Professional Documents
Culture Documents
Fizyka PDF
Fizyka PDF
Zbigniew Kkol
Krakw 2006
Spis treci
Spis treci............................................................................................................................... 2
Od autora ............................................................................................................................. 11
Informacje oglne............................................................................................................ 11
Porady dla studiujcych................................................................................................... 12
Ukad treci i korzystanie z materiaw ...................................................................... 12
Wskazwki uatwiajce samokontrol postpw ........................................................ 13
1 Wiadomoci wstpne................................................................................................... 16
1.1 Wielkoci fizyczne, jednostki.............................................................................. 16
1.2 Wektory ............................................................................................................... 17
1.2.1 Rozkadanie wektorw na skadowe ........................................................... 17
1.2.2 Suma wektorw ........................................................................................... 18
1.2.3 Iloczyn skalarny........................................................................................... 19
1.2.4 Iloczyn wektorowy ...................................................................................... 19
2 Ruch jednowymiarowy................................................................................................ 20
2.1 Wstp ................................................................................................................... 20
2.2 Prdko .............................................................................................................. 20
2.2.1 Prdko staa .............................................................................................. 20
2.2.2 Prdko chwilowa ...................................................................................... 21
2.2.3 Prdko rednia .......................................................................................... 22
2.3 Przyspieszenie ..................................................................................................... 23
2.3.1 Przyspieszenie jednostajne .......................................................................... 23
2.3.2 Przyspieszenie chwilowe............................................................................. 24
2.3.3 Ruch jednostajnie zmienny.......................................................................... 24
3 Ruch na paszczynie................................................................................................... 26
3.1 Przemieszczenie, prdko i przyspieszenie ....................................................... 26
3.2 Rzut ukony ......................................................................................................... 27
3.3 Ruch jednostajny po okrgu ................................................................................ 30
3.4 Ruch krzywoliniowy ........................................................................................... 32
4 Podstawy dynamiki ..................................................................................................... 34
4.1 Wstp ................................................................................................................... 34
4.1.1 Oddziaywania podstawowe ........................................................................ 34
4.1.2 Masa ............................................................................................................ 35
4.1.3 Pd ............................................................................................................... 35
4.1.4 Sia ............................................................................................................... 35
4.2 Zasady dynamiki Newtona .................................................................................. 36
5 Wybrane zagadnienia z dynamiki................................................................................ 41
5.1 Siy kontaktowe i tarcie ....................................................................................... 41
5.1.1 Tarcie ........................................................................................................... 41
5.2 Siy bezwadnoci ................................................................................................ 43
6 Grawitacja.................................................................................................................... 47
6.1 Prawo powszechnego cienia ............................................................................ 47
6.1.1 Dowiadczenie Cavendisha ......................................................................... 48
6.2 Prawa Keplera ruchu planet................................................................................. 50
6.3 Ciar................................................................................................................... 51
2
6.3.1 Masa bezwadna i grawitacyjna................................................................... 51
6.4 Pole grawitacyjne, pola si................................................................................... 52
Podsumowanie..................................................................................................................... 54
Materiay dodatkowe do Moduu I ...................................................................................... 55
I. 1. rednia waona.................................................................................................... 55
I. 2. Ruch przyspieszony po okrgu............................................................................ 55
I. 3. Ruch w polu grawitacyjnym z uwzgldnieniem oporu powietrza ...................... 57
I. 4. Sia Coriolisa ....................................................................................................... 58
I. 5. Prawa Keplera a zasady dynamiki Newtona ....................................................... 60
Rozwizania wicze z moduu I ........................................................................................ 62
Test I .................................................................................................................................... 67
7 Praca i energia ............................................................................................................. 70
7.1 Praca wykonana przez si sta .......................................................................... 70
7.2 Praca wykonana przez si zmienn .................................................................... 72
7.3 Energia kinetyczna .............................................................................................. 75
7.4 Moc...................................................................................................................... 76
8 Zasada zachowania energii.......................................................................................... 78
8.1 Siy zachowawcze i niezachowawcze ................................................................. 78
8.2 Energia potencjalna ............................................................................................. 81
8.2.1 Energia potencjalna i potencja pola grawitacyjnego .................................. 84
8.3 Zasada zachowania energii.................................................................................. 86
9 Zasada zachowania pdu ............................................................................................. 90
9.1 rodek masy ........................................................................................................ 90
9.2 Ruch rodka masy................................................................................................ 91
9.3 Pd ukadu punktw materialnych ...................................................................... 93
9.4 Zasada zachowania pdu ..................................................................................... 94
10 Zderzenia ................................................................................................................. 96
10.1 Zderzenia w przestrzeni jednowymiarowej......................................................... 96
10.2 Zderzenia na paszczynie ................................................................................... 99
Podsumowanie................................................................................................................... 102
Materiay dodatkowe do Moduu II................................................................................... 103
II. 1. Energia kinetyczna w ukadzie rodka masy..................................................... 103
II. 2. Ukady o zmiennej masie .................................................................................. 104
Rozwizania wicze z moduu II..................................................................................... 106
Test II................................................................................................................................. 111
11 Ruch obrotowy ...................................................................................................... 114
11.1 Kinematyka ruchu obrotowego ......................................................................... 114
11.2 Dynamika punktu materialnego......................................................................... 116
11.2.1 Moment pdu............................................................................................. 117
11.2.2 Zachowanie momentu pdu....................................................................... 118
11.3 Ciao sztywne i moment bezwadnoci ............................................................. 119
11.4 Ruch obrotowo-postpowy................................................................................ 121
12 Ruch drgajcy ........................................................................................................ 124
12.1 Sia harmoniczna, drgania swobodne ................................................................ 124
12.2 Wahada ............................................................................................................. 126
12.2.1 Wahado proste .......................................................................................... 126
3
12.2.2 Wahado fizyczne ...................................................................................... 128
12.3 Energia ruchu harmonicznego prostego ............................................................ 129
12.4 Oscylator harmoniczny tumiony ...................................................................... 131
12.4.1 Straty mocy, wspczynnik dobroci .......................................................... 133
12.5 Drgania wymuszone oscylatora harmonicznego ............................................... 134
12.5.1 Rezonans.................................................................................................... 136
12.6 Skadanie drga harmonicznych........................................................................ 137
12.6.1 Skadanie drga rwnolegych .................................................................. 137
12.6.2 Skadanie drga prostopadych.................................................................. 139
Podsumowanie................................................................................................................... 140
Materiay dodatkowe do Moduu III ................................................................................. 141
III. 1. Ruch przyspieszony po okrgu...................................................................... 141
III. 2. Obliczanie momentu bezwadnoci - przykad.............................................. 142
III. 3. Ruch precesyjny (bk) ................................................................................... 143
III. 4. Rwnanie ruchu harmonicznego tumionego ................................................ 145
III. 5. Amplituda i faza w ruchu harmonicznym wymuszonym.............................. 146
III. 6. Moc absorbowana przez oscylator ................................................................ 147
III. 7. Skadanie drga metod wektorow.............................................................. 148
Rozwizania wicze z moduu III ................................................................................... 150
Test III ............................................................................................................................... 153
13 Fale w orodkach sprystych ............................................................................... 156
13.1 Fale mechaniczne .............................................................................................. 156
13.1.1 Rodzaje fal................................................................................................. 156
13.2 Rozchodzenie si fal w przestrzeni ................................................................... 159
13.3 Prdko rozchodzenia si fal, rwnanie falowe............................................... 161
13.4 Przenoszenie energii przez fale ......................................................................... 163
13.5 Interferencja fal, fale stojce ............................................................................. 164
13.5.1 Fale stojce ................................................................................................ 165
13.6 Analiza fal zoonych ........................................................................................ 166
13.7 Dudnienia, modulacja amplitudy....................................................................... 168
13.8 Zjawisko Dopplera ............................................................................................ 170
14 Statyka i dynamika pynw ................................................................................... 173
14.1 Cinienie i gsto ............................................................................................. 173
14.2 Cinienie wewntrz nieruchomego pynu ......................................................... 174
14.2.1 Pomiar cinienia (barometr) ...................................................................... 175
14.3 Prawo Pascala i prawo Archimedesa................................................................. 176
14.4 Oglny opis przepywu pynw......................................................................... 178
14.5 Rwnanie Bernoulliego ..................................................................................... 180
14.6 Dynamiczna sia nona ...................................................................................... 184
Podsumowanie................................................................................................................... 185
Materiay dodatkowe do Moduu IV ................................................................................. 186
IV. 1. Prdko grupowa ......................................................................................... 186
IV. 2. Prdko fal w napronym sznurze (strunie)............................................... 187
Rozwizania wicze z moduu IV ................................................................................... 189
Test IV ............................................................................................................................... 192
15 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I......................................................... 194
4
15.1 Cinienie gazu doskonaego .............................................................................. 194
15.2 Temperatura, rwnanie stanu gazu doskonaego............................................... 197
15.2.1 Zerowa zasada termodynamiki.................................................................. 197
15.2.2 Kinetyczna interpretacja temperatury........................................................ 197
15.2.3 Rwnanie stanu gazu doskonaego............................................................ 197
15.2.4 Pomiar temperatury, skale temperatur....................................................... 198
15.3 Ekwipartycja energii.......................................................................................... 199
15.4 Pierwsza zasada termodynamiki........................................................................ 201
15.5 Ciepo waciwe................................................................................................. 203
15.5.1 Ciepo waciwe przy staej objtoci........................................................ 203
15.5.2 Ciepo waciwe przy staym cinieniu ..................................................... 205
15.6 Rozpranie izotermiczne i adiabatyczne.......................................................... 206
15.6.1 Rozpranie izotermiczne.......................................................................... 206
15.6.2 Rozpranie adiabatyczne ......................................................................... 206
16 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II........................................................ 208
16.1 rednia droga swobodna.................................................................................... 208
16.2 Rozkad Maxwella prdkoci czsteczek .......................................................... 210
16.3 Rwnanie stanu Van der Waalsa ....................................................................... 211
16.4 Procesy odwracalne i nieodwracalne, cykl Carnota .......................................... 212
16.4.1 Procesy odwracalne i nieodwracalne......................................................... 212
16.4.2 Cykl Carnota.............................................................................................. 213
16.5 Entropia i druga zasada termodynamiki ............................................................ 215
16.5.1 Termodynamiczna skala temperatur.......................................................... 216
16.5.2 Entropia ..................................................................................................... 216
16.5.3 Entropia a nieuporzdkowanie .................................................................. 218
16.6 Stany rwnowagi, zjawiska transportu.............................................................. 219
16.6.1 Stany rwnowagi ....................................................................................... 219
16.6.2 Zjawiska transportu ................................................................................... 220
Podsumowanie................................................................................................................... 222
Materiay dodatkowe do Moduu V .................................................................................. 224
V. 1. Rotacyjne i wibracyjne stopnie swobody czsteczki wodoru ........................... 224
V. 2. Rwnanie Poissona dla przemiany adiabatycznej ............................................. 224
V. 3. Sprawno silnika Carnota ................................................................................ 225
V. 4. Sprawno silnikw cieplnych .......................................................................... 227
V. 5. Przepyw ciepa ................................................................................................. 228
Rozwizania wicze z moduu V .................................................................................... 229
Test V ................................................................................................................................ 231
17 Pole elektryczne..................................................................................................... 233
17.1 adunek elektryczny ......................................................................................... 233
17.1.1 Kwantyzacja adunku ................................................................................ 233
17.1.2 Zachowanie adunku.................................................................................. 233
17.2 Prawo Coulomba ............................................................................................... 233
17.2.1 Zasada superpozycji .................................................................................. 235
17.3 Pole elektryczne................................................................................................. 236
18 Prawo Gaussa ........................................................................................................ 239
18.1 Strumie pola elektrycznego ............................................................................. 239
5
18.2 Prawo Gaussa .................................................................................................... 241
18.3 Przykady zastosowania prawa Gaussa I ........................................................... 242
18.3.1 Izolowany przewodnik .............................................................................. 242
18.3.2 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana sfera..................... 243
18.3.3 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana kula ..................... 243
18.4 Przykady zastosowania prawa Gaussa II.......................................................... 245
18.4.1 Liniowy rozkad adunkw........................................................................ 245
18.4.2 Paskie rozkady adunkw........................................................................ 246
18.4.3 Powierzchnia przewodnika........................................................................ 248
19 Potencja elektryczny............................................................................................. 249
19.1 Energia potencjalna w polu elektrycznym......................................................... 249
19.2 Potencja elektryczny......................................................................................... 249
19.3 Obliczanie potencjau elektrycznego................................................................. 253
20 Kondensatory i dielektryki .................................................................................... 256
20.1 Pojemno elektryczna ...................................................................................... 256
20.2 Energia pola elektrycznego ............................................................................... 258
20.3 Kondensator z dielektrykiem............................................................................. 259
Podsumowanie................................................................................................................... 263
Materiay dodatkowe do Moduu VI ................................................................................. 264
VI. 1. Pole elektryczne na osi piercienia................................................................ 264
VI. 2. Gradient pola ................................................................................................. 265
VI. 3. Dielektryk w polu elektrycznym - rozwaania ilociowe ............................. 266
Rozwizania wicze z moduu VI ................................................................................... 269
Test VI ............................................................................................................................... 273
21 Prd elektryczny .................................................................................................... 276
21.1 Natenie prdu elektrycznego.......................................................................... 276
21.2 Prawo Ohma ...................................................................................................... 278
21.3 Praca i moc prdu, straty cieplne....................................................................... 281
21.3.1 Straty cieplne ............................................................................................. 282
21.4 Obwody prdu staego ....................................................................................... 283
21.4.1 Sia elektromotoryczna, prawo Ohma dla obwodu zamknitego .............. 283
21.4.2 Prawa Kirchoffa......................................................................................... 284
22 Pole magnetyczne .................................................................................................. 288
22.1 Sia magnetyczna............................................................................................... 288
22.2 Linie pola magnetycznego, kierunek pola......................................................... 290
22.3 Ruch naadowanych czstek w polu magnetycznym ........................................ 291
22.4 Dziaanie pola magnetycznego na przewodnik z prdem ................................. 295
22.4.1 Obwd z prdem........................................................................................ 296
22.4.2 Magnetyczny moment dipolowy ............................................................... 297
22.5 Efekt Halla......................................................................................................... 298
23 Pole magnetyczne przewodnikw z prdem ......................................................... 300
23.1 Prawo Ampre'a................................................................................................. 300
23.1.1 Pole wok przewodnika z prdem............................................................ 300
23.1.2 Prawo Ampre'a......................................................................................... 300
23.1.3 Przykad - prostoliniowy przewodnik ....................................................... 301
23.1.4 Przykad - cewka (solenoid) ...................................................................... 302
6
23.2 Oddziaywanie rwnolegych przewodnikw z prdem ................................... 304
23.3 Prawo Biota-Savarta .......................................................................................... 305
Podsumowanie................................................................................................................... 308
Materiay dodatkowe do Moduu VII................................................................................ 309
VII. 1. Wyprowadzenie prawa Ohma ....................................................................... 309
VII. 2. Cyklotron ....................................................................................................... 310
Rozwizania wicze z moduu VII.................................................................................. 312
Test VII.............................................................................................................................. 316
24 Indukcja elektromagnetyczna ................................................................................ 319
24.1 Prawo indukcji Faradaya ................................................................................... 319
24.2 Regua Lenza ..................................................................................................... 321
24.3 Indukcyjno...................................................................................................... 323
24.3.1 Transformator ............................................................................................ 323
24.3.2 Indukcyjno wasna ................................................................................. 324
24.4 Energia pola magnetycznego............................................................................. 326
25 Drgania elektromagnetyczne ................................................................................. 328
25.1 Drgania w obwodzie LC.................................................................................... 328
25.2 Obwd szeregowy RLC .................................................................................... 330
25.3 Rezonans............................................................................................................ 333
25.4 Moc w obwodzie prdu zmiennego................................................................... 335
26 Rwnania Maxwella .............................................................................................. 337
26.1 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego............................................................. 337
26.2 Indukowane wirowe pole elektryczne ............................................................... 338
26.3 Indukowane pole magnetyczne ......................................................................... 339
26.4 Rwnania Maxwella .......................................................................................... 341
27 Fale elektromagnetyczne ....................................................................................... 342
27.1 Widmo fal elektromagnetycznych..................................................................... 342
27.2 Rwnanie falowe ............................................................................................... 343
27.3 Rozchodzenie si fal elektromagnetycznych..................................................... 344
27.4 Wektor Poyntinga .............................................................................................. 346
Podsumowanie................................................................................................................... 348
Materiay dodatkowe do Moduu VIII .............................................................................. 350
VIII. 1. Obwody RC i RL, stae czasowe ................................................................... 350
VIII. 2. Zawada w obwodzie RLC ............................................................................. 353
VIII. 3. Prd przesunicia........................................................................................... 355
VIII. 4. Rwnania Maxwella ...................................................................................... 355
Rozwizania wicze z moduu VIII................................................................................. 357
Test VIII ............................................................................................................................ 361
28 Optyka geometryczna i falowa .............................................................................. 363
28.1 Wstp ................................................................................................................. 363
28.2 Odbicie i zaamanie ........................................................................................... 364
28.2.1 Wspczynnik zaamania, droga optyczna, dyspersja wiata................... 364
28.2.2 Prawo odbicia i prawo zaamania.............................................................. 364
28.2.3 Soczewki.................................................................................................... 367
28.3 Warunki stosowalnoci optyki geometrycznej .................................................. 369
28.3.1 Zasada Huygensa....................................................................................... 369
7
29 Interferencja........................................................................................................... 371
29.1 Dowiadczenie Younga ..................................................................................... 371
29.2 Spjno (koherencja) fal wietlnych................................................................ 374
29.3 Natenie wiata w dowiadczeniu Younga..................................................... 375
29.4 Interferencja w cienkich warstwach .................................................................. 377
29.5 Interferencja fal z wielu rde, siatka dyfrakcyjna .......................................... 379
30 Dyfrakcja ............................................................................................................... 382
30.1 Wstp ................................................................................................................. 382
30.2 Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie ................................................................. 383
30.3 Natenie wiata w obrazie dyfrakcyjnym....................................................... 384
30.4 Interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach................................................. 387
30.5 Dyfrakcja promieni Roentgena (promieni X).................................................... 389
31 Polaryzacja ............................................................................................................ 392
31.1 Wstp ................................................................................................................. 392
31.2 Pytki polaryzujce ............................................................................................ 393
31.3 Polaryzacja przez odbicie .................................................................................. 395
31.4 Dwjomno..................................................................................................... 396
Podsumowanie................................................................................................................... 398
Materiay dodatkowe do Moduu IX ................................................................................. 399
IX. 1. Widzenie barwne ........................................................................................... 399
IX. 2. Zasada Fermata.............................................................................................. 399
IX. 3. Prawo Bragga ................................................................................................ 402
Rozwizania wicze z moduu IX ................................................................................... 403
Test IX ............................................................................................................................... 407
32 wiato a fizyka kwantowa.................................................................................... 409
32.1 Promieniowanie termiczne ................................................................................ 409
32.2 Ciao doskonale czarne...................................................................................... 410
32.3 Teoria promieniowania we wnce, prawo Plancka ........................................... 412
32.3.1 Rozwaania klasyczne............................................................................... 412
32.3.2 Teoria Plancka promieniowania ciaa doskonale czarnego....................... 413
32.3.3 Zastosowanie prawa promieniowania w termometrii................................ 414
32.4 Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne ............................................................... 415
32.4.1 Kwantowa teoria Einsteina zjawiska fotoelektrycznego ........................... 418
32.5 Efekt Comptona................................................................................................. 420
33 Model atomu Bohra ............................................................................................... 423
33.1 Wstp ................................................................................................................. 423
33.2 Widma atomowe................................................................................................ 424
33.3 Model Bohra atomu wodoru.............................................................................. 425
33.4 Stany energetyczne i widmo atomowe wodoru................................................. 429
34 Fale i czstki .......................................................................................................... 431
34.1 Fale materii ........................................................................................................ 431
34.2 Struktura atomu i fale materii............................................................................ 433
35 Elementy mechaniki kwantowej............................................................................ 435
35.1 Funkcja falowa .................................................................................................. 435
35.2 Zasada nieoznaczonoci .................................................................................... 436
35.3 Teoria Schrdingera atomu wodoru .................................................................. 437
8
35.3.1 Rwnanie Schrdingera............................................................................. 437
35.3.2 Kwantowomechaniczny opis atomu wodoru............................................. 438
35.3.3 Funkcje falowe .......................................................................................... 439
35.3.4 Energia elektronu....................................................................................... 441
Podsumowanie................................................................................................................... 443
Materiay dodatkowe do Moduu X .................................................................................. 444
X. 1. Zasada nieoznaczonoci w pomiarach............................................................... 444
Rozwizania wicze z moduu X .................................................................................... 446
Test X ................................................................................................................................ 449
36 Atomy wieloelektronowe ...................................................................................... 451
36.1 Orbitalny moment pdu i spin elektronu ........................................................... 451
36.1.1 Orbitalny moment pdu ............................................................................. 451
36.1.2 Spin elektronu............................................................................................ 452
36.2 Zasada Pauliego................................................................................................. 452
36.3 Ukad okresowy pierwiastkw .......................................................................... 453
36.4 Promienie X....................................................................................................... 456
36.5 Lasery ................................................................................................................ 459
36.5.1 Emisja spontaniczna .................................................................................. 459
36.5.2 Emisja wymuszona .................................................................................... 460
36.5.3 Rozkad Boltzmana.................................................................................... 461
36.5.4 Laser .......................................................................................................... 462
37 Materia skondensowana ........................................................................................ 464
37.1 Rodzaje krysztaw (rodzaje wiza)................................................................ 464
37.1.1 Krysztay czsteczkowe............................................................................. 464
37.1.2 Krysztay o wizaniach wodorowych........................................................ 465
37.1.3 Krysztay jonowe....................................................................................... 465
37.1.4 Krysztay atomowe (kowalentne).............................................................. 465
37.1.5 Ciaa metaliczne ........................................................................................ 466
37.2 Fizyka pprzewodnikw .................................................................................. 466
37.2.1 Domieszkowanie pprzewodnikw ......................................................... 467
37.3 Zastosowania pprzewodnikw ....................................................................... 467
37.3.1 Termistor ................................................................................................... 467
37.3.2 Zcze p - n ................................................................................................ 468
37.3.3 Baterie soneczne....................................................................................... 469
37.3.4 Tranzystor.................................................................................................. 469
37.4 Wasnoci magnetyczne cia staych ................................................................. 470
37.4.1 Diamagnetyzm........................................................................................... 470
37.4.2 Paramagnetyzm ......................................................................................... 471
37.4.3 Ferromagnetyzm........................................................................................ 471
38 Fizyka jdrowa ...................................................................................................... 474
38.1 Wstp ................................................................................................................. 474
38.2 Oddziaywanie nukleon-nukleon....................................................................... 475
38.3 Rozpady jdrowe ............................................................................................... 477
38.3.1 Rozpad alfa ................................................................................................ 478
38.3.2 Rozpad beta ............................................................................................... 478
38.3.3 Promieniowanie gamma ............................................................................ 479
9
38.3.4 Prawo rozpadu nuklidw ........................................................................... 480
38.4 Reakcje jdrowe ................................................................................................ 482
38.4.1 Rozszczepienie jder atomowych.............................................................. 482
38.4.2 Reakcja syntezy jdrowej .......................................................................... 483
38.4.3 rda energii gwiazd................................................................................ 484
Podsumowanie................................................................................................................... 487
Materiay dodatkowe do Moduu XI ................................................................................. 488
XI. 1. Rozkad Boltzmana........................................................................................ 488
Rozwizania wicze z moduu XI ................................................................................... 490
Test XI ............................................................................................................................... 492
U.1 Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci.............................................................. 494
U.1.1 Transformacja Galileusza .............................................................................. 494
U.1.2 Dylatacja czasu .............................................................................................. 496
U.1.3 Transformacja Lorentza................................................................................. 498
U.1.3.1 Jednoczesno............................................................................................ 498
U.1.3.2 Skrcenie dugoci..................................................................................... 499
U.1.3.3 Dodawanie prdkoci ................................................................................ 499
U.1.3.4 Zaleno masy od prdkoci .................................................................... 500
U.1.3.5 Rwnowano masy i energii .................................................................. 502
Uniwersalne stae fizyczne ................................................................................................ 504
Uyteczne wzory matematyczne ....................................................................................... 505
Ukad okresowy pierwiastkw .......................................................................................... 506
10
Od autora
"Fizyka dla inynierw" zostaa opracowany z przeznaczeniem do samodzielnego
studiowania fizyki w systemie ksztacenia na odlego oraz jako materia pomocniczy
w kursach prowadzonych systemem stacjonarnym.
Szanowny Czytelniku zanim rozpoczniesz nauk fizyki z wykorzystaniem tych
materiaw przeczytaj ponisze informacje i koniecznie zapoznaj si z wprowadzeniem
zawierajcym porady dla studiujcych. Znajdziesz tam wskazwki jak efektywnie uczy si
i jak sprawdza swoje postpy.
Informacje oglne
Fizyka jest nauk przyrodnicz badajc najbardziej podstawowe i oglne wasnoci
otaczajcego nas wiata materialnego i zachodzce w tym wiecie zjawiska. Celem fizyki
jest poznanie praw przyrody, od ktrych zale wszystkie zjawiska fizyczne.
Podstawow metod badawcz fizyki s obserwacje i dowiadczenia. Na og proces
poznawczy rozpoczyna si od obserwacji jakociowych; rejestrujemy, odkrywamy nowe
zjawisko. Nastpnie przeprowadzamy dowiadczenia majce na celu ustali zwizki
przyczynowe jak i uzyska informacje ilociowe. Na tej podstawie staramy si
sformuowa prawa fizyki, ktre zapisujemy w postaci rwna matematycznych. To
przejcie od obserwacji do modelu matematycznego znane jest jako metoda indukcji. W tej
metodzie rozpoczynasz nauk od poznania przykadu lub od wykonania samodzielnego
wiczenia, ktre ma na celu zwrci uwag na samo zjawisko jak i na czynniki istotne dla
tego zjawiska. Ten sposb jest niewtpliwie najbardziej ksztaccy z punktu widzenia
samodzielnej nauki.
Jednak umiejtnoci poprawnego wnioskowania i dokonywania uoglnie nie zawsze
wystarczaj do szybkiego, samodzielnego dotarcia do sformuowa praw fizyki (teorii
fizycznych). Dzieje si tak po czci dlatego, e prawa fizyki wyraaj zwizki ilociowe
midzy rnymi wielkociami fizycznymi. Nie wystarczy stwierdzi, e jedna wielko
fizyczna zaley od drugiej (sformuowanie jakociowe) ale trzeba poda cis relacj
midzy tymi wielkociami w postaci rwnania matematycznego, a to wie si zawsze
z pomiarami okrelajcymi liczbowo stosunek danej wielkoci do przyjtej jednostki.
Ponadto wszystkie wielkoci fizyczne musz by jednoznacznie okrelone i znajomo
tych definicji jest niezbdna do sformuowania praw fizyki. Dlatego czsto nauk
rozpoczyna si od poznania pewnej iloci definicji wielkoci fizycznych, po ktrych
wprowadzane s wybrane prawa fizyczne. W wikszoci przypadkw prawa te
poprzedzone s moliwie prostym wyprowadzeniem, ktrego celem jest podkrelenie
logicznej struktury wnioskowania. Prawa te staralimy si zilustrowa (uzasadni) za
pomoc rnych faktw dowiadczalnych, ktre s podane w formie przykadw lub
wicze do samodzielnego wykonania. W tej czci nauka polega na wyciganiu
wnioskw z poznanych uprzednio praw. Ta metoda, w ktrej nowe zjawiska i wyniki
dowiadcze przewidujemy jako logiczn konsekwencj poznanych praw (teorii) znana
jest jako metoda dedukcji.
Praktyczne zastosowania pokazujce zwizek midzy fizyk i technik s tym na co
powinien zwrci uwag przyszy inynier. Dlatego staraem si zarwno w wiczeniach
jak i przykadach przedstawi zagadnienia zwizane z rzeczywistymi sytuacjami. Maj one
11
unaoczni fakt bezporedniego zwizku fizyki z codziennym yciem, z jego rnymi
aspektami.
wiczenia
12
Programami
13
poda jakie dane s do tego niezbdne to dowiode, e potrafisz analizowa zjawiska
przyrodnicze, wyciga wnioski i dokonywa uoglnienia (syntezy).
Czy potrafisz powiedzie jak mona uzyska te niezbdne dane?
Moe zaprojektujesz dowiadczenia (podasz sposb pomiaru), ktre z jednej strony
pozwol na otrzymanie potrzebnych danych, a z drugiej pozwol niezalenie zmierzy
wielko szukan co umoliwi zweryfikowanie modelu teoretycznego?
Zastanw si czy analizujc przykad, wiczenie, potrafisz oceni stopie zgodnoci
z rzeczywistoci przyjtych zaoe i uproszcze. Czy taka idealizacja warunkw jest
konieczna? Ktre z przyjtych zaoe i uproszcze uwaasz za najbardziej istotne
i dlaczego? Moe potrafisz zaproponowa bardziej dokadne metody obliczania,
wyznaczenia, wielkoci fizycznych wystpujcych w przykadach.
14
MODU I
15
Modu I Wiadomoci wstpne
1 Wiadomoci wstpne
1.1 Wielkoci fizyczne, jednostki
Prawa fizyki wyraaj zwizki midzy rnymi wielkociami fizycznymi. Prawa te
formuowane s w postaci rwna matematycznych wyraajcych cise ilociowe relacje
midzy tymi wielkociami, a to wie si zawsze z pomiarami okrelajcymi liczbowo
stosunek danej wielkoci do przyjtej jednostki .
Wiele z wielkoci fizycznych jest wspzalenych. Na przykad prdko jest dugoci
podzielon przez czas, gsto mas podzielon przez objto itd. Dlatego z pord
wszystkich wielkoci fizycznych wybieramy pewn ilo tak zwanych wielkoci
podstawowych , za pomoc ktrych wyraamy wszystkie pozostae wielkoci nazywane
wielkociami pochodnymi . Z tym podziaem zwizany jest rwnie wybr jednostek.
Jednostki podstawowe wielkoci podstawowych s wybierane (ustalane), a jednostki
pochodne definiuje si za pomoc jednostek podstawowych.
Aktualnie obowizujcym w Polsce ukadem jednostek jest ukad SI (Systeme
International d'Unites). Ukad SI ma siedem jednostek podstawowych i dwie uzupeniajce
niezbdne w sformuowaniach praw fizyki. Wielkoci podstawowe i ich jednostki s
zestawione w tabeli 1.1 poniej.
16
Modu I Wiadomoci wstpne
1.2 Wektory
W fizyce mamy do czynienia zarwno z wielkociami skalarnymi jak i wielkociami
wektorowymi. Wielkoci skalarne takie jak np. masa, objto, czas, adunek, temperatura,
praca, maj jedynie warto. Natomiast wielkoci wektorowe np. prdko, przyspieszenie,
sia, pd, natenie pola, posiadaj warto, kierunek, zwrot. Poniej przypominamy
podstawowe dziaania na wektorach.
17
Modu I Wiadomoci wstpne
Rys. 1.1. Wektor r i jego skadowe rx, ry, rz w pewnym ukadzie wsprzdnych
a = ( a1 , a 2 , a3 ) b = (b1 , b2 , b3 )
a + b = (a1 + b1 , a2 + b2 , a3 + b3 )
18
Modu I Wiadomoci wstpne
a b = a b cos = ab cos
c = ab sin
19
Modu I Ruch jednowymiarowy
2 Ruch jednowymiarowy
2.1 Wstp
Dzia Fizyki zajmujcy si opisem ruchu cia nazywamy kinematyk.
Definicja
Pod pojciem ruchu rozumiemy zmiany wzajemnego pooenia jednych cia
wzgldem drugich wraz z upywem czasu.
Pooenie okrelamy wzgldem ukadu odniesienia tzn. wybranego ciaa lub ukadu
cia. Zwrmy uwag na to, e ruch tego samego ciaa widziany z rnych ukadw
odniesienia moe by rny. W szczeglnoci mona wybra taki ukad odniesienia, w
ktrym ciao nie porusza si. Oznacza to, e ruch jest pojciem wzgldnym. Ponadto, w
naszych rozwaaniach bdziemy posugiwa si pojciem punktu materialnego .
Definicja
Punkty materialne to obiekty obdarzone mas, ktrych rozmiary (objto) moemy
zaniedba.
Rzeczywiste ciaa maj zawsze skoczon objto, ale dopki rozpatrujemy ich ruch
postpowy (ciaa nie obracaj si, ani nie wykonuj drga) to z dobrym przyblieniem
moemy je traktowa jako punkty materialne. To przyblienie moe by z powodzeniem
stosowane do opisu ruchu obiektw o rnej wielkoci, zarwno "maych" czsteczek, jak
i "duych" planet.
2.2 Prdko
Definicja
Prdko definiujemy jako zmian pooenia ciaa w jednostce czasu.
x x0 = v (t t 0 )
skd
x x0
v= (2.1)
t t0
Zaleno midzy pooeniem x i czasem t pokazana jest na rysunku poniej dla dwch
cia (np. pojazdw). Jak wynika ze wzoru (2.1) nachylenie wykresu x(t) przedstawia
20
Modu I Ruch jednowymiarowy
prdko danego ciaa. Rne nachylenia wykresw x(t) odpowiadaj wic rnym
prdkociom. Prdko v (wektor) moe by dodatnia albo ujemna; jej znak wskazuje
kierunek ruchu. Wektor v dodatni - ruch w kierunku rosncych x, ujemny to ruch w
kierunku malejcych x.
Rys. 2.1. Zaleno pooenia od czasu dla ciaa poruszajcego si ze sta prdkoci
wiczenie 2.1
Odczytaj z wykresu i zanotuj w tabeli poniej pooenia pocztkowe x0 obu cia oraz ich
prdkoci. Rozwizanie moesz sprawd na kocu moduu.
x
v = lim (2.2)
t 0 t
21
Modu I Ruch jednowymiarowy
Definicja
Prdko chwilowa jest pochodn drogi wzgldem czasu.
dx
v= (2.3)
dt
Definicja
x x0
v= (2.4)
t
wiczenie 2.2
Oblicz prdko redni samochodu, ktry przejeda odcinek x1 = 20 km z prdkoci
v1 = 40 km/h, a potem, przez nastpne x2 = 20 km, jedzie z prdkoci v2 = 80 km/h.
Wykonaj obliczenia i zapisz wynik poniej.
22
Modu I Ruch jednowymiarowy
Wskazwka: Oblicz cakowit drog przejechan przez samochd i cakowity czas jazdy
samochodu i skorzystaj z rwnania (2.4).
Prdko rednia:
Otrzymany wynik: 53.33 km/h jest rny od redniej arytmetycznej z prdkoci v1 i v2,
ktra wynosi 60 km/h. Powodem jest to, e poszczeglne wartoci wchodz w skad
redniej matematycznej z rnymi czynnikami wagowymi. W naszym przykadzie
obliczamy redni wzgldem czasu, wic skoro przedziay czasu, w ktrych samochd
jedzie z prdkociami v1 i v2 s rne to i udziay tych prdkoci w redniej s te rne.
wiczenie 2.3
Obliczmy drog hamowania samochodu, ktry jedzie z prdkoci 20 m/s (72 km/h). Czas
hamowania wynosi 5 sekund, a prdko samochodu maleje jednostajnie (staa sia
hamowania). Sprbuj wykona samodzielnie obliczenia korzystajc z rwnania
(2.4). Wykonaj obliczenia i zapisz wynik poniej.
Wskazwka: Oblicz prdko redni, i nastpnie ze wzoru (2.4) drog hamowania.
Droga hamowania:
2.3 Przyspieszenie
Definicja
Przyspieszeniem nazywamy tempo zmian prdkoci.
v v0
a= (2.5)
t
23
Modu I Ruch jednowymiarowy
Definicja
dv
a= (2.6)
dt
v = v 0 + at (2.7)
x = x0 + v t (2.8)
v=
(v 0 + v )
(2.9)
2
at 2
x = x0 + v 0 t + (2.10)
2
24
Modu I Ruch jednowymiarowy
Rys. 2.3. Graficzna prezentacja ruchu prostoliniowego jednostajnego (wiersz grny) i jednostajnie
zmiennego (wiersz dolny)
wiczenie 2.4
Dwa identyczne ciaa rzucono pionowo do gry z prdkoci pocztkow v0 w odstpie
czasu t jedno po drugim. Na jakiej wysokoci spotkaj si te ciaa?
Wskazwka: Do opisu pooenia ciaa (np. wysoko na jakiej si znajduje w danej chwili)
posu si rwnaniem (2.10). Zauwa, e w rzucie pionowym ciao przebywa na tej samej
wysokoci dwa razy w dwch rnych chwilach (pierwszy raz przy wznoszeniu, drugi
przy opadaniu) wic trjmian kwadratowy (2.10) ma dwa rozwizania t1 i t2. Z treci
zadania wynika, e t1 t2 = t. Z tego warunku otrzymasz rozwizanie. Zapisz je poniej.
h=
Pamitanie o tym, e liczymy na wektorach jest bardzo istotne przy rozpatrywaniu ruchu
w dwch lub trzech wymiarach na przykad w ruchu na paszczynie.
25
Modu I Ruch na paszczynie
3 Ruch na paszczynie
Ruch w dwch wymiarach bdziemy opisywa w ukadzie wsprzdnych x i y. Na
przykad y - wysoko, x - odlego w kierunku poziomym. Pokaemy, e taki ruch
mona traktowa jak dwa niezalene ruchy jednowymiarowe.
r =ix+ jy
dr dx dy
v= =i +j = iv x + jv y
dt dt dt (3.1)
dv dv x dv y
a= =i +j = i ax + j a y
dt dt dt
Pooenie punktu okreli mona podajc wektor r lub, dla wybranego ukadu odniesienia,
poprzez podanie wsprzdnych tego wektora np. x, y. Oczywicie wektor r i jego
wsprzdne zmieniaj si z czasem wic trzeba poda zalenoci czasowe r(t), x(t), y(t)
tak jak na rysunku poniej.
Warto w tym miejscu rwnie zapamita, e wektor prdkoci jest zawsze styczny do toru
poruszajcego si punktu. Punkty, przez ktre przechodzi poruszajcy si punkt tworz
krzyw, ktr nazywamy torem ruchu .
Jako przykad rozpatrzmy ruchu jednostajnie zmienny na paszczynie. Poniewa ruch
odbywa si ze staym przyspieszeniem tzn. nie zmieniaj si ani kierunek ani warto
26
Modu I Ruch na paszczynie
a = const.
v = v0 + at
(3.2)
2
at
r = r0 + v 0 t +
2
Przypumy, e chcemy znale pooenie ciaa (wektor r) po czasie t. W tym celu, jak
wida z rwna (3.2) trzeba wyznaczy (znale warto, kierunek i zwrot) i doda do
siebie geometrycznie trzy wektory: r0, v0t oraz 1/2at2. Zadanie moemy jednak znacznie
uproci korzystajc z tego, e rwnania wektorowe (3.2) s rwnowane rwnaniom w
postaci skalarnej (zestawionym w tabeli 3.1 poniej) i zamiast dodawania geometrycznego
wektorw moemy po prostu dodawa liczby. Znalezienie wektora r sprowadza si teraz
do znalezienia jego skadowych.
27
Modu I Ruch na paszczynie
v x 0 = v 0 cos
(3.3)
v y 0 = v 0 sin
v x = v x0 + g xt (3.4)
v x = v 0 cos (3.5)
Skadowa pozioma prdkoci jest staa, ruch w kierunku x jest jednostajny. Natomiast dla
skadowej pionowej y otrzymujemy
v y = v y0 + g yt (3.6)
v y = v 0 sin g t (3.7)
v = v x2 + v 2y
(3.8)
v = v 2v 0 gt sin + g t
2
0
2 2
28
Modu I Ruch na paszczynie
x = (v 0 cos ) t
gt 2 (3.9)
y = (v 0 sin ) t
2
r = x2 + y2 (3.10)
Sprawdmy teraz po jakim torze porusza si nasz obiekt tzn. znajdmy rwnanie krzywej
y(x). Rwnania (3.9) przedstawiaj zaleno x(t) oraz y(t). Rwnanie y(x) moemy wic
obliczy eliminujc czas t z tych rwna. Z zalenoci x(t) obliczamy t, a nastpnie
wstawiamy do rwnania y(t), ktre przyjmuje posta
g
y = (tg ) x x2 (3.11)
2 (v 0 cos ) 2
wiczenie 3.1
Korzystajc z rwnania (3.11) sprbuj znale zasig rzutu z oraz okreli kt wyrzutu ,
przy ktrym zasig jest maksymalny.
Wskazwka: Rozwi rwnanie (3.11) podstawiajc y = 0. Otrzymasz dwa miejsca,
w ktrych parabola lotu przecina o x. Pierwsze, odpowiada punktowi z ktrego wylatuje
ciao, drugie poszukiwanemu zasigowi rzutu. Wynik zapisz poniej.
Zasig rzutu:
29
Modu I Ruch na paszczynie
v l
= (3.12)
v r
gdzie l jest dugoci odcinka PP', a dla maych wartoci l dugoci uku PP'.
Poniewa l = vt wic
30
Modu I Ruch na paszczynie
v 2 t
v = (3.13)
r
v v 2
a n = ar = = (3.14)
t r
Jak wida na rysunku 3.4, wektor v jest prostopady do toru to znaczy pokrywa si
z kierunkiem promienia i jest zwrcony do rodka okrgu. Oznacza to, e i wektor
przyspieszenia ma taki sam kierunek i zwrot (rysunek-animacja 3.5). W ruchu po okrgu
przyspieszenie to nazywamy przyspieszeniem dorodkowym (jest zwrcone do rodka
okrgu), a dla ruchu po dowolnej krzywej przyspieszeniem normalnym an (jest
prostopade do toru) lub radialnym ar (jest skierowane wzdu promienia).
Przyspieszenie normalne jest zwizane ze zmian kierunku prdkoci, a przyspieszenie
styczne za zmian jej wartoci.
2 R
v= (3.15)
T
wic
4 2 R
ar = (3.16)
T2
31
Modu I Ruch na paszczynie
wiczenie 3.2
Korzystajc z powyszego wyraenia sprbuj obliczy jakiego przyspieszenia,
wynikajcego z obrotu Ziemi, doznaje ciao bdce na rwniku? Za, e Ziemia jest kul
o promieniu RZ = 6370 km. Jak due jest to przyspieszenie w porwnaniu do
przyspieszenia grawitacyjnego g = 9.81 m/s2 ?
aR =
wiczenie 3.3
Sprbuj pokaza, e tak jest w kadym punkcie toru i dodatkowo narysuj wektory
przyspieszenia cakowitego, stycznego i dorodkowego w innym dowolnym punkcie toru
na rysunku 3.6.
32
Modu I Ruch na paszczynie
gt v 0 sin
aS = g (3.17)
v 2v 0 gt sin + g 2t 2
2
0
33
Modu I Podstawy dynamiki
4 Podstawy dynamiki
4.1 Wstp
Dotychczas zajmowalimy si wycznie opisem ruch (za pomoc wektorw r, v, oraz
a). Byy to rozwaania geometryczne. Teraz omwimy przyczyny ruchu, zajmiemy si
dynamik. Nasze rozwaania ograniczymy do przypadku cia poruszajcych si z maymi
(w porwnaniu z prdkoci wiata c) prdkociami tzn. zajmujemy si mechanik
klasyczn.
eby mc przewidzie jaki bdzie ruch ciaa wywoany si na nie dziaajc trzeba
wiedzie jakiego rodzaju jest to sia i skd si bierze. Dlatego rozpoczniemy nasze
rozwaania od poznania podstawowych oddziaywa oraz od zdefiniowania masy, pdu
i wprowadzenia pojcia siy F. Nastpnie poszukamy praw rzdzcych oddziaywaniami,
a w dalszych czciach zajmiemy si poszczeglnymi oddziaywaniami wystpujcymi
w przyrodzie.
34
Modu I Podstawy dynamiki
4.1.2 Masa
Nasze rozwaania rozpoczynamy od przypisania ciaom masy m. Chcemy w ten sposb
opisa fakt, e rne ciaa wykonane z tego samego materiau, w tym samym otoczeniu
uzyskuj pod dziaaniem tej samej siy rne przyspieszenia (np. pchamy z jednakow si
dwa rone pojazdy "lekki" i "ciki" i uzyskuj one rne a).
Zaproponowana poniej metoda postpowania jest jednym z rwnowanych sposobw
definiowania masy. Opiera si ona na porwnaniu nieznanej masy m z wzorcem masy
m0 = 1 kg. Pomidzy masami umieszczamy cinit spryn i nastpnie zwalniamy j.
Masy m i m0, ktre pocztkowo spoczyway polec odrzucone w przeciwnych kierunkach
odpowiednio z prdkociami v i v0 (rysunek 4.1).
Definicja
v0
m = m0 (4.1)
v
4.1.3 Pd
Definicja
Pd ciaa definiujemy jako iloczyn jego masy i prdkoci (wektorowej)
p = mv (4.2)
4.1.4 Sia
Definicja
Jeeli na ciao o masie m dziaa sia F, to definiujemy j jako zmian w czasie pdu
tego ciaa.
dp
F= (4.3)
dt
35
Modu I Podstawy dynamiki
d(mv ) d m dv
F= = v +m (4.4)
dt dt dt
dv
F =m = ma (4.5)
dt
Jednostki
Jednostk masy w ukadzie SI jest kilogram (kg), natomiast jednostk siy jest
niuton (N); 1N = 1kgm/s2
Sia wypadkowa Fwyp jest sum wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao. Jeeli
Fwyp = 0 to rwnie przyspieszenie ciaa a = 0, a to oznacza, e nie zmienia si ani warto
ani kierunek prdkoci tzn. ciao jest w stanie spoczynku lub porusza si ze sta co do
wartoci prdkoci po linii prostej.
Zgodnie z pierwsz zasad dynamiki nie ma rozrnienia midzy ciaami spoczywajcymi
i poruszajcymi si ze sta prdkoci. Nie ma te rnicy pomidzy sytuacj gdy nie
dziaa adna sia i przypadkiem gdy wypadkowa wszystkich si jest rwna zeru.
dp
Fwyp = lub Fwyp = ma , m = const. (4.6)
dt
36
Modu I Podstawy dynamiki
Definicja
Pierwsza zasada dynamiki stwierdza, e jeeli na ciao nie dziaa adna sia (lub
gdy sia wypadkowa jest rwna zeru) to istnieje taki ukad odniesienia, w ktrym to
ciao spoczywa lub porusza si ruchem jednostajnym prostoliniowym. Taki ukad
nazywamy ukadem inercjalnym.
Ukady inercjalne s tak istotne bo we wszystkich takich ukadach ruchami cia rzdz
dokadnie te sama prawa. Wikszo omawianych zagadnie bdziemy rozwizywa
wanie w inercjalnych ukadach odniesienia. Zazwyczaj przyjmuje si, e s to ukady,
ktre spoczywaj wzgldem gwiazd staych ale ukad odniesienia zwizany z Ziemi
w wikszoci zagadnie jest dobrym przyblieniem ukadu inercjalnego.
Poniewa przyspieszenie ciaa zaley od przyspieszenia ukadu odniesienia (od
przyspieszenia obserwatora), w ktrym jest mierzone wic druga zasada dynamiki jest
suszna tylko, gdy obserwator znajduje si w ukadzie inercjalnym. Inaczej mwic, prawa
strona rwnania F = ma zmieniaaby si w zalenoci od przyspieszenia obserwatora.
Wicej o ukadach inercjalnych i nieinercjalnych dowiesz si w dalszej czci podrcznika
(punkt 5.2).
Zwrmy jeszcze raz uwag na fakt, e w rwnaniu (4.6) wystpuje sia wypadkowa.
Oznacza to, e trzeba bra sum wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao.
Dowiadczenia potwierdzaj zasad addytywnoci si. Zasada ta dotyczy rwnie masy:
masa ukadu jest sum mas poszczeglnych cia tego ukadu.
Siy oddziaywania pomidzy punktami materialnymi nalecymi do danego ukadu
nazywamy siami wewntrznymi . Na przykad w ciaach staych s to siy oddziaywania
sprystego pomidzy atomami, czsteczkami. Zgodnie z trzeci zasad dynamiki
Newtona, jeeli punkt i ukadu dziaa na punkt j to rwnoczenie punkt j dziaa na punkt
i si rwn co do wartoci ale przeciwnie skierowan Fi j = F j i (rwnanie 4.7).
Na punkty materialne ukad mog ponadto dziaa siy zewntrzne to jest siy
pochodzce spoza ukadu. Druga zasada dynamiki Newtona dla ukadu n punktw
materialnych przyjmuje wic posta
n n
mi a i = Fi
i =1 i =1
(4.8)
37
Modu I Podstawy dynamiki
Przykad
Rozwamy ukad trzech cia o masach 3m, 2m i m poczonych niewakimi nitkami tak
jak na rysunku poniej. Ukad jest cignity zewntrzn si F po gadkim podou.
Szukamy przyspieszenia ukadu i napre nici czcych ciaa.
3ma = F N 1
2ma = N 1 N 2 (4.9)
ma = N 2
F F
a= = (4.10)
m + 2m + 3m 6m
Zwrmy uwag na addytywno mas. Taki sam wynik otrzymalibymy traktujc ciaa jak
jedn mas. Dowiadczenia potwierdzaj zasad addytywnoci masy: masa ukadu jest
sum mas poszczeglnych cia ukadu.
Podstawiajc wynik (4.10) do rwna (4.9) obliczamy nacigi nitek
38
Modu I Podstawy dynamiki
F F
N1 = , N2 = (4.11)
2 6
wiczenie 4.1
Dwa klocki o jednakowych masach m1 = m2 = 1 kg s poczone niewak nitk
przerzucon przez niewaki bloczek tak jak na rysunku poniej. Oblicz przyspieszenie
ukadu oraz naprenie linki. Przyjmij, e klocek m2 porusza si po stole bez tarcia. Wynik
zapisz poniej.
Wskazwka: Zastosuj drug zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa osobno i rozwi
otrzymany ukad rwna
a= N=
Zwrmy jeszcze raz uwag na fakt, e w rwnaniu (4.6) wystpuje sia wypadkowa.
Oznacza to, e trzeba bra sum wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao. Moesz
si o tym przekona rozwizujc podane poniej zadanie.
wiczenie 4.2
Oblicz przyspieszenie z jakim porusza si klocek o masie m zsuwajcy si bez tarcia po
rwni pochyej o kcie nachylenia (tak jak na rysunku). Rozwizanie zapisz poniej.
Wskazwka: Oblicz si wypadkow i jej skadowe: rwnoleg i prostopad do rwni.
Zastosuj drug zasad dynamiki Newtona dla kadej skadowej
39
Modu I Podstawy dynamiki
a=
40
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki
Przykad
Dwa klocki o masach m1 i m2 umieszczono na gadkiej powierzchni. Do klocka m1
przyoono si F (tak jak na rysunku poniej).
Wprawdzie sia F jest przyoona do klocka o masie m1 ale nadaje przyspieszenie a obu
klockom wic
F = (m1 + m2 )a (5.1)
Fk = m2 a (5.2)
5.1.1 Tarcie
Siy kontaktowe, o ktrych mwilimy s normalne (prostopade) do powierzchni.
