‫ﮐﻬﻦﻧﺎﻣﮥ ادب ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬

‫ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة دوم‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪159 - 145 ،1393‬‬

‫رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم؛ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ و ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ‬

‫*‬
‫ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ داﻟﻮﻧﺪ‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻮﮔﻨﺠﯿﻨﻪاي از آﺛﺎر دﯾﻨﯽ ادﺑﯿـﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ از ﺳﺪهﻫـﺎي ﭼﻬـﺎرم از ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿـﺪ‬
‫ﻣﺘﻮن اوﺳﺘﺎﯾﯽ و ﭘﻬﻠﻮي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه‪ ،‬ﺻﺪﻫﺎ رﺳﺎﻟﻪ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻓﻘـﻪ‪ ،‬آﯾـﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬اﺳﻄﻮره‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﮐﻼم‪ ،‬ادﺑﯿﺎت‪ ،‬رواﯾﺖ‪ ،‬زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺠـﻮم‪ ،‬و ‪ ...‬از دﺳـﺘﻮران‬
‫ﮐﯿﺶ زردﺷﺘﯽ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﮐـﻼم و ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﮐﻼﻣـﯽ‪ ،‬ﺑـﻪﺿـﺮورت رواﺑـﻂ‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن و ﺟﺎﻣﻌﮥ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬از دﯾﺮﯾﻨﻪﺗـﺮﯾﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ادﺑﯿـﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ زردﺷـﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﮐﻼﻣﯽ زردﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻮ رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﻫﻪﻫﺎي ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐـﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ ﮐﻨـﻮن‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺘﯽ از ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهﻫﺎي آن ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آنﭼﻪ ﺷﻬﺮت دارد‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ دو ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺠﺶ آنﭼﻪ از رﺳﺎﻟﮥ ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﺮﺟـﺎي‬
‫ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬در ﭘﯽ آن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺘﻨﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﺮاي ﺑﺎزﺳﺎزي و ﺗـﺪوﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﺪد ﻗﻄﻌﺎت ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﮔﺰﯾﺪهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي ﺑﻪدﺳﺖ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻠﯿﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن‪ ،‬ﮐﻼم‪ ،‬ﮐﻼم زردﺷﺘﯽ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﺸﮑﯿﻼت دﯾﻨﯽ و ﻧﻈﺎم ﻣﻮﺑﺪﺳﺎﻻراﻧﮥ دﯾﺎﻧﺖ زردﺷﺘﯽ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ رو ﺑﻪ‬
‫ﺳﺴﺘﯽ و ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﮐﻪ از درون و ﺑﯿﺮون ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﺳﺨﺖ و ﺳﻬﻤﮕﯿﻨﯽ روﺑﻪرو‬
‫ﺑﻮد‪ :‬از درون ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻓﻘﻬﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬و ‪ ...‬اﻫﻞ دﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻪ در‬

‫* اﺳﺘﺎدﯾﺎر ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪة زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ‪zurvandad@yahoo.de‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ درﯾﺎﻓﺖ‪ ،1393/2/3 :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش‪1393/5/23 :‬‬
 ‫‪ 146‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم؛ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ و ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﮥ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﯾﻦ اﺳﻼم و ﻫﻢﻣﯿﻬﻨﺎن ﻧﻮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻣﺤﮑﻢ‬
‫ﻣﯽداد و ﺗﻮﺟﯿﻪﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﯽ اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﺮد و از ﺑﯿﺮون درﮔﯿﺮِ ﻧﺒﺮد‪ ‬ﺑﻮد و ﻧﺒﻮد و ﭘﺎﺳﺪاري از‬
‫ﮐﯿﺎن و آﻣﻮزهﻫﺎي ﮐﻬﻨﯽ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺎ ﻃﺮح ﻣﺴﺎﺋﻞ و ارزشﻫﺎي ﻧﻮ ﻣﺪﻋﯽ آن ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان اﮔﺮﭼﻪ در دورهاي ده اﻟﯽ ﺑﯿﺴﺖﺳﺎﻟﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯿﺪ و ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ داد‪ ،‬روﯾﺎروﯾﯽ دو دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ و اﺳﻼم ﺑﺎزة زﻣﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪ ﺻﺪﺳﺎﻟﻪاي را‬
‫ﻦ ﻧﯿﻤﻪﺟﺎن و ﻧﺰار ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﯿﺪان را‬ ‫درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺖ و در اﯾﻦ ﺳﺘﯿﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﯿﺶ ﮐﻬ ْ‬
‫ﺗﺮك ﻧﮕﻔﺖ و ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﮐﻮﺷﯿﺪ آﻣﻮزهﻫﺎي ﮐﻬﻦ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ارزشﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺟﺎﻣﻌﮥ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ )← ﭼﻮﮐﺴﯽ‪ .(1381 ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮔﺬرا ﺑﻪ ادﺑﯿﺎت و آﺛﺎر دﺳﺘﻮران و ﻣﻮﺑﺪان‬
‫زردﺷﺘﯽ در ﺳﺪهﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ )← دوﻣﻨﺎش‪،(485 - 467 :1385 ،‬‬
‫ﻫﻤﭙﺎي ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻋﻠﻢ ﮐﻼم در ﺟﺎﻣﻌﮥ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺚﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ و ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ ﺟ‪‬ﺪدﯾﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در‬
‫ﮐﯿﺶ ﮐﻬﻦ ﭘﯿﺸﯿﻨﮥ درازي داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ آنﭼﻪ آﺛﺎر ﮐﻼﻣﯽ زردﺷﺘﯿﺎن را در‬
‫روزﮔﺎر اﺳﻼﻣﯽ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ روزﮔﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺟﺪا ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﻐﯿﯿﺮ از ﮐﻼم‬
‫ﺖ ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ‪‬‬ ‫ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﺑﻪ ﮐﻼم ﺗﺪاﻓﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ اﻗﺘﺪار ﺣﮑﻮﻣ ‪‬‬
‫دﯾﻦ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه ﺑﻮد و دﺳﺘﻮران زردﺷﺘﯽ ﺗﻮﺟﯿﻪﮔﺮان ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﺟ‪‬ﺪدﯾﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎ دﻻﯾﻞ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﺮد از آﻣﻮزهﻫﺎي ﮐﻬﻦ دﻓﺎع ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ آنﭼﻪ دﯾﻦ ﻧﻮ ﺑﺮ آن ﻣﯽﺑﺎﻟﺪ ﺟﻤﻠﮕﯽ در ﮐﯿﺶ ﮐﻬﻦ ﻫﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦروﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﭼﻮن ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪي ﺛﻨﻮﯾﺖ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮد وﺣﯽ و ﻧﺒﻮت‪ ،‬و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺳﺎزي‬
‫ﻣﻌﺎدﺷﻨﺎﺳﯽ زردﺷﺘﯽ ـ ﮐﻪ در ﺷﺎخ و ﺑﺮگ و ﺗﺼﻮرات اﺳﺎﻃﯿﺮي ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ و ﻋﯿﻨﯽﺗﺮ از‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي اﻧﺘﺰاﻋﯽ دﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻮد ـ در ﮐﻼم زردﺷﺘﯽ ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﺮد و آﻧﺎن را ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ از اﺗﻬﺎم ﮐﻔﺮ‬
‫و اﻟﺤﺎد رﻫﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ در زﻣﺮة اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺟﺎي داد و ﺣﺘﯽ در ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮ‬
‫زردﺷﺖ را ﺑﺎ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻧﺒﯽ ﯾﮑﯽ اﻧﮕﺎﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﺮاﻧﯿﺎن از زﺑﺎن و ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮي و آﻏﺎز دورة ﻧﻮ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﯽ‬
‫ﻞ ﻣﺘﻮن و داﺷﺘﻪﻫﺎي ﻓﮑﺮي و‬ ‫ادﺑﯿﺎت آن در ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮥ زردﺷﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻧﻘ ِ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ دري‪ ،‬و ﮐﻢﮐﻢ ادﺑﯿﺎﺗﯽ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺘﻮن و ﻣﯿﺮاث ﮐﻬﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از آن در زﻣﯿﻨﮥ ﮐﻼم ﺗﺪاﻓﻌﯽ زردﺷﺘﯽ و اﺛﺒﺎت ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ دﯾﻦ‬
‫ﮐﻬﻦ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ـ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺘﻮن ﻣﻮﺟﻮد ـ ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﮐﻼﻣﯽ زردﺷﺘﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را دﺳﺖ‪‬ﮐﻢ ﭘﯿﺶ از ﺷﺸﺼﺪ ﻫﺠﺮي ﯾﺎ در اواﺧﺮ‬
‫ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ داﻟﻮﻧﺪ ‪147‬‬

