1

1.GR

1.1. Genel

Elektrik enerjisini reten merkezler (santraller) ounlukla tketim merkezleri

yaknnda kurulamamaktadrlar. Bunun en nemli nedeni hammadde nakliyesi , evre kirlilii
, gvenlik vb. saylabilir.rnein lkemizde hidrolik ve termik kaynaklar ounlukla Dou ve
Gneydou blgelerimizde toplanm iken , tketim merkezleri ounlukla Bat Anadoluda
yer almaktadr. Bu bakmdan elektrik enerjisinin , kilometrelerce uzaa iletilmesi sz konusu
olmaktadr. te bu noktada enerji iletimi devreye girmektedir.
Enerji iletim sistemini oluturan elemanlar ekil 1.1. de grlecei gibi enerjiyi reten
genaratr , ondan sonra ykseltici trafo , sonra hatlar daha sonrada indirgeyen trafo ve
kullanc ksmndan oluurlar.

Ykseltici Enerji nakil hatt Alaltc trafo

Generatr
trafo
ekil 1.1.Enerji iletim sistemi
Elektrik ebekelerini gerilimlerine gre snflandracak olursak alak , orta , yksek ve
Ultra high gerilimli ebekeler olarak snflandrabiliriz. Yapmas gereken ie gre ise
Aydnlatma ve Kuvvet olmak zere ikiye aykabiliriz.
Gnmzde enerji iletimi genellikle alternatif gerilimle yaplmaktadr. Bunun yannda
uzak mesafelere enerji iletimi gndeme geldiinde doru gerilimle enerji iletimi yaplmas
maliyet asndan gerekmektedir. Uzak mesafelerde alt snr ise 800-1000 km dr.

Generatr Ykseltici
trafo AC/DC Enerji nakil hatt DC/AC Drc
dorultucu evirici trafo
ekil 1.2. Doru gerilimle enerji
iletiminin blok diyagram

1
 2

1.2. Doru Gerilimle Enerji letiminin Alternatif Gerilime

Gre stnlkleri

1- zolasyon yzeyinden daha fazla faydalanlr.

2- Dzenli gerilim ayar yaplabilir.
3-Alternatif akmda etkin diren sz konusu iken doru akmda omik diren vardr.
Bunun sonucunda alternatif akmdaki enerji kayplar daha ok olur.
4- Alternatif akmla enerji iletiminde bir devre iin 3 kablo kullanlrken doru akmda
bu sadece bir tanedir.
5- Doru akmda Korona kayplar daha azdr.
6- Akm sabit olduu iin reaktif kayp yoktur.
7- Dn iletkeni olarak toprak kullanlr.
8-Yer alt kablosu kullanlyorsa di elektrik kayb azdr.
9-Senkronizm zorluklar yoktur.
10-Kararllk sorunu yoktur.

1.3. Doru Gerilimle Enerji letiminin Dezavantajlar

1- Akm geii srekli olduu iin kesilmesi zordur. Alternatif akm ise zamana bal
olarak sfr noktasna gelindiinde kesme ilemi kolaylar.
2- Gerilimin ykseltilmesi ve indirilmesi ok zordur.
3- Kullanlan g elektronii elemanlar harmoniklerin oluumuna neden olur.
4- Hatlarn gvenilirlik ve ekonomik artlar iyi deildir.

2
 3

2.HATIRLATMALAR

2.1. Fazr Tantm

Sinzoidal ve sabit frekansta olan gerilim veya akm, iaretin tepe (max) deeri ve faz
as ile tanmlanabilir. Genel olarak gerilimin ani deeri ;
v( t ) = Vmax cos( wt + ) volt

ifadesi ile verilebilir. v(t) ifadesindeki as , v(t)nin coswt erisine gre faz farkdr.
v(t)nin etkin deeri ise ;
V
V = max olur.
2
v(t) ifadesi ekilde gsterilebilir;
V = V e j ( stel)
V = V (kutupsal)
V = V cos + j V sin (kartezyen)

ekil 2.1.de kutupsal eksende verilen bir fazrn kartezyen eksendeki karl
gsterilmitir.

Sanal

|V|
sin V = V

Reel
|V|cos

ekil 2.1. Bir fazrn Kartezyen Takmda Gsterimi

v( t ) = 220 2 sin ( wt + 30) V

rnein olarak verilen bir gerilimin deerini sinwt erisine gre
faz farkn ve kutupsal eksende
Gerilimin max (tepe) deeri ; etkin fazr deerini bulalm.

3
 4

Vmax = 220 2 V

(sinwt erisine gre) faz as;

=30
ve etkin fazr;
V = 22030 V dur.

2.2. Kompleks (Grnr) G

Srekli hal koullar altnda aktif ve reaktif gler kompleks g ad verilen bir tanm
iinde birletirilmitir. V = V ve I = I
olmak zere S kompleks g;
S = V I * = ( V ) ( I) = ( V ) ( I ) = V I( )
*

S = V I cos( ) + jV I sin ( )
S = P jQ

eitliklerinden her hangi birisi kullanlarak bulunabilir. rnek olarak R , L ve C elemanlar

iin aada kompleks g deerleri verilmitir.

V V2
S R = V I = (V) ( ) =
*
Saf omik yk iin
R R kompleks g.

V V2 Saf endktif yk iin

S L = V I = (V) (
*
)= j
jX X kompleks g.

V V2
SC = V I = (V) (
*
) = j Saf kapasitif yk iin
jX C XC kompleks g.

4
 5

S
Q Q
S

P
Endktif yk iin g geni Kapasitif yk iin g geni
ekil 2.2. G genleri

Omik ykte akm ve gerilim ayn fazdadr.

V
I
Endktif ykte akm gerilimden geride
V

ve kapasitif ykte ise akm gerilimden ileridir.

V
Yukardaki bulunan deerler bir faza gre yaplmlardr. Eer sistemin toplam gc
bulunmak istenirse bu deerin faz says ile arplmas ve balant ekillerinin de dikkate
alnmas gerekir.
Yapacamz ilemlerde genellikle fazl ve aksi belirtilmedike yldz bal sistemler
kullanlacaktr. Bu durumda faz-ntr gerilimi V yerine faz-faz gerilimi olan U alnr. Bilindii
gibi yldz bal bir devre iin;
U = 3V
eklindedir. Bu durumda fazl ve yldz bal bir devre iin aktif g formln yazacak
olursak ; U
P = 3 I cos
3
eklindedir. Buradan gerekli sadeletirmeler yapldnda;
P = 3 U I cos bulunur.

5
 6

3. LETM HATLARININ UZUNLUKLARINA GRE

SINIFLANDIRILMASI

Enerji iletim hatlar uzunluklarna gre e ayrlabilirler. 0-100 kmye kadar olan hatlar
ksa hatlar olarak adlandrlrlar. 100-250 km aras olan hatlar ise orta uzunluktaki hatlar
olarak adlandrlrlar. 250 km ve daha uzun hatlar ise uzun iletim hatlar olarak adlandrlp
gerekli hesaplama yntemleri ile hat parametreleri bulunur.
letim hatlarn elektriksel ynden inceleyecek olursak , hat parametreleri ve uzunluklar
sz konusu olmaktadr. ncelemelerimiz genellikle alternatif akm kullanlan iletim hatlar
olduundan alternatif akmda kullanlan tm byklkler burada sz konusu olacaktr.
letim hatlarnn bir omik direnci (R) vardr. Bu diren doru akmdakine oranla deri
olay sebebiyle yaklak 1,5 kat daha fazladr. Dier taraftan komu iletkenlerden akan
akmlarn halkalad aklar nedeniyle , faz iletkenlerinin self (z) ve karlkl (ortak)
endktanslar meydana gelmektedir. Sinzoidal akmlarla alldndan endktans deyimi
yerine ebeke frekansnn bir fonksiyonu olan endktif reaktans kullanlr. Hattn omik
direnci ve endktif reaktans birbirlerine seri bal olarak dnlr ve hattn karakterize
edilmesi iin bu iki bykln seri toplam empedans kullanlr.
te yandan yaltkan ortam (hava) iinde bulunan hatlarnn birbirlerine veya topraa
gre kaak kapasiteleri bulunacaktr. Sinzoidal bir gerilimle alld iin , frekansn bir
fonksiyonu olan kapasitif reaktans deyimi kullanlr. Ancak hesaplarda tutulan genel yol ,
kapasitif reaktans yerine , bunun tersine eit olan sseptans ile allmaktadr. letkenlerin
topraa kar olan kaak direnleri ok kk olduu iin ounlukla ihmal edilir. Bu
bakmdan hattn kapasitesi , hat ile toprak arasna balanm sseptans ile , daha genel
anlamda ise admitans ile temsil edilir. ekil 3.1.de grlen devre bir iletim hattnn faz-
toprak aras edeer devresini gstermektedir. Burada ;
L: birim uzunluk bana hattn faz-toprak endktans deeri
R: birim uzunluk bana hattn direnci
C: birim uzunluk bana hattn faz-toprak kapasitesi
R: birim uzunluk bana hattn faz-toprak kaak direnci olarak tanmlanmtr.

ekil 3.1. Bir iletim hattnn faz-toprak arsndan

grlen edeer devresi

6
 7

lemlerde kullanacamz hat parametrelerinin girie ait olanlar 1 indisi ile , ka ait
olanlar ise 2 indisiyle gstereceiz. Aada bu parametreler ve aklamalar verilmitir.

U1= Hat ba fazlar aras gerilim U2= Hat sonu fazlar aras gerilimi
V1= Hat ba faz-ntr gerilimi V2= Hat sonu faz-ntr gerilimi
I1= Hat ba akm I2= Hat sonu akm
P1= Hat ba aktif g P2= Hat sonu aktif g
Q1= Hat ba reaktif g Q2= Hat sonu reaktif g
1=Hat ba akm ve gerilim arasndaki a
S2= Hat sonu kompleks g
2=Hat sonu akm ve gerilimi arasndaki a

Bir enerji iletim hattna ilikin iki kapl devre gsterimi ekil 3.2.de gsterilmitir.

I1 I2

A B
ki
V1 V2
kapl
C devre D

ekil 3.2. ABCD parametreli iki kapl devre gsterimi

ekilde grlen giri ve klar arsndaki bantlar V1=AV2 +BI2 ve I1=CV2+DI2 .

Bu eitlikleri matrissel formda aadaki gibi yazabiliriz.
V1 A B V2
I = C D I elde edilir.
1 2

Buradaki A , B , C , D sabitlerine iletim hatlarnn genel devre sabitleri denir. Bunlar

genel olarak kompleks saylardr. Hattn herhangi bir ucundan bakldnda hat ayn , yani
drt ulu devre simetrik ise A ve D birbirlerine eit ve birimsizdir. B ve C nin birimleri
srasyla (ohm) ve S (Siemens = 1/) dur. Bu simetriliin salanmas kouluyla
AD - BC = 1 dr ve sistem dengelidir.

3.1. Ksa Uzunluktaki Hatlar

Normal yapda ve boylar 0-100 km arasnda deien hatlar iin kapasite ihmal
edilebilir. Kapasitenin ihmal edilerek akm ve gerilim denklemlerinin kurulabilecei iletim
hatlarna ksa iletim hatlar denilir. ekil 3.3.de bir ksa iletim hatt genel gsterimi yer

7
 8

almaktadr. Grlecei gibi hattn kapasitesi ihmal edilmitir ve hat seri bir empedansla ifade
edilmitir.

Z=R+jX Z=R+jX
I1 I2 I1 I2
Z Z

V
V1 V2 V1 V2
Y Y=g+jb

Ksa hatlarda ihmal edilir.

Genel edeer Ksa iletim hatt edeer devresi

ekil 3.3. Ksa iletim hatt edeer
devresi

Bu empedansn deeri ; Z=R + jX = z= r + jx dur. Burada ;

Z : Hattn faz bana ohm olarak seri empedansn
z : Hattn birim uzunlukta ve faz bana ohm olarak seri empedansn
X : Hattn faz bana ohm olarak toplam endktif reaktans
x : Hattn birim uzunlukta ve faz bana ohm olarak endktif reaktans
: Hattn uzunluunu gstermektedir.

Ksa iletim hatt edeer devresi basit bir AC devresi olarak zlr. Devrede nt
kollar olmad iin hat ba ve hat sonu akmlar bir birine eittir.

V1=V2 + V=V2+ZI2 |I1| = |I2|

Bu ifadeleri matris eklinde yazarsak ;

V1 1 Z V2
I = 0 1 I
1 2

eklinde elde edilir. Burada A=D=1 , B=Z ve C=0 1/. Yazlan bu ifadelere gre ksa iletim
hattnn yk durumuna gre fazr diyagramlar ekil 3.4. ve ekil 3.5.deki gibi olur.

8
 9

V1

V
V2
-2
2 I2X
1 2
I2R

I2=I1

ekil 3.4.Endktif yk iin ksa iletim hatt fazr diyagram

V1
I2=I1
I2X

1
I2Z
I2R
2
2
V2

ekil 3.5.Kapasitif yk iin ksa iletim hatt fazr diyagram

3.2. ki Adet Drt Ulu Devrenin Seri Balanmas

Hat sabitleri A1 , B1 , C1 , D1 ve A2 , B2 , C2 , D2 olan iki adet ksa hat seri olarak

baland durumda ortak ABCD katsaylarn bulalm.

I1 I1 I2
A1 B1 A2 B2
V1 V1 V2

C1 D1 C2 D2
ekil 3.6. ki adet drt ulu devre balants

9
 10

V1 ? ? V2 ? Matris ilemini yapabilmek iin ncelikle her iki devrenin akm ve

I = ? ? I =
1 2
gerilim bantlarn yazalm. Birinci hat iin;
V1 A 1 B1 V1 '
I = C D
1 1 1 I1 '

ve 2. hat iin ;
V1 ' A 2 B 2 V2 V1 '
' = olur. 1. hat iin yazdmz matriste I '
I 1 C 2 D 2 I 2 1
matrisinin bulunan deerini yerine yazacak olursak;

V1 A 1 B1 A 2 B 2 V2
I = C D C D I matris ilemini yapacak olursak ;
1 1 1 2 2 2

V1 A 1 A 2 + B1 C 2 A1 B 2 + B1 D 2 V2
I = C A + D C
C1 B 2 + D1 D 2 I 2
bulunur. Burada ABCD katsaylar
1 1 2 1 2

srasyla; A =A1A2+B1C2 , B=A1B2 +B1 D2 , C=C1A2+D1C2 ve D=C1B2+D1D2 olur.

rnek 3.1.
I1 Z=0+j8
I I I2

i
V1 V V V2
Y=0-j0,2

1.Devre 2.Devre

zm:
ekil de grlen devreler birbirlerine seri olarak balandklarnda A , B , C , D hat
sabitlerini bulalm. Seri bal iki devrenin ekli ekil 3.6. daki gibi olur.
Birinci devreyi matrissel formda yazarsak ;

V1 1 j8 V'
I = 0 1 I' (1)
1

ayn ekilde ikinci devre iinde matris ifadesini yazacak olursak ;

10
 11

V' 1 0 V2
I' = j0,2 1 I (2)
2

V1 1 j8 1 0 V2
elde edilir. 2 nolu denklemi 1 de yerine koyarsak; = bulunur.
I1 0 1 j0,2 1 I 2
Bu ilemi yaparsak;

V1 2,6 890 V2
I = 0,2 90 1 I eklinde buluruz. Burada ;
1 2
A = 2,6
B = 890
1
C = 0,2 90

D =1
eit olur.

3.3. ki Adet Drt Ulu Devrenin Paralel Balanmas

A1 B1
I11 V21 I21
V11
I1 C1 D1 I2

V1 V2
I12 I22
A2 B2
V12 V22
C2 D2

ekil 3.7. Paralel bal iletim hatlar

ekilden V1=V11=V12 (1) , V2=V21=V22 (2) ve I1=I11+I12 (3) , I 2=I21+I22

(4) yazlabilir. Birinci drt ulu devrede
V11=A1V21+B1 I21 (5) ve I11=C1 V21+D1 I21 (6) yazlabilir.
kinci drt ulu devrede ise
V12=A2 V22+B2 I22 (7) ve I12=C2 V22+D2 I22 (8) yazlabilir.

5 nolu denklemi B2 ile , 7 nolu denklemi ise B1 ile arpp taraf tarafa toplayalm.