Istnieje jednak skadowa siy kontaktowej leca w paszczynie powierzchni. Jeeli ciao
pchniemy wzdu stou to po pewnym czasie ciao to zatrzyma si. Z drugiej zasady
dynamiki wiemy, e jeeli ciao porusza si z przyspieszeniem (opnieniem) to musi na
nie dziaa sia. T si, ktra przeciwstawia si ruchowi nazywamy si tarcia .
41
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki
Sia tarcia zawsze dziaa stycznie do powierzchni zetknicia cia i moe istnie nawet
wwczas, gdy powierzchnie s nieruchome wzgldem siebie. eby si o tym przekona
wystarczy wykona proste wiczenie. Pomy na stole jaki obiekt np. ksik
i sprbujmy wprawi j w ruch stopniowo zwikszajc przykadan si. Pocztkowo gdy
sia jest "maa" obiekt nie porusza si. Oznacza to, e naszej sile F przeciwstawia si sia
tarcia T rwna co do wartoci lecz przeciwnie do niej skierowana. Zwikszamy dalej si
F, a ksika zacznie si porusza. Zauwamy, e im gadsza powierzchnia tym szybciej to
nastpi. Si tarcia dziaajc midzy nieruchomymi powierzchniami nazywamy tarciem
statycznym . Maksymalna sia tarcia statycznego Ts jest rwna tej krytycznej sile, ktr
musielimy przyoy, eby ruszy ciao z miejsca. Dla suchych powierzchni Ts spenia
dwa prawa empiryczne.
Ts
s = (5.3)
FN
wiczenie 5.1
Ciao o masie m spoczywa na rwni pochyej, ktrej kt nachylenia stopniowo
zwikszamy. Oblicz przy jakim granicznym kcie nachylenia ciao zacznie si zsuwa
jeeli wspczynnik tarcia statycznego klocka o rwni wynosi s? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj z warunkw, e sia reakcji R rwnoway skadow ciaru
prostopad do powierzchni rwni (nacisk), a sia tarcia T rwnoway skadow ciaru
rwnoleg do rwni.
gr =
Wiemy ju, e gdy dziaajca sia F jest wiksza od Ts to ciao zostanie wprawione w
ruch, ale nadal bdzie istniaa sia tarcia, tarcia kinetycznego Tk przeciwstawiajca si
ruchowi. Sia Tk spenia dodatkowo, oprcz dwch wymienionych powyej, trzecie
empiryczne prawo
42
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki
Tk
k = (5.4)
FN
wiczenie 5.2
Na zakoczenie sprbuj samodzielnie rozwiza nastpujcy przykad. Rozwa ukad
trzech cia o masach 3m, 2m i m poczonych niewakimi nitkami (taki sam jak w
przykadzie pokazujcym zastosowanie zasad dynamiki Newtona w punkcie 4.2). Ukad
jest cignity zewntrzn si F. Mdzy ciaami a powierzchni dziaa sia tarcia. Dany jest
wspczynnik tarcia kinetycznego k. Znajd przyspieszenie ukadu i naprenia nici.
Pamitaj o zrobieniu odpowiedniego rysunku i zaznaczeniu wszystkich dziaajcych si.
Wskazwka: Przyspieszenie ukadu i siy nacigu nitek oblicz stosujc drug zasad
dynamiki Newtona do kadego ciaa indywidualnie.
a= N1 = N2 =
43
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki
ukadach odniesienia. Nasuwa si jednak pytanie, jak stosowa zasady dynamiki Newtona
w ukadzie odniesienia, ktry doznaje przyspieszenia. Na przykad co moemy powiedzie
o siach jakich dziaania "doznajemy" gdy znajdujemy si w samochodzie, ktry
przyspiesza, hamuje lub zakrca?
W tym celu rozpatrzymy ruch ciaa o masie m poruszajcego si wzdu osi x ruchem
przyspieszonym, pod wpywem dziaania siy F = ma.
Ruch ten jest obserwowany z dwch rnych ukadw odniesienia (dwaj obserwatorzy), z
ktrych jeden xy jest ukadem inercjalnym, a drugi x'y' porusza si wzgldem pierwszego
wzdu osi x (rysunek poniej).
Odlego miedzy dwoma obserwatorami (ukadami) wynosi w danej chwili x0(t) wic
zwizek midzy pooeniem ciaa rejestrowanym przez obu obserwatorw ma posta
dv d 2 x
a= = (5.6)
dt dt 2
a' = a a0 (5.7)
Wida, e przyspieszenia w obu ukadach s rwne tylko wtedy gdy a0 = 0 wic gdy ukad
x'y' porusza si wzgldem ukadu xy ruchem jednostajnym lub wzgldem niego spoczywa
to znaczy gdy ukad x'y' te jest ukadem inercjalnym tak jak xy. Natomiast gdy a0 0 to
ukad x'y' nazywamy ukadem nieinercjalnym , a jego przyspieszenie a0 przyspieszeniem
unoszenia .
Widzimy, e przyspieszenie ciaa zaley od przyspieszenia ukadu odniesienia (od
przyspieszenia obserwatora), w ktrym jest mierzone wic druga zasada dynamiki jest
suszna tylko, gdy obserwator znajduje si w ukadzie inercjalnym. Inaczej mwic, prawa
strona rwnania F = ma zmienia si w zalenoci od przyspieszenia obserwatora. Jeeli
pomnmy rwnanie (5.7) obustronnie przez m to otrzymamy
44
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki
ma' = ma ma0
lub (5.8)
ma' = F ma0
Definicja
Iloczyn masy i przyspieszenia unoszenia (ze znakiem minus) nazywamy si
bezwadnoci Fb.
Przykad
Dwaj obserwatorzy opisuj ruch kulki w sytuacji pokazanej na rysunku 5.3.
45
Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki
podstawie pierwszej zasady dynamiki, e na kulk nie dziaa adna sia: obserwator
w samochodzie zauwaa, e vkulki = 0 F = 0, a obserwator stojcy obok stwierdza, e
vkulki = v = const. F = 0. Zwrmy uwag, e obaj obserwatorzy znajduj si
w inercjalnych ukadach odniesienia.
Sytuacja zmienia si gdy samochd zaczyna hamowa (rys. 2). Obserwator zwizany
z Ziemi dalej twierdzi, e kulka porusza si ze sta prdkoci, a tylko podoga
samochodu przesuwa si pod ni, bo samochd hamuje. Natomiast obserwator w
samochodzie stwierdza, e kulka zaczyna si porusza si z przyspieszeniem a w stron
przedniej ciany wzka. Dochodzi do wniosku, e na kulk o masie mkulki zacza dziaa
sia
F = mkulki a (5.9)
ale nie moe wskaza adnego ciaa, bdcego rdem tej siy. Mwilimy ju, e druga
zasada dynamiki jest suszna tylko w inercjalnym ukadzie odniesienia. Zauwamy, e
obserwator w wzku znajduje si teraz w ukadzie nieinercjalnym i sia jakiej dziaanie
zauwaa jest pozorn si bezwadnoci .
Fb = ma 0 (5.10)
v2
a0 = a n = (5.11)
R
v2
Fodd. = m (5.12)
R
46
Modu I - Grawitacja
6 Grawitacja
Przedstawimy, teraz jedno z czterech podstawowych oddziaywa - oddziaywanie
grawitacyjne.
Przykad
Obliczmy stosunek przyspieszenia dorodkowego Ksiyca w kierunku Ziemi do
przyspieszenia grawitacyjnego przy powierzchni Ziemi. Przyspieszenie dorodkowe
w ruchu jednostajnym po okrgu moemy obliczy na podstawie rwnania (3.16)
4 2 RK
aK =
T2
2
aK 1 1
=
g 3590 60
aK R2
= Z2 (6.1)
g RK
m1m2
F =G (6.2)
r2
47
Modu I - Grawitacja
MZm
G = mg
RZ2
skd
gRZ2
G= (6.3)
MZ
gdzie RZ jest promieniem Ziemi. Mas Ziemi MZ Newton obliczy zakadajc redni
gsto Ziemi rwn Z = 5103 kg/m3 (dla porwnania gsto elaza, gwnego skadnika
masy Ziemi, wynosi Fe = 7.9103kg/m3, a gsto krzemu, podstawowego skadnika
skorupy ziemskiej, wynosi Si = 2.8103 kg/m3). Uwzgldniajc RZ = 6.37106 m Newton
otrzyma warto G = 7.351011 Nm2/kg2 co jest wartoci tylko o 10% wiksz ni
oglnie dzisiaj przyjmowana warto 6.671011 Nm2/kg2. Warto staej G obliczonej
przez Newtona jest obarczona bdem wynikajcym z przyjtej redniej wartoci gstoci
Ziemi.
eby wyznaczy sta G w laboratorium niezalenie od masy Ziemi i tym samym
unikn bdu zwizanego z szacowaniem gstoci Ziemi trzeba by zmierzy si
oddziaywania dwch mas m1 i m2 umieszczonych w odlegoci r. Wwczas
Fr 2
G=
m1 m2
gRZ2
MZ = (6.4)
G
48
Modu I - Grawitacja
Cavendish wyznaczy te mas Soca i masy planet, tych ktrych satelity zostay
zaobserwowane.
Przykad
Rozpatrzmy ruch planety o masie m krcej w odlegoci R wok Soca o masie M.
Wtedy sia przycigania grawitacyjnego wynosi
Mm
F =G (6.5)
R2
4 2 R
a= (6.6)
T
Mm 4 2 R
G = m 2 (6.7)
R2 T
skd otrzymujemy
4 2 R 3
M = (6.8)
GT 2
wiczenie 6.1
Oblicz jaki by okres obiegu Ksiyca przez modu statku Apollo? Dane s: promie
Ksiyca RK = 1740 km, jego masa MK = 7.351022 kg oraz staa G = 6.671011 Nm2/kg2.
Wynik zapisz poniej.
49
Modu I - Grawitacja
T=
wiczenie 6.2
Na podstawie wzoru (6.8) oblicz mas Soca przyjmujc odlego Ziemia - Soce rwn
R = 1.5108 km, oraz okres obiegu T = 1 rok. Porwnaj ten wynik z mas Ziemi obliczon
na podstawie rwnania (6.4). Ile razy masa Soca jest wiksza od masy Ziemi? Wynik
zapisz poniej.
MS = MZ =
MS /MZ =
50
Modu I - Grawitacja
Rys. 6.2. Wektor R(t) zakrela rwne pola w rwnych odstpach czasu
6.3 Ciar
Definicja
Ciar definiujemy jako si cikoci dziaajc na ciao.
W pobliu powierzchni Ziemi ciar jest wic si z jak Ziemia przyciga ciao i dla ciaa
o masie m jest rwny mg. Na Ksiycu ciar jest mniejszy w porwnaniu z ciarem na
Ziemi okoo sze razy. Ciaru nie naley wic myli z mas ciaa.
m' M Z
F =G (6.9)
RZ2
51
Modu I - Grawitacja
m1 ' M Z
m1 a1 = G (6.10a)
RZ2
m2 ' M Z
m2 a 2 = G (6.10b)
RZ2
m1 a1 m1 '
= (6.11)
m2 a 2 m2 '
Mm r Mm
F = G 2
= G 3 r (6.12)
r r r
gdzie znak minus wynika z faktu, e wektor F jest zwrcony przeciwnie do wektora r.
Zwrmy uwag, e si t moemy potraktowa jako iloczyn masy m i wektora (r) przy
czym
F M
(r ) = = G 3 r (6.13)
m r
52
Modu I - Grawitacja
Definicja
Wektor (r) dany rwnaniem (6.13) nazywamy nateniem pola grawitacyjnego.
Zwrmy uwag na to, e jeeli w punkcie r umiecilibymy dowoln mas np. m' to
zawsze moemy zapisa si jako iloczyn masy m' i tego samego wektora (r).
Widzimy, e wektor (r) nie zaley od obiektu na ktry dziaa sia (masy m') ale zaley od
rda siy (masa M) i charakteryzuje przestrze otaczajc rdo (wektor r). Oznacza to,
e masa M stwarza w punkcie r takie warunki, e umieszczona w nim masa m odczuje
dziaanie siy. Inaczej mwic masie M przypisujemy obszar wpywu (dziaania), czyli
pole. Na rysunku poniej jest pokazany wektor (r) w wybranych punktach wok masy M.
Ten rozdzia koczy pierwszy modu; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
53
Modu I - Podsumowanie
Podsumowanie
x x0
Wyraenie v = opisuje prdko w ruchu jednostajnym po linii prostej
t t0
i rwnie jest prawdziwe dla prdkoci redniej.
dx
Prdko chwilowa jest pochodn drogi wzgldem czasu v = .
dt
at 2
W ruchu ze staym przyspieszeniem mamy v = v 0 + at oraz x = x0 + v 0t + .
2
dv
Przyspieszenie chwilowe jest rwne a = .
dt
W rzucie ukonym ze staym przyspieszeniem g (w kierunku pionowym) tor ruchu
g
ciaa jest parabol y = (tg ) x x2 .
2 (v 0 cos ) 2
v2
Przyspieszenie dorodkowe w ruchu jednostajnym po okrgu wynosi ar = lub
r
4 2 r
ar = .
T2
Jeeli na ciao o masie m dziaa sia wypadkowa Fwyp to ruch cia mona przewidzie
posugujc si zasadami dynamiki Newtona
Zasada 1 a = 0, gdy Fwyp = 0
dp
Zasada 2 Fwyp = = ma gdy m = const. pd p = mv
dt
Zasada 3 F12 = F21 .
Pierwsza zasada dynamiki stwierdza, e jeeli na ciao nie dziaaj siy zewntrzne to
istnieje taki ukad odniesienia, w ktrym to ciao spoczywa lub porusza si ruchem
jednostajnym prostoliniowym. Taki ukad nazywamy ukadem inercjalnym.
Maksymalna sia tarcia statycznego jest rwna sile, ktr musimy przyoy, eby
ruszy ciao z miejsca.
W ukadach poruszajcych si z przyspieszeniem uwzgldniamy, e na kade ciao
dziaa sia bezwadnoci Fb wprost proporcjonalna do masy ciaa oraz do
przyspieszenia ukadu a0 i jest do niego skierowana przeciwnie Fb = ma0 .
mm
Prawo powszechnego cienia F = G 1 2 2 stosuje si do wszystkich si
r
grawitacyjnych.
Prawa Keplera
1) Kada planeta kry po orbicie eliptycznej, ze Socem w jednym z ognisk tej
elipsy; 2) Linia czca Soce i planet zakrela rwne pola w rwnych odstpach
czasu; 3) Szeciany posi wielkich orbit dowolnych dwch planet maj si do siebie
jak kwadraty ich okresw obiegu (po wielka jest poow najduszej ciciwy elipsy).
F M
Wektor natenia pola grawitacyjnego (r ) = = G 3 r charakteryzuje przestrze
m r
otaczajc rdo siy grawitacyjnej (mas M).
54
Modu I - Materiay dodatkowe
n1 m1 + n2 m2
m red . =
n1 + n2
czyli
n1 n2
mred . = m1 + m2
n1 + n2 n1 + n2
To jest rednia waona (wagami s uamki iloci jabek w skrzynce). Uwzgldniamy w ten
sposb fakt, e liczby jabek (wchodzce do redniej) nie s rwne.
x(t ) = R cos (t )
(I.2.1)
y (t ) = R sin (t )
Przy czym zwizek midzy drog liniow s, a drog ktow , jest dany z miary
ukowej kta = s/R.
55
Modu I - Materiay dodatkowe
d
v x = R sin = R sin (t )
dt
(I.2.2)
d
vy = R cos = R cos (t )
dt
gdzie tempo zmian drogi ktowej d/dt oznaczono jako prdko ktow
(analogicznie do prdkoci liniowej v)
d 1 ds v
= = = (I.2.3)
dt R dt R
d d
ax = R sin R cos = R sin R 2 cos
dt dt
(I.2.4)
d d
ay = R cos R sin = R cos R 2 sin
dt dt
lub
ax = v x x 2
(I.2.5)
a y = v y y 2
d
= (I.2.6)
dt
a= v R 2 (I.2.7)
56
Modu I - Materiay dodatkowe
as = v (I.2.8)
a n = R 2 (I.2.9)
Foporu = v (I.3.1)
Znak minus wskazuje, e sia oporu dziaa przeciwnie do kierunku ruchu (wektora
prdkoci v).
Ruch ciaa odbywa si pod dziaaniem dwch si: staej siy grawitacji i zmiennej siy
oporu. Wraz ze wzrostem prdkoci ronie sia oporu, a do momentu gdy stanie si ona
rwna co do wartoci sile grawitacji. Wwczas sia wypadkowa dziaajca na ciao staje
si rwna zeru, prdko dalej ju nie ronie i nie ronie te sia oporu, zgodnie z pierwsz
zasad dynamiki ciao porusza si od tej chwili ruchem jednostajnym, prostoliniowym.
Graniczn prdko vgr jak osiga ciao obliczamy z warunku
mg = vgr
mg (I.3.2)
vgr =
Teraz poszukujemy odpowiedzi napytanie jak zmienia si prdko podczas ruchu. W tym
celu korzystamy z drugiej zasady dynamiki Newtona, ktra przyjmuje posta rwnania
ma = mg v
lub
(I.3.3)
dv
m = mg v
dt
mg t t
v (t ) = 1 e m = v gr 1 e m (I.3.4)
57
Modu I - Materiay dodatkowe
I. 4. Sia Coriolisa
T si bezwadnoci musimy uwzgldnia, gdy rozpatrujemy ruch postpowy ciaa
w obracajcym si ukadzie odniesienia. Przykadem moe by czowiek poruszajcy si
po linii prostej (radialnie) od rodka do brzegu obracajcej si karuzeli. Na rysunku poniej
pokazana jest zmiana prdkoci czowieka.
Rys. I.4.1. Zmiana prdkoci czowieka poruszajcego si po linii prostej (radialnie) od rodka do
brzegu karuzeli obracajcej si z prdkoci ktow
Linia (promie) wzdu ktrej porusza si czowiek zmienia swj kierunek (karuzela
obraca si) o kt w czasie t. W tym samym czasie czowiek zmienia swoje pooenie
z punktu A do A'.
Obliczymy teraz zmian jego prdkoci radialnej (normalnej) vr i stycznej vs. Prdko
radialna zmienia swj kierunek. Prdko styczna natomiast zmienia zarwno kierunek
58
Modu I - Materiay dodatkowe
v r = v r (I.4.1)
dv r d
a1 = = vr = v r (I.4.2)
dt dt
v s = (r + r ) r = r (I.4.3)
dv s dr
a2 = = = v r (I.4.4)
dt dt
a = a1 + a2 = 2 v r (I.4.5)
Fc = 2mv (I.4.6)
59
Modu I - Materiay dodatkowe
Ziemia nie jest idealnym ukadem inercjalnym poniewa wiruje. W wyniku tego obrotu
w zjawiskach zachodzcych na Ziemi obserwujemy si Coriolisa. Przykadowo, rzeki
pynce na pkuli pnocnej podmywaj silniej prawy brzeg. Rwnie ciaa spadajce
swobodnie odchylaj si od pionu pod dziaaniem tej siy. Jednak w wikszoci
rozpatrywanych przez nas zjawisk mona zaniedba wpyw ruchu Ziemi na ich przebieg.
4 2 R13
MS = (I.5.1)
GT12
a dla drugiej
4 2 R23
MS = (I.5.2)
GT22
Rys. I.5.1. Powierzchnia zakrelana w czasie t przez lini czc planet ze Socem
60
Modu I - Materiay dodatkowe
1
dS = vdtR (I.5.4)
2
dS 1
= vR (I.5.5)
dt 2
dS L
= = const. (I.5.6)
dt 2m
61
Modu I - Rozwizania wicze
wiczenie 2.1
wiczenie 2.2
Cakowita droga przejechana przez samochd: x1 + x2 = 20 km + 20 km = 40 km
Cakowity czas jazdy samochodu : t1 = x1/v1 = (20 km)/(40 km/h) = 0.5 h
t2 = x2/v2 = (20 km)/(80 km/h) = 0.25 h
t = t1 + t2 = 0.75 h
wiczenie 2.3
Prdko rednia wynosi 10 m/s.
Korzystajc z rwnania (2.4):x x0 = 10 m/s 5 s = 50 m.
To najkrtsza droga hamowania.
wiczenie 2.4
Dane: v0 t, g - przyspieszenie ziemskie.
gt 2
Korzystajc z rwnania (2.10) otrzymujemy: y = v 0t
2
Wektor pooenia y (opisujcy wysoko ponad poziom y = 0) jest w dowolnej chwili sum
dwch wektorw v0t oraz gt2/2 . Powysze rwnanie opisuje wic zarwno ruch cia
w gr jak i w d. Oczywicie opis matematyczny musi odzwierciedla sytuacj fizyczn.
W rzucie pionowym ciao przebywa na tej samej wysokoci (y = h) dwa razy w dwch
rnych chwilach (pierwszy raz przy wznoszeniu, drugi przy opadaniu). Trjmian
kwadratowy
gt 2
h v 0t + =0
2
v 02 (t ) 2 g
h=
2g 8
62
Modu I - Rozwizania wicze
wiczenie 3.1
Dane: v0, g - przyspieszenie ziemskie.
W celu znalezienia zasigu rzutu podstawiamy do rwnania (3.11) y = 0 i otrzymujemy
dwa miejsca, w ktrych parabola lotu przecina o x. Pierwsze, x = 0, odpowiada punktowi
z ktrego wylatuje ciao, drugie x = Z poszukiwanemu zasigowi rzutu
2v 02 sin cos v 02
Z= = sin 2
g g
Z powyszego rwnania wynika, e zasig Z osiga maksimum dla, kta = 45, bo wtedy
funkcja sin2 ma maksymalna warto rwn 1.
wiczenie 3.2
Dane: RZ = 6370 km, g = 9.81 m/s2 , T = 24 h = 8.64104 s
4 2 R
Podstawiajc te dane do rwnania (3.16) an =
T2
otrzymujemy an = 0.0034 m/s2 co stanowi 0.35 % przyspieszenia grawitacyjnego g.
wiczenie 4.1
Dane: m1 = m2, przyspieszenie grawitacyjne g.
Na rysunku zaznaczamy siy dziaajce w ukadzie
m1 a = mg N
m2 a = N
g mg
a= N=
2 2
63
Modu I - Rozwizania wicze
wiczenie 4.2
Dane: m, , przyspieszenie grawitacyjne g
Na rysunku poniej pokazane s siy dziaajce na klocek: ciar klocka Q = mg i sia
reakcji R (na nacisk klocka) wywierana na klocek przez paszczyzn rwni.
ma = Q + R
Zaczynamy od wyboru ukadu wsprzdnych. Wygodnie jest tak wybra ukad, eby
jedna o, na przykad x, bya skierowana wzdu rwni, a druga (o y) prostopadle do niej.
Wtedy wystarczy rozoy na skadowe tylko jedn si Q. W tak wybranym ukadzie
wsprzdnych skadowe ciaru wynosz
Q x = mg sin
Q y = mg cos
ma x = mg sin
ma y = R mg cos
Std wynika, e przyspieszenie ciaa wynos a = g sin i jest skierowane wzdu rwni.
Ju Galileusz korzysta z rwni pochyej do analizy ruchu przyspieszonego. Regulujc
wysoko rwni (kt ) moemy zmniejsza prdko ruchu i tym samym uatwi jego
pomiar.
wiczenie 5.1
Dane; m, s, przyspieszenie grawitacyjne g.
Klocek spoczywa na rwni bo oprcz siy grawitacji i reakcji podoa dziaa na niego
rwnie sia tarcia statycznego (rysunek).
64
Modu I - Rozwizania wicze
mg sin gr = s FN
mg sin gr = s Q y
mg sin gr = s mg cos gr
wiczenie 5.2
Dane: F, m1=m, m2=2m, m3=3m, k, przyspieszenie grawitacyjne g
Wykonujemy rysunek i zaznaczamy siy dziaajce w ukadzie
3ma = F N1 T3
2ma = N1 N 2 T2
ma = N 2 T1
65
Modu I - Rozwizania wicze
T1 = k mg
T2 = k 2mg
T3 = k 3mg
3ma = F N1 k 3mg
2ma = N1 N 2 k 2mg
ma = N 2 k mg
F k 6mg F
a= = k g
6m 6m
F F
N1 = N2 =
2 6
wiczenie 6.1
Dane: RK = 1740 km, MK = 7.351022 kg, G = 6.671011 Nm2/kg2
Do obliczenia okresu obiegu Ksiyca przez statek Apollo korzystamy z rwnania (6.7),
ktre przyjmuje posta
M m 4 2 R
G K2 = m 2
R T
R3
T = 2
GM K
wiczenie 6.2
Dane: R = 1.5108 km = 1.51011 m, T = 1 rok = 3.154107 s.
4 2 R 3
Mas Soca obliczamy z zalenoci (6.8) M S =
GT 2
30
Otrzymujemy MS = 210 kg.
gRZ2
Natomiast mas Ziemi obliczmy ze wzoru (6.4) M Z =
G
24 5
Otrzymujemy MZ = 5.9710 kg oraz MS / MZ = 3.310 .
66
Modu I - Test kontrolny
Test I
1. Na rysunku poniej przedstawiono wykres zalenoci drogi od czasu dla pewnego
ciaa. Oblicz prdko ciaa w trzeciej i pitej sekundzie ruchu oraz prdko redni
dla caego ruchu.
67
Modu I - Test kontrolny
6. Odpowiedz na pytania (odpowied uzasadnij). Czy ciao moe mie zerow prdko
a niezerowe przyspieszenie? Jeeli warto prdkoci ciaa pozostaje staa, to czy
przyspieszenie tego ciaa musi by rwne zeru?
7. Kruszenie kopalin silnym strumieniem wody jest jedn z metod stosowanych w
grnictwie. Oblicz si, z jak dziaa strumie wody o gstoci = 103 kg/m3
i przekroju poprzecznym S = 0.01 m2 poruszajcy si z prdkoci v = 50 m/s.
Zauwa, e przy zderzeniu ze cian woda traci cakowicie swj pd.
8. Dwie nieruchome odzie znajdujce si na jeziorze poczone s dugim sznurem.
Czowiek znajdujcy si na pierwszej odzi cignie sznur dziaajc si F = 50 N.
Oblicz prdko wzgldn obu odzi po czasie t = 4 s dziaania siy. Ciar pierwszej
odzi wraz z czowiekiem wynosi Q1 = 2000 N, a ciar drugiej odzi Q2 = 800 N.
Opory ruchu mona pomin.
9. Sanki zelizguj si z grki o wysokoci h = 4 m i kcie nachylenia = 30 i dalej
z rozpdu lizgaj si jeszcze po poziomym niegu poza ni, zatrzymujc si
w odlego 10 m od podna grki. Ile wynosi wspczynnik tarcia sanek o nieg?
10. Platforma kolejowa jest zaadowana skrzyniami. Wspczynnik tarcia statycznego
midzy skrzyniami, a podog platformy wynosi 0.3. Pocig, w ktrego skadzie
znajduje si platforma, jedzie z prdkoci 60 km/h. Na jakim najkrtszym odcinku
mona zatrzyma pocig, eby nie spowodowao to lizgania si skrzy?
11. Jak daleko od Ziemi w kierunku Soca musi znajdowa si ciao, eby przyciganie
grawitacyjne Soca zrwnowayo przyciganie ziemskie? Soce znajduje si
w odlegoci 1.49108 km od Ziemi, a jego masa rwna si 3.24105 masy Ziemi.
68
MODU II
Modu II Praca i energia
7 Praca i energia
Znajomo zagadnie zwizanych z szeroko rozumianym pojciem energii jest
konieczna dla wszelkich rozwaa zarwno technologicznych, ekonomicznych,
ekologicznych jak i spoecznych. eby si o tym przekona wystarczy sprawdzi jak
istotn pozycj w budecie domowym stanowi wydatki zwizane z zapotrzebowaniem na
energi (zakupy ywnoci, opaty za prd, gaz, ogrzewanie czy paliwo do samochodu).
Z energi zwizana jest najwaniejsza chyba zasada caej fizyki - zasada zachowania
energii. Nakada ona sztywne granice na przetwarzanie energii i jej wykorzystanie. Do
zasady tej bdziemy si odwoywali wielokrotnie w kolejnych rozdziaach dotyczcych
rnych zagadnie fizyki. W mechanice zasada zachowania energii pozwala oblicza
w bardzo prosty sposb ruch cia, stanowi alternatyw do stosowania zasad dynamiki
Newtona.
Definicja
Praca W wykonana przez sta si F jest iloczynem skalarnym tej siy F i wektora
przesunicia s.
W = F s = Fs cos (7.1)
gdzie jest ktem midzy kierunkami siy i przesunicia. Zwrmy uwag, e kt moe
by rny od zera bo staa sia nie musi mie kierunku zgodnego z kierunkiem ruchu
punktu materialnego. Dzieje si tak gdy dziaaj jeszcze inne siy (np. ciar, tarcie). Ale
nawet gdy dziaaa tylko jedna sia to i tak ciao nie musi porusza si w kierunku jej
dziaania np. sia grawitacji w rzucie ukonym. Rozpatrzmy teraz nastpujcy przykad.
Przykad
Ciao o masie m ( na przykad sanki) jest cignite po poziomej powierzchni sta si F
(rysunek poniej), a sznurek, za ktry cigniemy tworzy kt z poziomem.
70
Modu II Praca i energia
Praca jak wykona czowiek cigncy to ciao na drodze s jest zgodnie z rwnaniem (7.1)
rwna Fscos . Zauwamy, e prac wykonuje tylko skadowa Fs = Fcos styczna do
przesunicia s. Natomiast skadowa pionowa Fsin dziaa w gr zmniejszajc nacisk ciaa
na powierzchni.
Ze wzoru (7.1) wynika, e praca moe przyjmowa zarwno wartoci dodatnie gdy
< 90, jak i ujemne gdy > 90. W omawianym przykadzie, poza si cignc ciao,
dziaa jeszcze sia tarcia kinetycznego T (rysunek 7.1) przeciwstawiajca si ruchowi
( = 180). Praca wykonana przez si tarcia jest ujemna W = Ts = Ts cos180 = -Ts.
W szczeglnoci praca moe by rwna zeru, gdy kierunek siy jest prostopady do
kierunku przesunicia ( = 90, cos90 = 0). Przykadem moe by sia dorodkowa.
Przyspieszenie dorodkowe jest prostopade do toru wic sia dorodkowa nie wykonuje
pracy.
Rozpatrzmy jeszcze raz powyszy przykad ale w sytuacji gdy czowiek cigncy ciao
porusza si ze sta prdkoci. Z pierwszej zasady dynamiki wynika, e wtedy Fwyp = 0.
W kierunku poziomym Fwyp = Fcos T = 0, zatem "dodatnia" praca wykonana przez
czowieka jest rwna co do wartoci bezwzgldnej "ujemnej" pracy wykonanej przez si
tarcia.
Z podobna sytuacj mamy do czynienia przy
podnoszeniu w gr (ze sta prdkoci)
ciaa o masie m na wysoko h (rysunek 7.2
obok).
Zauwamy, e w trakcie podnoszenia ciaa
czowiek dziaa si F rwn ciarowi ale
przeciwnie skierowan, wic "dodatnia"
praca W = mgh wykonana na drodze h przez
si F (czowieka) jest rwna co do wartoci
"ujemnej" pracy wykonanej przez si Rys. 7.2. Podnoszenie ciaru na wysoko h
cikoci.
wiczenie 7.1
Teraz gdy znasz ju definicj pracy sprbuj samodzielnie odpowiedzie na proste pytania
zwizane z nastpujcym wiczeniem:
Wyobra sobie, e podnosisz ksik na pk, tak jak pokazano
to na rysunku obok. W pierwszym kroku podnosisz ksik
z pooenia (1) i umieszczasz j na pce (pooenie 2).
Nastpnie przenosisz ksik poziomo ze sta prdkoci na
inne miejsce na pce (pooenie 3). Jaki znak ma praca
wykonana przez ciebie na odcinku 1-2 i 1-3, a jaki znak ma
praca wykonana przez si cikoci? Tarcie i wszelkie opory
pomijamy.
Wzr (7.1) pozwala obliczy prac dla siy staej; do oblicze "podstawiamy" za F
konkretn jej warto. Teraz poznamy jak obliczy prac gdy sia zmienia si, przyjmuje
rne wartoci.
71
Modu II Praca i energia
Wi = Fi xi (7.2)
gdzie Fi jest wartoci siy na i -tym odcinku x. Nastpnie sumujemy prace wykonane na
poszczeglnych odcinkach otrzymujc cakowit prac
n
W = Fi x (7.3)
i =1
Zwrmy uwag, e od strony czysto formalnej liczenie pracy jest rwnowane liczeniu
sumy powierzchni kolejnych prostoktw o podstawie x i wysokoci Fi.
Moemy "poprawi" nasze przyblienie. W tym celu, w kolejnym kroku dzielimy
przedzia (x1, x2) na wicej (mniejszych) odcinkw x, tak jak pokazano na rysunku 7.3b.
Wida, e nowe przyblienie jest lepsze. Wartoci si Fi dla poszczeglnych przedziaw
s znacznie blisze rzeczywistej funkcji F(x), a co za tym idzie obliczona (wzr 7.3)
warto pracy cakowitej jest blisza wartoci rzeczywistej (pola powierzchni prostoktw
bardziej pokrywaj si z polem pod krzyw).
72
Modu II Praca i energia
x2
W = lim Fi xi = F ( x) d x (7.4)
x 0 i =1 x1
Rys. 7.3c. Pole powierzchni pod krzyw F(x) rwne liczbowo pracy wykonanej przez si na
odcinku x1 x2
73
Modu II Praca i energia
eby obliczy prac wykonan przez zmienn si trzeba albo umie obliczy cak
(ewentualnie poszuka rozwizania w tablicach) lub umie obliczy pole powierzchni pod
krzyw co w szczeglnych przypadkach nie jest trudne.
Przykad
Rozwamy spryn zamocowan jednym kocem i rozcigan si F tak, e jej drugi
koniec przemieszcza si o x. Sia wywierana przez spryn Fs = - kx jest si
przywracajc rwnowag. Aby rozcign spryn musimy zatem przyoy si rwn
co do wartoci lecz przeciwnie skierowan tzn. F = kx.
Znamy ju posta funkcji F(x) i moemy teraz korzystajc z rwnania (7.4) obliczy prac
wykonan przy rozciganiu spryny
x x x
kx 2 kx 2
W = F ( x) d x = (kx) d x = = (7.5)
0 0
2 0
2
wiczenie 7.2
Sprawd, czy uzyskana warto jest poprawna. W tym celu oblicz bezporednio pole pod
wykresem funkcji F(x). Wynik oblicze zapisz poniej i porwnaj z wynikiem cakowania.
S=
74
Modu II Praca i energia
at 2
s = v 0t + (7.6)
2
v v0
v = v 0 + at a = (7.7)
t
co w poczeniu daje
v + v0
s= t (7.8)
2
v v0 v + v0 mv 2 mv 02
W = F s = ma s = m t = (7.9)
t 2 2 2
Definicja
Poow iloczynu masy ciaa i kwadratu prdkoci nazywamy energi kinetyczn Ek
ciaa o masie m.
1
Ek = mv 2 (7.10)
2
Na podstawie wzorw (7.8) i (7.9) widzimy, e
W = Ek Ek 0 (7.11)
Jednostki
Jednostk pracy i energii jest w ukadzie SI dul (J); 1J = 1Nm. W fizyce atomowej
powszechnie uywa si jednostki elektronowolt (eV) 1eV = 1.61019 J.
Sprbuj teraz wykona proste wiczenie.
75
Modu II Praca i energia
wiczenie 7.3
Porwnaj energi kinetyczn sprintera o masie 80 kg biegncego z prdkoci 10 m/s
z energi kinetyczn pocisku o masie 5 g wylatujcego z karabinu z prdkoci 800 m/s.
Skorzystaj ze wzoru (7.10). Wynik oblicze zapisz poniej. Pamitaj o odpowiednich
jednostkach.
Esprintera =
Epocisku =
7.4 Moc
Z punktu widzenia zastosowa praktycznych czsto istotnym jest nie to ile energii
mona uzyska ze rda ale to jak szybko mona j uzyska (zamieni w uyteczn
posta). Na przykad, wanym parametrem samochodu, istotnym przy wyprzedzaniu, jest
to jak szybko samochd przyspiesza tzn. jak szybko silnik wykonuje prac zwizan
z rozpdzaniem samochodu. Inny przykad to, dwa dwigi, ktre podnosz jednakowe
masy na jednakow wysoko h ale w rnym czasie. Tak jak zostao to ju pokazane na
wczeniejszym przykadzie, kady z dwigw wykonuje tak sam prac rwn mgh.
Jednak jeden z dwigw wykonuje t prac w czasie krtszym ni drugi. Mwimy, e ten
dwig ma wiksz moc .
Definicja
Moc definiujemy jako ilo wykonanej pracy (lub przekazanej energii) do czasu
w jakim zostaa ona wykonana.
Jeeli praca W zostaa wykonana w czasie t to rednia moc jest dana wzorem
__
W
P= (7.12)
t
__
Fs
P= = Fv (7.13)
t
dW
P= (7.14)
dt
76
Modu II Praca i energia
Jednostki
Jednostk mocy w ukadzie SI jest wat (W); 1 W = 1 J/ s. Dla celw praktycznych
powszechnie stosowan jednostk mocy jest kilowat (kW), a jednostk energii
(iloczyn mocy i czasu) jest kilowatogodzina (kWh).
wiczenie 7.4
Teraz gdy znasz ju definicj mocy redniej i odpowiednie jednostki sprbuj oceni
redni moc zuywan przez urzdzenia elektryczne w twoim mieszkaniu. W tym celu
odczytaj stan licznika energii elektrycznej, a nastpnie powtrz odczyt po 24 godzinach.
Jak wielko rejestruje licznik i w jakich jednostkach? Na podstawie tych pomiarw
oblicz moc redni. Wynik zapisz poniej.
Prednia =
77
Modu II Zasada zachowania energii
W = E k (8.1)
Definicja
Sia jest zachowawcza, jeeli praca wykonana przez t si nad punktem
materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamknitej jest rwna zeru.
Sia grawitacji jest si zachowawcz. Wszystkie siy, ktre dziaaj w ten sposb, np. sia
sprysta wywierana przez idealn spryn, nazywamy siami zachowawczymi.
Jeeli jednak, opr powietrza nie jest do zaniedbania, to ciao rzucone pionowo w gr
powraca do pooenia pocztkowego i ma inn energi kinetyczn ni na pocztku
poniewa sia oporu przeciwstawia si ruchowi bez wzgldu na to, w ktrym kierunku
porusza si ciao (nie tak jak sia grawitacji). Praca wykonywana przez si oporu jest
ujemna dla kadej czci cyklu zarwno przy wznoszeniu jak i opadaniu ciaa wic
podczas tego cyklu zostaa wykonana praca rna od zera.
Definicja
Sia jest niezachowawcza jeeli praca wykonana przez t si nad punktem
materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamknitej nie jest rwna zeru.
78
Modu II Zasada zachowania energii
Sia oporu powietrza jest si niezachowawcz. Wszystkie siy, ktre dziaaj w ten
sposb, np. sia tarcia, nazywamy siami niezachowawczymi.
Rnic midzy siami niezachowawczymi i zachowawczymi moemy zobrazowa
jeszcze inaczej. W tym celu rozpatrzmy prac wykonan przez si grawitacji podczas
ruchu ciaa z punktu A do punktu B po dwch rnych drogach tak jak pokazano na
rysunku poniej.
79
Modu II Zasada zachowania energii
W A1B + WB 2 A = 0 (8.2)
W A1B = WB 2 A (8.3)
W A 2 B = WB 2 A (8.4)
W A1B = W A2 B (8.5)
Definicja
Si nazywamy zachowawcz jeeli praca wykonana przez ni nad punktem
materialnym poruszajcym si midzy dwoma punktami zaley tylko od tych
punktw, a nie od czcej je drogi. Si nazywamy niezachowawcz jeeli praca
wykonana przez ni nad punktem materialnym poruszajcym si midzy dwoma
punktami zaley od drogi czcej te punkty.
wiczenie 8.1
Ciao o masie m zsuwa si z rwni pochyej w kierunku niewakiej spryny (rysunek
poniej). Ruch odbywa si bez tarcia. Ciao dociera do spryny i w wyniku dziaania siy
sprystej zostaje zatrzymane. Nastpnie, pod wpywem rozprajcej si spryny, ciao
porusza si w przeciwnym kierunku.
Sprbuj teraz odpowiedzie na nastpujce pytania (odpowiedzi zapisz poniej):
80
Modu II Zasada zachowania energii
E k + E p = 0 (8.6)
Kada zmiana energii kinetycznej ciaa Ek jest rwnowaona przez zmian energii
potencjalnej Ep, tak e ich suma pozostaje przez cay czas staa
E k + E p = const. (8.7)
81
Modu II Zasada zachowania energii
W = E k (8.8)
W = E k = E p (8.9)
r
E p = W = F (r ) d r (8.10)
r0
d E p (r )
F (r ) = (8.11)
dr
r
E p (r ) = E p + E p (r0 ) = F (r ) d r + E p (r0 ) (8.12)
r0
Przykad
Sprbujmy teraz obliczy energi potencjaln na przykad w rzucie pionowym do gry,
w pobliu powierzchni Ziemi. W tym celu przyjmujemy, e ruch odbywa si wzdu osi y,
przy czym kierunek osi y w gr przyjmujemy jako dodatni. W konsekwencji sia
grawitacji F(y) = mg bo jest skierowana w ujemnym kierunku osi y. Wybieramy teraz
punkt odniesienia np. na powierzchni Ziemi y0 = 0 i przyjmujemy Ep(0) = 0. Energi
potencjaln w pooeniu y tj. na wysokoci y ponad poziomem odniesienia obliczamy
z rwnania (8.12). Obliczenie jest tym prostsze, e sia grawitacji F(y) jest staa wic nie
musimy oblicza caki ale do obliczenia pracy stosujemy wzr (7.1) W = Fs.
Otrzymujemy
82
Modu II Zasada zachowania energii
x
1 2
E p ( x) = (kx) d x + E p ( x 0 ) = kx (8.14)
x0
2
wiczenie 8.2
Okrel, w chwili gdy klocek m2 dociera do podogi, jaki znak (+/-) ma:
1) energia potencjalna klocka m1 wzgldem podogi,
2) energia potencjalna klocka m2 wzgldem stou,
3) praca wykonana przez si grawitacji,
4) praca wykonana przez si tarcia,
5) zmiana energii potencjalnej ukadu,
6) zmiana energii kinetycznej klocka m1,
7) zmiana energii kinetycznej klocka m2.
83
Modu II Zasada zachowania energii
E p = E pB E pA = W AB (8.15)
Sia grawitacji jest si zachowawcz wic dla tak wybranego punktu odniesienia
E p (r ) E p () = Wr (8.16)
r r
Mm
E p (r ) E p () = Wr = F d r = G 2 d r =
r
r
(8.17)
Mm Mm
G = G
r r
Znak minus wynika std, e kierunek dziaania siy grawitacji jest przeciwny do kierunku
wektora r. Poniewa energia potencjalna ma warto rwn zeru w nieskoczonoci (punkt
odniesienia) wic grawitacyjna energia potencjalna w odlegoci r od rodka Ziemi (od
rodka dowolnej masy M) wynosi
Mm
E p ( r ) = G (8.18)
r
84
Modu II Zasada zachowania energii
E p (r ) = mV (r ) (8.19)
Definicja
Funkcj V(r) nazywamy potencjaem pola grawitacyjnego i definiujemy jako
stosunek grawitacyjnej energii potencjalnej masy m do wartoci tej masy.
E p (r ) M
V (r ) = = G (8.20)
m r
Jak ju wspominalimy z pojcia pola korzysta si nie tylko w zwizku z grawitacj. Przy
opisie zjawisk elektrycznych rwnie bdziemy si posugiwali pojciem
pola (elektrycznego), jego natenia i potencjau.
wiczenie 8.3
Skorzystaj teraz z wyraenia na grawitacyjn energi potencjaln, eby znale prdko
jak naley nada obiektowi przy powierzchni Ziemi, aby wznis si on na wysoko h
nad powierzchni Ziemi. Dane s masa Ziemi Mz i jej promie Rz oraz staa grawitacyjna
G. Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Dla siy zachowawczej suma energii kinetycznej Ek i energii potencjalnej Ep
ciaa pozostaje przez cay czas staa (wzr 8.7).
v =
85
Modu II Zasada zachowania energii
poruszajcy si obiekt dziaaj dwie siy; sia grawitacji i sia odrodkowa. Siy te maj
przeciwne zwroty i dla stabilnej orbity rwnowa si
mv 2 M m
= G Z2 (8.21)
R R
skd obliczamy
MZ
vI = G (8.22)
R
MZ
vII = 2G (8.23)
RZ
W = E k = E kB E kA (8.24)
W = E p = ( E pB E pA ) (8.25)
skd wynika, e
( E pB E pA ) = E kB E kA (8.26)
lub
E kA + E pA = E kB + E pB (8.27)
86
Modu II Zasada zachowania energii
Podalimy zasad zachowania energii mechanicznej dla pojedynczego ciaa, ale ta zasada
jest bardziej oglna i obowizuje dla wszystkich odosobnionych ukadw cia . Ukady
odosobnione to takie, na ktre nie dziaaj siy zewntrzne (spoza ukadu). W takich
ukadach suma energii kinetycznych i potencjalnych wszystkich cia pozostaje staa bez
wzgldu na oddziaywania w nich zachodzce.
Przykad
Skoczek na linie "bungee" skacze z punktu A i osiga najniszy punkt B
tak jak na rysunku obok. Skoczek korzysta z liny o dugoci l, ktra
rozciga si sprycie (F = kx), a do zerwania, co nastpuje gdy lina
wyduy si o x = 50% w stosunku do dugoci pocztkowej. Ile razy
wytrzymao liny na zerwanie musi by wiksza ni ciar skoczka,
eby lina nie urwaa si?
W punkcie A grawitacyjna energia potencjalna skoczka liczona wzgldem
powierzchni Ziemi wynosi mgh (mas liny pomijamy) natomiast energia
potencjalna sprystoci liny rwna si zeru bo lina nie jest rozcignita.
Cakowita energia mechaniczna ukadu w punkcie A wynosi wic
E A = mgh
kx 2
E B = mg (h l x) +
2
kx 2
mgh = mg (h l x) +
2
lub
kx 2
mgl mgx = 0
2
87
Modu II Zasada zachowania energii
12mg
k=
l
skd otrzymujemy
12mg l
F = kx = = 6mg
l 2
W z + Wnz = E k (8.28)
a poniewa W z = E p to
Wnz = E k + E p (8.29)
Widzimy, e sia tarcia zmienia energi mechaniczn ukadu (zmniejsza j bo tarcie jest
si rozpraszajc). Pozostaje wyjani co stao si ze "stracon" energi mechaniczn.
Okazuje si, e zostaje ona przeksztacona na energi wewntrzn U , ktra objawia si
wzrostem temperatury ciaa i otoczenia. Zmiana energii wewntrznej U jest rwna
rozproszonej energii mechanicznej
Ek + E p + U = 0 (8.30)
i w konsekwencji otrzymujemy
Wzew = Ek + E p + U (8.32)
88
Modu II Zasada zachowania energii
Praca wykonana przez czynnik zewntrzny rwna jest sumie zmian energii kinetycznej,
potencjalnej i energii wewntrznej ukadu. W ten sposb uwzgldnilimy ju ca energi.
wiczenie 8.4
Pik puszczono swobodnie z pewnej wysokoci h nad podoem. Podczas odbicia pika
traci 1/3 swojej energii mechanicznej, ktra zamienia si na energi wewntrzn. Oblicz na
jak wysoko wzniesie si pika po 4-tym odbiciu i ile energii mechanicznej zamienio si
w energi wewntrzn? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj z zasady zachowania energii cakowitej.
h4 =
89
Modu II Zasada zachowania pdu
Rys. 9.1. Ciao wykonuje skomplikowany ruch obrotowy za wyjtkiem jednego punktu,
ktry porusza si po linii prostej
Zauwamy, e istnieje w tym ukadzie jeden punkt, ktry porusza si po linii prostej ze
sta prdkoci. aden inny punkt nie porusza si w ten sposb. Ten punkt to rodek
masy . Sposb wyznaczania rodka masy zilustrujemy nastpujcym przykadem.
Przykad
Rozwaamy ukad dwch rnych mas m1 i m2 pokazanych na rysunku 9.2.
m1 x1 + m2 x2
xr .m. = (9.1)
m1 + m2
lub
__
m1 m2
x = x r .m. = x1 + x2 (9.2)
m1 + m2 m1 + m2
90
Modu II Zasada zachowania pdu
m x + m2 x 2 + ..... + mn x n m x i i
x r .m. = 1 1 = i =1
(9.3)
m1 + m2 + ..... + mn n
m
i =1
i
gdzie suma mas mi poszczeglnych punktw ukadu jest cakowit mas M ukadu.
Postpujc w ten sam sposb moemy wyznaczy pozostae wsprzdne y, z. W wyniku
otrzymujemy trzy rwnania skalarne (analogiczne do 9.3), ktre moemy zastpi jednym
rwnaniem wektorowym
n
1
rr .m. =
M
m r
i =1
i i (9.4)
Zauwamy, e rodek masy ukadu punktw materialnych zaley tylko od mas tych
punktw i od wzajemnego ich rozmieszczenia, a nie zaley od wyboru ukadu odniesienia.
Dla cia o regularnym ksztacie rodek masy pokrywa si ze rodkiem geometrycznym.
wiczenie 9.1
Znajd rodek masy ukadu trzech czstek o masach m1 = 1 kg, m2 = 2 kg i m3 = 3 kg,
umieszczonych w wierzchokach rwnobocznego trjkta o boku a = 1 m. Wynik zapisz
poniej. Wskazwka: Wybierz ukadu odniesienia, a nastpnie oblicz wsprzdne x i y
rodka masy zgodnie z rwnaniem (9.3)
xr.m. =
yr.m. =
n
Mrr .m. = mi ri (9.5)
i =1
91
Modu II Zasada zachowania pdu
n
d rr.m. dr
M = mi i
dt i =1 dt
n (9.6)
Mv r .m. = miv i
i =1
a po ponownym rniczkowaniu
n
d v r.m. dvi
M = mi
dt i =1 dt
n (9.7)
Ma r .m. = mi ai
i =1
n
Ma r .m. = Fi (9.8)
i =1
Z twierdzenia o ruchu rodka masy wynika, e nawet ciaa materialne bdce ukadami
zoonymi z duej liczby punktw materialnych moemy w pewnych sytuacjach traktowa
jako pojedynczy punkt materialny. Tym punktem jest rodek masy. To twierdzenie
obowizuje dla kadego ukadu punktw materialnych. W szczeglnoci ukad moe by
ciaem o budowie cigej (np. ciao stae). Wtedy przy obliczeniach rodka masy
sumowanie wystpujce w rwnaniach (9.3), (9.4) zastpujemy cakowaniem. Ukad moe
te by zbiorem czstek, w ktrym wystpuj wszystkie rodzaje ruchu wewntrznego.
