. z) dV = lim ~!(XI' y" z,) dV, " . smatra konstantom.
y ._00
dY,-O la l
Izraunavanje II Descartesovirn koo rdina tama moemo izvesti
za trostruki integral neprekinute funkcije vrijedi teorem i obrnutim redom (vidi sl. 329. b)
egzistencije koji je naprijed naveden. ~ <jI,(y)

S f t, yl dS = S S J(x. y) dx dy.
17. IZRACUNAVANJE VISESTRUKIH INTEGRALA s .. 1\I,(Yl
Izraunavanje ' dvostrukog i trostrukog integral a svodi se na Primjer : A = S xy' dS. gdje je S povrina izmeu parabole
postupno izraunavanje dvaju (triju) jed nostrukih integrala, Ovo s
s~ provodi na razliite naine. ovisno o izboru koordinatnog
y = x i pravca y = 2x (sl. 330):
sistema.
DvostrukI integral
1 ""
A=S Sxy'dydx = Sxdx "3
1 [y'l'" = 3 S (8x' -
l 2 32
x' ) dx = -s-
o xa o :II o
I) U Descartesovlm koordinatama. Povrinu razdijelimo ko-
ordinatnim linijama na pravokutnike (sl. 329, a), a zbrajarno ili

A= S~xy' dx dy = Sy' dy [~'l ~ = ~ So yS ( y -~) dy = 352 .

o I o 2
2"
2) U polarnim koordinatama. Povrinu razdijelimo koordinatnim
krivuljama na elementarne dijelove koji su omeeni sa dva luka

bl
SI. 329 ,,
It, y) dS najprije po svim pravokutnicima du svake vertikalne , l
koordinatne linije, a zatim po svim vertikalnim koordinatnim li- , I

nijama.
Analitiki :
1
-d''-~tT o
b ~ ,(x) b ~,(xl SI. 330 Sl. 331
S !(x,y) dS = S [ S !(x. y)dy] dx = S S! (x, y) dy dx" '.
koncentrinih krunica i sa dvije zrake koje prolaze kroz pol
s a fP . ( x ) a 'ill (X)
gdje su y = '1', (x) i y = '1', (x) jednadbe gornjeg (A mE) i donjeg (sl. 331); podintegra\na funkcija u polarnim se koordinatama izra-
ava ovako : w - !(p, '1') i zbraja se u poetku du svako g pojedinog
U tom smislu, bo to se to podrazumijevalo i za dvos truki integral : k nuli sektora. a zatim po svim sektorima.
treba da tei no veliina volumena, ve d"UarMtar li)~14 (udaljenost dviju nai vie
uda lieni h lataka lijela) Analitiki :
Analogno defin.iramo n-struki integral II n-dimenzfonalnom Prostoru. '.P, p,(q)
D ogovorno ue piemo uglaste zaarade i uzimamo da se integrira unutamji
integral (onaj koji sto ji na drugom mjestu) po varijabli. koje je diferencijal takoer
SJ (p, c; dS = S S J(? c; P d? de,
u n u ta mji~ (tj, koji stoji na prvom mjestu ). s Q I P I (~ )
 INTEGRALNI KACU S
492 IZRACUNAVAN JE WEST'RVKIH INTEGRALA
.- 493
gdje su p = P, (<p) i p = P, (<p) jednadbe unutarnjeg ( AmE ) Formula (*) je poseban sluaj formule (* * ) ; za polarne
.-
vanjskog (AnB) dijela krivulje koja ograuje S, a <P, i <p, polarn i koordinate je x = P cos <p, y = P sin <p i Jacobijeva determinanta
kutovi krajnjih radijvektora koji diraju rub povrine, P dp d<p = dS D = p.
(element povrine u polarnim koordinasamay: Obrnuti red integracije Izbor krivocrtnih koordinata vrimo tako da granice integrala
rijetko se primjenjuje. (* *) budu to jednostavnije.
Primjer: A = r P sin' <;> dS,
s
gdje je S povrina polukruga Primjer :
A= SI (x , )") dS,
p = 3 cos <p (sl. 332): s
gdje je S povrina astroide x = a cos' t, Y = a sin' t (sl. 334).
~s 3 ~ Q ~' [P3'] o3 ~ ~
A = S
o
r p sin' ,?' P dp d,?
o
= S sin' <p d'l'
o
Uvodimo krivocrtne koordinate x = u cos' v, y = II sin' v.
Koord inatne linije: u = C, je porodica slinih astroida x = C, cos' t,
y = C, sin' t ; v = c, su poluzrake y = kx, gdje je k = tg' c,_
rrl, l
= 9 S sin' <;> cos'<;> d'll = 1-
o 5 D =
COSi
. 3
v -3u COSi v sin v
.
I = 3u sin' v cos'
I sm v 3u SlOt V cos l '
l'
t

a 211'
S r I! x (u, v), y (u, v 3 u sin' v cos' v dvdu.
3) U bilo kojim kri vocrtnim koordinatama
u, l', koje su definirane formulama SI. 332
A =
o o
x = x (u, v), y =y (u, l')
s
o
(vidi str. 227). Povrinu razdijelimo koordinatnim linijama II =
= const, v = const na elementarne dijelove (sl. 333), podintegral-
,l
nu funkciju izrazimo u koordinatama u, v, a zbrajamo du jedne
koordinatne pruge (npr. v = const), a zatim po svim koordinatnim
prugama. Anali tik i:
Uf " I (u)
-a
S1(11, l') dS = S S I (Ii, 1"l 1D I dv du, (* * )
o

S )'1(U) o
- -
Ul

gdje su v = v, (u) i l' = v, (u) jednadbe dijelova AmD i AnB krivulje

koja omeuje S ; u, i u, su koord inate krajnjih krivulja koje omeuju
povrinu S, I D I je apsolutna vrijednost -o
Jacobijeve eterminante
SI. 334 Sl. 33l

Trostruki integral
D = D (x ,y) =
D (u, ,,) l) U Descartesovim koordinatama. Volumen razdijelimo koor-
dinatnim plohama (u danom sluaju ravninama) na paralelepipcdc
(sl. 335), a zhrajamo f (x, y, z) d Vnajprije po svim paralelepipedima
du svakog vertikalnog stupca (po z), zatim po stupcima du sva-
I D i dr du = dS ielement povr ine II krivo-
kog sloja (po y) i na kraju po svim slojevima (u smjeru x). Ana-
crtnim k oordinatama ). SI. JJ J liti k i;
 lZRACUNAVAN1B VI,ESTRUK.lH INTEORALA 495
494 INTEGRALNI RACUN

b 'oo(x) <1<. (X,7) z. = 0, z, = Va'-x' -yl - Val-p';

S!(x,y,z) dV= s{ S [ S !(x,y, z) dz] dy} dx = 1<
fl tl lp. (x) 4'.(x,y) p, = O, p, = a cos cp; cp, = O, cp. = 2'
b ..,(x) <li,(.<.7)
= S S S !(x.y,z)dzdydx ; ft/,CJ cos :p Val-p' Val PI
rtl. e cos e
" ..,(x ) <li,(X,7) 1= S S S pdzdpdcp = s{ S [ S dz]Pdp}dcp =
O O O O O O
ovdje su z = <\I, (x, y) i z = <\I, (x, y) jednadbe donjeg i gornjeg a'
dijela povrine koja omeuje volumen V, tj. dijelova razdijeljenih = IS (31< - 4).
krivuljom I'; y = cp, (x) i y = cp,(x) su jednadbe dijelova krivulje e,
koja je projekcija krivulje r na ravninu xOy, tj. dijelova omeenih 3) U sfernlm koordinatama. Volumen se razdijeli na element arne
takamax= a i x= b. dijelove koordinatnim plohama r = const, cp = const, 0 = const,
Ka o i kod dvostrukog integrala, poredaj integriranja moe biti Element volumena: d V = r' sin 0 dr d0 d,? (sl. 338).
po volji odabran ; na taj nain izraunavanje tro strukog integrala
moemo pro vesti na est naina. z z
Primjer : T reba izraunati integral I = S(y' + z') d V, gdje je V
y
volumen piramide omed ene koordinatnim ravninama i ravninom
x + y + z= l
l
1 t- s I- r,
1= SS S <Y' +z')dzdydx = y
o o o
l 1-,1: I -x-.r 1 Sl. 337 SI. 338
= S{s [So
o o
<Y'+ z')dz] dy} dx = 30 '
F unkciju izrazimo u sfernim koo rdina tama: J(r, cp, 0) ;
1 lp. 9,(9) , .(9,lJI)
2) U cilindrikim koordinatama. Volu- SJ(r,cp,0)dV= S S S J(r,cp,0)r'sin8drd0 dcp. (**)
men se razdijeli na elementarn e dijelove ko- Sl 336 y '1',9,('1') . ,(9,'1')
ord inatnim povrinama: p = const, cp - .
= const, z = const, Element volumena je d V - p dz dp dcp (sl. 336).
Fu nkciju izrazimo u cilindrikim koordinatama : ! (p, cp ,z).
Primjer : T reba izraunati int egral 1 = J
y
0
co: . d V preko volu-

mena sto ca, komu je visina jednaka h. a kut pri vrhu 2", i koji je
Formula :
l;I. P. (lP) z,(p,;!) smjeten. s obzirom na sistem koordinata, prema slici 339.
SJ( p, ?z)dV = S S S J( p, cp, z) pdzdpdcp. (*) h
'1 - O, ' . = ----r.:\' (31 cz O, 0 . -= ex, cp, = O, CP2 = 2n.
fl 9 1 PI(;: ) Zl(P, <P) COS ~
21! IZ h/cas9
Primjer (sl. 337): Treba izraunati integral I =
menu omeenom ra vninama xOy i xOz, valjkom x' +
SS d V na volu-
y
YI = ax
1= JJ J
o o o
co:.0 r ' sin0drd0dcp =

j kuglom x' + YI + z' = a' ; 2n h/cos e

Ako je ovdje f - I. tada je integral numerik i jednak volumenu zadanoa:

= S{s cos0sin 8 [ S dr ]d0 } d,? ~ 2" h (I - cos <x)
tijela. o o
 3o 0
"'" o~'
o -
~ ... t:l
"'......
..., &
o~

a~ 3 ...
'<l
:i" _. E.
~~ '"
o. e.
_ . e.
~ o
'11 'j;' ~.
o t:l ...
~ e ~3e ;" fil ..
"''''
- ::r
1::'. o (ll
~ '5s" o.
i l< <:::
e-
C</l( - ' ~n o. -.::: ~ /I
o&l8 ~
lt ...g: do
'-o .
_.~
* -.:::
II
e
2'
/I
-t::l (
ii:
'Eo.;:!
o' ~
l< ,..i'
=' _. o ""< " ~

'.~ .. Il
-co ~!2.
(ll
..r::. ~ ..r:
i53 ~ _
!C. D
~ _'-o *
*
g ~g
""
o
..::
~ '
<;.l
e
"
,e. ~ 1;"
.E. S- O e~
Cl_
N'
co "S ~ .
I' Co ll
o- o-
~ ~J=
..., ..:;
2
&l' "i /I ~ . '"/I
Q
~
h :sfi cl
~ :o og -e oo
Ch g.
~

e s: til
~

.'"::: g-~ "~

e- 'e
o
e. :a.
~

." o .....
<>
.:-~
'" ~

_.13 e
ul
fl ~ Vl .'
.!,
e

""coo
t::l
"C~
II o
::ll
. e-
:. ~

t:l" ~ -t::l o... II 8 '" ~ ~

g b 'o'
'!>i II s,
s'" 1. o'
-co
,"
s'
'"or
lPl g> lP,~ 2-'i ~
j;l!!'
..,<>
3
", g
..II
."
t
", '"
- "" 8
* t:l e
o.
CO
.
3 OJ/OJ OJIOJ OJ!OJ
"'= N.~ 'o:::"": }(
&
II ~
... .'"
* <D - ;t .'" QJ'QJ QJIQ) Q)I QJ
8 <> "
.&l'"
<>
lt
~ . ~ .'" '" I '" ,; " '" l l<
. O o.
'" _. .'" co
CY ~ ~
r: 'o" .!,
e ", ...... o' t:l
Coli
e * ~ 13'
***
~
::l .
o'
'g il ti ~
""
oo 7

::: 18. PRIMJ ENA VISESTRUKIH INTEGR ALA

...:a Ovosll1lki intq:rali

..
:;;; Veliin a I Opa formula lu D escartesovim koordinata ma ]
rs dy odx
U polarn im koord inat am a
-e
"
"
I PocJo.dina lika S =jdS
s
= = SS P dp d,!,
:;.
e
I Povrina plohe = Jcost
dS
=JJJI + l~J+ (~f)'dYdX =JJ j/ p'(~~r+ ~~)'dPd'!' .
'i'"
p<" S .. I p' +
: 6
~
lS Volumen valjkastog
tijela (vidi str. 489)
V=5s z dS = H = <!>' dx = SS z Pd p d,!, :.t.
e
Momeat inercije lika 1.=5 y' d S = SS y' ~y dx = S5 p' sin' :;> d p d,!, E
,, s o bzirom n a 06 Ox >
Momom mercije lika 1. =j P' dS = SS(x ' + y') dy dx = si p' d p d,!, I, ~
s obzirom na po l O it
.s
Masa 1ika s plo nc rn M =SSS = H8 dy ~ = iSII il.d,pllilp I ~
gu st oo m (funkcija
take)
s , '"
SJ p' cos '? d p de ~
Koord inate teita
{,.J 's" -= _.-
SSx dy dx
XSdy tdx SS p<l p rl:;> I
I
Sy dS H ydy dx H,p' sin ll' d,o d<j>
homogenog lika
Yc =
s
S c:::: - -- = -
H p dp dfi'
I
SSdyodx i
Vidi nil e ploni integral. U danom sl uaju S je projekcija plohe na ravninu xOy , y je kut koji zat vara normala elementa ...
plohe S3 osi Oz. ~
 lN11::GR AI.NI R.A.C:UN
PLmN1 INTEGRAU PRVoa lIPA 499
498
19. PLOSNlINTEGRAU PRVOG TIPA
e- o- -S-
"tl "tl (Integrsf po dijelu plohe)"
Gl Gl Gl
"tl
"tl
... "tl
... ... Definicija. Plo nim tntegralom prvog tipa
EE '" "tl "tl
SIt.y, z) dS
"tl
.-c-'ee"
~
Gl
c
Gl
c
Gl
e
.;;; s
'"'"'" .-
c
...
"tl
.;;;
... .;;; ... funkcije Iriju varijabli u = It, Y. z) (zadane u nekom suvislom
podruju) po dijelu S zadane plohe (ovaj se dio nalazi u to m podruju),
;J O
o ......
..... ......
.....
~
.....
e<>

.....
-"
..... ...... ...... nazivamo broj koji dobirno ovako:
l) povrinu S (sl. 340) razdijelimo
II II il
na po volji odabran nain na n ele-
0-
o- o-
"tl
mentarnih povrina;
"tl
"tl a.
.--"E "
.. ..
a. 2) unutar (ili na rubu) svake ele -
, -'=
"
-
a.
"tl
oo
..
"tl
"tl
"tl
oo
a.
mentame povri ne oda biremo po volji
jedn u taku M, (x" y,.
z,) ;
c'" -'"
oo e
:.:: "2o .....
a.

..... ...... .....

.....
a. e<>
3) vrijednost fun kcije f tx, y" z,)
.-
u o
;J-" ..... ..... .....
..... u toj taki pomnoimo s vel i i nom pri-
padnog dijela povrine dS,; SI. 340
II U
ft
4) svih n dobijenih produkata [(x" Y,. z,) dS, zbrojimo ;

.;-".
,
"tl
~ ~ '< ' ,, ' 5) potraimo limes dob ivenog zbroja '2,[(x,. y" z,) dS" k ada
.-e .,
"tl "tl

~ E
~
.;- "tl "-
"tl
"-
oo
...
~
.. "...
.;-
...
"tl
e-,
"-
oo ""-
"tl
l =-I
se svaka povrina stee u taku"" i stoga njihov broj n .... <LJ .
-, "-
n'::
-., .-'" .. ....
~

"tl "O ! ""-

"tl
.
'o ... "tl
'o
"tl Ako taj limes postoji i ne ovisi niti o nainu na koji smo raz-
~ c
.....
oo + .....
e<>
........... ..... ..... ..... .....
..........
"-
" . "tl "tl oo dijelili povrinu S na elementarne povrine niti o izboru taaka

..... ..... ,...... ...... ,'.....

..... .....
n"E ...... . lo: M, (Xi. y" zi), nazivamo ga plonim integralom prvog tipa
..... ...... .....,......
e...-, :~

og ......
~

...... S[(x,y.z) dS = ~[(X"y" zi)dS,.

;J
-"
II ..... II II II II
s
lim
.-00
dS/ -O 10: 1
II
,. ,. ,. I ,. I ,. , Teorem egzistencije. Ako je funkcija [(x. y, z) neprekinuta
,. oo oo oo , oo oo , u razmatranom podruj u, i ako su funk cije koje izraavajujednadlbu
=:i'" .a. se i;:,. .. I;:"
.......,
~E
"tl
........ ......... ....... " "-
1:>- ........1
..... :0. , plohe neprekinute i imaj u neprekin ute derivaciie, tada ploni in-
O ~
II II II II II tegral prvog tipa postoji.
~
:>- ...II" ::E ,," ~ <l' Izraunavanje plonog integnda prvog tipa svod irno na izrau
nava nje dvostrukog integrala na ravn inskom podruju (vidi
.~ E , u
.- o ::l str. 490 do 493). .
.,c " ~.= Oo Jt
~
:JJ
o Ako je jednadba plohe S zad ana eksplicitno
~L~ ::':I ('; :lS
":".:JC - .!! e
~ c
u
".: o
" :gl<O :~
.. "e
._ :lS tlO
OJ z = '? (x , yl,
~ E u '"
" Cl - OJ "E Mi)~tU
Eo; 1Jlu~ Ovi su integrali pcopenje dvostruk ih integrala (s tr. 488) , kao to je krtvulini
~~
::l O~ ~

>
'o o ...... ~
:;: .= c:: ,L.
.... O ~ O :::::::'
~ _ .c ... inlcgral PrvOK tipa (str. 480) poopenje jednost rukog odredenog Intezrala (str. 449).
u U istom smislu kao UO je navedeno u opau:i u na str. 488.
 ,OO PLOf'oil IwnOR.ALI OkUOOG TIPA SOl
tada je Idje au IIII U, kooralnalO krIljnjib kooroinaltlih fullj! II - censt,
izmtu kojih Je obuhvaena povrllna S (vielI ll. 341), a v - V, (u)
s !
f(x, r . z) dS = S flx, y, 'p (x, Y)I Vi +p' + q' dx dy, (l) i v = V. ~Il) jednadbe rubova, koji omeuju povrinu S (na sl. 341
a a
s s.
gdje je S ' proje kcija od S na nIVIlinu ",Oy , p = a:' = a;'
q
su to linije Amll i AnJI).
Form ula (1) je poseba n sluaj formu le (3) za
Bud ui da jednadba normale lill plohu z - l' (.l',)J) Irna oblik u = x, v = y, E = I + p' , F = pq, G = l + q' .
X - x Y- y Z - z I
. _ - = -- = --1- (vidi str. 294), toje --.e~~,:""",: - cos Y,
p q : - Vl p' q' + + PriDljene plonog in tegra la prvog tipa
gdje je y kut lzmeu smjera normale i osi Oz, Prema torne jed- I) Povritu: zakriv ljene plohe S :
nadbu (l) moemo pisati u ovom obliku :
Sf(x,y , :) dS -
S
2) Masa nehomogene zakrivljene plohe S, ako je II varijab ilna
=SS fl x , y, q> (x , yll dS.!,., ( 2) .'
plona gustO<!k [8 '= f (x, y, z)]:
Sn cosy
gdje je S., = Pr .s.
V,
M s = radS.
s
AkQ je jednadba plohe zadana U p(j.
rume/arskom obliku
x - x (u, v), y ~ J' (u, v), z - z (u , v) 20. PLOSNI t NTEGRALI DRUGOG TIPA
(sl. 341), tada je
(Integral! po projekciji)
} It, y, ,)dS- SI. ~ 4 1
Pojam orijentirane plohe. Obino ploha ima dvije stra ne, od
ktljlh rno1cnto po I/oljl jednu nazvati Iicem, II dru'll nali jem."
= SSf [OT (u, v), J' (u, v), z (u, v)] V~G - F' du dl', (3) Ploha koje je jeda. stran. Izabrona m li~ niZlva 10 "rij.nt.icanorn,
~
U zatvorenoj plohi, bez samoproiranja, koja zatvara neki volu-
gdje E, F i G lrn.j" vrijednosti navedene n. str. 296, men (kugla, elipsoid, itd .) licem obino nazivamo vanjsku stra nu,
VEG- F'du dv = dS (element plohe), a fi je podruje varijabil- a nal i jem unutarnju.
nosti argumenata u, v, koje odgovara zada noj povrini S. Integ ral
(3) izrIleunavamo pomeeu ponovljene intel:"'le!Jo prema ' formuli Projekcija orijentirane plohe na koordinatnu ra vninu. Ako pro-
jidtaiM omeen dio S orijentirane plohe na koortlinatnu ravninu,
VI V, (v) na primjer na ravninu xOy, moemo toj projekcl.ii Pc.,.S pripisati
S <Il (u, v) dS = r S <J! (u, v) JIEG- fl dv du. (4) prednlll1t "'+10;III _ na ovaj na in (st. 342): Ako tlll ravninu
_ _ _ _ s_
o II, 'I CU) xOy glenmo s poztilvne stlMll tree !toorinatoo O!I (u danom
sluliju en Attane osi 01/, lj. odozgo), PIl vidimo Ua l'OVI'lline S,
Prt .mne ~ prelpMta",lja da j. I'ovrlj"laa S tab.. & sy.keJ taeltl njene
projekcije S' na ravni nu xOy jedn oznano pri pada jedna taka prwrtino S (tdh tada pl'Ojekciju Pr" S smetramo pozttlvnorn (sl. 34i, a), ako pak
plohe jednoznano je odreenA udl\vanje;tp. JI i ,)'). .A$o tc: nije, tada se Povrtina S "talmo Ilali(jt, tMa je smatramo negalivnom (sl. 342, b). Ako pak
razdijeU na nekoliko dijetova, od kojih Ivaki Ima ta svojstva. a plol nJ Intesral po ploha lei tako da joj vidimo dio lica I dio nalija, tad a PrzyS do-
cijeloj povrini S smatramo zbro.iom int&p'JI po niezi nim dijelovima.
Navedenih ograda nema ako je ploha Izraena jednadfbama II parametar. bivamo kao algebarsku sumu njeni h dijelova koji se vide kao lice
$kom obliku ,
Ov_j kUl TprijuaCum!vaJUupJolnos intearala Il,jma mo da je: u ~ jjlllk l i ljai ~ ; Postoje plobe kod kojih ne motdrto lUIikovati dvijestrana (nptl M biuso
co!.y > o. va vrpca). U matematikoj analizi takvo le pIobe ne razmatraju.
502 mIEOJlA1.lIoI1 RACUN I'I.mNl INTeGRAU DRUGOG TIPA 503
i kao nalije (sl. 342, cl. Na sl. 342, d prikazane su projekcije S" Analogno definiramo plone integrale drugog tipa. protegnute
i S yz povrine S (jedna je od njih pozitivna, a druga negativna). po projekciji orijentirane povrine S na ravninu yOz i na ravninu zOx:
Projekcija z a t v o r e n e orijentirane plohe na koordinatnu
S / (x, y, z) dydz =

lim "5./(x"y" z,) Pr " dS" (I,,)
plohu jednaka je nuli.
s dS/ -
n _ ~
O 1=1

n
l
S J(x, y, Z) dz dx
s
= LJ(x" y"
lim
dS,-O ' _1
z,) Pr" dS,. (I,,)
n _ ~

Teorem egzistencije. P loni integrali drugog tipa (I,,), (I .,),

, , (I ,,) post oje, ako su funkcija fix , r, z) i fun kcije koje izraa vaj u
jednadbu plohe neprekinute i ako imaju neprekinute de rivacije.

IzraUD8YlU1]e plonih Integrala drugog tipa svodi se na izra -

unavanje d vostruki h integrala. Ako je jednadba plohe dan a
h'!lluc. ek splicitno z = 'l' (x, y), tada integral (I ,,) izraunavamo prema
D nat/tje formuli
S l ex, y, z) dx dy = S f[x, y , 'l' (x , y)]dS.", (2,,)
S Pr.l.)lS

gdje je S" ~ Pr.,s.

.342 An alogno se izraunavaju ploni Integral! funkcije lex, y, z)
po projekcijama o rijentirane povrine S na druge koordinatne
ravnine :
Definicija plonog integrala dru gog tipa po projekciji na ko -
ordinatnu ravninu. Plonim integralorn drugog tipa S J (x , y, z) dY dz = S f[ y (Y, z), y, =]dS... (2..)
os Pryl S

S lex, y, z) dx dy gdje je x = <JI (Y, z) jed nad ba plo he S rijeena s o bzirom na x,

s S y Z = PrnS, Su :::::or PrzxS;

funkcije triju varijabli/(x,y, z) (zadane u nekom suvislom podruju) S fix , y, z) dz dx = S /lx, X (z, x ), z] dS,.. (2,.)
protegnutim po projekciji orijentirane povrine S (koja lei u tom s Pru S
isto m podruju) na ravninu xOy, nazivamo broj koji dobivamo isto
tako kao i ploni integral prvog tipa (vidi str. 499), s jednom razli- gdje je y = X (z, x) jed nad ba plohe S rjeena s obzirom na os y ,
kom : u etapi 3) vrijednost funkcije /(x" y" zj) ne mnoimo s
povrinom dS" ve s veliinom p rojekc ije Pr.,dS, te povrine Ako promijenimo orijentaciju plohe (zamjenom lica s n alijem
(o rijentira ne) na ra vninu xOy (ovu projekcij u uzimamo s predzna- i obrnuto) integral po projekciji m ijenja predzna k.
kom + ili >)-, vidi naprijed) Ako je jednadba plohe zadana II parametarskorn obliku

S lex, Y. z) d x dy = lim .;;;. /(x" y,. z,) P r" dS,. (I ,,)

x = x (u, v), y - y (u, "), z = z (II. v).
s . dSI_O~
n _ oo t " l tada integrale ( I..), (I ,,) , (I ,.) izraunavamo po formula ma ;
SIl4 FOR MUL E STOKESA.I (htt ~MA 1000000tiRADSK OG-O AUSSA sos
2) 1'1'1 prtlnljent rljMtnelje plOnc (ZlllhjfM lica B nIIlIOjem i
SI(x , y, t j dx y = JI tx (II, vj, Y (II , ~J, t (II, vj] _D
J) IC. :fJJdil dv, obralnll) hUtgml ItIljelljll ptedt.nllk: ,.
ll. It, , . )
;"\~J:'
(3."

S[(x, y, Il d>, dz = ti.Sfix (II, v), Y (II , vj, I (Il, vn?D..'y, ~JJ dil d v, }+P dyd z + Q dz d x + R dxdy ~ ,,_.~~'.
~ U, V
(3"J
- 1 ~ Pt1yllz + Qdt dx + Rlixdy ,:,;...

S{(x, y, z)dt dx =- ti.S!lot (lt, vJ,), (Il , vl, %(li. -n ~ ({z,!~

S U, V)
dil dvo
LJ
(ovdje je sa S+ i S- oznaena ista ploha, ali
(3,.) sa dvije suprotne crijentacij). S\. 343
'" D (x, yJ D (y , z) D (z, x) J b" . 3J Plon i integral II ~em silIaju ovisi. kako ~d krivulj~ koja
O v... c su bl", v) ' . (II. V)' jj (li:~Y aco \leye determinante
povrinu S obru bljuje lak o i od. same plohe: lntegrali .po \l?vrmama
parova I\lnkcija x, Y, t !ld Ul . : {j. je plldtuqe vatijhbih\llsti argume- S , i S , s istom rubno m krivuljom e (sl. 343) openito rusu meu
nllln ll, I', koje tldllOVaT:l llnhOj ~v~tnl S. sobno jednaki:
Ploai hllogntl ~ ti.... Ako .11 II 1l'1CWn SlIYio1gm IlOdtu ju
za da ne tri funk cije sa tri varija ble P (x, JI, z), cl (x. JI. t), R (x , 7 . tj S P dy d z + Qdz dx+ Rdx dy "" S P dy dz + Q dz dx + Rdxdy.
i orijentirana povr ina S , tada .0 ploJn1m inttral_m opteg tipa ~ ~
naziva zbsoj integrala drugog tip a po svim projekcijama:
Volumen V tijela omeenog zatvoreno m plohom S moemo
SPdy dz + QlItllx + RlIx dy ~ izrau nati kao plo'ni integra!
s
s s
- S p dy dz + S Q dz dx + S R dx cty0.
s
O~ !brtnula kojom se plbini inteJ'l!.l opdog tip a svodi na
V~ j
s
f x dy dt + y dz dx + z dx dy,
obini dvost ruki integral je gdje je S tako orijentirana da je lice va nj s k a stra na.
S Pd yd z + Qdzdx +Rdx dy =
s
= J [p ~_(y,zlI') + Q D (x , z) + R b (x , y2] dudv
D (II, D (u, v) D (u, v) 1J. ft)IlMUU: s1'Oil.tsA, GItEtNA J OS'tROGRADSKoGGAUSSA*
d
dl /)(y, z) . d . d d Ilbtd\bta SttlRts:l ~1zta1avanje !ttivuynllg inletr:Ua Illo~ni.n).
g Je D (u:vJ Jt . I
A " oo x., '
.... unaju naprije nave ena Znh""njR. Alttl Je 5' etljent1fltila Jlloh~ k~jn le!tl ut\\llar nekog Jlodtll] " I a k.o
je omeena zatvorenom krivuljom (JO, le a~ Sl! P, Q .1. R.tul\kc~~e
SvojsMl i>t~iJl itltegt:\la triju varija bli x, Y. z zadane II IStom podruju, tada vrijedi relacij a
I) Ako podruje integracije, tj. povrinu S, na bilo koji nain
I'llttlljelln\o lill ijeloW $" S" latln je
Spa,Yt + O ! x + Rd xliy = S1'1l)'t + Qll!tlt +
f
K
Pdx + Qdy + Rd z = f (~~ - ~;)

dx dy+

s S. dR
+ ( a-Y -
~Q)
az + ( 3P
~ - a R) oo
ax dzdx , (1)
+ Jhlxll)' + S J"tlytlt + Qtlftl.\: + ~dxdy. dyd z
s, vekto rsko tumaenjeov ih teorema vidi u alavi ltTco rija polja, s tr. 63 4 i 635 .
Vektorsko tumaenje teorije: plo nog integ:raJa opeg ( jp.. vidi u ~avi Formula vrijedi uz uvjet da postoji i neprekinutost funkcija P, Q i R i
. Teoriji lllllJU (lr. 6-21\. njiho vih dertvaciia prvog reda.
 ~TEORALN1 RACUN
506
gdje krivuljni integral na lijevoj strani treba uzeti po rubnoj kri-
vulji K u smislu koj i vidi promatra s pozitivne strane plohe S kao
suprotan gibanju kazaljke 'ila satu (sL 344).
Formula Greena j e poseban sluaj formule Stokesa za funkcije
P. Q d vij u varijabli u ra vn inskom podruju (izraavanje krivuljnog
IV D1FERENCIJALl\"E J ED NAD2.BE
in tegrala po ravninskoj krivuJji pomou dvostrukog). Ako je S
1. OPO POJMOVI
1
Diferenijalna Jednadba j est jednad ba s nepoznatim fu~~cij~ :
ma, nezavisnim va rijablama i der ivacijam a nepoznatih funkc ija (,h
nj ihovim diferencijalima).

x
Primjeri : I) (:r- xy' ~ + sin y = O;
a'z az az
SI. 344 2) x d')' dx - dy (dx)' = e' (dy)'; 3) ax ay = xyz ax ay'
A ko nep oznate funkcije ovise o j ed noj nezavisnoj v~rijabl i ,
ra vninska povrina koja lei unutar nekog podruja i a ko je ome-
dena zatvorenom krivuljom K, i ako su P. Q funkcije sa dv ije va-
onda diferencijalnu j ed nadbu nazivamo obino,!, (pnmj~rt I. 2?
Ako ne poznate funkcije o vise o nekoliko nezavisni h varijabli, di-
rija ble x , y zadane u tom istom podruju. vrijedi rela cija
ferencijalnu jednadbu nazivamo parcijalnom diferencija}nom j ed-
nadbo m (primj er 3). Redom dif erencij alne jednadbe nazivamo red
J
K
Pdx + Qdy = JJ (~~- ~;)
s
dx dj-", (2)
najvie derivacije ili d iferencijala u j ed nadbi [jednad b a l) je prvo g
reda . jednad be 2) i 3) su drugog reda].
Integral dJCerencljalne jednadbe je j ed na ili vie jednad bi koje
gdje kri vuljni integral na lijevoj strani uzimamo po rubnoj krivulji povezuju nepozn ate funkcije i neza visne varij able. ta kye. da d.ana
u suprot nom smislu gibanja kazaljke na sa tu (sl. 345). d iferencijalna jednadba prelazi u identi tet! ako .u ~ju. uvrstlm?
nepoznat e funkcije i njihove d eriv acije, dobivene IZ tih .Jednad~l.
Formula Ostrogradskog-Gaussa (izraa vanje trostrukog inte- Odre ivanje integrala diferencijalne jednadbe nazivamo nje-
grala plonim), Ako j e S zatvorena orijentirana ploha (lice je po- nim integriranjem. Integral koj i eksplicitno izraa~a nepoznat~
zitivna strana) koja omeuje volumen Y. i ako su P. Q i R funkcije funkciju s nezavisn im varijablama nazivamo rjeenjem diferenci-
sa Iri varijable zad ane u jednostruko s uvislo m podruju koje uklj u- jalne jednadbe. ..
uje tu plohu, tada vrijed i veza Integrali diferencijaln ih j ed nad bi mo gu im at i konstante III.
funk cije koje po volji iza biremo ( po volji odaberive k,!nst~te I
funkcije). Na taj nain integrali diferencijalne j ed nadbe rusu j~no
(ap+ aQ + aR) dY =
JJJ
v
ax ay az zna no odrede ni. Nepozn atim fun kcijama obino prop isujerno
dodatne. tzv. poetne ili granine u vjete. koj i se sas toje u tome ~a
ne poznate funkcije, a takoder i neke nj ihove ..deriva~ije. m~ra~ u
= JJP dy d: + Q d: dx + R d x dy'. (3) p rim iti zadane vrije dnosti za .neke .odre~ene vrljed.n?s.tI neza visn ih
s va rijabl i. Uz te dodat ne uvjete rjeenje moe bit i jed noznano .
r
Npr. obina d iferencijalna jednad ba Ol = lex. y, y'... y<"-") ima
Vidi opasku na prednjoj !ilrilntci. (uz ne ka ogranienja) j ed noznano tj eenje. ako zahtijevamo da
y.v'. .... y'O-ll primaju zada ne vrijednost i za x = a (tanije vidi
na str. 521).
 DI Fl:REf'toi CJJALNE 1ED :"lAOt.B ~
508 JEDNAU21Ul PRVOO steDA
~09
Integral diferencijalne jednadbe jest opi ako iz njega mo- Polje smjerova. Ako kroz ta k u M (J(. )I) I)rQlui graf t:i~enja
emo dobiti odgovarajuim izborom po volji odaberivih konstan ti Y = ep (x ) diferencijalne jednadbe r' = It. Y), onda lIooficijent
ili funkcija odreeni partikularni integral, koji zadovoljava bilo
koje poetne ili rubne uvjete, kojima je rjeenje jednoznano odre- smjera tangente na graf u zadanoj taki (jednak ~;) mo emo odrediti
eno. Diferencijalna jednadba moe imati tzv. singularne integrale.
koje ne mo emo dobiti iz opeg inteFIll ni uz kakve posebne vri- neposredno i~ dir.reoclja)ne jedl1ldtb.; na laj nlin di!erancijalna
jednosti po volj i oda berivih kons tanh ili funk cija (vidi na str. 514). jednadba odreduje u ,vlllcoj laeki smjer t&lII4l1tO na ~ ria4Ct\iIl.
Skup tih 'rnjarovI tVllli po/je lr'!ierIJV4 (sl. 346). T.eJcu, Jl\jlldqo $l\
njen im $mjerom, nazivamo elementom poOa smjerova. Integriranje
difereneljalne jednad be prvog reda svodlmo na geometrijsko spa-
A. OllICNfl D1FERENCJJALN5 JliONAD2BE janje elemenata u integralne krivulje, kojima se smjer tangenata
2. JEDNADBE PRVOG RliDA u svakoj tak i poklapa sa smjerom polja.
Umnogilll zadacima imamo poljo II kojem sus reemo i verti-
Teoretska objanjenja. Teorem II egzistenci]! (Cauchy). A ko je kalne smjerove, to odgovara tome da I (x, y) postaje neizmjerno.
Isx, y) neprekinuta U nekom podruju u okolini Ul.eke (x., .Y.). lj. U lim ,lulij.vlma eamieniuiemo vIOle ZAvi.noj i nezavisno]
la ! x - x, I < a i I y - Y. I < b. onda postoji barem jed no varija bli. smatrajui da je jednadba
rjee nje jedn40be
y' = I(x. Y). (a) dx l
(b)
d)' = [ (1;, y)
koje za x = x. dobiva vrijednost Y. definiranu i neprekinutu u
nekom intervalu oko take Xb. Ako jt, povrh loga. u tom podruju ekvivalentna zadanoj jednadbi. U podruju u kojem su ispunjeni
ispunjen LipniaiUtl' I1Oj6/, lj. uvjeti Cauchyja za jednadbu (a) ili (b). kroz ,VQ!<,u taku M (X.,)'.;j
I/(x, yJ -/(x. y,) I < IV (Y,- yJ. prolazi samo jedna integralna krivulja (sl. 347).
Skup svih integralnih krlvulla ovisit ec O jednom parametru
pri em u N ne ovisi o X. YI i y" on a je to rje.!enJejednomaeno i ne- i jedna<l1ba te porodice - opi integral jed.Pallbq IJrvo/{ reda ~
prdihUlll je fllnk~ija od j . ima jednu po volji odaberivu konstantu. Pa ~ opeg inte~!lla
F(x, Y. C) = O dobijemo partikularan integral y = ep (x) kolt za-
dovoljava uvj;t Y. OF lP (;r.) moramo odredili e it jcdnad!ba
rt; Y.. c) .. Q.
Osnovne metode integrirani". Separat:ijll vqrijabli. Ako jed-
nadbu moemo dovesti u oblik
M (x) N (y) <lx + P (J() cl (y) dy ... Q.
o nda je moemo izraz iti u obliku

o _ ... _- .... .... _.............. -

R (x) dx + S (y) dy = O,
gdje su varija ble x iy separirane; u tu svrhu treba jednadbu pod i-
Ill. ~ SI. 347 jelili sa P (x) N (y) . Nalcon toga se epl Integral dobiva u obliku
Lipschiteov " vjll svakako je isplUljen ak" I(x, ~ ima " pro-
mnlnth om podl'li~Ju llgrMenll pa~iJMl\iJ derivaciju / . (Primjere J
M(.~)
'P(Xj dx +
f cl (y)
N(y) dy = C.

u kojima uvjat i Cauchyje.a teOrema nisu i~p,,"j.nl ~ldi na str. Ako P (x) ili N (y ) postanu jednaki nuli za bilo koje vrijednosti x
515 i 516.)
ili Y. onda e x ... -; i y y
.. takoer bilj iJ1tem.1i ~dane jednadbe.
 D I FER ENCIJAL N E J[lJ:'\IAU2R E
510 JBDNA0 1 8 E PRVOG REDA
511
Primjer: x dy + y dx = O; Ako namje poznat Eulerov multiplikator u jednad be (* l, koja
J ~;=C;
na kon mnoenja s tim multiplikatorom dobi va oblik d<1> (x, Yl = O,
Jd; ' + Jny+ lnx = C - ln c ; yx =c. onda e opi oblik Eulerova multiplikatora te jednadbe bit i
il = fLf (<IJ), gdje fomaava funkciju po volji.
Homogene jednadb e, Ako su M (x , y) i N (x, y ) homog ene Primjeri: Treba nai rjeenje jednad be : (x' + y) dx-x dy = 0.
funkcije svoji h argumenata jednakog stupnja (vidi na str. 331), . . . a lnfL a lnfL
onda se II jednadbama M (x , y) dx + N (x , y) dy = O varijable Jedn adba za Eulerov multi plikatorJe : - x - a -(x' + Y) - - = 2.
x y.
daju separirati ' (vidi ranije) nakon uvoenja nove varijable u = y ln fL . a
.
umjesto y.
x Traimo rnult iplikator koji ne ovisi o y; tada Je x - iix' - ~ - 2
Primjer: y'dx +x(x -yl dy = O; y= ux ; ili fL = ~. Pomno imo zad anu d iferencijalnu jednadbu sa fL :
dy = udx x du;+ u'.<' dx + x' O - u)(x dll + ud xl ~ O;
<t: + ( l - ul du = O; ln x + ln 11_ u = C = ln e, ta = ce" ; (
l+ l.)dX_ !x dy
x'
= O.
x u
y = ce'" , Pravac x = O bit e tak oer integralna krivulja (vidi Opi integral (x o = l, Yo = Ol je
ran ije, separacija varijabl i).
Egzaktno m diferencijalnom jednadbom nazivamo jednad bu <1> (x , yl = f (l + ~) d;- f d'/) = e ili x - ~= e"
oblika M (x, yl dx + N (x , y) dy = O, (*) Linearna jednadba. Jednadbu ob lika
ako postoji takva funkcija <ll (x , y) da je
y" + P (x) Y = Q (x ),
M (x , yl dx + N (x , yl dy d'!> (x, yl = u koju nepoznata funkcij a i njena derivacija ulaze kao linearne
(vidi na str. 350). Ako su u nekom jednostru ko suvislo m podruju (tj. u prvoj pot enciii) nazivamo linearnom dlferencljalnom jednad-
M (x, y) i N (x, y ) neprekinute sa svojim parcijalnim de rivacijarna bom prvog reda. Ona ima Eulerov multiplikator fL = eSp.... Opi
prvog reda, onda Je. uVJet
. -ay
a M = aN
"ax nudan,. dovo I'Jan da b"I Jed- integral dobivamo po formuli
nadba (* ) bila egzaktna. U tome e Sluaj u <1' (x, yl = C bili
opi integral jednadbe (* l . Funkciju <1> (x, yl moemo nai po
y =e-SP"'[ S QeS''''dx + CJ. (**)

formuli [vidi na str. 487, formula (4,)] Ako svuda u toj formuli zamijenirno neodreeno integriranje s in-
x y tegracijom u granicama od Xo do x, dobivamo rjeenje koje ima
<1> (x, y ) = S M (;, .v) d; + S N (xo, '/)l d'/) vrijednost e za x = X o' Ako je poznato ma koje partikularno rje-
enje y, (x) linearne jednadbe, onda njezino ope rieenie dobi-
x, Y.
(x o i Yo su vrijednosti po vo lj i). vamo po formuli y ' = y , + Ce-SP"". Ako poznamo dva linearno
nezavisna (vidi na str. 524) partikularna rjeenja y, (x) i y, (x) onda
Primjer: vidi dalje. ope rjeenje linearne jednadbe dobivamo bez integriranja :
Eulerov multiplikaror je funkc ija fL (x, y) sa svojstvom da y = Y. +
e(Y,-y,).
jednadba M dx + N dy ~ O pornno ena s njo m postaje egzak tna Primjer: Treba nai rjeenje j ednad be y' - y tg x = cos x,
jednadba. Eulerov m ultiplika tor za dovoljava jednadbu koje zadovo ljava poetne uvjete X o = O, y, = O.
N ?..'n fL _ M ~In fL = ~~ _ aN Raun amo >
ax aj' ay ax' -S 'gxdx
e li = cos x
pri emu je svako partikularno rjeenje te jed nad be multiplikator. Vid i na str. 384.
 JEDNAO:tBE PRVOO RED A
512 Dlf~~Nql"~'1~ J~Ill\j.Pl 513

i PI' fOl'llluli (w'Ir) c;Iobivl\!'llll : Supstitucijom Y = - P~) v moemo R iccatijevu jednadbu

na str. 539):
= - 1- f COS' xdx = _ 1_ [~iJl ,{Q9U + 11] = &in X + .....!-.
svesti na linearnu jednadbu drugog reda (vidi
Y
cos x co' " 2. 2 Z~. " P v" - (P' + PQ) v' + P'Rv = O

Bemoullljeva jednadba Primjer: )I + YI + !x Y - x'i = o, Zamijen imo Y ~ z + II (x) .
y' + p (x ) Y = cl (x) y'
svod i ~. na Ihl~rJ11l <lijeljenjcm :iii y' i ~llp~ti!w;ijQm nove vl\rij~\llo
Nakon zamjene koefic ijent od z u prvoj potenciji je 211 + !,
x
i prema
z= rH, to me iezava ako uzmemo II (x) = - _1_ . Dobivamo : z' + zI-
Pri"'j.... y' ~ 1l .... xV;;. Ovdja Je " = 1/2, Dlj.Ueajem sa V; 2x
x - '4IS = O. Pr'rrod no je
. t ral Ih
" partiiku larn o Tjeenje
' . z, = a
- . S upsti-
.
, ' " " bl .r d "" \Iz 2.
I supstitucijom nove van ja e z = r Y O,,\vl\JTlll dX ~;; - x%' po X X

. . do b'rvamo a,
tuiranjem 3 a. = 2
= - 2' S ( dva parti'ku lama Tjeenja
, .
formuli za rjeenje linearne jednad~~ ~1~1.i: ,Sr", .. ~
z. -23 ,ZI = 2- S) N '
' a prav tmc novu zamjenu: z = 1- + z. = ,
~ .r [f~ ,~ dx + e]= [~ ln x + e];
= -
x X u
Z x' I 3 , 3u .,
- - - 2- ' Dobivamo u' +-
= I. Ako se posluimo partikular-
jz toga se dobiva y= x (~Inx + e)', mm
u
im rje
x
rie eniern
x
na be u, = -I- = x
enjem jiednad -'~ rje. -
- naI ="0 njeno o.......
, x e x' + C z,- z,' 4
Rlccatijeva j. qnqdtiHl enje : u = - + - = l . odatle je
y' = p (x) yi ~ Q (x ) y ..j. R (x) 4 x' 4x"
OP9nito 'Cne mQ~ iQ!egrirnti kVlIllratUTaJTl3 (ti. traer\ie rjellnja I 3 I 2x' -2C,
Y=- - - - - =
ne moe se svest i na konaan broj PO~tupn ih il1tegroCUi). A!o;g jv . II 2x 2x .r e,x . +
poznato jedno partikularno rj~nje )'1 Riccatijeve jednadbe, ,Jednadbe koje oisu rjeive s obzirom na y ' : i(x, Y, y') = O,
on da supst itucijom nove vari jable z: y = YI + ! Ri ccatijevu jed- Ako je u nekoj taki M (x" YD) jednadba F (x YD' p) = O. u kojoj
r , p = dx' dy .Ima n rea lnih korii
J1l\4~bll lJ)Q~c;mo ~vesti na lineamu Je4Pa4%b\l, Aleli Je jlQmalQ Je 01 onjcna Ph . .. . P.. pn" emu je za
jo Jadn.o rid anj. y , IUocatljcva [ed nad ee, onda ee ., - I x = X D, Y = YD' P = P, funkcija F(x, Y, p) sa svojim prvim deri-

biti partikularno rjeenje \ineame jedn adbe za varijablu z, to

y, - Y, "
gralnih krivulja.
k"
vac IJama nepre muta I
P
asr- .
~ O on d a kr oz taku M prolazi' n inte-
.
omo~~uje poJed nllslaY\ljeoje njenog iJ'llegriranja, Ako su za
Rieeatljevu [ednadbu poznata tri partikularna rje!ellj a : Yb y, i Y3. Ako zada nu jednadbu moemo rijeiti s obzirom na )I. onda
se ona raspad a na n jednadbi pr ije promatranih oblika ; ako ih
onda e njen opi integral biti Y - Y, : Y. ~ll = e, rijeimo. dob ivamo jedna d be n porodica integra lnih krivulja. Ako
Y -Y, Y. -Y, jednadbe moemo predoiti u obliku x = <p(y, y,) ili Y = <Ji (x ,y')
Zamjenom varijabli y .. P jx) .j.- ~ (.{) Rillcatiievu jednal1!b\l
onda , oznai vi y ' = P i smatrajui P pomonom varijablom. nakon

mo emo uvijek svesti na normalni oblik diferenciranja po Y. odnosno po x dobivamo jednadbu za dp ili dp.
dy dx
d~ koja je rijeena po derivaciji, Njeno rjeenje zajedno s poetnom
dx = ,t' + R (x). jednad bom odreduje u parametarskom obliku traeno rjeenje,

~' a t C' m R ti k i priru ni k - Jl

 DIF ERF.NC1JALNB JBDNA02B B IEDNAO! E PRVOG REDA
514 515
Primjer: x = yy' + y"; y' = P; x = py + p'. Diferenciramo integralne krivulje 'p (x, y) = O je singularni Integral. U pravilu ga
. dx l ne moemo dobiti iz opeg integrala ni za kakve vrijednosti po
po y, postavimo d- o = - :
y p volji odaberive konstante. za traenje singularnog integrala di-
l dp . , dy py 2p'
ferencijalne jednadbe F(x, y, p) = O, gdje je p = v ', zadanoj
- = p + (y + 2p) -
p dy
dl . - - --
dp I - p'
= ---o
I - p' jednadbi pridruimo jednadbu ~r = O i eliminiramo p. Ako je
Ta jednadba je linearna s obz irom na y ; ako je rijeimo, dobivamo dobivena jednadba integral zadane diferencijalne jednadbe, onda
e to biti singularni integral (pri tome moramo jednadbu pret-
y = - p + e + aresinp ; a k o tom lJieeniu nrldru 'Ima IS
ce enju pn . hod nu J'ed
hodno svesti na oblik gdje nema vieznan ih funkcija', posebno
VI- p' radikala). Ako je poznata jednadba porodice integralnih krivulja.
nadbu x = py + 1", dobivamo traeno rjeenje u parametarskom
tj. opi integral zadane diferencijalne jednad be, ond a za traenje
obliku.
ovojnica te porodice, koje daju singularna rjeenj a, moemo pri-
Lagrangeova jednadba a (y') x + b (y') y + e (y') = O uvijek mijeniti metode diferenc ijalne geometrije (vidi na sir. 283).
se moe integrirati kvadraturama na prije navedeni nain. Ako je Primjeri:
+ b (P) p = O za p = P., onda je a (P.) x +
a (p) b(p.,)y + e(p.) =0
singularn i integral (vidi dalje) Lagrangeove jednadbe. Ako je
a (p) + b (p) p == O, onda imademo Clairautovu jednadbu, koju
I) x - y - :p' + :7 P' ~ O. y
uvijek moemo svesti na oblik y = y'x + f (y,). Njeno ope rje-
enje je: y = Cx + f(C). Pored opeg rjeenja (koje geometrijski Dopunska ( aF )
daje porodicu pravaca ovisnih o jednom pararnetru), Clairautova
jednadba lj. ai> = O :
jednadba ima opi integral koji dobivamo tako da eliminiramo C
iz jednadbe y = Cx + f(C) i O = x + f' (C) (drugu jed nadbu -~ p +~ p'= O.
dobivamo iferenciraniem prve po C; geometrijski je singularni
integral ovojnica zadane porodice pra- Kad a eliminiramo p, dobivamo
vaca, sl. 348 (vidi na str. 283) . 4 /
y a) x - y - O. b) x - y = 27 ; ---!Ji5/--"<-->r---
Primjer: y = xy' + y "; opi in-
tegral je: y ~ Cx + C'; singularni a) nije rjeenje, b) je singularno rje- '
integral (pomou jednadbe x + 2 C - enje [ope rjeenje te jednadbe:
= O eliminiramo c) --f.~,.-\--- , (y - C)' = x - C)'l. Integralne
krivulje i krivulje a) i b) nacrtane su
SI. 349
x' +4y = O. na sl. 349.
Integralne krivulje razmatrane di- 2) y' -In I x I = O. Piemo jednadbu u obliku el' - I x I = O.
ferencijalne jednadbe prikazane su na
sl. 348. jer ln x je vieznana funkcija (vidi na str. 583). ~~ = el' = O. Kada
Singularni integrali: Element eliminiramo p, dobivamo singularni integral x = O.
(xo,Yo, y' o) nazivamo singularnim akoon SI. 348 Singularne take diferencijalne Jednadbe. za diferencijalnu
pored jednadbe F(x, Y. y') = O zado-
jednadbu dy ax + by
voljava takoder jednadbu ~; = O. Integralnu krivulju koju tvore dx = ex + ey
(ae - bc "'" O)
singularni elementi nazivamo singularnom, za sve njene take na-
rueno je svojstvo jednoznanosti rjeenja (vidi Cauchyjev teorem ta ka (O. O) je izolirana singularna taka, jer su u 1\l0J narusem
na str. 508). Ovojnice (vidi na str. 283) integralnih krivulja (vidi uvjeti Cauehyjeva teorema (vidi na str. 508), ali su ispunjeni u ma
na sl. 348) bit e singularne integralne kr ivulje. Jednadba singularne Uzimaju le u obzir" i kompleksne vrijodnosti funkcija.
 D JFERBNCUALN E JEDNA O tHE
516 JFD NA Ot.B I! PRvOG REDA SI7
kojoj drugoj po volji bliskoj taki-o Ponaanje integralnih krivulja y
u blizini te singularne take ovisi o korijen ima karakteristi ne c) dd =~; karakteristina jednadba: A'- 2A + I = O; A, =
jednadbe x x
= A, = I ; integralne krivulje y = Cx (sl. 352).
A'- (b + c) A+ bc - ae = O,
i to : 2) Ako su kor ijeni realni i suprotnog predzaaka, onda je sin-
gularna tak a sed/asia latk a. Kro z singularnu taku prolaze dvije
I) Ako su korijeni realni i istog predznaka, onda je singularna integralne krivulje.
taka vorna raka. Sve integralne krivulje u okolini singularne
take prolaze kroz nju i u tUoj imaju (ako se korijeni ne poklapaj u)

lIJ~
zajedniku tangentu, s izuzet-
y
kom jedne integralne krivulje.
Ako se korijeni poklapaju, onda
ili sve krivulje imaju zajedn iku
tangentu, ili u svakom smjeru
kroz singularnu taku prolazi
jedna krivulja. ,