11
 12

B 2 V11 = A 1 B 2 V21 + B1 B 2 I 21
B1 V12 = A 2 B1 V22 + B1 B 2 I 22

B 2 V11 + B1 V12 = A 1 B 2 V21 + A 2 B1 V22 + B1 B 2 I 21 + B1 B 2 I 22

Burada V11=V12=V1 , V21=V22=V2 ve I21+I22=I2 yerlerine yazarsak;

( B1 + B 2 ) V1 = ( A1 B 2 + A 2 B1 ) V2 + B1 B 2 I 2
( A B + A 2 B1 ) V + B1 B 2 I
V = 1 2
1 2 2
B1 + B 2 B1 + B 2
bulunur. Burada V1 = A V2 + B I 2 genel denklemine gre

A= 1 2
( A B + A 2 B1 ) B1 B 2
ve B = olur.
B1 + B 2 B1 + B 2
V11=V12 eitliini yazacak olursak ( 1 nolu denklem);
A 1 V21 + B1 I 21 = A 2 V22 + B 2 I 22 olur. Burada I22 yi 4 nolu denklemden ekersek
I2=I21+I22 ise I22=I2-I21 olur. I22yi V11=V12 eitliinde yerine koyalm
A 1 V21 + B1 I 21 = A 2 V22 + B 2 ( I 2 I 21 )
A 1 V21 + B1 I 21 = A 2 V22 + B 2 I 2 B 2 I 21
B1 I 21 + B 2 I 21 = A 2 V22 A 1 V21 + B 2 I 2 V22 = V21 = V2
I 21 ( B1 + B 2 ) = ( A 2 A1 ) V2 + B 2 I 2
( A 2 A1 ) B2
I 21 = V2 + I2
B1 + B 2 B1 + B 2
eklinde yazlabilir. Bulduumuz bu I21 deerini 6 nolu denklemde yerine yazalm.
I 11 = C 1 V21 + D 1 I 21
A A 1 B2
= C 1 V21 + D 1 2 V2 + I 2
B1 + B 2 B1 + B 2
D ( A 2 A1 ) B2
I 11 = C 1 + 1 V2 + I2
B1 + B 2 B1 + B 2

Tekrar V11=V12 eitliini yazalm.

A 1 V21 + B1 I 21 = A 2 V22 + B 2 I 22 Bu kez I21i yerine koyalm. I2=I21+I22 den I21=I2-I22
bulunur. Bunu yerine koyarsak
A 1 V21 + B1 ( I 2 I 22 ) = A 2 V22 + B 2 I 22
A 1 V21 A 2 V22 + B1 I 2 = B 2 I 22 + B1 I 22 V2 = V21 = V22
( A1 A 2 ) V2 + B1 I 2 = ( B 2 + B1 ) I 22
( A1 A 2 ) V + B1 I = I
2 2 22
B 2 + B1 B 2 + B1
bulunur. Bulunan bu I22 denklemini 8 nolu denklemde yerine koyalm
I12=C2 V22+D2 I22

12
 13

A A 2 B1
I12 = C 2 V22 + D 2 1 V2 + I2
B1 + B 2 B1 + B 2
D ( A1 A 2 ) B1
I12 = C 2 + 2 V2 + I2
B1 + B 2 B1 + B 2

eklinde bulunur.
I1=I11+I12de bulunan denklemleri yerlerine yazarsak
D ( A 2 A1 ) B2
I11 = C1 + 1 V2 + I2
B1 + B 2 B1 + B 2

D ( A1 A 2 ) B1
I12 = C 2 + 2 V2 + I2
B1 + B 2 B1 + B 2
+

( D 2 D1 ) ( A 1 A 2 ) B 2 D 1 + B1 D 2
I11 + I12 = ( C1 + C 2 ) V2 + V2 + I2
B1 + B 2 B1 + B 2
( D D1 ) ( A 1 A 2 ) B 2 D 1 + B1 D 2
I 1 = C1 + C 2 + 2 V2 + I 2
B1 + B 2 B1 + B 2
bulunur. Bu denklemi I1=CV2+DI2 genel ifadesine benzetecek olursak.
( D D1 ) ( A 1 A 2 ) V B 2 D1 + B1 D 2
C = C1 + C 2 + 2 2 ve D = I 2 eklinde yazabiliriz.
B1 + B 2 B1 + B 2
Yazdmz bu ifadeleri matris eklinde aadaki gibi dzenleyebiliriz.
A1 B 2 + A 2 B1 B1 B 2
V1 B1 + B 2 B1 + B 2 V
2
I = (A 1 A 2 )(D 2 D1 ) D1 B 2 + D 2 B1 I 2
1
C1 + C 2 B1 + B 2 B1 + B 2

rnek 3.2.
20 km uzunluunda fazl ksa bir iletin hattnn elektriksel hat sabitleri r = 0,295
/km , x = j0,557 /km ve hat sonu fazlar aras gerilimU2 = 30 kV , hat sonu toplam g S2
= 8 MVA , ve cos = 0,9 (geri) olarak veriliyor. Hat ba gerilim , akmn hesaplaynz.

13
 14

zm:
Z=0,295+j0,557

I1 I2
U2 30
V2 = = = 17,320 kv
3 3
V1
V2

Hat ksa bir hat olduundan |I1|=|I2| ve V1=V2+I2Z eklinde yazabiliriz. V1

bulmak iin formlde I2 ve Z deerlerinin hesaplanmas gerekir. I2 iin
S2 8 10 6
I2 = = = 154A
3 U2 3 30 10 3
ve Z iin ;

Z = (r+jx)=20(0,295+j0,557)= 5,9+j11,14 = 12,6060,2

cos = 0,9 geri ise bu akm gerilime gre 2= -25,83 geri anlamna gelir. Bu ekilde;

I 2 = 154( 25,83) eklinde yazlr. imdi V1 i hesaplayabiliriz;

V1 = V2 + I 2 Z = 173200 + 154 25,83 12,6062,2

V1 = 189203,5 V
Bulunan bu deerleri fazr diyagramda aadaki gibi gsterilir.
V1

I2Z

I2X
=3,5 -2
V2 2
2=25,83
1=25,83+3,5 I2R

I2=I1

14
 15

rnek 3.3.
Hat sonu gerilimi 66 kV olan =80 km uzunluundaki bir hattn r = 0,20 /km ve x =
0,40 /km olarak veriliyor.
a) P2 = 21 MW , Q2 = 0 MVAr
b) P2 = 21 MW ve Q2 = 12 MVAr
c) P2 = 21MW ve Q2 = -12 MVAr olmas durumlarnda hat ba parametrelerini bulunuz.

zm:

a) Omik ykte:
U 66 10 3
V2 = 2 = = 38,1 kV
3 3
S2 21 10 6 0
S2 = 3 U 2 I 2 I 2 = = = 183,720 A
3 U2 3 38,1 10 3
*
I 2 = I 2 = 186,72 A

Z = 80 ( 0,2 + j0,4 ) = 16 + j32 = 35,7763,42

V = I 2 Z = 183,720 35,7763,42
= 6,5763,43 kV
V1 = V2 + V = 38,10 + 6,5763,42
= 1 = 9 I1 = I 2 I1 = 183,729
= 419 kV
P1 = 3 U1 I1 = 3 38,1 10 3 cos 9 = 22,32 MW
Q1 = 3 U 1 I1 = 3 38,1 10 3 sin 9 = 3,53 MVAr

V1=41 kV V=6,57 kV

I2X

63,43
=9

I2R
I1 = I 2 = 183,72 A
V2=38,1 kV

2=0

b) Endktif ykte:

15
 16

* S2 (21 + j12) 10 6 24 10 6 29,7

I2 = = =
3 U2 3 66 10 3 114,315 10 3
*
I1 = I 2 = 210 A 2 = 29,7
I 2 = 21029,7 A
I 2 = 210( 29,7 ) A
V = I 2 Z = 210 29,7 35,7763,43
= 7,5133,73 = 6,246 + j4,17 kV
V1 = V2 + V = 38,1 + 6,246 + j4,17
= 44,346 + j4,17 = 44,545,73
= 5,73
P1 = 3 V1 I1 cos 1 = 3 44,54 10 3 210 cos 35,7 = 22,9 MW
Q1 = 3 V1 I1 sin 1 = 3 44,54 10 3 210 sin 35,7 = 35,07 MVAr
Z = 16 + j32 = 35,7763,43
= 63,43

V1

V I2X
=5,73
2=29,7 V2 29,7
1=5,37+29,7=35,07 -2=63,43-29,7
I2R =33,73

I1 = I 2 = 210 A

c)Kapasitif ykte:
I 2 = 21029,7 A
V = I 2 Z = 21029,7 35,7763,43
= 7,51193,13 = 0,41 + j7,499 kV
V1 = V2 + V = 38,1 0,41 + j7,499
1 = 2 = 29,7 11,25 = 18,45
= 37,69 + j7,499 = 38,4211,25 kV
P1 = 3 V1 I1 cos 1 = 3 38,42 210 cos18,45 = 22,954 MW
Q1 = 3 V1 I1 sin 1 = 3 38,42 210 sin 18,45 = 7,66 MVAr

16
 17

I1 = I 2 = 210 A
V1
1=29,7-11,25=18,45 I2X =63,43
V
I2R
=11,25 V2 2=29,7

2=29,7 93,13

3.4. Orta Uzunluktaki letim Hatlar

Uzunluklar 100-250 km arasnda deien hatlar orta uzunluktaki iletim hatlar olarak
tanmlanrlar.
Genellikle, tamamen kapasite olan nt admitans orta uzunluktaki hatlarn
hesaplanmasnda dikkate alnr.

Z=R+jX
I1 I2
Z

V1 V2
Y Y=g+jb
hmal
ediliyor.

ekil 3.8. Orta uzunluktaki hattn edeer devresi

Bu tr hatlarn zlmesinde ve T edeer devrelerinden yararlanlr. Hattn nt

admitans hattn ba ve sonlarnda iki eit paraya blnerek yerletirilirse , elde edilen
devreye nominal devresi ; hattn toplam nt admitans hattn ortasna , seri empedans da
eit iki paraya blnerek bu nt admitansn sana ve soluna yerletirildiinde elde edilen
devreye T devresi denilir.
Ih I1 I2
I1 I2 V

Z Z Z
V1 i1 Y Y i2 V2 V1 i V2
2 Y 2
2 2

edeer devre T edeer devre

ekil 3.9. ve T edeer devreleri

17
 18

3.4.1.Nominal devresi
Ih
I1 I2

V1 i1 Y Y i2 V2
2 2

I1 V1 I1 I1 Z I2 I2 V2 I2
i1 i2
V1 Y V1 V1 V2 V2 Y V2
2 2

V1 = V1 '+0I1 ' V1 ' = V2 '+ Z I 2 ' V2 ' = V2 + 0I 2

Y I1 ' = 0V2 '+ I 2 ' Y
I1 = V1 '+ I1 ' I2 ' = V2 + I2
2 2

1 0 V ' V1 ' 1 Z V2 ' 1 0 V

V1 I ' = 0 1 I ' V2 ' 2
1 I ' = Y I
I = Y 1 2
1 1 I1 ' 2 1 2
2 2

(2) (1)

ekil 3.10. edeer devre parametrelerinin bulunmas

Nominal devresi eitliklerini ekil 3.10.dan karalm. nce (1) nolu ilemi
yapalm;

1 0 V 1 0 V '
V1 ' 1 Z 2 bulunan bu matrisi V1 1 de yerine
I = 0 1 Y I = Y
1 1 I 2 1 1 I1 '
2 2

yerine koyalm.(2) nolu ilem.

1 0 1 0
V1 1 Z V2 eklinde bulunur. Burada katsaylar;
=
I Y 0 1 Y
1 1 1 I 2
2 2

18
 19

ZY ZY
A = D = 1+ C = Y 1 + B=Z
2 4

ZY
1+ Z
1
V 2 V2
I =
1 Y(1 + ZY ) 1 + ZY I 2
4 2

3.4.1.1.
Ih Edeer Devrenin
I1 I2 Klasik Yntemle
zlmesi
Z
V1 i1 Y i2 V2
Y
2 2 S 2 = P2 + jQ 2
Z = Z
I 2 = I 2 2
V2 = V2 0

Y Y Y Y
i2 = V2 = V2 90 i1 = V1 = V1 90 +
2 2 2 2
I h = i 2 + I 2 = I h h I1 = i 1 + I h
V = Z I h = I h Z h I1 = I1 1
V1 = V1 1 = + 0

V1

IhZ
IhX

2 1 V2 h
0
I1 IhR
i1 h

Ih i
2

I2

ekil 3.11. edeer devre fazr diyagram

19
 20

3.4.2. Nominal T devresi

I1 I1 V I2 I2

Z Z
2 2
V1 i Y V2

I1 I1 I1 V1 I2 I2 I2
Z i Z
V1 2 V1 V1 V2 V2 2 V2

Z
Z V1 ' = V2 '+0 I 2 ' V2 ' = V2 + I2
V1 = V1 '+ I1 ' 2
2
I1 = 0 V1 + I1 ' I1 ' = Y V2 '+ I 2 ' I 2 ' = 0 V2 + I 2 '

Z Z
V1 1 V1 ' 1 0 V2 ' V2 ' 1 V2
V1 ' I ' = Y 1 I ' I ' = 2 I
I = 2 I ' 1 2
1 0 1 1 2 2
0 1
(1)
(2)

ekil 3.12. T edeer devre parametrelerinin karlmas

T edeer devrenin ABCD parametrelerini bulmak iin ekil 3.12.de nce (1) nolu ilemi
yapalm;
Z Z V '
V1 ' 1 0 1 V2 V1 ' V1 1 1
=
I ' Y 1 2 bulunan I ' matrisini I = 2 I ' de
1 0 I 1
1 2 1
0 1
1

yerine koyarsak ( 2 nolu ilem);

Z Z
V1 1 1 0 1 V2
I = 2 2 elde edilir. Bu ilemi yapacak olursak;
1 Y 1 I
0 1 0 1 2

20
 21

ZY ZY
1+ Z(1 + )
V1 2 4 V2
I =
Z Y I 2
matrisi elde edilir. Buradan ABCD katsaylar;
1 Y 1+
2

ZY ZY
A = D = 1+ B = Z(1 + )
2 4
C=Y
olur.

3.4.2.1. T devresinin klasik yntemle zlmesi

Z Z
I1 2 I1 I2 2 I2
V

V V2
1
V1 i Y V2

Z Z
V2 = I 2 = I 2 2 = I 2 Z 2 ( 2 )
2 2
V' = V2 + V2 = V' '
I1 = i + I 2 = Y V'+ I 2 = Y V' (90 + ') + I 2 2
Z Z Z
V1 = I1 = I1 ( 0 ) = I1 ( 0 )
2 2 2
V1 = V'+ V1

21
 22

V2
Z
I1 = V1
2
V X
-0 I1
2
0
Z
I2 = V2I R
2 1
2
-2 X
0 1 V2 2 I2
2
2 I1 R
i I2
2

I2

ekil 3.13. T edeer devre fazr diyagram

rnek 3.4.
180 km uzunluundaki bir iletim hattnn sonundaki gerilim 154 kV olup sabittir. Hat
sonunda 80 MW ve 45 MVAr deerinde aktif ve reaktif gler ekilmektedir. Hattn birim
uzunluk bana empedans ve reaktans deerleri r = 0,12 /km ve x = j0,41 /kmdir. Hattn
kapasitansndan dolay oluan admitans deeri ise 2,7810-6 S/km dr. Bu hattn ve T edeer
devrelerini kullanarak hat ba iletme koullarn bulunuz.

a) T edeer devreyi kullanarak zm:

Z Z
I1 2 I1 2 I2
V I2

V1 V2
V1 i V2
Y

Z = (r + jx ) = 180 (0,12 + j0,41) = 21,6 + j73,8

U2 154 10 3
V2 = = = 89 kV
3 3
S 2 = P + jQ = 80 + j45 = 91,7829,35 MVA
S2 91,7829,35 10 6
I2* = = = 34429,35 A
3 U2 3 154 10 3
I 2 = 344(29,35) A

22
 23

Z
T edeer devrede V1 gerilimini V1 = V'+ I1 ifadesinden bulabiliriz.
2
Bunun iin I1 ve V deerlerinin bulunmasna ihtiya vardr.
Z 76,9
V2 = I 2 = 344( 29,35) 73,68
2 2
= 13,2344,33 kV
V' = V2 + V2 = 89 10 3 + 13,2344,33 10 3
= 89 + 9,46 + j9,24 = 98,46 + j9,24
= 98,895,36 kV
I1 deeri ise I1 =I2+i den bulunur. Burada nce i deerini bulmamz gerekmektedir.
S
Y = y = 2,78 10 6 180 = 500 10 6
km
i = V'Y = 98,806 10 3 5,36 500,4 10 6 90
i = 49,4495,36A
I1 = I 2 + i = 344,123 29,35 + 49,4495,36
I1 = 318,61( 22 ) A
Z 76,8973,68
= 98,8065,36 + 318,61( 22 )
V1 = V'+ I1
V1 deerini hesaplarsak 2 2
V1 = 107,6310,1kV
bulunur.