Pojcie rodka masy jest bardzo uyteczne np.
92
Modu II Zasada zachowania pdu
dp
F= (9.10)
dt
Jeeli jednak zamiast pojedynczego punktu mamy do czynienia z ukadem, o staej masie
M, zoonym z n punktw materialnych o masach m1, ......, mn oraz prdkociach v1, ..., vn
to ukad jako cao bdzie mia cakowity pd P bdcy sum wektorow pdw
poszczeglnych punktw
n
P = pi (9.11)
i =1
P = Mv r .m. (9.12)
d v r.m.
Fzew = Ma r .m. = M (9.13)
dt
wic druga zasada dynamiki Newtona dla ukadu punktw materialnych przyjmuje posta
dP
Fzew = (9.14)
dt
Ponownie widzimy, e nawet ciaa materialne bdce ukadami zoonymi z duej liczby
punktw materialnych moemy w pewnych sytuacjach traktowa jako pojedynczy punkt
materialny. Tym punktem jest rodek masy.
Z rwnania (9.14) wynika, e gdy wypadkowa sia zewntrzna rwna jest zeru Fzew = 0,
to dla ukadu o staej masie, rodek masy pozostaje w spoczynku lub porusza si ruchem
jednostajnym prostoliniowym, przy czym poszczeglne punkty ukadu mog porusza si
po rnych torach.
93
Modu II Zasada zachowania pdu
dP
= 0 lub P = const. (9.15)
dt
Przykad
Rozwamy dwa ciaa o masach m1 i m2 poczone niewak spryn umieszczone na
doskonale gadkim stole (rysunku poniej). Odcigamy od siebie te ciaa na pewn
odlego, a nastpnie puszczamy swobodnie.
lub
94
Modu II Zasada zachowania pdu
wiczenie 9.2
Sprbuj teraz zastosowa te sam zasad do opisu rozpadu promieniotwrczego.
Spoczywajce jdro uranu emituje, z prdkoci 107 m/s, czstk (jdro atomu helu ).
Oblicz prdko odrzutu powstaego w tym rozpadzie jdra toru. Stosunek masy czstki
do masy jdra toru wynosi M/MTh = 4/234. Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (9.16)
vTh. =
Wiemy ju, e jeeli wypadkowa si zewntrznych dziaajcych na ukad jest rwna zeru to
speniona jest zasada zachowania pdu. W takim ukadzie mog jednak dziaa siy
wewntrzne, na przykad siy wystpujce przy zderzeniach midzy czsteczkami gazu.
I wanie dlatego moemy skorzysta z zasady zachowania pdu do opisu zderze.
95
Modu II - Zderzenia
10 Zderzenia
Termin zderzenia obejmuje w fizyce szerok klas zjawisk. Do tej kategorii zaliczamy
na przykad zderzenia kul bilardowych czy uderzenia piki o cian. W tych przypadkach
zderzajce si ciaa stykaj si bezporednio i w punkcie ich zetknicia pojawia si bardzo
dua sia kontaktowa. Jednak oddziaywujce ciaa nie musz si styka ze sob, a i tak
moemy mwi o ich zderzeniu. Dotyczy to na przykad oddziaywania czstek
naadowanych za porednictwem pola elektrycznego: odpychanie elektrostatyczne wpywa
na ruch "zderzajcych si" czstek. Pod pojcie zderze moemy podcign rwnie
reakcje jdrowe. Przykadowo, proton w trakcie zderzenia z jdrem moe wnikn do
niego. Moemy rwnie rozszerzy definicj zderze o rozpady czstek. Cech
charakterystyczn tych wszystkich zjawisk jest wystpowanie si impulsowych , to jest
si dziaajcych przez bardzo krtki czas.
Definicja
Gdy dwa ciaa zderzaj si to zderzenie moe by spryste (elastyczne) lub
niespryste (nieelastyczne) w zalenoci od tego czy energia kinetyczna jest
zachowana podczas tego zderzenia czy te nie.
Przykad
Jako przykad rozpatrzymy, zderzenie spryste dwch gadkich nie wirujcych kul
o masach m1 i m2. Przed zderzeniem kule poruszaj si wzdu linii czcej ich rodki
(zderzenie centralne ) z prdkociami odpowiednio v1 i v2 na przykad tak jak na
rysunku poniej. Naszym celem jest znalezienie prdkoci u1 i u2 tych kul po zderzeniu.
96
Modu II - Zderzenia
Poniewa zderzenie jest spryste to zgodnie z definicj energia kinetyczna jest zachowana
w tym zderzeniu
m m2 2m2
u1 = 1 v1 + v 2 (10.3)
m1 + m2 m1 + m2
oraz
2m1 m m1
u 2 = v1 + 2 v 2 (10.4)
m
1 + m2 m
1 + m2
97
Modu II - Zderzenia
wiczenie 10.1
Sprawd, jak cz swej energii kinetycznej traci neutron o masie m1 w zderzeniu
centralnym z bdcym w spoczynku jdrem atomowym o masie m2 ? Obliczenia wykonaj
dla jdra oowiu m2 = 206 m1, jdra wgla i jdra wodoru m2 = m1.
Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (10.3) uwzgldniajc, e v2 = 0.
E k
dla oowiu =
Ek
E k
dla wgla =
Ek
E k
dla wodoru =
Ek
Pd przed zderzeniem jest rwny pdowi pocisku, bo klocek jest nieruchomy. Natomiast
po zderzeniu klocek i pocisk poruszaj si razem. Stosujc zasad zachowania pdu
otrzymujemy
98
Modu II - Zderzenia
mv = (m + M )u (10.5)
1
(m + M )u 2 = (m + M ) gh (10.6)
2
m+M
v= 2 gh (10.7)
m
wiczenie 10.2
Sprawd jaka cz pocztkowej energii zostaje zachowana w tym zderzeniu. Przyjmij
mas pocisku m = 5 g, a mas klocka M = 2 kg. Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (10.7) i oblicz iloraz
1
(m + M )u 2
2 =
1 2
mv
2
v x = v cos
(10.8)
v y = v sin
99
Modu II - Zderzenia
Prdko po odbiciu od ciany jest taka sama jak przed odbiciem, a kt odbicia jest rwny
ktowi padania (rysunek poniej).
100
Modu II - Zderzenia
mv 1 = mu1 + mu2
mv12 mu12 mu22 (10.10)
= +
2 2 2
lub
v 1 = u1 + u2
(10.11)
v12 = u12 + u22
Oznacza to, e dla dowolnego kta (0, /2) po zderzeniu kule bd zawsze poruszay si
wzgldem siebie pod ktem prostym. Warto kta zaley natomiast od tak zwanego
parametru zderzenia czyli odlegoci midzy pierwotnym kierunkiem ruchu kuli
pierwszej, a rodkiem kuli spoczywajcej.
Ten rozdzia koczy drugi modu; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
101
Modu II - Podsumowanie
Podsumowanie
Praca W wykonana przez F jest iloczynem skalarnym siy F i wektora przesunicia s.
Praca wykonana przez si sta W = F s = Fs cos , a przez si zmienn
W = F ds .
1
Energia kinetyczna jest definiowana jako Ek =mv 2 .
2
dW
Moc jest szybkoci wykonywania pracy P = .
dt
Jeeli sia F jest si zachowawcz to zmiana energii potencjalnej jest rwna
B
E p = W = F d s . Dla si zachowawczych ta caka nie zaley od drogi od A do B,
A
102
Modu II - Materiay dodatkowe
n n
gdzie vr.m. jest prdkoci rodka masy, a vi,wzg jest prdkoci i-tego punktu mierzon w
ukadzie rodka masy. Wykonujc mnoenie skalarne otrzymujemy
n n
mi n mv i
2
i.wzg
(II.1.2)
Ek = i =1
v r2 .m. + v r.m. miv i.wzg + i =1
2 i =1 2
mv
i =1
i i.wzg = Mv r .m.wzg
a poniewa prdko rodka masy mierzona wzgldem rodka masy jest rwna zeru
vr.m.,wzg = 0 wic drugi wyraz w rwnaniu (II.1.2) znika. Ostatecznie
Mv r2 .m.
Ek = + Ek' (II.1.3)
2
gdzie Ek' jest energi kinetyczn mierzon w ukadzie rodka masy. Zastosowanie tego
rwnania zilustrujemy obliczajc energi kinetyczn obrczy o masie m toczcej si po
paszczynie tak, e rodek obrczy ma prdko v (rysunek poniej)
Poniewa w ukadzie rodka masy ciao sztywne moe mie tylko energi obrotow
(rotacyjn ) wic rwnanie (3) przyjmuje posta
2
mv 2 mv obrot .wzg
Ek = + (II.1.4)
2 2
103
Modu II - Materiay dodatkowe
mv 2 mv 2
Ek = + = mv 2 (II.1.5)
2 2
v wzg = v s v (II.2.1)
Jeeli w przedziale czasu dt z rakiety wyrzucona zostaje masa dms z prdkoci vs to masa
rakiety maleje o dm, a jej prdko ronie o dv, przy czym
dms dm
= (II.2.2)
dt dt
Znak minus wynika std, e masa rakiety maleje. Obliczamy teraz zmian pdu P ukadu
w czasie dt
dP dprakiety dpspalin
= + (II.2.3)
dt dt dt
lub
dP d (mv ) dms
= +vs (II.2.4)
dt dt dt
skd ostatecznie
104
Modu II - Materiay dodatkowe
dP dv dm dms
=m +v +vs (II.2.5)
dt dt dt dt
Rwnanie to uwzgldnia fakt, e w przypadku rakiety zmienia si zarwno jej masa jak
i prdko podczas gdy spaliny s wyrzucane ze sta prdkoci.
Zmiana pdu ukadu jest zgodnie z drug zasad dynamiki Newtona rwna sile
zewntrznej dziaajcej na ukad. Uwzgldniajc zalenoci (II.2.1) i (II.2.2) moemy
przeksztaci rwnanie (II.2.5) do postaci
dP dv dms
Fzew = =m + v wzg (II.2.6)
dt dt dt
Ostatni wyraz w rwnaniu (II.2.6) moe by interpretowany jako sia wywierana na ukad
przez substancj (spaliny), ktra z niego wylatuje. W przypadku rakiety (samolotu) nosi
ona nazw siy cigu .
Przykad
Samolot odrzutowy leci z prdkoci 250 m/s i z tak prdkoci jest wcigane do jego
silnika powietrze. W kadej sekundzie silnik samolotu spala mieszank paliwow
skadajc si z 75 kg powietrza i 3 kg paliwa, a prdko wyrzucania spalin wynosi
500 m/s.
Si cigu obliczamy zgodnie ze wzorem (II.2.6) przy czym prdko wzgldna jest rwna
rnicy prdkoci wyrzucania spalin i wcigania powietrza vwzg = 250 m/s, a masa spalin
wyrzucanych w jednostce czasu wynosi 78 kg/s. Std otrzymujemy si cigu rwn
1.95104 N.
105
Modu II - Rozwizania wicze
wiczenie 7.2
Dane: F(x) = kx
Wykres funkcji F(x) = kx jest pokazany na rysunku poniej.
Pole pod wykresem jest polem trjkta o podstawie x i wysokoci F(x) i wynosi
1
S =W = xF ( x)
2
1 2
S= kx
2
wiczenie 8.2
energia potencjalna klocka m1 wzgldem podogi +
energia potencjalna klocka m2 wzgldem stou
praca wykonana przez si grawitacji +
praca wykonana przez si tarcia
zmiana energii potencjalnej ukadu
zmiana energii kinetycznej klocka m1 +
zmiana energii kinetycznej klocka m2 +
106
Modu II - Rozwizania wicze
m1v 2 m2v 2
Ek 1 = , Ek 2 =
2 2
Poniewa, ich energie kinetyczne w chwili pocztkowej rwne byy zeru (v0 = 0) to
zmiany energii kinetycznej s rwne wanie powyszym wartociom Ek
m1v 2 m2v 2
Ek1 = , Ek 2 =
2 2
wiczenie 8.3
Dane: h, Mz, Rz, G.
Sia grawitacji jest si zachowawcz wic w jej polu
E k + E p = const.
Na powierzchni Ziemi
mv 2 MZm
Ek = E p = G
R RZ
MZm
Ek = 0 E p = G
( RZ + h)
mv 2 M m MZm
G Z = G
R RZ ( RZ + h)
a po przeksztaceniach
1 1
v = 2GM Z
RZ RZ + h
107
Modu II - Rozwizania wicze
wiczenie 8.4
Dane: h, strata energii mechanicznej przy odbiciu od podoa s = 1/3
Pika puszczona z wysokoci h nad podoem posiada energi potencjaln Ep = mgh
(wzgldem podoa). W trakcie spadania energia potencjalna zamienia si cakowicie
w energi kinetyczn. W chwili odbicia s =1/3 z energii kinetycznej jest zamieniana na
energi wewntrzn, wic po odbiciu energia kinetyczna (mechaniczna) jest rwna
q = 1 s = 2/3 energii przed odbiciem.
Oznacza to, e energia potencjalna jak uzyska ciao przy wznoszeniu bdzie rwna 2/3
energii pocztkowej, a tym samym ciao po odbiciu wzniesie si na 2/3 wysokoci
pocztkowej. Moemy wic napisa oglne wyraenie na wysoko po n-tym odbiciu od
podoa
hn = qhn 1
4
2 16
h4 = hq 4 = h = h
3 81
65
E = mgh mgh4 = mgh
81
wiczenie 9.1
Dane: m1 = 1 kg, m2 = 2 kg i m3 = 3 kg, a = 1 m.
Poniewa wynik nie zaley od wyboru ukadu odniesienia to moemy przyj dowolny
ukad odniesienia w szczeglnoci taki jak na rysunku poniej.
108
Modu II - Rozwizania wicze
a a 3
(0,0); (a,0); ,
2 2
m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 7
xr .m. = = m
m1 + m2 + m3 12
m1 y1 + m2 y2 + m3 y3 3
y r .m. = = m
m1 + m2 + m3 4
wiczenie 9.2
Dane: M/MTh = 4/234 (w jednostkach masy atomowej), v = 107 m/s.
Ze wzgldu na nieobecno si zewntrznych pd ukadu, ktry przed rozpadem by rwny
zeru po rozpadzie pozostaje niezmieniony: pd pocztkowy = pd kocowy:
0 = M Thv Th + M v
wiczenie 10.1
Dane: zderzenie spryste, v2 = 0, ow m2 = 206 m1, wgiel m2 = 12 m1, wodr m2 = m1.
mv2
Energia kinetyczna neutronu przed zderzeniem: Ek 1 = 1 1
2
2
mu
Energia kinetyczna neutronu po zderzeniu: Ek 2 = 1 1
2
E Ek 2 v12 u12 u12
Wzgldna zmiana energii neutronu podczas zderzenia: k1 = = 1
Ek 1 v12 v12
Poniewa, zderzenie odbywa si z nieruchomym jdrem (v2 = 0) to na podstawie wzoru
(10.3)
m m2
u1 = 1 v1
m1 + m2
wic
2
Ek 1 Ek 2 m m2 4m1m2
= 1 1 =
Ek 1 m1 + m2 (m1 + m2 ) 2
Ek 1 Ek 2
dla oowiu m2 = 206 m1 wic = 0.02 (2%)
Ek 1
E Ek 2
dla wgla m2 = 12 m1 wic k1 = 0.28 (28%)
Ek 1
109
Modu II - Rozwizania wicze
Ek 1 Ek 2
dla wodoru m2 = m1 wic = 1 (100%)
Ek 1
Wyniki te pokazuj dlaczego parafina, ktra jest bogata w wodr jest dobrym
spowalniaczem (a nie ow).
wiczenie 10.2
Dane: m = 5g, M = 2 kg.
Obliczamy stosunek energii kinetycznej ukadu klocek pocisk, zaraz po zderzeniu, do
energii kinetycznej pocisku przed zderzeniem. Korzystajc ze wzoru (10.7) otrzymujemy
1
(m + M )u 2
2 (m + M ) gh m
= =
1 1 m+M
2
m+M
mv 2 m 2 gh
2 2 m
110
Modu II - Test kontrolny
Test II
1. Ciao porusza si ruchem prostoliniowym po gadkiej poziomej powierzchni. Prdko
tego ciaa zmienia si w czasie ruchu tak jak pokazano na rysunku poniej. Okrel czy
praca wykonana przez si wypadkow w kolejnych przedziaach czasu t1, t2, t3 i t4 jest
dodatnia, ujemna czy rwna zeru?
3. Sia, ktrej zaleno od pooenia jest pokazana na rysunku poniej, przesuwa ciao o
masie m = 1 kg wzdu linii prostej po poziomej powierzchni. Jak prac wykonuje ta
sia przesuwajc ciao od pooenia x0 = 0 do pooenia x = 10 m ? Jak prdko
uzyskuje to ciao na drodze 10 m, przy zaniedbaniu tarcia i wszelkich oporw?
Prdko pocztkowa ciaa v0 = 0.
4. Pod dziaaniem siy pd ciaa wzrs dwukrotnie. Ile razy wzrosa energia kinetyczna
tego ciaa?
5. Sformuuj zasad zachowania energii mechanicznej.
111
Modu II - Test kontrolny
112
MODU III
Modu III Ruch obrotowy
11 Ruch obrotowy
W naszych dotychczasowych rozwaaniach nad ruchem cia traktowalimy je jako
punkty materialne tzn. jako obiekty obdarzone mas, ktrych rozmiary moemy zaniedba.
Jednak rzeczywiste ciaa w ruchu mog si obraca czy wykonywa drgania. W kolejnych
rozdziaach zajmiemy si wanie ruchem obrotowym i drgajcym cia. Bdziemy
rozwaa ruch obrotowy cia sztywnych tj. obiektw, w ktrych odlegoci wzajemne
punktw s stae. Zajmiemy si rwnie bardziej oglnym przypadkiem, w ktrym ciao
sztywne wykonuje zarwno ruch postpowy jak i obrotowy.
d 1 d s v
= = = (11.1)
dt R dt R
= 2f (11.2)
114
Modu III Ruch obrotowy
d 1 dv a
= = = (11.3)
dt R dt R
Tab. 11.1.
Ruch postpowy Ruch obrotowy
a = const. = const.
v = v 0 + at = 0 + t
at 2 t2
s = s0 + v 0 t + = 0 + 0t +
2 2
v = R
as = R (11.4)
an = v
115
Modu III Ruch obrotowy
Jednostki
Z powyszych rozwaa wynika, e jeeli kt jest mierzony w radianach (rad) to
jednostk prdkoci ktowej jest radian na sekund (rad/s), a przyspieszenia
ktowego radian na sekund do kwadratu (rad/s2).
wiczenie 11.1
W wielu czytnikach CD pyta ma sta prdko liniow natomiast zmienia si jej prdko
ktowa. Dziki tej staej prdkoci liniowej mona zachowa jednakowo gste upakowanie
informacji na caym dysku. Ta prdko dla dysku audio (pojedynczej prdkoci) wynosi
1.25 m/s. Cakowita dugo spiralnie naniesionej cieki wynosi 5.55 km. rednica
zewntrzna dysku jest rwna 12 cm, a wewntrzna 2.5 cm. Oblicz maksymaln
i minimaln prdko ktow dysku. Jakie jest rednie przyspieszenie ktowe pyty
podczas jej cigego, cakowitego odczytu? Pamitaj o odpowiednich jednostkach.
Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z rwna (11.1) i (11.3)
min =
max =
Definicja
= rF (11.5)
116
Modu III Ruch obrotowy
= rF sin (11.6)
Definicja
L= r p (11.7)
L = r p sin (11.8)
dL d dr dp
= (r p ) = p+r =
dt dt dt dt (11.9)
= v p + r Fwyp
Poniewa wektory v oraz p s rwnolege to ich iloczyn wektorowy jest rwny zeru.
Natomiast drugi skadnik rwnania jest zgodnie z definicj (11.5) wypadkowym
momentem siy. Otrzymujemy wic
dL
wyp = (11.10)
dt
To jest sformuowanie drugiej zasad dynamiki ruchu obrotowego. Rwnanie (11.10) jest
analogiczne do rwnania (4.6) dla ruchu postpowego.
Analogicznie moemy sformuowa pierwsz zasad dynamiki ruchu obrotowego
117
Modu III Ruch obrotowy
d n dL
i
i = Li =
d t i =1 d t
(11.11)
dL
= 0 lub L = const. (11.12)
dt
wiczenie 11.2
Rozpatrzmy teraz nastpujcy przykad. Rower jedzie ze sta prdkoci gdy sia
dziaajca pomidzy nawierzchni i koem F2 = 5 N. Z jak si F1 acuch cignie zbatk
jeeli stosunek R/r = 10?
Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Zauwa, e prdko ktowa jest staa wic dL/dt = 0
i wypadkowy moment si jest rwny zeru.
F1 =
118
Modu III Ruch obrotowy
Rys. 11.3. Dwa punkty obracajcej si bryy maj t sam prdko ktow, a rne prdkoci
liniowe ze wzgldu na rne odlegoci od osi obrotu r1 i r2
L = ri mi v i = ri mi (ri ) = ri 2 mi (11.13)
i i i
Definicja
I = ri 2 mi (11.14)
i
Definicja
I = r2 dm (11.15)
L = I (11.16)
119
Modu III Ruch obrotowy
d
=I = I (11.17)
dt
1 1 1
Ek =
2 i
miv i2 = mi (ri ) 2 = mi ri 2 2
2 i 2 i
(11.18)
wic
1 2
Ek = I (11.19)
2
Tab. 11.2
Ruch postpowy Ruch obrotowy
p = mv L =
F = ma = I
1 1
E k = mv 2 Ek = I 2
2 2
Tab. 11.3
Ciao moment bezwadnoci I
Obrcz, piercie o promieniu R, wzgldem osi obrczy MR 2
1
Krek, walec wzgldem osi walca MR 2
2
1
Prt o dugoci d, wzgldem osi symetrii prostopadej do prta Md 2
12
2
Pena kula o promieniu R, wzgldem rednicy MR 2
5
2
Czasza kulista o promieniu R, wzgldem rednicy MR 2
3
120
Modu III Ruch obrotowy
wiczenie 11.3
Teraz korzystajc z powyszego twierdzenia i z danych w tabeli 11.3 oblicz moment
bezwadnoci prta o masie M i dugoci d wzgldem osi prostopadej do prta
i przechodzcej przez jeden z jego kocw. Wynik zapisz poniej.
I=
Rys. 11.4. Toczenie (c) jako zoenie ruchu postpowego (a) i obrotowego (b)
121
Modu III Ruch obrotowy
Wida, e prdko kadego z tych punktw jest prostopada do linii czcej ten punkt
z podstaw A i proporcjonalna do odlegoci tego punktu od A. Takie zachowanie jest
charakterystyczne dla ciaa wykonujcego ruch obrotowy wzgldem nieruchomej osi.
Oznacza to, e opisywany walec obraca si wok punktu A, a co za tym idzie, e moemy
toczenie opisywa rwnie wycznie jako ruch obrotowy ale wzgldem osi przechodzcej
przez punkt A stycznoci z powierzchni, po ktrej toczy si ciao.
Przykad
W celu zilustrowania rwnowanoci obu opisw obliczymy teraz energi kinetyczn
walca o masie m toczcego si z prdkoci v. Najpierw potraktujemy toczenie jako
zoenie ruchu postpowego i obrotowego wzgldem rodka masy. Energi kinetyczn
obliczamy jako sum energii ruchu postpowego i obrotowego
mv 2 I r .m. 2
E = Ekp + Eko = + (11.21)
2 2
3
E= mv 2 (11.22)
4
Teraz powtrzymy nasze obliczenia ale potraktujemy toczenie wycznie jako obrt
wzgldem osi obrotu w punkcie A zetknicia walca z powierzchni. Energia kinetyczn
obliczamy wic jako
122
Modu III Ruch obrotowy
I A 2
E = Eko = (11.23)
2
mR 2 3
I A = I r .m. + mR 2 = + mR 2 = mR 2 (11.24)
2 2
3
E= mv 2 (11.25)
4
Widzimy, e
wiczenie 11.4
Krek (walec) i kula o takich samych masach m i promieniach R staczaj si bez polizgu
po rwni pochyej z wysokoci h. Korzystajc z zasady zachowania energii oblicz ich
prdkoci u dou rwni. Jaki byby wynik oblicze gdyby te ciaa zelizgiway si z rwni?
Obliczenia przeprowad traktujc toczenie jako zoenie ruchu postpowego i obrotowego
lub jako wycznie jako ruch obrotowy.
Wynik zapisz poniej.
vwalca=
vkuli=
123
Modu III Ruch drgajcy
12 Ruch drgajcy
Ruch, ktry powtarza si w regularnych odstpach czasu, nazywamy ruchem
okresowym. Przemieszczenie czstki w ruchu periodycznym mona zawsze wyrazi za
pomoc funkcji sinus lub cosinus (tzw. funkcji harmonicznych). Ruch drgajcy jest
powszechn form ruchu obserwowan w yciu codziennym i dlatego jest wanym
przedmiotem fizyki.
Definicja
Si harmoniczn (sprystoci) nazywamy si dziaajc na ciao proporcjonaln
do przesunicia tego ciaa od pocztku ukadu i skierowan ku pocztkowi ukadu.
F = k x (12.1)
ma = k x (12.3)
124
Modu III Ruch drgajcy
dx
v (t ) = = A sin t (12.4)
dt
oraz
dv d2 x
a(t ) = = 2 = A 2 cos t (12.5)
dt d t
k
2 = (12.6)
m
Rys. 12.2. Wykres zalenoci x(t), v(t), a(t) dla prostego ruchu harmonicznego
125
Modu III Ruch drgajcy
xmax = A
v max = A (12.8)
amax = A 2
2 m
T= = 2 (12.9)
k
12.2 Wahada
F = mg sin (12.10)
126
Modu III Ruch drgajcy
Zwrmy uwag, e to nie jest, w myl podanej definicji, sia harmoniczna bo jest
proporcjonalna do sinusa wychylenia (sin), a nie do wychylenia . Jeeli jednak kt jest
may (np. 5) to sin jest bardzo bliski (rnica 0.1%). Przemieszczenie x wzdu uku
wynosi (z miary ukowej kta) x = l . Przyjmujc zatem, e sin otrzymujemy
mg
F = mg = x (12.11)
l
Tak wic dla maych wychyle sia jest proporcjonalna do przemieszczenia i mamy do
czynienia z ruchem harmonicznym. Rwnanie (12.11) jest analogiczne do rwnania (12.1)
przy czym k = mg/l. Moemy wic skorzysta z zalenoci (12.9) i obliczy okres waha
m l
T = 2 = 2 (12.12)
k g
wiczenie 12.1
Sprbuj wykona takie dowiadczenie. Na nitce (moliwie dugiej np. 1.5 m) zawie
niewielki ciarek. Nastpnie wychyl wahado o niewielki kt (eby byo spenione
127
Modu III Ruch drgajcy
g=
= mg d sin (12.13)
I = mg d sin (12.14)
I = mg d (12.15)
Otrzymalimy rwnanie, ktre ma posta rwnania (12.3) dla ruchu harmonicznego przy
czym odpowiada x. Moemy wic teraz napisa wyraenie na czsto i okres drga
mg d
= (12.16)
I
128
Modu III Ruch drgajcy
I
T = 2 (12.17)
mgd
l
T = 2 (12.18)
g
wiczenie 12.2
Sprbuj teraz samodzielnie obliczy okres waha cienkiej obrczy o masie m i promieniu
R zwieszonej na gwodziu G, jak na rysunku. Wynik zapisz poniej.
T=
k x2
Ep = (12.19)
2
k A2
Ep = (12.20)
2
jest zarazem energi cakowit (energia kinetyczna Ek = 0). Jeeli pucimy spryn to jej
energia potencjalna bdzie zamienia si w energi kinetyczn masy m. Przy zaoeniu, e
129
Modu III Ruch drgajcy
nie ma tarcia ani innych si oporu, zgodnie z zasad zachowania energii suma energii
kinetycznej i potencjalnej musi si rwna energii cakowitej w dowolnej chwili ruchu
mv 2 k x 2 k A2
Ek + E p = + = (12.21)
2 2 2
k A 2 sin 2 t k A 2 cos 2 t k A 2
+ = (12.22)
2 2 2
Przykad
Sprbujmy teraz obliczy jaki jest stosunek energii potencjalnej do energii kinetycznej
ciaa wykonujcego drgania harmoniczne, gdy znajduje si ono w poowie drogi midzy
pooeniem pocztkowym, a pooeniem rwnowagi.
Dla danego wychylenia ciaa x = A/2 moemy korzystajc ze wzoru (12.19) wyliczy
energi potencjaln
k x 2 k A2
Ep = = (12.23)
2 8
k A2
E= = Ek + E p (12.24)
2
3k A 2
Ek = (12.25)
8
Std
Ep 1
= (12.26)
Ek 3
wiczenie 12.3
Oblicz, dla jakiego wychylenia x energie kinetyczna i potencjalna s sobie rwne?
Wynik zapisz poniej.
130
Modu III Ruch drgajcy
x=
dx
T = v = (12.27)
dt
dx
ma = k x (12.28)
dt
d2 x dx
m 2
= k x (12.29)
dt dt
Jeeli wprowadzimy now sta = m / (o wymiarze czasu) tak zwan sta czasow
oraz oznaczymy czsto drga nietumionych czyli czsto wasn 0 = k / m to
rwnanie opisujce ruch przyjmie posta
d2 x 1 d x
+ + 02 x = 0 (12.30)
dt 2
dt
131
Modu III Ruch drgajcy
x = Ae t cos t (12.31)
eby sprawdzi czy zaproponowana funkcja jest rozwizaniem rwnania ruchu (12.30)
obliczamy odpowiednie pochodne i podstawiamy je do rwnania ruchu. W wyniku
otrzymujemy warunek na czsto drga tumionych
= 02 2 (12.32)
Funkcja (12.31) jest rozwizaniem rwnania opisujcego ruch harmoniczny tumiony przy
warunku (12.32). Widzimy, e opr zmniejsza zarwno amplitud jak i czsto drga,
czyli powoduje spowolnienie ruchu. Wielko tumienia okrela wspczynnik tumienia
(lub staa czasowa ). Wykres ruchu harmonicznego tumionego w zalenoci od czasu jest
pokazany na rysunku 12.5.
Rwnanie (12.31) opisuje sytuacj, w ktrej pomimo strat energii zachowany zostaje
oscylacyjny charakter ruchu. Ma to miejsce tylko wtedy gdy speniony jest warunek < 0
to znaczy dla sabego tumienia. Tylko wtedy rwnanie (12.32) opisuje czstotliwo
drga. Jednak gdy tumienie (opr) stanie si dostatecznie due ruch przestaje by ruchem
drgajcym, a ciao wychylone z pooenia rwnowagi powraca do niego asymptotycznie
132
Modu III Ruch drgajcy
Definicja
E zmagazynowana E E
Q = 2 = 2 = (12.33)
Estraconaw1okresie P / f P /
gdzie P jest redni strat mocy, f czstotliwoci drga. Kilka typowych wartoci Q
zestawiono w tabeli 12.1.
133
Modu III Ruch drgajcy
F (t ) = F0 sin t (12.34)
Zwrmy uwag na to, e sia wymuszajca dziaa przez cay czas i nie naley jej myli
z krtkotrwaymi impulsami takimi jakie na przykad stosujemy gdy chcemy podtrzyma
wahania hutawki popychajc raz na jaki czas.
Jeeli uwzgldnimy si wymuszajc to zgodnie z drug zasad dynamiki
dx
ma = k x + F (t ) (12.35)
dt
d2 x dx
m 2
= k x + F (t ) (12.36)
dt dt
m k F
= , 02 = oraz 0 = 0 (12.37)
m m
d2 x 1 dx
+ + 02 x = 0 sin t (12.38)
dt 2
dt
Ponownie 0 jest czstoci wasn ukadu, to jest czstoci drga swobodnych gdy nie
dziaa sia zewntrzna i nie ma tarcia ani innych si oporu, a sta czasow zwizan ze
wspczynnikiem tumienia relacj = 1 / 2 .Zauwamy ponadto, e ukad jest zasilany
z czstoci rn od czstoci wasnej 0. W takiej sytuacji
W rwnaniu (12.38) mamy dwie wielkoci okresowo zmienne: pooenie x(t) oraz si
wymuszajc F(t). W najoglniejszym przypadku suma (zoenie) dwch funkcji
okresowych daje w wyniku te funkcj okresow (rysunek 12.7).
134
Modu III Ruch drgajcy
sin / 2
= tg = 2 = 2 (12.41)
cos 0 2
0 2
i wyznaczamy amplitud
0 0
A= = (12.42)
[( ) + ( / ) ]
2
0
2 2 2 1/ 2
[( ) + 4 2 2 ]1/ 2
2
0
2 2
135
Modu III Ruch drgajcy
0 2
x(t ) = sin t + arctg 2 (12.43)
[( ) + 4 ]
2
0
2 2 2 2 1/ 2
0 2
12.5.1 Rezonans
Zauwamy, e chocia drgania odbywaj si z czstoci w siy wymuszajcej to
amplituda i faza zale od relacji pomidzy czstoci wymuszajc , a czstoci wasn
0. W szczeglnoci gdy sia wymuszajca osignie odpowiedni czstotliwo, to
amplituda drga moe wzrosn gwatownie nawet przy niewielkiej wartoci siy
wymuszajcej. To zjawisko nazywamy rezonansem .
Wykres przedstawiajcy rezonansowy wzrost amplitudy drga w funkcji czstoci siy
wymuszajcej pokazany jest na rysunku 12.8 poniej dla rnych wartoci wspczynnika
tumienia .
Rys. 12.8. Krzywe rezonansu dla rnych wartoci wspczynnika tumienia (0<1<2<3<4)
r = 02 2 2 (12.44)
136
Modu III Ruch drgajcy
0
Ar = (12.45)
2 02 2
P = Fv (12.46)
Skutki rezonansu mog by zarwno pozytywne jak i negatywne. Z jednej strony staramy
si wyeliminowa przenoszenie drga na przykad z silnika na elementy nadwozia
w samochodzie, a z drugiej strony dziaanie odbiornikw radiowych i telewizyjnych jest
moliwe dziki wykorzystaniu rezonansu elektrycznego. Dostrajajc odbiornik do
czstoci nadajnika speniamy wanie warunek rezonansu. Zjawisko rezonansu jest bardzo
rozpowszechnione w przyrodzie.
x1 = A1 cos t
(12.47)
x2 = A2 cos( t + 0 )
137
Modu III Ruch drgajcy
x = x1 + x2 = A cos( t + ) (12.48)
gdzie
138
Modu III Ruch drgajcy
x = A1 cos 1 t
(12.50)
y = A2 cos( 2 t + )
Rys. 12.10a. Zoenie drga prostopadych o Rys. 12.10b. Zoenie drga prostopadych
jednakowych czstociach o rnych czstociach i jednakowych
amplitudach
Obraz drga zoonych mona otrzyma w prosty sposb za pomoc oscyloskopu. Wizki
elektronw w lampie oscyloskopowej s odchylane przez dwa zmienne, prostopade pola
elektryczne. Na ekranie oscyloskopu obserwujemy wic obraz odpowiadajcy zoeniu
drga wizki elektronw wywoany przez te zmienne pola elektryczne, ktrych amplitudy,
czstoci fazy moemy regulowa.
Ten rozdzia koczy modu trzeci; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
139
Modu III - Podsumowanie
Podsumowanie
d
Prdko ktowa jest zdefiniowana jako = , a przyspieszenie ktowe jako
dt
d
= . W ruchu po okrgu v = R oraz a = R.
dt
Moment siy jest definiowany jako = r F , a moment pdu L = r p . Zgodnie
dL
z drug zasad dynamiki Newtona = .
dt
Zasada zachowania momentu pdu.
dL
= = 0 lub L = const. Jeeli na ukad nie dziaa zewntrzny moment siy (lub
dt
wypadkowy moment si zewntrznych jest rwny zeru) to cakowity moment pdu
ukadu pozostaje stay.
Momentem bezwadnoci I ciaa sztywnego definiujemy jako I = ri 2 mi lub
i
I = r dm.
2
d
Moment pdu ciaa sztywnego L = I , moment siy = I = I , a energia
dt
1 2
kinetyczna E k = I .
2
Ruch ciaa bdcy zoeniem ruchu postpowego rodka masy i obrotowego wzgldem
osi przechodzcej przez rodek masy jest rwnowany ruchowi obrotowemu wok osi
przechodzcej przez punkt stycznoci ciaa z powierzchni po ktrej si ono toczy.
Sia harmoniczna F = k x wywouje ruch oscylacyjny x(t ) = A cos t , gdzie
= k /m .
l
Okres drga wahada matematycznego wynosi T = 2 , a wahada fizycznego
g
I
T = 2
mgd
k x2
Energia potencjalna w ruchu harmonicznym prostym jest rwna E p = , a energia
2
k A2
cakowita E p = .
2
Tarcie zmniejsza amplitud ruchu drgajcego x = Ae t cos t i czsto drga
= 02 2 .
Drgania wymuszone odbywaj si z czstoci siy zewntrznej, a nie z czstoci
wasn. Gdy sia wymuszajca dziaa na ciao z pewn charakterystyczn
czstotliwoci r to amplituda drga osiga warto maksymaln. Zjawisko to
nazywamy rezonansem.
140
Modu III - Materiay dodatkowe
x(t ) = R cos (t )
(III.1.1)
y (t ) = R sin (t )
Przy czym zwizek midzy drog liniow s, a drog ktow , jest dany z miary ukowej
kta = s/R.
Rniczkujc rwnania (III.1.1), moemy obliczy zgodnie ze wzorami (3.1), skadowe
prdkoci
d
v x = R sin = R sin
dt
(III.1.2)
d
vy = R cos = R cos
dt
d d
ax = R sin R cos = R sin R 2 cos
dt dt
(III.1.3)
d d
ay = R cos R sin = R cos R 2 sin
dt dt
lub
ax = v x x 2
(III.1.4)
a y = v y y 2
141
Modu III - Materiay dodatkowe
a= v R 2 (III.1.5)
as = v (III.1.6)
a n = R 2 (III.1.7)
Prt o masie M i dugoci d obracajcy si wzgldem osi przechodzcej przez rodek prta (linia
przerywana)
d /2
I= x
2
dm (III.2.1)
d / 2
gdzie cakowanie przebiega po caej dugoci prta tj. w granicach od d/2 do d/2.
Zakadajc, e prt ma sta gsto to mas dm moemy wyrazi z prostej proporcji jako
142
Modu III - Materiay dodatkowe
M
dm = dx
d
d /2 d /2
M M x3 Md 2
I= = =
2
x d x (III.2.2)
d d 3 d / 2
12
d / 2
= r mg (III.3.1)
143
Modu III - Materiay dodatkowe
p = (III.3.2)
t
L
(III.3.3)
L sin
t
(III.3.4)
L sin
Ostatecznie otrzymujemy
p = = (III.3.5)
t L sin
wic ostatecznie
r mg
p = (III.3.7)
L
Zwrmy uwag, e prdko precesji nie zaley od kta i jest odwrotnie proporcjonalna
do wartoci momentu pdu.
Sprbujmy teraz poda oglne wektorowe rwnanie opisujce precesj. W tym celu
najpierw przeksztacamy rwnanie (III.3.6) do postaci
= p L sin (III.3.8)
Wida, e prawa strona rwnania jest rwna wartoci iloczynu wektorowego p L. Tak
wic ostatecznie wyraenie wice prdko ktow precesji z momentem siy
i momentem pdu ma posta
=p L (III.3.9)
144
Modu III - Materiay dodatkowe
Teraz rozpatrzymy ruch pod wpywem siy tumicej. Przykadem moe by pojazd
utrzymujcy sta prdkoci dziki sile napdu. Z chwil wyczenia napdu pojazd
porusza si dalej hamujc pod wpywem siy oporu.
Gdy na ciao o masie m dziaaa tylko sia oporu to zgodnie z drug zasad dynamiki
ma = v (III.4.2)
lub
dv
m = v (III.4.3)
dt
dv 1
= v (III.4.4)
dt
lub
dv dt
= (III.4.5)
v
v t
dv 1
v v = 0 dt (III.4.6)
0
v t
ln = (III.4.7)
v0
145
Modu III - Materiay dodatkowe
a po przeksztaceniu
t
v (t ) = v 0 e (III.4.7)
Wida, e prdko maleje wykadniczo z czasem. Inaczej mwic prdko jest tumiona
ze sta czasow (rysunek poniej).
d2 x 1 dx
+ + 02 x = 0 sin t (III.5.1)
dt 2
dt
w postaci
dx d2 x
= A cos( t + ) , 2 = A 2 sin( t + ) (III.5.3)
dt d t
146
Modu III - Materiay dodatkowe
( 2
0 )
2 A sin( t + ) +
A cos( t + ) = 0 sin t (III.5.4)
Otrzymujemy rwnanie
(
2
) 2
(
)
0 cos sin A sin t + 0 sin cos A cos t =
2 2
(III.5.5)
= 0 sin t
Powysza rwno moe by speniona tylko, gdy czynniki stojce przy funkcji sint
i cost po obu stronach rwnania bd sobie rwne. Ten warunek oznacza, e czynnik
przy cost ma by rwny zeru co mona zapisa jako
sin / 2
= tg = 2 = 2 (III.5.6)
cos 0 2
0 2
0 0
A= = (III.5.7)
[( ) + ( / ) ]
2
0
2 2 2 1/ 2
[( ) + 4 2 2 ]1/ 2
2
0
2 2
____
__ __ __ __
dx (IV.6.1)
P = Fv = F
dt
1 2 2
P= m 02 2 (IV.6.2)
2 ( 0 2 ) 2 + (2 ) 2
147
Modu III - Materiay dodatkowe
148
Modu III - Materiay dodatkowe
x = x1 + x2 = A cos( t + )
Wida to jeszcze lepiej gdy narysuje si wektory dla fazy t = 0 (lub wielokrotnoci 2)
i gdy umieci si pocztek jednej strzaki na kocu poprzedniej zachowujc rnic faz
(rysunek poniej).
A2 sin 0
tg =
A1 + A2 cos 0
149
Modu III - Rozwizania wicze
wiczenie 11.1
Dane: v = 1.25 m/s. l = 5.55 km. dzew = 12 cm, dwew = 2.5 cm.
v
Do obliczenia prdkoci ktowej korzystamy ze wzoru (11.1) =
R
Podstawiajc dane otrzymujemy: min = 20.8 rad/s, max = 100 rad/s.
max min
= =
t t
wiczenie 11.2
Dane: F2 = 5 N, R/r = 10
Poniewa prdko ktowa jest staa wic dL/dt = 0 i wypadkowy moment si jest rwny
zeru
wyp = ( 1 2 ) = 0
czyli
1 = 2
skd
rF1 = RF2
Ostatecznie wic
R
F1 = F2 = 50N
r
wiczenie 11.3
Dane: M, d, o obrotu jest prostopada do prta i przechodzi przez jeden z jego kocw tak
jak na rysunku poniej.
150
Modu III - Rozwizania wicze
Moment bezwadnoci prta wzgldem osi przechodzcej przez rodek prta (zarazem jego
rodek masy) wynosi (patrz tabela 11.3)
1
I r .m. = Md 2
12
Natomiast moment bezwadnoci wzgldem osi obrotu przechodzcej przez koniec prta
obliczamy z twierdzenia Steinera
2
1 d 1
I = I r .m. + Ma = Md 2 + M = Md 2
2
12 2 3
wiczenie 11.4
Dane: m, R, h.
Oba ciaa (walec i kula) maj na wysokoci h tak sam energi potencjaln rwn
Ep = mgh, ktra u podna rwni zamienia si na energi kinetyczn ciaa toczcego si.
Jeeli toczenie potraktujemy jako zoenie ruchu postpowego i obrotowego wzgldem osi
przechodzcej przez rodka masy to zgodnie z zasad zachowania energii
mv 2 I 2
mgh = +
2 2
Poniewa ciaa tocz si bez polizgu wic = v/R (rwnanie 11.1). Podstawiajc
1 2
odpowiednie warto momentu bezwadnoci I walca = MR 2 oraz I kuli = MR 2 moemy
2 5
rozwizujc powysze rwnanie obliczy prdkoci walca i kuli u dou rwni
4
v walca = gh
3
10
v kuli = gh
7
v = 2 gh
151
Modu III - Rozwizania wicze
wiczenie 12.2
Dane: m, R
Okres drga obrczy obliczamy ze wzoru (12.17)
I
T = 2
mgd
I G = I r .m. + ma 2
gdzie moment bezwadnoci obrczy wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy
I r .m. = mR 2 , a odlego midzy osiami obrotu a = R. Podstawiajc te wartoci
otrzymujemy
2R
T = 2
g
wiczenie 12.3
Dane: Ek = Ep
Dla poszukiwanego wychylenia x energia potencjalna jest rwna energii kinetycznej jest
wic zarazem rwna poowie energii cakowitej
1
Ep = E
2
k x 2 1 k A2
=
2 2 2
Skd otrzymujemy
A 2
x=
2
152
Modu III - Test kontrolny
Test III
1. Na rysunku poniej pokazano kulk o masie m zawieszon na kocu sznurka o dugoci
L poruszajc si w paszczynie poziomej, po okrgu ze sta prdkoci v. Gdy
kulka zatacza okrg, sznurek porusza si po powierzchni stokowej i dlatego wahado
to nazywamy wahadem stokowym. Znajd czas, w jakim kulka wykonuje jeden
peny obrt.
153
Modu III - Test kontrolny
154
MODU IV
Modu IV Fale w orodkach sprystych
Definicja
Ruchem falowym nazywamy rozchodzenie si zaburzenia w orodku.
Zwrmy uwag, e sam orodek nie przesuwa si, a jedynie jego elementy wykonuj
drgania. Dobrym przykadem s tu fale na powierzchni wody: przedmioty pywajce na
powierzchni wody wykonuj ruch drgajcy w rytm fal natomiast same fale rozchodz si
ruchem jednostajnym.
Fala dobiegajc do danego punktu orodka wprawia go w ruch drgajcy przekazujc mu
energi, ktra jest dostarczana przez rdo drga. Energia fal to energia kinetyczna
i potencjalna czstek orodka. Za pomoc fal mona przekazywa energi na due
odlegoci przy czym cech charakterystyczn jest to, e fale przenosz energi poprzez
orodek dziki przesuwaniu si zaburzenia w orodku, a nie dziki ruchowi postpowemu
samego orodka. Jak wynika z powyszego, do rozchodzenia si fal mechanicznych
potrzebny jest orodek. To waciwoci spryste orodka decyduj o prdkoci
rozchodzenia si fali.
156
Modu IV Fale w orodkach sprystych
Fala jest poprzeczna gdy kierunek drga czstek orodka jest prostopady do kierunku
rozchodzenia si fali i zarazem kierunku transportu energii (rysunek 13.2). Przykadem
mog tu by drgania napronego sznura, ktrego kocem poruszamy cyklicznie w gr
i w d.
Fala harmoniczna powstaje gdy rdo wykonuje drgania harmoniczne: na przykad gdy
cyklicznie wychylamy koniec napitej liny (rysunek13.4)
157
Modu IV Fale w orodkach sprystych
Rys. 13.6. Fala kulista rozchodzca si ze rda Z; wycinki powok sferycznych przedstawiaj
powierzchnie falowe
158
Modu IV Fale w orodkach sprystych
y = f ( x) (13.1)
y = f ( x vt ) (13.2)
Rwnanie (13.2) opisuje fal biegnc w kierunku dodatnim osi x (w prawo) o ksztacie
danym wanie przez funkcj f(x,t). Zauwamy, e ksztat jest taki sam w chwili t
w punkcie x = vt jaki by w chwili t = 0 w punkcie x = 0 (argument funkcji ma t sam
warto rwn zeru). Zatem rwnanie opisujce fal biegnc w kierunku ujemnym osi x
(w lewo) bdzie miao posta
y = f ( x + vt ) (13.3)
Zauwamy, e dla danego t mamy rwnanie f(x) opisujce ksztat sznura w danej chwili,
a dla danego miejsca sznura x mamy rwnanie f(t) opisujce poprzeczne drgania czstki
sznura w punkcie x.
Z rwna (13.1) i (13.2) wynika, e dowolna funkcja zmiennej x vt lub x + vt opisuje
fal biegnc odpowiednio w prawo lub lewo, jednak do opisania rzeczywistej sytuacji
musimy dokadnie okreli posta funkcji f. Dlatego teraz zajmiemy si fal o szczeglnym
ksztacie. Rozwaa bdziemy poprzeczn fal harmoniczn postaci
2
y = A sin (x vt) (13.4)
159
Modu IV Fale w orodkach sprystych
T= (13.5)
v
std
x t
y = A sin 2 (13.6)
T
Widzimy, e w danej chwili t taka sama faza jest w punktach x, x + , x + 2, itd., oraz, e
w danym miejscu x faza powtarza si w chwilach t, t + T, t + 2T, itd.
Czsto rwnanie fali biecej (13.6) wyraa si poprzez dwie inne wielkoci: liczb
falow k i czsto koow (lub czstotliwo f ), ktre s zdefiniowane jako
2 2
k= oraz = = 2f (13.7)
T
y = A sin(k x t ) (13.8)
v= = f = (13.9)
T k
160
Modu IV Fale w orodkach sprystych
wiczenie 13.1
Teraz samodzielnie sprbuj przeanalizowa nastpujce rwnanie fali poprzecznej
y = 20 sin(x 2t )
= = T=
vfali = vy = ay =
x vt = const. (13.10)
dx
v = 0 (13.11)
dt
czyli
dx
=v (13.12)
dt
161
Modu IV Fale w orodkach sprystych
W poprzednim rozdziale pokazalimy, e dowolna funkcja f(x - vt) lub f(x + vt) opisuje
fal biegnc odpowiednio w prawo lub lewo wzdu osi x i jako przykad rozwaalimy
poprzeczn fal harmoniczn. Teraz poznamy, rwnanie ruchu falowego, ktre stosuje si
do wszystkich rodzajw fal: zarwno fal mechanicznych takich jak fale dwikowe, fale na
wodzie, fale w strunach, w sprynach, jak i do fal elektromagnetycznych takich jak na
przykad wiato.
Rwnanie ruchu falowego moemy wyprowadzi wychodzc od oglnego rwnania fali
y = f ( x vt ) . W tym celu obliczamy przyspieszenie poprzecznych drga punktu orodka
o wsprzdnej x, to znaczy obliczamy drug pochodn y wzgldem czasu
2 y
= f ' ' ( x vt )v 2 (13.13)
t 2
2 y
= f ' ' ( x vt ) (13.14)
x 2
2 y 1 2 y
= (13.15)
x 2 v 2 t 2
To rwnanie spenia kada funkcja f(x - vt) jak rwnie f(x + vt).
Prdko v rozchodzenia si fali jest niezalena od amplitudy i czstotliwoci, natomiast
w przypadku fal mechanicznych zaley od sprystoci orodka i jego bezwadnoci. Na
przykad prdko fali harmonicznej rozchodzcej si wzdu napronego sznura (struny)
jest dana wyraeniem
F
v= (13.16)
gdzie sprysto sznura jest okrelona poprzez napinajc go si F (im wiksza sia tym
szybciej wychylone elementy sznura wracaj do pooenia rwnowagi), a jego
bezwadno zaley od masy przypadajcej na jednostk dugoci sznura.