‫ﺳﺪة ﺷﺸﻢ ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ زردﺷﺘﯿﺎ ِن آن روزﮔﺎر در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ )← ‪.(Adhami, 2006‬‬

‫‪ .2‬ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‬
‫ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم رﺳﺎﻟﻪاي ﮐﻼﻣﯽ اﺳﺖ در اﺛﺒﺎت ﺑﺎورﻫﺎ و ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﺎﻧﺖ‬
‫زردﺷﺘﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي دﯾﻨﯽ روﺣﺎﻧﯿﻮن اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬آنﭼﻪ آوازه‬
‫دارد‪ ،‬از اﯾﻦ ﻣﺘﻦ دو ﺗﺤﺮﯾﺮ ﯾﺎ دو رﺳﺎﻟﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪاي ﺑﺪون ﺗﺎرﯾﺦ؛ دو‪،‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪاي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 600‬ي‪ .‬در رﺳﺎﻟﮥ اول‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎم ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞِ ذﯾﻞ ﻃﺮح‬
‫ﺷﺪه و ﭘﺎﺳﺦ آنﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬دوﮔﺎﻧﻪﺑﻮدن ﻣﻨﺸﺄ ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺪي ﻫﺴﺘﯽ و اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪيﻫﺎ از‬
‫اﻫﺮﯾﻤﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮﻣﺰد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﯿﺎر آدﻣﯽ و ﺗﻘﺪﯾﺮ؛ ﺗﻤﺜﯿﻞ ﻓﺼﻮل‬
‫ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺰان‪ ،‬دﻧﯿﺎي ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭼﻮن ﻓﺼﻞ‬
‫زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬و ﺑﻬﺎر‪ ‬روﯾﺶ و رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮔﯿﺘﯽ؛ ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن و ﻫﻔﺖ‬
‫زﻣﯿﻦ؛ ﭼﯿﺴﺘﯽ ﺧﻮﺷﯽ ﺑﺮاي آدﻣﯿﺎن؛ ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ و اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪون ﺧﻮردن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﯿﺎت اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻣﻔﻬﻮم روزﮔﺎر و زﻣﺎن؛ ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ زردﺷﺘﯿﺎن و دﯾﮕﺮ‬
‫ادﯾﺎن؛ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ اﻧﺴﺎن و ﺣﻖ در زردﺷﺘﮕﺮي و دﯾﮕﺮ دﯾﻦﻫﺎ؛ و ﺗﻮﺻﯿﻒ اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ دﯾﻦ‬
‫زردﺷﺘﯽ از زﺑﺎن ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐِ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﺪا و‬
‫اﯾﺰد‪ ،‬اﻣﺸﺎﺳﻔﻨﺪان و اﯾﺰدان ﻫﻤﮑﺎر؛ ﺻﻔﺖ ﻫﺮﻣﺰد و ﺑﺮيﺑﻮدن او از ﺑﺪي؛ ﺟﺪاﯾﯽ ﻣﻨﺸﺄ ﻧﯿﮑﯽ و‬
‫ﺑﺪي و رواﺑﻂ اﯾﻦ دو ﻧﯿﺮو )← داراب‪.(80 - 72 /2 :1922 ،‬‬
‫در رﺳﺎﻟﮥ دوم‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎم آن ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﺑﻪ دﯾﮕﺮ روش اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آﻏﺎز ﮐﺘﺎب ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﻋﻬﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺷﺸﺼﺪ از ﯾﺰدﺟﺮدي ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﯾﮑﯽ از دﯾـﻦآﮔـﺎﻫﯽ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و درﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎب ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﺎم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻤﺎي‬
‫اﺳﻼم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺪاﮐﻨﻨﺪة ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﻬﺎن و روح ﻣﺮدم از ازل ﺗﺎ اﺑﺪ )ﻫﻤﺎن‪.(80 :‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻫﻢ اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﻪ اﺳﻄﻮرة آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﺴﺘﯽ از زاﯾـﺶ ﺗـﺎ‬
‫ﺖ آن اﯾﻦﮐﻪ اﯾـﻦ ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﺑـﺮ اﺳـﺎس اﺳـﺎﻃﯿﺮ و‬ ‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ و ﭘﺎﯾﺎن آن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﻧﮑﺘﮥ ﺑﺎاﻫﻤﯿ ‪‬‬
‫آﻣـﻮزهﻫـﺎي ﻓﺮﻗـﻪ و ﻧﺤﻠـﮥ زرواﻧـﯽ اﺳـﺖ )← ‪ .(Zaehner, 1955: 418- 409‬ﻋﻤـﺪهﺗـﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت رﺳﺎﻟﮥ دوم ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺒﻮلداﺷﺘﻦ اﻧﮕﯿﺰش و رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ و ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻓﻠﺴـﻔﮥ‬
‫آن؛ اﺳﻄﻮرة آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﺎ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻣﻮزهﻫﺎي زرواﻧﯽ؛ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺴـﺎن در رﺳـﺘﺎﺧﯿﺰ؛‬
‫اوﺳﺘﺎ و ﻣﺤﺘﻮاي آن )← داراب‪.(86 - 80 /2 :1922 ،‬‬
 ‫‪ 148‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم؛ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ و ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ‬

‫‪ .3‬ﭘﯿﺸﯿﻨﮥ ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ در ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻣﻮزهﻫﺎي زردﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه زرواﻧﯽ‪ ،‬دارد‪،‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي ﺗﻮﺟﻪ اﯾﺮانﺷﻨﺎﺳﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬و اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ و آن را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮل و اوﻟﺴﻬﺎوزن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ‪ 1829‬م رﺳﺎﻟﮥ دوم را در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭼﺎپ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪،‬‬
‫ﻓﻮﻟﻠﺮس )‪ (J. A. Vullers‬در ‪ 1831‬م آن را ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽ درآورد و ﭼﺎپ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﺿﻌﯿﻒ ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ‪ 1898‬ﺑﻠﻮﺷﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل از رﺳﺎﻟﮥ دوم ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اراﺋﻪ ﮐﺮد‪ .‬داﺑﺎر‬
‫در ‪ 1923‬ﻫﺮ دو ﻣﺘﻦ را در رواﯾﺎت ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد و زﯾﻨﺮ در ‪1955‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪاي از آن را در ﻣﺘﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زرواﻧﯿﺴﻢ ﭼﺎپ ﮐﺮد )← آﻣﻮزﮔﺎر‪115 - 114 :1386 ،‬؛‬
‫‪Olshausen and Mohl, 1829‬؛ ‪West, 1974: 123‬؛ ‪Modi, 1922: 10-11‬؛ ‪Dhabhar, 1923 b:‬‬
‫‪ .(38‬در اﯾﺮان ﺳﯿﺎﻣﮏ ادﻫﻤﯽ )‪ (2008: 1, 6‬و ﭘﺮوﯾﺰ اذﮐﺎﺋﯽ )‪357- 341 :1369‬؛ ﻫﻤﺎن‪- 581 :1376 :‬‬
‫‪ (600‬و ﻣﻨﺰوي )‪ (152 :1381‬در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺑﺮاي ﭼﺎپ‪ ،‬ﺷﺮح‪ ،‬و وﯾﺮاﯾﺶ آن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫و اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﻼشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎ و ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬

‫ﺗﺤﺮﯾﺮﻫﺎي رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم در رواﯾﺎت ﮐﺎﻣﻪ ﺑﻬﺮه‪ ،‬رواﯾﺎت ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر و ﭘﺴﺮش‪،‬‬
‫داراب ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎب دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ )داراب‪86 - 72 /2 :1922 ،‬؛‬
‫دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪ 1276 ،‬ي‪ .(162 - 135 :‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻫﻤﮥ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رواﯾﺎت‬
‫و آﺛﺎر ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﺮاي ﺗﺼﺤﯿﺢ و وﯾﺮاﯾﺶ اﯾﻦ ﻣﺘﻦ داراي اﻫﻤﯿﺖاﻧﺪ )‪West, 1974: 123‬؛‬
‫‪ .(Modi, 1922: 10–14, 34‬دﯾﮕﺮ دﺳﺖﻧﻮﯾﺲﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرة ‪ 60‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺆﺳﺴﮥ ﮐﺎﻣﺎ‬
‫)‪(Dhabhar, 1923b: 149; West, 1974: 123‬؛ دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ ﺷﻤﺎرة ‪ T-30, II, 9‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ‬
‫ﻣﻬﺮﺟﯽ راﻧﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻧﺴﺨﮥ ﻣﻮﺟﻮد و ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﺳﺖﻧﻮﯾﺴﯽ ﮐﻪ از اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﺪ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬درون رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﺎ آﺳﺎ ﮐﻤﺒﺎﯾﺘﯽ ﻣﻮرخ ‪ 896‬ي )‪(Dhabhar, 1923 a: 149‬؛‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرة ‪ 10.5‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺎﺗﺮاك‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﺳﻬﺮاﺑﺠﯽ ﻣ‪‬ﺮوانﺟﯽ ﺗﺎﺗﯽ در ﺳﻮرت‪،‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر در ‪ 1030‬ي و ﺷﻤﺎرة )‪ 402 (c‬ﻫﻤﺎن ﻓﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬از آنِ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ‬
‫ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ داﻟﻮﻧﺪ ‪149‬‬

‫ﺗﻬﻤﻮرﺳﭗ ﮐﺎواسﺟﯽ ﻣﺪي در ﺳﻮرت )‪(Katrak, 1941: 12, 99‬؛ دﺳﺖﻧﻮﯾﺲﻫﺎي ﺷﻤﺎرة ‪13‬‬
‫)‪ ،52 (Haug 7‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 165‬ﺗﺎ ‪ 176‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﻣﻮﻧﯿﺦ زﯾﺮ ﻋﻨﻮان »رﺳﺎﻟﮥ ﻫﯿﺮﺑﺪان ﻫﯿﺮﺑﺪ و‬
‫دﺳﺘﻮران اﯾﺎم ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم« و ﺷﻤﺎرة ‪ 55 (Haug10), 1.e.1‬آن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم »ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻤﺎي‬
‫اﺳﻼم« )‪ .(Bartholomae, 1915: 87, 152‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﻧﮕﻪداري ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯿﮑﺮوﻓﯿﻠﻢ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮگﻫﺎي ‪ 52‬ﺗﺎ ‪ 57‬ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرة ‪ XXIV, Suppl. pers. 43, 11‬ﻣﻮرخ ‪ 1760‬م‬
‫و ﺑﺮگﻫﺎي ‪ 62‬ﺗﺎ ‪ 99‬ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرة ‪ LXIV, Suppl. pers. 1022, 7‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ‬
‫)‪ (Blochet, 1900: 39, 88‬ﮐﻪ ﻣﯿﮑﺮوﻓﯿﻠﻤﯽ از دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ دوم ﺑﻪ ﺷﻤﺎرة ‪ - 914/7‬ف در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻧﮕﻪداري ﻣﯽﺷﻮد )داﻧﺶﭘﮋوه‪547 :1348 ،‬؛ دراﯾﺘﯽ‪.(807 /5 :1389 ،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي ‪ 103‬ﺗﺎ ‪ 108‬ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرة ‪ LXVII, suppl, pers. 48, 10‬و ﺷﻤﺎرة‬
‫‪ XXIII, suppl, pers. 50, 11‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ )‪(Blochet, 1900: 39, 105‬؛ ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرة‬
‫‪ 187, 9‬ﻣﻮرخ ‪ 1760‬م ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ ﮐﻪ ﺟﻨﮕﯽ اﺳﺖ از رﺳﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫و ﻓﺎرﺳﯽ )‪ (ibid, 1905: 153‬و ﻣﯿﮑﺮوﻓﯿﻠﻤﯽ از آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎرة ‪ -4115/1‬ف زﯾﺮ ﻧﺎم‬
‫»رﺳﺎﺋﻞ دﯾﻨﯽ زردﺷﺘﯽ« در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻧﮕﻪداري ﻣﯽﺷﻮد )داﻧﺶﭘﮋوه‪17 - 16 :1363 ،‬؛‬
‫دراﯾﺘﯽ‪(764 /5 :1389 ،‬؛ و ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎرة ‪ 199, 10‬و ﺷﻤﺎرة ‪ 209, 7‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻠﯽ ﭘﺎرﯾﺲ‬
‫)‪(Blochet, 1905: 161, 176‬؛ ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرة ‪ 1942, 10‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﺑﺎدﻟﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي ‪ 22‬ﺗﺎ ‪،56‬‬
‫ﺣﺪود ‪ 1153‬ق‪ 1740 /‬م ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻤﺎرة ‪ 225‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اوزﻟﯽ در آن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﺳﺖ‬
‫)‪(Sachau-Ethe, 1889: 1109‬؛ ﺑﺮگﻫﺎي ‪ 21‬اﻟﻒ ﺗﺎ ‪ 26‬اﻟﻒ ﻧﺴﺨﮥ ﺷﻤﺎرة ‪ No. CCIX‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ‬
‫اﯾﻨﺪﯾﺎ آﻓﯿﺲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم«‬
‫)‪(Ross, 1902: 132‬؛ ﻧﺴﺨﻪاي ﻫﻢ از آن در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رواﯾﺎت داراب ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎرة ‪ 13741‬آﻣﺪه اﺳﺖ )ﺻﺪراﯾﯽ ﺧﻮﺋﯽ‪403 ،273 :1377 ،‬؛‬
‫دراﯾﺘﯽ‪.(589 /7 :1389 ،‬‬

‫‪ .5‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﺷﺎرهﺷﺪه ﺑﻪ آﻏﺎز ﮐﺘﺎب‪ ‬ﺳﺎل ﺷﺸﺼﺪ ﯾﺰدﮔﺮدي را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻘﺪا ِن ﻣﺘﻨﯽ‬
‫واﺣﺪ از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺎﻧﻊ از آن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺘﯽ از زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ‬
‫اﺛﺮ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن ﺑﻪدﺳﺖ داد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺳﻨﺖ زردﺷﺘﯽ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي‬
 ‫‪ 150‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم؛ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ و ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ‬