V2=107,63 kV V = 12,3 kV
1

V=98,89kV -0=52,68
=9,9 V2 = 13,23 kV
=5,36
-2=44,33
V2=89 kV
I1=320A
i=49,5A
2=29,35
0=21
I2,=344A

P1 = 3 V1 I1 cos 1 = 3 107,63 320 cos 30,9

= 88,659 MW
Q1 = 3 V1 I1 sin 1 = 3 107,63 320 sin 30,9
= 53,06 MVAr

23
 24

S1 = 88,659 + j53,06 MVA

Problemi hat sabitleri ile zelim.

V1 = A V2 + B I 2
I1 = C V2 + D I 2
ZY 76,973,68 500 10 6 90
A = D = 1+ = 1+ = 1 + 0,019163,68
2 2
A = D = 1 0,018 + j0,0053 = 0,9820,3
ZY 76,973,68 500 10 6 90
B = Z1 + = 76,973,681 +
4 4
(
B = 76,973,68 1 + 9,612 10 3 63,68 )
B = 76,973,68(1 9,225 10 3
+ j2,70 10 3 )
B = 76,973,68 0,99 0,156
B = 76,19273,836
1
C = Y = 500 10 6 90

V1 = A V2 + B I 2 = 0,08160,3 89 10 3 0 + 76,19273,836 343,7(29,35)
= 87362,40,3 + 26187,1944,486 = (87361,08 + j480,297) + (18682,509 + j18350,28)
= 106043,59 + j18830,577 = 107702,5210,06 V
I1 = CV2 + DI 2 = 500 10 6 90 89 10 3 0 + 0,98160,3 343,7 29,35
= 44,590 + 337,375(29,35)
= (0 + j44,5) + (294,974 j163,742)
= 294,974 j119,242 = 318,163(21) A
grld her iki yntem kullanlarak ayn sonulara ulamak mmkndr.
b) edeer devre ile zm:
Ih
I1 I2

Z
V1 i1 Y i2 V2
Y
2 2

V1 =V2+Z.Ih ve Ih =I2+i2 dr. Yani V1 i hesaplamak iin Ih deerini hesaplamamz

gerekmektedir. Bunun iinde i2 deerinin hesaplanmasna ihtiya vardr.
Y 500,4
i 2 = V2 = 89,1.10 3 0 10 6 90
2 2
= 22,2590A

24
 25

I h = I 2 + i 2 = 344,123( 29,35) + 22,2590

= 333,82(26) A
Z I h = 76,8973,689 333(26) V1 = 89,10 + 25,60448
= 25,60448 kV V1 = 107,910,13 kV
I1 deeri ise i1 ve Ihn toplamna eittir.
Y
i 1 = V1 = 107.10 3 10,13 250,2.10 6 90
2
i 1 = 26,98100,13A
I1 = I h + i 1 = 333(26) + 26,98100,13
I1 = 318,63(22,08) A
P1 = 3 107,44 10 3 318,21 cos 32,2
= 87,19 MW

Q1 = 3 107,44 10 3 318,24 sin 32,2

= 54,90 MVAr
S1 = 87,19 + j54,90 = 103,0332,196 MVA

V1=107,94 kV

1=32,2 =10,11 V=25,634 kV

0=22,09
-h=47,67
V2=89 kV
i1=26,985 A
2=29,35 h=26,01

I1=318,2 A
i2=22,25 A
Ih=333,35 A
I2=344 A

Hat parametreleri ile zm:

ZY 76,973,68 500 10 6 90
A = D = 1+ = 1+ = 0,9820,315
2 2
B = Z = 76,973,68
ZY 76,973,68 500 10 6 90
C = Y 1 + = 500 10 6
90 1 +
4 4
= 495 10 6 90,156

25
 26

V1 = AV2 + BI 2
0,9820,315 89 10 3 + 76,973,68 343,7(29,35) = 10797510,09 V
I1 = 495 10 6 90,156 89 10 3 + 0,9820,315 343,7(29,35) = 320(21) A

3.5. Uzun letim Hatlar

I1 I2
I+dI

dv
V1 V+dv dI V V2
Genaratr yk

x
dx
ekil 3.14. Uzun iletim hatt

250 km den byk iletim hatlarnn kesin zm ve hesaplamalarn tamamen doru

yaplabilmesi iin hat sabitlerinin gerekte olduu gibi hat boyunca niform dalm olduu
dnlmelidir.
fazl bir hattn tek faz ve ntr balants yukarda grlmektedir. Hattn zm
iin empedans ve admitansn eit dalm olduu dnldnden toplu parametreler
gsterilmemitir.
Diferansiyel eitlikleri yazabilmek iin hat zerinde sonsuz kk bir eleman
dnelim ve bu elemann balang ve son noktalarnda akm ve gerilimdeki deimeleri
hesaplayalm. Setiimiz sonsuz kk eleman hat sonundan x mesafede olsun. Sonsuz kk
elemann uzunluu da dx olarak kabul edelim.
Buradan,
zdx : Hattn elemanter uzunluunun seri empedans
ydx : Hattn elemanter uzunluunun nt admitans
olur.
Elemann yke doru olan ucunda gerilim Vdir ve kompleks gsterilmitir. V nin
deeri hat boyunca deiir. Elemann genaratre doru olan ucunda gerilim V+dvdir. Hat
zerindeki elemanter uzunlukta artan gerilim xin art ynnde dvdir. Dolaysyla elemann
genaratre doru olana ucunda gerilim , yk ucundaki gerilim art dv olacaktr. xin art

26
 27

ynnde artan gerilim ayn zamanda xin art ynne ters ynde akan akm retecek ve bu
akm elemann empedans zerinde Izdx gerilim artn meydana getirecektir. Dier taraftan
bu gerilim artnn deeri dv olduundan
dv
dv=Izdx veya = I z (1)
dx
yazlabilir.
Benzer ekilde elemandan yke doru akan akm Idr. nt admitans hat boyunca
niform dalm olduundan hat boyunca akmn faz ve deeri de deiir. Elemann
genaratre yakn ksmnda akm I+dI olur. Genaratrden sonsuz kk elemana giren akm
elemandan ayrlan akmdan yk ynnde dI kadar byktr. Aralarndaki bu fark elemann
nt admitansndan geen akm yani Vydx tir. Bylece,
dI
dI=Vydx veya = V y (2)
dx
yazabiliriz.
1 ve 2 nolu eitliklerin xe gre diferansiyelini alrsak
d2V dI d2I dV
2
= z (3 ) ve 2
=y (4) elde edilir. 1 ve 2 nolu eitliklerdeki dI/dx
dx dx dx dx
d2V
ve dV/dx ifadelerini srasyla 3 ve 4 nolu eitliklerde yerine koyarsak, = y z V (5)
dx 2
d2I
ve = y z I (6) denklemleri bulunur.
dx 2
Elde edilen 5 ve 6 nolu eitlikler ikinci dereceden lineer diferansiyel denklemler olduu iin
bu denklemlerde gerilim ve akmn zm stel formda olduu dnlebilir. Gerilim iin:
V=Ae kx zmn ele alalm. Ve bu fonksiyonu 5 nolu
dV d2V
denklemde yerine koymak iin ve
dx dx 2
dV
tretilir. V = A e = A k e kx idi. Bu ifadenin ikinci kez diferansiyelini alrsak;
kx

dx
2
d V
2
= A k 2 e kx bulunur. Bu elde edilen sonular 5 nolu denklemde yerine koyalm.
dx
A k 2 e kx = y z A e kx
k2 = z y
k = zy
Buradaki kya propagasyon (yaylma) sabiti ad verilir. Kompleks bir byklk olan
propagasyon sabiti
k = z y = + j eklinde yazlr.
Propagasyon sabitinin reel ksm olan azalma sabiti olarak adlandrlr ve birim
uzunlukta NEPER olarak llr. Propagasyon sabitinin imajiner ksm olan ise faz sabiti
olarak adlandrlr ve birim uzunlukta radyan olarak llr.
Yukardaki denklemlerden retilen genel zm ;
V = A1e kx + A 2 e kx veya
(7)
V = A1e ( yz )x + A 2 e ( yz )x

27
 28

yazlabilir. 7 nolu eitlik ile verilen V deeri 1 nolu eitlikte yerine konulursa,
dV dV
= Iz = A 1 k e kx A 2 k e kx
dx dx
I z = A 1 k e A 2 k e kx
kx

( ) (
I z = A z y e ( z y ) x A z y e ( z y ) x
1 2 )
I=
A1 ( zy ) e( ) A2
z y x ( zy ) e ( )
z y x

z z

I=
A1 ( zy ) e( ) A2
z y x ( )
z y e ( )
z y x

z2 z2
y ( z y ) x y ( z y ) x
I = A1 e
A 2
z e
z
e ( z y ) x A 2 e ( z y ) x
1 1
I = A1
z z

y y

I = A1
ZC
1
e ( z y ) x A 2
ZC
1 ( z y ) x
e =
ZC
1
A1 e ( ( ) A e (
z y x
2
)
z y x
)
z
= Z C =Karakteristik empedans
y
A1 ve A2 yi hat sonundaki artlar kullanarak belirleyebiliriz.
x = 0 iin (hat sonu koullar) V = V2 ve I=I2 olacaktr. Bu deerleri 7 ve 8 nolu
denklemlerde yerine koyarsak

V2 = A 1 e 0 A 2 e 0
V2 = A 1 + A 2 (9) ve

I2 =
1
ZC
(
A1 e 0 A 2 e 0 )
1
I2 = ( A1 A 2 ) (10)
ZC
V2 = A1 + A 2
9 ve 10 ifadelerini taraf tarafa toplarsak
Z C I 2 = A1 A 2
V2 + Z C I C = 2A 1
V2 + Z C I 2
A1 =
2
ve taraf tarafa karrsak
V2 Z C I 2
A2 = eklinde yazabiliriz.
2

28
 29

z z2 z
= = ZC =
zy zy k
k zy zy y 1 1
= = 2
= = =
z z z z ZC k
Hat ba deerlerini bulmak iin x = diyelim ve bulmu olduumuz A 1 ve A2 deerlerini 7
ve 8 nolu denklemlerde yerlerine koyarsak;

V + Z c I 2 kx V2 Z c I 2 kx
V1 = 2 e + e
2 2
1 V2 + Z c I 2 kx V2 Z c I 2 kx
I1 = e e bulullnlur.
Z C 2 2
Bu iki eitlikte gerekli dzenlemeleri yapalm.

V1 =
1
2
(
V2 e kx + Z C I 2 e kx + V2 e kx Z C I 2 e kx )
=
1
2
[ ( ) (
V2 e kx + e kx + Z C I 2 e kx e kx )]
e kx + e kx e kx e kx

V1 = V2
+ Z c I 2
2 2

coshkx sinhkx

1
V1 = V2 cosh kx + I 2 Z C sinh kx ve I1 = V2 sinh zy + I 2 cosh zy
Zc
V1 = V2 cosh zy + I 2 Z C sinh zy D
C
A B
V1 = A V2 + B I 2 I1 = C V2 + D I 2
1
A = D = cosh zy B = Z C sinh zy sinh zy C=
Zc
eklinde hat sabitlerini yazm oluruz. Buradaki hiperbolik fonksiyonlarn genel almlar;

x2 x4 x6 x 2n
cosh x = 1 + + + + +
2! 4! 6! 2n!
x 3
x 5
x 7
x ( 2 n 1)
sinh x = x + + + + +
3! 5! 7! (2n 1)!

29
 30

Uygulamada bir ve ikinci ifadeler dnda kalanlar ok kk saylar olduklarndan

ihmal edileceklerdir. Bu durumda

zy zy zy zy
cosh zy = 1 + sinh zy = zy + = zy 1 +
2 6 2
zy zy
A = D = cosh zy = 1 + B = Z C sinh zy = z.(1 + )
2 6
1 zy
C= sinh zy = y (1 + )
Zc 6

rnek 3.5.
400 km uzunluundaki bir iletim hattnn empedans z = 0,1+j0,5 /km , y=j3,2.10-6
S/km olarak veriliyor. Hat sonunda U2 = 215 kV altnda g katsays 1 olan 150 MVA lik bir
g ekilmektedir. Hat bana ilikin akm ve gerilim deerlerini ABCD katsaylar ve
hiperbolik fonksiyonlar yardmyla bulunuz.
zm:
a) ABCD katsaylar ile hat ba parametrelerinin hesaplanmas:
V1 A B V2
I = C D I V1 = A V2 + B I 2 I1 = C V2 + D I 2
1 2
Z = z = (0,1 + j0,5).400 = 40 + j20 = 20478,69
Y = y = j3,2.10 6.400 = j1,28.10 31 /
ZY 20478,69.1,28.10 3 90
A = D = (1 + ) = (1 + ) = 0,87231,68
2 2
ZY 20478,68.1,28.10 3 90
B = Z 1 + = 20478,68 1 +
6 6
= 195,30979,168
ZY 20478,68.1,28.10 3 90
= 1,28.10 90 1 +
3
C = Y 1 +
6 6
1
= 1,225.10 3 90,508

ABCD katsaylar bulduktan sonra genel matris formlnden yararlanarak giri
parametrelerini bulunur.Burada bilmediimiz deer I2 deeridir. I2yi bulmak iin
* * S2 150 10 6
S2 = 3 U 2 I 2 I 2 = = = 402,80A
3 U2 3 215 10 3
V1 = 0,87231,68 124,13 10 3 + 195,30979,198 402,8
= 146,9533kV
I1 = 1,225 10 3 90,08 124,13 10 3 + 0,87231,68 402,8
= 386,5224,98A
b) Hiperbolik fonksiyonlarla zm:

30
 31

1
A = D = cosh ZY B = Z c sinh ZY C=
sinh ZY
Zc
Bu yoldan gitmek iin Zc ve k deerlerine ihtiyacmz vardr. Bunlar aadaki ekilde
hesaplanr.
Z 20478,69
ZC = = = 399,217 5,655
Y 1,28 10 3 90
k = Z Y = 20478,69 1,28 10 3 90 = 0,510984,345
k = 0,0503 + j0,5084 = + j
3,14 180
0,5084 x
x = = 29,14 bulunur.
e x + e x ( )
A = D = cosh Z Y =
2
e 0 , 0503
29,14 + e 0 , 0503
( 29,14)
=
2
= 0,871,6
e x e x () e 0,0503 29,14 e 0, 0503 (29,14)
sinh ZY = =
2 2
sinh Z Y = 0,4985
B = Z C sinh Z Y = 399,217( 5,655) 0,4985
B = 195,679,315
1 1
C= sinh Z Y = 0,4985
ZC 399,217(5,655)
1
C = 1,225.10 3 90,5

31
 32

4. DOAL G
Bir enerji iletim hattnda , hattn kapasitesinde retilen g , hattn reaktansnda
tketilen g arasnda bir denge sz konusu ise hattn doal g ile yklendii varsaylr. Bu
durumda hattn tamamnda akm ile gerilim ayn fazda olduu grlr. Bununla birlikte hat
sonunda
L
ZC = gibi bir karakteristik empedans varm gibi dnlr. ayet hattan ekilen
C
g doal gten byk ise hat ba akm gerilimden geridedir. Bu durumda ise devre
endktif zellik gsterir.
Bir enerji iletim hattnn doal gle yklenmesi en iyi ileme koullarndan biridir. Hat
sonundan ekilen gcn doal gten farkl olmas durumunda akm ile gerilim arasnda faz
fark meydana gelir.

Z=jwL

i
Y=jwC V
R0
Z = jwL
ekil 4.1. Doal g 1
Y = jwC

w L I2 = w C V2
V2 wL V wL Z
= = = = = ZC
I2 wC I wC Y
Sc = 3 U I
U / 3 U2
Sc = 3 U = [VA ]
Zc Zc
U2
Sc = (cos + j sin ) [VA]
Zc
=
Buradaki Scye doal g ad verilir.

32
 33

rnek 4.1.