Rwnanie ruchu falowego mona wyprowadzi bezporednio z zasad dynamiki
Newtona obliczajc prdko fal w napronym sznurze.
162
Modu IV Fale w orodkach sprystych
Sia F jaka dziaa na koniec struny porusza strun w gr i w d wprawiajc jej koniec
w drgania w kierunku y.
Do wyznaczenia szybkoci przenoszenia energii przez fal posuymy si wyraeniem na
moc
P = Fyv y (13.17)
Jak wida z rysunku 13.8 prdko poprzeczna jest rwna v y = y / t , a skadowa siy F
w kierunku y wynosi Fy = Fsin. Podstawiajc otrzymujemy
y
P=F sin (13.18)
t
Dla maych ktw moemy przyj sin = y / x (znak minus wynika z ujemnego
nachylenia struny). Std
yy
P = F (13.19)
t x
y
= A cos(kx t ) (13.20)
t
163
Modu IV Fale w orodkach sprystych
oraz
y
= A k cos(kx t ) (13.21)
x
P = FA 2 k cos 2 (k x t ) (13.22)
Zauwamy, e moc czyli szybko przepywu energii oscyluje w czasie. Widzimy ponadto,
e szybko przepywu energii jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy i kwadratu
czstotliwoci. Ta zaleno jest prawdziwa dla wszystkich typw fal.
y1 = A sin( kx t )
(13.24)
y2 = A sin( kx t + )
Podobnie jak w przypadku drga, rwnie dla fal obowizuje zasada superpozycji wic
wypadkow fal znajdujemy jako sum fal skadowych
164
Modu IV Fale w orodkach sprystych
y1 = A sin( kx t )
(13.27)
y2 = A sin( kx + t )
Rys. 13.9. Fale stojce dla struny zamocowanej na obu kocach; wzy s zaznaczone liniami
kropkowanymi, a strzaki przerywanymi.
165
Modu IV Fale w orodkach sprystych
Zwrmy uwag na jeszcze jedn istotn rnic pomidzy fal biec, a fal stojc.
W fali stojcej energia nie jest przenoszona wzdu sznura bo nie moe ona przepyn
przez wzy (energia kinetyczna i potencjalna wzw jest rwna zeru bo wzy nie
drgaj). Energia w fali stojcej jest na stae zmagazynowana w poszczeglnych elementach
orodka (np. struny).
2L
n = (13.30)
n
n n F
fn = v= (13.31)
2L 2L
166
Modu IV Fale w orodkach sprystych
Zwrmy uwag, e wypadkowe drganie (chocia okresowe) nie jest harmoniczne (nie
daje si opisa funkcj sinus lub cosinus).
Zagadnienie przedstawienia dowolnego drgania okresowego jako sumy drga
harmonicznych ujmuje twierdzenie Fouriera, ktre mwi, e
Rys. 13.11. Zoenie n = 10 drga harmonicznych postaci sin(n t ) / n (wykres grny) oraz pi
pierwszych drga skadowych (wykres dolny)
167
Modu IV Fale w orodkach sprystych
wiczenie 13.2
Innym przykadem jest piszczaka organowa zamknita, w ktrej rdem dwiku jest
drgajce powietrze. Jeeli na krawd otwartego koca piszczaki skierujemy strumie
powietrza to mona w niej wytworzy fal stojc. Na otwartym kocu piszczaki powstaje
strzaka, a na jej kocu zamknitym wze. Sprbuj wykreli, drganie podstawowe i trzy
pierwsze drgania harmoniczne jakie powstaj w piszczace zamknitej. Przyjmujc, e
dugo piszczaki wynosi L, oblicz dugoci tych fal. Jaki oglny zwizek opisuje dugoci
fal stojcych w piszczace zamknitej? Zapisz wzr poniej.
n =
y1 = A sin 1t = A sin 2 f 1t
(13.32)
y 2 = A sin 2 t = A sin 2 f 2 t
a drganie wypadkowe
f f f +f
y = 2 A cos 2 1 2 t sin 2 1 2 t (13.34)
2 2
Rwnanie to ma posta y = A' sin( t ) = A' sin(2 f t ) . Drgania wypadkowe mona wic
uwaa za drgania o czstotliwoci
f1 + f 2
f = (13.35)
2
168
Modu IV Fale w orodkach sprystych
(ktra jest redni czstotliwoci dwch fal) i o amplitudzie A' (wyraenie w nawiasie
kwadratowym w rwnaniu 13.34). Zauwa, e amplituda zmienia si w czasie
z czstotliwoci
f1 f 2
f amp = (13.36)
2
Rys. 13.12. Naoenie si drga harmonicznych pokazanych na grnym wykresie daje w wyniku
drganie o zmiennej w czasie amplitudzie (obwiednia dolnego wykresu)
169
Modu IV Fale w orodkach sprystych
W pracy z 1842 r., Christian Doppler zwrci uwag, e barwa wieccego ciaa
(czstotliwo wysyanego promieniowania) musi si zmienia z powodu ruchu
wzgldnego obserwatora lub rda. Zjawisko Dopplera wystpuje dla wszystkich fal; my
szczegowo rozwaymy je dla fal dwikowych. Ograniczymy si do przypadku ruchu
rda i obserwatora wzdu czcej ich prostej.
Rozpatrzmy sytuacj gdy rdo dwiku spoczywa, a obserwator porusza si
w kierunku rda z prdkoci vo (wzgldem orodka). Jeeli fale o dugoci rozchodz
si z prdkoci v to w czasie t dociera do nieruchomego obserwator vt / fal. Jeeli
obserwator porusza si w kierunku rda (wychodzi falom na przeciw) to odbiera jeszcze
dodatkowo v ot / fal. W zwizku z tym czstotliwo f syszana przez obserwatora
vt v ot
+
f '= = v + vo = v + vo
(13.37)
t v
f
Ostatecznie
v + vo
f '= f (13.38)
v
v
f '= f (13.39)
v vz
170
Modu IV Fale w orodkach sprystych
Rys. 13.13. Fale wysyane przez rdo Z: (a) poruszajce si z prdkoci vz w stron
obserwatora O; (b) przez nieruchome rdo
Zwrmy uwag, e zmiany czstotliwoci zale od tego czy porusza si rdo czy
obserwator. Wzory (13.38) i (13.39) daj inny wynik dla jednakowych prdkoci
obserwatora i rda.
W sytuacji kiedy porusza si zarwno rdo jak i obserwator otrzymujemy zaleno
bdc poczeniem wzorw (13.39) i (13.40)
v vo
f ' = f (13.40)
v mvz
wiczenie 13.3
Typowym przykadem efektu Dopplera jest zmiana czstotliwoci dwiku klaksonu
samochodu przejedajcego koo nas. Syszymy, e klakson ma wyszy ton gdy
samochd zblia si do nas, a niszy gdy si oddala. Zamy, e podczas mijania nas
przez samochd rejestrujemy obnienie czstotliwoci klaksonu o 15%. Na podstawie tej
informacji sprawd czy samochd nie przekroczy dozwolonej, poza obszarem
zabudowanym, prdkoci 90 km/h. Prdko dwiku przyjmij rwn 340 m/s.
Wynik zapisz poniej.
v=
171
Modu IV Fale w orodkach sprystych
1
f ' f (13.41)
1+
u
f ' f 1 (13.42)
c
Znak "+" odnosi si do wzajemnego zbliania si rda i obserwatora, a znak "" do ich
wzajemnego oddalania si. Zblianiu towarzyszy wic wzrost czstotliwoci (dla wiata
oznacza to przesunicie w stron fioletu), a oddalaniu si obnienie czstotliwoci (dla
wiata oznacza to przesunicie w stron czerwieni).
Zjawisko to ma liczne zastosowania: na przykad w astronomii suy do okrelenia
prdkoci odlegych wieccych cia niebieskich. Porwnujemy dugoci fal wiata
wysyanego przez pierwiastki tych obiektw z dugociami fal wiata wysyanego przez
takie same pierwiastki znajdujce si na Ziemi. To wanie szczegowe badania
przesuni ku czerwieni w widmach odlegych galaktyk wykazay, e Wszechwiat
rozszerza si.
172
Modu IV Statyka i dynamika pynw
Definicja
Cinienie definiujemy jako stosunek siy parcia dziaajcej na jednostk powierzchni
do wielkoci tej powierzchni.
Cinienie jest wywierane zarwno na cianki naczynia jak i na dowolne przekroje pynw
zawsze prostopadle do tych cianek i przekrojw.
Jednostki
Cinienie jest wielkoci skalarn. Jednostk cinienia w ukadzie SI jest pascal
(Pa); 1 Pa = 1 N/m2. Inne stosowane jednostki to bar (1 bar = 105 Pa), atmosfera
(1 atm = 101325 Pa), milimetr supka rtci (760 mm Hg = 1atm).
173
Modu IV Statyka i dynamika pynw
Definicja
Dugo wektora S jest rwna polu powierzchni S, jego kierunek jest prostopady do
powierzchni, a zwrot na zewntrz powierzchni.
F = pS (14.1)
F
p= (14.2)
S
m
= (14.3)
V
Gsto pynw zaley od wielu czynnikw takich jak temperatura, czy cinienie.
W tablicy 14.1 przedstawiony jest zakres gstoci spotykanych w przyrodzie.
174
Modu IV Statyka i dynamika pynw
( p + d p) S = pS + gS d h (14.4)
a std
dp
d p = g d h czyli = g (14.5)
dh
p = p0 + g h (14.6)
pA = g h (14.7)
175
Modu IV Statyka i dynamika pynw
podczas gdy
pB = patm. (14.8)
gh = patm. (14.9)
skd
p atm.
h= (14.10)
g
p = p0 + p0 + g h (14.11)
176
Modu IV Statyka i dynamika pynw
Prawo to jest konsekwencj praw mechaniki pynw podobnie jak prawo Archimedesa.
Kiedy ciao jest zanurzone w caoci lub czciowo w spoczywajcym pynie to pyn ten
wywiera cinienie na kad, bdc z nim w kontakcie, cz powierzchni ciaa.
Wypadkowa sia jest skierowana ku grze i nazywa si si wyporu . Gdy przyjmiemy
przykadowo, e w cieczy zostao zanurzone ciao w ksztacie walca o powierzchni
podstawy rwnej S (tak jak na rysunku 14.4) to wypadkowa sia dziaajca na to ciao jest
zwizana z rnic cinie na gbokociach h1 i h2 odpowiednio nad i pod walcem.
Fwyp = ( p0 + g h2 ) S ( p 0 + g h1 ) S = gV (14.12)
Fwyporu = m p g = gV (14.13)
gdzie mp jest mas pynu, a jego gstoci. Natomiast V jest objtoci czci zanurzonej
ciaa.
Na kade zanurzone w pynie ciao dziaaj sia wyporu i sia cikoci. Dla ciaa o masie
m i objtoci V cakowicie zanurzonego w pynie wypadkowa tych dwch si wynosi
177
Modu IV Statyka i dynamika pynw
F = Fwyporu mg = gV 1 gV = gV ( 1 ) (14.14)
gdzie jest gstoci pynu, a 1 redni gstoci ciaa. Widzimy, e zwrot siy
wypadkowej zaley od rnicy gstoci pynu i ciaa. Na przykad ciao zanurzone
w cieczy o gstoci < 1 tonie, a dla gstoci > 1 pywa czciowo zanurzone.
wiczenie 14.1
Korzystajc z tego prawa sprbuj samodzielnie obliczy jak duy ciar mona przeprawi
przez rzek za pomoc tratwy zbudowanej z 10 okrgych kd drewnianych o rednicy 20
cm i dugoci 3 m kada. Gsto drewna przyj rwn 750 kg/m3 a gsto wody 1000
kg/m3. Wyniki zapisz poniej.
Q=
178
Modu IV Statyka i dynamika pynw
w kolejnym punkcie gdzie kada czstka ma prdko v2. Dotyczy to wszystkich punktw.
Oznacza to, e wystarczy przeledzi tor jednej czstki, a bdziemy znali tor kadej czstki
przechodzcej przez dany punkt. Tor tej czstki nazywamy lini prdu (rysunek 14.5).
Linia prdu jest rwnolega do prdkoci pynu. adne linie prdu nie mog si przecina
bo istniaaby niejednoznaczno w wyborze drogi przez czstk (przepyw nie byby
ustalony).
Jeeli wybierzemy pewn skoczon liczb linii prdu to tak wizk nazywamy strug
prdu . Brzegi skadaj si z linii prdu a poniewa linie prdu s rwnolege do
prdkoci wic pyn nie przepywa przez brzegi strugi. Pyn wchodzcy jednym kocem
strugi musi opuci j drugim tak jak w rurce. Na rysunku 14.6 prdko czstek w
punkcie P1 wynosi v1, a pole przekroju strugi S1. W punkcie P2 mamy odpowiednio
prdko v2 i pole przekroju S2.
W czasie t czstka pynu przebywa odlego rwn vt. Masa pynu przechodzcego
przez S1 w czasie t wynosi
m1 = S1v1t (14.15)
179
Modu IV Statyka i dynamika pynw
gdzie S1v1t stanowi objto elementu pynu. Analogicznie masa pynu przepywajcego
przez powierzchni S2 w czasie t jest rwna
m2 = S 2v 2 t (14.16)
Poniewa pyn jest nieciliwy wic jego gsto jest taka sama w punkcie P1 i P2. Ponadto
midzy tymi punktami pyn nie moe opuci strugi wic strumienie mas przepywajce
przez obie powierzchnie musz by sobie rwne. Zatem
S1v1 = S 2v 2 (14.17)
lub
Sv = const. (14.18)
180
Modu IV Statyka i dynamika pynw
Skorzystamy teraz z twierdzenia o pracy i energii, ktre mwi, e praca wykonana przez
wypadkow si jest rwna zmianie energii ukadu. Siami, ktre wykonuj prac s F1
i F2. Obliczamy wic cakowit prac
W = ( p1 p2 )V (14.20)
mv 22 mv12
( p1 p2 )V = + mgh2 + mgh1 (14.21)
2 2
gdzie m jest mas przemieszczonej objtoci V pynu. Dzielc stronami rwnanie (14.21)
przez objto V, a nastpnie wprowadzajc gsto cieczy = m/V mona, grupujc
odpowiednio wyrazy, przeksztaci to rwnanie do postaci
v12 v 22
p1 + + gh1 = p2 + + gh2 (14.22)
2 2
v 2
p+ + gh = const . (14.23)
2
Przykad
Zilustrujmy to prostym przykadem pompki wodnej stosowanej na przykad
w akwarystyce. W tym urzdzeniu woda z akwarium jest przepompowywana przez ukad
filtrw i odprowadzana z powrotem do akwarium. Po drodze woda jest przepuszczana
przez przewenie w rurce tak jak na rysunku 14.8. Prdko wody w przeweniu jest
(zgodnie z rwnaniem cigoci) wiksza ni w rurce. Natomiast zgodnie
v 2
z rwnaniem Bernoulliego, w poziomej rurce (h = const.) p + = const . , wic gdy
2
181
Modu IV Statyka i dynamika pynw
wiczenie 14.2
Sprbuj samodzielnie wykona bardzo proste dowiadczenie. We dwie kartki papieru
i trzymaj je ustawione rwnolegle do siebie w niewielkiej odlegoci (np. 1-2 cm).
Nastpnie dmuchnij midzy kartki. Okazuje si, e kartki nie rozchylaj si, a zbliaj do
siebie, sklejaj si. Sprbuj wyjani przyczyn tego zjawiska.
182
Modu IV Statyka i dynamika pynw
v12 v 22
p1 + = p2 + (14.24)
2 2
Poniewa v1 < v2 wic cinienie w przeweniu jest mniejsze ni w rurce p2 < p1. Rnica
cinie zgodnie z rwnaniem (14.24) wynosi
v 22 v12
p1 p2 = (14.25)
2 2
S1
v2 = v1 (14.26)
S2
v12 S12
p1 p2 = 2 1 (14.27)
2 S2
p1 p2 = gh (14.28)
2 gh
v1 = (14.29)
S / S 22 1
1
2
wiczenie 14.3
W zbiorniku wody na gbokoci h znajduje si otwr przez ktry wycieka woda. Oblicz
prdko v z jak wycieka woda.
Wskazwka: Zastosuj rwnanie Bernoulliego dla punktu na powierzchni cieczy i punktu
w otworze przez, ktry wycieka woda. Wyniki zapisz poniej.
v=
183
Modu IV Statyka i dynamika pynw
184
Modu IV - Podsumowanie
Podsumowanie
2 2
Prdko fali mona wyrazi jako v = = f = , gdzie k = oraz =
.
T k T
Funkcja y = A sin(k x t ) opisujca sinusoidaln fal rozchodzc si w kierunku x
jest przykadem funkcji f(x-vt) bdcej rozwizaniem rwnania falowego
2y 1 2y
= .
x2 v 2 t 2
F
Prdko fali biegncej w strunie wynosi v = = , gdzie F jest napreniem
k
struny, a mas na jednostk dugoci.
Szybko przenoszenia energii przez fale jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy
i kwadratu czstotliwoci.
Interferencja fali biegncej wzdu struny z fal odbit od koca struny daje fal, ktrej
amplituda zaley od pooenia x; A' = 2Asinkx. Strzaki w pooeniach x = /4, 3/4,
5/4,.... maj maksymaln amplitud, a wzy w pooeniach x = /2, , 3/2,.... maj
zerow amplitud.
Przy naoeniu si drga harmonicznych o niewiele rnicych si czstotliwociach
powstaje drganie o wolno zmiennej w czasie amplitudzie zwane dudnieniem.
Pozorna zmiana czstotliwoci fali wysyanej przez rdo z powodu wzgldnego
ruchu obserwatora lub rda jest dla fal dwikowych dana
v vo
zalenoci f ' = f , gdzie vo i vz s odpowiednio prdkociami obserwatora
v mvz
i rda, a v jest prdkoci dwiku. Znaki "grne" w liczniku i mianowniku
odpowiadaj zblianiu si rda i obserwatora, a znaki "dolne" ich oddalaniu si.
Rwnanie opisuje przypadek ruchu rda i obserwatora wzdu czcej ich prostej
i jest suszne gdy prdkoci rda i obserwatora s znacznie mniejsze od prdkoci
dwiku.
F
Cinienie wywierane przez si F na powierzchni S wynosi p = .
S
Cinienie cieczy o staej gstoci na gbokoci h wynosi p = p 0 + g h , gdzie p0 jest
cinieniem na powierzchni cieczy (h = 0).
Cinienie zewntrzne wywierane na zamknity pyn jest przekazywane niezmienione
na kad cz pynu oraz na cianki naczynia (prawo Pascala).
Ciao w caoci lub czciowo zanurzone w pynie jest wypierane ku grze si rwn
ciarowi wypartego przez to ciao pynu (prawo Archimedesa) Fwyporu = gV , gdzie
jest gstoci pynu, a V objtoci czci zanurzonej ciaa.
Z rwnania cigoci wynika, e prdko pynu nieciliwego przy ustalonym
przepywie jest odwrotnie proporcjonalna do pola przekroju strugi Sv = const.
Przepyw ustalony, nielepki i nieciliwy jest opisany rwnaniem Bernoulliego
v 2
p+ + gh = const. Z dynamicznym cinieniem v2 jest zwizana dynamiczna
2
sia nona wywoana ruchem cia w pynie.
185
Modu IV - Materiay dodatkowe
y1 = A sin[( + d )t (k + dk ) x ]
(IV.1.1)
y2 = A sin[( d )t (k dk ) x ]
186
Modu IV - Materiay dodatkowe
dx
d dk =0 (IV.1.5)
dt
dx d
v gr = = (IV.1.6)
dt dk
Koce wycinka sznura tworz z osi x mae kty 1 i 2. Dla maych ktw
sin dy/dx. Wypadkowa pionowa sia tj. sia wychylajca sznur w kierunku y wynosi
Zgodnie z zasad dynamiki sia wypadkowa jest rwna iloczynowi masy wycinka
dm = dx i jego przyspieszenia. Std
v y 2 y
Fwyp = F 2 F1 = ( dx) = ( dx) 2 (IV.2.2)
t t
lub
187
Modu IV - Materiay dodatkowe
2 y
= (IV.2.3)
x F t 2
Uwzgldniajc, e = y / x otrzymujemy
2y 2y
= (IV.2.4)
x2 F t 2
Jest to rwnanie falowe dla sznura (struny). Podstawmy teraz do tego rwnania
odpowiednie pochodne rwnania fali harmonicznej y = f ( x, t ) = A sin(k x t )
2y
= A 2 sin(k x t ) (IV.2.5)
t 2
oraz
2y
= Ak 2 sin(k x t ) (IV.2.6)
x 2
k2 = 2 (IV.2.7)
F
F
v= = (IV.2.8)
k
W ten sposb pokazalimy rwnie, e zaproponowana przez nas funkcja (13.8) jest
rozwizaniem rwnania falowego (IV.2.4) jeeli speniona jest zaleno (IV.2.7).
Zwrmy ponadto uwag, e fala harmoniczna jest przenoszona wzdu struny prdkoci
niezalen od amplitudy i czstotliwoci. Przepiszmy teraz rwnanie falowe
z uwzgldnieniem zalenoci (IV.2.8)
2y 1 2y
= (IV.2.9)
x2 v 2 t 2
188
Modu IV - Rozwizania wicze
wiczenie 13.1
Dane: rwnanie harmonicznej fali poprzecznej y = 20 sin(x 2t ) , x i y s wyraone
w centymetrach, a t w sekundach.
Porwnujc to rwnanie z oglnym rwnaniem dla harmonicznej fali poprzecznej
y = A sin(k x t ) bezporednio moemy okreli, e: amplituda A = 20 cm, czsto
= 2 rad/s, a liczba falowa k = cm-1.
Korzystajc z tych informacji obliczamy kolejno:
2 2
dugo fali = = 2 cm, okres drga T = = s,
k
prdko rozchodzenia si fali v = = 0.318 cm/s.
T
dy
Prdko drga poprzecznych obliczamy z zalenoci v y = = A cos(k x t ) .
dt
Maksymalna warto prdkoci poprzecznej wynosi v y max = A = 40 cm/s.
Przyspieszenie czstek w ruchu drgajcym obliczamy z zalenoci
dv y
ay = = A 2 sin(k x t ) .
dt
Maksymalna warto przyspieszenia wynosi a y max = A 2 = 80 cm/s2.
wiczenie 13.2
Dane: L dugo piszczaki.
Na rysunku poniej pokazane s: drganie podstawowe i trzy pierwsze drgania harmoniczne
jakie powstaj w piszczace zamknitej. Jedynym warunkiem, jaki musi by speniony, jest
istnienie strzaki na otwartym kocu piszczaki i wza na jej kocu zamknitym.
189
Modu IV - Rozwizania wicze
4L
n =
2n 1
gdzie n = 1, 2, 3, .....
wiczenie 13.3
Dane: prdko dwiku v = 340 m/s, wzgldna zmiana czstotliwoci przy mijaniu
wynosi 15%.
v
Podczas zbliania si samochodu rejestrujemy dwik o czstotliwoci f1 = f , a
v vz
v
podczas jego oddalania si o czstotliwoci f 2 = f , gdzie v jest prdkoci
v +vz
dwiku, a vz prdkoci rda czyli samochodu.
f f2
Wzgldna zmiana czstotliwoci wynosi 15% wic 1 = 0.15 .
f1
Podstawiajc do tego rwnania podane zalenoci na f1 i f2, a nastpnie przeksztacajc je
otrzymujemy
2v z
= 0.15
v +vz
wiczenie 14.1
Dane: n =10 kd drewnianych o rednicy d = 20 cm i dugoci l = 3 m kada. Gsto
drewna d = 750 kg/m3, gsto wody w = 1000 kg/m3, przyspieszenie grawitacyjne
g = 10 m/s2.
Sia wyporu dziaajca na tratw ma zrwnoway ciar tratwy z adunkiem
Std
gdzie uwzgldniono maksymaln si wyporu (gdy tratwa jest caa zanurzona w wodzie).
Po podstawieniu danych otrzymujemy Qadunku = 2356 N.
190
Modu IV - Rozwizania wicze
wiczenie 14.3
Dane: h, przyspieszenie grawitacyjne g.
Na rysunku poniej pokazana jest linia prdu czca dowolny punkt na powierzchni
cieczy z otworem, przez ktry wypywa woda.
v12 v 22
p1 + + gh1 = p2 + + gh2
2 2
gh = (v 22 v12 )
2
skd
v 2 = 2 gh + v12
v 2 = 2 gh
191
Modu IV - Test kontrolny
Test IV
1. Fala akustyczna o czstotliwoci 1000 Hz rozchodzi si z prdkoci 330 m/s. O ile s
oddalone od siebie punkty, ktre maj przeciwne fazy? O ile zmienia si faza w danym
punkcie przestrzeni w czasie t = 2.510-4 s ?
2. Napisz rwnanie fali rozchodzcej si w ujemnym kierunku osi x, ktrej amplituda
wynosi 1 mm, czstotliwoci 660 Hz, a prdko rozchodzenia si 330 m/s.
3. Jaka jest amplituda fali wypadkowej powstaej w wyniku naoenia si dwch fal
harmonicznych o takiej samej czstotliwoci i amplitudach rwnych odpowiednio 1
cm i 2 cm jeeli oscylacje rni si w fazie o /2 . Fale rozchodz si w jednym
kierunku.
4. Jakie musi by naprenie struny o dugoci 50 cm i masie 50 g, eby dawaa ona ton
podstawowy o czstotliwoci 1000 Hz?
5. rdo dwiku o czstotliwoci 500 Hz oddala si od obserwatora w stron pionowej
ciany, z prdkoci 5 m/s. Oblicz czstotliwo dwiku odbieranego przez
obserwatora bezporednio ze rda i dwiku odbitego od ciany. Czy obserwator
syszy dudnienia? Prdko dwiku w powietrzu wynosi 330 m/s.
6. Podnonik hydrauliczny skada si z dwch tokw poczonych ze sob tak jak na
rysunku poniej. Duy tok ma rednic 1 m, a may 0.01 m. Jak si trzeba przyoy
do mniejszego toka, eby podnie samochd o masie m = 1000 kg?
192
MODU V
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
Definicja
Czsteczki gazu doskonaego traktujemy jako punkty materialne (objto czsteczek
gazu jest o wiele mniejsza ni objto zajmowana przez gaz i dlatego z dobrym
przyblieniem przyjmujemy, e ich objto jest rwna zeru). W gazie doskonaym
zderzenia z innymi czsteczkami oraz ze ciankami naczynia s spryste i dlatego
cakowita energia czsteczek jest rwna ich energii kinetycznej; energia potencjalna
jest stale rwna zeru (nie ma przycigania ani odpychania pomidzy czsteczkami).
194
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
Sia jak czsteczka wywiera na ciank w czasie t wynosi zgodnie z drug zasad
dynamiki Newtona
px
F1 = (15.1)
t
2L
t = (15.3)
vx
gdzie L jest odlegoci midzy ciankami. Std sia wywierana na ciank (przez jedn
czsteczk) wynosi
(2mv x ) mv x2
F1 = =
2L L (15.4)
vx
mv x2
F=N (15.5)
L
mv x2 mv x2
p=N =N (15.6)
SL V
lub zaleno
pV = Nmv x2 (15.7)
Jak wida iloczyn pV jest stay tak dugo jak dugo jest staa energia kinetyczna czstek.
Prdko redni kwadratow czsteczki moemy zapisa jako
v 2 = v x2 + v 2y + v z2 (15.8)
195
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
v x2 = v 2y = v z2
v2 (15.9)
v 2 = 3v x2 czyli v x2 =
3
v2
pV = N m (15.10)
3
v2
p= (15.11)
3
3p
v r .kw. = v 2 = (15.12)
wiczenie 15.1
Prdko rednia kwadratowa jest pewnego rodzaju miar przecitnej prdkoci
czsteczek. Sprbuj obliczy jej warto dla powietrza w temperaturze 0 C przy cinieniu
1 atm. Gsto powietrza w tych warunkach wynosi 1.3 kg/m3. Porwnaj ten wynik
z prdkoci rozchodzenia si fal dwikowych w powietrzu rwn 340 m/s. Czy
obliczona prdko jest tego samego rzdu wielkoci?
Wyniki zapisz poniej.
vr.kw. =
196
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
Definicja
Temperatur bezwzgldn definiujmy jako wielko wprost proporcjonaln do
redniej energii kinetycznej czsteczek.
2
2 mv
T = (15.13)
3k 2
pV = N k T (15.14)
Poniewa przy opisie wasnoci gazw wygodnie jest posugiwa si liczb moli n to
rwnanie stanu gazu czsto przedstawia si w postaci
pV = nR T (15.15)
197
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
gdzie staa R = 8.314J/mol K jest uniwersaln sta gazow zwizan ze sta Boltzmana
i liczb Avogadra NAv relacj R = kNAv. Staa Avogadra NAv = 6.0231023 1/mol, okrela
liczb czsteczek w jednym molu. Przypomnijmy, e mol jest iloci materii ukadu
zawierajcego liczb czsteczek rwn liczbie atomw zawartych w 0.012 kg wgla 12C
(rwn NAv).
Rwnanie stanu gazu doskonaego zostao sformuowane w XIX w. przez Clapeyrona na
podstawie trzech praw empirycznych odkrytych wczeniej przez innych badaczy:
Prawo Boyle'a-Mariotte'a stwierdza, e w staej temperaturze iloczyn cinienia
i objtoci danej masy gazu jest stay pV = const.;
Prawo Charlesa mwi, e przy staej objtoci gazu stosunek cinienia i temperatury
danej masy gazu jest stay p/T = const.;
Prawo Gay-Lussaca stwierdza, e dla staego cinienia stosunek objtoci do
temperatury danej masy gazu jest stay V/T = const.
wiczenie 15.2
Sprbuj przedstawi graficznie te trzy zalenoci wykrelajc je w rnych ukadach
wsprzdnych zamieszczonych poniej.
pV
= const. (15.16)
T
198
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
Jednostki
Jednostk temperatury bezwzgldnej jest kelwin (K). Poniewa w obu skalach
Kelvina i Celsjusza rnica pomidzy temperatur zamarzania i wrzenia wody
wynosi 100 stopni wic wielko stopnia jest taka sama w obu skalach.
t C = T 273.15 (15.17)
Rys. 15.2. Dwuatomowa czstka w ksztacie hantli o dwch rotacyjnych stopniach swobody
199
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
Kady z tych sposobw absorpcji energii nazywa si stopniem swobody i jest rwny
liczbie niezalenych wsprzdnych potrzebnych do okrelenie pooenia ciaa
w przestrzeni. Moemy wic zasad ekwipartycji energii wyrazi innymi sowami:
1 3
mv 2 = kT (15.18)
2 2
3
U= NkT (15.19)
2
3 3
U = E k , post . + E k ,obr . = NkT + NkT = 3NkT (15.20)
2 2
3 2 5
U = E k , post . + E k ,obr . = NkT + NkT = NkT (15.21)
2 2 2
W tym przypadku mamy tylko dwa rotacyjne stopnie swobody bo moment bezwadnoci
wzgldem osi hantli (o x) jest znikomo may.
Zwrmy uwag, e mwimy tu o energii "ukrytej" (wewntrznej) czstek, a nie o energii
makroskopowej (zwizanej z przemieszczaniem masy). O energii wewntrznej mwilimy
200
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
przy zasadzie zachowania energii (energia indywidualnych czstek nie zawarta w energii
kinetycznej czy potencjalnej ciaa jako caoci). Energi wewntrzn oznacza si
zazwyczaj przez U i takie oznaczenie bdziemy dalej stosowa.
czyli
Q = U + W
(15.22)
U = Q W
dU = d Q dW (15.23)
Widzimy, e zmiana energii wewntrznej zwizana jest z ciepem pobieranym (dQ>0) lub
oddawanym (dQ<0) przez ukad oraz z prac wykonan przez ukad (dW>0) lub nad
ukadem (dW<0).
Rozpatrzymy teraz gaz dziaajcy si F na tok o powierzchni S, jak na rysunku 15.3
201
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
F
dW = F d x = S d x = pd V (15.24)
S
i wtedy
d U = d Q p dV (15.25)
wiczenie 15.3
Teraz korzystajc z pierwszej zasady termodynamiki okrel jaki znak maj zmiana energii
wewntrznej U oraz praca W dla cyklu przemian 12341 pokazanych na rysunku
poniej (wykres p(V)). Wyniki zapisz w zamieszczonej tabeli. Zauwa, e obliczanie pracy
W = pV sprowadza si do obliczenia pola pod wykresem p(V).
202
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
W=
Definicja
Ciepo waciwe substancji definiujemy jako dQ/dT czyli ilo ciepa, ktr trzeba
dostarczy do jednostki masy, eby spowodowa jednostkow zmian jej
temperatury.
d Q dU
cV = = (15.26)
dT dT
Dla gazu jednoatomowego (dla jednego mola) mamy na podstawie rwnania (15.19)
3 3
U = N Av kT = RT . Zatem
2 2
3
cV = R (15.27)
2
5
cV = R (15.28)
2
cV = 3R (15.29)
203
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
Przykad takiej zalenoci jest pokazany na rysunku 15.4 gdzie przedstawiono ciepo
waciwe cv dla wodoru (czsteczka dwuatomowa H2) w funkcji temperatury (w skali
logarytmicznej).
3
Zauwamy, e w temperaturach niszych od 100 K, cV = R co wskazuje, e w tak
2
niskich temperaturach czsteczka porusza si tylko ruchem postpowym i nie wiruje.
Rotacja staje si moliwa dopiero w temperaturach powyej 100 K; i dopiero wtedy
5
cV = R . Ale w temperaturach powyej 2000 K ciepo waciwe cv ronie do wartoci
2
7
cV = R co oznacza, e przybyy jeszcze dwa stopnie swobody. Ten wynik dowiadczalny
2
wiemy z drganiami atomw w czsteczkach. W tak wysokich temperaturach czsteczka
przestaje si zachowywa jak ciao sztywne i zderzenia midzy czsteczkami powoduj, e
dwa atomy wodoru (w czsteczce) bd drgay.
Wytumaczenie tych zjawisk nie jest moliwe na gruncie mechaniki klasycznej. Dopiero
mechanika kwantowa daje wyjanienie tych zmian ciepa waciwego. Na jej gruncie
mona pokaza, e do wzbudzenia rotacji potrzeba pewnej minimalnej energii. Podobnie
jest dla ruchu drgajcego, ktry moe by wywoany dopiero dla dostatecznie wysokiej
energii.
204
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
3 2 1 1 7
U = Ek . post . + Ek .obr . + Ek .drg . + E pot .drg . = kT + kT + kT + kT = kT (15.30)
2 2 2 2 2
a dla 1 mola
7
U= RT (15.31)
2
7
cV = R (15.32)
2
d Q = dU + p dV (15.33)
d Q = cv d T + p d V (15.34)
Z rwnania stanu gazu doskonaego (15.15) wynika, e dla jednego mola gazu
p d V = R d T wic
d Q = cv d T + R d T (15.35)
dQ
= cv + R (15.36)
dT
a to z definicji jest rwne ciepu waciwemu przy staym cinieniu cp, wic
c p = cv + R (15.37)
Widzimy, e ciepo waciwe przy staym cinieniu jest wiksze od ciepa waciwego przy
staej objtoci cp > cv. Dzieje si tak dlatego, e w przemianie izobarycznej trzeba
dostarcza ciepa nie tylko na zmian energii wewntrznej, zwizan ze zmian
temperatury, ale i na wykonanie pracy zwizanej ze zmian objtoci podczas gdy
w przemianie izochorycznej praca jest rwna zeru.
205
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
wiczenie 15.4
Korzystajc z powyszej zalenoci (15.37) i pamitajc, e rednia energia przypadajca
1
na jeden stopie swobody wynosi RT dla jednego mola, sprbuj uzupeni ponisz
2
tabel i wpisa teoretyczne wartoci molowego ciepa waciwego rnych rodzajw
gazw doskonaych.
Typ gazu cp cv cp / cv
Jednoatomowy
Dwuatomowy + rotacja
Dwuatomowy + rotacja + drgania
Wieloatomowy + rotacja
Wieloatomowy + rotacja + drgania
V2 V2 V
NkT
2
dV V
Q = W = p d V = d V = NkT = NkT ln 2 (15.38)
V1 V1
V V1
V V1
NkT
gdzie, na podstawie rwnania stanu gazu doskonaego, podstawiono p = .
V
pV = const. (15.39)
206
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
wiczenie 15.5
Adiabatyczne rozpranie wykorzystuje si w chodnictwie (chodziarka sprarkowa),
a przede wszystkim w silniku spalinowym. Korzystajc z naszych oblicze sprbuj teraz
rozwiza nastpujce zadanie. Silnik benzynowy ma stopie sprania 9 tzn. stosunek
objtoci kocowej do pocztkowej gazu w cylindrze wynosi V2/V1 = 9. Oblicz jaki jest
stosunek temperatury gazw wydechowych do temperatury spalania? Przy doborze
wartoci uwzgldnij, e powietrze jest w przewaajcej mierze mieszanin gazw
dwuatomowych.
Wskazwka: Skorzystaj z rwnania Poissona (15.39) i z rwnania stanu gazu doskonaego.
T2/T1 =
207
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
= d 2 (16.1)
nz = vt n (16.2)
Tym samym otrzymalimy liczb zderze, ktrych doznaje czsteczka w czasie t. Wida,
e zaley ona od rozmiarw czsteczek i od ich liczby w jednostce objtoci.
Wprowadzimy teraz pojcie redniej drogi swobodnej .
Definicja
redni drog swobodn definiujemy jako redni odlego przemywan przez
czsteczk pomidzy kolejnymi zderzeniami.
Rys. 16.1. Przykadowa droga, po ktrej porusza si czsteczka gazu zderzajca si z innymi
czsteczkami; wszystkie pozostae czsteczki poruszaj si w taki sposb
208
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
rednia droga swobodna jest rwna cakowitej odlegoci przebywanej przez czstk
podzielonej przez liczb zderze (rysunek 16.1).
vt 1 1
= = = (16.3)
v t n n d 2 n
1
= (16.4)
2 d 2 n
Przykad
Sprbujmy teraz oszacowa jaka jest typowa rednia droga swobodna i jak czsto czstki
zderzaj si ze sob. W tym celu rozpatrzmy czstki powietrza w temperaturze 300 K
(27 C) i pod cinieniem 1 atm. Przyjmijmy rednic czsteczek rwn d = 2108 cm.
W tych warunkach jeden mol powietrza zajmuje okoo 22.4 dm3, a poniewa w molu
znajduje si NAv = 6.0231023 czsteczek to ich koncentracja wynosi n = 2.71019/cm3.
Korzystajc z rwnania (16.4) otrzymujemy redni drog swobodn rwn = 2.1105
cm, co stanowi okoo tysica rednic czsteczkowych (1000d). Czsto zderze
obliczamy dzielc redni prdko czsteczek przez redni drog swobodn
v
f = (16.5)
209
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
3
2
m 2 2 m2 kT
v
N (v ) = 4N v e (16.6)
2 kT
N = N (v ) d v (16.7)
0
Na rysunku 16.2 pokazany jest rozkad Maxwella prdkoci dla dwch rnych
temperatur; gdzie zaznaczono prdko redni, prdko redni kwadratow i prdko
najbardziej prawdopodobn.
Rys. 16.2. Rozkad prdkoci dla temperatur 70 K i 300 K. Pionowymi, liniami zaznaczono
prdkoci: (a) najbardziej prawdopodobn; (b) redni; (c) redni kwadratow.
210
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
p (v b) = RT (16.8)
a
p + 2 (v b) = RT (16.9)
v
211
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
RT a
p= 2 (16.10)
(v b) v
Widzimy, e dla wysokich temperatur izotermy gazu Van der Waalsa zbliaj si do
izoterm dla gazu idealnego.
Natomiast poniej pewnej temperatury, tak zwanej temperatury krytycznej ,
obserwujemy charakterystyczne minima i maksima w zalenoci p(v).
Rys. 16.3. Porwnanie izoterm gazu doskonaego (a) z izotermami gazu Van der Waalsa (b)
212
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
podczas caego procesu gaz jest bardzo blisko rwnowagi. Jeeli bdziemy zmniejsza
nasze zmiany to w granicy dojdziemy do procesu idealnego, w ktrym wszystkie stany
porednie (pomidzy pocztkowym i kocowym) s stanami rwnowagi.
Pierwszy proces nazywamy procesem nieodwracalnym , a proces drugi procesem
odwracalnym .
Definicja
Proces nazywamy odwracalnym gdy za pomoc bardzo maej (rniczkowej) zmiany
otoczenia mona wywoa proces odwrotny do niego tzn. przebiegajcy po tej samej
drodze w przeciwnym kierunku.
213
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
Praca wykonywana przez gaz lub si zewntrzn jest rwna kadorazowo polu pod
wykresem p(V) odpowiadajcym danej przemianie (rysunek-animacja 16.4) . Std
wypadkowa praca W wykonana przez ukad w czasie penego cyklu jest opisana przez
powierzchni zawart wewntrz zamknitej krzywej opisujcej cay cykl.
Wypadkowa ilo ciepa pobrana przez ukad podczas jednego cyklu wynosi Q1 - Q2.
Natomiast wypadkowa zmiana energii wewntrznej wynosi zero bo stan kocowy pokrywa
si z pocztkowym, wic na podstawie pierwszej zasady termodynamiki otrzymujemy
W = Q1 Q2 (16.11)
Widzimy, e pewna ilo ciepa zostaa zamieniona na prac. Moemy powtarza ten cykl
uzyskujc potrzebn ilo pracy. Takie urzdzenie nazywamy silnikiem cieplnym .
Sprawno silnika cieplnego definiujemy jako
W Q1 Q2
= = (16.12)
Q1 Q1
W T1 T2
= = (16.13)
Q1 T1
214
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
Cykl Carnota mona prowadzi w kierunku przeciwnym i wtedy urzdzenie dziaa jako
maszyna chodzca.
wiczenie 16.1
Sprbuj teraz, korzystajc z powyszego wzoru obliczy maksymaln sprawno maszyny
parowej, ktra pobiera z kota par o temperaturze 227 C, a oddaje do otoczenia par
o temperaturze 127 C. Porwnaj t sprawno ze sprawnoci zwykego silnika
samochodowego (okoo 25%). Jaki wpyw na sprawno miaoby podniesienie
temperatury pary w kotle? Wyniki zapisz poniej.
. =
Oznacza to, e nie moemy zbudowa doskonaego silnika cieplnego, bo nie moemy
wytwarza pracy pobierajc jedynie ciepo z jednego zbiornika bez oddawania pewnej
iloci ciepa do zbiornika zimniejszego.
215
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
Oznacza to, e adna maszyna cieplna nie moe mie sprawnoci wikszej od sprawnoci
silnika Carnota.
T1 Q1
= (16.14)
T2 Q2
Moemy wic wyznaczy stosunek temperatur dowolnych zbiornikw ciepa mierzc ilo
ciepa przenoszon podczas jednego cyklu Carnota. Wzr (16.14) stanowi definicj tak
zwanej termodynamicznej skali temperatur .
16.5.2 Entropia
Zerowa zasada termodynamiki wie si z pojciem temperatury . Pierwsza zasada
termodynamiki wie si z pojciem energii wewntrznej .
Natomiast drug zasad termodynamiki wiemy z pojciem entropii .
Definicja
dQ
dS = (16.15)
T
lub
dQ
S= (16.16)
T
216
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
Mona uoglni zasad wzrostu entropii na ukady nie izolowane adiabatycznie to znaczy
takie, ktre wymieniaj ciepo z otoczeniem. Traktujemy wtedy nasz ukad i otoczenie
razem jako jeden "wikszy" ukad ponownie izolowany adiabatycznie. Wtedy
d S + d So 0 (16.17)
gdzie dSo jest zmian entropii otoczenia. Zmienia si wic entropia naszego ukadu
i otoczenia. Jeeli proces jest odwracalny to podczas przenoszenia ciepa dQ z otoczenia
do naszego ukadu entropia otoczenia maleje o dQ/T, a entropia ukadu ronie o t sam
warto dQ/T, wic cakowita zmiana entropii jest rwna zeru.
Zatem posugujc si entropi (zgodnie z drug zasad termodynamiki) moemy
stwierdzi czy dany proces moe zachodzi w przyrodzie.
Przykad
Przykadem moe by zmiana entropii w gazie doskonaym podczas odwracalnego
izotermicznego rozprania gazu od objtoci V1 do objtoci V2. Na podstawie pierwszej
zasady termodynamiki moemy napisa
dU = dQ pdV (16.18)
dQ = pdV (16.19)
d Q p dV
dS = = (16.20)
T T
dV
d S = nR (16.21)
V
217
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
a std
V2
dV V
S = S 2 S1 = nR = nR ln 2 (16.22)
V1
V V1
Poniewa gaz si rozpra to V2 > V1 wic rwnie S2 > S1, czyli entropia ronie. Aby mc
zrealizowa ten proces nasz ukad musi by w kontakcie ze zbiornikiem o temperaturze T,
ktry dostarcza ciepo i tym samym zapewnia sta temperatur rozprajcego si gazu.
Entropia tego zbiornika maleje tak, e suma entropii ukadu i zbiornika nie zmienia si co
jest charakterystyczne dla procesu odwracalnego.
Definicja
S = k ln (16.23
1 V1
= (16.24)
2 1 V2
a dla N czstek
N
1 V
= 1 (16.25)
2 N V2
218
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
S = S 2 S1 = k ln 2 k ln 1 = k ln 2 (16.26)
1
V
S = Nk ln 2 (16.27)
V1
V
NkT ln 2
V1 (16.28)
S =
T
gdzie wyraenie w liczniku jest rwne iloci ciepa dostarczonego do ukadu, aby ten
przeszed do stanu kocowego w sposb odwracalny rozprajc si izotermiczne (punkt
15.6).
Ostatecznie wic
Q dQ
S = lub d S = (16.29)
T T
219
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
w rwnowadze tylko w temperaturze topnienia, ktra jest funkcj cinienia. Wreszcie ciao
stae wspistnieje w rwnowadze z par nasycon, ktrej cinienie jest funkcj
temperatury. Krzywe rwnowagi pokazane na rysunku 16.6.
Liter a oznaczona jest krzywa rwnowagi ciao stae - ciecz (zwizek temperatury
topnienia z cinieniem). Krzywa a' przedstawia t zaleno dla kilku nietypowych
substancji, ktre przy topnieniu zmniejszaj objto na przykad dla lodu. Krzywa b + b'
pokazuje zaleno cinienia pary nasyconej od temperatury. Odcinek b' to krzywa
rwnowagi ciao stae - para, a odcinek b to krzywa rwnowagi ciecz - para. Krzywa
rwnowagi ciecz - para koczy si w punkcie krytycznym K. Dla temperatury wyszej od
temperatury punktu krytycznego K zanika rnica pomidzy faz ciek i gazow. Dlatego
warunkiem skroplenia gazu jest ochodzenie go poniej jego temperatury krytycznej. Punkt
P, w ktrym cz si krzywe nazywamy punktem potrjnym. W tym punkcie mog
znajdowa si w rwnowadze wszystkie trzy stany skupienia. Dla wody odpowiada to
cinieniu p = 610.6 Pa i T = 273.16 K (0.01 C). Punkt potrjny wody posuy do definicji
jednostki temperatury - kelwina.
220
Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
d
j = K (16.30)
dx
W tym rwnaniu j jest gstoci strumienia (gsto prdu) wielkoci fizycznej , a K jest
sta charakteryzujc dan sytuacj fizyczn. Sta K wiemy z waciwociami
mikroskopowymi rozpatrywanego ukadu statystycznego. Jest to tak zwany wspczynnik
transportu .
Omwimy teraz krtko wybrane zjawiska transportu.
Dyfuzja w gazie czyli przenoszenie czstek w kierunku obszarw o mniejszej
koncentracji n (denie do wyrwnania koncentracji). Rwnanie (16.30) nosi teraz nazw
rwnania dyfuzji i ma posta
dn
jD = D (16.31)
dx
gdzie jD jest gstoci strumienia czstek, dn/dx jest rnic ste wystpujc na
odlegoci dx, a D wspczynnikiem dyfuzji. Rwnanie to znane jest pod nazw prawa
Ficka. Poniewa dyfuzja jest przenoszeniem czstek (z miejsc o wikszym steniu do
miejsc o mniejszym steniu) wic mamy do czynienia z transportem masy.
Przewodnictwo cieplne czyli transport energii wskutek ruchu czstek w kierunku
obszaru o niszej T (denie do wyrwnania temperatury). Rwnanie transportu ciepa ma
posta
dT
jQ = (16.32)
dx
gdzie jQ jest gstoci strumienia ciepa, dT/dx jest rnic temperatur w warstwie ciaa
o gruboci dx, a jest wspczynnikiem przewodnictwa cieplnego. Rwnanie to znane jest
pod nazw prawa Fouriera.
Przewodnictwo elektryczne czyli przenoszenie adunku elektrycznego w wyniku ruchu
elektronw (denie do wyrwnania potencjaw elektrycznych). Rwnanie, zwane
prawem Ohma, ma posta
dV 1 dV 1
j = = = E (16.33)
dx dx
Ten rozdzia koczy modu pity; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
221
Modu V - Podsumowanie
Podsumowanie
Cinienie gazu doskonaego zoonego z N czsteczek o masie m jest dane zalenoci
v2
pV = N m , gdzie V jest objtoci naczynia z gazem.
3
Temperatur bezwzgldn definiujmy jako wielko wprost proporcjonaln do redniej
2
2 mv
energii kinetycznej czsteczek T = ; staa Boltzmana k = 1.3810-23 J/K.
3k 2
Rwnanie stanu gazu doskonaego mona zapisa w postaci pV = N k T lub
pV = nR T , gdzie n jest liczb moli, a R = 8.314J/mol K uniwersaln sta gazow.
Z zasady ekwipartycji energii wynika, e dostpna energia rozkada si w rwnych
porcjach na wszystkie niezalene sposoby, w jakie czsteczka moe j absorbowa, co
jest rwnowane stwierdzeniu, e rednia energia kinetyczna na kady stopie
swobody jest taka sama dla wszystkich czsteczek.
Pierwsza zasada termodynamiki mwi, e ciepo pobrane przez ukad jest rwne
wzrostowi energii wewntrznej ukadu plus pracy wykonanej przez ukad nad
otoczeniem zewntrznym Q = U + W . Dla gazu dziaajcego na tok d W = p d V .
dQ
Ciepo waciwe jednego mola gazu obliczamy jako c = . Dla jednego mola gazu
dT
3
ciepo waciwe przy staej objtoci wynosi cV = R , a dla czsteczki dwuatomowej
2
5
cV = R . cv jest zwizane z ciepem waciwym przy staym cinieniu cp relacj
2
c p = cv + R .
V
Przy rozpraniu izotermicznym ciepo pobrane przez gaz wynosi Q = NkT ln 2
V1
Gdy gaz rozpra si adiabatycznie (bez wymiany ciepa z otoczeniem) to
pV = const., gdzie = cp/cv.
Rozkadu prdkoci czsteczek w gazie (rozkad Maxwella) ma posta
3
2
m 2 2 m2 kT
v
N (v ) = 4N v e .