,
Sl 352
~" SI. 353

Primjer : :;: = - ~ ; karakteristina jednadba : A' - I = O;

AI = + 1, A, = - I ; integralne krivulje: x y = G (sl. 353), za G = O
part ikularni integrali su : x = O,
y = O.
Sl. 350 Sl. 351 y
3) Ako su korijeni konju.
girano kompleksni , onda je sin-
gularna taka arite, Integralne
dd" ~ = ~l ; karakteristina jednadba: A'-JA +
Primjeri: a) krivulje se namataj u na singu-
x x
+ 2 = O; AI = 2, A: = I ; integralne krivulje: y = Gx"- (sl. 350); lamu taku, ovijajui se oko nje
bezbroj puta.
b) dy = x + y; karakteristina jednadba : A' - 2 A+ I = O; ,
dx X
A, = A: = I; integralne krivulje: y = x ln I x I + Cx (sl. 351);
Primjer: ~ = x +-.1: ; ka-
dx x -y

U strogom smislu uvjeti Ca uchyieva teo rema narueni su i za sve one rakteristi na jednadba:
t a keza koie je ex + ey - O. ali e oni biti ispunjeni ako zamijenimo uloge za-
A'-2A +2 =0;
.
vrsne . .. I ' " d d b dx
l nezavisne vanJab e l razmatramo je na II d - ~ -cx + ~y o
- b- SL 354
y ax + y A, = I +l, A: = 1--1;
Pravac Je - O t a koer je sadrao II opem rj eenju , to se vidi ako rjeenje
nepiemc II obliku x' = C1Y. integralne krivulje (u polarnim koordinatama): p = ' Ce" (sl. 345).
 DlPE1lENCUALNE 1EDNADBB mDNADZBE PRVOG REDA 519
SI8
4) Ako su korijeni isto imaginarni, ond~ j.e singul~a .ta ka Dobiveni niz funkc ija yh Y.. y" oo. konvergira na nekom in-
sredite. Ono je okrueno porodicom zatvorenih integralnih krivulja, tervalu koji sadri taku x, prema traenom rjeenju ako su ispunje!'i
dy
Primjer: dx =
x
-:v;
karakte-
y
uvjeti za Cauchyjev teorem (vidi na str. 508)... Met~~u postupnih
priblienja naziva se ponekad t metodom u eractje (VIdi na str. 164).
ristina jednadba: Primjer: y' = e' - y'; poetni uvjeti: x. = O, Y. = O. U inte-
A' + l = O; A, = l, A, = - l. gralnom obliku jednadbu piemo ovako
x
Integralne krivulje : x' + y' = e y - S(e' - y') dx .
(sl. 355). Za jednadbu o

dy P (x, y ) Primjenom metode Picar a , poevi s Y. = O, dobivamo postupn o:

dx = Q (x ,y) x
y, ~ Se'dx = e' - I;
singularne take su one u kojima je o
P (x,y) = O i ujedno Q(x, y) = O. SI. m x I 5
Uz pretpostavku da su P i Q y, = S [11"- (11" -1 )' 1 d x = 3e' -
z e2x - x -
zitd .
o
funkcije s neprek inutim parcijalnim derivacijama, moemo zadanu
jednadbu predoiti u obliku Primjena redova: Razvoj rjeenja diferencijalne jednadbe u
T aylorov red (vidi na str. 371)
dy a(x-x.)+b(y- y.) +PI (x ,y)
dx = c(x - x.) +
e(y -y.>+ Q; (x ,y)' y = Y. + (x - x.) y.
,
+ (x - 2!x.)' y ", + . oo + (x - n Ix,>" y,'nJ + ...
gdje su x. i Y. koordinate singularne take, a P, (x, y) i Q, (x, y) moemo napisati ako znamo vrijednosti Y~J y;:, y'~ 'J ,, t ){f)t oo:
su infinitezimalne veliine vieg reda u usporedbi s udaljenou svih njenih derivacija za poetnu vrijed nost x. arg umenta . :e vr~
take (x , y ) od singularne take. Pokazat e se da e karakter singu- jednosti moemo nai iz . diferencija~ne je.d nadbe P?stupmm dI-
larne take zadane diferencijalne jednadbe biti isti kao i u singu- ferenciranjem i uvrtavanjem poetnih uvjeta, Ako je doputeno
larnoj taki jednadbe prvog priblienja; koju dobivamo ako odba- neogranieno diferenciranje jednadbe, dobiveni red uvijek kon-
cimo P , i Q,. Izuzeci: a) ako je singularna taka prvog priblienja vergira u okolini poetne vrijednosti argumenata. Ta metod a
sredite, onda singularna taka osnovne jednadbe moe biti sre- primjenljiva je oigledno i na jednadbe n-tog reda.
dite ili arite; b) ako je ae - bc = O (tj. ale = ble ili a = C = O, U praks i je esto prikladnije traiti rjeenje u obliku reda
ili a = b = O itd .), onda pri odreivanju karaktera singularne s neodreenim koeficijentima, koje moemo odrediti iz uvjeta da
take treba da razmatramo lanove vieg reda. jednadba mora biti zadovoljena, kada u nju uvrstimo red.
AproksImativne metode Integriranja. M e/oda postupnog pribli- Primjer: y' = e' - y'; Xo = O, Y. = O. Uvrstimo
t avanja (Picard). Jednadbu y' = f(x, y ) s poetnim uvjetom
y = Y. za x = x. moemo napisati u obliku y = alx a,x' + a,r oo . + + + a,.x' + ...
x Uvrtenjem u jednadbu dobi varnov:
Y = Y. + S f(x ,y) dx. (l)
a, + 2a,x + 3a,x' + ... + [a:x' + 20,0,.<' + (al + 20 ,) x + 10
". x' xl
Ako na desnoj strani umjesto y uvrstimo bilo koju funk ciju + ...J = l + x + '2 + "6 + oo .,
Y, (x) dobit emo na lijevoj strani novu funkciju Y.. koja se ne po-
klapa sa yh ako y, nije ve rjeenje zadane jednadbe. Uvrtava- odakle je a, = l, 20, = l, 3a, + a: = ~, 40, + 2a o, = ~ itd. l
njem y, umjesto y U desnu stranu jednadbe (l) dobivamo funk
ciju y, itd. Formulu za kvadrat reda vidi na str, 34'.
 520 DIPERENCI1ALNB JED NADZBB l EDNA0 2:BE VISEGA REDA I SISTEMI Jl!D NAD1BI
521
Postu pnim rjeavanjem tih jednad bi i uvrtavanjem dobivenih Primjer: Prije dobiveni lanov i reda za rjeenje jednadbe
koeficijenata u red dob ivamo : y' = eX- yi, uz poetne uvjete x. = O, Y. = O, omogu a vaju nam
X JI." 5 da izraunamo na eti ri decimalne vrijednosti y za X, = 0,1,
y = X+ 2-6 - 24 -"'+ ... x. = 0,2 i X , = 0.3. za raunanje postupn ih vrijednosti y nainimo
tablicu po ovoj shemi (po stepeniastoj crti)

Drugi nain: y' = ex - yi; X. = O, y. = O. Ako uvrstimo u

x y f 6.f tJ.'! li'f
jednadbu X = O. dobivam o y~ = I. Dalje y" = ex - 2yy'; Y;" = I ; O 0,0000 1,0000 942 - 147 - 35
y '" = eX - 2y'2 - 2yy"; y~" = - 1; yIV = eX - 6 y'y" - 2 yy"',
ylV = - 5 itd, Po Taylorovoj formul i dob ivamo
0,1
0,2
0,1048
0,2183
1,0942
1,1737
795
613
- 182
1- 203
l=2I
0.3 0.3389 1.2350 1410
0,4 0.4646 1,2760
y
Vrijednost Y, korisno je provjerit i po formuli (B):
Grafiko integriranjej ednadfbi osni- y, = 0,2183 + 0,1 (1,2350 - 0.0306 + 0.0015 + 0,0001) = 0,338 9.
va se na pojmu polja smjerova (vidi
na str. 509). Integralnu krivulju pri- Dalje, za x, = 0,4 po formuli (A) dobivamo
blino nacrtamo lomljenom crtom koja
izlazi iz zadane poetne take (sl. 356),
y, - Y, = 0,1 (1,2350 + 0,0 306 - 0,0076 - 0,0013) = 0,1257.
a sastavljena je od malih odsjeaka; x" Iz Y, = 0,4646 izrau namo vrijednost f, i produ ujemo tablicu,
smjer svakog odsjeka podudara se sa Sl. 356 a po formuli (B) nalazimo :
smjerom polja u poetnoj taki odsje
ka, koja je ujedno konana taka preth odno g odsjeka,
Y, - Ya = 0,1 (1,2760 - 0,0205 + 0,0017 + 0,0001) = 0,1257.
Kako se vrijednost 1" nije promijenila, inimo naredni korak itd.
Numeri nointegriranje. Pri numerikom integriraniu jednadbe Umjesto formul a razlike (A) i (B) moemo takoer upot rije-
y' = f (x , y) postupno sastavljamo tablicu traene funkcije za vri- biti i formule
jednosti argumenta x. = x. + kh (k = l , 2. 3, .). U tu se svrhu 4
Yw = Yk-"+ "3 h [2.1k- k. + 2f~, (A.)
XI!:Tl

za ra unanje Yk - Y. = S f[x, y (x) d x obino koristimo bilo y... = Yk-. + "3h [f,.. + 4f . + .Ikl. (B,)
Xk
kojom formulom aproksimativnog integriranja. Za raunanje razlike Opisane metode lako emo primijeniti na sisteme diferencijal-
najeeupotrebljavamo ove formule (ozna ke vidi na str. 669) nihjednadbi.

y- Yk = h [f. + ~ lik. + IS2 li.Ik... + ~ A'k,l ' (A)

3. J ED NADBE ViEGA REDA I SI!ITEMI JEDNADBI

Teoretska objanjenja. Teorem egzistencije. Svaku jednadbu

14 n-tog reda
Y... - Y. = " [f...-ilifk - f2 Af. - 2 li'f .] . (B) r...., -- F( x,y, y,
, ... , y ln' '')

uvoenjem novih varijabli Y, = y' , Y, = r", .. . , Y = Y''-''

Formulom (A) nalazimo prvo priblienie Yw izraunavamo moemo svesti na sistem n j ednad bi
.Ik., i dobivamo drugo pribli enje Yk.. po formuli (B). Na isti na in
moemo nai i tree pribli enje, ali obino nastojimo da izaberemo dy dy. dy. _. F( \
korak tako, da nam to ne bude potrebno. dx = y" d.x =Yh . . . dx = X, Y,Yb , 1,,-11
522 D IFEJlENCIJALNB JlIDNADtIm JEDNADBE vtSEO .... RED A [ SISTEMI JED NAOtm 523
Openitiji sistem jednadbi Za sistem (* ) ope rje enje ima takoer n po volji odaberivih
dy, konstan ti i moe biti dano ili u obliku rijeenom po nepoznatim
dx = ft (x , Y" Y" ... , y,) (i = l, 2, ... , n) (*)
funkcijama
irna jednozna no odreen sislem rjeenja Y, = Y, (x) U = 1, 2, ... , n), Yl = Fl (x, Cl' ... , Cn) , Yi = F,(x, Ch .oo , Cn) , "0'
definiran i nepre kinut u nekom podruju Xo - h <: x <: Xo + h, Yn = Fn (x, C" . .. , CJ
koj i za x = Xo poprima zadane poetne vrijednosti: Y, (xo) = y,O ili u obliku rijeenom po konstanta ma:
U = 1,2, .. . , n), ako su funkcije f,(x, Y" Yb .. . , Yo) neprek inute za
sve varijable i zadovoljavaju L ipschltzov uvjet q>l (x, Yh . .. , Yn) = Ch ~3 (x, Yh . . . , Yn) ,..... Cb . . . ,

Lr, (x, Yl + .o.y" Y, + .o.y.. . .. , Yn + .o.y n) - t, (x, Yl. Y., , Y, ) I <: 'Pn (x , Y" . Ynl = C, .
<: K ( I.o.Yl I + I.o.Y, I+ + I .o.Ynl ) U posljednjem sl uaju svaka jednadba 'PI (x, Yu ... . Yn) ~ C,
je prvi integral sistema ( * ). Prvi integral moemo odrediti neovls!10
+
za vrijednosti x, Y, i Y, .o. Y,. koje lee u nekom podruju blizu o opem kao relaciju tog a oblika izm~u x, Y" .... Yno U kojoj
zadanih poetnih vrijednosti, Suglasno s time jednadba lijeva sirana postaje konstanta ako umjesto Y" Y, . .. . Yn uvrstimo
y"" = f(x,Y, Y' .. .. . ~ll) ima jednoznano rjeenje koje zadovoljava bilo koje rjeenje zadanog sistema . Svaki prvi integral sistema (*)
poetne uvjete : Y = Yo. y' = y;, .oo.
yO>-ll = y,o-ll za X = Xo nepre- zadovoljava linearn u parcijalnu diferencijalnu jednadbu
kinuto je sa svojim derivacijama do zakljuno (n -I)-vog reda,
ako je funkcija f (x. Y, r, ... . ~ll) neprekinuta i zadovolj ava gore a'P' aYl + . .. + Jn
ax+ ft (x, Y" Yn) a'Pl ~=
r (x , Y" .... Yn) aYn O
navedeni Lipschitzov uvjet za funkciju t, (x, Yu Y.. y,). .oo.
Ope rjeenje. za jednadbu
i obrnu to. svako rjeenje 'PI(X, Y" Y., .... y~) te jednad be jest pr vi
integral sistema (* ). Skup n nezavisnih (vidi na str. 331) prvih lO
y(fl' = f (x , y , y', oo. , y'''-U) tegrala sistema (*) tvori njegov opi integral.
ope rjeenje ima n nezavisnih konstanti Snienje reda jednadbe. Jedna od osnovnih metoda integracije
jednadbi n-tog reda je zamjena varijabli, ime dobivamo jednostavo
Y = Y (x, C" C., ... . Cn) . nije jednadbe, napose, jednadbe nieg reda.
Geometrijski ta jednadba definira n-parametarsku porodicu inte- Jednadbu koja ne sadrava eksplicitno x: f(y , v', .. ., y"" ) ~ O
gralnih krivulja; pojedinu integralnu kri vulju (graf odgovarajueg svodimo na jednadbu (n - l)vog reda nako n zamjene:
partikularnog rjeenja) dobi vamo iz te porodice odreenim izborom
dy d'y dp
vrijednosti po volji odaberivih konstanti C" Cb " " Cn' Ako part i- dx = p , dx' = p dy itd.
kularni integral mora zadovoljavati gore zadane poetne uvjete.
onda vrijednosti C" C. , ... . C; odreujemo iz jednadbi
Primjer: " _ y" = O, P = r ', p ~E = s" , yp ~e - p' = O,
y (Xo, Ch CilI" " Cn ) = Ye, d d Y y
y . !!. _ p = O P = Cy = 2; y = Clee.. (kada skratimo sa p ne
dy , dx
[dd Y (x , C" .. . , Cn ) ]
x
..... = Y;. gubimo nijedno rjeenje jer p = O daje y = C, ; to je sadrano U
opem rjeenju za C = O).
Jednadba koja ne sadrava eksplicitno y : f(x, r, ..,. = O, r")
d "-' ] doputa snienje reda pri zamjeni y ' = p. Ako jednadba nema k
[ ~IY(X. C" ... . C.) .... = ,r-u. prvih derivacija, moramo nainiti zamjenu y'tt" = p.
Ako te jednadbe za po volji odabrane poetne vrijednosti + (y "')' = O. zamjena y"
Primjer : v" - xy'" = p vodi nas na
u nekom podruju nisu snoljive, onda rjeenje u tom podruju
nije ope - po volji odaberive konstante nisu nezavisne. Clairautovu jednadbu : p - x ~ + (~~) ' = O. Njeno ope rje-
 524 DIFERENCIJALNE J.E!.DNADtHB 1EDNAOlBE VISE04 REDA I SISTEMI JEDNA D~ I
52S

enje Je p = e ,X + CS I'
Od at le Je
. y = etr q r + C,x + e,.
6 - -2- u danom intervalu). Rjeenja Y.. y, .. . . Y. homogene linearne
jednadbe tvore fundamentalni sistem onda i samo ond a, ako je
determinanta Wronskoga
. X CIairautove
Singulamo rjesenje ' .
[edna be p = 2 VJ r l'
3- daje singu- y, y, Y.
larno rjeenje poetne jednadbe '
W === y, y~
.. u'
. JtI

Y = 315 x
8 VJ 'fl + C,x + Ci. "r-u y~"-U y',.1J-U

Jednadbi It, Y. y'. . .. y"' l) = O. u kojoj je funkcija f homo- razliita od nule. za svaki sistem rjeenja homogene linearne jed-
ge fUl (vidi na str. 331) s obzirom na Y. y' . .. . Y'"'. moemo sniziti nadbe vrijedi L iouvilleo va fo rmula
r
red uvoenjem nove funkcije z = y' (tj. y = eJ''''). - J a,(x ) d.r
y W(x) = W (x.)e '.

Primjer : yy" - y'S = O; y' dz dx

"r_ y'l stoga Je.
z=
y' zbog ega determinanta W moe biti jednaka nuli samo identik i
[tj. samo ako je W (x,) = O). Ako Y lo Y.. Y. tvore fundam entaln i
oo

z= e.. odakle je ln y = e,x + e, ili eec ,x , gdje je ln e = ez. sistem rjeenja, onda je y = e, y, eaY, + e.Y. ope rie- + ...+
enje linearne homog ene jednadbe.
Jednadba y" J = f (x ). Ope rjeenje dobivamo postupn im Ako je poznato jedno partikularno rjeenje y, homogene jed-
integriranjem u obliku nadbe. onda red jednadbe moemo sniziti i sauvati linearnost

gdje je
y = e, + e,x + e,x' + ... + e.......' + <j> (x), uvoenjem nove nepoznate funkcije u = d~ (~) .
x Teorem superpozicl]e. Ako su y, i y, rjeenja jednadbe (L)
<j> (x) = ff ..ff(X)(dx)" = (n ~ l)! f f(I)(X _ 1)-' dl . za razli it e desne stra ne F, i F h onda e njiho va suma y = y, y ,
biti rjeenie takve iste jednadbe s desnom stra nom F = F, F,.
+
+
x. Odatle izlazi da je za dobivanje opeg rjeenja nehomogene jed-
Ovdje x, nije dodatna konstanta po volji. S promjenom xo nadbe dovoljno da nekom njenom partikularnom rjeenju dodam o
ope tjeenje homogene jednad be.
mijenja se i eb jer je Ck =
(k -
1
I )!
y<k-u (x,)
. Teorem rastavljanja. Ako jednadba (L) ima realne koefi.
cijente i F = F, + iF.. gdje su F, i F, takoer realni. njeno rjeenie
Linearne jednadbe. Linearnim jednadhama n-tog reda na.
zivamo jednadbe oblika
+
je kompleks no y = Y, iy" pri emu su y, i y, rjeenja jednadbe
(L) s desnom stranom jednakom F, odnosno F,.
y"'l + air-" + a,y"'""" + ... + a ,y' + a. y =
F, (L) Rjeenje nehomogene jednadbe (L) moemo dob iti pomou
kvadratura , ako je poznat fundamentaln i sistem rjeenja pripadne
gdje su a, i F (desna Sirana) funkcije od x, koj e emo pretpostaviti homogene jednadbe. na jedan od ovih naina :
nepre~inutim u nek?m intervalu. Ako su a.. a, ... a. konsta nte.
o~da Jedn~dbu nazlVam~ jednadbom s konstantnim koeficijentima; M etoda varijacije konstanti, N apisat emo traeno rjeenje u
Linearnu Jednadbu nazivamo homogenom ako je F = O e neho- obliku y = eaY, + +
eaY, + ... e'y sma traj u i da e.. e,.... e.
magenom u protivnom sluaju. ' nisu konstante nego funkcije od x. Ako zaht ijevamo da su zado-
. Sistem rjeenja Y.. y,.
Y. homogene linearne jednadbe
oo
voljene relacije
+
e;YI c;y, + ...+
C~Y. = O,
nazivamo fundamentalnim, ako su te funkcije linearno nezavisne u
promatranom int erval~ tj. ako !~nearna. kombinacija etY,
+ e,y, + +
C'y. Dl za kakve vrijednosti e..e".... e. osim za
+ . ... .. .. .. ..+ ..... o..
c;y; + e:y, + . oo C~~ =

e, = e, = = e. = O nije identiki nu la (za sve vrijednosti x e ,...." t ey'" "

1)' 1 II I + c'}"
II" " -
- O,
 D IFERENC IJA.LNE JEDNAD1BB LlNBA RNB JE:D NADt OB S KONSTANTNIM KOEFlClIBNTlMA
526 527
dobivamo uvrtenjem y u jednadbu (L): r, - o: - i~. onda u pripad nim lanovima opeg rjeenja moramo
C;ffll + C;y~-u + ...+ C;t.- u = F. funkcije e" Xi e'o" zamijenit i sa e<vc cos ~x i e<vc sin ~x. pri tom
dobiveni izraz obli ka C, cos ~x +
C. sin ~x moemo predoiti
Kada rijeimo linearni sistem jednad bi, na emo C;, C;, .... C; +
takoder u obliku A cos (~x ep), gdje su A i ep konstante po volji.
i dalje kvadraturama Ch C., . , C
Primjer : za jednadbu y Vl + ylV - v " - y = O karakte-
Cauchyjeva metoda. U opem rjeenju homogene jednad be ristina jednadba r' r' + +
r' - I = O ima korijene: r, = l ,
y = C,Y, +C,y, + ... +
CJ. odred it emo konstante tako da za ra = - I , r, .t = i, rs. = - i. Ope rjeenje je
x = a bude y = O, l' = O, , t-Il = O, y<_ u = F(a), gdje je o:
parametar po volji. Ako sada tako dobiveno rjeenje ho mogene
x
y = C,e" + C,e-' + (C, + C, x) cos x + (C, + C,x ) sin x
ili
jednadbe oznaimo sa ep (x, 0:), onda e J ep (x, a) do: biti paniku- y = C,e" + C,e" ' + A, cos (x + ep,) + x A. cOS (x + ep,).
x.
lama rjeenje jednadbe (L), koje za x = x. iezava zajedno sa Hurwitzov tcorem. U teorij i titranja i drugim primj enama esto
svojim derivacijama do zakljuno (n - l).tog reda. je vano ustanoviti da neko rjeenje dane linearne homogene di-
ferencijalne jednadbe s konstantnim koeficijentima tei k nul i
+
kad a x -+ oo. To nastupa onda kada su realne komponente svih
OI. RJ ESAVANJE U NEARNlH DIFERRNClJAI.NIH JEDNADtBI korijena karakteristine jednadbe negativne, Svi korij eni jedna dbe
S KONSTANTNIM KOEFICIJENTIMA
a. +a,x +a,x' + oo . +a.x" =O (a, > O)
Operatorska oznaka. Jednadbu (L) (vidi na str. 524) moemo
napisati simboliki u obliku imat e negativne realne komponente onda i samo onda, ako su
P. (D) Y = (D" + a,IT' + a,1T' + ...+ a.olD + a,,) y = F, sve determinante
a, a, O
gdje je D operator diferenciranja Da = a. a:! a . , . . ,
dy k dky U r. a. a.
[)y = dx' D Y = d x" O ... O
a, ,, , O
Ako su koeficijenti a, konstan tni, onda je P.(D ) polinom ntog (gdje je am = O, za m > n)
stupnja u operatoru D (s numerikim koeficijent ima).
0211 _ 1 ",,,-I a2n-J , 0/1
Rjeavanje homogene jednadbe P. (D)y = O. Da naderno ope
rjeenje, najprije moramo nai korijene rh r" .. . , r, algebarske pozitivne (Hurwitzov teorenq.
jed nadbe (vidi na str. 154 do 160) P.(r) = O (karak teristina j ed- Rj'*nje nehomogene jednadbe s ko nstantnim koeficijentima
'x
nadtba). Svakom korijenu 't od govara rjeenje e' jednadbe moemo uvijek nai metodo m varijacije ko nsta nti ili Cauchyjevom
metodom (vidi na str. 525 i 526). Druga metoda je operatorska
P.(D)y = O. Ako je" kstruk ikorijen, onda su xe'r", x'e'r", ..., x" ,e'r"
(vidi na str. 533). Najjednostavnije dobivamo part ikularno rjeenje
takoder rjeenja. Linearna ko mbinacija t ih rjeenja za sve korijene r. ta kove jednadbe ond a, kada desna strana ima specijalan oblik
(vid i da lje).
y = C/'x + C,!'" + + !r" (Ct + Ct+lx+
oo . oo' + C'+k_'x'"') + 'oo
Specijalna desna strana. U nekim sluajevima partikularno
ope je rjeenje homogene jednadbe. rjeenje nehomogene jednadbe P. (D) Y = F (x ) moemo nai
Ako medu korijenima ima i kompleksni h (o ni mogu biti jednostavnim algebarskim postupkom.
samo konjugirano komp leksni") npr. ako je r, = o: i~, + Ako su F(x) = A"u i P. (k ) ~ O, onda je partikularno rjeenje

Pretpostavljamo da su koeficijenti ak realni.

y = P.
A"u(k .
o)
Ako je k m-struki korij en karakteristine jednadbe,
 D IFERENCIJALNE 1ED N' A. D~8E SISTEMI LINEARNIH DIFER ENCI JAL N'" 1EOSAOZBI 529
528 s-J(ONSTANTN IM KOEFICUEN TIMA

tj. P.(k) = P;(k) = .,. = P::--II(k) ~ O, onda je partikularno rie-

Eulerovu j ednadbu oblika :z: a. (cx + d) 'ylk) = F(x) svodirno
ellJ'ey = A x"'eU .
p~ml (k )
Pomou teorema rastavljanja (str. 525) moemo
na linearnu jednadbu s kons::;~tnim koeficijentima uvrtenjem
se koristiti tim formu lama i u sl uaju kad a je F (x ) = Ae'" cos o>x ex +
CI = eJ.
ili AeU sin o> x , Pripadne part ikularno rjeenje dob ivamo . kao
realni ili imaginarni dio rjeenja iste jednadbe za desnu stra nu : Primjer: Jednadba x' y" - Sxy' + 8 y = x' nak on uvrtenja
F(x ) = AeU (cos o>X +
i sin o>x ) = A e'k+IWlz. d'y dy
x - e' prelazi u jednadbu - - 6 - + .
8 y = e", kOJU smo pro-
- dt' dt
Primjeri: O za jednadbu y " - 6y' + 8y = eU partikularno matrali na str. 528. Prema tome je
rjeenje je y = - x~ , gdje je P (D) = D' - 6D + 8, P (2) ~ O j t x'
y = C.e" + C,e" -2e" = C,x' + C,x' - "2 ln x .
p' (D) = 2D - 6, p' (2) = 2 . 2 - 6 = - 2. 2) za jednadbu
v" + y' + y = eXsinx partik ularno rjeenje j/, = TI (2si nx- 3 cos x), S. S1SfEMl LJNEARNIII DtFER I!NClJALNUl JEDNAD2BI
s KON~"TAl\"TN1M KOEFIClJEl'o"TlMA
dobijemo kao imaginarn i dio rjeenja
Nonnalni sistemi prvog reda. Najjednostavniji sluaj sistema
+ i sin x)
eX (cos x linearnih jednadbi prvog reda s konstantnim koeficijentima su
+ i )' + (I + i) + I
y = (I 2 + 3i tzv. normalni sistemi
jednad be (D' + D + l ) y = e l t+ Il' . y; = anYI + anYt + + Q l IlY '"

Ako F (x ) ima ob lik Q. (x ) eh, gdje je Q. (.r) polinom p-tog Y, ~ "'IY, + a,tY, + + a,.y.,
stupnja, uvijek moemo nai partikularn o rjeenje istog oblika, . . . . .. ... . . . . . (N)
tj. y - R (x )eU. Ovdje je R (x) polinom p-log stu pnja pornn oen
sa x"' , ako je k m-struki korijen karakteristi ne jed nadbe. Ako to
rjeenje napiemo s neodreenim koeficijentima u R (x) i zahtijeva- Da naemo op e tjeenje takvog sistema moramo prije svega
mo da zadovoljava danu jednadbu, dob ivamo linearnu a lgebarsku " rijeiti algebarsku karakteristi nu jednadbu"
jed nad bu za odreivanje nepoznat ih koeficijenata".
Qu - r al" I
Primjer: ylV 2y'"+ +
y" = 6 x +
2 x sin x ; korijeni karak-
I,.a:
a l!

terist ine jed nad be su k. = k, = O, k, = k, = - 1. Na osnovu

1
~2.2 --:. r:: : atn . 1= o.
teorema superpozicije (vidi na str . 525) moemo traiti odvojeno !i U
part ikularna rjeenja koja odgovaraj u pojedi nim sumandima desne Il I tI ,,'J a ti lI - ,. I

strane. Postavimo y, = x' (ax +

b) i uvrstimo u jednadbu, do - Svakom jednostrukom korijenu r, karakteristi ne jednadbe od-
bivamo 12 a + +
2b 6ax = 6x, odakle je a = l , b = -6. Isto govara sistem partikularnih rjeenja
tako za drugi sumand postavimo y, = (ex d) sin x (fx+ + + r,x r,x _ ri" (*)
+ g) cos x , to daje (2g +
2J - 6 e +
2Jx) sin x - (2c 2d + + Y1 = Ale , Y2 = A2e .. . y" - Alte
+ +6J 2ex) cos x = 2 x sin x , od akle je e = O, CI = - 3, J = l,
gdje koeficijente A, (k = l , 2, .. . , ll) odreujemo iz sistema line-
g = - 1. Konano e ope rjeenje biti
arnih homogenih jednadbi
y = C, + e,x - 6x' + x' + (e,x + e, )e-' - 3 sin x + (x - O cos x .
(an - r,) A, + alt A, + ... + a,.A. = O,
Ovu metod u napose primjenjujemo ako je F(x) = O",(x) (lj . k ~ O) i
. . . . . . . . . . . . ... . . .
ak o je F(x) = Q",(x) ~X cos tOU" iH F (x) - OP(x)"'.:I sin (o)x. to odg ovara k -
""" r Jco) U posljednjem sluaju rjeenje treba postaviti u obliku
a. ,A; + a..A, + ... + (u - r,) A. = O.
Y - xme'X( Mp(x ) co s(o) x + Np( x)sinwx ). O determinantama vidi na str. 165.

)'l a t e m a ti k i p r i run i k - 'J.f,

530 DIFERENCUALNEJEDNAD2BH SIST EMI LINEARNIH DIFBRENCU.a..LNIH JP.ONADZ8J
S KONSTANTNIM KOBFlCU6NTIMA 531
Ukoliko iz tog sisterna moemo odrediti samo meusobne Uvrtenjem u jednadbu dobivamo
omjere veliina A. (vidi na str. 173). sistem partikularnih rjeenja
za svaki r dobiven navedenom metodom ima po jednu po volji P,x + (PI + Q,) = (2P I+ 2P,-P,) x + (2Q, + 2Q , - Q,);
odaberivu konstantu. Ako su svi korijeni karakteristine jednadbe P,x+ (P. + Q,) = (- 2P, + 4P. + P.) x + (-2 Q, + 4 Q, + Q,):
razliiti. onda e suma svih takvih partikularnih rjeenja sadravati P,x + (P, + Q,) = (- 3P, + 8P,+ 2P,)x + (-3Q, + 8Q. + 2Q,).
n nezavisnih po volji odaberivih konstanti i dat e ope rjeenje
sistema. Ako bilo koji korijen r. karakteristine jednadbe ima vie- oda kle je
strukost m, onda e tom korijenu odgovarati sistem partikularnih
rjeenja oblika P, =SC" P, =C" P, =7G,; Q, =SG,-6G" Q. = G,.
,r" rr" rr"
Q, =7C,-lIG,.
y, ~ A.(x) e y, = A, (x) e ..... y. = A.(x) e
Ope rjeenje sistema je
gdje su A, (x), .... A. (x) polinomi stupnja ne vieg od m - t.
Kada izraze s neodreenim koeficijentima uvrstimo u zadani y, = (5 G,x + SG, - 6 G,) e'. y, = G,e" + (G,x + G,) e'.
sistem. a koeficijente uz jednake potencije x na lijevoj i desnoj
strani skratirno sa e',(X), dobivamojednadbe kojima moemo izraziti
y, = 2G,elX + (7G,x + 7G,-11 G,)e'.
sve nepoznate koeficijente pomou bilo kojih m izmeu njih. U ne-
kim sluajevima stupanj polinoma moe biti nii od m - l. Napose Homogeni sistemi prvog reda . Opi oblik sistema linearnih
u sluaju kada je sistem (N) simetrian (tj. a/k = a.,) , dovoljno je homogenih jednadbi prvog reda s konstantnim koeficijentima je
da uzmemo A, (x) = const. Ako meu korijenima karakleristine
jednadbe ima kompleksnih, onda pripadne la nove opeg rje- L a/kY, + L b,kYk = O (i = 1.2.... , n).
enja svodirno na realan oblik. isto kao i u sluaju jedne jednadbe k .,;, l k>-ol
s konstantnim koeficijentima (vidi na str. 527).
Ako determinanta I a'k I nije nula, onda taj sistem moemo
Primjer: za sistem dovesti na normalni oblik. Isto rjeenje moemo dobiti neposredno
yi = + 2y.- y,; -2y, + 4y. + y,; iz danog sistema istom metodom kao i u sluaju normalnog sistema.
2y, y; =
Karakteristina jednadba dobiva oblik l a,,,, + b,.
I = O, a koefi-
y; = -3y, + 8y.+ 2y, cijente A, rjeenja (*), koji pripadaju Jednostrukom korijenu 'I>
u tom sluaju odreujemo iz jednadbe
karakteristina jednadba je
2-,
- 2
2
4 -,
- I
1 = -(,-6)(,-1)' =0.
L (aik" + h /k) A k = O (i ~ 1.2..... n).
,1; " 1
-3 8 2-,
U ostalom je metodika tra enja rjeenja ista kao i u sluaju normal-
za jednostruki korijen r = 6 dobivamo nog sistema.
-4A, + 2A , -A, = O. - 2A, - 2A ,+ A, = O. Sluaj I a/k I = O zahtijeva dopunska razmatranja.
-3A, + 8A,-4 A. = O. Primjer: Sy; + 4y, - 2Y2- y, = O; YI' = 8y, - 3y , = O.
odakle je
Karakteristina jednadba je
1
A, = O. A,= Z' A, = Gh tj.y, =0, y, = G,e.... y, = 2C,e....

Za viestruki korijen r = l slavimo 1

+ 84 - 2,-3-
5,, + 11_- 2r ' + 2, - 4 -- O ',= l , r = - 2.

y, = (P, + Q ,) eX. Skraena oznak a determinante s elementima alJe.

 DlFER EN"ClJALN E JED NAD:8 ~ OPE RATORSKA METOD A U RJEiAVAN1U JEDNAD2B.I
532 533
Sistemi drugog reda . Ra nije opisane metod e moemo prenijeti
Nai emo A, i A, za r, = l: 9A,-3A, = 0. 9C, -3A , = 0. na sisteme linea rnih jednadbi vieg reda. Napose je i za sisteme
ili A, = 3A , = 3C,; tano kao i za r, = - 2 do bivamo A, =
= 2A , = 2 C" Oda tle je ope rjeenje:
2: a/kYk + 2: b/kYo + 2: c/kY. = O (i = l . 2 .. . n)
Y, = C,e' + C,e- u Y, = 3 C,e' + 2 C,e-l' . kla l pl p l

Nehomogeni sistemi linearnih jednadbi prvog reda . Opi oblik mogue traiti partikula rno rjeenje oblika Y, = Aie'''', gdje se r,
odre uje iz karakteristine jedn adbe a,.r' I
b/kr Cik i = 0. a A, + +
2: a/kYO+ 2: b,. y. = F, (x) (i - I. 2, . . n). iz odgovaraj uih linearnih homogenih algebars kih jednadbi.
k-I A;;rl

Teorem superpozicije, Ako su YJ" i >1" (j = l . 2. . , n) rje-

enja nehomogcnih sistema kojima se razlikuju samo desne strane 6. OPERATORSKA M ETODA RJF.SAVANJA
jednake F,(() odnosno Fj' ). onda je Y, = YJ" +
>1" (j = l , ... , n) O BIe NIH D1PERE NCIJALNIH JED:"IADZBI
rjeenje istog sistema jednad bi kojima su desne st ra ne F,(x) =
= Fl" (x) +
F,<zl (x). Oda tle slijedi da je za ope rjeenje nehorno- Transformacija funkcija . Transformatom zadane fun kcije (ori-
genog sistema dovoljno da njenom partikularnom rjeenju dodamo ginala) '? (t ) po Carsonu-Heavisideu nazivam o funkciju ko mpleksne
ope rjeenje pripadnog homogeno g sistema. Pri raunanju part i- varijable P. koja je definiran a jed nadbom
kularnog rjeenja nehomogenog sistema moemo primijeniti me- oo
todu varijacije konstanti: ope rjeenje homogenog sistema uvrstimo
u nehomogeni sistem i konsta nte Cb C. zamij cnimo nepoznat im f (p ) = p Se-PI cp (t ) dt. (*)
funk cijama C, (x) , C, (z) , C. (x ). Pri tom se u izrazima za de-
rivaciju Yo javljaju lanovi sa derlvacijama novih nepoznatih fu nk- Pri tome smatramo da je za t < O. cp (t ) = O, za t > O zado-
cija C. (x). Uvrtenjem u zadani sistem. na lijevim stranama ostaju voljena je nejed nadba I cp (t) I < Me"', u kojoj su M i a neke po-
sa mo ti dodatni lanovi. a ostali se meusobno krate. je r je Yb Y. zitivne konstante.
po pretpostavci rjeenje homogenog sistem a. Na taj nain za C' (x)
dobivamo nehornogeni sistem linearnih algebarskih jednadbi. Kada Metodom teorije funkcija kompleks ne varija ble moemo dob iti
ih rijeimo sa n integracija. do bivamo funk cije C, (x) . . C. (x) . formulu obrata kojo m jednoznano odreujemo original cp (t), ak o
znam o njen transformat f(P)
Uvrtenjem tih funkcija umjesto konstanti u rjeenje homogenog
sistema dobivamo traeno partikularno rjeenje.
cp (I) = _1_ . lim
.f.." .n dp,
Primjer: 5y:+4y, -2Y~ -YI =e-' ;Y; +8 y, - 3y, =5 e '. 2 7r/ ,-i>- oo P
Ope rjeenje homogenog sistema (v. str . 531) je Y, = C,e' + C,c- u. .-"
y, = 3 C,e" + 2 C,e- u; uvrstivi ga u zadane jed nadbe i smatra- gdje s izabiremo tako da sve singularne take podintegralne funkcije
jui da su C, i C, funkc ije od x, dob ivam o : lee lijevo od pravca Re p = s (o integriranju funkcija ko mpleksne
'-" + 5C'e-u
5CIC" I - 6C'e'
1 -4 C'e-"
, = e-X'' varijable vidi na str. 596). Relaciju (*) emo pisa t i u obliku
C;eZ+ C~e-u =S e-z ili Cie- lz -CieX=e-X, C~eX +C~e-!.t = 5e-.c . f (P) + - cp (t) . U ta blici na str. 538 navedene su neke jedno-
stavnije funkcije i njihovi tra nsformati.
Od atle 2C;e"= 4e-' , C, = _ e U + const ; 2C,e- u = 6e-'.
C, = 3 e' + cons t. Uzmimo da su sve co nst. = O (je r trai mo Osnovna svojstva transf ormiranih fu nkcija. Iz formule (*) mo-
samo partiku larno rjeenje). Dobivamo Y, = 2e-'. Y, = 3e-'; ope emo dobiti
rjeenje je : y, = 2e-' + C,e"+ C,e u Y, = 3e-' + 3C,e' + 2C, e-" .
U sluaju specija lnih desnih strana ob lika Q. (x ).... moemo
uspjeno primijeniti metodu neodreenih koeficijenata. analognu
Funkciju I (p )j (P) nazivamo tran.sj'ornwlom ~ (I) po Laplaceu ili kratko
p
metodi opisanoj na str. 528 za jednu jednadbu n-to g reda. Ls-transformatom ,
534 D rFERENCUAL N B JEDNAD1aE OPERATORSKA Mm'ODA U R.J'Eh VANJU JEDNADtBI
S3S
dq> d '<p Opemtorska metoda . Ta metoda rjeavanja obinih diferenci -
d l- ++ pf(p) - rp (O)p ; dl ' +->- p'f(P) - P'9 (O) - prp' (O); . jaInih jed nadbi sastoji se u b iti u tome da od jednadbe za ne-
d' rp poznatu funkciju preemo na jednadbu za nien transformat (tzv,
. v. ; dl" +->- P"f(P) - p"rp (O) - r ' rp' (O) - oo. - p;i"' ''(O)*; pomon u jerJnadibu)o Ta jednadba nije diferencijalna nego obina
algebarska , Kada dob ijemo transformat , pomou njega izraunamo
t traenu funkciju . Na taj n a in osnovna t ekoa operatorske metod e
f
o
lj> (I) dl +-> ~f(P); rp (01) +->- f (~), (a = const > O).
nije rjeava nje jed nadbe, nego prijelaz od fun kcije na njen trans for-
mat i obrnuto.

Linearne jednadbe s kon stantnim koeficijentima

r.
Ako je rpl (t) ....... (P) i rp, (I) + - [,(p), onda je
al rp. (t) +
",rp, (I) ++ a.f, (p) + ", [, (p).
(D je operator diferenciranja po nezavisnoj var ijabli I).
Teorem pomaka. Ako je rp (I) +0+ f (p), onda je
Neka je y (I) +->- y ( p), F (I) ++ F(p). Tada e na osnovu
e-"'rp (I) ++ - P-f(P
p +a
+ a). form ula sa str. 534 pom on a jedn adba glasiti

L_(P) Y= F(p) + (p"y, + r'y~ + + p f f " + oo '

Teorem retardacije. Ako je rp (I) ++ f(p) i x> O, onda je
+ a, (r'y, + r% + ... + P.Y'r" ) + ...
r Ap f( p) ~ { rp tr -),,) za I >
O za r -c x.
A, + a_.,(p'y, + py.) + a__tP;, F (P) + M (p),
oo' = (* *)

gdje su y" y~, . oo, y"..." vrijednost i funkcija y i njenih de rivacija

Borelov teo rem. Ako je rp,(I) ....... f. (p), rp, (I) .......[, (P), onda je za I = Oo U jednostavnijem sluaju , kada je y, = yo = oo . =

= Yo =
-" = O, vrijedi M (P) o. Rjeenje koje pripada tim poetnim
f, rp, (1 - -;-) rp, (T) d e ++ ~[, (p) [, (p). uvjetima nazivamo normalnim. Iz (* *) izlazi da je y- = F(Pl ~
- p)
D a naemo y , esto pri mjenjujemo metodu rastavljanja na parcijalne
M(P).

razlomke (vidi na str. 145) i formule (2) do (9) iz tablice na str. 538.
Impulsna funkcija. Original za 1(P) = p j e tzv. della-f unk cija Kako te formule u brojniku imaju p, obino rastavljamo razlomke
II (I), koja postaje jedna ka nuli za I ~ O, a neizmje rna za I = O, s nazivnikom pL_Cp) i rezult at pomnoimo sa po Ujednostavnijem
+00 sluaju, ka da su svi korijeni P. nazivn ika L_(p ) razliiti, a brojnik
tako da je pri tome S II (I) dl = I. Tu funkciju moemo definirati p..( p) j e polinom stupnja ne veeg od n, to do vod i do formule
- oo Heavisideovog razvoja
i drukije, npr. II (I) = lim f (t, h), gde je f(l, h) = -hl za O < I < h
h.....O p.. (p) .......P.. + ~ [P..(P) ] . eP.'
(O)
i f( I, h) = O izvan tog intervala. D elta-funkcija slui za predoi L _( p) -Gt p L~ (p) P _ P ,
L . (O)
ivanje trenutnih impulsa (mehanikih, elektrikih itd., vidi primjer

3 na str. S37). n o, I
f k d oo .
Ak o L . (p ) nije raciona na un Cija, on a rastav!jamn na elemen-
d' 9
pri tom pretpOStavJjamo da d,., zadovoljava gore uvedenu nejcdnad1bu
tarne razlomke PL:(P) i sluimo se formulama
za funkcije koje imaju trans fcrtnat ,
 S36 DIFERENCIJALNE lEDNAD!BB OPERATORSKA METODA U R1ESAVAN JU 1ED NAD .t BJ S37
I 3) Na imo zakon gibanja materijalne take mase m pod dje-
pep) ........
p -a
.,.,J F(x) e-" dx lovaniem trenutnog impulsa A, koji djeluje u mom entu t
Poetna koordinata je x. = O, a poetna brzina je x; = O.
= O.

ili Jednad ba gibanja je m d'x, = A 8 (t). Pomona jednadba je

I dt
P( p) . ........ ~__ J F(X) e.... (t- x)'"""'dx.
- - A At
mp'x = Ap, odakle je x = - , tj. x = - .
(p_ a)'" (m- I )! mp m
o
S istemi linearnih j ednadbi s k onstantnim k oeficijentima. zamije-
Ako medu korijenima jednadbe L.( p) = O ima kompleksn ih, nimo svaku jednadbu sistema pripadnom pomonom jednadbo m,
upotreba posljedni h formula u meduraun ima moe dovesti do analogno onome to je bilo pokazano ranije za jednu jednadbu,
kom pleksnih vel iina, ali konan i rezultat uvijek se moe predoiti te rijeimo do biveni algebarski sistem linearnih jedn adb i za trans-
u rea lnom obliku. forma te nepoznat ih funkcija . pri tome pretpostavlja mo da je dete r-
m inanta sistema razliita od nule'. za prijelaz od tra nsformata
Primj eri : I) Na imo normalno rjeenje jednad be na original obino se, kao i za jednu jednad bu, koristimo meto- .
yIU _ Y" _ y' + y ""'" l. dom rasta vljanja na parcijalne razlomke.

L (p) = (p + I) (p - I)', M (p) = O,

- I
F(p) = -;
Primj er : (S D + 4) y . - (2D + I)y, = e"'z; ( D 8) Y. - 3y, = +
p = S e-Z. za x = O je y , = Y,., y , = y,. Pomone jednadbe glase
I p
y = = = - - p
p (p + I )(p - I)' p' (p + I )(p - 1)' (Sp + 4) YI -;- (2p + I) y, = p + I + Spy ,. - 2py,. ;
I lp S p I P
= j;+ 1 + 4p + I -4p- 1 + 2(p - I)" - - Sp
(p + 8) YI - 3y, = p + I+ py,.
Odatle, na osno vu formula (I), (2) i (9) na str. 538, dobivamo
Rijeimo ih po y, i y;: pa nakon rastavljanja na parcijalne raz-
y = t+ I+ ~ e-I + (~/
4 2
- ~)
4
et.
lomke dobivamo

y, =.l:L + (3 y,. - y,. - 3) . ...!!.- + (-2y,. + y,. + I) - p- ;

2) Nadimo ope rjeenje jednadbe y " + m'y = a sin mt; p + 1 p +2 p -I
- amp
L (P) = p' + m' ; F(p) = '-+. ,
m p
- 3p p.
y, = p + 1+ (6Y l. - 2 y,.- 6) p + 2 + (-6y,o + 3y,. + 3) p_P
p

= amp + P'Yo + PyO

Y (p' + III')' p' + III' odakle je

D a bismo mogli upotrijebiti form ule iz ta blice na str. 538, pretvo- Y. = 2e"'Z + (3 y ,o - y,o- 3) e-IZ + (I - 2y,o + y, .> eX,
. . d blik A P(P' - m')+ B pm M d y, 3e-Z + (6YI. - 2y, . - 6) e- IZ + (3 - 6y,. + 3y,O> e",
nmo prvi suma n u o I ( p' m' )i p' +
111" eto om + p

neodreenih koeficijenata nalazimo A i B, a pomou formula (3). Primjenu operatorskih metoda za rjeavanje parcijalnih di-
(4) i (8) sa str. 538, dobivamo ferencijalnih jednadbi vidi na str. S72.

y = (Yo- 2111a t )cos mt + a +2111'2my, SlO. mt. Sluaj da determinanta postane jednaka nuli veoma je
dopunska ispitivanja..
rijeak. j zahtiieva
 DrPERENCUALNB JlIDNAD%BB LINEARNE JEDNADBe DR.UGOO REDA 539
538
7. LINEARNE JEDNA2DBE DR UGO G REDA
Tablica tran sfonn iranlb fW1kcija po Carsonu-Heavlsldeu
Ope metode. Jednadba r " + p (x) y . +
q (x) y = F(x). Ope

I
co
'" (') (t > O)'
f ( p) = p Jr P' :; (p) d t rjeenje homogene jednadbe [F (x ) = Oj glasi
u
Y = C1J'l + C,y"
t I gdje su YI i Y, njena dva nezavisna partikularna rjeenja (vidi na
l.
r(n + l) pn sir. 525). Ako poznamo jedno partikularno rjeenje Y" dr ugo mo-
2- r'" .r.:
p +a
emo odrediti po formuli
pk - J...
3. sin kt

4. coo kt
p'
p'
+ k'
1" + k '
Y, = AYl
f e ,
y,
dx. gdje je A po volji,

to je posljedica Liouvilleove formule (vidi na str. 525). Part iku-

pk
s, e-'si.nkt larno rjeenje nehomogene jednadbe u ovom sluaju moemo do-
(p + a)' +k '
PIP +a) bili po formuli
6. C"t c o ! k l
(P + a)' +k' x

~J F(~)eJp)d< lY,(x)YI (~) - y, (x )y, (OJ d~.