Bir enerji iletim hattnn uzunluu = 450 km hattn birim etkin direnci r = 0,06 /km ,
x = 0,4 /km ve hattn admitans deeri y = j4.10-6 S/km ve hattn nominal gerilimi 380 kV
olduuna gre Zc ve Sc deerlerini hesaplayalm.

zm:
L wL Z
ZC = = = Z = R + jX L = 0,06 + j0,4 = 0,40481,469
C wC Y
0,40481,469
ZC = = 316,22(4,3)
4 10 6 90
U 2 (380 10 3 ) 2
Sc = = = 456,6MVA
Zc 316,22

33
 34

5. BR HATTIN LETEBLECE MAKSMUM

G

I1

R X
V1 V2

ekil 5.1. Drt ulu hat

paras

ekli 5.1. deki iletim hatt iin g denklemlerini yazalm;

P2 = 3.U 2 .I 2 . cos 2 Q 2 = 3.U 2 .I 2 . sin 2

Ip Iq
I p = I 2 . cos 2
I q = I 2 sin 2

Iq.X
Ip.X
V1 Iq.R

V V1.sin
IpX-IqR

2 Ip V2 Ip.R

Iq I2 I2Z=V

I2X
I2R
I qZ
IqR
IqX V1.cos

ekil 5.2. letilebilecek maksimum gcn bulunmasnda kullanlan fazr diyagram

34
 35

V1 cos = V2 + I p R + X I q (1)
V1 sin = X I p I q R (2)
X I p V1 sin
I q R = X I p V1 sin I q = (1) de yerine koyarsak;
R
X I p V1 sin
R V1 cos = V2 + I p R + X R
R
V2 R + I p R 2 + X 2 I p X V1 sin
R V1 cos = R
R

R V1 cos = V2 R + I p R + X I p X V1 sin
2 2

R V1 cos = V2 R + I p (R 2 + X 2 ) X V1 sin

Z2
R V1 cos V2 R + X V1 sin = I p Z 2
R V1 cos V2 R X V1 sin
Ip = +
Z2 Z2 Z2
R
cos =
1 R X V R Z
V1 cos + V1 sin 2 2 = I p
Z Z Z Z X
sin =
Z
1 V R
( cos cos + sin sin ) V1 2 2 = I p
Z Z

V1 V
Ip = cos( ) R 22
Z Z

Genel g formlnden P2 = 3.V2 .I p Ip yi yerine koyacak olursak;

V V
P2 = 3.V2 1 cos( ) R 22
Z Z
2
V2 .V1 V
P2 = 3 . cos( ) R. 22 3
Z Z

2
U 1 .U 2 R.U 2
P2 = cos( )
Z Z2
dP2
= 0 a eitleyerek maksimum nokta bulunabilir.
d ( )

35
 36

P2
dP2
=0
d ( ) P
2max
U U
sin( ) 1 2 = 0
Z
U U
sin( ) 1 2 = 0
Z
sin( ) = 0
=
= 0
=
ekilen gcn maksimum olmas iin = olmaldr.
2
U1 .U 2 R.U 2
P2 max = cos( )
Z Z2
U U R 2
P2 max = 1 2 2 U 2 [ W ]
Z Z

rnek 5.1.

150 km uzunluundaki bir iletim hattnn empedans 0,16+j0,4 /km hat sonu gerilimi
154 kV , hat ba gerilimi 17010 kV tur. Verilen deerlere gre ykn ektii gc ve hattn
iletebilecei maksimum gc bulalm.

zm :
U U R U2
P2 = 1 2 cos( )
Z Z2
Z = z = 150 ( 0,16 + j0,4 ) = 64,4268,2

P2 =
170 154 10 6 (
cos( 68,2 10 ) 24
)
154 10 3
2

64,42 64,42 2
P2 = 77,17 MW
ekilen maksimum gc bulmak iin ise = olmaldr. Bu durumda ;

P2 max =
U1 U 2 R 2
2 U2 =
154 170 10

6
(
24 154 10 )
3 2

Z Z 64,42 ( 64,42) 2
P2 max = 269 MW

36
 37

5.2. Maksimum Gcn A,B,C,D Katsaylar Cinsinden

Yazlmas

V1 A B V2
I = C D I V1 = A V2 + B I 2
1 2
V A V2 V1 A V2 V A V2
I2 = 1 = I2 = 1
B B B B B
V A V2
S 2 = V2 I 2 = V2 1
B B
2
V2 V1 A V2
S2 = [VA]
B B
2
U U A U2
P2 = 1 2 cos( ) cos( ) [ W ]
B B
2
U U U A
P2 max = 1 2 2 cos( ) [ W ]
B B

37
 38

6. PER-UNT (BRM) DEERLER

Devre hesaplamalar gerek deerlerle yaplabildii gibi , bunlar temsil eden per-
unit(birim) deerlerle de yaplabilir. Hesaplamalarn herhangi bir kademesinde istenirse per-
unit deerden gerek deerlere dnmek her zaman iin mmkndr. Devre hesaplamalarnda
herhangi bir bykln birok deerlerine rastlanlabilir. rnein hesaplamalarda gerilim
byklnn 108 , 120 ve 126 kV deerleri ile karlalm olsun. Bu gerilim deerlerinden
birisi birim veya baz deer olarak seilebilir. rnein 120 kV baz olarak seilmi olsun. Bu
takdirde 108 , 120 ve 126 kVluk gerilimler 0,90 , 1 ve 1,05 periyodik deerleri ile ya da %90
, %100 ve %105 deerleri ile ifade gsterilir. u halde periyodik deer verilen deerin baz
olarak seilen deere gre alnan ve ondalkl kesir eklinde ifade edilen oranna eittir. Bu
byklklerin hesab iin , aadaki noktalarn gz nnde bulundurulmas gerekir.
1) ncelikle sisteme ilikin baz g ve gerilimin seilmesi gereklidir. Bu byklkler
rasgele seilebilir. Ancak ilemlerin kolayl asndan ve sistemdeki hesaplamalarn saysn
azaltmak iin uygun deerlerin seilmesine zen gsterilmelidir.( rnein S B=100 MVA ve
UB =154 kV gibi)
2) Bir trafo veya genaratrn zerinde verilen reaktans ve empedans deerleri kendi
bazna gre verilmitir. rnein 50MVA ,15 kV , xd=1,0 pu eklinde verilen bir
transformatrn empedans deeri 50 MVA ve 15 kV deerine gre tanmlanmtr.
3) S1B ve U1B baz deerlerindeki transformatr veya genaratr reaktans x1 ise , S2B ve
U2B deerlerindeki yeni reaktans (x2)
2 2
x 1 U1B x U 2B
= 2 (1)
S1B S2B
eitlii yardmyla hesaplanr. ( Omik diren ihmal edilmemi ise x1 yerine Z1 ve x2 yerine Z2
konulacaktr.)
4) Bir transformatrn primer gerilimi BAZ olarak seilmi ise , sekonder gerilimide
BAZ deer olacaktr. Bu durumda, sistemdeki transformatr gerilim kademeleri ardk olarak
deiiyorsa forml 1
x1 x
= 2 (2)
S1B S 2 B
eklini alr.
5) Bir iletim hattnn empedans Z [] ve admitans Y [S] belli ise, SB ve UB BAZ
deerlerine gre pu deerleri
S [MVA]
Z = Z [ ] B 2 [pu ]
U B [ kV]
2 (3)
U B [kV]
Y = Y [ ] [pu ]
S B [MVA]
eitlikleri bulunur. letim hatt iin geerli baz gerilim deeri , hattn bandaki (veya
sonundaki) transformatrn st gerilim tarafna karlk den (baz) gerilimidir.
6) Pu byklkler hem srekli iletme analizlerinde (rnein g ak analizi) hem de
geici iletme analizlerinde (rnein kararllk veya ksa devre analizi) kullanlabilir.
7) Bir enerji sisteminde tm byklkler (pu) olarak verilmi ise , ek bir hesaplamaya
gerek yoktur. Verilen deerlerle dorudan analize geilir.

38
 39

8) Pu byklkler her trl bantda ve her trl dzlemde (gerek saylar ve kompleks
dzlem) kullanlabilir.
9) letim hatt zerinde bulunabilecek seri kompanzatr , seri reaktr , nt kompanzatr
, nt reaktr , yldz noktasn topraa balayan bobin ( veya diren) gibi elemanlara ilikin
pu deerleri 3 nolu bant ile elde edilir.
10) Pu byklklerle yaplan ilem sonucunda bulunan gerilim (u) ve g (s)
deerlerinden fiziksel deerlere gemek iin
U = u U B [kV] [kV]
(4)
S = s S B [MVA] [MVA]
eitlikleri kullanlr. Benzer ekilde , pu akm (i) deeri ile gerek akm arasnda
I = i I B [A] [A] (5)
Burada IB deeri
S [MVA]
IB = B 10 3 [A] (6)
3 U B [kV]
olarak tanmlanmtr.

rnek 6.1.
Baz gc 100 MVA , baz gerilimi 154 kV olarak verilen Z = 20 luk bir empedansn
bu baz deerlere gre per-unit(birim) deerini bulalm.
zm:
SB 100 10 6
z = Z = 20 = 0,084 pu
( UB ) 2 (154 10 )
3 2

rnek 6.2.
Baz gc SB =100 MVA , UB = 154 kV olarak verilmi olup ekil de verilen dier
deerleri de kullanarak genaratr ve transformatrn birim dnmlerini yapnz.
zm:

Genaratr Trafo

~
1,1kV
150 MVA 15/154 kV
1,1 75 MVA
1,0
2 2
x 1 U1 x UB
= 2 Bu forml
S1 SB
transformatr ve genaratre
uygulayalm.
T ransformatr iin:

39
 40

(
1,0 154 10 3
=
) 2
x T 154 10 3 ( ) 2

75 10 6 100 10 3
100
xT = = 1,33 pu
75
Generatr iin:
(
1,1 11 10 3
2

=
)x d 15 10 3
2
( )
150 10 6 100
x d = 0,39pu

rnek 6.3.
ekilde verilen devrede baz g 100 MVA ve baz gerilim 35 kV olduuna gre birim
dnmleri yapnz.

T1 T2
G
~ 120 km
0,38 /km
250MVA 200 MVA 200 MVA
14,2 kV 15/159 kV 154/34,5 kV
1,2 0,1 0,11
zm:
T2 iin :
(
0,11 34,5 10 3
=
) 2
x T 2 35 10 3 ( ) 2

200 10 6 100 10 6
x T 2 = 0,0534 pu
Hat iin :
34,5 kV iin 154 kV ise
35 kV iin X olur.
X=156,23kV olarak bulunur.
100 10 6
x h = (120 0,38)
156,23 10 3
2
( )
x h = 0,1868 pu

T1 iin :
(
0,1 159 10 3 ) 2

=
(
x T1 156,23 10 3 ) 2

x T1 = 0,0518 pu
200 10 6 100 10 6

Genaratr iin :
159 kV iin 15 kV ise
156,23 kV iin X olsun

X = 14,74 kV olarak bulunur.

40
 41

(
1,2 14,2 10 3
=
) 2
(
x d 14,74 10 3 ) 2

250 10 6 100 10 6
x d = 0,6455 pu

rnek 6.4.
ekildeki sistemde 50 MVA ve 220 kV baz deerlerine gre elemanlarn per-unit
deerlerini hesaplaynz.

G T1 T2 M 12,5 kV
20 km
~ 0,10
0,2+j0,4 /km 5 MVA
30MVA 25 MVA
20 MVA
13,1 kV 13,8/220 kV 220/15 kV 2 MW
0,15 0,1 0,08 13 kV
0,18

zm:
T2 iin:
0,08 x T 2
= x T 2 = 0,20 pu
20 50

M iin:
0,20 12,5 2 x M 15 2
= x M = 1,388 pu
5 50

T1 iin:
0,10 x T1
= x T1 = 0,20 pu
25 50

Omik yk iin:
0,18 13 2 x Y 15 2
= x Y = 3,38 pu
2 50

Hat iin:
Z h = 20 ( 0,2 + j0,4 ) = 4 + j8
50
Z h = ( 4 + j8) = 0,004 + j0,008 pu
220 2
G iin:
0,15 13,12 x d 13,8 2
= x d = 0,2253 pu
30 50

41
 42

rnek 6.5.
Sistemde , 200 MVA ve 100 kV baz deerlerine gre elemanlarn birim deerlerini
bulunuz.

G1 G2
13,2 kV 13,4 kV
100 MVA 120 MVA
1,1 1,0

15/66 kV
15/66 kV
50 MVA T1 T2 60 MVA
0,1 0,12

30

30 30

66/160 kV
T3 75 MVA
0,09

zm:
T3 iin:
0,09 160 2 x T 3 154 2
= x T 3 = 0,129 pu
75 100

Hatlar iin:

42
 43

66
154 = 63,525 kV
100
100
x h = 30 = 0,743 pu
63 525 2

T1 iin:
0,1 66 2 x T1 63,525 2
= x T1 = 0,216 pu
50 100
T2 iin:
0,12 66 2 x T 2 63,525 2
= x T 2 = 0,216 pu
60 100

G1 iin:
? 63,525
15 66 14,4 kV (baz) olacaktr. (ayn baz gerilim G2 iinde geerlidir)

1,1 13,2 2 x d1 14,44 2

= x d1 = 0,919 pu
100 100

G2 iin:
1,0 13,4 2 x d 2 14,44 2
= x d 2 = 0,718 pu
120 100

rnek 6.6.
ekildeki sistemde 200 MVA ve 150 kV baz deerlerine gre elemanlarn birim
deerlerini bulunuz.

Seri kondansatr
G T
200 km Yk 150 kV
~
0,4 /km
100MVA 80 MVA 30 nt bobin
14,2 kV 15/154 kV 1000
1,3 0,08

zm:
nt bobin:
200
x b = 1000 = 8,888 pu
150 2
Seri kompanzasyon:
200
x c = 30 = 0,267 pu
150 2

letim hatt iin:

43
 44

200
x h = 80 = 0,711 pu
150 2
T iin:
154 2 0,08 150 2 x T
= x T = 0,211 pu
80 200

G iin:
Genaratrn bal olduu bara iin baz gerilim
15 154
? 150

14,61 kV olacaktr.
14,2 21,3 14,612 x d
= x d = 2,456 pu
100 200
rnek 6.7.
ekildeki sistemde iletim hatlar 220 km olup iletim hatlarnn parametreleri r = 0,10 /km ,
x = 0,40 /km , y = 310-6 S/km dr. Hatlarn per-unit deerlerini bulunuz.
T1 T2
Hat - 1

100 MVA 100 MVA

380/154 kV 154/380 kV

Hat - 2

zm:
R = r ' = 0,10 220 = 22
X = x ' = 0,40 220 = 88
Y = y' = 3 10 6 220 = 6,6 10 4 S
Aksi belirtilmedii iin SB= 100 MVA kabul edilir.
Hat-1 iin:
100
r = 22 = 0,093 pu
154 2
100
x = 88 = 0,371 pu
154 2
154 2
y = 6,6 10 4 = 0,156 pu
100

Hat-2 iin:

44
 45

100
r = 22 = 0,015 pu
380 2
100
x = 88 = 0,061 pu
380 2
380 2
y = 6,6 10 4 = 0,953 pu
100

rnek 6.8.
ekildeki sistemde , 100 MVA ve 154 kV baz deerlerine gre elemanlarn per-unit
deerlerini bulunuz.
G T

~ Y 66 Y
14,4 kV 15/154 kV 20
150 MVA 120 MVA
1,4 0,1

zm:
T iin:
0,1 x T
= x T = 0,083 pu
120 100
G iin:
154 kV baz gerilim olduundan 15 kV da baz gerilimidir.

1,4 14,4 2 x d 15 2
= x d = 0,860 pu
150 100
RN iin:
100
rN = 20 = 0,084 pu
154 2
XN iin:
Transformatrn evirme oran (154/54) sabit olduundan , genaratr taraf iin baz gerilim
15 kV dur.
100
x N = 66 2 = 29,33 pu
15

rnek 6.9.
ekildeki sistemde , 100 MVA ve 380 kV baz deerlerine gre elemanlarn per-unit
deerlerini bulunuz.