2 kT
Silnik Carnota pracujcy midzy dwoma zbiornikami ciepa o temperaturach T1 i T2 ma
W Q1 Q2 T1 T2
sprawno = = = , gdzie Q1 jest ciepem pobranym ze zbiornika,
Q1 Q1 T1
a Q2 ciepem oddanym do zbiornika o temperaturze T2.
Jedno z rwnowanych sformuowa drugiej zasady termodynamiki mwi, e adna
cykliczna maszyna cieplna pracujca pomidzy temperaturami T1 i T2 nie moe mie
sprawnoci wikszej ni (T1 - T2)/T1. Oznacza to, e adna maszyna cieplna nie moe
mie sprawnoci wikszej od sprawnoci silnika Carnota.
Druga zasada termodynamiki wie si z pojciem entropii. Wynika z niej, e
w ukadzie zamknitym entropia nie moe male.
222
Modu V - Podsumowanie
223
Modu V - Materiay dodatkowe
kT L2
= (V.1.1)
2 2I
skd
L2
T= (V.1.2)
kI
cv d T + p d V = 0 (V.2.1)
Rniczkujc rwnanie stanu gazu doskonaego (15.15) otrzymujemy (dla jednego mola
gazu)
pd V + V d p = R d T (V.2.2)
pd V V d p
cv + + pd V = 0 (V.2.3)
R R
lub
224
Modu V - Materiay dodatkowe
cv + R cV
pd V + v d p = 0 (V.2.4)
R R
Podstawiajc c p = cv + R otrzymujemy
dV d p
+ =0 (V.2.5)
V p
dV dp
+ =0 (V.2.6)
V p
Skd
lub
pV = const. (V.2.9)
V2
Q1 = W1 = nRT1 ln (V.3.1)
V1
225
Modu V - Materiay dodatkowe
Analogicznie podczas przemiany (III) sia zewntrzna wykonuje prac W2, a z gazu do
zbiornika przechodzi ciepo Q2
V3
Q2 = W2 = nRT2 ln (V.3.2)
V4
V2
T1 ln
Q1 V1
= (V.3.3)
Q2 T ln V3
2
V4
Z rwnania stanu gazu doskonaego (15.15) dla przemian izotermicznych (I) i (III) wynika,
e
p1V1 = p 2V2
(V.3.4)
p3V3 = p 4V4
Natomiast dla przemian adiabatycznych (II) i (IV) z rwnania Poissona (15.39) wynika, e
p2V2 = p3V3
(V.3.5)
p4V4 = p1V1
skd
V2 V3
= (V.3.7)
V1 V4
Q1 T1
= (V.3.8)
Q2 T2
i moemy teraz zapisa sprawno silnika Carnota (dla gazu doskonaego) jako
Q1 Q2 T1 T2
= = (V.3.9)
Q1 T1
226
Modu V - Materiay dodatkowe
W = Q1 (V.4.1)
Jeeli ukad napdowy tej maszyny jest poczony z ukadem napdowym silnika Carnota
to energia W zostanie zuyta na napdzanie chodni Carnota. W wyniku tego do rda
ciepa zostanie dostarczone ciepo Q1' rwne
W
Q1 ' = (V.4.2)
'
227
Modu V - Materiay dodatkowe
V. 5. Przepyw ciepa
Rozwamy dwa identyczne ciaa o temperaturach T1 i T2, ktre kontaktujemy ze sob
termicznie. Po chwili, temperatury cia wynosz odpowiednio T1 dT1 oraz T2 + dT2
w wyniku przepywu nastpujcych iloci ciepa
gdzie, m jest mas kadego z cia, a cw ciepem waciwym. Poniewa ilo ciepa
pobranego jest rwna iloci ciepa oddanego dQ1 = dQ2 wic rwnie zmiany temperatur
s rwne dT1 = dT2 = dT
Obliczamy teraz zmiany entropii kadego z cia
dQ1 mcwdT1
dS1 = =
T1 T1
(V.5.2)
dQ2 mcwdT2
dS 2 = =
T2 T2
mcwdT 1 1
dS = (V.5.3)
T1 T2 T1
a zmiana temperatury
T1T2 dS
dT = (V.5.4)
mcw T1 T2
Poniewa, zgodnie z drug zasad termodynamiki zmiana entropii ukadu jest dodatnia
dS > 0 wic gdy T1 > T2 to zmiana temperatury dT te jest dodatnia, a to oznacza e ciepo
przepywa od ciaa o temperaturze T1 do ciaa o temperaturze T2.
228
Modu V - Rozwizania wicze
wiczenie 15.1
Dane: cinienie p = 1 atm. = 101325 Pa, = 1.3kg/m3
3p
Prdko redni kwadratow obliczamy ze wzoru (15.12) v r .kw. = v 2 =
Po podstawieniu danych otrzymujemy vr. kw. = 483 m/s
wiczenie 15.2
Dane: Prawo Boyle'a-Mariotte'a T = const.; Prawo Charlesa V = const.; Prawo Gay-
Lussaca p = const.
wiczenie 15.3
Dane: V1 = V4 = 1 dm3, V2 = V3 = 2 dm3, p1 = p2 = 1 atm. oraz p3 = p4 = 1.01 atm.
229
Modu V - Rozwizania wicze
Na odcinku 41 objto gazu jest staa i w zwizku z tym praca jest rwna zeru.
Cinienie gazu maleje od p4 do p1 wic temperatura gazu maleje i maleje jego energia
wewntrzna.
Praca wypadkowa w caym cyklu jest rwna rnicy W1 W2 i liczbowo odpowiada polu
zawartemu pomidzy liniami na wykresie p(V) (pole prostokta). Poniewa energia
wewntrzna jest funkcj stanu wic jej zmiana na drodze zamknitej jest rwna zeru.
wiczenie 15.5
Dane: przemiana adiabatyczna, V2/V1 = 9
Dla przemiany adiabatycznej pV = const. wic p1V1 = p2 V2 .
NkT
Podstawiajc na podstawie rwnania stanu gazu doskonaego p = otrzymujemy
V
T1V1 1 = T2 V2 1
skd
1
T1 V2
=
T2 V1
5 7 c 7
Dla czstek dwuatomowych cV = R , a c p = cv + R = R , wic = p = .
2 2 cv 5
T
Podstawiajc dane otrzymujemy 2 = 0.42 .
T1
wiczenie 16.1
Dane: t1 = 227 C, t2 = 127 C.
Maksymaln sprawno (to jest sprawno dla cyklu Carnota) obliczamy z wyraenia
T1 T2
=
T1
230
Modu V - Test kontrolny
Test V
1. W komorze laboratoryjnej osignito prni 10-8 Pa. Jaka ilo czsteczek znajduje
si w 1cm3 takiej komory w temperaturze 20 C?
2. Na rysunku poniej pokazano cykl przemian gazu doskonaego w ukadzie
wsprzdnych p - V. Narysuj ten sam cykl we wsprzdnych p - T.
3. Jak zmieni si rednia warto energii kinetycznej jednego mola argonu (gaz
jednoatomowy) jeeli dostarczymy mu Q = 3000 J ciepa w warunkach staej
objtoci.
4. Jakie jest ciepo waciwe na gram a) helu (masa atomowa 4, gaz jednoatomowy), b)
wodoru (masa atomowa 1, gaz dwuatomowy), c) tlenu (masa atomowa 16, gaz
dwuatomowy) jeeli gazy te utrzymujemy w staej objtoci?
5. Jeden mol tlenu (gaz dwuatomowy) zosta ogrzany od temperatury 300 K do 400 K
przy staym cinieniu. Jak ilo ciepa dostarczono do ukadu, jaka jest zmiana jego
energii wewntrznej i jaka praca zostaa wykonana?
6. Jeden mol powietrza pod cinieniem p1 = 105 Pa i o objtoci V1 = 22.4 l, zosta
sprony do poowy objtoci pocztkowej a) izotermicznie, b) izobarycznie.
Porwnaj prac wykonan w obu przypadkach.
7. Silnik Carnota pracuje ze sprawnoci 1 = 40%. Jak naley zmieni temperatur
grzejnika, aby sprawno wzrosa do2 = 50%. Temperatura chodnicy jest staa
i wynosi 300 K.
8. Oblicz zmian entropii 1 g lodu o temperaturze 0C, ktry topi si w sposb
odwracalny przechodzc w wod o tej samej temperaturze. Ciepo topnienia wynosi
3.3105 J/kg.
231
MODU VI
Modu VI Pole elektryczne
17 Pole elektryczne
Przechodzimy teraz do omwienia oddziaywania elektromagnetycznego.
Oddziaywanie to ma fundamentalne znaczenie bo pozwala wyjani nie tylko zjawiska
elektryczne ale te siy zespalajce materi na poziomie atomw, czsteczek.
Jednostki
W ukadzie SI jednostk adunku jest kulomb (C). Jest to adunek przenoszony przez
prd o nateniu 1 ampera w czasie 1 sekundy 1 C = 1 As.
q1q 2
F =k (17.1)
r2
233
Modu VI Pole elektryczne
1 q1q 2
F= (17.2)
4 0 r r 2
wiczenie 17.1
Sprbuj teraz korzystajc z prawa Coulomba obliczy si przycigania elektrostatycznego
pomidzy elektronem i protonem w atomie wodoru. Przyjmij r = 51011 m. Porwnaj t
si z sia przycigania grawitacyjnego midzy tymi czstkami. Masa protonu
mp = 1.671027 kg, a masa elektronu me = 9.111031 kg. Staa grawitacyjna G = 6.71011
Nm2/kg2.
Wyniki zapisz poniej.
FE =
FE/FG =
wiczenie 17.2
Jeeli rozwizae powyszy przykad to postaraj si rozwiza nastpujcy problem. Caa
materia skada si z elektronw, protonw i obojtnych elektrycznie neutronw. Jeeli
oddziaywania elektrostatyczne pomidzy naadowanymi czstkami (elektronami,
protonami) s tyle razy wiksze od oddziaywa grawitacyjnych to dlaczego obserwujemy
sab si grawitacyjn dziaajca pomidzy duymi ciaami, np. Ziemi i spadajcym
kamieniem, a nie si elektrostatyczn?
234
Modu VI Pole elektryczne
Przykad
Dipol elektryczny skada si z dwch adunkw +Q i -Q oddalonych od siebie o l.
Obliczmy si jaka jest wywierana na dodatni adunek q umieszczony na symetralnej
dipola, tak jak pokazano na rysunku 17.1.
F l
= (17.3)
F1 r
l l Qq Ql p
F= F1 = k 2 = qk 3 = qk 3 (17.4)
r r r r r
235
Modu VI Pole elektryczne
Definicja
Analogicznie definiujemy natenie pola elektrycznego jako si dziaajc na
adunek prbny q (umieszczony w danym punkcie przestrzeni) podzielon przez ten
adunek.
Tak wic, eby zmierzy natenie pola elektrycznego E w dowolnym punkcie przestrzeni,
naley w tym punkcie umieci adunek prbny (adunek jednostkowy) i zmierzy
wypadkow si elektryczn F dziaajc na ten adunek. Naley upewni si czy obecno
adunku prbnego q nie zmienia pooe innych adunkw. Jeeli nie, to wtedy
F
E= (17.5)
q
Przyjto konwencj, e adunek prbny jest dodatni wic kierunek wektora E jest taki sam
jak kierunek siy dziaajcej na adunek dodatni. Jeeli pole elektryczne jest wytworzone
przez adunek punktowy Q to zgodnie z prawem Coulomba (17.1) sia dziaajca na
adunek prbny q umieszczony w odlegoci r od tego adunku wynosi
Qq
F =k (17.6)
r2
1 1 Qq Q
E= F = k 2 r = k 2 r (17.7)
q q r r
gdzie r jest wektorem jednostkowym zgodnym z kierunkiem siy pomidzy Q i q.
Na rysunku poniej jest pokazany wektor E(r) w wybranych punktach wok adunku Q.
236
Modu VI Pole elektryczne
Dla n adunkw punktowych pole elektryczne (zgodnie z zasad superpozycji) jest rwne
sumie wektorowej pl elektrycznych od poszczeglnych adunkw
n
Qi
E = k ri (17.8)
i =1 ri 2
Przykad
Ponownie rozwaamy dipol elektryczny jak w poprzednim przykadzie (rysunek 17.1)
tylko teraz obliczamy si dziaajc nie na "jaki" adunek tylko na adunek prbny q.
Korzystajc z otrzymanej dla dipola zalenoci (17.4) obliczamy warto E
p
kq 3
p
E= =k 3
r (17.9)
q r
wiczenie 17.3
Sprbuj teraz samodzielnie znale natenie pola elektrycznego w rodku ukadu czterech
adunkw pokazanych na rysunkach poniej. Wszystkie adunki znajduj si
w jednakowych odlegociach r od rodka i maj jednakowe wartoci bezwzgldne Q.
Wykrel na rysunkach wektory nate pola elektrycznego od poszczeglnych adunkw
i wektor natenia wypadkowego. Oblicz wartoci nate. Wyniki zapisz poniej.
EA =
EB =
237
Modu VI Pole elektryczne
Kierunek pola E w przestrzeni mona przedstawi graficznie za pomoc tzw. linii si (linii
pola) . S to linie, do ktrych wektor E jest styczny w kadym punkcie. Linie si
zaczynaj si zawsze na adunkach dodatnich, a kocz na adunkach ujemnych. Linie si
rysuje si tak, e liczba linii przez jednostkow powierzchni jest proporcjonalna do
wartoci E; gdy linie s blisko siebie to E jest due, a gdy s odlege od siebie to E jest
mae.
Na rysunku poniej pokazane s linie pola dla dwch przykadowych ukadw adunkw.
Rys. 17.3. Linie si pola elektrycznego dla ukadu dwch adunkw jedno- i rnoimiennych
Moesz przeledzi rozkad linii si pola dla rnych ukadw adunkw korzystajc
z darmowego programu komputerowego Elektrostatyka dostpnego na stronie
WWW autora.
238
Modu VI Prawo Gaussa
18 Prawo Gaussa
18.1 Strumie pola elektrycznego
Z podanych w poprzednim paragrafie przykadw wida, e obliczanie pl
elektrostatycznych metod superpozycji moe by skomplikowane matematycznie. Istnieje
jednak, prostszy sposobu obliczania pl, ktry opiera si na wykorzystaniu prawa Gaussa.
eby mc z niego skorzysta poznamy najpierw pojcie strumienia pola elektrycznego .
Definicja
Strumie pola elektrycznego przez powierzchni S definiujemy jako iloczyn
skalarny wektora powierzchni S i natenia pola elektrycznego E.
= E S = E S cos (18.1)
gdzie jest ktem pomidzy wektorem powierzchni S (przypomnij sobie definicj wektora
powierzchni z punktu 14.1 w module 4) i wektorem E (rysunek 18.1)
d = E d S = E d S cos (18.2)
Rys. 18.2. Strumie pola E przez elementarn powierzchni dS definiujemy jako iloczyn d = EdS
239
Modu VI Prawo Gaussa
= Ed S
powierzchnia
(18.3)
= Ed S (18.4)
S
Przykad
Obliczmy teraz strumie dla adunku punktowego Q w odlegoci r od niego. W tym celu
rysujemy sfer o promieniu r wok adunku Q (rysunek 18.3) i liczymy strumie
przechodzcych przez t powierzchni.
Q Q
= E S = E (4r 2 ) = k2
(4r 2 ) = 4kQ = (18.5)
r 0
Otrzymany strumie nie zaley od r, a zatem strumie jest jednakowy dla wszystkich r.
Cakowity strumie pola E wytworzonego przez adunek Q jest rwny Q/0.
Pokazalimy, e strumie jest niezaleny od r. Mona rwnie pokaza (dowd
pomijamy), e strumie jest taki sam dla kadej zamknitej powierzchni (o dowolnym
ksztacie), ktra otacza adunek Q. Wybr powierzchni w ksztacie sfery, w powyszym
przykadzie, by podyktowany symetri ukadu i pozwoli najatwiej wykona odpowiednie
obliczenia. Tak cakowicie zamknit powierzchni nazywamy powierzchni Gaussa .
240
Modu VI Prawo Gaussa
c = E d S = ( E1 + E 2 ) d S = E1 d S + E1 d S (18.6)
gdzie pole E1 jest wytwarzane przez Q1, a pole E2 przez Q2. Kko na znaku caki oznacza,
e powierzchnia cakowania jest zamknita. Korzystajc z otrzymanego wczeniej wyniku
(18.5) mamy
Q1 Q2 Q1 + Q2
c = + = (18.7)
0 0 0
Cakowity strumie pola elektrycznego przez zamknit powierzchni jest wic rwny
cakowitemu adunkowi otoczonemu przez t powierzchni podzielonemu przez 0.
Analogiczne rozumowanie mona przeprowadzi dla dowolnej liczby adunkw wewntrz
dowolnej zamknitej powierzchni. Otrzymujemy wic oglny zwizek znany jako prawo
Gaussa
241
Modu VI Prawo Gaussa
Cakowity strumie przez powierzchni "1" jest dodatni, strumie przez powierzchni "2"
jest ujemny, a strumie przez powierzchni "3" jest rwny zeru.
Teraz przejdziemy do zastosowania prawa Gaussa do obliczania natenia pola E dla
rnych naadowanych cia.
EdS = 0 (18.9)
Zatem
Qwewn.
0=
0 (18.10)
Qwewn. = 0
242
Modu VI Prawo Gaussa
E d S = E (4r
2
) (18.11)
Q
E (4r 2 ) = (18.12)
0
lub
1 Q Q
E= =k 2 (18.13)
4 0 r 2
r
Widzimy, e na zewntrz sfery tj. dla r > R pole jest takie jakby cay adunek skupiony by
w rodku sfery. Natomiast wewntrz sfery (r < R) Qwewn. = 0 wic Ewewn. = 0.
243
Modu VI Prawo Gaussa
Qwewn.
E=k (18.14)
r2
gdzie Qwewn. jest adunkiem wewntrz powierzchni Gaussa. Poniewa kula jest naadowana
rwnomiernie to
4 3
r 3
3 r
Qwewn. =Q = Q (18.15)
4 3 R
R
3
3
r
Q
1 R (18.16)
E=
4 0 r 2
lub
1 Q Q
E= r=k 3r (18.17)
4 0 R 3
R
Wykres natenia pola E w funkcji odlegoci od rodka jednorodnie naadowanej kuli jest
pokazany na rysunku 18.8.
244
Modu VI Prawo Gaussa
Z prawa Gaussa
l
Ed S = 0
(18.18)
245
Modu VI Prawo Gaussa
Ze wzgldu na symetri pole elektryczne E jest skierowane radialnie wzgldem prta, tzn.
jest prostopade do bocznej powierzchni walca (powierzchni Gaussa). Strumie pola E
przez podstawy walca jest wic rwny zeru bo E ley na bocznej powierzchni. Ponadto
pole elektryczne ma tak sam warto w kadym punkcie powierzchni bocznej walca
wic spenione jest rwnanie
l
E 2rl = (18.19)
0
lub
E= (18.20)
2 0 r
Qwewn. = r 2 (18.21)
Qwewn. r 2l
2 rlE = = (18.22)
0 0
a std
r
E= (18.23)
2 0
246
Modu VI Prawo Gaussa
S
E 2S = (18.24)
0
gdzie czynnik 2 odpowiada dwm podstawom walca (linie pola wychodz w obie strony).
Ostatecznie wic
E= (18.25)
2 0
Rys. 18.11. Pole midzy rwnolegymi pytami naadowanymi adunkami tej samej wielkoci ale
o przeciwnych znakach
Pole wytwarzane przez pyt naadowan adunkiem dodatnim jest rwne E+ = /20
i skierowane od pyty. Natomiast pole wytwarzane przez pyt naadowan ujemnie ma t
sam warto E- = /20 ale skierowane jest do pyty. Zatem w obszarze (I)
247
Modu VI Prawo Gaussa
E1 = + =0 (18.26)
2 0 2 0
w obszarze (II)
E1 = + = (18.27)
2 0 2 0 0
a w obszarze (III)
E1 = + =0 (18.28)
2 0 2 0
Widzimy, e na zewntrz ukadu pole jest rwne zeru a pomidzy pytami ma w kadym
punkcie sta warto /0 . Takie pole nazywamy polem jednorodnym.
S
ES = (18.29)
0
a std
E= (18.30)
0
na powierzchni przewodnika.
248
Modu VI Potencja elektryczny
19 Potencja elektryczny
19.1 Energia potencjalna w polu elektrycznym
Zgodnie z naszymi rozwaaniami w punkcie 8.2 (modu 2), rnica energii potencjalnej
Ep pomidzy punktami A i B jest rwna pracy (ze znakiem minus) wykonanej przez si
zachowawcz przy przemieszczaniu ciaa od A do B i wynosi
B
E pB E pA = W AB = F d r (19.1)
A
B B
E pB E pA = W AB = F d r = q E d r (19.2)
A A
r
E p (r ) = q E d r (19.3)
r r
Q 1 qQ
E p (r ) = q k 2 d r = kqQ = k (19.4)
r r r
Definicja
Potencja elektryczny definiujemy jako energi potencjaln pola elektrycznego
podzielon przez jednostkowy adunek.
249
Modu VI Potencja elektryczny
E p (r ) Wr
V (r ) = = (19.5)
q q
Jednostki
Jednostk potencjau elektrycznego jest wolt (V); 1 V = 1 J/C.
Q
V (r ) = k (19.6)
r
wiczenie 19.1
Sprbuj obliczy potencja na powierzchni jdra miedzi. Promie jdra wynosi rwny
4.810-15 m. Przyjmij, e rozkad 29 protonw w jdrze miedzi jest kulisto-symetryczny.
W zwizku z tym potencja na zewntrz jdra jest taki jakby cay adunek skupiony by
w rodku i moesz posuy si wzorem (19.6). Ponadto oblicz potencjaln energi
elektryczn elektronu poruszajcego si po pierwszej orbicie w polu elektrycznym jdra
miedzi. Przyjmij promie orbity rwny 510-11 m.
Wyniki zapisz poniej.
V =
Ep=
B
W AB
VB V A = U = = E d r (19.7)
q A
250
Modu VI Potencja elektryczny
V V V
Ex = , Ey = , Ez = (19.8)
x y z
251
Modu VI Potencja elektryczny
Rys. 19.2. Powierzchnie ekwipotencjalne (linie przerywane) i linie si pola (linie cige):
(a) adunku punktowego, (b) dipola elektrycznego; linie ekwipotencjalne oznaczaj przecicia
powierzchni ekwipotencjalnych z paszczyzn rysunku
252
Modu VI Potencja elektryczny
Porwnujc dwa powysze wykresy V(r) i E(r) moemy zauway, e istnieje miedzy nimi
zwizek dany wyraeniem
d V (r )
E (r ) = (19.9)
dr
W kadym punkcie natenie pola E(r) jest rwne nachyleniu wykresu V(r) ze znakiem
minus.
Ten zwizek pomidzy nateniem pola i potencjaem wynika wprost z rwnania (19.7) bo
na jego mocy d V = E d r .
Obliczanie potencjau dla ukadu adunkw punktowych przeledzimy na przykadzie
potencjau dipola. W tym celu rozpatrzymy punkt P odlegy o r od rodka dipola tak jak to
wida na rys. 19.4. Pooenie punktu P jest okrelone poprzez r i .
253
Modu VI Potencja elektryczny
Q (Q)
V = Vn = V + + V = k +k
n r1 r2
(19.10)
1 1 r r
= kQ = kQ 2 1
r1 r2 r1 r2
To jest cise wyraenie na potencja dipola ale do jego obliczenia potrzeba zna r1 oraz r2.
My natomiast rozwaymy tylko punkty odlege od dipola, dla ktrych r >> l. Dla takich
punktw moemy przyj z dobrym przyblieniem, e r2 r1 l cos oraz r2 r1 r 2 . Po
uwzgldnieniu tych zalenoci wyraenie na potencja przyjmuje posta
l cos p cos
V = kQ 2
=k (19.11)
r r2
wiczenie 19.2
Wykonaj cise obliczenia potencjau elektrycznego tego dipola w punkcie lecym
odpowiednio: a) na symetralnej dipola tj. na osi y w odlegoci r od jego rodka, b) na
dodatniej posi x w odlegoci r od rodka dipola, c) na ujemnej posi x w odlegoci r od
rodka dipola. Wyniki zapisz poniej.
254
Modu VI Potencja elektryczny
VA =
VB =
VC =
V = Ed (19.12)
d
V = (19.13)
0
lub
Qd
V = (19.14)
0S
255
Modu VI Kondensatory i dielektryki
20 Kondensatory i dielektryki
20.1 Pojemno elektryczna
Ukad dwch przewodnikw, ktry moe gromadzi adunek elektryczny, przy
przyoonej rnicy potencjaw, nazywamy kondensatorem , a te przewodniki
okadkami kondensatora. Rysunek 20.1 przedstawia kondensator paski, w ktrym
przewodniki (okadki) stanowi dwie rwnolege pytki przewodzce.
Definicja
Pojemnoci elektryczn nazywamy stosunek adunku kondensatora do rnicy
potencjaw (napicia) midzy okadkami.
Q
C= (20.1)
V
Q S
C= = 0 (20.2)
V d
Jednostki
Jednostk pojemnoci jest farad (F); 1F = 1C/1V. Powszechnie stosuje si jednak
mniejsze jednostki: F, nF, pF.
256
Modu VI Kondensatory i dielektryki
wiczenie 20.1
eby przekona si, e farad jest du jednostk oblicz pojemno prniowego
kondensatora paskiego, ktrego okadki o powierzchni 1 cm2 s umieszczone w odlegoci
1 mm od siebie. Wyniki zapisz poniej.
C =
wiczenie 20.2
Sprbuj samodzielnie wyprowadzi (lub poda) wzory na pojemno wypadkow ukadu
kondensatorw poczonych szeregowo i rwnolegle. Wyniki zapisz poniej.
Wskazwka: kondensatory poczone szeregowo maj jednakowy adunek, a poczone
rwnolegle jednakow rnic potencjaw.
Csz =
Cr =
Definicja
Pojemnoci elektryczn przewodnika nazywamy stosunek adunku umieszczonego
na przewodniku do potencjau jaki ma ten przewodnik w polu elektrycznym
wytworzonym przez ten adunek.
Q
C= (20.3)
V
Mona wic dany przewodnik uwaa za jedn z okadek kondensatora, w ktrym druga
okadka kondensatora znajduje si w nieskoczonoci i ma potencja rwny zeru.
257
Modu VI Kondensatory i dielektryki
dW = Vdq (20.4)
Q Q 2
q 1Q
W = V d q = d q = (20.5)
0 0
C 2 C
Q
E= (20.6)
0S
skd
Q = 0 SE (20.7)
W=
( 0 ES )2
(20.8)
2C
0E2
W= Sd (20.9)
2
W 1
w= = 0E 2 (20.10)
Sd 2
258
Modu VI Kondensatory i dielektryki
C'
= r (20.11)
C
259
Modu VI Kondensatory i dielektryki
260
Modu VI Kondensatory i dielektryki
Widzimy, e
q q'
EdS = 0
(20.12)
q q'
ES = (20.13)
0
skd otrzymujemy
q q'
E= (20.14)
0S
q q q 0S q
C' = = = = C (20.15)
V E d q q ' d q q'
C' q
= r = (20.16)
C q q'
q
EdS =
r
0
(20.17)
261
Modu VI Kondensatory i dielektryki
q
E= (20.18)
0 r S
wiczenie 20.3
Pokazalimy, e wprowadzenie dielektryka midzy okadki kondensatora zwiksza jego
pojemno i zmniejsza pole elektryczne r razy. Sprbuj teraz wyjani jak zmienia si
rnica potencjaw midzy okadkami i energia naadowanego kondensatora.
Wskazwka: adunek swobodny na okadkach kondensatora nie zmienia si (kondensator
zosta naadowany i nastpnie odczony od rda - baterii).
Wyniki zapisz poniej.
V =
W =
Ten rozdzia koczy modu szsty; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
262
Modu VI - Podsumowanie
Podsumowanie
Wszystkie adunki s wielokrotnoci adunku elementarnego e = 1.610-19 C,
Prawo Coulomba opisuje si wzajemnego oddziaywania dwch adunkw
qq
F = k 1 2 2 , gdzie staa k = 1 4 0 (0 = 8.85410-12 C2/Nm2)
r
Natenie pola elektrycznego definiujemy jako si dziaajc na adunek prbny q
F
(umieszczony w danym punkcie przestrzeni) podzielon przez ten adunek E = .
q
Natenie pola elektrycznego E w odlegoci r od adunku punktowego Q jest rwne
1 1 Qq Q
E = F = k 2 r = k 2 r .
q q r r
Strumie pola elektrycznego przez elementarn powierzchni dS definiujemy jako
iloczyn skalarny wektora powierzchni dS i natenia pola elektrycznego E,
d = E d S = E d S cos ,gdzie jest ktem pomidzy wektorem powierzchni dS
i wektorem E.
Z prawo Gaussa wynika, e cakowity strumie pola elektrycznego przez zamknit
powierzchni jest rwny cakowitemu adunkowi otoczonemu przez t powierzchni
Q
podzielonemu przez 0 E d S = 4 kQwewn. = wewn.
0
Wypadkowy adunek wewntrz przewodnika jest rwny zeru; cay adunek gromadzi
si na powierzchni przewodnika.
Pole elektryczne na zewntrz naadowanej kuli jest takie jakby cay adunek skupiony
by w rodku kuli.
adunek liniowy wytwarza wok siebie pole malejce wraz z odlegoci E = .
2 0 r
Natomiast pole od naadowanej nieskoczonej paszczyzny E = jest stae.
2 0
qQ
Energia potencjalna adunku punktowego jest dana wzorem E p (r ) = k
r
Potencja elektryczny jest zdefiniowany jako energi potencjalna na jednostkowy
E p (r ) Wr Q
adunek V (r ) = = . Potencja adunku punktowego wynosi V (r ) = k .
q q r
Pojemno kondensatora definiujemy jako stosunek adunku kondensatora do rnicy
Q
potencjaw midzy okadkami C = .
V
1 Q2
Energia potencjalna zgromadzona w kondensatorze wynosi W = , a gsto
2 C
1
energii pola elektrycznego jest rwna w = 0 E 2 .
2
Umieszczenie dielektryka o wzgldnej przenikalnoci elektrycznej r pomidzy
C'
okadkami kondensatora zwiksza jego pojemno r razy = r .
C
263
Modu VI - Materiay dodatkowe
dE x =d E cos (VI.1.1)
oraz
x
cos = (VI.1.2)
r
Jeeli = Q/2R jest liniow gstoci adunku (iloci adunku na jednostk dugoci) to
element dl zawiera adunek dQ = dl i natenie pola od tego elementu jest rwne
d l
dE = k (VI.1.3)
r2
oraz
d l x
d Ex = k (VI.1.4)
r2 r
264
Modu VI - Materiay dodatkowe
k x k x kxQ
E = Ex = d Ex = 3
d l = 3 (2R) =
r r 3 (VI.1.5)
(x2 + R 2 ) 2
V V V
Ex = , Ey = , Ez = (VI.2.1)
x y z
skd
E = iE x + jE y + kE z (VI.2.2)
lub
V V V
E = i j k (VI.2.3)
x y z
E = i + j + k V (VI.2.4)
x y z
265
Modu VI - Materiay dodatkowe
punkcie przestrzeni przypisany wektor. Dla dowolnego pola skalarnego (x,y,z) mona
dziaajc na nie operatorem utworzy pole wektorowe, ktre nazywamy gradientem
grad = (VI.2.5)
1 Q Q
Eelektrony = r=k 3 r (VI.3.2)
4 0 R 3
R
Poniewa jdro znajduje si w pooeniu rwnowagi (nie przemieszcza si) wic Ewyp. = 0,
skd dostajemy
kQ
0=E r (VI.3.3)
R3
skd
266
Modu VI - Materiay dodatkowe
R3
r= E (VI.3.4)
kQ
R3
p = Qr = E (VI.3.5)
k
pcak = N p (VI.3.6)
q' d = N p (VI.3.8)
lub
q' = nS p (VI.3.10)
q q
r = = (VI.3.11)
q q ' q nS p
R3
Pokazalimy powyej, e indukowany moment dipolowy p wynosi p = Qr = E.
k
267
Modu VI - Materiay dodatkowe
R 3 (q q' ) q q'
p= = 4R 3 (VI.3.12)
k 0S S
q 1 1
r = = =
q q' q q' 1 (VI.3.13)
q 4R 3 n S 1 4R 3 n 1 4R 3 n
S q r
skd
r = 1 + 4 nR 3 (VI.3.14)
268
Modu VI - Rozwizania wicze
wiczenie 17.1
Dane: r = 51011 m, mp = 1.671027 kg, me = 9.111031 kg, G = 6.71011 Nm2/kg2,
k = 1 4 0 = 8.988109, e = 1.61019 C.
Sia przycigania elektrostatycznego pomidzy elektronem i protonem w atomie wodoru
wynosi:
e2
F =k 2
= 9.2 10 8 N
r
FE e2 1 r 2
=k 2 2 1039
FG r G m p me
wiczenie 17.3
Dane: adunki znajduj si w jednakowych odlegociach r od rodka i maj jednakowe
wartoci bezwzgldne Q.
Na rysunkach poniej zaznaczono ,w rodku ukadu, wektory natenia pola elektrycznego
od poszczeglnych adunkw.
Q
E wyp = 2 2 k 2
r
269
Modu VI - Rozwizania wicze
wiczenie 19.1
Dane: Promie jdra r = 4.81015 m, liczba protonw n = 29, promie orbity elektronu
R = 51011 m, adunek elementarny e =1.61019 C, staa k= 8.988109.
Q
V (r ) = k
R
V(R) = 8.7107 V.
eQ
E p ( R) = k
R
wiczenie 19.2
Dane: r, Q, k
Q ( Q )
VA = V+ + V = k 2
+k 2
=0
l l
r +
2
r +
2
2 2
270
Modu VI - Rozwizania wicze
Q (Q) (Ql ) p
VB = V+ + V = k +k =k = k
l l l
2
l
2
r+ r+ r
2
r
2
2 2 2 2
VC = VB
wiczenie 20.1
Dane: S = 1 cm2 = 104 m2, d = 1 mm = 10-3 m, 0 = 8.851012 C2/(Nm2).
Q S
Pojemno kondensatora paskiego jest dana wyraeniem (20.2) C = = 0 .
V d
13
Podstawiajc dane otrzymujemy C = 8.8510 F = 0.885 pF.
wiczenie 20.2
Na rysunku pokazane s ukady kondensatorw poczonych rwnolegle i szeregowo.
q1 q2 q3
V = = =
C1 C2 C3
C=
Q q +q +q (C + C2 + C3 )V = C + C + C
= 1 2 3= 1 1 2 3
V V V
q q q
+ +
1 V V 1+ V 2+ V 3 C1 C2 C3 1 1 1
= = = = + +
C q q q C1 C2 C3
271
Modu VI - Rozwizania wicze
wiczenie 20.3
Zgodnie z rwnaniem (19.7) zwizek midzy rnic potencjau (napiciem) a nateniem
pola w kondensatorze (pole jednorodne) jest dany wyraeniem
V = Ed
1 Q2
W=
2 C
272
Modu VI - Test kontrolny
Test VI
1. Dwie identyczne kulki o masie m = 10 mg kada s zawieszone na izolowanych
niciach o dugoci 50 cm. Gdy kulki naadujemy identycznymi adunkami, a nitki
zaczepimy w tym samym punkcie, to kulki w wyniku odpychania oddal si na
odlego r = 50 cm. Oblicz adunek elektryczny kulek.
2. Dwa identyczne adunki q znajduj si w odlegoci d od siebie. W ktrym punkcie na
symetralnej odcinka d natenie wypadkowego pola elektrycznego osiga warto
maksymaln?
3. W obszar pola elektrycznego (patrz rysunek poniej) wpada pod ktem = 45
elektron poruszajcy si z prdkoci 6106 m/s. Natenie pola E = 2103 N/C i jest
skierowane do gry. Odlego midzy pytkami d = 2 cm, a ich dugo l = 10 cm.
Czy elektron uderzy w ktr z pytek? Jeeli tak, to w ktrym miejscu?
273
Modu VI - Test kontrolny
274
MODU VII
Modu VII Prd elektryczny
21 Prd elektryczny
21.1 Natenie prdu elektrycznego
W module 6 zajmowalimy si zagadnieniami z elektrostatyki - rozpatrywalimy
adunki elektryczne w spoczynku. Teraz bdziemy rozpatrywa adunki w ruchu -
zajmiemy si prdem elektrycznym . W naszych rozwaaniach skoncentrujemy si na
ruchu adunkw w metalicznych przewodnikach takich jak na przykad drut miedziany.
Nonikami adunku w metalu s poruszajce si swobodnie (nie zwizane
z poszczeglnymi atomami) elektrony tzw. elektrony przewodnictwa .
Bez pola elektrycznego te elektrony poruszaj si (dziki energii cieplnej) przypadkowo
we wszystkich kierunkach. Elektrony swobodne zderzaj si z atomami (jonami)
przewodnika zmieniajc swoj prdko i kierunek ruchu zupenie tak jak czsteczki gazu
zamknite w zbiorniku. Jeeli rozpatrzymy przekrj poprzeczny S przewodnika, jak na
rysunku 21.1 poniej, to elektrony w swoim chaotycznym ruchu cieplnym przechodz
przez t powierzchni w obu kierunkach i wypadkowy strumie adunkw przez t
powierzchni jest rwny zeru. Przez przewodnik nie pynie prd.
Ruchowi chaotycznemu nie towarzyszy przepyw prdu. Prd elektryczny to
uporzdkowany ruch adunkw.
Przyoenie napicia U (rnicy potencjaw V) pomidzy kocami przewodnika
wytwarza pole elektryczne E, ktre dziaa si na adunki, powodujc ich ruch
w okrelonym kierunku w przewodniku. Ruch chaotyczny kadego elektronu zostaje
zmodyfikowany. W przewodniku pynie prd elektryczny. Na rysunku 21.1 zaznaczona jest
prdko ruchu elektronw uzyskana dziki przyoonemu polu elektrycznemu.
Rys. 21.1. Chaotyczny ruch cieplny elektronw (strzaki szare) i uporzdkowany ruch elektronw
w polu elektrycznym (strzaki czerwone)
Definicja
Natenie prdu elektrycznego definiujemy jako ilo adunku jaka przepywa przez
przekrj poprzeczny przewodnika w jednostce czasu.
Q
I= (21.1)
t
276
Modu VII Prd elektryczny
Jednostki
W ukadzie SI jednostk adunku jest kulomb (C). Jest to adunek przenoszony przez
prd o nateniu 1 ampera w czasie 1 sekundy 1 C = 1 As.
Jeeli natenie prdu nie jest stae to wyraenie (21.1) okrela rednie natenie prdu,
a natenie chwilowe jest okrelone jako
dQ
I= (21.2)
dt
Definicja
Gsto prdu elektrycznego definiowana jest jako natenie prdu na jednostk
powierzchni przekroju poprzecznego przewodnika.
I
j= (21.3)
S
Gsto prdu jest wektorem. Jego dugo okrela wzr (21.3), a kierunek i zwrot s
zgodne z wektorem prdkoci adunkw dodatnich. Zauwamy, e oprcz "ujemnych
elektronw, ktre s nonikami adunku w metalach mamy do czynienia rwnie z innymi
nonikami: w pprzewodnikach obok elektronw nonikami s dziury (noniki dodatnie),
a w gazach i cieczach elektrony oraz jony dodatnie (kationy) i jony ujemne (aniony). Za
umowny kierunek prdu przyjmujemy kierunek ruchu adunkw dodatnich.
Jak ju powiedzielimy wczeniej, w nieobecnoci zewntrznego pola elektrycznego
swobodne elektrony w metalu poruszaj si chaotycznie we wszystkich kierunkach.
Natomiast w zewntrznym polu elektrycznym elektrony uzyskuj redni prdko
unoszenia vu . Jeeli n jest koncentracj elektronw to ilo adunku Q jaka przepywa
przez przewodnik o dugoci l i przekroju poprzecznym S w czasie t = l/vu wynosi
Q = nlSe (21.4)
Q nSle
I= = = nSev u
t l (21.5)
vu
a gsto prdu
I
j= = nev u = v u (21.6)
S
277
Modu VII Prd elektryczny
Przykad
Sprbujemy teraz obliczy redni prdko unoszenia elektronw przewodnictwa
(swobodnych) w drucie miedzianym o przekroju 1 mm2, w ktrym pynie prd nateniu
I = 1A. Masa atomowa miedzi = 63.8 g/mol, a gsto miedzi Cu = 8.9 g/cm3.
Skorzystamy z rwnania (21.5), ktre przeksztacamy do postaci
I
vu = (21.7)
nSe
N Av elektr.
n= = 8.4 10 28 (21.8)
m3
gdzie NAv jest liczb Avogadra. Wstawiajc t warto do rwnania na prdko (21.7)
otrzymujemy
vu = 7.4105 m/s = 0.074 mm/s
278
Modu VII Prd elektryczny
Ten iloraz
V U
R= = (21.9)
I I
Jednostki
Jednostk oporu jest ohm (); 1 = 1V/A.
l
R= (21.10)
S
Jednostki
Jednostk przewodnoci elektrycznej waciwej jest 1-1m-1.
wiczenie 21.1
Skorzystaj teraz z zalenoci (21.10) i oblicz opr pomidzy rnymi przeciwlegymi
ciankami sztabki miedzianej o wymiarach 1mm 2 mm 50 mm. Opr waciwy miedzi
w temperaturze pokojowej wynosi 1.710-8 m. Wyniki zapisz poniej.
279
Modu VII Prd elektryczny
R1 =
R2 =
R3 =
I U El E
j= = = = (21.11)
S RS RS
lub
j =E (21.12)
Jak ju powiedzielimy wczeniej gsto prdu jest wektorem i dlatego ten zwizek
pomidzy gstoci prdu, a nateniem pola elektrycznego w przewodniku zapisujemy
czsto w postaci wektorowej
j = E (21.13)
280
Modu VII Prd elektryczny
wiczenie 21.2
Podobnie jak kondensatory rwnie oporniki s czci skadow prawie wszystkich
ukadw elektronicznych. W celu dobrania odpowiedniego oporu powszechnie stosuje si
ich czenie w ukady szeregowe lub rwnolege. Sprbuj teraz samodzielnie wyprowadzi
(lub poda) wzory na opr wypadkowy ukadu opornikw poczonych szeregowo
i rwnolegle.
Wskazwka: Przez oporniki poczone szeregowo pynie ten sam prd, a z kolei przy
poczeniu rwnolegym rnica potencjaw (napicie) jest na kadym oporniku takie
samo. Wynik zapisz poniej.
Rsz =
Rr =
281
Modu VII Prd elektryczny
dW = U d q (21.14)
Dzielc obie strony rwnania przez dt otrzymujemy wzr, ktry przedstawia szybko
zmian energii elektrycznej
dW dq
=U = UI (21.15)
dt dt
P = UI (21.16)
U2
P=I R 2
lub P = (21.17)
R
wiczenie 21.3
Typowa grzaka w czajniku elektrycznym, przystosowanym do pracy przy napiciu 230 V,
ma moc 2000 W. Jaki prd pynie przez t grzak i jaki jest jej opr?
282
Modu VII Prd elektryczny
R=
W
= (21.18)
q
Definicja
Miar SEM jest rnica potencjaw (napicie) na biegunach rda prdu w
warunkach, kiedy przez ogniwo nie pynie prd (ogniwo otwarte).
Natomiast gdy czerpiemy prd ze rda to napicie midzy jego elektrodami, nazywane
teraz napiciem zasilania Uz , maleje wraz ze wzrostem pobieranego z niego prdu.
Dzieje si tak dlatego, e kade rzeczywiste rdo napicia posiada opr wewntrzny
Rw . Napicie zasilania jest mniejsze od SEM wanie o spadek potencjau na oporze
wewntrznym
U z = IRw (21.19)
283
Modu VII Prd elektryczny
Posuymy si teraz rwnaniem (21.18) aby znale natenie prdu w tym obwodzie
zamknitym. Przeksztacajc ten wzr otrzymujemy
= U z + IRw (21.20)
I
i =1
i =0 (21.22)
284
Modu VII Prd elektryczny
n m
i + I i Ri = 0
i =1 i =1
(21.23)
Przykad
Stosujc t metod rozwaymy, jako przykad, dzielnik napicia pokazany na rysunku
21.5. Opory wewntrzne rde SEM pomijamy.
2 I 2 R2 I 3 R1 = 0 (21.24)
1 I 3 R1 = 0 (21.25)
1
I3 = (21.26)
R1
285
Modu VII Prd elektryczny
2 1 I 2 R2 = 0 (21.27)
I1 + I 2 I 3 = 0 (21.29)
gdzie znaki "+" oznacza prdy wpywajce do wza, a znak "" prdy wypywajce. Std
wyliczamy prd I1
1 2 1 1 1
I1 = I 3 I 2 = = 1 + 2 (21.30)
R1 R2 R1 R2 R2
1 2
=
1 1 R2 (21.31)
+
R1 R2
Wtedy prd I1 = 0 i rdo 1 nie daje adnego prdu (praktycznie nie wyczerpuje si).
Opornik R1 ma wic napicie okrelone przez 1, ale prd pobiera z 2. Taki ukad ma
wane zastosowanie praktyczne. Napicie 1 moe by ogniwem wzorcowym (zapewniajc
bardzo dokadne napicie na R1), a odbiornik R1 moe pobiera duy prd (gwnie z 2).
wiczenie 21.4
Sprbuj teraz samodzielnie znale prdy I1, I2 oraz I3 pynce w obwodzie pokazanym na
rysunku poniej.
Przyjmij umowne kierunki obchodzenia obwodw (oczek) takie jak zaznaczone strzakami
(zgodnie z ruchem wskazwek zegara). Podaj wartoci prdw przyjmujc 1 = 3 V,
2 = 1.5 V, R1 = 1 oraz R2 = 2 . Czy rzeczywiste kierunki prdw s zgodne
z zaoonymi? Wynik zapisz poniej.
I1 =
I2 =
I3 =
286
Modu VII Prd elektryczny
287
Modu VII Pole magnetyczne
22 Pole magnetyczne
22.1 Sia magnetyczna
W pobliu przewodnikw z prdem elektrycznym i magnesw dziaaj siy
magnetyczne. Spotykamy je gdy mamy do czynienia z magnesem trwaym,
elektromagnesem, silnikiem elektrycznym, prdnic, czy monitorem komputerowym.
Magnesem jest sama Ziemia. Jej dziaanie na ig kompasu jest znane od Staroytnoci.
Natomiast w XIX w. Oersted stwierdzi, e kompas ulega rwnie wychyleniu w pobliu
przewodnika, w ktrym pynie prd i zmienia kierunek wychylenia wraz ze zmian
kierunku prdu.
To oddziaywanie pomidzy prdem i magnesem opisujemy wprowadzajc pojcie pola
magnetycznego . Przypomnijmy, e w przypadku si grawitacyjnych posugiwalimy si
pojciem natenia pola grawitacyjnego , gdzie FG = m , a w przypadku si
elektrycznych pojciem nateniu pola elektrycznego E, gdzie FE = m . Natomiast si
dziaajc na adunek q poruszajcy si w polu magnetycznym z prdkoci v wiemy
z indukcj magnetyczn B . Zwizek pomidzy si magnetyczn a indukcj
magnetyczn B zapisujemy w postaci rwnania wektorowego
Definicja
F = qv B (22.1)
Jednostki
Jednostk indukcji B jest tesla; (T); 1 T = 1 N/(Am) = 1 Vs/m2.
F = q v B sin (22.2)
288
Modu VII Pole magnetyczne
Rys. 22.1. Regua prawej rki wyznacza kierunek dziaania siy w polu magnetycznym
wiczenie 22.1
W kadej z czterech pokazanych konfiguracji zaznaczono wektor prdkoci adunku
(dodatniego) i wektor indukcji magnetycznej. Sprbuj narysowa wektor siy dziaajca na
adunek. Skorzystaj z definicji iloczynu wektorowego.
289
Modu VII Pole magnetyczne
Podobnie jak w przypadku pola magnetycznego Ziemi kierunek linii pola magnesu mona
wyznaczy za pomoc kompasu przesuwajc go wok magnesu. Kierunek igy kompasu,
ktra sama jest magnesem sztabkowym, pokazuje kierunek pola magnetycznego. Iga
wskazuje kierunek od bieguna pnocnego w stron poudniowego. Wynika to
z oddziaywania magnesw. Dowiadczalnie stwierdzono, e bez wzgldu na ksztat
magnesw, bieguny przeciwne przycigaj si, a jednakowe bieguny odpychaj si.
Linie pola magnetycznego mona te wyznaczy dowiadczalnie przy uyciu np.
opikw elaza, ktre zachowuj si jak dipole magnetyczne (mae magnesy). Opiki
ustawiaj si zgodnie z kierunkiem B i daj obraz linii pola magnetycznego.
Na rysunku 22.3 pokazane jest pole magnetyczne Ziemi. Iga magnetyczna kompasu
w polu Ziemi pokazuje kierunek linii taki jak na rysunku. Widzimy, e linie s skierowane
w stron Arktyki i zgodnie z przyjt konwencj oznaczaoby to, e tam znajduje si
magnetyczny biegun poudniowy. Tymczasem ten kierunek geograficzny przyjmujemy za
290
Modu VII Pole magnetyczne
291
Modu VII Pole magnetyczne
Prdko pocztkow czstki (z ktr wlatuje w obszar pola B) moemy rozoy na dwie
skadowe: jedn rwnoleg v II , a drug prostopad v do pola B. Zauwamy, e zgodnie
ze wzorem (22.2) sia magnetyczna zwizana jest tylko ze skadow prdkoci prostopad
do pola B ( = 90) natomiast nie zaley od skadowej rwnolegej do pola ( = 0). Sia
magnetyczna zmienia wic tylko skadow prdkoci prostopad do pola B, natomiast
skadowa prdkoci rwnolega pozostaje staa. W rezultacie czstka przemieszcza si ze
sta prdkoci wzdu pola B rwnoczenie zataczajc pod wpywem siy magnetycznej
okrgi w paszczynie prostopadej do pola. Czsteczka porusza si po spirali tak jak
pokazano na rysunku 22.5.
wiczenie 22.2
Teraz sprbuj opisa ruch adunku q, ktry porusza si z prdkoci v prostopadle do pola
magnetycznego B.
Wskazwka: Poniewa prdko jest prostopada do pola B to tor czstki jest okrgiem
lecym w paszczynie prostopadej do pola B. Oblicz promie tego okrgu
i czstotliwo z jak kry adunek.