2kp'
7. Isin ta y =
( pl + k')'
P (P I- k' ) x.
8. tcoskl
{p' + k'J'
p
gdje su YI i y , ranije naznaena partikularna rjeenia homogene
t jednadbe s istom lijevom stranom.
9. ~-u , _
CP + a ) II +J
n! Da naemo partikularno rjeenje nehomogene jednadbe. mo-
(2')n V;; (n je cio broj, > 0) emo takoer prirnijeniti metodu varijacija konstanti (vidi na str. 525).
10. pn + +
-V;;; . ....
1. 3. ' . (2" - 1) 1!" t Ako su u jednadbi s (x) y" p (x) y' q (x) y = F (x) funk-
cije s (x), p (x), q (x) i F(x) polinomi ili se mogu razvit i u konver-
ll.
I - .ft VPp,.1'; ( a > 0) gentan red po potencijama x - Xo u nekom podruju. i s (xo) "'< O.
onda se i rjeenja te Jednadbe takoder razvijaju u konvergentan
red po potencijama x -s-x u istom podruju. Ta rjeenja moemo
12- - - e
- a :ji pe-D V; na i metod om neodreenih koeficijenata: traen o rjeenje u obliku
2V"t' + +
reda y = CIO al (x - x.) a, (x - xo)' +...
uvrstimo u zadanu
-.1'; jednadbu; izjednai mo koeficijente s jednakim potencijama x - Xo.
13.
1-$ C~) Ca > 0)- e
p pa dob ivamo jednadbe za raunanje a ah a,.
14. J.(t) VI + p' Primjer: y" + xy = O. Kada postavimo
,-:= p y ~ De + O. X + o,x' + a,x' + .... r '> al + 2a,x + 3a,x' + ....
U . 1,(1)-
+ 6a,x + ..., dobivamo :
. -. ~ p' - I y" = 2a,
2a, = O. 6a, + De = O. .. n (n - I) a. + tJ".. - O.
16.
S
,7
dX 10(1 + p)

Rijeimo te jed nadbe. pa dobivamo aa = O, a, =- 2"':3'

za t< o uvijek je '" (t) - o.
.. Definiciju cl (.d vid i na str. 654.
1 a, = O . . . odakle je
a'=-3.4'
... O Besselovim funkcijama J (x) I I(x ) vidi na ,tr. '40 do '42.
 D1FE.RENCUAlNB JEDNAD%BB
540 UNBARNE JEDNADBE DRUGOG REDA 541

a.
y =a. (l - t3 + 2. t5 .6- ) + 0, =
a.
2(2n + 2)'
.
24 (2n+ 2)(2 n +4)' ... ,
X' x' ) OO je po volji oaberiv.
+ al ( X - 3'4 + ~60 -' " .
+
Jednadba x'y" xp (x) y' +
q (x ) y = O. Ako se funkcije
Besselove funkcije. D obiveni red za a. = 2' r (~ + I)' definira
p (x) i q (x) mogu razvit i u konvergentan red po potencijama x, Besselovu (ili cilindarsku) funkciju n-tog reda prve vrste.
onda metodom neodreenih koeficijenata moemo nai rjeenja
oblika
y = x' (Oo + a.x + o,x' + ...). J, (x) =2'l'(~+ l) (l 2(2: +2) + 2.4.(211: ;)(211 +4) - . .. ) =
Vrijednosti eksponenta, dobivamo iz odredbene j ednadbe
, (, - 1) + p(O) r + q (O) = O. _~ (-I)'(~) '+"
Ako su korijeni te jednadbe razliiti i njihova razlika nije
cio broj, dobivamo dva nezavisna rjeenj a nae jednadbe. U pro-
f:o' k ! r(n+ k + If
tivnom sluaju metod a neodreenih koeficijenata daje samo jed no Grafovi funkcija J. i J I nacrt ani su na sl. 357.
rjeenje.
Jednadba (*) sa str. 539 moe posluiti ili za neposredno
odreivanje drugog rjeenja, ili za odreivanje oblika u kome
moemo nai to rjeenje metodom neodreenih koeficijenata.
Primjer : za Besselovu jednadbu (vidi dalje), za n cio broj.
metodom neodreenih koeficijenata moemo dobiti samo jedno
=
rjeenje oblika YI = ")a,X'+u (Oo ~ O), koje se podudara sa J, (x)
M
s tanou do konstantnog faktora. Kako je ovdje e-S"'" = drugo !. SI. 358
rjeenje po formuli (*) bit e x SI. 357

f
~ c.x" Ope rjeenje BesseIove jednadbe za n koji nije cio broj ima
+
Y, = AYl f dx
x . x'" (Ea x")'
k
= AYl
po
x"f+l dx =
=
oblik : Y = ClJ. (x) Ct!... (x), gdje j e funkcija J -n (x) odreena
redom koji dobivamo iz prije navedenog reda za J. (x) , ako II za-
mijenimo sa-n. Kada je n cio broj, vrijedi J -n (x) = (- I)"J. (x) .
= By l ln x + ,x'"'
Postupno raunanje koeficijenata e, i d, iz a. dosta je sloeno,
...
L: d,x" . U opem rjeenju u tom sluaju J -n (x) moramo zamijeniti Besselo-
vom funkcijom druge vrste Y,(x) ( Webero va funkcija) koja je defi-
nirana jednadbom
ali se posljednjim izrazom moemo koristiti za raunanje rjeenja _ l ' Jm (x ) eas m1< - J-n,(x)
metodom neodreenih koeficijenata (oigledno je da takav oblik y." ()
x - ~nlm . .
SlO m;:
ima razvoj u red funkcija Y.(x), vidi dalje).
Besselova jednadba x'y" + +
xy' (x' - n') Y = O. Odredbena Grafovi funkcija Y. i Y. nacrtani su na sl. 358.
jednadba je , (, - I) +
, -n' =,'
-n' = O odakle' = + ll. U nek im primjenama susreemo BesseIove funkcije isto
UVrtenjem Y = xn (Oo alx + +
oo . ) , u jednadbu dobivamo, ako imaginarnog argumenta : pri tome obino promatramo produkte
koeficijent od xn+' izjednaimo s nulom: k (2n k) a. +
a._, = O; + i....J. (ix ). koje oznaavamo sa J. (x) :
za k = I izlazi (2n +
I) al = O. Ako k prima vrijednosti 2. 3, ,. " O funkciji I' vidi na str. 184.
dob ivamo 0..""+1 = O(m = 1, 2....) ; Po nekad se ta funkcija oznaava S3. NII(x).
 UNEARNE JEDNADBE DR UOOO ReDA
542 DI FERENCIJALNE JED NADBB S43
2n Kn (x ) . dK. (x) n
Kn+, (x) - Kn (x ) = - K._I(x) - - K. (x) .
x ' dx x
..I,

Te funkcije su rjeenja d iferencijaln e jednadbe za n cio broj je: J,. (x ) =! J o

COS (x sin <p) cos 2 n<pd<p :
x'y" + xy' - (x' + n' ) y = O.
."
Kao drugo rjeenje te jednad be obino izabiremo Ma cdo-
Ila/dovu funkciju
J"'+I (x ) = ~ Jsin (x sin <p) sin (2n + I) <p d<p
o
K (x) = '" t., (x! - ln(x )
If 2 sm nr: ili U kom pleksnom oblik u
Taj izraz tei k odree nom limesu, kada n tei k cijelom broju.
Grafovi funkcija l o i l. prikazani su na sl. 3S9, u funkc iju Ko
i K I na sl. 360. Tablice funk cija u.
J.(x), Yo(x), YI(x), l o(x),
Jn (x) = ( ')'J"
",' . /x cosq> cos 11'1' d'P.
O
l .(x ), Ko(x), xs
vidi na str, 83 i 84.
J. + 'I. (x) moemo izraziti elementarnim fun kcijama, a napose je

,y J " (x)
- = 1/
y~X2 cosx.
Od atle mo emo izraze J.+". (x) za bilo koji cijeli n dobiti
postupnom primjenom ranije navedenih formula za rekurziiu,
., 10 za velike vrijednosti x imamo ove asimptotske formule
-J -2 " . , 2 J,
l' -t
I
I
I
-2 . Q5 Jn (x) = Vr.~ [ cos (x - ';' -i) + o(~) ] ;
I .J
I

I
I
I -4
-5 O
l . (x) = _ e'
V2rrx
[I + O(I.) ]: .\
SI. 359 SI. 360

Osnovne formule za Besselove f unkcije

Y. (x) = /2 [ Sin (x - ~2 _'4:) + O (~)
1Y;:; x
].
2n dJ. (x) n
J , (x) + J. + (x ) =
I - Jn (z};
x
- d- - - = - - Jn (x)
x x
+ J (x);
[le formule vrijede i za funkc ije Y,,(x )]:
2111. (x) dIn (x) II
gdje O l~) oznaava neizmjerno malu veliinu istog reda kao i ~
l . (x ) - I... (x) = - -- ; - d- ' = l (x) - - l n(x); (vidi na str. 321).
X X X
 Dl FERENCUA.LNE l EDNAD tO P. RU SI PRQRLEMI
544
Legendreova jednadba (l - x') r " - 2xy' n (II I) Y = O. + + Hipergeometrijska jednadba
za n cio broj jedno od rjeenja su Legendreovi polinoml (k ugllne d'y dy
f unkcije) x (I -x) dx'+ [Y - ('" + ~ + I) x ] dx - ",~y = O,
p (x) = _ I _ d' [(x' -I)"]
2' . n! dx' . gdje su "', ~ i Y parametri, obuhvaa vei broj vanih posebn ih
sIuaiJeva. Na pnmjer,
. za tt = ft + I t QtJ = -n, y = 1 .I X = -1 -2- z
Grafove funkcija P. (x) od 101!'y' -- - - .,-- - - ' "
n = 1 do n = 7 vidi sl. 361. Ta- ona se pretvara U Legendreovu diferencijalnu jednadbu .
bliee tih funkcija vidi na str. 85. p,
Ako je y razliit od nule i nije cio negat ivan broj. onda je part i-
kularno rjeenje hipergeometrijske jed nadbe hipergeometrijsk i red
Po(x) = 1; P, (x) = x;
_ IX ~ IX ('" + l) ~ (~ + I ) '-l-.
P, (x) =
1
2 \3 r -l); F(",. ~,y.x)- I + I"yx + 1 '2 .y(y + I) - x , .. .

-es ...+ '" ('" + I) . .. (IX + n) ~ (~ + I) . . . (~ + II) x'" + .... (I)

P, (x) = 21 (5r -3 x) ; 1 2 .. . (n+ l)y (y + I) ... (y + n)

I -1011-- - -,/,--- - -7tO koji za I x I < l " apsolut no kon vergira . Ako je 2 - y razliito od
P, (x) = 8(35.<'-30x'+ 3); as nule i nije cio negativan broj, onda je partikularno rjeenje hiper-
SI. 361 geometrijske jednadbe

P, (x) = 81 (63.<' - 70r + 15x) ; y = x l-y F(", + I -y, ~ + I -y, 2 - y, x ).

U nizu sluajeva hipergeometrijski red se svodi na jednostavne
1 elementarne funkcije, npr.
P, (x) = 16 (231 x'- 315x' + 105r - 5). 1
F(l,~.~.x) = F ("" I . "" x) = -I -
-x
, F (-II, ~ , ~, - x) ': (1 + x)",
Osnovna svojstva Legendreovih polinoma :
F(I 1 2 _ ) = ln (l + x) F (!2' !2' 2'3 x ,) -_ arc sin .. .
p.(x) = - lj"
r;
(x -
coscp Vx' - I)" dG' - - -
"
lj
r;
dcp
V
(x cos,!, x'-I)"+I
, t X X t X

o u
8. RUBNI PROBLEMI
(predznak j e u obje form ule po volji);
(II + l ) P. +, (x ) = (211 + l) x P; (x) - nP (x); PoslJIvljanje problema. U mnogo sluajeva . naroito u vezi
s rjeavaniern jednadbi matematike fizike (vidi na str. 558), mo-
(x'-I) ----t-
dP (x)
= n [x p.(x) - P, _. (x)];
ramo, za razliku od ranije razmatranib zadataka s poetnim uvjeti-
ma, rjeavati tzv. rubne probleme, u kojima traeno rjeenje dife-
+1 rencijalne jednadbe mora zadovoljavati neke uvjete na krajevima

-I
J Pm(x ) P. (x) dx = O za m ~ n, J
-1
[Pm (x) ]' dx = 2m
2
+ l'
zadanog intervala u kojem se mijenja nezavisna varijabla. Ogranii t
emo se ovdje na prouavanje ovih najvanijih rubnih problema :

Legendreove polinome moemo dobiti razvojem u red po potenci- Konvergencija hlpergecmetrfiskog reda (1) za x - t i x = -1 ovisi o
broju 5 = y- (1. - a,. za x = 1 red ( 1) apsolutno kcnvergira ako je a> O. a di.
jama z funkcije vergira ako je B :E; O. za x - - 1 red ( l) apsolutno konvergira akoje lj> o. uvjetno
(I - 2xz + z2)-'12 = PO(x) + P. (x) z + P, (x) z' + ... <I z I < 1). konvergira ako je - 1< 8 ~ O. a divergira ako je 3 o:;;;; -1.

M 8t em a ti~ k i p rt r unik - 35
 D1FERENCUALNC JED NAD.t BB RUBNI PROBLEMI
546 S47
Treba potraiti rjeenje y (x) samoadjunglrane jednadbe koji tei prema neizmjerno . Svojstvena funkcija, koja odgovara
[pyT - qy + Apy = f, (*) svojstvenoj vrijednosti A. ima u intervalu a < x < b tano n nul-
taaka,
koja zadovoljava homogene uvjete 2) Ako su y (x) i z (x) svojstvene funkci je koje odgovaraju
AoY (a) + !JOY' (a) = O, A,y (b) + B1Y' (b) = O, svojstvenoj vrijednosti A, onda je y (x) = cz (x) gdje je e kon-
stanta.
pri emu se pretpostavlja da su funkcije p (x) , p'(x), q (x) , p (x), 3) Ako su Y. (x) i Y, (x) svojstvene funkcije koje odgovaraju
f(x) neprekinute u intervalu a < x < b i da je p (x ) > Po > O, razliitim svojstvenim vrijednostima A, i AI onda je
P (x) > Po> O. Veliina A je konsta nta (parametar jednadbe).
Uzmemo li f = O, dobivamo homogeni ru bn i problem, koji odgo- SYI (x ) Y, (x ) P (x ) dx = O
vara zadanom nehomogenom.
Jednadbu drugog reda A y " + By ' + Cy + ARy = F moemo [svojstvo ortogonalnosti S te inom P(x )].
4) Ako u jednadbi (* ) koe ficijente p (x) i q (x ) zam ijen irno
svesti na oblik ( *) mnoenjem sa ~, gdje je p = e S~ '" , ako je u ti
sa -; (x) > p (x) i (x) > q (x) , onda se svojstvene vrijednosti ne
. ., pC pR umanjuju , tj. 'i,. > A.. gdje su l " A, n-te svojstvene vrijednost i
promatranom Intervalu A ~ O. Pn tome Je q = --;4 ' P = A '
izmijenjene i poetne jednadbe. Ako koeficijent P (x) za rnijen irno
Zad ata k traenja rjeenja koja zadovoljavaju nehomogene uvje- p
sa (x) > P (x), onda svojstvene vrijednosti ne rastu , tj. 'i,. < 1...
te AoY (a) + B.y' (a ) = Co, A1Y (b) +
B1Y' (b) = Ch svodi rno na Pri tome n-te svojstvene vrijednosti neprekinuto ovise o koeficijen-
zadatak s homogenim uvjetima, a li s drugaijom desnom stranom tima jed nadbe, tj. do voljno malim promjenama koeficijenata od-
f (x), jednostavnom zamjenom nepozna te funkcije y = z u gdje + govaraju po volji male promjene n-te svojstvene vrijednosti.
je u bilo koja dvaput neprekinuto derivabilna funkcija koja zade:>- 5) Ako smanjimo odsjeak [a, bl, svojstvene vrijednosti se ne
voljava nehomogene rubne uvjete, a z je nova nepoznata flUll<:clJa smanjuju.
koja oigledno zadovoljava odgovarajue homogene rubne uvjete, Razvoj po svojstrenim funkcijama. Izabiremo za svaki A. takvu
Sturrn-Liouvilleov problem. Za fiksiranu vrijednost parametra A
vrijedi ovo : ili nehomogeni problem ima rjeenje za bilo koji [ (x) . svojstvenu funkciju 'P.(x) da bude S['P.(x )]' P (x) dx = I (takvu
i tada je to rjeenje jed no i samo jedno, a pripadni homogeni pro- svojstvenu fu nkciju nazivamo normiranom).

blem ima samo trivijalno rjee nje (ident ino jednako nuli) ; ili pri - Svakoj funkciji g (x) koja je zadana u intervalu [a. b] moemo
padni homogeni pro blem ima netrivijalno rjeenje (razliito od nule) pridru iti njen Fourierov red po svojstvenirn funkcijama danog
i tada nehomogeni problem nije rjeiv za sve desne strane, a ako rubnog problema
rjeenje egzistira , ono nije j ednoznano odredeno. Te vrijed n?s ti =
parametra A, za koje nas tupa drugi sl uaj (homogeni problem Ima
netrivijalno rjeenje), nazivamo svojstvenim ili vlastitim vrIjedno-
g (x) ~ 2: e.'P. (x), e. = Sg (x) 'P. (x) P (x) dx,
"-O a
stima zadanog ru bnog problema, a pripadna netrivijalna rjeenja ako samo napi sa ni integra l! imaju smi sla .
nazivamo svojstvenim funkcijama koj e odgovaraju zadanoj svojstve- Ako funkcija g (x) ima neprekinutu derivaciju i zad ovoljava
noj vrijednosti. Problem traenja svojstvene vrijed nosti i svojstve- rubne uvjete razmatranog rubnog problema, onda Fourierov red
nih fu nkcija za jednadbe (*) nazivamo Sturm-Ltouvtlleovim pro- funkcije g (x) po svojstvenim funkcijama rubnog problema apso-
b/emom. lutno i jednoliko konvergira prema g (x ) (teorem o raz voj u s.
Osnovna svojstva svojstvenih funkcija I svojstvenih vrijednosti. Primjere svojstvenih funkcija i razvoj po njima vidi na str, 562
I) Svojstvene vrijednosti rubnih problema tvore n iz realnih do 567.
brojeva A, < A. < As < ... < A. < ..., Parsevalovajednadba
=
U daljnjem emo pre t~tav i ti da je inte rval (a. b) konaan.
neizmjerno&: intervala rezultati SC bitno mijenjaju.
za sluaj
.
Slc (x)' P (x) dx = Le: ...
 PARCIJALNli JI::DNMJOB PARC IJALNE DIFERSNCUALNB 1EDNAD1.DB PRVoa REDA
548 S49
vrijedi uvijek, ako int egral na lijevoj stra ni ima smisla. U tom slu- Zadatak integracije linearne homogene jed nadbe ekvivalentan
aj u Fouriero v red funkcije g (x) po svojstvenim funkc ijama ru bnog je zadatku integrac ije tzv. karakteristinog sistema
problema konvergira pre ma g (x) u smislu sredine. tj.
dX1 _ dx z _ _ dXIl
X, - X, - . - X; . (2)
lim Sh [
g (x) - 2: en?n(x)
N ] I
P (x) dx = O
N o+ oo a "...0 Vidimo da je svak i prvi integral sistema (2) rjeenje homogene
linearne jed nadbe (I a). i obrnuto, svako rjeenje jed nadbe (l a)
S ingularni s luaj . U primjeni Fourierove metode za rjeavanje prvi je integral sistema (2) (vidi na str. 523). A ko je pri tome
zadataka m at ema t ike fizike esto se pojavljuju rubni problemi n - I prvih integrala
ran ije prom a tranog tipa , s to m razlikom da u kraj njim ta kama
int ervala [a. bl po stoje singulariteti diferencijalne jednadbe, np r. ?I (x .. .. . . xn) = O. ci = 1. 2, .. .. n - I)
da funkcija p (x) postaje jednaka nuli . U takvim singularn im taka
ma propisuju se rjeenjima neka ogranienja, kao npr. da budu nezavisno (vidi na str. 524). onda je
neprekinuta ili konana. ili da ne postaju neizmjerna vie nego .z = '1> (<p" . .. ,<P._l)
zadanog reda . Ti uvjeti igraj u ulogu homogenog rubnog uvjeta
(vidi na st r. 561 pri mjer 2). Pored toga u nekim rubnim pro blemima gdje je <ll po volji odaberiva funkci ja od (n - I) argu menata '1'"
razmatramo homogene rubne uvjete koji povezuju vrijednosti ope rjeenje linearne homogene jednadbe (I a).
funkcije i njene derivacije na suprotnim krajevima intervala. Naj- Rjeenje z linearne nehomogene i kva zilinearne jednadbe (l)
vaniji od tih uvjeta jest uvjet tra imo u implicitnom obliku V(x" .. .. x. , z) = C. Pri tome je
y (a) = y (b), p (a) y ' (a) = p (b) y ' (b). funkcija V rjeenje homogene linearne jednadbe sa n I neza - +
visnih varijabli
koji u sluaju p (a) = p (b) moemo shvatiti kao uvjet periodinosti.
za rubni problem s takvim uvjetima vrijedi sve mnije spom enuto,
aV
Xl ,,- -I- X, ,,-
aV + ...+ X .,-;-
aV + Y"aV = O
osim tvrdnje 2 (vidi na str. 547). ax I OX~ "''xn az
s karakteristinim sistemom
B. PARCIJ ALN E DIFERENCIJALNE JEDN AD BE dx 1 dX2 dx, dz
Xl' = X; = '" = Xn = Y ' (2')
9. JEDNADZBE PRVOG RED A
koj i na zivamo karakteristinim sistemom prvo/ne jednadbe (l).
Linearne jednadbe. Linearnom parcijalnom diferenci ia lnorn
jednadbom prvog reda nazivamo jednadbu Geometrijsko znaenje. U sluaj u jednadbe sa dvije nezavisne
az + X, ,az, + ...+ X. "az =
,,
varijable Xl = X i X:t = y,
X,
"Xl O'X2 VX..
Y. (I)
p (x, Y. z)
az
ax + Q (x, Y. z) dyaz = R (x, y , z) (I ,)
gdje je z nepoznata funkcija nezavis nih varijabli x..... , Xn> a
X" X Y su zadane funkcije od x .. .. .. x. Ako u (I) funkcije rjeenje z = It , y) predouje ploh u u prosto ru x yz; ko ju na-
X , X.. Y ovise takoer i o z, onda jednadb u naziva mo kva-
zilinearnom. Ako je Y = O: Pri rjeavanju takvog sistema za nezavisnu varijablu moemo Izab ra ti
az + X, ,az, + ... + X; -aaz =
Xl .,- O, (l a)
. kolu
bilo " od x k za k oje
. Je
. X k ~ O (Sistem
d Ob'Iva o blik dXI
- XI . I 2
c=a -~- . J ='. n ).
dXk x,
0'.\"1 O Xa X /I Zgodnije je ako sa u vamo
simetriju i uvedemo no vu nezavisnu varijablu, pera -
. . dx/
metar t, stavivi dl = X j .
7[ = d t I"I"I dx/
jednadbu nazivamo homogenom .
550 DlPERENCU ALNB JEDNADtBB PARCIJALl'\E DIFERENCIJALNE JEDNAD.tBE PRVOG REDA 551
zivamo integralnom plohom te jednad be, Jednadba (I J ma; Karakteristike su kru n ice sa sreditem na pra vcu koj i prolaz i
da je u svakoj taki integralne plohe z = [t, y) vektor normale kr oz ish odite koordi na ta i kome su koeficijenti smjera pro por-
{~~ . ~;, - I} okomit na zadanom vek toru {P, Q,R} u toj taki. ciona lni sa l, nl, n. Integralne plohe su rotacione ploh e kojima je
taj pra vac os ro tacije.
Sistem (Z') dobiva pri to me oblik
2) Nai integralnu plohu jednadbe ~~ + ~; = z, koji prolazi
dx dy dz
krivuljom x = O, z = 'p (J). Jedn adbe karakteristika su:
P {x, y,z) = Q {x, y,z) = R (x, y,z); (Z,)
dx -r z ' " k e kroztaku (
T = dy = dz K araktensn )
xo,'o, :o :Y = X- Xo T Yot
odakle izlazi (vid i na str. 621) da su integ ra lne krivu lje tog sistema.
tzv. karakt eristik e, tangente na vektore {P, Q. R }. Za to ka rakte- z = z,r" .. Uz pretpostavku Xo = O, ZO = 'Po (Jo) nai emo
ristika. koja s integra lnom plohom z = It, y) ima zajed niku y = x + Yo, Z = eX? (Jo), a to je para metarski izra z traene

taku, sva lei na toj ploh i. Kroz sva ku taku prostora prolazi
integralne plohe. Ako eliminiramo Yo, dobivamo z = eX 'p (y - x).
integralna kri vulja karakteristinog sistema (a ko je ispunjen uvjet Nelinearne jednadbe. Opi ob lik parcijaln e diferencijaln e jed-
teorema na str. 521), a integralne plohe sas toje se iz karakteristika. nadbe prvog reda je
Ca uchyjev problem. Neka je za da no n fun kcija od (n - I)
nezavisnih varijabli th t h .. " 'n_l: F (X"... ,x.. Z' aa~
x.
.. . , a
a.z)
Xn
= O. (3)
Xl = Xl (t h Ih ... ~n_l) ' XI = X! (1 11 IZt , 'n-. ), . . . ,} (* ) Rje enje jed nadbe (3)
XII - Xn ( th t tt "" fil_l)'
z = 9 (XIt ., XII ; al. . . Oil)'
Cauchyj evim problemom za jednadbu (I) nazivamo zadatak
tra enja takvog njezin og rjeenja ov isne o n para metara a" . .. . a. za koje je Jakobijana (vidi na
a{'P~ .. . , 'P~) . . .. .
z = cp (XIt X !, . . " XII)' str. 331) ~ ( razliita od nu le za razmatrane vrijedn osti
o a l ' .. . , a n )
koje pri uvrtenju u (*) prelazi u zadanu fu nkcij u 0/ (t" t.. . .. . t,): x" ... , x.. z. nazi vamo potpunim integralom jednadbe (3).
Integriranje jednadbe (3) svedimo na integriranje tzv. ka-
ep [Xl (th Ih . . " 1,,_1), XI (Ih Ih ... , In_ l), oo ., X,. (th 12, . . . , 1"_ll ) = rakteristi nog sistema diferencijainih jedna dbi
= ~ (th Iz, . . . , ln_t).
dx, dx. dz -dp, -dp. (4
Za s luaj dviju nezav isn ih varijabli taj zadatak svedimo na
traenje integralne plohe koja prolazi zadanom kr ivuljom. Ako
p~= = P. = p,p .+ .. . + P. P. X
1
+ Pl Z, =",=X"+-Z'
Pil
)
zada na krivulja ima neprekinutu tangentu, a ni u kojoj taki ne gdje su
dira karakteristiku. onda u nekoj ok olini te kri vu lje Ca uchyjev
pro blem uvijek ima jed noznano rjeenje. Integralnu plohu tvore z =at: xi := aF
-- , P,
az
= -ax, . P,
aF
s: (I = l, .. . , n).
sve karak ter ist ike koje sijeku zadanu krivulju. az' ax,
r
p,
Primjeri : Rjeenja karakteristinog sistema (4) koja zadovoljavaju dopunsk i
az az uvjet F(x" .... x., z, Pb .... P. ) = O nazivamo karakteristinim
l ) (mz - IIY) ax+ (nx- Iz) ay = Iy - mx (I. m, n su kon- prugama.
dx
Kanonski sistemi. Cesto je prikladnije razma tra ti jednadbu
koj a nepoznatu funkciju z ne sadra va ekspli citno. Prelaz na takvu
jednadbu postizavarno uvoenjem dodatne neza visne varija ble
 DI FERENCIJALNE JEDNAD.tBE PARCIJALN E DI FERENCIJALNE: JED N AO:l8B PRVOG REDA.
552 553
X n+1 = z i takve nepoznate funkcije V(x 1 J , X II' X II+1 )' za koju Potpuni integral takve jednadbe je
jednadba V(X., .. , X., z) = e odreuje z kao eksplicitnu funk-
" p fl, tom umjessto ,az
(3) uvrstimo
,
z= a lx l +- Q2X2 + ...+ allxn + / (01, az, . 0. , all),
CIJU od X l ' , Xn ' II a- X,
gdje su a., a" ... , a. po volji uzeti parametri.
Primjer: Problem dvaju tijela. Dvije materijalne take, koje
- -aaVI a-av- (
Xl
~ I.
. ,.)
X ,Ul
I iieili d"ueren-
, n . Ako smo, pored toga, rIJ l I se uzajamn o privlae po Newtonova zakonu , gibaju Se stalno u
cija lnu jednadbu po parcijalnoj derivaciji funkcije V s obzirom jednoj ravnini. Stoga, ako poloaj jedne od taaka izaberemo za
na bilo koju nezavisnu varij ablu koju smo oznai li sa x. dok smo ishodite koordinata , moemo jednadbe gibanja nap isati ovako:
ostalim nezavisnim varijablama prom ijenili numeraciju, onda
jednadba (3) dobiva obl ik '~':" = av d't = ~ !:, V = _ ,_~_
' _
dt' ax ' dt ' dy' VX>+ /
p + H (X., . X" X, p ., ... , P. ) = O. } Taj sistem nakon uvoenja Hamiltonove funkcije
aV av (..=I, .. .. n). (3')
P = -a-' P'=a-
X x, H = ~(P' + q' ) _
k'
2 Vx' + y'
Sistem karakteristinih diferencijaInih jednadbi prelazi u ovaj prelazi u sistem kanonskih difercncijalnih jednadbi
sistem:
dx aH dy dH dp sn dq dH
dx,
dx - Bp,'
aH dp,
-
d X,
= - 'as
-X, ('1 =1, .. . ,n
) (5) dl ~dP ' dl =aq' dl =- 8x ' dl - : - -ay (*)
za veli ine dx
dV
-d
X
'en
~ P, a
dH
-Pt + ..'+ P. op"
~- - H, (6)
x,y, p = d,l '
Pripadn a parcijalna diferencijalna jednadba glasi
Jednadbe (5) same po sebi tvore odredeni sistem od 2n obinih
diferencijalnih jednad bi. Takav sistem , koji odgovara bilo kojoj
funkciji H(x., .. . , x x, P., ... , P.) od (2n + I) varij abli , nazi-
~ + 2,~
al
[(d:)'+ (aayz)'J_I'x'k+)"
ax
' -- o.
vamo kanonskim sistemom diferencijalnih jednadbi. Na sisteme Nakon prelaza na polarne koo rdina te p, '!' nije teko zapaziti da ta
takvog tipa svodimo mnoge zadatke mehanike i teoretske fizike. jednadba ima potpuni integral
Kada znamo pot puni integral p

V = Cp(x h , Xn' X, ah ... ,a,,) + 0, z= - at -b? + e- J 1/ 2 0 + ~~:.. _ b'dr,

onda pomou jednadbe (3) moemo nai ope rjeenje kanonskog
Y r ar
P.
sistema (5), jer jednadbe aa'!' = bi> aa'!.' = P, (i = I, . , ' , n) sa 2n ovisan o parametrima a, b. e. Prem a tome iz jednadbi
a,
az dZ = - '!'o do b'Ivama o pee rjeenje
X,
po volji uzetih parametara a, i b, odreduju 2n-parametarsko tje- da = - to. (ffj rjcenj sistema ( *).
enje kanonskog sistema (5).
Sluaj dviju nezavisnih varijabli (x, x, x, Y. P, ~ p, = =
O aimutova jednadba. Odreivanje potpunog integrala naro- P, = q), U tome sluaju karakterist inu prugu moemo geometrijski
ito je jednostavno u sluaju kad jednadba ima oblik shvatiti kao krivu lju za koju je u svakoj tak i (x, y, z) zadan a lan-
gencijalna ravnina p (; - x) + q (1) - y) = t; - z. Traenje inte-
z = X,P, + X,P, + ... + X. P. + f (p., Ph ... . P.). gralne plohe jednadbe
~
dZ dZ)
P, = .~ ~ (i = 1. 2, .. " II) (Clairautova jedn adba). F ( x, y , z. ax ' ay. = o
ox,
 DIFERENCU.u.NE 1BDNAD:!B2 UNmARNEJEDNAD~EDRUOOGREDA 555
554
kroz zadanu krivulju (Cauchyjev problem) svodirno na polaganje Jednadbe s total nIm diferencijalima. Jednadba u totalnim
takvih karakterist inih pruga kroz take prvotne krivulje. kojima diferencijalirna ima oblik
pripadne ravnine diraju tu krivulju. Vrijednosti p i q u takama dz =I.dx, + f,dx, + ...+ J. dx" (7)
prvotn e krivulje odreujemo pri tome iz relacija F (x, y , z, p , q) = O
i pdx + qdy = dz, koje u sluaju nelineame jednadbe imaju gdje su I../', ... J. zadane funkcije :-arijabli x" x" :::' x,. z. Jed-
openito nekoliko rjeenja. Zato, prilikom postavljanja Cauch yjeva nadbu (7) nazivamo p otpuno integrobi lnom, ako postoji jednoznana
problema za tra enje odredenog rjeenja moramo na prvotnoj relacija izmedu x"x" ..., x" z s po volji odaberi~om kon.~t~ntom
krivulj i propisati par neprekinutih funkcija p i q koje zado voljavaju koja relacija povlai jednadbu (7). U tome sluaJ!! postoji jedno-
dvije navedene relacije. znano rjeenje z = z (x" .. . , x,) jednadbe (7) koje ~Oprt~. vrt:
jednost z" za poetne vrijednosti x~ ... r,: nezavisnih varijabli.
Primjer: za jednadbu pq = I i = r.
poetnu krivulju y za n = 2. x, = x, x, = Y to znai da kroz svaku taku prostora
z ,;. 2x' moemo du krivulje zadati p = x, q =! . Karakteristini prolazi jed na i samo jedna integralna ploha. Jednadba (7) potpuno
sistem ima oblik x je integrabilna onda i samo onda. ako je za sve parametre x"x" .,. x.
. . . . 'h n (n-I) I oo .
dx dy dz dp dq identine Ispunjeno OVI - 2 re aCIJa .
dt = q, dl = P. dt = Lpq, dt = O. dt = O.
al. + /,afi = af. + fi aJ;; (t. k = l, .. . ,n).
Karakteristina pruga s poetnim uvjetima X Ot YD' Zo, Po, q o pri t = O ax. az ax, az
je : x = x, + q,t, Y = y. +
P.t. z = 2poQ.t +
z" p = p" q = qo. Ako je jednadba (7) zadana u simetrinom obliku
U sluaju P. = x., q. = -.!.. krivulja. koja pripada karakteristinoj f ,dx, + ...+ J.dx. = O,
.lo
pruzi i prolazi kroz taku (.lo. Yo. z.) prvotne krivulje. bit e
onda su uvjeti potpune integrabilnosti identiteti
t
X-XO+ - ,
x,
y - .ti + tx ,. z - 2t + 2r.. fi (ah. __afi ) +h ( afi__ af. ) + h. (al. _af, ) _ O
' dx, ax. ax. ax, ax, ax,
Eliminacijom parametara x. t. dobivamo z' = 4xy. Zadamo li za sve kombinacije indeksa i, J. k.
du prvotne krivulje druge dopustive vrijednosti za p i q. npr. U sluaju potpune integrabilnosti rjeenje jednadbe (7) svodi
p = 3x, q = 3~' dobiva mo drugo rjeenje. se na integraciju obine jednadbe sa (n - I) parametrom.
Ploha koja je ovojnica [ednopararnetarske porodice integralnih
ploha takoer je integralna ploha. Po sl uirno li se tom i njen icom, 10. LINEARNE J EDNADBE DRUGOG REDA
moemo pomou potpunog integrala rijeiti Cauch yjev problem
tako da odredimo neku jednoparametarsku porodicu rjeenja. koja Opi oblik linearne jednadbe dru gog reda sa dvije nezavisne
u takama poetne krivulje dira zadane ravnine. i naemo ovo]- varijable x , y i nepo znatom funkcijom u jest
nicu te porodice.
AiJ'u iJ'u
- + 2Baxay iJ'u
_._- + Ca
---+ aaau
--+ b-au /,
ay + cu= ,
(I)
Primjer: za jednadbu z - px - qy + pq = O (Clairautova ax' YI x
jednadba) treba nai integralnu plohu koja prolazi kroz kr ivulju
y = X, Z = x'. Razmatrana jednadba ima potpuni integral z = gdje su koeficijenti A, B, C, a, b i e te slobodni lan!. zadane funkcije
= ax + by- ah. Kako treba pretpostaviti da je du poetne kri- od x i y .
vulje p = q = x, to uvjet a = b odvaja potrebnujednoparametarsku Klasifikacija. Karakter rjeenja te jednadbe ovisi o predznaku
diskriminante a = AC- B'. Jednadbu (I) nazivamo jednadbom
porodicu. Traimo ovojnicu i dobi vamo z = ~ (x + y)'. hiperbolnog' tipa u neko m podruju ako je u njemu a< O, jednad-
 DI F ER ENCIJALN E JEDNADBB LINEARN F. JF.Il NAI>1.DE DRUGOG RmA.
556
born parabolnog tipa ako je u promatranom podruju iden t ino Taj oblik takoer nazivamo normalnim oblikom Jeot-""e
3 ~ O. jednadbom elipti kog tipa ako je u promatran om pod ruju +
hiperbolnog tipa. Od nje zamjeno m ; = ; , "1) " "I) = ;, -"I) , ~
a > O. Ako se pro mijeni predznak u promat ranom podruju. onda ern o prei na normalni oblik (a). Da jednadbu parabolnog tipa
jednad bu (I ) nazivamo jednadbo m mjeovitog tipa. Predznak svedemo na normalni oblik (b) dovoljno je da za porodicu l'; = const
diskriminante a invarija ntan je s obzirom na bilo koju tra nsforma- izaberemo porod icu karakterist ika koja je u tom sl uaj u jedina,
ciju nezavisnih var ijabli (uvoenje novog sistema koo rdinata u i da za "I) uzmemo bilo koju funkciju varija bli x i y koja mora biti
ravnini Oxy). Zato je t ip jednadbe invarijantan s obzirom na izbor nezavisna od 1';. Ako su koeficijenti A (x, y) . B (x, y), C (x,;:) anall-
nezavisnih varijabli. tike funkcije (vidi na str. 590), onda jednadba karakteristika u
elipt i korn sluaju odreuje dvije konjugira no kom pleksne por~
Karakteristikama jed nadbe (I) nazivamo integralne krivulje
diferencijalne jed nadbe dice krivulja 'il (x, y) = const, 0/ (x, y) = const. Jednad~u sv"1"
mo na normalni oblik (e) ako uvrstim o l'; = 'il + 0/, "I) = I ('P. -~) .
A dy' - 2Bd xdy + Cdx' = O
dy B + V..
ili
::-s Sve ra nije reeno za klasifikaciju i svoenje na norma lni oblik
dx A moe se primijeniti i na jednadbe openit ijeg oblika
Jed nadba hiperbolnog tipa ima dvije porodice realnih karak teri- CJ'u
A (x' )') 3x' + 2B (x, y )
a'll + C(x. y) aay''u+ F (x, y, u' all
axa:;; au) _
a:~ ' ay - O.
stika, jednadba pa rabolnog tipa ima jednu porod icu realni h
karak teristi ka, jednad ba elipt inog tipa nema realnih kara kteristi-
ka. Jednadba koju do bivamo iz jednadbe (I). kada u nju uvrsti mo Broj nezavisnih varijabli vei od dva. ~inearna pan:ija lna .~ife:
nove oezavisne varijable. ima iste karakteristike kao i jednadba (I). rencijalna jednad ba drugog reda s brojem nezavisnih varijabli
Ako se porod ica karakteristika pod udara s jednom od porod ica veim od dva ima ob lik
koo rdinat nih krivulja, onda u jednadbi (I) nema lana s drugom
3'u
derivacijorn po pr ipadnoj nezavisnoj varijabli. U parabolnom slu-
aju takoder nema lana s mjeovitom derivacijorn, 2:'.k a.. ~ +
DX,oXk
... = 0. (2)

Normalni oblik. Uvoenjem novih nezavisn ih varijabli ; =

= 'p (x , y) . "I) ~ y (x, y) moemo jed nadbu (I) svesti na jedan od gdje su ai_ zadane funkcije nezavisnih varijabli. a t~~ke oznauj u
tri normalna oblik a la n ove bez deri vacija drugog reda nepoznate funkcije, . .
Jednadbu (2) openi t o nije mogue svesti na nor malni oblik
aJu at"
a~' - a;.,' 1- . .. = o (a < O, hiperbolni tip), (a) transformacijo m nezavisnih varija bli. ali i za nju postoji vrlo vana
klasifikacija koja je slina ranije spomenutoj.
a'lI
a'"1 + .. . = o = O, (b) Jednadba s konstantnim koeficijentima. Ako su koeficijenti
(8 parabol ni tip).
atran
,. usformacije
jednadbi (2) konstantni, onda pomou Iinear.ne ho mogene
nezavisnih varija bli moe mo svesti Jednadbu na
8'11
a~ + iJOIl
a7j' + ... = o (a> o. el ipt i k i tip). (e) normalni oblik
",,' x, o-a'lIi + 'oo =
L O, (2')
gdje tak e oznaavaj u lanove bez parcijalnih derivacija dru gog I ox,
reda nepoznate funkcije.
Ako u hiper bo lnom sluaju izaberemo dvije porod ice kara kte- gdje su svi koeficijenti x, jednaki l ili O.
ristika kao porodice koo rdinatn ih krivulja novog koordinatnog Ako su svi koeficijenti x, razliiti od nule i imaju iste prcdznake,
sistema, tj. uvrstimo ~, = <p (x , y). "ll = <ji (x, y) , gdje su 'p (x. y) = onda jednadbu nazivamo elipti kom. Ako su svi koeficijenti x,
= const, y (x, y) = const jednadbe po rod ica karakteristi ka. onda razli iti od nule. a predznak jed nog od nj ih razliit je od predznaka
jednadba (I) dobiva oblik . ostalih. jedna dba je hip erbolna". Ako je jedan koeficijent x, jednak
a'lI
8;, a;,; + oo. = O.
A ko imamo bar dva koeficijenta svakog predznaka, onda jednadl bu nazi-
vamo ultrohiperbo!nom.
 Dl FF.RENCUAL NB JBDN A029B UNEARNB 1EDNAD!BB DRUOOO JlEDA
558
nuli, a ostali su razliiti od nule sa jed nakim predznacima, onda traene funkcije u neizmjernosti", tj. na ponaanje funkcije kada
jednadbu nazivamo parabo/nom. argument neogranieno raste.
Ako u linearnoj jednad bi nisu konstantni samo koeficijenti Nehomogeni uvjeti i nehomogene jednadbe. Rjeavanje linearne
najviih derivacija, nego i koeficijenti prvih derivacija nepoznate jednadbe (homogene ili nehomogene) za ne h omog ene poetne
funkcije, onda se zamjenom nepoznate funkcije u jednadbama mo- ili rubne uvjete (vidi na str. 545) moemo svest i na rjeavanje jed -
emo oslobod iti la nova s prvim deri vacijama, za koje je XI ~ O. nadbe koja se od zada ne razlikuje sa mo slobodnim (od nepoznate
funk cije) lano m, a rje ava se uz homo g ene uvjete. za to je do-
za to je dovoljno uvrst iti u = -~. L ~:
ve Xk gdje je bk koeficijent vo ljno da traenu funkciju zarnijenirno razlikom izme u nje i bilo
koje (dvaput neprekinu to derivabilne) fun kcije koja zadovoljava
od .~u
<lXk
u (2'), a sumiranje se protee na sve Kk ~ O. Na taj nain zadane uvjete.
sve d iferenc ijalne jednadbe s kon stantnim koeficijentima u elip- Rjeenje linearne nehomogene jednadbe za dane nehomo-
tikom sluaju svodirno na oblik Av
~,
+
kv = g, a u h iperbo lnom gene poet ne ili rubne uvjete jest suma rjee nja te jednadbe za nu l-
uvjete i pripadnog rjeenja hom ogene jednadbe uz dane uvjete.
sluaju na obli k ~r:-Av + kv = g , gdjeje A Lapl aceovoperator Najzad, rjeenje linearne nehorn ogene jednadbe

~~ - L lu) = g (x, t )

Pos tavljanje problema. Razmatranje razliitih fizikaln ih po-

za homogene poetne uvjete u ,-o= I O, ~'! I1,=0 =
al
O svodirno na
java u neprekinutim sredinam a (meha niki h, elektrik ih, toplinskih rjeenje Canchyjevog problema za pripadnu homogenu jednadbu,
i sl.) svedimo na parcijalne d iferencijalne jednadbe, koje po tome na ovaj nain :
i nazivamo jednadbama matemati ke fizike. Pri tome su najvanije ,
i najee linearne jednad be dru gog reda. Za rjeavanje problema u= Sc;>(x,r;~) d~,
fizike, koje svodirno na parcij alne dife rencijalne jednadbe, obino u
treba nai takvo rjeenje diferencijalne jednadbe koje zadovoljava
neke dodatne, tzv. rubne i po etne uvj et e. Skup tih uvjeta mora gdje je ep (x, t ; ~) rjeenje jednadbe
jednoznano odreivati rjeenje jednadbe. Povrh toga, a to nije OIlU
manje vano, rjeenje mora biti stabilno s obzirom na male izmjene - - L [u) = O
poetnih i rubnih uvjeta, tj . mora se mijenjati po volji malo, ako se a,'
dovolj no malo mijenjaju uvjeti. U tom sluaju kaemo da je problem
korektno postavljen. Samo ako je taj uvjet ispunjen, matematiki uz uvjete ul = O, au
-- l = g (x,~).
problem rjeenja diferencijalne jednadbe primjenljiv je za opisi- l O' at lo'

vanje realnih pojava. Pri tome se pok azuje da je za jed nadbe

Najee jednadbe
hiperbolnog tipa, na koje na pose svodirno izuavanje titranja ne-
prekinutih sredina, korektan Ca uchyjev problern, lj. da su na l) Valna j ednadba jest jednadba irenja titranja u ho mogenoj
poetnoj mnogostru kosti (krivulji, plohi) zadane vrijednosti tra- sredini
ene funkcije i njenih derivacija u netangencijalnom smjeru (napose S'l.u
U smjeru normale). za jednadbe pak eliptikog tipa, na koje se a,' - a' AII = Q (x, t),
svod i prouavanje stacionarnih procesa i ravnotee neprekinutih
sredina, korektan je ru bni problem, da su zadane vrijednosti Ovdje ic lt simbol za n prostornih varijabli x" XI X". a L (ul je linearni
nepoznate funkcije (ili njenih derivacija u smjeru normale) na rubu
razmatranog podruja neza visnih varijabli. Ako je razmatra no
diferencijalni izraz. koji mole sa drava t! derivaciju ~ ali DC sad r1i vi~ih der rva-

podruje neograeno, obino se dodaju neki zahtijevi na pon aanje c:ija po I.

560 DJFF.R f.NCIJALN B JEDN AOl8E UN EAR NF. JE.ONA02,OE DRUGOG RE D A 561
gdje je p ~x,. t) desna st~na (x je simbo l prostornih varijabli x" .. ., gdje je K dio prostora ~" ~.. T, odreen nejcdnadbarna
x.), koja je Jedn ak a nuh kada nema sila smetnje (perturbacije). za
hom ogenu jednadbu ( Q (x, t) = O) dobiva se rjeenje koje zado- O <;; T <. t, (~,- x,)'+ ~, -x,)' <. a' (t - T)' ;

voljava poetne uvjete II I = 'p (x), au I = <I> (x) prema formu- za n= l

lama: , =O at ...
2
1
afJQ (~, T) d ~dT,
T
zan =3
gdje je T trokut O <. T <. I, I; - x , I < a \1- T j.
1ra t
- a
u (x tf x ::hx 3, t ) = 4_ 1-2 [J J <I> (IX" ""', 1X') d tj + -- JJ'P (IX" IX" 1X')d
ato' ]
t
,
Iz navedenih formula izlazi da je a brzina irenja poremeaja,
Sol Sot
2) Jednadba irenja topline u homogenoj sredini
gdje je integracija protegnuta preko povrine kugle (IX - x ,)' +
+ (IX, - x,)' + (IX, - x,)' = a't' (Kirchlwffova f ormula)'; al/
at - a, u/l = A Q (x , t ). .
za n = 2
u(x" x.. t ) = _12"0_ [Jf l ' " t.' 0/ (ex" ",,~ dex, dlX,
x)' (iXz -
+ Ovdje je Q (x, t) desna strana, koja je jednaka nuli kad a nema iz-
vora ni ponora topline. za tu jednadbu obino postavljamo ovaj
cr - (IX 1 - 1 - X2; )'
Cauchyjev problem: nai tjeenje ograeno za t > O, ako je ul, =
k u,
+~
at.kat
fJ 'p (ex" IX,) dIX,
Va't '-(IXI- X,)'-(IX.- X~)"
dex, ] = f(x) . Uvjeti ograenosti osiguravaju jednoznanost rjeenja . za
homogenu jednadbu imamo
~ +0>

f.,
M

gdj~ je podruje integracije krug (IX, - x,)' + (IX, - x,)' <. a' t' u lX" .. . , x., tl = (20:I;:;~Y.
(Poissono va formula) - O>

"'00 (:Cl - aJI + .. . + (Xn-Cln)'

un =l
u(x"t) = 'P (x , +at) + '1' (x,-at ) +..!..
~+~

J <jI(lX) dlX
... J f (oc" ... . IX.) e- ""'/ doc, .. , doc.
2 20 - co
(D 'A lembertova formula). x, -at
Za Q (x, t ) ~ O treba desnoj stra ni te jednadbe dodati
. Ako je poetna jed nad ba homogena, onda desnim strana ma t . 0>
lih formula treba dodati:
za II = 3 tzv. retardirani potencijal J[J...
1 JJJQ
4"0 '
(~" ~" r;" t -~) d ~" d; " d;".
, ~al

gdje je r = V(~, - x,)' + (;, - x,)' + (;, - x,)';

Pokazuje se da je zadatak traenja u (x, t) za t < O, ako su zadane
vrijednosti u (x , O), nekorektno postavljen.
zan = 2 3) Jednadba teorije potencijala
1 JJJ Q (; " ; , , T)d ; , d;, dT 6,11 = - 47t'p I

21ta Va' (t _ T)' - (~, - x,)' - (; , - x,l"

K !to je Laplaceov ope rator za n varijabli X lo Xl X,. (vidi na str, 5S8).

:\f atem a ti k i p r ir u n i k - ; 1)
 DI FERENCU " LN E JEDNADBB LI ~ E ARN E! JEDNA01.BE D RUGOG RP.ll A
562
gdje je p zadana funkc ija take (Poissonova jednadlba). Ako je Sturm-Liouvilleova problema, a )" je svojstvena vrijednost tog za-
==
p O, dobivamo Laplaceovu j ednadbu fi u = O (vidi na str. 637). datk a (vidi na str. 546). Iz jednad be za X i rubnih uvjeta nai emo
Metode integriranja. Separacija varijabli. za mnoge diferen-
cija lne jednadbe matematike fizike m oemo pomou specijalnih
X (x) = e sin Ax, pri emu je sin)J = O, tj . ),
= (n = l , 2, . .). 7
Ako sada integrira mo jednadbu T n + ),' a' T = O, dob ivam o pa rti-
supstitucija dobiti ako ne sav skup rjeenja, a ono porodicu rjeenja
kularno rjeenje prvotne jednad be u obliku
ovisnih o po vo lji od aberivim parametr ima. U linearnim diferen-
cija lnim jednadbarna , napose drugog reda, est o moemo primije-
nar.
niti sups tituciju u (x.. oo ., x ,) = 'P. (x ,) 'P, (x,) . . 'P, (x.). za od re-
ivanje svake od tih funkcija 'P. (xJ ako se nakon supstitucije
u, = ( o, cos - j' I + b, SID. -nar.)
I I
. n;t
SID - /- X.

tak vog produkta u ishodnu jednadb u varijable daju separirati DO

(vidi primjere), dobivamo obinu linearnu diferencijalnu jednadbu . N a temelju zahtjeva da II = L ll, za I = O bude jednako f (x ), a
Da bi pri tome rjeenje ishodne j ednadbe zadovolj avalo potrebne
homogene rubne uvjete, moe biti dovoljno da dio funkcija '1'1 (x J ,
a L~
al ,., lt,
.~ .
da bude 'P (x), onda pomou formu la za razvoj Fourierovog
'P, (x,), ... , 'P, (x,) zadovoljava neke rubne uvjete.
reda po sinusima dobivamo (vidi na str. 639):
Iz dobivenih rjeenja pomou sumiranja, diferenciranja i in-
tegriranja moemo dobiti nova rjeenja, Pr i tome moramo para-
metre odabrati tako da budu ispunjeni i preostali rubni i poetni
uvjeti (vidi primjere). Treba uoiti da je tako dobiveno rjeenje a, =
I

72f [(x ) SIn

., n n :x
- dx, b, = -2
nar:
f I

9 (l .
x Sin II ",X
/ -
d x.
u o bliku reda ili nepravog integrala samo formalno rjeenje, pa o u
nakon to dobijemo takvo rjeenj e treba da provjerimo ima li ono
smisla (tj. konvergira li red i sl.) i zadovoljava li zada nu jednadbu 2l Proma tranje uzdu nog titranja ipke kojoj je jedan krnj
i rubne uvjete (tj. moemo li lan po lan diferencirati, je li mogu slo boda n, a na drugom kraju u poetnom trenutku djeluje kon-
granin i prelaz pri pribliavanju rubu i sl.). sta ntna sila p, svodimo na d iferencijalnu jednadbu iz primjera I
U svim dolje navedenim primjerima red ovi i nepravi integrali 0'11 a'lI
konvergiraju ako fun kcijama, kojima zadamo poetne uvjete, na-
metnemo prikladna ogranienja (np r. neprekinutost druge deri-
ai' = tr aXi
vacije u primjerima l i 2).
s poetnim uvjetima ul =f (x l. ~~ I = 'P (xl, ali s nehomogenim
. . .: l ) T reb a na iI !J
r..nmjen enje Jiedna db
rieenie 0'11 = a,O'u
z e ai' ax" kOje' ''''0 "t , "0

~!f Il X-o = O (slobod ni ~u Iz -J = kp ,

zadovoljava poetne uvjete u I - f (xj, ~~ I = 'I' (x) i rubne
rubnim uvje tima:
ox
kraj),
ox
Te

- I ~- I
rJ( t-O
uvjete u !". o = O, u 1.roI
t ::O
= O (titranie napele l ice). uvjete mozemo zarrujemti homogenom
, . oo (aZ ~ = az = O) , ta ko
oX x~\l o X .r-J
T raimo rjeenje u obliku u = X (x) T(t). Uvrtenjem u jed. da
a urni , .
umjesto u supstiturramo novu nepoznatu funkci
un CIJU z = " - kpx
- /-" .
nadbu dobivamo ~~ = ~' (varija ble su separirane) . Kako lijeva Diferencija lna jednadba time postaje nehomogena : 2
strana ne ovisi o x, a desna o l , svaka od nj ih je konstantna veliina. O'z a' i1'z +' a'kp N' . . , " blik
al' = ax' "t> Jeno erno rjesenje tra Ih u o I U Z = V w, +
Ako tu konstantu oznaimo sa _),u , dobivamo xn ),'X = O, +
Tn + a' ),' T = O. Povrh toga iz rubnih uvjeta imamo X (O) ~ gdje v zadovoljava hom ogen u diferencijalnu jednad bu, rubne i
poetne uvjete za z, tj .
- X (I) = O. Na taj nain je X (x) svojstvena funkci ja rubnog
kpx'
azl
Iz daljnjrg vidimo da za po zitivne vrijednos ti tc konstante nc moemo
zadovoljiti rubne uvjete .
z
I
1='0
= [ (x) - - ',- ,
-
.,-
al ,.0
= 'P (x ),
 U N EARN E JEDNAD bE D R.UQOO RImA 565
DlFERENCIJA. LN E JF.DNA.02. 0 E
564
Iz uvjeta <1> (O) = <1> (21<), <1>'(0) = <1>' (21<) dobivamo
a w zadovoljava nehomogenu diferencijalnu jednadbu i poetne
I' ru
b ne nu l uvjete,
' La ko se VI'd'I da Je 21' . pretpost av irno
' w = ka'pt ' I'I
<I> (<p) = an cos n <p + bn sin u <p, v' = n' (n = O, l, 2, ...).
,
da je v = X (x) T(t) i uvrstimo li to u jednadbu, dobi vamo kao za odrei vanje U i A imamo : [rU1' -~l' U = - A'rU, uz uvjet
.. -if
pnje T " = - A' . Ako j'ed nadbu za X"mt egnramo s ru bmm
X " = a'T . U ( R) = O. Ako dodamo prirodne uvjete ograenosti U (I') la l' = O
uvrstimo Ar = Z, nai emo
uvjetima X ' (O) = X ' (/) = O. nai emo svojstvene funkcije zadanog
pro blcrna X " = cos -mu . dne Svojstvene
.I pnpa . d t'
vrije nos I
oo

Z'U " + ZU' + (z' -t1') U = O. tj. U (r) = Jn (z) = Jn (fL ~)

A: = n;;:' (n= O. l , 2, ./. .). Ako raunamo dalje kao u prethodnom
(Jn je Besselova funkcija, vidi na str. 541) gdje je A = ~ i Jn( fL) = 0.
primjeru , dobi vamo konan o

ka'pt ' kpx" ar; Neka je fLnk k-ta pozitivna nultaka funkcije Jn (z). Sistem funk-
1/ = 2 1 + -'iT + ao + T bot +
cija Unk(r) = Jn (fLnk ~) (k = 1,2, ... .) potpuni je sistem svih svoj-
~ (
+ anti t
~ an cos - r + n SlO -- / -
bn , anr;t) lIr;x
cos ' T ' stvenih funkcija samoadjungiranog problema Sturm-Liouvilleova
tipa, ort ogonalnih s teinom l' (vidi na str. 546).
gdje su an i b; (nO, I. 2, . . .) koeficijenti razvoja u Fouriero v red
= Rjeenje naeg zadatka tra imo u obliku dvostrukog reda
po kosinusima u intervalu (0,1) funkcija f (x ).-
k ' I
i mt <p (x) ft ~~ [

(vidi na str. 639), U = ~ ,;?; (ank cos II <p+ bnk sin II <p) cos afLl
;: +
3) Titranje krune na rubu u vr ene membrane. Jednadba glasi + (Cnk cos II<P + dnk sin II <p) sin a~kt] Jn (ILnk ~) .
a' 1/ a'l/ I a'u
Iz poe tn i h uvjeta za t O dobivamo
a.<' + ay' = O' at ' =

ili u polarnim koordina tama (vidi na str, 363) f er, <p) = ~ ~ (ank COS "';> + bnk sin n<p) J, (fLnk ~) '
,,-
-0 k= 1
iJ'u
---+ l au+ l
- - - - - I iJ'u
+ dnk sin II <p) Jn ( f'n k i),
,,' 1/
= - - ~ ~ a~k
uz uvjete
ar' ar
l' a<p' a' at'
1"

odakle je
F (r. <p) =
..... , (Cnk cosn<p

u\,.0= 1(1', <p), aul ul,,"'R = O.