45
 46

G1 T1 T2 G2

~ ~
150MVA 80 MVA 154/380 kV 158/15 kV 120 MVA
15/160 kV T3 200 MVA
13,5 kV 110 MVA 14,8 kV
1,8 0,1 0,07 0,09

zm:
T3 iin:
0,07 x T 3
= x T 3 = 0,035 pu
200 100
letim hatlar iin :
Hat iin baz gerilim , T3 n primer gerilimidir.
100
x h = 140 = 0,59 pu
154 2
T1 iin :
Bu eleman iin baz gerilimi 154 kV dur.
0,1 160 2 x T1 154 2
= x T1 = 0,135 pu
80 100
G1 iin :
Genaratr taraf iin baz gerilim , (15/160)154=14,44 kV dur. (Transformatr deitirme
oran sabit kaldndan , yksek gerilim tarafndaki baz gerilim 160 kV olacaktr.)
1,8 13,5 2 x d1 14,44 2
= x d1 = 1,049 pu
150 100
T2 iin :
0,09 158 2 x T 2 154 2
= x T 2 = 0,086 pu
110 100
G2 iin :
G2 tarafndaki baz gerilim (15/158)154=14,62 kV
1,6 14,8 2 x d 2 14,6 2
= x d 2 = 1,366 pu
120 100

46
 47

7. ENERJ LETM VE DAITIMINDA GEC REJM

ANALZ
Enerji iletim sistemlerinde akmn toplam empedansnn bir ksmn devre dna
kararak en ksa yoldan devresini tamamlamas sonucu ksa devreler oluur. Oluan bu ksa
devre akmnn termik ve dinamik etkisi olmak zere iki tip etkisi vardr. Termik etki
cihazlarda ar snmalara ve yanmalara sebep olur. I2.R.t eklinde ifade edilebilir. Burada I
akmn genlii , R sistemin direnci , ve t de sreyi gstermekte olup , t sresiyle termik etki
doru orantl olarak artmaktadr. Dinamik etki ise mesned izolatrlerinin krlmasna ,
baralarn titrein yapmasna , l trafolarnda sarg bozukluklarna neden olmaktadr. Bu
nedenler baralarn rezonans asnda incelenmesine mutlaka gerek vardr. Ksa devre akmnn
etkilerinden eitli cihazlar yardmyla korunmak mmkndr veya bu etkiler en aza indirilir.
Bunlarn dnda orta gerilim trafo merkezlerinde kullanlan trafolarn da ksa devre akm
snrlandrlabilir. Ancak reaktans bobini srekli olarak devrede Kaldndan aktif ve reaktif
g kaybna neden olur. Bunun yannda orta gerilim trafo merkezlerinde trafolarn orta
gerilim klar ayr ayr baralara balanarak empedans arttrlr ve ksa devre akm
snrlandrlr. Bir dier yntemde ksa devre akmnn snrlandrlmas iin orta gerilim
trafolarnn yldz noktasnn diren ve bobin zerinden topraklanmasdr. Ayn zamanda bu
yntemle indirici merkezlerde kullanlan trafolarn g deerleri belirli snrlar ierisinde
tutularak empedansn ok kk deerler almas nlenebilir. nk trafolarda empedans ;
2
U U
Z = k N dr.
100 S N

7.1. Arzalara Urayan ebekelerin ncelenmesi

a)Srekli dengeli ileyen enerji sistemlerinin teorisi:
Bu durumda sistemin zm dorusal olmayan cebirsel denklemler yardmyla
bulunur.

b) Srekli ancak denge noktas etrafnda kk lde zamana gre hz

deimeyen dinamik deiiklikler teorisi:

47
 48

Bu durumda sistem modeli sabit parametreli dorusal diferansiyel denklemlerle kurulur.

c) Byk ve ani deiikliklere urayan ve dinamik hal deiikliklerine yol aan

geici olaylar teorisi:
Bu durumda sistem modeli daha karmak yapdaki diferansiyel denklemlerle
zmlenir.

7.2. Sistemlerin Geici Rejimlerinin Snflandrlmas

Hzlarna gre geici rejimler farkl snfa ayrlarak incelenirler.

a)ok fazla hzl geici rejimler(ani olaylar): Bu duruma zellikle korumasz hatlarda
atmosferik dearjlar yol aar ve hattn sonunda yryen dalgalar oluur. Bu dalgalar hatt k
hznda bir batan dier baa kat ederler. Bu nedenler oluan arzalar birka mili saniyede
meydana gelir ve yok olurlar.
b) Orta hzdaki geici rejimler: Genellikle izolasyon bozukluundan kaynaklanmakta
olup sistemin baz noktalarnda her zamankinden farkl akmlar akmasna neden olur veya
gerilimleri deitirebilir. Havalarn neminden dolay izolatrlerde kaaklar oluabilir. Orta
hzdaki geici rejimler ikiye ayrlrlar: 1)Asimetrik Arzalar , 2) Simetrik arzalar( fazn
ksa devresi).

c) Yava geici rejimler:

7.3. Ksa Devreler Ve B Snf Arzalarn ncelenmesi

a)Simetrik Ksa Devreler: Ayn anda fazn birden ksa devre olmas hali olup
ebeke indirgeme yntemi ile hesaplanr. Sistemi zorlayan en ar arza durumu budur. Fakat
bununla birlikte seyrek olarak ortaya karlar. Hesaplama yntemi olduka basittir. Arza
noktasndan itibaren sistemin edeer empedans hesaplanarak zme ulalr.

b)Asimetrik arzalar: Bu ksa devrelerde zm simetrili bileenler yntemi

yardmyla gerekletirilir. Simetrili bileenler ynteminde modeller ve alar farkl olup 3
adet fazr dengeli 9 fazrn sperpozisyonu olarak ifade edilir.
Bu 9 fazr grubu kendi aralarnda 3 e blnr. Bunlar doru , ters ve sfr bileen
sistemlerdir.

48
 49

VRt

VR0
VRt
VRd VR
VRd
VSt 120
120 120 120 VTd
120 120 VSd
VTd VSd VR0 VS0 VT0
VSt
VS0 VS
VTt
Doru sistem Sfr sistem VTt
Ters sistem
VT0 VT

ekil 7.1.Simetrili bileenler yntemi fazr

gsterimi

7.3.1. Ksa Devre Hesaplarndaki Varsaymlar

1) Arzadan hemen nce sistem yksz ve anma frekansndadr. Arza akm dnda
btn akmlar ihmal edilmektedirler. Aksi belirtilmedike btn genaratrlerin
(rnein 11 kV gibi) kendi anma gerilimlerinde iledii kabul edilir. Bu genaratrler
11/33 kV luk kendilerine zg evirme oranlarnda alan trafolara balanrlar.
2) Btn genaratrlerin emk lar ayn fazdadr. Bu sistemin salnm yapmadn ifade
eder. Yani senkronlayc akmlar btn makineleri arzadan nceki duruma ya da
senkronizasyona ekerler. Birinci ve ikinci maddeyi birletirdiimizde emk. lar eit
ve ayn fazda olduklarndan btn genaratrlerin yerine tek bir genaratr
konulabilir. Bu ilem bazen kaynaklarn bir kontak emk. barasndan paralel olmas
eklinde gsterilir. Bylece alternatrlerin empedanslar g sisteminin empedansna
katlm olur.
3) Sistemin direnci ihmal edilir. Yalnz endktif reaktans hesaba katlr. Bu kabulde,
sistemde minimum empedans ve maksimum arza akm elde edilmi olur. Bylece
en kt sonucu veren artlara ulalm olur.
Alternatrlerde R/X=0,05 , trafolarda R/X=0,1 , yksek gerilim hatlarnda ise R/X=1/3
eklindedir.

7.3.2. Fazl Ksa Devre Sistemlerde u zellikleri Gz nne

Almak Yerindedir

1)Btn pratik amalar iin sistem edeer empedans yalnzca reaktanstan oluur.
2)Tam bir ksa devre halinde ksa devre gc btnyle reaktif gten meydana gelir.
3)Ksa devreden hemen sonra llen ksa devre akm rnein yarm saniye sonra
llen deerden daha byk deerdedir. Bu da edeer empedansn arzadan hemen sonra

49
 50

minimum olduunu ve giderek bydn ifade etmektedir. Ksa devre akmnn zamana
gre bu deiimi senkron genaratrn karakteristiinden ileri gelmektedir.
4) Bir barann dayanm gc ya da ksaca gc dorudan doruya kendisinin ksa devre
gcyle orantldr. Bu ifadeden anlalaca gibi sz konusu baradan ebekenin iine doru
grnen empedans azaldka bu g artar. Bu yzden baka baralarda ksa devre meydan
geldii zaman barann gerilimini koruma yetenei byr. Bununla beraber barada bir ksa
devre oluursa byk ksa devre gcnn bu barada yksek akma yol aacan belirtmek
yerinde olur. Bu yzden baz ebekelerde bu tipte bir noktaya reaktans eklenmesiyle ksa
devre gcnn yapay olarak deitirilmesine gerek duyulur.
5) Ksa devre gc bir kesicinin urad zorlanmann bir ls olarak aada
tanmlanacak nedenlerle ksa devre akmna stn tutulur. Devre kesicinin ilk grevi akm
ortadan kaldrmaktr. Hzl bir kesici bu ilemi ounlukla iki periyottan sonra tamamlar.
Bir kere akm sfr olunca kesici kontaklarnn geri gelen gerilime dayanmas iin yeterli
izolasyon gcn korumas zorunludur. Bu gerilim sonradan her bir kesici kutbu boyunca
toplanacaktr.
Ama ileminin bitimiyle kesici boyunca tam ebeke gerilim yani 1,0 pu deerinde
gerilim llecektir. Bu devre kesicinin hem kesmesi gereken akm , hem de amas gereken
kar gerilimi hesaba katmas gereklidir. Bu iki bykln arpm ve tanm olarak sz
konusu olan kesici yerindeki ksa devre gcn MVA olarak verir.
6) Bazen incelemeleri kolaylatrmak amacyla bir baray sonsuz gl kabul etme
olana vardr. Bu durum barann bir sonsuz ksa devre gcne sahip olduunu ifade eder. Bu
ise bir birim edeer empedans belirttiinden sabit gerilimi korumakla bir barann daima yeter
derecede gl olduunu ifade eder.
KDG = U I
1,0
i kd =
Z e
1,0
KDG = 1,0 i kd = 1,0
Z e
1,0
KDG =
Z e

7.3.3. Fazl Simetrik Arzalarn ndirgeme Yntemi le

zm

rnek 7.1.
ekilde grld gibi drt adet birbirinin ayn genaratr paralel olarak iletilmektedir.
Her birinin 11 kv anma geriliminde 25 MVA anma gc vardr. Her birine ait geici reaktans
xd = 0,16 pu olduuna gre 3~ ksa devre gcn hesaplaynz.

50
 51

G1 G2 G3 G4

K 11kV

zm:
Devrenin edeeri aadaki gibi olur.

K 0,16

Ksa devre hesaplarndaki varsaymlardan yola karak genaratrler paralel bal tek bir
genaratr olarak dnlr. Bu halde sistem
eklini alr. Buradan paralele bal reaktanslarn

0,16 0,16 0,16 0,16

elenii bize edeer reaktans verecektir. Buda gerekli denklemlerde yerine konursa;
0,16 1 1
x e = = 0,04pu KDG = = = 25 pu
4 Z e 0,04
1 1
KDG = KDG S B = 25.25 = 625 MVA i kd = = = 25pu
Z e 0,04
SB 25 10 6 1
IB = = = 1312,154A I kd = i kd I B = I B = 25 1312,154 = 32803 A
3 UB 3 11 10 3 Z e

rnek 7.2.
ekilde 154 kv enterkonnekte ebeke grlmektedir. SG1 , SG2 = 87,5 MVA , xd = 0,2 pu ,
BD = AB = AC = AD = 125 dur. Her makinenin senkron hzda dnd ve kaypsz olduu
kabul ediliyor. UB = 154 kV , SB = 175 MVA iin D barasndaki faz ksa devresine ait ksa
devre gcn bulalm.

51
 52

G1 G2

B A C

D
M
80MVA
xd = 0,23 pu

zm:
Birim dnm gereken yerler iin dnmleri yapalm.
Genaratrler iin:
0,2 (154 10 3 ) 2 x d (154 10 3 ) 2 175
= x d = 0,2 = 0,4pu
87,5 10 6
175 10 6
87,5
Motor iin:
0,23 x m
= x m = 0,503 pu
80 175
Hatlar iin:
175
x h = 125 = 0,922 pu
154 2
Hesaplamalara gre sistemin edeer devresi ekildeki gibi olur.gen yldz dnm
yaplarak devre sadeletirilir.

0,921 0,921
a=b=c= = 0,307
0,921 + 0,921 + 0,921

52
 53

G1 G2

0,4 0,4
0,4pu 0,4 pu
0,4 0,4
= 0,2
A 0,4 + 0,4

0,921pu a 0,921pu
B b c
C
0,921pu
0,921pu 0,921pu

0,503 pu

0,2

0,307
A 0,507
0,307 0,507
0,307

B C 1,228 1,228 0,614

0,921 0,921
0,503 0,503
D
0,503 M M

53
 54

1,02

0,503

1,21 0,503 1 1
x e = = 0,345 pu KDG = = = 2,89pu
1,21 + 0,503 x e 0,347
1 1 175 10 6
I kd = IB = = 1903,935A
x e 0,345 3 154 10 3

rnek 7.3.
Sistemin anma gerilimi 33 kV tur. Generatrlerin her birisi 25 MVA anma gcnde
0,125pu reaktans deerine sahiptir. M1 ve M2 nin her birisi 25 MVA da 0.125 pu reaktans
deerine sahiptir. letim hatlarnn her birisi ise 10,9 alnarak A barasnn nnde meydana
gelebilecek bir simetrik ksa devre gcn ve akmn bulunuz. ( SB = 100 MVA )

G1 G2

K A B

C D

M1 M2

zm:
100
x h = 10,9 = 1,0pu
33 2
0,125 x d
Generatr iin: = x d = 0,5pu
25 100
0,125 x m
Motor iin: = x m = 0,5 pu
25 100

54
 55

0,5 a 0,5
0,5 0,5 b c
1,0
A B
1,0
1,0 1,0
1,0 1,0
1,0
C D
1,0 b c
0,5 0,5
a
0,5 0,5

M M

M
0,5 0,5 0,5 1
a= = 0,125 pu b=c= = 0,25pu
0,5 + 0,5 + 1 2

0,125
gen oluuyor.
0,125
0,25 0,25
A
B 0,25
1,0 1,0
1,5
C D 1,25

0,25 0,25
0,125
0,125 M
M

55
 56

0,25
0,25 0,107
0,125
c 0,0089
1,5 a
xe
b
0,107
0,125

1 1,25 xe=0,2915
,25
0,125 0,125 1 1
a= = 0,0089 pu KDG = SB = 100 = 343 MVA
1,5 + 0,125 + 0,125 x e 0,2915
0,125 1,5 1 1 100 10 6
b=c= = 0,107 pu I Kd = IB = = 6000 A
1,75 x e 0,2915 3 33 10 3
rnek 7.4.
G1 G2

50MVA
0,35pu
A
C
B
KDG=2500MVA M1
olan ebeke 0,9pu
25 MVA
M2

ekildeki 3 baral sistemde B barasnn nnde ksa devre gc 2500 MVA olan ebeke
vardr. G1 ve G2 genaratrlerinin 11 kVtaki reaktans deerleri 0,35 pu ve gleri ise 50 MVA
dr. letim hatlarnn her birisi 70 km uzunluunda olup reaktans 0,4 km dr. Motorlarn 11 kV
anma gerilimi ve 25 MVA gcnde olup reaktanslar 0,9 pu dr. B barasnn ksa devre gcn
bulunuz.(SB =100MVA alnacaktr)
zm:
ebeke iin birim dnm:
1 1
KDG = S B 2500 = 100 x e = 0,04pu
X e x e
Genaratr iin:
0,35 x d
= x d = 0,7 pu
50 100
Motorlar iin:
0,9 x m
= x m = 3,6 pu
25 100

56
 57

Hatlar iin:
100
x h = (0,4 70) = 23,14 pu
112
8,06
4,36

9,51

0,7 0,7
0,35

7,71
23,14 a 23,14 7,71
3,6 7,71
b c

0,04 23,14 0,04 1,8

3,6

23,14 23,14
a=b=c= = 7,71 pu
23,14 + 23,14 + 23,14
12,07

0,04 7,71 4,36 xe=0,039

0,04
1 1
KDG = SB = 100 = 2564,102 MVA
x e 0,039

rnek 7.6.
Aadaki ekilde verilen sistemde genaratrlerin hepsi 60 MVA de 0,2 pu deerine
sahiptirler. Kullanlan reaktans bobinleri 0,1 pu dr. K noktasnda meydana gelen faz ksa
devre gcn bulalm
.
G1 G2 G3 G5 G6
G4

57
 58

zm:
Verilen birim deerler yardmyla sistemin edeer devresini izelim.

0,2 + 0,1
paralel = 0,06
5
G1 G2 G3 G4 G5 G6

0,2 0,06
0,2 0,2
0,2 0,2 0,2 0,2 15703,55 A

0,1
0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 19629 A

I2 0,2
Ikd

K I1
0,16

0,2 0,16 1 1
x e = = 0,089 pu KDG = SB = 60 = 675 MVA
0,2 + 0,16 x e 0,089
1 SB 1 60 10 6
I kd = = = 35333 A
x e 3 U B 0,089 3 11 10 3
0,16 0,16
I 2 = I kd = 35333 = 15703,555 A
0,16 + 0,2 0,36
0,2 0,2
I1 = I kd = 35333 = 19629 A
0,16 + 0,2 0,36
19629
I G 2 = I G3 = I G 4 = I G5 = I G6 = = 3925,8 A
5

58
 59

rnek 7.7.
Genaratrlerden her biri 0,2 pu reaktanslarnki ise 0,3 pu, SB = 60 MVA dr. K
noktasndaki KDG yi hesaplaynz.