R=
T=
292
Modu VII Pole magnetyczne
293
Modu VII Pole magnetyczne
mv
R= (22.3)
qB
gdzie v jest prdkoci z jak porusza si czstka. T prdko uzyskuje ona dziki
przyoonemu napiciu U. Zmiana energii potencjalnej adunku przy pokonywaniu rnicy
potencjau U jest rwna energii kinetycznej jak uzyskuje adunek
E k = E p (22.4)
lub
mv 2
= qU (22.5)
2
2qU
v= (22.6)
m
1 2mU
R= (22.7)
B q
R 2 B 2q
m= (22.8)
2U
294
Modu VII Pole magnetyczne
N = nSl (22.10)
I = nSev u (22.11)
I
F = nS l e B sin = I lB sin (22.12)
nSe
F = IlB (22.13)
295
Modu VII Pole magnetyczne
b b
= Fa sin + Fa sin = Fa b sin (22.14)
2 2
= Fa b (22.15)
Sia Fa wynosi
Fa = IaB (22.16)
wic
296
Modu VII Pole magnetyczne
= ISB (22.18)
Definicja
= IS (22.19)
= B (22.20)
E = B = B cos (22.21)
Rys. 22.10. Ustawienie momentu dipolowego (ptli z prdem) w zewntrznym polu magnetycznym
odpowiadajce a) maksimum, b) minimum energii
297
Modu VII Pole magnetyczne
e = I ( r 2 ) (22.22)
q e ev
I= = = (22.23)
t T 2 r
ev evr e e
e = (r 2 ) = = (mvr ) = L (22.24)
2 r 2 2m 2m
gdzie L = mvr jest momentem pdu elektronu. Elektron, krcy po orbicie jest wic
elementarnym dipolem magnetycznym. Wasnoci magnetyczne cia s wanie okrelone
przez zachowanie si tych elementarnych dipoli w polu magnetycznym. Wasnoci te
omwimy w dalszych rozdziaach.
Rys 22.11. Siy dziaajce na elektrony w pasku metalu umieszczonym w polu magnetycznym B.
a) tor elektronw zaraz po wczeniu pola B, b) tor elektronw w stanie rwnowagi
298
Modu VII Pole magnetyczne
VLP
EH = (22.25)
d
gdzie VLP jest rnic potencjaw pomidzy stron lew L i praw P, a d odlegoci
midzy nimi (szerokoci pytki). Zwrmy uwag, e strona prawa pytki aduje si
ujemnie i powstae pole Halla przeciwdziaa dalszemu przesuwaniu elektronw.
Osignity zostaje stan rwnowagi, w ktrym odchylajce pole magnetyczne jest
rwnowaone przez pole elektryczne Halla
FB = FE (22.26)
lub
e (v u B ) = eE H (22.27)
Std
E H = v u B (22.28)
Wynika std, e jeeli zmierzymy EH (w praktyce VLP) i pole B to moemy wyznaczy vu.
Gdy vu i B s prostopade to
EH = v u B (22.29)
I j
vu = = (22.30)
neS ne
jB
n= (22.31)
eE H
Moemy znajc EH, B oraz gsto prdu wyznaczy koncentracj nonikw n. Zjawisko
Halla znalazo w praktyce zastosowanie do pomiaru pl magnetycznych oraz do pomiaru
natenia prdu elektrycznego.
299
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
Rys. 23.1 Linie pola magnetycznego wok prostoliniowego przewodnika z prdem; (opiki elaza
rozsypane na powierzchni kartki umieszczonej prostopadle do przewodnika z prdem tworz
koncentryczne krgi odzwierciedlajc ksztat linii pola magnetycznego)
300
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
Bdl = I
0 r (23.2)
B 2r = 0 I (23.3)
skd
301
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
0 I
B= (23.4)
2r
W ten sposb obliczylimy pole B na zewntrz przewodnika. Warto pola jest taka jakby
cay prd pyn przez rodek przewodnika.
Natomiast jeeli chcemy obliczy pole wewntrz przewodnika (prta) to wybieramy kontur
koowy o promieniu r < R, gdzie R jest promieniem przewodnika. Wewntrz konturu
przepywa prd i bdcy czci cakowitego prdu I
r 2
i=I 2 (23.5)
R
B 2r = 0 i (23.6)
0 Ir
B= (23.7)
2R 2
Rys. 23.3. Pole magnetyczne B wytworzone przez prd I przepywajcy przez cewk
302
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
Rys. 23.4. Zastosowanie prawa Ampre'a do obliczenia pola magnetycznego wewntrz solenoidu
b c d a
Caka druga i czwarta s rwne zeru bo wektor B jest prostopady do elementu konturu dl
(iloczyn skalarny wektorw prostopadych jest rwny zeru). Trzecia caka te jest rwna
zeru ale dlatego, e B = 0 na zewntrz solenoidu. Tak wic niezerowa jest tylko caka
pierwsza
B d l = Bh
a
(23.9)
gdzie h jest dugoci odcinka ab. Teraz obliczmy prd obejmowany przez wybrany
kontur. Jeeli cewka ma n zwojw na jednostk dugoci to wewntrz konturu jest nh
zwojw. Oznacza to, e cakowity prd przez kontur wynosi
303
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
Bh = 0 Inh (23.11)
B = 0 nI (23.12)
0 I a
Ba = (23.13)
2d
W tym polu znajduje si przewodnik b, w ktrym pynie prd Ib. Na odcinek l tego
przewodnika dziaa sia
0l I a I b
Fb = I b lBa = (23.14)
2 d
304
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
Jednostki
Fakt oddziaywania przewodnikw rwnolegych wykorzystano do definicji ampera.
Zamy, e d = 1m oraz, e w przewodnikach pyn jednakowe prdy Ia = Ib = I.
Jeeli dobierzemy tak prd aby sia przycigania przewodnikw, na 1 m ich
dugoci, wynosia 2107 N to mwimy, e natenie prdu w tych przewodnikach
jest rwne jednemu amperowi.
Definicja
0 I d l r
dB = (23.15)
4 r 3
0 I d l sin
dB = (23.16)
4 r2
305
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
Przykad
Jako przykad zastosowania prawa Biota-Savarta obliczmy pole B na osi koowego
przewodnika z prdem w punkcie P pokazanym na rysunku 23.7.
0 I d l sin 90 o 0 I d l
dB = = (23.17)
4 r2 4 r 2
d B x = d B cos (23.18)
zatem
0 I cos d l
d Bx = (23.19)
4r 2
r = R2 + x2 (23.20)
oraz
R R
cos = = (23.21)
r R + x2
2
306
Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
0 IR
d Bx = dl (23.22)
4 ( R 2 + x 2 ) 3 2
0 IR
B = d Bx =
4 ( R 2 + x 2 ) 3 2
dl =
(23.23)
0 IR 0 IR 2
= (2R) =
4 ( R 2 + x 2 ) 3 2 2( R 2 + x 2 ) 3 2
wiczenie 23.1
Wzr (23.23) przyjmuje znacznie prostsz posta w szczeglnych punktach. Sprbuj na
jego podstawie okreli pole w rodku koa (x = 0) oraz w duej odlegoci od
przewodnika tzn. dla x >> R. Jak ju mwilimy kady obwd z prdem jest
charakteryzowany poprzez magnetyczny moment dipolowy = IS, gdzie S jest
powierzchni obwodu. Wyra obliczane pole magnetyczne poprzez . Wynik zapisz
poniej.
wiczenie 23.2
Korzystajc z wyliczonego pola magnetycznego w rodku przewodnika koowego oblicz
pole wytwarzane w rodku orbity (w miejscu jdra atomowego) przez elektron w atomie
wodoru. Zgodnie z modelem Bohra elektron kry w atomie wodoru po orbicie
o promieniu R = 51011 m z czstotliwoci f = 6.51015 1/s. Wynik zapisz poniej.
Porwnaj obliczone pole z wartociami podanymi w tabeli 22.1.
B =
Ten rozdzia koczy modu sidmy; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
307
Modu VII - Podsumowanie
Podsumowanie
Q I
Natenie prdu elektrycznego I = , a gsto prdu j = = v u .
t S
Prawa Ohma stwierdza, e stosunek napicia przyoonego do przewodnika do
natenia prdu przepywajcego przez ten przewodnik jest stay i nie zaley ani od
V U
napicia ani od natenia prdu. Iloraz R = = nazywamy oporem elektrycznym.
I I
W postaci wektorowej prawo Ohma dane jest rwnaniem j = E.
Opr przewodnika z prdem zaley od jego dugoci l, przekroju poprzecznego S
l
i oporu waciwego, R = .
S
Wydzielana moc elektryczna P = UI .
Miar SEM jest rnica potencjaw (napicie) na biegunach rda prdu
w warunkach, kiedy przez ogniwo nie pynie prd (ogniwo otwarte).
Wzr = I ( Rw + R z ) wyraa prawo Ohma dla obwodu zamknitego.
Przy znajdowaniu prdw i napi posugujemy si prawami Kirchhoffa:
1) Algebraiczna suma nate prdw przepywajcych przez punkt rozgazienia
(wze) jest rwna zeru, 2) Algebraiczna suma si elektromotorycznych i przyrostw
napi w dowolnym obwodzie zamknitym jest rwna zeru.
Na adunek poruszajcy si w jednorodnym polu magnetycznym dziaa sia Lorentza
F = qv B
Pole magnetyczne dziaa na dipol magnetyczny momentem skrcajcym = B .
Wielko = IS nazywamy magnetycznym momentem dipolowym.
Pole magnetyczne wytworzone przez prd stay mona obliczy z prawa Ampera,
z ktrego wynika , e B d l = 0 I , gdzie I jest prdem zawartym w konturze
cakowania. Gdy nie jest znana symetria pola magnetycznego to wwczas do oblicze
pola korzystamy z prawa Biota-Savarta.
Pole magnetyczne wytworzone przez solenoid (cewk) wynosi B = 0 In , gdzie I jest
prdem pyncym przez cewk, a n liczb zwojw na jednostk dugoci.
Rwnolege przewodniki z prdem oddziaywaj na siebie za porednictwem pola
magnetycznego. Przewodniki, w ktrych prdy pyn w tych samych kierunkach
przycigaj si, a te w ktrych prdy maj kierunki przeciwne odpychaj si.
308
Modu VII - Materiay dodatkowe
u
m = eE (VII.1.1)
t
a std
eEt
u = v u = (VII.1.2)
m
Podstawiajc za t = /u otrzymujemy
e E
vu = (VII.1.3)
mu
ne 2 SE
I = nSev u = (VII.1.4)
mu
U El mu l
R= = = 2 (VII.1.5)
I I ne S
309
Modu VII - Materiay dodatkowe
l
R= (VII.1.6)
S
VII. 2. Cyklotron
Przykadem akceleratora cyklicznego jest cyklotron. Schemat cyklotronu jest pokazany
na rysunku poniej.
Schemat cyklotronu
310
Modu VII - Materiay dodatkowe
qB
f = (VII.2.1)
2m
mv
R= (VII.2.2)
qB
311
Modu VII - Rozwizania wicze
wiczenie 21.1
Dane: a b c = 1mm 2 mm 50 mm, Cu 1.710-8 m.
l
Opr obliczamy z zalenoci (21.10) R = , gdzie kolejno przyjmujemy:
S
l1 = a, S1 = bc; l2 = b, S2 = ac; l3 = c, S3 = ab
R1 < R2 << R3
wiczenie 21.2
Na rysunku poniej pokazane s ukady opornikw poczonych rwnolegle i szeregowo.
U U U 1 1 1
I1 + I 2 + I 3 = + + = U + +
R1 R2 R3 R1 R2 R3
1 1 1 1
Std opr wypadkowy (jego odwrotno) = + +
R R1 R2 R3
Dla poczenia szeregowego natenie prdu we wszystkich opornikach jest takie samo,
a napicie U jest sum napi na poszczeglnych opornikach.
312
Modu VII - Rozwizania wicze
wiczenie 21.3
Dane: U = 230 V, P = 2000 W.
U2
Opr grzaki obliczamy ze wzoru (21.17) P = .
R
Std po podstawieniu danych otrzymujemy R = 26.45
wiczenie 21.4
Dane: 1 = 3 V, 2 = 1.5 V, R1 = 1 oraz R2 = 2 .
1 I1 R1 = 0
1
skd obliczamy prd I1 =
R1
Po podstawieniu danych otrzymujemy I1 = 3 A
2 + I 2 R2 = 0
2
skd obliczamy prd I 2 =
R2
313
Modu VII - Rozwizania wicze
I 3 I 2 I1 = 0
1 2
skd obliczamy prd I3 (podstawiajc uprzednio otrzymane wyniki) I 3 = +
R1 R2
Po podstawieniu danych otrzymujemy I3 = 3.75 A
Otrzymalimy "dodatnie" wartoci prdw wic zaoone kierunki s zgodne
z rzeczywistymi.
wiczenie 22.1
wiczenie 22.2
Dane: q, v, B.
adunek poruszajcy si w jednorodnym polu magnetycznym, prostopadle do pola B,
kry po okrgu. Sia magnetyczna jest si dorodkow w tym ruchu Fdor. = Fmagn. wic
mv 2
= qvB sin
R
1 1 v qB
f = = = =
T 2R 2R 2m
v
gdzie podstawiono obliczon wczeniej warto R. Zauwamy, e czstotliwo (a tym
samym okres) nie zaley od R i v.
314
Modu VII - Rozwizania wicze
wiczenie 23.1
Dane: = IS = R2, R, x
Pole magnetyczne wytworzone przez koowy przewodnik o promieniu R (przewodzcy
prd o nateniu I) w odlegoci x na osi symetrii przewodnika jest dane wyraeniem
0 IR 2
B=
2( R 2 + x 2 ) 3 2
0 I 0
B= =
2R 2R 3
0 IR 2 0
B= =
2x 3
2x 3
wiczenie 23.2
Dane: 0 = 4107 Tm/A, R = 51011 m, f = 6.51015 1/s, e = 1.61019 C
Pole magnetyczne wytworzone przez koowy przewodnik o promieniu R (przewodzcy
prd o nateniu I) w jego rodku jest dane wyraeniem
0 I
B=
2R
q e
I= = = ef
t T
0 ef
B=
2R
315
Modu VII - Test kontrolny
Test VII
1. W czasie wyadowania atmosferycznego stosunkowo nieduy adunek jest przenoszony
w bardzo krtkim czasie. Oblicz natenie prdu byskawicy, jeeli w trakcie jej
trwania zostaje przeniesiony pomidzy Ziemi i chmur adunek Q = 50 C w czasie
t = 1 ms.
2. Kada z krawdzi szecianu pokazanego na rysunku ma oporno rwn r = 1 . Jakie
jest natenie prdu pobieranego z baterii o sile elektromotorycznej = 6 V i zerowym
oporze wewntrznym poczonej z tym szecianem? Zauwa, e prd wpywajcy do
punktu A dzieli si na trzy rwne czci, a prd wpywajcy do punktu B dzieli si na
dwie rwne czci.
316
Modu VII - Test kontrolny
317
MODU VIII
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
24 Indukcja elektromagnetyczna
24.1 Prawo indukcji Faradaya
Zjawisko indukcji elektromagnetycznej polega na powstawaniu siy elektromotorycznej
SEM w obwodzie podczas przemieszczania si wzgldem siebie rda pola
magnetycznego i tego obwodu. Mwimy, e w obwodzie jest indukowana sia
elektromotoryczna indukcji (SEM indukcji). W obwodzie zamknitym SEM indukcji
wywouje przepyw prdu indukcyjnego i w konsekwencji powstanie wytwarzanego
przez ten prd indukowanego pola magnetycznego .
Na rysunku poniej pokazany jest efekt wywoany przemieszczaniem rda pola
magnetycznego (magnesu) wzgldem nieruchomej przewodzcej ptli (obwodu).
Rys. 24.1. Powstawanie siy elektromotorycznej indukcji w obwodzie, na rysunku zaznaczono prd
indukowany oraz wytwarzane przez niego pole magnetyczne indukcji
319
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
B = BdS
(24.2)
S
B = BS cos (24.3)
320
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
Zwrmy uwag na to, e strumie zmienia zarwno swoj warto jak i znak, wic
indukowana jest zmienna SEM. Jeeli ramka obraca si z prdkoci ktow = /t to
strumie (zgodnie ze wzorem 24.3) jest dany wyraeniem
B = BS cos t (24.4)
a SEM indukcji
d B
= = B sin t (24.5)
dt
Indukowana jest zmienna SEM i tym samym zmienny prd. Ten sposb jest wanie
wykorzystywany powszechnie w prdnicach (generatorach prdu).
wiczenie 24.1
Sprbuj teraz obliczy redni SEM jaka indukuje si w kwadratowej ramce o boku 5 cm,
zawierajcej 100 zwojw podczas jej obrotu o 180. Ramka jest umieszczona
w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B = 1 T prostopadle do linii pola
i wykonuje obrt w czasie 0.1 s.
Wynik zapisz poniej.
321
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
Rys. 24.3. Ilustracja reguy Lenza. Prd indukowany wytwarza pole przeciwne do pola magnesu
przy jego zblianiu, a zgodne z polem magnesu przy jego oddalaniu
Prd I indukowany w obwodzie ma taki kierunek, e pole indukcji Bind przez niego
wytworzone przeciwdziaa zmianom zewntrznego pola B (np. od magnesu). Gdy pole B
narasta to pole Bind jest przeciwne do niego (przeciwdziaajc wzrostowi), natomiast gdy
pole B maleje to pole Bind jest z nim zgodne (kompensujc spadek).
Na rysunku 24.4 pokazany jest kolejny przykad ilustrujcy zjawisko indukcji i regu
Lenza. Obwd w ksztacie prostoktnej ptli jest wycigany z obszaru staego pola
magnetycznego (prostopadego do ptli) ze sta prdkoci v.
322
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
= BS = Bax (24.6)
gdzie a jest szerokoci ramki. Jeeli ta zmiana nastpia w czasie t to zgodnie z prawem
Faradaya wyindukowaa si sia elektromotoryczna
d B dx
= = Ba = Bav (24.7)
dt dt
Bav
I= = (24.8)
R R
24.3 Indukcyjno
24.3.1 Transformator
Powszechnie stosowanym urzdzeniem, w ktrym wykorzystano zjawisko indukcji
elektromagnetycznej jest transformator. W urzdzeniu tym dwie cewki s nawinite na
tym samym rdzeniu (czsto jedna na drugiej). Jedna z tych cewek jest zasilana prdem
przemiennym wytwarzajcym w niej zmienne pole magnetyczne, ktre z kolei wywouje
SEM indukcji w drugiej cewce. Poniewa obie cewki obejmuj te same linie pola B to
zmiana strumienia magnetycznego jest w nich jednakowa. Zgodnie z prawem Faradaya
d B
U 1 = N1 (24.9)
dt
oraz
323
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
d B
U 2 = N2 (24.10)
dt
gdzie N1 jest liczba zwojw w cewce pierwotnej, a N2 liczb zwojw w cewce wtrnej.
Stosunek napi w obu cewkach wynosi zatem
U2 N2
= (24.11)
U 1 N1
Wida, e regulujc ilo zwojw w cewkach moemy zamienia mae napicia na due
i odwrotnie. Ta wygodna metoda zmiany napi jest jednym z powodw, e powszechnie
stosujemy prd przemienny. Ma to due znaczenie przy przesyaniu energii. Generatory
wytwarzaj na og prd o niskim napiciu. Chcc zminimalizowa straty mocy w liniach
przesyowych zamieniamy to niskie napicie na wysokie, a przed odbiornikiem
transformujemy je z powrotem na niskie.
wiczenie 24.2
eby przekona si o celowoci tego dziaania oblicz straty mocy przy przesyaniu prdu
z jednego bloku elektrowni o mocy 20MW lini przesyow o oporze 1 . Obliczenia
wykonaj dla napicia 100 kV (typowe dla dalekich linii przesyowych) oraz dla napicia
15 kV (typowe napicie lokalnych linii przesyowych). Porwnaj uzyskane wartoci. Jaki
procent mocy wytworzonej stanowi straty? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Zauwa, e moc elektrowni jest staa Pelektr. = UI wic gdy zwikszamy
napicie to maleje natenie prdu, a straty s wanie zwizane z ciepem jakie wydziela
si podczas przepywu prdu przez opornik P = I 2 R .
P1 = P2 =
324
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
d B
= N (24.12)
dt
N B = LI (24.13)
Sta proporcjonalnoci L
B
L=N (24.14)
I
d B dI
N =L (24.15)
dt dt
dI
= L (24.16)
dt
Jednostki
Jednostk indukcyjnoci L jest henr (H); 1 H = 1 Vs/A.
Przykad
Jako przykad obliczmy indukcyjno cewki o dugoci l, przekroju poprzecznym S i N
zwojach, przez ktr pynie prd o nateniu I. Strumie magnetyczny przez kady zwj
cewki wynosi = BS . Natomiast pole magnetyczne B wewntrz cewki wytwarzane przez
pyncy przez ni prd, wynosi zgodnie ze wzorem (23.12)
N
B = 0 nI = 0 I (24.17)
l
NS
= 0 I (24.18)
l
325
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
N 2S
L = 0 (24.19)
l
wiczenie 24.3
Jako przykad oblicz indukcyjno cewki o dugoci l = 1 cm i rednicy d = 1 cm majcej
10 zwojw. Takie cewki s stosowane w obwodach wejciowych radioodbiornikw.
Wynik zapisz poniej.
L=
dI
V = L (24.20)
dt
Do pokonania tej rnicy potencjaw przez adunek dq potrzeba jest energia (praca) dW
dI dq
d W = V d q = L dq = Ld I = LI d I (24.21)
dt dt
Energi t (pobran ze rda SEM) adunek przekazuje cewce wic energia cewki wzrasta
o dW. Cakowita energia magnetyczna zgromadzona w cewce podczas narastania prdu od
zera do I0 wynosi wic
I0
1 2
WB = d W = LI d I = LI 0 (24.22)
0
2
326
Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
WB
wB = (24.23)
lS
1 LI 2
wB = (24.24)
2 lS
N 2S
L = 0 (24.25)
l
oraz
N
B = 0 In = 0 I (24.26)
l
1 B2
wB = (24.27)
2 0
327
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
25 Drgania elektromagnetyczne
25.1 Drgania w obwodzie LC
Rozpatrzmy obwd zoony z szeregowo poczonych indukcyjnoci L (cewki)
i pojemnoci C (kondensatora) pokazany na rysunku 25.1. Przyjmijmy, e opr
elektryczny (omowy) obwodu jest rwny zeru (R = 0). Zamy te, e w chwili
pocztkowej na kondensatorze C jest nagromadzony adunek Q0, a prd w obwodzie nie
pynie (rysunek a).W takiej sytuacji energia zawarta w kondensatorze
Q02
WC = (25.1)
2C
LI 2
WL = (25.2)
2
328
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
U L +UC = 0 (25.3)
dI Q
L + =0 (25.4)
dt C
d2 Q Q
L 2
= (25.5)
dt C
Q = Q0 cos t (25.6)
oraz
dQ
I= = Q0 sin t = I 0 sin t (25.7)
dt
1
= (25.8)
LC
dI
U L = L = LI 0 cos t (25.9)
dt
329
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
oraz
Q0
UC = cos t (25.10)
C
1 Q
LI 0 = LQ0 2 = LQ0 = 0 (25.11)
LC C
wiczenie 25.1
Korzystajc ze wzorw (25.1) i (25.2) oraz z podanego rozwizania rwnania drga oblicz
energi jaka jest zgromadzona w dowolnej chwili t w kondensatorze i w cewce
indukcyjnej. Ile wynosi energia cakowita? Wynik zapisz poniej.
1
Wskazwka: Skorzystaj z relacji = .
LC
W=
330
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
U (t ) = U 0 sin t (25.12)
dI Q
L + RI + = U 0 sin t (25.13)
dt C
d2 I dI I
L 2
+R + = U 0 cos t (25.14)
dt dt C
lub
d2 I R d I I U 0
2
+ + = cos t (25.15)
dt L dt LC L
I = I 0 sin( t ) (25.16)
Rnica faz jaka istnieje midzy napiciem i nateniem prdu jest dana rwnaniem
331
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
1
L
C (25.17)
tg =
R
U0
I0 = 2
1 (25.18)
R + L
2
C
2
1
Z = R + L
2
(25.19)
C
peni analogiczn rol jak opr R w prawie Ohma. Wielko Z nazywamy zawad
obwodu .
Zauwamy, e gdy obwd zawiera tylko kondensator i rdo sinusoidalnie zmiennego
napicia to zawada jest rwna
1
Z = XC = (25.20)
C
Z = XL =L (25.21)
332
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
wiczenie 25.2
Oblicz teraz zawad obwodu zoonego z opornika R = 10 , pojemnoci C = 1 pF oraz
indukcyjnoci L = 3 H poczonych szeregowo jeeli ukad jest zasilany z generatora
o czstotliwoci f = 100 MHz. Jaka byaby oporno ukadu gdyby w obwodzie nie
wystpoway reaktancje, a wycznie oporniki omowe o takich samych opornociach?
Wynik zapisz poniej.
Z=
Romowy =
25.3 Rezonans
Drgania adunku, prdu i napicia w obwodzie odbywaj si z czstoci zasilania
(czstoci wymuszajc). Analogicznie jak dla mechanicznych drga wymuszonych
(punkt 12.5) amplituda tych drga zaley od i osiga maksimum dla pewnej
charakterystycznej wartoci tej czstoci. Przypomnijmy, e zjawisko to nazywamy
rezonansem.
Dla maego oporu R czyli dla maego tumienia warunek rezonansu jest speniony gdy
1
= 0 = (25.22)
LC
U0
I0 = (25.23)
R
Widzimy, e natenie prdu w obwodzie jest takie, jak gdyby nie byo w nim ani
pojemnoci ani indukcyjnoci.
wiczenie 25.3
Sprawd samodzielnie ile wynosi w takiej sytuacji zawada obwodu.
Wynik zapisz poniej.
Z=
333
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
U0 1 U L
U C , rez = I 0 X C = = 0 (25.24)
R 0C R C
wiczenie 25.4
Drgania wymuszone w obwodzie mona take wywoa bez wczania bezporedniego
rda SEM w postaci generatora. Przykadem moe by ukad RLC w obwodzie
wejciowym radioodbiornika (telewizora) pokazany na rysunku poniej. Ukad ten jest
zasilany sygnaem z anteny.
UCrez. = UC =
334
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
P(t ) = U (t ) I (t ) (25.25)
ale warto jej zmienia si bo zmienne jest napicie i natenie prdu. Dlatego te
w przypadku prdu zmiennego do obliczenia mocy posuymy si wartociami rednimi.
Zgodnie z naszymi obliczeniami moc w obwodzie RLC w dowolnej chwili t wynosi
__________
1 __________
P = U 0 I 0 ( sin 2 t cos sin 2 t sin ) (25.28)
2
U0I0
P= cos (25.29)
2
Jak widzimy, rednia moc zaley od przesunicia fazowego pomidzy napiciem i prdem.
Na podstawie wzoru (25.17) i korzystajc ze zwizkw midzy funkcjami
trygonometrycznymi tego samego kta mona pokaza, e cos = R Z . Uwzgldniajc,
ponadto e U0 = ZI0 moemy przeksztaci wyraenie na moc redni do postaci
U0I0 ( ZI 0 ) I 0 R I 02 R
P= cos = = (25.30)
2 2 Z 2
335
Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
Definicja
I0
I sk = (25.31)
2
Definicja
U0
U sk = (25.32)
2
wiczenie 25.5
Mierniki prdu zmiennego takie jak amperomierze i woltomierze odczytuj wanie
wartoci skuteczne. Warto napicia 230 V w naszej sieci domowej to warto skuteczna.
Jaka jest warto maksymaln tego napicia? Wynik zapisz poniej.
U0 =
________ __________
I 02 R
PR = I 2 (t ) R = I 02 sin 2 t R = (25.33)
2
336
Modu VIII Rwnania Maxwella
26 Rwnania Maxwella
26.1 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego
Przypomnijmy, e analogicznie jak strumie pola elektrycznego E, strumie pola
magnetycznego B przez powierzchni S jest dany oglnym wzorem
B = B d S (26.1)
S
Rys. 26.1. Linie pola B przechodzce przez zamknite powierzchnie Gaussa (linie przerywane)
Ten oglny zwizek znany jako prawo Gaussa dla pola magnetycznego.
Wynik ten wie si z faktem, e nie udao si zaobserwowa w przyrodzie (pomimo wielu
stara) adunkw magnetycznych (pojedynczych biegunw) analogicznych do adunkw
elektrycznych.
337
Modu VIII Rwnania Maxwella
Rys. 26.2. Linie pola elektrycznego wytworzonego przez malejce pole magnetyczne
338
Modu VIII Rwnania Maxwella
Indukowane pole elektryczne nazywamy (ze wzgldu na ksztat linii) wirowym polem
elektrycznym .
Natenia koowego pola elektrycznego pokazanego na rysunku 26.2 jest zgodnie
z rwnaniem (19.7) zwizane z indukowan si elektromotoryczna relacj
= Edl (26.3)
gdzie cakowanie odbywa si po drodze, na ktrej dziaa sia to jest wzdu linii pola
elektrycznego.
W polu elektrycznym pokazanym na rysunku 26.2 adunki elektryczne poruszaj si po
torach koowych wic rwnanie (26.3) przyjmuje posta = E 2 r
Korzystajc z rwnania (26.3) moemy zapisa uoglnione prawo indukcji Faradaya
w postaci
dB
E d l (= ) = dt
(26.4)
Rys. 26.3. Pole magnetyczne B wytworzone przez zmienne pole elektryczne E pomidzy
okadkami kondensatora
339
Modu VIII Rwnania Maxwella
W stanie ustalonym pole elektryczne w kondensatorze jest stae. Natomiast gdy adujemy
lub rozadowujemy kondensator to do okadek dopywa (lub z nich ubywa) adunek
i w konsekwencji zmienia si pole elektryczne E w kondensatorze.
Dowiadczenie pokazuje, e pomidzy okadkami kondensatora powstaje pole
magnetyczne wytworzone przez zmieniajce si pole elektryczne. Linie pola, pokazane na
rysunku 26.3, maj ksztat okrgw tak jak linie pola wok przewodnika z prdem.
Pole magnetyczne jest wytwarzane w kondensatorze tylko podczas jego adowania lub
rozadowania. Tak wic pole magnetyczne moe by wytwarzane zarwno przez przepyw
prdu (prawo Ampre'a) jak i przez zmienne pole elektryczne.
Na tej podstawie Maxwell uoglni prawo Ampre'a do postaci
dE
Bdl =
0 0
dt
+ 0 I (26.5)
Q
E = (26.6)
0
dE 1 dQ I
= = (26.7)
dt 0 dt 0
Bdl = 0 I (26.8)
d E
Bdl = 0 0
dt
(26.9)
340
Modu VIII Rwnania Maxwella
341
Modu VIII Fale elektromagnetyczne
27 Fale elektromagnetyczne
27.1 Widmo fal elektromagnetycznych
Maxwell nie tylko poczy w jedn cao podstawowe rwnania opisujce zjawiska
elektromagnetyczne, ale wycign z tych rwna szereg wnioskw o znaczeniu
fundamentalnym.
Z rwna wicych ze sob pola elektryczne i magnetyczne
dB
E d l (= ) = dt
(27.1)
oraz
d E
Bdl = 0 0
dt
+ 0 I (27.2)
1 m
c= = 2.9979 108 (27.3)
0 0 s
342
Modu VIII Fale elektromagnetyczne
E0
c= (27.4)
B0
Znany nam obecnie zakres widma fal elektromagnetycznych przedstawia rysunek 27.2.
Wszystkie wymienione fale s falami elektromagnetycznymi i rozchodz si w prni
z prdkoci c. Rni si natomiast czstotliwoci (dugoci) fal. Przedstawiony podzia
wie si z zastosowaniem okrelonych fal lub sposobem ich wytwarzania.
Poszczeglne zakresy dugoci fal zachodz na siebie, ich granice nie s cile okrelone.
2y 1 2y
= (27.5)
x2 v 2 t 2
2 Bz 1 2 Bz
= (27.6)
x2 c2 t 2
343
Modu VIII Fale elektromagnetyczne
2Ey 1 2Ey
= 2 (27.7)
x2 c t2
344
Modu VIII Fale elektromagnetyczne
Typ transmisji czyli rozkad pl (typ fali) w falowodzie zaley od jego rozmiarw.
Zwrmy uwag, e rozkad pl nie musi by sinusoidalnie zmienny.
Elektromagnetyczna linia transmisyjna moe by zakoczona w sposb umoliwiajcy
wypromieniowanie energii elektromagnetycznej do otaczajcej przestrzeni. Przykadem
takiego zakoczenia jest antena dipolowa umieszczona na kocu kabla koncentrycznego
pokazana na rysunku 27.5.
345
Modu VIII Fale elektromagnetyczne
Zwrmy uwag na jeszcze jedn bardzo istotn cech fal elektromagnetycznych. Fale
elektromagnetyczne mog rozchodzi si w prni w przeciwiestwie do fal
mechanicznych, na przykad fal akustycznych, ktre wymagaj orodka materialnego.
Prdko fal elektromagnetycznych w prni jest dana wzorem
c = v (27.8)
lub
E0
c= = (27.9)
k B0
1
S= EB (27.10)
0
346
Modu VIII Fale elektromagnetyczne
Przykad
Na zakoczenie rozpatrzmy radiostacj o mocy P0 = 30 kW wysyajc fale izotropowo
(jednakowo w kadym kierunku). Obliczmy jakie natenie sygnau (moc na jednostk
powierzchni) odbieramy w odlegoci r = 10 km od nadajnika i jaka jest amplituda pola
elektrycznego i pola magnetycznego docierajcej fali elektromagnetycznej.
Poniewa moc emitowana jest we wszystkich kierunkach to znaczy jest rwnomiernie
rozoona na powierzchni sfery wic rednia warto wektora Poyntinga w odlegoci r od
rda ma warto
P0
S= (27.11)
4r 2
1 1
S= EB = E2 (27.12)
0 0c
P0 1 E02
S= = (27.13)
4r 2 0 c 2
na tej podstawie
1 0 cP0
E0 = (27.14)
r 2
E0
B0 = (27.15)
c
Ten rozdzia koczy modu smy; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
347
Modu VIII - Podsumowanie
Podsumowanie
Z prawa Faradaya wynika, sia elektromotoryczna indukcji zaley od szybko zmian
d
strumienia magnetycznego = B . Prd indukcyjny obserwujemy gdy rdo pola
dt
magnetycznego porusza si wzgldem nieruchomej ptli (obwodu), ale rwnie gdy
przewd w ksztacie ptli porusza si w obszarze pola magnetycznego
Regua Lenza stwierdza, e prd indukowany ma taki kierunek, e wytwarzany przez
niego wasny strumie magnetyczny przeciwdziaa zmianom strumienia, ktre go
wywoay.
W transformatorze stosunek napicia w uzwojeniu pierwotnym do napicia
U N
w uzwojeniu wtrnym jest rwny stosunkowi liczby zwojw 2 = 2 .
U 1 N1
dI
Sia elektromotoryczna samoindukcji jest rwna = L , gdzie L jest
dt
wspczynnikiem indukcji wasnej.
1 B2
Gsto energii zgromadzonej w polu magnetycznym o indukcji B wynosi .
2 0
W obwodzie LC adunek, natenie prdu i napicie oscyluj sinusoidalnie
1
z czstotliwoci = .
LC
W obwodzie szeregowym RLC zasilanym sinusoidalnie zmiennym napiciem
V0
V (t ) = V0 sin t pynie prd I = I 0 sin( t ) o amplitudzie I 0 =
2
1
R 2 + L
C
1
L
C
i przesuniciu fazowym tg = . Staa proporcjonalnoci Z pomidzy V0 i I0
R
2
1
nosi nazw zawady obwodu Z = R 2 + L .
C
V0 I 0 I 2R
rednia moc wydzielona w obwodzie wynosi P = cos = 0 . Caa moc
2 2
wydziela si na oporze R, na kondensatorze i cewce nie ma strat mocy.
1
Prdko fal elektromagnetycznych w prni jest dana wyraeniem c =
0 0
Rwnanie falowe dla fali elektromagnetycznej rozchodzcej si wzdu osi x ma posta
2 Bz 1 2 Bz 2Ey 1 2Ey
= lub (dla pola E) = 2 . Pola E i B s do siebie
x2 c2 t 2 x2 c t2
prostopade.
Szybko przepywu energii paskiej fali elektromagnetycznej opisujemy wektorem
1
Poyntinga S = EB.
0
348
Modu VIII - Podsumowanie
Prawo Rwnanie
1 prawo Gaussa dla elektrycznoci E d S = Q 0
2 prawo Gaussa dla magnetyzmu Bd S = 0
dB
3 uoglnione prawo Faradaya E d l (= ) = dt
d E
4 uoglnione prawo Ampre'a Bdl =
0 0
dt
+ 0 I
349
Modu VIII - Materiay dodatkowe
Obwd RC
Na rysunku poniej pokazany jest obwd zoony z opornika R, pojemnoci C
i idealnego (bez oporu wewntrznego) rda napicia (SEM) .
Obwd RC
Celem naadowania kondensatora zamykamy wycznik do pozycji (a). Prd jaki popynie
w obwodzie RC obliczamy korzystajc z prawa Kirchoffa, zgodnie z ktrym
= U R +UC (VIII.1.1)
lub
Q
= IR + (VIII.1.2)
C
dQ Q
= R+ (VIII.1.3)
dt C
Q = C (1 e t / RC ) (VIII.1.4)
dQ t / RC
I= = e (VIII.1.5)
dt R
350
Modu VIII - Materiay dodatkowe
U R +UC = 0 (VIII.1.6)
lub
Q
IR + =0 (VIII.1.7)
C
dQ Q
R+ =0 (VIII.1.8)
dt C
Q = Q0 e t / RC (VIII.1.9)
dQ Q
I= = 0 e t / RC (VIII.1.10)
dt RC
351
Modu VIII - Materiay dodatkowe
Obwd RL
Analogicznie, jak w obwodzie RC, opnienie w narastaniu i zanikaniu prdu
obserwuje si w obwodzie RL (rysunek) przy wczaniu lub wyczaniu rda SEM.
Obwd RL
= U R U L (VIII.1.11)
lub
dI
= IR + L (VIII.1.12)
dt
I= (1 e Rt / L ) (VIII.1.13)
R
U R = IR = (1 e Rt / L ) (VIII.1.14)
dI
U L = L = e Rt / L (VIII.1.15)
dt
352
Modu VIII - Materiay dodatkowe
dI
IR + L =0 (VIII.1.16)
dt
I= e Rt / L (VIII.1.17)
R
U = U R +UC +U L (VIII.2.1)
U = RI 0 sin( t ) X C I 0 sin( t + 2) +
(VIII.2.2)
+ X L I 0 sin( t 2)
lub
U
= R sin( t ) + ( X L X C ) cos( t ) (VIII.2.4)
I0
353
Modu VIII - Materiay dodatkowe
1U R (X XC )
= sin( t ) + L cos( t ) (VIII.2.5)
Z I0 Z Z
Zgodnie z rysunkiem
R
= cos (VIII.2.6)
Z
oraz
(X L X C )
= sin (VIII.2.7)
Z
1U
= cos sin( t ) + sin cos( t ) = sin t (VIII.2.8)
Z I0
U = ZI 0 sin t (VIII.2.9)
354
Modu VIII - Materiay dodatkowe
dE
Bdl = 0 0
dt
+ 0 I (VIII.3.1)
Bdl = 0 (I P + I ) (VIII.3.2)
EdS =Q 0 (VIII.4.1)
Edl = 0 (VIII.4.2)
opisuj prawa elektrostatyki. Z pierwszego rwnania wynika prawo Coulomba, ktre jest
suszne tylko w przypadku statycznym bo nie opisuje oddziaywania pomidzy adunkami
w ruchu.
Rwnanie (VIII.4.2) pokazuje, e gdy nie wystpuje zmienny (w czasie) strumie
magnetyczny, to praca pola E wzdu dowolnej zamknitej drogi jest rwna zeru - pole
elektrostatyczne jest polem zachowawczym i do jego opisu moemy posuy si pojciem
potencjau.
dB
E d l (= ) = dt
(VIII.4.3)
i pole E nie jest polem zachowawczym - nie moemy go opisa za pomoc potencjau.
355
Modu VIII - Materiay dodatkowe
Bd S = 0 (VIII.4.4)
Bdl = 0 I (VIII.4.5)
Pierwsze z tych rwna (VIII.4.4) mwi, e nie istniej adunki magnetyczne (pojedyncze
bieguny) analogiczne do adunkw elektrycznych. Natomiast rwnanie (VIII.4.5)
pokazuje, e rdem pola magnetostatycznego s stae prdy elektryczne.
d E
Bdl =
0 0
dt
+ 0 I (VIII.4.6)
356
Modu VIII - Rozwizania wicze
wiczenie 24.1
Dane: d =5 cm, N = 100 zwojw, 1 = 0, 2 = 180, B = 1 T, t = 0.1 s.
B
=
t
B
= N
t
B = 2 1 = BS (cos 2 cos 1 )
B Bd 2 (cos 2 cos 1 )
= = N
t t
gdzie uwzgldniono, e S = d 2.
Ostatecznie po podstawieniu danych otrzymujemy = 5 V.
wiczenie 24.2
Dane: Pelektr. = 20MW, R = 1 , U1 = 100 kV, U2 = 15 kV.
Straty energii s zwizane z ciepem jakie wydziela si podczas przepywu prdu przez
opornik (lini przesyow)
P = I 2R
Pelektr . = UI
357
Modu VIII - Rozwizania wicze
2
P
P = elektr . R
U
wiczenie 24.3
Dane: l = 1 cm, d = 1 cm, N = 10, 0 = 4107 Tm/A.
2
d
2 N 2
N S 2
L = 0 = 0
l l
wiczenie 25.1
Energi jaka jest zgromadzona w dowolnej chwili t w kondensatorze obliczmy ze wzoru
Q 2 Q02 cos 2 t
WC = =
2C 2C
LI 2 LI 02 sin t
WL = =
2 2
1 Q 1
Korzystajc z zalenoci (25.11) LI 0 = LQ0 2 = LQ0 = 0 oraz =
LC C LC
moemy przeksztaci powysze rwnanie do postaci
LI 02 cos 2 t LI 02 sin 2 t LI 02
W = WC + WL = + =
2 2 2
358
Modu VIII - Rozwizania wicze
wiczenie 25.2
Dane: R = 10 , L = 3 H = 3106 H, C = 1pF = 11012 F, f = 100 MHz = 1108 Hz.
1
gdzie X C = oraz X L = L .
C
Podstawiajc dane i uwzgldniajc, e = 2f otrzymujemy XL = 1885 , XC = 1591
oraz Z = 294 .
Gdyby w obwodzie nie wystpoway reaktancje, a wycznie oporniki omowe o takich
samych opornociach to opr zastpczy (wypadkowy) byby sum tych opornoci rwn
Romowy = 3486 .
wiczenie 25.3
1
W warunkach rezonansu = 0 = .
LC
2
1
Podstawiajc t warto do wyraenia na zawad Z = R + L
2
otrzymujemy
C
Z=R
Zawada w warunkach rezonansu (i przy maym tumieniu) jest rwna oporowi omowemu
obwodu.
wiczenie 25.4
Dane: R = 10 , L = 1 H = 1106 H, U0 = 100 V = 1104 V, f1 = 101 MHz = 1108 Hz,
f2 = 96 MHz = 9.6107 Hz.
1
= 0 =
LC
Uwzgldniajc, e = 2f otrzymujemy
1
C=
4f 2 L
U0 1 U L
U C , rez = I 0 X C = = 0
R 0C R C
359
Modu VIII - Rozwizania wicze
U0 1 U 1
UC = I0 X C = = 0
Z C Z 2 f C
2
1
gdzie zawada Z = R + L
2
C
Podstawiajc dane i uwzgldniajc, e = 2f otrzymujemy dla czstotliwoci f2 napicie
UC = 9.62104 V = 0.96 mV. Niewielkie odstpstwo od rezonansu (zmiana czstotliwoci
o okoo 5%) spowodowao spadek sygnau wyjciowego o rzd wielkoci.
wiczenie 25.5
Dane: Usk = 230 V.
U0
Warto skuteczna napicia jest dana wyraeniem U sk = .
2
Std warto maksymalna napicia U 0 = U sk 2 = 325 V.
360
Modu VIII - Test kontrolny
Test VIII
1. Jaka sia elektromotoryczna indukuje si w metalowym prcie o dugoci l = 20 cm,
jeeli przewodnik ten obraca si w polu magnetycznym o indukcji B = 0.5 T,
w paszczynie prostopadej do kierunku pola magnetycznego wok osi przechodzcej
przez koniec prta. Prt wykonuje 60 obrotw w cigu sekundy.
2. W cewce o wspczynniku samoindukcji L = 0.1 H natenie prdu maleje jednostajnie
od wartoci I = 0.5 A do zera w czasie 0.01 s. Jaka sia elektromotoryczna indukcji
powstaje podczas wyczania prdu?
3. W koowej ptli o rednicy 10 cm pynie prd 100 A. Jaka jest gsto energii
w rodku tej ptli?
4. Transformator osiedlowy dostarcza rednio 100 kW mocy przy napiciu skutecznym
220 V. Napicie skuteczne po stronie pierwotnej transformatora wynosi 10 kV. Jaki
jest stosunek zwojw N1/N2 w transformatorze i jaki jest wypadkowy opr obcienia
w uzwojeniu wtrnym? Zakadamy, e transformator jest idealny, a obcienie czysto
opornociowe.
5. Obwd drgajcy skada si z kondensatora o pojemnoci C = 1 pF oraz cewki
o wspczynniku samoindukcji L = 1 H. Jaki jest okres, czstotliwo i czsto
oscylacji w obwodzie? Jaka jest dugo fali elektromagnetycznej
wypromieniowywanej przez ten obwd i z jakiego pasma pochodzi?
6. Obwd skada si z poczonych szeregowo oporu R = 10 , cewki o wspczynniku
samoindukcji L = 1 H i kondensatora o pojemnoci C = 10 F. Przy jakiej czstoci
napicia zasilajcego wystpi rezonans, a przy jakiej prd w obwodzie wyniesie
poow wartoci maksymalnej?
7. Napicie skuteczne w obwodzie prdu zmiennego o czstotliwoci f = 50 Hz wynosi
220 V. Natenie skuteczne I = 1 A, a moc rednia P = 110 W. Jakie jest przesunicie
w fazie pomidzy prdem i napiciem w tym obwodzie?
8. Przedstaw rwnania Maxwella w postaci uoglnionej. Omw fakty dowiadczalne
zwizane z tymi prawami.
9. W jakim zakresie widma promieniowania elektromagnetycznego le fale
o dugociach 1m, 1cm, 0.5 m, 1010 m?
361
MODU IX
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
wiczenie 28.1
Sprbuj poda zakres dugoci fal jaki obejmuje wiato widzialne. Jakim barwom
odpowiadaj rne dugoci fal z tego zakresu?
Maksimum czuoci oka ludzkiego przypada dla barwy zielono-tej dla = 550 nm.
363
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
l1
l = ct = c = nl1 (28.1)
v
gdzie
c
n= (28.2)
v
W nagwku powyszej tabeli podano dla jakiej fali zostay wyznaczone wspczynniki
zaamania. Jest to wana informacja bo, jak pokazuje dowiadczenie, prdko fali
przechodzcej przez orodek zaley od czstotliwoci wiata. Zjawisko to nazywamy
dyspersj wiata . Dla wikszoci materiaw obserwujemy, e wraz ze wzrostem
czstotliwoci fali wietlnej maleje jej prdko czyli ronie wspczynnik zaamania (rys.
28.2).
364
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
Na rysunku pokazana jest te dyspersja wiata; promie niebieski jest bardziej zaamany
ni czerwony. wiato biae, zoone z fal o wszystkich dugociach z zakresu widzialnego,
ulego rozszczepieniu to jest rozdzieleniu na barwy skadowe. Na rysunku pokazano
promienie wietlne tylko dla dwu skrajnych barw niebieskiej i czerwonej.
Rys. 28.2. Odbicie i zaamanie wiata biaego na granicy dwch orodkw (n2 > n1)
sin n 2
= = n 2,1 (28.3)
sin n1
lub
sin n2 v1
= = (28.4)
sin n1 v 2
365
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
wiczenie 28.2
Sprbuj teraz przeledzi bieg promienia wietlnego padajcego pod katem na
umieszczon w powietrzu prostopadocienn szklan pytk wykonan ze szka
o wspczynniku zaamania n tak jak pokazano na rysunku poniej. Korzystajc z prawa
zaamania oblicz kt pod jakim promie opuszcza pytk. Wynik zapisz poniej.
wiczenie 28.3
Podobnie jak w poprzednim wiczeniu, promie wiata zaamuje si dwukrotnie tym
razem przechodzcy przez rwnoboczny pryzmat, pokazany na rysunku obok. Promie
biegnie pocztkowo rwnolegle do podstawy pryzmatu, a opuszcza go pod katem .
Oblicz ten kt wiedzc, e pryzmat jest wykonany z materiau o wspczynniku zaamania
n = 1.5. Wynik zapisz poniej.
366
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
28.2.3 Soczewki
Soczewkami nazywamy ciaa przeroczyste ograniczone dwoma powierzchniami
o promieniach krzywizn R1 i R2.
Nasze rozwaania wasnoci optycznych soczewek ograniczymy do soczewek cienkich
to znaczy takich, ktrych grubo jest znacznie mniejsza od promieni krzywizn R1 i R2
powierzchni ograniczajcych soczewk. Ponadto zakadamy, e promienie wietlne
padajce na soczewk tworz mae kty z osi soczewki to jest prost przechodzca przez
rodki krzywizn obu powierzchni. Takie promienie (prawie prostopade do powierzchni
soczewki) lece w pobliu osi soczewki nazywamy promieniami trzyosiowymi .
Z wyjtkiem promienia biegncego wzdu osi soczewki, kady promie przechodzcy
przez soczewk ulega dwukrotnemu zaamaniu na obu powierzchniach soczewki.
Jeeli przy przejciu przez soczewk promienie rwnolege do osi soczewki zostaj
odchylone w stron tej osi to soczewk nazywamy skupiajc , a jeeli odchylaj si od
osi, soczewka jest rozpraszajca . Soczewka skupiajca odchyla promienie rwnolege
w taki sposb, e s one skupiane w punkcie F, w odlegoci f od soczewki. Punkt F nosi
nazw ogniska , a odlego f nazywamy ogniskow soczewki .
Na rysunku 28.3 pokazany jest sposb wyznaczania pooenia obrazu przedmiotu
rozcigego (strzaki). W celu jego wyznaczenia rysujemy promie rwnolegy do osi
soczewki. Promie ten po przejciu przez soczewk przechodzi przez ognisko F. Drugi
promie przechodzi przez rodek soczewki i nie zmienia swojego kierunku. Jeeli obraz
powstaje w wyniku przecicia si tych promieni, to taki obraz nazywamy rzeczywistym
(rysunek 28.3a). Natomiast gdy promienie po przejciu przez soczewk s rozbiene to
obraz otrzymujemy z przecicia si promieni przeduonych i taki obraz nazywamy
pozornym (rysunek 26.3 b).
1 n 1 1
= 1 + (28.6)
f no R1 R2
367
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
1 1 1
+ = (28.7)
x y f
h' y
P= = (28.8)
h x
Jednostki
Jednostk zdolnoci zbierajcej soczewki jest dioptria (D); 1 D = 1/m.
Dla ukadu blisko siebie lecych soczewek ich zdolnoci skupiajce dodaj si
D = D1 + D2 (28.9)
Wszystkie powyej podane zwizki s prawdziwe dla cienkich soczewek i dla promieni
przyosiowych.
Tymczasem dla soczewek w rzeczywistych ukadach optycznych mamy do czynienia
z aberracjami to jest ze zjawiskami znieksztacajcymi obrazy i pogarszajcymi ich
ostro.