)J21td<PJR I(r' <P)c~n<;>Jn(f'nk -Rr)rdr;
., = F(r, <p),
al ,~O
Gn
bk = R'J ,2 (
nit 1t' 11_1 [.L"k <p
SlO n
Neka je u = U (I') <l> (<p) T (t). Uvrtenjem u jednadbu dobi- o o
U" U' <P" l T" za II = O mor amo 2 u brojniku zamijen iti sa l. Formule kojima
Odatle, kao i prije, izlazi
vamo U +
rU + r'<Tl = OOT ' od reujemo koeficijente Cnk i dn' dobivamo iz formul a za an' i bnk
ru: + nr <\l"
~mijenimo "!!'- .
T" + a' A'T = O ,:,-..c.. + A' I"
'---'''''''''U = - -<1J- = v' ili tako da f er. <p) sa F (I'. <p) i pomno imo sa
a!-'-nk
<1>" + v' <!> = O.
566 DIF ERENCIJALNE JEDNADtBB LINEARNE ,JEDN ADn B DRUGOG REDA 567
4) Dlrichletov problem (vidi na str. 637) za pravokutnik O < Iz uvjeta ograenosti rjeenja izlazi da je A' O. Kako je X (O) = O, >
< x < a, O < y <: b (sl. 362). Treb a nai funkciju u (x, y) koja to je X (x ) = C sin Ax. Time je UA = Qe" '" sin Ax. Ovdje je A
zadovo ljava Laplaceovu jedn adbu 6 u = O i uvjete po volji odabran realan broj, pa stoga moemo razmotriti rjeenja
u (O, y) = 'Pl(y), u (a,y) = 'ps (;), u (x, O) = y, lX), ,, (x, b) = y, (x). oblika oo
Rijeimo najprije zadata k za sl uaj
'Pl (y) = 'P, (y) = O. Uvr- u {x , I ) = S e (A) e"' " sin Axex,
X" Y" o
tenjem ,, = X (x) y (y) u jednadbu dobivamo -X = - y-
(= - A' ). Kako je X (O) = X (a) = O, t o je X = C sin )..x,
Iz uvjeta u II~
= I(x)
o
nai emo I (x ) =
C (A) sin Axex, Posljednja
2 oo
f
, nr.:(
A = -;; n =
) A ko o pee rj
1, 2, .. .. . .Jednadbe yu - n'r.:'
rjeenje 0>' Y = O jed nadba je zadovoljena ako stavimo C (1.) = - SI (s) sin As ds
"o
napiemo u obliku (vidi na str. 639). Uvrtenjem C (1.) u u (x ,/) dobivamo

Y = a, sh~ (b - y)
a
+ b,sh ~
dobivamo partikularn o rjeenje jednadbe
a
y,
" (x ,/) = ~ rJ
oo

o
oo

(J e"'" sin As sin

o
Axdl.) ds

~ " = O, koje zadovoljava uvjete

ili zamjenom produkta sinusa s polovinom razlikom kosinusa
u (O, y) = u (a, y) = O, u obliku (vidi na str. 209) i upotrebom jednadbe 5) sa str. 475
SI. 362

U. = [o,.sh ~a (b - y) + b,sh ~
Q}y l sin~ x.
a U(X,/) =
oo
J I (S ) l,
(X-S)1
[e- - .la,t _e- -.;,.,-] (X+S)1
ds.
2a ~ nt
Ako sada postavimo ,, = L
u.. dobivamo iz uvjeta la y = O o
y =bdaje Riemannova metoda rjeavanja Caueh yjevog problema za jed-
U =
~ ( a,sh anr.: {b -y) + h,sh aY
fi nr.:) smax,
. nr.: nadbu hiperbolnog tipa

gdje je a'u + a --au+ b -au-+ cu =

-- F.
axay ax ay
a. = --2 -
nnb
J,Y, ().nr.
x sm - -xdx, b,= - - -
a h nnb
J'y,{x) sIn-
2. fiar.xdx. Potrairno R lemannovu funkcijuc v (x, y; 1;, '1)) (l;, 'I) su para-
as h - as -
a o u o metri) koja zadovoljava konjugiranu" homogenu jednadbu
Ako analogno rijeimo zadatak za sluaj IJI, (x ) ' -- IJI, (x) -- O, do- ~v. __ a(av) _ ~(b v) + ev = O
bivamo rjeenje opeg zadatka kao zbroj dvaju nadenih rjeenja.
5) Sirenje topline u homogenoj ipki kojoj je jedan kraj u neiz-
ax ay ax ay
mjernosti, a na drugom odravamo konsta ntnu temperaturu. Treba i uvjete x y
SbC'. ,) d! S .(~.,) d!
nai ograeno rjeenje jednadbe ~; = a' ~:(O < x< + ro, l > O),
v (r, lj; ~.lj) = e'" \. (~... . Y'~
, "'t" Y:) = e~
uz uvjet u I -- I (x), uj
1=0 .r-O
= O (pretpostavljamo da je konstantna
K oniu giranom jednadbom linearne] jednadlbi
temperatura na kraju ipke jednaka nuli). Uvrtenjem u = X (x ) T(/ )
u je nad bu, dobivamo ;~= X;' (= -A'). Odatle je T{t) = C. e""". '"
L.Q
I. It. iJe
-dx,d'u
--dx.*: + k'"
,
du
b, -+cu =/
dx,
naziva mo
'" 6' (a,. ' ) ' " 6 (bl')
k -dd--L..-6- + c
I.k x, Xk. , x,
-o.
 DJ'FERe NCJJALNE JEDNAD2BB U~ EARNE JEDNAD2BE DRUOOO REDA
568 569
Funkcija /I (~, 1) koja zadovoljava ishodnu jednadbu i koja na Riemannova funkcija v (i;, ... ; 1;." "'0) mora zadovoljiti tu jed-
zadanoj krivulji r (sl, 363; glatka krivulja r ne smije imati tangente nadbu i postati jednaka jedinici za I; = I;., i za ... = "'0' Ako traimo
paralelne koordinatnim osima, tj. ne smije dirati karakteristike) v u obliku v = /(w), gdje je w = (1;- 1;.,)(... - ....), onda je I (w)
poprima zajedno sa svojom derivacijom u smjeru normale te kri-
vulje (vidi na str. 267) zadane vrijednosti, odreduje se po formuli rJieenje
. J'ed na d-b
z e w ddw'
'l dl - 4
dw +
l I = O s poe tmm ' UVjetom
.
1 (0) = I. Zamj enom w = 0<' tu jednadbu svodimo na Besselovu
II , 1) = ~ (IIv)d ~ (u v)a - J,. [bIII' + i (v ~~ - u ~~) ] dx - jednadbu nultog reda dd'a:~ + !a: ddJa- 1 = O (vidi na str. 540) i,

_ [auv + !2 (l'a,
! _ II a~) ] dy + PM
SS FI' dx dy.
prema tomu je v = Jo[V(<; - !;.,:~)=-'(..."-- ...~.)].
nai rjeenje Ako treb a
ay ay U
ishodne jednadbe koja zadovoljava poetne uvjete zi = I (x),
Krivuljni integral u toj formuli moe se izraunati, jer iz vri- az0-'I .. d nost..'=
jednosti funkcije i njene derivacije (u netang encijalnom smjeru) = g (x )), onda supstitucijo m dob'Ivene Vrije
. oO
v0 u R'le-
ot . 1-=0
na luku mogu se odrediti vrijednosti obiju parcijalnih derivacija, mannovu formulu i vraa nje m na stare varijable dobivamo
Cesto pri postavljanju Cauchyjeva problema umjesto derivacije
u smjeru normale zadajerno na krivulji vrijednosti jedne parcijalne
derivacije traene funkcije. U to m je sluaj u prikladnije upo trijebiti z (x, I) = 2l [I(x-ml ) + f ix + ml)] +
dru gi oblik Riemanno ve formul e

/I (i;....) ~ (/lV)p -l (bUl' - II ~;) dx- Y~

P l x+fmJ [
+ -2 ~
g (s)
J. ( ; Viiii/c'(s -=:.,ji)
m
x - mj

- ((1/" + 'aaYU. ) dy + SSFvdxdy PAlQ ff

Q .
nrl, (~ Vm' l o _ (s - Xi') ]
(ako su na r zadane vrijednosti~;) O SI. 363
- l es) I ..
,. m'(' - (s - x )'
ds.

Primjer : Jedn adba prolaenja elektrine struje vodii ma (te- Greenom metoda rjeavanja rubnih problema za jednadbe
Iegra fska jednadba) ima oblik eliptikog tipa u mnogome je slina R iemannovoj metodi rjeavanja
Cauehyjevih problema za jednadbe hiperbolnog tipa. Ako treba
a'lI all a'II nai funk ciju u (x , y) koja u nekom podruju zadovoljava jednadbu
a a(' + 2b ai -I; cu = aX"
a' u a'u au au
gdje su a > O, b, e konstant e. ax' + ;'y ,+ aax + b ay + Cit =1
Zamjenom nepoznate funkcije 11 = ze'l/al' , jednadbu svod irno i na rubu tog podruja poprima zadan e vrijed nosti, onda najprije
na oblik naemo Greenovu funkclju G (x, y; ~, ...), koja zadovoljava ove
iJOz
- - =
iJOz
1112 _ + Il! Z uvjete (~, 'l smatramo parametrima):
al' ax' I) G (x, y ; ~, ...) posvuda, osim u ta ki x = 1;, y = ..., zadovo-
ljava homogenu konju giranu' jednad bu
a zamjenom nezavisnih varijabli ~ =!!.. (ml + x), ''1 ~ !l-( nll - x )
na oblik
nl m iJO~ + ?'G_ !?.(aC) _ ?...<bG) + cC _ O
iJOz z ax' ay' ax ay - .
- - - - = 0
al; a-r. 4 . Vidi napomenu na st r . ' 61.
570 DIFERENaJALNE JEDNADBe llNU Rtoit SEDNAD.tHF. DR UGCXi k EDA 571
;.1j. ~) ;
2) Funkcija G ima oblik Uln ! , + V. gdje su U i V zajedno sa ima oblik
konjugirana jednad ba koju zadovoljava Green o va funkcija

svojim derivacijama do ukljuivog drugog reda u itavom podruju

neprekinute funkcije. pri emu U u taki x = ; , y = II ima vrijed-
6G - ~(aG) _ ~(bG) _ a(cG) + eG = O.
ax ay az
nost I . a, = V<x-;)' + (Y- ll)' .
3) Na rubu promatranog podruja G (x, y ; ; . ll) iezava, a u uvjetu 2) sc trai da G ima oblik U! , + V. gdje je
Po mou Greenove funkcije rjeenje rubnog problema dobi- , = V(x - ; )3 + (y - -"l' + (z - Cl'. Rjeenje zadatka dano je pri
vamo po formuli tome formulom

u (;. ll) = '2"I - a G (x, y; ; . r.) ds-

Su (x, y) .,,- lt (;. 1j. ~) = 4~.. SS
s
lI ?aII~ds -4-~ S SD SfGd xdyd z.
lt S on

- 2~ SJ [ t, y) G (x . y ; ; .lj)dxdy.
n ai
Kao i po Riemannovoj metod i. i po Greenovoj treba najprije
neko specijalno rjeenje diferencijalne jednadbe. pomou
kojega moemo zatim dobiti rjeenje uz bilo koje poetne (rubne)
gdje je D promatrano podruje. S njegov rub na kojem je funkcija uvjete. Bit razlike izmeu Greenove i Ricmannove funkcije je u
u zadana. a ~ oznaava derivaciju u smjeru nutarnje normale na tome da Greenova funkcija ovisi samo o obliku lijeve strane di-
ferencijalne jednadbe. a Riemannova ovisi i o razmatranom po-
rubu podruja. druju . Odreivanje Greenove funkcije. a k i onda kada je osigu-
rano njeno postojanje. prakt iki je veoma teko. zbog ega se
Uvjet 3) ovisi o karakteru postavljenog zadatka. Ako npr. Greenova metoda vie upotrebljava u teoretskim istraivanjima.
na rubu podruja nisu zadane vrijednosti traene funkcije nego
vrijednosti njene derivac ije u smjeru normale ruba. onda se u uvjetu Primjer : l) za Laplaceov u jednadbu 6 u ~ O. ako je razma-
3) mora traiti da izra z tra no podruje kru nica. moemo lako konstruirati Greenovu
funkciju za Dirichletov prob lem. Ako je polu-
aG mjer krunice jednak R. a taka M, si metrina
an - (a cos a. + b cos ;3) G s tokom M (;.lj) s obzirom na kru nicu. tj. M
H,

i M , lee na istom po lumjeru a OM OM , =

bude jednak nuli. pri e mu su , ~ kutovi nuta rnje normale ruba = R'. onda je G reenova funkcija izraena
prema koordinatnim osima. Rjeenje je u tom s luaj u od redeno formulom
formulom . " I I pr,
G (x.y; ~. lj l = n;- + ln "R- '
u (;. ll) = - '2I- S alt
a- G ds - -2I S S fGd xdy.
s n r. D gdje je

Greenovu metodu primjenjujemo takoer i na linearne jed-

, = M P. P = OM i " = M, P (sl. 364). SI. 364
nadbe sa tri nezavisne varijable. koje imaju oblik Navedena formula za rjeenje Dirichletovog prob lema u da-
nom sluaju. nakon uvrtenja norma lne erivacije Greenove funkcije
Au+a ax
alt
- +b ay- + c--
au
+ eu =/.
au i nekih transformacija. daje tzv. Poissonov int egral
az
Pri trae nju rjeenja te jednadbe. kojemu su zadane vrijednosti
na rubu razmat ranog podruja. konstruiramo kao i prije Greenovu
~ -
u (... lj) - '2 _..
I f'" R' +.p - R'2R- p p'eos (<ji - <p) u (<; d<p
funkc iju (s tom razlikom da sada ona ovisi o trima parametrima o
 D1FERENCUALNB JEDNAD2BE
572 Ll NEARN F. JEDN AD:tBE OP.UGOG REDA 573
(oznake su iste kao i prije, e; = peoSo/, 'l = P siny; u (<p) je na
krunici zada na funkcija koja odreuje rubne vrijednosti traene .
uz uvjet " = p ,kp' , za x = O. Rje ' pomone
' enje ne jTedna dbe
funkc ije u). + oo
2) Analogno konstruiramo Greenovu funkciju za D irichletov koje ostaje ograeno za x -+ et:) jc"St
problem Laplaceove jednadbe tl u = O u prostoru , ako je proma-
trano podruje kugla polumjera R. Tada Greenova funkcija _ kp' -.x 1r:p
ima oblik I R ,,- p J+ .e
OJ
.
G (x, Y. l ; e;. 'l , CJ =-- -o
r ' lP Pri mjenjujui formulu (12) sa str. 538 i Borelov teo rern (vidi
na str. 534) za prelaz od transformata na funkciju, dob ivamo
gdje je p = ve;' + 'l' + C' udaljenost od take (e;. 'l , cl do sredita
kugle. r je udaljenost od take (x , Y. l ) do take (!;.'l. ~), rde udalje- x'

nost od
(i;, 'l,
take (x, Y. l) do
Cl. Poissonov integral ima pri
take (Re; ,R'l, RC) simetrine taki
p p p
tome oblik (iste oznake):
u (x, l) = - x- .-_
2a 1'7t
f ,
cos OJ~ e
4a*(/- 1')
'l d~.
(t -~) ,

u .'l , C) = 4~ ff
s
RR,.> p' uds.
2) ipka duljine / nalazi se u stanju mirovanja. a njen kraj
x = Oje upet. U trenutku t = O na slobodni kraj ipke djeluje sila
S (na jedinicu povrine).
Operatorska metoda . Isto kao i za obine diferencijalne jed- Zada tak istra ivanja titranja ipke svodimo na rjeenje jed-
nadbe. i za rjeavanje parcijalnih diferencijalnih jednad bi mo emo nadbe
uspjeno primijeniti operatorsku metodu, koja se temelji na prelazu i3''' . _ , i3'1l
od traene funkcije na njen transformat (vidi na str. 533). Pri tome 8t' - a ax'
traenu funkciju smatramo funkcijom jedne od nepoznatih varijabli,
a osta le parametrima. za transfonnat tra ene funkcije dob ivamo u pod ruju O< x < l, t > O, uz poetne uvjete
tako diferencijalnu jednadbu [pomo na j ednad!ba) koja ima jednu
au'
nezavisnu varijablu manje od ishodne jednadbe. Posebno. ako je
ishodna jednadba imala dvije nezavisne varijable. za transformat
traene funkcije dobivamo obinu diferencijalnu jednadbu. Ako
"
I
1"'0
= O. - '
at l ' ''0
= o
iz dob ivene jednadbe moemo nai transformat tra ene funkcije, za o < x < I i rubne uvjete
ond a samu funkciju nalazimo ili iz tablice transformata , ili po
formuli obrata.
Primjeri : I) Promotrimo irenje topline u krutom tijelu ome-
~Ix-. = o. ~:l ,", = ;

enom s jedne strane (x > O). Temperatura na rubu (x = O) mi- (E je Youngov modul) . Pomona jednadba ima oblik
jenja se po zakonu " = k cos oot za t > O, a poet na temperatura
tijela jednaka je nuli. alU pZ _
Zadatak svodi se na rjeavanje jednadbe - - - - ,, = 0
ax' a'
au= atax'
al a~lI .-
u podru j u x > O, t > o dUI
" I
S
s uvjetom iii
.x.::o
= O. - 1
dx ' "'"
= --
E'
uz uvjete: "I,...x>' = O, u l ~. ,> o = k cosc. Pomona jednadba Px
ima oblik sh
. . . f Sa a
d ' ll -
a'dx' - pu =O, x > O
.0
Rjeenje je unkcija II
-
=E --r
p ch e..
a
574 DIFERENCIJALNl! JED N AD2.8 E
Pomou rastavljanja transformala II na parcijalne razlomke
ili pomou obrata moemo odat le do biti
a (,- r) ~ Sx _ ~~/ ~ (- lr_ sin ~~II +.!)"x co,(2 '!...--t_ I~at
. E TO'E L (211 + I) 21 21
P O
Aproksima tivne metode. Pri rje avanj u konkretnih zadataka
u vezi S integrira njem parcija lnih diferencijainih jednadbi esto
se primj enjuju aproksimativne metode kako anali tike. pomou
kojih moemo dobiti priblian a nalitik i izraz za traenu funkcij u.
lako i numerike, pomou koj ih neposredno dobivamo vrijednosti
traene funkcije za neke odredene vrijednosti argumenata .
Nu meri ke metode osnovane su na zamjeni derivacija s levo-
cijentirna diferencija. ime diferencijalna jednadba prelazi u
sistem algebarskih jed nadbi, koji je u sluaju linearne ishodne
jednadbe linearan sistem. Osim toga vrlo je rairena metoda mo-
delira nja, koja Se osniva na lome da jedna le ista diferencijalna
jednadba op isuje razli ite fizikalne pojave. za rieavanie dane
jednadbe konstruiramo model u kojem se odvija jedan od procesa
koji opisuje proma trana jednadba. a vrijednost traene funkcije
dobivamo neposrednim mjerenjem na modelu. Model obino
sadri elemente koje moemo mijenjati u odreden im granicam a
i zato na modelu moemo rje avati zadae za i tavu klasu diferen-
cijalnih jednadbi.
' P ETI DIO
DOP U N SKA POGLAVLJ A A N ALIZ E
I. KOMPLEKSNI BROJEVI I FUNKCIJE KOMPLEKSNE
VARIJABLE
1. OSNOV NI POJMOVI
Imaginarna jedinica. Imaginarnu jed inicu i" formalno defini-
!",,":,o, kao broj koji kvadriran daje >>- l. Uvoenje imaginarn e
jed,l.mce dovodi do poopenja pojma broja na kompleksne brojeve,
kOJ.'. su znaajni u algebri i analizi i omoguuju kon kretne interpre-
tacije u nekim geometrijskim i fizikalnim pitanjima.
Kompleksni brojevi. Opi oblik kompleksnog broja je a = ot +
+ ~i; primaju li ot i ~ sve mogue realne vrijednosti dob ivamo sve
mogue kompleksne brojeve a. Broj ot nazivamo ;ealnim dijelom
kompleksnog broja a; ~ njegovim imaginarnim dijelom. Oznake:
ot = R (a), ~ = l (a)" " .
Ako je ~ ~ O, ~nda je a ~ ot (realni brojevi - poseban sl uaj
kom!,leksmh .brojeva); ako je ot = O, onda je a = [3i ( isto imagi-
narns brojevi).
Geo,!,etrljs.ka Interpretaeij~. Sl ino kao Sto realne brojeve mo-
e?,o ~nkazatt takama brojevnog pra vca, kompleksne brojeve
prlkazulemo ta kama ravnine: broj a = ot ~i +
prikazujemo takom kojoj je apscisa ot, a ordi-
nata ~ (sl. 365). Realne brojeve prikazujemo
Iakama osi a pscisa (realna os), isto imagi-
narne takama osi ordinata (imagtnama os).
Ka ~_o je svaka taka ravnine potp uno odredena
radiivektorom te take (vidi na str. 604), sva- o " rea OS
kom kompleksnom broju odgovara odredeni
vekto r koji lei u ravnini i povuen je od SI. 365
pola u taku pripad nu kompleksnom broju
(sl. 366). Prema tome kompleksne brojeve moemo prikazivati
i ta karna ivektorima.
. i OJ francuskog imagina lre - zami~ljenf. U elektrotehnici umjesto; upe-
treblje va mo slovo} (da ga ne pobrkamo a oznakom i u jakost struje)
R od francuskog reel (realan), 1 - ima&inairc (i.maeinaran).
 K OMrLEKSN I BROJI::VI
576 ALOEBARSKB OPERACUB
577
Jednakost kompleksnih brojeva. Po definiciji, dva su kompleksna
broja jednak a ako su im jednaki posebno realni dijelovi i posebn o
Tako opro broj I + V3i moemo napisati ovako:
imaginarni dijelovi. Geometrijski su kompleksni brojevi jednaki algebarski oblik = I + V3i
a ko su jednaki vektori kojima su prikazani. U protivnom sluaju
brojevi nisu jednaki ; pojmova vei i manji nema za kompleksne ( cos l3t + 3 =
trigonornetrijski oblik =2 . . "')
ISll1
brojeve.
Trigonomet rijsk i oblik kompleksnog broja. Izraz kompleksnog "- I
= 2,,3
eksponencijalni oblik
broja a = a +
{>i oazivamo algebarskim oblikom; ako umjesto
kartezijskih koordinata take koja prikazuje kompleksan broj A takoder, ako se ne ograniimo na glavnu vrijednost a rgumenta
uvedemo njegove polarne koordinate (str. 227), dobivamo trigona-
metrijski oblik kompleksnog broja (sl. 367) ( ~ +2k") 1
a = p (cos cp + isin cp); 1+ V'3i = 2 [ co s (j+ 2b) + isin (j + 2b) ] = 2" .
p, tj. duljinu radijvekt ora
pripadne take, nazivamo Konjugirnno kompleksni brojevi. D va kompleksna broja na-
modu /om ili apsolutnom zivamo medusobno konjugiran/m (oznaavamo ih a i a), ako su im
vrijednosti kom pleksnog realni dijelovi jednaki, a imaginarni se razlikuju samo po predzna-
cima : R (~) = R (a), I (~) = - I (a). Geometrijski, konjugirnno
a
broja (oznaavamo sa
I a 1>, kut cp (u radijani- Sl. 366 SI. 367 kompleksne brojeve prikazujemo takarna koje lee simetrino
ma) nazivamo argumen- prema realnoj os i. Moduli konjugirano kompleksnih brojeva su
lom kompleksnog broja (oznaavamo sa arg a) : jednaki, a argumenti se razlikuju po predznacima :
p = l a I, cp = arg a. a = a + [>i = P (cos 9 + i sin cp) = pe~I,
;; = a - {>i = p (cos cp - i sin 9 ) = pe-<;/.
Veza izmeu p, cp i a, {> ista je kao i meu kart ezijski m i polarn im
koordinatama tak e (vidi na str. 228)
p cos <p, 2. ALGEBARSKE OPERAaJE
lX =.:: {> = p sin <p;

p= Va' + 13', cp = arc tg ~ ; Zbrajanje I oduzimanj e dvaju ili vie kompleksnih brojeva
izvod imo po fo rm uli
'" (a, + (>,i) + (ex. + (>,i) -
(ex. (>,i) + + = . oo

pri tome je O < F < oo , a '? moe imati ma koju vrijednost :

- oo < 'i' + oo ; za dan e kompleksne brojeve argument <p ima = (a, a, - a, + + ...)+ (13. + (>, - 13, + oo .) i.
neizmjerno mnogo vrijednosti, koje se meusobno razlikuju za D a geometrijsk i dobijemo vektor koj i
predstavlja zbroj ili razliku dvaju ili vie
'~1 / / , ,a.~c,' ' a+b
2J..-rr (k cio broj). Glavna vrijednost argumenta je II intervalu
- lt < cp < +"'. brojeva, treba zbrojiti ili oduzeti vektore
Broj IIII/a (O +
Oi) irna modul koji je jednak nuli ; arg O je koji predstavljaju te brojeve, po pravilima
operacija sa vektorima (vidi na str. 604) ","'" a_-- ,
neodreena veliina.
(sl. 368). -c~ I
, I
Eks ponencijalni oblik. Cest o upotrebljavamo ovaj oblik pisanja ', . b
ko mp leksnog broja a s modulom p i .argumentom <p : Mnoenje dvaju kompleksnih brojeva
vrimo pomou formule
a= ~I (eksponencija lni oblik)", (a , + (>,i) (a, + (>,i) = ,I e
Podrobnije o tome vidi na Itr. 582. = (a,,,,, - (>,13,) + (a, {>, + 13,"" ) i . 51. 368

~lat ero al i lilli. pr iru n ik. - 37

 KOMPLEKSNI BROJEVI ALG EBARSKE OPERACIJE!. 579
578
Ako su brojevi zadani u trigonometrijskom obliku, onda opa pravila za etiri aritmetike operacije. Formalno se ra-
una s kompleksnim brojevima IX +
[3i isto tako kao i s obinim
[P. (cos 'P. + i sin CPJ] [P. (cos 'P. + i sin 'PJ] = binomima, uz uvrtenje i' = -I. Kada dijelimo kompleksni broj
= P,P, [cos (9, + 9,) + i sin ('P. + 'P,)], s kompleksnim brojem rjeavarno se imaginamosti u nazivniku "
(analogno otklanjanju iracionalnosti u nazivniku , vidi na str. 148) :
tj. mod ul produkta jednak je prod uktu modula, a ar~ent pro- brojnik i nazivnik pomnoimo s konj ugirano ko mpleksnim naziv-
dukta jednak je sum i argumenata faktora, Geometrijski, ve~or nikom, sluei se pri tome jednadbo m (IX + [3;) (IX - [3;) = IX' + [3'
koji prik azuje produkt a sa b dobivamo vrtnjom vektora a u.smislu (rea lan broj).
suprotnom gibanju kazalj ke na satu za kut jednak arg b. 1 pov~:
tanjem vektora I b I puta. Produkt ah moemo takoer do.b.tl Primjer pretvaranja :
konstrukcijom slinog trokuta (sl. 369). Napose. kada mnoimo
a sa i. zavrtimo vektor. koji prikazuje a, za r.:/2, ne mijenjajui (3- 4;)(-1 + 5;)~ + ~+ 7; =
du ljinu (sl. 370). I 3; + S;
= (3 -4;) (1 -10; - 25) + (10 + 7;); ~
1 + 3i st -]
<lb'

~
_~i __-.- =:- 2 (3 - 4i)(12+ S;) + 7 -10; =
1 + 3i S
a l .,. ""-"...
= ~ 2 (56 - 33;) (I - 3;) + 7- lOi =
(I + 3;)(1- 3;) S
O r: 0 $

SI,369 Sl. 370 = -2(-43-20 Ii)+ 7-~! =

lO S
Dijeljenje dvaju kompleksnih broj eva definiramo kao opera- = ~ (SO + 19li) = 10 + 38,2i.
ciju suprotnu mnoenju. U algebarskom obliku je
IX, +l]! = 1X,,,, + [3,[3. + 1X,[3. - 1X:[3, i. Po tenciranje komplek snog broja eksponentom II izvodim o po
Moivreovojformuli
IX. + [3,; IX~ + [3: 1X1 + 13.
[p (cos cp + i sin cp)!" = p' (cos 11'1' + i sin ncp);
U trigon ometrijskom obliku je
modul potenciramo sa II, a argument pomnoimo sa n. Mo ivreova
[p, (cos 9, + i sin 'PJ] : [P. (cos 'P, + i sin 'P')] = formula upotrebljiva je za bilo koju vrijednost n : cijelu. razlomljenu,
pozitivnu, negativnu. za ra zlomljeni n treba uzeti II obzir v iezna
= ~ [cos ('Pl - 'P,) + i sin ('P, - '!'s)]. nost rezultata (vidi dalje) .
P,
tj. modul kvocijenta jednak je kvocijentu modula dividenda i Napose imamo: i' = -l, i' = - i, i' = + 1 i dalje j .... = j ' ,
divizora, a argument kvocijeata jednak je razlici njihovih argume- Vaenje n-tog korijena, kao operacija inverma potenciranju,
nata. a izvodi se po Moivreovoj formuli za razlomljeni eksponent : ako je
Geometrijski. vektor koji odgovara kvocijentu b dobivamo a = P (cos cp + i sin 'P), onda je

l,
vrtnjom vektora koji odgovara broj u a, u smislu gibanja kazaljke
na satu za kut arg b, skrativi ga I b I puta. "If:a = "Ir:p (cos 'p + 2b + l.Sin
. 'll + 2k .
II II
D ijeljenje s nulom je nemogue.
 ELE ME NTAR NE TRANSCBNDENTNB FUNKCUB
580 KOMPLEKS NI BROJEVI 581

Zbrajanje, oduzimanje, mnoen]e, dijeljenje i potenciranje sa Primjer: lim {tra} = 1 za po volji odabran a (ovdje pod
cijelim eksponentom jednoznane su operacije; vaenje n-tog ko- . ....00

rijena daje uvijek n razliitih vrijednosti. {Vii}razumijevamo onu vrijednost korijena koja ima najmanji
argument, vidi sl. 372),
Ako za arg a uzmemo vrijednosti '1', 'I' + 27<, 'I' + 47<, ... ,
... , 'I' + 2 (n -I)7<, onda e se vrijednosti arg nva
meusobno razli- Beskonaan red s kompleksnim brojevima
kovati za 27</n; za dalje vrijednosti k one e se ponavljat i. Geome-
trijski, take 'koje odgovaraju jii vrho-
a, + a, + oo, + an + .oo

vi su pravilnog n-terokot a sa sreditem konvergira prema broju s (sumi reda), ako je

u polu (na sl. 371 nacrtano je 6 vrijed-
nosti va). -- -
va"._
s = lim (a,
.....00
+ a, + oo. + aJ.
,, U sluaju konvergencije reda konac poligonalne spojnice taaka
Algebarske funkcije kompleksne
varijable. Ako je veliina z kompleksna
,, koje predouju brojeve Sn = a, + a, + oo' + an neogranieno se
pribliuje taki s.
varijabla (veliina koja prima po volji
odaberive vrijednosti z = x + yi), onda
je rezultat izvrenja odreenih algebar-
skih operacija na z (i, eventualno, nekim
konstantama) algebarska funkcija te "I'ft
'0
....3
varijable w = J(z)" , Takve su npr. SI. 371
funkcije

1 z+ i
w=az+b, w = -z' w = zi, w = - -
z -z"
w= V' -a'.

Oi r.os

SI. 372 SL 373

3. ELEMENTARNE TRANSCENDENTNE FUNK CIJE
Primjeri : I)
Redovi s kompleksnim lanovima . Beskonaan niz kompleksnih
brojeva z" Zi, ... ' zn, oo. ima limes z (z = lim zn), ako je poevi
.....00 2) i + ~ + ~: + oo. (sI.373).
od nekog n, I z -Z. I < . (po volji malenog pozitivnog broja),
tj. ako se poevi od nekog n, sve take koje predouje brojeve Red konvergira apsolutno, ako konvergira red njegovih modula
Zn' zn. " " " nalaze u krugu polumjera e sa sreditem u z.
Ia,l + Ia,1 + I a, I + .oo,
II open it ijem smislu aJgebarska funkcija w moe bili za dana implicitno
jednadbo m i uvjetno, ako sam red konvergira, ali red modula divergira, U pri-
mjeru I) red konvergira uvjetno, a u primjeru 2) konvergira ap-
solutno.
koju vrlo esto ne moemo rije!iti eksplicitno (radikalima) s obzirom na K' .
 KOMPLF.KSNI BROJEVI ELEMENTARNETR.ANSCENDEN"TNE PUN1(CIn! S83
S82
R ed s promjenljivim lanovima Ako je z = pe~i, onda je Ln z = ln p + i (<p + lli), tj.
R (Ln z) - ln p, I (Ln z) ~ <p + 2krt (k = O, l , 2, .v.). Ln z je
J; (z) + r. (z) + .. . + r. (z) + . .. vieznana funkcija. Ako se ograniimo na glavnu vrijednos t <p
definira neku funkciju od z za takve vrijednosti z za koje red kon- (str. S76) dobivamo glavnu vrijednost logaritma (oznaavamo ln z)
vergira,
lnz=lnp + 'lli (- ,. < <p < +,.).
R ed potencija
Ln z egzistira za sve kompleksne brojeve z, osim za nulu.
oo + a,z + ",z' + oo.

(a, su kompleksne konstante) kon vergira apsolutno ili za sve vri- opa eksponeoclJalna funkcija. Po definiciji je a' = e, Ln. (a ~
jednosti z (u itavoj ravnini) ili pak za vrijednosti koje lee un utar ~ O), a' je viJeznatna funkcija. Njena glavna vrijednost je c" .'.
nekog kruga konvergencije sa sreditem u ishoditu ; izvan tog krug a
red divergira ; polumjer tog kruga nazivamo polumjerom konver- Trigonometrijske l hiperbolne funkcije.
gencije reda". Npr. : za red 1 + z + z + oo . polumjer konver- PO definiciji je
gencije je R = l.
Obina eksponencljalna funkcija. Po definiciji je . Z = Z- 31
SIO zi - " = e" -zi e- n '
ZI + :5, 1
l
z ZI ZI
el = l + n+2j +31 + '" ZI ZI el' e" +
cos z = I- 2j + 4! - " ' ~ 2 ' Redovi
Taj red konvergira na itavoj ravnini. za isto imaginarni konvergiraju
eksponent yi je: e" = cos y + I sin y (Eulerova formula ) npr.
en; cz -l.
sh Z = z + _z' + z'
_ +
3! S! '"
= c' e-'
2'
-=-_ na i tavoj. ravmm.
. .

U opem sluaju je
ZZ z.. ez e-l +
chz=I + 2j + 4j +" ' = 2
el = c'+>' = c'e" = c' (cos y + l sin y),
tj.
R (el) = c' cos y, 1(e') ~ c' sin y, I c' I = c', arg el = y. Funkcije sin z i cosz su periodine s periodom 2,., a funkcije
sh z i ch z su periodine s periodom 2,.i.
Odatle izlazi eksponencijalni oblik kompleksnog broja: a + bl ~ pe~l. Izrazi za funkcije isto imaginarnog argumenta glase:
Funkcija e' je periodina s periodom 2ni : e' = e'+2kTtI, npr. :
e" = ~I = l, e(2k + 1),,1 = - I. sin yi = ishy, cos yi - chy, sh yi = isiny, ch yi = cosy.
Formule koje vrijede za trigonometrijske i hiperbolne funkcije
Eu/erove formule za kompleksne broje ve: realnog argumenta (vidi na str. 207 do 209 i 222) vrijede i za funk cije
e" = cos z + i sin z, kompleksnog argumenta. Napose se sin z, cosz, sh z, ch z za z =
e - t l = cos z- i sin z = x + yi raunaju po formulama za sin (a + b), cos (a + b),
+
sb (a b), ch (a +b).
(o trigonometrijskim funkcijama kompleksnog argu menta vidi
dalje). Naprimjer
Prirodni logaritam . Po definiciji je cos(x+ yi) - cos xcosyi-sin x sin yi = cosxch y- I sin x sb y.
w = Ln z, ako je z = eW l prema tome
R (cos z) = cos R (z) ch I (z),
Konvergenciju reda u tae.kama na sa m o j k ru!nl ci kruaa konvergenc ije
treba za svaki pojedini sluaj posebno ispitati. I (cos z) = - sin R (z) sh I (z).
 KOMPI.EKSNl BROreV1 JEDNADtBB KJlMJlJ'A U KOMPLEKSNOMOBUXU
'84
F unkcije tg Z, ctg Z, th Z, eth Z definirane su formul ama Izrazi R (w) I (w)

sin Z cos z Funkcija Realni dio : Imaginarn i dio:

tg z = - - ctg z = -. -
cos z' Sin z ' w =f(x iy) R (w) I (w)
shz chz
th z = -eh z' cth z = -h sin (x iy) sin x chy cos x sh y
s z
cos (x iy ) cos x ch y + sin x sh y
Arkus-funkcije I Area-funkcije Arc sin z, Arc cos z, Arc tg z,
Arc ctg z, Arsh z, Arch z, Mh z, Arcth z definirane su isto tako sin 2x sh 2y
tg(x iy ) +
kao i za realne varijable". Npr.: w - Arc sin z, ako je z = sin w. cos 2x + ch 2 y - cos 2x +ch 2y
Te funkcije imaju neizmjerno mnogo vrijednosti, a izraavamo sh (x iy) sh x cos y chxsin y
ih logaritmima pomou formul a chxcosy sh xsiny
ch (x iy)
Arc sin z = - i Ln (iz + j/~), Ar sh z = Ln (z+ Vz' + 1), th lx iy)
sh 2x
+
sin 2y
ch 2x + cos 2y - ch2x +cos 2y
Arc cos z = -iLn(z + j/z' - iJ, Arch z = Ln (z + j/z' - l ),
1 1 iz
Arctg z = -2 I. Ln -I -
+
-IZ' ,
l I z
Ar th z = - L n - -
+ Izrazi I w I arg w
- 2 l -z'
1 Iz 1
Arcetgz = - -2I' Ln -.IZ-- -1;
+ 1 z+1
2 Ln z - l Funkcija
Modul : I w I
I Argument : arg w
Ar cth z = w = f (x iy )
I
Glavne vrijednosti Arkus-funkcija i Area-funkcija izraavamo
istim form ulama sa funkcijom ln (glavna vrijednost logaritma)
sin (x iy) + sh' y
Vsin' x arc tg (ctg x th y)
cos (x ly) Vcos'x + sh' y + arc tg (tg x th y)
arc sin z = - i ln (iz+ Vl - z' ), ar sh z = ln (z + Vz' + I), sh (x iy) Vsh' x + sin' y arc tg (cth x tg y)
arc cos z = - I lo (z + Vz' - 1), ar ch z - ln (z + Vz' - 1), ch (x iy) Vsh' x + cos' y arc tg (th x tg y)
1 l + iz 1 I+z
l --
arc tg z - -2I' In ~ o, arthz = -In - -
-IZ 2 l -z'

arc ctg z = - -
I iz + 1
ln - -
I z +1
ar cth z = 2 ln z - l
4. JEDNADBE KRIVULJA U KOMPLEKSNOM OBLIKU
2i iz - l' Kompleksna funkcija realne varijable. Funkcija z - f(t ), gdic
je z = x +yi, a t je realna varijabla predoena takama z koje
U tablici navedeni su izrazi za realne i imaginarne dijelove, pri promjenljivom t tvore neku krivulju. Parametarske jednadbe
za module i argumente trigonometrijs1dh i hiperbolnih funkcija te krivulje jesu: x = x (t), Y = Y (t); jednadba u kompleksnom
kompleksne varijable z = x iy, obliku Je: z = f(t).
Na str. 586 i 587 navedeni S\I primjeri ne1dh krivulja izraenih
Str. 2 14 i 223. u kompleksnom ob liku i pri kazanih na sl. 374.
 tA
Primjeri nekih krivulja u kompleksnom obliku oo

Krivulja Jednadba Crte

'"

k~.
l. Pravac:
a) prolazi kroz taku z, i z = z. + le~i I Z, Z' z.
sa osi Ox tvori kut tp
~
b) prolazi kroz dvije ta ke z = Z, + I (z. - zJ o l
aj
Z1 i Z z
''il"
2. Krunica:
~

$lCQ
c) polumjera zsa sreditern z = re" ~

~
u ishoditu koordinata
'"
z = z. + re"
d) polumjera r sa sreditem
u taki

3. Hiperbola:
z,
d dj
i
e) u normalnom obliku z=acht + ib sh t
ili , Y~ ,
x'- yi
- - - = 1 z = ce' +
ce-I, ~'" _.lL ;-_ ' ;/"
a' b' \ .......... / /' b' (
gdje su e i ekonjugirano

Tr-" ~ '
kompleksni brojevi
a +bi - a - bi
c= - - c= - -
2' 2 ej
 sss KO~ NIBRO~
FUNKClJB KOMPLEKSNnf VARIlA BLI SS9
5. FUNKCIJE KOMPLEKSNIH VARIJABLI
ako za po volji odabrani mali pozitivni realni broj e moemo nai
Preslikavanje ravnine. Funkcija w = / (z), gdje je z = x + yi takav realni pozitivni broj "'l da je za svaki kompleksni broj z (izu-
i w = u + vi, definirana je ako su nam poznate dvije funkcije zevi moda sam broj a) koji zadovoljava uvjet I a - z I < "'l,
dviju realnih varijabli ispunjen i uvjet I A -JeZ) I < e. Geometrijsko znaenje (sl. 376):
" = u (x, y), v = v (x, y). Svakoj taki z (izuzevi moda taku a) koja lei unutar kruga
Funkcija kompleksne varijable preslikava ravninu z u ravninu polumiera "'l sa sreditem a odgovara u preslikavanju taka w odre-
ena funkcijom w = Jez) koja lei unu tar polumjera e sa sredi-
w: svaka taka z, prelazi u pripadnu taku w" a geometrijski
oblici (krivulje, podruja) pri prelazu ravnine z u ravninu w pre- tem A.
tvaraju se u drugi oblik. Krivulja x = x (t), Y = Y (t ) prelazi u Ako funkcija w = J ez) ima
krivulju u = u [x (t ), Y(t)], v = v lx (t), y (t)] (t je parametar).
Koordinatne krivulje y = c prelaze u u = u (x , c), v = v (x, e),
gdjeje x parametar; koord inatne krivulje x = c, prelaze u u = u(c"y),
v = v (c" Y), gdje je y parametar.
limes kada z -->- a, a pri tome je y
lim/Cz) = lea)
..... a
Q
v

'@
-.,
:.,
A
.
(tj. limes funkcije jednak je vri-
jednosti funkcije limesa neza- "'of---==---
0J
visne varijable), onda funkciju raW1inaz . ravnina.w "
w nazivamo neprekinutom u
SI. 376
taki a. Ekvivalentna definicija
neprekinutosti je : funkcija w =
- J ez) neprekinuta jeu taki z, ako iz uvjeta IAz 1-->- O izlazi uvjet
I Aw I = I/(z + Az) -Jez) I.... O ili lim d iv = O
.u->o
(infinitezimaloom prirastu argumenta odgovara infinitezimalan
prirast funkcije).
SI. 375 Derivacijom w' = f'(z) zadane funkcije w - / (z) nazivamo
funkciju koja je za zadanu vrijednost z definirana jednadbom
Primjer preslikavanja: ,, = 2x + Y, v = x + 2y (sl. 37S).
Krivulja y = e prelazi u u = 2x + e, v = x + 2c, tj. u pravac w' = f' (z) = lim /(z + d;)z -Jez). (***)
v = ~ + ~c; analogno krivulje x = c, prelaze u pravce v = 2u - 4z~O

- 3c,; iscrtkano podruje prelazi u iscrtkano podruje-, Funkciju koja u zadanoj taki ima limes (* * * ) nazivamo derive -
Limes, neprekinutost, derivaelja. Pojmove limesa, nepreki nu- bitnom, a takoer i monogenom ili holomorfnom u toj taki. Geome-
tosti i derivacije definiramo za funkcije kompleksne varijable trijski smisao modula i argumenta derivacije funkcije kompleksne
w = Jez) formalno jednako kao i za funkcije realoe varijable (vidi varijable vidi na str. 592.
na str. 314,320 i 347).
Analitike funkcije. Ako je funkcija w = Jez) derivab iIna u
Kompl eksni broj A nazivamo limesom funkcije Jez) kada z
svim taka ma nekog krug a sa sreditem z, (ma kako malog polu-
tei k a A = lim/(z),
. ->-a
.- (*)
. Ako je funkcija w - f (z ) vi.kmana (npr. Vz . Lnz, Are sin z. Arthz itd.),
onda je podruje vrijednosti w skup nekoliko ravnina postavljenih jedna na drugu ;
mjera) nazivamo je analitikom u taki z, ; funkciju nazivamo ana/i-
likom u suvislom podruju (vidi na str. 328) ako je ona analitika
u svim takama tog podruja. Nudan i dovoljan" uvjet da funkcij a
u + vi = / (x + yi) bude analitika je
sva ka vrijednost funkcijo pRdouje so takom koja leti na jednoj od ravnina . Te
ravnine su meusobno pOvezane du! Dekekrivulje i t'Vore rev. viIe/isnu ili R ienton--
n Q VU plohu. za dovotjecsr treba jo da su parcijalne derivacije u Cauchy-Ri emanno vom
uvjetu neprekinute u pr omatranom podruju .
 KOMPLEKSNI BROJEVI FUNKCUB KOMPLEKSNIH VARU ABU 591
590
au av au av o) Isin lx + yl~
ax = ay' ay = - ax
(Cauchy-RimlQnnov u.jef) ,

Npr. funkcija MI = z' (ll = x' - r , v = 2xy ) posvuda je anali-

t ika; funkcija MI = U + vi definirana jednadbama u = 2x y, +
v- x +
2y, nije nigdje analitika, U sluaj u a nalitike funkcije
MI - U +
vi funkcije u i v su harmonijske funkcije realnih varijabli
x i y, tj. zadovoljavaju Laplaceovu jednadbu (vidi na str. 637).
Ako poznamo harmonijsku funkc iju u moemo s tanou do
aditivne konstante odrediti njenu konjugiranu harmon ijsku funkciju
v iz Cauchy-Riemannova uvjeta

V -
J au ) g d"Je je dq>
ax dy+ ",(x,
dx
= _ ( a~ + i
ay ax
Jalld )
ax Y
Analogno moemo iz v odrediti u.
Take u kojima je funkcija analitika nazivamo regularnlm
ta kama, Ako je funkcija analitika u nekom podruju, izuzevi
u nekim takama toga podruja, onda te take nazivamo singular-
nim. Primjere i klasifikaciju singularnih taaka vidi na str. 592.
Elementarne funkcije (algebarske i transcendentne vidi na str. 310)
su analitike na i tavoj ra vnini, s izuzetkom nekih izoliranih sin-
gularnih taaka.
Analitike funkcije imaju u svim regulamim ta karna deri va-
cije bilo kojega reda. Derivacije elementarnih funkcija kompleksne
varija ble raunamo po istim pravilima kao i derivacije istih funkcija
realnih varijab li.

Modul analitike funkeije, U razliitim pitanj ima teorije i

b) Ie
Z
:
Y1
I.
upotrebe funkcija kompleksne varijable od bitne je vanosti apso - SI. 377
lutna veliina (modul) funkcije
Kako je modul funkcije pozitivna veliina, re ljef funkcije je
I MI I = I/ (z) I = Vlu (x, y)]t + [.'( x, y)i = cp (x, y). uvijek iznad ravnine z, osim za take I[(z) I = O, lj, [(z) = O.
Takve vrijednosti z (korije ni jednadbe f(z) = O) nazivamo nul-
takama funkcijef(z).
Ploha I MI I = cp (x, y), gdje je I MI I ap likata u taki z - x y i, + Funkciju nazivamo ograenom u danom podruju ako egzistira
naziva se relje/om funkcije. Npr. za funkciju sin z = sin x ch y + takav pozivitni broj N da je I f (z) I < N za svaku taku z u tom
+ i eos x sh y je podruju, a neogradenom ako takav broj N ne postoji.
I sin z I = ~Isin' x + sh' y. Osnovni teoremi o modulu analitikih funkcija:
l) Ako je MI = f(z) analitika funkcija u zatvorenom podruju,
Na sl. 377 a prikazan je reljef te funkcije; na sl. 377b prikazan onda njen modul postie maksimum na rubu tog podruja .
j~ reljef fun kcije 2) Ako je MI = Jez) anali tika u i tavoj ravnini i ograena .
o nda je ta funkcija konstant a : f(z) = const tLiouvilleov teoremt.
 KOMPLEKSNI BROJeVI FUNKCIJE KOMPJ.HKSNIH 'VARIJABLI 593
592
Singularne take. Ako je w = J(z) analitika u okolini take Obrnuto. za po volji odabrano konformno preslikavanje po-
z = a* i ograena u toj okolini. mogua su ova dva sluaja : stoji neka ortogonalna mrea krivulja koj a se preslikava u ortogo-
1) J(a) = limJ(z). U tom sluaj u je funkcija J (z) analit ika na lnu kartezijsku mreu . U primjeru u = 2x Y. \' = X 2y + +
'-'r a

J(; Y'
U samoj taki a. v v y v \ 2
2) J(a) ima drugu vrijednost ili funkc ija nije definiran a u ... --- ,
taki a. Takva taka a je singularna i naziva se uklonjivom singular- . ,
, "- - ... I
I
I
,
,

nom takom zato. to zamjenom vrijednosti J (a) brojem IimJ (z)

I
z .~J \

moemo funkciju nainiti analitikom i u toj tak i a...