G1 G2 G3 G4 G5 G6

zm:

a a a
b c b c b c

0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

0,3 0,3 0,3 0,3 0,3

0,3

0,2 0,2 0,3 0,2

a= = 0,057 b=c= = 0,085
0,7 0,7

59
 60

0,057 0,057 0,057

0,085 0,085 0,085 0,085 0,085 0,085
K

0,3 0,3 0,3

0,0055 0,0571
a
0,0571 b c a
71 0,0571
05 b c
0,
0,0459
0,085 0,471 0,471 0,385 0,085 0,0459 0,385

0,471

0,0571 0,0571 0,0055 0,0571

a= = 0,0055 a= = 5,74 10 5
0,0571 + 0,0571 + 0,471 0,0055 + 0,0571 + 0,516
0,0571 0,471 0,0055 0,516
b=c= = 0,0459 b= = 5,38 10 3
0,0571 + 0,0571 + 0,471 0,0055 + 0,00571 + 0,516
0,0571 0,516
c= = 5,09 10 2
0,0571 + 0,0516 + 0,0055

60
 61

5,7410-5

0,136
5,3810-3 5,0910-2 5,7410-5

0,436
0,1309 0,315

1 1
x e = 0,1043 pu KDG = SB = 60 = 575,26 MVA
x e 0,1043

rnek 7.8.
ekildeki sistemde SB =15 MVA dr. Ikd nin 1500 A amamas iin E fideri ile seri
balanacak olan reaktansn deerini hesaplayn.

G1 G2
0,15pu 0,02pu
33kV
20 MVA T1 7,3 T2
0,15 pu

1/2 1/2

E fideri 33kV
0,03pu
33/11 kV 10MVA
0,08pu
15 MVA
zm:
ncelikle gerekli birim dnmleri yapalm.
Hat iin:
15
x h = 7,3 2 = 0,1 pu
33
G2 iin:
0,02 x d 2
= x d 2 = 0,01 pu
30 15

61
 62

T1 iin :
0,15 x T1
= x T1 = 0,125 pu
20 15
E fideri iin :
0,03 x E
= x E = 0,045 pu
10 15
Bulunan bu deerlere gre edeer devre;

0,2625
A 0,11B
0,15 0,01

0,025 0,025
0,1125 0,1
0,1
A B 0,1 0,05 0,0125
a b b=a= = 0,025pu
0,2
0,05 c 0,05 0,045
0,05 0,05 x
0,045 c= = 0,0125 pu
0,2
0,08
x=?
0,08

0,2875 0,135 0,091

0,228

0,1375
0,1375 x
x
x

62
 63

1 SB
I kd = 1500 A 1500 =
x e 3 UB
1 15 10 6
x e = = 0,524
1500 3 11 10 3
0,524 = x + 0,228 x = 0,296 pu

rnek 7.9.
Verilen sistemde SB = 60 MVA olduuna gre ksa devre gc ve akmn bulunuz.
G1
T1
60 MVA
0,2 pu
60 MVA
0,15 pu 26,1 100 MVA
G2 T4
T2 0,25 pu
60 MVA
0,2 pu 1/4 3/4 G4
60 MVA 120 MVA
0,15 pu 0,2 pu
G3
T3
30 MVA
0,1 pu
40 MVA
0,1 pu
zm:
G3 iin birim dnm:
0,1 x d 3
= x d 3 = 0,2 pu
30 60
G4 iin:
0,25 x d 4
= x d 4 = 0,15 pu
100 60
T3 iin:
0,1 x T3
= x T3 = 0,15 pu
40 60
T4 iin:
0,2 x T4
= x T4 = 0,1 pu
120 60
bulunana bu deerlere gre devrenin edeerini izelim:

63
 64

0,2 0,15
0,1

0,2 0,15 0,1 0,15

0,2 0,15
0,025 0,075

0,1+0,15=0,25

0,2 + 0,15
= 0,116
3

a
c b 0,0248
0,025
0,116 0,1 0,25
0,0623
0,025 0,075

0,0536
0,116 0,25 0,075
a= = 0,0623
0,466
0,25 0,1
b= = 0,0536
0,466
0,0498
0,116 0,1 0,0623 0,098
c= = 0,0248
0,466
0,128

1 1
KDG = SB = 60 = 612,24 MVA
x e 0,098
Burada Ikd deerini hesaplamak iin UB deerinin hesaplanmas gereklidir. Bunun iin diren
ve birim deeri ve hat parasnn birim dnm formlnden UB deeri ekilir.

64
 65

26,1 60 10 6
0,1 = 2
U B = 125,136 kV Bulunan bu UB deerini yerine koyarak Ikd deerini
UB
buluruz.
1 60 10 6
I kd = = 2824,696 A
0,098 3 125,139 10 3

rnek 7.10.
ekildeki sistemde transformatrlerin her biri 50 MVA ve 0,1 pu deerindedir. Hatlar
0,8 pu , SB=100 MVA ve UB=154 kV tur. A ve B noktalarnda ksa devre meydana gelecek
olursa ksa devre gcn ve akmn bulunuz.
100 MVA SGB
0,3 pu T1 T2
Hat 1
G1
13,5 kV 15/154 kV 154/34,5 kV
100 MVA
0,2 pu

T3 T4
Hat 2
G2
A B
15/154 kV 154/34,5 kV
60 MVA
0,16 pu
13,5 kV

zm:
G1 iin birim dnm:
0,3 13,5 2 x d1 15
2

= x d1 = 0,243 pu
100 100
G2 iin:
0,18 13,5 2 x d 2 15
2

= x d 2 = 0,243 pu
60 100
Transformatrler iin :
0,1 x T
= x T = 0,2 pu
50 100
Hatlar iin:
100
x h = 80 = 0,337 pu
154 2

65
 66

0,243 0,2 0,337 0,2

0,737
0,07
a b 0,086
c 0,2
0,07
0,243 0,2 0,337 0,2
0,2 0,537

0,243 2 0,2 0,243

a= = 0,086 pu b=c= = 0,07 pu
0,686 0,686

0,086
0,807
0,27 0,077
0,086
0,807

0,27 0,537
0,27 0,537
0,537
xe=0,209 pu

1
KDG = 100 = 478,468 MVA
0,209
1 100 10 6
I kd = = 1793,793 A
0,209 3 154 10 3

rnek 7.11.
ekildeki sistemde K noktasndaki ksa devre akmn 3 kVA de snrlamak iin x
bobinlerinin deerleri ne olmaldr? Sistemin baz akm IB=1575 A dr.

x
0,2 0,2

x 0,15
0,15 0,15 K

0,2 0,2

x
0,2 0,2

66
 67

zm:

0,2 0,2 x 0,15

0,15 0,15

0,2 0,2 x

0,2 0,2 x

x
0,2 +
2
0,2+1,5x
0,35
0,35
0,4 x
0,4
1
I kd = IB
x e 0,4 ( 0,2 + 1,5x )
0,525 = 0,35 + x = 0,074 pu
1 0,6 + 1,5x
3000 = 1575 x e = 0,525 pu
x e

67
 68

rnek 7.12.
ekildeki sistemde ksa devre noktasnda meydana gelen ksa devre akmn bulalm.

G2
30 MVA G1 20 MVA
0,15 0,12 pu
pu
60 MVA
0,2 pu
x2
80 MVA G3
0,24 pu 60 MVA
x1 0,2 pu
90 MVA
0,8pu
x3
30 MVA
80 0,01+j0,05 pu
0,18 pu
0,12
60 MVA
G4 G5 pu

zm:
ncelikle gerekli birim dnmleri yapalm.
G1 iin:
0,15
x d1 = 100 = 0,5
30
G2 iin:
0,12
x d 2 = 100 = 0,6
20
G3 iin:
0,2
x d 3 = 100 = 0,333
60
x1 iin:
0,24
x 1 = 100 = 0,3
80
x2 iin:
0,2
x 2 = 100 = 0,333
60
x3 iin:
0,8
x 3 = 100 = 0,888
90
G4 iin:
0,18
x d 4 = 100 = 0,225
80
G5 iin:

68
 69

0,12
x d 5 = 100 = 0,2
60
Empedans iin:
0,050978,69
x z = 100 = 0,16978,69
30
Bulunana birim deerlere gre edeer devre aadaki gibi olur.

a
0,5 0,6 0,333 c
0,272 b 0,333
0,333 0,33
0,3 0,888

0,888
0,225 0,3
0,2 0,16978,69

0,16978,69

0,272 0,333 0,333 2

a=b= = 0,0965 c= = 0,118
0,272 + 0,333 + 0,333 0,272 + 0,333 + 0,333

0,0965

0,0965 0,118 0,380

0,0331+j0,165

0,3 0,888
0,105

0,105
0,16978,69

Z e = 0,0331 + j0,2474 = 0,24982,37

1 SB 1 100 10 6
I kd = = = 21078,87( 82,37 ) A
Z e 3 U B 0,24982,37 3 11 10 3

69
 70

7.3.4. Ksa Devrelerin Bara-admitans Matrisi Yntemiyle zlmesi

Bara-admitans yntemi ksa devre hesaplamalarnda kullanlan farkl bir yntemdir. Bu

yntemde indirgeme ynteminden farkl olarak admitans deerleri tespit edilerek matris
oluturulur. Oluturulan bu matris yardmyla ksa devre olan barann akm tespit edilir.
Bu yntemi aadaki sistem zerinden aklayalm.

A B

C D

Bu sistemin edeerini izelim.

YG1 YG2
Yh1
A B

Yh2 Yh3

C D
Yh4
YG3 YG4

70
 71

I A YAA YAB YAC YAD VA

I Y YBB YBC YBD VB
B = BA
I C YCA YCB YCC YCD VC

I D YDA YDB YDC YDD VD

[ I] = [ Y] [ V ] formlnden gerilimi ekecek olursak;

[ V ] = [ I]
[ Y]
[ V] = [ Y] 1 [ I]
eklinde bulunabilir. Burada [ Y ] 1 ters matrisi bulunarak zm yaplabilmektedir.
VA I A
V
B = [ Y ] 1 I B
VC I C

VD I D
Arza olan barann ksa devre akm bulunurken matris ifadesinde ksa devre olan barann
gerilimi 1,0 pu olarak alnr. rnein ksa devre A barasnda ise burann gerilimi 1,0 olarak
kabul edilir ve ksa devre akm bulunur. Dier baralardan akm akmad kabul edilir.
1,0 X i kd
V 0
B = X
VC X 0

VD X 0
Akmlar sfr kabul edildii iin sade x ile gsterilen yerlerin bilinmesi zm iin yeterli
olacaktr. Bu ekilde akm yazacak olursak;
1,0
1,0 = x e i kd i kd = eklinde yazlabilir.
x e

71
 72

rnek 7.13.
Aada daha nce zmn indirgeme yntemi ile bulduumuz rnek 7.3. deki sistemin
zmn bara-admitans yntemi ile yapalm.

0,5 0,5
1 1
YG1 = YG 2 = YM1 = YM 2 = = j2
j0,5 A
1 1 1
Yhatlar = = j1
j1 C D
1
budeerlere gre admitans edeeri izilir.
0,5 0,5

M M

-j2 -j2
-j1
A B

-j1 -j1

C D
-j1
-j2 -j2

Admitans edeeri izildikten sonra bu deerler yardmyla matris oluturulur. Matris

oluturulurken YAA= A dmne gelen admitanslarn toplam , YAB=A ve B dmleri
arasndaki admitans olarak alnarak matris oluturulur.

j4 j1 j1 0
j1 j4 0 j1
[ Y] =
j1 0 j4 j1

0 j1 j1 j4

Matris oluturulurken apraz sra yani -j4 lerin bulunduu sra dndaki yerlerin
iaretleri (+) yaplr ve ters matris bundan sonra bulunur.

72
 73

j0,291 j0,082 j0,082 j0,042

j0,082 j0,291 j0,042 j0,082
[ Y] =
1
j0,082 j0,042 j0,291 j0,082

j0,042 j0,082 j0,082 j0,291
Bu ters matristen yararlanarak denklem sistemimizi olutururuz.
VA j0,291 j0,082 j0,082 j0,042 I A
V
B = j0,082 j0,291 j0,042 j0,082 I B
VC j0,082 j0,042 j0,291 j0,082 I C

VD j0,042 j0,08 j0,08 j0,291 I D
1,0
1,0 = j0,291 i kd + 0 + 0 + 0 i kd = = 3,436 pu
0,291
100 10 6
I kd = i kd I B = 3,436 = 6011,44 A
3 33 10 3
Bulunan bu sonu indirgeme yntemi ile bulunan deerle (6000 A)yaklak ayndr.

rnek 7.14.
Aada reaktans edeeri verilen sistemin bara-admitans yntemi ile D noktasndaki
ksa devre akmn bulalm.(SB =175 MVA , UB = 154 kV )
G1 G2

0,4pu 0,4 pu

0,921pu a 0,921pu
B b c
C
0,921pu
0,921pu 0,921pu

0,503 pu

73
 74

zm:
ncelikle reaktanslarn admitans karlklar bulunur.
1
YG! = YG 2 = = j2,5 G1 G2
j4
1
Yhatlar = = j1,085
j0,921
1 -j2,5 -j2,5
YM = = j2
j0,5
A

-j1,085 a -j1,085
B b c
C
-j1,085
-j1,085 -j1,085

-j2

j7,17 j1,085 j1,085 0

j1,085 j3,255 j1,085 j1,085
[ Y] =
j1,085 j1,085 j3,255 j1,085

0 j1,085 j1,085 j4,17
j0,17533 j0,1185 j0,1185 j0,061665
j0,1185 j0,50675 j0,27533 j0,20375
[ Y] 1 =
j0,1185 j0,27633 j0,50675 j0,20375

j0,061665 j0,20375 j0,20375 j0,34584
VA j0,17533 j0,1185 j0,1185 j0,061665 I A
V
B = j0,1185 j0,50675 j0,27533 j0,20375 I B

VC j0,1185 j0,27633 j0,50675 j0,20375 I C

VD j0,061665 j0,20375 j0,20375 j0,34584 I D
1,0
1,0 = 0,34584 i kd i kd = = 2,891 pu
0,34584
175 10 6
I kd = 2,8915 = 1897,054 A
3 154 10 3

74
 75

7.3.5. Simetrik Olmayan Arzalarn ncelenmesi

fazl bir sistemin dengeli iletilmesinde bu sisteme ait akm ve gerilimlerin

fazrlerinin modlleri birbirine eit olup aralarnda 120 faz fark bulunmaktadr. Bu ekildeki
sistemler eitli yntemlerle analiz edilebilirler. Ancak akm ve gerilim fazrlerinin modl
olarak byklkleri veya aralarndaki a deitiinde , yani bir dengesizlik sz konusu
olduunda sistem faz bileenleri yntemi ile zmlenememektedir.
Simetrik olmayan arzalarn incelenmesinde simetrili bileenler ynteminden
yararlanlr. Genel olarak en ok kullanlan simetrili bileen yntemleri Fortescue ve
Kimbarkn simetrili bileenler yntemidir. Kimbarkn simetrili bileenler ynteminde dner
manyetik alan elemanlar ( genaratr , motor.vb) tanmlanamad iin Fortescuenin
yntemi tercih edilir. Bir enerji sistemini oluturan elemanlar etkileyen dengesiz bir akm
sistemiyle gerilim sistemi yerine dengeli 3 ayr akm sistemi veya dengeli 3 ayr gerilim
sistemi kullanlr. Ancak bu ilemin yaplabilmesi iin dengesizliin etkisi altndaki elemann
faznn yaps elektiriki adan simetrik olmaldr. Bu koul altnda iletim sisteminin her
eleman 3 bamsz 4 ulu veya 2 kapl ile gsterilebilir. Bu 4 ularn her birine gerilimle
akmlarn sadece birer bileeni etkili olmaktadr. Daha ak ekliyle 4 ulularn birincisinde
doru sistem gerilim ve akmlar , ikincisinde ters sistem gerilim ve akmlar , ncsnde
ise sfr sistem gerilim ve akmlar etkili olmaktadr. Bylece 3 ayr bileen sistem iin
gerilimler ve akmlar aras bantlar dorusal olup 1 fazlnn 4 ulu denklemlerine dnm
olur. Bu durumda dengesizliin etkisi altndaki sistem doru , ters ve sfr sistem yardmyla 9
tane dengeli fazrn sperpozisyonu olarak ifade edilebilir. Bunlardan doru sistem
fazrlerinin zaman iindeki sras +RST ynnde olup aralarnda 120 faz fark bulunan fazr
grubudur. Ve dner alan makinelerinin statorlarna uygulandnda +ynde dner alan
meydan getirirler. Ters bileen sistemi zaman ierisindeki sras +RST ynne ters ynde olan
modlleri birbirine eit , aralarnda 120 faz fark olan ve dner alan makinelerinin
statorlarna uygulandnda ters ynde dner alanlar meydana getiren fazr grubudur.
0 bileen grubu ise modlleri eit aralarnda faz fark olmayan ve dner alan meydana
getiremeyen fazr grubudur.
a operatrnn yn VRt