‫ﻣﺮاﮐﺰ ﻓﻘﻬﯽ و دﯾﻨﯽ زردﺷﺘﯿﺎن در ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ دﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ /‬ﯾﺰدﮔﺮدي‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧﯽ‬
‫درﺑﺎرة اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ و آﺛﺎر ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم ﻓﺎرس ﻣﺮﮐﺰ اﺻﻠﯽ زردﺷﺘﯿﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﺳﯿﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﮐﺮﻣﺎن‪ ،‬و ري‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮاﮐﺰ دﺳﺘﻮرﻧﺸﯿﻦ و‬
‫ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎي دﯾﻨﯽ اﻫﻞ ﮐﯿﺶ ﮐﻬﻦ‪ ،‬اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬از ﺳﺪة دﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ ﻓﻘﻂ‬
‫ﯾﺰد و ﮐﺮﻣﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم در ﮐﺪام ﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ روﯾﮑﺮد زرواﻧﯽ اﺛﺮ در ﺳﻨﺠﺶ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ آﺛﺎر زردﺷﺘﯽ ﻧﺸﺎن از ﭼﻪ‬
‫دارد؟ آﯾﺎ زردﺷﺘﯽ ارﺗﺪﮐﺲ روزﮔﺎر اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎزﻣﺎﻧﯽ از ﻧﺤﻠﮥ زرواﻧﯽ ﺑﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﮐﺰ ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﮔﺮاﯾﺶ زرواﻧﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻫﺮ روي‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪانﻫﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺲ دﺷﻮار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫آنﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ و آنﭼﻪ از ﻻﺑﻪﻻي ﻣﺘﻮن رواﯾﺎت در ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺳﺪهﻫﺎي ‪ 9‬ﺗﺎ ‪ 12‬ي ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﯿﺮاث دﯾﻨﯽ زردﺷﺘﯿﺎن اﯾﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻮﺳﺖ رواﯾﺎت از‬
‫ﯾﺰد و ﮐﺮﻣﺎن رواﻧﮥ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺷﺪ‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ آن ﻫﻤﺮاه رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﺎ آﺳﺎ‬
‫ﮐﻤﺒﺎﯾﺘﯽ در ‪ 896‬ي ﺑﻪ ﻫﻨﺪ ﺑﺮده ﺷﺪ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرة ‪ T-30, II, 9‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻬﺮﺟﯽ راﻧﺎ در‬
‫ﻧﻮﺳﺎري ﻧﮕﻪداري ﻣﯽﺷﻮد )‪ .(Dhabhar, 1923 a: 120‬از ﺗﻮﺻﯿﻒ داﺑﺎر ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺨﻪاي اﺳﺖ ﮐﻬﻦ و ﯾﺤﺘﻤﻞ ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم آن ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ درﺑﺮدارﻧﺪة دو‬
‫رﺳﺎﻟﻪ‪ .‬دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺘﻦ ﭘ‪‬ﺮاﻫﻤﯿﺘﯽ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﻮد و در ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي‬
‫اﻧﺠﺎمﺷﺪه ﻧﯿﺰ ﮐﺴﯽ ﺑﺪان ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﯾﺎدﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﺘﺎب ﻣﺆﺛﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺘﻮن در دﺳﺘﺮس‪ ،‬روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺘﻮن ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﺎزﻧﻮﯾﺲﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﮐﻬﻦ رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﺎ آﺳﺎ ﮐﻤﺒﺎﯾﺘﯽ؟ ﯾﺎ ﻧﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از رواﯾﺎت دﯾﮕﺮﻧﺪ؟ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ آﯾﺎ ﻫﻤﮥ ﻣﺘﻦ‬
‫از اﯾﺮان ﺑﻪ ﻫﻨﺪ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ؟ ﯾﺎ ﻧﻪ زردﺷﺘﯿﺎن اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮر ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن‬
‫ﻫﻨﺪيﺷﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻗﻄﻌﺎﺗﯽ از آن رﺳﺎﻟﻪ را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ؟ ﺑﻪ ﻫﺮ روي‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﮔﺮدآوري‬
‫ﻫﻤﮥ ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ .‬وﻟﯽ‪ ،‬آنﭼﻪ اﯾﻨﮏ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻣﺘﻮن رواﯾﺎت ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و در‬
‫ﭘﺮﺗﻮ ﮔﺮدآوري و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻫﻤﮥ دﺳﺖﻧﻮﯾﺲﻫﺎيِ رواﯾﺎت‪ ‬ﮔﺮه ﻣﻌﻤﺎي آن ﮔﺸﻮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .6‬ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﯾﮏ ﯾﺎ دو رﺳﺎﻟﻪ؟‬

‫اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪه‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺮرﺳـﯽﻫـﺎي ﯾﺎدﺷـﺪه‬
‫ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ داﻟﻮﻧﺪ ‪151‬‬

‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻣﻮارد ذﯾﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ :‬اﻟـﻒ( ﺗﺼـﺤﯿﺢ و ﺗﺮﺟﻤـﮥ ﻣـﺘﻦ‪ ،‬اﻏﻠـﺐ رﺳـﺎﻟﮥ دوم )←‬
‫‪Olshausen and Mohl, 1829‬؛ ‪Dhabhar,1932‬؛ اذﮐــﺎﺋﯽ‪(1379 ،‬؛ ب( ﺗﺄﮐﯿــﺪ ﺑــﺮ ﻣﺤﺘــﻮاي‬
‫زرواﻧــﯽ رﺳــﺎﻟﻪ )‪(Zaehner, 1955‬؛ ج( ﺗ ـﺄﺛﯿﺮِ ﻓﻠﺴــﻔﮥ اﻓﻼﻃــﻮﻧﯽ در آﻣــﻮزهﻫــﺎي زردﺷــﺘﯽ‬
‫)‪ .(Adhami, 2008‬آنﭼﻪ اﻫﻤﯿﺖ دارد ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻗﯿﻖ ﻣﺎ از ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن و ﺣﺪود و ﺛﻐﻮر اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﻼشﻫﺎي دو ﺳﺪة ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻨـﻮز ﻣﺤﻘـﻖ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ و ﺑـﻪدرﺳـﺘﯽ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهﻫﺎي رﺳﺎﻟﮥ ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻃﺮح ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﭼﺮا از ﯾـﮏ‬
‫ﻣﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻋﻨﻮان واﺣﺪ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺘﻔﺎوت در دﺳﺖ دارﯾﻢ؟‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﺮاﯾﺶ زرواﻧﯽ ﻣﺘﻦ ﺑﻪوﯾﮋه در رﺳﺎﻟﮥ دوم و ﺑﯽﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﻪ‬
‫ﻣﺘﻮن ﻣﺘﺄﺧﺮ زردﺷﺘﯽ در ﺳﻨﺠﺶ ﺑﺎ ﻣﺘﻮن اوﺳﺘﺎﯾﯽ و ﭘﻬﻠﻮي از ﺟﻤﻠﻪ دﻻﯾﻞ ﻏﻔﻠﺖ در‬
‫ﻣﺘﻦﺷﻨﺎﺳﯽ رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﮥ آوازهاي ﮐﻪ دارد ﻫﻤﭽﻮن دﯾﮕﺮ ﻣﺘﻮن‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ زردﺷﺘﯽ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه و ﻣﺘﻨﯽ درﺧﻮر از آن ﺑﻪدﺳﺖ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﭼﻪ از اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻮد دو ﺗﺤﺮﯾـﺮ ﻣﻨـﺪرج در رواﯾـﺎت داراب‬
‫)‪ (86 - 72 /2 :1922‬و ﭘﺪرش‪ ،‬ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر )‪ ،(Dhabhar, 1932: 438-457‬اﺳﺖ‪ :‬ﻣـﺘﻦ ﻣﻨـﺪرج‬
‫در رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻪ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﻘﻮل در دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ ﺷﻤﺎرة ‪ 13741‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ ﺷـﻮراي اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫)ﺻﻔﺤﺎت‪ 360 ‬اﻟﻒ ﺗﺎ ‪ 364‬اﻟﻒ(‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻠـﺪ دوم رواﯾـﺖ داراب ﻫﺮﻣﺰدﯾـﺎر ﮐﺘﺎﺑـﺖ ‪ 1049‬ي‬
‫اﺳﺖ؛ و دﯾﮕﺮي ﺗﺤﺮﯾﺮي اﺳﺖ ﮐـﻪ در دﺑﺴـﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴـﻨﯽ‪ ،‬ﭼـﺎپ ﺳـﻨﮕﯽ ‪ 1276‬ي ﺑﻤﺒﺌـﯽ‬
‫ت ‪ 135‬ﺗﺎ ‪ (162‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺘﻦﻫـﺎي ﺑـﺎﻻ را ﺑـﻪ دو دﺳـﺘﻪ ﻣـﯽﺗـﻮان ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﮐـﺮد‪:‬‬ ‫)ﺻﻔﺤﺎ ‪‬‬
‫‪ .1‬درﺑﺮدارﻧﺪة دو ﺗﺤﺮﯾﺮ ﯾﺎ دو رﺳﺎﻟﻪ از ﺟﻤﻠﻪ در رواﯾﺎت داراب و ﭘﺪرش‪ ،‬ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر؛ ‪ .2‬ﯾـﮏ‬
‫ﻣــﺘﻦ ﯾــﺎ ﯾــﮏ ﺗﺤﺮﯾــﺮ ﮐــﻪ ﺗﺮﮐﯿﺒــﯽ از دو ﻣــﺘﻦ دﺳــﺘﮥ ‪ 1‬اﺳــﺖ و در رواﯾــﺖ ﮐﺎﻣــﻪ ﺑﻬــﺮه و‬
‫دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ ﻧﻤﻮﻧﮥ آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .7‬ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد و ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آنﭼﻪ در ﺑﺎﻻ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر و درﯾﺎﻓﺘﯽ درﺳـﺖ‬
‫از ﺣﺪود و ﺛﻐﻮر ﻣﺘﻦﻫﺎي ﺑﺮﺟﺎيﻣﺎﻧﺪه و ﻧﯿﺰ ﺳـﺎﺧﺘﺎر آنﻫـﺎ‪ ،‬ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮﯾﻢ آنﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﻗﻄﻌـﺎت‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ و آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ دﻫﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :A‬داراب‪ :80 /2 ،‬از آﻏﺎز ﺳﻄﺮ ‪» ،14‬در ﻋﻬﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻌـﺪ از ﺷﺸﺼـﺪ از ﯾﺰدﺟـﺮدي‬
‫‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،85‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،15‬و ﻋﻘﻮﺑـﺖ روان را ﺑﺎﺷـﺪ ﭘـﯿﺶ از رﺳـﺘﺨﯿﺰ«؛ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ‪:‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻪ ﺑﻬﺮه‪ ،‬دﺳﺖ ﻧﻮﯾﺲ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪ 360‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺳـﻄﺮ ‪ 1‬ﺗـﺎ ﺑـﺮگ ‪ 362‬ب‪،‬‬
 ‫‪ 152‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم؛ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ و ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ‬