%-" .
Ako je funkcija w = J (z) a nali tika u okol ini take z = a,
I
.,,-_...
\
I
"
:
,
W O~
. . ..... _ -- ,~
I ,
l

a nije ograena u toj okolini, on da je taka a singularna taka. bJrav. w u o a j ra li. z , O b rov. w u
pri tome su mogua ova dva sluaja :
SI. 378 SI. 379
1) IJ (z) I ~ CO ako se z pribliava taki a po bilo kojem putu.
Takvu taku a nazivamo potom: U tome sluaju piemo J (a) = CO .
O red u pola vidi na str. 600. (str. 590) ortogonalnost je nar uena ; u primjeru w = z' je sauvana;
koo rdinatne krivulje pre laze u dvije porod ice konfokalnih parabola
2) Kada se z pribliava taki a, IJ (z) I ne tei k ni jednom broju: (sl. 380). U taki z = O imamo w' = O, konformnost je nar uena.
niz J(zJ. J (z,). ... ,f(z. ).... ima razliite limese, ovisno o izboru Prvi koo rdina tni kvad rant prelazi u gornju poluravninu.
ta aka z. kc./c se pribl iavaju taki a. Takvu taku a nazivamo
bitno singularnom takom.
Primjer: funkciju w = _ 1_ taka a je pol ; za funkciju
za z- a
w = e'l, taka O je bitno singularna (vidi sl. 377, b).
Konformna preslilcavanja. Preslikavanje ravnine po analitikoj
funkciji uokolini take z, za koju je w' "" O, ima ova vana svojstva:'
Neizmjerno mali vektori svih smjero va, koji izlaze iz te take :
1) poveavaju (ili umanjuju) svoju duljinu jedan te isti broj puta, ,I
naime I w' I puta (s tanou do infinitezimainih veliina vieg I
reda) i 2) vrte sa za jedan te isti kut jedna k arg w'. Na taj se nain a l ravnina z bl ravmna w
likovi u neizmjerno malom pod ruju preslikavaju u- sebi sline
likove i zadravaju oblik (sl. 378). Tak vo preslikavanje nazivamo SI. 380
konformnim preslikavanjem , Liko vi konane vel iine se izobliuju,
ali se kutovi izmeu dviju krivulja ne mijenjaju (uvanje kuto va, Konformna preslikavanja primjenjujemo u elektrotehnici,
sl. 379). Napose. koordinatne krivulje x = cons t i y = const u hidrodinamici, aerodinamici i drugim oblastima primjene. Dalje
konformnom preslikavanju pretvaraju se u dvije porodice meu (str. 594 i 595) je naveden pregled najee upot reblja vanih konCor-
sobno okomitih krivulja. mnih preslikavanja, zajedno sa erte om on e
Tako pomou anal itiki h funkcija moemo dobiti mnotvo p ravok utne mre e krivulja (izotermna mreta)
pravok utnih sistema krivocrtnih koo rdinata.
Tj. unutar po voljj malenog kruga sa sreditem u la ki a. izuzevi moda
koja se preslikava u kartezijsku pravok uInu
mreu. Crtkano su oznaeni rubovi podruja V
Lrtt}
~
same te take.
koje se preslikava u gornju poluravninu. Pod-
Taj sluaj analogan je uklonIjivoj nrekinutosti funkc ije realne varijable ruje koje se preslikava u kvadra t s vrho-
(vidi na str , 323). vima (O.O), (O, 1), (l , O), (1. I) crno je
U tomo sluaj u mo emo odab rati takav nain pribliavanja z k taki a,
da se f (z ) priblifava p o vo lj i odabran om komplek snom broju. ispunjeno (sl. 381). SL 381

M a t e m a ti k i pri r ua ik - 18
 KOMPLEKSNI BROJEVI JEDN OSTA VNIJA KO NF OR MNA PR ES{.(K AVAN1A
594 595
6. JEDNOSTAVNIJA KONFORMNA PRESLIKAVANJA
Ortogonal na mrea koja se
Fu nkcije i njihova svojstva preslikava II ortogonalnu
Ortogonalna mrea koja SCI kartezijsku mreu
Funkcije i nj ihova svojstva preslikava u ortogonalnu
kartezij sku mreu
y
ct) Kvadrama fu nkcija : w = z' .
a) Linearna funkcija: itava ravnina z prelazi u dvostr uku
ram inu w. Izotermnu mreu ravnine z
" - az + b (a - P"f'>. sainjavaju d vije porodice hiperbola u -
Transformaciju mo em o rastavi ti na "" Xl - YI f ,. = 2xy. Konfcrmnost je na-
ruena za z ..... O. F iksn e take 9U O i 1.
troje: t ... ~r.pt z je vrtnja ravnine za kut q:l.
J - ~ t je rastezanje na p-struke uz odr-
anje slinosti. w ." , + b je pomak para- I
lelan vektoru b. Kao rezultat likovi se
ravnine z preslisavaiu II sebi sline likove. I
a to se zakrenu i pomaknu. Take
U2 I
" _ _ b_ i z. _ oo prelaze samo u sebe . I
l -a
l e) Kvadratni k orijen : w = Vi I
Funkc ija je dvoznana ; itava ra vnina I
b) Inverzija : w = - .
z pres likava sc : I) II go rn ju poturavnlnu, 2) u
z s rad ijvckt orom p i polarnim
Taka donju poluravninu. lzotennnu mreu re v-
kutom cp presli kav a se II tak u s radiivekto- nincz sainjavajudvije pocodicckonfokalnih
rom II p i kutom ( - cp). Transformacija se parabo la sa aritem II Ishodi tu i osima
sastoji od inverzije na jedininoj krunici- i usmjerenim II pozl tlvn om i negativnom
zrca ljenja na os i Ox . Kruloice prelaze II smjeru osi Ox. Kcafcrmnost je naruena
krunice (pri emu se pravac smatra poseb- za z - O. Fik sne take su O i + I.
nim s l uajem krunice sa poJumjerom oo).
Taka O prelazi II oo take I i - 1 ostaju
08 mjestu. Konfcrmnost jenaruena za z - O.

e) Razlomljena linearna funkcija : ej

az +b
w- I:z+-J' f) Logaritam : w = Ln z, y

Transformaciju moemo rastaviti na troje: " = ln P. v -. q: + 2Jm; izotemmu mr eu

I - cz + d(tinearna funkcija). tvore krunice ln" - con st i po luzrake
lj) - ccnst, tj . mrea je palama. Funkcija
I ( 1JlverZlja.
s - ,. ' .. ) ima neizmjerno mnogo vrijednosti; za
&Iav nu vrijednost lcgarttma i tava ravnina
prelazi u prugu omeenu pravcima" ... - Tt z
w - -a + be-ad
- --s (I 'meama ,unk cIJa.
") i , ..,. +n ( u kljuivo po sljednji).
e e
R.a.doml.icna linearna funkcija presl ika va
krunicu II kru nicu (pri emu sc pravac
sma tra ka o spec ijalan s luaj krutcice) ; dvije
take koje zadovoljavaju jednad tbu
az +b . . cl f)
z = -cz +-d os taju na mjestu. Slika 382
Slik a 382

J,," rzijom s obzirom na udanu krunicu polumjera R _nazivamo t rans:

for maciju taaka ra vnine. pri kojoj taka M . udaljena dl .od sred.i~ kruga prelazi = d. = d-;
R'
pd tome ta ka "'f.
prelazi u taku M Take izvan krunice pre laze
u taku M. na utoj pcluzraci OMI (ili njezinom producnjo) na udaljenOSti OM. - u t ake unutar krunice j obrnu to.
 INTEGR..u. 1 U KOMPLEKSNOM POD RUCJU
596 KO~P LEK S~l BROJEVI 597
7. INTEGRALI U KO MPLEKSN OM PODRUCJu Procjena Integrala. Ako je dulji na pu ta AiJ jednaka s i za z na
tom putu apsolutna veliina f(z) nije vea od pozit ivnog broja M
Definicija. Integralo m funkci je kompleksne varijable w = f(z) lIf (z) I -c MJ, onda je
po luku AiJ krivulje na ravnini z (put integracije) nazivamo korn-
pleksni broj koji do bivamo na ovaj nain (sl. 383): l ~f(Z) dZI <:; Ms.

B-f1,,(z,,)
hraunavanJe Integrala. Ako je podintegralna funkcij a f(z) u
. N,lr.) obliku u (x, 'y ) +iv (x , y) i put integracije A
B odreen parametarski
H../z.-.1 sa x = x (I), Y = y (t ), a vrijednos t t za poetak A i kraj B puta
integracije je tA i t B, on da je integral (*) izrae n krivuljnim inte-
gralom funkcija realni h varijabli
Sf( z)dz = Su (x, y) d x -
~ ~
v (x, y)dy + I Sv (x,y)dx + u (x,y)dy,
~

AS AB AS
SI. 383
koje raunamo po pra vilima navedenim na str. 483 i 484.
I) luk ;W dijelimo na n odsjeaka sa po volji odabra nim dje- Nezavisnost IntegraJa od puta. Da integral (*) funkcije kom-
pleksne varijable, definira ne u nekom [ednostruko suvislom" pod-
litima ruju, ne bi ovisio o putu koj i spaja dvije fiksirane take A (ZA)
M, (z,). M , (z,) ... . M,_, (z._,)
i B (z,J, nuno je i dovoljno daje funkcija analitika u tome podruju,
[stavljamo A = MD (z.), B = M. (z.);
2) unutar (ili na rubu) svakog odsjeka M'_IM, po volji
odaberemo taku N, (~,) ;
3) u takama 1;, izraunamo vrijednosti funkcije f(z) i pomno-
imo ih s pripadnom razlikom z, - z,_,
---
(prirastom argumenta);
tj. da je za nju ispunjen Cauchy-Riemannov uvjet (vidi na str. 590).
Ako uz te ispunjene uvjete fiksiramo poetnu taku A. (z.), a krajnju
taku puta integracije M(z) nainimo promjenljivom, ond a je

S f(z) dz =
A,M
F (z ),

4) n dob ivenih prod uka ta f (1;,) (z,- z,_J zbrojimo; pri emu je F' (z) = f(z); funkciju F (z) nazivamo prtmutvnom
funkcijom analitike funkcije f(z) . Primi tivna funkcija ovisi o
5) potraimo limes sume "2./('(,,)' (z,- z,_,), kada svaki prirast izboru poetne take A.; opi oblik svih primitivnih funkcija od
1=1 f (z ) je
argumenta tei k nuli. Ako taj limes egzistira i ne ovisi ni o izbo ru
taaka M , ni o izboru taaka N" nazivamo ga integralom funk cije
F(z) +
e = Sf(z) dz (neodreeni integ ral) .
~

f(z) po luku AR i oznaujemo ga
S f (z) d z. (*)
As
Svojstva. Integral (*) ima ista svojstva kao i krivuljni integral
drugog tipa (vidi na str. 484) : promjenom smjera puta integracije
integral mijenja predznak ; ako Se put integracije rastavi na nekoli~o
dijelova, vrijednos t integrala jednaka je sumi integrala po poje-
din im dijelovima.
K o mpleksni broj u zagra da ma iza oznake take jednak je vrijednosti kom
pleksne varijable koju prikazuje ta. taeka.
Neodreeni integrali eleme ntarnih funkcija kompleksne va-
rijable raunaju se po istim formulama kao i integrali istih funkcija
realnih varijabli.
Os novna fonnula integralnog rauna. Integra l (*) analitike
funkcije f(z) jednak je p rirastu primitivne funkcije pri prelazu
od poetne take puta do konane :
S f(z )dz = F (z.) - F(zA)'
As
O jednostruko suvislom podruju vidi na str. 328. U slueaju vUestruko
suvislo, podruja uvjet moe biti i neispUD.ien.
 KOMPLEKSNI BR0 1EV1 RAZVOJ ANAun~m ' PUNK ctlA U REDOVB POTENCIJA 599
598
Integral po zatvorenoj krivulj; C funk cije f (z) koja je analitika Cauchyjevim formulama moemo izraunati i vrijednosti nekih
za itavo jednostruko suvislo podruj e ogranieno tim putom odreenih integrala,
jed nak je nu li (Cauchyjev teorem) : ako to podruje ima singularnih Primjer: Uzmimo dajef(z) = tr (funkcija analitika na itavoj
taaka, integral raunamo po teoremu residu a (vidi na str. 601).
ravnini), a put integracije C j e krunica sa sreditem u z i polu-
Na pose za funk ciju f (z) = _ 1_ , koja ima jedinu singularnu mjerom r (njegova jednadba je 1;; = z + re~, vidi na str. 586) ;
z- a po posljednjoj od formula (iC ) tada dobivamo
taku z = a, integral po zatvorenoj krivulji koja okruuje tu taku
u smislu supro tno m gibanju kazaljke na sat u (sl 384) jest
n! f e~ n! f
",~ 2n

e> +r<t<p . ""

f~ = 2",;. tr = 2",i (l; _ zr ' dl; = 2lt; r ft +l el<p(ft + II Ire lI<p =
Z- D e !;l -=O
e Dt
Cauchyjeve fonoule. Ako je funkcija f (z) analitika u nekom = ~f eZ + r cos :;> + l'Iin lp- in :;>dm
jednostruko suvislom podruju, onda su. njena vrijednost u bilo 2ltr" T'
kojoj taki z tog podruja, a takoer i vrijednosti njenih derivacija o
ma kojega reda, izraene vrijednostima te funkcije po zatv orenoj oda kle je
krivulji C, koja okruuje tu taku (sl. 385), ovim Cauchyjevim.
f ormulama 2nr" = f
2"
eJCOS ql + I(rsin cp -~) dlP
f 1
(zl = 27<;
Jfro l; _ z dl;,
I J rc:
f .(z) = 27<; it=-- z)' dl;.
-~
II!
O
=:a

Dt 2"
S ,fccs"' (cos (rsin <p - n<p)]d'Il +; S ,fccsq>[sin (r sin ",- n<p)]d<p.
f fro f
=
rc z) -- 2
27<; (l; - z)' d"~, . .. . f "" () nl
z -- 2lt; (l; _f(!;) d"
z)"+I ~ ,
O O

~
Kako je imagin arni dio jednak nuli, dobivamo vrijed nost integrala
e e

.
21<
gdje je 1;; varijabla integracije. a integracija se vri po putu C u smislu
s u p r o t n o m gibanju kazaljke na satu. J ,fccs q> cos (r sin <p - n<p) d", = 2:~
o
y y

o x
.. RAZVOJ ANALITICKrn FUNKCIJA U REDOVE POTENCIJA

TayJorov red. Svaka funkcija f(z), analitika unutar nekog

kruga sa sreditem a, moe se u svim takama unutar tog kruga na
jednoznaan nain izraziti II obliku reda potencija

...L:
SI. 384 SL 385 SL 386
f(z) = c. (z-a)';
Ako je funkcija f(z) analitika II itavom dijelu ravnine koja
se nalazi izvan zatvorene krivulje C. onda su vrijednost f (z) i vri- gdje je koeficijent razvoja c. kompleksni broj odreen formulom
jedn osti njenih deri vacija u po volji odabranoj taki z tog podruja
(sl. 386) izraene tim istim formulama (*). ali se integracija vri I"" (a)
II smislu gibanja kazaljke na sato C. ce ~1i'I'
600 KOMPUKSNT BROJEVI RAZVOJ AN ALm CKIH PUNKClJA U IlEDOVB POTE.."ItCDA
601
Tako je 3) Ako red (* ) ima neizmjerno mnogo lanova s negativnim
['(a) I " (a) potencija ma od z - a, onda je taka a bi/no singularna taka (vidi
/(z) = / {aH 1 (z - a) + "21 (z - a)'
- 1- + ... na str. 592).
U sluaju 2) i 3) koeficijent e., za (z - at' u Laurentovom
... + /""(a)
- n.,- (z -
+. .. iTaylorov re). redu nazivamo residuumom funkcije Jez) u taki z = a.

Razvoj funkcije er, sin z, cos z, sh

vidi na str. 582 j 583.
a)
Z, ch z u redove potencija .
Residuum l
/(z),.. = 21ti
J1<0 dl;.
e
Laurentov red. Svaka funkcija /(x), analitika
unut ar neko g Teorem residua. Iz definicije (* *) izlazi ovaj teorem, pomou
vijenca izmedu dvije koncentrine krunice sa sreditem a', moe koga moem o izraunati integral po zatvorenoj krivulji koja
se na jednoznaan nain izraziti u obliku reda potencija okruuje singularnu taku (str. 598): integral
c. +
e. (z - a) e, (z - a)' + + ... S/(z)dz
~ ...+ e. (z - aY' + ... e
f(z) =..~e. (z - a)' =
l . . + e (z _ at' + e... (z _ at' + .oo
.. . + e.. (z - a)-+oo . {*l
(Lauren/ov re). gdje su koeficijenti razvoja e. kompleksni broje vi
funkcije /(z), koja je analitika u itavom jednostrukom suvislom
podruju unutar zatvorene krivulje uzete u smislu suprotnom gi-
banju kazaljke na satu, izuzevi u konanom broju taaka a..
odredeni formulama a, . . ., a. (sL 387), jednak je produktu 21tisa sumom residu.. u svim
tim singularnim ta kama
e. = J
2~i (~ - a).... ' /(~) d~ (n = O, l, 2, .oo) S/ (z)dz = 21ti[Res/(z)"". + Res/(z),.., + oo. + Res/(z),... ].
e e
(C je neka zatvorena krivulja unutar vijenca, koja o kruuje taku a Residuum za pol m-tog reda moemo izraunati po formuli
u smislu suprotnom gibanju kazaljke na satu).
S ingularne take. Ako je funkcija /(z) analitika u okolini
Res/(z)"" = (m _I l)! d.....' [f(z) (z - a)m]
dz"" I (I)
"',
take a", onda karakter take a odreujemo po obliku razvoja
funkcije u Laurentov red (*) u okolini te take na ovaj nain: Ako je f( z) = ~{~ , gdje su CP (z) i ';'( z) funkcije analitike
l) Ako red (*) ne sadri lanove s negativnim potencijama u taki z = a, a a je jednostruki korijen (vidi str. 158) jednadbe
z - a (e. = O za n < O), onda Laurentov red prelazi u Taylorov tjJ (z) = O [tj. tjJ (a) = O, ';" (a)' ~ 01, onda je taka z = a po l (prvog
red"' ; funkcija/(z) je analitika i u samoj taki, ako je [(a) = CO reda) funkcije /(z), i formula (l) daje
ili je a uklonjiva singularna taka. CP (Z) ] CP (a)
2) Ako red (*) ima konaan broj lanova s negativnim poten- Res [ tjJ (z)' '"" = <JI' (a) (2)
cijama od z - a (e.. ~ O i svi e. = O za n < m < O), onda je
taka a pol (vidi str. 592) funkc ije Jez) (pol m-tog reda). Ako je a m-struki korijen jednadbe <JI (z = O) [tj. <JI (a) =
= ';" (a) = . .. = ';'<m-1l (a) = O, <JI""' (a) ~ Ol, onda je taka z = a
Polu mjer unutarnjeg kruga mote biti jednak nuH i tada vijenac prelazi pol m-tog reda funkcije/Cz).
u krug iz koga je izuzeta jedna t aka - njegovo sred ite,
.. Vidi opasku na str. 592 . Primjena pri raunanju odreenih integrala. Pomou teorema
. . . :NjeQ.i koefic ijenti II tome sl uaju.. na os novu Cauchyjevih formula (str. residua moemo nai neke odredene integrale funkcija realnih
598 ), jesu
l S . - - -o
I "" (a)
varijabli. Ako je Jez) funkcija analitika u itavoj gornjoj polu-
C. - - . ( ~ - a)"""l/ (n d , ravnini Ukljuivi i realnu os, s izuzetkom konanog broja singu-
2':'tl II I
e larnih taaka a" a., oo . a., Oo ., koje lee iznad realne osi (sl. 388).
602 . - KOMPl.EKSNl BR01EV1

y
y

TI. VEKTORSKI RAtuN

SL 3S7 A. VEKTORSKA ALGEBRA I VEKTORSKE FUNKCIJE
SKALARA
a nula je viestruki korijen jednadbe f(!) = O. ~iestrukosti 1.0SNOVNIPO~OVl
m ;;. 2. ond a je z
+00
Skalame i vektors ke veliine. Veliine kojih vrijednosti moemo
izraziti pozitivnim ili negativnim brojevima (skalarima) nazivamo
S[(x) dx = 2r.iL Resf(z)z_._
-oo ,... ,
(*) skalarnim (masa. temperatura, rad itd.); veliine pak kojih se vri-
+00 jed nosti odreuju kako dimenzijama, tako i smjerom u prostoru.

f (I::
nazivamo vektorskim (sila. brzina. ubrzanje, napetost elektrikog
Primj er : Izra una] integral i magnetskog polja itd.) i moemo ih predoiti vektorima.
xl)'"
-oo Vektor je odsjeak (sL 389) koji ima odreenu duljinu i smjer
Jedn adba f (!) = .I I _ ( ... +
x* I)' =O ima estero- (oznake su ,w. a. b. e, ponekad a.
b, C: ili a, b. C) . A je
poetak, B je kraj ili iljak vektora; duljina vektora a (modul ili
x (1 + xl)' ..- apsolutna vrijednost) oznauje se sa a ili I a I. Nulvek tor (O) je
vektor kojemu se poetak i zavretak podudaraju; njegov je modul
struki korijen x = O. U gornjoj poluravnini funkcija w = (I ~ ZZ)' jednak O. a smjer neodreen. Dva vektora. a i b. smatra mo j ednakim
ako su im moduli j ednaki i ako se podudaraju u smjeru (tj. vektori
ima jedinu singuJarnu taku z = l. koja je pol treeg reda. koji su paralelni i orijentirani u istu stranu').
Po formuli (I) dobivamo

R es (I
I
+ ZI)',., = 2! dz '
[(Z+- i)']
I d'
(I zI)' ..,' A/B
d' (Z-l)' d' SI.3S9
Izraunamo li d z'+ I z' - dz ' (z + it' = 12 (z + it'.
dobivamo ~olineamJ vektori su paralelni s jed nim te istim pravcem.
komp'/pnarni su paralelni s jednom te istom ravninom. Meusobno
Res (I +Iz'):", = 6 (z + ',J
')_' = ("lJ)'
6 3 .
= - 16 I . supraIn; vektori jednaki su po duljini i suprotnog smjera : AB = a
U skladu s formulom ( *) izlazi
i BA = - L Jedinini vektori SU oni kojima je modul jednak I;
+00
jedinini vektor, kojemu se smier podudara sa smjerom vektora a,

f
-ee
f(x) dx = 2"i ( - :~) prema ev oj definiciji vektor 10 ne mijenja aleo aa prenesemo paralelno
samom se bi. tako da poetak padne II po volji odabc:rivu taku prostora. O vakvi
vektori tvore sis tem ~lobodniJI vektora. U nekim pitanjima mehanike razmatraju
.., vektori kojih je poeetak prievrtcn u odreenoj taki prostora (sis tem ,"~Q/lih
Vidi na str. 15S. vektora) ili IC mole prenijet! samo u one take koje Ide na pravcu dU! amjera
Jednadlba (l +z')' - o Ima dva trootroka korijena : I i -~ vektora (s istem kliznih vektora)
 VEKTOR SKI RA-CON
604
oznauje se sa aO i naziva orlom tog smjera. Vektor a mo emo
izraziti u obliku: a = a aO, gdje je a modul vektora a. Jedinini
vektori koji imaju smjer pravokutnih koordinatnih osi Ox, Oy.
Oz (u smjeru porasta koordinata)" oznauju se sa I, j, k (sl. 390).
Radijvektor take. Vektor OM kojeg se poetak podudara sa
ishoditem, a kraj se nalazi u taki M (vidi sl. 390) potpuno odreduje
tu taku i naziva se radijvek torom take M (oznauje se sa rl.
Ishodite O u tom se sluaju naziva polom .
OSNO VNI POJMOVI
605
Po volji od abrani vekto r a moemo jednoznano rastaviti na
zbroj triju vektora, koji su paralelni trima zadanim (nekompla-
namim) vektorima u, v, w (sl. 392, a)
a = a n.+ ~v + y w; (**)
sumande exu, ~v, rw nazivamo komponentama, a skalarne faktore
ex, ~ , y koeficijentima tog rastava. Vektore koji su paralelni s jednom
ravninom moemo predoiti u ob liku a = au + !>v, gdje su u
i v dva zada na nekolinearna vektora (sl. 392, b).

z Hr-,r,z)
eh ~C.
~
x'
SI. 390
A0EA~
al F
sr. 391
bl al
V?
sr. 392
l:6 bl

Linearne kombinacije vektora. Zbroj nekoliko vektora a , b, Koordinate vektora, Pravokutne Descartesove ko ordinate, Su-
e, . .. , e je vektor f = iF. koji zatvara poligonalni potez ABCDEF, glasno formu li (* *) svaki vektor AH = a u prostoru moe bili
sastavljen od sumanda vektora (sl. 391, a) ; zbroj dvaju vektora jednoznano rastavljen na zbroj vektora paralelnih jedininim
vektori ma i, j i k (vidi str. 603)
AB = a i AD = b (sl, 391, b) je vektor AC = e, tj, dijagonala
paralelograma ABCD. Osnovna su svojstva zbroja a = axi a,j +
atk; + (I)

a + b = b + a, (a+ b) +e = a+ (b+ e), la+ b l < l a 1+ [b], SkalareQ .1" aJI i a: nazivamo pravokutnim Descartesovlm koordina-
tama vektora a u sistemu l, j i k ; to sc biljei ovako
Razliko m a - b nazivamo zbroj vektora a i - b (dijagonala a'{a.. a" at} : (2)
DB na slici 391, b) ; a - b = a + (-b) = d; svojstva razlike :
a - a = O (nulvektor), I a - b J > J a I- I b J, z

Produk t skalara i vek tora (aa ili aex) nazivamo vektor koli-
nearan s vektorom a; njegova je duljina jednaka I a I a, a smjer
se podudara sa smjerom a za ex > O i suprotan je za a < O; svojstva
tog su produkta o'
k "rl
exa = aa, a~a = !>exa, (ex + ~) a = exa + (ja,
ex (a + b) = a a + ex b. o j
y
Linearna kombinacija vektora a, b, . .. , d s koeficijentima
"
S I. 393
a. ~, ... , II (ska1arnim) je vektor
k = exa+ !> b+ ... + Ild. (* ) oznaka (2) je ekvivalentna oznaci (I). Pravokutne Descartesove
koordinate vektora su projekcije tog vektora na koordinatne osi
u ovoj glavi je primijenjen desni sistem koordinata (vidi str. 246). Ox, os i Oz (sl. 393).
 MN02ENJE VEKTORA
VEKTORSKI RACUN 607
Vektorski produkt vektora. Vektorsk im produktom vektora
Pri paralelnom pomaku vektora njegove se koordinate ne a i b (oznauje se sa a X b ili [abD nazivamo vektor e kojemu
mijenjaj u. je duljina jednaka ah sin q> (tj. jednaka je povrini paralelograma
Koordinate linearne kombinacije nekoliko vektora jednake S\l konstruiranog na vektorima a i b kao stranicama) i koji ima smjer
isto takvim linearnim kombinacijama koordinata tih vektora ; iz okomit na a i b, i to tako da tri vektora a, b i e tvore desnu troj ku
vektorske jednadbe (*) izlaze tri skalame jednadbe (tj. ako sva tri vektora a, b i e imaju isti poetak, tada najkraa
vrtnja od a do b, uz pretpostavku da promatra gleda sa iljka
k, = <Xa, + ['b, + ... + &i.. } vektora e, ima obrnuti smisao vrtnje kazaljke na satu, vidi sl. 395).
k, = Ota, + ['b, + oo, + &i" (3)
k, ~ Ota, + ['b, + oo. + &i,.
Napose, za koordinat e zbroja ili razlike vektora e = a b
dobiva mo
~ = ~ ~. ~ =~ ~
Descartesove pravokutne koordinate radijvektora r
M (x, r, z) jednake su koordinatama te take
~ =~ ~ (4)
take
LL a
51. 394 Sl 395
rz = x, r, = y, r = z ; r = xi + yJ + zk.
Svojstva vektorskih produkata
Afine koordinate. Kao poopen]e pravokutnih D escarteso vih
koordinata vektora dobivamo njegove afine koordinate u sistemu ab = ba (zakon kornutacije), ali a X b = -b X a (pri zamjeni
eh Ct, ea; a', a', a' su koeficijenti rastava vektora a u smjeru triju faktora vektorski produkt mijenja svoj smjer u suprotni) ;
zadanih nekomplanamih vektora eh e, i e.
o: (ab) = (aa) b i o: (a X b) = (u b) (2:lkon asocijacije s
a = a'e , + a' e, + o'e. (1')
obzirom na skalami faktor 0:);
X

ili u ekvivalentnom pisanju

a {a', 0' , o' }*. (2' )
a (bc) ~ (ab) e i a x (b e) ~ (a
vima ne vrijedi zakon asocijacije);
x X b) X e (u ovim sluaje

Formule (l ') i (2') prelaze u (1) i (2) za e, = l, e. = j i e, = k.

Analogno, za koordinate linearne kombinacije vektora (*) i za a (b + e) = ab + ac i a x (b + e) =a X b + a X e (zakon
distribucije) .
zbroj ili razliku vektora (4) vrijede formule
ah = O, ako je a l b (uvjet okomitosti vektora) ;
k ' = <Xa l + ['bl + . oo + ad', }
k' = <Xa' + ['b' + oo ' + ad', (3') a x b = O, ako je a /I b (uvjet kolineamosti vektora).
k' ~ <Xa' + ['b' + . oo + &1' ;
aa = a' = 0', ali je a X a = O.
~ =a' ~ ~ = a' ~ ~ ~a' ~ (4')
Linearne kombinacije vektora moemo mnoiti kao skalame
polinorne, s tom raz likom da za vektorski produkt izmjena faktora
1. M N02.ENJE VEKTORA (na primjer pri stezanju istovrsnih lanova) mijenja predznak.
Skalami produkt vektora. Skalarnim produktom vekto ra a i b
(ozna ujemo ga sa ab) naziva se skalar odreen jednadbom ab = Primjeri: 1) (3a + Sb - 2e)(a - 2b - 4e) = 3a' + 5ba-
= ah cos q>, gdje je q> kut izmeu vektora a i b, pomaknut ih tako - 2ea - 6ab - lOb' + 4eb - l2ae - 20bc + 8c' =
da imaju zajedniku poetnu taku (sl. 394). = 3a' - lOb' + 8c:' - ab - l4ae - l 6bc.
Gornje indekse ne smijemo po~t i s ek.sponentima potencija, Takvo 2) (3a +Sb-2e) x (a-2b -4e) =3a xa+Sb Xa-
oznaivanje koeficijenta. podesno je zato Ito su aka1ari al. oi, a' k.ontravarijantne
koordin ate vektora a (vidi str. 612). - 2e X a - 6a X b - lOb x b + 4e x b - 12a X e -
 VEK1 0RSKI RA(;UN MN02.EN1E VEKTORA 609
608
- 20b X e + 8e X e = O - 5a X b + 2a X e - 6a X b + 0 - tada je za izraunavanje skala mog produkta
- 4 b X e - 12a X e - 20b X e + O = -Il a X b- lOa x e - ab = a'LIe,e, + (rb!e.e, + .rb'e,e, + (a'b' + a'b') e,e, +
- 24b X e = II b X a + 10 e X a + 24 e X b. + (a'b' + a'b') .... + (a'1JI + a'b') ..e, (A)
Viestruki vektorski produkti . Dvostruki vektorski produkt ili vektorskog produkta
a X (b X e) je vektor komplanaran sa b i e, koji moemo izraunati a x b = (a'b' - a'b') e, X e, + (.rb' - a'b') .. X e, +
po formuli
a x (b X e) = b (ac) - e (ab).
+
(a'b' - a'b') e, X e, (BJ
(jer je e, X e, =e, X e, =e, x e, = O)
Mjeoviti produkt (a x b) e je broj koji je jednak volumenu
paralelepipcda, konstruiranog na vektorirna a, b i e, uzetom s pred- nuno znati iznose produkata parova koordinatnih vektora, tj. za
skalami produkt est brojeva (metriki koeficijenti)
znakom + , ako a , b i e ine desnu trojku i predznakom >>- ako
ine lijevu trojku (vidi naprijed). Zagrade i znak mnoe nja kod Kn = c1eb Kaa = Ctl1, Ifa. = eae.,
mjeovitog produkta obino izostavljamo : (a x b) e = abc. {!t t = ete. = eaeh gli = eaes = esc" Ku = eset = eleS:
abc = bea = mb = -aeb = -bae = - eba (zamjena dvaju
a za vektorski produkt tri vektora (reciproni vektori s obzirom
faktora mijenja predznak mjeovitog produkta: ciki ika zamje na
na e.... i e,l
svih triju faktora ne mijenja predznak).
e' = D (.. X e,), e' = D (e, X eJ, e' = n (e, x ..),
Formule za sloene produkte gdje koeficijent n, koji je jednak reciprono] vrijednosti mijeanog
(a X b) (e X d) = (ac) (bd) - (bc) (ad) (Lagrangeov identitet) produkta koo rdinatnih vektora
ae af ag n = .,11,l 11,'
abc ' efg = be bf bg
ce cf cg uvodimo radi pojednostavnjenja daljnjih formula.
Izraavanje produkata u pravokutnim DescartesovIm koordina-
tama . Ako su vektori a, b i e zadani u pravokutnim Descartesovim Tabliceprodukata koordlnatnih vek tora
koordinatama Vektorski produkt
Skalam i produkt multiplikato ri
a {a.. a" a,}, b {bz, b" b,}, e {Cz, e" e.},
tada pro dukte vektora izraunava mo po ovim formulama
Skalami produkt ab = axb, + a,by + a,b,. (I)
l e. l e,l e. I c. I c, I e.
e, gll g" gli e. O e'/D -e'/D
Vektorski produkt - - - -
a X b = (ayb,- a"',) i + (a,b, - a, b,) I + (o,b, - a,b,) k = e, Ku gu gu e, - e'/D O e' /D
i j k - -- -- --
- a,
b,
a, a,
b, b,
(2) e, g" Ku gu
(gkl = lli.)
e, elin - e'/n O I
a.z a, Q z U pravokutnim Descartesovim koo rdinatama (e. ~ i e, ~ j
(3)
Mjeloviti produkt abc = b, b, b, es - k) metriki koeficijenti su o vi: , .
C;r. C~ Cz

Izralavanje produkata u afinim koordinatama. Metriki koef i- 6u :::::z gli - Zu - l

cijenti i recipro ni vektori. Ako su poznate afine koordinate dvaju en = 811 ~ gl!. = O
vek.tora a i b II sistemu eh et:, e, 1
(I = - = l '
a = a'c, + cfe, + .re.. b = b' e, + b'.. + b'.., ilk '

~8tematiki prirun ik - '59

 VEKTORSKI R AU N M N02. E ~J E VEK TO RA
610 611
Reciproni vektori el = i, eS = j, r:' = k podudaraju se s Vektorske jednadbe
koord inatnim vektorima, a tablice produkata imaju oblik X je nepoznat vektor, a, b, e, d su poznati vektori.
Vektorski produkt x, Y. z su nepoznati skalari, ll, ~, y su poznat i skalari
Skalami produkt multiplika tori
Jednadba Rjeenje
I i I 1I k l) x +a =b x = b-a
i l O OI i O k - I
-- - - -- -- -- - - -- 2) =a X = -
a
j O l O j -k O i XIX

- - - - -- - - -- - - - - -- 3) X8 = ~
"
Jednadba je neodreena . Ako
k O O l k j - i O
sve vektore x koji zadovoljavaju
tu jednadbu prenesemo tako da
Skalami produkt U koordinatama. U skladu s formulom (A) imaju zajedniku poetnu taku,
vrijedi tada e njihovi iljci leati u
) )
ravnini koja je okomita na vek-
ab = L L Km' a'" ti' = K"~ a" b~. (I " ) tor a. Jedna dbu 3) nazivamo
"""' I "...1 vektorsko mjednodbom teravnine
za pravokutne Descartesove koordinate formula (1") prelazi
u (1) na str. 608. 4) x X a = b (b..L a) , Jednadba je neodreena. Ako
sve vektore x koji zadovoljavaju
Vektorski produkt u koordinatama. U skladu s formulom (B) tu jednadbu prenesemo tako da
vrijedi imaju zajedniku poetnu taku,
el eZ e 3 tada e njihovi iljci leati na
J a' a' a' = _ 1_ [(a'b' - a'b' ) e' +
a Xb = - - pravcu koji je paralelan s vek-
eleJe, b' b' b' e,e,e,
torom a. Jednadbu 4) nazi-
+ (a' lJl - a'b') e' + (a' b' - a'b ') e'l . (2") vamo vektorskom jednad/ba m
tog pravca
za pravokutne Descartesove koordinate form ula (2") prelazi
u (2) na str. 608. 5) {xax xa =b
= lX
(b ..L a) x = -
a~ +- a --X b
Mje ovltl produkt u koordinatama je a'
al a' a' ~(b x e) + [3(e x a) +y (a x b)
abc = b' b' b' l! c (3")
6) ra =~~
xb =
x abc --- =
c' c' = :xa + ~b + yc, gdje su ;, b,
xe = y
za pravokutne Descartesove koordinate formula (3") prelazi vektori reciproni s obzirom na
u (3) na str. 608 a. b i e (vidi str. 608)
Posljed nji d io jednad be (I ") skraeno je pisanje zbro ja uzeto iz t~nkog dbe ade abd
rauna : umjesto cijeloe, zbroia napisan je jedan njegov ti pini .~. pn emu se x = -i IiC ' Y ~ abc ' z = abC
podrazumijeva da indeks koji se u tom lanu dva puta susree (Je~ p ut gore:
a dru&i put dolje) i koji je oznaen grkim. slovom (iNh kJ zbra}QIVQ). prola zi
sve vrijedoosti od 1 do 3. Na taj je nain 8) d - x (b x el + da db de
ga$a'Ja - Il1 Q1/r + Kuplb' + g l.albl + ' lIallr + gua'bI + lln a'b' + + y (e X a) + z (a X b) x = ati . Y = abC' z = abC
+ In a'b + , ..o-b' + l ua'lI.
l
 GEOMm'RlJSKE PRlt.UE NE VEKTORSKE ALG EBRE
612 VEKTOR SK I RA CUN 613
3. KOVARIJANTNE I KONTRAVARIJANTNE KOORDINATE VEKTORA
DefinlclJe. Afine koordinate a', a', cf vektora a u sistemu ~

Ch e, e, definiramo formulom 'E"

'e" -" - :O'
a = alel + a!e2 -J- aSc3 == alXex- , O; ~...oQ""
Nazivamo ih takoer kontravarijantnim koordinatama tog vektora, '6... t:j.... ...t:J~
+
:O'
za razliku od njegovih ko varijantnib koordinata koje su koeficijenti _OI oo
._ -
~+
rastava vektora po trima vektorima et, e', et, recip ronim s obzirom
na eh e.. e, (vidi str. 608). Kovarijantne koordinate vektora a
"E ....E
. . .- I....~' .+ ~"'...t::J"
+~ N'
ozna ujerno sa ah aJ i Q 3 c2~ f:j"'J!
1;3-"-.0""
rJ'
-et ....'
+" +
t:,)
"
a= alel + a.e + Q3e3 =
2
Q(xe
lX
. '" ~
St +
l;3
--
.. ...Q..
't':31(..r::.... ~...
.... .+
_ _ _ o

U sistemu pravolcutnih Descartesovih koordinata kovarijantne " N,,'

e u
"',,"'" +
OI '"
koordinate vektora podudaraju se s kontravarijantnirn. '6~ ";:.. II
Izraavanje koordinata pomou skalarnih proukata . Kovari- sO
o e
II ~ ...JS ::..
N<:i'
r::~~'"
jantna koord inata vektora a jednaka je skalam om produktu tog
vektora s pripadnim koordinatnim vektororn
~ .-
s " ~ II
";:..

a l = aeh D:! = aCt, Q3 = ae, . (a) """o

:>
II o-
.,
Kontravarijantna koordinata vektora a jednaka je skalarnorn
produktu tog vektora s pripadnim recipronim vektorom
~
o. '" ou
:l
al = ae' , a2 = ae", cr = ae 3. (b)
.. ....
~

-
za pravolcutne Descartesove koordinate formule (a) (b) se
podudaraju
ax = ai, ay = aj, a, = ak.
Izraavanje skalarnog produkta pomou koordinata. Formula (l " )
es
""'"
~"3
BE
~
-.o
.
x
-u
.
.o
-
~ l~ r
1 .0

na str. 610 izraava ska lami produkt dvaju vektora pomou nji- ....... II - II
II
e-
hovih kontravarijantnih koordinata. U kovarijantnim koord ina- ~s. II
tama njoj odgovara formula ab = Ka~aa a~ , " '"
::..
8'"
gdje su g"'" = e"'e!' metr iki koeficijenti u sistemu recipron ih
vektora ; oni su povezani s koeficijentima Kmn ovim relacijama:
(_ I) m.. A m"
gmn = , u
Ku Kn 8 13 OI ._
.o ~ .-

8 21 g n g'3 E OI ] . oCA
Cn Ks'/. Cu
:> .... ~
o e
cl>
'" .- '"
0.",
..2 e
gdje je A"" minor determinante u nazivnilcu koji dobivamo nakon
izostavljanja retka i stupca u kojem se nalazi element Kmn'
'N
OI
ee "o o
'" ..2 ..
i! o "".
. ~

Ako je vektor a zadan pomou kontravarijantnih koordinata,

Z o
,;;; ]o. .-"...'" '" e
0.'"
:l
u
II b pomou kovarijantnih, tada je njihov skalami produkt jednak C '~ ~
:>
OI
"
b u l::
.~
i analogno
ab = a'b , + a'b, + a'b, = aaba ...
'"
.9 .9 '"
~
... eo
~ ""
Et:
.3
-"
ab = aaba. "
cl
"" >
o ....
~
Vidi napomenu na str. 6 10.
 VBKTORSKI RAetJN SK..4.LARNO POUE
614 615
5. VEKTORSKA FUNKCIJA SKALARNE VARIJABLE PnIvi1a diferendranja vektora
Definicija. Varijabilni vektor a nazivamo vektorskom funkci- d da db dc
jom skalarne varijable I ako svakoj vrijednosti I odgovara odredena dl (a+ b + e + ...) = dl + dl + dr + ...
vrijednost vektora a.
d dip da
Oznaka: a = f(l) dl (ea) = dl a + <p dl (<p je skalama funkcija od r)
Koordinatno zadavanje vektorske funkcije
d da db
a = a.i + aJ + a,k, dl (ab) = dl b + a dt .
sastoji se u zadavanju triju skalarnih funkcija jedne nezavisne d da d b (faktore ne smijemo izmije-
varijable dl (3 X b) = dl X b + a X dl niti, vidi str. 606)
a. = J. (I), a, = /, (I), a, = /, (I) .
Ako predoimo varija bilni vekto r u obliku radijvektora
~a [<p (I) = da . d<P.
dl dip dl
r = I' (r) take M, tada pri promjenlj ivom I taka M opisuje pro-
stornu krivulju (sl. 396), tzv. hodograf vektorske funkcije; u ko- Ako je r jed ini ni vektor, tad a je r :~ = O (tangenta je
ordinatama se on zadaje sa tri jednadbe
okomita na radijvektoru, hodograf je sferna kri vulja).
x = x (I), Y = Y (r), z = z (t); r = xi + yJ + zle.
Taylorov red za vektorske funkcije
da h' d'a '1" d"a
a (t + h) = a (r) + h dl + '2 dl ' + ...+ nl dl" T .. .

Konvergencij a ovog reda ft bilo kojeg s vektorskim lanovima)

o odreduje se isto tako kao i konvergencija reda s kompleksnim la
novima (vidi str. 581). O razvoju vektorske funkcije u Taylorov
red ima smisla govoriti samo tada, kada taj red konvergira.
SL 396 SL 397 D iferencijal funkcije a (I) je definiran jed nadbom
Derivacija vektorske funkcije a = f(r) da
da = dl . !il.
da = lim f (I + !il) - f (l)
dr At _O !it
B. TEORIJA POUA
predstavlja novu vektorsku funkciju od I. Geometrijski smisao do-
rivacije radijvektora : :~ je vektor'koji tangira hodograf u dotinoj 6. SKALARN O POWE
Funkcije take. Skalama veliina U, koja poprima odredene
taki (sl 397); duljina :~ ovisi o izboru parametra I. Ako je I vrijednosti u svakoj taki M prostora, naziva se skalarnom funkci-
jom fotke ili skalarnim poljem U = U ( M) (na primjer polje tem-
vrijeme, tada funkcija r (I) odreduje gibanje take M u prostoru, perature, potencijala, gustoe u nehornogenoj sredini itd.). Polje
a ~r po veliini i po smjeru brzinu toga gibanja. Ako je I duljina moe biti odredeno pomou skalarne funkcije vektorskog argu-

luk~ hoografa (od neke njegove take do M), tada je I:~ I = I.

menta r (radijvektora take M uz izabrani polO, vidi str. 604)
U = U(r) . (l )
616 VBKTOK8KIRA.CUN SKA LAR.NO POUII
617
Polje koje je definirano samo za take neke ravnine nazivamo za razliite const - ~o, U" .U!, .. . dobivaju se razliite plohe ;
ravninskim" . kro z ~vaku tak~. polja prolazi jedna takva ploha (osim za ta k e
Centralno i aksijalno polje. Ako funkcija poprima jednake u kojima funkcija U nije jed nozna no
vrijednosti za sve take koje se nalaze na istim udaljenostima od definirana).
nekog centra C (rJ, tada se polje naziva centralnim ili sfern im . Primjeri : I) za polje U = cr =
U zavisi samo od uda ljenosti CM - r, na primjer; U - r (udalje- = e.,x +e,.JI+ e,z nivo-plohe su paralelne
nost take od pola), U = ~ (polje koje izraava osvijetljenost u r~vn ine. 2) za polje U = x' + 2y' + 4z'
. r " n1 ~o.-pJohe su slini i sl ino smjeteni elip-
svakoj taki
pri centralnom izvoru svjetla), openito soidi.
U = f (r). (2) ~ivo-plohe centra lnog polja su kon-
Ako funkcija prima jed nake vrijednosti za sve take koje se nal aze centrine ~ugle, ravnine nivo-plo he aksi- 51.398
na jedn akim udaljenostima od nekog pravca (osi polja), tada polje jalnog polja su koaksijalni valjci.
nazivamo aksijalnim ili cilindarskim.
Polje zadano U koordinatama. Ako odred imo taku M njezinim
koordinatama (Descartesovim x, y, Z, cilindarskim p, cp, z ili sfer- y . / 234 /

!J,~
nim r, 0, cp. ' ) dobi vamo skalam o polje (I) u obliku funkcije triju
varijabli
U = <)l (x, y , z), U = 'y (p, 'P, z) ili U = X (r, 0, cp), (I a)
a za ravninsko polje u vidu funkcije sa dvije varijable (u Descar-
tesovim ili pol arnim koord inatam a)

~'(#'
V = <l> (x, y) ili U = '!" (p, <p) (I b)
(funkcije V u (l al i (I b) uzimamo da su jed noznane i neprek inute
posvuda, osim za pojedine take, krivulje i ravnine prekinutosth,
Izraavanje centralnog polja u koordinatama"
V ~ VOI);. + y' + z) = U( p' + z') = U (r), (2a)
al
aksijalnog U = V (II x' + y') = V (p) = U (r sin 0); (3) bl
y
za izuavanje centra lnih polja najzgodnije su sferne, a za aksijalna
cilinda rske koordinate.
Nivo-plohe I nivo-lJnije. Take za koje funkcija (l) prima jednu
le istu vrijednost V = con st, (4)
tvore u prosloru nivo-plohu, kojoj jednadba u koordinatama glasi
V ~ 11> (x , y ,z) = const , V = 't' (p, 'P, z) = const ,
V = X (r, 0 , <p) = const. (4a)
Po nekad ravniDskim poljem nuivamo polje defu:1irano %oi take prost ora
koje Ima svojstvo da za sve take bilo kojeg pra\'Ql, parajeInog nekom smjeru
proetor a, funkcija U ima istu w ijednost. Tak"VO Je polje ispravnije nazivat i plan--
PQN1t!I!lIm : niqovo sc prousvanje svodi na pro uavanje pOUD u. ravnini okomitoj
n3. laj smjer. cl d)
Vidi str. 247.
Sl. 399
 VEKTORSKI RAe UN vmcrORSKO POUB
6t8 6t9
za ravninsko polje jednad ba U = const predstavlja nivo-liniju e e r
V = -r = - 2,
-
rl r
U (x, y ) = const, U (p, 'P) = const. (4b)
(za ravninsko polje nazivamo taj sluaj krunim poljem).
N a slikama se nivo-linije redovno crtaju za odreene jednake
intervale vrijednosti U, i uz svaku od njih se napie pripadna nu- c) Cilindarska vek torsko polje (sl. 400, e) u kojemu svi vektori
merika vrijednost U (sl. 398). Na primjer : izobare na sinoptikim V I) lee na pravcima koji okomito sijeku odreeni pravac (os),
kartama ili horizontale (krivulje istih visina) na topografskim kar - 2) za take koje se nalaze na istim udaljenostima od osi, vekt ori
tama . U posebnim sluajevima nivo-linije mogu degenerirati u _I.
izolirane take, a nivo-plohe u take i krivulje. :::.r...-
y I ,I ;:.
Primj eri (sl. 399): a) U = xy, b) U = x" e) U = r' , d) U = , '
-.......0(/ ""
;~
I
.
..---.-- , ,
O O

'\ '" "

*~
7. VEKT O RSKO PO WE

Vektorska funkcija take. Vekto rsku veliinu V koja prima

odreenu vrijednost u svakoj taki M prostora nazivamo vek torskom
i '\~ I
-'-
l'

funkcijom take ili vektorsk im poljem V = V (M) (na primjer polje al bl ej

brzina estica tekuine koja struji, polje sila, elektriko ili magnetsko Sl. 400
polje, itd.) Polje moe biti odreeno pomou vektorske fun kcije
vektorskog argumenta r su jednaki po apsolutnoj vrijednosti i usmjereni su ili od osi ili
k osi. Ako premjestimo pol na os polja, odreenu jedininim vek-
V = V (r).

...
Vektorsko polje je ravninsko , ako sve vrijednosti r i V lee u istoj
ravnmi,
torom e, tada j e takvo polje odreeno formulom V =
gdje je r vektor, koji je projekcija vektora r na ravninu okomitu
na os : r ~ c X (r X cl. Ako presijeemo to polje ravninama
'p (p)'!' ,

Tipovi vektorskih polja s kojima se esto susreemo okomitim na os, dobivamo jednaka kruna polja.
a) Centralno vektorsko polje (sl. 400, a) za koja svi vektori V Polje zadano D koordinatama. Vektorsko polje (\) moemo de-
lee na pravcima kroz odreenu taku (centar). Ako premjestimo finirat!. pomou tri skalama polja V' (r), JI' (r) i V' (r), koja su
pol u centar, tada takvo polje odreujemo formu lom V = I(r) . r ; koeficijeati rastava vektora V po trim a bilo kojim nekomplanarnim
svi vektori V imaju smjer radijvektora r , Ovo se polje moe vektorima eh ej i ea
podesn ije izraziti formul om
r
V = V'e, +
VOe, V'e,. + (2)
V = <;> (r) - ; Ako ~ te vektore uzm~mo koordinatne jedinine vektore i, j,
, r k, a koeficijente VJ, JI', V' izrazimo Descartesovim koordinatama
'P(r) je duljina vektora V, a .!:r je njegov jedinini vektor. x, Y, Z, tadaje
V = V. (x, Y, z) I +
V, (x, y, z) j +
V, (x , y, z) k, (2a)
b) Sferna vek torsko polje (sl. 400, b) : V = 'p (r) .!: je vaan t], ~~ktors~o j~ polje d~n~ pomou triju skalarnih funk cij a
r
poseba n sluaj centra lnog polja u kome duljina vektora V ovisi 1 trIJU varija bli (zada vanje polja u Descartesovim k oordinatama).
samo o udaljenosti I r I, npr. Newtonovo gravitaciono polje (takoer U cilindarskim i sfernim koordinatamajedinini vektori ep, ~, e. ( = k)
Cou lombovo polje) (sl. 401) i e. ( = ~), e~, ea (sl. 402) diraju koordinatne linije u sva-
Vid i napomenu v na sir. 616. Ana 1oa:no vrijed i i za vektonko polje . koj taki, a koeficijenti su izraeni pripadnim koordinatama:
 V1!KTORSK I RACUN
620 VEKTORSKO POUE 621
v = Vp'(p, 'll, z) ep + V9 (p, 9, z) ~ + V, (p, cp, z) e" (2 b) Izraavanje sfernog vektorskog polja D esca rt csovirn koo rdi-
V = V, (r, 'il, e ) e, + V9 (r, 9, e) ~ + Ve (r, cp, ) ee' (2e) natama

U ovim sluajevima jedinini vektori mijenjaju svoj smjer pri

V = 9 (Vx' +r+
z) (x i y] z k) ; + +
prelaz u od zadane take u dru gu, ostajui meusobno o komiti. izraavanje cilindarskog polja D esca rteso vim koord inatama
V =9(VX' + r)(x i + y j).
zi
Najpra kt inije
su za prouavanje sfernih polja sfem e koo rd inate
IV = V (r) e,), a za prouavanje cilindarskih polja cilindars ke.
IV = V (p) ep), Ako je polje ravnins ko, tada je
V = V, (x,y) i + V,(x,y) ] = Vp(x,y) ep + V9 (x ,y) ey
I
v (sl. 403), a za kru no polje
I
I
I
l
y V = 'il ( Vx' + y') (xi + y j) = y (.) ep.
.----0-,- - - - -
.'.L---_ - y v
, y

SI. 401 SI. 402

Formule za prijelaz s jednog sistema na drogi

a) Izra avanje Descartesovib k oordinata pomo" cilindarsk ilt Sl. 403 051.404

V, = Vp cos 'il - V9 sin cp, V, = Vp sin 9 + V9 cos 9, V, = V" Strujnlee. Krivulja I ', kod koje u svakoj njenoj taki M (r)
vektor V (r) tan gira r , naziva se strujnica vektorskog polja V (r)
b) Izraavanje cilindarskih k oordinata pOIlW" Descartesovib
(sl. 404). Kroz svaku taku polja prolazi jedna struinica; strojnice
Vp = V, cos 9 + V, sin cp, V 9 =- V, sin 9 + V, cos 9, V, = V" se meusobno ne presijeeaju (izuzetak su take u kojima funkcija V
nije definirana ili je V = O). Ako se radi o polj u sila, govorimo o
e) Izra avanje Descart esovib koordinata pomou sfernih : silnicama.
V, = Vr sin e cos cp - V'l' sin 'il + VEl cos cp cos e, Primjeri: Strujnice centralnog polja su pravci koji centar spa -
V, = Vr sin e sin cp + V9 cos 9 + Ve sin cp cos e, jaju s takom polja; strujnice polja V = e X r su krunice koje
lee u ravninama okomitim na vektor e i koje imaju centre na osi
V, = Jl,cos e-Ve sin. paralelnoj sa c.
Diferencijalne jednad be strojnica polja izraenog u Descar-
d) Izra avanje sfernih koordinata pomo" Descartesovih tesovim koord inatama glase
JI, = V, sin e cos cp + V, sin e sin 'il + V, cos e, dx dy d z . k l' dx _ d y.
V9 = - V, sin 9 + V, cos 9, -
V...
= -
V,
= - ; za ravmns o po Je
Vz V... - V, .
Ve = V, cos 0 cos 9 + V, cos e sin 'il - V, sin 0 . - - -
Rjeavanje ovih di fercncijalnih jednadlbi vidi na str. S09 i 521.
 VE KTO RSKI RAUN GRA DIJENT
622 623
B. GRADIJENT u sistemu cilind arskih koordinata
Derivacijom .kalamog polja U = U (r) u zadanoj taki r po au i so au
vektoru e nazivamo limes kvocijenta grad U = -a <p ~ + -az en
p ep + -p 'a-
au = lim U (r + tc) - U (r) (sl. 405). U sistemu sfemih koordinata
ac ~_o E
au I au i so
Derivacijom polja U = U (r) u zadanoj taki r u smjeru je- grad U = -a C, + ~
T
-
a ~+ - a
Sin '"' <p
T
- .o; Ca '
T '"'
. .. acO
dininog vektora e nazivamo derivaciju au . Derivaci
nvacue po vek - U onim takama polja gdje su nivo-linije, povuene u skladu s
toru e i njegovom jedininom vektoru CO u uvjetom na str. 618, gue, apsolutna veliina gradijenta je vea;
zadanoj taki meusobno su povezane od- u takama maksimuma i minimuma polja [u njima nivo-plohe
nosom degeneriraju \1 taku] grad U = O.
au au Diferencijal skalamog polja je tot alni diferencijal funk cije U
ac = lei acO' (vidi str. 350)
SI. 405 ' au au au
au pokazuje brzinu prirasta funkcije U u smjeru CO u svakoj
dU = grad Udr = 'ax dx + a; dy + azdz.
ae" .
taki; od svih derivacija u zadanoj taki po razliitim jedlnl nim Pravila za izraunavanje gradijenta.:
vektorlma najvea je derivacija ~~ u smjeru normale n (n je jedi- grad e = O, grad (U, + U,) = grad U, + grad Uh
nini vektor nonnale) na nivo-plohu u toj taki (u smjeru porasta grad (cU) = e grad U, grad (U,U,) ~ U, gra d U, + U, grad Uh
funkcije u); derivaciju po jedininom vektoru u bilo kom drugom
smjeru izraavamo formulom d<p
au' au au grad <p (U) = d U grad U, grad (V, VJ = (V, grad) V, +
acO = a n cos (e, n) = ancos <p. + (V, grad) V, + V, X rot V, + V, X rot V,,
Gradijent polja U(r) (oznaava se : grad U ili VU},ie vekto r Posebno je grad (rc) = C.
definiran u svakoj taki polj a, koji ima smjer normale na DIva-plohu
aU Gradijent centralnog polja : grad U (r) = U' (r) ~ (sferna polje) ;
(u smjeru porasta funkcije u) i dulj inu koja je jednaka an ' r
posebno je grad = ~ (polj e jedininih vektora).
~~ jednaka je projekciji grad
T
Derivacija U na smjer CO ; r
Gradijent kao derIvacija po volumenu. Derivacija skalarn og
aU
ae" = e" grad U. polja po volumenu (vidi str. 629) je vektor koji je gradijent to g
polja ; ovo svojstvo mo emo uzeti za odreivanje gradijenta :
Koordinate gradijenta <6 UdS
U Descartesovom sistemu
grad U = lim =--_
f:.
au au au v- o v
grad U = ax l + ay J + az k,
Ovdje i dalje su e i c: kon stante.
o simbolu V (nabla) vidi na str. 632. O izrazima (V grad) W i rot V vidi na str. 633 i 630.
 VEKTOI{SKI RA CU N KR IVUU NI t "",nORAL J POlNClJ AL II VEK TO RSK O M POUU
624 625
9. KRIVUWNI INTEGRAL I POTENCUAL U VEKTORSKOM POUU ' Mehaniki
smi.... o integrala. Ako je polje V polje sila. tad a je
Definicija. Krivuljnim integralom vektorske funkcije V (r) po p = SV (r) dr jednak radu koji sila V proizvede pri pomicanju
S
putu AS [oznaka V (r) dr) nazivamo skal ar P koji dobivamo na
~
AB
materijalne take po p utu AD.
~

ovaj nain : As
l) Put An (sl. 406) razd ijelimo ta kama A , (r,), A. (r,), . .. , Svojstva krivuljnog integrala
. .. , (An , ) (rn. ,) (A = A., D= A,) na n malih odsjeaka , koje pri-
blino izraavamo vektorima r, - r'_l = dr,_,.
a) SV (r)dr = SV (r) dr + SV (r)dr ;
...--.. :iiC Aa BC
2) Unutar (ili na granici) svakog elementarnog luka A,., A
izabiremo po volji taku M" koja ima radijvektor r,. b) S V (r) dr = - S V (r) dr (sl. 407) ; SJ. 407

Ai n
e) S IV (r) + W (r)1 dr = S V (r) dr + S W (r) d r ;
AB .u AS
d) S e V (r) d r ~ e S V (r) dr.
AS AS
Izraunavanje krivuljnog Integrala, zadanog u Descartesovim
koordinatama, svodi se na izraunavanje krivuljn og integrala
drugog tipa opeg oblika (vidi str, 483 do 485)

SJ. 406 SV (r) dr = S(V. dx + V,dy + V,dz).