VR0
VRt
VRd VR
VRd
VSt 120
120 120 120 VTd
120 120 VSd
VTd VSd VR0 VS0 VT0
VSt
VS0 VS
VTt
Doru sistem Sfr sistem VTt
Ters sistem
V
VT0 T
ekil 7.1. Simetrili bilenler fazr gsterimi

75
 76

a = 1120 = 0,5 + j0,866

a 2 = 1240 = 0,5 j0,866
a 3 = 1360 = 1
ekil 7.1. de grlen vektrel toplama ilemlerini yazarsak;
VR= VRd+VRt+VR0=VR0+VRd+VRt
VS=VSd+VSt+VS0=VS0+VSd+VSt
VT=VTd+VTt+VT0=VT0+VTd+VTt
VS ve VT ifadelerini VR cinsinden yazmak iin bir a operatr kullanalm.
VR=VR0+VRd+VRt
VS=VRo+a2VRd+aVRt
( VS0=VR0=VT0 ve VSdu VRd cinsinden yazmak iin a operatr ynnde iki kere yani 240
dnmek gerekmektedir.VSti yazmak iin ise ters bileen sistemde a operatr ynnde
VRtden itibaren 120 dnmek gerekmektedir.)
VT=VR0+aVRd+a2VRt ( VTnin bileenleri de yukardaki gibi a operatr yardmyla yazlr.)
Yazdmz bu denklemleri matrissel formda yazalm.
VR 1 1 1 VRo
V = 1 a 2 a V
S Rd
VT 1 a a VRt
2

[ V] = [ Ts ] [ Vs ]
eklinde yazlabilir.
VR 1 1 1 VR 0

[ V] = VS [ Ts ] = 1 a 2 a [ Vs ] = VRd
VT 1 a a 2 VRt
Ts=Dnm matrisi
Vs=Simetrili bileen
Ayn denklemleri akmlar iinde yazmak mmkndr.
I R 1 1 1 I Ro I R I R 0
I = 1 a 2 a I [ I] = [ Ts ] [ I s ] [ I] = I S
[ I s ] = I Rd
S Rd
I T 1 a a 2 I Rt I T I Rt
Simetrili bileenleri bulmak iin [ V ] = [ Ts ] [ Vs ] denkleminden [Vs] matrisini ekelim;
[ Vs ] = [ Ts ] 1 [ V ]
eklinde yazlabilir. Burada [Ts] ifadesini bulduumuzda simetrili bileenleri
de bulabiliriz. Vs ifadesini bulursak Ts-1 ifadesini bulmamz kolaylaacaktr.
VR0 iin;
VR = VR 0 + VRd + VRt
VS = VR 0 + a 2 VRd + a VRt
VT = VR 0 + a VRd + a 2 VRt

( )
VR + VS + VT = 3VR 0 + VRd 1 + a + a 2 + VRt 1 + a + a 2 ( )
(
= 3VR 0 + 1 + a + a 2
)( V
Rd + VRt )
1
VR + VS + VT = 3VR 0 VR 0 = (VR + VS + VT )
3
1 + a + a = 1 + ( 0,5 + j0,866) + ( 0,5 j0,866 ) = 0
2

76
 77

VRd iin;
VR = VR 0 + VRd + VRt
a VS = VR 0 + a 2 VRd + a VRt
a2 VT = VR 0 + a VRd + a 2 VRt

( ) ( ) (
VR + a VS + a 2 VT = VR 0 1 + a + a 2 + VRd 1 + a 3 + a 3 + VRt 1 + a 2 + a 4 )
1
(
VR + a VS + a 2 VT = 3 VRd VRd = VR + a VS + a 2 VT
3
)
VRt iin;
VR = VR 0 + VRd + VRt
2
a VS = VR 0 + a 2 VRd + a VRt
a VT = VR 0 + a VRd + a 2 VRt

( ) ( ) (
VR + a 2 VS + a VT = VR 0 1 + a + a 2 + VRd 1 + a 4 + a 2 + VRt 1 + a 3 + a 3 )
1
(
VRt = VR + a 2 VS + a VT
3
)
Bu denklemi matris eklinde yazarsak;
VR 0 1 1 1 VR
V = 1 1 a a 2 V
Rd 3 S eklinde yazlr.
VRt 1 a 2
a VT
1 1 1
1
[ Ts ] = 1 a a 2
1

3
1 a 2 a
I R 0 1 1 1 I R
I = 1 1 a a 2 I S
Rd 3
I Rt 1 a 2 a I T

77
 78

rnek 7.15.
T faznn kopmasyla oluan dengesizlikte hat akmlarnn simetrili bileenlerini
bulunuz.

I R = 1000

Z Z

Z
I s = 100180

IT = 0

zm:
I R 0 1 1 1 1000
I = 1 1 1120 1240 100180
Rd 3
I Rt 1 1240 1120 0
1
I R 0 = (100 100 + 0 ) = 0
3
1 1
I Rd = (100 + 1120 1180 + 0 ) = (100 + 100300) = 57,73( 30 ) A
3 3

Empedans deerleri iin simetrili bileenleri bulalm;

Genel gerilim forml [ V ] = [ Z] [ I] (1) buradan Zin simetrili bileenlerini bulmak iin
[ V] = [ Ts ] [ Vs ] ve [ I] = [ Ts ] [ I s ] formllerini (1) yerlerine koyarsak
[ Ts ] [ Vs ] = [ Z] [ Ts ] [ I s ] ekline gelir. Burada Z i ekersek;
[ Z] = [ Ts ] [ Vs ] [ Ts ] 1 bulunur. Burada [ Vs ] = [ Z s ] dersek forml [ Z] = [ Ts ] [ Z s ] [ Ts ] 1
[ Is ] [Is ]
eklinde yazlabilir. Buradan da [Zs]yi ekersek [ Z s ] = [ Ts ] [ Z] [ Ts ] bulunur.
1

Z RR Z RS Z RT Z R 00 Z R 0 d Z R 0 T 1 1 1
1
[ Z] = ZSR ZSS ZST [ Z s ] = Z Rd 0 Z Rdd Z Rdt [ Ts ] = 1 a a 2
1

3
Z TR Z TS Z TT Z Rt 0 Z Rtd Z Rtt 1 a 2 a
1 1 1
[ Ts ] = 1 a 2 a bu ifadeleri yukardaki denklemde yerine koyalm.
1 a a 2

78
 79

1 1 1 Z RR Z RS Z RT 1 1 1
1
[ Z s ] = 1 a a 2 ZSR ZSS ZST 1 a 2 a eklinde yazlabilir.
3
1 a 2 a Z TR Z TS Z TT 1 a a 2
Empedans deiikliklerinde simetrisiz bileenler sonu vermez.
[ ]
Bir sistemin grnr ya da kompleks gc [ S] = [ V ] t I * eklinde yazlabilir.
[ ][ ]
[ V] = [ Ts ] [ Vs ] , [ I] = [ Ts ] [ I s ] ise [ I *] = Ts * I * ve [ V] t = [ Ts ] t [ Vs ] t matrislerini bulmamz
gereklidir.
1 1 1 1 1 1
[ Ts ] = 1 a 2 a [ Ts ] t = 1 a 2 a [ Ts ] = [ Ts ] t
1 a a 2 1 a a 2
1 1 1 1 1 1
* [ ]
[ Ts ] = 1 1240 1120 Ts = 1 1 240 1 120 1 240 = 1120

1 120 = 1240
1 1120 1240 1 1 120 1 240
1 1 1
[ ]
Ts * = 1 a a 2 [ ]
Ts = 3 [ Ts ]
* 1

1 a 2 a
[S] = [ Ts ] t [ Vs ] t [Ts * ] [I s * ]
[S] = [ Vs ] t [ Ts ] t 3 [ Ts ] 1 [I s * ]
VR 0 I R 0
[S] = 3 [ Vs ] t [I s * ] [ Vs ] = VRd [ I s ] = I Rd
VRt I Rt
I R 0 *
*
[S] = 3 [ VR 0 VRd VRt ] I Rd
I Rt *

[S] = 3 VR 0 I R 0 * + 3 VRd I Rd * + 3 VRt I Rt *
S = S0 + Sd + S t
P = P0 + Pd + Pt
Q = Q0 + Qd + Q t

7.3.5.1. Glere Ait zellikler

1) Simetrik yapda bir ebekede akmla ya da gerilimlerin doru, sfr ve ters sistemlere
gre bileenleri birbirine bal olmadklar gibi bu ayr bileenler sistemdeki glerde
birbirinden bamszdr. Yani kompleks gte aktif ve reaktif gte ayr sisteme blnr.
Sistemlerden her birisi dier sistemlerdeki glere bal olmadan g iletir.

79
 80

2) Tesis yapsnda simetrisizlik varsa gerilimler ve akmlardaki bamszlk kalkarak 3

sistemin akm ya da gerilimleri birbirlerine bal duruma gelirler. Ancak her sistemdeki
gler yine birbirlerinden bamsz kalr.
3) Simetrili bileenler sisteminin bileeninin her birindeki aktif g veya reaktif
gler btn iletim sistemi boyunca kendi deerini korur.
4) Bir ters aktif veya reaktif g ya da bir sfr aktif g veya reaktif g bulunmas
iletim sisteminde bir dengesizlik sisteminin varolduunun kesin belirtisidir.

7.3.5.2. Simetrisiz Ykl Bir Senkron Makinenin leme

Denklemlerinde Simetrili Denklemlere Dnm

Dengeli ykleme koullarnda ileyen bir senkron makinede tam bir bamszlk altnda
[ V] = [ E] [ Z] [ I] bants geerlidir.
Bu esnadaki empedans ise genel ekliyle
jx d 0 0
[ Z] = 0 jx d 0 dr. Ancak dengesiz ileme koullar iin empedans matrisi

0 0 jx d
Z1 Z 2 Z 3
[ Z] = Z 3 Z1 Z 2 ekline gelecektir.
Z 2 Z 3 Z1
[ V ] = [ E ] [ Z] [ I ]
[ Ts ] [ Vs ] = [ E] [ Z] [ Ts ] [ I s ] bu ifadede [Vs] yi yalnz brakmak iin her iki taraf [Ts]-1 ile
arpalm.
[ Ts ] 1 [ Ts ] [ Vs ] = [ Ts ] 1 [ E] [ Ts ] 1 [ Z] [ Ts ] [ I s ]

1 Zs

[ Vs ] = [ Ts ] 1 [ E] [ Z s ] [ I s ] (1) bu ifadede ki ifadeleri ayr ayr bulup yerine yazalm.

1 1 1 E E
1
[ Ts ] [ E] = 1 a 2 a a 2 E = 0 (2)
1

3
1 a a 2 aE 0
Z1 Z 2 Z 3
[ Z s ] = [ Ts ] Z 3 Z1 Z 2 [ Ts ]
1

Z 2 Z 3 Z1
Z1 + a 2 Z 2 + a Z 3 0 0
(3)

0 Z1 + a Z 2 + a 2 Z 3 0
=

0 0 Z1 + Z 2 + Z 3

80
 81

(2) ve (3) (1) de yerine koyarsak;

Vd E Z d 0 0 I d
V = 0 0 Z 0 I t bulunur. Burada
t t

V0 0 0 0 Z 0 I 0
Vd = E Z d I d
Vt = Z t I t eklinde yazabiliriz.
V0 = Z 0 I 0

7.3.5.3.Senkron Makinelerde Empedans Deerleri

a) Senkron Makinenin Doru Bileen Deerleri:

En kolay belirlenen parametredir. Dengeli almada dorudan doruya doru
sistemin etkisi altndadr.
Zd=jxd (Srekli ksa devre durumu iin geerlidir.)
Zd=jxd (1 ~ 2 periyotluk ksa devrelerde kullanlr.)
Zd=jxd (3 ~ 4 periyotluk ksa devrelerde kullanlr.)

Reakta Senkron motor Senkro Hidro Turbo

ns Ykse Dk n Genaratr Genaratr
k hzl hzl Kompansatr
xd 0,8 1,0 1,60 1,0 1,15

xq 0,65 0,8 1,0 0,65 1,0

xd 0,30 0,35 0,40 0,30 0,15

xd 0,18 0,2 0,25 0,20 0,10

xt 0,19 0,35 0,25 0,20 0,13

x0 0,05 0,07 0,08 0,07 0,04

b) Senkron Makinenin Ters Empedans:

Makine bir tahrik makinesi tarafndan normal hzla dndrlr. emk. ler uyarma sargs
ksa devre edilerek 0 a getirilirler. Bir d kaynak , rnein bir baka senkron makine
tarafndan makine ularna ters bir gerilim uygulanr. Bu takdirde incelenen makinede doru
VR
akan akmlar llr. Bu durumda Z t = dr.
It
c) Senkron Makinenin Sfr Empedans:
Senkron makine hzla dndrlp uyartm sargs ksa devre edilir. Tek fazl kaynak
E
stator sargsyla 0 potansiyel arasna uygulanr. Bylece Z 0 = olarak elde edilir.
I0

81
 82

7.3.5.4.Trafolarn Empedans Deerleri

Bir trafonun doru empedans kaak empedansna eittir. Ksa devre deneyi ile elde
edilir. Btn hareketsiz makinelerde xd=xt dr.

7.3.5.5.Hatlarn Empedans Deerleri

letim hatlarnda doru ve ters empedans birbirine eittir. 0 bileen deeri ise doru
bileen deerinin 2 veya 3 kat oranndadr.

7.3.5.6.Sfr Bileen Sisteminde Elemanlarn Balants

Z0

gen balant

Z0

Yldz balant

Z0
Yldz noktas diren
zerinden toprakl 3Zn
Zn

Z0

Yldz toprak balant

7.3.5.7.Transformatrlerin Sfr Edeer Reaktans Devreleri

82
 83

Z0

Yldz toprak / Yldz

Z0

Yldz toprak / yldz toprak

Z0

Yldz toprak / gen

Z0

Yldz / gen

Z0

gen / gen

Z0

gen / Yldz

izimler yaplrken diren nce varsa yldz-toprak sonra yldz ve sonrada gen
eklinde bir sralamaya gre yerletirilir.

7.3.5.8.Simetrik Olmayan Ksa Devrelerin zm lem Basamaklar

83
 84

Bir enerji sisteminin herhangi bir yerindeki dengesiz arza akmlar ve gerilimlerin
hesaplanmasnda ;
1) ebekelerin her birinde empedans deerleri yerlerine konur. Her bir ebeke Zd,Zt,Z0
olmak zere tek bir empedans deerine indirgenir.
2) Sistemin emasna baklarak retim merkezinden arza noktasna kadar bileen
sistemine gre ebeke belirlenir.
3) Bu empedanslar gz nne alnan dengesiz arzaya ilikin olacak ekilde bir arza
empedans oluturularak birletirilir.
E 3E
Id = I kd =
Zd + Zt + Z0 Zd + Zt + Z0
4) Arza noktasndaki R fazndaki akmn bileenleri hesaplanr.
5) Arza noktasndan geriye gidilerek bileen ebekelerin herhangi bir noktasndaki R
faz akmnn simetrik bileenleri hesaplanr.
6) [I]=[Ts][Is] denklemini kullanarak gerek sistemin herhangi bir kolundaki bir fazda
gerek akm hesaplanr.
Vd E Z d 0 0 I d
V = 0 0 Z 0 I t denklemini kullanarak sistemde herhangi bir noktada
t t

V0 0 0 0 Z 0 I 0
R faz ile toprak arasndaki gerilimin bileenleri hesaplanr.
7) [V]=[Ts][Vs] denklemiyle sistemin bir nceki maddede bulunan noktalarda simetrili
bileenlerden o noktalardaki gerek gerilim deeri bulunur.