‫اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪ .2‬ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﻄﻌـﮥ‬
‫ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :A1‬داراب‪ :80 /2 ،‬از آﻏﺎز ﺳﻄﺮ ‪» ،14‬در ﻋﻬﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺷﺸﺼﺪ از ﯾﺰدﺟﺮدي‬
‫‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،84‬اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،16‬و دﯾﻮان ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدماﻧﺪ ﺑﺴﻮدﻧﺪ«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪ :‬رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﻬﺮه‪ ،‬دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪ 360‬اﻟﻒ‪ ،‬ﺳﻄﺮ ‪ 1‬ﺗﺎ ﺑﺮگ ‪ 362‬اﻟﻒ‪ ،‬اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪4‬؛‬
‫دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،135‬ﺳﻄﺮ ‪ 1‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،145‬اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪ .9‬درﺑﺎرة ‪ .1‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم؛ ‪ .2‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﻧﮕﯿﺰش ﯾﺎ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در ﻧﺰد‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن و اﯾﻦﮐﻪ زردﺷﺘﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :A2‬داراب‪ :84 /2 ،‬از اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪» ،16‬ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻬﺸﺘﯽ و دوزﺧﯽ را ﮐﺎﻟﺒﺪ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰﻧﺪ ‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،85‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،8‬و ﭘﺎداش دﻫﺪ از ﻧﯿﮑﻮﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪:‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻪ ﺑﻬﺮه‪ ،‬دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪ 362‬اﻟﻒ‪ ،‬اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪ 4‬ﺗﺎ اواﯾﻞ‬
‫ﺳﻄﺮ ‪16‬؛ درﺑﺎرة ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎد و ﺣﺴﺎبﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺪف ﺧﺪاوﻧﺪ از آﻓﺮﯾﺪن و ﻣﯿﺮاﻧﺪن و ﺑﺎز زﻧﺪهﮐﺮدن ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :A3‬داراب‪ :85 /2 ،‬از ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪» ،8‬و آن ﺑﯿﺴﺖوﯾﮏ ﻧﺴﮏ اوﺳﺘﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ‪«...‬‬
‫ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،85‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،15‬و ﻋﻘﻮﺑﺖ روان را ﺑﺎﺷﺪ ﭘﯿﺶ از رﺳﺘﺨﯿﺰ«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪ :‬رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺎﻣﻪ ﺑﻬﺮه‪ ،‬دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪ 362‬اﻟﻒ‪ ،‬اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪ 16‬ﺗﺎ ﺑﺮگ ‪ 362‬ب‪،‬‬
‫اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪ ،2‬درﺑﺎرة ﺑﯿﺴﺖوﯾﮏ ﻧﺴﮏ اوﺳﺘﺎ و زﻧﺪ و ﭘﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :B‬داراب‪ :76 /2 ،‬از آﻏﺎز ﺳﻄﺮ ‪» ،6‬در دﯾﮕﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯿﺮد ار‬
‫ﮔﻨﺎﻫﯽ دارد ‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،77‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،4‬و درﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ ﺳﺎل ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪ :‬رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻪ ﺑﻬﺮه‪ ،‬دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪ 362‬ب‪ ،‬اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ‬
‫‪ 2‬ﺗﺎ اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪21‬؛ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،152‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ 11‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،154‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ .16‬درﺑﺎرة ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ و رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬و اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﻬﺎﯾﯽ اﻧﺴﺎن‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ و آﯾﺎ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ و ﺟﻬﺎن دﯾﮕﺮ ﻫﺴﺖ ﯾﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :C‬داراب‪ :74 /2 ،‬از اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪» ،7‬و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ اﻧﺪك ﭼﯿﺰي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺮد‬
‫‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،76‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،5‬و ﻋﻘﻮﺑﺖ روان را ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺶ از رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪:‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻪ ﺑﻬﺮه‪ ،‬دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪ 362‬ب‪ ،‬اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪ 21‬ﺗﺎ ﺑﺮگ ‪363‬‬
‫ب‪ ،‬اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪17‬؛ دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،148‬آﻏﺎز ﺳﻄﺮ ‪ 1‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،152‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ‬
‫‪ .11‬ﺷﺎﻣﻞ ِ‪ .1‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺼﻞﻫﺎي ﺳﺎل و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﻧﺴﺎن در اﯾﻦ ﺟﻬﺎن و‬
‫ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ داﻟﻮﻧﺪ ‪153‬‬

‫ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ؛ ‪ .2‬ﻣﺎﻧﻨﺪﮐﺮدن ﻣﺮدم )اﻧﺴﺎن( ﺑﻪ ﮔﯿﺘﯽ؛ ‪ .3‬ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن و ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ در‬
‫اوﺳﺘﺎ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﭘﯿﮑﺮ آدﻣﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ و آﺗﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در وﺟﻮد آدﻣﯽ و ﻧﺒﺎﺗﺎت و دﯾﮕﺮ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﺳﺖ؛ ‪ .4‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ‪ :‬در رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ آﺗﺸﯽ ]ﮐﻪ[ در ﺗﻦ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯽ ﺧﻮرﺷﻦ ﭼﻮن‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮد؟ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺎدي و زﻣﺎن در ذﯾﻞ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :D‬داراب‪ :85 /2 ،‬از ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪» ،15‬ﺷﮕﻔﺖﺗﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ و ﻧﯿﮑﯽﺷﺎن ﻣﯽآﻣﻮزﯾﻢ ‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ 86‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،5‬اﯾﺪون ﺑﺎد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم«‪ .‬در ﻣﻮﺿﻮع ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺪي و ﺑﺎزﮔﺸﺖ آدﻣﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا و ﻟﺰوم اﺟﺮاي‬
‫آنﭼﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :E‬داراب‪ :73 /2 ،‬از ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪» ،6‬ﻣﺜﻞ او ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن ﻧﯿﺴﺖ ‪ «...‬ﺗﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،74‬اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،7‬و ﺑﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺮدن ﭘﺲ ﺑﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﻮد«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪ :‬دﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،145‬اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪ 9‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،147‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻄﺮ ‪ .18‬درﺑﺎرة ﻋﺪم اﻧﺘﺴﺎب ﯾﺎ‬
‫اﻧﺘﺴﺎب اﻋﻤﺎل ﺷﺮ و ﻇﻠﻢ ﻣﻮﺟﻮد در ﻫﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺴﺎن‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :F‬داراب‪ :72 /2 ،‬از اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪» ،14‬ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ ﺑﻬﯽ از روزﮔﺎر‬
‫ﺷﺎه ﻓﺮﯾﺪون ‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،73‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،6‬و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﺴﺮوان ﮐﻪ ﺑﺮ روي روزﮔﺎر ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ درﺑﺮدارﻧﺪة اﺷﺎرهاي ﮔﺬرا ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ رواج دﯾﻦ ﺑﻬﯽ در اﯾﺮان و ﺑﻘﺎي‬
‫آن ﺗﺎ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :G‬داراب‪ :77 /2 ،‬از ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪» ،4‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﭼﺮا زﯾﺮاﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ‪ «...‬ﺗﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،77‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،7‬اﯾﻦ ﮔﯿﺘﯽ ﭘﺘﯿﺎرهﻣﻨﺪ ﻧﺎﮔﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬﺷﺖ«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪ :‬دﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،154‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ 16‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،155‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻄﺮ ‪ .6‬اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ‬
‫زﻣﺎﻧﻪ در روزﮔﺎر ﻣﺆﻟﻒ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﯾﻦروﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﺮاي ﮔﻤﺮاهﻧﺸﺪن اﻫﻞ دﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ اﺻﻞ و ﺣﻘﯿﻘﺖ آن را ﺑﻪ ﭘﯿﺪاﯾﯽ آورد‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :H‬داراب‪ :77 /2 ،‬از اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪» ،7‬ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﺰدان و ‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ‬
‫‪ ،80‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،6‬و ﺑﻌﺪ از آن ﻫﻤﻪ ﻧﯿﮑﯽ و ﮐﺎم ﯾﺰدان ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ‬
‫دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ آن را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﻄﻌﮥ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :H1‬داراب‪ :77 /2 ،‬از اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪» ،7‬ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﺰدان و ‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ‬
‫‪ ،78‬اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،9‬و درﺳﺖ ﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﺷﺒﻬﺘﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪ :‬دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪،‬‬
‫ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،155‬آﻏﺎز ﺳﻄﺮ ‪ 7‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،157‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻄﺮ ‪ .15‬درﺑﺎرة اﯾﻦﮐﻪ اﯾﺰدان و اﻣﺸﺎﺳﻔﻨﺪان‬
‫ﻫﻤﮑﺎران ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺎم ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ‪‬ﯾﺰَد اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺪي ﻫﺮ دو ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ذات‬
 ‫‪ 154‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم؛ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ و ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ‬