AS ;S
- 3) Vrijed nosti funkcije V (;.) u tim izabranim ta karna skalar- Cirkulacijom vektorskog polja nazivamo krivuljni integral tog
no pornno imo sa d r,_l'
polja po zatvoren oj konturi (oznaujemo ga sa @V dr, gdje je e
4) Svih n dobivenih produkat a zbroji mo. zatv orena kri vulja). t

5) Izraunamo limes dobivenog zbroja L
,-, V (;,) dr,_1o kad a Konzervativno (ili potencijalno) po lje je vektorsko polje kod
kojega je krivuljni integral S V dr neovisan od puta koji povezuje
duina svakog elementarnog vektora dr,_l tei k nuli (i stoga
n ~ oo). AH
A i D, ve ovisi sa mo o poloaju taaka A i D. Cirkulacij a u kon-
Ako ta j limes postoj i i ne ovisi o izboru taaka A, i M" tada zerva tivnom polju je uvijek jednaka nuli . Konzervat ivno polje je
se on na ziva kri vuljnim integralom
S V (r) dr = .
Jim L: V (rj- .:\rl-l'
uvije k bezvrtlo no :
rot V = O (1)
AB
.-=
.6r-O ' .:o I

Ako je funkcija V (r) neprekinuta oo, a luk AB neprekinut i ima

(vidi str. 635); ova jed nakost je n udan i dovo lja n uvjet za konzer-
vativnost polja uz neprekinutost parcija lnih de rivacija koord inata
polja . U D esca rtesovim koord inatama :
neprekinutu tangcntu, tada kr ivuljni integral S V (r) dr egzistira. oV. oV, oV, sr, sv, oV. o (I a)
AH oy = 'ax' az' = ay' a.~ = -oz
To je po alav1jc vekto rsko izlaganje krivuljnog Integrale drugog tipa opeg
oblika (vidi str. 483). . . [za ravninsko polje vrijedi samo prva jednakost (1 a).
za neprekinutost vek torske funkcije V (r) potrebna ic n~prek.inutost svih
triju skalarnih funkcija, koje su koeDcijem..i u rastavu V po vdctonma Ct. e.l e,. Ovo je II IIj et Inl~pabilntntl (vid i Itr. 486).

~( atem a t i k i p riru nik - .$0

 v eKTORSKJRACUN PLOSS l l NTfGR Alt
626 627
Poten cijal konzervativnog polja . Ako u konzervativnom polju 10. PLOSNIINTEGRALI'
fiksiramo poetnu taku A (r o) i mijenjamo konanu taku B (r),
r Vektorom ra vne povrine ~ koja je omeena zatvorenom kri-
tada je integral S V (r) dr [oznauje se sa SV (r) dr] skalama vuljom e du koje je odreen pozitivni smisao, nazivamo vektor S
(sl. 409, a) kojemu je modul jednak veliini S povrine ~, a smjer
AS r.
mu je izabran okomito na E tako , da se od njegovog iljka gledano
r
funkcija od r: S V (r) dr = 'll (r), a skalamo polje cp (rJ nazivamo pozitivno obilaenje povrine prikazuje u suprotnom smislu gi-
banja kazaljke na salu. Na taj je nain izbor pozitivnog smisla na
r.
potencijalnom funkcijom ili potencijalom polja V (rJ. Potencijal
polja je odreen do po volji odaberive aditivne konstante. koja
ovisi o donjoj granici ro. Razlika potencijala Je
r.
tp (r.) - cp (r.) = S V (r) d r.
r,
Veza gradijenta, krivuljnog Integrala i potencijala. Ako je
V (r) = grad U (r), tada je U (r) potenci jal polja V (r) i obrnuto. b) eJ
Izraunava nje potencijala U konze rvativnog polja V = V,i +
+ V,j + Vrk, zadanog u Descartesovim koordinatama ekviva- SI. 409
lentno je zadatku izraunavanja funkcije U iz njenog totalnog
diferencijala : dU = V.dx + V,dy + V,dz IV.. V" Vr moraju zado- rubu povrine povezan S izborom lica povrine (tj. stra ne od koje
voljavati uvjet (Laj]: U odreujemo iz sistema jednadbi ide vektor S); ova se veza preno si na po volji odabranu zakrivljenu
povrinu omeen u nekim rubom (sl. 409. b ic).
su
ax = V..
au
ay = V,.,
au ~ V,.
az Tri oblika integrala po povrini ~ (o rneenoj nekim rubo m ili
zatvorenom plohom). Plo nim integralima u ska lamom ili vekto r-
Praktik i Se pote ncijal izraunava integriranjem po poligon-
skom polju nazivamo veliine koje se dobivaju na ovaj nain : l) Ploha
skom potezu (sl. 408) sastavljenog od odsjeaka koji su paralelni ~ na kojoj je izbran o lice (sl. 410) raz-
koordinatnim osinta (vidi izraunavanje primitivne funkcije na dijeli se na po volji oda bra n nain na
str. 486) 11 malih (eelementa rnih) povrina dS"
koje su sve pr iblino ravne, a pripadn i
zi Blr! U = S V dr = vektor povrine oznaavamo sa dS, (pri

~
r, tome, u sluaju zatvorene plohe. pozi-
x
tivni obilazak povri na uzimamo tako
= U (x o. Yo, z,) + S V.(x, Yo, zo) dx + da lice od kojeg polazi vektor dS, bude
x. vanjska strana). 2) Unutar (ili na gra ni-
'0 y z

-
y + S V,(x,y,zo)dy+ S V, (x, Y. z) dz.
y.
ci) svake povrine izabiremo po volji
taku ' " 3) Izraunamo produkte : u slu-
Sl. 4 10

aj u skalarnog polja U (rl) dS" a u sl uaju vekto rskog polja V (r,) dS ,

SI. 408 " ili V (r,) x dS,. 4) Produkti izraunani za svaku povrinu zbraj aju
To je prtm itivna funkc ija (vidi str. 486). U fizici pol~ncijalom t:p (r) u tak i t
se. 5) Prelazimo k limesu za n ..... oo i dS .... O :
r
nazivamo ponekad veliinu suprotno g predznaka : -- J V (r) dr, .. OVO poglavlje je vcktonko tumaenje teorije plo nog inlC'grala dru gog
Upa opeg oblika (vidi str. ~04).
r.
.. Ili mlnus potencijal polja V (r) (vidi prethodnu napomenu). Pcvrina teti k nuU u smislu napomene na sir. 488.
628 VEKTORSK,RACUN PROSTORNO DER1VTRAN JC
629
A. Tok skalarnog po/ja p = SS( I - Y - z) yz dy dz l + SS(I - x - z) x z dz dx j +
p = lim
dS,- O
2: U(rl)dS, = :ES U(r) dS . " u
+ SS (l-x-y) xy dx d)' k ;
ss
I J-x l
B. Skalami tok vektorskog polja SS (1- y - z) yz dydz = SS (1 - y - z) yz dy dz = -
120
;
Q = lim 2: V (r,) dS, = S V (r) dS. n o o
dS, -O E ostala dva int egrala izrauna mo analogno. Rezultat je
C. Vektorski tok vektorskog polja
R = lim 2: V (r,) X dS, = 1:S V (r) X as-. p = I~O (I + j + k).
dS, _ O

Izraunavanje integrala po plohi u Descartesovim koordina-

B) Q = Sr dS = SSxdydz + SSy dz dx + SS zdx dy po
:E YI lA X~
tama svodi se na izraunavanje plonih integrala drugog tipa 1 I-.c 1
(vidi str. SOl) i provodi se po ovim formulama: istoj plohi. SSzdx dy = oo
JCY
S S(I - x - y) dydx = -;
6
ostala
A. S U dS = SSU d)' d: i + SS U dz dx j + SS U dx d)' k . dva I
va integra jzra unamo anaIogno ; Q
laa ma = "6I + "6I + "6I=I"2 '
l: I:yl' Eu l::ZJ'

B. P 'dS = SS Vz dyd z+ SS V,dzdx + SS V,d xdy. cl R = S

r X dS = S
(xi + y j + z k) X (dy dz i + dzdx j +
1: I: y Z 1:Z,l' EA')' E 1:
C. SV x dS = SS(V,j - V, k) d)' dz -}
+ dx dy k) po istoj plohi. Analogna izraunavanja daju R = O.
l: 1:,,. Integrale po zatvorenoj plohi oznaavamo
+ SS (Vz k - V, i)dzdx+
r r: r
Eu (]l U dS, ID V dS, ID V X dS.
+ :ESS(V,i - Vz j)d xdy . r"t'f~t~r
~
{. t t
XY

Svaki se dvostru ki integral pro-

tee na povrinu koja je projekcija ~
D
y
--- 11. P ROSTORNO DE RIVIRAN JE
na koordinatne ravnine (sl. 411), pri x
emu u izrazima koji su pod znakom l" Definicija. Prostornim derivaciiama skalarnog ili vektorskog
integrala treba jednu od varijabli (x, y polja u taki r nazivamo veliine triju oblika koje dobivamo ovako:
S I. 411
ili z) izraziti sa dvije druge iz jednadbe l) taka r polja U (r) ili V (r) okru i se zatvorenom plohom :E;
plohe E . 2) Izraunamo Integral po plohi E (p
Ud S, c:6 VdS ili di V X dS).
S
Primjeri : A) P = xyz dS po dijelu ravnine x -I- y -I- z = l }; t t
}; 3) naemo limes kvocij~nta toga integrala s volumenom v prostora
zatvorenom izmeu tri koordinatne ravnine (lice je gornja strana). unutar plohe E, kada taj volumen v tei k nuli (u smislu navedenom
Imamo u napomeni na str. 488).
Prostorna derivacija skalarnog polja je njegov gradijent
za svaki od tih integrala vrijedi teorem egzistencije. analogan o nom na
sir. S03 (tan u formulaciju izoslavljamo) . (vidl str. 623), a prostorn e derivaeije vektorskog polja dovode do
Projekcija .so uzima. spredmakom + ul ~ (vidi str. S02). pojmova divergencije i ro ta cije.
 VEKTORSKI RACUN ROTACIJA. VEKTORSKOO POLJA 631
630
12. DI VERGEN CIJ A VEKTORSKOG POW A D roga defin icija : rotacijom polja V nazivamo vektor koji do -
bivamo na ovaj nain: l) kroz zadanu taku r poloimo malu
n efinicija. Divergencijom polja V (oznauje se sa d iv V ili povrinu S (sl. 412); 2) izraunamo cirkulaciju di V dr (vidi str. 625)
V VO) naziva mo skalar koji je definira n u svakoj taki polja i koji I:
je prosto rna derivacija tog po lja: du roba koj i omeuje tu plohu ; 3) promatramo kvocijent te cir-
kulacije i po vrine S kada S tei k nuli st eui se u taku r, pri emu
SVdS
div V = lim l=:_ _
'_0 v
Formule za izraunavanje divergencije

div V = a:x~ + a;; + aJz' (u Descartesovim koordinatama);

div V = !aa (pVp)+ .!. a~~ + ~aV'z (u cilindarski m koord inatama) ;

p p p ..",

.
d ,v V =;:;I [a ]
ar (r' V,) +
l aV~
rsin e ~ + r sine
I [ i.l .
ao(sm0 Va)
]
SI. 412
(u sfern irn koordinatama) ;
poloaj po vrine ostaje neprom ijenjen ; 4) mijenjanjem smjera
Pravila za izraunavanje divergencije vektora te povrine ustanovljujemo smjer u kome dobiveni limes
dostie maksimum; 5) u taki r odreujemo vektor rot r, kojemu
d iv C = O, div (V, + V, ) = div V, + div V" div (cV) = e d iv V, je modul jednak dobivenom maks imumu, a smjer se podudara
sa smjerom vektora povrine Smu
div ( UV) = U div V + V grad U [posebn o, d iv r e = ' : - ] ,
S Vdr . kCIJa
proje .. rot na V } S V dr
e
div (V, X V,) = V, rot V, - V, rot V,. I rot V I = lim (Cm,,) normalu povrine S = lim S
s- o Srnu s-o
Divergencija centralnog polja:
div r = 3, div cp (r) r = 3'1' (r) + r cp' (r]. Rotacija potencijalnog polja Jednaka je null (izlazi iz teo rema
Stokesa, str. 635).
13. ROTACIJA VEKTOR SKOG POWA Koordinate rotacije
Deflnlciie. Rotacija (takoer rotor) polja V (oznaava se rot V,
curl V ili V x VO) je vektor definiran u svakoj tak i polja kao ro t V = v,) 1+ (a v,_av,) i+ ( ? ~_ ~~) k
( aayv~ _ ~az
prostorna deri vacija tog polja uzeta sa suprotnim predznakom az ax ax ay
u Descartesovim koordinatama
rot V = -lim (! S V X dS ) oo. (a v
.- 0 v 1: rot V = (!p ~~,
8<p
_ ~V<;
az
ep +
az
p _ ~ V, ) e9 +
ai'
O simbolu V (nabla) vidi D A str. 632.
Predznak miaus moemo odstraniti ako uzmem o faktore pod intcgraJom
J
obrnutim redom : dS x V (vi di str. 6(7).
+ (~a (~:9) _ ~ aa';) e, u cilindarskim koordinatama
 VEKTOR.SKl kACUN OPERATOR[ V (HAMILTONO\') . (I2V) I li. (l.AP LACEOV> 633
632

rot V = [_1_ ( ~ (Sine V~)_ ~V )]

rsm e ile il",
e, +
zatim dobivene produkte transformiramo po pravilima vek-
torske algebre tako da iza operatora 'il stoji samo faktor s znakom t ;
taj znak nakon izraunavanja izostavliamo.
+ [~ il(r ~e) _~ ? !!.] ~ + l l
r ar r ae Primjeri : I) div (UV) = V (uv) = V (UV) + V (uv) =

+ [_.1_ av,
a'!' _~r ( ~(r
r sm e ar v~) ] es u sfernim koo rdinata ma.
= V' V U + U . 'ilV = V grad U + U div V.
l l
2) div (V, X V,) = V (v, X V,) = V (V, X V,) + V (v, X V,) =
Pravila za izra unavanj e rotacije
l ~
rot (VI + V,) = ro t VI + rot V" rot (cV) = c rot V, = V V.V, + VV.V, =V,'ilVI-V , 'ilV. =
roi (UV) = U rot V + grad U X V, rot (V, X V,) = - ~ ~ X ~ - ~ ~ X ~ = ~ ~ ~- ~ ~ ~
= (V, grad) V, - (V, grad ) V, + V, d iv V, - V, div V,,
Operator (aV). pri izraunavanju pojavljuje se ponekad ope-
Vrtlonim krivuljama polja V nazivamo st rujn ice polja rot V
(str. 623). ratorski izraz (oV) = a. aax i + ar a-~y j + a, aaz k. Vektor (aV) V =
t4. OPERATORI V (HAMILTO:-;OVJ. (aVJ I ~ (LAPLACEOV) = (a grad) V nazivamo grodijentom rek-
torskog polja V po vekto ru a ; on je
Hamiltonov operator 'il (na bla) je simboliki veklor koji za- jedn ak derivaciji vektora V po vek-
mjenjuje simbole gradij enta, divergencije i rotacije: toru a , .'\
VU = gradU, VV=divV, V xV=rotV ; -.., ,/
::: ,/ ~ <.
."'~
njegova primjena pojednosta vnjuje i zrauna va nja u vektorsko] (aV) V = (a grad) V = ,
a nalizi. Jzraz Hamilton ova ope rat ora u Dcscartesovim koord i- = I a "Iim _V....c.(r_+-,--E_a-,-
O)_ _V-,-(r-,-) r a
natam a je
a . a.
a k
lt_ O e o
V =: - I + - J+ -- .
ax ay az (sl. 413).
~
SI. 413
~
Ako formalno pomnoimo taj vektor sa skalarom U ili s vek- Primjer: grad (Y,V,) = V (Y.V,) = 'il (Y,Y,) + 'il (V,Y,),
lorom V (skalarno ili vektorski) izraene u Descartcsovim koordi-
nat ama, dobivamo formule za gradijent (str, 622), divergenciju Prema formuli b (ac) = (ab) e +
a X (b X e) (vidi str. 607)
(str. 630) i rol aciju (str, 630) u D escartesovirn koordinat ama. grad (V,Y.) = (V,V) V, + V, X (V X V,) + (V.V) Y, +
Pravila za izraunavanje s operatoro m V. a) Ako V stoj i ispred + Y, X ~ X VJ = (Y, grad) V, +
Y, X rot V, + (V, grad) Y, +
linearne komb inacije ~ al X, gdje su al konstante, a X, funkci je
take (bez o bzira bile one skalarne ili vektorske), tad a je
V, X rot V,. +
Jzraz (aV) V moemo pretvoriti prema formuli
V (k al XI) = k a/il X,.
2 (aV)Y = rot (V X a) + grad (aV) + adivV-YdivB-
b) Ako 'il stoji ispred produkta funkcije taaka X, Y, Z (ska-
larnih ili vektorskih), lada se on primjenjuje po redu na svaku - a X rot Y - V X rot a.
od tih funkcija (na d njih II tom sluaju stavljamo znak t), a rczul- Dvostruka primjena V; operator tl.
la ti Se zbrajaju:
~ ~ ~ 1) 'il (V X v) = div rot V = O. }
V ( X YZ) = 'il ( X YZ ) + V (XYZ) + V (XYZ). 2) V X (V u) = rot grad U = O, za svako polje.
.. o izraavanju V grad vid i str . 633. 3) V (VU) = div grad U = rw
634 VEKTORSKI RAtUN ~RALNITBOREMt
635
ll. (takoder i VV, V') je Laplaceov operator; njegov izraz u Stokesov teorem
koordinatama je:
mV dr = S rot V dS
u u C!'U t: 1:
ll.U= ax' + ay' + -az' (Descartesove koordinate), da je cirkulacija polja po krivulji e jednaka toku rot ora kroz
izrie
po volji uzetu plohu 1:, omeenu rubom C .
ll.U = !p ap
~ ( / ap
U) +.!. ?:U+ ?:U (cilindarske koordinate) U Descartesovim koordinatama
p' ~' az'
ll.U = C!'U + ~ au + l a'U+ .!. C!'u e au
+ .!. ct
J (V. dx + V,dy +V,dz) = JJ (?i !_a;;) dy dz +
ar' r ar r' sin' e a,!,' r' ae' r' g ae e 1:
(sferne koordinate). + (av. av,) d (a v, <iV. ) d d
az - -ax dz x + ax - -a); x y ,
4) V (VV) = grad div V i 5) V x (V x v) = rot rot V meu
sobno su povezani formulom: V (VV) - V x (V x v) = ll.V. Ovdje za ravninsku zatvorenu krivulju (Greenova formula)
je ll.V = (VV) V Laplaceov operator, primijenjen na vektor V
J
(V. dx + V, dy) = JJ ( ~~! - a~.) dxdy
ll.V = ll.V i + ll.V j + ll.V k
, I
= (lJ'V. + ~' V. +
ax'
?,v.)
ay' az' i + e I:
(V. i V, su fun kcije dviju varijab li x i y .)
+ (C!' V, + C!' V, + C!' V,) . + (C!'V, + C!' V, + C!' V, ) k Greenovi teoremi
ax' a)~ az' I ax' ay' az' .
l) SU, grad U, dS = S( U. ll. U, + grad U, grad U,) dv,
1:
IS. INT EGRALNI TE OR f;Mlo
2) S(U, grad U, - U, grad U,)dS = S(U, ll. U, - U, tJ. U,)d v
Teorem Ostrogradski-Gaussa 1: '
( U, i U, su skalama polja, ~ je ploha koja omeuje prostor v).
t V dS =! div V dv
Napose je (za U, = I)
3) S grad U dS = S tJ. U d vo
izrieda je skalami tok polja V kroz zatvorenu plohu 1: jednak 1: '
integralu divergencije V protegnutom po prostoru v, koji je obuhva- U Descartesovirn koor dinatama teorem 3) poprima ovaj oblik:
en unutar 1:.

U Descartesovim koord inatam a

r au
,:J - dy dz
J ax
+ .au
.. dzdx + -au
ay
- dx dy =
az
J(C!'U - + C!'U)
- '- + a'u
ax' ay' az'
- d,'.
1: ,
SS (V. dy dz + V, dz dx + V,dxdy)=
~
16. BEZ VRTLO ZNA I SOLEN OJDALNA VEKTOR SKA POUA
- =f Jf( ?v. +av,+ av' )dX dYdZ
ax ay az Brezvrtlonlm poljem V nazivamo polje za koje je rotor posvuda
jednak O. Ako je rot V = O, tada je V = grad U; funkciju U
(V" V" V, su fun kcije triju varija bli: x, y i z). (potencijal V) u bilo kojoj taki M moemo izrazili formul om
Tan ije vidi na str. SOS
Vidi str. 505 i 506. .. lli mi nus potencijal V. vid i napomenu" na sir. 626.
 VEKTORSKI RAUN
636 l. APLACEOVA I POISSONOVA JED SA-OOA 637
U = _ _I f diV V d V
41t r '
(I) To k TE dS jednak je nuli, ak o ploha S ne
e
ukljuuje unutar
sebe izvore, i jednak 41<~'eh ako su izvori unutra (~' se protee
gdje je rudaljenost volumenskog elementa dv od M ; integral se na izvore koji su unutar SJ,
protee na cijeli prostor",
SolenoldaInim poljem V nazivamo polje kojemu je divergencija . 7. LAPLACEOVA I POI SSO NOVA J EDNADBA
posvuda jednaka O. Ako je div V = O, tada postoji takvo sole-
noidalno polje W (vektorski potencijal v) da je V = rot W i Laplaceova jednadba. Odreivanje skalamog polja U. za koje
je I!J.U = O (div grad U = O), dovodi do Laplaceove jednadbe.
w = _l_f~VdV. m tj. do parcijalne diferencijalne jednadbe
47t r'
r ima isto znaenje kao i u form uli (1); integral se protee na cijeli a'l! + 8' U + ? U = O
prostor. ax' ay' az'
Svako vektorsko polje V koje dovoljno brzo pada pri odmicanju ili u ravnini
u neizmjernost, mo e sejednozn ano rasta viti na zbroj brezvrtlonog e u 8' U
polja V, i solenoidalnog polja V, (v = Vl +
VJ, koja se odreuju 'ax' + ay' = O.
ovim formulama:
Funkcije koje zadovoljavaju tu jednadbu (neprekinute i s
V _
l - -
l
47t' gra
dfdiV Vd v
r'
V _
I -
I
4n rot
frot r
V dv

neprekinutim parcijalnim derivacijama prvog i drugog reda) na-
zivamo Lap/aceovim ili harmonijskim funkcijama. Ako su poznate
vrijednosti harmonijske funkcije u takama zatvorene plohe ~.
P olje s takastlm izvorima. Newtonovo po/je (Cou/ombovo po/je) tada je tinae potpuno odredena vrijednost te funkcije u svim taka
ma unutar te plohe; njihovo od reivanje pred stavlja D irichtetov
E = r~ C j e bezvrtlono posvuda, a takoer solenoidalno posvuda, problem . Ako su na zatvo renoj plohi poznate vrijednosti harmonijske

. pola O (izvora polja) . Njegov potencija)je U = - r~ .

s izuzetkom funkcije U i njene derivacije ~~ u smjeru normale (vanjske) te

Skalami tok rr
E dSjednakje nuli, ako ploha S ne ukljuuje unutar
plohe, tada vrijed nosti u." u ta ki M unu tar plohe izraunavamo
po formul i
sebe izvor, i jednak je 4"e, ako je izvor un utra ; veliinu e naziva mo I
izdanost (ili intenzitet ) izvora. I fl aU I fa,
UM = - CD_- - dS - - CD - U dS
N ewtonovo polje s izvorom u taki rl je 41< ~ r an
41< ~ all '
el
E = -, - - I,(r - r l ) ; gdje je r uda ljenost elementa dS od take M.
r - r1
Poissonova jednadba. Odrei vanje skalamog polja U iz dane
S nekoliko izvora Cio Ch C" intenzitet kojih je e" e. , .., ... : divergencije p (x, y, z) njegova gradijenta dovo di do Poissonove
jednadbe
E= ""
L., I r-rtl
e, li (c - c,).
- I!J.U = p (x,y,z)
ili
Formula (I) vrijedi ako je divcrKmcija polja V dc:rivabilna i pri om lca n j u O' U cr-U 8' U
u neizmjernost dovoljno brzo pada.
Formula (2) vrijedi ako je rotacija polja V derivabilna i pri odmicanju
u neizmjernost dovoljno brzo pada.
+ +
ax' ay' az' = p (x, y, z).
JU + !r ; vidi napomenu" na str. (;16. Ako je p neprekinuta funkcija i ako je poznato da za r -> oo
'. pri odmicanju take u neizmjernost) funkcija U lei k n\!;li
( .J.
638 VEKTORSKI RACUN

i to dovoljno brzo, tada je rjeenje Poissonove jednadbe Newtonov

potencijal funkcije p definiran formulom

uM = - -I-fPdV,
47< r
gdje je r udaljenost elementa volumena dv od take M; integracija III. FOURIEROVI REDOVI (HARMONIJSKA ANALIZA)
se protee na cijeli prostor.
l. opCA PRA VILA

Osnovni pojmovi. U nizu problema (diferencijalne jednadbe,

teori ja titranja) treba zamijeniti zadanu periodinu funkciju f(x)
s periodorn T tano ili priblino trigonometrijskorn sumom

s. (x ) = ~ + a. cos ",x + '" COS 2<.lx ++ tl" cos ruax +

+ b, sin wx + b, sin 2 ",x + + b. sin n",x,
gdje je '" = 2; (ako je T = 27<, onda je '" = 1). Aproksimacija s. (x)
za f (x) je najbolja (u smislu navedenom na str. 640) ako za
koeficijente a. i b. (k = O, l, 2, ...) izaberemo Fourierove koefici-
jente zadane funkcije
r x. +T
a. =~ f f(x) cos ksox dx =~ f f(x) cos kisx dx =
o x,

~f
TI2

= lf(x) + f(-x)] cos k",xdx,

o
x. + T
=?f =?f
T

b. f(x) sin k",x dx f(x) sin kisx dx =

O x,

=? f
TI2

[f(x)- f (-x)]sinkwxdx
O (Eulerove formule).
Ako s.(x) pri n -+ oo, za neki skup vrijednosti x , tei k odre-
denom timesu s (x), onda za te x imamo konvergentni Fourierov
red zadane funkcijef(x)
640 F OURIE.ROVl REDOVI CHARMONUSKA ANALIZA> OPCA PRAVILA 641

s (x) = i + a, cos ",x + a. cos 2",x + + a. cos tusx + + Iz konvergencije u smislu sredine izlazi da je
+... + fr 1+ 2:
T oo
+ b, sin "'x + b, sin 2",x b. sin ruox + .
[[ (x )]' dx = (ai + bil (Porsevalova jednad/ba).
Fourierov red moemo napisati i u ovom obliku : k - I
o
s (x ) = -~~ + A, sin (",x + cp,) + A. sin (2= + 'Pt) + ... 3) Ako funkcija [ (x) zadovoljava Dirlchletove uvjete, tj.:
a) interva l u kojem je funkcija definirana moemo razdijeliti na
... + A. sin (n",x + 'P.) +.... k onaan broj interva la. tako da je u svakom [ (x) neprekinuta i
mono ton a. i b) u svakoj taki prekinutosti [(x) egzistira [ (x + O)
gdje je Ak = Va~+ b~ i tg 'Pk = ak. i [(x - O) (vidi str. 322). onda Fourierov red za tu funkciju kon ver-
bk
gira. njegova su ma jednaka je [(x) u takama neprek inutosti funk-
U kompleksnom obliku Fourierov red glasi :
.. [() k k' . , . d k [ (x -O) + [ {x + O)
+00 cije x. a u t a ama pre mutost i Je Je na a 2 '- '
s (x) = 2: c. ein<x, 4) Ako je periodi na funkcija [ (x ) neprekinuta sa svojim deri-

I
-oo vacijorn do ukljuivo k-tog reda. ond a ""rl' -> O i b,.rl' -> O kada
gdje je n ~ et).

l IT ~ (a. - ib.) za n > O.

SimeIrija. Ako je [(x) parna funk -
cija. tjJ{-x) = [(x) (simetrij a 1 vrste.
CO = T [(x),,;n<x dx = 1
sl. 414). onda je
O :2 (a--. + ib ) za n < O.

Odreiva nje
harmonijske analize.
Fourierova reda zadane funkcije [(x) zadatak je a. =T-4 I
TI2
[ (x) cos k 2-r.x
- dx
T
O Sl. 414
Osnovna svojstva Fourierovib redova b. = O (k = O, l. 2, .. .) .
l) Pri priblino] zamjeni funkcije [ (x) trigonometrijskom Ak o je j'(x) neparna funkcija. tj, [ (- x) = - [ (x ) (simetrija II vrste,
sumom sl. 415), onda je
lXO
s. (x) = "2 + 2: (Xk cos kox + 2: ~. sin k",x '((xJl
I I

srednja kvadratna pogreka (vidi str. 665)

I~
T

8' =
[fIx) - ' . (x)' dx
o
bit e najmanja ako za koeficijente (x. i ~. uzmemo Fourierove SI.4 IS SI. 416
koe ficijen te dane funkcije,
2) za svaku ograenu i u intervalu O < x < T (vidi str, 322)
po odsjecima naprekinutu funkciju Fourierov red konvergira
u smislu sred ine prema zadanoj funk ciji. tj.
a, = O i bk = ~ I
T/2
[(x ) sin k .~= dX (k = 0.1.2... .).
O
T
S [fIx) - s. (x )' dx -+- O za n -+- oo. Ako je (x+ ~) = -[ ~x) {simetrija Jll vrste. sI. 4 l 6). ond. je
D

~l ate Jut&(i k i p rir un i k - .u

642 FOURfEROVI REO OVIlHARMONIJSKA ANALIZA) o pt... i>RA VILA.
643

4
a ,,+, = 1' J
T/2
2 ltx dx,
l(x) cos(2k + I) T
ili
2) [,(x) =
a 7tX
"2o + a, cos T + a, cos 2 T
1tX
+ ... +
o (k = O, 1, 2, ..).
172
h "'+1 = T
4 JI ' (x) S lO (2k + 2r.x dx,
l) T
ili
+a,cos n
ltX
I + '"
o
Ako je funkcija neparna, a pored loga ima simetriju III vrste
. r-:x
3) I(x ) = b1 sm { .J...
' b,
Slo 2 ltx
T + ... +b, SIn' 1/ r.x
T + ...
(simetrija vrste IVa, sl. 417, a), onda je
TI4 Funkcija I,(x) j e periodina s periodom T = l, i poklapa se sa
I(x)* u intervalu O < x < / (sl. 418), Koeficijente razvoja dobivamo
b"+l ' (2k +
= T8J [(x) sm l) -2r.x
T- dx
po Eulerovim formulama (vidi SIr. ~39) za cu = 2; . Funkdja/,(x)
O (k = O, l, 2, .. .). je periodina
s periodom T = 21, ima simetrij u I vrste, a u interva lu
O< x < / poklapase sa I (x) (sl. 419) . Koeficijente ra zvoja [, (x )
dobivamo po formulama za simet rij u I vrste pri T = 2/. Fu nkcija
[, (x) je periodina s pe riod o m T = 2/, ima simetrij u II vrste,

ffxl ((xl,
aj
SL 417
"
,1-+ _ +-+ _ -:2.!.
x x
A ko je funkcija parna, a pored toga ima simetrij u III vrste
(simetrija vrste IV b, sl. 417, b), o nda je
TI4
l' k = a' k = O I. atk+. =T-8 JI + l) 2ltx
sl. 418 SL 4t 9

Jbfb:' ---r;::r-:-
,
(x ) cos (2k - - dx
T 'XI " ,fM
O (k - O, l, 2, . ..).
121
Ranoj neperiodine funkcije u Fourierov red. Svaku funkcij u - -O
I(x) koj a u intervalu O < x < / zadovoljava D iriehletove uvjete
~ l ~(J(J
(vidi str. 641) moemo u tom inte rva lu razviti u konvergentne /1
redove oblika SL 420

l) I . (x) =
a u in tervalu O < x < / poklapa se sa I (x) (sl. 420). Ko eficijente
a 0 ..L 2itx 2 7':X 2~x razvoja I . (x) dobivamo po fo rm ula ma simetr ije II vrste pri T ~ 2/.
= "2 ' a. cos - /- + a, cos 2 - T' + oo. + a, cos n - /- + ... + Fourierov integral. Ako funkcija I(x) na po vo lji odaberivo m
konano m int ervalu za d o vo ljava D irichl etove uvjete (vidi str. 641)
2 2r.x
+ bsm-
. 2r.x+ b . . 2r.x
+.oo+ b,smn - /- + ..,
/- ,SlO - /-
U takama prekinutcst! sma tra mo d~ je I (x ) = i V(X - O) + f(x + o).
 TABLICA NeKIH RAZVOJA u fOURIEROV RED
644 FOUR lER QVI REDO VI ( HARMONUSKA ANALIZA) 645
+ 00 2. TABLICA NEKIH RAZVOJA U FOURIEROV R ED
i, pored toga, integral S lJ(x ) I dx konvergira (vidi str. 465), onda Ovdje su prikazani razvoji u trigonometrijski red nekih jedn o-
- oo stavnijih funkcija zadanih u od reenom intervalu i dalje periodiki
vrijedi formula ( Fourierov integral) prod uenih. Pored razvoja nacrtan je odgovarajui graf. Mnoge
+00 +00 oo +00 jednostavne funkcije moemo svesti na ove iz tablice promjenom
f( x) = Z~ J el"'du Jf( t) e' Mdt = kJdu Jf (t ) cos u (t - x) dt
mjerila kako u smjeru osi Ox , tako i u smjeru ay, a takoder i
translacijom koordin atnih osi. Npr. funkciju s periodorn T (sl. 4ZI),
-QQ - oo O -O(') zadanu uvjetima

Z(O< x < I) ,
(u takama prekin utosti uzimamo da je
=~
Y = ,, ,,
n.
~ ~

f (x ) [J (x - O) + f (x + O)]). Tu formulu moemo shvatiti

kao limes formul e razvoja u trigon ornet rijski red neperiodine
funkcije f( x) u intervalu (- l , + l) kada 1-+ - oo . Dok Fourierov
y = O (i < x < r
"2
red predouje periodinu funkciju (s periodom T) u obliku sume [(- x ) = f (x) , svodimo na SI. 42t

harmonijskih titranja s frekvencijama Un =n Z; (n = l, Z, ...) i am- oblik 5 (a = I , vidi tablicu)

supstitucijom varijabli Y = Y - I, x=Z
;x+ ~ . Kako Je
plitudama A" Fourierov inlegral u izvjesnom smislu predouje
funkciju f(x) u obliku sume neizmjerno velikog broja titranja s
neprekinuto promjenljivom frekvencijom u. Kaemo da Fourierov
sin (Zn + I ) ( Z7tX + 7t)-;r
2: = (-I)' cos (Zn + I) T
Z7tX ' zamjenom
. va-
integral daje razvoj funkcije u neprekinut spek tar, pri emu fre- rijabli u redu (5) dobivamo za nau funkciju
kvenciji n odgovara gustoa spek tra
4 ( Z7tX I Z7tX I
y = l + it cosT- 3cos3 T + s cos S TZ1tX - ) .
f
~oo

g (u) = Z~ f(t) e'M dt.

I) y = x za O< x < 21t
- oo
Sin r + sin 2x +
/i~
'Y _ lL:Jl/1
Fourierov integral dobiva jednostavniji oblik ako je f (x) y=1t - 2 - - --
( l 2
pa rn a funkcija .
eo . '' _.''. " ~V sin 3x + )
f (x ) = ~ .r cos ur J du f (t ) cos ut dt ,
-2rr O 2rr?fl , + 3 .. ,

O O
i ako je j'(x) nep ar na funkcija
oo oo - - -4 ( cos x + -cos- 3x
y = 1t - +
2 1t 3'
f(x) = ~ J sin ux du J f(t ) sin uldl.
+ cosS'S~ + ...
)
O O

Primjer : Za parnu funkciju f(x) = e- lxi dobi vamo daje gustoa 3) y =xza -1t <x<7t
spektra jednaka
y

J
oc oo

II (u) = -2 eO' cos ut dt = -2 - l-

1t 1t u' + l'
o
646 FOURfEROVIREDOVI <HARMONIJSK.... ANALIZA) TABLICA NEKIH RAZVOIA U FOURI EROV RED 647
4 )y -x za - r. < x < -r. 8) y = .... za - r. <; x <; r.
2 2
4 . sin3x. + Y
= ~ _ 4 ( ~ _ cos 2x +
Y = - ( sm x - 1 3 \ 2'
r. 3'
cos 3x )
sin S~ _ ) + -31- '"
+ S' .

S) ... = a za O < x < r.

9) y = x tr. - x) za O <; x <; r.
.....,
1 4a ( . sin 3x
+ = ~ _ (COS 2x + cos 4 x +
,, ,
~o
. Y= -
r.
SIn x .,.. - -
3 Y 6 \, 2'
J .
+~
S + '" )
cos 6x
+ - 3 ' + '"
)

6) y = O za O <;x < <X i za r. - o:< x <; r.,

y = azao: < x < r.- o: 10) y = x (r. - x) za O <; x <; r.

4a ( CoS o: Sin
Y =", . X + 11 y=~ ( Sin x + ~, Sin 3x +

~,
1
-e ~
II
4 1 111' -e
J~
7
n-
l .
o
+ ~ cos 30: sin 3x + + ~, Sin5x + ... )

+ ~ cos So: sin Sx + ..) y = ~ _~ (COS2 X +

ax
TCr. \3
7)y = - - za O<;x <o: y = -4 -a ( SIn
. <XSIn
. X+ coS4 x + cos6x + )
o: ' r. <x + 3 5 S7 . ..
y =a za o:<x<; 1t - cx,
a,,-,(",
_. _ "-'
x)
\ . 3o: Sin
+ }iSin ' 3x + \2) y =cos x za O< X < TC
y =-
c<
+ ~, sin So: sin 5x + oo.) y= -
TC
4(2- sin13
- -2x +
za 1t-C< <; x < r.
+ 4 sin 4x + 6 sin 6x +...)
y 3 5 57

13) y = sin x za O <; x < TC, Y= -\ + -\ SIn

. X-
y =O za TC <;x <;2rr 2 r.
N apose za o: = r..
3' _ ~ ( COS 2 ~ + cos 4x +
1t 1 3 35
6 V3a ( . \ .
-:-;t2" SInX- Si Sin 5x + 7' Sill 7x -1P Sin \l x
l. l .
+ ... )
Y=
26
c"'>.
3" II + COS6x
5 7
+
.. .
)
 648 FOUR JEROV I REDOVI flfAR MONJJSKA ANALIZAl PRISU2,NA HARMONIJSKA AN 4UZA 649

14) Y
Y
= cos IlX za -
21l sin u:t
r. " x "
[_1__ cos x + ~~ _
7<

cos 3x ]
l + a cos <;> + a' cos 2<;> + . . . + tr' cos n<;> + . . . =
_ l - a cos <;>
1
r. 21l' Il' - l 1l' - 4 "'-9+ '" - I - 2a cos cp + a" Ia I < I.
(Il je po volji odaberiv cio broj ) a sin cp + a' sin 2<;> + . . . + tt' sin ne;> + .:. =
15) y ee sin ar za - r. < X<
y ~ 2sin u1t ( ~~. :'" _ ~sin 2x + ~in 3x _
1t

)
a sm<;>
= 1- 2acos <;> +a" l
r. l - Ilz 4- 11' 9 _ ,,' .. .
3. PRIBLIZNA HARMONIJ SKA ANALIZA
(u je po volji odaberiv cio broj)
Besselove formule. Priblino raunanje koeficijenata Fouriero-
16) y = x cos x za - 7< <X< 7< vih redova zasniva se na zamjeni Eulerovih integ rala (vidi str . 639)
5;1 sumama po jednoj od for mula pribli nog integriranja. Najpo-
_ I . + 4 sin 2x 6 sin 3x + 8 sin 4x
y --2 S1n x 1.3 - -r;s- -S:7- - '" god nija je trapezna form ula (vidi na str. 457). Po mou nje moemo
dobiti ove Besselove formule za pri blinu ha rmonijsku a nalizu.
Neka je period T podijeljen Da 2n jednakih dijelova (sl. 422) , apscise
17) y = - ln (2 sin I) za O < x .;; 1t djelita su Xk = kT ,
211
ordinate u djelitirna su f(x , ) = y, (k ~ O,
l l l , . .. , 2n). Tada je priblino
y = cos x + "2 cos 2x + 3" cos 3x + . .
'" -I
na" = L Yk,
18) Y = ln ( 2 eos I) za 0 < X< 7< """,,o

Zn-l kmtt
Y = cos x -
l
2
l
cos 2x + 3" cos 3 x - oo . nam = L Yk cos -n-,
k=-o
SI. 422
l x 211-1 kmn
19) Y = -2 ln ctg -- za O < x
2
< 1t "hm = L Yk
e-c
Sin - m ~ 1,2 . . ., n
- ,
n
(pri tom e je uvijek b. = O).
l l
Y = cos x + "3 cos 3x + S cos 5x + .oo Ako sasta vimo trigonornetrijsku sumu
2r.x 2,::,x
S, (x) = _..,
au

2
+ L
k., ak cos k _ .,. + L b, sm k - - , r < n ,
r

T
r

-"'"
.

T
Mnoge formule za razvoj funk cija u trigonometrijske redove
moemo dobiti iz redova potencija za funk cije kompleksne va- onda ta suma daje najbo lje priblienje u smislu metode naj ma njih
rija ble. Npr. iz razvoja kvadrata (vidi SIr. 666) za funk ciju zadanu ord inatama " (k = l ,
l 2, . .. 2n), ako njene koeficijente rau namo po Bcsselovim formu-
-I - = 1 + z+ z' + oo. (Izl < l) lama. za sluaj r = n trigonometrijska suma
-z
aD 27:'X 2r.x an 2;:x
a ko sta vimo s. (x) ="2 + a, cos T + a, cos 2 -T' + ...
+ 'i cos n - i ' +
z = ade;> 21t x +
. 2r.x + b, sm
. 2T + ba -, ,sm(n-
' 21t x '
1) T
i od ijelima realni i imaginarni dio, dobivamo + b , Sln T , . oo
650 FOUR IEROVI REDOVI (HA RMONIJSKA ANALIZA) PRIButNA HAR M0 1'oitJSKA ANA.LlZA 651
kojoj su koeficijenti raunani po Besselovim formulama, za x = x. Pri raunanju po toj shemi umjesto a, T, a i y treba uvrstiti do-
prima zadan e vrijednosti y., i stoga rjeava zadau trigonom etrijske tine ve l iine pomnoene s faktorima koji su s lijeve strane u
interpolacije za periodinu funkciju (vidi str. 667). istom retku (umjesto 0,866 nap isano je I-O,I ~, jer p ri~ikom
upotrebe logaritamskog raunala moemo ta nije pomnoiti sa
ablone i ureaji. pri raunanju po Besselovim formulama pri-
mjenjujemo specijalne raunske sheme i ablone. Ovdje su dane 0,134 nego sa 0,866).
sheme za har monijsku analizu ako period podijelimo na 12 dijelova Shema ll. Period T podijeljen je na 24 dijela. Ord inate djelita
odnosno na 24 dijela. YOt Yh Y St , Yu piemo ovako:
Ako je funkcija I (x ) zadana grafiki, ond a za priblinu gra-
fiku analizu, pored primjene Besselovih formula, moemo upotri-
Yo Yt )'4 Ye: y, Y I0 Yu;
jebiti specijalne ureaje nazvane harmonijskim analiza/orima. ilj- Yu f to Y I8 Y UI Yu
kom analizatora proemo grafom zada ne funkcije, nakon ega spe- y, Y., Y. Yu YI3 Yu
Y3
cijalni raunski ureaji daju pribline vrijednosti Fourierovih Yt Y Z3 Yu YII Y17
koeficijenata. Za svaku grupu ordinata posebno raunamo po prije napisanoj
shemi za 12 ordinata. Oznaimo koeficijente dobivene od prve grupe
Sheme za priblinu harmonijsku analizu
ordinata sa A. i B., a od druge grupe sa Ak i B;. Poto ,1. i iJ~
Shema I. Period T podijeljen je na 12 jednakih dijelova. Ordinate izraunamo po formulama
djelita su : y" y" . .. , y", Sume i razlike nalazimo po shemi
- = - I (A j -Bil, A
Ao=Ab, A, - , - - B" A
J = -
I ( ' +B'J )'
-;= A J
Y. Y, y, Y, Y, Y, Y, s. s, s, s, d, d, d, 1'2 1' 2
YIl )'10 Y, Y, Y, s, s, s, d, d, -
Sume s. s, s, s, s, s, s, a. a, a, a, a. -a-;-8, ;i" = - A. t
A, = - - I _ (Aj - B; ),
1'2
Razlike d. d, d, d , d, ". ", T, Y. y,
- I - 1 ( . B')
B, = -= (A; + Bil. B, = Ai , BJ = ---= AJ - J '
Daljnje raunanje provod imo po shemi 1'2 1'2

I lanovi s kosinusima Ilanovi sa sinusima B, = - B. , B, = - ~2 (A; + B;), B. = - A.

I { ao:; aI : I ooLasl ~ -rs a, ! I ! Ia,:a,

(J2 : (J3
To :
: ; i
To
. (zapravo ne treba raunati A'. i B., nego te vrijednosti pom noene
, sa 6, vidi dolje), nai emo sume i razlike koje daju traene koe-
1- 0,134
( = 0,866) I i "1 j I .a, !y,!y,1 1
1
cijente
6A . 6 A, 6~., 6A , 6A ,
0,5
! IT,! 1a
- ,i al l 1j I
a, i ! 6A, 6 A, 6A ,

12a, 120,
6A,
120, 12a, 120,
Ijul lJul iIII rru Iiul1jnlI )n
Sume 120'- 12a,
Sume I Razlike 120,,' 12a" 120,. 12a. 12a. 12a,

Sume I + II 6ao 'l 60.