Przykadem takiego zjawiska jest aberracja sferyczna . Polega ona na tym, e w miar
oddalania si od osi zwierciada promienie zaczynaj odchyla si od ogniska. W ten
sposb zamiast otrzyma obraz punktowy (jak dla promieni przyosiowych) otrzymujemy
obraz rozcigy (plamk). Inn wad soczewek jest aberracja chromatyczna . Jest ona
zwizana ze zjawiskiem dyspersji. wiato o rnych barwach (rnych czstotliwociach)
ma rne prdkoci, wic i rne wspczynniki zaamania w szkle, z ktrego zrobiono
soczewk. W konsekwencji rne barwy s rnie ogniskowane i obraz biaego punktu jest
barwny.
Te jak i jeszcze inne wady soczewek mona korygowa stosujc zestawy soczewek oraz
wykonujc soczewki o odpowiednich krzywiznach i z materiau o odpowiednim
wspczynniku zaamania.
368
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
Widzimy, e wiato padajce na szczelin ulega ugiciu. Wizka staje si rozbiena i nie
moemy wydzieli z niej pojedynczego promienia metod zmniejszania szerokoci
szczeliny tym bardziej, e ugicie staje si coraz bardziej wyrane gdy szczelina staje si
coraz wsza (a/ 0). W tym zjawisku ujawnia si falowa natura wiata . To ugicie
jest charakterystyczne dla wszystkich rodzajw fal. Dziki temu moemy np. sysze
rozmow (fale gosowe) znajdujc si za zaomem muru. Ugicie fal na szczelinie (albo na
przeszkodzie) wynika z zasady Huygensa.
Jako przykad przeledmy jak za pomoc elementarnych fal Huygensa mona przedstawi
rozchodzenie si fali paskiej w prni.
369
Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
Na rysunku 28.5 widzimy czoo fali paskiej rozchodzcej si w prni. Fala na rysunku
biegnie w stron praw. Zgodnie z zasad Huygensa kilka dowolnie wybranych punktw
na tej powierzchni traktujemy jako rda fal kulistych. Poniewa fala w prni rozchodzi
si z prdkoci c to po czasie t promienie tych kul bd rwne ct. Powierzchnia styczna
do tych kul po czasie t jest now powierzchni falow. Oczywicie powierzchnia falowa
fali paskiej jest paszczyzn rozchodzc si z prdkoci c.
370
Modu IX - Interferencja
29 Interferencja
29.1 Dowiadczenie Younga
W rozdziale dotyczcym fal w orodkach sprystych omawialimy nakadanie si
(interferencj) fal. Dowiadczenie wykonane, przez Younga (w 1801 r.) wykazao istnienie
takiej interferencji dla wiata. By to pierwszy eksperyment wskazujcy na falowy
charakter wiata.
W swoim dowiadczeniu, Young owietli wiatem sonecznym ekran, w ktrym by
zrobiony may otwr S0. Przechodzce wiato padao nastpnie na drugi ekran z dwoma
szczelinami S1 i S2 i dalej rozchodziy si dwie, nakadajce si na siebie fale kuliste tak
jak na rysunku 29.1.
Warunki stosowalnoci optyki geometrycznej nie s spenione i na szczelinach nastpuje
ugicie fal. Mamy do czynienia z optyk falow.
Jeeli umiecimy ekran w jakimkolwiek miejscu, tak aby przecina on nakadajce si
na siebie fale to moemy oczekiwa pojawienia si na nim miejsc ciemnych i jasnych
nastpujcych po sobie kolejno w zalenoci od wyniku nakadania si fal (rysunek 29.1).
Miejsca ciemne powstaj w wyniku wygaszania si interferujcych fal, a jasne w wyniku
ich wzajemnego wzmocnienia. Obserwujemy tak zwane prki interferencyjne (rysunek
29.1).
371
Modu IX - Interferencja
Linia S2B zostaa poprowadzona tak, aby PS2 = PB. Zwrci uwag, e dla przejrzystoci
na rysunku nie zachowano proporcji d/D. Naprawd d << D i wtedy kt S1S2B jest rwny
z du dokadnoci.
Oba promienie wychodzce ze szczelin S1 i S2 s zgodne w fazie, gdy pochodz z tego
samego czoa fali paskiej. Jednak drogi, po ktrych docieraj do punktu P s rne wic
i ich fazy w punkcie P mog by rne. Odcinki PB i PS2 s identyczne (tak to
skonstruowalimy) wic o rnicy faz decyduje rnica drg optycznych tj. odcinek S1B.
Aby w punkcie P wystpio maksimum natenia wiata, odcinek S1B musi zawiera
cakowit liczb dugoci fal. Jest tak dlatego, e po przebyciu odcinka rwnego faza fali
powtarza si wic po przebyciu drogi rwnej m (m - liczba cakowita) fala ma faz tak
jak na pocztku tej drogi. Odcinek S1B nie wpywa na rnic faz, a poniewa fale byy
zgodne w rdle wic bd zgodne w fazie w punkcie P.
Warunek na maksimum moemy zatem zapisa w postaci
S1 B = m , m = 0, 1, 2,..... (29.1)
372
Modu IX - Interferencja
1
S1 B = m + , m = 0, 1, 2,..... (29.3)
2
czyli
1
d sin = m + , m = 1, 2, ..... (minima) (29.4)
2
lub inaczej
d sin = (2m + 1) , m = 1, 2,..... (minima) (29.5)
2
Przykad
Jako przykad rozpatrzmy dwie szczeliny odlege od siebie o 1 mm owietlono tym
wiatem sodu o dugoci = 589 nm. Obliczymy odlego midzy ssiednimi prkami
interferencyjnymi obserwowanymi na ekranie umieszczonym w odlegoci 1 m od
szczelin.
Najpierw sprawdzamy pooenie ktowe pierwszego maksimum. Dla m = 1 ze wzoru
(29.2) otrzymujemy
d sin = (29.6)
skd
589 10 9 m
sin = d = = 0.000589 (29.7)
10 -3 m
co daje 0.03.
Dla tak maych ktw dobrym przyblieniem jest
sin tg (29.8)
D
ym = m (29.9)
d
373
Modu IX - Interferencja
D
y m+1 = (m + 1) (29.10)
d
D (589 10 9 m)(1m)
y = y m +1 y m = = = 0.589 mm (29.11)
d 10 3 m
Jeeli jest mae to odlego midzy prkami nie zaley od m, prki s rozmieszczone
na ekranie rwnomiernie. Jeeli natomiast mamy fale o rnych dugociach to powstan
oddzielne ukady prkw (dla kadej z dugoci fal) o rnym odstpie midzy prkami.
wiczenie 29.1
Rozpatrzmy ukad dwch punktowych szczelin, odlegych od siebie o 2 mm, owietlony
wiatem biaym. Oblicz jak oddalone od siebie s prki odpowiadajce pierwszemu
maksimum dla wiata czerwonego ( = 700 nm) i fioletowego ( = 400 nm) tj. skrajnych
dugoci fal w widmie wiata biaego. Prki s obserwowane na ekranie odlegym o 1 m
od szczeliny. Wynik zapisz poniej.
Rsz =
Rr =
d sin
= (29.12)
m
374
Modu IX - Interferencja
e warunkiem stabilnoci obrazu jest stao w czasie rnicy faz fal wychodzcych ze
rde S1 i S2. Mwimy, e te rda s koherentne czyli spjne .
Jeeli szczeliny S1 i S2 zastpimy przez dwa niezalene rda fal (np. arwki) to nie
otrzymamy prkw interferencyjnych, ekran bdzie owietlony prawie rwnomiernie.
Interpretujemy to w ten sposb, e rnica faz dla fal pochodzcych z niezalenych rde
zmienia si w czasie w sposb nieuporzdkowany. W jednej chwili s spenione warunki
dla maksimum za moment warunki porednie, a jeszcze za chwil warunki dla minimum.
I tak dla kadego punktu na ekranie wypadkowe natenie wiata jest sum nate od
poszczeglnych rde. Mwimy, e te rda s niespjne, niekoherentne.
E1 = E0 sin t (29.13)
oraz
E 2 = E0 sin( t + ) (29.14)
E = E1 + E 2 (29.15)
375
Modu IX - Interferencja
E = E0 sin t + E0 sin( t + ) = 2 E0 cos sin t + (29.16)
2 2
lub
E = E sin( t + ) (29.17)
I ~ E2 (29.18)
2
I E
= (29.19)
I 0 E0
czyli
d sin
= (29.22)
2
skd
2
= (d sin ) (29.23)
d
= = sin (29.24)
2
376
Modu IX - Interferencja
377
Modu IX - Interferencja
n = (29.25)
n
Chcemy teraz uwzgldni oba czynniki to jest rnice drg optycznych oraz zmiany
fazy przy odbiciu. Dla dwch promieni pokazanych na rysunku 29.4 warunek na
maksimum ma wic posta
n
2d = m n + , m = 0, 1, 2,..... (29.26)
2
Czynnik n/2 opisuje zmian fazy przy odbiciu (od grnej powierzchni) bo zmiana fazy
o 180 () jest rwnowana, zgodnie z rwnaniem (29.21), rnicy drg rwnej poowie
dugoci fali. Poniewa n = /n otrzymujemy ostatecznie
1
2dn = m + , m = 0, 1, 2, .....(maksima) (29.27)
2
wiczenie 29.2
Rozpatrzmy teraz bak mydlan (n = 1.33) o gruboci 320 nm znajdujca si
w powietrzu. Napisz poniej, jaki kolor ma wiato odbite, gdy baka jest owietlona
378
Modu IX - Interferencja
379
Modu IX - Interferencja
Rys. 29.6. Rozkad natenia wiata uzyskany dla siatki dyfrakcyjnej o N = 5 szczelinach
Wzr ten jest identyczny jak rwnanie (29.2) opisujce pooenie ktowe maksimw
interferencyjnych dla dwch szczelin. Tym razem jednak cise okrelenie pooenia
maksimw interferencyjnych jest atwiejsze ze wzgldu na ich wiksze natenie
i mniejsz szeroko.
W miar wzrostu liczby szczelin siatki maksima gwne staj si coraz wsze,
a maksima wtrne zanikaj i dlatego w praktyce stosuje si siatki dyfrakcyjne zawierajce
nawet kilka tysicy szczelin, w ktrych odlego midzy szczelinami jest rzdy
tysicznych czci milimetra. Natenie maksimw gwnych ma warto I = I 0 N 2 czyli
N 2 razy wiksze ni dla pojedynczego rda.
Przykad
Jako przykad rozpatrzmy siatk dyfrakcyjn, ktra ma 4000 naci na 1 cm. Pada na ni
prostopadle wiato te z lampy sodowej (stosowanej w owietleniu ulic). W wietle tym
wystpuj dwie fale o dugociach 589.00 i 589.59 nm. Obliczmy odlego ktow
pomidzy maksimami pierwszego rzdu dla tych linii.
Pooenie ktowe maksimum pierwszego rzdu otrzymujemy z warunku (29.29) dla m = 1
sin = (29.30)
d
380
Modu IX - Interferencja
Wykonujemy teraz obliczenia kta kolejno dla obu dugoci fal, a nastpnie obliczamy
ich rnic. Otrzymujemy kolejno = 13.6270 (dla = 589.00 nm) i , = 13.6409 (dla
= 589.59 nm).
Std
= 0.0139
wiczenie 29.3
Oce czy ta odlego ktowa jest wystarczajca, eby rozrni te dwie linie na ekranie
odlegym o D = 1 m od siatki? W jakiej odlegoci D' trzeba ustawi ekran, eby odlego
midzy tymi prkami wyniosa y' = 1mm? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Pooenie y linii na ekranie moemy obliczy ze zwizku tg = y/D.
y =
D' =
Definicja
R= (29.31)
gdzie jest redni dugoci fali dwch linii ledwie rozrnialnych, a rnic dugoci
fal miedzy nimi. Wida, e im mniejsza tym lepsza zdolno rozdzielcza.
381
Modu IX - Dyfrakcja
30 Dyfrakcja
30.1 Wstp
W dowiadczeniu Younga i dowiadczeniu z siatk dyfrakcyjn mamy do czynienia
z interferencj fal ugitych na dwch i wielu szczelinach (przeszkodach). Dowiadczenia
te stanowi wic dowd nie tylko interferencji, ale take dyfrakcji czyli ugicia wiata .
O zjawisku ugicia promieni wietlnych przechodzcych w pobliu przeszkody (np. brzeg
szczeliny) mwilimy ju w poprzednim rozdziale podajc jakociowe wyjanienie tego
zjawiska w oparciu o zasad Huygensa.
Na rysunku 30.1a pokazano na czym polega dyfrakcja. Fala ze rda S przechodzi przez
otwr w przesonie i pada na ekran. Natenie w punkcie P na ekranie mona obliczy
dodajc do siebie wszystkie zaburzenia falowe (wektory pola elektrycznego E) docierajce
z rnych punktw szczeliny. Nie jest to atwe bo te elementarne fale maj rne
amplitudy i fazy. Wynika to z tego e:
Elementarne rda Huygensa (punkty w szczelinie) s w rnych odlegociach od
punktu P na ekranie.
wiato opuszcza te punkty pod rnymi ktami.
Taka sytuacja, gdy fale opuszczajce otwr nie s paskie, (promienie nie s rwnolege)
pojawia si gdy rdo fal i ekran, na ktrym powstaje obraz znajduj si w skoczonej
odlegoci od przesony ze szczelin. Taki przypadek nosi nazw dyfrakcji Fresnela .
Cao upraszcza si, gdy rdo S i ekran odsuniemy na bardzo due odlegoci od
otworu uginajcego. Ten graniczny przypadek nazywamy dyfrakcj Fraunhofera .
Czoa fal padajcych jak i ugitych s paszczyznami (promienie s rwnolege) tak jak na
rysunku 30.1b.
382
Modu IX - Dyfrakcja
Jeeli wybierzemy punkt P tak, eby rnica drg BB' wynosia /2 to promienie, ktre
maj zgodne fazy w szczelinie bd miay w punkcie P fazy przeciwne i wygasz si.
Podobnie kady inny promie wychodzcy z grnej poowy szczeliny bdzie si wygasza
z odpowiednim promieniem z dolnej powki lecym w odlegoci a/2 poniej. Punkt P
bdzie mia natenie zerowe (pierwsze minimum dyfrakcyjne). Warunek opisujcy to
minimum ma nastpujc posta
1 1
a sin = (30.1)
2 2
383
Modu IX - Dyfrakcja
Mniej wicej w poowie midzy kad para ssiednich minimw wystpuj oczywicie
maksima natenia okrelone przez warunek
a sin = (2m + 1) , m = 1, 2,..... (maksima) (30.3)
2
Rys. 30.3. Graficzne dodawanie wektorw amplitud w przypadku dyfrakcji na jednej szczelinie
384
Modu IX - Dyfrakcja
E
2 = sin (30.4)
R 2
skd
E = 2 R sin (30.5)
2
Em
R= (30.6)
Em
E = sin
2 (30.7)
2
lub
Em
E = sin (30.8)
gdzie = /2.
2
sin
I = I m (30.9)
385
Modu IX - Dyfrakcja
Poniewa jest rnic faz dla promieni wychodzcych z brzegw szczeliny o szerokoci
a, wic rnica drg jakie przebywaj te promienie do punktu P wynosi asin. Korzystajc
z relacji
rnicafaz rnicadrg
= (30.10)
2
otrzymujemy
a
= = sin (30.11)
2
czc rwnania (30.9) i (30.12) moemy obliczy natenie wiata dla obrazu
dyfrakcyjnego otrzymanego dla pojedynczej szczeliny. Widzimy, e natenie I
przyjmuje wartoci minimalne dla
= m , m = 1, 2, 3,..... (30.12)
1
= m + , m = 1, 2, 3,..... (30.13)
2
386
Modu IX - Dyfrakcja
wiczenie 30.1
Jak widzielimy na rysunku 30.4 natenia kolejnych maksimw w obrazie dyfrakcyjnym
nie s jednakowe. Oblicz stosunek nate trzech kolejnych maksimw do natenia
maksimum rodkowego w obrazie dyfrakcyjnym dla pojedynczej szczeliny. Wynik zapisz
poniej. Wskazwka: Skorzystaj z warunku na maksimum (dla m = 1, 2, 3) i wyraenia
(30.9) na natenie wiata.
oraz
d
= sin (30.15)
2
sin
I ,dyf = I m ,dyf (30.16)
387
Modu IX - Dyfrakcja
oraz
a
= sin (30.17)
2
sin
I = I m (cos )
2
(30.18)
Ten wynik opisuje nastpujce fakty. W danym punkcie na ekranie natenie wiata,
z kadej szczeliny osobno, jest dane przez obraz dyfrakcyjny tej szczeliny. Obrazy
dyfrakcyjne dwch szczelin rozpatrywanych oddzielnie nakadaj si, fale interferuj.
Na rysunku 30.5 pokazany jest ten wynik dla d = 50 i trzech wartoci stosunku a/.
Widzimy, e im szersze szczeliny tym wpyw dyfrakcji jest silniejszy (natenia prkw
s bardziej zmienione). Uzyskany obraz jest zgodnie z rwnaniem (30.18) iloczynem
czynnika interferencyjnego i dyfrakcyjnego.
388
Modu IX - Dyfrakcja
Rys. 30.6 Obraz interferencyjny dwch punktowych szczelin, obraz dyfrakcyjny pojedynczej
szczeliny i ich iloczyn
389
Modu IX - Dyfrakcja
390
Modu IX - Dyfrakcja
391
Modu IX - Polaryzacja
31 Polaryzacja
31.1 Wstp
Teoria Maxwella przewiduje, e wiato jest fal poprzeczn tzn. kierunki drga
wektorw E i B s prostopade do kierunku rozchodzenia si fali.
Na rysunku 31.1 poniej przedstawiono fal elektromagnetyczn, ktra wyrnia si
tym, e wektory E s do siebie rwnolege we wszystkich punktach fali. Dotyczy to
rwnie wektorw B. O takiej fali mwimy, e jest pasko spolaryzowana lub
spolaryzowana liniowo . Wektory E tworz z kierunkiem ruchu fali paszczyzn zwan
paszczyzn drga.
392
Modu IX - Polaryzacja
Rys. 31.2. Orientacja wektora elektrycznego E (a) w fali spolaryzowanej liniowo (b) w fali
niespolaryzowanej (c) rwnowany opis fali niespolaryzowanej
393
Modu IX - Polaryzacja
wiczenie 31.1
Sprbuj odpowiedzie jaka cz energii wizki wiata niespolaryzowanego padajcego
na polaroid jest w nim pochaniana, a jaka przepuszczana?
394
Modu IX - Polaryzacja
+ = 90o (31.2)
lub
395
Modu IX - Polaryzacja
wiczenie 31.2
Oblicz jaki jest kt cakowitej polaryzacji dla pytki wykonanej z materiau
o wspczynniku zaamania n = 1.5. Oblicz te kt zaamania. Wynik zapisz poniej.
p =
31.4 Dwjomno
wiato spolaryzowane mona rwnie uzyska wykorzystujc, wystpujc
w pewnych krysztaach, zaleno wspczynnika zaamania wiata od kierunku
polaryzacji. Dotychczas zakadalimy, e wspczynnik zaamania, nie zaley od kierunku
rozchodzenia si wiata w orodku ani od jego polaryzacji. Ciaa speniajce te warunki
nazywamy ciaami optycznie izotropowymi . Istnieje jednak szereg cia
anizotropowych i dotyczy to nie tylko wasnoci optycznych ale wielu innych. Na
przykad pewne krysztay ami si atwo tylko w jednej paszczynie, a opr elektryczny
mierzony w rnych kierunkach jest rny, niektre krysztay atwiej magnesuje si
w jednym kierunku ni innych itd.
Na rysunku 31.6 poniej pokazana jest niespolaryzowana wizka wiata padajca na
kryszta kalcytu (CaCO3) prostopadle do jednej z jego cian.
396
Modu IX - Polaryzacja
Pojedyncza wizka wiata rozszczepia si, przechodzc przez kryszta, na dwa promienie.
Mamy do czynienia z dwjomnoci czyli podwjnym zaamaniem .
Jeeli zbadamy obie wychodzce wizki za pomoc pytki polaryzujcej to okae si, e
obie wizki s spolaryzowane liniowo, przy czym ich paszczyzny drga s wzajemnie
prostopade. Wizki te nosz odpowiednio nazwy promienia zwyczajnego (o)
i promienia nadzwyczajnego (e) . Ponadto okazuje si, e promie zwyczajny spenia
prawo zaamania (tak jak dla orodka izotropowego), a promie nadzwyczajny tego prawa
nie spenia.
Zjawisko to tumaczy si tym, e promie o przechodzi przez kryszta z jednakow
prdkoci we wszystkich kierunkach (ma jeden wspczynnik zaamania no) tak jak
izotropowe ciao stae, natomiast prdko promienia e zaley od kierunku w krysztale
i zmienia si od wartoci vo do ve, a wspczynnik zaamania od no do ne. Dla kalcytu
no = 1.486, a ne = 1.658. Wielkoci ne i no nazywamy gwnymi wspczynnikami
zaamania krysztau.
Niektre podwjnie zaamujce krysztay wykazuj ponadto wasno nazywan
dichroizmem . Krysztay te pochaniaj jeden z promieni (o lub e) silniej ni drugi. Na
wykorzystaniu tego zjawiska opiera si dziaanie szeroko stosowanych polaroidw.
Ten rozdzia koczy modu dziewity; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
397
Modu IX - Podsumowanie
Podsumowanie
Optyka geometryczna opiera si na: 1) Prawie odbicia: promie padajcy, promie
odbity i normalna do powierzchni granicznej wystawiona w punkcie padania promienia
le w jednej paszczynie i kt padania rwna si ktowi odbicia 1 = 2 , 2) Prawie
zaamania: stosunek sinusa kata padania do sinusa kta zaamania jest rwny
sin n 2
odwrotnoci stosunku wspczynnikw zaamania orodkw = = n 2,1 .
sin n1
Warunkiem stosowalnoci optyki geometrycznej jest aby wymiary liniowe wszystkich
obiektw (soczewek, pryzmatw, szczelin itp.) byy o wiele wiksze od dugoci fali.
Jeeli tak nie jest trzeba wzi pod uwag falowy charakter wiata.
Interferencja na wskich szczelinach odlegych o d:
d sin = m , m = 1, 2, .... (maksima) , E = Emcos, I = I m cos 2 ,
d
= = sin .
2
Fala odbijajc si od orodka optycznie gstszego (o wikszym n) zmienia swoj faz
o . Gdy odbicie zachodzi od powierzchni orodka rzadszego optycznie fala odbija si
bez zmiany fazy.
Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie o szerokoci a:
2
Em sin
a sin = m , m = 1, 2,..... (minima ) , E = sin , I = I m ,
a
= = sin .
2
2
2 sin
Rwnoczesna interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach: I = I m (cos ) .
Kierunki (kty ), w ktrych otrzymujemy wzmocnienie promieni X ugitych na
krysztale, okrela prawo Bragga 2d sin = m , m = 1, 2, 3,.....(maksima) , gdzie d jest
odlegoci paszczyzn w krysztale.
Zjawisko polaryzacji jest charakterystyczne dla fal poprzecznych.
wiato mona spolaryzowa przez odbicie lub przepuszczajc wiato przez
n
polaryzator. Dla kta padania takiego, e tg = 2 = n 2,1 , wizka odbita jest
n1
cakowicie spolaryzowana liniowo prostopadle do paszczyzny padania, a wizka
przechodzca jest tylko czciowo spolaryzowana.
398
Modu IX - Materiay dodatkowe
399
Modu IX - Materiay dodatkowe
l = a 2 + x 2 + b 2 + (d x) 2 (IX.2.1)
dl
=0 (IX.2.2)
dx
wic otrzymujemy
dl 1 2 1
= (a + x 2 ) 1 / 2 2 x + [b 2 + (d x) 2 ]1 / 2 2(d x)(1) = 0 (IX.2.3)
dx 2 2
a po przeksztaceniu
x dx
= (IX.2.4)
a +x
2 2
b + (d x) 2
2
1 = 2 (IX.2.6)
400
Modu IX - Materiay dodatkowe
l1 l
t= + 2 (IX.2.7)
v1 v 2
n1l1 + n2 l 2 l
t= = (IX.2.8)
c c
l = n1l1 + n2 l 2 = n1 a 2 + x 2 + n2 b 2 + (d x) 2 (IX.2.9)
wic otrzymujemy
dl 1 1
= n1 (a 2 + x 2 ) 1 / 2 2 x + n2 [b 2 + (d x) 2 ] 1 / 2 2(d x)(1) = 0 (IX.2.10)
dx 2 2
a po przeksztaceniu
x dx
n1 = n2 (IX.2.11)
a2 + x2 b 2 + (d x) 2
401
Modu IX - Materiay dodatkowe
402
Modu IX - Rozwizania wicze
wiczenie 28.2
Dane: kt padania , wspczynnik zaamania szka nszka = n, wspczynnik zaamania
powietrza npowietrza = 1.
Promie padajcy na granic orodkw pod ktem zaamuje si pod ktem i pod takim
ktem pada na drug ciank pytki to jest na drug granic orodkw. Tutaj zaamuje si
pod ktem .
Zgodnie z prawem zaamania dla promienia wchodzcego do pytki na granicy orodkw
zachodzi zwizek
sin n
= =n
sin 1
sin 1
=
sin n
wiczenie 28.3
Dane: wspczynnik zaamania szka nszka = 1.5, wspczynnik zaamania powietrza
npowietrza = 1.
403
Modu IX - Rozwizania wicze
sin n
= szka = 1.5
sin n powietrza
oraz
sin(60o ) n powietrza 1
= =
sin nszka 1.5
wiczenie 29.1
Dane: d = 2 mm, 1 = 700 nm, 2 = 400 nm, D = 1 m.
D
y = ym +1 ym =
d
wiczenie 29.2
Dane: n = 1.33, d = 320 nm.
1
2dn = m + , m = 0, 1, 2, .....(maksima)
2
obliczamy
404
Modu IX - Rozwizania wicze
wiczenie 29.3
Dane: D = 1 m, y' = 1 mm, 1 = 13.6270, 2 = 13.6409.
y '
D' =
(tg 2 tg 1 )
wiczenie 30.1
Dane: m = 1, 2, 3.
2
sin
I = I m
1
= m + , m = 1, 2, 3,.....
2
I
Dla m = 1 otrzymujemy = 3/2 oraz = 0.045
Im
I
Dla m = 2 otrzymujemy = 5/2 oraz = 0.016
Im
I
Dla m = 3 otrzymujemy = 7/2 oraz = 0.008
Im
Okazuje si, e natenia kolejnych maksimw malej bardzo szybko i stanowi
odpowiednio 4.5%, 1.6% i 0.8% natenia maksimum rodkowego.
wiczenie 31.1
Natenie wiata przechodzcego przez polaroid obliczamy ze wzoru (31.1)
I = I 0 cos 2
405
Modu IX - Rozwizania wicze
przy czym dla niespolaryzowanej fali wietlnej kt jaki tworzy wektor E z kierunkiem
polaryzacji polaroidu przyjmuje wszystkie moliwe wartoci od 0 do 2. Dlatego w tym
przypadku naley w obliczeniach uwzgldni warto redni cos 2 .
Poniewa wykresy funkcji sinus i cosinus s takie same (jedynie przesunite o /2),
a ponadto sin 2 + cos 2 = 1 to odpowiednie wartoci rednie s rwne i wynosz
sin 2 = cos 2 = 1 2 .
Oznacza to, e 50% energii wizki wiata niespolaryzowanego padajcego na polaroid jest
w nim pochaniane, a 50% przepuszczane.
wiczenie 31.2
Dane: n = 1.5.
n2
tg = = n 2,1
n1
+ = 90o
406
Modu IX - Test kontrolny
Test IX
1. W pewnym orodku prdko wiata o dugoci fali 550 nm wynosi 2108 m/s. Jaki
jest wspczynnik zaamania tego orodka dla tej fali? Jaka jest dugo tej fali
w powietrzu?
2. Pod jakim ktem pada wiato na pytk kwarcow o wspczynniku zaamania
n = 1.5 jeeli promie odbity jest prostopady do promienia zaamanego?
3. Przedmiot znajduje si w wodzie na gbokoci h (rysunek). Na jakiej gbokoci h'
widzi go obserwator? Wspczynnik zaamania wody n = 1.33.
407
MODU X
Modu X wiato a fizyka kwantowa
409
Modu X wiato a fizyka kwantowa
R = R d (32.1)
0
410
Modu X wiato a fizyka kwantowa
promieniowanie, ktre moe wyj na zewntrz przez otwr. Otwr wnki ma wic
wasnoci ciaa doskonale czarnego.
411
Modu X wiato a fizyka kwantowa
eby si o tym przekona rozpatrzmy, pokazane na rysunku 32.4 dwa ciaa doskonale
czarne, tzn. dwie wnki o dowolnym ksztacie i jednakowej temperaturze cianek obu
wnk (ciaa stykaj si). Promieniowanie oznaczone RA przechodzi z wnki A do wnki B,
a promieniowanie RB w odwrotnym kierunku. Jeeli te szybkoci nie byyby rwne
wwczas jeden z blokw ogrzewaby si a drugi styg. Oznaczaoby to pogwacenie
drugiej zasady termodynamiki. Otrzymujemy wic RA = RB = RC gdzie RC opisuje
cakowite promieniowanie dowolnej wnki.
Nie tylko energia cakowita ale rwnie jej rozkad musi by taki sam dla obu wnk.
Stosujc to samo rozumowanie co poprzednio mona pokaza, e RA = RB = RC , gdzie
RC oznacza widmow zdolno emisyjn dowolnej wnki.
412
Modu X wiato a fizyka kwantowa
c1 1
R = c2 T (32.3)
e
5
1
gdzie oznacza czsto drga oscylatora, h jest sta (zwan obecnie sta Plancka) rwn
h = 6.631034 Js, a n - pewn liczb cakowit (zwan obecnie liczb kwantow ).
Ten postulat zmienia radykalnie istniejce teorie. Wiemy, e zgodnie z fizyk
klasyczn, energia kadej fali moe mie dowoln warto, i e jest ona proporcjonalna do
kwadratu amplitudy. Tymczasem wedug Plancka energia moe przyjmowa tylko cile
okrelone wartoci czyli jest kwantowana .
Ponadto oscylatory nie wypromieniowuj energii w sposb cigy, lecz porcjami czyli
kwantami . Kwanty s emitowane gdy oscylator przechodzi ze stanu (stanu
kwantowego ) o danej energii do drugiego o innej, mniejszej energii. Odpowiada to
zmianie liczby kwantowej n o jedno, a w konsekwencji wypromieniowana zostaje
energia w iloci
E = hv (32.5)
413
Modu X wiato a fizyka kwantowa
1 1 g
v= = = 0.5 Hz (32.6)
T 2 l
1 2 1 mg 2
E= kA = A = 0.1 J (32.7)
2 2 l
E hv
= = 3.3 10 33 (32.8)
E E
wiczenie 32.1
rednia ilo energii (na jednostk czasu) promieniowania sonecznego padajcego na
jednostk powierzchni Ziemi wynosi 355 W/m2. Oblicz redni temperatur jak bdzie
miaa powierzchnia Ziemi, jeeli przyjmiemy, e Ziemia jest ciaem doskonale czarnym,
wypromieniowujcym w przestrze wanie tyle energii na jednostk powierzchni i czasu.
Czy uzyskany wynik jest zgodny z dowiadczeniem? Wynik zapisz poniej.
T=
414
Modu X wiato a fizyka kwantowa
hc
I1 e kT1 1
= (32.9)
I 2 e hc kT2 1
415
Modu X wiato a fizyka kwantowa
416
Modu X wiato a fizyka kwantowa
Jeeli zmienimy znak napicia U, to prd nie spada natychmiast do zera (przy U = 0
mamy niezerowy prd). Oznacza to, e fotoelektrony emitowane z pytki A maj pewn
energi kinetyczn, dziki ktrej docieraj do B (nawet wtedy gdy nie s przyspieszane
napiciem U).
Ponadto zauwamy, e nie wszystkie elektrony maj jednakowo du energi
kinetyczn bo tylko cz z nich dolatuje do elektrody B; przy U = 0 prd jest mniejszy od
maksymalnego. Wreszcie przy dostatecznie duym napiciu rwnym Uh zwanym
napiciem hamowania prd zanika. Rnica potencjaw Uh pomnoona przez adunek
elektronu e jest wic miar energii najszybszych elektronw (przy U = Uh nawet
najszybsze elektrony s zahamowane, nie dochodz do elektrody B
Ekmax = eU h (32.10)
417
Modu X wiato a fizyka kwantowa
Z teorii klasycznej wynika, e wiksze natenie wiata oznacza wiksz energi fali
i wiksze pole elektryczne E. Poniewa sia dziaajca na elektron wynosi eE wic gdy
ronie natenie wiata to powinna rosn te sia i w konsekwencji energia
kinetyczna elektronw. Tymczasem stwierdzilimy, e Ekmax nie zaley od natenia
wiata.
Zgodnie z teori falow zjawisko fotoelektryczne powinno wystpowa dla kadej
czstotliwoci wiata pod warunkiem dostatecznego natenia. Jednak dla kadego
materiau istnieje progowa czstotliwo 0, poniej ktrej nie obserwujemy zjawiska
fotoelektrycznego bez wzgldu na to jak silne jest owietlenie.
Poniewa energia w fali jest rozoona w caej przestrzeni to elektron absorbuje tylko
niewielk cz energii z wizki (bo jest bardzo may). Mona wic spodziewa si
opnienia pomidzy pocztkiem owietlania, a chwil uwolnienia elektronu (elektron
musi mie czas na zgromadzenie dostatecznej energii). Jednak nigdy nie stwierdzono
adnego mierzalnego opnienia czasowego.
E = hv (32.11)
Przypomnijmy sobie, e wedug Plancka rda emituj wiato w sposb niecigy ale
w przestrzeni rozchodzi si ono jako fala elektromagnetyczna.
Natomiast Einstein zapostulowa, e kwanty wiata rozchodz si w przestrzeni jak czstki
materii, i gdy foton zderzy si z elektronem w metalu to moe zosta przez elektron
pochonity. Wwczas energia fotonu zostanie przekazana elektronowi.
Wielko W charakterystyczna dla danego metalu nazywana jest prac wyjcia. Zgodnie
z powysz zalenoci energia h fotonu, w czci (W) zostaje zuyta na wyrwanie
elektronu z materiau (jego przejcie przez powierzchni), a ewentualny nadmiar energii
(h W) elektron otrzymuje w postaci energii kinetycznej, przy czym cz z niej moe
by stracona w zderzeniach wewntrznych (przed opuszczeniem materiau).
Teoria Einsteina pozwala na wyjanienie, przedstawionych wczeniej, osobliwych
wasnoci zjawiska fotoelektrycznego:
Zwikszajc natenie wiata zwikszamy liczb fotonw, a nie zmieniamy ich
energii. Ulega wic zwikszeniu liczba wybitych elektronw (fotoprd), a nie energia
elektronw Ekmax, ktra tym samym nie zaley od natenia owietlenia.
418
Modu X wiato a fizyka kwantowa
h W
Uh = v (32.13)
e e
wiczenie 32.2
Korzystajc z poznanej teorii Einsteina sprbuj teraz na podstawie wykresu 32.8 obliczy
prac wyjcia dla sodu. W fizyce atomowej energi powszechnie wyraa si
w elektronowoltach, 1eV = 1.61019 J. Oblicz, rwnie w tych jednostkach, energi fotonu
odpowiadajcego czstotliwoci progowej 0.
Wynik zapisz poniej.
W=
wiczenie 32.3
Czy fotokomrka, w ktrej zastosowano elektrod wykonan z cezu mona zastosowa
jako czujnik dla promieniowania widzialnego? Praca wyjcia dla cezu W = 2 eV.
Wynik zapisz poniej.
T=
419
Modu X wiato a fizyka kwantowa
Compton mierzy natenie wizki rozproszonej pod rnymi ktami jako funkcj
dugoci fali . Wyniki dowiadczenia s pokazane na rysunku 32.10.
Rys. 32.10. Wyniki dowiadcze Comptona. Linia po lewej stronie odpowiada dugoci fali ,
a po prawej .
420
Modu X wiato a fizyka kwantowa
Stosujc do tego zderzenia zasad zachowania pdu oraz zasad zachowania energii
otrzymujemy wyraenie na przesunicie Comptona
h
= = (1 cos ) (32.14)
m0 c
gdzie m0 jest mas elektronu (spoczynkow). Tak wic przesunicie Comptona zaley
tylko od kta rozproszenia.
W tym miejscu konieczny jest komentarz: poniewa odrzucone elektrony mog mie
prdkoci porwnywalne z prdkoci wiata wic dla obliczenia energii kinetycznej
elektronu stosujemy wyraenie relatywistyczne. Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
s omwione w Uzupenieniu.
421
Modu X wiato a fizyka kwantowa
wiczenie 32.4
Korzystajc z poznanych wzorw sprbuj samodzielnie obliczy jak maksymaln energi
kinetyczn moe uzyska elektron podczas rozpraszania promieniowania X o dugoci fali
= 0.1 nm? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Oblicz zmian energii rozpraszanego fotonu.
E =
422
Modu X Model atomu Bohra
Taki obraz atomu by zgodny z wynikami dowiadcze nad rozpraszaniem czstek alfa,
ale pozostao wyjanienie zagadnienia stabilnoci takiego atomu.
Elektrony w atomie nie mog by nieruchome bo w wyniku przycigania z dodatnim
jdrem zostayby do niego przycignite i wtedy wrcilibymy do modelu Thomsona.
Dlatego Rutherford zapostulowa, e elektrony w atomach kr wok jdra po orbitach.
Jeeli jednak dopucimy ruch elektronw wok jdra (tak jak planet wok Soca
w ukadzie sonecznym) to te natrafiamy na trudno interpretacyjn:
Zgodnie z prawami elektrodynamiki klasycznej kade naadowane ciao poruszajce si
ruchem przyspieszonym wysya promieniowanie elektromagnetyczne.
Przypomnijmy sobie anten dipolow, ktr omawialimy w punkcie 27.3. Zmienne pole
elektryczne w antenie wywouje oscylacje adunku i antena emituje fal
elektromagnetyczn. Podobnie, krcy elektron doznawaby stale przyspieszenia
(dorodkowego) i zgodnie z elektrodynamik klasyczn wysyaby energi kosztem swojej
energii mechanicznej. Oznaczaoby to, e poruszaby si po spirali ostatecznie spadajc na
jdro (model Thomsona).
Zagadnienie stabilnoci atomw doprowadzio do powstania nowego modelu
zaproponowanego przez Bohra. Podstawow cech tego modelu byo to, e umoliwia
przewidywanie widm promieniowania wysyanego przez atomy (ktrych nie wyjania
model Rutherforda).
423
Modu X Model atomu Bohra
424
Modu X Model atomu Bohra
Obok widm emisyjnych badano rwnie widma absorpcyjne , tym razem obserwujc
promieniowanie pochaniane przez gazy zamiast emitowanego.
Okazao si, e jeeli wiato o widmie cigym, na przykad wiato arwki, przechodzi
przez gaz lub par, to w widmie cigym wysyanym przez arwk widoczne s ciemne
linie, promieniowanie o pewnych dugociach fal zostao pochonite przez gaz
(zaabsorbowane). Dugoci tych fal dokadnie odpowiadaj dugociom fal widma
emisyjnego danego pierwiastka.
Dowiadczenia pokazuj wic, e pojedyncze atomy (czsteczki) zarwno emituj jak
i absorbuj promieniowanie o cile okrelonych dugociach fali.
To wanie badanie widma wodoru doprowadzio Bohra do sformuowania nowego
modelu atomu. Model ten chocia posiada pewne braki to ilustruje id kwantowania
w sposb prosty matematycznie.
425
Modu X Model atomu Bohra
Ek E j
v= (33.1)
h
Natomiast h jest energi fotonu, ktry zostaje w trakcie przejcia wypromieniowany przez
atom. Zwrmy uwag, e taki by postulat Einsteina goszcy, e czstotliwo fotonu
promieniowania elektromagnetycznego jest rwna energii fotonu podzielonej przez sta
Plancka.
Wynika std, e trzeba wyznaczy energie stanw stacjonarnych i wtedy obliczajc
moliwe rnice tych energii bdzie mona przewidzie wygld widma promieniowania
emitowanego przez atom.
W tym celu zakadamy, e elektron porusza si po orbitach koowych o promieniu r ze
rodkiem w miejscu jdra oraz e jdro (pojedynczy proton) jest tak cikie, e rodek
masy pokrywa si ze rodkiem protonu. Korzystajc z drugiej zasady dynamiki Newtona
i (prawa Coulomba) otrzymujemy
1 e2 v2
= m (33.2)
4 0 r 2 r
1 e2
Ek = mv 2 = (33.3)
2 8 0 r
e2
Ep = (33.4)
4 0 r
wiczenie 33.1
Oblicz teraz stosunek energii kinetycznej do energii potencjalnej elektronu i odpowiedz od
czego on zaley. Wynik zapisz poniej.
Ep/Ek =
426
Modu X Model atomu Bohra
e2
E = Ek + E p = (33.5)
8 0 r
e2
v= (33.6)
4 0 mr
me 2
p = mv = (33.7)
4 0 r
a moment pdu
me 2 r
L = pr = (33.8)
4 0
h
L=n , n = 1, 2,..... (33.9)
2
427
Modu X Model atomu Bohra
h 2 0
rn = n 2
= n 2 r1 n = 1, 2,..... (33.10)
me 2
me 4 E
E n = 2 2 2 = 21 n = 1, 2,..... (33.11)
8 0 h n n
wiczenie 33.2
Jakie s, zgodnie z teori Bohra, wartoci: promienia orbity, energii kinetycznej, energii
potencjalnej, prdkoci liniowej i prdkoci ktowej elektronu w stanie podstawowym
(n = 1) atomu wodoru? Wynik zapisz poniej.
r=
Ek =
Ep =
v=
428
Modu X Model atomu Bohra
E1
En = n = 1, 2,..... (33.12)
n2
c 1 1
hv = h = Ek E j = E1 2 2 (33.13)
k j
429
Modu X Model atomu Bohra
wiczenie 33.3
Wiedzc, e energia stanu podstawowego E1 = 13.6 eV wyka, e seria widmowa
Balmera przypada na zakres widzialny wiata?
Wskazwka: Oblicz czstotliwo (dugo fali) ze wzoru (33.13) dla j = 2.
Wynik zapisz poniej.
(k = 3) =
(k = 4) =
(k = 5) =
(k = 6) =
430
Modu X Fale i czstki
34 Fale i czstki
34.1 Fale materii
Przedstawione w poprzednich rozdziaach dowiadczenia byy interpretowane raz
w oparciu o obraz falowy (na przykad dyfrakcja wiata) innym razem w oparciu o model
czstkowy wiata (na przykad efekt Comptona).
W 1924 r. L. de Broglie zapostulowa, e skoro wiato ma dwoist, falowo-czstkow,
natur, to take materia moe mie tak natur. Tak sugesti zaprezentowa midzy
innymi w oparciu o obserwacj, e Wszechwiat skada si wycznie ze wiata i materii
oraz e pod wieloma wzgldami przyroda jest symetryczna. De Broglie zasugerowa, e
naley zbada czy materia nie wykazuje rwnie wasnoci falowych.
Posugujc si klasyczn teori elektromagnetyzmu mona pokaza, e wiato
o energii E ma pd p = E/c. Zatem foton (kwant wiata) ma pd rwny
E hv hc h
pf = = = = (34.1)
c c c
De Broglie nie tylko zasugerowa istnienie fal materii ale rwnie przewidzia ich
dugo. Zaoy, e dugo przewidywanych fal materii jest okrelona tym samym
zwizkiem, ktry stosuje si do wiata
h
= (34.2)
p
Przykad
Sprawdmy teraz jak dugo fali przewiduje rwnanie (34.2) dla obiektw masywnych
przykadowo dla piki, o masie 1 kg, poruszajcej si z prdkoci 10 m/s, a jak dla
lekkich elektronw przyspieszonych napiciem 100 V?
Dla piki p = mv = 1 kg10 m/s = 10 kg m/s. Std dugo fali de Brogliea
h 6.6 10 34 Js
= = = 6.6 10 35 m
p 10 kgm/s
431
Modu X Fale i czstki
2 Ek 2 1.6 10 17 J
v= = = 5.9 10 6 m s
m 9.1 10 31 kg
h h 6.6 10 34 Js
= = = 31
= 1.2 10 10 m = 0.12 nm
p mv 9.1 10 5.9 10 kg m s
6
Jest to wielko rzdu odlegoci midzyatomowych w ciaach staych. Mona wic zbada
falow natur materii prbujc uzyska obraz dyfrakcyjny dla wizki elektronw
padajcych na kryszta analogicznie jak dla promieni Roentgena.
= 2d sin (34.3)
432
Modu X Fale i czstki
Z drugiej strony w oparciu o znan energi elektronw (54 eV) moemy obliczy dugo
fali de Brogliea (tak jak w przykadzie powyej)
h
= = 0.165 nm
p
2 r = n (34.4)
h
2 r = n (34.5)
p
h
L = pr = n n = 1, 2,..... (34.6)
2
Otrzymalimy warunek Bohra kwantyzacji momentu pdu, ktry jest teraz konsekwencj
przyjcia zaoenia, e elektron jest reprezentowany przez odpowiedni fal materii.
Na rysunku 34.2 przedstawione s fale materii zwizan z elektronem poruszajcym si
po orbicie o promieniu r. Dugo fali de Brogliea zostaa dobrana tak, aby orbita
o promieniu r zawieraa cakowit liczb n fal materii.
433
Modu X Fale i czstki
434
Modu X Elementy mechaniki kwantowej
2
y = A sin (x vt) (35.1)
435
Modu X Elementy mechaniki kwantowej
p x x h
p y y h (35.2)
p z z h
Zauwamy, e im dokadniej mierzymy pd, np. zmniejszamy px, tym bardziej ronie
nieoznaczono pooenia x.
Druga cz zasady nieoznaczonoci dotyczy pomiaru energii i czasu potrzebnego na
wykonanie tego pomiaru.
Im duej czstka jest w stanie o energii E tym dokadniej mona t energi wyznaczy.
436
Modu X Elementy mechaniki kwantowej
wiczenie 35.1
Przyjmijmy, e elektron w atomie wodoru porusza si z prdkoci v = 106 m/s, ktr
mierzymy z dokadnoci 1%. Z jak najlepsz dokadnoci moemy okreli pooenie
tego elektronu. Wynik porwnaj z promieniem orbity w modelu Bohra r1 = 5.31011 m.
Czy moemy w tych warunkach traktowa elektron jak punkt materialny?
Wynik zapisz poniej.
x =
437
Modu X Elementy mechaniki kwantowej
d2 2m
2
= 2 [E U ( x)] (35.4)
dx h
gdzie E jest energi cakowit czstki, U(x) jej energi potencjaln zalen od jej
pooenia, a h = h 2 . Zaleno (35.4) przedstawia najprostsz form rwnania
Schrdingera to jest rwnanie w jednym wymiarze i niezalene od czasu.
Rozwizanie rwnania Schrdingera polega na znalezieniu postaci funkcji falowej
i wartoci energii czstki E przy znanej dziaajcej na czstk sile zadanej poprzez energi
potencjaln U.
2 ( x, y, z ) 2 ( x, y, z ) 2 ( x, y, z ) 2m
+ + = 2 e [E U ( x, y, z )] (35.5)
x 2
y 2
z 2
h
1 e2 1 e2
U ( x, y , z ) = = (35.6)
4 0 r 4 0 x2 + y2 + z 2
438
Modu X Elementy mechaniki kwantowej
n , l , m (r , , ) = R n , lYl , m ( , )
l l (35.7)
n = 1, 2, 3, .....
l = 0, 1, 2, ...... , n 1 lub 0 l n 1 (35.8)
ml = l , l + 1, l + 2, ..... , l 2, l 1, l lub l ml l
Ze wzgldu na rol jak odgrywa liczba n w okreleniu energii cakowitej atomu, jest
nazywana gwn liczb kwantow . Liczba l nosi nazw azymutalnej liczby
kwantowej , a liczba ml nazywana jest magnetyczn liczb kwantow .
Rwnania Schrdingera ma poprawne fizycznie rozwizania tylko dla liczb kwantowych
speniajcych warunki (35.8).
Z tych warunkw wida, e dla danej wartoci n (danej energii) istnieje na og kilka
rnych moliwych wartoci l, ml.
Zgodnie z interpretacj Borna zwizek pomidzy fal materii i zwizan z ni czstk
2
wyraa si poprzez kwadrat moduu funkcji falowej , ktry wyraa gsto
prawdopodobiestwa znalezienia czstki w danym punkcie przestrzeni
2 2 2
n , l , m (r , , ) = R n , l (r ) Yl , m ( , )
l l
(35.9)
Na rysunku 35.2 pokazane s (dla kilku stanw kwantowych) wykresy radialnej gstoci
prawdopodobiestwa, danej wyraeniem
439
Modu X Elementy mechaniki kwantowej
2 2
Pn , l (r ) = r 2 R n , l (r ) (35.10)
Rys. 35.2. Radialna gsto prawdopodobiestwa dla elektronu w atomie wodoru dla n = 1, 2, 3
440
Modu X Elementy mechaniki kwantowej
Rys. 35.3. Ktowa gsto prawdopodobiestwa dla elektronu w atomie wodoru dla l = 0,1, 2
Obraz przestrzenny otrzymujemy przez obrt wykresw biegunowych wok pionowej osi
(ukad jest symetryczny ze wzgldu na kt ).
Ktowe rozkady prawdopodobiestwa (takie jak na rysunku 35.3) nosz nazw
orbitali . Do oznaczenia orbitali stosuje si litery: l = 0 - orbital s, l = 1 - orbital p, l = 2 -
orbital d, l = 3 - orbital f, itd.
Orbitale mona traktowa jako rozkady adunku elektronu wok jdra. Gdy mwimy,
e jdro atomowe jest otoczone chmur elektronow mamy wanie na myli orbitale.
441
Modu X Elementy mechaniki kwantowej
me 4 E
En = = 21 n = 1, 2,..... (35.11)
8 0 h n
2 2 2
n
Ten rozdzia koczy modu dziesity; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
442
Modu X - Podsumowanie
Podsumowanie
Emisja energetyczna promieniowania ciaa doskonale czarnego zmienia si wraz
z temperatur wedug prawa Stefana-Boltzmanna R = T 4 . Dugo fali dla ktrej
przypada maksimum emisji jest odwrotnie proporcjonalna do temperatury ciaa.
Planck wyjani widmo emisyjne ciaa doskonale czarnego zakadajc, e atomy nie
mog mie dowolnej energii, ale tylko cile okrelone wartoci dane wzorem E = n hv .
Ponadto atomy wypromieniowuj energi (kwantami) tylko gdy przechodz ze stanu
stacjonarnego o danej energii do drugiego o innej energii.
Zgodnie z rwnaniem Einsteina dla zjawiska fotoelektrycznego hv = W + E kmax energia
hv fotonu, w czci (W) zostaje zuyta na wyrwanie elektronu z materiau (jego
przejcie przez powierzchni), a ewentualny nadmiar energii (hv - W) elektron
otrzymuje w postaci energii kinetycznej.