‫ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ذات ﺧﺪا از ﺑﺪي ﺑﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﻋﻘﻠﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف زردﺷﺘﯿﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :H2‬داراب‪ :78 /2 ،‬از اواﯾﻞ ﺳﻄﺮ ‪» ،9‬ﮐﻪ ﭼﯿﺴﺖ در اول اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻪ ‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ‬
‫‪ ،79‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،6‬و از وي دو ﻓﻌﻞ ﻻزم ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺴﺘﯽ و ﻧﯿﺴﺘﯽ« ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻋﻘﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﮥ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ :‬زردﺷﺘﯿﺎن اﻫﺮﯾﻤﻦ را ﺧﺪا‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺟﻮﻫﺮ ﺧﺪاي ﺗﺒﺎرك و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺴﯿﻂ اﺳﺖ و از آن دو ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :H3‬داراب‪ :79 /2 ،‬از ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪» ،6‬ﻣﺜﻠﻪ ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺆال و ﺟﻮاب ﻣﯽاﻓﺘﺪ‬
‫‪ «...‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،80‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،6‬و ﺑﻌﺪ از آن ﻫﻤﻪ ﻧﯿﮑﯽ و ﮐﺎم ﯾﺰدان ﺑﻮد«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪ :‬دﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،157‬آﻏﺎز ﺳﻄﺮ ‪ 16‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،160‬اواﺧﺮ ﺳﻄﺮ ‪ .2‬درﺑﺎرة ‪ .1‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﮥ ﭼﻬﺎرم ﯾﺎ اﯾﻦ ﺳﺆال ﮐﻪ وﺟﻮد دو ﺻﺎﻧﻊ ﻣﺤﺎل ﻋﻘﻞ اﺳﺖ؛ ‪ .2‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﻧﻊ ﺧﯿﺮ و ﺻﺎﻧﻊ ﺷﺮ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :I‬داراب‪ :80 /2 ،‬از ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪» ،6‬و دﮔﺮ ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ وي ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪ «...‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،11‬ﻣﺎ را از ﺟﻤﻠﻪ رﺳﺘﮕﺎر و اﺳﺘﻮار ﮔﺮداﻧﺎد و از ﮐﺮم ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﻣﺮﺣﻤﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ«؛ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‪ :‬دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺤﮥ ‪ ،161‬ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺳﻄﺮ ‪ 13‬ﺗﺎ ﺻﻔﺤﮥ ‪،162‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻄﺮ ‪.10‬‬
‫ﻗﻄﻌﮥ ‪ :J‬داراب‪ :72 /2 ،‬از آﻏﺎز ﺳﻄﺮ ‪» ،10‬ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﺮ ﺧﺪاي را ‪ «...‬ﺗﺎ اواﯾﻞ‬
‫ﺳﻄﺮ ‪ ...» ،14‬ﻧﺎداﻧﯽ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻧﮕﺎه دارد« ﺳﺮآﻏﺎز رﺳﺎﻟﮥ اول ﻣﻨﺪرج در رواﯾﺎت داراب‬
‫ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﺪ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﭘﺎﮐﺎن و ﻧﯿﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﻻﯾﺎن اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻻﯾﺎن اﺻﻞ دﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺌﻠﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻄﻌﺎت وﺻﻒﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻣﺤﺘﻮاي ﻫﺮ ﻣﺘﻦ را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮد‪:‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻪ ﺑﻬﺮه‪D←C←B←A :‬‬
‫داراب‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻧﺨﺴﺖ‪I←H←G←B←C←E←F←J :‬‬
‫داراب‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ دوم‪D←A :‬‬
‫دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ‪I←A2←H3←H1←G←B←C←E←A1 :‬‬

‫‪ .8‬ﻣﺒﺎﻧﯽ و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي و ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﺘﻦ‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ در ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎت ﺑﺎﻻ وﺟﻮد ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺸﺘﺮك در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺘﻦ دو ﺑﺨﺶ دارد‪ :‬ﯾﺎ درﺑﺮدارﻧﺪة ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻨﺤﺼـﺮﺑﻪﻓـﺮدي اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬
‫ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ داﻟﻮﻧﺪ ‪155‬‬

‫دﯾﮕﺮ ﻣﺘﻮن ﻧﯿﺎﻣﺪه؛ ﯾﺎ ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺘﻮن دﯾﮕﺮ ﻫﻢ آﻣﺪه‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دﺳـﺘﮥ اول ﯾـﮏ‬
‫ﻗﻄﻌﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر آﻣﺪه و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﺮوه دوم ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﯿﺰان و در ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻦ آﻣﺪهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫درﺧﻮر ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺪ‪ :‬از ﺑﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﮥ ‪ A‬در رواﯾﺖ ﮐﺎﻣـﻪ ﺑﻬـﺮه و رﺳـﺎﻟﮥ‬
‫دوم ﻣﺘﻦ داراب ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر ﻋﯿﻨﺎً آﻣﺪه‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺘﻦ در دﺑﺴـﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴـﻨﯽ ﻓﻘـﻂ در ﺣـﺪود‬
‫ﻫﺸﺘﺎد درﺻﺪ آن‪ ،‬آن ﻫﻢ ﻧﻪ ﯾﮏ ﺟﺎ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ در آﻏﺎز و ﭘﺎﯾـﺎن آن ﻣـﺘﻦ دﯾـﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﺘﻦ ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﻄﻌﮥ ﮐﻮﭼﮏﺗـﺮ ‪ A1‬و ‪ A2‬و ‪ A3‬ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ‪ H‬ﻧﯿﺰ وﺿﻌﯿﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي دارد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺎت دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﺘﻦ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ‬
‫ﻣﺘﻨﯽ دال ﺑﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻣﺘﻦ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﻄﺮحﺷﺪه از ﺳﻮي ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎت ﯾﺎدﺷﺪه ﻫﻤﮕﯽ درﺑﺮدارﻧﺪة ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ آنﻫﺎ را از‬
‫ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺿﺮورت ﻣﻮﺿﻮع در ﭘﯽ ﻫﻢ ﺑﯿﺎورﯾﻢ و ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﮐﻠﯽ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬
‫واﺣﺪ ﺑﺎزﺳﺎزي ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻗﻄﻌﺎت در ﻣﻮﺿﻮع رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ و‬
‫اﻧﮕﯿﺰشاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺠﻤﯿﻊ ﮐﺮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي‬
‫ﮐﻠﯿﺸﻪاي و ﺗﮑﺮاري وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻗﻄﻌﺎت ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎرت‬
‫»ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ ﮔﻔﺖ« ﻧﺸﺎﻧﮥ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي آﻏﺎز ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻃﺮحﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫آن ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي زردﺷﺘﯿﺎن را از ﻫﻢ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﺘﻦ را ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺮﯾﻨﮥ ﻫﻤﯿﻦ‪،‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻃﺮحﺷﺪه از ﺳﻮي ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ در ﻣﺘﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮﺳﺶ ﯾﺎدﺷﺪهاﻧﺪ در زﯾﺮ آن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﭼﻮن »اﮐﻨﻮن ﺑﺎ ﺳﺮ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺷﻮﯾﻢ« ﯾﺎ »آﻣﺪﯾﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ« )← داراب‪ (84 - 83 /2 :1922 ،‬ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺿﺮورت ﮐﻼم ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه از ﻣﻘﺼﻮد دور ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻣﺘﻨﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ از ﻫﻢ ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻨﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎزﺳﺎزي رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﮐﻤـﮏ ﮐﻨـﺪ‬
‫اﺷﺎرة ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻻﯾﺎن در ﻗﻄﻌﮥ ‪ J‬ﯾﺎ دﯾﺒﺎﭼﮥ رﺳﺎﻟﮥ ﻧﺨﺴﺖ‪ ‬ﻣﻨﺪرج در ﻣﺘﻦ داراب اﺳﺖ‬
‫)‪ (72 /2‬ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و در ﮐﺘﺎب اﻻﯾﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪم ﮐـﻪ اﺻـﻞ دﯾـﻦ ﭼﻬـﺎر ﻣﺜﻠـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ«‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﺎرﯾﺦﺷﻨﺎﺳﯽ و درك ﻣﺴـﺎﺋﻞ و ﻣﻄﺎﻟـﺐ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻤﮏ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎﯾﯽ دﯾﮕـﺮ ﺑـﺪل ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻧﺴـﺨﻪﻫـﺎي‬
 ‫‪ 156‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم؛ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ و ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ‬