1
6a,
I- 6b,
I I
6b, -
6B,
6B,
6B,
6B,
6B,
6B,
6B,
6B,
6B,

Razlike I - U 60" 1 6a; I I 60, 60, 6b,

I I
6b,
o o
6b. Sume
Razlike
12b,
12bil
12b, 12b,
12b,o 12b.
12b,
12'"
12b,
12b.,
12b,

Treba imati u vidu da u formu1i interpclacliskog trigon ome tn Jskoa poli ..

nom a nema a. i alt, nego aJ2 i a"l2. Vidi napomenu s prethodne stranice.
652 FOURlE.ROVl REDOVI (If ARMONIJSKA ANA LIZA)

Sinteza. Pod sintezom obino razum ijevamo rauna nje vri-

jednosti periodine funkcije [(x) zadane svojim Fourierovim re-
dom. Ako se u granicama dopus tive tanosti u Fourierovom redu
moemo ograniiti na prvih est harmonika (tj. smatrati da je
a. ~ b. = O za k >- 6), onda raunanje numerikih vrijednosti
y, = [ (xJ u ta kama x. , x" x" oo . , XII koje dijele period na 12
jednaki h dijelova moemo provod iti pomou sheme I sa str. 650.
za to treba na mjcsto So, S h o. , Se staviti zadane koeficijente Oo, SES TI DIO
ah " 0 ' ah a na mjesto db dl, . . ., d5 koeficijente bh bz, " 0 ' bl (koe-
ficijent b, od bacujemo, jer dotini lan reda ne utje e na vrijednost OBRADA OPA2A NJA
funkcije u razma tra nim ta kama) i raunali po shemi do kraja.
Brojeve koje dobivamo u dva posljednja retka tablice sa str. 650 I. OSNOVI TEO RI.JE VJERO.IATNOSTI
(umjesto 6a.. 6u" .. . , 6 a" 6b" oo ., 6b.) oznait emo sa "o, I TEORIJA POGRE..';AKA
" " oo. , "o, (3.. oo ., (3,. Da bismo dobili traene vrijednosti funkcija
treba samo zbraja ti i oduzimali po ovoj shemi t . TEORIJA VJEROJ ATNOST I
"o ", <xc IX. ", IX, <xc Sluajni dogaaji, Ako se pr i zadanim uvjetima neki dogaaj
moe dogodit i ili ne dogoditi, nazivamo ga sluajnim. Kvan titat ivna
~, ~, (3, ~, (3,
ocjena mogunost i pojave zada nog s l uaj nog d ogaaja jest njegova
Sume y. Y, y, y, y, y, y. vjerojatnost .
Razlike y" YIO y, y, y,
Definicija vjerojatnosti. Ako uz neke uvjete mora nastupiti
jedan od n nespojivih sl uajni h dogaaja , a pri tome nema nikakvih
osnova oekiva nj u da je jedan od njih u prednosti pred drugim.
. I
govorimo da ti dogaaji imaju ist u vj eroj atno st ,nednakup = ,,'
Ako je neki sl uajn i dogaaj A posljedica nekog od m doga-
aja od ukupno II moguih d ogaaja (nespojivih i jednako vjero-
. m
jatnih), onda vjerojatnou dogaaja A nazivamo ' broj p = fj'
Nemoguem dogaaju odgovara vjerojatnost O. a sigurnom do-
gaaju vjerojatnost I. Vjerojatn ost nekog doga aja nalazi se
izmeu O i I.
Zbrajanje I mno enje vjerojatnosti. Vjerojatnost da se pojav i
bilo koji (bez razlike koji) od meusobno nespojivih dogaaja
jednaka je sumi vjeroj atnosti tih dogaaja . Vjerojatnost istovremene
pojave nekoliko d ogaaja jednaka je produktu vjerojatnosti tih
dogaaja . Ako pri tome dogaaj i nastupaju jedan za drugim, pri
raunanju vjerojat nosti svakog dogaaja treba uzet i u obzir mo-
gunost utjecaja svih dogaaja koji su ran ije nastupili. Npr. u ku-
tiji se nalazi 5 crnih, 3 bijele i 2 crvene kugle. Vjerojatn ost da emo
izvui bijelu kuglu je 0,3 ; vjerojatnost da emo izvui crvenu kuglu
je 0.2: vjerojat nost da emo izvui bijelu ili crvenu kuglu je 0,3 +
+ 0,2 ~ 0.5. Vjerojat nost da emo izvui jed nu za drugom bijelu
 TEORUA VJEROJATNOSTI
654 TEORI1A VJEROJATNOsTI l TEORIJA. POORE$AK.A 655

pa crvenu kuglu je 0,3 . 0,2 = 0,06, ako prvu izvuenu kuglu vra- Primjeri : 1) Kakva je vjerojatnost da se pri 400 bacanja ko -
vanog novca uestalost pojava glave razlikuje od vjerojatnosti
timo natrag, a 0,3' ~ = 0,067, ako izvuenu kuglu ne vratimo. P = 1/2 za manje od 1/25, tj. da je broj poja ve gla va ukljuen iz-

Ponovljena ispitivanja. Ako nainimo n neovisnih ispitivanja,

.
medu 216 i 184' Kako je a = ' /400. ! .!
r 2 2
_ 10 i aa =
n
~
25 '
onda
a pri sva kom je vjerojatnost da nastupi dogaaj A jednaka p, onda
je vjeroja tnost da se dogaaj A pojavi m put a jednaka je a = l ~ = 1,6. Nepoznata vjeroja tnost po Laplaceovu teo-
Pm = Ct:' pm ( l - p)~m. (I)
rernu je "" <lJ (1, 6) = 0,8904.
Ta vjerojatnost bit e najvea za np + p - l < m < np + p. za
velike m i n moemo dobiti priblinu vrijednost Pm , pomou Stir- 2) Neka je vjeroja tnost da se izradi pogrean proizvod jednaka
lingove formule (vidi na st r. 184) 0,01. Kakva je vjerojatnost da u partiji od 100 komada nee biti
p vie od 3 pogrena? Nepoznata vjerojatnost jednaka je p = Po.,OO +
m. . "" _alt21t
1_ e- x'/2o' (2)
+ + +
h,oo h ,oo PU OO' Po Polssonovoi form uli (Y = 1) dobivamo

gdje je a = r-r-rr-r-r--r-
I'np(l-p) , x
m - np
= . p = ~ (1 + l + ~ + ~) = 0,9810. Primjena Gaussova integrala
a
u danom primjeru daje pregrube rezultat e (p = 0,928). Nita bolji
za male vrijednosti p tanije vrijednosti daje Poissonova for- rezultat (p = 0,938) ne dobivamo ni pomou formule (2). Tana
aw/a vrijed nost je p = 0,9816.
m! e-, , gdie
Pm "" y'" i y = np
Jeje (3)
Zakon velikih brojeva. Posljedica Lapl aceovog teorema : S vje-
Ako broj pokusa n rasle, najvieroiatnijn uesta/ost (frekvencija) rojatno u koja je po volji blizu k l, moemo oekivati da e se
pri dovoljno velikom broju pokusa uestalost doga aja A po volji
m dogaaja A pribliavat e se vjerojatnosti P toga dogaaja. malo razlikovat i od njene vjerojatnosti (zakon velikih brojeva -
n -
pri tome se vjerojatnost da e uestalost dogaaja A leat i izmedu Bernoullijev teorem) .
aa . aa +
P- n l p n' Sluajne veliine. Sluajnom veliinom nazivamo varijablu kojoj
je vrijednost ovisna o s luaju. Primjeri sluajnih veliina: broj
pribliava timesu koji je jed nak pogod aka u cilj uz zadani broj hitaca, broj bodova pri kockanju,
<lJ (a) = 2
1/2"
J e-x'/2 dx. (Laplaceov teorem) .
brzina molekula plina.
za karakterizaciju sluajne veliine moramo znali skup mogu-
o ih vrijednosti te veliine, a i vjerojatnosti s kojima se te vrijednosti

mogu pojaviti. Ti podaci tvore zakon razdiobe sluajnih veliina.
Funkciju <fl (a) = 2_ J CX'/2 dx nazivamo Gaussovim integralom
Ako sluajna varijabla A moe imali bilo koju vrijednost u nekom
1'2" o intervalu (a, b) (takva sluajna veliina naziva se neprekinutom),
vjerojatnosti " (tablice za <fl (x ) vidi na str. 88 i 89). onda je vjerojatnost da veliina A dobije neku odreenu vrijednost x
Kada je p blizu jed inice takoder upotrebljavamo Poissonovu formulu
jednaka nuli, jer je broj moguih sluajeva neizmjeran. Ako sma-
s time. da promatramo dogaaj suprotan d ogaaj u A (en e A). koji ima malu tramo da je za svaki mali dio, na intervalu (a, b) dopustivih vrijed-
. . leroja tnosr q - l - p. nosti varijable A, vjerojatnost da A padne na taj dio proporcionalna
Int egra lcm vjerojatnosti esto nazivamo funkciju njegovoj duljini, sluajnu veliinu A mo emo karakterizirati tako
x
da zada mo vjerojatnost </J (x) dx toga, da je x < A < x +dx.
eri" x - ~
Voto
J.. ." dt = <ll <x Iii"). Funkciju </J (x ) nazivamo gustoom razdiobe vjerojatnosti sl uaj ne ve-
lii ne A. Iz teorema o zbrajanju vjerojatnosti izlazi daje vjerojatnost
656 TEOR IJ 4. VJEROJATNOSTI l T EORIJA POORUAKA 'nOR I1A POGRESAKA 657
x, oo
S<ji (x) dx . Kako sluajna
upadanja A u interval od x. do X, jed naka
x,
+00
(v - v)' = J (v - v)'<jI(,')dv = J v' <jI (v) dv - (v), =
o o 3 4 0,227
varijabla uvijek ima neku vrijednost, to je S <ji (x) dx = I. = 2k - ;;;; = -T '
- oo
Srednja (prosjena) nijednost s luajne veliine. Ako sluajna U ovom primjeru dobivena jednako st (v - v), = VO - (v)' je
veliina x mo e imati vrijednost Xl. XI. , XII S pripadnim vjerojat- identitet i obino se upotrebljava za izraunavanje disperzije.
nostima Ph P., . . , P., onda srednjom (prosjenom) vrijedno u
veliine x (njenom matematikom nadom) nazivamo

x= 2:/"", PI xi:
2. TEORIJA POGRESAKA

Sluuj ne pogreke. Veliine koje dobivamo iz pokusa neizbjeno

sadre pogreke uvjetovane raznim uzrocima. Medu njima treba
za neprekinutu sluajnu veliinu y s gustoorn rasporeda vrijednosti razliko vati sistematske i sluajne pogreke. Sistematske pogreke
y (y) matematika nada je uzrokovane su uzrocima koji djeluju na potpuno odreen nain,
+00 a uvijek ih moemo ukloniti ili ih moemo dovoljno tano predvi-
Y = S yy (y ) dy. dati (npr. pogreke uzrokovane netanim badarenjem ureaja,
pogreke zbog vanjskih uvjeta pokusa i s!.). Sluajne pogreke
Primjeri: J) Na lutriji od Jooo sreaka ima jedan zgoditak od izaziva u pravilu veoma velik broj zasebni h uzroka, koji u svako m
1000 rub alja, 10 zgoditaka po 100 rubalja i Joo zgoditaka po 20 pojedinom mjerenj u razliito djeluju. Potpu no iskljuili te pogre ke
rubalja . Zakon raspodjele sl uajne veliine a zgoditaka po jednoj nemogue je ; moemo ih uzimati II obzir samo prosjeno, a za to
sreki (u rublji ma) naveden je u tablici treba poznavati zakooe kojima su pot injene sluajne pogreke.
Mjerenu veliinu oznaavat emo sa A, a sluajnu pogreku pri
a, 1000 100 20 O mjerenju sa x . Kako pogreka x moe imati bilo koje vrijednos ti,
P, 0,001 0,01 0,1 0,889 ona je neprekinuta sluajna veliina koju pot puno karakterizira
njen zako n raspodjele (vidi na str. 655). Gustoa razdiobe vjeroja-
Matematika nada a je ;; = 1000 . 0,001 + 100 . O,OJ + 20 . 0,1 = tnosti <p (x) sluajne pogreke mora u veini sluajeva, kako pokazuju
= 4 (rublja). pokusi, imati ova svojstva: I) <p (x)je parna funkcija ; <p (-x) = <p (x),
2) Maxwellov zak on razdiobe (u k i n eti koj teoriji plinova) : tj. pogre ke suprotnih predznaka jednako su vjerojatne. 2) <p (x )

0/ (v) = 4 V~. "'rh'; vjerojatnost daje brzina molek ula homogenog

za x > Oje monotono silazna funkcij a, tj. pogreke vee po apsolutnoj
vrijednosti manje su vjerojatne. 3) Matematiko oekivanje apsolutne
plina koji je u toplinskoj ravnotei, izmedu v i v +
dr, jest <ji (v) dv velii ne pogreke, tj. 2 S x<p (x) dx,
konana je veliina. Odredene
(k je pozitivna konsta nta). Srednja vrijednost brzine je o
zakone razdiobe moemo dobiti na temelju nekih dodatnih uvjeta .
v= Jv <jI(,')d v = Jfk"
2 (vidi str. 475) Nonn alni zakon razdiobe. Mjero tanosti. Najjednostavniji i
veinom dovoljno taan prikaz rea lnosti je tzv. normalni zako n
o razdiobe pogreaka
Disperzija. Disperzijom sluajne veliine nazivamo sred nju vri- l - -
x'
jednost kvadrata odstupanja sl uajne veliine od njene srednje <p (x) = ~" e 20' .
vrijednosti. a1'2"
Primjer : za gore navedeni Maxwellov zakon razdiobe disperzija Taj zakon razdiobe moemo dobiti iz razliitih teoretskih
iznosi pretpostavki, napose iz zahtieva da je najvjeroiatni ia vrijednost

~la tem a ti ki pr iru n ik - .12

 TEORIJA POGREbKA
658 TEO RIJA VJEROJATNOm I TEORIJA POORe~A KA 659
nepoznate velii ne, za koju smo neposrednim mjerenjem dobili 3) .Vjerojatna pogreka r je veliina sa svojstvom, da je vjerojat-
niz jed nako tani h vrijed nosti, aritmetika sredina tih vrijednosti. nost pogreke koja ne prelazi r po a psolut noj veliini jednaka 1/2
Velii na al je parametar no rmalnog zakona : ona mo e imati bilo ...
koju vrijednost . Ka ko je
'r) = 2:'l
+ 00 + 00
x'
i = S x9 (x) dx = O i = S .... <p (x) dx = al, onda je f
-,
<p (x) dx = <1J (;;

a' = ~ - (~)t disperzija pogreke x. Poveanjem a t umanjuje se 4) Mjera tanosti: h= .~- . Sve te veliine meusobno su
f 2a
maksimum <p (x) koji odgovara x = O i jedna k je Kako ~-= . povezane ovim odnosima":
a 1'2;0:
pri tome povri na ispod gra fa <p (x) (sl. 423) ostaje neprom ijenjena
71 = _ 1_ = l/~ a = __
r
a =
l
1'2"
ll;:f lj Vip'
r
Ir,: h 1< P Ir,:' = =

y
r="= p ~
p 1' 2 a
r
= p 1 1< 71, h= -
l
= -
Ir,: Tj V2:a
I
~ -
p
r'
I - -- - - - -- l - I I l/ i l
'IM ( 1'2 = 0,7071 = 1,4142' )tr. = 0,5642, y;: = 0, 7979 = D 53)'
/lS

z -15 -I -1/50 O /lS , .lS Z 45 < p = 0,4769 , p Vi = 0,6745 = 1,4826' pIf,.; = 0,8454 = D829) .
l l '

SI. 423
( = l, vidi str.656), s poveanjem disperzije poveava se vjerojat- Odredivanje disperzije prema podacima pokusa. Ako smo za
nost vei h pogreaka. Vjerojatnost da pogreka x po apsolutnoj bilo koju velii nu A neposrednim mjerenjem dobili n vrijednosti u;
veliini ne pre e a, u sl uaju normaln og zakona je jednake tanosti i a ko se pogrek e velii ne A podvrgavaju normalnom
alo za konu razd iobe , onda e najvjerojatn ija vrijednost A biti aritme-
tika sredina
<Il (_U.) = 2- f e-"/2dl .
a v21<
Veliina X = '-,x, + '-,x, + + '-.x.o koja je linearna kombinacija
sl uaj n ih veliina x" x , x., s normalnim zako nom razdiobe
Oznaimo sa e, odstupanje opaan e vrijednosti a, (za svako opa-
i disperzija ma o. t, (lt t , , an t podvrgava se normalnom zakonu
s disperzijom a t : anje) velii ne A od aritmetike sredine a: ai - a. e, -
1. 120 , % + ~! a,z + .. . + ).,,"(1,,".
a:t =
za
odre iva nje disperzije normaln og zakona razdiobe pogrea ka
sluimo se u tom sluaju formul om
za karakteriziranje normalnog zakona razdiobe, po red disper-
zije, primjenjujemo jo neke veli ine ; i lo:
l) Prosta srednja pogreka 71, koja izraava mat ematiku 2: c.l
nadu a psolutne veliine pogrek e. tT = .1:_1 - -
oo n -I
Tj = lxi = 2 S x<p (x) dx. Veliinu ~ odred it emo iz jednad be 41 (~ 1 2) - ~.
o
2) S redn ja kv adratna pogreka. ili standard a, jednaka je kva- U teoriji ,",crojatnos ti i ma tematikoj sta tistici za ozn a a vanje sumira nja
dra tnom korijenu disperzije. fcsloseslU1im() Gaussovim oznakama: [u l umjesto 1: Ul, labl umjesto 'talO, itd.
660 TEORIJA VJEROJATN OSTI I lEORU" POG R~~ " KA TEORIJ A POCiRF!AKA 661
ili odreujemo a po srednjoj pogreci, koju nalazimo po formuli Kada nademo aritmetike sredine d = 17,24 i D = 22,78, izraunat
~ ',1
1) = ~ 1,1
_. "" - -o
emo , ,
odstupanja .d i .D' Po prije navedenim formulama nai
emo za pojedino mjerenje d
Vn(n- I) n - -I
2
a= 1/0,0920 = 0152 ili = 0,56 = 0,125 (to daje a =0,157);
Ako se vrijednosti a, koje dobivamo na dva naina , medusobno
znatno razlikuju, to nam pokazuje da u tom sl uaj u ne moemo r 4 '
1)
rW
primijeniti normalni zakon razdiobe. za pojedino mjerenje D
Ako su pojedine vrijednosti a, veliine A dobivene s raznom
tanou koja je karakterizirana srednjom kvadratnom pogrekom 1/
a" onda je najvjerojatnija veliina A te inska sredina
a =
r0 ,0880
4
= 0148

ili 1) = 0,52 = 0,116 (to daje a = 0,146).
20 .
a=
w 1a 1 + ""Sat + ... + W"Q" Podudarn ost vrijednosti a dobivenih na dva naina potp uno
)VI + W. + ... + W/I ' zadovoljava. Aritmetike sredine su
gdje su teine IV, brojevi obrnuto proporcionalni kvadra tima odgo-
varaj uih srednjih kvadratnih pogreaka . Srednja kvadratna po-
greka pojedine vrijednosti a, s teinom w, je "d = 0~2 = 0,068, "D = 0~8 = 0,066.

--wi.l za debljinu stijene posude ln = ~ (D -

V
tl) = 2,77 srednia kva-
; "1
dratna pogreka je
am = V~ a' . + ~ "'0 = 0,047.

Metoda najmanjih kvadrata. Ako pokusima odredimo vrijed-

nost il nekih funkcija
!p, ( XIt X 2' '0 ' xn) (i = 1, 2, ... , tn)
nepoznatih veliina x" .. ., Xn, onda za odreivanje tih veliina
moramo rijeiti sistem uvjetnih j ednadbi
'P, (x" x.. .. ., xn) - ft = O (i = 1,2, ... , m).
Openito govorei taj sistem je nespojiv (pri m > n) i za ne-
Brci d D
opaanja
(lj I I td
I
I
t'
d,
I ' D.
I
I " D. I
poznate veliine traimo najvjerojatnije vrijednosti. Ako pogreke
veliine f l.!" ...,f. imaju normalnu razdiobu (to se obino pret-
postavlja), onda e za najvjerojatniji sistem vrijednosti nepoznanica
3
I
I 17.3
17,0
2 2.7
22,8
0.06
- 0 ,24-
0,06
o,l.XJ36
0,0576
0.003 6
- 0 ,08
0,02
0,0064
O,,,,,,,",
o.048t
suma kvadrata odstupanja . , = 'Pi - ft biti najmanja. Ako su uvjetne
jednadbe linearne
I
17.3 23. 0 0 ,2 2

5
17....
17.2
22,8
2 2,6
0 , 16
- 0 .04-
o.0'2~6
0 ,0016
0 ,00
-0, 18
0 ,0004-
0. 0324 a.x. + b.x. + + l.xn = 1.,
2:
I
I 86,.
I 113.9 o,56 ,1 0,0920
I 0 ,.52 - 1 0,0880 . . .+. .b,x.. .+. . . +. .l.xn
o,xl = f"
. ... .
U tome stupcu Izraunana je suma apsolutnih vrijednosti. a",x, + bmx. + ...+ l.,x. = fm ,
 TEO RIJA VJEROJATNom I TEORIJA POGRESAKA
TEORJJA POCiRaAKA 663
662
onda zahtjev minimuma (vidi str. 370) sume kvadrata odstupanja Normalne jednadbe e biti
svedimo na sistem linearnih normaln ih jednadb i" 7a + [t ] b = [Rl. + [t'] b = [tR)
[t] a
ili
[aal x, + [abI x, + + [al] Xn = [af]. 7a + 245.3 b = 566.0 245.3 0 + 9325.8 b = 20044.5.
[ba] X , + [bb] X, + + [bl) Xn = [hfl.
Ako ih rijeimo. dobivamo a = 70.76 i b = 0.288. Vrijedn?Sti
[la] X l + [lb] x , + ...+ [II ) Xn = [If). R izraunane po formuli R = 70.76 +
0.288 t dane su u posljed-
njem stu pcu tablice.
Da se dobij e k-ta normalna jednad ba. treba svaku uvjetnu
jednadbu pomnoiti s koeficijentom uz x. i sve jednadbe zbrojiti .
U sluaju linearnih zavisnosti obino nalazimo grube pribline
vrijednosti X 10, xl, ... , x"o traenih vrijednosti xt. ... . X" i razvija-
mo 'PI (Xlo x n) u red po potencijama ~, = X, - x . .. . , !;" =
= Xn - xn' Odbacimo lanove vie od prvog reda pa dobivamo
linearne uvjetne jednadbe pomou kojih odredujemo najvjero-
jatnije vrijednosti popravaka ~,.
Navedena metoda prikladn a je za sluaj kada sve vrijednos ti
imajujednaku tanost. U pro tivnom sluaju svaka uvjetna jednadba
mora biti prethodno pomnoena s teinom. ob rnuto proporcio-
nalnom sa srednjom kvadratnom pogrekom odgovarajue vri-
jednosti f,.
Primjer : Mjerenje elektrinog otpora R bakrenog tapa pri
razlinim temperaturama (t C) dala su rezultate navedene u prva
dva stupca ove tablice
I I R
I I'
I IR I R i zrau n a t

19.1 76,3 0 364.8 14-,,7 .3 76.2fi

2~.O 77.80 6 2~ ,(J '94' .0 77 .9 6
30 , 1 906.0 79. 43

.... 2400.'
79.75
36,0 Bo.Bo 1:.196.0 2908 ,8 0 1. 13
82,33 1600,u 3:.194.0 8:z,28
8S.9'> :578 3,9 83 .76
,.,.0
~5 . 1
85,1 0
2034.0
2500. 0 42~.O 83. 16

:; 245.3 I ~.o
I 9325.8 I _ .5 I
Ako tra imo ovisnost R od t u o bliku R = a bt, onda za +
odreivanje konstanti a i b dobivamo sedam jednadbi oblika
R, =a + bt,
gdje su t, i R , prip adne vrijednosti za t i R.

o Gaussovim omakama vidi opasku na str. 659.

 PRI:RU :tN O PRFDOC'JV4NJE FUNKCIONALNE ZAVlS!"Io.m 66S

Jednoliku aproksimaciju primjenjujemo uglavnom u t~retsk i m

ra zmatranjima . Teoriju tak vih priblienja znatno je razradio P. L.
ebi ev.

Aproksimacija po metodi najmanjih k.~drata .. Najee sc upo-

trebljava takva aproksimacija 'p (x) za kOJU ve li ina
b
ll. EMPIRIJSKE FORMULE I INTERPOLACIJA M = S [J (x ) - Gl (x )]' dx .
a
ima najmanju vrijednost. . . .. .
I. PRIBLI2NO PREDOClVANJE FUNKCIO NALNE Z AVISNosn
Ako parcijalne derivacije od M po parametnma kOJI odre uju
Postavljanje problema. U mno go sluajeva treba za funkcij u funk ciju 'il (x) (vidi str. 370) izj~dn~imo s nulom, do~ivamo )ed-
zada nu samo ta blicama ili grafom n ai anal i tik i izraz koj i priblino nadbe kojima moemo nai najbolje (u navedenom smislu) vrijed-
predouje tu funk ciju. Slian problem se moe poja viti i za funkciju nosti tih parametara. Veliinu lJ = JI M : (b - aj nazi vamo tada
zadanu formulom, a ko je for mula veom a sloena ili neprikladn a srednj om k vadratnom pogreko m. ' . . oo

za trae nu svrhu (npr. funkciju moramo integrirati , a nje n integral Ako funkciju 'p (x) traimo u o bliku hnearn e kombinacije
ne mo emo izraziti elementarnim fun kcija ma). Formule koje izra- nek ih zada nih funkcija
avaju fun kcionalnu zavisnost dobivenu po kuso m u obliku tablice
ili grafa nazivamo empirijskim formulama. Za priblino izra avanje 'p (x) = "o'?o (x) -+-
-+- -+- an'Pn (x)
a.'P. (x) oo

zada ne fun kcije [ (x) obino izab iremo funkciju aproksimaeije

(npr. cp (x) je polinom ako je 'Po = l. 'PI = x, .... 'Pn = xn, .iIi tri ge-
(priblienja) cp (x) od reenog oblika, npr. tra imo 'P (x) u obli ku
po lino ma nometrijski pelinom ako je 'P. = l , 'P. = cos x, <p, = sm x , oo. ,
= cos nx , <Pili = sin nx), onda za odreivanje Do,
9 211-1 ah , an
Gl (x) = "" -+- a,x -+- '" -+- a"x", y dobivam o siste m linearnih jed nad bi
ili u o bliku
'P (x) = Ae'X -+- Be" -+- itd .
-l aM u/ S
-,--- = L 9, (x) 'P, (x) dx - S [(x) 'P, (x) dx = O.
oo . 2 oak 1=0 a a
i zahtijevamo da se funkc ija cp (x) to bo lje Taj sistem poprima naroito jednosta van oblik k.a da funkcij a
pribliava [(x) II nekom odreenom inter- 'P, (x ) ima svojstvo ortogonalnosti u intervalu (a, h), tj.
valu (u < x < b). Koju najbolju ap ro ksi- b
maciju emo do biti, ovisi o na inu na koji
ocjenjujemo aproksimaciju funkcije [(x)
a
SI. 424
J 'P, (x) 'P, (x ) dx = O za i "" k ",
i Gl (x).
U tom sl uaju je
b b
JednoUka aproksimacija . Teoretski je za najbolju a proksima-
ciju potrebno da maksim um veliine I[(x) - 9 (x) I II inte rvalu Uk J ['Pk (x )]' dx = J[ (x) 'P. (x) dx (k = 0, l , oo n)
a .;; x .;; b, u kome treba postii priblian izra z [(x ), bude najm anji
[u usporedbi s drugim izrazom <p (x)] . No ne postoj i metod a kojom (vidi Eulerove formule na str. 639). U vezi s tim pojednostavnje-
bismo efektivno postizava li taJeve j ednolike aproksimaeije, os im II njem, a ko treba nai polinom aproksimacije bo -i- b1x -+- ... -l-
pojedinim posebnim s luajevi ma. Ta ko npr. ako u intervalu a.;; + b"x" , prikladnije je transformirati zad ani interval (u. b) u (- 1,
< x < b funk cij a [ (x) ima drug u deri vaciju koja zad rava predznak, + I) uvrtenjem x = -a -+-- b + -
b - - at .I tra iti
. . taj. po tin om u o blik
I U
linearnu funk ciju najb olje jed nolike aproksimacije u tom intervalu 2 2
dobi vamo ovako (sl. 424) : Na grafu funkcije Y =f(x) je ta ka P,
u kojoj je tangenta paraleln a tetivi MN. Pra vac koji spaja sredine D va primjera ortogonalom sis tema !\Jnkclja . . .,
tetiva MP i PN je graf traene linearne funkcij e. I) l , cos x, cos 2 x, .. " cos nx. oo.; sin ,x, ' 0 ' I StD 1lX na 1Dt~n:a1 u (O tt)
2) Legendreovi polinomi PI (x) na Intervalu (- I , + l) (vuli str. 544).
 EMPIRIJSKE POR~E t fNTERPOLACIJA.
666 PARABOLNA INTE.RPOL4.OJA 667
'p (t) = aoP. (t ) + a.P, (t) + . . . + a,P, (t) . Ako je broj parametara koji odreduju funkcij u 'p (x) jednak broju
gdje su P. (t) Legendreovi polinomi. odabranih taaka (n + l) . ond a. openito govorei. 'p (x) moemo
odabrati tako da je <p (x,) = f (x ,) (i = 1.2. . .. . n) ako rijeimo
Primjer: Nai najbolju aproksimacija za y = sin x u obliku taj sistem od n + l jednadbe sa n + l nepoznanicom. Tada

polinoma drugog stupnja u intervalu < x < 11". Zamjenom neza- funkciju 'p (x ) nazivamo funkcijom interpolacije, a proces traenja

visne varijabl e x = i(t + 1). prenesemo interval (0,11") U (- J, + 1).

Traimo aproksimaciju u obliku
'p = Ilo
Tada je (vidi na str. 427)
i ra unanja vrijedn osti 'p (x ) interpolacijom.
Najra iren ija je parabolna interpolacija u kojoj za funkciju
interpolacije od abiremo polinom 'p (x) = Ilo + a,x + .. . + a......
za periodi ne funkcije primjenjujemo trigonometrijsku interpolaciju
+ alPI (t) + a,P, (t). (vidi na str. 650).
Aproks imacija po metodi srednjih vrijednosti, vidi na str, 673.

Ilo =2If-, ' 2 + = ;r,2

+1

sm 11"(t l ) dt a, = ~ f-,
+1

t sin ~ (t + l) dt = O. 2. PARABOLNA INTERPOLACJ JA

OPI sluaj. Kako god bila zadana funkcija f(x) i bile odabrane

a, =-5f (3- t' - -l) ."

2222
+1

sm-(t+l)dl= -10 ( 1 --12)

11""'"
vorne take interpolacije x,. x .. . x.. uvijek pos toji jedan i
samo jedan pelinom n-tog stupnja 'P. (x) koj i u tim takama prima
iste vrijednosti kao i f(x) : 'P (x,) = f(x,) (i = 0. 1. 2, .. .. n). PTi
-, traenju polinoma interpolacije mo emo se posluiti !Agrangeo"om
Odatle je
f ormulom
'P. (x) = L" (x) I. + L , (x) I. + + L. (x) 1..
sin x.. ~ + ~ (1 - ~:) (~ t' - ..0.980 - 0,418 (x -i)'. gdje je
oo'

(x - x.) ... (x - x, ,) (x - x ,+l) . . . (x - x.)

Aproksimacija u pojedfnlm takama. U mnogo sluajeva a na- L t (X) =:O: .
(x / -x.) ... (X,-X/_ l ) (x , - x,..) ... (x, - x.)
pose kada je funkcija f(x) zadana grafom ili tabline, ;tupanj
pri~~e!'ia ocjenjujemo po razlici f(x) - <p (x) u ranije od abra nim ft = l (xJ.
pojedinim takama x, . x.. .. .. x.. a ne u svim takama intervala
(a. b) u ko me funkciju f(x ) treba aproksimativno izraziti. Funkciju Ako treba izraunati vrijednost 'P, (x) za bilo koji odreeni x.
'P (x) smat ra mo najboljom aproksi macijom funkcijef(x ) (po metodi moemo se ko rist iti ovom unakrsnom shemom, koja je naroito
najmanjih kva drata). ako za nju S = L [f(xJ - <p (xJJ' ima naj.
pogodna pri upotrebi raunskog stroja :

'-o x. - x I.
manju vrijed nost u odnosu na druge meu kojima smo
funkcije.
odabrali traenu aproksimaciju' . Ako je 'P (x) potpuno odredena x, - f, <.r..I.)
X
parametrima k. l. m, .... on da emo najbolju (u navedenom smislu) x. - x ft <.r..f.) <.r.. 1.. ft)
vrijednost tih parametara nai pomou rjeenja sistema jednadbi
aS as as x. - x f. (/.. 1.) <.r.,1., f.) . oo (1.,1......1.).
ak
-- = 0 . ar =0. am = O.....
Svaki simbol <.r..I..... .1.) oznaava vrijednost u taki x polinoma
Kao l ranije, motemo definlratl !akod.. najbolju aprokJlmaciju kao takvu,
interpolacije. konstruiranog po vorovima x... x .. . . . x. Te bro-
za koju je makJimum 1/(;ctl -cp (;ct) I najmanji: u prakai jo Irafeoje aprol"lm,cijo jeve raunamo stupac za stupcem ovako : Brojeve stupca <.r.J.)
ovom metodom. ~ dobivamo po form uli
668 EMP IRIJSKI! FOR M UU! I INrERPOLACIJA PARABOLNA INTERPOLACIJA
669

(J I.) = J!2- X)I.-( x.-x)f.
(x. - x)- (x. - x ) A Jo = I. - k f' _l + k (k 2- 1)
1.-, - ... Jo
Svaki daljnji stupac dobivamo iz prethodnog po istoj shemi. npr. [ simboliki : A'Jo = (E - 1)"Jo, ako oznaimo E'fo = Jil. Za inter-
polacije po zadanim vrijednostima funkcija sastavljamo rahlim di-
( ' f, jj ) - (x 1 - x)(f .JJ -(x. - x)(f.J.) itd. fe rencija prema ovoj shemi:
J .... . (x. - x) - (x. - x )

Poredak vorova moemo po volji odabrat i.

..,
rbl Mt.} d'f!,.] d'f!.1 d'fl<)
Primjer: Treba izraunati sin 50 , koristei
se decimalnim ...
vrijednostima sinusa 0", 30", 45, 60", 90". Unakrsna shema ima u ._, t,
4("
d i,
, "",,/I,

If'' I',
tom sl uaj u ovaj oblik : ..-d f.,

- 50 '-, f.,
. tf, ........ 41:,
/. f., di,
0.00000
- 20 0.50000 0.83333 'o . ,,-~,
f. --;.:
I 'f.
I d ' I , I df.i"\S
- 5 0.70711 0,78568 0.7 6980 f,
Mo "",:I,
df,~.
I I
I d f., t,
di,
8
10 0.86603 0,72169 0.7 5890 66 17 '" f,
M,
d'f,
d f,--;...
d'f,,__
40 1,00000 0.55556 0,7 4074 6657 04 " dr. 'f. dJr, !Ir
F, d,
Ako su prvi brojevi u bilo kojem stupcu jednaki (u navedenom ..", ...
primjeru su odijeljeni) ne moramo ih uvoditi u dalji raun. Tako
npr. u posljednjem stupcu dobivamo posljednje cifre rezultata
u toj tablici je svaki broj (osim onih u prva dva stupca) dife-
10'57 -40 17 rencija dvaju brojeva prethodnog stupca. koji su za pola retka
10-40 = 04. nie i za pola retka vie od njega'. Prilikom sastavljanja tablice
moramo imati u vidu da pogreke u prvom stupeu, koje po apsolut-
Konano je sin 50" = 0.76604. noj vrijednosti nisu vee od e, mogu uzroko vati pogreke do 2 e
m
U drugom, do 4 e u treem. a do.2 - ' e u et~o~ stupe~. Zato ~k
Ekvidislantni vorovi. Tablice diferencija. est je sluaj kada su i neznatne pogreke (npr. pogreke zaokruivanja) u vnjednost~
interpolacilski vorovi na jednakoj udaljenosti. Konstantnu veliinu funkcija mogu znatno utjecati na diferencije viih redova. Raunanje
" = X, - X, nazivamo tada korakom zadane ta blice vrijednosti diferencija treba ob ustaviti ako su svi brojevi nekog stupca meu
f(x) ; yk = X. +
"k. (Tu oznaku zadravamo i za k < O). sobno gotovo jednaki (diferencije konstanat~). Difere!:cijem-to.g
Prve diferencije funkcije s obzirom na zadani korak" odredu- reda su konstante za polinome m-tog stupnja. Zato njihova pn-
jerno po formulam a blina konstanlnost pokazuje da danu funkciju moemo dovoljno
t ano prikazati polinomom m-tog stupnja. (Za tablicu na SIr. 671
A f(x ) - f (x + h) - f(x) ; AJi = Ji.. - fi. m = 3; etvrte diferencije su suvine.)
Diferencije prvih diferencija tvore druge diferencije Formule interpolacije s diferencijama. Polinom interpolacije
moemo nai po mou diferencija po jednoj od ovih formula
A' f (x) = Af(x+ h) -Af(x ); A'f, = Alt.. - dlt.
(uvodimo oznaku u ., x h ~~) :
Isto tako odreujemo i diferencije viih redova. Diferencije moemo
izraziti i zadanim vrijednostima funkcija : Primjer takove sheme vid i na str. 67 1.
 PAR.ABOLNA INT ERE'OLAC IJA
670 EM PIRIJS KE FO R MU LE I JN1'EJlPOL ACIJ A 671

=r+ , r +u(u-I) ..r + u( u- l) ... (u--:- n + I),. r Po Besselovoj formuli je

N(
I X) ) 0 U U JO 2 lJ. JO + ... I .:.l JO,
II.
J (22) = 25,34 + 0,4' 9,82 _ 0,\ 0,6 1,72 ~ 1,99 +
Nu (x ) = Jo + u ilJ_1 + u(u 2+ l)
il :1"- . + .
+ 0,4 ' 0;,6' 0,1. 0,27 = 29,05.
... + u (u + 1) ~u + n - l ) il'J_ .
, n. Po Stirlingovoj formuli je

S (x) = lo + u illo + il J__, + '!. il'J., + u (u' -

iNewtonove for mulet

1) il 'J. + Nf-. + J (22) ~ 25,34 + 0,4. 8,10 i O,8~ + ~'~~ ' 1,72 -
2 2 - 31 2 0,4 . 0,84 . 0,34 + 0,27 = 29 04
. u'(u' -I) il''! + -l- u (u - l ) .. . [u' - (n - l )] fi,. r
6 2 ' .
T 4! -> "' , (2n)! J~
(S tirlingova fo rmu la} Po prvoj Newtonovoj formuli je

B (x) = 10+ u ilJo + u (u - l ) il'J + il'lo + f (22) = 25,34 + 0,4 ' 9,82 _ 0,4 ~~'~' 1,99 +
2 2
u (u - l) (u - 0,5) il'J. -l- u (u' - l ) (u - 2) il ' J-> + il'J_, -l- _I.
-,
0,4' 0,6' 1,6 . 032 = 2905
6 ' , .
+ 3! _I ' 4! 2 ' .. .

(u - 0,5) u (u' - l) . .. [II' - (n - 1)') (u - n) il ...' J. Ako bismo se ograni ili na druge diferencije, onda bismo po
... + (2/1 + l)! - formuli B dobili 29,05, po formuli S 29,06, a po formuli N 29,03.
(Be sselo va formula}
Newtonove formule daju polinom interpo lacije ako je Xo prvi,
x I J I ilJ I fi'J I fi'J I fi'J
odnosno posljednji interpolacijski vor, dok je za Besselovu i O O
Stirlingovu formulu Xo srednji ili jed an od srednjih interpolacijskih 487
vorova. Diferencije koje upotrebljavamo za raunanje po ovoj 4,87 78
5
ili drugoj formuli navedene su u tablici na st r. 669. Interpolacijske 565 29
formule uglavnom upotrebljavam o za raunanje rneuvrijednost i 10 10,52 107 2
funkcija zada nih tablino. Prikl adnim izborom x. moemo uvijek 672 31
postii I u I < I. za I u I < 0,25 najsvrsishodnija je primj ena Stir- 138 3
15 17,24
lingove formule, za 0,25 < u < 0,75 pak Besselove formule. New- 810 34
tonove formule upotrebljavamo tada, kada ne moemo upotrijebiti 20 25,34 172 -7
Stirlingovu ili Besselovu formulu, tj. kada x lei blizu poetka ili 982 27
zavretka tablice. 25 35,16 199 5
Primjer : Izra unajmo za x = 22 vrijed nost fun kcije J(x), 11 81 32
zada ne prema tabli ci na str. 671'. 30 46,97 231 l
Kako smo ve i napomenuli, ovdje emo se ogranii ti na t ree 1412 33
20 . 22 -20 35 61,09 264
dlferencije.Ako uzmem o da je x, = ,onda je u =
'f
~ O,4.
oo
5
1676
U tablici diferencija obino ne piemo decimalne zareze nego diferencije 40 77,85
izraavamo u jedinicama mjesne vrijednos li posljednje znaajn e znamenke.
672 EM PIRIJSKE FORMU LB IINTER POLACUA. t"OSTA.VI.JANre e M Pf RUSKIH FOR~ l'L"
67J
Pogreka interpolacije. Ako je J (x) zadana analitiki i ima 3. POSTAVLJANJE EMPIRIJSKIH FORMULA
u promatranom intervalu dovoljno neprekinutih derivacija, onda je
pogreka dobivena za mjenom f(x) polinomom interpolacije po Usporedba grafo va. Proces postavljanja empirijskih formula
Langrengeovoj formuli za funkcijske zavisnosti y = [(x) dobi venih pokusom dijelimo na
dva dijela: najprije oda beremo oblik formule, a tek nakon toga
ustanovimo brojane vrijednosti parametara za koje je aproksima-
cija prema zadanoj funkci ji najbolj a. Ako nema nekih teoretskih
ra su iva nja u pogledu izbora oblika form ule, ond a funkcij sku za-
visnost obino izabiremo to jednostavnije, usporeujui njezin
gdje je ~ neka me uvrijednost izmeu najveeg i najmanjeg od bro- graf s grafom zad ane funkcije. Kako nas m~e zavarati slino~t
je va x, x., x" ... , Xn' Za formule diferencija vrijed i grafova ustanovljena odoka, moramo nakon Izbora formule naj-
prije po metodi izravnavanja provjeriti, moemo li je primij eniti,
h"+l a tek o nda odrediti vrijednosti parametara ,
J(x) - N , (x) = - - 1-), J ln +11 (1; )' u (l' - I) ... (u- n),
(n + .
Metoda izravnavanja sastoji se u ovo me : uz pretpostavku da je
h"+1 meu y i z zav isnost o dreen?g o blika, od red uj:mo neke yelii nc
f(x) - Nil (x) (n + I)! J'..lI (~) U (u + l) .. . (u + n), X = Q (x, y) i Y = Y(x, y ), koj e su uz pre tposta vljcn u vezu linearno
zavisne (npr. ako je y = tada oda biremo X = x, Y = ~:
[(x) - S (x) = 2
h'Ul+1
l I J'... lI (~) /I (/I' - I) ... (/I' - n'),
a +x bx , y
( n + ). I y
ili X = -, = -I) . Ako za zadane vn..jed nosu. x I. y .izra unamo pn-
h- ' .T y. 'd' .
l (x) - B (x) = (2Jl + 2)! 1'''''' (~) . U (u' - 1) .. . padne vrijednosti X i Y i gra fik i ih prika emo, ~oe~o VI Jeli
da li je zavisnost me u X i Y blizu Iinea rnoj zavisnosti (pa daj u
(l" - n')(u - u- I). li pripadne t ake priblino na pravac), i prema tome da li je oda -
brana formula primj enljiva ili nije.
(Broj la nova u N l (x ), N u (x), S (x) i B (x) izabiremo jedna k kao
i na str. 670; ~ je neka meuvrijenost meu vorovima interpolacije, Uput e za uspo red bu nekih jednostav nijih formula navede ne
a razliita je U raznim formulama; ~ ovisi o x .) su dalje, s upozorenjima na pripadne grafove; vidi na str. 674 do
679. Primjer vidi na str. 679.
Primjena formula za interpolaciju. Formule interpolacije mo- Odredivanje parametara. Najt anija metod a za odre i vanje I'a:
emo upotrijebiti za priblino integriranje i diferenciranje. U tu rametara je metoda najmanjih kvad rata (vidi st r. 661 i 667). U vei n i
svrhu zadanu funkcij u [ (x ) zamijenirno polinomom interpolacije s l uajeva moemo uspjeno pr imijenili i jed l~ostavnij.e me.tode,
<p (x) i na njemu vrimo odgovarajue operacije. Tako npr. prirnje- napose metodu srednjih vrijednosti. Ako po tOJ metodi doblven.a
nom Stirlingove formule interpolacije mo emo dobiti ovu formulu formula nije do voljno tana moemo je po boljati metodom naj-
za aproksimativne vrijednosti derivacije od [(x) za x = x.: manjih kvadrata, pri em u nam poznavanje priblinih vrijednosti
para metara o moguuje da raunanje ne postane preglomazno

[~]
(vidi sir. 662). Metod om srednjih vrijednosti naj prije odreujemo
x =x. = linearn u zavisnost medu izravnanim- parametrima X i Y: Y =
~ aX + b. U tu svrh u jedn adbe Y, = aX, + b za dane. parove
= !
lt
[Y.+ y .l_
2
l /:i'J -t.~'[-,
6 2
+ ..!.. !'o'[., + /:i'f ... _
30 2
.. . J. vrijednosti X, i Y, d ijelimo na dvije jednake (ili gotovo . Jednake~
sku pine po redu porasta varijabli X, ili Y,. Zbrajanjem Jedn~d bl
svake sku pine dob ivamo dvije jedna dbe, iz kojih odreujemo
Najpri kladnije formule za integriranje dobi vamo iz formul a a i b. Ako X i Y izrazimo poetnim varija blama, dobivamo traen u
interpolacije danih na str. 458. zavisnost medu x i y . Ako pri tom e jo nisu svi param etri odreeni,

).l af E-m ati ki priru ni k - .n

674 EMPHl!J SKF. FORMU LE I INTERPOl.4.<"IJA POSTA VLJANJE EMPIRIJSKIH fORMULA 675
moramo lu metodu ponoviti, i izravnavanje izvriti s drugim ve- JI!; y = ax' + e. Graf je isti
liinama X i Y (vidi npr. formulu XIII, str, 679). Primj er vidi na kao i za formulu I, ali pomaknut u
str. 679. smjeru osi Oy , Ako je zadano b,
jzra vnavamo X = Je" i y:
Najvie upotrebljavane empirijske formule. Navodimo neke jed- y
nosta vnije formule s pripadnim grafovima. Na sva kom crteu y = aX + e.
nacrtano je nekoliko krivulja za rame vrijednosti parameta ra u
formulama (prouavanje utjecaja promjene parametara na obl ik A ko je b nepoznat, i zjed na ujemo
krivulja vidi u poglavlju Grafovi, str. 90 do 112). Prilikom pro- X = 19 x i Y = 19 (y - e),
uava nja grafova moramo uvijek imati u vidu da se pri upotrebi
em pirijskih formula koristimo samo dijelom krivulje koji pripada Y = lg a + bX,
nek om interva lu u kojem se mijenja nezavisna varijabla. Zato, odredivi najprije e. Za to na grafu
npr., ne smijemo mislil i da je formula y ~ ax' + bx + e (vidi zadane funkcije potraimo Iri t a ke
dalje) prikladna samo onda, ako krivulja ima maksimum ili mini-
mum. s apscisama Xh X I i X3 = Vx 1 .t"! i

C .:z= YIYr - Y3
YI + y , -2y,
, .
ordina la ma y h y" y, (XI i x , po volji
oda beremo) i uzimamo

I. y = ax". G raf vidi na sl. 6,

12, 15 i 16, a o bjanjenja na str. 92,
98 i 99. Izravn avamo X = 19 x i
Y = Igy: TV. .v = ae" +
c. Grafo vi su
y = Ig a + bX. isti kao i za formu le II, pomaknuli
u smjeru osi Oy , Izravnavamo y
Y =lg(y-e)ix:

Y = 19 a + b 19 e . x,
odredivi najprije e. Za to na grafu
y zadane funkcije potra imo Iri ta k e
s apscisama x h x, i x, ~ 1/2 (x, +
/ + x ,) (x, i x , odabiremo po volji)
i ordinatama Yh Y, i YI i uzimamo

JI. y = ae'", Graf vidi na sl. 17, c -_ YIY! - J~

. -
0_
a objanjenja na sIr. 100. Izravna- Y, + y,-2y, .
vamo x i Y =lgy:
Y = 19 a + b 19 e . x ,
.. Kada odred imo a i b moemo po novo odabrati e jednak srednjoj vrijednosti
velieina y - u.xb.
. ~. Kada odr edimo a i b moemo ponovo odabrati e jednak srednjoj vrijednosti
velil:ma y _ Q~X.
676 EMPIRUSKB FOR-M ULE TINTERPOLACUA P'OSTAVUANm EMPlRJJsKIH fORMULA 677
V. y = ax' + bx + e, Graf vi- y
di na sl. 3, a objanjenja na
str. 90. Ako na grafu zadane
funkcije odaberemo neku taku Vl/ . y' ~ ax' + +
bx e. G raf
(x" y,), ond a izravnavamo x i vidi na sl. 14, a objanjenje na stra -
y = y -y, : ni 99. Ako uvedemo novu varijablu
x -x. Y= r, dalje moemo raunati kao
+
Y = (b ax,) ax. + po form uli V.
Ako zadane vrijednosti x tvore
aritmetiku progresiju s diferen-
cijom h, ond a izravnavamo y =
= 8 yi x :
Y = (bh + ah' ) + 2ahx.
U oba sluaja nakon odreivanja
a i b nalazimo e iz jednadbe
y
~y = a~xt + b'!:.x + Ile,

gdje je /I broj zadanih vrijednosti x, VlJI . Y = ae"..",. ili Ig y =

po kojima sumiramo. = 19 a + 19 e . bx + 19 e . ex' . Graf
vidi na slici 21, a objanjenja na
VI. y = ~; ~ ~. Graf vidi na sl. 8, a objanjenje na str. 93. str. 103. Uvoenjem nove varija ble
Y = 19 Y taj sl uaj svodirno na for-
Na. grafu zadane funkcije odabiremo neku taku (x" y .) i izravna- mulu V.
vamo Y = - --
x -x, .
y -y,
I x:
Y =A +Bx.
..
Ovdje se ograni ujemo na odreivanje A i B i piemo dobivenu
formulu u obliku
X - Xl
y = y, + A + Bx '
yi
Ponekad se moemo ograniiti na formule oblika
IX. y = -a.r.- T, Ib-x + e . Graf
x .. I vidi na slici 10, a objanjenja na
y = ex + d Ih Y = ex + d' str. 95. Uvoenjem nove varijable
j =!y taj sluaj svodimo na for-
Tada izravnavarno X =!x i Y =!y ili x i Y = ~y ; u prvom stu-
mulu V.
l
aju, a x i Y = - u drugom.
y
 678 EM PIRIJ SKE FORMULE J INTERPO LACIJA. PQST4.VUAN1E EMPIRIJSKIlt FOR M U LA 679

y XIII. y - ae'J< +
ce", Grafvi-
di na sl. 20, a objanjenje na str. 102.
x . Ako vrijednosti x tvore aritmetiku
X. y =
a x' + b -I- Graf VI-
x . e progresiju s diferencijom h, a y, y,
di na sl. Il, a objanjenje na SIr. 96. i Y. su neke tri postupne vrijed nosti
dane funkc ije, onda izravnavamo
Uvoenjem nove varijable ji = ~
. I . y
Y= )', i X = Yt:
ovaj s u aj svod imo na formulu V. y )'
O
y = (e bh
t~ ed'l ) X - 'e'" . edl/
Kada odredimo a i b iz te jednadbe,
izrav nava rno Y= ye-d~ iX = e(l}-d )x: or'
, - - - - - - - -;-
.. -
y ="X + c.
y
Primjer: Treba nai ernpiriisku formulu zavisnosti medu x i y
XI. y = a + x~ + x
.:... Graf vidi po tablici na str. 680 (prv a dva stupca).
na sl. 9, 4 objanjenje na str. 94. Kada kon struiramo graf y i,.....