Czstkow natur wiata mona w peni zaobserwowa w dowiadczeniu zwizanym
z rozpraszaniem fal elektromagnetycznych na swobodnych elektronach, nazywanym
zjawiskiem Comptona. Zmiana dugoci fali fotonu rozproszonego
h
= = (1 cos ) , gdzie jest ktem odchylenia biegu fotonu.
m0 c
Postulaty Bohra dotyczce atomu wodoru: 1)Elektron w atomie porusza si po orbicie
koowej pod wpywem przycigania kulombowskiego pomidzy elektronem i jdrem,
2) Elektron moe porusza si tylko po takich orbitach, dla ktrych momemt pdu L jest
rwny cakowitej wielokrotnoci staej Plancka podzielonej przez 2,
3) Promieniowanie elektromagnetyczne zostaje wysane tylko gdy elektron poruszajcy
si po orbicie o cakowitej energii Ek zmienia swj ruch skokowo, tak e porusza si
nastpnie po orbicie o energii Ej. Czstotliwo emitowanego promieniowania jest
E Ej
rwna v = k
h
Kwantowanie promienia orbity jest opisane warunkiem r = n 2 r1 , a kwantowanie energii
E
E n = 21 .
n
h
Dugo fal materii De Broglie'a jest okrelona zwizkiem = .
p
Ruch elektronw w atomie moe by opisany przez stojce fale materii.
2
Funkcj falow przedstawiajc stan czstki interpretujemy tak, e wielko
w dowolnym punkcie przedstawia miar prawdopodobiestwa, e czstka znajdzie si
w pobliu tego punktu to znaczy w jakim obszarze wok tego punktu.
Funkcje falowe czstki i wartoci jej energii E s rozwizaniem rwnania
Schrdingera, przy zadanej energii potencjalnej U.
Zasada nieoznaczonoci Heisenberga gosi, w zastosowaniu do pomiarw pdu
i pooenia, e iloczyn nieokrelonoci pdu czstki i nieokrelonoci jej pooenia
w danym kierunku jest zawsze wikszy od staej Plancka np. p x h. Druga cz
zasady nieoznaczonoci dotyczy pomiaru energii i czasu i stwierdza, e jeeli czstka
posiada energi E, to dokadno jej wyznaczenia E zaley od czasu pomiaru t
zgodnie z relacj Et h .
443
Modu X - Materiay dodatkowe
y sin = (X.1.1)
y (X.1.2)
v y
sin = (X.1.3)
v0
444
Modu X - Materiay dodatkowe
v y
= (X.1.4)
v0 y
lub
v y y = v 0 (X.1.5)
h h
= = (X.1.6)
p mv 0
hv 0
v y y (X.1.7)
mv 0
co mona zapisa
p y y h (X.1.8)
445
Modu X - Rozwizania wicze
wiczenie 32.1
Dane: R = 355 W/m2.
1
R 4
T =
wiczenie 32.2
Dane: Z wykresu 32.8 odczytujemy warto progowej czstotliwoci dla sodu 0 = 4.51014
Hz, h = 6.631034 Js, 1eV = 1.61019 J.
wiczenie 32.3
Dane: W = 2 eV, h = 6.631034 Js, c = 3108 m/s, 1eV = 1.61019 J.
wiczenie 32.4
Dane: = 0.1 nm, h = 6.631034 Js, c = 3108 m/s, m0 = 9.11031 kg, 1eV = 1.61019 J.
h
= = (1 cos )
m0 c
446
Modu X - Rozwizania wicze
h
= +
m0 c
c c
E = hv hv' = h h
'
wiczenie 33.1
Obliczamy stosunek energii kinetycznej do energii potencjalnej elektronu
e2
Ek 8 0 r 1
= 2
=
Ep e 2
4 0 r
Widzimy, e stosunek tych energii jest stay (nie zaley od promienia orbity).
wiczenie 33.2
Dane: n = 1, me = 9.11031 kg, e = 1.61019 C, 0 = 8.851012 Fm1, h = 6.631034 Js,
E1 = 13.6 eV, 1eV = 1.61019 J.
h 2 0
rn = n 2 = n 2 r1 n = 1, 2,.....
me 2
Ek 1 1
=
E p1 2
E1 = Ek1 + E p1
447
Modu X - Rozwizania wicze
e2
v=
4 0 mr
v
v=
2r
podstawiajc dane (r1 = 5.31011 m oraz v1 = 2.2106 m/s) otrzymujemy = 6.61015 Hz.
wiczenie 33.3
Dane: E1 = 13.6 eV, h = 6.631034 Js, c = 3108 m/s, 1eV = 1.61019 J.
c 1 1
hv = h = Ek E j = E1 2 2
k j
wiczenie 35.1
Dane: v = 106 m/s, v/v = 1%, me = 9.11031 kg, h = 6.631034 Js, r1 = 5.31011 m.
h
x
p x
448
Modu X - Test kontrolny
Test X
1. Wkno wolframowe arwki o mocy 60 W ma rednic d = 0.3 mm i dugo rwn
l = 10 cm. Oblicz temperatur spirali, zakadajc, e zdolno emisji spirali
wolframowej wynosi e = 0.26 zdolnoci emisyjnej ciaa doskonale czarnego.
2. Praca wyjcia dla litu wynosi W = 2.3 eV. Czy wystpi efekt fotoelektryczny, gdy
owietlimy jego powierzchni kolejno wiatem o dugoci 500 nm i 650 nm ?
3. wiato te o dugoci = 589 nm jest rejestrowane przez oko ludzkie przy
minimalnej mocy promieniowania padajcego na siatkwk P = 1.7108 W. Jaka jest
ilo fotonw padajcych na siatkwk oka w cigu jednej sekundy?
4. Jakie powinno by napicie hamowania, jeli praca wyjcia z metalu wynosi
W = 2.3 eV, a owietlany jest promieniowaniem o dugoci 400 nm ? Jaka jest
maksymalna prdko elektronw wybijanych z powierzchni tego metalu?
5. Fotony o dugoci fali = 0.005 nm zderzaj si ze swobodnymi elektronami. Jaka jest
dugo fotonu rozproszonego odpowiednio pod ktem 30, 90 i 180?
6. Gazowy wodr zosta wzbudzony do stanu n = 4. Jak energi zaabsorbowa atom? Ile
linii zaobserwujemy w widmie emisyjnym tego gazu?
7. Jaka energia jest potrzebna do usunicia poza atom wodoru elektronu znajdujcego si
w stanie n = 6 ?
8. Ile wynosi dugo fali de Broglie'a tak zwanych neutronw termicznych
3
w temperaturze 300 K ? Energia kinetyczna takiego neutronu jest rwna kT , gdzie k
2
jest sta Boltzmanna.
9. Sprbuj pokaza, e jeeli niepewno pooenia czstki jest rwna dugoci jej fali
de Broglie'a to niepewno jej prdkoci jest rwna tej prdkoci.
449
MODU XI
Modu XI Atomy wieloelektronowe
36 Atomy wieloelektronowe
W poprzednim module mwilimy o zastosowaniu mechaniki kwantowej do opisu
falowych wasnoci materii w tym do opisu atomu wodoru. Midzy innymi pokazalimy,
e ta teoria przewiduje, e cakowita energia elektronu w atomie jednoelektronowym jest
wielkoci skwantowan.
Na tej podstawie mona wnioskowa z kolei, e w atomie wieloelektronowym cakowita
energia kadego z elektronw rwnie jest skwantowana i w konsekwencji skwantowana
te jest energia caego atomu.
Pokaemy teraz w jaki sposb mechanika kwantowa pozwala zrozumie struktur
atomw wieloelektronowych wyjaniajc midzy innymi dlaczego w atomie znajdujcym
si w stanie podstawowym wszystkie elektrony nie s zwizane na najbardziej
wewntrznej powoce (orbicie). Fizyka klasyczna nie wyjania tego problemu; dopiero
mechanika kwantowa przyniosa podstawy teoretyczne, na gruncie ktrych mona
przewidzie wasnoci pierwiastkw.
L = r mev = r p (36.1)
h
L= l (l + 1)
2
(36.2)
h
Lz = ml
2
451
Modu XI Atomy wieloelektronowe
Podsumowujc
n = 1, 2, 3, .....
l = 0, 1, 2, ...... , n 1
ml = 0, 1, 2, ..... , (l 1), l (36.3)
1
s=
2
452
Modu XI Atomy wieloelektronowe
Przykad
Zgodnie z t zasada na orbicie pierwszej n = 1 mog znajdowa si tylko dwa elektrony bo
dla n = 1 odpowiednie liczby kwantowe zgodnie z warunkami (36.3) wynosz :
wiczenie 36.1
Sprbuj teraz pokaza, e w stanie n = 3 moe znajdowa si 18 elektronw. Zapisz
poniej liczby kwantowe odpowiadajce tym orbitalom.
(n, l, ml, s) =
453
Modu XI Atomy wieloelektronowe
Z 2 me 4 Z2 Z2
E= = E = 13.6 eV (36.4)
8 02 h 2 n 2
1
n2 n2
Z e2 f
E = 13.6 eV (36.5)
n2
454
Modu XI Atomy wieloelektronowe
bor (Z = 5) 5B : 1s22s22p1
wgiel (Z = 6) 6C : 1s22s22p2
azot (Z = 7) 7N : 1s22s22p3
tlen (Z = 8) 8O : 1s22s22p4
fluor (Z = 4) 9F : 1s22s22p5
neon (Z = 4) 10Ne : 1s22s22p6
455
Modu XI Atomy wieloelektronowe
36.4 Promienie X
W poprzednich wykadach mwilimy ju o zastosowaniu promieniowania
rentgenowskiego. Teraz poznamy wicej szczegw dotyczcych widma tego
promieniowania. Na rysunku 36.2 poniej pokazana jest lampa rentgenowska.
456
Modu XI Atomy wieloelektronowe
Rys. 36.4. Oddziaywanie elektronu z atomem tarczy zmienia jego energi kinetyczn
hv = E k E k' (36.6)
gdzie Ek' jest energi elektronu po zderzeniu. Elektron w trakcie zderzenia przekazuje jdru
pewn energi jednak ze wzgldu na to, e jdra tarczy s bardzo cikie (w porwnaniu
do elektronu) moemy j zaniedba.
Dugo fali fotonu mona obliczy z relacji
c
h = E k E k' (36.7)
W wyniku zderze elektrony trac rne iloci energii )typowo elektron zostaje
zatrzymany w wyniku wielu zderze z jdrami tarczy) otrzymujemy wic szereg fotonw
457
Modu XI Atomy wieloelektronowe
c
h = Ek (36.8)
min
c
h = eU (36.9)
min
skd
hc
min = (36.10)
eU
Tak wic minimalna dugo fali odpowiadajca cakowitej zamianie energii kinetycznej
elektronw na promieniowanie zaley jedynie od napicia U, a nie zaley na przykad od
materiau z jakiego zrobiono tarcz.
Podobnie na gruncie fizyki kwantowej mona wyjani powstawanie widma liniowego
(charakterystycznego).
Elektron z wizki padajcej przelatujc przez atom anody moe wybi elektrony z rnych
powok atomowych. Na oprnione miejsce (po wybitym elektronie) moe przej
elektron z wyszych powok. Towarzyszy temu emisja fotonu o cile okrelonej energii
rwnej rnicy energii elektronu w stanie pocztkowym (przed przeskokiem) i stanie
kocowym (po przeskoku). Z kolei powstao miejsce wolne tak zwana dziura po
elektronie, ktry przeskoczy na nisz powok. Miejsce to moe by zapenione przez
kolejny elektron z wyszej powoki itd.
Zazwyczaj proces powrotu atomu do stanu podstawowego skada si wic z kilku krokw
przy czym kademu towarzyszy emisja fotonu. W ten sposb powstaje widmo liniowe.
Czstotliwo (dugo fali) promieniowania charakterystycznego moemy obliczy
korzystajc ze wzoru analogicznego do wyraenia (33.13), ktry podalimy dla atomu
wodoru
1 1
v = ( Z a ) 2 Rc 2 2 (36.11)
k j
458
Modu XI Atomy wieloelektronowe
wiczenie 36.2
Korzystajc z wyraenia (36.11) oblicz jaka jest maksymalna czstotliwo fotonw
promieniowania X wysyanego z miedzi i oowiu. Zauwa, e najwiksz energi bd
miay fotony emitowane przy przeskoku elektronu z najbardziej odlegej powoki k
na orbit pierwsz j = 1. Staa Rydberga R = 1.097107 m1, a prdko wiata c = 3108
m/s. Liczb atomow miedzi i oowiu odczytaj z ukadu okresowego, a sta ekranowania
przyjmij rwn a = 2. Podaj rwnie energie fotonw oraz ich dugoci fal.
Wynik zapisz poniej.
Dla miedzi:
vmax = hvmax = max =
Dla oowiu:
vmax = hvmax = max =
36.5 Lasery
Na zakoczenie tego wykadu omwimy przykad wykorzystania zjawisk kwantowych
w praktyce. Przedstawimy kwantowy generator wiata nazwany laserem. Urzdzenie to
znalazo bardzo szerokie zastosowanie min. w telekomunikacji, badaniach naukowych,
technologii obrbki metali i medycynie.
Ek E j
v= (36.12)
h
459
Modu XI Atomy wieloelektronowe
460
Modu XI Atomy wieloelektronowe
E
N ( E ) = Ae kT (36.13)
gdzie A jest sta proporcjonalnoci, a k sta Boltzmana. Jest to tak zwany rozkad
Boltzmana .
461
Modu XI Atomy wieloelektronowe
36.5.4 Laser
Z rozkadu Boltzmana wynika, e w danej temperaturze liczba atomw w stanie
podstawowym jest wiksza ni liczba atomw w stanach o wyszej energii. Jeeli zatem
taki ukad atomw (czsteczek) owietlimy odpowiednim promieniowaniem to wiato
padajce jest silnie absorbowane, a emisja wymuszona jest znikoma.
eby w ukadzie przewaaa emisja wymuszona, to w wyszym stanie energetycznym
powinno znajdowa si wicej atomw (czsteczek) ni w stanie niszym. Mwimy, e
rozkad musi by antyboltzmannowski.
Taki ukad mona przygotowa na kilka sposobw min. za pomoc zderze z innymi
atomami lub za pomoc tzw. pompowania optycznego czyli wzbudzania atomw na
wysze poziomy energetyczne przez ich owietlanie.
Ten pierwszy sposb jest wykorzystywany w laserze helowo-neonowym. Schemat
poziomw energetycznych dla takiego lasera jest pokazany na rysunku 36.7.
462
Modu XI Atomy wieloelektronowe
Foton wprowadzony do gazu (rysunek 36.8a) wymusza emisj drugiego fotonu przez
wzbudzony atom (rysunek 36.8b). Przez ukad poruszaj si wic dalej dwa fotony, ktre
wymuszaj kolejne procesy emisji i w efekcie coraz wicej fotonw, o tej samej fazie,
porusza si przez ukad (rysunek 36.8c).
Jeeli na kocach zbiornika umiecimy zwierciada to ten proces bdzie trwa a wszystkie
atomy wypromieniuj nadmiar energii. Spjna wizka fotonw moe opuci ukad jeeli
jedno z tych zwierciade bdzie czciowo przepuszczajce.
Inny sposb odwrcenia rozkadu boltzmanowskiego jest wykorzystany w laserze
rubinowym pokazanym na rysunku 36.9.
463
Modu XI Materia skondensowana
37 Materia skondensowana
Kiedy pierwiastek lub zwizek chemiczny, bdcy w stanie gazowym lub ciekym,
zostanie dostatecznie ochodzony to krzepnie czyli przechodzi do stanu staego.
Ciaa stae dzielimy na krysztay, polikrysztay i ciaa bezpostaciowe . Jak ju
mwilimy w punkcie 30.5 atomy w krysztale uoone s w powtarzajcy si regularny
wzr zwany sieci krystaliczn (na rysunku 37.1 pokazane jest przykadowo
rozmieszczenie atomw w krysztale NaCl).
464
Modu XI Materia skondensowana
465
Modu XI Materia skondensowana
466
Modu XI Materia skondensowana
Poniewa wszystkie elektrony walencyjne bior udzia w wizaniach wic brak jest
elektronw swobodnych.
Istnieje jednak moliwo wzbudzenia, na przykad termicznie, elektronu walencyjnego,
tak e stanie si on swobodnym elektronem przewodnictwa. Powstaje wtedy w powoce
walencyjnej puste miejsce po elektronie nazywane dziur. Na rysunku 37.2 zaznaczono
symbolicznie t sytuacj.
W obecnoci zewntrznego pola elektrycznego inny elektron walencyjny, ssiadujcy
z dziur moe zaj jej miejsce, pozostawiajc po sobie now dziur, ktra zostanie
zapeniona przez kolejny elektron itd. Zatem dziura w polu elektrycznym przemieszcza si
w kierunku przeciwnym ni elektron i zachowuje jak nonik adunku dodatniego (dodatni
elektron). Liczba dziur jest rwna liczbie elektronw przewodnictwa. Takie
pprzewodniki nazywamy samoistnymi .
37.3.1 Termistor
W miar wzrostu temperatury obserwujemy szybki wzrost przewodnoci
pprzewodnikw zwizany z termicznym wzbudzeniami elektronw walencyjnych, ktre
staj si elektronami przewodnictwa.
Przykadowo, przewodno czystego krzemu zwiksza si a dwukrotnie przy wzrocie
temperatury od 0 C do 10 C. Dlatego czysty krzem moe by stosowany w czuych
miernikach temperatury. Taki przyrzd pprzewodnikowy do pomiaru temperatury jest
nazywany termistorem .
467
Modu XI Materia skondensowana
37.3.2 Zcze p - n
Jeeli pprzewodniki typu n i typu p zostan ze sob zetknite to cz elektronw
z obszaru typu n (nadmiar elektronw) bdzie przepywaa do obszaru typu p, a dziury
bd przepyway z obszaru typu p (nadmiar dziur) do obszaru typu n. W wyniku tego
obszar p naaduje si ujemnie, a obszar typu n dodatnio. Powstaje kontaktowa rnica
potencjaw pokazana na rysunku 37.3.
To urzdzenie jest nazywane diod p - n. Zauwamy, e ta dioda nie spenia prawa Ohma.
Natenie pyncego prdu nie jest wprost proporcjonalne do przyoonego napicia jak w
przypadku metali. Mwimy, e dioda jest elementem nieliniowym . Jednym z jej
zastosowa s detektory radioodbiornikw o modulacji amplitudowej.
468
Modu XI Materia skondensowana
37.3.4 Tranzystor
Urzdzeniem, ktrego wspczenie spowodowao prawdziw rewolucj techniczn jest
niewtpliwie tranzystor . Schemat tranzystora pnp jest pokazany na rysunku 37.5a,
a rozkad potencjau wewntrz tranzystora na rysunku 37.5b.
Jak wida tranzystor jest diod, do ktrej doczono dodatkowy obszar p (kolektor ). Do
diody jest przyoone napicie w kierunku przewodzenia wic pynie duy prd
(dziurowy) z emitera do bazy .
Baza jest na tyle cienka, e wikszo dziur przechodzi (dyfunduje) do kolektora, a tylko
niewielka cz (okoo 1%) wypywa z bazy (Ibe). Pozostay prd (99%) wypywa przez
kolektor. Jak wida na rysunku 37.5b kolektor jest na bardziej ujemnym potencjale ni
baza aby dodatnie dziury atwiej mogy do niego przechodzi.
Stosunek prdu kolektora do prdu bazy = I ke / I be nazywamy wspczynnikiem
wzmocnienia prdu . W typowych tranzystorach = 100. Oznacza to, e jeeli na
wejciu tranzystora prd Ibe jest sygnaem zmiennym o danej charakterystyce to na wyjciu
tranzystora otrzymamy prd Ike o takiej samej charakterystyce ale 100 razy silniejszy.
Charakterystyki tranzystorw npn s takie same z tym, e nonikami wikszociowymi
adunku s elektrony, a nie dziury.
Istnieje jeszcze wiele innych urzdze pprzewodnikowych majcych szerokie
zastosowania. Z koniecznoci ograniczymy si tylko do wymienienia najwaniejszych
takich jak ukady scalone duej skali integracji, diody tunelowe, tyrystory, tranzystory
polowe, lasery pprzewodnikowe.
469
Modu XI Materia skondensowana
B = B0 + 0 M = r B0 (37.1)
M
r = 1 + 0 = 1+ (37.2)
B0
37.4.1 Diamagnetyzm
Diamagnetyzm jest zwizany ze zmian orbitalnego momentu pdu elektronw
wywoan zewntrznym polem magnetycznym. Oznacza to, e diamagnetyzm wystpuje
w kadym materiale umieszczonym w polu magnetycznym (w kadym materiale s
elektrony). Jednak dowiadczalnie jest on obserwowany tylko w ciaach, w ktrych
momenty magnetyczne elektronw wchodzcych w skad danego atomu znosz si
wzajemnie (kompensuj) tak, e moment magnetyczny atomu jest rwny zeru. W innym
przypadku efekt ten jest maskowany przez wypadkowy moment magnetyczny atomw.
470
Modu XI Materia skondensowana
37.4.2 Paramagnetyzm
Paramagnetykami s ciaa, ktrych atomy posiadaj wypadkowy moment magnetyczny
rny od zera. Przykadem mog by atomy o nieparzystej liczbie elektronw, w ktrych
wypadkowy spin elektronw bdzie zawsze wikszy od zera.
Podatno paramagnetykw ma warto nieznacznie wiksz od zera. W zewntrznym
polu magnetycznym atomowe dipole magnetyczne d do ustawienia rwnolegego do
kierunku pola. Jednak ten proces jest silnie zakcany przez energi drga termicznych
(energi ciepln) tak, e efektywny moment magnetyczny jest duo mniejszy od
maksymalnego, moliwego do uzyskania. Te ruchy cieplne s odpowiedzialne za to, e po
usuniciu pola magnetycznego znika namagnesowanie i momenty dipolowe
paramagnetyka s cakowicie nieuporzdkowane.
Dla paramagnetykw (nie zawierajcych elektronw swobodnych) podatno magnetyczna
zaley od temperatury zgodnie z prawem Curie
37.4.3 Ferromagnetyzm
Istniej pierwiastki takie jak Fe, Co, Ni oraz wiele rnych stopw, w ktrych
obserwujemy uporzdkowanie magnetyczne pomimo, przeciwdziaajcych temu, ruchw
termicznych atomw. Substancje te zwane ferromagnetykami charakteryzuj si du
podatnoci, przy czym wielko namagnesowania zaley zarwno od pola magnesujcego
jak i od tego czy byy one magnesowane wczeniej.
Jest to zwizane z silnym oddziaywaniem wymiennym jakie wystpuje pomidzy
spinowymi momentami magnetycznymi atomw. Ferromagnetyzm jest wic wasnoci
krysztaw, a nie pojedynczych atomw.
Poszczeglne atomy (tak jak w paramagnetyku) posiadaj momenty magnetyczne, ktre
podczas krystalizacji, w wyniku oddziaywania wymiennego, ustawiaj si rwnolegle do
siebie w duych obszarach krysztau zwanych domenami . Kada domena jest wic
471
Modu XI Materia skondensowana
472
Modu XI Materia skondensowana
473
Modu XI Fizyka jdrowa
38 Fizyka jdrowa
38.1 Wstp
Kade jdro atomowe skada si z protonw i neutronw wizanych siami jdrowymi,
niezalenymi od adunku. Poniewa neutron i proton maj prawie tak sam mas i bardzo
zblione inne wasnoci, wic obydwa okrela si wspln nazw nukleon . Nazwa
nuklid jest uywana zamiennie z terminem jdro.
Nuklidy o tej samej liczbie protonw, rnice si liczb neutronw nazywamy
izotopami . czn liczb protonw i neutronw w jdrze nazywamy liczb masow
jdra i oznaczamy liter A. Liczba neutronw jest dana rwnaniem A Z, gdzie Z jest
liczb protonw zwan liczb atomow. Warto liczby A dla jdra atomowego jest bardzo
bliska masie odpowiadajcego mu atomu. Atom pierwiastka X o liczbie atomowej
Z i liczbie masowej A oznaczamy symbolem ZA X .
Wyniki pomiarw rozpraszania wysokoenergetycznych protonw lub neutronw na
jdrach atomowych pozwalaj wyznaczy rozkad masy w jdrze i jego rozmiar. Z tych
pomiarw wynika, e jdra maj ksztat kulisty oraz e redni promie dla wszystkich
jder (oprcz najmniejszych) jest dany wyraeniem
Jednostki
Poniewa rozmiary jder i czstek elementarnych s bardzo mae dlatego stosujemy
jednostk femtometr zwan te fermi (fm); 1 fm = 1015 m.
A A
N= = =
4 3 4
R [(1.2 10 15 m) A1 3 ]3 (38.2)
3 3
= 1.38 10 44 nukleonw/m 3
Gsto obliczamy jako iloczyn liczby nukleonw N w jdrze i masy nukleonu. Masa
protonu jest z dobrym przyblieniem rwna masie neutronu i wynosi M = 1.671027 kg.
Std
Zauwamy, e gsto materii jdrowej nie zaley od rozmiarw jdra, poniewa jego
objto jest proporcjonalna do liczby masowej A.
474
Modu XI Fizyka jdrowa
475
Modu XI Fizyka jdrowa
Jednostki
Masa jest podana w jednostkach masy atomowej (u). Za wzorzec przyjmuje si 1/12
masy atomowej wgla.
Analizujc bliej dane zestawione w tabeli 36.1 mona uzyska dalsze informacje
o jdrach atomowych. Dla przykadu porwnajmy mas atomu 24 He z sum mas jego
skadnikw. Z tabeli 38.1
M( 24 He ) = 4.0026033 u.
Natomiast cakowita masa jego skadnikw rwna jest sumie mas dwu atomw wodoru
1
1 H i dwu neutronw:
Masy dwu elektronw s uwzgldnione w masie helu jak i w masach dwch atomw
wodoru.
Zauwamy, e masa helu jest mniejsza od masy skadnikw o warto 0.0303779 u.
Analogiczny rachunek pokazuje, e dla kadego atomu jego masa jest mniejsza od masy
skadnikw o wielko M zwan niedoborem masy lub defektem masy .
Wynik ten jest wiadectwem istnienia energii wizania jder jak i rwnowanoci masy
i energii. Zauwamy, e energia nukleonw tworzcych jdro zmienia si w miar ich
zbliania od wartoci E = 0 dla nukleonw swobodnych (r ) do wartoci ujemnej
E < 0 dla nukleonw w jdrze (rysunek 38.1). Oznacza to, e gdy ukad oddzielnych
swobodnych nukleonw czy si w jdro energia ukadu zmniejsza si o warto E
energii wizania jdra.
Zgodnie ze wzorem Einsteina cakowita energia spoczywajcego jdra jest zwizana
z jego mas zalenoci (patrz uzupenienie) E = mc 2 .
Oznacza to, e zmniejszeniu o E cakowitej energii ukadu musi towarzyszy, zgodnie
z teori wzgldnoci, zmniejszenie masy ukadu o M
E = Mc 2 (38.4)
wiczenie 38.1
Na podstawie zalenoci (38.4) oblicz energi wizania dla 24 He i porwnaj uzyskan
warto z danymi dowiadczalnymi podanymi w tabeli 38.1. Skorzystaj z wyliczonego
niedoboru masy dla 24 He M = 0.0303779 u. Wyniki zapisz poniej.
E =
476
Modu XI Fizyka jdrowa
W ostatniej kolumnie tabeli 38.1 podana jest wielko energii wizania przypadajcej
na nukleon w jdrze E/A. Jest to jedna z najwaniejszych cech charakteryzujcych jdro.
Zauwamy, e pocztkowo wielko E/A wzrasta ze wzrostem liczby A, ale potem
przybiera w przyblieniu sta warto okoo 8 MeV. Wyniki redniej energii wizania na
nukleon w funkcji liczby masowej jdra A s pokazane na rysunku 38.2 poniej.
477
Modu XI Fizyka jdrowa
238
92 U 23490Th + 42 He + 4.2 MeV (38.5)
n p + e + v (38.6)
239
U 239 Np + e + v (38.7)
239
Np 239 Pu + e + v (38.8)
p n + e+ + v (38.9)
478
Modu XI Fizyka jdrowa
wiczenie 38.2
Rozpatrzmy teraz cykl przemian, w wyniku ktrych jdro 238U przechodzi w 234U. Sprbuj
odpowiedzie jakie przemiany miay miejsce i jakie czstki (promieniowanie) zostay
wyemitowane. Odpowied zapisz poniej.
oraz
239
U 239 U + (38.11)
Podkrelmy, e emisji promieniowania gamma nie towarzyszy zmiana liczby masowej ani
liczby atomowej.
479
Modu XI Fizyka jdrowa
d N = N d t (38.12)
gdzie jest sta rozpadu. Okrela ona prawdopodobiestwo rozpadu w jednostce czasu.
Staa nie zaley od czynnikw zewntrznych takich jak temperatura czy cinienie. Znak
minus w rwnaniu (38.13) wynika std, e dN jest liczb ujemna bo liczba jder N maleje
z czasem.
Zaleno (38.13) opisuje dowiadczalny fakt, e liczba jder rozpadajcych si w
jednostce czasu jest proporcjonalna do aktualnej liczby jder N. Rwnanie to moemy
przeksztaci do postaci
dN
= d t (38.13)
N
N (t ) t
dN
N
= d t (38.14)
N ( 0) 0
Skd
N (t )
ln N (t ) ln N (0) = ln = t (38.15)
N ( 0)
lub
N (t )
= e t (38.16)
N ( 0)
480
Modu XI Fizyka jdrowa
Czsto wyraa si N poprzez redni czas ycia jder , ktry z definicji jest rwny
odwrotnoci staej rozpadu
1
= (38.18)
N = N 0 e t (38.19)
1
N 0 = N 0 e T (38.20)
2
Skd
2 = eT (38.21)
i ostatecznie
T = 0.693 (38.22)
wiczenie 38.3
Sprbuj teraz obliczy jaki jest czas poowicznego rozpadu pierwiastka
promieniotwrczego 32P jeeli stwierdzono, e po czasie 42 dni rozpado si 87.5%
pocztkowej liczby jder. Wynik zapisz poniej.
T=
481
Modu XI Fizyka jdrowa
wiczenie 38.4
W reakcji rozszczepienia uranu wydziela si energia 200 MeV. Na tej podstawie oblicz
jaka jest rnica pomidzy mas jdra uranu, a sum mas produktw rozszczepienia i jaki
stanowi to procent masy uranu. Pamitaj o tym, e masa jest rwnowana energii zgodnie
z zalenoci E = mc2. Wynik zapisz poniej.
M =
482
Modu XI Fizyka jdrowa
wiczenie 38.5
eby przekona si o skali problemu oblicz jak ilo wgla naley spali aby uzyska tyle
samo energii co w reakcji rozszczepienia 1 kg uranu. W obliczeniach uwzgldnij wyniki
uzyskane w poprzednim wiczeniu oraz to, e przy spalaniu 1 kg wgla wydziela si
rednio energia 2.5107 J. Wynik zapisz poniej.
mC =
483
Modu XI Fizyka jdrowa
1
Pg = gR (38.23)
2
484
Modu XI Fizyka jdrowa
GM S
gdzie g = . Ostatecznie wic
R2
1 M
Pg = G S (38.24)
2 R
kT
PT = (38.25)
mp
kT 1 GM S
= (38.26)
mp 2 R
skd
GM S m p
R= (38.27)
2kT
Teraz sprbujemy oceni jaka jest najnisza temperatura potrzebna do zblienia dwch
protonw na odlego 21015 m wystarczajc do ich poczenia si.
Kady proton ma energi (3/2)kT, wic energia kinetyczna pary protonw jest rwna 3kT.
Ta energia musi zrwnoway energi odpychania elektrostatycznego rwn e 2 / 4 0 R .
Z porwnania tych energii otrzymujemy temperatur T 2.8109 K.
We wntrzu gwiazdy wystarcza temperatura o jeden lub nawet dwa rzdy wielkoci
nisza, bo zawsze znajdzie si wystarczajca ilo protonw o prdkociach wikszych od
redniej (przypomnij sobie Maxwella rozkad prdkoci - punkt 16.2) aby podtrzyma
reakcj. Tak wic temperatura, dla ktrej zaczynaj zachodzi reakcje termojdrowe jest
rzdu 107 K. Na podstawie tych danych otrzymujemy warto promienia Soca zblion
do wartoci obserwowanej R = 7108 m.
Temperatura rzdu 107 K jest wic dostatecznie wysoka, aby wywoa nastpujce
reakcje termojdrowe
p + p D + e+ + v (38.27)
p + D 3 He + (38.28)
3
He + 3 He 4 He + p + p (38.29)
gdzie D oznacza izotop wodoru 21 H - deuter. Ten cig reakcji termojdrowych pokazany na
rysunku 38.3 jest znany jako cykl wodorowy.
485
Modu XI Fizyka jdrowa
wiczenie 38.6
Na podstawie tych danych, sprbuj teraz obliczy po jakim czasie wypalioby si Soce
(o masie MS = 21030 kg) to znaczy cay wodr zamieniby si w hel. Pamitaj, e energia
wytwarzana przy przemianie wodoru w hel stanowi 0.7% masy "paliwa" wodorowego.
Porwnaj otrzymany wynik z dotychczasowym wiekiem Soca, ktry szacuje si na 5109
lat. Wynik zapisz poniej.
t=
Ten rozdzia koczy modu jedenasty; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
486
Modu XI - Podsumowanie
Podsumowanie
Z zasady Pauliego wynika, e w danym stanie, opisanym liczbami kwantowymi n, l, ml
z uwzgldnieniem spinu elektronu, moe znajdowa si tylko jeden elektron.
Widmo promieniowania X skada si z widma cigego i liniowego
(charakterystycznego). Krtkofalowa granica widma cigego jest dana przez
hc
min = , gdzie U jest napiciem przyspieszajcym elektrony w lampie
eU
rentgenowskiej.
Ze wzgldu na typy wiza krysztay dzielimy na: krysztay czsteczkowe, krysztay
jonowe, krysztay atomowe (kowalentne), krysztay metaliczne.
Podstawowymi materiaami pprzewodnikowymi s german i krzem, pierwiastki z IV
grupy ukadu okresowego. S to pprzewodniki samoistne. Domieszkujc je
pierwiastkami z V i III grupy ukadu okresowego otrzymujemy pprzewodniki typu n
i p odpowiednio.
W zalenoci od wielkoci i znaku podatnoci magnetycznej , dzielimy ciaa na
nastpujce trzy grupy: 1) < 0, ciaa diamagnetyczne; 2) > 0, ciaa
paramagnetyczne; 3) >> 0, ciaa ferromagnetyczne. Ferromagnetyzm jest wasnoci
krysztaw, a nie pojedynczych atomw.
Pozostao magnetyczna, pole koercji i temperatura Curie s parametrami, ktre
decyduj o przydatnoci danego materiau jako magnesu trwaego.
Si wic nukleony w jdrze okrelamy mianem siy jdrowej lub oddziaywania
silnego. Siy te s krtkozasigowe, dziaaj na odlegociach 21015 m.
Gdy ukad oddzielnych swobodnych nukleonw czy si w jdro energia ukadu
zmniejsza si o warto E energii wizania jdra E = Mc 2 . Dlatego dla kadego
atomu jego masa jest mniejsza od masy skadnikw o wielko M zwan niedoborem
masy lub defektem masy.
Nukleony najsilniej s wizane w jdrach pierwiastkw ze rodkowej czci ukadu
okresowego.
Istniej trzy rodzaje promieniowania alfa (jdra helu), beta (elektrony lub pozytony)
i gamma (fotony).
Z prbki zawierajcej N0 jder promieniotwrczych po czasie t pozostaje ich
N = N 0 e t .
Jeeli cikie jdro rozdzielimy na dwie czci, to powstae dwa mniejsze jdra s
silniej wizane od jdra wyjciowego to znaczy te dwie czci maj mas mniejsz ni
masa jdra wyjciowego. Dziki temu w reakcji rozszczepienia wydziela si energia.
rdem energii bomby atomowej i reaktora jdrowego s procesy rozszczepienia
jdrowego.
Energia moe by wytwarzana rwnie w reakcji syntezy lekkich jder na przykad
deuteronw 2H. Do przezwycienia odpychania kulombowskiego dodatnich jder
celem zblienia ich na odlego niezbdn do ich poczenia potrzebne s temperatury
rzdu 107 - 108 K. Reakcje, ktre wymagaj takich temperatur nazywamy reakcjami
termojdrowymi. S one rdem energii gwiazd w tym i naszego Soca.
487
Modu XI - Materiay dodatkowe
Tabela XI.1.1
podzia E=0 E = E E = 2E E = 3E liczba sposobw Pk
k realizacji podziau
1 1,2,3 4
1 1,2,4 3
4 4/20
1 1,3,4 3
1 2,3,4 1
2 1,2 3 4
2 1,2 4 3
2 1,3 2 4
2 1,3 4 2
2 1,4 2 3
2 1,4 3 2
12 12/20
2 2,3 1 4
2 2,3 4 1
2 2,4 1 3
2 2,4 3 1
2 3,4 1 2
2 3,4 2 1
3 1 2,3,4
3 2 1,3,4
4 4/20
3 3 1,2,4
3 4 1,2,3
N(E) 40/20 24/20 12/20 4/20
488
Modu XI - Materiay dodatkowe
Analogicznie obliczamy N(E) dla pozostaych wartoci E (patrz ostatni wiersz tabeli).
Zauwamy, e suma tych liczb wynosi cztery, tak e jest rwna cakowitej liczbie czstek
we wszystkich stanach energetycznych. Wykres zalenoci N(E) jest pokazany na rysunku
poniej.
E
Ciga krzywa na rysunku jest wykresem malejcej wykadniczo funkcji N ( E ) = Ae . E0
Moemy teraz wybiera coraz mniejsze E (zwikszajc ilo dozwolonych stanw) przy
tej samej co poprzednio wartoci cakowitej energii. Oznacza to, e bdziemy dodawa
coraz wicej punktw do naszego wykresu, a w granicy gdy E 0 przejdziemy do
funkcji cigej danej powyszym rwnaniem.
Potrzebujemy jeszcze znale warto E0. Obliczenia te cho proste wykraczaj poza ramy
tego wykadu. Wystarczy wic zapamita, e E0 = kT, toznaczy jest rwna redniej energii
ukadu czstek w temperaturze T. Ostatecznie wic
E
N ( E ) = Ae kT
489
Modu XI Rozwizania wicze
wiczenie 36.1
Dane: n = 3.
wiczenie 36.2
Dane: k , j = 1, R = 1.097107 m-1, c = 3108 m/s, h = 6.631034 Js, 1eV = 1.61019 J,
a = 2, ZCu = 29, ZPb = 82.
1 1
v = ( Z a ) 2 Rc 2 2
k j
uwzgldniajc k i j = 1.
Po podstawieniu danych otrzymujemy dla miedzi max = 8.881016 Hz co odpowiada energii
kwantu hmax = 368 eV i minimalnej dugoci fali min = 3.38 nm.
Analogicznie dla oowiu max = 2.631017 Hz, hmax = 1091 eV i min = 1.14 nm.
wiczenie 38.1
Dane: M = 0.0303779 u, c = 3108 m/s, 1eV = 1.61019 J.
1 C 1 12 10 3 kg / mol
1u = = = 1.66 10 27 kg
12 N Av 12 6.02 10 1 / mol
23
wiczenie 38.2
Jdro 238U przechodzi w 234U w wyniku przemiany i dwch przemian .
92 U + 2 + 1 + 1
U 234
239 4 0 0
92
490
Modu XI Rozwizania wicze
wiczenie 38.3
Dane: t = 42 dni, N(0)) - N(t) = 0.875N(0).
m
1
N (t = mT ) = N (0)
2
m
1 1
N ( 0) = N ( 0 )
8 2
skd
m=3
Oznacza to, e 87.5% jder rozpado si w czasie rwnym trzem czasom poowicznego
rozpadu. Poniewa mino 42 dni to czas poowicznego rozpadu T = (42/3) = 14 dni.
wiczenie 38.4
Dane: E = 200 MeV, c = 3108 m/s, 1eV = 1.61019 J.
wiczenie 38.5
Dane: EU (rozszczepienie jdra uranu) = 200 MeV = 3.210-11J,
EC (spalanie 1 kg wgla) = 2.5107 J, mU =1 kg, u = 235 g/mol, NAv = 6.021023 1/mol.
mU
Energia uzyskana w reakcji rozszczepienia 1 kg uranu wynosi E = EU N Av
U
Podstawiajc dane otrzymujemy E = 8.21013 J co odpowiada energii uzyskanej przy
spaleniu wgla o masie mC = E/EC = 3.28106 kg.
wiczenie 38.6
Dane: MS = 21030 kg, P = 41026 W, energia wytwarzana przy przemianie wodoru w hel
stanowi 0.7% masy "paliwa" wodorowego.
491
Modu XI Test kontrolny
Test XI
1. Ile elektronw w atomie Ge, bdcym w stanie podstawowym, znajduje si w stanach
on=3in=4?
2. Najmniejsza dugo fali promieniowania X emitowanego z prbki wynosi
min = 21010 m. Jaki jest najciszy pierwiastek wystpujcy w tej prbce?
3. Ile elektronw przewodnictwa znajduje si w gramie germanu domieszkowanego
arsenem, jeeli ilo domieszki wynosi 1018 atomw arsenu na jeden mol atomw
germanu?
4. Oblicz orbitalny moment magnetyczny elektronu dla pierwszych trzech orbit wodoru.
5. Moment dipolowy atomu elaza wynosi 1.8 1023 Am2. Jaki jest moment dipolowy
elaznej igy kompasu wykonanej w ksztacie pytki o wymiarach 3 cm 5 mm
1 mm jeeli momenty magnetyczne wszystkich atomw s ustawione w jednym
kierunku?
6. Ktry z czasw jest duszy: czas poowicznego zaniku czy redni czas ycia atomu
promieniotwrczego?
7. Jak ilo czstek wyemituje, w cigu 1 sekundy, 1 gram izotopu uranu
238 9
92 U o poowicznym czasie zaniku T = 4.510 lat?
492
UZUPENIENIE
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
Rys. U1.1. Obserwacja zjawisk z dwch poruszajcych si wzgldem siebie ukadw odniesienia
czyli
494
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
x' = x Vt
y' = y
(U1.3)
z' = z
t' = t
x
u= (U1.4)
t
x'
u' = (U1.5)
t '
x' x Vt
u' = = = u V (U1.6)
t ' t
u ' (u V ) u
a' = = = =a (U1.7)
t ' t t
495
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
Rys. U1.2. Pomiar czasu przebiegu impulsu wietlnego w dwch ukadach odniesienia
Czas t' jaki upywa midzy wysaniem wiata, a jego zarejestrowaniem przez
obserwatora bdcego w rakiecie (rysunek a) jest oczywicie rwny t' = 2d/c. Teraz to
samo zjawisko opisujemy z ukadu nieruchomego obserwatora (rysunek b), wzgldem
ktrego rakieta porusza si w prawo z prdkoci V. Chcemy, w tym ukadzie, znale czas
t przelotu wiata z punktu A do zwierciada i z powrotem do A. Jak wida na rysunku
U1.2 (b) wiato przechodzc od punktu A do zwierciada Z porusza si po linii
o dugoci S
496
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
2
t
S = V + d 2 (U1.8)
2
Zatem czas potrzebny na przebycie drogi AZA (to jest dwch odcinkw o dugoci S)
wynosi
2
t
V + d
2
2 (U1.9)
t = 2
c
2d
c t '
t = = (U1.10)
2
V V2
1 2 1 2
c c
wiczenie U.1
Sprbuj obliczy ile razy wzronie czas poowicznego zaniku czstki poruszajcej si
z prdkoci V = 0.99 c. eby sprawdzi czy mona zarejestrowa tak czstk oblicz jak
drog s przebdzie ona w tym czasie, jeeli czas poowicznego zaniku nieruchomej czstki
wynosi 10-8 s. Wynik zapisz poniej.
t=
497
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
x Vt x Vt
x' = = ,
V2 1 2
1 2
c
y' = y
z' = z (U1.11)
V V
t2
x t 2 x
t' = c = c ,
V 2
1 2
1 2
c
gdzie = V/c. Te rwnania nosz nazw transformacji Lorentza. Omwimy teraz niektre
wnioski wynikajce z transformacji Lorentza.
U.1.3.1 Jednoczesno
Przyjmijmy, e wedug obserwatora w rakiecie poruszajcej si wzdu osi x' (czyli
take wzdu osi x, bo zakadamy, e te osie s rwnolege) pewne dwa zdarzenia
zachodz rwnoczenie t' = t2' t1' = 0, ale w ronych miejscach x2' x1' = x' 0.
Sprawdmy, czy te same zdarzanie s rwnie jednoczesne dla obserwatora w spoczynku.
Z transformacji Lorentza wynika, e
V
t x
t ' = c2 (U1.12)
1 2
oraz
x = x' 1 2 + Vt (U1.13)
V
t ' = t 1 2 x' (U1.14)
c2
498
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
V
2
t = c x' (U1.15)
1 2
1
L' = x (U1.16)
1 2
x = L = L' 1 2 (U1.17)
x Vt
x' = (U1.18)
1 2
oraz
V
t x
t ' = c2 (U1.19)
1 2
499
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
x
V
x' x Vt
= = t (U1.20)
t ' V V x
t 2 x 1 2
c c t
x' x
a po podstawieniu U x ' = oraz U x =
t ' t
Ux V
U x '=
VU (U1.21)
1 2 x
c
U x '+V
Ux =
VU ' (U1.22)
1 + 2x
c
wiczenie U.2
Rozpatrzmy dwa samoloty naddwikowe, ktre lec ku sobie po linii prostej. Prdkoci
samolotw wzgldem Ziemi wynosz odpowiednio: pierwszego 1500 km/h, a drugiego
3000km/h. Oblicz jak prdko pierwszego samolotu zmierzy obserwator w samolocie
drugim. Zauwa, e poniewa samolot drugi jest ukadem, wzgldem ktrego prowadzimy
obliczenia to zgodnie z naszymi oznaczeniami Ux = 1500 km/h, a V = -3000 km/h. Ujemny
znak prdkoci V wynika z przeciwnego kierunku ruchu. Wynik zapisz poniej.
Ux =
500
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
m0
m(V ) =
V2 (U1.23)
1 2
c
Ft
m0
V (t ) =
2 (U1.24)
1 + Ft
m0 c
Rys. U.1.3. Zaleno prdkoci ciaa od czasu dziaania staej siy w mechanice klasycznej
i relatywistycznej
501
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
E = mc 2 (U1.25)
E 0 = m0 c 2 (U1.26)
E k = E E 0 = mc 2 m0 c 2 = (m m0 )c 2 (U1.27)
wiczenie U.3
Sprbuj teraz obliczy prdko czstki, ktrej energia kinetyczna jest rwna jej energii
spoczynkowej. O ile wzrosa masa tej czstki w stosunku do masy spoczynkowej? Wynik
zapisz poniej.
m
=
m0
Na zakoczenie zobaczmy jak warto przyjmuje energia cakowita, jeli prdko V jest
maa. Dla maego V rwnanie (U1.23) mona przybliy (rozwijajc w szereg) do postaci
m0 V2
m(V ) = m0 1 + 2
V2 2c (U1.28)
1
c2
502
Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
m0V 2
E = m(V )c 2 m0 c 2 + (U1.29)
2
Pierwszy wyraz jest energi zwizan z istnieniem samej masy (energia spoczynkowa)
natomiast drugi jest klasyczn energi kinetyczn zwizan z ruchem ciaa. Otrzymalimy
rozwizanie klasyczne jako graniczny przypadek (dla maych prdkoci) rozwizania
relatywistycznego.
503
Uzupenienie Uniwersalne stae fizyczne
504
Uzupenienie Uyteczne wzory matematyczne
Geometria
Pole okrgu r2
Pole kuli 4 r 2
4 3
Objto kuli r
3
Trygonometria
y
sin =
r
x
cos =
r
y
tg =
x
sin + cos 2 = 1
2
Niektre pochodne
d d d f ( x)
a=0 (af ( x)) = a
dx dx dx
d n d 1
( x ) = nx n 1 (ln x) =
dx dx x
d d
(sin(ax)) = a cos ax (cos(ax)) = a sin ax
dx dx
d d f dg d dg df
( f + g) = + ( f g) = f +g
dx dx dx dx dx dx
n +1
+C
dx 1
x
= ln x + C sin axd x = a cos ax + C
1
cos axd x = a sin ax + C ( f ( x) + g ( x)) d x = f ( x) d x + g ( x) d x
x2
f ( x )d x = F ( x )
x2
x1
= F ( x 2 ) F ( x1 )
x1
505
Grupa
IA VIIIA
Litowce Helowce
1 2
H He
1.008 4.0026
IIA IIIA IVA VA VIA VIIA
Wodr Berylowce liczba atomowa Borowce Wglowce Azotowce Tlenowce Fluorowce
Hel
symbol
3 4 5 6 7 8 9
Li Be masa atomowa B C N O F 10 Ne
6.941 9.012 Ukad okresowy pierwiastkw 10.81 12.011 14.006 15.999 18.998 20.179
Lit Beryl nazwa Bor Wgiel Azot Tlen Fluor Neon
11 13 14 15 16 17
Na 12 Mg Al Si P S Cl 18 Ne
22.989 24.305 26.981 28.085 30.974 32.06 35.453 39.948
IIIB IVB VB VIB VIIB VIIIB IB IIB
Sd Magnez Skandowce Tytanowce Wanadowce Chromowce Manganowce elazowce i Platynowce Miedziowce Cynkowce Glin Krzem Fosfor Siarka Chlor Argon
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35
K Ca K Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br 36 Kr
39.089 40.08 44.956 47.90 50.952 51.996 54.938 55.847 58.933 58.70 63.546 65.38 69.72 72.59 74.921 78.96 79.904 83.80
Potas Wap Skand Tytan Wanad Chrom Mangan elazo Kobalt Nikiel Mied Cynk Gal German Arsen Selen Brom Krypton
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53
Rb Sr Y Zr Nb Mb Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I 54 Xe
85.467 87.62 88.906 91.22 92.906 95.94 98.906 101.07 102.905 106.4 107.868 112.41 114.82 118.69 121.75 127.60 126.904 131.30
Rubid Stront Itr Cyrkon Niob Molibden Technet Ruten Rod Pallad Srebro Kadm Ind Cyna Antymon Tellur Jod Ksenon
55 56 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85
Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At 86 Rn
132.905 137.33 138.905 178.49 180.948 183.85 186.20 190.2 192.22 195.09 196.966 200.59 204.37 207.2 208.980 208.982 209.987 220.017
Cez Bar Lantan Hafn Tantal Wolfram Ren Osm Iryd Platyna Zoto Rt Tal Ow Bizmut Polon Astat Radon
87 88 89
Fr Ra Ac
223.02 226.025 227.028
Frans Rad Aktyn
58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Lantanowce Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tu Yb Lu
140.12 140.907 144.24 145 150.35 151.96 157.25 158.925 162.50 164.930 167.26 168.934 173.04 174.967
Cer Prazeodym Neodym Promet Samar Europ Gadolin Terb Dysproz Holm Erb Tul Iterb Lutet
506
253
Uzupenienie Ukad okresowy pierwiastkw