‫ﻣﻮﺟﻮد و ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬داﺑﺎر آن را ﺑﻪ »اﻻدﯾﺎن« ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‬
‫)‪ ،(1932: 438-439‬ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺗﺪاﻋﯽﮐﻨﻨـﺪة ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﯿﺎناﻻدﯾﺎن اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ در ﺳﺪة ﺷﺸﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﯾﺎدﺷﺪه در اﺛﺮ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه از اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﯽ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬در ﻣﻘﺪﻣﮥ دوم ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﭼﻬﺎر ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻌﺪد ﻓﺮق‬
‫و ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺎﻋﺪة اول در ﺗﻮﺣﯿﺪ؛ ﻗﺎﻋﺪة دوم در ﻗﺪر و ﻋﺪل؛ ﻗﺎﻋﺪة ﺳﻮم در‬
‫وﻋﺪه و وﻋﯿﺪ؛ و ﻗﺎﻋﺪة ﭼﻬﺎرم در ﺳﻤﻊ و ﻋﻘﻞ و رﺳﺎﻟﺖ و اﻣﺎﻣﺖ )← ‪.(15 -14 :1975‬‬
‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺘﺎب اﻻﯾﺎن‪ /‬ادﯾﺎن ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﺆﻟﻒ اﺳﺎس رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮد را در ﺷﺮح دﯾﺎﻧﺖ زردﺷﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﺎﻋﺪه ﯾﺎ »ﻣﺜﻠﻪ‪ /‬ﻣﺴﺌﻠﻪ«‬
‫ﻣﺬﮐﻮر در اﺛﺮ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﭙﻨﺪارﯾﻢ‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم را در ﻓﺎﺻﻠﮥ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 521‬ق )ﺳﺎل ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ( ﺗﺎ‪ 600‬ي )ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﻪ اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪه(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﯿﻤﮥ دوم ﺳﺪة ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زردﺷﺘﯿﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ اﻫﻞ ﺧﺮاﺳﺎن اﺳﺖ و اﺛﺮ او در ﺧﺮاﺳﺎن ﻋﻬﺪ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .9‬ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﺘﻦ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺑﺎﻻ و درﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧـﺪه ﺳـﺎﺧﺘﺎر ذﯾـﻞ را ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺘﻦ ﻫﺎي ﺑﺮرﺳﯽﺷﺪة ﻗﺎﺑﻞِ دﺳﺘﺮس ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) J :‬ﻣﻘﺪﻣﮥ رﺳـﺎﻟﻪ(؛‬
‫‪) H ← E ←I‬در ﺛﻨﻮﯾــﺖ و ﺗﻔﺴــﯿﺮ ﺗﻮﺣﯿــﺪي آن‪ /‬ﺑﺮاﺑــﺮ ﺑــﺎ ﻗﺎﻋــﺪة اول ﺷﻬﺮﺳــﺘﺎﻧﯽ(؛‬
‫‪) A←B←C←D‬در ﻣﻮﺿﻮع رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ /‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪة دوم و ﺳﻮم ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﯽ(؛ ‪F← G‬‬
‫)در وﺟﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ دﯾﻦ و رﺳﺎﻟﺖ‪ /‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪة ﭼﻬﺎرم ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ(‪ .‬از اﯾـﻦ رو‪ ،‬ﻣـﺘﻦ رﺳـﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺮدارﻧﺪة ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ذﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺳﺮآﻏﺎز ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از ﻗﻄﻌﮥ ‪ J‬و دو ﺳﺮآﻏﺎزﯾﻦ ﻗﻄﻌﮥ ‪ A‬اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﮐﺘﺎب و زﻣﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ و ﻋﻠﺖ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺛﺮ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻓﺼﻞ ﺛﻨﻮﯾﺖ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي آن‪ :‬در اﯾﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﺑﺤﺚ رد اﺗﻬﺎم ﺛﻨﻮﯾﺖ در دﯾﺎﻧـﺖ‬
‫زردﺷﺘﯽ ﻃﺮح ﻣﯽﺷﻮد و زردﺷﺘﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑـﺮ ﯾﮑﺘـﺎﯾﯽ و ﯾﮕـﺎﻧﮕﯽ آﻓﺮﯾـﺪﮔﺎر‪ ،‬ﺧـﻮد را‬
‫ﻣﻮﺣﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و اﻫﺮﯾﻤﻦ را ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ درﻧﻬﺎﯾـﺖ ﻓـﺎﻧﯽ ﻣـﯽﺷـﻤﺎرﻧﺪ‬
‫)ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪة اول ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ داﻟﻮﻧﺪ ‪157‬‬

‫ت( ﻓﺼﻞ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي آن‪ :‬ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻦ ﻣﻨﺪرج در رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻪ ﺑﻬـﺮه ﻣﻨﻘـﻮل در‬
‫دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ رواﯾﺎت داراب ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ ﻧﮕـﻪداري ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺘﻦ ﮐﻞ ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﮥ دوم ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم را ﻫﻢ درﺑﺮ دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻋﻠﻤـﺎي اﺳـﻼم درﺑـﺎرة‬
‫اﻧﮕﯿﺰش اﻧﺴﺎن در رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ و ﻓﻠﺴﻔﮥ ﻣﻌﺎد ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ و ﻣﻮﺑﺪان زردﺷﺘﯽ در ﭘﺎﺳﺦْ درك ﻓﻠﺴـﻔﮥ‬
‫ﻣﻌﺎد را ﻣﻨﻮط ﺑﻪ درك ﻓﻠﺴﻔﮥ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس دﯾـﺪﮔﺎه زرواﻧـﯽ ﻓﻠﺴـﻔﮥ آﻓـﺮﯾﻨﺶ‬
‫اﻧﺴﺎن و اﻧﮕﯿﺰش او را ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﻨﺪ )ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪة دوم و ﺳﻮم ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫ث( ﻓﺼﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﯿﺶ زردﺷﺘﯽ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﯾﺎ ﺑـﺮاي ﺗﻮﺟﯿـﻪ ﺣﻘﺎﻧﯿـﺖ دﯾـﻦ زردﺷـﺘﯽ ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي دﯾﺮﭘـﺎﯾﯽ و‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﮐﺎرﻧﺎﻣﮥ آن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ )ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪة ﭼﻬﺎرم ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ(‪.‬‬