Uvoenjem nove varijable x =~ taj

fun kcije (sl. 425) i usporedimo ~O I ( \
x ga s grafovima sa str. 674 . . 680, 2.5 1
sl uaj svedimo na formulu V. uvjerit emo se da za dan i sl uaj 2,0 J
moemo upotrijebiti formule X 15 t l "'-
iii XII. Za formulu X treba 10 II "'-. ..
O
izjednaiti !l ~ i x, a raun a5 1 _ _~
XII. y = are" . G raf vidi na . d y. t ed tJ -a;:;,-;a"'2'""'Q3"'O"'I'""'Q'506QJ aelig-'-f' II ,-
po k azuje a zavisnos m u x Sl. 42.l
sl. 22, a objanjenje na str. 104.
Ak o zada ne vrijed nosti x tvore i !l ~ nije linearna. Da bismo
a ritmetiku progre siju s diferenci- y 4 1gy
jom h, onda izravnavamo provjerili prikladnost formule
XII kon struiramo graf zavis- a2
Y = dl g y i X = d lg x : nosti me u d 19 x i !l 19Y
Y = lze ll;e +bX. (za Iz = 0,1 ; sl. 426), a takoder
medu Al 19 )' i x (za q = 2 ; /J
Ako dane vrijednosti x tvore geo- sl. 427). U oba sl uaja vidimo
metrij.sku progresiju s nazivnikom q, .yl da je poklapanje s pravcem -a'
onda Izravnavamo Y = :lt 19 yi x : za dovoljavaj ue, pa prema tome
uzimamo da je y = ax"e".
Y ~ blgq + c(q - I) lgc' x
( ~, Ig y je diferencija dviju postup- S\. 426.
nih vrijednosti 19 y). Nak on odre- Da bismo odredili konstante a, b i c tr aimo linearnu zavisnost
ivanja b i c logaritmiramo zada nu medu x i A. 19Y po metodi srednjih vrijednosti. Zbrajanjem uvjetnih
jednad bu i dobivamo Iga analogno x jednadbi
kao to je naen e za formulu V. A, 19 )' ~ bIg 2 ex 19 r, +
 EMPIRIJSKE. fORMULI:! I INnRPOUClJ A.
680
po skupinama (svaka od Iri jed nad-
be) dobivamo A/gy
-0,292 + 0,2606c,
= 0,903b 45
-3,392 = 0,903b + 0,6514c,
x
A B E C E D N O KAZAL O
odakle je b = 1,966 i c = -7,932.
Da bismo odredili o, zbrojimo sve
A Area -funkcije, (Area -sin us. Area-kosi-
jed nad be oblika nu s, Area-tangens. Area -kotangcns)
224. gr afovi II I, t 12
19 Y = 19 O + b 19 X + c 19 e . x, Abelov teorem 344
a djunkt elementa determi nan te 166 - k.,mpleksne varijable 584
ar gument, 307
to daje SI. 427 afinc koordinate 606 - kompleksnog br oja 576
aksijalno polje 6 16 Arhimedova spira la 123
- 2,670 = 12I g o - 6,529 - 26.87, afgebarska, funkcija kompleksne va-
rijable 580
aritmetika, progresija 18 1, 304

- funkci ja real ne var ijable 310 - sredi na 183,659

oda kle 19 o = 2,561 i a = 364. Vrijednosti y izraunane po formuli Ar kus-funkciic. (Ark us-sinus Arku s-
- Iracionalnost 303
Y -- 364x < , navCdene su u pos I'Jcd njem
. Slupcu ove la b lice.
1 e6G ...-7 .II:'lI x ko stnus , Arkus-ta nge ns, Arkus-ko-
- jednadba 152 laneens) 215...218
- kri vulja 230 - grefovi 108. t 09, ne prek inutos t 324
a1llcbarsJd, il rat 141

~ I t. ~ _ oblik kompleksno g broja 576 - ko mp leksne varijable 384

I' Ig y aslmptote 279, 280
y algebra, 141._.187
- vek torska 603. . 615 - hiperbole 238
I ' asimptobka t a k a 217
ampliluda 103. 2 10
U, I
O,, I 3, 0
1,78 0 ,056
0.063
0 ,007
0, 031
- 1,000
-0,699
o,~ ~ :
0"02 \ 0. 176
U,31H 0 , 252
+0 ,0 0 :1
- O ,2 ~ :2

- 0,097
1.78
3. 15
analit ika. funkcija S89
- geo met rija u ravn ini 226 .. 245
asocijacija za skalam a meoeoie
vektora 607
U.3 3. 10 O,OCl4- u.o63 - 0,5:2 3 0,5 ' 0 .125 --().099 - 0 ,-147 3, 16 - geo metr ija II prost oru 246.. .265 asrroida 122
II .J ; ~ , ~4 0 , 157 0,1 25 - 0,398 " .4 US, 0 ,097 - 0, 157 - 0. 8u 3 2 ,52 analitiki kri terij nezavisnosti dv iju
11.5 l 1.77 0 ,28 : 1: 0,:244 -0,30 1 0,24-8 . 0,079 - 0 , 19 1 - 1,134- 1.76 B
00 .61
,7 0,69
r, q u,S:z6 l 0 ,488 l -
1,0 14 I 0,986 1 -
I
0 ,2 2 2
0 ,155 -
U ,O~ 7
0, 16 1 o,oY' I
0 .06 7 - o ,2J8
- 0,237
-1 ,-455
-
1.14
0 ,70
fun kcija 331
analiza. uvod 302 346 Bava 203
- barmomiska 639 652 baza , c ikloide 119
u ,8 0 ..10 2,000 1 1'9 13: - 0,097 l - 0.3Q8 0,05 1 I -0.24'" - 10 ,4 1 - prib1itna harm-miiska 649.652 - Iogarhama I SO
-
O,g
1 ,0
1,1
1,2
0,23
0, ' 3
0.0 7
0 ,04
3,913 3,, 8 . -
7,69 8 ,02
15 ,7 1 14. 29
3n , O 1 -
0,0-1-6 1- 0.638 0,-1-6 I
0,000 - 0' 886 10 ,041
l"

n ,04- 1 - I , 1 5~ o,03H
0,0 79 1-1 ,308 -
- 0,248
- 0 .269
- 0. 24 3
-
--
-
I~::~
0 ,0 7
0 .04
analizatori. harmonijsk i 650
am ilogarnam, ta blica S3, s4
a plikata 246
Ap olonijev teorem 236
- prirodnih logaruama 317
Bem oulti, br ojevi 340. ta blica 34 1
_ difere ncijalna jednad lba 312
_ zako n velikih brojeva 6S5
a potema 191 beskonaan il)terv al308
ap roksimac ija po metodi najman jih beskonana gra na krivu lje 279
kvadra ta 66S Bessel, diferencijalna jednadba 540
apscisa 226, 246 _ formule prtbllne harmoni jske an a -
ap sclsna os 226 lize 649
apsol utna , integra bil nost funkcija 467 - funkcija S4I, tablica 83, 84
- integrabilnost prekinutih funkcija - inte rpolacione formule s diferen-
47 1 c ijama 670
_ kon vergencija int egra le pre kinule heta-funkcija 475
fun kcij e 47 1 bezvr tlonc pol je 625
- konvergencija nepravog intevala blne mni, integra l 396
467 - koeficijent 186
- konvergencija reda br ojeva 338 - teorem 186, 187
- konvergencija reda s kompleksnim bikvadratna jednadba 157
lan ovi ma S81. S82 binormaJa prost orne kr i\'Ulje 286 , 288
- pogreka 128 bitno singularna l aka analitike
- vrijednost kompleksnog broja 576 funkci je 592, 601
- vrijednost rea lnog broja 313 Uore lov tea rem 534
- vrliednost vektora 603 brid d vost ranog kul a 194
682 ABECEDNO KAZALO
e D
Ca rdanove formule 156 D ' Alem be rt, formula 560
C arsou-Heavistdecva o pera torska me- - kriterij konvergencije 336
toda S33. tablica .538 dek .dsk i logaritam ISO, tablica SI, 52
Ca s.'linijevi ovali 111 dekreme nt (logar1tamsk i) l OS
Cauchy, fonnule za funkci je kom pleks. del la-funkcija 534
ne varijable i njene derivac ije 598 dertvabilnost 350, funkcija kompleksn e
- kriter ij konvergen cije 337 va rijable 589
- met oda rje avanja linearnih dife- derivecii a, drugog reda 35 l
rcncijaln ih jednadbi 526 - elementa rn ih funkcija, tablica 353
- neled nad ba 178 - funkcija jed ne varijable 347
- p oopen i teorem sredn je vrtied- - funkcija ko mpleksne vari jabl e 588
n ?sl j 366 - fun kcija za danih u parametar skom
o blik u 359 .
- problem 550. 560, S67 - gra fi k a 359
- (carem o prolaenj u funkcije kroz - inverzn ih fu nkcija 359
nu lu 325, za f unkcije vie varijabli
- lijeva i desna 348
JJ4 - parcijalna 348
- uvjet za pos tojanje limesa fu nkcije - produkta 354
JI5 - prostorna 629
Cauchy-Ricmannove jednadbe 590 - razlom ka 3SS
centraln e, krtvulie d rugog reda 224 - ska lamog pol ja 622
- p lohe d rugog reda 260 . . 264 - sloene funkcije 33S (vi e vari ..
central no polje. ska larno 6 16 jab li J57)
- vektorsko 618 -sume: 3.54
cijela funkcija 3It, ne prekinu tost 324 - vektorske funkcije skala m e va rfia -
cijeli , d io varijable 313 bl. 6 14
- raeicnal ni izraz 141.144 - vi~ reda 3.56
cikJi ka (kruna ) frek vencija harme- Descart es, koordinatni sis tem u ravn ini
nijskog titranja 210 226
cik loida 119 , ba za 119 - koordinatni sistem u prost oru 246
ctklc met rfiske fun kcije 21$. 2 18, gra - - l iSI 113
fovi 108. 109. neprekieut ost 324 - koordinate vektora 60S
cilindar (elip tin i. bfpe rbol nl, para- - koord inate Izraene I pom ou c ilin
bolni) 264 dankih i sfem ih koordinata 620
ci tlndarske koord ina te 246. 620 - pra vilo 160
cilmdarsko, skalarno pol je 616 de sn i koordinatn i sistem 246
- vek torakc polje 619 det ermina nta , 165.. 168
ci lin drine funkcije 341. tablica 83. 84 - Jaco biie ve 33 1
cirkulacija vektor skog polja 623 - sistema 168
ciscida l J3 - Wr o nskoga 325
Clairautcve, d iferencijalna jed nad ba di ferencija, prva. druga , ta blica 668
514 diferencij al, 349
- parcijalna d ifere nc ijalna. jed na dba - d ru gi 3S2
552 - drugog reda 351
Coulombovo po lje 636 -luka 267
Cra mero vo pra vilo 168 - ska larno g polja 623
- to talni 350
di fere nc ijalna ge')metr i.ia 266. .301
e d iferencijalnc jednadbe, 507. .573
- obin e .508.548
CcbHc...ljev integra l 396 - parcijalne 548 .$73
et ve rok u t 190 - v iegreda 52 1526
isto imaginarni brojevi 313 d iferencijalni rau n 347.. .382
unj 20 1,262 diferenciranje. implicitne fu nkcije 3.57
u nia s t a ploha 201, 251 - pod in tegralom 472
u njosjen ice 242. . . 24S - priblino 672
vo m e t a k e 276. 3 16 - vektora (pravil a ) 6 1.5
ABECEDNO KA ZALO
dijel,icnje , duine u danom omjeru 228.
250
- kompleksnih brcle va 578
- , nulom 302
d irektna funkcija 310
direktrlsa , elipse 235
- hiperbole 237
D irichlc. pro blem 366. 637
- uvjeti 64 1
dl skriminenta, kva dratne jed nadbe 154
- kubne ISS
disperzija 656
di stribucija za ska lamo mnozenje
vektora 607
d iverge nc ija , heskonanog reda 335
- vek t c rsk o g polja 630
dodekaed ar 199
do nja g ran ica odreenog inlcgra la 450
doskoice kod i zraunavanja odrede-
nog Integrale 4S4
d ruga kvadratna forma plohe 299
duljina, krivu lje: na plohi 296
- kru nog Juka a polumiercm jeda n,
ta blica 74. .78
- krunog luka za tet lvu jednaku
jeda n. tablica 73
- luka 461, 482
-luka para bole 242
- normale 270
- pclam e tangente i no rmale 270
- tangente 270
- vala 210
d vokriIni (dv o ploSni) h iperbo lo id 261
dvostrani ugao 194
dvostr-uke utke 277
dvostruki inlegrali. 488. 489
- i zntunavanje 490
d vostruke suvislo p odruje 329
E cptcikloida 120
Ea;zaklna d iferencijalna jednadba .5 10
ekscentrici te t. e lipse 235
- hiperboJe 237
- parabole 240
eksces sfemi 219
eksplicitna , funkcija 309
- funkc ija vie varij a bli 330
ek sponencijalna, fun kc ija (graf 100.
tablica. 59. .. 65. neprekinutost 324)
- funkcija kompleksne varijab le .582
- jednad ba. 16 1
- opa funkcija kompleksne va rija ble
580 . .. 585 - kutovi 249
c:ksponc ncijalni,luaz 14 1. 149.. . 151
- oblik ko mpleksn og broja .576, 582
eksponentpoopcni 149
ek stremi. fu nkcije jed ne varijable 361
- funk cije vie varijabli 369
683
ek vidisra ntnl vorovi 668
ekvivalentne. jednadsbe 152
- nejedna d be 177
ekvi valen tnos t neizmjerno ma lih ve-
l i ina 321
elem ent, det ermina nre 165
- p lohe .500
- polja smje rova 509
- povrine u Desca rtesovlm koord ina-
ta ma 491
- povrine u polarn im i krivocrtnim
koord inatama 492
- prav ilnih poJiedara ( tab lica ) 199
- pra vilnih pol igona (t abl ica ) 19 1
- volumena u cili n drin im koord ina-
tama 49-4
- volumena u kri vocrtnim koordi na-
lam a 49.5
- volumen a u sfern im koord lnat a rna
496
elementarna matematika 128. 225
elementarne, (unkcije 310. . 312 (gm.
tovi 90. .. 112. tablica 21.81, ne-
prek inulost i pre kinu tost 323. . 325)
- tr anscenden tne fu nkcije 580.S85
ell psa 233. . .237 (gra f 98)
cltpsoid, produljeni ro tacio ni 260
- splioteni rotacioni 260
e l iptina . parcijalna d iferenc ija lna jed-
nadba 577
- taka plohe 299
eli p lini , cilinda r 264
- int egral prve vrs te 358, 398 (ta bli-
ca 86)
- in tegral druge vrs te 398 (ta bl ica 86)
- integra l tree vrs te 398 (ta blica 86.
87)
- parabolo id 262
empirijske formule 664 . . .680
- rastegnuta i stegnuta 122
epirroboida 122
Eule r, bro j t! 3 17 (ta blica 59. .65)
- br-ojevi 341 (tablica 34 1)
- formu la za homogene fu nkcije 331
- formula za zakrivl jenost 298
- formu le za Fourierove koeficijente
6J9
- formule za k ompleksne br ojeve 582
- integra l 184 (p rve vrst e 475. druge
vrste 472 )
- jednad ba S29
- kon st ante e 317,475.477
- muhiplikator 510
- teorem za potiedre 199
evotuta
evolve nta 282. 283
cvol vent a kru nice 12S
 684 ABEC ED NO K AZALO
F - raD omljene linearne 93
Fa kt orije:la 183 (ta blica 48)
Fermatov teore m 364
neksija 289
formula. obrata SJ )
- parabola (S imp sonova ) 457
- p ra vokutnika 457
- 5kracn oa mno enja i dijeljen ja po ..
linoma 143
- za redukcije trigon ometrijsk ih fun k-
cija 207
F ....uri er, int egra l 643
- koefici jen ti 639
- red 639.. .652 (pa rne funkcije 64 1,
ne pa rne 64 1. neper lcdske (42)
- red po svois tvenlm vrlied nos tima
fu nkcija 547
frekven ci ja, 10.5
- d oga a ja 654
- titran ja 210
funda menralan, n iz 307
- stsrem rjcknja homogene linearne
di feren cijal ne jednadbe S24
- sistem r jdc:nja homogenog sistema
linea rn ih jfi:lnadtbi 173
funkcije. analitike 589
- Areo 224
- Arku . 21S. .218
- Besselove S4 1 (ta blica 83 84)
- ci kfo metri jsk e 21.5..218
- cilindrin e 54 1
- ekspcne ncfjalne 100
- elementarne 310 ... 312
- ga ma 184 (ta blica 82)
- Grcen o\'c 569
- ha rm o ni jske .590
- hi perbclne 221, 222
- hol om or fne 589
- hom ogene 33I
- interpolacije 667
- Iraci o nal ne 98. .100
- jedn e va rijabl e 307. . 314
- kompl eksne rea lne va rijable S8S
- komple ksn e varijab le 580, .588. 593
- ko ni ugirane ha rmon ijsk e 590
- kubne 91
- ku gline , ... (tablica 85)
- kvadratne 90
- Laplaceo ve 59Q
- Legend reove 544 (ta blica 85)
- linea rn e 90
- Ioga ritamske 100
- Maed onaldove 542
- m ono gene '89
- monotone 3 13
- pr im itivne 383 (kompleksne vari-
ja bJe 597)
- razl omljene raciona lne: 93. 98
- Riemannove $67
- Stu rmcve 160
- take 327
- trigonometr ijske 105107
- vekt orske skalarne varijable 614
- vie varija bli 326.. 334
- weberc ve .541
G implicitna funkcija 309 (vie varijabli
Gama-funkci ja 184.472 (tablica 82)
G auss, formula .506
- integra l vjerojatnosti 654 {tablica
88, 89)
- koordinate na plohi 2 ~2
- za kr ivlien ca t plohe 300
geod e tske, Hnije na ptahi 301
- linije n a ku gli 218
geografska duljina 293
geo me lrija, 188m
- na kugli 2 18
iCOmet rijska , progresija 181 (konver-
gencija 33')
- sredina 183
geometrijske pri mjene vekto rske al-
ge b re 613
geom etri lsko odrei vanje hiperbol nih
funkcija 225
glavna, krunica kugl e $76
- normala p rostorne krivulje 286,
288.289
- vrijednos t ar gumen ta u kus-fu nk..
cija 21S
- vr ijednos t a rgumenta kom pleksn og
broj a 576
- vrijednost nep ra voe int egra la 466
469
glavni. normalo i presje i pl ohe 298
- p olumjeri zakrivljen ost i p lohe 298
gornja granica o d ree n og Integre la 450
a rad ijenl 622, 623
- centralnog polja 623
- vektorskcg polja 633
gra fovi elementarnih funkcija 90 127
grafika deri vaciia 359
- integrac ija 4'8
- inlegracija d iferen cija Inih ;ednad!bi
520
gran ina , vr ijednost funkcije 3 14, (vi~
var ijabli 332)
- vrij ednost f u nkcije kompleksne va-
r ijable SSS
- vrije dnOSi niza 305
granini ( pOe t n i) uvjeli ~07
ABECEDNO KAZALO
G reenova, formula S06
- funk cija .569
- met od a rjeava nja rubnih problem a
569
- teo remi 63S
Guldi nov teorem (prvi 464 , d rug i 465)
gustoa, razdiobe vjeroja tno sti 65.5
- spektra 644
H - dio kompleksn og br oja 575
H am ilt on , funkcij a .5.53, 637
- o perator 632
harmonijska a naliza 639.652 (pri-
bli na 649652)
harmoni jski, an ali zat ori 650
- red 335
harmonijsk o titran je 210
Heavlside, operatorska me toda S33
( ta b lica 538)
- razvoj 535
heksaedar 199
hiperbo la 237.240 (Istostraaa 93,
grar98)
hiperbo lna, parcijalna d iferenci jal na
jed nadiN "7
- taka plohe 300
- trigonomelrija 221 ..22.5
hiperbotne, funkc ije 221. 222 (gra{ovi
109, I ro, ko mpleksne varijable $83,
tablica $9.. . 62)
- jednadbe 162
hipe rbolni, pa raboloid 262
- valjak 264
hiperboloid , d vokrilni (dvo ploni) 261
- jednokrilni (jednoplo&ni) 261
hipergeomcuHska ied nad ba S4~
hlpergeometriiskl red ~ 4~
hiperploha 328
' S04, u vektorskom polju 624.626)
hipoci1doida, rastegnute 122
- stegnut a 122
hipotrohoida 122
hip otenuza 189
ho lomorfna funkcija .589
ho mogena, difer enci jalna jedna d ba
510
- fun kci ja 331
- linea rna diferencijalna jednad1ba
viJeg reda s konstantnim koeficijen~
t ima ~24 (rjeavanje .526)
_ parcijalna diferencijalna jednad ba
548
homogeni, rubni problem s46
- !Sistem diferencija1nih jednadbi S31
- sistem linearnih jednad1b i 168, 173
horizontale 618
Hurwitzov teo rem S27
Idemiter i i d ent iDc pretvorbe 141IS2
iden line nejednadlbe 177
ikoza cd ar 199
imaginarna. jedinica 575
- krivulj a 230
- os hi perbole 237
- os kompleksne ravnine 575
imaginarn i, brojevi S7S
330)
i mpubna funkcija ~ 34
infinitez:imalna veliin a 320
infleks ija 21"
inkompalibilan sistem 168
integreb ilna funkcija 4.50
Integraf 4S9
Integral algcbars.k ih funk cija (odre-
en i) 479
- aJgeba rske sume (od reeni) 45.
- area-funkciia 44 9
-cikJo metrijskih funkcija 441449
-Ce bi~a 396
_ djferencijalnejed nad1be ~7
- dvostruki 488, 490
_ eksponendjalne funlccije (od reen i)
443 .449
_ cliptiki (prve vrs te 38~ . tabl ica 86,
d ru ge vrste 398. ta blica 86)
- Eu lerov 184,472. 415
_ Pourierov 643. 644
_ Gaussov (vjerojatnosti) 6Sot (tablica
88,89)
_ hlperbolnl h funkcija 441443
_ i raci onalnih funkcija 394.398 (tab-
lica 412426)
- krivuljni (prvog tipa 499 .. .501,
d rug og tipa 501.. .S0S, opeg tipa
-c-Icga rita msk lh funkcija 444. 446
(od reeni 477. 478)
- neod reeni 383. .... 88 (tablica 386.
402. .449)
- ne pravi 465
- o dreeni 449.. .506 (i D'8unava nje
453.459)
- osnovni (ta blica 386)
- ovisan o par.metru 412. ..474
- plo!nl (prvog t ipa. 499.501. drugog
tipa 50 1. SOS, opeg tipa 5(4)
- po d ijelu ploh e 499
- Poi.ssonov 480, ~11
- po luku krivulje 480
- po projekci ji 482, SOl
- potpuni e1ipti ki 398 (tablica 86, 87)
- potpuni nclineame pa rcijalne dife-
rencijalne jednadbe 1. reda" I
686 ABEC ED NO KAZALO
- po zatvorenoj krivu 1ji 598
- po zatvorenoj plohi 629
- prekinutih funkcij a 469 472
- raciona lnih funkcija 388 394 (tab-
lica 402. . .411 )
- s neizm jern im granicama 465
- Stie ltjesov 465
- Stirlingo v 670
- trigono metrijsldh funkcija 386(odre.
deni 47' ..477 )
- trost ruki 489.493
- II k ompleksnom podruju 596. 599
- viest ruki 490..496
- vjeroj atnost i 654 (tablica 88, 89)
integralna, ekspcnenciialna funk cija 443
- ploha d iferencijaln e jednad be 550
integraln i, kri terij (Cauc...y) 337
- Jogaritam 385
- raun 388605
- leore mi SOS, 506, 634. .638
integran d 384
integri ranje. bino mni h d iferencijala 396
- gra fiko 458
- po d integra lom 473
- pomou residua 60 1
- prfblinc 672
- razvojem II red 455
- totalnog d iferen cijala 485
intenzite t izvora pol ja 636
interpelacija, 19. 664. . .680
- kva d ra tna 206 (tablica 8 t)
-linearn a 19
Interpolecione form ule, Besselove 670
- Newtonove 670
- Sttrnna ove 670
interval 308
iraci ona lni. brojev i 303
- funkcije 31J (nepreki nutost 324)
- izrazi 141, 147. .. 149
inva rijante. krivu lja d rugog reda 242
- plo ha dru gog red a 264
invarijantnost d iferencija la 349
in>=:ija 166, 594
inverzne fun kc ije 310
ishodBte koord iDatnog sastava 226. 246
isto kraaD tr a pez 190
istostrana hiperbola 240
Is tostranian trok ut 189
iterac:iona. metod a 164
- metoda rjea van ja d lferencijalnlh
jednadbi 5 19
izobare 618
izolirane, singula-ne take d iferen cijal.
ne jed na d be S I S
- tc.Jce krivulje 276
izotennna m rea S9J
Iara una vanie deterrrunan te 167
J - ta nge ntne ra vnine plohe 294
J aco bfieva de tennina nta 331
jed inini vektori 603
jednadba, 141. 152.. . 176
- a lgeba rska 152
- Bernoulliieva 512
- Besselova S40
- binormale 288
- Cauchy-R lemannova 590
- Cl ai rauto va SI4, 5S2
- unja 262
-c- diferenciialn a 507. 573 ( obina
508.548. parcijalna 548. . S73 )
- dvo krilnog hiperboloida 261
- elipse 253
- e lip soida 260
- eli ptikog pa rabototda 262
- Eule rov a S29
- slavne normale 288
- h iperbole 237
- bfperbolnog parabo lo ida 262
- bipergeo met r ijska 545
- krivulje drugog reda 242
- krivulje u pr ostoru 2S1 (kompleks ni
o blik 585.587)
- krivulje u ravni ni 244 , 266
- krunice 233, 234
- ku gle 261
- Lagra ngeova S 14
- Laplaceo va 562, 637
- Lesecdreove S44
- ma t e ma ti ke fizike ssa
- no rmale k rivulje 268
- normale na pl ohu 294
- normalne ra vnine 288
- osku latornc:rav nine 288
- ovojnice porodice kri vulja 284
- parabole 240
- Pa rsevalova 547, 641
- plo&a(unjast e, rotaclc ne, valjkaste)
251
- ploha drugog reda 264-
- Poi sson ova S62., 637
- pravca u prost oru 254 (vektorski
oblik 611)
- pravca u ravnini 230, 233
- pravaste plohe 301
- p rvog pr iblitenja 5 18
- ravnine 252 (vekto rski o bl ik 611,
pramen 253)
- ravnine: rektifikacije 288
- razmotljive p lohe 301
- Riccatijeva S12
- rotaclonog paraboloida 262
- s totalnim diferencijal ima SSS
-irenja t op line 561
- tangente k rivulje 268 (eli pse 236,
hi pe rbo le 238, pa rabo le 24 1)
ABECEDNO K AZALO
- teorije potencijala 56 1
- valna SS9
jed nolika . aproksimacij a 664
- ko nvergencija reda funkcij a 342
- neprekinutost 326 (vie varijabli J33 )
jednostruko suvislo podruje 328
led ncznaae funkcije 307 (vie va r i-
jabli 326)
jezik log ar itamsk og ra una l a 134
K k on zervativn e vektorsk o polje 62S
K an on ski sistem SSI
ka rakte rist ina .jedna db a S16. S26, S29
- pr uga nell neame parcijalne diferen-
cijalne jednadbe prvog f eda SS I
- t a ka porodice krivulja 283
karak te ri st ini , sistem linearnih parc i-
. ja lnih diferencijaInih jednad bi 549
- sist em nel inearnih parcijal nih di re-
renciialnih jednadbi 549
ka rakteristi ka. logaritma 49, ua
- parcijalno diferencijalne jed nadbe
550
- parcija lne li.neam e d iferencijalne
je dnadbe drugog reda 5!l6
- porod ice krivulja 284
ka rdioida 116, 117
kateta 189
ka7.aljka logaritamskog raunala 134
Kirchoffova formula 560
klasifikacija. linearnih pa rcijalni h dire-
ren cijalnih jednadbi drugog red a
SSS
- taaka na plohi 299, 300
klin 198
klizni vektori 603
klotoi da 126
k oc ka 196
kolinea rn i vekt ori 603
koeficijent , F ourierov 639
-linearn.: ko mbinacije 164
- rastava vekt ora 60S
- smje ra pra vca 230
ko mbinacije 185
komplan arni vektori 605
kompleksije 185, 186
kompleksne fu nkcije realne varijable
585
k ompleksni brojevi i funkcije kom-
pleksne varijable S75.602
komponenta vek tora 60S
k om utacija za skalami produkt 607
k onana prekinutoet funkcije 323
k onani redovi 18'2
konformno presli kava nje 592...59S
kon hoida 114. 116
687
koniugirana, hannon ijska funkci;' 590
- jed nad ba linearno j parc ijalnoj dife-
rencija lnoj jed nadbi S67
koni ugirano kom pleks ni brojevi 577
konkavnoat krivulja 271
ko nstante (tablica 21)
konstrukcija gra.fova funkcija 280
konveksni viestran! ugao 19S
konvekanost luivuJja 271
k onvergenc ija. red a potencija 344
(k omp leks ne varijable !l82)
- reda s kon sta ntnim lanovima 335
- II smislu sredine 640
koordi nate, cilindarske 247
- krtvccrtn e 227 (Ga ussove na plohi
292)
- kri vocrtne u prostoru 247
- poJamc 2Z1
- pravoku tn e Descartesove 226 (u
prostoru 246)
- sferne 247
- teite sistema materijalnih taak a
229 ,2S0
- vektora 605, 606
koo rd inatna, linija 22 7
- 0. 226, 246
- ploha 246
kor ijen, jednadbe IS2, 158
- ko m pleks nog broia S79
- kubni 22 (tablica 24..43)
- kvadratni 22 (tablica 24. ,43)
- na logaritamsk om raunal u 138
- po linoma 158
- preko brojni algebarske jednad be
153
- pr etvorbe 148
- viestruk i a lgebarske jednadbe 158
kosekaaa , 20S
- hiperbolni 22 2
kosinu.s, 204 (graf 106, ta blica SS. S6)
- hiperbolni 221 (graf li O, tablica
S962)
koslnusov pouak 213 (za sfem u trige-
nometriju 220) .
ko ta ngens, 204 (graf 107, ta blica 57, 58)
- hiperbolni 222 (graf lJO, tab lica
59 .62)
kovari jantne koordinate vek to ra 612
_ kriterij konvergencije reda brojeva
(D' Alembert ov 336, Cauch yjev 337)
kr ivulja, 112. . 127
- algebarska 230
- dru gog reda ( unjosienica) 242.
24S
- d r ugog reda(unjosjcnica) 24 2 245
- i maginarn a 230
- kompleksni oblik 585. 586
- normalne razdiobe (Gaussove) 101
 688 AB ECEDNO KAZALO
- od ma ta nja 283
- priauknog titra nja tM
~ prostorna 2.11
- transcendentn a 230
- vrtJofna vek tcrsk og polja 632
krivuJjn~ integral 479... 506
- integral prvog lipa 480. .482
- ~n legral drugog lipa 482. . ...88
- 626
Integral u vekt orsk om pcl iu 624 ..
kr nja piram ida 197
krn ji. u5pravn; unj 20 1
- usp ra vn i valja k 200
kru g, konvergencije reda s komplek ~
nim Janovima .582
- povrina na Iogart tamskcm rau
nalu 134 (tablica za OPM:g 69, 70,
pcvrlnu 71, 72)
kruna, (cildina) frekvencija harme-
nijskog titranja 210
- (umbitikalna) ta ka pJo he 299
kruni, isjeak (se ktor) 193
- odsj'*'tk (segment) 193 (tabl;ca
73 . 77)
- ~'pravni unj i va ljak 201
- vuenac 193
k runica 192, 233. 234
kub, binoma 143
- tablica 24. .. 43
kubna jcdnadlba 1.5.5
kugla (isjeak, odsjeak. sloj) 202. 261
ku t. dva ju pravaca 232 (mimm mjcrn ih
196)
- krivulja na ploh i 296
- dvij u ra vnina 2.33
- plon i 19.
- p ravca i ra vnin e 258
- prost orni 195
kvocijent geomctrijske pr ogre sije 182
kvadrat. 190
- binoma 143
- tablica 24. .43
k vadratna , interpolacija (tablice) 81
- Jedna<Uba I s4
- sredina 183
kva d ratni, .korijen 22 (ta blica 24. 43)
- .kon jen linearn og bi no ma 98
- k~rijen k vad ra tno&: trin oma 98
-tnnom90
k vazilinearna jednadba 548
L logartram ski, dekrcm ent J05
Lagrange, formule 667
- jed na d ba 514
- metoda odreivanja vezanih eks-
trema 370
- tecrem ITednje vrijedn ost i 365
Jananica 126
lanan o pravilo 355
La place, diferencijalna jed na d ba 562-
637
- funkc ija S90
- Operator 632. .634
-r--Jeorem 6$4
- traD$formacija ,S33
Laurentov red za a na!iti~ ke funkcije 600
Legendre, jednacUba s44
- polinom 544 (ta blica 85)
Leibniz.,. formul a 3S6
- kriterij konvergenc ije 339
Le ibn iz.Newt on o v te crem 452
lemniskata 118
L'H~pitaJovo pravilo 3 18
tice plohe 621
lijeva derivIlcija 348
lijevi ko ordinatn i sisten1 246
J~kovi u ra vni ni 188... 193
hm~. funk cije 314 . .3.20 (vie varijabli
3 ~2. komplek sne varija ble 588)
- DIza 305
linearna, fu nkcija 9 1
- in terpelacija 164
- jednadtba 154 (d iferenci ja lna 511
524. pa rc ijalna S42, 5l 5. 573) ,
- kombinacija vektora 604
- ne za vililn~t rjeenja homogeno g li.
ncarnog sistema 173
Iineamt, sistem 168 (h omoge ni 173)
- s istem diferencijainih jednadtbi
529'33
lin ije za krivljenos ti plohe 299
linijski element p lohe 296 297
Licuville, fonnula ,lj
- teorem za fun kci je kompl eksne vari-
ja ble .591
Lipschi tzov uvjet S08
Io garham, Br iggsov (deka ds ki) ISO
(tablica 51, 52)
- mod ul pr et vorbe 150, p ra vila 151
- prirodni ili N eperov (hi perbolni) 1.50
(tablica 6567)
- p rirodni u kompleksn om pod ruju
582
logaritam ska, derivacija 355
- fun kcija 100
- jednadba 162
- krivulja 100
- izrazi 141, 149-1jl
logaritamsko raunalo 132. . 140
luk, duljina 461, 482
- tablice duljine lu ka za te tivu jed -
naku jedan 73
- tabl ice duljine luka k ru nice s po lu.
mjerom jedan 74. .77
ABI:CE DNO KA1.ALQ
M mn o enie, ko mpleJclQih ~ m
- vektora 608
- yjerQjat n9sti (i35
Macdonaldovp fu nkci ja 5-'2 mre1&, [zot<rt!J'l ~9 3
Macl aurin o v red 372 (tabl lce 374) - krivuJja na pl ohi 292
maioranta J..4) muh ipJib.tor Bulercv 510
mak simum 367
mantlea )PIlQntm" , ~O (tablica 51, ' 2)
masa. lika s pl onora gu st ocm 491 N
- luka kr iVUlje 48Z
_ nehomogene zakrivljeno plo he 501
N abla o pe rato r 632
- tijela 498 najk raa pd aljenQSt dv ajl,l prav~ 2$5
JD4te~ l ~ka nada 656 na jmanja vr ijed nost run kc ije 326 (vlk
matrica 169 v",iil\ bli 3)4)
metoda. aprck simacije 4'6 najvea vrij ed nost funkci je: 326 (v~
- iteracije 164 .. . varijabli 334)
- izra vna v a nja kod postavljanja empr- neelementarue funkcije 312. 313
njskih formul a 673 nehomogen , rubni problem 546
- Loba evsk oga za rjd: avanje . a J~ ..... sistem 168. 170, S32
barskih jedna d bi n-tog ' tu p nJa 161 nehomogena difere~ijalna jedn ad ba
- najmanjih kva d ra ta 661, 665 524
_ n eodree nih k ocfic ijenata k odru tav.. neizm jerna prekinutosI 322
ljanja razlomlienib racionalnih iz-
raza pa parcijalne razlomke 146
.,lnni.",i 1 _ runl<l:iic 305
nemniemo male i velik e "oliiJl,o 320.
- operatorska Ja rjriaval\;C d if_n: n,i- 321
ja ln ih jed nad bi S)3$38 .5n Nli&dnadtloo 176... lil
__ ~Irograd skoga za rjdavlln j~ int e- nejed notika kODvcrge~ija reda fu nk-
gra lnih jcdnadlbi c ija 342
- p o stupnog p ri blienja (P icard l ~ nelincarna parcijalna d iferencijalna
rieavanie d irtreru;ijalnib jednadtb l jednadba 551 .
51' neodreeni , integrat 383449 (ta blica
_ sN d nji h YTiJedntl'1i 67) 402 .. 449)
_ varijac ije konstana ta 525, 532 - o~li<:i 318. 320
lMI"id fjan na k Ul U 1: 13 - sis tem 170
De~en mt funkcija kompl. vari-
metrika plohe 297
M eus nie rov teo rem 297 jable 591
mi nimalna ploha 300 neparne funkcije 314 . .
,"inimum )67 nepericdian beskonaan decimalni
mlncra, elementa determinante 166 razlo mak 30]
- matrice 169 Neper, logaritam (v idi prlrtKini loga-
mjera tanosti 657 r itam)
mjerilo JO .. - praviJIJ 220
- mjeo vita parcijalna de r iv acua 351 nepqtpuni eliptiki integral 398
modul. ana l it ike fu nkc ije 590 nepoznanica 1S2
- kompleksn og broja 576 nepravi integrali 465. .472
- pretvor be:logarltama ISO ne prek inuti spek tar 644 .
-- vektora 603 nep rekinutost, funkcija realne van-
- YOUQ",ov S73 jab," 321326 (vile varijab li 333)
Moivrecva, formula za htper bolne _ f un kcija kompleksne varijable SSS
funk cije l l i - sl uajn ih veliina 6 5 ~
_ formula za k o m pleksne brojeve 579 nerjfiiv nehomogen linearni sistem 170
moment, inercije homogenog hka 464 netrivija1no rjeenje homQ&enog lino-
- ine rcije homogenog luka krtvulje 464 arncg alstema 173
_ inercije lika s obzirom na ce I pol 49.7 Newton, formul. 186
..... inerc ijo tijela s c bziee m na os az _ formule interp olacije s diferenci-
498 jama 676
monopna funk&iia 589 - metoda 163
monotona funkcija 3 13 (uvjeti 363) - polje 636
monoton i niz 30 1. )06 neza... isn a varijabla 307
M atematiki prirunik - 44
 ARECEDNQ K AZALO
690
neae visn oat, funkcija od nekoliko va-
rijab1i JJJ
- integra le od puta (u rea lnom po-
druju 4BS II kompleksnom po-
druju .597)
- rjeenja homogenog linearnog slste-
ma 113
Nikcmedcva ko nhoida 114
nivo Jinije i p loh e 616
no rmala. kri vu lje 268, 286
- plohe 293
no rmalna rav ni na prostorne krivulje
286, 288
normalni, oblik linearne parcijalne di
fer-encijalne [ed e ad zbe 5'6. SS7
- oblik R iccatijevc jednadbe 512
-li~cern diferrncijalnih jedna d1b i '29
- zakon razdiobe M7
normalno. rjd.enje linearne diferencija l.
ne jednad be s konstantn im koefi-
cijentima 535
no rm iran a svojstve na fu nkcija 547
nu la II skupu komp leksnih br ojeva 576
nu haka 302
nul vektor 603
numeriko integriranje diferencijalnih
jedna dbi 520
nutacija 249
o - teorem integra lnog rau na 453
Obelisk 198
obi ne d ifer en cijalne je d nad be S07
548
obi ljelje r~i vos ti neh omogenih line -
arnih sistema 171
obla tijela 199. . 203
oblik po vrine drugog reda 267
oOOdnikut 192
o brade opa fanja 6.53680
o bra t reda po te ncija 372
ocjena odreenog intqrala 4$2
odredeni inte~al 449. . .479 (tablica
474 . . .479)
odreivanje pa rameta ra em pir ijske
formule 673
oduzimanje, ko mpleks nih brojeva $77
- vektora 604
odvajan je raci onalnog di jela intearala
(me toda 05trogradskog a) 392
ogradencst, funkcije 314. 326 Ivie va-
rija bli 334. kompleksne varijable
591)
- niza 306
o pa, eksponenclialna funkcija '83
- reo rija krivulja drugog reda 242 .245
- teo rija plo ha drugog reda 264, 265
opi , lan niza 304
- lan reda broj eva 33.S
- integral diferencijalne jednadbe
508,522
o pera tori, H a mi lton o v 632
- Le pla ceo v 632
- operatorska metoda rjeavanja o bi-
nih di ferencijalnih jed na dlbi S33
538 (parcijalni h d iferen cijalnih ied-
nadtbi ' 72)
ordi nata 226. 2-46
o rigina l transfonnata zada ne funkcije
533
orijentirana ploha 'O I
o rt 604
ortooentar trokuta 188
ortcgoealeost, funkcija
- :$ teinom 547
66'
- vektora 607
oscilacija funkcije 326
osi, elipse 23'
- hiperbole 237
- parabole 240
- koordina tne 226, 246
oskulato rn a ravnina 286, 288
osno vne formule integralnog rauna u
kompleksnom podruju 597
osn ovni, inlegrali (tablica 386)
- teorem algebre t ' 8
osobite take krivulja u ra vnini 274..
278
ostatak, a1temiranoa: reda brojeva 339
- kOQvet&entnog reda brojeva 335
- reda funkcija 342 .
- reda potem::ija 372
Ostrogradski.()au!l."Ov teo rem .506 (vek-
.oraki oblik 634)
o tvoreni in terval 308
o va l Cassinijev t l7, t l 8
o vojni ce porodice krivulja 283, 284
p varijabli 330)
Parne funkcije 314
parabola. 240. 242 (gra f so, 98)
- kubna 91
- nolog reda 93
parabolina interpolacija 667. . .67 1
parabolna latka plo he 300
parabclni valjak 264
pa rabaloidi (elipt ini, rotaclcni, hipe r..
bol ni) 262
pa rabo l i na parcijalna diferen cijalna
jednadtba 556
paralele na kuaU 293
ABECED NO KAZALO
puaJeI..,iped 196
".RIeloaram 189
paral elni pomak 227 .248
paralelno st, dvaju prava ca 233
- dviju ravnina 194
- pravca i ravnine 257
parametar, 14 1
- no rmalno g zakona razdiobe 658
para metarski o blik zadavania funk cije
lO9 (vile varijabli 330)
pa rciiefea, derivacija 348
- d iferencijalna jednadba SO?
548... 573
- integracija 38S. 4'4
- suma rea brojeva 335 (red a fun k..
cija 342)
pa rcijalni d iferencijal 350
Pasc.alo v pu t: 116
PanevaJova jed na d ba 547, 64 1
period funkcije 314
permutacije 185
PicardoY8 metoda postupnog prtbll-
tavanja 518
pi ramida 19 6. 197
pjanimetrija 188. . . 193
planimetar 459
planparalelna polje 6 16
ploba. UDja.sta 201
- inlegralna ne1i.ncarne parcija lne di
fttencija1nc jednadbe prvog reda
550
- kon tanrne zakrivljen ost i 300
- valj ka sta 199
- viklisna (Riemannova ) 588
plohe. teori ja 292.301
- drugog reda 260 . . . 265
plo!ni. kut 194
- integral 49950S (vektorski o blik
627.. . 629)
P Oet n i uvjeti S07
podintegralna funkci ja 384. 450
podruje. d efinicije funkcije 307 (vie
- Integrabilnosri dvostrukog Integrale
489
- konVCTJencije reda funkcija 342
pogre!ka. kod priblim<>& raunanja 128
- sis tematska i sluajna 6"
POiSSOD, form ula 560. 654
- integra l .571
- jed nad ba 562, 637
pol funkcije kom pleksne varijable 592
po laganje plohe na plohu 297
po larna sub te ngenta i aubnormala 270
po larni koordinatni sistem 227
poliedar 198 (tablica pra vilnih poli..
edan 199)
pct lgcn 191, 229
691
pol inom 142. 143 (grar 90...93)
polje, konzervativno 625
- skalarno 6IS ...618
- smjer ova SOO
- s takom izvo ra 636
-c-teoriia 6 15. .638
- 'lektorsko 618..62 1
polcvtte d uin e 250, 289
po lumje r, ko nvergencije reda potenctia
344 (kompl. va r . 582)
- torziie 291
- zakri vljen osti 271, 289 (elipse 236,
hiperbole 239. parabole 24 1)
poluotvoreni interval 308
popratni u ob rid 285
postavljanje em pirijskih formula
673.. .680
posvuda neprekin ute funkcije 322
potenclia, 44 (ta blica 44. 45. 49,
gra f 9 3. 98, 99. pretvorbe 148, 149)
- kompleksnog broja 579
po tencija). konzervativnog pofie 626
- ret ard ira ni 560
- u vektorskom polju 625
potencijalno vektorsko polje 625
pot puni, eliptjki in tegral 398
- integral jednadbe s t o ta lnim dife-
rendjalima SSS
_ integra l neli eearne parci jalne jed-
nadbe prvog reda SS,
poveana mat rica 171
povra tne ta ke 276
povrina krivccrmcg trapeza 460
- krivuljuog sek to ra 461
- poligona 229
- rotaeione plohe 462
- zakrivljene plohe SOl
prameo ravnina 233
pravac (jednadba 230, u prost o ru 2S4)
p raveste plohe 30 1
pravila diferenc ira nja 354 (integriranja
385387)
pravoku tnI uokut 189
pravokutnik 1\K)
p recesi ja 249
predmak (sign um) varijable 313
prestanak funkcije 322
pretvor be, identiteta 141. . 152
_ odreenih integrala 453
priblitna harmonijska analiza M9. ..M2
pribli2:no. integriranje i deriviranje 672
- raunenje 128.. . 140
_ r jeavanje jed na dtbi 163
pr iklo ni kut ta ngente 269
primirivna, funkcija 383. 384
_ funkcija to tal nog diferen cijala 486
_ funkcija u kompleksnom podru j u
597

692 ABBCIIDNO I:.AZ.ALO
pr imjene odreen ih intcuala 459-4" 5
(viestr ukih 497-498)
pr irodni logaritam (vidi pod legarl-
tarn) u k ompl. podrueju 582
priti sak 463
prob lem dvaju tije la 'SJ
procjena int egala u kompleksnom
podruju m rektiflkaciona ra vnina 286, 288, 289
produkt. mieovltl 608
-skaJara i vekt ora 604-
-skalarni 601
- vektorski 608
- viestruki 608
progresije 181. 183
pro porelcna tnos t 90. 93
prostorne krivulje 28' 291
prve kvadratna forma plohe 296
prvi integral sistema .523
pseu csfera 300
put, 463
- in te gra:clje 480
R -c- teo rem 338
Racionalni, brojevi 302. 30J
- funkcije 311
- izrazi 141, . 147
- taka 30J
raun limesa 318
rad,463
- polja sila 6~
rediian 204 (t ab lica 78)
ra diivek tcr 227. 247. 604
ran g ma trice 170
ravnalica (elipse 235, hiperbole 238)
ravniJUa 194. 252
ravnin ska trigonometrfie 204 . 218
razdioba . lU6j nib veliina 6"
ra zlik a aritmetike prograsJjc 181
razlomei 144, 14'
razmjeri 147
ra zmctljive plohe 301
razvoj (um ije u red po svo jsIVenim
funk cijama 547
realna 05, hiperbole 237
- kompleksne ravnino 57'
realni, brojevi 302. 304
- dio kompleks nog broja 575
reciprone vrijedn ost i 46 (tablica
46. .48)
red, b rojeva 335. 341
- fu nkci ja 342. 346
- hipe r geometrijski S4S
- krivulje 230
_ neizmjerno malih veli i n a 321
_ o bine diferencijalne jednad be 507
- potencija 344. .346 (an al itike funk -
c ije 599.602)
- potencija s komplekanlm tlanovi ma
580.582
- veliin e d iferenc ijala 3"2
regula falsi 164
regularna ta k a funkcije kompJek$nc
varijable 590
rekurzivne forrnule za binomne inte-
grale 427
relativna krajnja pogrd k.a kod prt-
bliInog ra u nanja 128
relicr funkciie ko mpleksne var ijable S90
r. iduum601
resolventa 176
re ta rd acija S34
re tard iran i pot encijal 560
Riccatijeva diferencijal na Jed na.d1ba 5 J2
R iemann , funkcija 567
- me toda za rieavanie Cau.r:hyjevog
probloma 567
problema.
- plo ha 588
rjeenie, diferen cijalne jedDad1 bc 5{}7
- jednadbe 1' 2
RolJeov teorem 365
romb 190
rotacija vektorskca p olj" 630. 631
rotaciona plo ha 251
rubni probJem i 545548
s srednja za kri vljenost plohe 300
Sam oadjungirane ~dna d 2be S46
Sarru5O'Vo pravHo 167
sedlo 300
scdlasta taka 370,51 7
segme nt (kru ni, tabl ica 73..77)
6Ckanl 20'.222 (su f 107)
sekanta krunice 192
separacija varijab li '62
Serrct -Frenetove formule 291
sfern a trigonometrijll 218.221
efem t, ek5CCS 2 19
_ koordinatni o stav 246. 620
- tr okut 219
sferno vekt or:sko polje 618
silazna , arit meti ka progre1 ljl 181
_ g~llljska p rogres ija 182
silnice 621
simbol lupstitudje 4"
si metrala kuta dva ju pravaca Ul. 232
S{mp 3mlova formula ~~7
singula rna tak a, anali t ike funkclje 600
_ d iferencijaln e jed nad1bc 515
AB ECEDNO KAZALO
_ funkijo komplekmc varijable '90
[u klonljiva 592, bitna 592)
- integrata diferencijalne jcdmuJl.b.
508,514 , SI5
- kr ivulje 276. . .278
- p loh e 298
sinus, 204 (graf 10.5. tablica 55. 56)
- hipcrbolni 2:21 (graf 109. tabl ica
59... M)
sinusoj da (opta) );10
sinusc v p ouak 2:13 (za sfcrnu tri-
gonomerr tju 220)
sistem, lin earnih jednad t.bi 153
- linearn ih d ifcrrru:IJaln lh jednadbi
519 537
-rjdonja diferoncl]alne Jodn adl:bG ' 24
_ vrijed nost i a rgu me nata 327
sistematske pogreke 6.57
ska lar 603
ska larn i produkt 606
_ tok vek to rskog polja 628
skalarno po lje 615
slini trokut i 189
elcbcdni vckt orl603
slo1:dnc funk!;i;' 312
sluaina , pogreka 657
- velie1n. 6"
sluajni d ogaaj 653
eolenc idal no polje 636
I m ier na krivuljl266
snien je reda diferencijalne jed n. d bc
523
sp tQljalnc fUnlccljo 312
spirale 123126
srediniiee, trapeza 190
- trokuta 1&9
Itac ioname ta4ke 367
sta ndard 6'8, 665
Itereomllrija 1904:103
Sti rllnaova formula 184 (intogra I670)
Stokeso va for mu la SOS
s toac 201
striktne neiednad be 171
:striktno monoton i ni.. 306
Itrofoida 114
strujnice 621
st upac dotll'ntinanto 165
stupa nj, ho mogeno st i 331
_ jed na dbe 152
Sturm-Lio uvitlov teorem 160
subnotn1ala 270
subtangen ta 270 . .
supe rpozicija rjeenja lin. d if. jedna dbi
525, 532 . tllmnJe. krune membran e 564
supstituci ja tl od reenom l~tt~I~. 4S~
suvislo podruje 307 (dVIJu varl J_bh
.. 328)
svojstveae funkcijo 546
693
$
iljak vektor. 603
Siljcl (povratne take) krivu Ue u ra v-
nini 276
irenje topline u hom ogenoj "ipc:i S66
ta p logar itamskog rau na la 134
T
Tablica sa d va ulaza 329
t o ka, infleksije 368
- loma 276
_ najkrae udaljenosti :183
- povratna 276
- pre kid anja 276
_ prekinut os t! f!J nkcije 322
- l a mot&ngira nja 276
_ sin gularna 216. . 278. 298 , SOS. 514.
51S, 590, 592. 600
- t rostruke 277
tangens 204 (gr af 106, tablica 57, 58)
_ hlpc;bolnl (grar I l O, tablica 55, 56)
tan gcnsov pouak 213
ta ngen ta, krivulje 268 (olipse 236,
hiperbole 238, pa rab ole 241)
_ prost orne k rivulje 285 . 287
ta ngeolna ra vnina p loh e 293
Taylorov, red,za anal itike fu n kciie 599
- red za funkcije jedne varija ble 37 1
_ red za funkcije d viju vari jabli 373
_ red za ruok cijeska lam e varijable 618
_ teo rem 366(pooptc nl le:orem srednje
vri jed nOlli)
te meljni (fundarne:ntalan) niz 307
teo rem, residu a 601
_ srednje vrijed nosti difcrencijalnog
ra un a 365
_ srednje vrijednosti integralnog ra-
una 451 (pccpen i 452)
teorija. poardaka 6S7663 .
- polja 615638
_ vjeroj atnos ti 6336S7
tet iva k runice 192 (ta.blica 74..77)
tet rae dar 197 _ .
tei nica trokuta 188 (trigonometrijsk.i
213)
teite, homogenog lika -497
_ bomopnog tijela 498
_ luka kr ivu lje 464
_ troltuta 118
.
tipovi prekinutosti funkcija 322
- napete tice 562
- ipke 563
\ icm e krivulje 276
 694 AB ECI!ONO KA ZALO ABECED NO K.-.ULO 695

tok. s.kalam i vektorskog polja 628
- skalarnog polja 628
- vektonki vektorskcg polja 628
totalni diferencijal 350
torus 203
toruja 290
traktri!a 122
rranscendenran broj 30J
iranscendenma, funkcija 310. 311
- jed na dtba 161. 16'
- krivu lja 230
transforma cije, jednad be kriYulje 2.
reda 227. 228
- Ko ord in a ta 227. 228
- Lap laceo ve 533
rranzln vn ost 177
crapez 190
tr a pezna fo nnu la 457
trigcnometrfia, hipe rbolna 221. .22S
- ravn inska 204 . . 225
- sfema 2 18..22 1
trigonometrijska Interpolacije 650 667
tri gonometrijske. funkcije 204 (n~pre.
kinutost 324)
- funkcije ko mple ks ne varijable 583
- Jednad be J62
trigon o mctrijsk i oblik ko mpleks nog
broja 576
trivijalno rjeen je. ho mogenog linear.
nog sistema 173
- homogenog rubnog pro blema 546
1ro boida 119
Irok u t 188, 212 , 2 19
trostraai ugao (.robrid ) 19S
u vrtl one krivulje vektonkog pol ja 632
Ud aljen ost. dviju taaka 228 250
- dvJu paralelnih ra vni na i $3
- take od pra vca 2J I, 25 S
- latka od ravnine 254
ukJo njiva., pre kinutoet fu nkcije J2J
- singularna taka funkcije kom.
plek sne varijable .592
uJtrahiperbolna pa rcijalna diferenc ija l-
na Jednadba SS7
umbnikalna tatica plohe 299
usporedba grafova kod postavljanja
empirijskih formula 67J
usporei vanje redova s pozitivnim fa
n ovima J 36
uvje t. konvc:ra:enc::ije nepravog integra-
la 467
- Lipschitzo v SOS
- monotonostJ fu nkcije 363
- za pmtojanje limesa funkc ije 31.5
uvjetna konvergencija reda brojeva 138 - krivulje na plohi 297 zb raja nje. ko mpl cksn ih brojeva S77
.cre<!aa komple ksnim .la novima .582) - plo he 297.300 - vektora 604
UV)CtnJ ma laimum i minimum 370 - srednja p lohe 300 - vjerojatnos ti 6S3
uzJama fu nkcija J13 - tota lna (Gaussova) plohe 300 zlatni rez 183
uzIami niz 306 zamjen a. gran ica u odreen om in te-
gral u 4.51 z
v _ varijabli u diferencijalnim izrazima
arilni pa rametar, elipse 2.3$
361. 363
Valna jed nadba S.59 zatvoreni interva l 308 - hiper bole 237
valjak ivaljkasta ploba 199. 200 251 zavisnost funkcija 331 _ pa ra bole 240
264 ' , zavojnic:e, 290 1a.ri\te, eli pse 2JS
varijabla 1$2 - Arhimcdova 123 _ h iperb ole 237
- parabole 240
varija cija 18S - hipcrbolna 124
vektcrska, alge bra 603. 613 - Iogarilamska 124 arite kao vrsta singularne take 517
- Iunkejja skalarne var ijable 614. 6 1S
vektorski , dijagram sinusnih veliina
211
- produkti 607, 608
- ra u n 603.638
vektorsko polje 6 18.62 1
Versiera M ar ije A ~esj l iJ
vezani, maks im um i minimum 370
- vekt ori 603
visina. piram ide 197. tra peza 190. tro-
kuta J88 (Lrigonomelrijski 213)
vi1ck ut 19 1
viSelima ( Riernannova) ploha S88
viestruke take 2n
vies truk! limes! 333
vieznane funkcije 307 (vie varijabli
326)
vjerojatna p ogre!ka 659
vjerojatnost. integral (tablica 88. 89)
- teorija 65J . 6.57
volumen, row:ioDOg tijela 46 2
- tijela omeenog za tvorenom plohom
SOS
- tr ostrane piramide (analitiki) 250
vrtnja os i kao transformacija koordi..
nata 228, 248
w
We berova funkcija S41
Weie rst rassov kriterij 7.a jed no liko
konvergencija red a funkcija 343
Wronskoga determinanta $2.5
y
Youngov modul 513
z
Zagrada 141
Zakon velikih brojeva 65S
zakrivljenos t, krivulje 271
- kri vu lje u prostoru 289, 290