7.3.5.9. Faz -Toprak Arzasnn Belirlenmesi

R faznda meydana gelen bir ksa devre durumu iin unlar yazabiliriz;
VR = 0 VS = ? VT = ?
I R = I kd I S = I T = 0

Zd , Zt , Z0 R
K

Zf

Zd , Zt , Z0
S
T
Zd , Zt , Z0

ekil 7.2. Faz-toprak

arzas

84
 85

1 1
I0 = ( IR + IS + IT ) = IR
3 3
1
( )
I d = I R + a IS + a 2 I T = I R
3
1
3
1
( )
I t = I R + a 2 IS + a IT = I R
3
1
3
I
Id = I t = I0 = R
3
I kd = I R = 3 I d = 3 I t = 3 I 0
Zf=0 iin VR=0 olur.
VR = Vd + Vt + V0
Vd = E Z d I d
Vt = Z t I t
V0 = Z 0 I 0
( E Zd Id ) + ( Z t I t ) + ( Z0 I 0 ) = 0
E Zd Id Zt Id Z0 Id = 0
E = I d ( Zd + Z t + Z0 )
E
Id =
Zd + Zt + Z0
E
I kd = 3 I d = 3
Zd + Z t + Z0
Zf0 durumu iin VR0 olur
VR = Vd + Vt + V0 = I R Z f
( E Zd Id ) + ( Z t I t ) + ( Z0 I 0 ) = I R Zf
E Zd Id Zt Id Z0 Id = 3 Id Zf
E = I d ( Zd + Z t + Z0 ) + 3 I d Zf
E
Id =
Zd + Z t + Z0 + 3 Zf
E
I kd = 3 I d = 3
Zd + Z t + Z0 + 3 Zf
Zf=0 ise
Zd Zt Z0

Tersi sistem 3Zn Sfr sistem

Doru sistem

Eer yldz noktas bir Zn zerinden

topraklanmsa bu sadece sfr
ekil 7.3. Doru , ters ve sfr sistem bileende devreye dahil edilir.
edeerleri

85
 86

Zf0 ise;

Zd Zf Zd Zf Z0

E Doru sistem Doru sistem 3Zn Sfr sistem

ekil 7.4. Doru , ters ve sfr sistem ve Zf

edeerleri

rnek 7.16.
A barasnda meydana gelen 3-4 periyotluk faz-toprak ksa devre akmn ve salam faz
gerilimlerini bulunuz.
A B
I II

xh = j136
x 0 = 3x h
11 kV 11/154 kV 154/34,5 kV
50 MVA 50 MVA 50 MVA
xd=1,0 pu x=0,1 pu 0,12 pu
xd=0,3 pu
xt=0,2 pu
x0=0,05 pu

zm:
50
x h = 136 = 0,284 pu
154 2
x 0 = 3 0,286 = 0,84 pu
Doru sistem iin:
0,3 0,1 0,286 0,12

0,4 0,406
xd = = 0,201
0,4 + 0,406

86
 87

Ters sistem iin:

0,2 0,1 0,286 0,12

0,3 0,406
xt = = 0,172
0,3 + 0,406

Sfr bileen sistem iin:

0,05
A B

0,858

0,1 0,12

Hat

x 0 = 0,1 // ( 0,858 + 0,12 ) = 0,0907

E 1,0
Id = = = j2,156 pu
Z d + Z t + Z 0 j( 0,201 + 0,172 + 0,0907 )
i kd = 3 I d = 3 2,156 = 6,468 pu
SB 50 10 6
IB = = = 187,6 A
3 UB 3 154 10 3
I kd = 187,6 6,468 = 1213,398 A
Vd = E Z d I d = 1,0 j0,201 ( j2,156 ) = 0,566 pu
Vt = Z t I t = j0,172 ( j2,156 ) = 0,37 pu
V0 = Z 0 I 0 = j0,09 ( j2,156) = 0,194 pu
VS = V0 + a 2 Vd + a Vt = 0,194 + 1240 0,566 + 1120 ( 0,37 )
= 0,194 + 0,566240 0,37120
= 0,194 0,283 j0,49 + 0,185 j0,32
= 0,297 j0,81
= 0,86 110 pu
VT = V0 + a Vd + a 2 Vt = 0,194 + 1120 0,566 + 1240 ( 0,37 )
= 0,194 0,283 + 0,185 + j0,49 + j0,32
= 0,27 + j0,81
= 0,862110,13 pu

87
 88

rnek 7.17.
3 - 4 periyotluk faz-toprak ksa devre arzas meydana geldiinde arza akm faz
gerilimlerini bulunuz.
A B
I I II II

1/2 1/2
Zn=25

13,5 kV 15/154 kV xh = j120 154/15 kV 50 MVA

50 MVA 100 MVA x0 = 2,5xh 150 MVA 13,5 kV
xd=1,0 pu x=0,1 pu 0,2 pu xd=1,0 pu
xd =0,9 pu xd =0,8 pu
xt=0,2 pu xt=0,4 pu
x0=0,5 pu
x0=0,4 pu

zm:
ncelikle gerekli birim dnmleri yapalm.
Genaratr I iin:
'
13,5 2 x d 15 2 13,5 2 x t 15 2
0,9 =
'
x d = 1,459 pu 0,2 = x t = 0,324 pu
50 100 50 100
13,5 2
x 15 2
0,4 = 0 x 0 = 0,648 pu
50 100
Hat iin:
100
x h = 120 = 0,5 pu
154 2
x h 0 = 2,5 0,5 = 1,25 pu
Trafo II iin:
0,2 x T 0
= x T 0 = 0,133 pu
150 100
Genaratr II iin:
'
0,8 13,5 2 x d 2 15 2 13,5 2 x t 2 15 2
=
'
x d 2 = 1,296 pu 0,4 = x t 2 = 0,648 pu
50 100 50 100
13,5 2 x 02 15 2
0,5 = x 02 = 0,81 pu
50 100
Zn iin:
100
Z n = 25 2 = 11,11 pu
15

88
 89

Doru bileen sistem iin;

0,5
1,459 0,1 0,133 1,296 xd=0,871 pu

0,25 0,25

Ters bileen sistem;

0,5
0,324 0,1 0,133 0,648
xt=0,404 pu

0,25 0,25

Sfr bileen sistem:

0,648 1,25 0,81

0,63 0,63
311,11 0,1 0,133

Hat

X0=[(0,63+1,25)//0,63]+0,133=0,607 pu

E 1,0
Id = = = j0,531
Z 0 + Z d + Z t j( 0,607 + 0,871 + 0,404 )
i kd = 3 I d = 3 0,531 = 1,593 pu
100 10 6
I kd = i kd I B = 1,593 = 597,220 A
3 154 10 3

89
 90

Vd = E Z d I d = 1,0 j0,871 ( j0,531) = 0,53 pu

Vt = Z t I d = j0,404 ( j0,531) = 0,21 pu
V0 = Z 0 I d = j0,607 ( j0,531) = 0,322 pu
VS = V0 + a 2 Vd + a Vt = 0,322 + 1240 0,53 + 1120 ( 0,21)
= 0,322 + 0,53240 0,21120
= 0,322 0,265 j0,458 + 0,105 j0,216
= 0,482 j0,674 = 0,828 125,56
VT = V0 + a Vd + a 2 Vt = 0,322 + 1120 0,53 + 1240 ( 0,21)
= 0,322 0,265 + j0,458 + 0,105 + j0,181
= 0,482 + j0,639
= 0,8127,02

7.3.5.10. Faz Faz Ksa Devresi Belirlenmesi

S ve T faznn birbirine demesi ile meydana gelen bir ksa devre arzasnda akm ve
gerilim dalm aadaki gibi olur.
IR=0 , IS=-IT ve VS=VT
Zd , Zt , Z0
R

Zd , Zt , Z0
S

Zd , Zt , Z0 T

ekil 7.5. ki faz ksa devresi

1
I0 = ( I R + IS + I T ) = 1 ( 0 + IS IS ) = 0
3 3
1
( ) (1
)I
(
I d = I R + aI S + a 2 I T = 0 + aI S a 2 I S = S a a 2
3 3 3
)
1
( ) (
1
)I
( )I
(
I t = I R + a 2 I S + aI T = 0 + a 2 I S aI S = S a 2 a = S a a 2
3 3 3 3
)
I t = I d

90
 91

VS = VT
V0 + a 2 Vd + aVt = V0 + aVd + a 2 Vt
a 2 Vd + aVt = aVd + a 2 Vt
a 2 Vd aVd = a 2 Vt aVt
( ) (
Vd a 2 a = Vt a 2 a )
Vd = Vt
Vd = Vt
E Z d I d = Z t I t
E Zd Id = Zt Id
E
E = Id ( Zt + Zd ) Id =
Zd + Zt
Zf0 ise;
E
Id
Zf + Zd + Zt
Zf

Zd Zt

ekil 7.6. ki faz ksa devresi edeer devresi

7.3.5.11.ki Faz Toprak Ksa Devresi

R
Zd , Zt , Z0

Zd , Zt , Z0
S

Zd , Zt , Z0 T
ekil 7.7. ki faz-toprak ksa
devresi

91
 92

bu ksa devre ile ilgili aadaki bilgileri ilk bakta yazabiliriz.

IR = 0
VS = VT = 0
VR = ?
[ Vs ] = [ Ts ] 1 [ V]
V0 1 1 1 VR
V = 1 a a 2 0
d
Vt 1 a 2 a 0
1 V
V0 = ( VR + 0 + 0 ) = R
3 3
1 V
Vd = ( VR + 0 + 0 ) = R
3 3
1 V
Vt = ( VR + 0 + 0 ) = R
3 3
V
Vd = Vt = V0 = R
3
Vd = E Z d I d
Vt
Vt = Z t I t I t =
Zt
V0
V0 = Z 0 I 0 I 0 =
Z0
IR = I0 + Id + I t = 0
V0 V
+ Id t = 0
Z0 Zt
V0 Vt
Id = +
Z0 Zt
Vd Vd
Id = +
Z t Z0
1 1 Z Z
I d = Vd + = Vd 0 T
Zt Z0 Zt + Z0
Z0 Zt
Vt = Vd = V0 = I d
Zt + Z0
It yi bulmak iin;
Z0 Zt
Zt I t = Id
Z t + Z0
Z0 Z t
I t = I d
Zt + Z0

92
 93

I0 bulmak iin;
Zt Z0
Z0 I0 = I d
Zt + Z0
Zt Z0
I 0 = I d
Zt + Z0
Vd = Vt
E Z d I d = Z t I t
E Zd Id
It =
Zt
Vd = V0
E Zd Id
I0 =
Z0
IR = I0 + Id + I t = 0
E Id Zd E Zd Id
+ Id =0
Z0 Zt
E
Id =
ZZ
Z d + t 0
Zt + Z0

Zf Zd Zt Z0

3Zn

ekil 7.8. ki faz-toprak ksa devresi edeer devresi

93
 94

rnek 7.18.

Zn2

3 4

Hat 1 Hat 2
1 1 6 3

2 7
Hat 3
Zn1

Verilen bu sistemin 0 bileen devresini izelim.

3Zn2

Zd2

Hat1

Hat2 Zd3
Zd1
Hat3

3Zn1 1/3 2/3

94
 95

rnek 7.19.
ekildeki sistemde meydan gelen F-F-T ksa devresi sonucunda oluacak akmlarn
simetrili bileenlerini bulunuz.

A B

F-F-T

xd = xt=0,3
xd = 0,3 x = 0,12 xd = 0,25
x0 = 0,3 xd = 0,1
xt = 0,2 100 MVA xd = 0,15
100 MVA
xo = 0,05 15/154 kV xd = 0,03
154/15 kV
100 MVA 100 MVA
15 kV

zm:
Doru bileen sistem iin:

0,3
0,3 0,12 0,1 0,25

0,3

Zd=j0,228 pu

Ters bileen sistem:

0,3
Zt=0,177 pu
0,2 0,12 0,1 0,15
0,3

95
 96

Sfr bileen devresi:

0,3

0,05 0,12 0,1 0,03

I 0,3

Z0=0,05+0,12=j0,17 pu

E 1,0
Id = = = j3,15 pu
Zt Z0 j0,177 j0,17
Zd + j0,228 +
Zt + Z0 j0,177 + j0,17
Zt j0,177
I 0 = I d = j3,15 = j1,63 pu
Zt + Z0 j0,177 + j0,17

Z0 j0,17
I t = I d = j3,15 = j1,54 pu
Zt + Z0 j0,177 + j0,17
rnek 7.20.
Aadaki ekilde bir g sisteminin tek hat modeli verilmitir. Her bir genaratrn
yldz noktas akmn snrlamak iin 100MVA baz gl 0,2513 pulk reaktansla topraa
balanmtr. Sisteme ait veriler aada ifade edilmektedir. Genaratr nominal gerilimde ve
frekansta ve her bir fazdaki emk deeri ile yksz olarak almaya balyorlar. Baz g 100
MVA ve baz gerilim ise 220 kV dur. Bu bilgiler nda;
a) numaral barada 3 faz hatas (simetrik hata) olutuunda arza noktasndaki
empedans j0,1 pu kabul ederek arza akmn
b) 3 numaral barada faz-toprak hatas olutuunda arza noktas empedans Zf =0,1 pu
kabul ederek hata akmn ve salam faz gerilimlerini bulunuz.
c) 3 numaral barada faz-faz ksa devresi olutuunda arza akmn Z f = j0,1 pu
kabul ederek znz.
d) 3 numaral barada faz-faz-toprak hatas olutuunda arza akmn Z f =j0,1 pu
kabul ederek znz.

96
 97

G1 G2
Zn Zn
0,25
0,25
3
3

T1 T2

1 12 2

13 23

M k p p p
VA V u u u
E B G x x x
lemanlar az erili-m d t 0
G

G1 1 2 0 0 0
00 0 ,15 ,15 ,05
G2 1 2 0 0 0
00 0 ,15 ,15 ,05
T1 1 2 0 0 0
00 0/220 ,1 ,1 ,1
T2 1 2 0 0 0
00 0/220 ,1 ,1 ,1
12 1 2 0 0 0
00 20 ,125 ,125 ,3
13 1 2 0 0 0
00 20 ,15 ,5 ,35
23 1 2 0 0 0
00 20 ,25 ,25 ,725

97
 98

zm:
a) faz ksa devresi :

j0,15 j0,15 0,25 0,25 0,25

1 2
j0,1 j0,1
0,0357 0,0595
1 2
j0,125

b c
a 0,0714
j0,15 j0,25
0,15 0,25 3
3 a= = 0,07142 pu
0,525
Ikd 0,125 0,15
b= = 0,0357 pu
0,525 0,1
Zf 0,125 0,25
c= = 0,0595 pu
0,525

0,285 0,309
7

0,0714
3

0,1

98
 99

Z e = j(0,22 + 0,1) = 0,32 pu

SB 100 10 6
IB = = = 262,43 A
3 UB 3 220 10 3
1
I kd = 262,43 = 820 A
0,32
b) Arza noktasnn direnci ihmal edilirse x d = j0,22 pu olur.Ters bileen iin verilen
parametreler doru bileenle ayn olduundan hesaplama yapmaya gerek kalmadan
x t = j0,22 pu yazabiliriz. Sfr bileen sistem iin sfr edeer devreyi izmemiz gerekir.

Sfr bileen sistem:

0,05 0,1 0,3 0,05

b c
0,35 a 0,725
3Zn=0,25 0,1 3Zn=0,25

0,35 0,725
a= = 0,182 pu
1,3625
0,3 0,35
b= = 0,07706 pu
1,365
0,725 0,3
c= = 0,1568 pu
1,365

0,4 0,07706 0,508 0,1

0,183

99
 100

0,4 0,07706

0,183 Z0=j0,35 pu

0,58 0,1

Zd Zf Zt Zf Z0 Zf

E Doru sistem Ters sistem Sfr sistem

Faz - toprak ksa devresine ait edeer devre.

3E 3
I kd = = = j2,752 pu
Z d + Z t + Z 0 + 3Z f j(0,25 + 0,22 + 0,35 + 3 0,1)
I kd 2,752
Id = I t = I0 = = = 0,917 pu
3 3
c) Faz Faz ksa devresi:
E 1
I d = I t = = = j1,85 pu
Zd + Z t + Zf j(0,22 + 0,22 + 0,1)
I t = j1,85 pu
d) ki faz toprak ksa devresi:
E 1,0
Id = = = j2,6017 pu
Z t ( Z 0 + 3Z f ) 0,22(0,35 + 0,3)
Zd + 0,22 +
Z t + Z 0 + 3Z f 0,22 + 0,35 + 0,3
E Z d I d 1,0 0,22 2,6017
It = = = j1,9438 pu
Zt 0,22
E Z d I d 1,0 0,22 2,6017
I0 = = = j0,6579 pu
Z 0 + 3Z f 0,35 + 0,3
Akmlar bulunmak istenirse
I R 1 1 1 I 0
I = 1 a 2 a I
S d ifadesinden bulunabilir. Ayn ekilde gerilimlerde
I T 1 a a I t
2

100
 101

Vd = E Z d I d VR 1 1 1 V0
Vt = Z t I t V = 1 a 2 a Vd ifadeleri yardm ile bulunabilir.
ve S
V0 = Z 0 I 0 VT 1 a a 2 Vt

KAYNAKLAR

1. AKIR, H. , Enerji letimi Elektrik Hesaplar , sayfa 1-52 , 88-195 , Birsen Yaynlar ,
stanbul 1989

2. ARFOLU, U., G Sistemlerinin Bilgisayar Destekli Analizi , sayfa 1-132 , Alfa

Yaynlar , stanbul 2002

3. GNEY, ., zml Enerji letim Hatlar Problemleri , sayfa 125-278 , Marmara

niversitesi Yaynlar stanbul 2001

101