‫‪ .10‬ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ آنﭼﻪ در اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر آﻣﺪ‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ آنﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان آن را دو‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺠﺰا ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ رﺳﺎﻟﮥ واﺣﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖﺧﻮش ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺶﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬و ﮔﺰﯾﺪهﺷﺪنﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫رواﯾﺎت ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و دﺳﺘﻮران اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮر ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﭘﺎرﺳﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ را ﺗﻮﺳﻂ راوﯾﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻫﻨﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬در آنﺟﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺰﯾﺪهﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ و ﻧﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و در آنﺟﺎ رواﯾﺖﭘﺮدازاﻧﯽ ﭼﻮن داراب و ﭘﺪرش‪ ،‬ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر‪ ،‬و ﻧﯿﺰ دﯾﮕﺮ دﺳﺘﻮران و‬
‫ﻣﻮﺑﺪان ﭘﺎرﺳﯽ آن را ﮔﺰﯾﻨﺶ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﺳﻨﺎد و ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس‬
‫ﻫﺮ راوي ﺻﻮرﺗﯽ از آن را ﺗﻬﯿﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺖﻧﻮﯾﺲ ‪ T-30, II, 9‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﻬﺮﺟﯽ راﻧﺎ‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 896‬ي‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗـﺮﯾﻦ ﻧﺴـﺨﻪاي اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺑﻪدﺳﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺪان ﺗـﻮﺟﻬﯽ ﻧﺸـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬آنﭼﻪ در دﺳﺘﺮس ﻣﺎﺳﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ آن را دارد ﮐـﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺘﻨﯽ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ و ‪ ...‬در ﯾﮏ رﺳﺎﻟﮥ واﺣﺪ ﺗﺠﻤﯿﻊ و ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫آﻣﻮزﮔﺎر‪ ،‬ژاﻟﻪ )‪ .(1386‬زﺑﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬اﺳﻄﻮره‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫اذﮐﺎﺋﯽ‪ ،‬ﭘﺮوﯾﺰ )‪» .(1369‬رﺳﺎﻟﮥ زرواﻧﯽ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم«‪ ،‬ﭼﯿﺴﺘﺎ‪ ،‬س ‪ ،8‬ش‪.3‬‬
 ‫‪ 158‬رﺳﺎﻟﮥ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم؛ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ و ﭼﻨﺪ رواﯾﺖ‬

‫اذﮐﺎﺋﯽ‪ ،‬ﭘﺮوﯾﺰ )‪» .(1376‬رﺳﺎﻟﮥ زرواﻧﯽ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم«‪ ،‬ﻣﯿﺮاث اﺳـﻼﻣﯽ اﯾـﺮان‪ ،‬دﻓﺘـﺮ ‪ ،4‬ﻗـﻢ‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﮥ آﯾـﺖاﷲ‬
‫ﻣﺮﻋﺸﯽ‪.‬‬
‫ﭼﻮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮔﺮﺷﺎﺳﺐ )‪ .(1381‬ﺳـﺘﯿﺰ و ﺳـﺎزش زردﺷـﺘﯿﺎن ﻣﻐﻠـﻮب و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﺎﻟـﺐ در ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ‬
‫ﺳﺪهﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻧﺎدر ﻣﯿﺮﺳﻌﯿﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪.‬‬
‫داراب ﻫﺮﻣﺰدﯾﺎر )‪ .(1922‬رواﯾﺎت‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺟﯽ‪.‬ﺟﯽ ﻣﻮدي‪ 2 ،‬ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ اوﻧﻮاﻻ‪ ،‬ﺑﻤﺒﺌﯽ‪ :‬ﺑﯽﻧﺎ‪.‬‬
‫داﻧﺶ ﭘﮋوه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ )‪ .(1348‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﯿﮑﺮوﻓﯿﻠﻢﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸـﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ )‪ .(1363‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﯿﮑﺮوﻓﯿﻠﻢﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺮﮐﺰي داﻧﺸـﮕﺎه ﺗﻬـﺮان‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫دﺑﺴﺘﺎن ﻣﺎزدﯾﺴﻨﯽ )‪ 1276‬ي(‪ .‬ﺑﻪ ﺳﻌﯽ و اﻫﺘﻤﺎم رﺳﺘﻢ و ﺧﺪارﺣﻢ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻬﺮام ﺳﺮوش ﺗﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻤﺒﺌﯽ‪ :‬ﺑﯽﻧﺎ‪.‬‬
‫دراﯾﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ )‪ .(1389‬ﻓﻬﺮﺳﺖ وارة دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﯾﺮان )دﻧﺎ(‪ ،‬ج ‪ 5‬و ‪ ،7‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣـﻮزه‪ ،‬و ﻣﺮﮐـﺰ‬
‫اﺳﻨﺎد ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫دوﻣﻨﺎش‪ ،‬ژ )‪ .(1385‬ادﺑﯿﺎت زردﺷﺘﯽ ﭘﺲ از ﻓﺘﻮح ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷـﻪ‪ ،‬ج ‪،4‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫اﻟﺸﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ )‪ .(1975‬اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﯿﺪ ﮐﯿﻼﻧﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫ﺻﺪراﯾﯽ ﺧﻮﺋﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ )‪ .(1377‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬ج ‪ 36‬و ‪ ،37‬ﻗـﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺮﮐﺰ اﻧﺘﺸﺎرات دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺰوي‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ .(1382‬ﻓﻬﺮﺳﺖوارة ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬

‫‪Adhami, Siamak (٢٠٠٦). “‹OLAMĀ-YE ESLĀM”, Iranica, http:// www. Iranica online.org/‬‬
‫‪articles/olama-ye-eslam.‬‬
‫‪Adhami, Siamak (٢٠٠٨). “Evidence of another platonic dialogue in the doctors of Islam I‬‬
‫‪(‹ULAMĀ-YE ESLĀM)”, One for the earth: prof. Dr. Y. Mahyarnawabi memorial volume,‬‬
‫‪ed. M. Jaafaridehaghi, Terhran: Center for the great Islamic encyclopedia.‬‬
‫‪Bartholomae, Christian (١٩١٥). Die zendbandschriften der k, Hof – und staatsbibliotek in‬‬
‫‪Mϋnchen, Mϋnchen.‬‬
‫)‪Blochet, Edgar (١٩٠٠). Catalogue des Manuscripts Mazdeens (Zend, Pehlvi, Parsis et Persanes‬‬
‫‪de la Bibliothequenationale, Besancon.‬‬
‫‪Blochet, Edgar (١٩٠٥). Catalogue des Manuscritspersans, Tome I, Iv, Paris.‬‬
‫‪Dhabhar, Bamanji Nasarvanji (١٩٢٣ a). “Descriptive catalogue of all Mss”, the frst Dastur‬‬
‫‪Meherjirana library-navsari, Bombay.‬‬
‫‪Dhabhar, Bamanji Nasarvanji (١٩٢٣b). The K. R cama oriental Institute catalogue, Bombay.‬‬
‫‪Dhabhar, Bamanji Nasarvanji (١٩٣٢). The persion Rivayats of HormazyarFramarz and other,‬‬
‫‪Their version with introduction and notes, Bombay.‬‬
‫‪Katrak, Jamshedcawaji (١٩٤١). Oriental treasures, Bombay.‬‬
159 ‫ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ داﻟﻮﻧﺪ‬

Modi, Jivanjijamshedji (١٩٢٢). “Introduction to [ Darab Hormazdyar’s Rivayat]”, Darab

Hormazdyar Rivayat, vol. I, Bombay.
Olshausen and Mohl (١٨٢٩). Fragmens relatives a la Religion de zoroastreextraits des
manuscripts persans de la Bibliotheque du roi, Paris.
Ross, E. Denison and E. G. Brown (١٩٠٢). Catalogue of two collections of persion and Arabic
manu-scripts preserved in the India office library, London.
Sachau-Ethe (١٨٨٩). Catalogue of the persion, Turkish, Hindūstāni Andpushtū manuscripts in
the Bodleian library, Begun by ed. Sachau continued completed and ed. By H. Ethe part I,
oxford.
West, Edward W. (١٩٧٤). “The Modern-persion Zoroastrian literature of the parsis”, Grundriss
der Iranichenphilologie (GIP), Band II, Strassburg.
Zaehner, R. C. (١٩٥٥). Zurvan a zoroostrion Dilemma, London.